Glin Tekka 28 Kasm 2011

A. Tanm
Metropol Nedir?
ie gemi byk kentlerden ve banliylerden oluan, evreye ve lkeye gre kltr ve ekonomi ynnden en gelimi olan merkez ehir. Metropol kelimesi, Yunanca meter (anne, ana) ve polis (ehir, kent) kelimelerinin birleiminden oluan meterpolis kelimesinin ksaltlmas ile olumutur. Anakent anlamna gelir.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Metropol

Belli byklkleri am, rnein nfusu 1 milyonu gemi kentlere metropolitan kent, ksaca Anakent ad verilmektedir.
Ruen Kele, Kentleme Politikas, mge Kitapevi, Ankara, 11. Bask, syf 45

Kent Nedir?
Nfusu 20 binden ok olan yerlere kent denir. Kent, mal ve hizmetlerin, retim, datm ve tketim srecinde toplumun srekli olarak deien gereksinmelerini karlamak iin ortaya kan ekonomik bir mekanizmadr.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 98)

Queen ve Carpenter kenti, Yerine ve zamana gre geni saylabilecek bir biimde bir araya gelmi ve bir takm ayrt edici zellikleri bulunan insanlar ve yaplar topluluu tanmlar.
Toplumbilimci Louis Wirthe gre kent: Toplumsal bakmdan benzerlik gstermeyen bireylerin oluturduu, greceli olarak geni ve youn nfuslu ve mekanda sreklilii olan yerlemelerdir.

Kentin zellikleri
Kentte, belli bir nfus okluu, younluk, iblm, uzmanlama vardr ve trde deildir.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 98)

B.Tarihsel Sre
Kentlerin Douu
Kentlerin ortaya k, uygarln douuna paraleldir. M 6. Yzylda Babilin nfusu 350 bin ve Syracuseun nfusu 450 bindi. Perikles zamannda Atina da byk bir kentti. Antik an en byk kenti bir buuk milyon nfusu ile Romayd.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 28) Roma

Babil

Atina

Ortaada Kentler
Ortaada savunma gereksinimleri nedeniyle kentler, iine kapal kentler olmulardr ve nfuslar 100 bin civarndadr. 12. Yyda Paris, Venedik, Milano ve Floransa gibi ehirlerin nfusu 100 bini biraz gemektedir. Ortaa kentlerinde tmyle siyasal ve kltrel ilevler ya da tamamen ekonomik ilev egemendi.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 98)

Sanayi Devriminde Kentler

Sanayi devriminin yani makinelemenin sistemli bir biimde ve geni lde uygulanmas, zihniyet ve davranlarn yeni kapitalist retim biimine uyarlanmas, geleneksel kent yapsn deitirmeye balad. Tm sanayi dallar eski kentlerin dnda, enerji kaynaklar, ulam aralar, hammadde kaynaklar ve insan gc sunumunun ucuz ve kolay olduu yerlerde yerlemeyi ye tuttu. Fabrikalarn yaknnda sanayi kapitalizminin simgesi olan ii kentleri dodu.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 28)

Kentleme, sanayi devriminin bir yan rndr. Sanayileme ve kentleme ayrlmaz bir btndr.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 29)

Endstri Devrimi le lgili Filmler:

http://www.youtube.com/watch?v=3 Efq-aNBkvc&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v= aO3AW0JAHmU

Chaplin Modern Times http://www.youtube.com/watch?v=CReDRHDYhk8&feature=fvwrel

C. ada Kentlemenin zellikleri

19.yyda byk kentlerin birou, hammadde kaynaklarndan ve maden havzalarndan Avrupa ve Kuzey Amerika lkelerine d satm yaplan, buna karlk o lkelerden getirilen sanayi mallarnn alnd ve datld gei yerleri durumundayd. rn. Rio de Jenerio, Buenos Aires, Bombay, Calcutta, Shanghai. Bu tr kentlemeye baml kentleme denir. Ayn dnem Avrupa ve Kuzey Amerika kentlerinde nfus, sanayi devriminin yaratt byk sanayi kurulularnn evresinde olmutur.

