NDEKLER nsz Direnen Trkler iin Prof Dr. Anl een Diyorki Yaradl ve Trkler slmiyetin Douu Hz.

Muhammedin lm Halifeler ve Beni meyye ( Emevi) Devletini Kurma almalar Frat Kan Akyor Araplar, Trkleri Katlediyor Ebu Mslim Zalimlere Kar Knk Boyu slamiyeti Kabul Ediyor Sultan Sancar Altn Kafeste Beydili Boyu Harizmallar Devletini Kuruyor Cengiz Hann Atllar Horasanda Mahmut Trb syan ile Babai syan Arasndaki Balant Seluklularn ilk Gnleri Dalarn Doruklarndaki lke --Kartal Yuvas-- Alamut Trkler Anadoluda Babai Ayaklanmas Anadoluda Moollara Direni Siyavu ( Cimri) Sultan Karamanolu Mehmet Bey Vezir Seymen Alay Dzlyor Timur geliyor eyh Bedrettin Kahraman Mustafa elebi Mehmete Kar Fatihin Marifetleri Rodos ovalyeleriyle Dans, Cem Sultan Kana Susam Selim, Babas II. Beyazt ldryor ah smail Trk Devleti Kuruyor - Safeviler Hrremin Ak Kanuni ah smailin lm ve Trkmenler Aras atmalar II. Selim Hamamda Cariye Kovalyor Celali syanlar Balyor iman nsan Eti Romatizma Hastalna yi Geliyormu ! Yenieri Oca Kapatlp, Bektai Katliam Yaplyor Tanzimat Ferman ( Glhane Hatt- Hmayunu ) Yaynlanyor Kutsal syan Balyor Kaynaka

2 5 7 46 52 56 64 67 73 .89 99 101 104 109 113 124 142 177 194 196 205 228 237 258 267 274 280 292 333 348 361 363 377 397 405 411 413

NSZ
Bu kitab hazrlamaya karar verdiimde onun soyundan birisi olmakla gurur duyduum Trklerin, yllardr ezildii sistemli basklar karsndaki onurlu direniini dile getirmeyi hedeflemitim. Yzyllardr, znden koparlmaya allm, gelenek grenekleri unutturulmak istenmi olmasna ramen onlar, elinde obasnda kendi kltrn yaatmaya alm, farkl etnikler ile dosta ilikiler iinde yaamn srdrmt. ddia edildii gibi farkl etnikler zerinde srekli bir bask oluturan ve onlar yok etmeye alan gaddar ve zalim bir yaps da yoktu. Onlar bu ekilde gstermek isteyenler mevcut statlerini korumak iin egemenlik srd ortamda bir c yaratmay hedeflemilerdi. Ne yazk ki Trkler iddialarn aksine tarihleri boyunca ezilen dier etniklerle birlikte olmular onlarla iyi geinerek egemen glere kar mcadeleler iinde yer almlard. Trk egemenleri ve dier egemenler Trklerin bu zellikleri karsnda onlara kar ou kez birlikte hareket etmiler, Ylann ban kkken ezme yolunu semilerdi. Trkler slamiyeti kabul etmezden evvel, kendi aralarnda ve dier topluluklarla birok savalara girmilerdi. Bu savalar genellikle taht kavgalar ve dier topluluklarla olan kar kavgalaryd. slamiyetin kabulnden sonra Trklerin yapt savalarda inan uruna mcadele gndeme geldi. Zorla slamiyeti kabul eden Trkler, slamiyetin muhalefet kanadnn yannda yer alarak kendisini zorla Mslman yapanlardan bir eit intikam da almt. Sylencelere gre slamiyeti kabul etmedii iin babas Karahan ( Kara Baba) ldren Ouz Hanla balayan inan uruna lmler daha da iddetlenmi, Dukakn olu Seluk, Ouzlarn Yabgusuna Mslmanlar kafirlere vergi vermez diyerek kafa tutmu ve Seluklu Devletinin temelini atmt. Selukun oullarnda Mihailin oullar ar ve Turul, Snni slaml kabul etme eilimi gsterirken, dierleri onlara kar kp, hem inan hemde taht kavgasn balatmlard. Seluklular Snniliin etkisine girdike onlara kar direni hareketi de artm, Turul Bey, Hamedan zerine yrdnde yenilerek Hamedan Kalesine snmak zorunda kalnca, Turul Beye yardma gelen ar Beyin ocuklar olan Alp Arslan ve Kavurt, Alevi olan brahim Ynal ve yeenleri Ertan oullar Mehmet ile Ahmeti kendi yaylarnn kirii ile boarak ldrtm, ne yazk ki, bir sre sonra ayn akibetle Kavurt kar karya kalmt. Aslnda Turulun slamiyeti kabul edii de Trkeydi. Abbasi Halifesi kzn kendisine vermediinde Badat kuatp, Arap sarklarn kararak Trk giysilerini giymiti. Turul Bey, Halifeye gnderdii mektupta Benim Halifeye ifa ettiim hizmetlerin karl bu mu olacakt? Ben Halifenin hatr iin kardeimi bile ldrttm. diyerek slamiyeti pek de tnmadn ortaya koymu ancak, Halifenin kz ile evlenince tekrar Mslmanla dnm, fakat, muradn alamadan lmt. Seluklular byk bir hzla Trklerden uzaklap, Fars ve Araplarn gdmne girmilerdi. Kendi kurduklar devlette yabanc hale gelen Trkmenler areyi isyanda bulmu ve Sultan Sancarn gl ordularn kadn, ve oluk-ocuklaryla darmadan ederek Sancar esir alarak, kafese tkmlard. Sancar, kafesteki yl boyunca sultanln devam ettirmesine karn, devleti Ouzlar yneterek hazineyi yamalamlard. Sancarn airlerinden olan Enveri: Camiler, Ouz atlarnn baland yerler olmutur. Horasanda Ouzlar adna hutbe okunmuyor. diyerek Trkmenlerin slamiyete yaklamn ortaya koyuyordu. Seluk-

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

lular dneminde ortaya kan tm isyanlarda Trkler ba rol oynuyorlard. Buharada 1239 ylnda Trb kynden olan Mahmut Trb nderliinde halk, isyan etti. Ayn tarihte Anadoluda Babai syanlar yaand. Franz Babingere gre, Anadolu Seluklular ii mezhebine mensuptular. Yani, tek bir kelime ile Alevi idiler. Anadoluda egemenlik kurmaya balayan Sleymanah, Tarsusa da Alevi inanl kad atamak iin, Trablusamdaki ii egemenlerden kad isteyip, Snni olan Byk Seluklu Sultan Melikaha meydan okumu, Melikah ise Tutuu onun zerine gndererek ldrtmt. Sleymanahn cesedinin banda Tutu: Biz size zulmettik, sizleri bizden uzaklatrp ite bylece de ldryoruz diyerek kendisinin ve Sleymanahn ait olduklar Mikail ve srail (ArslanYabgu) oullar arasndaki eski krgnl dile getirmi, bu savata yakalanan Sleymanahn oullar Melikahn yanna gnderilmiti. Sleymanahn torunlarndan zzettin (II) Kl Arslan 1176 ylnda Myriokephalonda Bizans mparatoru Manueli mthi bir bozguna uratnca Anadolu bir Trk yurdu olmu, Trkiye (Turkia) adn almt. Bir sre sonra, Anadolu Seluklular Trklk zelliklerini kaybederek, Fars ve Arap kltrnn etkisi altna girmeye balamt. Gyaseddin Keyhsrev Sani (II. Gyaseddin) dneminde Anadoluda 1239 ylnda Baba Olay denilen Alev-Trkmen ayaklanmas balad. Kanl bir ekilde bastrlan ayaklanmayla birlikte Anadolu Seluklular da ke gemiti. Krmz balklar, krmz izmeleri ve siyah kilimleriyle Konyaya giren Trkmenler, isyanlaryla Siyavuu 19 Mays 1277 gn tahta geirip, Karamanolu Mehmet Beyi, vezir yapmlar, Trkeyi resmi dil ilan ederek Farsa yazmalar yasaklamlard. d. ok ksa sren iktidar dneminden sonra Moollarn desteiyle III.Gyaseddin Keyhsrev tahtna yeniden kavuarak Karamanolu Mehmet Beyi ldrtm, bir sre sonra da Siyavu yakalanm ve derisi yzlerek ldrlmt. Anadolu Seluklular yklrken Trkler yeni bir devlet kurma mcadelesinde Otmanlular nderliinde toplanmaya Seymen Alaylar dzlm, Trk gelenek ve grenekleri dorultusunda Otmanllar gelimeye balamlar halk onlar benimsemiti. Ancak bu durum fazla devam etmedi.1402 ylnda Ankara Savayla birlikte Anadolu Trkmenleri Osmanllardan desteini ekmeye balam, Osmanl; Arap, Rum, Fars, Srp vs. gibi farkl kltrlerin etkisi altna hzla girmeye balam, oluturduu byk gle de Trkmen beyliklerini yok etmeye ynelmiti. 1415 ylna gelindiinde; yarn yanandan gayr her eyin ortak olduunu savunanlar eyh Bedreddin nderliinde isyan ettilerse de isyan bastrlmt. Osmanlnn bu dnemden sonraki tm uygulamalar Trkleri hor gren ve onlar ynetimden dtalayan bir bir anlayla devam etti. Bu anlayn karsna Trklerin tepkisi Safavi devletinin kurulmas eklinde ortaya konulmu, Anadolu Trkmenleri ynlerini aha evirmilerdi. ahkulu ve ah Kalender gibi byk isyanlar yzlerce kk isyan izledi ama Osmanlnn byk gc karsnda kaybedenler hep Trkler oldu. Trklere kar saldrlarn sistemli hale getiren ynetim evreleri Osmanlnn kuruluunda byk emei olan Yenieri ocan ortadan kaldrarak nlerindeki en byk engellerden birisni yok etmek amacndaydlar. Yenierilerin en byk destekisi olan Bektai tekkelerini kapatp, binlerce Bektai derviini katlettiler.Binlercesini srgnlere gnderip Trkle kar topyekn bir imha hareketi yrttler.Ayrva zeybekler zerinde byk bir bask kurarak binlercesini katlettiler.

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1076 ylnda Trkiye adn alan Anadoluda artk Trkln ad bile gememeye balamt ki, yllarn ve basklarn yok edemedii byk millet, yeni bir ahlann tohumlarn atmaya balad. 1881 ylnda doan Mustafa, bu ahlan rgtleyerek Trk tarihinin en byk isyann balatacakt. Bu kitab yazarken, yaadm ve damarlarmda hissettiim. her olay dnemin farkl kaynaklarndan teyit ederek kitaba aldm. Olaylarn objektif olarak deerlendirlebilmesi iin kaynaklardan yaptm alntlar konunun zn vurgulayacak lde kesintisiz olarak naklettim. lkemizde tarihi olaylarn bilimsel olarak ortaya konulmas gerektiine inanarak ve gemii olmayann gelecei olamaz anlayyla soluk solua okunacak bir tarzda hazrladm bu kitab sizlere sunarken, alannda bir ilki gerekletirmi olduuma olduuma inanyorum. Takdiri sizlere brakarak en iten dileklerimi sunuyorum. Mslm Ulusoy 31.01.2006

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Direnen Trkler iin Prof Dr. Anl een Diyor ki:

Elinizde tuttuunuz kitap DRENEN TRKLER baln tayor ve tarih boyunca daha ilk dnemlerden bu yana Trklerin direni tarihini blm blm ele alarak inceliyor.Efsaneler ve kutsal kitaplardan hareket ederek tarih iinde Trkleri inceleyen bu alma, ne kan olaylar ve Trk tarihinin nde gelen kahramanlar dorultusunda direnen bir ulusun tarihinden kesitleri gnmze aktarmaktadr. Bu yn ile, MSLM ULUSOY gnmz kuaklarna nemli bir tarihsel birikimi aktarmaktadr. Orta Asya blgesinde tarih sahnesine kan ve daha sonralar ktada yaylm bulunan Trkle, her gittikleri blgede devletler kurmular, ya egemen olmular ya da direnmilerdir ama hibir zaman esareti kabul etmemilerdir. Asya, Avrupa ve Orta Douda birok devlet kuran ve binlerce yl egemen olan Trklerin tarihten gelen bamszlk bilinci ve egemenlik insiyatifi dikkate alnmadan ne dnta tarihi ne de Trk tarihi yazlamaz. Trkler dnya tarihinin her zaman ana aktrleri olmular ve tarihin seyrini belirlemilerdir. Orta Asyada tarih sahnesine kmalarna ramen, Trkler her blgede varolabilmilerdir. Atatrkn deyimi ile n Asyaya gelerek buralar yaam alanna dntrmlerdir. Onuncu yzyldan sonra n Asya ve Orta Dounun egemen gc Trkler olmutur. imdilerde ise, Trklerin bu blgedeki egemenliine son verilmek istenmektedir. Bir yandan ABD emperyalizmi blgeye saldrmakta, br yandan Avrupa emperyalizmi zaman iinde Trkiyeye yeni bir Yugoslavya modeli dayatmakta, dier yandan srail merkezli bir Orta Dou yaplanmas Siyonizm araclyla devreye sokulmak istenmektedir. Bylesine bir sre ierisinde eski Seluklu ve Osmanl mparatorluu dnemlerinden geri kalan blgedeki Trk varl yok edilmek isteniyor ve bu varln imdiki mirass olan Trkiye Cumhuriyeti de ortadan kaldrlmak istenmektedir. Direnen Trkler zaman zaman ayaklanan ve hakszla kar mcadele eden bir yapuda da tarih sahnesinde yerlerini almlardr. Hakszla direnmek Trklere ayn zamanda adil dzen getirmek ve bu dorultuda adil ynetimler kurmak hakkn da vermitir. Hakszlklara direnen Trkler zaman iinde, adalet ve hakka dayanan yeni ynetimler ve devletler kurmular ve bunlar yzlerce yl yneterek dnya tarihinde adaletin ve hakkaniyetin temsilcileri olmulardr. Bu hakllk izgisi onbin yldr dnya tarihinde Trklerin nde gelen bir yere sahip olmalarn salamt Trk tarihinin nde gelen zellii direnmek olunca, bu geleneksel zellik gnmzde de devam edecektir. Tarihinde bir ok direni yks bulunan Trklerin, dnyann merkezinde sahip olduklar bugnk devletlerini korumak iin direnecekleri aktr. Tarih boyunca direnen Trkler bu izgi dorultusunda gene di5

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

renmeye devam edeceklerdir. Trklerin ulus devletini ortadan kaldrmak isteyen ve bunun yerine blgede alt kimlikli etnik devletikler kurmak isteyen emperyalizme kar hem Trkler hem de Trkiye Cumhuriyeti devleti kar karak direnecektir. Bir Kutsal syan sonucunda ortaya km olan Trkiye Cumhuriyeti emperyalizme isyan eden Trklerin rgtlenmeleriyle kurulmutur. Bir varolma mcadelesi giderek kutsal bir isyana dnm ve bylece ortaya bamsz Trkiye Cumhuriyeti kmtr. Trklerin direni tarihinde Alevi-Bektai kesimlerin nde gelen rolleri olmutur. Gnmz Trkiyesinde Atatrk ve ilerici kesim ierisinde yer alan Alevilerin lkemizin Kemalist birikiminde nde gelen bir rolleri bulunmaktadr. DRENEN TRKLER kitabn hazrlad iin Sayn MSLM ULUSOYu kutluyor ve bu kitabn Trklerin gelecekteki direnilerine de katkda bulunmasn diliyorum.

6 Mays 2006 Prof Dr. Anl een

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Efsaneye gre, Tanr meleklerine : Topraktan insan yapp can vererek yeryzne kendime halife brakacam demiti. Tanrnn bu emri zerine Azrail, yeryznn btn blgelerinden toprak getirip, Mekke-i Muazzama ile Taif arasndaki bir yerde topra kartrp balk yapt. Daha sonra da Ademin eklini verdi. Aradan birka yl getikten sonra bir Cuma gnnn ikinci yarsndan son saatine kadar Tanr, Ademi canlandrd ve meleklere Ademe secde edin buyruunu verdi. Hac Bekta Veli, insann yaratln yle aklyor: Ademin zn Medine toprandan yaratt. Ban Beyt-l-Mukaddes toprandan yaratt. Kulan Tr toprandan yaratt. Burnunu Dmk, sakaln Umak, alnn Medinenin maribden yana toprandan yaratt. Azn Medinenin marktan yana toprandan yaratt. Dilini Buhara toprandan yaratt. Dudaklarn Berberiye toprandan yaratt. Dilerini Harzem toprandan yaratt. Boynunu in mlk toprandan yaratt. Kollarn Yemen, Taif toprandan yaratt. Sa elini Msr, Sol elini Pars toprandan yaratt. Trnaklarn Htay toprandan yaratt. Parmaklarn Sitan, gsn Irak, arkasn Hamedan, zekerini Hindistan, uyluklarn Trkistan, hayalarn Konstantiniye toprandan yaratt. Dizlerini Krm, inciklerini Antalus, topuklarn Rm toprandan yaratt. Sonra kudret nru birle can girdi. Gzlerini ibret nuru ile bezedi. Alnn scud nru ile dilerini Muhammed (S. A. V) nru ile, dudan tesbih nru ile enini hlle nru ile, topuklarn evk nru ile, karnn ilim nru ile, arkasn genlik nru, belini izzet nru ile, serini emanet nru ile, uyluunu emr- nehy nru ile, dizini rk ile, ayann tat nru ile, barn honutluk nru ile, ellerini sehavet nru ile, trnan efaat nru ile, gnl ve iman tzim nru ile dizdi. 1 Adem cennete girdikten sonra ve cuma gnnn son saatinde cennetten karldlar. Kaf sresi, 38. ayetde Allah: Biz gkleri ve yerleri ve bunlarda olan her eyi alt gnde yarattk! Ve bize ne yorgunluk, ne de uyuukluk hasl oldu demektedir. Adem ile Havva Umak (Cennet)ta 3000 yl oturup yere indikten sonra 3000 yl daha yaam srmlerdi.2 Baka bir kaynaa gre ise, bin yl yaam srdren Adem, lecei zaman olu eyse : Benden sonra benim yerime oturup ocuklarma ba ol demiti. Tanr, eys* (is) e kitap gnderdi. Peygamber ve padiah olarak 600 yl mr srd. lnce yerine olu Anu** geti. O da 912 yl mr srd. lnce yerine olu Knan geti. Knan 695 yl yaayp lnce, yerine olu Mihlail geti. nsan nesli iyice kalabalklamt. Mihlail, Babile giderek Sus ehrini kurdu. 928 yl yaadktan sonra yerine olu Berd (Burd)i brakarak ld. 922 yl yaayan Berdin lmyle yerine olu Ahnuh (dris) gee-

aradl ve Trkler

1 Hac Bekta Veli, Makalat ve Mslmanlk-Haz. Mehmet Yaman Sf:42 Glbay Yaynclk stanbul 2 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:1 Sf:10 Salam Yaynevi stanbul * eys, Tanrnn heybeti anlamna gelmektedir ** Anu, sadk anlamndadr

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

rek 360 yl peygamberlik yapt. Yerine olu Matualeh geti. O da 1009 yl peygamberlik yapt. Matualeh lnce de yerine olu Leymek(Cemid), onun lmyle de yerine Hueng geti. Hueng dneminde demirden haner, kl ve bak yaplmaya baland. pek kumalar boyalar, hamamlar, denizden mcevher karlmas ve ho kokularn elde edilmesi bu dnemin bulularyd. Nuh zamannda, Biver Esb adnda bir padiah vard. O, Cemidi ldrerek padiahla gemiti. O zaman Nuh, 250 yandayd ve peygamber olduunda putperest olan bu kiiyi ve dierlerini 95 yl bkp usanmadan dinine davet etmiti. Buna ramen, 700 yl boyunca ancak seksen kiiye dinini kabul ettirebilmiti. 3 Bir gn halka beddua ediyordu ki, Cebrail gelerek: Tanr senin bedduan kabul etti. Herhangi bir zamanda halk suda boacak, kurtulmanz iin sen bir gemi yap dedi. Bu geminin nasl yaplacan Nuha retti. Geminin yapm tamamlandnda Nuha iman eden 80 kii, Nuhun olu ile gelinleri ve baz canllar gemiye alndlar. Hava bozmu gk grlemeye balamt. imekler akp yldrmlar derken, mthi bir frtna ile yamur yamaya balad. Gnlerce yaan yamur tm dnyay sular altnda brakt. Uzun gnlerden sonra yamur dinmeye baladnda Nuh ve gemisinde bulunanlar hastalanmlard. Nuh, oullar ve gelinleri dndaki kiiler hastalktan ldler. Gemiden indiklerinde Nuh, Ham adl olunu Hindistana, Sam adl olunu rana, Yafesi de, Kuzey taraflarna gnderip yurt edinmelerini syledi. Kuzey taraflarna giden Yafesin soyundan gelen Trkler, M. S. 550 yllarnda Gktrkler ile tarih sahnesinde Trk ad ile anlarak grlmeye baladlar. Trklerin bu devirden nceki tarihi konusunda fazla bir bilgiye sahip olmamakla birlikte Trklerin tarihi, Tevrat, ncil, Kran- Kerim ve eski devirlere ait bir ok kaynakta Nuhun olu Yafesle balamaktadr. Trklerin: M. . 3500-3000li yllarda, Gney-Dou Anadoluda bugnk Diyarbakr, Cizre, Mardin, Kerkk, Musul ve Zagoros Dalarnn Bat eteklerinde bir mddet yaadklar ve daha sonra Orta-Asyaya gittikleri, yzyllar boyunca burada uygarlklar kurarak, oalp eitli kabilelere blnerek de devletler kurduu Nuh Tufan Efsanesine dayanarak sylenebilir. Dini inanlara gre, insanlar, Adem ile Havvadan reyerek oalmlar ve dnyaya dalmlard. Nuh Peygamberin insanln ikinci atas olduu Tevrat, ncil ve Kurana atfen, hemen hemen btn din adamlar tarafndan kabul edilmektedir. Tufan Efsanesine gre Nuhun Gemisi Gney Mezopotamyada ina edilmitir. Bu geminin inaas Tevratta, Tekvin, 7/14-16da yle anlatlmaktadr: Kendine gofer aacndan bir gemi yap: gemide odalar yapacaksn ve onu, ieriden ve dndan ziftle ziftliyeceksin. Ve onu yle yapacaksn: Geminin uzunluu yz arn, genilii elli arn, ve ykseklii otuz arn olacaktr. Gemiye klk yapacaksn, ve onu yukar doru bir arna tamamlayacaksn: ve geminin kapsn yan tarafna koyacaksn: alt, ikinci, ve cnc katl olarak onu yapacaksn Tufan Olay, Kuran- Kerim, Hd Suresi 11/36-37. ayetlerde ise: Nuha, senin milletinden inanm olanlardan bakas inanmayacaktr: onlarn ilediklerine zlme: gzclmz altnda, sana bildirdiimiz gibi gemi yap. Hakszlk yapanlar iin bana ba vurma, nk onlar suda boulacaklardr eklinde anlatlarak Allah tarafndan vahy olunduu belirtilmektedir.
3 Tirhani, Ebu Bekr-i - Kitab- Diyarbekriyye- eviren; Mrsel ztrk, Sf: 32 Kltr Bakanl

