SERBIATRIB 09

Serbian Tribology Society

11th International Conference on Tribology Belgrade, Serbia, 13 - 15 May 2009

University of Belgrade Faculty of Mechanical Engineering

PROMENA GEOMETRIJSKIH VELIINA ZUPASTIH KAIEVA U PERIODU EKSPLOATACIJE

1

Blaa Stojanovi1 Mainski fakultet u Kragujevcu, Srbija, blaza@kg.ac.rs

Apstrakt: Zupasto-kaini prenosnici predstavljaju relativno nove prenosnike koji se javljaju u drugoj polovini 20. veka. Prenos snage i kretanja sa pogonskog na gonjeni kainik vri se preko bonih povrina zuba kaia, a delimino trenjem izmeu zuba kaia i meuzublja kainika. U ovom radu data je analiza tribomehanikih sistema u zupastim kainim prenosnicima i analiza promene geometrijskih veliina zupastog kaia u periodu eksploatacije. Ispitivanje tribolokih karakteristika zupastog kaia izvreno je na namenski konstruisanom i napravljenom probnom stolu u laboratoriji za Mainske konstrukcije i mehanizaciju na Mainskom fakultetu u Kragujevcu. Kljune rei: Zupasto-kaini prenosnici, korak kaia, irina kaia, trenje, habanje. 1. UVOD Savremena stremljenja konstruktora uslovljena trinim zahtevima za porastom nosivosti, smanjenje uma i produenjem radnog veka trajanja rezultirala su razvojem novih prenosnika. Zupasto kaini prenosnici su kombinacija lananog i zupastog prenosa, sa prednostima koje poseduje kaini prenos [1]. Najvei deo kretanja i snage prenosi se oblikom, dok se samo jedan mali deo prenosi trenjem. 2. TRIBOMEHANIKI SISTEMI KOD ZUPASTO-KAINIH PRENOSNIKA Osnovni tribomehaniki sistemi u zupastokainom prenosniku su (slika 1): 1. 2. 3. zub kaia zub kainika elo kaia obodni prsten meuzublje kaia teme zuba kainika
Slika 1. Zupasto-kaini prenosnik i osnovni tribomehaniki sistemi

intenzitet ovih sila direktno je vezan za kinematiku sprezanja zupastih kainih prenosnika.

Vrednosti sile trenja su razliite u sva tri analizirana tribomehanika sistema. Sila trenja ima najvee vrednosti na bonoj povrini zuba kaia i kainika. Izmeu eone povrine kaia i obodnog prstena sila trenja ima neto manje vrednosti, dok su najmanje vrednosti sile trenja izmeu temena zuba kainika i meuzublja kaia [2]. Pravac, smer i
11th International Conference on Tribology Serbiatrib 09

3. ISPITIVANJE ZUPASTOG KAIA Ispitivanje zupastog kaia je sprovedeno na probnom stolu koji je namenski konstruisan i napravljen u laboratoriji za Mainske konstrukcije i mehanizaciju. Probni sto radi na principu otvorenog kola snage.
313

Osnovni elementi probnog stola su : 1. pogonska maina, 2. kardanski prenosnik, 3. merno (ulazno) vratilo, 4. dava broja obrtaja ulaznog vratila, 5. dava obrtnog momenta ulaznog vratila, 6. ispitivani prenosnik (zupasto-kaini prenosnik), 7. izlazno vratilo, 8. mehanika konica, 9. zatezni mehanizam i 10. pojaavaki most, Na slici 2 je prikazan probni sto sa osnovnim elementima

4. MERENJE GEOMETRIJSKIH VELIINA Merenje geometrijskih veliina je vreno u fabrici Zastava alati u Sektoru osiguranja kvaliteta. Da bi se dobila potpuna slika o njihovoj promeni, merenje je izvoeno na osam zuba kaia. Pri tome su merene sledee veliine (slika 3): - korak kaia (h ) , - irina kaia (b ) , - debljina meuzublja (t1 ) i - ukupna visina kaia (t ) .