Eski Shangai ehri

Az gelimi lkelerdeki kentleme biimi, smrgecilik ann kentleme biimini andrr. rnein Cezayir, Fas, Tunus, Panama. Bu ehirlerde 1860-1890 yllar arasnda nfusun %22 ila %45i imalat sektrnde alrken, 100 yl sonra bu oran %5,6 ila % 6,9a kadar dmtr.

Eski Tunus

20. yzyl kentlemesi, bir nfus patlamasnn rndr. Tptaki ilerlemeler, salgn hastalklarla mcadele, nfusun hzla artmasna neden olmutur.

Tarmda makineleme gibi yntemler kullanlmasyla verimlilikteki art, gelimi lkelerde sanayilemeden nce gereklemesine karn; gelimekte olan lkelerde, kentleme srecini hzlandran teknolojik yeniliklere gei ok ksa bir zaman aralnda olmutur.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 30)

Sanayilemi toplumlarda kentleme, kalknma ile birlikte yrrken; gelimekte olan lkelerde, sanayileme, kentlemeyi yava bir hzla izlemektedir.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 31)

Batda kentleme liberal bir ekonomik dzen iinde balam ve gelimitir. Gelimekte olan lkeler ise kentleme sorunlarn mdahaleci ekonomik sistemlerin yardmlaryla zmeye almaktadr. (Uluslar aras yardm kurulular, vs.)

D. Kentlemenin Nedenleri
Kentleme ekonomik, teknolojik, siyasal ve sosyopsikolojik etmenlerin etkisi ile oluur. Ekonomik nedenler Kyl nfusu kynden iten nedenler : Bunlara itici etmenler de denir (Push). Kylerden kentlere bir g hareketinin balamas, tarmda retim fazlasnn elde edilmesine baldr. Makine kullanmnn artmas, tarmda igc fazlas oluturur. Yani insan emeine ihtiya azalr. Azgelimi lkelerde, tarmn verimlilii kii bana den tarmsal gelir, kyly kynde tutmaya yetmeyecek kadar azdr. (Parsellerin kkl, topran verimsizlii, iklim, erozyon, vs.)
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 32)

Kynde yeterince beslenemeyen ve gvence bulamayanlarn kentlere gne ise kentlerin ekici gc denir. (Pull) nk kentlerde i olanaklar, kye oranla daha fazladr. Ayrca retim srecinin ussallamas sonucu, sanayide uzmanlama ortaya kmtr.

B. Goodalla gre Kentlemenin ekonomik stnlkleri:

Uzmanlama, tamamlayclk, kentin sunduu imkanlar, uygun nitelikte igc ve emein fiyatnn ykselmesi, kentlerde ok eitli mal ve hizmetin bulunmas kentlemenin ekonomik stnlkleridir. Kentleme srecinde, retimin blnmesi pek ok konuda uzmana ihtiya duyar. Bu nedenle, reticiler birbirinin rettikleri mal ve hizmetlere gereksinim duyanlar birbirlerine yakn yerlerde toplanrlar. Ulam sistemi, ucuz arsa, hammadde temini, eitim imknlar da kentlemenin avantajlarndr. Bu nedenle kentlere nitelikli insan gelir. Sendika gibi rgtler sayesinde kentte retilen emek, daha deerlidir. Bankaclk hizmetleri ve giriim gc fazladr. Kentlerde, kylerde bulunmayan pek ok mal ve hizmete ulalabilir.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 33)

 Teknolojik Nedenler Artan retimin kentlemede rol oynamas, rnn ucuz ve kolay tanmasn salayan teknolojik aralarn gelimesine paralel olmutur. 17. yyda buhar makinesinin bulunmas, elektrik enerjisinin sanayide kullanlmaya balanmas, ulam imkanlarnn gelimesi (yol ve aralar), kentlemeyi artrmtr. Yayalar ana gre kurulmu kentleri ise an ihtiyalarna cevap veremez hale getirmitir. Metropolitenleme ve banliyleme otomobillerin yaygnlamasyla ortaya kmtr. Bilgisayarlarn yaygnlamasyla kentleme derinden etkilenmitir.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 98)

Harris ve Ullman, kentlerin bymesinin insanlarn hareket kabiliyetinin artmasnn dolaysz bir sonucu olduunu syler.