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Nuhun gemisi, Dicle Nehrinin ykselmesi denizlerin kabarmas ve karalar su basmas sonucu Dicle Nehri kenarndaki Cdi Da (Tevrata gre Ararat-Ar Da) eteklerinde karaya oturmutur. Buras, Mardin, Hakkari arasnda olup, gemi Cdi Da veya Ar Dann hangisinde karaya oturmu olursa olsun, bu blge, Trklerin ilk yurdu olarak kabul edilebilir. Mezopotamyada Allaha kar umursamaz tavr iinde olan ve Nuhun uyarlarn dikkate almayan halk, yaan ok iddetli yamurlarn sonucu, Dicle ve Frat nehirlerinin tamasyla meydana gelen sel felaketi ve su baskn ile cezalandrlm, Nuha inanmayan insanlar ve dier canllar yok olmulardr.Tufan Olay, Kuran- Kerimin Hd Sresi, ncilde Matta 24/37-42de, Tevratta ise, Tekvin (Yaratma) de verilmektedir. amanist Trklerce inanlan Tufan Efsanesine gre, Tufandan nce yeryznn hkmdar Tengiz (Deniz) Han idi. O zamanda Nama adl mehur biri vard. Tanr lgen, Namaya dnyada Tufan olacan, insan oullarn ve hayvanlar kurtarmak iin snanm sandal aacndan (adra aac) gemi yapmasn buyurdu. Nama, lgenin rettii ve gsterdii gibi gemiyi yapt ve lgenin buyruu ile, kendine inanan insanlar ve hayvanlar gemiye ald. Namann gzleri iyi grmyordu, gemidekilere bard: Bir eyler gryor musunuz? Onlar: -Yeryzn sis kaplam mthi karanlk basm diye cevap verdiler. Bu srada yerin altndan, rmaklardan, denizlerden karalara sular fkrmaya balad, gkten de yamur yayordu. Gemi yzmeye balad. Gk ve sudan baka hi bir ey grnmyordu. Gnlerin ardndan nihayet sular ekilmeye balamt. lk nce dalarn tepeleri grnd. Gemi, omgoday ve Tuluttu Dalarnda karaya oturdu. Suyun derinliini renmek iin Nama, kuzgunu gnderdi. Fakat, kuzgun dnmemiti, ardndan kargay gndererek ondan neler olup bittiini renerek bir haber getirmesi iin bekledi. Ama bekleyii bounayd. Karga da dnmeyince, saksaan gnderdi, o da dnmemiti. Son kez gvercini gndererek durum hakknda bilgi sahibi olmak istedi. Bir sre sonra gvercin gagasnda bir zeytin dal ile, geri dnmt. Nama ona, kuzgun, karga ve saksaan grp-grmediini sorduunda gvercin, her nn de lee konup lei gagaladklarn haber verdi. Bunun zerine Nama: Onlar kyamete kadar le ile geinsinler sen benim sadk hizmetim oldun, kyamete kadar benim evladmla beraber yaa dedi. Dnyada Tufan olacan haber veren lgen ve alt kardei bir gemi yaparak insan ve hayvan nesillerini kurtarm oldular. aman inancna gre, bir gn dnyann sonu gelecek, zamanla insan says azalacakt. nsanlar, gnah ilemekten ekinmedikleri iin, ktlkler oalacakt. yilik tanrs lgen, bu gnahkar topluluktan uzaklanca, karanlklar dnyasnn kt tanrs Erlik, yer yzne yardmclarndan Kara gnderdi. Yer yznde yaayan insanlar yanna ekmek isteyen kt tanrlar Erlik, Kara ve Kerey insanlar kendi karanlk dnyasna, lgen, Mangd-ire, Maydere ise, insanlar aydnla ve iyilie ekmek iin savayorlard. Yaplan sava iyiler kazanm, sonunda tek bana lgen kalmt. lgen: ller kalknz dediinde btn ller dirildi. Kalgan ak* geldiinde, kara yer, atele kapland zaman, byk Hakan Ata Tanr (Kayra Kaan- Ada Kuday) kulaklarn tkar ve dnya bozularak insan nesli yok olur. Fitne-fesat saan gaddar rzgar, insanlar heyecanlandrr. Tre bozulur, tepeler alkalanr, demir zenginin dibi delinir. uvaldzn delii yrtlr. Ulus bozulur. Kara bcek ( insan) katlanr, gzlerine kan dolar, kara su kanla
* Kyamet- Dnyann sonu

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kark akar, yer uuldar, dalar sallanr, ukurlar, hendekler yklr, gk grledinde kenar alr, deniz alkalandnda dibi grnr, yerin alt stne gelir, yosunlar tlp kl (toz) olur, gk sallanp etei alr, deniz dalgalanp dibi grnr, deniz dibinden dokuz para kara ta kar, dokuz ta, dokuz yerinden yarlr, her tatan dokuz emberli dokuz sandk kar, her sandktan demir atl dokuz kii kar, bu kiilerden ikisi bakan olur. Bunlarn bindikleri atlar Vurukan ulu sar olur, n ayaklar kll, kuyruklar kamal olur, aaca rastlarsa aac keser, canlya arparsa canly mahveder, il gne rahat olmaz. Ay ve gne aydnlk vermez, ksz olur. Aalar kknden kopar, baba ocuundan ayrlr, bitkiler mahvolur, nesli kurur, analar sevgililerinden ayrlr, dul kalr, yerde kngl denilen bir zehirli ot biter, koknden sar ekirge kar, hayvanlara arparsa, hayvanlarn, insana arparsa insanlarn kimyalarn smrr. te o zaman al- Yi me (Tanr) haykrr : Bu yana bak, Mangd-ire, yardm et, kngl otunu mahvedemedim. Kngl otunun kknde ylan var ! Mangd-ireden ses kmaz, Ondan yardm gelmeyince al-Yi me yine haykrr: Byk hakan halkn brakt, cins aygr srsn brakt, yer alt-st oldu, sular kurudu, yaldzl giyimlerin yakas paraland, idare edilen yurd basz kald, kular yuvalarn, geyikler duraklarn (barnaklarn) kadnlar yavrularn brakt.Maydereden de ses kmaz. Bundan sonra Erlikin arkadalarndan Kara ile Kerey yer yzne knca lgenin yardmclar Mangd-ire ile Maytere, bunlarla savamak zere yer yzn kaplar. te o zaman, Kalgan ak olur. Baz eski kavimlerin inanlarnda ise: Tufan, Tanrlarn, kendilerine kar gnah ileyen insanlar ile birlikte, btn canl varlklar ortadan kaldrmak zere planlad, dnyadaki btn kara paralarn kaplayan byk su afeti, olarak kabul edilmektedir. Smerlilerden kalan Ludingirrann Yaam yks -Tablet 9da, Tufan yle dile getiriliyor: Daha ncede sylediim gibi, inancmza gre kentlerimizi ilk olarak Tanrlarmz kurup hazrlamlar, sonra da insanlar yaratp onlarn iine doldurmulardr. Bu insanlar ynetmek iin de krallar gndermiler. Sylenenen ve yazlanlara gre ilk krallk, gkten Eridu kentine inmi, Sonra sra ile krallk : Batibira, Larak, Sippar ve Suruppak kentlerine gemi. Btn bu be kentte szde 8 kral yaam, ama biliyormusunuz onlarn yaad yllarn toplam ne kadarm? Tam 241 200 yl. Hi aklm almyor dorusu, bu insanlarn byle uzun yaamasn! Bir de aklmn almad u var: Atalarm nasl dnm bizim ulusun bu kadar eski olduunu. Bir sre hem de Tufandan nce, Tufandan sonra benim yaadm u gnlere kadar yine binlerce yl daha gemi. Onlar da eklersek ne uzun zaman deil mi? lk 8 Kraldan sonra lkemizde yle bir Tufan felaketi olmu ki, her eyi silip sprm. Anlatldna gre, nedense Tanrlarmz yarattklar insanlar yeryznden yok etmeye karar vermiler. O srada uruppak kentinde son derece iyi kalpli, Tanr korkusu bilen, Tanrlarn bildirilerini alabilen Ziusudra adl bir kral varm. Bizim Bilgelik Tanrmz saygn Enki, Tanrlarn insanlar yok etme kararna ok zlm: ama onlar tek bana bu kararndan, Kral Ziusudraya bir duvar arkasndan, bir tufan olacan fsldam ve hemen verdii llere gre bir gemi yapp iine alabildii kadar insan ve hayvan sokmasn nermi. Kral Tanrnn tarifine gre ok byk bir gemi yapm, insanlar ve hayvanlar iine sokup kapsn kapad anda, bir frtnann patlamas ile birlikte gkten sanki denizler gibi yamur boanvermi Bir anda her ey, her yer sular altnda kalm. Buna karlk kraln gemisi su yznde salna salna dolamaya balam. Bu bardaktan boanrcasna yaan 10

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yamur tam 7 gn 7 gece durmadan srm. Yedinci gn Gne Tanrmz Utu, klar saarak gkyznde ortaya km. Yamur dinmi, sular ekilmeye, yer snmaya balam. Ziusudra, ortaln yattn grnce, koca gemiden kp Gne Tanrmz Utu, Gk Tanrmz An ve Hava Tanrmz Enlilin nlerinde yere kapanyor, onlar iin kurbanlar kesiyor. Onun bu saygsna kar Tanrlarmz da ona, tanr gibi lmsz bir bir yaam vererek gnein doduu yerdeki Tanrlar Bahesine gnderiyorlar4 Glgam Destan da Tufan Efsanesinden bahsemektedir. 11. Tablette yer alan Tufan, yle anlatlyor: Glgam ona, uzaktaki Utnapitim (Nuh) e dedi: Utnapitim sana bakyorum, biimin baka deil: benim gibisin. Evet benden ayr deilsin, benim gibisin ! Senin yrein sava iin yaratlmtr! Nasl oluyorda byle srt st yatyorsun? Anlat! Tanrlarn toplantsnda yaam aramaya nasl karar verdin? Utnapitim ona, Glgama dedi: Glgam sana gizli bir ey aaym. Tanrlarn gizini syliyeyim: urippak *, senin bildiin bir kent, Fratn kysndadr. Bu kent ok eskiden varken, tanrlar bu kentin yanndaydlar. Tanrlarn aklna bir tufan yapmak geldi. Bunlarn babalar soylu Anu, hkmdarlar yiit Enlil, byk vezirleri Ninurta, su yolcular Ennagi ve Bilge Ea da onlarn toplantsnda yer ald. Ea, tanrlarn verdikleri karar, kamtan bir ite anlatt: Kam it, kam it! Duvar, duvar! Kam it dinle, duvar anmsa! urippakl Ubar-Tutunun olu evi sk. Bir gemi yap. Serveti brak. Yaam ara! Mlkten nefret et! Cann kurtar! Canl yaratklarn her trnden geminin iine ykle. Yapacan geminin her yan uyumlu bir lde olsun. Onun eni ve boyu bir lde olsun.Yamura kar onun her yanna bir at kur. . Gemiyi alt katl yaptm. Geminin alt ve st gvertelerini yedi blme ayrdm, ambarn da dokuza bldm. Ortasna da su kazklar aktm. Gzel krek setim. Ve geminin yedeklerini ambara koydum. . Elime geen her eyi iine ykledim. Btn soyumu sopumu ve kavmimi gemiye bindirdim. Yaznl yabanl, yaznn evcil hayvanlarn ve btn ustalar gemiye aldm. . Artk gkten kara bulutlar ykseldi. Bulutlarn iinda Adad ( Frtna Tanrs) grledi. ullat ve Hani (Frtna tanrsnn yardmcs olan iki kk tanr) tanrlarn kafilesini ekiyorlard. Saray ulular, bunlarn pei sra dalar ve ovalar ayorlard. Byk ra ( Sava ve hastal insanlarn bana saran Tanr) btn bentlerin kazklarn ekti. Ninurta da ilerleyip byk havuzun sularn boandrd. . Frtna ve tufan alt gn, yedi geceyi geti Frtna yurdu silip spryordu. Artk yedinci gn gelince tufan frtnas savam durdurdu. nceden dalgalar bir ordu gibi birbiriyle savaan deniz, imdi dinginleti. Kt rzgar dindi ve tufan sona erdi.
4 , Muazzez lmiye Sumerli Ludingirra Sf:48-49 Kaynak Yaynlar 183 stanbul * Urukun yaklak 30 km kuzey batsnda bugn fara denilen rendir

11

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Beinci ve altnc gn Nissir Da gemiyi tuttu ve onu sallanmaya brakmad. yedinci gn gelince dar bir gvercin karp uurdum. Gvercin, gitti geldi. Onca konacak bir yer belli olmaynca geri geldi. Dar bir krlag karp uurdum. Krlang gitti geldi. Onca konacak bir yer belli olmaynca geri geldi. Dar bir karga karp uurdum. Karga gidip bir keliyi gagalad. Bundan sonra drt rzgar ynne her eyi dar salverip bir kurban kestim. Dan tepesinde bir tts sungusu hazrladm. . Btn tanrlar bu gzel koku sungusuna gelsinler. Ama, Enlil bu sunguya gelmesin. nk kr krne tufan yapt ve insanlar ykma uratt5 Tevrat, Tekvin 10/1-5. ksmnda, Nuhun olu Yafes soyu yle belirtilir: Nuh oullan Sama ve Ham ve Yafetin zrriyeti bunlard ve Tufandan sonra onlara oullar dodu. . Yafetin oullar: Gomer, ve Mecc, ve Maday, ve Yavan, ve Tubal ve Meek, ve Tiras. Ve Gomerin oullar: Akenaz, ve Ritat ve Toarma. Ve Yavann oullar : Elia, ve Tari, Kitim, ve Dodanim. Memleketlerinde her biri diline gre, milletlerin de kabilelerine gre, milletlerin adlar bunlardan blndler. Sonu olarak bulgular, Nuhun Gemisinin Cdi Da veya Ar Danda karaya oturduunu gstermektedir. Bu blge ise, Nuhun olu Yafesden reyen Trk soyunun ilk vatan Gney-Dou Anadoludur. Bu blgede, Cdi Da eteklerinde Hz. Nuh Makam, Urfada Hz. brahim Makam, Erganide Zlfikar Peygamber Makam bulunmaktadrlar. dris, it, lyas Peygamberler de Diyarbakr ve am arasndaki yrelerde yaamlar, Yakub Peygamber ise bir mddet Urfa-Harran, Yunus Ninovada, Danyal Nebi ve Hz. Lokman ukurovada yaamlardr. Hatayda, XVI. yzyl Tapu Tahrir Defterlerinde Meryemin ei adna Habib-i Neccar adna bir mahalle bulunmaktadr. Kuran- Kerimin Kehf suresi 18 / 83-97 ayetleri ile Enbiya suresi 21 / 96. ayetinde Yecc ve Mecc isimleri gemektedir. Baz tarihiler, Yecc ve Meccn, Trkler veya Trk boylarndan skitler olduunu ne srerken, bazlar ise Yecc ve Meccn, douda oturan, dilleri bilinmeyen, ahiret gnne yakn zamanda ortaya karak, dnyay fesada, fitne-fcra boarak, Orta-Douyu igal edecek mehul bir kavim olduunu sylemektedirler.Hz.Muhammed kendisine sorulan Yecc ve Mecc ile ilgili bir soruyu yle cevaplamtr: Yecc ve Mecc iki kardetirler. Ademoullarndandr. Bir takmnn boylar uzun, bir blnn boylar ok ksadr. Kulaklar fil kula gibi olup, onlar gayet de kalabalk bir kavimdir. Eritikleri yerin aacn otunu tatan ve topraktan baka her eyi yiyip kuruturlar. Her nereye ayak bassalar ykarlar yok ederler. Onlar dou tarafnda olurlar. Gn doaca zaman hemen yerin altna girip gizlenirler. Onlarn beri yannda bir da vardr. oka yce bir dadr. yle ki o dan geilmesi kolay deildir. O dan evresinde ileri kentler oktur. Eer Yecc ve Mecc oradan geebilseydi eritikleri yerin aacn ve otunu ve insanlarn bile yerlerdi. O dan bir yerinden bir yolu vard. Vakit vakit o yerden karlard. O ynleri de ykarlard. Yok ederlerdi. skender-i Zlkarneyn o blgeye varnca, orann kavmi skendere yalvardlar:
5 Ramazan Muzafferolu Glgam Destan Sf:75-85 Cumhuriyet Dnya Klasikleri Kasm 1998

12

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bize are eyle ! Bizi elinden kurtar! Her ne harcarsanz biz deriz ! dediler. skender onlardan demir ve tun istedi. Onlar da getirdiler. Hazrlandlar. skender de o tuncu ve demiri eritti. Salam bir duvar yaptrd. O zamandan beri halk teki halkn ktlnden saldrganlndan kurtuldular. 6 Nuhun olu Yafes, til ve Yayk suyunun olduu blgeye yerlemiti. 250 yl yaam, Trk, Hazar, Saklap, Rus, Ming, Kiman, in ve Tarih adlarnda sekiz olu olmutu. Trke Yafesin olu diye hitap ediliyordu. Yafesin lmyle yerine geen byk olu Trkn Ttek, iil, Bersaar ve Emlak adlarnda drt olu vard. Trk lnce, yerine olu Ttek geti. Ttek, 240 yl yaadktan sonra yerine Amulca Han, o lnce de yerine Kk Han geti. Kk Han lnce yerine Alnca Han gemiti. Alnca Hann Tatar ve Mool adlarnda ikiz olu olmutu. Alnca Han lnce ikisi de ayr ayr hkmdar oldular. Mool Hann, Kara Han, Kr Han, Kr Han ve Or Han adlarnda drt olu vard. Mool Hann lmyle de yerine Kara Han geti. Yaradl Destanna gre, dnyada her eyden nce su vard. Yer, gk, ay ve gne yoktu. lah, Kara Han ( Kayra Han ) ile insan vard. Her ikisi de birer kara kaz eklinde, suyun stnde uuyorlard O srada insan rzgar ict edip suyu dalgalandrd, Kara Hann yzne su sratt. nsan bunu yapnca da kendisinin ilahlardan daha gl olduunu sanarak, daha ykseklerde umak istedi. Ama suya derek dibe doru batmaya balad. Boulacan anlaynca Kara Handan yardm istedi. Kara Han, insana yardm ederek boulmaktan kurtard. nsan boulmadan su yzne kt. Kara Han, suyun dibinden bir ta ykselterek insann, bu tan stne oturmasn salad. Daha sonra Kara Han insana: "Suya dal, suyun dibinden toprak kar!" diye emir verdi. nsan bu emri yerine getirerek suyun dibinden kard topra Kara Hana gtrd. Kara Han, insann getirdii topra suyun zerine serpti ve serperken de: "Yer olsun!. " diye emretti. Buyruk yerine gelince yer yz yaratlm oldu. Kara Han, insana tekrar suya dalp toprak karmasn emretti. nsan suya dald zaman, bu sefer, kendisi iin de toprak alarak aznda saklad. Bylece, Kara Han'dan saklad toprak ile kendisine yer yaratacakt. nsan iki avucundaki topra getirip Kara Han'a verdiinde, Kara Han, bu topra da suyun zerine serperek yeryznn genilemesini istedi. Kara Han'n suya serptii toprakla birlikte insann aznn iine saklad toprak da byyp genilemee balamt. insan korkarak kamaya balad. Kat her yerlerde Kara Han karsndayd. aresizlik iinde ona yalvaryodu. Kara Han, insana: "Azndaki topra ne iin sakladn?" diye sordu, insan: "Kendim iin yer yaratmak niyetiyle saklamtm " diye cevap verdi. Kara Han da: "yleyse at azndan da kurtul!" dedi. nsan, aznda saklad topra att zaman bunlar yerde kk kk tepeler meydana getirdi. Bunun zerine Kara Han: "imdi sen artk gnahkar oldun Bana kar geldin, ktlk dndn. Senden sonra sana uyan, senin gibi ktlk dnenler, senin gibi kt kii olacaklar: bana itaat edenler ise iyi ve temiz dnceli olacak, onlar gne ve aydnlk yz greceklerdir. Bundan sonra senin adn Erlik olsun. Gnahlarn benden saklayanlar senin adamn olsun, gnahlarm senden saklayanlar ise benim olsunlar!. " dedi

6 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:1 Sf:50 Salam Yaynevi stanbul

13

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu srada, yer yznde dalsz budaksz olarak yeeren aatan holanmayan Kara Han: "Dallan, yapraklar olmayan aaca bakmak ho deil, bu aacn dokuz dal birden olsun!. " emrini verdi. O anda dalsz budaksz aa bir anda dokuz dall oluverdi. Kara Han daha sonra: "Bu dokuz daln her birinin kknde dokuz kii tresin ve bunlardan dokuz millet olsun!. " dedi. Erlik, bu olaylar srasnda meydana gelen byk grlty merak ederek Kara Hana grltnn sebebini sordu. Kara Han da: "Ben bir Hakanm sen de kendince bir Hakansn. Duyduun grlty yapan insanlar benim insanlarmdr. " diye cevap verdi. Erlik, bu milleti kendisine vermesi iin Kara Hana ricada bulunduysa da Kara Han, onun bu teklifini kabul etmedi Buna can sklan Erlik, kalabaln yanna vardnda, insanlardan baka yaban hayvanlar, kular ve daha bilmedii bir ok yaratklar grd. Erlik: "Kara Han bunlar nasl yaratt acaba? Bunlar burada ne yiyip ne iiyorlar?" diye dnmee balamt. Bu srada, insanlar aacn yalnz bir yanndaki oluan meyvelerden yiyorlar, te yandakilere ellerini bile srmyorlard. Erlik hemen bunun nedenini sorduunda insanlar: "Tanr bize o yandaki meyvelerden yemeyi yasak etti, biz de bunun iin o meyvelerden yemiyor ancak, izin verdii gnein doduu yandaki meyvelerden yiyoruz. u grdn ylan ile kpek, o yasak yandaki meyveleri yemememiz iin bekilik ediyor. " Diye cevap verdiler.Bu cevap karsnda sevinen Erlik, aacn evresindeki insanlarn arasnda bulunan Doanay (Trngey) a: "Kara Han size yalan sylemi. Asl size yasaklad meyvelerden yemeniz gerekir: daha tatldr, greceksiniz" dedi. Bu srada uyumakta olan ylann azna giren Erlik, ylana aaca kmasn syledi. Ylan da aaca kp yasak meyvelerden yedi. Doanay' n kars Ece (Eje) yanlarna gelmiti. Erlik, Doanay'la Ece'ye de meyvelerden yemeleri iin srar etti. Doanay, Kara Han' n szn tutarak, yasak meyvelerden yemedi ancak kars Ece ok tatl olan bu meyvelerden yiyerek, kocasnn azna da srd, bunun zerine Doanay ile Ece' nin tyleri dkld ve rlplak kaldklar iin utanarak kap birer aacn ardna saklandlar. Bu srada Kara Han oraya geldiinde, insanlarn hepsi birden kaarak her biri birer keye saklandlar. Kara Han: "Doanay!. Ece!. Doanay! Ece! Neredesiniz?" diye haykrmaa balad. Doanay'la Ece: "Aalarn arasndayz Sana grnemeyiz. Utanyoruz " diye cevap verip, balarndan geen olay anlattlar. Kara Han, fke ile ylana ceza vererek: "imdi sen de Erlik'ten bir para oldun. nsanlar sana dman olsun, seni grnce vurup, ezip ldrsnler!" dedi. Sonra Ece' ye dnerek: "Sen de Erlik'in szne uydun, yasak meyveyi yedin, yleyse cezan ekeceksin. ocuk douracaksn, doururken de trl eza cefa ve ac ekeceksin. Sonunda leceksin, lm tadacaksn!" dedikten sonra Doanay'a dnp: "Erlik'in gsterdiini yedin. Benim szm dinlemedin. Madem Erlik'in szne uydun, yleyse onun adamlaryla onun lkesinde yaar, karanlk dnyasnda bulunur, benim mdan mahrum kalrsn. Benim szm dinlemi olsaydn benim gibi olacaktn. Dinlemediin iin dokuz olun ve dokuz kzn olacak. Bundan sonra ben insan yaratmayacam. 14

