Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
ANKARA 2007
NDEKLER
AIKLAMALAR ........................................................................................................ii GR ........................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 ........................................................................................ 3 1. BENZEN VE TREVLER..................................................................................... 3 1.1. Benzen ............................................................................................................... 3 1.1.1. Benzenin Homologlar ve Benzen Halkasnda Sbstitentler ................... 4 1.1.2. zellikleri ve retim Yntemleri .............................................................. 5 1.1.3. Reaksiyon Kabiliyeti .................................................................................. 6 1.1.4. Kullanld Yerler ..................................................................................... 6 1.1.5. Benzenin nsan Sal zerinde Etkisi..................................................... 6 1.2. Etil Benzen ........................................................................................................ 7 1.2.1. Stiren .......................................................................................................... 7 1.3. Kmen (zopropil Benzen).............................................................................. 15 1.3.1. Trevleri ................................................................................................... 16 1.4. Nitrobenzen ..................................................................................................... 19 1.4.1. Anilin........................................................................................................ 20 1.5. Klorobenzen .................................................................................................... 21 1.6. Lineer Alkil Benzen (LAB)............................................................................. 23 1.6.1. Deterjan Aktif Maddeleri ......................................................................... 23 1.7. Maleik Anhidrit ............................................................................................... 23 1.8. Siklohegzan ..................................................................................................... 25 1.8.1. Siklohegzanon ve Siklohegzanol ............................................................. 26 UYGULAMA FAALYET....................................................................................... 30 LME VE DEERLENDRME............................................................................. 33 PERFORMANS DEERLENDRME ...................................................................... 35 RENME FAALYET2 ...................................................................................... 36 2. STRENN TREVLER VE PROSESLER........................................................ 36 2.1. Polistiren.......................................................................................................... 36 2.1.1. zellikleri................................................................................................. 36 2.1.2. Kullanld Yerler ................................................................................... 37 2.1.3. Mevcut Durum ......................................................................................... 37 2.1.4. retim Yntemi -Teknoloji...................................................................... 38 2.2.1. zellikleri................................................................................................. 44 2.2.2. Kullanld Yerler ................................................................................... 45 2.2.3. retim Yntemi -Teknoloji...................................................................... 45 2.2.4. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi ....................................................... 48 UYGULAMA FAALYET................................................................................... 49 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 52 PERFORMANS DEERLENDRME .................................................................. 54 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 55 CEVAP ANAHTARLARI......................................................................................... 58 KAYNAKA ............................................................................................................. 59 i
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODL MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLLK Kimya Teknolojisi Petrol- Petrokimya Benzenin Trevleri ve Prosesleri Petrokimya proseslerinde benzenin trevlerinden elde edilen rnlerinin retim yntemlerini, zellikleri ve kullanm alanlarnn ile ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir. 40 /16 OrganikKimya modllerini alm olmak. nitelerde retilen benzen trevlerini inceleyebileceksiniz. Genel Ama Bu modlle gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak petrokimya proseslerinde benzenin trevlerinin proses akm emalar, retim yntemleri, zellikleri, kullanm alanlarn inceleyebileceksiniz. Amalar MODLN AMACI 1. Benzenin trevlerinin zelliklerini, retim yntemlerini inceleyip stiren prosesinin akm emasn sembolleri ve ynlerini belirleyebileceksiniz. 2. Stirenin trevlerinin zelliklerini, retim yntemlerini inceleyip, akm emasn sembolleri ve ynlerini belirleyebileceksiniz. Ortam Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, , bilgi teknolojileri ortam ( Internet ) vb., kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar. Donanm Okul veya snf, blm kitapl, VCD, DVD, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlar vb. Modlde yer alan herhangi bir renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralar ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. Modl sonunda retmeniniz tarafndan teorik ve pratik performansnz lme teknikleri uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve beceriler llerek deerlendirileceksiniz.
LME VE DEERLENDRME
ii
GR GR GR
Sevgili renci, Benzen; aromatik hidrokarbon olarak adlandrlan organik bileikler snfnn en basit yesidir. Renksiz, alevlenebilen, kaynama noktas 80,1oC, erime noktas 5,5 oC olan bir svdr. Organik bileiklerde znen ve kendisi de baka kimyasallar zme zelliine sahip bir maddedir. Kimyasal almalarda en ok kullanlan organik bileikler arasnda yer alr. Benzen ve trevleri petrokimya sanayinde nemli yer tutmaktadr. Endstride en nemli kullanm alanlar plastik imalatnda kullanlan stiren ve fenolun sentezinde balang maddesi olarak, naylon bileiklerinde ve sentetik deterjan imalatnda kullanlmaktadr. Endstriyel bakmdan deerli olduu kadar, yaps bakmndan kimyasal almalarda da nemli bir yer tutmaktadr. Bu iyi ynleri yannda, insan sal asndan solunduunda kan hcrelerini ldrme etkisine sahip olduundan kanser yapma zellii mevcuttur. Kanser yapan bileikler arasnda yer almaktadr. Bu modl baaryla bitirdiinizde, benzen ve trevlerini, - stiren prosesinin retim akm emalarn, fiziksel zelliklerini, retim teknolojilerini ve kullanm alanlarn ok daha iyi anlayabileceksiniz.
ARATIRMA
Aromatik hidrokarbonlar (arenler ) hakknda aratrma yapnz. Benzenin laboratuarlarda elde edili yntemlerini aratrnz.
1. BENZEN VE TREVLER
1.1. Benzen
Aromatik bileiklerin en basiti benzendir. Ayrca bilinen en eski organik bileiklerden biridir. Benzenin nicel element analizi: % 92,3 C ve % 7,7 H dr. Buna gre bileim forml CH dr. Buhar younluuna gre tayin edilen molekl arl 78 g/ moldr. Buna gre kapal molekl forml C6H6 olur. Bu kapal formle, dz zincirli ve halkal olmak zere bir ok ak molekl formll karlk gelebilir. Halkal olan iki yap formln aada yazalm. Bunlardan biri Kekule, teki Dewar formldr.
CH CH CH CH CH
Genelde Kekule forml benimsenmitir. Halkal bileiklerde genellikle halkadaki C atomu ve buna bal olan H atomu yazlmayp geometrik ekillerle gsterme gelenei vardr. Buna gre benzenin Kekule forml aadaki ekilde gsterilir.
CH3
C2H5 CH3
C2H5
C2H5
CH3 n Propil benzen CH3 KMEN CH3 CH3 CH3 HEMMELLTEN CH3 PSYDO KMEN CH3 CH3 CH3 MEZTLEN CH3 CH3
Aromatik halkaya bal doymam gruplar da bulunabilir. rnein, vinil grubunun balanmasyla, zel ad stiren olan vinil benzen, asetilen grubunu balanmasyla fenil asetilen meydana gelir. CH = CH2 STREN (Vinil benzen) CH CH FENL ASETLEN
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Viskozitesi (200C) Alevlenme noktas(Kapal Kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
78,11 g/mol 0,879 g/l 80,1 0C 5,5 0C 0,654mPa.S -11 0C 5950C
retim yntemleri; Toluenin hidrodealkilasyonu ile Toluenin disproporsiyonu ile Etilen retiminde yan rn olarak Petrol rafinerilerinde katalitik reforming operasyon ile Kmrn karbonizasyonu ile elde edilir.
iine pskrtlmek suretiyle yaklmaldr, yanmann daha kolay olmas asndan daha yanc bir zelti ile kartrmak uygun olabilir.
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/20 0C) Kaynama noktas Donma noktas Viskozitesi (200C) Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas retim yntemleri; Benzenin etilenle katalitik alkilasyonuyla
Birim deeri
106,16 g/mol 0,8684 g/l 136,2 0C - 95 0C 0,64cp 28,9 0C 4320C
Petrol rafinerileri ve petrokimya tesislerinde retilen ksilen iinden dorudan ayrlarak retimi de mmkndr.
1.2.1. Stiren
Doymam aromatiklerin en nemlisi olan Stiren; kristal ve anti sok polistiren (PS), kpk polistiren (EPS), stiren btadien kauuu (SBR), akrilonitril btadien stiren (ABS) ve stiren akrilonitril (SAN) retiminde hammadde olarak kullanlmaktadr. Stiren ayrca, doymam polyester reinelerinin (UPE), koruyucu kaplamalarn (stiren btadien latex, alkidler), polyesterlerin ve eitli kopolimerlerin retiminde kullanlmaktadr.
