ARAPSKA SREDNJOVJEKOVNA FILOZOFIJA NAUKE

1. NAUKA I NAU NO ZNANJE

prakti ne primjene predstavljaju osnovne odlike, osnovna svojstva, karakteristike nau nog znanja. Pri tome je prakti na upotreba nau nog znanja danas jedini smisao znanja uopte. Nau no znanje podrazumijeva, odnosno zna i, prakti nu primjenljivost, s jedne, kao i mogu nost njegove nau ne verifikacije, s druge strane. Nau na verifikacija nau nog znanja postaje sve izraenija i prisutnija s razvojem nauke. 5 Kod Arapa se za nau no znanje, odnosno nau no ispitivanje koje je zapravo put do nau nog znanja, tj. metodologija uz pomo koje se dolazi do znanja, upotrebljava izraz NAZAR (vjerovatno od 9. stolje a) kao prijevod gr ke rije i THEORIA. 6 Cilj ovoga rada je da se ukae na doprinos odre enih arapskih filozofa i nau nika srednjeg vijeka koji su oni dali razvoju nauke, uzimaju i pri tome termin arapski uslovno, odnosno kao jezi ku, a ne nacionalnu kategoriju.

Najoptije i najire nauka se odre uje kao skup metodi ki ste enih i sistematski sre enih znanja. Prema tome, pod naukom se podrazumijeva: s jedne strane, nau ni put i na in, metoda sticanja znanja i s druge strane, samo znanje koje se sti e, do kojeg se dolazi nau nim putem. Prema tome, nauka je s jedne strane, sama nau na metodologija pomo u koje se dolazi do znanja, a s druge strane to je samo znanje do kojeg se dolazi nau nom metodologijom. 1 Izme u nauke i filozofije nauke ne postoji otra razlika. Ona je zasnovana na razlici tenji i namjera vie nego na razli itosti predmeta prou avanja, jer filozofija nauke je s jedne strane sama filozofija, a s druge strane sama nauka. Glavni zajedni ki osnov filozofije nauke i nauke danas je da i nau nik i filozof nauke govore o nau noj metodi. 2 Pod oznakom filozofija (arap. falsafa) u Islamu se podrazumijeva islamska filozofija nastala pod uticajem gr ke filozofije i u suprotstavljanju njoj. A pored te, dolaze u pitanje jo i druga nastojanja koja su gradila sliku svijeta ili bar obra ivala pitanja pogleda na svijet i stoga bila filozofska. 3 Islamska filozofija se dopunjuje i ujedinjuje sa naukom. U filozofiji postoji mnotvo nau nih problema, ali i u nauci je prisutno mnotvo filozofskih teorija i principa. Islamski filozofi su sve egzaktne nauke smatrali sastavnim dijelom filozofije. 4 Kada je rije o nauci treba, iz pedagoko edukativnih razloga razlikovati nau no znanje i nau nu metodologiju kojom se dolazi do nau nog znanja. Pri tome je nuno naglasiti njihovu me usobnu zavisnost i povezanost: nau no znanje podrazumijeva, uklju uje u sebe nau nu metodologiju i obrnuto. Tako je kod nauke, kao i kod drugih oblika duhovnog stvaralatva ovjeka prisutno jedinstvo i istovjetnost izme u znanja i njenog metoda. Mogu nost provjere ta nosti i istinitosti znanja kao i mogu nost njegove
E. Halilovi, Um i egzistencija, Grafiar, Tuzla, 1998., str. 349. E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 18. 3 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 191. 4 E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 70.
2 1

2. UTICAJ DRUTVENIH RAZLI ITOSTI ZAPADNO-EVROPSKOG I ARAPSKOG SVIJETA U SREDNJEM VIJEKU NA RAZVOJ NAUKE

Feudalni period prua na Zapadu sliku dubokog opadanja kulture, tehnike, privrede i nauke, dok je, istovremeno, na Istoku cvjetala snana i svojevrsna arapska kultura. Pogled na svijet srednjeg vijeka bio je poglavito teoloki. Svetenstvo je bilo jedina obrazovana klasa. Otuda je samo po sebi dolazilo da je crkvena dogma bila polazni momenat i osnovica svakog miljenja. Prava nauka, prirodne nauke, filozofija svekolika sadrina tih nauka dovo ena je u sklad sa u enjem crkve. Crkva je svijest ljudi obavijala gustom maglom vjerske dogmatike. Probiti se kroz tu maglu bilo je utoliko tee to je i samo itanje vjerskih knjiga bilo pristupa no tek neznatnom broju pismenog stanovnitva i monaha. 7 itava organizacija vaspitanja bila je u zapadno evropskom drutvu srednjega vijeka koncentrisana u rukama crkve. kole su postojale samo po manastirima i katedralama. Univerziteti koji su ponikli u XII i XIII stolje u tako e su bili direktni organi crkve: predavanja u njima drali su poglavito monasi propovjednici. U rukama popova, politika i pravna nauka, kao i sve ostale nauke, pretvorile su se u obi ne ogranke teologije
E. Halilovi, Um i egzistencija, Grafiar, Tuzla, 1998., str. 350. N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 455. 7 Grupa autora, G.F. Aleksandrov, B.E. Bihovski, M.B. Mitin, F.F. Judin, Historija filozofije, tom 1, Kultura, 1948. godine.
6 5