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bundan sonra insanlar senden treyecek. Tek bana ne yaparsan yap. " diye cezalandrdktan sonra Erlikde kzarak neden adamlarn aldattn sordu. Erlik: " stedim vermedin. Ben de senden aldm. Artk hep alacam. Atla kaarsa drp alacam, iip iip sarho olurlarsa birbirine drp dtreceim. Suya girseler, aalara ksalar bile yine alacam. " dedi. Buna karlk Kara Han da: " yleyse kat yerin altnda, ay gnei olmayan karanlk bir dnya vardr, seni oraya atyorum! " diyerek Erlik'i de cezalandrd. Daha sonra da btn insanlar cezalandrp: "Bundan sonra kendi yemeinizi kendiniz kazanacak, gcnzle elde edeceksiniz, benim yemeimden yemek yok. Artk yz yze gelip sizinle konumayacam. Size bundan sonra Gk Oul'u (Maytere) gndereceim. " dedi Gk Oul gelip, insanlara bir ok eyler yapmasn retti. Gk Oul, araba yapmasn, yenebilecek bir ksm otlar ve ot kklerini insanlara retti. Bir gn Erlik, Gk Oul' a yalvararak: "Ey Gk Oul, bana yardm et, Kara Han'dan izin iste, yanna kmak dileimi syle, yardm et bana!" Gk Oul, Erlik' in dileini Kara Han' a iletmiti. Ancak altm yl yalvarmann sonunda sonunda Kara Han: "Dmanlktan vazgeersen, insanlara ktlk etmezsen sana izin veririm, yanma gelirsin. " dediinde Erlik, sz vererek Kara Han'n huzuruna kp ba edi: "Beni kutsa, bana izin ver, ben de kendime gkler yapaym" diye yalvard. Kara Han buna izin verince, Erlik kendisi iin gkler yaparak adamlarn bana toplayp yapt gklere onlar yerletirerek, kendisi de balarna geip, kalabalklatlar. Tanr, Kara Han (Kayra Han) n en sevgili kullarndan olan Ulu kii, bu durumu grp zlerek: "Bize bal, bizim z insanlarmz yer yznde cefa ekip yoruluyor: Erlik'in adamlar ise, gklerde keyfedip duruyor. Bu i, bir ie benzemez. " Diye dnd. Kara Hana gcenip, Erlike sava at. Savata galip gelen Erlik, atele vurarak Ulu kiiyi sava meydanndan kard. Ulu kii, Kara Han'n huzuruna kt. Ulu Kii: "Erlik'in adamlarnn gkyznde oturmas, buna karlk bizim iyi insanlarmzn yer yznde yorgun argn yaamalar arma gitti, bu ok kt bir durum diyerek Erlik'in yandalarm yere indirmek gklerini bana ykmak iin Erlik'le sava etmek istedim. Fakat gcm yetmedi, o beni kard" diye zgn ve alamakl cevap verdi. Kara Han ona zlmemesini syleyerek: "Erlik'e benden baka kimsenin gc yetmez, Erlik'in gc senden fazladr. Ama bir gn gelecek senin gcn Erlik'in gcnden daha stn olacak. " dediinde. Ulu Kii' nin yrei ferahlad ve rahat rahat uyudu. Bir gn Ulu Kii, kendisini gl hissediyordu ki, o gn Kara Han, Ulu Kiiyi yanna ararak: "Var git, glendin gayri: Erlik'in gklerini bana ykacak gce kavuturdum seni, maksadna ereceksin. Kendi gcmden sana g verdim " dedi. Ulu Kii hayret ederek: "Yaym yok, okum yok, kargm yok, yataanm yok. Kupkuru bir bileim var. Yalnz bilek gcyle Erlik'i nasl yok edebilirim ben?" dediinde Kara Han, Ulu Kiiye bir karg verdi. Ulu Kii kargy alp, Erlik'in gklerine gitti. Erliki yendi, kard: gklerini alt st edip krd geirdi. Erlikin gkleri para para oldu yeryzne dkld. O zamana kadar dmdz olan yer yz, o gnden sonra kayalklarla, sipsivri dalarla doldu. Grkl Gzel Tanrnn zene bezene yaratt o gzel yer yz eri br oldu. Erlikin btn yandalar yere dkld: suya denler bouldu: aaca arpanlar sakatlanp can verdi: sipsivri talarn

15

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kayalarn stne denler ld: hayvanlara arpanlar hayvanlarn ayaklarnn altnda kaldlar. Bunun zerine Erlik varp Kara Han'dan kendine bir yer isteyerek, "Benim gklerimin yklmasna sen izin verdin, benim barnacak bir yerim kalmad" dedi. Kara Han, Erliki yerin altndaki karanlk lkesine srd, zerine yedi kat kilitler vurdurup, "Burada gne ve ay grmeyesin: iyi olursan yanma alrm kt olursan daha derinlere srerim" dedi. Erlik bunun zerine: "yleyse lm insanlarn canlarn bana ver: bedenleri senin olsun canlar benim iime yarasn" diye bir istekte bulundu. Kara Han "Hayr, onlar da sana vermeyeceim istiyorsan kendin yarat " dedi: Yaratma iznine kavumu olan Erlik, eline bir eki, bir krk ve bir rs alarak vurduu zaman, her vuruta bir hayvan ortaya kt. Srasyla kurbaa, ylan, ay, domuz, deve ve kt ruhlar yer yzn doldurdu. Sonunda Kara Han gelip, Erlik'in elinden ekici, rs ve kr alarak atee attnda, krk bir kadn, eki ise bir erkek oldu. Kara Han kadn yakalayp yzne tkrnce, kadn bir ku olup utu. Bu ku, eti yenmeyen ty bir ie yaramayan Kurday kuuydu. Kara Han, erkei yakalayp onun da yzne tkrdnde, o da bir ku olup utu, adna Yalban Kuu dediler. Btn bunlardan sonra Kara Han, insanlara: "Ben size mal verdim, a verdim: yer yznde iyi, gzel, temiz ne varsa verdim, yardmcnz oldum, siz de iyilik yapnz. Ben gklerime ekileceim, belki bir daha dnmeyeceim. " dedikten sonra yardmc ruhlarna: "Gn Aan! sen, iki iip akln yitirenleri: krpecik ocuklar, ksrak yavrularn, inek buzalarn koru, onlara ktlk gelmesin. Salnda iyilik yapm olanlarn ruhlarn yanna al, intihar edenlerinkini alma. Zenginlerin malna gz dikenleri, hrszlan, bakalarna dmanlk edenleri koruma. Benim iin, bir de Hkanlar ile Yurtlar iin savap lenlerin ruhlarn da yanna al, benim yanma getir. nsanlar! Size yardm ettim, sizden kt ruhlar uzaklatrdm. Onlar insanlara yaklarlarsa insanlar onlara yiyecek versinler, ama o kt ruhlarn yemeklerinden yemesinler, yerlerse onlardan olurlar. imdi ben aranzdan ayrlyorum ama yine geleceim beni unutmaynz, geri gelmez sanmaynz. Tekrar geldiimde iyiliklerinizin ve ktlklerinizin hesabn greceim. imdilik benim yerimde Aca Da, Ulu Kii ve Gn Aan kalacaklar, sizlere yardmc olacaklar. Aca Da! Gzlerini drt a! Erlik senin elinden lenlerin ruhlarn almak isterse, Ulu Kii'ye syle, o gldr. Gn Aan, sen de iyi dinle, kt ruhlar yerin altndaki karanlklar lkesinden yukar kmasnlar, karlarsa hemen Gk Oul'a git ve haber ver, ona g verdim, kt ruhlar kovar. Alma Ata, ay ve gnei bekleyecek, Ulu Kii yer yzn ve gk yzn koruyacak, Gk Oul ise, iyilerden ktleri uzaklatracaktr. " Dedikten sonra Kara Han uzaklap gitti. Daha sonra gn geldiinde Kara Han, insanlar kendi hline brakp Ulu Kii ve Aca Da yanna ard. Gnler geldi geti, insanlar ve dier canllar ldler yeniden dodular ama Kara Han ad unutulmad. Sylenceye gre, Kara Hann bir olu olmutu. gndr annesinin memesini emmiyordu. nc gn annesinin ryasna girerek: Ey ! Ana ! Mslman ol, eer olmazsan seni emmem lrm diyordu. ocuunun alktan lmesine dayanamayan annesi gizlice Mslman oldu. Ancak, Mslman olduunu hi kimseye sylemedi. Kara Han, karsnn Mslman olduunu 16

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

rense, hem karsn hem de olunu ldrrd. Ad koyma geleneine gre olu yan doldurmutu. Olana ad konulmas iin Kara Han ziyafetler verdi. Sra ad koymaya geldiinde beylerden ocua ne ad verilecei soruldu. Bu srada ocuk: Benim adm Ouzdur dedi. Davettekilerin hepsi arp kalmlard. ocuun adn Ouz koydular. Mslmanl kabul etmesi yznden babas ile dman olan Ouz, babasnn kendisini ldreceini dnerek ona kar taraftar toplamaya balad. Kara Hann kardelerinin ocuklar da Ouzu destekleyerek onun tarafnda yer aldlar. Ouz, bunlara Uygur adn verdi. Babas ile savaan Ouz Hann taraftarlar, Kara Han ldrdler. 7 Ouz Kaan Destannn be ayr yazmas bulunmaktadr. aatayca, Farsa ve Uygurca yazmalardaki Ouz Kaan Destan: Ouz boylar, Trk dili, edebiyat, folkloru, tarihi ve kltr hakknda bilgi verilmektedir. Bu yazmalardan yle bir zet karabiliriz: Nuhun olu Yfesin byk olu Trk, Douda yerlemiti. Bunun lkesine Trkistan denildi. Trklerin ilk atas olan Trkn oullarndan by Kara-Han, Kar-Sayram ehrini kendine bakent yapmt. Yaylaklar, pan ehri yaknlarndaki Or-Tag ile Kr-Tag, klaklar da Porsuk ehri yanndaki Kara-Kum idi. Kara-Hann kardeleri: Or-Han, KrHan ve Kz-Hand. Kara-Han, hrika olarak doan oluna bir yanda iken ad koyaca srada, bu ocuk: Ben sarayda doduumdan, adm Ouz olsun. diyerek herkesi artmt. Tanrya inanan Ouz, annesinin stn sadece bir defa emdi. Babas, Ouzu, kardeinin kz ile evlendirmek isteyince, o Tanrya inanmayan amcasnn kzlar ile evlenmeyi reddetti. Ouz, genliinde: at srlerini ve insanlar yiyen azgn bir canavar ldrerek byk bir n kazand. Ouzun, amcasnn kzlar ile neden evlenmediini renen babas Kara-Han ile amcalar, onun Tanrya inandn anlayp, onu bir av srasnda ldrmeyi plnlaynca durumu fark eden Ouz, baba ve amcasn ldrd. Bir gn avlanrken Gk-Ik iinde beliren Gk-Kz ile evlenen Ouzun. z olu olmu, bunlarn adlarn Gn-Han, Ay-Han, Yldz-Han, koymutu.Baka bir sylenceye gre de bunlarn ad Gn-Alp, Ay-Alp, Yldz-Alpti. Ouz, baka bir gn avlanrken, gl iindeki kk bir adada, dny gzeli GlKzn grerek evlenmi, Ouzun, bu evlilikten Gk-Han, Da-Han, Deniz-Han, baka bir sylenceye gre de Gk-Alp, Da-Alp, Deniz-Alp adnda ocuklar olmutu. Ouz Han, btn halkn toplayp, ulu bir toy (ziyfet) vererek krk yerde ar sofralar kurdurmutu. Toydan sonra Ouz Han, beler ile halka yarlg (ferman) kararak, yle buyurdu: Ben sizlere oldum Kaan Alalm yay hem de kalkan Tamga olsun bize boyan Gkbr olsun orun Demir dalar olsun orman Avlakta yrsn kulan te deniz, ite muran Gn olsun tu, gk korkan.

7 Ebulgazi Bahadr Han- ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soy Kt) Sf:232-236 1996 Ankara

17

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bundan sonra Ouz Han, dnyann drt ynne yazd yarlglarda yle diyordu: Ben Trklerin kaanym: dnynn drt bucann da hkimi olsam gerekir. Sizlerden itatinizi istiyorum. Kim benim buyruuma ba eerse, el olursa, hediyelerini kabul eder, kendisini dost sayarm. Her kim de ba emezse, ona gazab eder, zerine ordu ekip, baskn yapar, hemen astrp, yok ederim!. in Kaan, kymetli hediyelerle elisini gnderip, itatini sayg ile arz etti: onunla dost oldu. Urum Kaan, itatini bildirmediinden ordusunu ekip, onlarn zerine yrd. Ouz Han, krk gn sonra Muzda (Buzda) eteine gelince otana gneyden bir k girdi ve iinden, gk tyl, gk yeleli iri bir erkek bri (kurt) kt. Gk-Bri konuarak, Ouz Hana: Ben senin orduna klavuz ederek nde yryeceim. dedi. Muzdadan sonra Gk-Brinin klavuzluunda batya yryen ordusunun bandaki Ouz Han, til-Mren (Volga Nehri) boyundaki Karada nnde yaplan savata, kalabalk ordulu Urum-Kaan yenerek, kartt. Urum-Kaann kardei olup, Ouz Hana itat eden ve sakland kaleleri teslim eden Urum-Bein oluna, Trke saklayan, koruyan anlamnda olan Saklar (Eslar/Slav) ad verildi. Zaferden sonra, Ulu-Ordu Be adl birisi, ulu aalardan yapt kayklarla, orduyu tilden tede-batya, geirdiinden, Ouz Han onu mkftlandrarak, tilin batsndaki lkeleri ona balad ve kendisine oyuk-aa anlamnda Kpak-Be adn verdi. til Nehrinin kuzeyinde karanlklar lkesinde yaayan Kl-Barak veya t-Baraklar da emri altna alan Ouz Han, anayurdu korumak iin, Uygur uruunu grevlendirdi. Anayurttan, Afgan ve Hind zerine sefere kan Ouz Han, yolda her zaman bindii ala aygr kap, tepeleri hep karl Muzdan karlar iine gitti. Buna ok zlen Ouz Han, ordusundaki cesur, soua dayankl bir bein, dokuz gn iinde gidip bu at karlar iinde tutup, getirmesine ok sevindi. Onu dllendirerek Tanrdalar blgesinin karl yaylaklarn ona balayarak: Sen, buradaki belere ba ol ve senin adn hep Karluk olsun. dedi. Afgan ve Hind ellerini fethetti. Sonra, ran zerine Horasana yrd. Yolda, duvarlar altndan, pencereleri gmten, ats ve kaps demirden ulu bir konak grdler. Bunun kilitli kapsn amak, ok zor olduundan, Ouz Han pek becerikli, hnerli bir kii olan askerlerinden Tmrd-Kaul adl birisine, Kal-A diyerek, burann kapsn amasn buyurdu. Seferde yamalar ve savalarda alnan ganimetlerini tamak iin aa araba yapan usta askeri ok beenen Ouz Han, ona ykl arabann yrrken kardKang-Kang sesine gre Kangl adn verdi. Ouz Han, Dastandaki Tarku ve Derbend blgelerini fethederek oradan irvan, Aran, Mugan ve Grcistan lkelerini ele geirdi. Yazn, Sabalan ve Arar dalarndaki Alata (Ar Da) yaylaklarnda ordusu ile yaylad. Ouz Hann, bu evrede fethettii lkeye Trke olarak Azar-Baygan ad verildi. Ouz Han, Alata yaylasnda iken Grcistan, Irak, Anadolu ve Suriye lkelerine eliler gnderek kendi egemenliini kabul etmelerini istedi. K gelince Mugan ln geerek, ordusu ile orada ve Kr ile Aras nehirleri arasndaki Aran (Karaba) klanda klad. Bahar aylarnda egemenliini kabul eden Grclerin daha sonra caymalar zerine, Ouz Han, kendi oullarn, iki yzer kii ile bu kk kavmin zerine gnderdi Daha sonra Alatadan ordusu ile sefere kan Ouz Han, Anadolu ve Irak zerine yrd. Buralarn ulular gelerek, savamadan itat ettiler. K bastrnca, Ouz Han, ordusu ile Dicle Nehri 18

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

boyunda klad. lkbaharda am zerine yrd. Btn Rakka ve am lkesi itat ettiyse de yz altm kale kapl Antakya ehri ancak, bir yl sren kuatmadan sonra, ele geirildi. Ouz Han, Antakyada tahta geti. Yanndaki doksan bin askerini bu ehre yerletirip, klad. Askerlerin oluk ocuunu da bu ulu ehirde barndrd. Bu ehirden Alt olunu (Filistin ve Msr lkeleri) Tekfurun zerine nc olarak gnderdi. Eer egemenliini tanmazsa kendisinin de geleceini bildirdi. ki gn ve iki gece sren savata yenilen Tekfur, yakalanarak Antakyada Ouz Hana gnderildi. Ouz Han itatini arz eden Tekfuru haraca balayp yeniden kendi lkesine hkim tayin etti. Yunan ve Frenk lkesinin durumunu Tekfurdan renen Ouz Han, olunu Yunan, olunu da Frenk lkelerini itat ettirmee gnderdi. Tekfur da kendi elisi ile bu iki lkeye haberci gnderip: Bu Ouzlar ok byk kudret ve kuvvet shibidirler. Gnein doduu yerden buralara kadar btn lkeleri ellerine geirmilerdir. Onlara hi kimse dayanamaz. Siz de kendi isteinizle, yllk vergi vererek, onlara itat ediniz. Kar kp da halknz krlmasn. Diye onlar uyarnca, Frenk ve Yunan lkeleri itat edip, haraca balandlar. yl Antakyada klayan Ouz Han, Badat sfahan yolu ile rana gelip, Demevan Dandan, Horasan-Herat (Afgan) yolu ile lkesine dnmee karar verdi. Ouz Han Amuderyay (Ceyhun) geerek, Ilak lkesindeki Semerkand blgesine vard. Buhara snrndaki Yalbulaaz mevkiine geldi. Anayurduna varan ve elli ylda dnyy feth eden ulu cihangiri, Kangl ve Uygurlar, dokuz gnlk yoldan gelerek karladlar. Krtak Yaylana gelen Ouz Han burada, bin evi doyuracak koyun ile dokuz yz ksrak kestirerek, ulu bir toy verdi. Ouz Hann yannda soylu, yal, uzun tecrbeli ve ak sal bir bilge vezir vard, ad Ulu-Trk idi. Bu vezir, bir gn ryda grd ki, bir Altn Yay doudan batya doru gidiyor. Uyanp, ryy, Ouz Hann ve neslinin cihan hkimiyetine yordu. Bunun zerine Ouz, oullarn arp, avlanmalarn istedi. Bykler douya, kkler batya doru ava ktlar. Gn, Ay, Yldz yolda bir Altn-Yay: Gk, Da, Deniz de yollar zerinde Gm-Ok bularak dnp babalarna getirdiler. Buna ok sevinen Ouz Han, oklarn herbirini kk oullarnn birisine verdi. Bunlara -Oklar denilmeye baland.Ouz Han onlara: Ok, yaya tabidir, onu atarken de yle olunuz dedi. Sonra dnp, Altn-Yay e blerek, her parasn byk oullarndan birisine verdi: Bunlara, Boz-Oklar dedi. Sonra, byk kurultay toplayarak, yanna krk kula boyunda bir direk diktirip, zerine bir altn tavuk koydu ve dibine bir Akkoyun balad: soluna da krk kulalk direk diktirip, zerine bir Gm-Tavuk koydurdu ve dibine bir Karakoyun balad. Oullarndan Bozoklar, sa (dou) yanna, -oklar da sol (bat) yanna oturtarak, krk gn, krk gece yiyip itiler. Ulu toy yaptlar. Sonra Ouz Han lkesini alt olu arasnda bltrdkten sonra ld. Vakflar Genel Mdrl arvindeki 1094 h. l1682 m. tarhl Haza-ktab- slslenamesinde Trklern eceres yledir:
Nuh . l YAFES (Kardeleri Sam ve Ham) l l Ebul- Haris Yecc Mecuc l EbuI-Ha oglu. Main Main ogl Koy Han Koy Han oglu Nevmi Han

19

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Nevmi Han ogl Koy Han ogl Batimur Han (ogl) Han Kurluga Han (ogl) Kurcul Han (ogl) Sleyman Han (ogl) Koma Han Amd Han Elcef Han Karacad Han Carsuga Han Kurtulmu Han Sevin Han Tugrul Han Baysu Han. Hamn Han Aydomu Han Tugrul Han Baybek Han Yalvah Han Baysub Han Argun Han Gkalp Han Munh Han Kan Han Tugrul Han Yamak Han Kzlboga Han Kasr Han Turc Han Yektemur Han Kasyad Han Artu Han Gcbek Han Baboga Han Baok Han Toktemul Han Sga Han Baki Aga Kaynatun Han Turga Han Aykanlug Han Bayndr Han Kzlboga Han Kayaalp Han Kayaalp ogl Sleyman ogl

Koy Han Batimur Han Kurluga Kurcul Han Sleyman Han Karaoglan Han

Sleyman Ertugrul olu Otman Gazi

Hive Hkmdar Ebul Gazi Bahadr Hann ecere-i Terakime adl eserinde Nuhun oullar yle anlatlmaktadr

20

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yerden su kt gkten yamur yad, yeryazndeki canllann hepsi gark oldu. Nuh Peygamber, olu ve iman getiren seksen kii ile gemiye bindi. Bir nice aydan sonra yer, Tanr Tel emri ile, suyu kendisine ekti. Gemi, Musul denilen ehrin ok yaknnda Cdi denilen dadan kt. Gemiden kan insanlarn hepsi hasta oldular. Nuh Peygamber olu ve gelini ile iyiletiler. Onlardan baka insanlarn hepsi ldler. Ondan sonra Nuh Peygamber, olunun her birini bir yere gnderdi. Ham adl olunu Hindistan lkesine gnderdi. Sam adl olunu ran memleketine gnderdi ve Yafes adl olunu Kuzey Kutbu tarafna gnderdi. Ve ne dedi ki: nsanoullarndan siz nzden baka kimse kalmad. imdi nz yurtta durun. Ne zaman oluk ocugunuz oalrsa, o yerleri yurt klp oturun, dedi. . Yafese bazlar peygamber idi demiler ve bazlar peygamber deil demiler. Yafes babasnn emri ile Cudi Dandan gidip Itil ve Yayk suyunun yakasna vard. kiyzelli yl orada durdu, sonra vefat etti. Sekiz olu var idi. ocuklar pek ok olmutu. ocuklarnn adlar unlardr: Trk, Hazar, Saklap, Rus, Ming, in, Kimeri, Tarih. Yafes lecei srada byk olu Trk yerine oturtup, dier ocuklarna dedi ki: Trk kendinize Padiah bilip, Onun sznden kmayn, dedi. Trke Yafes olu diye lkap takdlar. ok edepli ve akll insan idi. Babasndan sonra bir ok yerleri gezdi ve grd. Sonra bir yeri beenip orada oturdu. Bu gn o yere Is Kl derler. adr evi (ota) o kard. Trklerin iindeki baz adetleri var, ondan kald. Trkn drt olu var idi. Birinci Ttek, kinci igil (ekel) , ncs Bersear (Barsak) , drdncs Amiak (Emlak) . Trk lecegi srada Tteki kendi yerine padiah klp uzak sefere gitti. Ttek, akll ve devletli iyi padiah idi. Trk iinde ok adetleri o peydal id. Acem padiahlarndan ilki Keyumers ile muasr idi. Gnlerden birgn ava kp, geyik ldrp, kebab klp, yiyip oturmutu. Elinden bir doram et yere dt. Onu alp yiyince azna ok ho tad geldi. nk o yer tuzla idi. Yemee tuz koyma o kard bu tuz adeti ondan kald. ikiyz krk yl mrnden getikten sonra olu Amlca Han kendi yerine oturtup gidilse gelinmez denilen ehre gitti. Yecc ve Meccn adlar, Kuran- Kerimde Kehf ve Enbiya surelerinde, Hz. Zl Karneyn vastasyla da gemektedir. Deiik, Silsile-Nameler Trk, in, Saklab ile, Hitay ve Yecc-Meccn. Nuh olu Yafes nesIinden olduunu belirtmektedir. Bununla ilgili olarak, Hunlar hakkndaki bir efsane yledir: Hunlar, Kafkas Dalarnn tek geidinde bulunan kapnn, kuzey blgelerinde oturuyorlard. Byk skender, Hunlar gneye iner de, kendi lkelerinde ta stne ta brakmazlar ve yakarlar diye, kuzeye bir akn yapmay tasarlad. Ordusunu toplayarak, Dicle ve Frat Nehirlerinin kaynaklarn geen Byk skender, Dou Anadoluya ulat. Ondan sonra da Nusas adl bir da geti. Bu dan tesinde de, her taraf ok yksek dalarla evrili byk bir ova vard. Ovaya inen skender, dalara bakm ve hayretler iinde kalmt. Etrafndaki baz tccarlar, bu blge hakknda ona bilgi vermiler ve bu dalara insanolunun trmanmadn sylemilerdi. Onlara gre, bu dalarn tesinde Nuh peygamberin olu Yafesin soylar otururmu ve onlarn da bir ok krallar varm. Bunlar duyan skender, dalarn tesindeki kavimlerin bu tarafa gememesi ve insanolunun korunmas iin, bu dalara bir kap yaplmasn emretmi. Bunun iin de bin demirci ile bin bakr ustasn ararak, onlara byk bir kap yaptrtm. Bu kapy da Daryal geidine koydurmu.