+ CH2 = CH2
106
Benzen
Etilen
CH2 CH3
Etil Benzen
CH = CH2
b) Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonunu takiben etil benzenin oksidatif dehidrojenasyonu ile Stiren retimi: Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonununu ve etilbenzenin oksidatif dehidrojenasyonu kapsayan bu entegre retim ynteminin lisansr Lummus Crest/Monsanto/UOP firmalardr. Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etilbenzen aamal bir prosesle 625 C scaklkta, 8-13,5 psia basnta dehidrojene edilmektedir. Dehidrojenasyon nitesinde toplam etilbenzen dnm % 82,5 olup, oluan
hidrojenin yaklak % 53 oksidize edilmektedir. Bu proseste reaksiyon ss buhar ile salanmakta, Stiren verimi benzene gre % 94,7 ve etilene gre % 93,7 olmaktadr. c ) Benzen ve etilenin buhar faz alkilasyonunu takiben etil benzenin adiyabatik dehidrojenasyonu ile Stiren retimi: Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etilbenzen birbirine seri bal iki reaktrde 626-641 C scaklkta dehidrojene edilmektedir. Bu proseste reaksiyon ss buhar ile salanmakta, stiren verimi benzene gre % 95,1 ve etilene gre % 94,9 olmaktadr. d) Benzen ve etilenin buhar faz alkilasyonunu takiben etil benzenin izotermal dehidrojenasyonu ile Stiren retimi Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etil benzen multi-tubular bir reaktrde 620 C scaklkta ve vakum altnda dehidrojene edilmektedir. Bu proseste reaksiyon ss lityum, potasyum ve sodyum karbonattan oluan tuz eriyii ile salanmakta, stiren verimi benzene gre % 94,1 ve etilene gre % 93,8 olmaktadr. B ) Alternatif Stiren retim Prosesleri a ) Btadienin sv faz dimerizasyonu ile elde edilen 4-vinilsiklohekzenin gaz faz oksidatif dehidrojenasyonu ile Stiren retimi Sv faz dimerizasyon nitesinde, ham C4 akm iinde bulunan btadienin % 90n UOP firmasnn zeolitik bir katalizr kullanlarak 100 C scaklkta ve 270 psia basnta 4vinilsiklohekzene dntrlmektedir. Dehidrojenasyon nitesinde, dimerizasyon nitesinden gelen 4-vinil siklohekzen Sn/Sb oksidasyon katalizr kullanlarak 400 C scaklkta, 90 psia basnta stirene dntrlmektedir. Her iki nitede de multi-tubular reaktr kullanlmaktadr. Bu proseste stiren verimi % 83dr. Dimerizasyon ve oksidasyon reaksiyonlar aada verilmektedir. 2 CH2 = CH CH = CH2 1,3-Btadien C6H9 CH = CH2 + O2 4-vinilsiklohekzen C6H9 CH = CH2 4-vinilsiklohekzen C6H5CH = CH2 + 2 H2O Stiren
b ) Toluen oksidasyonu ile stilben eldesi ve stilbenin disproporsiyonu ile Stiren retimi Stiren retiminde alternatif bir yol olan bu proseste, toluen oksidasyonu ile elde edilen stilbenin disproporsiyonu ile stiren retimi gerekletirilmektedir. 2 C6H5CH3 + O2 C6H5CH=CHC6H5 + 2 H2O Toluen Stilben C6H5CH=CHC6H5 C6H5CH=CH2 + C6H6 Stilben Stiren Benzen
c ) Toluen oksidayonu ile stilben eldesi ve stilbenin etilen ile reaksiyonu ile Stiren eldesi Stiren retiminde alternatif bir yol olan bu proseste, toluen oksidasyonu ile elde edilen stilben etilen ile reaksiyona girerek Stiren retimi gerekletirilmektedir. Toluen oksidasyonunda Bi/K oksit katalizr, stilben disproporsiyonunda Mo katalizr kullanlmaktadr. Bu prosesin en byk avantaj, ticari benzen alkilasyonu + etilbenzen dehidrojenasyonu entegre retim yntemine kyasla yar yarya etilen kullanlmasdr. Henz ticari uygulamas olmayan bu retim ynteminin reaksiyonlar aada verilmektedir. 2 C6H5CH3 + O2 C6H5CH = CHC6H5 + 2 H2O Toluen Stilben C6H5CH = CHC6H5 + C2H4 2 C6H5CH = CH2 Stilben Etilen Stiren d ) Etilbenzenin hidroperoksite oksidasyonu ile elde edilen hidroperoksitin propilen ile reaksiyonu sonucu elde edilen a-metilbenzilalkolun dehidrasyonu ile Stiren retimi Hidroperoksidasyon prosesi olarak bilinen bu alternatif Stiren retim prosesinin lisansr Shell ve Arco firmalardr. Bu proseste, etilbenzenin sv faz oksidasyonu ile etilbenzenhidroperoksit (EBHP), a-metilbenzilalkol(MBA) ve asetopenon (ACP) elde edilir. EBHP propilen ile reaksiyona girerek propilen oksit ve MBA elde edilir. Bu reaksiyonda Mo veya Ti esasl katalizrler kullanlmaktadr. Oksidasyon reaksiyonu sonucu oluan ACP 90 155 C scaklkta ve 1200 psia basnta hidrojene edilerek BA elde edilir. MBAnn dehidrasyonu sonucu Stiren elde edilir. Dehidrasyon reaksiyonunda genellikle katalizr olarak almina, reaksiyon ortam olarak tri-fenilmetan kullanlmaktadr. Bu alternatif Stiren retim ynteminin reaksiyonlar aada verilmektedir. C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OOH Etilbenzen Etilbenzenhidroperoksit (EBHP) C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OH Etilbenzen a-metil benzil alkol (MBA) C6H5CH2CH3 + x O2 (C6H5)CO(CH3) + asitler Etilbenzen Asetopenon (ACP) C6H5CH(CH3)OOH + C3H6 C3H6O +C6H5CH(CH3)OH EBHP Propilen MBA (C6H5)CO(CH3) + H2 C6H5CH(CH3)OH ACP MBA C6H5CH(CH3)OH C6H5CH=CH2 + H2O MBA Stiren
10
e ) Dier Alternatif Stiren retim Prosesleri a-metil fenilasetaldehitin paladyum katalizr ile 150C scaklkta dekarnonilasyonu sonucu stiren eldesi: Bu proseste dnm % 78 olup ticari uygulamas yoktur. Toluen ve metann oksidatif birleme (coupling) reaksiyonu ile stiren eldesi: 500 1000 C scaklk ve 15-450 psia basn aralnda gerekletirilen bu reaksiyonda, toluen dnm % 29-45, stiren seicilii %10-25 aralndadr. Bu yntem, ticari olarak uygulanmamaktadr. Toluen ve asetonun pirolizi sonucu stiren eldesi: 700900 C scaklkta buhar ortamnda gerekletirilen piroliz reaksiyonunda toluen dnm % 40, stiren seicilii % 38 olup, en byk yan rnler etilbenzen ve benzendir. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Toluenin formaldehit veya metanol ile alkilasyonu ile stiren eldesi: 400-450 C scaklkta zeolit katalizr kullanlarak gerekletirilen alkilasyon reaksiyonlarnda toluen dnm % 15-30, stiren seicilii %13-33 olup en byk yan rn etilbenzendir. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Benzen ve etilen oksitin alkilasyonu ile stiren eldesi: 315440C scaklkta ve 70 75 psia basnta aluminosilikat tipi katalizr kullanlarak gerekletirilen alkilasyon reaksiyonunda etilen dnm % 4-12 aralndadr. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Etilen veya n-oktann aromatizasyonu ile stiren eldesi: Etilenin 850C scaklkta gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda etilen dnm % 87,5, stiren seicilii % 36,6 olup, benzen, naftalin ve toluen yan rn olarak retilmektedir. Ayrca, n-oktan 550C scaklkta ve 1 mmHg basncnda Pt/In ieren ZSM-5 zeolitik katalizr kullanlarak gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda noktan dnm % 99,4, stiren seicilii % 64,3dr. Bu retim yntemleri ticari olarak uygulanmamaktadr.