i tretirali se na osnovu istih principa koji su vaili u njoj. Filozofija je bila slukinja teologije. 8 U isto vrijeme arapska nauka i kultura bile su daleko ispred evropske. Relativno visok nivo arapske tehnike i nauke, preuzimanje od strane Arapa nau nog i filozofskog naslje a anti kog svijeta predstavljaju porazan kontrast u pore enju sa nivoom zapadnoevropskog srednjeg vijeka. Sputana niskim privrednim i tehni kim nivoom, izgubivi naslje e anti ke kulture, pod injena interesima feudalne crkve, evropska nauka zaostajala je iza arapske i po irini interesovanja i po opsegu znanja , i po organizaciji vaspitanja. 9 Jo po etkom XIII stolje a Arapski Halifat prevaziao je Rimsku Imperiju. On je obuhvatao Arabiju, Iran, pojedine srednje azijske oblasti, Jermeniju, sjeverozapadnu Indiju, Siriju, Egipat, Palestinu, itavu sjevernu oblast Afrike i Pirinejski poluotok. U rukama Arapa nalazio se trgova ki put od Atlantika do Kine, tako da je arapski jezik postao dominiraju i od Giblartara do Inda. Visoki nivo trgovine i zanatstva bio je pra en razvitkom nauke. Od IX stolje a Bagdad se pretvara u krupan nau ni centar, sa nizom kola i biblioteka, na stotinu knjiara, sa svojim nau nim drutvima. Formirana je grupa prevodilaca i prepisiva a koja je na arapskom jeziku izdala djela Platona i neoplatoni ara, Aristotela i njegovih komentara, Hipokrata i Galena, klasi na djela iz matematike i astronomije od Euklida, Arhimeda i Plotomeja. Porast i irenje nau nih znanja potpomagao je itav niz halifa, o emu svjedo i mnotvo izreka koje se pripisuju halifama, kao to su: Najve i ukras ovjeka jeste znanje; Mastilo nau nika podjednako je dostojno potovanja kao i krv mu enika itd. 10 Engelsove rije i u kojima kae dok su Arapi dali dekadni sistem brojeva, elemente algebre, moderne brojeve i alhemiju, hri anski srednji vijek nije ostavio nita, najbolje oslikavaju razlike u razvoju nauke zapadnoevropskog i arapskog svijeta u srednjem vijeku.

definie kalam kao u enje u kojem se rasu uje o sutini Boga , njegovim atributima i uslovima mogu ih stvari po zakonu islama, sa ciljem da se odbaci metafizika filozofa. Ova definicija pravilno podvla i nepomirljivi neprijateljski stav mutekalima prema sljedbenicima i privrenicima anti kih u enja. Upravo u borbi protiv njih kalam je stekao zna aj vjerske filozofije. Pokret mutekalima aren je i protivrje an: u njemu se razlikuje niz historijskih stadija i pojedinih pravaca. 11 U uem smislu kalam postaje obiljeje u enja kole mutakalimun kojoj su se u IX stolje u pridruili i predstavnici aarije, odvojivi se kao ortodoksniji teolozi od liberalnije kole mutazila ili secesionista. 12

3.1. A Arije Pokuaj da se ortodoksna vjera odri putem dodavanja manje doze racionalnih elemenata, poduzeo je u X stolje u Al Aari. * Me utim, ti racionalni elementi koje je Al-Aari dopustio bili su neznatni. Aariti su odlu no poricali vje itost svijeta i njegovu zakonitost. Slobodna boija volja, po njima, ne samo da je stvorila svijet ve neprekidno i neprestano uti e na svaku pojavu. Nema trajnih svojstava stvari, njih bog stalno iznova stvara. On supstanciji daje pozitivne i negativne akcidencije (ivot smrt, kretanjemirovanje). Na primjer, ako spustimo komad tkanine u crnu boju, ona ne e postati crnom stoga to je boja uticala na nju, ve stoga to je bog u tom trenutku dao toj stvari akcidenciju crno e. Dalje, oni misle da nema nikakve nune veze izme u uzroka i posljedice. Potpuno je mogu e natprirodno naruavanje toka stvari. Ono to se smatra zakonito u, jeste obi na navika koju je bog stavio u prirodu. Ta je navika neobavezna i bog je moe u svako vrijeme naruiti i izvriti udo. Na primjer, Nil se razliva i ponovo vra a u svoje korito, ne po zakonima prirode nego po navici. Ortodoksni teolozi najprije su se podozrivo odnositi prema pokuajima da se u vjersku dogmatiku unese bilo kakva racionalna struja, ali kasnije su prihvatili aarite, pa se naziv
Grupa autora, Op.cit., str 453-454. . Veljai, Razmea azijskih filozofa, knj. II, Sveuilina naklada Libar, Zagreb, 1978., str. 331. * Abu-l-Hasan Ali al-Aari, roen je u Basri 873-874. godine, a umro u Bagdadu 935. godine. Zastupao je pravovjerna gledita protivna mutazilitskim, te je sastavio veliki broj djela dogmatske i polemike naravi. Broj knjiga koje je Aari napisao dostie (prema Ibn Furaku) 300. Najznaajnije od njegovih tampanih djela je Maqalat alIslamiyyin, koje se sastoji iz tri dijela: a) pregled muslimanskih sekti i razmirica; b) vjerovanje pravovjerne zajednice i c) pregled razliitih miljenja o pojmovima kelama.
12 11