C. Clark ise yollarn ve ulam teknolojisinin gelimesinin, kendi kendine yeterli ky tipinin ortadan kalkmasna, ky sanatlarnn yerini baka uralara brakmasna, ok sayda insann kentlere gmesine dolaysz olarak etki ettiini syler.

 Siyasal Kararlar Siyasal kararlar, ynetim yapsnn zellikleri, hukuk kurumlarnn bazlar ve uluslar aras ilikiler kentlemeyi zendirici zellik tayabilir. rn. Savalar ve siyasal anlamazlklar kentlemeye etki yapar. 1970lerde Filistinli gmenlerin rdne snmak zorunda kalmas, bakent Ammann nfusunun 2 milyona kmasna sebep olmutur.

Gezme, yerleme ve ticaret zgrl de kentlemeye olumlu etki yapar.

Kimi kentlere bakent stats verilmesi de, o kentin ve evresinin kentlemesini artrr. rn. Ankara. 1920lerde 20 bin nfusla bir kasaba olan Ankara, bakent olduktan sonra son 50 ylda 2 milyona yaklaan nfusu ile anakent (metropol) olmutur. Mirasn sadece byk kardee kald kapal veraset sistemi de kentlere g artrr.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 35)

 Sosyopsikolojik Nedenler Kentlerin sahip olduu birok kltrel olanaklar ve hizmetler kyden kente g hzlandrr. rnein, eitim ihtiyac iin gelenler, ounlukla kyne geri dnmez.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 36)

E. Kentleme ve Kalknma
Kuramsal olarak kentleme, kalknmakta olan toplumlarda hz kazanr. (Rostowun deyiiyle Take off (kalk) aamasndaki toplumlarda.) Kentleme, tarm nfusunun azalmasna ve tarm d nfus orannn artmasna neden olur. rn., lkemizde tarmsal faal nfus, 1935te %82,5 iken, 1990larda %35lere dmtr. Kentleme, kalknmann yaratc ve hzlandrc etmenidir.

Kentleme ile kii bana den gelirin artmas arasnda yksek bir ba vardr. Dnya Bankas uzmanlarn yapt bir aratrmaya gre, nfusu byk oranda kentlemi lkelerin kii bana den milli gelirlerin yksek olduu sonucunu ortaya koymutur.
(Kele, Kentleme Politikas, 11. Basm, syf 38)

Kentlere gelen kitlelerin isiz ya da gizli isiz olmamas iin bu nfusun sanayide alr duruma gelmesi gerekir. Ancak gnmzde hzla kentletii grlen kentlerde bunun tersi olmaktadr. Kentler isiz ve gizli isizlerle dolmaktadr.

F. Az Gelimi lkeler ve Ar Kentleme

Az gelimi lkelerde kentleme dendiinde genellikle hzl, arpk, ar, sahte, dengesiz ve tek ynl gibi kavramlar kullanlr.

Az gelimi lkelerde kentleme hz, gelimi lkelere gre daha hzldr.

Byk ve ok byk kentler, orta byklkteki kentlere gre daha hzl byr.

Kentleme hareketi, kimi corafi blgelerdeki kentlere yneliktir.

Kentleen nfusun ihtiyalarnn karlanmasnda kent ve kamu hizmetleri yetersiz kalr. Yetersiz sanayi yatrm nedeniyle, igc marjinal mesleklere ve hizmet dallarnda ylr.

Sao Paolo

McGee, nc Dnya lkelerinde Kentleme Sreci isimli kitabnda, zaman ve yer bakmndan ayr olmalarna karn, Batnn sanayiye dayal kentlemesi ile bugnn azgelimi lkelerinin sanayilemesinin ayn olmadn syler. Ona gre; Sanayiye dayal kentleme ile az gelimi lkelerin sanayilemesinde demografik, ekonomik ve toplumsal farklar vardr.

zellikle ikinci dnya sava sonras kentlerdeki nfus art oranndaki hz, kent nfusunun doum orannn kylere gre dk olduu tezini rtr. Ayrca salk konusundaki iyiletirmeler de kentli nfus artn kye gre artrmaktadr.
Ekonomik gelimeyle birlikte nfusun ounluu hizmetlerde toplanr. Kentleme, tarm nfusunun tarm d kesimlere kaymasnn koutu olmad iin gelimi lkelerin kentlemeleri kalknma ile zdetir. Toplumsal fark, gelimi lkelerin kentleri, deimeyi balatmada ve hzlandrmada etkin rol oynar. Gelime kentte balar kye doru yaylr.