21

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Fakat bu kapnn, onlar ebediyen durduramayacan Byk skender de biliyormu. Bunun iin de kapnn zerine yle bir kitbe yazdrm : Hunlar bir zaman gelecek ki, bu kaplardan ap, ran ve Roma lkelerini ellerine geireceklerdir. Ama, bundan sonra, yine kendi blgelerine ekileceklerdir. 927 yl sonra, oturduklar yerden kp, yeniden yeryzne yaylacaklardr. Bu defa btn dnya, onlarn atlarnn ayaklar altnda titreyecektir. Bu kapnn yaplndan 950 yl sonra ise, Hun Kral bu geitten geerek Tanr Dann buyruu ile btn dnyay eemenlii altna alacaktr Han Nameye gre ise, Yecc - Mecc halknn Karnlbakar Dandan k ve etrafa felaket sa Trk mitolojisine, slamn etkisi ve ran mitolojisi yolu ile gelmitir. Yecc ve Mecclerin Karnlbakar Dandan kar kmaz, ilk nce t-Barak ve Kpak lkelerine saldrm olmalar da zerinde durulacak nemli bir olaydr. nk Ozgan-Hann yanna gelen Saklab-Hann oullar, Barak-Hanla Kpak Han, Yecc ve Mecclerin kendi zerlerine nasl saldrdklann korku ve deherle anlatrlar. Ozgan Han, Karnlbakar Dandan kp gelen bu korkun mahluklarn saldrlar karsnda aresiz kalp kam, sonra da eceli ile lmtr. Karneynin Turan lkesini ele geirdikten sonra Yecc - Mecc Seddini yaparak onlar Karnlbakar Dana hapsetmitir. slam mitolojisine gre bu sed, Kafkas Derbendi, ran Mitolojisine gre ise, Nuirevann yaptrd Demir Kap Sedd-idir. Karnlbakar Dandan kan bu garip yaratklarn ilk defa Saklabn oullar Barakla, Kifak (Kpak) a saldrm olmalar, Karnlbakar Dann Kpak lkesine yakn olmas nedeniyle Kafkas Dalar olduunu gstermektedir. Ouza kar isyan etmi iki karde olan Kfak (Kpak) ve Barak Han, Ouz Han, tarafndan kendisine ba edirmek istenmektedir. Bu srada Karnlbakar Dandaki zbekler isyan ederek ehre inmilerdir. Karnlbakar Da, Yecc ve Mecclern oturduklar yer olmasna karn, Han-Nme zbekleri Yecc ve Mecclern yerine koymaktadr. zbeklerin Karnlbakar Dandan inip, Tohma ehrinin etrafn sardklarn haber alan Ouz Han, bu srada, kardeleri Kfak (Kpak) -Hanla Barak Hann kendisine ba emesi iin verdii mcadeleden ki dmanla birden savaamyacan anlad iin vazgeip, anlama yapmak iin, kardelerine eli gnderdi. Ouz Hann yanna gelen Kfak Hanla Barak-Han, Ouz Hann kendisine ba emelerini teklifine yle dediler: Ey Han, bizim elimizden bir ey gelmez! Karnlbakar Dandan bir sr indi. Bunlarn boylar ok uzun, balar tpk fil ba, kulaklar kalkan gibi, saylar da ekirgelerden ve karncalardan daha ok. Sava srasnda kulaklarn hemen vcutlarna rtp gizliyorlar. Bunun iin onlara ne ok ve ne de kl iliyor. Onlarla savamann imkan yoktur. Birini ldrrsen onu geliyor, onunu ldrrsen yz geliyor: yzn ldrrsen bini birden geliyor. Ot, aa ve dal, ne varsa hepsini yiyorlar. Pnarlarda ne kadar su varsa, hepsini iiyorlar. Yeryznde ne ot ve ne de su kalyor. Tatan baka bir ey brakmyorlar. Onlarla yle etin birer sava yaptk ki, leleri dalar gibi yld. En sonunda onlar yine Karnlbakar Dann iine sokabildik. Ama ne fayda, daha oalm olarak yine kp geldiler. Artk bize dost ol, halimizden haberiniz olsun. Bizim bu halimiz ne olacak? Artk sen de kendi ilinin kaygsna d. Onlar bizi geip sana doru geliyorlar. Onlar bize benzemez: size de benzmez. Bunlar Allahn tam bir belsdr .

22

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ouz Han, ordusunu toplayp bunlarn zerine yrmt. Ancak bir sonu alamad ve Tohma terk ederek ekilerek Ruyin-Hisara snd. Btn halk ve zbekler de onun peinden gelmiler Tohma ehrinde yalnzca Yafesin olu olan Karneyn kalmt. 8 Dini kitaplarda Yecc - Mecc konusunda geen sed veya Demir Kap, ran mitolojisindede belirtilen Nuirevnn yaptrd kap yani, Trk - ran snr iin Gktrk Kitbelerinde Bilge Kaan yle diyor: Bunca milleti hep tanzim ettim. imdi de fesat olmakszn Trk Hakan tken Ormannda oturur ise lkede mihnet olmaz. leride (douda) Santug Ovasna kadar sefer ettim, denize hemen hemen eritim. Gneyde. Tibete ulatm. Batda nci rmana, Demir Kapya ve kuzeyde Yerbayrku lkesine vardm. tken Dalar memleketi birlikte tutmak iin elverilidir. Ey Trk kavmi, tken topranda kalrsan, mparatorluu ebediyyen muhafaza edersin. Kardelerim, beylerim, milletim. bu ta ben yazdrdm ve syleyeceklerimi, kalbimdekileri oraya kazdrdm. . Baz aratrmaclar, Mecclern Moollar olduu, Yecuclarn ise Trkmenler olduunu ileri srerek, bu savlarn Mool hkmdar Hlgunun Memlk Sultanna yazd mektubun desteklediini belirtmektedirler. Bu mektuptaki szler yledir: Biz Tanrnn askerleriyiz: bizi gazabnn ateinden yaratt ve cezalandrmay gerekli grd kiilere musallat etti Bu szlere gre:Yecc-Mecc ile Gog-Magogun Trk boylarndan biri olabilecei, Yafesin kardelerinden Meccn Mogollar, dier kardei Yeccn de Dou Asyal bir Trk boyu olmas sz konusudur. M. . 4. 000 -2. 000 yllar balarnda Smer ve Babil egemenliinde bulunan Frat kylandaki, Hana ve Mari adn tayan blgede Fransz Arkeoloji Enstits tarafndan 1933-1939 yllar arasnda yaplan kaz sonucu ortaya karlan antik ehirde, bulunan yazl tabletlerde, Turukku adl cengaver bir kavimden bahsedilmektedir. Trk kelimesinin aslnn Trk olduu bilindiine gre, burada ad geen cengaver kavimin Turukklarn bir Trk kavmi olduu anlalmaktadr. 395 tarihinde Bask ve Kursk adl kumandanlarn nclnde Anadoluya sefer dzenleyen, Don Nehri blgesindeki Hun boylar, Erzurum zerinden Karasu-Frat vadisi boyunca Malatya ve ukurovaya kadar inmiler, Urfa ve Antakyadan sonra Kuds civarna ulamlar, daha sonra da tekrar Anadolu zerinden Azerbaycana dnmlerdir. 466 ylnda Avrupa Hunlarna bal Aaeri, Trk boylar Azerbaycana ve Dou Anadoluya yerlemilerdir V-VI. Yzylda Hazar Trkleri, Bizansllara kar bazen Araplarla ibirliiyle bazen de kendi bana sefer dzenleyerek, Kerkk ve Msra kadar inmiler, Van s olarak kullanp Dou Anadoluda egemenlik kurmulardr. Bu blgedeki Aaerilerin bir ksm 380-412 yllar arasnda Halep ve amda, bir ksm da Gney Azerbaycanda Erdebil ve evresinde yerlemilerdir. Sabir Trkleri, 515 ylnda Derbent, 527 ylnda Bak ile Kuba arasna ve Lenkerana yerlemilerdir 9 Bulgar ve Belencer Trkleri de Aran, Mugan, Gilan ve Lenkeran tarafna yerleerek Sabirler ile birlikte Hazar ad altnda Trk Devletini oluturmulardr. Gktrkler ile ayn nesilden gelen ve Sibiryaya adlarn vermi olan Sabir Trk8 el, Prof Dr. Bahaeddin- Trk Mitolojisi Sf: 184 9 Batav, Prof Dr. erif- Babil Trkleri- Belleten C:V S. 17-18 s. 53-99 1951 Ankara

23

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

leri ile birlik ierisinde olan Hazarlar, VI. Yzylda, Arran, irvan, Grcistan, Karaba ve Vandan Arasa kadar, btn Azerbaycana egemen olmulardr. Karahanllarn atalar olan Saka Trk mparatoru Alp Er Tungann Trkleri Azerbaycann hakimi yapma dncesi bulunmaktayd. Onun bu byk amac nedeniyle, Kagarl Mahmud kendisinden bahsederken Acun Bei yani dnya hkmdar sfatn kullanmtr. Trkistan, Turan hakan elinde bulunmaktayd. O dnemde Arap snrlar iinde bulunan Seb ve Yemen lkelerini de snrlarna katma dncesindeydi. 10 Alp Er Tunga Destannda yer alan aadaki at (sagu) yledir. Bu Trk Belerinde at belglk Tunga Alp Er idi kat belglk Bedk bilgi birle k erdemi Biliglig ukulug budun kdremi Tacikler ayur n Afrasyab Bu Afrasyap tutd iller talab Bu at (sagu)n Trke anlam yle: "Alp Er Tunga, Trk Beyleri iinde ad ve kutsall bilinen ve tannan bir yiit idi: geni bilgisinin yannda saylamayacak kadar ok erdemi vard: bilgiliydi, anlaylyd, meziyetleri oktu. ranllar ona, Afrasyab adn vermilerdi. Afrasyab dnyaya hkmetti" ran Destan olan ehnme'nin yazar Firdevs, Afrasyab'n ran-Turan Savalarndaki Alp Er Tungann genellikle yenildii kahramanlklarn dile getirir. Ancak, Alp Er Tunga genliinde ran ordular ile yapt savalar kazanmtr. ehnme'de ran Hkmdar Nevzerin savata Efrasiyaba tutsak olmas yle anlatlyor: Efrasiyabla Nevzer, t gn douncaya kadar, btn gece savatlar. Sava srasnda cesur kahramanlarn ayaklarndan kalkan tozlarla dnya karard ve nihayet Nevzer tutsak oldu. Nevzerle yanndaki bin ikiyz nl kahraman o kadar g bir duruma dmlerdi ki, yeryznde onlar iin kaacak hibir yer kalmam gibiydi. Bir yer bulup kamaya ok uratlar: fakat sonunda belann tuzana dverdiler.Efrasiyab bu yce padiah ve btn ordusunu tutsak edip balad. 11 ehnme daha sonra, ran lkesinde bulunan Kabilistan Padiahlnn banda bulunan Zal'n, Alp Er Tunga'nn elinde esir olan ran Hkmdarn kurtarmak iin Turan lkesine sava atn ve Alp Er Tunga'y yendii halde, hkmdar kurtaramadn anlatr. ran hkmdar olan Zev ldnde bunu frsat bilen Alp Er Tungann ran'a sava atndan ve bu dnemde iyice yalanm olan, Zal'n, savaa olu Rstem'i gnderdiinden bahseder. * ran-Turan Savalarnn devam ettii srada ran hkmdar Keykvus'un, olu Siyavu'u ve Zalolu Rstem'i gcendirmesi sonucu. Siyavu, randan kap Alp Er Tunga'ya snarak, bir Trk kzyla evlenmi ve Keyhsrev adnda da bir olu olmutu. Keyhsrev byynce, ranllar onu karp hkmdar yapm, Keyhsrev, Zalolu Rstem'le birlikte Alp Er Tunga'ya kar savaa balamt. Uzun sren savalarda yengi ve yenilgiler birbirini izlemi, Alp Er Tunga yorgun derek ordusu dalmt. O, tek bana dalara ekilerek bir maarada yaam srdrrken, gnn birinde Zalolu Rstem'in askerleri izini bulmular, Alp Er Tunga suya atlayp kamak isterken, Iran askerlerine kar yiite diren10 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:1 Sf:5 Salam Yaynevi stanbul 11 Firdevs- ehnme eviren: Necati Lgal Sf:325 Hrriyet Yaynlar Byk Klasikler Aralk 1974 *'Halen, Anadolu'da Zalolu Rstem adyla mehur olan halk kitaplarnda Zalolu Rstem ile Arap zengi cengi diye hikyeleri anlatlan bu nl ran kahraman ile Alp Er Tunga arasnda saysz savalar oldu. Savalarn ounu Rstem kazand bir ksmn Alp Er Tunga kazand.

24

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

mesine karn ldrlmt. ehnme'de Alp Er Tunga'nn lm zet olarak yle anlatlyor, ran padiah Minehrin lmn haber alan Turan padiah Peeng ran aleyhinde sava amak iin Trk ulularn toplad: ranllarn bize yaptklarn biliyorsunuz. Trkn alma zaman gelmitir dedi. Olu Alp Er Tungann iinde alma duygular kaynad. Babasna : Ben arslanlarla arpabilecek kiiyim. randan almalyz dedi. Boyu selvi gibi, gs ve kollar arslan gibi idi, fil kadar gl idi. Dili yrtc kl gibi idi. Sava hazrlklar yaplrken Trk padiahnn teki olu Alp Arz saraya gelip babasna : Baba! Sen Trklerin en bysn. Minehr ld. Ama ran ordusunun byk kahramanlar var. syan etmiyelim. Edersek lkemiz yklr gider dedi. Peeng, oluna yle cevap verdi: Alp Er Tunga avda arslan, savata sava filidir. Bahadr bir timsahtr. Atalarnn cn almaldr. Sen onunla birlik ol. Ovalarda otlar yeerince ordularmz Amula yrtn. ran atlarnza inetin. Sular kana boyayn. Baharda Trk ordusu Alp Er Tungann buyruunda ran zerine yrd. Dehistana geldi. ki ordu karlat. Trk kahramanlarndan Barman, ranllara doru ilerleyip er diledi. ran kumandan ordusuna bakt. Genlerden kimse kyamad. Yalnz kumandann kardei Kbad atld. Fakat yalyd. Kardei ona dedi ki: Barman gen, arslan yrekli bir atldr. Boyu gnee kadar uzamtr. Sen yalsn. Kan, ak salarn kzartrsa yiitlerimiz rker. Fakat Kbad dinlemedi: nsan av, lm onun avcsdr. Diyerek savaa kt. Barman ona: Ban bana veriyorsun. Biraz daha bekleseydin daha iyiydi. nk, zaman zaten senin hayatna kasdetmitir dedi. Kbat: Ben zaten dnyadan paym alm bulunuyorum diye karlk vererek atn saldrd. Sabahtan akama kadar uratlar. Sonunda Barman karg ile Kbada vurup devirerek Alp Er Tungann yanna zaferle dnd. Bunu grnce ran ordusu ilerledi. ki ordu birbirine girdi. Cihann grmedii, bir sava oldu. Alp Er Tunga, stn geldi. ranllar diki tutturamayp daldlar. ran padiah iki olunu memlekete gndererek kadnlar Zve dana yollatt. Trk ve ran ordular iki gn dinlendikten sonra nc gn Alp Er Tunga yeniden saldrd. ran bykleri l ve yaral olarak sava alann doldurdular. Geceleyin ranllar bozuldu. Bunu grnce ran padiah ve bakumandan Dehistan Kalesine sndlar. Alp Er Tunga kaleyi kuatt. ran padiah kaleyi brakp giderken ardna den Alp Er Tunga onu tutsak etti. rana tbi Kbilistan lkesinin padiah olan kahraman Zl ranllarn yardmna geldi. Byk savalar yaparak Trk ordularn bozdu. Bundan fkelenen Alp Er Tunga, tutsak bulunan ran padiahn klla ldrd. teki tutsaklar da ldrecekti. Fakat kardei Alp Arz vazgeirdi. Tutsaklar Sarya gndererek hapsettirdi. Kendisi de Dehistandan Reye gelerek ran tacn giydi. ran lkesine padiah oldu. Fakat Sar daki tutsaklarn kamasna sebep olduu iin kardei Alp Arz ldrd. ran tahtna Zev getii zaman iki ordu yine kar karya gelip be ay vurutular. Ortalkta ktlk oldu. Sonunda insanlk bitmesin diye bar yaptlar. rann imal lkeleri Turann oldu. Fakat Zev lnce Alp Er Tunga yine rana saldrd. Kardei Alp Arz ldrd iin babas kendisine dargnd. Fakat yeni ran padiah da lp giden ran taht yine bo kalnca Turan padiah Peeng, olu Alp Er Tungaya yine haber yollad. Ceyhunu 25

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

geerek ran tahtna oturmasn bildirdi. ranllar Trk ordusunun geleceini duyunca korkup Zla bavurdular. Zl artk kocadn syliyerek olu Rstemi yollad. ki ordunun ncleri arasndaki karlamada Rstem, Trkleri yenerek Keykubd ran tahtna kard. Asl ordularn arpmasnda ise Rstem, Alp Er Tunga ile kar karya geldi. Alp Er Tungay yenecekken Trk askerleri onu kurtardlar. Rstem, bir hamlede 1160 Trk kahramann ldrd iin Trkler yenildiler. Ceyhunu getiler. Alp Er Tunga babasnn yanna dnd. Babasn bara kandrdlar. Bar yaptlar. ran tahtna Keykvus getikten sonra Araplar isyan ettiler. Fakat galip gelen Keykvus bir ziyafette sarho edilerek baland. Bu haber ran karmakark etti. Alp Er Tunga byk bir ordu ile Araplarn zerine atlarak onlar yendi. Trk ordusu rana yaylarak herkesi tutsak etmeye balad. ranllar yine Zlden yardm istediler. Zl Araplarda tutsak olan Keykvusu kurtararak onlarn ordularn da kendi ordusuna kattktan sonra Trklere yneldi. Kanl bir savata Turanllarn yars ld. Alp Er Tunga yenilerek kat. Bir gn rann yedi nl pehlivan Rsteme, Turana giderek Alp Er Tungann avlanda avlanmay teklif ettiler. Serahs civarndaki bir avlaa gidip yedi gn kaldlar. Alp Er Tunga bunu duyunca ordusuyla geldi. Teke tek dvlerde Trk pehlivanlar ranllara stn geldilerse de ie Rstem karnca yedi pehlivan ile birlikte Trk ordusunu datt. Hatta az kalsn Alp Er Tunga da tutsak oluyordu. Keykvus randa elenceler, ak oyunlar ile urarken Alp Er Tunga Trk atllaryla ilerledi. Bu haber Keykvusa geldi. Olu Siyvus ile Rstemi Trklere kar yollad. Bu srada kt bir rya grp bunu tabir ettiren Alp Er Tunga, belerin fikrini de alarak ranllarla bar yapt. Onlara rehineler verdi. Buhara, Semerkant ve a ehirlerini brakp Gang ehrine ekildi. Fakat bu bar istemiyen Keykvus, Rsteme ve Siyvua kzp kt muamele ettiinden Rstem kendi lkesine ekildi. Siyvu ta Alp Er Tungaya snd. Trklerin paytaht olan Gang ehrine kadar byk sayg grerek geldi. Kendini ok sevdirdi. Hatta Trk kahramanlarndan Pirn kz ile ve sonra da Alp Er Tungann byk kz olan gzel Ferengis ile evlendi. Pirnn kzndan bir olu oldu. Adn Keyhsrev koydular. Bir mddet sonra Siyvuu ekemiyenler Alp Er Tungaya aleyhinde szler syliyerek aralarn atlar. Siyvu ldrld. Bunun zerine Rstem yine ortaya kt. lk arpmada Alp Er Tungann olu Sarkay ldrdler. Alp Er Tunga bunun cn almak iin bizzat yrd. Fakat sava ranllar kazanarak onu in Denizine kadar kardlar. Rstem Turanllar nerede bulduysa ldrp alt yl Turanda kaldktan sonra ekilip yurduna geldi. Alp Er Tunga, Turann ykldn, Trklerin ldrldn grnce kan alad. almaa ant iti. Ordu toplyarak rana girdi. Ekinleri yakt. rana hakim oldu. Ktlk kararak ranllar alktan yedi yl krldlar. Bunun nne geip ran kurtarmak iin Keyhsrevi Turandan kardlar. Keykvus, torunu Keyhsreve taht brakt. Keyhsrev Alp Er Tungadan almak iin ordusunu hazrlad. Fakat bu ordu daha Alp Er Tunga ile karlamadan bozuldu. Keyhsrev yine ordu yollad. Trklerden Bazur adnda birisi by yaparak dalara kar yadrd. ranllarn elleri tutmaz oldu. Bylelikle ran ordusunu doradlar. ranllar yine Rstemi yolladlar. ok etin savalardan sonra Rstem Trk ordusunu bozup Trk ordusunda bulunan in hakann da tutsak etti. Alp Er Tunga bu haberi alnca ok zld. Ulular toplayp dant. Bunlar : Ne yapalm! in, Saklap ordular bozulduysa Turan ordusuna bir ey olmad. Anamz bizi lmek iin dourdu dediler. 26