3. AARIJE I MUTAZILIJE

Prvi oblik arapske filozofske misli bio je kalam, a privrenici kalama nazivani su mutakalimima. Postanak kalama pada na po etak VIII stolje a. Kalam je sebi stavio u zadatak da slui kao oslonac religiji. Jedan arapski pisac
8 9

10

Ibid., str. 429. Ibid., str. 427. Ibid., str. 451.

mutakalim upotrebljava aaritima. 13

kada

je

rije

o Aristotel (arapski Aristutali ili Aristu) vrijedi muslimanima kao Prvi u itelj i kao Mudrac. S iznimkom Politike, Nikomahove etike i Magna Moralija, sve njegove rasprave prevedene su na arapski jezik. Logi ke rasprave bile su Arapima poznate jo na po etku prevodila ke djelatnosti, a potom su slijedili nelogi ki spisi, viestruko pra eni komentarima Aleksandra Afrodiziskog, Temistija ili kasnijih novoplatonskih komentatora. Tuma enje tih objanjiva a bilo je odlu uju e za islamsko razumijevanje Aristotela. 18 Sam termin aristotelizam zahtijeva, kad je rije o samoj arapskoj filozofiji velike ograde, jer su Arapi Aristotela u po etku shvatali poglavito u neoplatoni koj interpretaciji. 19 Ve u kasnohelenisti kim kolama provo eno nastojanje da se uskladi platonsko i aristotelsko miljenje u Islamu je jo podrano time to su djela sa izrazito novoplatonskom tendencijom ula u arapsku filozofsku literaturu pod imenom Aristotela, posebno tzv. Aristotelska teologija i Knjiga o istom dobru koja se, u islamskoj tradiciji cijenila kao vrhunac aristotelske metafizike i nadaleko je zna ila pravu teologiju. 20 Aristotel je filozofske znanosti podijelio na teorijske i prakti ne. Prve su istraivale istu istinu, i to u fizici, matematici i metafizici, a druge su istraivale korisno ili dobro za ljude. 21 Njegova podjela bila je prihvatljiva za islamske filozofe i nau nike. Generalni prihvat Aristotela u islamskom prostoru bitno je uticao na razvoj nau ne misli u Islamu. 22 U arapskom aristotelizmu mogu se razlikovati dvije struje: Isto na, koja je vezana za imena Al-Kindija, Al-Farabija, Ibn-Sine, AlGazalija i Suhrawardija i zapadna iji su predstavnici Ibn-Bada, Ibn Tufejl i Ibn-Rud. 23

3.2. Mutazilije Dio mutakalima koji je doputao slobodnije pretresanje vjerskih dogmi i koji je izraavao izvjestan skepticizam prema nekim dogmama islama, smatrali su se za mutazilite, one koji su se odvojili od tradicionalne vjere. U toku daljnjeg razvitka mutaziliti se pretvaraju u svojevrsne slobodoumne muslimane, u islamske racionaliste. Bore i se protiv ortodoksne koncepcije predestinacije, oni su tvrdili da je ovje ja volja neograni eno slobodna, da je ovjek sam tvorac svojih postupaka, jer bi ina e njegova odgovornost pred boanstvom bila nepravedna. 14 Mutazilije su prvi islamski filozofi koji su nastojali da uspostave suglasnost izme u filozofije i vjere. Oni su to inili tako to su vjerske tekstove tuma ili po njihovom idejnom, duhovnom smislu, kako bi danas kazali pravnici, tuma ili su tekstove po duhu, po zna aju, po smislu, a ne po slovu, onako kako pie. 15 Neki pak misle da nita nije manje opravdano nego gledati na mutazilite kao na filozofe, slobodne mislioce i liberale. Naprotiv, oni su teolozi najstroije kole: njihov je ideal dogmatsko pravovjerje; filozofija je za njih tek slukinja vjere. 16 Bitne karakteristike mutazilitske teorije su: ona je 1. Apologetska: ona ima za cilj odbraniti poslanikovu objavu; 2. Strogo kuranska: Sveta knjiga jedino je vrelo teolokih naziva i vjerskih propisa; 3. Polemi ka: ubacuje se duboko u podru je drugih islamskih stranaka, kako bi ih porazila na vlastitom tlu; 4. Spekulativna: obra a se filozofskom oruju kojim pobija svoje protivnike i 5. Intelektualisti ka: Na vjerske probleme gleda sa isto intelektualnog stajalita. 17

5. ISTO NO-ARAPSKI FILOZOFINAU NICI

5.1. Al-Kindi

4. ARAPSKI ARISTOTELIZAM
Ibid., str. 77. Grupa autora, Op.cit., str 456. 20 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 7778. 21 Ibid., str. 455. 22 E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 72. 23 Ovu su samo neka od znaajnih imena.
19 18