11
fabrikalarnn kapasiteleri 500.000 ton/yln zerine kmtr. Gnmz koullarnda rekabet edebilecek yeni bir stiren fabrikasnn kapasitesinin minimum 300.000 ton/yl seviyesinde olmas gerekmektedir. Trkiyenin 2005 ylndaki stiren tketimi yaklak 55.000 ton/yl seviyesindedir. Fakat yurdumuzun PS, EPS, SBR ve ABS gibi stiren trevlerine olan talebi hzla artmakta olup nemli seviyelere ulam durumdadr ve bu talebin ok byk bir blm de ithalat yoluyla karlanmaktadr. Bu nedenle, eer bu stiren trevlerinin yurtiinde retilmesi durumunda ham madde olarak ihtiya duyulacak stiren miktar dikkate alnrsa, Trkiyenin stiren edeeri olarak stiren talebinin olduka yksek seviyelerde olduu grlmektedir. Ancak bu talebin yurtii stiren tketimine fiilen yansyabilmesi iin lkemizde stiren trevi reten yeni fabrikalarn kurulmas gerekmektedir. Bu balamda Petkim, Aliaada, 270.000 ton/yl kapasiteli PS (kristal ve antisok) ve 60.000 ton/yl kapasiteli ABS fabrikalar ile bu fabrikalarn ham madde ihtiyacn karlayacak 300.000 ton/yl kapasiteli bir stiren fabrikas kurmay planlamaktadr. retime 2010 ylnda balanaca ngrlen bu yatrmlarla, Aliaa Petrokimya Kompleksi Aromatikler fabrikasnda retilen ve Trkiyede tketim alan olmad iin ihra edilen benzen rnnn stirene dntrlmesi ve retilen bu stirenin de katma deeri yksek PS ve ABS gibi stiren trevlerine dntrlerek bu rnlere olan Trkiye talebinin karlanmas hedeflenmektedir. Fabrikada kullanlacak olan ham maddelerden benzen, aromatikler fabrikasndan temin edilebilecek fakat etilen, ithalat yoluyla karlanabilecektir. Dier taraftan Baser Petrokimya, Yumurtalkta bulunan PS (kristal ve antiok) kapasitesini 60.000 ton/yl artrmay planlamaktadr. Trkiyenin stiren talebinin, planlanan bu yatrmlarla, 2010 ylnda 400.000 tonun zerine kaca tahmin edilmektedir.
12
B ) Etilbenzen Dehidrojenasyon Stiren Artma Ksm Etilbenzen kolonundan tepe rn olarak alnan etilbenzen ile etilbenzen kolonunun tepesinden gelen risaykl etilbenzen karm stp yksek basnl buhar ile birlikte dehidrojenasyon reaktrlerinden geirilir. Reaktrden kan rn karm s deitiricilerde soutulduktan sonra rn deitiricisinde younlaan buhar hidrokarbonlardan ayrlr. Hidrokarbon karm daha sonra benzen toluen kolonuna gnderilir. Kolona giden besleme akmnn bir ksm kkrt potalarndan geirilerek kolona verilir. Bylece sisteme, stirenin polimerlemesini nlemek amacyla inhibitr olarak kkrt ( 2 4 dinitrofenol) ilave edilir. Benzen toluen kolonundan tepe rn olarak alnan benzen toluen karm depo tankna gider. Dipten alnan karm ise etil benzen kolonuna arj edilir. Kolonun tepesinden alnan etil benzen dehidrojenasyon reaktrlerine gnderilir. Dipten alnan stiren ise stiren kolonuna arj edilir. Stiren kolonunun tepesinden stiren, dibinden de kolonun dibine biriken stiren, polistiren ve ar maddelerin karmndan oluan dip rn inceltilerek alnr. Dip rn iindeki stiren buharlatrlarak geri kazanldktan sonra depolanr. Nihai stiren rnn iinde kkrt istenmedii iin stiren kolonuna belirli noktalarda inhibitr olarak TBC (tersiyer btil katekol) verilir. Stiren rn ise soutulduktan sonra ara tanknda toplanr. stenen spesifikasyona uygunsa depo tankna gnderilip depolanr. Depo tankndaki stiren, polimerlememesi iin 50Cde ve iinde 13 ppm dzeyinde TBC ierecek ekilde muhafaza edilir.
13
Taze Benzen
Kurutulmu Benzen
Benzen Risaykl Kolonu
Etilbenzen
Etilen
Kondenzasyon Reaktr
Katalizr
Etilbenzen + Benzen
Etilbenzen
Polietilbenze n
Atk Benzen
Polietilenbenzen Kolonu
Etilbenzen Kolonu
Stiren
Etilbenzen Kolonu
Dehidrojenasyo n Reaktr
Katalizr
Dehidrojenasyo n rn
Stiren Kolonu
B T Kolonu
Etilbenzen Stiren
Dip rn
14
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/20 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
120 g/mol 0,8632 g/l 152,5 0C - 96 0C 40,6 0C 4240C
retim yntemi; Benzenin, propilen ile katalitik alkilasyonu yoluyla elde edilir. Tepkimesi; H C6H5 C CH3 CH3 Kmen veya Kumol ( zopropil benzen)
B ) Kullanld Yerler Fenol, aseton, alfa metil stiren retiminde hammadde olarak ve zc olarak kullanlmaktadr.
15
Veya
A ) zellikleri ve retim Yntemleri Beyaz kristal yapya sahiptir. Safszlklar veya hava ile k karsnda rengi pembeden krmzya kadar dner. Havadan su absorbe ederek sv hale dnr. Keskin yakc bir tada ve hemen fark edilen bir kokuya sahiptir. Olduka kuvvetli bir korozif maddedir. Etanol, eter, kloroform, gliserin, karbon dislfr ve suda znr.
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/20 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
94 g/mol 1,071 g/l 181,9 0C 43 0C 79 0C 7150C
16
retim yntemleri;
Benzenin slfonasyonu ile benzen slfonik asit elde edilir. Bu nce sodyum tuzuna evrilir sonrada kostikle muamele edilerek fenoln sodyum tuzu elde edilir. Toluenin oksidasyonu ile nce benzoik asit ve bunu takip eden ikinci bir oksidasyon ile de fenol elde edilir. Klorobenzenin dehidroksiyonu ile Klorobenzenin alkali hidrolizi ile Kmenin oksidasyonu ile
B ) Kullanm Alanlar Bisfenol A, DPP (difenil Propan ) yapmnda ve fenolik reine retiminde kullanlr. Dier nemli sentetik trevleri salisilik asit, asetil salisilik asit (aspirin) dir. 2,4 dikloro fenoksi asetik asit ve 2,4,5 trikloro fenoksi asetik asit tarmda kullanlr. Pentaklorofenol standart odun koruyucu olarak kullanlr. Dier halojenli fenoller bcek ldrc olarak, deri koruyucu ve bakterilerle mcadelede kullanlr. Fenoller nitrobenzen ile birlikte anilin yapmnda da kullanlmaktadr. C ) Trevleri a) Bisfenol A zellikleri: Fenol kokusunda beyaz pul halinde, kristal bir yapya sahiptir. Suda znmez. Alkol ve seyreltik alkali zclerde znr. Karbon tetra klorrde ok az znr. Fenol ve asetonun reaksiyonu ile elde edilir.
zellikler
Molekl arl zgl arl (25/25 0C) Kaynama noktas (4.0 mmHg) Erime noktas Alevlenme noktas (ak kap)
Birim deeri
228,28 g/mol 1,195 g/l 220 0C 153 0C 79,4 0C Resim 1.1:Bisfenol - A maddesi
17
Kullanm Alanlar: Epoksi, polikarbonat, fenoksi, polislfon ve baz polyester reinelerin retiminde ara madde olarak yanmaya dayankl malzemelerin yapmnda, kauuk kimyasallarnda ve fungasitlerde kullanlr. b ) Polikarbonat Polikarbonatlar, termoplastiklerin zel bir grubudur. lenmesi, kalplanmas, sl olarak ekillendirilmesi kolaydr, bu tip plastikler modern imalat sektrnde ok geni kullanm alan olan plastiklerdir. Polikarbonatlar olarak isimlendirilmilerdir, nk uzun molekler zincirleri iinde karbonat gruplar (-O-CO-O-) tarafndan balanm fonksiyonel gruplara sahiptir. En yaygn polikarbonat plastik tipi, bisfenol - A gruplar ile balanm karbonat gruplarnn oluturduu polimer zincirlere sahip olandr. Bu tip polikarbonat ok dayankl bir malzemedir, kurungeirmez cam yapmnda kullanlr. Polikarbonatlarn karakteristikleri polimetil metakrilata (PMMA; akrilik) olduka benzer, fakat polikarbonat daha gl ve daha pahaldr. Ayrca bu polimer olduka effaf ve geiren bir yapdadr. Birok cam trnden daha iyi k geirgenlik karakteristiine sahiptir. CR39 zel bir polikarbonat malzeme olup iyi optik ve mekanik zelliklere sahiptir ve sklkla gzlk cam yapmnda kullanlr.