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Alp Er Tunga hazrla balad. Olu ide onun moralini ykseltti. Bu savaa Turan ordusu tarafndan, in dalarnda oturan Pldvend adnda bir cin de ordusuyla katld. ran pehlivanlarn yendiyse de Rsteme yenildi. Bunun zerine Turan ve ran ordular arpt. ranllar kazand. Alp Er Tunga kat. Bundan sonra Keyhsrev dnyann te ikisine hakim oldu. Bir gn saraynda arap ierken Turan snrndan ranllar gelip Turanllarn kendilerine zarar verdiini sylediler. Keyhsrev bu ii halletmek iin ran kahramanlarndan Bjeni gnderdi. Bjen snrda ve Turan tarafndaki bir ormanda yanndaki gzel kzlarla elenen Menjeyi grd. Menje, Alp Er Tungann kzyd. Birbirlerini sevdiler. Menje onu Turana, sarayna gtrd. Alp Er Tunga bunu duyunca ok fkelendi. Bjeni kuyuya hapsetti. Kzn da kovdu. ran padiah gen kumandannn gelmediini grnce yine Rstemi yollad. Rstem tccar klnda Trk paytahtna kadar gitti. Bjeni kurtard gibi Alp Er Tungann da sarayn basarak Menjeyi rana gnderdi. Alp Er Tunga, Karlua kadar kat. Belerine dedi ki: Ben dnyaya buyruumu geiriyordum. Minhr zamannda bile ran, Turana denk olamamt. Fakat bugn ranllar hayatm saraymda bile tehdit ediyorlar. yi bir almay dnyorum. Bin kere bin bir Trk ve in ordusuyla yryelim. Toplanmaa baladlar. Fakat bizzat Alp Er Tungann itirak etmedii ilk sava ranllar kazandlar. ran padiah asl Alp Er Tungay yok etmek istiyordu. Yeniden her yandan ordular toplyarak ilerledi. Alp Er Tunga bin kere bin ordusunun te ikisini toplamt. Beykent ehrinde oturuyordu. Karargahnda pars derisinden adrlar vard. Kendisi altnl ve mcevherli bir taht zerinde idi. Karargahn nnde bir ok kahramanlarn bayraklar dikili idi. leriye gnderdii ordunun bozulduunu duyunca ba dnd. almadan dnmemee and iti. Olu Kara Hana ordusunun yarsn vererek Buharaya gnderdi. Oullarndan ide (ki asl ad Peeng idi) , Cehen, Afrsiyb, Girdegr ve olu lnn olu Gheyl bu orduda idiler. iil, Taraz, Ouz, Karluk ve Trkmenler erisini tekil ediyordu. ki ordu karlanca ilk nce ran padiah Keyhsrevle Alp Er Tungann olu ide teke tek dtler. ide ld. Alp Er Tunga bunu duyunca salarn yoldu. Ertesi gn yine arpld. Alp Er Tunga kkremi gibi saldryordu. rann byk pehlivanlarndan birkan ldrd. Keyhsrevle Alp Er Tunga kar karya geldiler. Fakat Turan pehlivanlar onun ran padiahyla dvmesini istemiyerek atnn dizgininden tutup geri gtrdler. O gece Alp Er Tunga ordusunu alp Ceyhunun tesine geti. Kara Hann ordusuyla birleip Buharaya geldi. Biraz dinlendiler. Sonra paytaht olan Ganga geldi. Bu ehir cennet gibiydi. Topra mis, tulalar altnd. Her yerden ordular ard. Bu srada casuslar Keyhsrev Ceyhunu geti diye bildirdiler. Keyhsrev ilk nce Suda geldi bir ay kalp itaate ald. Yine ilerledi. Trkler ranllara su vermiyorlar, ordunun arkasnda yalnz kalm ranl bulurlarsa ldryorlard. Keyhsrev de nne kan saray, kale, kadn, erkek ne bulursa yok ediyordu. ki ordu Glzariyun rma kysnda karlatlar. Birbirlerine girdiler. Alp Er Tungann ordusunda Keyhsreve korku gelmiti. Ordunun arkasna ekilip Tanrya yalvard. Derhal bir frtna kopup tozlar Turan ordusuna doru atmaya balad. Trkler bozuldular. Fakat Alp Er Tunga kamak isteyenleri ldrerek ordusunu durdurdu. Dnp yine savatlar. Gece knce iki ordu ayrld. Alp Er Tunga ertesi gn yine arpacakt. Fakat kendisine gelen bir haberci olu Kara Hann ordusundan bir Kara Hann sa kaldn bildirdi. Bunun zerine arlklarn bile toplamadan hzla ordusu ile le atlad. Rstemi vurmak istiyordu. Keyhsrev bunu Rsteme bildirdii gibi kendisi de onun ardna dt. Alp Er Tunga Ganga gelip Rsteme 27

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

baskn yapmak istediyse de onun tetikte olduunu grerek vazgeti. ehre girdi. Bu kalabalk ehrin kalesi o kadar yksekti ki stnden kartal bile uamazd. inde yiyecek boldu. Her kesinde kaynaklar, havuzlar vard. Havuzlar bir ok atm boyunda ve eninde idi. Gzel baheleri, saraylaryla bir cennetti. Alp Er Tunga ordusuyla Ganga kapand. in padiahna da mektup yazp yardm diledi. Keyhsrev de ordusuyla gelerek Rsteme katld. Kalenin evresinde hendekler kazdrd. Odunlar yp katranla atee verdiler. Duvarlar ykld. ehire hcumla girdiler. Herkesi ldrdler. Alp Er Tunga saraynn altndaki gizli yoldan 200 bei ile kaarak kurtuldu. in padiahnn yanna gitti. in hakan byk ordu hazrlamt. Bunu duyan Trkler her taraftan Alp Er Tungann yanna gidiyorlard. Keyhsrev Ganga bir kumandan brakp Alp Er Tungann zerine yrd. Karlatlar. Alp Er Tunga ona bir mektup yazarak insanlardan uzak ve kendisinin beenecei bir yerde teke tek dmeyi teklif etti. Keyhsrev kabul etmedi. O gn iki ordu akama kadar arpt. Gece olunca Keyhsrev, ordusunun nne hendekler kazdrd. Bir ksm kuvvetlerini Trk ordusunun gerisine gnderdi. Trkler gece baskn yapp hendee dtler. Arkalarndaki kuvvetler de pusudan kt. Trk ordusunu yendiler. Alp Er Tunga kalan erisiyle le ekildi. Keyhsrev Ganga dnd. in padiah da Keyhsrevden korkarak ona eli gnderdi. Keyhsrev Alp Er Tungay bir daha yanna almamak artyla onunla bart. Alp Er Tunga bunu iitince perian bir halde le ekildi. Zere Denizine geldi. Bu ucu buca olmayan bir denizdi. Orada bir gemici vard: Ey padiah! Bu derin denizi geemezsin. 78 yamdaym. Bunu bir geminin getiini grmedim dedi. Alp Er Tunga: Tutsak olmaktansa lmek yektir diye cevap verdi. Bir gemi yzdrtt. Binip yelken atlar. Gangidiz ehrine vardlar. Alp Er Tunga orada: Gemii dnmiyelim. Talih yine bana dner diyerek yatp uyudu. Keyhsrev, Alp Er Tungann suyu getiini haber ald. Hazrlklar yaparak bir takm lkeleri aldktan sonra Zere Denizinin kysna geldiler. Bulduklarn kestilerse de Alp Er Tunga gizlice kat. Keyhsrev Turann paytaht olan Gangaya geldi. Alp Er Tungay soruturdu. Kimse bilmiyordu. Halbuki bu sralarda o yiyeceksiz, ieceksiz dolayordu. Kayalk bir dan tepesinde bir maaray kendine ev yapmt. Bu maarada insanlardan uzak yayan Hm adnda biri vard. Bir gn maarada bir ses iitti. Alp Er Tunga kendi talihine yanyordu. Bu szlerin Trke olmasndan yabancnn kim olduunu anlayan Hm ona hcum ederek tutsak etti. Fakat o yine kaarak suya atlad. Keyhsrev bu ii duydu. Hile ile Alp Er Tungay sudan kararak ldrdler. Tarih-i Taber de Alp Er Tungann ldrlmesi olay yle anlatlyor: Key-Husrev bir buyruk vererek memleketinde ne kadar pehlivanlar, yiitler, beyler varsa hepsini toplad. Alper Tunga ile yle sava yapt ki, dnyada byle hi kimse sava grmemiti. Alper Tunga da byk bir arlk gstererek savaa tututu. Yzbin kiisi topraklara dt, geri kalan askeri takat getiremedi. Sava yerinden uzaklatlar. Key-Hsrev kent kent artlarna dt. Alper Tunga da Trkistan snrn geti. Bizans snrna geldi. KeyHsrev onun ardndan at srd. Alp Er Tungann yannda kimse kalmamt. Hi bir yerde dinlenmedi. En sonunda bir ku ormannda bir havuza vard. Kendisini onun suyu iine sald, sakland. Key-Hsrevin askerleri ardna dtler. Onu gizlendii yerde buldular. Tuttular. Key-Hsrevin katna getirdiler. Key-Hsrev Alp Er Tungaya zincir vurdu, hapsetti. gn Key-Hsrev vakit geirdi. Drdnc gn Alp Er Tungay getirtti. Ona. : Siyavuu ne gibi bir delil ile ldrttn? diye sordu. O da:

28

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bilmiyorum ! diye cevap verdi. Hibir karlk vermedi. Bir ranl kii yerinden frlad. Ad Pir idi. Alp Er Tungay bir leen iinde boazlad. 12 920-925 yllar arasnda Ts ehrinde doan ve rann byk ulusal destan airi olan Firdevs'nin Zal Olu Rstem'i ve dier ran asker ve hkmdarlarn vc tarzda yazd ehnme'de Alp Er Tunga'nn kahramanlklar ve neminin vurgulanm olmas ona byk bir deer verdiini gstermesi bakmndan byk bir nem tamaktadr. Hunlardan nceki byk Trk devleti, u veya Saka adn tamaktadr. Bu Trk mparatorluu, birok kavimler zerinde egemenlik kurarak Gney Rusya'y da iine almak zere Dou Avrupaya kadar yaylmtr. Bir ksm tarihiler, Dou Avrupa blmndeki Sakalara skit, Orta Asya ve Azerbaycan evresindekilere Saka adn vermektedir. M. . yedinci yzylda en gl ve en parlak devrini yaam olan bu Trk mparatorluunun hakan ise Alp Er Tunga'dr. Divan- Lugat-it Trk'te, Alp Er Tunga iin sylenen atlardan (Sagu) baz paralar o dnemin ve gnmzn Trke syleyiiyle aaya alnmtr: Alp Er Tunga ldi m? Yiit Er Tunga ld m? Isz ajun kald mu? Kt dnya kald m? dlek in ald mu? Zaman cn ald m? Emdi yrek yrtlur. imdi yrek paralanr Ulup eren brley Erler tpk kurt gibi uluuyorlar Yrtp yaka urlayu Yakalarn yrtarak baryorlar Skrp ni yrlayu Seslerinin btn gcyle haykrp Stap kzi rtlr. Gzleri kapanncaya kadar alyorlar Bard kzm yaruk Gzm snd Ald zm konuk Bununla birlikte ruhumda gitti Kanda erin kank imdi o nerelerdedir Emdi udn udgurur Beni o uykudan uyandryor dlek yara kzetti Zaman frsat gzetti Orun tuza uzatt Gizli tuzan kurdu Begler begin aztt Beyler beyini aztt Kasa kah kurtulur? Kasa nasl kurtulur? Knglm iin tedi. Gnlm iin iin yand. Yitmi bag kartad Olmu yarann ba ald Kemi dg irtedi Gemi zaman arad. Tn gn kiip irtelr Felek durmadan onu kovalyor 13 u veya Saka adn tayan Trk Devletine ait baka bir destan da, u Destandr. Destana adn veren u, M. drdnc yzylda yaam bir Trk hakandr. u Destannda, Makedonyal skender'in, randan Asya'ya doru yrrken yapt savalarn Trklerle ilgili blm anlatlmaktadr. Bu destann ksa bir zeti yledir: u Kalesi, Balasagun yaknlarnda, gen bir Hakan olan u tarafndan yaplm bir kaleydi, fakat Hkan'n saray Balasagun'da idi. Kalede ve Balasagun'da, o alarn en

12 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:1 Sf:14 Salam Yaynevi stanbul 13 zkrml, Atilla Trk Edebiyat Ansiklopedisi Cilt:1 Sf: 103 Cem Yaynlar-stanbul 1982

29

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

gl, en byk ordusu bulunuyordu. ehir zengindi. yle ki, her gn, u Hakann saraynn nnde, ordu beleri iin 365 nbet vurulurdu. Bu sralarda, bir adna da Zlkarneyn denilen Makedonya Kral skender nl Dou seferine km, n Asya'dan ran ilerine doru nne neresi gelmise ordusunu yenmi lkesini ellerinden almt. skender Semerkand'e kadar gelmi buray da geip Trklerin yaad lkelere doru ilerlemiti. skender'in, Balasagun'a ve u Kalesine doru yaklamakta olduunu, gen Hakan u'nun gzcleri gelip haber verdiler. Dediler ki: "skender denilen, gn batsndan kopup gelen bir kral ordusuyla bize yaklamaktadr. nne gelen lkeleri dize getirmi yerle bir etmitir. Bize ne buyurursun? Savaalm m?" Gen Hakan, ordu habercilerini dinlemez gibi grnd. nk ok daha nce, en gvendii yiitlerden krk kiiyi semi, Hucend Irma kylarna gzclk etsin diye gndermiti. Yiitler kimseye grnmeden, gizlice gidip Hucend Irmann kylarna yerletikleri iin ordu habercileri durumu bilmiyorlard. Getirdikleri haberden, Hakanlarnn tel edip yerinden kmldamadn grdkleri iin de amlard. Hakann gnl rahatt. Hakan u'nun bir havuzu vard: gmtendi. Bu iten ok iyi anlayan ustalara yaptrmt. Her yere tanabilecek ekildeydi. Bunun iin Hakan da gm havuzunu, sefere bile ksa yanna alr, konakladklar yerlerde iine su doldurtur, kazlar ve rdekleri su dolu gm havuza salar, onlarla oyalanrd, elenirdi. Kazlarn ve rdeklerin gm havuzda yzlerini seyretmek Hkan' dinlendirir, dinlenir iken seferle, milletinin gelecei ile ilgili tasarlar hazrlard. Haberciler geldikleri zaman yine gm havuzunda yzen rdeklerle kazlar seyredip dinleniyordu. Habercilerin: Nasl buyurursunuz? skenderle savaalm m?. diye sorup buyruk beklemeleri zerine onlara havuzu, havuzda yzen kazlarla rdekleri gsterdi: Gryor musunuz, Kazlarla rdekler suda ne gzel yzyor, nasl dalp dalp kyorlar? dedi. Haberciler, Hakanlarnn bu szn garip karladlar: Ona kuku ile baktlar. "Herhalde Hakanmzn hi br hazrl yok ne yapacan bilemiyor. " diye dndler.Ama o srada, skender, Hucend Irman gemiti. Vakit gece yansna geliyordu. Hucend Irmann kylarnda gzclk yapp devriye gezen Hakann en gvendii krk yiit yldrm hzyla atlanp u Kalesine geldiler ve gece vakti, skender'in Hucend suyunu geip Balasagun yolunda ilerlemekte olduunu uya haber verdiler. Daha nceki habercilerin haberlerini dinlerken kl bile kprdamayan Hakan u, yiitlerin sz zerine derhal ve gece yars g davulunun alnmasn emretti. Davulun alnmasyla birlikte, Douya doru hzla yola kt. Bu durum halk artt. Hakann, gndzn hi bir hazrlkta bulunmadan byle gece vakti g balatmas zerine korktular. Ellerine ne getiyse toplayp, bulduklar ata atlayan millet Hakanla birlikte yola dt. Sabah olurken, ehirde hemen hemen bi kimse kalmamt: bombo ve dmdz bir ova grnyordu. Btn milletin, Hakan u nun ardndan gitmi olmasna ramen, gece vakti binecek hibir ey bulamayan yirmi iki kii, ne yapacan bilemeden u Kalesinde kalmlard. Bu yirmi iki kii, ne yapacaklann dnrken yanlarna iki kii daha geldi. Kap kaaklar toplamlar srtlarna yklenmiler, yle tayorlard. Yorgundular. Fakat pek

30

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

duracaa benzemiyorlard. nceki yirmi kii, bu yeni gelenlere bir yere gitmemelerini, kendileri gibi burada kalp beklemelerini sylediler. Ayrca: skender dedikleri her kim ise, burada uzun mddet kalamaz: geldii gibi geri dnp gider. Buras bizim yurdumuz, yine bize kalr diye srar ettiler. Bu yzden bu iki kiinin ad (Kala) oldu: bu iki kiiden olan ocuklar ve torunlar (Kalac) adyla anldlar. Fakat bu iki kii, teki yirmi iki kiinin szlerini dinlemedikleri, brakp gittikleri iin skenderin geldiini grmediler. skender gelip de, uzun sal yirmi iki kiiyi grnce: "Trk mnend" dedi. Yani bunlar Trke benziyorlar demiti. Bu yzden yirmi iki kiinin soylarnn ad Trkmen olarak kald. Giden iki kii gittikleri iin tam tamna Trkmen saylmadlar. Yirmi drt boydan yirmi ikisi Trkmen, kalan ikisi Kala diye bilindi. Bu olaylar gelie dursun, te yandan u Hakan ordusu ve yannda gidenlerle birlikte in snrna kadar yrmlerdi. in'e yakn Uygur iline vardklarnda u, skender'i artk karlayabilecek durumda olduunu, onu asl merkezinden ok uzaklara ektiini, kendi rkdalar arasnda bulunduu iin skender'den daha gl bir duruma geldiini dnd. Ve bir ksm askerini ayrarak, ilerinden en genlerini seerek skender'in stne yollad. Veziri, gidenlerin hepsinin gen olduunu, tecrbelerinin olmadn ileri srd. Baaramazlarsa sonucun ktye varacan syledi. u Hakan vezirine hak verdi ve yal, tecrbeli bir Suban askerleriyle birlikte gnderdi. Bunlar, bir zaman sonra skender'in gnderdii nc birliklerle karlatlar. Trk erleri, skender'in nc birliklerine bir gece baskn yapt. ok kanl bir basknd bu, lm kalm meselesiydi. skender'in nc birlikleri bozguna urad. Trk erlerinden biri, skender'in askerlerinden birini bir klta ikiye blm, askerin kemerine balad altn dolu bir kemer paralanarak iindeki altnlar yere salm ve skender'in askerinin kanyla bulanmt. Ertesi sabah gne klan bu kanl altnlar parldatt. Bunu gren Trk erleri birbirlerine bakp "Altn Kan!. Altn kan!. diye bartlar. O gnden bu yana, bu basknn yapld yere yakn bulunan bir dan ad Altun Han Da oldu ve yle sylenip geldi. Baskndan sonra u Hakan ile skender bir daha savamadlar, bar yaptlar. Barn sonu her iki taraf iin de iyi sonular verdi. Birbiri ardnca ehirler yaplmaya baland. Uygurlar ile teki Trk kavimleri ehirlere yerleti. u Hakan da Balasagun'a dnd. u kalesini salamlatrd, ehri gelitirdi. Btn bunlar yaptktan sonra bir de tlsm koydu. Bu tlsm yle bir tlsmd ki her yanda duyuldu. Leylekler bu ehre geldikleri zaman tlsm yznden daha teye geemediler, ehri aamadlar. eitli kaynaklar Trklerin kkeni konusunda farkl yaklamlar ortaya srerken, Heredot, Trklerden Targitaos diye bahsederek yle der: Skythler, kendilerini rklarn en genci sayarlar ve kkenlerini yle gsterirler: Bu lke botu, burada ilk olarak Targitaos adnda bir adam dodu. Bu Targitaosun babas Zeustu anas da Borysthenes rmann kzym yle derler14 Trklerin kkeni ile ilgili olarak Gesta Francorum adl yazar belli olmayan bir Hrstiyan kaynak, Franklar ile Trklerin ayn kkenden geldiklerini ve kkenlerinin Truvallara dayandklarn belirtmektedir.15
14 Erhat Azra -Heredot Tarihi Sf:204 Remzi Kitabevi 1983 stanbul 15 Runcman Steven Hal Seferleri Tarihi Sf: 178 Noktakitap Ekim 2005 stanbul

31

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Tevrat, Trkleri kastederek Togarma ifadesini kullanarak, Tatar ve Mool yazarlar kendi soylarnnYafesin olu Trkn kardeleri olarak gsterip, bu ekilde de soylarn yceltirken, gerek Trk torunu olan Osmanllarn Trk ismini kmseyerek kendilerine hakaret olarak grmeleri ve halifelii ele geirdikten sonra kendilerine yaktrmadklar tarihi kaynaklar tarafndan belirtilmektedir. Trklerin yaad blgeler, Ceyhun Nehrinin dousu olup, bugn Trkistan olarak adlandrlan blge Turan olarak da bilinmektedir.VI. Yzylda kurucusu olduu Trk uygarl ile Sayram ve Buharay kapsayan bir alan egemenlii altna alm olan Kara Hann olu Ouz Hann, slmiyeti kabul etmedii iin, babas Kara Han ldrm olmas, Ouzlarn, slam dinini kabul edilmesi iin Tanrnn Ouz Han gnderdii inancn egemen klmtr. slmiyetten sonraki Trk Destanlarna gre, Ouz Hann babasnn, Kara-Han adn almas, Ak-Kemikin, kaanlar ile onlarn oullarna verilen ad olmas, Kara-Kemik in ise, halk tabakasna verilmi bir adn olmasyd. Ak-Kemikler, Kara-Kemik leri ynettii iin Kara-Kemiklerin yneticilerinin ad da Kara Hand.Ouz Han doduu zaman annesinin memesini emip stn imiyordu. Annesi de alayarak yle diyordu: gn gece geti, annesine gelmedi, Annenin memesinden, bir damla st emmedi. Bana gelmedi diye, annesi alyordu, Stm emmedi diye, kalbini dalyordu. Alayp szlyordu, beie dolanarak, Stm, az em diye, ocua yalvararak! Annesinin at ve feryadn duyan Ouz Han ise Mslman olmayan annesine yle sesleniyordu: Ey, benim gzel annem, dm alrsan! Yce Tanr'ya tapp, eer hakk tanrsan! O zaman memen alr, ak stn emerim! Bana lyk olursan, adna anne derim! Ouz Hann annesi, gnlk beikte yatan ocuunun, konumaya balamas zerine ararak ona Tanrya inandn sylemiti. Uygurca yazlan Ouz Destannda, Ouz Han'nn douunu yle anlatlyor: Gk mavisiydi sanki benzi bu olancn! Az kpkzl ate rengi bu olancn! Al al idi gzleri salar da kapkara, Perilerden de gzel kalar var ne kara! " Yukardaki anlatmda vurguland zere, Ouz Han doduunda, yznn gk renginde olmas, onun gkten geldii ve Tanr'nn rengini tad anlamndayd. Trklerin kutsal kurtlar da gk rengindeydi. Kurt, Tanr tarafndan Trklere gnderilmi bir eliydi yada Tanr, Kurt Tanr, eklinde Trklere yardma gelmiti.slmiyetin kabul edilmesinden sonra ise Trkler, gk rengini olgunluk, erginlik ve tecrbenin bir sembol olarak kabul etmilerdir. Bugn, Anadolu'da halk arasnda halen sylenen, "Gzleri Kanl" deyimi bulunmaktadr. Yukardaki alntda ise, Ouz Han' nn gzleri al dr. Yani kan rengindedir. Bu, Ouz Hann yiitliini gstermek iin kullanlan ifadedir. Trkede, bugn bile birok yerde, krmz renk iin al szc kullanlmaktadr. Kutsalln ifadesi olan gk mavisi yz ve yiitliin ifadesi olan gzlerin de al, yani krmz olmas yani Gzleri Kanl olmas 32