Grupa autora, Op.cit., str 454-455. Ibid., str. 454. 15 E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 69. 16 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 448. 17 Ibid.
14

13

Prvi arapski filozof koji je prokr io put aristotelizmu bio je mnogostrani nau nik i filozof Al-Kindi. * Nasuprot pristalicama Kalama, AlKindi je naglaavao neprikosnovenost uzro nih veza. Veliki principijelan zna aj za itav arapski peripatetizam imala je emu triju stupnjeva nau ne spoznaje koju je sprovodio Al-Kindi. Od prvog stupnja, logike i matematike, preko druge etape prirodnih nauka, spoznaja se na tre em stupnju uzdie do problema metafizike. Na taj se na in podvla i zna aj matematike i prirodnih nauka, za zasnivanje filozofije i put nau ne spoznaje suprostavlja spekulacijama mutakalima. Al-kindi poznaje etiri vrste razuma: vje no djeluju i aktivni razum, pasivni ili trpni, ste eni i demonstrativni. Umjesto deset Aristotelovih kategorija on isti e pet prasupstancija: materiju, oblik, kretanje, prostor i vrijeme. 24 Al-Kindi je smatrao da je nauka grana filozofije te da ima krajnje filozofsko utemeljenje. Al-Kindi je predstavnik i osniva islamske peripateti ke kole ili meai filozofije, kojoj je osnovna karakteristika jedinstvo filozofije i nauke. Peripeti ari su usvojili Aristotelovo shvatanje da filozofija moe imati teorijski ili prakti an cilj, te su je tako i dijelili na teorijsku i prakti nu. Teorijski cilj filozofske spoznaje je spoznaja istine, a prakti an cilj filozofske spoznaje je ustanovljenje principa za prakti no ponaanje pojedinca i zajednice u skladu sa istinom. Teorijsku filozofiju ine: metafizika, matematika i prirodne nauke, a prakti nu filozofiju ine: etika, ekonomija i politika. Predmet filozofske spoznaje je Istina. Nauka je jedan od oblika spoznaje istine, grana teorijske filozofije. Al-Kindi poistovje uje i izjedna ava pojam Istine s pojavom Boga. Njegovo shvatanje Istine kao Boga i obrnuto, kao i klasifikacija filozofije, moe se dovesti u vezu sa anti kim, uklju uju i Aristotelovo shvatanje filozofije i metafizike, ali postoji i bitna razlika me u njima. Razlika me u njima se sastoji u tome to u Aristotelovoj filozofiji pojam Boga ima preteno zna enje Nepokretnog-Pokreta a, dok u AlKindijevoj filozofiji Bog ima preteno zna enje Tvorca. 25

Nastavlja Al-Kindijevog dijela bio je Prvi filozof Arapa Al-Farabi. * U svome u enju AlFarabi je pokuavao da spoji Aristotela sa neoplatonizmom. Od prvoga je uzimao poglavito logiku, a od drugogontoloki sistem. 26 Kao prvi veliki komentator Aristotela u islamskoj filozofiji, Farabi je ujedno i najbolji dokaz da je isti aristotelizam nepoznat isto nom islamu. 27 U pitanjima spoznaje Al-Farabi zastupa misao o kosmi kome eficijentnom ili aktivnom umu. Kao to ne moemo vidjeti predmet dok ga ne osvijetle zraci sunca, tako isto je i ljudski razum nemo an dok ga ne ozari iskra kosmi koga aktivnog uma. Cilj je ovjekovo jedinstvo sa aktivnim umom, a postizanje tog jedinstva stvara blaenstvo, koje je mogu e na zemlji. 28 Kao to je vosak najprije stran pe atu, a zatim se usko uz njega priljubi, pa zadri njegovu oznaku i sliku, isto tako i onaj tko spoznaje stoji nasuprot spoznajnom obliku, a poto usvoji oblik, povezuje se uz njega i odgovaraju a spoznaja. Tako osjetno opaanje preuzima od opaenog predmeta sliku i povjerava je pam enju gdje ostaje utisnuta i onda kad opaeni predmet vie nije prisutan. 29 Prema Al-Farabiju postoje tri kriterija pomo u kojih se definiraju, dijele i hijerarhiziraju nauke. Nauke i umjetnosti odre uju se i hijerarhiziraju pomo u jednog od slijede ih kriterija: 1. Plemenitost sadraja; 2. Dubina dokaza; 3. Veli ina koristi neke nauke ili umjetnosti. No bez obzira na sve mogu e razlike, po ovim ili drugim kriterijima, sve nauke uklju uju i i teologiju u pogledu korisnosti potrebne su i korisne svakom pojedincu i svakoj skupini ljudi u svim vremenima na razli ite na ine: po dubini dokaza geometrija je na vrhu nauka tvrdi Al-Farabi, po plemenitosti sadraja kojim se bave i koji prou avaju na vrhu nauka je astronomija. Sve te tri stvari ili bilo koje dvije od njih mogu biti dobro kombinovane u jednu nauku kao to je metafizika. 30