Polikarbonattn Bisfenol - A ve fosgen (karbonil klorr)'den sentezlenmesi zellikleri: Polikarbonat reineleri effaf, korozyona dayankl, tututuklarnda kendi kendini sndren, zaman ve s ile boyutlar ok az deien, nem absorpsiyonu ok dk olan ve btn bunlara ilave olarak ok iyi mekanik zellii olan nemli mhendislik plastiklerinden biridir. zgl arl 1,2 g/ L dir. Kullanm Alanlar: Polikarbonat, endstri ve laboratuvarlarda olduu kadar ev eyalarnda da yaygn kullanlr. Koruma amal paralarn yapmnda kullanlr (Bankalar ve baz binalarda krlmayan veya yanstan pencereler gibi). Polikarbonattan yaplan dier rnler arasnda gzlk ve gne gzl camlar, CD (kompakt disk), otomobil far camlar
18
saylabilir. Ayrca iki ya da daha fazla cidarl (multicell) gzenekli levhalar halinde imal edilen polikarbonat, her trl aklklarn kapatlmasnda kullanlabilen bir at kaplama malzemesidir. yi s izolasyon zellii nedeniyle seralarda cam ve naylona alternatif olarak kullanlr. Kan analiz sistemleri ve eitli tbbi ekipmanlarn nemli paralar da polikarbonattan yaplmaktadr. effafl, darbe dayanmnn ykseklii ve gdalarla temasnda bir saknca bulunmamas nedeniyle gda sanayinde giderek yaygnlamaktadr.
1.4. Nitrobenzen
A ) zellikleri ve retim Yntemi
Sar kristal veya sar yams svdr. Etil alkol, eter ve benzende znr. Suda ok az znr. Molekl forml C6H5 - NO2 eklindedir. Yap forml;
zellikler
Molekl arl zgl arl (18/4 0C) Kaynama noktas (4.0 mmHg) Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
123 g/mol 1,199 g/l 210,9 0C 5,7 0C 88 0C 482 0C
19
B ) Kullanld Yerler Byk ounluu anilin retiminde kullanlr. Selloz esteri iin zc, selloz asetatlarn esterletirilmesinde tamamlayc ve metal veya ayakkab parlatclarnda kullanlr. Ayrca diaminodifenil, kinolin ve azobenzen retiminde kullanlmaktadr.
1.4.1. Anilin
A ) zellikleri ve retim Yntemi: Renksiz, ya grnmnde svdr. Hava ve kla temas ettiinde rengi hemen kahverengiye dner. Etil alkol ve eterde znr, suda az znr. ( 3,6 g /100 ml 180Cde). Molekl forml C6H5NH2 eklindedir. Yap forml;
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (kapal kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
93,13 g/mol 1,02g/l 184,13 0C - 6,3 0C 70 0C 371 0C
retim yntemleri; Nitrobenzenin indirgenmesiyle Nitrobenzenin buhar faznda katalitik hidrojenasyonuyla Klorobenzenin aminasyonuyla Siklohegzanoln amonyakla reaksiyonu sonucunda Fenol ve amonyan reaksiyonu sonucunda
20
B ) Kullanld Yerler: Kauuk formlasyonlarnda hzlandrc ve antioksidan olarak boya ve fotoraf kimyasallar retiminde, retan kpkler iin izosiyanat retiminde, ila, patlayclar, difenilamin, fenolikler, mantar ve veteriner ilalar retiminde kullanlr.
1.5. Klorobenzen
A ) zellikleri ve retim Yntemi Monoklorobenzen: Renksiz uucu bir svdr. Bedeme benzer bir kokuya sahiptir. Etil alkol, benzen, kloroform ve eterde oda scaklnda znr. Suda znmez. Molekl forml C6H5Cl eklindedir.
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
1,106g/l 132,1 0C 45,6 0C 24 0C >673,9 0C
o Diklorobenzen: Renksiz, ho aromatik kokuya sahip uucu bir svdr. Etil alkol, benzen, eter ve hemen hemen btn organik solventlerde znr. Suda znmez.
21
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap)
Birim deeri
g/mol 1,305g/l 180,50C - 17,6 0C 74,4 0C
p Diklorobenzen: Beyaz kristalleri uucu olup etrafa ho koku yayar. Deiik kristal byklne sahiptir. Benzen, eter,etil alkol ve karbon dislfrde znr. Suda znmez.
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (kapal kap)
Birim deeri
g/mol 1,248g/l 173,70C 53 0C 65 0C
retim yntemleri; Benzenin klorlanmasyla C6H6 + Cl2 C6H5Cl + HCl RASCIIING IIOOKER yntemi ile mnoklorobenzen eldesi ile (benzenin buhar faznda oksiklorinasyonu ile)
B ) Kullanld Yerler m Diklorbenzen: o p nitroklorobenzen (anilin) retiminde byk bir ksm tketilir. Fenol retiminde ve zc olarak kullanlmaktadr. o Diklorobenzen: Organik sentezlerde, zararl bceklerin ldrlmesinde kullanlan zehirli ilalarn yapmnda, DDT, toluen diizosiyanat prosesinde solvent olarak kullanld gibi yine solvent olarak makinelerin temizlenmesinde ve boya kartmada kullanlr. Ayrca eitli boyalarn retiminde de kullanlr. p Diklorobenzen: Haarat ldrc olarak kullanlr.
22
C ) Kullanld Yerler: Ev tipi deterjanlarn retim formlasyonlarnda %15 20lik bir payla tketilirler. Ayrca sv deterjan frmlasyonunda da yer alabilir.
23
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
98,06 g/mol 0,934 g/L 199,7 0C 53 0C 110 0C 477 0C
[O]
Benzen
Maleik anhidrit
24
B) Kullanld Yerler: Yarya yakn doymam poliester reinelerinde , dier ksm fumarik ve tartarik asit retiminde , tarm ilalarnda ve alkid reinelerinde kullanlr. Ayrca sv ve kat yalarn uzun sre saklanmasnda koruyucu olarak ve tekstil sanayinde t istemeyen kumalarn imalinde kullanlmaktadr.
1.8. Siklohegzan
A ) zellikleri ve retim Yntemleri Renksiz, keskin batc bir kokuya sahip korozif olmayan svdr. Suda znmez. Aseton, alkol ve benzende znr. Molekl forml C6H12 eklindedir.
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
84 g/mol 0,779 g/L 80,8 0C 6,5 0C - 18,40C 245 0C
retim yntemleri; Benzenin katalitik hidrojenasyonuyla Petrol rafinerilerinde rafinaj sonucu petrolden
B) Kullanld Yerler: Byk bir ksm naylon retiminde kullanlan kaprolaktam ve adipik asit eldesinde tketilir. Siklohegzan selloz eterlerin, kat veya sv yalarn zcs olarak kullanlr. Yal boya temizlenmesinde zc olarak kullanlmaktadr.
25
1.8.1.1. Siklohegzanon A ) zellikleri: Renksiz sv olup aseton veya nane kokusunu andran kokuya sahiptir. Suda az znr, hemen her trl organik zclerle karr. Molekl forml C6H10O eklindedir.