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ouz Hann belirgin zelliidir. Trk efsanelerinin zellii gerei doduktan sonra yedi gnde kendilerine gelen ve krk gn sonra da bir delikanl olarak hayatn srdren Ouz Hann kkl yle anlatlyor. Geldi ana gsn ald emdi stn, stemedi bir daha, imek kendi stn. Pimemi etler ister, a yemek ister oldu, Etraftan arap ister, elenmek ister oldu. Anszn dile geldi, iirler dzer oldu, Aradan krk gn geti, oynar, gezer oldu. Gktrklerin ilk efsanelerin de, lk Trk Atas, atei icat ederek yemekleri piirmeyi rettii halde, Sibirya'da yaayan dier halklar, Trklerden ok sonralar yemeklerini piirip, yemei renmilerdir. Byle olmasna karn, Trk kahramanlar, gl ve korkun olduklarn gstermek amacyla zaman zaman i et yemilerdir. Ouz Han' n, i et yemek istemesi, korkun ve gl olduunu gstermek istemesinden kaynaklanmaktadr. Yine bu anlayn bir gerei olarak, Ouz Han'n vcudu, gl ve korkun hayvanlara benzemektedir. Zaten, Dede Korkut masallarnda da kahramanlarn yry, arslanlara benzetilerek vcut yaplar da, korkun hayvanlar gibi anlatlmtr. Uygurca Ouz Destan, Ouz Han', yle anlatr: kz aya gibi, idi sanki aya, Kurdun bilei gibi, idi sanki bilei. Benzer idi omuzu, ala samurunkine, Gs de yakn idi, koca aynnkine! Elleri, aynn byk ve gl penesine benzeyen Ouz' un bilei ise, yeryzndeki hayvanlar arasnda, koma, dayankllk ve yorulma bilmeyen zellikleriyle kurda benziyordu. Ouz Han'n gcn gsteren, samur gibi kll omuzlar ve aynnki gibi, gergin ve ikin gsleri vard. Eski Trkler, ilk insann, tyl olduuna inandklar iin, Ouzun vcudu da tylyd. Tanr'ya kar gnah iledii iin insanolunun tyleri dklm bu nedenle de lmszl elinden karmt. Oysa, Ouz Han, insanlardan stn ve her taraf kllarla dolu ve olaanst zellikleri olan bir yaratkt: Bir insan idi fakat, tyleri dolu idi, Vcudu kll idi, ok uzun boylu idi. Gder at srleri, tutar, atlara biner, Daha bu yata iken, kar, avlara gider. Geceler gnler geti, nice seneler doldu. Ouz da byyerek, bir yahi yiit oldu! Geleneklere gre, Ouz Han' n, gerek bir ad ve unvan alabilmesi iin, byk bir kahramanlk ve baar gstermesi gerekiyordu. Eski Trk ananelerinde de, "Ba kesmeyen ve kan dkmeyen" ehzadelere, gerek adlar verilmedii iin, Ouz korkun bir gergedan ldrerek, erginliini ispat etmiti.Trkler, karanlk ve sk ormanlara da sayg gsterip, onlara taparlard. Yeni tahta kan hkmdarlar, bir orman dikerek, kendi adlarna yetitirirlerdi. Bu nedenle, Ouz Han destannda da, Ouz'un yurdunun yanndaki byk bir ormann iinde bir gergedan yaamaktayd:

33

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bir byk orman vard, Ouz yurdundan ire, Ne nehir rmaklar, akard bu orman ire. Ne ok av hayvanlar, ormanda yaar idi, Ne ok av kular da, stnde uar idi. Ormanda yaar idi, ok byk bir gergedan, Yer idi yaatmazd, ne hayvan ne de insan! Basard srleri, yer idi hep atlar, Yokluk verir insana, alrd hayatlar! Vermedi hibir zaman, insanoluna aman! Ortaasya' da gergedan yaamad halde, Trklerin gergedan bahsetmeleri, gergedann, ok korkun bir hayvan olarak bilinmesinden ileri gelmektedir. Blgede gergedan yaamamasna karn, gergedanla ilgili bilgiler Trklere, Bat Trkistan ve Hindistan yolu ile kulaktan kulaa ulamt. Trkler, Hindistan ile Bat Trkistan' da gergedana "kyant" diyorlard. te, Ouz Han, kendi milletine bu kadar zarar veren gergedan duyunca, onu avlamak istemiti. Ouz-Kaan derlerdi, ok alp bir kii vard, Avlarm gergedan: diye o yere vard. Karg, kl ald, kalkan ile ok ile, Dedi: "Gergedan artk, kendisini yok bile! Ormanda avlanarak bir geyii avlad, Bir st dal alp, bir aaca balad. Dnd gitti evine, sabah olmadan nce, Tam tan aaryordu, geyiine dnnce, Anlad ki gergedan, geyii oktan yuttu, Geyiin yerine de, byk bir ay tuttu. Belinden kararak, altn kakma kua, Ayy ast yine, o aatan aa, Bugn otobur hayvan olarak tandmz gergedan ayy da yutarak et yemiti. Trkler, gergedan tanmadklar ve zelliklerini bilmedikleri iin, onun da btn korkun hayvanlar gibi etle beslendiini sanyorlard. Trkler iin ok nemli bir hkmdarlk sembol olan altn kua tayan Ouz, daha genliinde bu kua kuanarak hkmdarla hazrlanmt. Gergedana byk bir tuzak kuran Ouz Han, gergedann bu tuzaa dmemesi sonucu kendisi, gergedann karsna karak, onu ldrme baarsn gsterdi. Yine sabah olmutu, aarmt oktan tan, Ouz bakt ki alm aysn gergedan. Artk bu durum onu, can evinden vurmutu, Aaca kendi gidip, tam altnda durmutu! Gergedan geldiinde, Ouz'u grp durdu, Ouz'un kalkanna, gerilip bir ba vurdu! Kargyla gergedann, bana vurdu Ouz! ldrp gergedan, kurtard yurdu Ouz! Keserek klcyla, hemen ban ald, Dnd gitti evine, iline haber sald! Daha sonra Ouz Han, korkun boy nuzlu bir canavar ldrerek, kendi yurdunu kurtarmt. 34

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yedi gn gemiti ki, olan balad ie, Demir beii krd, kendini att da. Yedi da dolat, yedi geyik avlad, Boynuzlarn yonttu, birbirine balad. yle bir yay yapt ki, kirisiz olmaz idi, Byle byk yaya da, her kiri uymaz idi. Duydu bir hayvan varm, ok byk bir canavar! "Bari gideyim", dedi, "Belki derisi uyar!" Olan gklere gider, devlerle de savar, Byk bir daa kar, canavara ular, Bu ne mthi hayvand, bir daa yaslanmt, Bir daa da yatmt, upuzun uzanmt. Olana bakaraktan, sanki gz krpyordu, Uzun boynuzlaryla, gkleri yrtyordu!. slmiyeti kabul etmi olan Trklere gre ise, Ouz Han'n ad almas iin, herhangi bir kahramanlk yapmasna gerek yoktu. Zaten, Ouz Han, daha doar domaz kendi adn kendi vermi ve btn Ouzlarda, onun bu arzusuna uymulard. Efsaneler, onun ad aln yle dile getiriyor: Byk toy yaplrd, eski Trk detince, Byle ad seilirdi, ocuun kudretince, Kara-Han atlar kesti, Ouz ad bulsun diye, ard hep Trkleri, yurdu en olsun diye. Ouz-Han birden bire, adm Ouz'dur dedi, Beklemedi kimseyi kendi adn verdi, Ne kadar Trk var ise, hepsi aa kaldlar, Bu Tanr sz deyip, buyrua katldlar. Ouz Hann daha ok kk yata iken kendi adn koymas, bir Tanr buyruu gibi kabul edilmiti. Ouz Han, Tanrnn gnderdii gk sakall elilerin yerine bizzat gemi ve kendi adn, kendisi vermiti. Oysa, Dede Korkut Hikyelerinde, ocuklarn adlar, genel olarak Dede Korkut tarafndan verilirdi. Anadolu Masallarnda ise gk sakall ihtiyarlar ile Hzrn ve hatta Dede Korkut yerine, derviler gemilerdi. Uygurlarn Ouz Destan na gre Ouz Han, Gkten inen gn kz ve yerdeki bir aa kovuundan kan, yerin kz ile evlenmi ve bu yolla soyunu meydana getirmiti. Ouz-Kaan bir yerde, Tanrya yalvarrken, Karanlk bast birden, bir k dt gkten, yle bir kt ki, parlak aydan, gneten. Ouz-Kaan yrd, yaknna n, Grd, oturduunu ortasnda bir kzn. Bir ben vard banda, ate gibi , ok gzel bir kzd bu, sanki Kutup yldz!. yle gzel bir kz ki, glse, gk gle durur! Kz alamak istese, gk de alaya durur! Ouz kz grnce, gitti akl beyninden,

35

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Kza vuruldu birden, sevdi kz gnlden. Kzla gerdee girdi, ald dilediinden! Eski Trklere gre, hem gk ve hem de yer, kutsald. Trk aman nancna gre, amanlarn byk atas olan bir aman, gk ve yerin kz ile evlenmi ve onlardan, Altay amanlar tremiti. Bazlar da, gk ve sularn kzlar ile evlenmilerdi. Bu inancn sonucu olarak Ouz Handa, yerin kz ile evlendi. Ava gitmiti birgn, ormanda Ouz-Kaan: Gln tam ortasnda, bir aa grd yalnz, Aacn kovuunda, oturuyordu bir kz. Gz gkten daha gk, sanki Tanr kzyd, Irmak dalgas gibi, salar dalgalyd. Bir inci idi dii, aznda hep parlayan, Kim olsa yle derdi, yeryznde yaayan: "Ah! Ah! Biz lyoruz! Eyvah, biz lyoruz!" Der, barp dururdu! Tpk tatl st gibi, ac kmz olurdu! Ouz kz grnce, bandan akl gitti, Nedense yreine, kordan bir ate girdi. Gnlden sevdi kz, tuttu ald elinden, Kzla gerdei girdi, ald dilediinden. slmiyeti kabul etmi olan Trklere gre, Ouz Han, iki amcasnn da kzn alm: fakat onlar yola getirip, Mslman edememiti. Bunun zerine, her iki karsnn da yzne bakmam ve onlara elini bile dedirmemiti. nc amcasnn kz, dierlerine nazaran daha irkindi. Fakat kklnden beri, Ouz Han' btn kalbi ile seviyordu. Ouz, en sonunda bu kza Mslman olduu takdirde, kendisi ile evleneceini sylemiti. Bu teklifi oktan beri bekleyen kz, alayarak Ouza yle demiti: Ben ne Allah tanrm, ne de Tanr bilirim! Senin szn buyruktur, hep peinden gelirim! Sen ne dersen o olur, fermanndan kamam! Sen var iken bamda, bakasna bakamam! Bunu duyunca, ok sevinen Ouz kza,Tanrya inanmasn syleyerek, yle demiti: Ey, sevgili hatunum! Benim ey esiz eim! Gnlmde ebediyen, yanacak ey ateim! Tanrnn birliinde, bir defa iman getir, Sev onu! Varlma, seninle bir can getir. Ouz Han'n bu sz zerine kz, Tanrya inandn syleyip Mslman olmutu: Szn kabul ettim, senin yoluna geldim! Tanrnn birliiyle, canm sana verdim! slmiyeti kabul ettikten sonra onun ncln, Araplara ve hatta Pey gambere bile vermek istemeyen Trkler, slmiyetin esaslarna aykr olarak Ouz Han Trklerin ilk ve en eski peygamberleri olarak grmeye balamlard. Gk ve yerin trl varlklar, Ouz Hann oullar oluyorlard. Ouz Han, gkten bir ate gibi, k hlesi iinde inengn kz ile evlendikten sonra, Gn, Ay ve Yldz Han aa kovuunda bulduuyerin kzndan da, Gk, Da ve Deniz Han adlarnda oullar olmutu Gktrk Kitabelerinde de sylendii gibi: Tanr, gk ile yeri yarattktan sonra, ikisi arasnda da, insanolunu yaratmt. Yer ile g yaratan Tanr, gk kubbesinin stnde sonsuzluk iindeydi. Eski 36

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Trkler ge, "Tengri" diyorlard. Tengri, hem gk, hem de Yce-Tanr anlamna geliyordu. Kk Tengriyi byk Tanrdan ayr tutuyorlard. Destanda Ouz Han, sadece Trk milletini temsil etmiyor: ayn zamanda gn ve yerin btn varlklarn da, kendi bayra altnda topluyordu. Ksacas Ouz Han, tm insanlarn atas idi. Ouz Han'n alt olundan Gn Kzndan doan ocuklar Boz-Oklar: Yerin Kzndan doanlar da, -Oklar meydana getiriyorlard. Bu yolla alt ocuk, ikiye blnerek l bir dzen oluturulup, ocuklar, 12 saatin, 12 ayn ve hatta 12 burcun yarsn meydana getirmilerdi. Aslnda, eski Trklerde genellikle bir yl 12 ay deil: on be gnlk devrelerde 24 aydan meydana geliyordu. Bylece her ay, Ouz Han'n da 24 torununu temsil ederek bir yl oluturuyordu. Ouz Han destanndaki takvim rakamlar', Trk devlet tekilt ile ordu dzenine de uyarlanmt. Byk Hun mparatorluunda ordu, 24 tmenden meydana geliyor, bu 24 tmen ise, Ouz Han'n 6 olu gibi, 6 keye balyd. Bu 6 ke de, ikiye ayrlp, "Sa" ve "Sol" adlar ile, imparatorluun "Dou" ile "Bat" ynlerini, aralarnda blyorlard. Eski Trk Kaanlar, savalardan nce ve sonra btn milleti toplayp, onlara, byk ziyafet vererek bir eit kurultay yapp danmalarda bulunarak durum deerlendirmeleri yapyorlard. Ouz Destanna gre, Ouz-Han konumaya baladnda, devletini tarif etmiti. Yukarda gk, kendi devletinin bir adr, gne de Ouz Han'n devletinin bir bayra idi. Zaten, Gktrk Yaztlar da: "Yukardaki mavi gk, aadaki yaz yer yaratldnda ikisi arasnda da insanolu yaratlm insanolunun zerine de, atalarmz Bumin-Kaan ile stemi-Kaan, Han olarak oturmular" diyerek, Gktrk Devletini kuran Bumn ve stemi-Kaann yalnzca Trk milletinin deil: gk ile yer arasnda yaayan, btn insanln hkmdarlar olduunu vurgulanmaktadr. Onlar, bu tahta Tanr tarafndan oturtulmu ve btn yeryzn idare etme grevi kendilerine verilmiti. Geleneksel anlay, Ouz Hann ocuklarn her birinin de drt olu olduunu ve bunlarn 24 boyu oluturduunu kabul eder. Bylece, 24 airetin babalar Ouz Hann 24 torunudur. Ouz Hann nikahl karlarndan doan oullarna bal boylar : oklar Deniz Han : dir, Yva, Bdz, Knk Da Han : Salur, Alayundlu, Eymr, reir Gk Han : Bayndr, Cavundur, epni, Beene. Bozoklar Gn Han : Kay, Bayat, Alkaevli, Karaevli, Yldz Han : Avar, Bedili, Kargn, Kzk Ay Han : Yazr, Dodurga, Der, Yaparlu idi Ouz Hann bunlardan baka kumalardan* doan ocuklar ise: Kene - Kne -Turbatl Kerayl- Sultanl Sul Horasanl -Yut- Camc, Turum- Kumc- Sork (Sorhi) - Kurck- Surack- Karack- Kazgurt (Kazurt) -Krgz-TekeLala-Sayir, adndaydlar. Trklerin eski dini olan amanizmden vazgemeyerek lme giden Kara Hann dinine gre : Yaratcln, sabrn, efktin, olgunluun, doruluun, sevin ve neenin
* Nikhl olmayan kar-e

37

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kayna ve evrenin yaratlnn ilham olan kutsal dii tanr Ak Ana idi. Bu anlaya gre; kadn erkee gre stn durumdayd. Ouz kadnn temsilcisi olan Selcen Hatun, lke ynetiminde, savata kocasnn akl hocas yiit bir kadnd. Selcen Hatun, iki koa yay eken, att ok yere dmeyen bir kadn kahramandr. Selcen Hatun at oynatd. karmun basd, kaann kovmad, aman dileyeni ldrmedi. klcnn bal kan odaya geldi Umay, ocuklarn koruyuculuunu yaparken, Ayst ise, yaratcln ve bereketin temsilcisiydi. nsanlk tarihinin en eski dinlerinden olan amanizmde Evren, Yer, Gk ve Yeraltndan olumaktadr. Yeryznde insanlar, Gkte iyi ruhlar, Yeraltnda ise, kt ruhlar yaam srmektedir. yi ruhlar lgen, kt ruhlar da Erlik (eytan) temsil etmektedir. Hem lgen, hem de Erlik ailesi ile birlikte yaamaktadr. nsanlar ise, iyi ruhlar ve kt ruhlar arasnda bir denge oluturarak yaam srdrmek zorunda olduklar iin onlarn iyi ve kt ruhlarla olan ilikilerini amanlar salyorlard. amanlar, bu grevlerini yerine getirirken, ar ekilde kendilerinden geerek (Trans durumu) bysel trenler yapyorlard. Bu bysel trenler srasnda lp diriliyormu gibi amanlarn vcudu, sanki paralanp, sonra birleiyordu. amanlar da, vcutlarnn para para edilip, kemiklerinin krldna ve etlerinin yenildiine inanyorlard. Seluklu Saraynn doktorlarndan Mervezi amanist Krgzlarla ilgili u bilgileri veriyor: Trklerin bir blm de Krgzlardr. Krgzlar kalabalk bir topluluktur. Adetlerinden biri lleri yakmaktr. Atein lleri temizlediine, gnahlarndan arttna inanrlar. Bu yakma adeti onlar arasnda eskiden vard. Fakat Mslmanlarla komu olduktan sonra llerini gmmeye baladlar. Krgzlar arasnda halktan, faginun (Sodcada amananlamndadr) denen bir adam vardr. Her yl belli bir gnde bu adam getirilir, bana arkc, algc ve benzeri kiiler toplanr. ip elenmeye koyulurlar. Meclis bo bir hal alnca, o adam baylr. Saras tutmu gibi yere der. Bu durumda iken, yeni ylda olacak olaylar ondan sorulur. O da yln bolluk mu, yoksa kuraklk m getireceini syler. Ksaca yeni ylda neler olacan haber verir. 16 amanizm, gemite olduu gibi bugn de baz yrelerdeki Trkler arasnda ve kabul ettii dier dinlerin kurallar arasna inanlarnn bir blmn yerletirerek geerliliini srdren bir inantr. Orhun Yaztlar, amanlarn Tanrlar ile ilgili yle demektedir: stte mavi gk, altta yaz yer yaratldnda, ikisi arasnda insanolu yaratlm. nsanolunun zerine atalarm Bumin Kaan ve stemi Kaan oturmu. Oturarak Trk Milletinin ilini, tresini tutuvermi, dzene sokuvermi. Drt taraf hep dman imi. Ordu sevk edip drt taraftaki milleti tbi klm. Balya ba edirmi, dizliye diz ktrm aman inanc, ge Tengri demektedir. Bu inana gre onlarn tanrs Gk (Kk) Tanrdr. Fakat, bu yaztlarda, g de yaratan kutsal ve yce bir gten daha sz edilmektedir. Bu yce gcn ad da Tengri, yani Tanr idi. Yukardaki ifadelerde gk, mavi renkle sfatlandrlm ve GkTengri olarak adlandrlmtr Kk Tengrinin kendi kendine kutsal ve yaratc bir g olmad, onu da yaratan ve her eyin stnde olan baka bir gcn varl ortaya konulmaktadr. Yani Tengri sz, Kk Tengri (Gk Tanr)nin de stnde, yaratc ve kutsal bir g olarak karmza kmaktadr. Ki, burada yaratc ve kutsal bir g olarak Trklerin yce tanrsnn, ( Bumin Kaan ve stemi Kaan) Kan (Kaan=Kaan) Tengri, yani Han Tanr olduu anlalmaktadr.
16 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :3 Sf:1366 Tekin Yaynevi -1990 stanbul

38

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

10. Yzyl balarnda Ouzlar, yaratcya Ulu-Bayat adn veriyorlard. Tanrya insan vasflar da izafe eden bir anlaya sahiptirler17. Dede Korkut, gelecee ait keiflerde bulunup, hastalar iyiletirken, bir teebbsn uurlu olup olmayacana da karar verip, dini trenleri ynetiyordu. Eski Trklerde kang sz, baba anlamna gelirken XII. ve daha sonraki yllarda din ahsiyetler ata nvanyla anlmaya balad. Dede Korkut ( Korkut Ata) en nl amand. slamiyetin kabulnden sonraki destanlarda Ouzlar, kendilerinin Hz.Muhammed zamannda yaadklarn sanyorlard. Bu san nedeniyle, Dede Korkutun, babas Kezenck ile Mekkeye gidip, Hz.Muhammedi ziyaret ettiine inanlyordu. Bu ve benzeri ifadeler, Korkut Atann 10. Yzylda yaam olmas nedeniyle sadece sylenti olarak kalmtr. 921 ylnda Abbasi halifesinin grevlendirmesiyle Ortaasyada seyahat eden bn Faldan Ouzlar hakknda olduka nemli gzlemlerini gnmze aktarmtr. Ouzlarn yaad blgeye giriini Faldan yle anlatyor; Bu dadan getikten sonra Ouzlar diye bilinen bir Trk kabilesinin bulunduu yere ulatk. Onlar kl adrlarda oturan ve konup gen yrklerdi. Gebelerde adet olduu gibi, sk sk yer deitirdikleri iin yer yer onlara ait adrlar grlyordu. ok g artlar altnda yayorlard. Bunlar yolunu kaybetmi eek gibidirler. Bir dine inanmazlar, ilerinde akllarna bavururlar. Hi bir eye ibadet etmezler.18 Ouz destanlarnda kahramanlar ton (don) giyiyorlard. Bu ifade giyilen elbisenin rengini de belirtiyordu. Bu anlaya uygun olarak 12. Yzylda Anadoluda Hac Bektan halifelerinden birisi de giydii elbiseden dolay Kara Donlu Can Baba adn almt. Destan kahramanlar gnlk giysi olarak ak kaftan giyerken evlenenler kzl renkli kaftan giyiyorlard. Balarnda ise brk ve sark vard. Anadolu Seluklular dneminde Karamanolu Mehmet Bey ve Aleddin Keykubatn olu Siyavuun nderliinde, kardei Gyaseddin Keyhsreve kar yaplan isyanda, Trkmenlerin kzl brk giydikleri dnem tarihileri tarafndan belirtilmektedir. Osmanllar dneminde de kardei Ali Paa, Sultan Orhana*: Etraftaki beylerin brk kzl, senin bendelerinin ak olsun diyerek neride bulunmu, bunun zerine Orhanda, Bilecikte ak brkler bktrp, adam gnderip Hac Bekta Horasanden icazet aldktan sonra ak brk giymilerdir. 19 Trklerin giydii balklarn dieri olan sark, 1038 ylnda Niabura gelen Turul Bey ve XIV XV Yzylda Anadoluda hkmdar ve beyler tarafndan kullanlmtr. Geleneksel olarak Ouz erkekleri kulaklarna kpe takmaktadrlar. Ouz destanlarnda Kazlk Kocann olu Yienekin kulanda altn kpe bulunmaktadr. Safev Devletinin kurucusu olan ah smailin resimlerinde de kulanda kpe grlmesi Ouz geleneinin srdrldne rnek tekil eder. Kulana kpe (meng) takmak Anadoluda AleviBektai geleneinde de varln srdrr. Baz tarih kitaplarnda Yavuz Sultan Selime ait olduu ileri srlen kulaklarnda kpe olan bir resim bulunmaktadr. Ancak bu resim Ya-

17 Smer Prof. Dr. Faruk -Ouzlar Sf;73 18 een Prof. Dr. Ramazan bn Fazlan Seyahatnamesi Sf:34 Bedir Yaynevi stanbul 1995 * Olayn yaand dnemde Hac Bekt Vel, Hakka yrmtr. Olayn, Abdal Musa dneminde gereklemi olmas gerekir. nk, Bursann fethinden sonra Abdal Musann, banda ak brk ile Elmaldaki tekkesine dnd deiik kaynaklar tarafndan belirtilmektedir. 19 Kitb- Cihan-Nm-Neri Tarihi-I. Cilt TTK Yaynlar-Sf:153-154