Slika. 3. Merene geometrijske veliine zupastog kaia

4.1 Promena koraka kaia Korak kaia predstavlja rastojanje izmeu centara dva uzastopna zuba i meri se na tzv. liniji koraka. S obzirom na konstrukciono izvoenje kaia i dostupnu aparaturu korak kaia je meren u korenu zuba. Merenje je vreno na optikom mikroskopu ZEISS ZKM01-250C. Promena koraka kaia (h ) se moe prikazati pomou izraza: h = h ho gde su: h - izmerena vrednost koraka kaia u toku ispitivanja i ho - poetna vrednost koraka kaia. Rezultati merenja promene koraka kaia u toku rada za svih osam zuba dati su u tabeli 2 i prikazani na slici 4.
Tabela 2. Promena koraka kaia h = h ho [m]
Vreme rada (sati) 5 10 20 50 100 150 200 250 300

Slika 2. Probni sto za ispitivanje zupastog kaia

Da bi se dobila prava slika o tribolokim karakteristikama zupastog kaia izvreno je merenje parametara hrapavosti i odreivanje geometrijskih veliina. Merenje ovih veliina vreno je po unapred utvrenoj dinamici. Pre poetka ispitivanja konstatovano je stanje kontaktnih povrina kao i poetne vrednosti geometrijskih veliina kaia. Dalja merenja su vrena posle odreenog vremena rada i prikazana su u tabeli 1.
Tabela 1. Vremenski intervali merenja parametara hrapavosti i geometrijskih veliina kaia
Broj 1 merenja Vreme rada [sati] 0 2 5 3 10 4 20 5 6 7 8 9 10

h
Zub kaia 1 123 123 135 152 170 175 185 204 205 2 121 122 133 152 169 174 184 197 202 3 121 121 133 151 167 173 184 197 207 4 118 119 129 148 163 170 181 196 208 5 121 120 131 150 167 172 182 205 210 6 118 118 129 147 166 170 178 196 198 7 121 121 131 151 168 174 183 201 211 8 119 119 130 150 166 173 182 198 200

50 100 150 200 250 300

314

11th International Conference on Tribology Serbiatrib 09

220 200 180

Promena koraka kaia [m]

160 140 120 100 80 60 40 20 0 0 zub 1 50 zub 2 100 zub 3 150 zub 4 zub 5 200 zub 6 250 zub 7 300 zub 8 350

Vreme rada (sati)

Slika 4. Promena koraka kaia u toku rada

4.2 Promena irine kaia irina kaia predstavlja najkrae normalno rastojanje izmeu dve eone povrine kaia. Merenje irine kaia je vreno na digimaru. Promena irine kaia (b ) u toku ispitivanja moe se izraunati pomou izraza: b = b bo gde su: b - izmerena vrednost irine kaia u toku ispitivanja i bo - poetna vrednost irine kaia. Rezultati merenja promene irine kaia u toku rada za svih osam zuba dati su u tabeli 3 i prikazani na slici 5.
120 100 80

Tabela 3. Promena irine kaia b = b bo [m]

Vreme d 5 10 20 50 100 150 200 250 300 1 50 60 80 110 120 50 40 30 20 2 10 20 25 40 40 -30 -40 -50 -70 3 10 50 70 85 90 50 40 30 20

b
Zub kaia 4 20 30 40 50 50 -10 -40 -50 -70 5 10 10 25 30 30 -30 -50 -60 -70 6 30 30 40 50 50 0 -20 -40 -50 7 30 55 60 70 80 10 0 0 -20 8 40 65 70 80 80 -20 -40 -40 -50

Promena irine kaia [m]

60 40 20 0 -20 -40 -60 -80 -100 0 zub 1 50 zub 2 100 zub 3 150 zub 4 zub 5 200 zub 6 250 zub 7 300 zub 8 350

Vreme rada (sati)

Slika 5. Promena irine kaia u toku rada 11th International Conference on Tribology Serbiatrib 09 315

4.3 Promena visine kaia Visina kaia predstavlja najkrae rastojanje izmeu temena zuba kaia i lene povrine. Merenje visine kaia je vreno na digimaru. Promena visine kaia (t ) u toku ispitivanja moe se izraunati pomou izraza: t = to t gde su: t - izmerena vrednost visine kaia u toku ispitivanja i to - poetna vrednost visine kaia. Rezultati merenja promene visine kaia u toku rada za svih osam zuba dati su u tabeli 4 i prikazani na slici 6.
150 140 130 120

Tabela 4: Promena visine kaia t = to t [m]

Vreme 1 5 10 20 50 100 150 200 250 300 52 53 62 65 65 67 68 69 76 2 75 77 83 96 98 101 105 109 125 3 34 38 46 49 50 54 58 58 63

t
Zub kaia 4 5 23 30 41 52 53 53 61 65 67 17 23 36 57 57 57 57 67 67 6 3 15 17 26 33 35 55 63 66 7 32 39 42 53 53 57 74 82 84 8 13 15 30 51 53 53 55 63 63

Promena visine kaia [m]