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Donma noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
98 g/mol 0,948 g/L 156,7 0C -47 0C 540C 420 0C
26
B ) Kullanld Yerler: Adipik asit ve kaprolaktam retiminde kullanlr. Solvent olarak tketilir. Boya ve vernik karc olarak, yalama ya katks, sellozikler, tabii ve sentetik reinelerde, wax ve yalarda zc olarak kullanlr. 1.8.1.1. Siklohegzanol A ) zellikleri: Renksiz yams bir svdr. Suda ok az znr. Hemen hemen btn organik solvent ve yalarla karr. Molekl forml C6H12O eklindedir.
OH
Resim1.4: Siklohegzanol
zellikler
Molekl arl zgl arl (20/4 0C) Kaynama noktas Erime noktas Alevlenme noktas (ak kap) Tutuma noktas
Birim deeri
100g/mol 0,943 g/L 161,1 0C 25,15 0C 67,80C 300 0C
B ) Kullanld Yerler: Adipik asit retiminde kullanlr. Tekstil sanayinde, alkid ve fenolik reinelerde, zc, parlatc, plastik sanayinde ve emlsiyon yapclarda kullanlr.
1.8.1.2. Kaprolaktam
A ) zellikleri ve retim Yntemleri: Beyaz pul eklindedir. Su ve benzeri polar ve aromatik solventlerde znr. Yksek molekl arlkl alifatik hidrokarbonlarda az znr. Molekl forml C6H11NO eklindedir.
27
Resim 1. 5: Kaprolaktam
zellikler
Molekl arl Younluu (80 0C) Kaynama noktas (50 mm Hg) Erime noktas Alevlenme noktas Kendiliinden tutuma noktas
Birim deeri
113g/mol 1,0135 g/L 180 0C 69,2 0C 139,5C 375 0C
retim yntemleri; Hegzahidrobenzoik asit yoluyla Nitrik oksit indirgeme prosesiyle Fenol prosesiyle Siklohegzann fotonitrozasyonuyla Siklohegzanon ve hidroksilaminden
28
B ) Kullanld Yerler: En yaygn olarak naylon 6 retiminde monomer olarak kullanlr. Plastikler, film, kaplama malzemesi, sentetik deri, poliretan, apraz ba ajan olarak da kullanm alan bulmaktadr.
29
Uygun seiniz.
izim sayfasn getiriniz. yatay konumuma balaynz. Kondenzasyon reaktrne benzen risaykl kolonuna balaynz.
noktasndan
Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Prosesleri sembolleri ile iziniz.
Balanty ekildeki gibi yapnz. Balant hattnn zerine kurutulmu benzen yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz.
30
Benzen risaykl kolonundan taze benzen hatt balayarak sten atk benzen k balaynz.
Kolonun adn iine yaznz. Balantlara dikkat ediniz. Atk hattna ismini yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz.
Hatta etilen benzen yaznz. Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Balantlar ekilde ki gibi yapnz. Etil benzen hattndan benzen risakl kolonuna balant yapnz.
Kolonun stnden ve altndan kan PEB maddesini kaynama noktalaryla yaznz. Balant hattna polietil benzen yaznz.
ekildeki gibi balant yapnz. Balant hattnn zerine etil benzen yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz.
Katalizr
reaktrn
B.
T.
Kolonun st kna benzen toluen yaznz. Ak ynlerini belirtiniz. Balanty ekildeki gibi yapnz. izimlerinizi konu anlatmndan kontrol ediniz. Balant hattnn zerine dehidrojenasyon rn yaznz.
31
Kolonun stnden kan etil benzen hattn dehidrojenasyon rektrne balanan etil benzen hattna balaynz. Balantlar ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini okla belirleyiniz. Kolonlar aras balant hattna etil benzen yaznz.
Balanty ekildeki gibi iziniz. Kolonun st kna stiren, alt kna dip rn yaznz. Kolonlar aras balant hattna stiren yaznz. iziminizi konu anlatmndan kontrol ediniz. renkli olarak kt
32
A)
B)
CH3
C)
D)
OH
A)
CH3
CH3
B)
CH3
C)
CH3
D)
11. Aadakilerden hangisi stirenin dier bir addr? A ) Fenil asetilen B ) Kmen C ) Etil Benzen D )Vinil benzen
12. Aadakilerden hangisi benzenden retilen maddeler arasnda yer almaz? A ) Keton B ) Stiren C )Kmen D ) Maleik Anhidriti
33
13. Aadakilerden hangisi benzen zehirlenmesi belirtilerinden deildir? A ) Ba ars ve dnmesi C ) Derinin kurumas B ) Dzgn konuamama D ) Gzlerin morarmas
14. Etil benzenin dehidrojenasyon reaksiyonu sonucu aadaki rnlerden hangisi elde edilir? A ) Stiren B ) Kmen C )Fenol CH3 C6H5 CH CH3 D ) Etil Benzen bileiinin ad deildir?
15.
Aadakilerden hangisi
A ) Kumol
B ) Kmen
C )zopropil Benzen
D )zometil Benzen
16. Aadaki maddelerin hangisinin retiminde kmen ham madde olarak kullanlmaktadr? A ) Stiren B ) Fenol C )Aseton D )Alfa metil stiren
17. Aadakilerden hangisi Nitrobenzenin formldr? A ) C6H6 NO2 B ) C6H5 NO2 C )C6H5 NO3 D )C6H5 NO
18. Benzen + ..? H2SO4 Nitrobenzen + Su tepkimesinde soru iaretli yere aadaki bileiklerden hangisi yazlmaldr? A ) Azot dioksit B ) Diazot pentaoksit C )Azot monoksit D )Nitrik asit
19. Aadakilerden hangisi maleik anhidritin molekl formldr? A ) C6H10O B ) C6H12O C ) C4H2O3 D ) C5H2O3
20. Aadakilerden hangisi kaprolaktann molekl formldr? A ) C6H12O B ) C6H10O C ) C6H11NO DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise performans deerlendirmeye geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. D ) C6H5
34
Gzlenecek Davranlar nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? Etilen hattn kondenzasyon reaktrne baladnz m? Kondenzasyon reaktrne benzen risaykl kolonuna baladnz m? Benzen risaykl kolonundan etilen hattna baladnz m? Benzen risaykl kolonundan taze benzen hatt balayarak sten atk benzen k baladnz m? Benzen risaykl kolonunu etil benzen kolonuna baladnz m? Etil benzen kolonunu polietil benzen kolonuna baladnz m? Etil benzen kolonunu dehidrojenasyon reaktrne baladnz m? Dehidrojenasyon reaktrn B. T. Kolonuna baladnz m? Etil benzen kolonunu stiren kolonuna baladnz m? Ak emanz ak ynleri ve balantlar ile kontrol ettiniz mi? Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya akm emasnn iziminde anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz renme Faaliyeti 2 ye geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.
35
ARATIRMA
Akrilonitrinin oluum tepkimesini aratrnz. Emlsiyon ve sspansiyon polimerizasyonunu aratrnz. Kauuun trleri ve zellikleri hakknda aratrma yapnz. Ktle polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retimindeki nitelerden devolatilizer ve granlatrn fonksiyonunu aratrnz. Dokuzuncu kalknma plannda Trkiyede polistiren ve akrilonitril btadien stiren retimi iin yaplan almalar aratrnz.
2.1.1. zellikleri
Polistiren saf halde renksiz, kat ve saydam bir maddedir. Siyah isli, yava yanan, effaf, sert, zgl arl dk, krlma indisi yksek bir termoplastiktir. Sentetik reineler
36
iinde en yksek izolasyon zelliine sahip olan polistiren, aromatik ve klorlu hidrokarbonlarda, esterlerde znebilir. Suda, genel olarak alkollerde (metanol, etanol vb.) normal heptan ve asetonda znmez. Su buhar, oksijen, azot gibi birok gaz kolaylkla geirir. Nem ekisi dktr. Organik asit ve alkalilere kar dayankldr.