39

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

vuzun inanlaryla uyumamaktadr bu nedenle de baz kaynaklar bu resmin ah smaile ait olduunu belirtmektedir. 20 Ouzlarn, byklar olmasna karlk sakallar bulunmazd. Ancak, Akpaazadeye gre, Eski zamanlarda stadane taraklar ve hrmetli sakallar olurdu. Padiah hmettiinin sakal kesip eee ters bindirirdi. imdiki zamanda kendilerinin deti eek oldu. Binip yrrler. Sakallarn da kendi elleriyle keserler. Bu sakal krkmak adeti eskiden Firenklerden kalmtr. Firenklerden de cnp Iklar (Snni olmayan derviler) almt. imdiki zamanda mbah oldu. Kadnlar san keser, erkekler sakaln. 21 Akpaazadenin sakal kesmek Firenklerden kalmt ifadesi, onun Trk geleneini bilmediinin ya da kastl olarak byle yazdn gstermektedir. O yazsnda daha sonra belirttii gibi Iklar, bu gelenei srdryorlard. Ak Paa ise, onlarn bu gelenei Firenklerden aldn syleyerek, onlar dnemin eriat anlayn uygulayanlardan dtalama yolunu seiyordu. Oysa, sakallarn kesilmesi ve uzun sa brakmak bir Ouz geleneiydi ve Iklar da, atalarnn geleneini srdren Trkler d. bn Fadlan unlar yazyor: Btn Trkler sakallarn yolarlar ama byklarn dokunmazlar. Bazen ilerinde, sakaln yolmu ama, enesinin altnda bir tutam kl brakm olan ok yallar grdm. zerlerinde kei postu vardr ve uzaktan baknca kei zannedilirler.22 Ouzlarn, uzun sal olularn Urfal Mateos yle anlatyor: Bu zamana kadar bu cins Trk atl askeri grlmemiti. Ermeni askerleri, onlarla karlanca onlarn acaib ekilli, yayl ve kadn gibi uzun sal olduklarn grdler23 Gnmzde de Hanefi mezhebinden ileri derecede etkilenenler dndaki Anadolu kylleri ve Alevi-Bektailerin sakal brakmadklar tra olduklar ve byk braktklar grlmektedir. Sa uzatma ise unutulmaya yz tutmutur. aman inancnn bir gerei olarak Ouz Destanlarnda baz yiitlerin yzlerine pee taktklar grlr. Bu yiitler, kendilerine gz demesinden sakndklar iin yzlerini pee ile kapatmaktadrlar.Buna rnek olarak Mukannann yzne takm olduu pee de gsterilebilir. Bugn Anadoluda gz demesi nazar demesine karlk kurun dklmesi vs. birok tedavi yntemi uygulanmaktadr. Ouzlarn l gmmeleri bn Fadlan tarafndan yle anlatlyor: lerinden bir adam lrse, onun iin eve benzeyen byk bir ukur kazarlar, adamn yanna giderler, kemeri ile gleini giydirir ve yayn takarlarSonra eline nabid (arap, iki) , dolu bir aa kupa tututururlar, nne de nabid dolu bir tas brakrlar, adamn sahip olduu her eyi getirir ve onunla beraber bu eve koyarlar. Sonra adam oturur duruma getirirler. Eve, adamn zerine bir tavan koyarlar ve bunun zerine kilden kubbeye benzer bir ey ina ederler. Sonra ne kadar at varsa getirirler, yz yada ikiyz at sonuncuya kadar ldrrler ve etlerini yerler. Ama kafalarn, ayaklarn, derilerini ve kuyruklarn aa kazklara asarlar ve Cennete gitmek iin kendi atlarna binecek derler.24 Bu adet, yuu a, l a geleneiydi. lnn ardndan yemek yedirme gelenei gnmzde de Anadoluda Trkmenler arasnda etmekte, hatta Nurhak civarlarnda lnn
20 Akgndz, Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr. Sait, Bilinmeyen Osmanl Sf: 147 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay. 1999 21 Atsz- Ak Paaolu Tarihi Sf:41 MEB Yaynlar 22 bn Fadlan Trkler ve tekiler- Seyahatname Sf: 7 stiklal Kitabevi Ekim 2005 stanbul 23 Hrant D. Andreasyan -Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli- Sf::48 TTK. 2000 -Ankara 24 bn Fadlan Trkler ve tekiler- Seyahatname Sf: 6- stiklal Kitabevi Ekim 2005 stanbul

40

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ardndan l a yaplmamas l a yapmayann l ban yer inanc nedeniyle halen devam etmektedir.25 amanist Ouzlar, Mslmanlarda olduu gibi koyunu keserek kann aktmyorlard. Kan, kutsal kabul edildiinden dolay damarlardan dar kmasn gnah kabul ettiklerinden, koyunu bana vurup ldrdkten sonra etini yiyorlard. Ouz Destanlar nda, atlarn aygrlar, develerin buralar, koyunlarn kolar kurban edilerek yeniliyordu. slamiyetin kabul sonrasnda Hanefilii kabul eden Trkmenler arasnda bu mezhebin inanlar gerei, Alevi Trkmenler arasnda ise, zamanla at eti yenilmekten vazgeilmitir. Burada dikkati eken nemli nokta yenilmek iin kesilen hayvanlarn erkek olmasdr. Bu diilerin retken olmas ve dii kutsallyla ilgilidir. aman inancnda diiler kutsald. Bu kutsallk kadnlar iin de geerli olduu iin kadnn toplumda saygn bir yeri vard. Trklerde kadnlar, toplum iinde aile reisi, Trk evinin direi, erkein vefal arkada, en nemlisi de kutsal Trk ocuklarnn anneleridir ster e, ister anne, ister karde olarak bu kadnlar, birer kahraman ve kahraman yardmcs olarak grlmektedirler. Ouz kadnlar namuslu olmalaryla da nlyd. Ancak, gnlk davranlarnda erkeklerle eit seviyede ilikilerini srdrrler ve yzlerini de rtmezlerdi. bn Fadlan bu konuda unlar yazyor: Kadnlar erkeklerinin ya da baka erkeklerin nnde rtnmez. Ayrca kadn, vcudunun hibir yerini hi kimseden gizlemez. Bir gn ilerinden birinin adrna girdik ve oturduk. Bu adaman kars bizim yanmzdayd. Biz konutuumuz srada edep yerini at ve kad, biz de ona bakyorduk. Yzmz ellerimizle rttk ve Allah affetsin dedik. Kocas glmeye balad ve tercmana hitaben: Syle onlara, siz buradayken cinsel organn ayor ve siz gryorsunuz, ama onu eriilmez tutuyor ve oraya giri yok: hem orasn rtp hem de sahip olunmasna izin verilmesinden iyidir dedi. Bu kadn onu sizin huzurunuzda ayor. Siz onu gryor ve koruyorsunuz. Sizden ona hibir zarar gelmiyor. Bu hareket kadnn onu rtp de bakalarna msaade etmesinden daha iyidir dedi. Zinadan haberleri yoktur, ama birinin bu ii yaptn renirlerse, onu aada anlattm ekilde ikiye ayrrlar. iki aac birbirine kavutururlar, zina suunu ilemi kiiyi dallara balarlar, aalar serbest brakrlar ve iki aaca balanm olan kii ortadan ikiye ayrlr.26 kinci snf ve dtalanm olmayanOuz kadn, ata binen, savaan, yiit bir kadnd. ster e, ister anne, ister karde olsun Trk kadnlar, birer kahramandlar. Yukarda Selcenden bahsetmitik. Bams Beyrekin nianls Banu iek ise onun kuvvet ve maharetini at yartrarak, ok atarak ve gre tutarak deneyip yiitliini grdkten sonra kendini tantmt. Elerine ok sadk olan Trk kadnlarna rnek olarak, evlendiklerinde gerdee girdii gece esir den Bams Beyreki on alt yl bekleyerek yas tutan Banu ieki gsterebiliriz. Trk kadnnn eine olan ball Deli Dumrulda da net bir ekilde grlr. Azraile vermek iin kendi cannn yerine can arayan Deli Dumrula, anne ve babas cann vermezken ei: Ne diyorsun ne sylyorsun? Gz ap grdm
25 Yalgn. A. Rza, Cenubta Trkmen Oymaklar Sf: 402 Kltr Bakanl 1977 Ankara 26 bn Fadlan Trkler ve tekiler- Seyahatname Sf: 19 stiklal Kitabevi Ekim 2005 stanbul

41

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Gnl verip sevdiim, Ko yiidim, ah yiidim! Tatl damak verip sorutuum Bir yasta ba koyup emitiim, Karda yatan kara dalar Senden sonra ben neylerim? Yaylar olsam benim mezarm olsun, Souk souk sularn er olsam benim mezarm olsun; Altn akan harcar olsam , kefenim olsun; Tavla tavla ahbaz atna; Biner olsam benim tabutum olsun; Senden sonra bir yiidi Sevip varsam, birlikte yatsam Ala ylan olup beni soksun; Senin ol muhannet anan baban Bir canda ne var ki sana kyamamlar? Yer tank olsun krsi tang olsun Yir tang olsun gk tank olsun, Kadir tanr tank olsun Benim canm senin canuna kurban olsun! 27 diyerek onun yerine can vermeye hazr olduunu bildirir.Trklerde kadnn, ok yksek bir mevki ve siyas haklara sahip olmas, Gktrk kitabelerindeki: Trk tanrs Trk milleti yok olmasn diye babam lteri kaan ile anam l-Bilge Hatunu gnderdi. szleriyle belirgin olarak ortaya konulur. Ouz kadnn bu zellikleri slmiyetin kabulnden sonra da devam etmitir. Bunun en iyi rneklerinden birisi Turul Beyin Harizmli hatunu Altuncandr. Turul Beyin kardei brahim Ynaln Trkmen obalarnn desteiyle Turul Beyi Hamedanda 16 ubat 1059 ylnda kuattnda Turul Bey ok zor durumdayd. Turul Bey in veziri Amidl-mlk Kndri* bile, Turul Beye kar olu Enervan tahta geirme abalarna girimiti. Herkes brahim Ynaln kesin zaferini beklerken, Altuncan Hatun, askerleriyle Turul Beyun yardmna koup, onu zor durumdan kurtarmt.28 Daha sonra Anadolunun mimarlar arasnda kadn evliyalar da nemli rol oynamtr. Seluklularda Melikahn ei ve Karahanl Tamga Hann kz olan Terken Hatun, gzel, akll olmasnn yannda hem Sultan zerinde hem de, devlet ilerinde de ok nfuzludur. Kendine bal 12000 kiilik bir svari kuvveti ile, drt yandaki olu Mahmudu, Melikahn byk olu Berkyarukun yerine veliaht tayin etmitir. Harizmah Trkn Hatun ise askerleri ile oluna skk zamanlarnda yardm ettii iin kendine Hdvend-i Cihan unvan verilmitir. Trk toplumlarnda kadna verilen deeri, Arap sey-

27 Miyasolu Mustafa Dede korkut Kitab Sf:125-126 Aka 1999 * Seluklu Devletine girdii yllarda giyim kuam ile dikkatleri zerinde toplam, Harizme gnderilmiti. Orada evlenip, daha sonra da isyn etmi ve bir kaleye snmt. Yakalandktan sonra ejhirde dolatrlp hadm edildikten sonra Sultann karsna karldnda isyannn nedenini soran Sultana; Kudreimin ne olduunu, kullarna bile kar koyamacam biliyordu. Senin gibi bir hasma isyn ederek mehur olmak istedim. Deyince affedilmi ve vezirlie kadar ykselmiti. 28 Kymen Prof Dr. M. Altan - Turul Bey ve Zaman Sf: 62 Kltr Bakanl Yaynlar 1976

42

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yah bn Batuta, 1312-1341 yllar arasnda Altnordu Sultan Muhammed zbek Han ziyaretinden nce grdklerini anlatarak yle dile getiriyor. Bu yrede grdm ilgin tutumlardan biri de erkeklerin kadnlara gsterdikleri ar saygdr. Bu memlekette kadnlar erkeklerden stn saylyor! Zira Trk kadnlar yzleri ak dolarlar. Bir baka kadn da ayn ekilde grdm. Yanndaki kleleriyle pazara st, yourt getirip satyor, karlnda esans satn alyordu. 29 Ouzlarda sapk ilikiler de yoktu. ranl tccarn sapk hareketi karsnda alnan tavr ilgi ekiciydi. bn Faldan, yabgu naibinden koyun satn almak zere giden bir tccarn yksn yle anlatyor: Bir kere, bir tccar Harizmli(ranl) , Huderkinin boyuna inmiti. Bu boydan birinin evinde bir sre kald ve koyunlar satn ald. Trkn henz ty bitmemi bir olu vard. Harizmli durmadan onu okuyor ve ocua ayp tekliflerde bulunuyordu: yle ki, sonunda gen ocuk onun istediine raz oldu. Trk kageldi ve onlar i stnde buldu. Bu davay Huderkinin huzuruna gtrd ve ona Trkleri topla! dedi. O da hepsini toplad ve Trke yle dedi: Adil mi karar vereyim yoksa adaletsiz mi? Trk: Adil dedi. Olunu getir dedi Olunu getirdi ve Huderkin: Tccar ve ocuk birlikte ldrlmeli dedi. Trk buna ok kzd ve olunu teslim etmeyeceini syledi. O zaman tccar da bedelini fidyeyle desin ! dedi. Bu olayn ardndan Huderkine drtyz koyun ve ocuun babasna da fidye deyen tccar Trklerin lkesinden ayrld.30 Ouzlar da, ldrlen bir yaknnn intikamn almak da son derece nemliydi. slam diyarnda len bir yaknna (akraba yada elda ) karlk yakaladklar herhangi bir Mslman intikam iin ldrebiliyorlard. Ouzlar, haysiyetlerine dkn ve dedikoduya tahamml etmeyen bir yapya sahiptirler. Haklarnda herhangi bir dedikodu yaplmsa lm tercih etme yolunu seerlerdi. Ouz geleneklerinden gnmze yansyan geleneklerden birisi de, tutsaklk lm gibi hallerde, erkeklerin gnlerce alamalar, kadnlarn salarn yolmalar, yzlerini ve yakalarn yrtmalar kara elbise giyerek yas tutmalardr. yi yrekli ve cesur olan Ouz halk, dostuna dost dmana yazd. Ouz destanlarnda kuru aylar zerine kprler kurmak, yollar zerine imaretler yapmak vnlecek davranlardandr. Anadoluya gen Trkmenlerin kurmu olduu tekke ve zaviyeler birer imret kabul edilebilir. Buralarda ayanda ve revende*ye hizmet verilmekte alar doyurulmakta yolculara ve gariplere yatacak yer salanmaktadr. Kimse a ve akta braklmamaktadr. Ayrca, gelip geenin su iebilecei emeler yaptrmak da gnmzde grlen Ouz gelenekleri arasnda saylabilir. Ouzlarn gelenekleriyle gnmz Anadolusundaki Trkmen-Yrk geleneklerinin birbirleriyle uyumu byk nem tamaktadr. Bu uyum zellikle Alevi-Bektai inanca
29 Tanci bn Batuta bni Batuta Seyahatnamesi Sf: 318 Yap Kredi Yaynlar 2005 30 bn Fadlan Trkler ve tekiler- Seyahatname Sf: 23 stiklal Kitabevi Ekim 2005 stanbul * Gelen-Giden

43

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

sahip kitleler arasnda daha youndur. Hanefi inancnda olduunu kabul eden topluluklarda da Ouz gelenekleri srdrlmektedir. Trbelerde dileklerde bulunmak, aalara bez balayp dileklerde bulunmak, kutsal kabul edilen deiik ortamlarda dileklerde bulunmak Hanefi inanc ile uyumamaktadr. Trk halk atalarndan kendisine geen gelenek grenek ve inanlarn srdrmektedir. Yllardr sren taht kavgalar ve boylar arasndaki elikilerde kendilerini kartlarndan ayrmak isteyen oymaklar ya da daha kk topluluklar, gelenek ve grenekleriyle uyumad halde, Hanefiliin yanda olmulardr. Eitimsizliin bir sonucu olarak yada ynetici kesimlerin imkanlarndan yararlanmak, yerleik hayata getii dnemlerde egemen olan glerin yannda yer almak, egemen olan yneticilerin yrtt youn eitimiyle (asimilasyon) gelenek ve grenekleri deiime uratlarak unutturulmaya allmaktadr. Ouz gelenekleri, gnmzde Alevi - Bektai topluluklar iinde daha youn ekilde grlrken, ayn geleneklerin youn bir ekilde uyguland topluluklarn bir ksmnn, kendilerinin Krt olduklarn ifade etmesi, bunun yan sra, bu topluluklarda geerli olan gelenek ve greneklerin, Ouz gelenekleri olmas, onlarn da Trk kkenli olduunun bir kantdr. eitli basklar nedeniyle, bu basklardan kurtulmak isteyen Trkmen topluluklarnn Krtler arasna yerleip, sadece dilde meydana getirdikleri deiiklikler ile gelenek ve greneklerini koruyup, zerlerindeki basklar ortadan kaldrdklarna kitabmzn ilerleyen blmlerinde deineceiz. Bu durum, zellikle, Alevi-Bektai inancna sahip Krt olmann, Ouzlarn bir boyu olduu gereini de ortadan kaldrmad gibi tam tersine pekitirir. Alevi, Safevi Devletini kurmak iin Anadoludan rana giden oymaklar arasnda yer alan Hnsl Oymann eceresindeki isimlerin Ouz Destanndaki isimlerle uyum iinde aynilik gstermesi bunun bir kantdr. Salur Kazann kardei olan Kara Gnenin olu Budakn soyunun takipilerinin Krt adndan devam ettii deiik kaynaklarda belirtilmektedir. Burada nemli olan Trk kltr elerinin toplumsal yaam iinde devam ediyor olmas, kkenin belirlenmesinde, nemli bir kriter oluturmaktadr. Osmanl dneminde, Trkmenler zerinde uygulanan basklar, Trkmen gruplarnn, Krt topluluklar ve dier etnikler arasnda gizlenmelerine neden olmutur. Zamanla onlarn dilinden etkilenerek, Trke-Krte szcklerden meydana gelmi yeni bir lehe oluturmulardr. Tarihsel sreteki olaylar incelendiinde, Alp Arslan dneminde Seluklular arasndaki taht kavgasnda rakip taraf Trkmenler iken Alp Arslann ordusu Grc, Acem ve Krtlerden olumutur. Krtlerin arlkta olduu bu ordu, Trkmenlere kar Trk geleneklerinde olmayan yntemleri uygulamtr. Daha sonra Anadoluda yaanan birok isyanda da Krtler isyanlarn bastrlmasnda ok nemli rol stlenmi ve hep egemen glerin yannda yer almlardr. Yavuz Sultan Selim ile ah smail arasndaki aldran Savanda ve daha sonraki dnemlerde Dou Anadolu blgesindeki Krt beylerinin byk ounluu Yavuz Sultan Selimin yannda yer almlardr. Krtlerden Halit Bey dnda hi birisi ah smaili desteklememitir. Savata, Halit Bey ve Hac Rstem Beyde, ah smaile ihanet ederek Yavuzun tarafna geerek aldran Savann Yavuz tarafndan kazanlmasn salamlardr. Savan ardndan Yavuz ise, bunlarn daha nce ah smailin yannda yer alm olmalar nedeniyle kendilerine gvenmemitir. Snni Krt beylerinden Bitlis hakimi olan Emir erefeddin, Yavuzun emriyle Halit Bey ve yandalarn ldrmlerdir. 31
31 Mneccim Ba Tarihi II. Cilt Sf:474

44

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu dnemde, Yavuzu destekleyen Krtler, kendilerine nemli bir ayrcalk salamlar Trkmen beylerinin elinde olan topraklar alnarak, Krt feodallerine verilmitir. Ayrca bu topraklar, mir topraklar kapsamndan karlp, Yavuzu destekleyen Krt beyleri dllendirilmitir. Oysa, tm Osmanl topraklar bu dneme kadar mir arazi saylmaktayd. Yani Osmanlnn malyd. Trk beylerinden el konulan topraklarla birlikte, bu topraklar da Krt beylerine tahsis edilmiti. Bu gelimelerde Krt asll olan Ebusuud Efendinin nemli bir katks vard. Krtlerin Osmanldan elde ettii bu ayrcalklar Krt airetlerini blgede glenerek egemen g haline gelmesine neden olmu, blgede yaayan Trk airetleri de kendilerini Osmanlnn ve Krtlerin basklarndan kurtarmak iin Krteyi dil olarak kullanmak zorunda kalmlard. Bu nedenle, bu blgede yaayan Trkmenlerin Trkeyi unutup, Krte konumalar yada Trkenin yerine Krte kelimelerin arlkta olduu yeni bir lehe oluturmalar sz konusudur. Sadece konutuklar dil veya lehe nedeniyle blgede yaayan insanlarn Krt olduunun iddia edilmesi, gereklere uymamakta gnmzde lke btnln paralamak isteyen glerin amalarna hizmet etmektedir. Osmanlnn daha sonraki dnemlerinde de Aleviler (Trkmenler ) ve Krtler arasndaki atmalar devam etmi, Osmanlda ynetim kademelerinde yer alan Krt asll yneticiler, Trkmenlere kar acmasz katliamlar yapmlar yada katliam kararlarnn alnmasnda nemli rol oynamlardr. Bunlarn banda da Krt asll eyhlislam Ebusuud Efendi gelmektedir. Tarihte yaanan olaylardan anlalaca zere, Trkmenler ile Krtlerin yldzlar hibir zaman kalc olarak barmamtr. Trklerin sadece Krtlere deil, farkl dier etnik yaplara kar da gelenek ve greneklerini korumak iin, ili-dl olmamaya zen gsterdikleri bilinmektedir. Yine, bunun en belirgin rnei Trklk milli bilincinin egemen olduu Safevi Devletini kuran Trklerin, devlet ynetiminde etkin olduklar dnemd,e hem Krtleri hemde Tacik, Arap ve Tat (Acem)lar aralarnda barndrmayarak dtalamalardr. Verdiimiz birka rnein bize gsterdii gerekler nda, Krt Alevi teriminin ynlendirme amal olarak kullanld anlalacaktr. Allah, Ademi topraktan yaratarak cesedine can ve ruh vermi, btn melekler Ademe secde etmilerdi. Ancak, blis (eytan Racim) Ademe secde etmedi ve Ademe dman oldu. Allah, Havvay yaratarak Ademe e edip, Cennete gnderdi. eytan, Adem ile Havvay kandrp onlara yasaklanm iler yaptrd. Bunun zerine Allah, Adem ile Havvay Cennetten kovdu. Ademin yakarlar sonucu onu affeden Allah, Ademi Mekke taraflarna gnderdi. Havva, Ademden yirmi defa gebe kalp her defasnda bir olan bir kz ocuu dourdu. Btn insanlar Adem ile Havvadan remiti. Kabil ile ikiz doan klima, Habil ile ikiz doan Yehudadan daha gzeldi. Adem Habilin ikizi Yehuday Kabil ile evlendirmek istedi. Kabil, bu emre kar karak Habili ldrmt.32 Bylece, Ademin ocuklar arasnda balayan kavga ile, insanlar arasndaki ktlk tohumlar atlm oldu Ademin lmnden sonra yerine olu it, peygamber oldu. O Kbeyi tatan yapt ve Allah ona elli suhuf indirdi. itten sonra Peygamberlik olu drise geti. Onun dneminde kalem ile yaz yazld ve dikilmi elbiseler giyilmeye balad. Allah onu diri diri ge kaldrd. drisin ge ekilmesinin ardndan, Ademin oullar yollarndan ayrlarak, putlara tapmaya balamlard. Allah, insanlara Nuhu gnderdi. nsanlarn ii aztmalar karsnda Tanr, onlar cezalandrmaya karar vererek Tufan karmt.
32 Fuzuli- Saadete Ermilerin Bahesi (Hakikatisuada) Sf:17 stanbul Marif Kitaphanesi MCMLXV