5.3. Ibn-Sina

5.2. Al-Farabi
Roen je 801 godine. ivio u Basri i Bagdadu. Umro je 873. godine. On je prvi musliman koji se bavio filozofijom i naukom na ozbiljan i sistematian nain. Napisao je desetine knjiga iz astronomije, geometrije, optike, meteorologije, medicine, psihologije i muzike. 24 Grupa autora, Op.cit., str 456. 25 E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 18.
*

Al-Farabi Turanac iz Srednje Azije. Dobio je obrazovanje u Bagdadu, a zatim se preselio u Siriju. Umro je 950. godine. 26 Grupa autora, Op.cit., str 457. 27 . Veljai, str. 335. 28 Grupa autora, Ibid. 29 . Veljai, str. 336. 30 E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 87-88.

Djelatnost Al-Kindija, a naro ito AlFarabija pripremila je pojavu najkrupnijeg predstavnika isto no arapske kulture Ibn-Sinu. * Po Ibn-Sina-u postoje tri vrste substance: 1. intelekt; 2. dua i 3. tijelo. Ove vrste supstanci Ibn-Sina razlikuje na osnovu odnosa substance i materije. Intelekt je potpuno odvojen od materije, dua je odvojena od materije, ali joj treba materija, a tijelo je materija. Ove tri vrste supstanci ine bi e univerzuma. 31 Po Ibn-Sinaovom u enju univerzalno postoji trojako: 1. prije stvari u boanskom umu; 2. u stvari, ukoliko je opte sutina pojedina ne stvari; 3. poslije stvari u ljudskom razumu, koji apstrahuje univerzalno od pojedina nih stvari. Ova konstrukcija po iva na dvjema pretpostavkama: a) boanski um prethodi stvarima, a ljudski um dolazi poslije njih; b) princip individualizacije jeste materija, princip optosti-um. U granicama jednog te istog roda stvari se me usobno razlikuju svojim materijalnim obiljejima. Ono pak to je kod tih stvari opte (rod), realno je samo za um jer on univerzalno zamilja van materijalne ljuture pojedina nih stvari. Ibn-Sina insistira na logi koj striktnosti konstrukcija, na egzaktnim metodama dokazivanja i na vanosti ulnih percepcija. On smatra da je spoznaja nemogu a bez kosmi kog aktivnog uma, jedinstvenog kod svih ljudi. Ulaenje aktivnog uma u potencijalni uslovljava spoznaju, koja se sastoji u dobijanju racionalno spoznajnog lika objekta. Ali spoznaja nije mogu a bez prethodnog ulnog iskustva, koje potencijalni um priprema za reprodukovanje racionalno spoznajnih likova. Samo se najvii principi same spoznaje dobijaju bez pomo i percepcija, neposredno od aktivnog uma. 32 U Uvodu ili Isagogi, njegovog filozofskog remek djela, Kitab Al-Shifa (Knjiga iscjeljenja) koje se sastoji od 18 dijelova i koje je moda najve a enciklopedija znanja koju je ikada napisao pojedinac, Ibn-Sina razlikuje tri tipa nauka: Prirodna nauka, matematika i metafizika. Svaka od tih nauka, po njemu, prou ava odre enu vrstu ili vrste bi a, kojih u antolokom pogledu, po Ibn-Sini, postoje tri vrste: 1. bi a koja su nuno nepokretna i nematerijalna, 2. bi a koja su nuno pokretna i materijalna i 3. bi a koja mogu biti pokretna i materijalna.

Prva vrsta bi a predmet je prou avanja metafizike. Tu vrstu bi a ine Bog i Dua. Drugu vrstu bi a prou ava prirodna nauka i matematika, a u tu grupu bi a spadaju osobine ljudi i drugih bi a, kao i matemati ka svojstva, oblici i veli ine. to se ti e tre e grupe bi a, ona jesu i mogu biti predmet spoznaje i prou avanja sve tri vrste teorijskih nauka. 33

5.4. Al-Ghazali U drugoj polovici XI stolje a isto ne arapske drave proivljavale su sloen i teak period. To je vrijeme kada je otpo ela agresija Evropljana na Istok-kriarski ratovi. Upravo u tom vremenu djeluje Al-Ghazali * , karakteristi an predstavnik vjerske reakcije, filozof sufizma i ljuti protivnik aristotelizma. 34 Iako je u mladosti izu io kole filozofa i prihvatio njihova u enja Al-Ghazali se kasnije okrenuo protiv njih postavivi 20 teza od kojih su jedne htjele filozofska u enja dokazati neta nim a druga postaviti ta na u enja kao pripadaju a podru ja vjere tj. kao tajne koje prirodni um ne moe doku iti. 35 Kona ni zaklju ak Ghazalijevog u enja jeste proslavljene smrti i unitenja kao puta za ponovno ujedinjenje sa vje nim boanstvom. U borbi protiv postavki peripateti ara opasnih po religiju, Al-Ghazali naro ito ustaje protiv principa vje itosti svijeta, protiv u enja o prirodnoj uzro noj zakonitosti i protiv poricanja zagrobnog ivota. Tim u enjima on suprostavlja priznavanje boijeg stvaranja svijeta iz ni ega, stalnog mijeanja boanskog provi enja u tok stvari i budu eg stranog suda i vaskrsenja mrtvih. Kao polazna to ka za kritiku nau ne spoznaje Ghazaliju slui kritika principa uzro nosti. Sli no Aaritima i on odbacuje postojanje prirodnih zakona. Nema, po njemu, nune veze izme u uzroka i posljedice. Ono to mi primamo kao uzro nu vezu, po Al-Ghazaliju samo je sukcesija doga aja u vremenu na koju smo mi navikli. to se ku ina pri dodiru s vatrom pali, uzrok tome nije vatra, ve boija volja koja je jedini uzrok svega to se deava u svijetu. Al-