37
38
viskozitesi der. zc olarak etilbenzen veya ksilen kullanlr. Stiren ve zc karm seri halde dizilmi polimerizasyon reaktrlerine verilir. Bir reaktrden alnan karm dierine stten verilerek katalitik ortamda polimerizasyon gerekletirilir. zcnn varl polimerleme hzn yavalatr. Molekl arln drr ve son rnden ayrlmas iin uygulanan ilemler yatrm ve isletme maliyetlerini arttrr. Proseste kullanlan zelti miktar %12'nin altnda ise ktle, zerinde ise zelti polimerlemesi prosesi olarak adlandrlmaktadr. Reaktr scakl 100-180C arasnda tedrici (kademeli) olarak artar. Dnm %70-90'dr. Bu polimerizasyonda reaksiyon hz ktle, emlsiyon ve sspansiyon polimerizasyonlarnn hzlarndan daha dktr. 2.1.4.3. Ktle Polimerizasyonu Polimerizasyon derecesi scaklk ayarlamas ile kontrol altna alnr. Saf stiren % 30 60 orannda n polimerizasyona urar, sonra reaksiyon ilerleyip tamamlanaca bir polimerizasyon kulesine geer. Kuleden kaan stiren buharlar tekrar n polimerizasyon ksmna gnderilir. Polimerizasyon kulesinden alnan rn vakum odasna gnderilir. Polistiren eriyii ekstrderden geirilerek palet haline getirilir. Bu metodun avantaj rn sarfiyetinin yksek olmasdr. Son yllarda ktle polimerizasyonu ile yaplan retim giderek yaygnlamaktadr. BASIC firmasnn PS fabrikasnda uygulanan ktle polimerizasyon prosesi akm semas ekil 2.1de verilmektedir. Ktle polimerizasyon reetelerinde genellikle zc kullanlr. Kullanlan zcnn, polimerlemenin ilerlemesi sonucunda meydana gelen viskozlam polimerin viskozitesini drmek, kartrma kolayl salamak, oluan ekzotermik sy uzaklatrmak gibi faydalar vardr. Polimerizasyon tamamlandktan sonra zc geri kazanlarak tekrar retimde kullanlr. zc olarak etilbenzen ve toluen kullanlr, kullanlan miktar ise reetelere gre %230 arasnda deimektedir. Antiok PS drt tip prosesle de retilebilmesine ramen, byk kapasiteli, ticari retim yapmak iin srekli ktle polimerizasyon prosesi rakipsizdir. Ticari olarak anti ok polistiren retmek iin, ceketli ve kartrcl bir tank ierisinde, stiren ierisine ilave edilen kauuklar zlr ve zelti %2030 dnm olacak ekilde n polimerizasyona tabi tutulur. n polimerizasyondan sonra zelti devaml olarak birbiri ile seri bal reaktrlere beslenerek yaklak %80-90 orannda polimerletirilir. Polimerizasyon iin kullanlan reaktrler lisansr firmalara gre farkllklar arz etmektedir. Linear plug flow tower, horizontal plug flow reaktr, statik kartrc-reaktr (SMR) gibi reaktrler kullanlmakta ve birbirlerine gre baz avantaj ve dezavantajlar bulunmaktadr. Polimerizasyon reaktrnden kan rn 220260C'ye stlr ve fla tankna beslenir, basn 10-30 mmHg basnca drlr. Polimer ierisinde bulunan polimerlememi (kalnt) monomer ve zc gibi uucular uzaklatrldktan sonra rn ekstrdere beslenerek granl haline dntrlr ve paketlemeye gnderilir.
39
cba
2 10 11 8 d
9
a Stiren, b Polimerleme iin ilaveler, c Paralanm kauuk, d Katklar, 1 zelti tank, 2 n stc, 3 n polimerleme reaktr, 4 Dili pompa, 5 6 Polimerleme reaktrleri, 7 Tubular polimerleme reaktr, 8 Devolatilizer, 9 zel dili pompa, 10 Kartrc, 11 Granlatr.
ekil 2.1: Ktle polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retimi akm emas
40
a+e ac
3
4
A 5 B
6 9 7
a- Stiren, b Paralanm kauuk, c Su, d- Polimerleme iin yardmc maddeler, eSspansiyon yapclar, A + B Antiok polisitiren retimi, B Kristal polistiren retimi, 1- zelti tank, 2 n polimerleme reaktr, 3 Polimerleme reaktr, 4 titreimli elek, 5 ntralletirme, 6 Santrifj, 7 kurutucu, 8 Elek, 9- toplama tank
ekil 2.3: Sspansiyon polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retim akm emas
41
2.1.4.4. Sspansiyon Polimerizasyonu Stiren polimerizasyonu iin en kolay yollardan biri sspansiyon polimerizasyonudur. lkemizde kurulu olan Tpra Yarmca tesislerindeki retim bu teknoloji ile Cosden lisansna uygun olarak yaplmaktadr. Stiren, su ve sspansiyon arac ile beraber reaktre alnr. Antiok trnde ayrca kauuk-stiren zeltisi reaktre ilave edilir. Balatc ilavesi ile balayan reaksiyonun sonunda oluan polimer tanecikleri su ile birlikte toplama tanklarna gnderilir. Buradan santrifjlere gelen karmdan polimer taneleri ayrlr. Polimer taneleri dner kurutucularda kurutulduktan sonra silolarda depolanr. Harmanlama ksmnda gerekli kimyasal madde ilaveleri yapldktan sonra ekstrzyon ksmna gnderilir. Granl haline getirilen polistiren otomatik paketleme makinelerinde torbalanr. Ayrca talep halinde polistiren big-bag olarak da ambalajlanr. Bu metotla elde edilen polimerin su ekisi, renk ve elektriksel zellikleri ktle polimerizasyonu ile elde edilen polimerinki ile ayndr. Tpra Yarmca Polistiren Fabrikasnda sspansiyon polimerizasyon yntemi ile kristal polistiren, sspansiyon-ktle yntemi ile antisok polistiren retilmektedir (ekil 2.3). Sspansiyon, zelti ve emlsiyon polimerizasyon prosesleri ile retilen polimerler yksek iletme maliyetleri ve dk rn kalitesi nedeni ile ekonomik deildir Ancak sspansiyon polimerleme yntemi byk hacimde genleebilir polistiren (EPS) retimi iin hala en nemli seimdir. Kpk polistirenin tanecik bykl ve ekli gibi rn zellikleri zerinde; sspansiyon yapc madde, koruyucu madde ve balatc deriimi, polimerleme scakl, kartrc tipi ve hznn byk etkisi vardr. Polistiren taneciklerin iersinde olmas gereken genletirme ajan (pentan vb.) miktar ve istenen rn zelliklerinin salanmas iin sz konusu deerlerin en iyi hale getirilmesi edilmesi gerekmektedir. Yetersiz kartrma stiren taneciklerinin birbirine yapmasna, ok hzl veya ok yava kartrma polistiren taneciklerin deforme olmasna sebep olmaktadr. Reaktrde retildikten sonra toplama tankna alnan ve genletirme ajan ieren rn, devaml olarak santrifje gnderilerek kresel tanecikler ayrlr ve ykanr. Islak tanecikler 40C'de kurutularak eleklerde elenip rn silolarnda toplanr. Genleebilir polistiren rn paketlenmeden nce, ihtiya duyulursa harmanlayc da kaplayc maddeler ve/veya d yalayc ilavesinden sonra paketlemeye gnderilebilir.
42
Proses
Ktle
Emlsiyon
zelti
Sspansiyon
Avantajlar Dezavantajlar Yksek rn sarfiyat Zayf scaklk kontrol Polimerizasyon ssnn ve snn etkili kullanm uzaklatrlmas. Dk ham madde Dk polimerizasyon harcamas hz Dk enerji harcamas Kalnt monomerin Prosesin basitlii uzaklatrlmas Yksek viskoziteli polimer Geni molekl arl dalm yi s kontrol Dk rn safiyeti Yksek polimerizasyon Safszlklara kars ar hz duyarlk Isnn ok iyi Geni molekl arl uzaklatrlmas dalm yi s kontrol zmenin ve balatc Polimerizasyon ssnn kalntsnn uzaklatrlmas ve etkili uzaklatrlmas kullanm Dk polimerizasyon Dk viskoziteli hz reaksiyon ortam Safszlklara ar Yksek polimer safiyeti duyarllk Yksek enerji safiyeti Yksek ham madde harcamas yi s kontrol Dk rn safiyeti Polimerizasyon ssnn Yksek enerji uzaklatrlmas harcamas Yksek polimerizasyon Be-tipi operasyon hz Dk viskoziteli reaksiyon ortam Dar molekl arl dalm Prosesin basitlii
2.1.4.5. Yurtii Tketim Son yllardaki talep artna bal olarak yurtii talebin retimle karlanma oran %20 civarndadr. Bu oran, 2005 yl itibar ile %10 seviyelerine dmtr. Bunda Tpra n ekonomik nedenler ile PS retimini durdurmasnn da etkisi vardr.