110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 zub 1 50 zub 2 100 zub 3 150 zub 4 zub 5 200 zub 6 250 zub 7 300 zub 8 350

Vreme rada (sati)

Slika 6. Promena visine kaia u toku rada

4.4 Promena debljine meuzublja kaia Debljina meuzublja kaia predstavlja najkrae rastojanje od meuzublja kaia do lene povrine. Merenje debljine meuzublja kaia je vreno na digimaru. Promena debljine meuzublja kaia (t ) u toku ispitivanja moe se izraunati pomou izraza: t1 = t 1 o t1 gde su: t1 - izmerena vrednost debljine meuzublja kaia u toku ispitivanja i t1o - poetna vrednost debljine meuzublja kaia. Rezultati merenja promene debljine meuzublja kaia u toku rada za svih osam zuba dati su u tabeli 5 i prikazani na slici 7.
316

Tabela 5: Promena debljine meuzublja kaia t1 = t1o t1 [m]

Vreme rada (sati) 5 10 20 50 100 150 200 250 300

t1
Zub kaia 1 40 42 50 52 60 60 60 62 62 2 10 20 28 41 43 43 45 48 49 3 6 6 14 26 28 28 30 38 43 4 9 13 20 32 33 39 41 49 51 5 12 20 28 33 38 38 43 48 54 6 19 34 39 40 40 50 60 70 70 7 28 30 32 34 36 38 42 50 52 8 9 33 38 38 38 43 50 56 58

11th International Conference on Tribology Serbiatrib 09

80 70

Promena debljine meduzublja kaia [m]

60 50 40 30 20 10 0 0 zub 1 50 zub 2 100 zub 3 150 zub 4 zub 5 200 zub 6 250 zub 7 300 zub 8 350

Vreme rada (sati)

Slika 7. Promena debljine meuzublja kaia u toku rada

5. ANALIZA TRIBOLOKIH PROCESA U periodu uhodavanja dolazi do naglog poveanja koraka kaia. Ovo poveanje nastaje kako usled plastinih deformacija kaia, tako i usled habanja bokova zuba. Pri tome je posebno naglaeno valjkasto habanje kaia (poseban oblik habanja elastomera), to za posledicu ima odnoenje materijala sa zuba kaia i poveanje koraka. Valjkasto habanje se javlja na temenu i boku zuba kaia. Vrednost sile trenja na boku zuba je viestruko vea od sile trenja na temenu zuba kaia, to za posledicu ima vee valjkasto habanje boka zuba kaia. Pored valjkastog habanja u periodu uhodavanja javlja se i abrazivno habanje. Usled nastalih plastinih deformacija dolazi do poveanja irine kaia i smanjenje visine zuba. U periodu normalnog habanja koji se javlja posle 20 sati rada promena geometrijskih veliina je i dalje izraena. Nakon 20 sati rada korak kaia se i dalje poveava. Promena koraka kaia je izraenija u periodu od 20 do 50 sati, da bi nakon toga bila priblino linearna. Rezultati dobijeni merenjem na svih osam zuba skoro da ne odstupaju jedan od drugog. Visina zuba kaia se dalje smanjuje u periodu normalnog habanja. U periodu od 20 do 50 sati ova promena je oigledna. Posle 50 sati rada, pa sve do 200 sati rada na veini zuba ne dolazi do veih promena visine. Najvee plastine deformacije nastaju u periodu uhodavanja. S obzirom da su u periodu normalnog habanja ove deformacije male, a valjkasto habanje temena zuba nije tako izraeno, visina zuba se neznatno menja. Nakon 200 sati rada opet se javlja promena visine i to na svim zubima.
11th International Conference on Tribology Serbiatrib 09

Promena debljine meuzublja ima slinu zavisnost kao prethodne dve veliine. Najvea je promena u periodu od 20 do 50 sati, da bi do kraja ona bila neznatna. irina kaia se najvie menja u toku eksploatacije. irina kaia raste i posle perioda uhodavanja koji iznosi 20 sati sve do 100 sati rada prenosnika. Poveanje irine kaia u ovom periodu nastaje usled plastinih deformacija kaia. Merenje geometrijskih veliina posle 150 sati rada pokazuje naglu promenu irine kaia, dok ostale veliine imaju kontinualnu promenu. Rezultati merenja pokazuju da se irina kaia smanjuje. Do naglog smanjenja irine kaia (izmeu 100 i 150 sati rada) je dolo zbog kontakta kaia sa obodnim prstenom. Pri ovom kontaktu dolazi do pojave abrazivnog habanja eonih povrina kaia. U ispitivanom zupasto-kainom prenosniku pogonski kainik je izraen sa obodnim prstenom.
250 200 Promena [m] 150 100 50 0 1 2 3 4 Geometrijska veli ina 26.25 76.375 54.875 1 2 3 4 205.13