Abu-Ali Ibn-Sina (u evropskoj transkripciji Avicena) rodio se 980. godine u Srednjoj Aziji, u jednom selu blizu Buhare. Uio je filozofiju i medicinu u Buhari. Odlikovao se rijetkom svestranou interesovanja. Napisao je preko 100 knjiga pa su ga s pravom nazivali knezom filozofa i knezom ljekara. Umro je 1037. godine. 31 Ibid., str. 94. 32 Grupa autora, Op.cit., str 458-459.

33 E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 96-97. * Rodio se u Harasanu (Iran) 1058. godine. Bio je nastavnik filozofije u Bagdadu. Zatim je odbacivi predavaku djelatnost, otiao u Siriju, gdje je proivio jedanaest godina u potpunoj usamljenosti, poslije ega se vratio u drutvo radi propagande svog uenja. Umro je 1111. godine. 34 Grupa autora, Op.cit., str 460. 35 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 193.

Ghazali nije doputao nikakav drugi subjekt radnje osim Boga. 36

5.5. Suhravardi U svom tuma enju Aristotela Suhravardi * je bio pod Ibn-Sininim uticajem. Ali se Ibn-Sina op enito sluio mistikom samo da nekim novoplatonskim u enjima upotpuni ili razvije monisti ke tendencije u Aristotelovom misaonom toku tamo gdje je on, po njemu, imao praznine, a koje se nalaze ve u djelu U itelja. Obrnuto, u Suhrawardija se, uz peripateti ke ideje, nalazi cijela misti ka filozofija koja je preuzeta iz helenisti kog sinkretizma. Za Suhrawardija i druge mistike, svi filozofski sistemi i sve religije samo su izraz jedne jedine istine. Premda Suhravardi u i o saglasnosti Platona i Aristotela, u njegovom glavnom djelu Kitab hikmat al-Iraq nalazi se irok prostor polemike sa Aristotelom. Njegovo krajnje slobodarstvo doputa mu ak da kritiku kelama zasnuje na nekim temeljnim u enjima Aristotelove logike i metafizike, premda na drugim mjestima zastupa kritizirane teorije. Op enito se kod njega nalaze one teorije i argumenti skeptika i stoika koje je kelam ponovo prihvatio. Glavno obiljeje njegovog djela je metafizika svjetlosti, obasjanje (Iraq). To je novoplatonsko u enje o svjetlosti, duhovnoj svjetlosti, koja slui kao simbol emanacije, ali se na nju istodobno gleda kao na duboku zbilju stvari. To u enje, koje je u mistici i filozofiji igralo veliku ulogu nalazi se kod ve ine arapskih filozofa, posebno kod Al-Farabija, Ibn-Sine i AlGhazalija, ali se nijedan od njih nije tako posluio tim simbolom kao Suhravari. Nunost i slu ajnost, bitak i nebitak, supstancija i akcidencija, uzrok i posljedica, misao i osje aj, dua i tijelo, sve to on objanjava svojim u enjem o iraqu; on na sve to ivi ili se kre e ili opstoji gleda kao na svjetlost, pa ak svoj dokaz o postojanju Boga temelji na tom simbolu. Poglavito svojom metafizikom svjetlosti postao je poznat kasnijem svijetu: utemeljitelj je pravca aliraqiyyun, a derviki red, koji mu pripisuje svoje osnivanje naziva se analogno nurbahiyya. 37

U XII vijeku arapska filozofija doivljava sjajan procvat na zapadu (Pirinejski poluotok i Sjeverna Afrika). 38 Znatno ranije po etkom VIII stolje a muslimani su osvojili Andaluziju i tu ostali oko 8 stolje a. Od tada po inju direktni kontakti hri ana i muslimana to je, uz prevodila ku aktivnost od najve eg zna aja kada je u pitanju poznavanje zapada sa islamskom filozofijom. Kastilja je bio centar irenja islamske kulture prema zapadu. U Kastilju, ali i druge nau ne i univerzitetske centre Andaluzije, dolazili su brojni studenti iz raznih podru ja Evrope, nakon ega su se uglavnom vra ali u svoje sredine i tamo dalje irili i razvijali ono to su nau ili u Andaluziji. 39 panska grana filozofije postala je posebno poznata kr anskom srednjem vijeku i s toga se u evropskim prikazima naglaava kao posebno zna ajna, iako je za unutranji islamski razvitak bila bez uticaja. 40