43
ABSnin ana bileeni olan akrilonitril, btadien ve stiren monomerlerinin her biri son rne ayr zellikler katmaktadr. Btadien darbe dayanm ve salamlk verir, akrilonitril kimyasallara ve sya kar dayankllk, stiren ise sertlik ve ilenme kolayl salamaktadr. ABS reinelerinin zellikleri monomer bileimine, polimerizasyon tekniine, kauuun tanecik byklne, molekl yaps ve molekl arlna, katk maddelerine, isleme koullarna bal olarak deimektedir. Bunun sonucunda deiik ihtiyalara ynelik eitli ABS trleri elde edilebilmektedir. zel amalara ynelik ABS trleri retmek iin yapya baka monomerlerde eklenebilmektedir. ABSnin genel maksat trlerinin yannda, yksek darbe dayanmna sahip, sya dayankl, yanmaz, kaplamada kullanlabilen, souk ilenebilen, genleebilen, saydam, mat, kpkl ve levha olarak kullanlabilen trleri de mevcuttur. Dier plastiklerle ABS/PVC, ABS/PC, ABS/Naylon, ABS/PBT(polibtilen tereftalat) gibi eitli alamlar bulunmaktadr. ABS; nitrik asit, slfrik asit, aldehit, keton, ester ve klorlu hidrokarbonlara kar dayankszdr. Alkol, alifatik hidrokarbonlar, bitkisel ve hayvani yalarda znmez. ABSnin sertlik, salamlk, mkemmel srtnme kuvveti, boyutsal kararllk ve ilenme kolayl gibi avantajlarnn yannda, saydamlnn az olmas, bozunma scaklnn orta derecede olmas gibi dezavantajlar da mevcuttur.
44
ABS; kat tanecikler eklinde olup, kokusuzdur. nce tozlar patlamaya sebep olur. ABS yava bir yanma gstererek, karbon monoksit, karbon dioksit ve hidrojen siyanr ieren youn siyah bir duman retir. lenmesi esnasnda ortaya kan buharlar gz, burun ve boaz tahri edebilir.
lk proses ABS retiminde en nemli proseslerdir. stenilen zellikte rn elde etmek iin bu proseslerin kombinasyonlar da kullanlmaktadr.
45
Dier monomerler; metil metakrilat, metakrilonitril, divinil benzen, dimetil stiren, pmetil stiren, klorlu ve bromlu stirenler ve akrilatlar (metil, etil, n-btil) formlasyona ilave edilerek ok daha geni bir uygulama alanna ynelik rnler elde edilebilir. Emlsiyon polimerizasyonunun en byk dezavantaj ise enerji tketiminin ok olmas ve s geri kazanm olanaklarnn snrl kalmasdr. Ayrca proseste kullanlan ok miktarda suyun atlrken ilem grmesi gerekmektedir. Emlsiyon polimerizasyonu prosesi akm semas, ekil 2.3te verilmektedir.
Btadien
Ekstuder
46
Sspansiyon polimerizasyonunun gelitirilmesi, bu proses ile retilen ABSnin performansnn arttrlmasndan ok proses ekonomisi nedeniyle olmutur. Sspansiyon prosesi emlsiyon prosesine gre daha dk yatrmla gerekletirilebilmektedir. Bu metodla kauuk yzdesi dk ve kauuk tanecikleri byk ABS trleri retilebilmektedir ki bu da reinede dk darbe dayanmna ve yzey parlaklnn azalmasna neden olmaktadr. Bunun yan sra bu metotla retilen ABSler geni molekl arl dalm nedeniyle daha iyi ak zelliklerine ve dk kauuk yzdesi nedeniyle daha iyi k stabilizesine sahiptirler.
Ktle polimerizasyonu ile emlsiyon ktle polimerizasyonu arasndaki en byk fark kauuk lateksin emlsiyon ktle polimerizasyonu prosesinde ekstraksiyon aamasndan nce akrilonitril ve stiren ile emlsiyon polimerizasyonuna tabi tutulmasdr. Bylece ksmen alanm kauuk paracklar monomerlerle daha iyi uyum gstererek ekstraksiyon ilemi esnasnda kauuk-monomer dispersiyonunun stabil olmasn salarlar. Ktle polimerizasyonunda suyun kullanlmamas, emlsiyon ve sspansiyon proseslerine gre baz avantajlar salamaktadr. Bunlar; atk giderme ihtiyacnn azalmas ve su uzaklatrma, kurutma ve baz rnler iin kampounding kademelerine ihtiya duyulmamasdr. Bylece birim rn basna enerji tketimi dmektedir. rn kalitesi ynnden en nemli avantaj ise bu prosesle zincir uzunluu dalm dar rnler elde edilebilmesi, dolaysyla da batchden batche rn zelliklerinde deiimin az olmasdr.
47
Ancak ktle polimerizasyonunun monomer dnmnn dk olmas, rn esnekliinin az olmas ve prosesin mekanik olarak daha karmak olmas gibi dezavantajlar vardr. Bu dezavantajlardan monomer dnmnn dk olmas emlsiyon-ktle polimerizasyonu prosesinin gelitirilmesiyle ortadan kaldrlmtr. Fakat rn eitlilii ynnden bu proses de pek esnek deildir.
48
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Gerekli malzemeler: Bilgisayar, yazc lem Basamaklar Bilgisayar hazrlaynz. neriler Laboratuar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz. izimde ve ekilde olacak program seiniz. yardmc
izim sayfasn sa st kesine zelti tank iziniz. zelti tankna sten giri rn hatlarn balaynz.
Tankn sol st noktasna paralanm kauuk hattn balaynz. Paralanm kauuk hattnn sa yanna polimerleme iin ilave hattn balaynz. Tanknn sa st noktasna stiren hattn balaynz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ynn ok ile gsteriniz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz. niteleri sembolleri ile iziniz. Istcy hatta ekildeki konumda balaynz. Istcy sembol ile iziniz.
reaktr stc
49
Balanty ekildeki gibi yapnz. ekildeki gibi hatta dili pompa balaynz. Ak ynn ok ile gsteriniz.
Reaktrn st kn bota, alt kn ayn reaktre balaynz.(lemi reaktr iinde yapnz.) Ak ynn ok ile gsteriniz. Balantlar ekilde ki gibi yapnz.
50
Ak ynlerini belirtiniz. Balanty ekildeki gibi yapnz. izimlerinizi konu anlatmndan kontrol ediniz. Dili pompay sembolne uygun iziniz.
Devolatilizeri kartrcya balaynz. Kartrcy granlatre balaynz. Akm emasn konu anlatmndan kontrol ediniz. Ak emasn yazcda yazdrnz. Mmknse alnz. renkli olarak kt Balanty ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerine dikkat ediniz. Elde edilen rn yaznz. Balantlara ve ak ynlerine dikkat ediniz. nite sembollerini kontrol ediniz. Balantlar ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini okla belirleyiniz. Balant hattna ekildeki gibi katklar hatt balaynz. Kartrcy sembolne uygun iziniz.
51
I. Saf halde renksiz II. Kat ve saydam III. Siyah isli ve yava yanar IV. effaf ve sert V: Su buhar, oksijen, azot gibi birok gaz geirir Yukarda sralanan zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir. A ) Polistiren B ) Kmen C ) Fenol D ) Kaprolaktam 5. Stiren monomerinin polimerizasyonu ile elde edilen polistiren retiminde aadakilerden hangisi yaygn olarak kullanlan polimer prosesleri arasnda yer almaz? A ) Emlsiyon B ) zelti C ) Solsyon D ) Sspansiyon
6. Aadakilerden hangisi ktle polimerizasyonu prosesinin avantajlarndan deildir? A ) Yksek rn sarfiyat C ) Dk hammadde harcanmas B ) yi s kontrol D ) Dk enerji harcanmas
7. Aadakilerden hangisi zelti polimerizasyonu prosesinin avantajlarndan deildir? A ) Polimerizasyon ssnn uzaklatrlmasnn etkin kullanlmas B ) Dk viskoziteli reaksiyon ortam C )Prosesin basitlii D ) Yksek polimer sarfiyat 8. Aadakilerden hangisi sspansiyon polimerizasyonu prosesinin dezavantajlar ndan deildir? A ) Dk rn sarfiyat B ) Yksek enerji harcanmas C )Bec tipi operasyonu D ) Yksek miktarda hammadde harcanmas
52
9. Aadakilerden hangisi ABSnin ana bileenlerinden deildir? A) Akrilonitril B) Btadien C) Etilen D) Stiren
10. Btadien ABS ye aadaki zelliklerden hangisini salamaktadr? A ) Kimyasallara ve sya kar dayankllk B ) Darbe dayanm ve salamlk C ) Sertlik D ) leme kolayl 11. ABS aadaki maddelerden hangisine kar dayankldr? A ) Nitrik asit B ) Slfrik asit C ) Fenol D ) Keton
12. Aadakilerden hangisi ABSnin retim yntemlerinden deildir? A ) Emlsiyon B ) zelti C ) Ktle D ) Solsyon
DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise performans deerlendirmeye geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.