Slika 8. Srednje vrednosti promena geometrijskih veliina 1 - Korak kaia 2 - irina kaia 3 - Ukupna visina kaia 4 - Debljina meuzublja kaia 317

Do kretanja kaia u aksijalnom pravcu moglo je doi usled neadekvatne montae, loeg zatezanja, velikih odstupanja brzine, pada momenta koenja ili njegovog naglog poveanja. Od 150 do 300 sati rada, irina kaia se i dalje smanjuje, stim to je ovaj pad kontinualan i odnosi se na sve zube. Kada je re o vrednostima promena geometrijskih veliina njihove apsolutne srednje vrednosti su prikazane na slici 8. Sa histograma se vidi da se najvie menja korak kaia. Korak kaia se izduuje priblino 0.2 [mm], to dovodi do poveanja duine kaia. Ukupno izduenje kaia iznosi ~23 [mm]. Veliki deo ovog izduenja je posledica plastinog deformisanja kaia, odnosno izduenja vunog elementa. Meutim 30% promene koraka kaia izazvano je habanjem bonih povrina zuba. Izduenje koraka je najvee u periodu uhodavanja i iznosi ~60% ukupnog izduenja. U ovom periodu uglavnom dolazi do plastinih deformacija. Na kraju perioda uhodavanja i u periodu normalnog habanja korak kaia se prvenstveno menja usled valjkastog habanja bonih povrina zuba. 6. ZAKLJUAK Analiza dobijenih rezultata pokazuje da je kod zupastog kaia posebno izraena pojava valjkastog habanja boka i temena zuba. Valjkasto habanje boka zuba je vee od valjkastog habanja temena zuba zbog specifinosti tribomehanikog sistema zub kaia zub kainika. Naime, poetak sprezanja zuba kaia sa zubom kainika zapoinje udarom

zuba kaia u zub kainika. Nakon toga dolazi do klizanja zuba kaia niz bonu povrinu zuba kainika pri emu se javlja trenje klizanja sa kotrljanjem. Vrednost ove sile trenja je najvea u poreenju sa silama trenja u ostalim tribomehanikim sistemima. Pored valjkastog habanja, kod zupastog kaia se javlja i abrazivno habanje njegove eone povrine. Ove dve vrste habanja su dominantne. Analizom krivih habanja dobijenih merenjem geometrijskih veliina moe se uoiti odreena zavisnost. Naime, korak, visina i debljina meuzublja kaia se menjaju po slinom zakonu. U poetnom periodu, tj. periodu uhodavanja, najvee su promene praenih veliina. Kontinualni rast njihovih promena, ali manjeg intenziteta, nastavlja se i u periodu normalnog habanja. Jedino promena irine kaa ima drugaiju promenu, to uslovljeno konstrukcijom kaia i pojavom abrazivnog habanja na eonoj povrini kaia. LITERATURA
[1] S. Tanasijevi: Mehaniki prenosnici; lanani prenosnici, zupasti kaini prenosnici, kardanski prenosnici, JDT, Kragujevac, 1994. [2] B. Stojanovi: Karakteristike tribolokih procesa zupastih kaieva, magistarska teza, Kragujevac, 2007. [3] B. Stojanovi: Promena koraka zupastih kaieva u periodu eksploatacije, SERBIATRIB 07, Kragujevac, 2007.

THE CHANGE OF GEOMETRIC SIZES OF TIMING BELTS IN PERIOD OF EXPLOITATION

Abstract: Timing belt transmitters are relatively new transmitters that have been developed in the second half of the
20th century. Transmission of power and motion from a drive pulley to a driven pulley is achieved across the side surfaces of the belt teeth, and partially through friction between the belt teeth and hollows between the teeth of the pulley. Analysis of tribomechanical system belt tooth pulley tooth and analysis of the change of geometric sizes of timing belt in period of exploitation are given in the paper. Testing of tribological characteristics of the timing belt was conducted on a test bench, designed and specially made for this purpose, at the Laboratory for Machine Constructions and Mechanisation of the Faculty of Mechanical Engineering from Kragujevac.

Keywords: Timing belt transmitters, pitch belt, friction, wear

318

11th International Conference on Tribology Serbiatrib 09