6.1. Ibn-Bada Sjajnu plejadu arapsko-panskih filozofa otvara ljekar, pjesnik, matemati ar i astronom Ibn-Bada. * Napisao je niz komentara za Aristotelova djela iz oblasti prirodnih nauka, naro ito za radove iz fizike i meteorologije. Najve i interes predstavlja njegovo Rukovodstvo usamljenika ili Na in ivota pustinjaka. Rukovodstvo prua sliku postepenog uzdizanja due, koja se osloba a od instinktivnih i ulnih ivotinjskih elemenata, do najvieg stupnja spoznaje racionalno dostinog svijeta. To duhovno uzdizanje ne vri se putem misti nog osvjetljavanja, ve putem intelektualnog samousavravanja, posredstvom nau nog znanja. Rukovodstvo Ibn-Bade sadri skicu utopijske idealne drave u kojoj nema ni ljekara ni sudija. U njoj je medicina izlina, jer se njeni gra ani pravilno hrane i ne upotrebljavaju hranu koja bi mogla nakoditi njihovom zdravlju. Bolesti koje pak nastaju usljed spoljanjih uzroka, lije e se prirodnim putem. Pravosu e u toj dravi nije potrebno, jer se gra ani u svojim odnosima rukovode ljubavlju, tako da me u njima nema nesuglasica ni razdora. U nesavrenoj dravi takvi ljudi prototipi gra ana idealne drave
Grupa autora, Op.cit., str 461. E. Halilovi, Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2001., str. 72-73. 40 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 193. * U latinskoj transkripciji poznat kao Avempace. Rodio se u Saragosi krajem XI stoljea. ivio je na dvoru, optuen za jeresi, leao u tamnici i umro u Maroku 1138. godine tako to je otrovan od svojih takmaca.
39 38

6. ZAPADNO-ARAPSKA FILOZOFIJA NAUKE

36 *

Grupa autora, Op.cit., str 460-461. rodio se sredinom XII stoljea. Uio je u Maragi i ivio kao filozof i sufija najprije u Isfahanu, a onda u Bagdadu i Alepu. Tu mu je, kako izgleda, u prvo vrijeme poklonio svoju naklonost potkralj al-Melik azZafir, Saladinov sin. Ali, kako ga je njegova mistika uinila vjernicima podozrivim, a pravovjerna stranka traila njegovu smrt, alMalik ga je dao 1191. godine smaknuti; otuda mu i nadimak Maqtul (Ubijeni). 37 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 567.

predstavljaju rijetke pojedince, oni su tu inci u svome sopstvenom drutvu. Ibn-Bada, dakle, proklamuje socijalnu utopiju, a kao put za nju slui moralno i intelektualno samousavravanje individue. 41

neposrednom misti kom stapanju sa boanstvom, misli Ibn-Tufeil. 44

6.3. Ibn-Rud Ibn-Tufeil je stajao u prijateljskim odnosima sa najve im arapskim filozofom i jednim od najkrupnijih mislilaca srednjeg vijeka 45 Ibn-Rudom. * U centru Ibn-Rudove filozofije nalazi se naturalisti ko u enje aristotelizma. Njegova parola glasi nazad k Aristotelu. 46 Zato su savremenici govorili da je Aristotel objasnio prirodu, a Ibn-Rud Aristotela. Sebi je stavio u zadatak da Aristotelovo u enje oslobodi od kasnijih izopa enja. Aristotelova doktrina pisao je Ibn-Rud jeste najvia istina, jer je njegovo shvatanje bilo granica ljudskog shvatanja. IbnRud nije ni iz daleka bio obi an komentator Aristotela, jer je njegovo u enje podvrgao samostalnoj preradi, razvijaju i Aristotelovu materijalisti ku tendenciju. U pitanju o odnosu izme u nauke i religije, Ibn-Rud je bio jedan od osniva a u enja o dvojnoj istini, koje je kasnije postalo veoma popularno. 47 Zapravo, teorija o dvije vrste istine poti e od Aristotela. On razlikuje vje ne istine u sferi univerzalija i relativne (kontingentne) istine koje se odnose na pojedina ne stvari u njihovoj povremenoj povezanosti i razlu enosti. 48 Ibn-Rud misli da u principu i u krajnjim konzekvencama filozofija i religija moraju dovoditi do jedne te iste istine. Samo to se religija koja je predodre ena za gomilu, temelji na autoritetu otkrovljenja i zaodijeva istine u slikoviti, alegori ki oblik. Filozofija pak, koja je dostupna malom broju ljudi, postie istinu u adekvatnom obliku, putem iste umstvene spekulacije. S toga Ibn-Rud smatra da Vjeru treba ostaviti za mase, jer ona stavlja uzde na ljude iz naroda. 49 U pojedinim problemima Ibn-Rud smatra mogu im raskorak izme u nauke i religije. Ono to je istinito sa stanovita nauke moe biti lano sa stanovita teologije i obrnuto. Tako je npr.
Grupa autora, Op.cit., str 462-463. Ibid., str. 463. * U latinskoj transkripciji poznat kao Averoes. Rodio se 1126. godine u Kordovi. Temeljito je prouavao teologiju, pravne nauke i medicinu. Jedno vrijeme bio kadija u Sevilji i Kordovi. Poto su njegovi nauni radovi naili na energinu podrku na dvoru emira Jusufa, postao je dvorski ljekar. Na poetku vladavine emira Al-Mansura, dostie vrhunac svoje slave, ali kada je pobijedila ortodoksna vjerska stranka, on pada u nemilost i biva prognan. Pred kraj ivota ponovo je vraen na dvor. Umro je u Maroku 1198. godine. 46 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 193. 47 Grupa autora, Op.cit., str 464-465. 48 . Veljai, str. 336. 49 Grupa autora, Op.cit., str 465.
45 44