53
PERFORMANS DEERLENDRME
PERFORMANS DEERLENDRME
Yukardaki uygulama faaliyetine gre aadaki davranlar EVET HAYIR olarak iaretleyiniz. 1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Gzlenecek Davranlar nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? izim sayfasn sa st kesine zelti tank izdiniz mi? zelti tankna sten giri rn hatlarn baladnz m? zelti tankn iki yatakl n polimerleme reaktrne baladnz m? zelti tank ile reaktr arasndaki hatta stc baladnz m? n polimerleme reaktrn yatakl polimerleme reaktrne baladnz m? yatakl polimerleme reaktrn ikinci, iki yatakl polimerleme reaktrne baladnz m? reaktrnden ayr ayr stnden k izip kk reaktrlere baladnz m? nc reaktr tubular polimerleme reaktrne baladnz m? Tubular polimerleme reaktrn devolatilizere baladnz m? Devolatilizeri ikinci bir devolatilizere baladnz m? Devolatilizeri kartrcya baladnz m? Kartrcy granlatre baladnz m? Akm emasn konu anlatmndan kontrol ettiniz mi? Ak emasn yazcda yazdrdnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? Evet Hayr
DEERLENDRME Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya akm emasnn iziminde anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz modl lme ve deerlendirmeye geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.
54
A)
CH3
B)
CH3
C)
CH3
D)
2. Aadakilerden hangisi benzenin retim yntemlerinden deildir? A ) Etilen retiminde yan rn olarak B ) Kmrn karbonizasyonuyla C ) Toluenin disproporsiyonu ile D ) Kmenin oksidasyonuyla 3. Aadakilerden hangisi benzen zehirlenmesi belirtilerinden deildir? A ) Mide bulants ve kusma C ) Depresyon B ) Solunum Gl D ) Derinin morarmas
4. C6H5CH = CHC6H5 .........?..... + C6H6 tepkimesinde soru iaretli yere aadakilerden hangisi yazlmaldr? A ) C6H5CH3 C ) CH2 = CH CH = CH2 B ) C6H5CH = CH2 D ) C6H5 C = CH2
5. Vinil siklohegzan aadaki maddelerden hangisi ile tepkimeye girerse stiren oluur? A)C B ) H2 C ) O2 D ) Cl2 6. Aadakilerden hangisi siklohegzanolun molekl formldr? A ) C6H10O B ) C6H12O C ) C4H2O3 D ) C5H2O3
7. C6H6 + CH2 = CH CH3 C6H5 CH (CH3)2 tepkimesinin gereklemesini salayan katalizr madde aadakilerden hangisidir? A ) NaCl B ) KCl C ) AlCl3 D ) FeCl3 8. Aadakilerden hangisi anilinin retim yntemleri arasnda yer almaz? A) Nitrobenzenin indirgenmesiyle B ) Kmen ve amonyan reaksiyonuyla C ) Fenol ve amonyan reaksiyonu D ) Klorobenzenin aminasyonuyla
55
I.Berrak, oda scaklnda renksiz, aromatik bir yapda, ho kokulu bir svdr. II. Son derece yancdr. III. yi bir organik zcdr. IV. Kanser yapc bileikler arasndadr. V. suda znrl ok dktr. Yukarda sralanan zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir? 9. A ) Stiren B ) Kmen C ) Benzen D ) Fenol
10. Aadakilerden hangisi ktle polimerizasyonu prosesinin dezavantajlarndan deildir? A ) Zayf scaklk kontrol ve snn uzaklatrlmas. B ) Safszlklara kar ar duyarllk C ) Yksek viskoziteli polimer D ) Dk polimerizasyon hz 11. ABS yandnda dumannda aadaki gazlardan hangisi bulunmaz? A ) Azot dioksit C )Hidrojen slfr B ) Karbondioksit D ) Karbon monoksit
12. ABS aadaki maddelerden hangisine kar dayankl deildir? A ) Fenol B ) Etanol C ) Su D ) Ester
13. Stiren ABS ye aadaki zelliklerden hangisini salamaktadr? A ) Sertlik ve ilenme kolayl B ) Kimyasallara kar dayankllk C ) Isya kar dayankllk D ) Darbe dayankll DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise modl Uygulama Testine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.
56
UYGULAMA TEST
Uygulama sorusu: Sspansiyon polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retim akm emasn bilgisayar ortamnda proses sembolleri ile iziniz. (izim iin konu anlatmndaki akm emasndan yaralannz.) Kullanlacak malzemeler: Bilgisayar, yazc izdiiniz akm emasna gre aadaki davranlar EVET HAYIR olarak cevaplaynz. Gzlenecek Davranlar nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? Sayfay dikey olarak hazrlayp sol st kesine zelti tankn sembol ile izdiniz mi? zelti tanknn sol st kesine stiren ve sa kesine paralanm kauuk girii baladnz m? zelti tankn n polimerleme reaktrne baladnz m? n polimerleme reaktrne st sol keden su ve sa st keden polimerlemeye yardmc maddeler hatt baladnz m? n polimerleme reaktrn polimerleme reaktrne baladnz m? Polimerleme reaktrne sten (polimerleme iin yardmc + sspansiyon yapc) ve (su +stiren) hatlarn baladnz m? Polimerleme reaktrn titreimli elee baladnz m? Titreimli elei ntralletirme nitesine baladnz m? Ntralletirme nitesini santrifj nitesine baladnz m? Santrifj nitesini kurutucuya baladnz m? Kurutucuyu elee baladnz m? Elei depolama tankna balayp rnn adn yazdnz m? Ak emasnda ak ynlerini ve nitelerin sembollerini kontrol ettiniz mi? Ak emasnn yazcdan ktsn aldnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?
Evet Hayr
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
DEERLENDRME Bu yeterlilik srasnda bilgi konularnda veya akm emasnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier modle geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.
57
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FALYET 1 N CEVAP ANAHTARI Soru 1 2 3 4 5 Cevap Kekule 10 ppm Etil benzen C6H5CH(CH3)OOH Fenoller Soru 6 7 8 9 10 Cevap Anilin C6H5Cl B A C Soru 11 12 13 14 15 Cevap D A D A D Soru 16 17 18 19 20 Cevap A B D C C
RENME FALYET -2 NN CEVAP ANAHTARI Soru 1 2 3 4 5 Cevap ABS Alkali D A C Soru 6 7 8 9 10 Cevap B C D C B Soru 11 12 Cevap C B
58
KAYNAKA KAYNAKA
ATALTA, Prof. Dr. hsan, Snai Stokiometri, nklap ve Aka Basmevi, stanbul , 1972
Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Dokuzuncu Kalknma Plan (20072013) Kimya Sanayi zel htisas Komisyonu Petrokimya alma Gurubu Raporu, Eyll ,2005
zel dare Komisyon Raporu, Petrokimya Sanayi 8. Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, 2001, Yayn Nu: DPT: 2563 - K: 579 PETKM, Petrokimyasal Maddeleri retim Zinciri, Petkim Aratrma Merkezi, Ocak, 1991 TZN, Prof. Dr. Celal, Organik Kimya, Okan Yayn Datm, Ankara ,1988 www.greener-industry.org/.../nylon/6nylonPM1.htm "http://tr.wikipedia.org/wiki/Polikarbonat
59