Byk Kent Olgusu

Belli byklkleri am, rnein nfusu 1 milyonu gemi kentlere metropolitan kent, ksaca anakent ad verilmektedir.. Eer bir kentin nfusu 1 milyona yaklam, merkezdeki bu kente, yrekent uzakl iindeki bulunan yerlemeler hzl bir gelime sreci iine girmi, evredeki yerlemelerin hz, merkezdeki kentleme hzna yaklam ve onu gemi ise, merkezdeki kent ile evresindeki yerlemelerin oluturduu btne metropolitan blge ad verilmektedir.

Patrick Geddes 1915te yazd bir kitapta kentleme ve sanayileme srecindeki kentlerin aamadan getiini yazar. Bunlar eoteknik, paleoteknik ve neotekniktir. E. Lambad (1955)da leri lkelerin Kentlerinin Tarihesi adl yazsnda bu tarihsel geliimin, sanayi ncesi kent, sanayi kenti ve metropoliten kent aamalarnn bulunduuna dikkat ekmektedir. Sjoberk gibi toplum bilimciler ve Gras ve Dobb gibi ekonomi tarihileri ise kentlemenin en ileri ve ada biiminin, kapitalistlemeye kout olarak metropolitan kentlere sahip olmak olduu grn savunur. McKenzie ve Bogue, metropolitan kentlerin merkezileme ve merkezden uzaklaan evrenin birleiminden oluan devimsi nfus birikimleri olduuna deinir.

Metropolitan Kentin zellikleri

Gelimi Bat lkelerinde; Kent zeinin oturma ve sanayi yerlemeleri iin ekici olmaktan kmas sonucu, banliyleme (yrekent) balamtr Elektriin, hzl ulam aralarnn, otomobilin, iletiim aralarndaki gelimenin, atom enerjisinden yararlanmann, merkezden ka sreci zerinde nemli etkisi olmutur. Metropolitenleme, varlkl nfusun kent merkezinin grltsnden, pisliinden, yeni ve temiz semtlere kama isteinden domaktadr.

Banliy (yrekent)

Az Gelimi lkelerde Kentleme: lkede bir kentin, dier byk kentler aleyhine lsz byyerek, lkenin tek byk kenti olmas. stanbul, Karai, Tahran, Caracas, Santiago, Dakar gibi. Kentlerin bykl ile byklk sralar arasnda belirli bir ilikinin varlna dayanan yerleme yapsdr. Buna gre; kentin en byk ehri, kendinden sonra gelen kentin iki katdr. nc kentin ise katdr. (Sra byklk kural, Rank Size Rule)

Birinci tip daha ok merkezi ynetimlerde, ikinci tip ise daha ok yerinden ynetim geleneinin gl olduu lkelerde gze arpar.

stanbulun gece uzaydan grnts

Sra Byklk Kural (Rank Size Rule) Nedir? Kentlerin bykl ile byklk sralar arasnda bir bant bulunduunu varsayar. rnein; en byk drt kentin nfuslar srasyla 9, 4.5, 3, 2.250 milyon ise bu kural, o lkedeki yerleim yerleri kademelenmesinin aklanmasnda geerli demektir. nk ikinci byk kentin nfusunun 2 ile, ncnn 3, drdncnn 4 ile arplmas, en byk kentin nfusuna eit olmaktadr. Bu durumdaki bir lkede, kentsel kademelenmede gresel bir dengenin bulunduu aktr.
(Kele,118)

Nfusu ve ekonomik etkinlikleri lke yzeyine dengeli bir biimde yaymak isteyen hkmetler, yerleme yaplarn en byk kent deil de, sra byklk kuralna gre yaplandrmaya alrlar. Bunda baarl olan lkeler srasyla: srail, Hollanda, in ve eski Sovyetler Birliidir.