6.2. Ibn-Tufeil Nastavlja Ibn-Badine linije bio je IbnTufeil * , ali se kod njega ja e ispoljavaju elementi isto nja kog neoplatonizma. 42 Filozofski roman Ibn-Tufeila Hayy ibn Yaqzan (Samouki filozof) pripada svjetskoj literaturi. On pokazuje da se prirodno ste eno znanje nalazi u najsavrenijem skladu s natprirodnom objavom Kurana. 43 U Samoukom filozofu Ibn-Tufeil je opisao samorazvitak prirodnog ovjeka izolovanog od drutva na nenastanjenom ostrvu. Udubljuju i se u samoga sebe, van drutvenih tradicija i bez pomo i boanskog otkrovljenja, junak romana dostie do vrhova spoznaje. Prva njegova znanja ograni avaju se na ulne stvari: malo po malo, on dolazi do spoznaje svijeta koji ga okruuje i sti e znanje iz fizike. Kasnije on u raznolikosti stvari spoznaje opti princip koji ih ujedinjuje. Sva su bi a raznolika i jedinstvena. Ona su raznolika zahvaljuju i svojim akcidencijama, a jedinstvena zahvaljuju i svojoj pravoj sutini. Samouki filozof dalje dolazi do zaklju ka da ga jedinstvenim ini duh i da je upravo on prava sutina dok su svi ostali organi takore i oru a. Posmatraju i pojedine ivotinje jedne te iste vrste Ibn-Tufeil smatra da jedinke svake vrste li e jedna na drugu po spoljanjim i unutranjim organima, osjetilima, pokretima i instinktima. A razlika izme u njih je neznatna u pore enju sa tim sli nostima. Isto tako, on misli da je itav ljudski rod jedinstven. Penju i se sve vie, on misli da itava nebeska sfera li i na kakav ivi organizam. Na isti na in dolazi do zaklju ka da itava vasiona ini neto jedinstveno. On priznaje da postoji aktivni princip, koji uva taj svijet i stavlja ga u pokret Bog. To bi e nije ni tijelo ni sposobnost tijela, ve oblik vasione. Razmiljaju i o svome sopstvenom znanju ovjek postaje svjestan svoga intelekta, ubje uje se u njegovu besmrtnost i, ne zadovoljavaju i se teorijom spoznaje Boga, nalazi svoj pravi cilj u
Grupa autora, Op.cit., str 462. U latinskoj transkripciji poznat kao Abubacer. Rodio se 1100. godine u Andaluziji. Bio je uven kao ljekar, matematiar, filozof i pjesnik. Kod savremenika je uivao glas heretika i dobio karakteristian nadimak uitelj grenosti. Umro je u Maroku 1185. godine. 42 Ibid., str. 462. 43 N. Smailagi, Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 193.
* 41

besmrtnost due, koju filozofija odbacuje, istinita za teologiju. Jedan te isti pisac moe u svojim teolokim radovima odbacivati ono to tvrdi u svojim filozofskim. Cilj srednjovjekovnih u enja o dvojnoj istini jeste izvjesna emancipacija nauke, davanje nauci izvjesne autonomije i izvjesne slobode. Veliki zna aj steklo je Ibn-Rudovo u enje prema kome se Pravo ovjekovo blaenstvo sastoji se u dostizanju najviih stupnjeva spoznaje. Tome ne vode asketizam ni misti ka ekstaza, ve put nau no filozofske spoznaje. 50 Na kraju treba ista i i jednu Ibn-Rudovu misao o pitanjima drutvenog ivota. On ukazuje na ropsko stanje ene, na to da joj drutveno ure enje ne prua mogu nost da ispolji svoje sposobnosti. Prema njemu ena je sposobna za sve ono ime se bavi i mukarac, sve do u e a u upravljanju dravom. 51

LITERATURA

1. E. Halilovi , Um i egzistencija, Grafi ar, Tuzla 1998. godine. 2. E. Halilovi , Kontigencija i metafizika u filozofiji nauke do Kanta, Univerzitet u Tuzli, Tuzla 2001. godine. 3. N. Smajlagi , Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo 1990. godine. 4. . Velja i , Razme a azijskih filozofija knj. 2, Sveu ilina naklada Liber, Zagreb 1978. godine. 5. Grupa autora, G.F. Aleksandrov, B.E. Bihovski, M.B. Mitin i F.F. Judin, Istorija filozofije, tom 1, Kultura 1948. godine.

50 51

Ibid., str. 466. Ibid., str. 466.