45

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yaanan Tufann ardndan Cudi Dana oturan gemiyle kutrulanlardan Nuhun olundan Sam, Ham ve Yafes insanlarn remesini saladlar. Allah, Yemen taraflarnda bulunan Ad kavmine Hudu, am ve Hicaz arasnda bulunan Semd kavmine Salih Babil taraflarndaki Nabt kavmine de brahimi, peygamber olarak gnderdi. Allah, insanlar slah etmek iin birok peygamber daha gndermi, Musa peygamberin lmnden sann doumuna kadar 1716 yl gemiti. sa 33 yana geldiinde peygamber oldu.33 Habeler, Yemeni ele geirip, Araplarn Kbeyi ziyaretten vazgeirmek iin, Sanada byk bir kilise yaptrmlard. Hkmdarlar Ebrehe, Kbeyi ykmak zere Mekke zerine yrdnde,ordularnn nnde yryen byk fil, Mekkenin giri kaps nnde yere kerek ordunun yryn engelledi. Bu durumda Ebrehenin ordusu byk bir kargaa iineydi ki, gkyznde az ve ayaklaryla ta paralar tutan binlerce ebbil kuu talar Ebrehenin ordusu zerine att. Bir ok l ve yaral veren Ebrehe geri kalan ordusunu geri ekmek zorunda kald. Bu srada Kureyliler ile arpmakta olan Araplar, Kureylilerin Allah tarafndan korunduuna inanmlard. Bu yl Fil Yl olarak adlandrld.34 Fil ylnn Nisan aynn Pazartesi gn Hz.Muhammed doduunda Kbedeki btn putlar yere devrilmilerdi. 570 ylnda Mekkede Abdulmuttalib olu Abdullah ve ei Vehbi kz Eminenin olu Hz.Muhammed, doduu zaman snnetliydi ve gbek ba kesilmiti. Doumundan birka ay sonra babas ld. Dedesi lene kadar onun yannda kald. Dedesinin lm zerine amcas Ebu Talip tarafndan bytld. Genlii dneminde Haimoullar, meyyeoullar, Zhreoullar, Esadoullar, Taymoullar ve Mahzumoullarndan meydana gelmi olan Kurey Kabilesi iinde saygn bir konumdayd.35 Gvenirlii ve doruluuyla eminsann almt. Kurak bir vadide ukurluk iinde kurulmu olan Mekkenin kpekbal anlamna gelen Kurey kabilesi arasnda Hz.Muhammedin slalesi Haimiler ve Bekir ile merin slalesi olan Taym ve Adiy slalesi ekonomik olarak fakir, meyye ve Mahzumoullar ise gl ailelerdi. Kureyliler bir yandan kervanlaryla ticaret yaparken dier yandan da tefecilik yapyorlard. Kadnlar bile ticaretle urayorlard. Mahzumoullarndan Ebu Cehlin anas gzel koku ticareti, meyyeoullarndan Ebu Sfyann kars Hind Suriye ile, Hatice ise, Bizans ile ticaret yapyordu. Hz.Muhammed, Ebu Talip ile ticaret iin ama gittiinde Rahip Buhayra ile tanmt. Rahip Buhayra, Hz.Muhammedin son Peygamber olduunu anlayarak kendilerine Yahudilere duyurmadan Mekkeye geri dnmeleri uyarsnda bulundu. Onlar da Mekkeye geri dndler. Hz.Muhammed, 25 yandayken Hatice ile evlendi. Kasm, Tahir ve Tayyip

s l am i y e t i n D o u u

33 Ahmed Cevdet- Ksas- Enbiya MEB Yaynlar stanbul 1972 34 Ahmed Cevdet- Ksas- Enbiya Sf: 53-60 MEB Yaynlar stanbul 1972 35 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:60 Salam Yaynevi stanbul

46

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

adnda olu olmu, bunlar, vahiy gelmeden nce lmler ayrca Zeynep, Rukiye, mm Glsm ve Fatma adlarnda drt kzlar olmutu. Hz.Muhammed ve Haticenin evliliinden be yl sonra Ebu Talip ve Fatmann Talip, Akil, Cafer Tayyardan sonraki 4. erkek ocuklar olan Hz.Ali, Kbenin iinde domutu. Fahte ve Cumame adnda iki kz kardei olan Hz.Alinin, anne ve babas Haimi kabilesindendi. Babas ve annesi Hz.Alinin doumunu kutlarken, 30 yanda olan Hz.Muhammed bebei kucana aldnda, Hz.Ali ahadet getirdikten sonra Hz.Muhammede: Selam zerinde olsun ey Allahn peygamberi diye hitap ederek Hz.Muhammede indirilecek olan Kuran sayfalarn okumutu. Hz.Muhammed 610 ylnda 40. yana girdiinde ( baz kaynaklar 20 yanda baz kaynaklar ise krk ya olarak belirtir) Cebrail, Kurann ilk ayetini Hra Danda getirmiti Bu ayette: Esirgeyen ve balayan Allahn adyla oku! diyordu. Allahn verdii bu emirden sonra Hz.Muhammed, en yakn evresini slam dinine davet etmeye balad. Hz. Hatice ilk olarak Mslman olup, Hz.Muhammed ile birlikte iki rekat namaz kldlar. Bu srada 7-910 yalarnda olduu deiik kaynaklar tarafndan belirtilen Hz.Ali, yanlarna geldi. Hz.Muhammed onu da slama davet etti. Daha sonra Hz. Zeyd ve Hz. Ebuzer Mslman oldular. 613 ylnda Hz.Muhammed, ilk mslmanlarn kblesi olan Mescid-i Aksa, yani Kuds ziyaretinin ardndan Miraa kt. Baz kaynaklara gre, Hz.Muhammed Mirata, Hz Alinin sesi ile muhatap olmutu. Hz.Muhammed bu sesi duyduunda: Ey Allahm benimle muhatap olan Sen misin, yoksa Ali mi? diye sordu. Allah kendisine: Ey sevdiim Muhammed ! Senin kalbine baktm ve orada Alinin sevgisinden baka bir ey grmedim! Bu sebepten sana Alinin sesi ile muhatap oldum ki, kalbin mutmain olsun dedi. Peygamberliinin nc ylnda Hz.Muhammede, en yakn akrabalarn dine davet etme emri geldi. Abdlmuttalibin ailesinin dine davet edilmesi grevi Hz.Aliye verilmiti. Kurey Kabilesinin slama kar olanlar, slmiyeti kabul edenlere kar zulm uyguluyorlard. slamiyet ilk ehitlerini vermiti. Bunlar, Ebu Cehil tarafndan ikence ile katledilen Hz. Ammarn baba ve annesi olan Hz. Yaser ve Hz. Smeyye idi. Bu dnemde, daha sonra halifelie gelecek olan Hattabn olu mer de kendi kabilesinden olan ve slam dinini kabul eden kadn ikence ile ldrmt. slmiyetin douundan bu yana be yl gemiti. 615 ylnda slmiyeti kabul edenlerin kendilerine yaplan zulmden kurtulabilmeleri iin Habeistana snmalar zorunlu oldu. Adil birisi olan Habe hkmdar Neccasi, Hz.Alinin kardei Cafer Tayyar bakanlnda lkesine gelen gmenleri ok iyi karlayarak konuk etti. Mekkede kalan Hz.Muhammed taraftarlarna yaplan her trl baskya ramen, slamiyet hzla geliiyordu. Kureyliler, Haimiler ve Muttalibin slalesine kar ekonomik ambargo uygulamaya baladlar. Bu ambargo ile, inananlar alktan ldrmeyi ya da Peygamberin saflarn terk ettirmeyi planlamlard. Bu ekilde, Hz.Muhammedi teslim almay dnyorlard. Ancak, Ebu Talip ve Hz. Hatice, slam taraftarlarn ekonomik olarak destekleyerek bu zor gnleri amalar iin yardmc oluyorlard. Hz. Ebu Talip, hac mevsiminde dardan hacca gelenlerden gizli olarak erzak satn alp, Hz.Muhammede gnderiyordu. Bu ekilde ekonomik ambargo delinmiti. 47

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

620 ylnda Hz Ebu Talip vefat etmiti, ardndan bir ay gemiti ki, Hz Hatice de vefat etti. slam dnyas bir hzn yln yayordu. slamiyet taraftarlarnn ekonomik destekilerinin lm ile Kureylilerin basks daha da artmaya balamt. Hz.Muhammed, Mekkeden ayrlmak ve Mekke dndaki blgelerde slmiyetin yaylmasn salamak istiyordu. Bu nedenle Taife gitti. Kureylilerin hkimiyeti altnda olan bu blgede Uzza denilen put bulunuyordu. Hz.Muhammed buraya geldiinde Taifliler, Hz.Muhammed hakknda sylenen yalan ve iftiralarn doru olmadn anlamaya balamlard. * 621 ylnda Mekkede ktlk baladnda, Ebu Sfyan nderliinde bir grup Kureyli Hz.Muhammede gelerek, ktlktan kendilerini kurtarmalarn istediler. Bir sre sonra Mekkede ktlk sona ermiti. Hz.Muhammed, Mekkeye hac iin gelenleri slam dinine davet etmeye balamt. slama davet edilen airetlerden Amr Oullar Peygambere gelerek: Bizler slmiyeti kabul edersek, Allah seni muzaffer kldktan sonra kendi yerine bizi tayin eder misin? demilerdi. Hz.Muhammed bunlara: Bu i Allahn elindedir. Bu makam istediine verir diye cevap verdi. Yaanan bu olay slmiyetin yaylmasn engelleyemeyen Arap kabilelerinin, kendi karlar iin slmiyeti kabul etmek zorunda olduklarn hissetmeye baladklarn gsteriyordu. Manifaturaclk yapan ve 40 bin dirhemlik bir serveti bulunan Ebu Bekir, kz Ayenin Hz.Muhammed ile evlenmesini istiyordu. Ayenin Mslman olmasnn ardndan nikah kyld.* Mekkede yaamalar imkansz hale gelen Mslmanlar iin, g zorunluluu domutu. Mekkeliler, Hz.Muhammedi yatanda ldrmeyi planlyorlard. Hz.Muhammed, karde ilan ettii Hz.Aliyi yatana yatrarak o gece Mekkeyi terk etti. Gece Hz.Muhammedin yata bana gelenlerin arasnda olan Halit bin Velid, klcn kaldrarak Hz.Muhammede vuracan sanyordu ki, o srada yatakta bulunan Hz.Ali, onun elindeki klc ald. Kureyliler areyi kamakta buldular. Mslmanlar teker teker ve gizli olarak Mekkeden ayrlmaya balamt. Hz.Muhammed, kendilerini takip eden Kureylilerden saklanmak iin maaraya girdiler. Maarann girii rmcek a ile rlm ve yabani bir gvercin yuva kurmutu. Kureyliler maarann yanna geldiinde, Hz.Muhammedin orada saklanmadklarna kanaat getirerek takipten vazgetiler. Bylece, Mekkeden Medineye hicret 622 ylnda gereklemi oldu. Hz.Muhammedin Mekkeden sa salim ayrlmasnn ardndan g sras Hz.Aliye gelmiti. Hz.Alinin Mekkeden ayrl srasnda Kureyliler ona saldrdlar. Hz.Ali, kendine saldranlar pskrterek Mekkeden ayrld.

* Cin suresi; 72. nci sure olup, 28 ayetten meydana gelmitir. Hz.Muhammed, amcas Hz. Ebu Talip ve Ei Hz. Haticeyi kaybettikten sonra Taife gider. Orada Kurey Mriklerinin ok irkin davranlar ile karlar. Morali son derece bozuk olarak Taiften ayrlrlar. Dnerken Batn- Nahle denilen yerde yanndakilere sabah namaz kldrr ve arkasndan da ezberindeki Kuran okur. te slam inancnda Cin ve eytan anlay bu noktadan balar. Hz.Muhammed Kuran okurken, bir ksm cin gelip Hz.Muhammede grnmeden onun okuduu ezberindeki kuran dinler. Dinledikleri Kurandan etkilenerekne gzel okudu artk bundan sonra bizde Allaha kfretmeyeceiz, biz de ona inanyoruz derler. * Snni inana sahip kaynaklar Ayeyi ilk Mslmanlar arasnda saymalarna karn Aye, Muhammed ile evliliinden sonra Mslman olmutur

48

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Hicretin ikinci senesinde Ueyre (Zl Aire) denilen yerde meydana gelen savata Hz.Aliye Ebu Turab san verildi. Bundan sonra Hz.Ali dmanlar, onun taraftarlarna Turabiler demeye baladlar. Hicretin ikinci ylnda meydana gelen savalardan birisi de, Bedir Savayd. Kervanlar ile yaplan ticaretten byk gelir salayan Mekkeliler, gelirleriyle ekonomik stnlklerini devam ettiriyorlard. Hz.Muhammed bunu nlemek iin Medine evresinden geen kervanlar durdurup, Mekkelilerin gelirlerine engel olmaya balad. Yaplan sava Kureylilerin yenilgisiyle sonuland. Bu savatan nce Mslmanlarn kblesi Mescid-i Aksa iken, sava ncesi kble Kbeye dndrlerek, ilk Ramazan orucu tutulmaya baland. Bu savata birok Kurey ileri geleni ldrlmt. Bunlarn akrabas olan dier Kureyliler, bir sre sonra slmiyeti kabul ettiklerinde Bedir Savanda len akrabalarnn intikamn almak iin, Hz.Aliye olan dmanlklarn srdrmeye devam ettiler. Bunlar arasnda Muaviyenin dedesi Utbe, amcas eybe, days Velid ve kardei Hanzalada bulunuyordu. Bedir Savandan sonra Hz.Ali ile Hz.Muhammedin kz olan Hz.Fatma, 624 ylnda evlendiler. Hicretin nc ylnda Hz.Hasan, ardndan Hz.Hseyin dodular. Bu isimler, Arap dnyasnda ilk olarak Hz.Muhammedin torunlarna konulmutu. 625 ylnda Kureyliler saldr iin Medineye yrdler. Medine yaknlarnda Uhud Da eteklerinde meydana gelen savan ilk balarnda mslmanlar stnken, sava taktiinde yaplan bir hata sonucu Mslmanlar byk bir darbe almlar ve Medineye ekilmek zorunda kalmlard. Bu sava Tarih-i Taberide yle anlatlyor: Peygamberimizin yaranndan bir ksm yaralanmt. Mesela Hz Ebu Bekir yaralananlar arasndayd. Ama Affan olu Osman bir ksm slam topluluu ile daa kamt. Ebu Talip olu Ali ise durmu cenk ediyordu. Bu cenkte bir kafire arkasndan kl indirdi. Klc krld. Sonra Peygamberin yanna geldi: Y Resulullah ! Dedi. Bana bir kl ver. Klsz cenk edemem !Peygamberimiz de Zlfikr ekip, Hz Alinin eline verdi. Hz.Ali yzn cenge tuttu. Peygamber Hazretleri de ona: Ali gibi yiit yoktur, Zlfikar gibi kl yoktur* diye buyurdu. 36 Mrikler, Hz.Muhammedi ldrmek iin saldrdklarnda, Hz.Muhammedin yannda Hz.Ali ve Ebu Deccane kalmt. Hz.Ali, Hz.Muhammedi sonuna kadar savundu. Bu srada Hz. Hamza ehit edildi. Muaviyenin annesi olan Hind, Bedir Savandaki yenilginin intikamn almak iin klesi olan Vahiyi Hz.Muhammed, Hz.Ali veya Hz. Hamzadan birisini ldrmekle grevlendirmi, Vahi de, Hz. Hamzay ldrmeyi gzne kestirmiti. Vahi, Sfyann olu ile savamakta olan Hz. Hamzay arkasndan zehirli bir haner ile yaralayp ldrdkten sonra kam, Sfyann kars Hind, sava meydanna gelerek, Hz. Hamzann karnn yarp, kulaklarn ve burnunu kestikten sonra cierlerini elleriyle karp aznda ineyip ( kiletl kebet) byk bir vahetle zafer gsterisi yapmt. 37 Bu savata Hind ve dier Kureyli kadnlar, mslman ehitlerin burunlarn ve kulaklarn keserek, kendilerine bilezikler ve gerdanlklar yapp takndlar.38 Bu savata, Hz.Muhammedin dii krld ayrca alnndan ve brnden de yaraland.
*La fet illa Ali la seyfe illa Zlfikr 36 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:177 Salam Yaynevi stanbul 37 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:179 Salam Yaynevi stanbul 38 Ahmed Cevdet- Ksas- Enbiya Sf:193 MEB Yaynlar stanbul 1972

49

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Uhud Savann ardndan, ayn yl Hz.Muhammedin kz Glsm, Osman bin Affan ile evlendi. Ancak, Osman, Hz. Hamzaya vahet uygulayan mrik Hindi evinde saklyordu. Bu durumdan Hz.Muhammedin haberi olmamas iin ei Hz Glsm tehdit eden Osman, Hz.Muhammedin olaydan haberi olmas zerine, Hz. Glsm acmasz bir ekilde dverek lmne neden oldu. Hz. Glsmn cenazesine katlmak isteyen Osman, Hz.Muhammed cenazeye sokmad. slmiyetin hzla yaylmaya balamas, Medine civarnda yaayan Yahudileri de tedirgin etmeye balamt. Tefecilik yaparak byk bir ekonomik gce ulaan Yahudiler, Hz.Muhammedi zehirleterek ldrmek istiyorlard. Kurayzaoullar ve Nudayroular adl Yahudi Airetlerinin dzenledikleri suikasti uygulamak iin Hz.Muhammedi davet etmilerdi. Ancak suikast haberi Hz.Muhammede ulanca o Yahudilerin davetine katlmaktan vazgeip, Medinede Yahudilere kar sava hazrlna balad. Bu sralarda Hz.Muhammed, Zeydin evine giderek, kars Zeynebe, Zeydi sordu. Evde olmadn renince geri dnd, ancak Zeynebi ba ak olarak grm ve holanmt. Zeyd, eve dnd zaman Zeyneb kendisine peygamberin geldiini syledi. Bunun zerine Zeyd: Belki seni beendi bundan sonra ben seninle oturamam diyerek Zeynebi boad. Hz.Muhammed de, Zeyneb ile evlendi. 39 Ekonomik glerini kullanan Yahudiler, paralaryla Mekkeli mrikleri de etrafnda toplayarak sava hazrlna giritiler. Selman Farisinin nerisi zerine 627 ylnda Medine etrafna bir hendek kazlarak ehrin savunulmas planland. Saldrganlar ok glydler. Blgedeki tm slamiyet dmanlar toplanmlard. Yaplan savata Hz.Alinin byk kahramanlyla mrikler yenildiler. Hudeybiyede bar ilan edildi. Bu anlamaya gre, Mekkenin fethi iin bir kap aralanmt. Mslmanlar Mekkeye hac iin gidebileceklerdi. Sava kaybeden Yahudiler, Hayber Kalesine snmlard. Kale Mslmanlar iin byk bir neme sahipti ve Hz.Muhammed kaleyi mutlaka ele geirmek istiyordu. Hz.Ali, dillere destan kahramanl ve mthi gcyle kalenin kapsn am ve kale fethedilmiti. Daha sonra Mslmanlar ile Rumlar arasnda Mute Sava yapld. Hz.Alinin kardei Cafer Tayyar bu savata ehit oldu. Putperestler ile Mslmanlar arasndaki Zat es Salaasil (Vadi el-Remil) deki sava, putperestlerin yenilgisiyle sonuland. Hicretin sekizinci ylnda Mekkeye savasz olarak girilerek, Kbedeki putlar krld. Mekke ileri gelenleri kendilerini Mslmanl kabul etmi gibi gstermilerdi. Mekkenin fethinden sonra toparlanan mrikler ile Huneyn Sava yapld. Huneyn Savanda yenilen mrikler Taife kanca. slam ordular Taifi kuattlar. Kuatma sonunda Mslmanlarn Taifi ele geirmesiyle mrikler Tebke katlar. Taiften sonra halk Hrstiyan olan Tebuk zerine yrnd. Blge 20 gn kuatma altnda tutulduktan kuatmaya son verilip tekrar Medineye dnld. Dn srasnda Hz.Muhammede suikast dzenlenmek istenilmi ancak baarlamamt. Hz.Muhammed, hicretin on birinci ylnda am zerine bir sefer dzenlemek istiyordu. Ordunun komutanlna Usame bin Zeyd atanmt. Hz.Muhammed, Ebu Bekir, mer ve Osman olmak zere birok eshab da bu orduyla birlikte ama gndermek istedi. Fakat eshab, bata Ebu Bekir, mer ve Osman, Usame bin Zeydin komutanlnn kabul edilemeyeceini ne srerek Muhammedin emirlerine uymayp, ama gitmediler. Hz.Muhammed, bunlarn tavrlarn lanetledi. nk, savaa gitmemelerinin gerek nedeni,
39 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:195 Salam Yaynevi stanbul

50

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Hz.Muhammedin hasta olduunu ve leceini dnmeleriydi. ama giderlerse, Hz.Muhammed ld zaman yannda olamayacaklar ve ele geirmeyi dndkleri halifelikten olacaklard. Hz.Muhammed, bunlarn niyetlerini bildii iin kastl olarak ama gndermek istiyordu. Hayatnn son gnlerini yaayan Hz.Muhammed namaz kldrmak iin hasta yatandan kalkamamt. Bilal el Habei, Hz.Muhammedin yanna gelip cemaatn namaz klmak iin kendileri beklediini sylediinde kendisinin gelemeyeceini, sahabeden herhangi birinin namaz kldrmasn istedi. Hz.Muhammedin karlarndan Ebu Bekirin kz Aye, babasnn namaz kldrmas iin haber uururken, Hz.Muhammedin dier kars merin kz Hafsada, kendi babasnn namaz kldrmas iin haber gndermiti. Hz.Muhammed ise, bunlarn namaz kldrmasn istemiyordu. Hasta yatandan kalkarak Hz.Ali ve Fadln kollar arasnda cemaatin bulunduu yere geldi ki, Ebu Bekirin namaz kldrdn grd. Ebu Bekiri uzaklatrarak namaz bozdu. Tekrar kendisi namaz kldrd. ama gnderilen orduda olmas gereken Ebu Bekirin bu ekilde Hz.Muhammedin rzas olmadan, namaz kldrmas nlenmi oldu.

51

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Hicretin 11 nci yl Rebilevvel 12 nci Pazartesi gn (8 Haziran 632) Hz.Muhammedin hastal iyice ilerlemiti. Hastal srasnda yannda amcasnn olu ve damad olan Hz.Ali bulunuyordu. Hz.Ali, onun ba ucundayken iki gece kayn pederinin ban beklemiti. Gne domaya yaknken biraz dinlenmek iin evine gitmiti ki, Hz.Muhammed ona haber gnderip: Kardeim* Aliyi arn, yan bamda bulunsun diyerek onu yanna armt Tekrar Hz.Muhammedin yanna gelen Hz.Ali, leye doru Peygamber ile ba baa kalmlard. kindiye doru Hz.Muhammedin hastal iyice arlam, Hz.Muhammed gzlerini aarak Hz.Aliye glmseyip, kz Hz Fatma ve torunlar Hz Hasan ile Hz Hseyini grmek istediini bildirince, onlar odaya girmiler ve hasta yatann yanna oturmulard. Babasnn yanna bitkin bir ekilde oturan Hz. Fatma, son derece zgnd. Hz.Ali, artk o byk felaketin yaklatn hissetmiti. Hz. Fatma ile sessizce alayan ocuklarnn, bu lm anyla kar karya kalmalarn nlemek iin: -Ya Fatma ! Git bana Abbas ardiyerek onu dar gndermi, ocuklara da anneleriyle beraber kmalarn sylemiti. Onlarn darya kmasyla birlikte, Hz.Muhammed ruhunu Allaha teslim etmek zereydi. Hz.Ali, Hz.Muhammedin yatana oturup, onun ban gsne dayadnda, Hz.Muhammed, son defa olarak gzlerini am, Hz Aliye glmseyerek ruhunu teslim etmiti. O zamana kadar metanetini muhafaza eden Hz.Ali, dayanamam, gsndeki birh cesede sarlarak yksek sesle alamaya balamt. Onun hkrk sesleri duyulunca yan odada bulunanlardan da feryatlar ykseldi. Peygamberin hastaln merak ederek endie ile evin etrafnda dolaanlar nihayet korkulan felaketin tahakkuk ettiini anlamlard. Onlar da alaya alaya: -Peygamber ld! diye feryat ederek, uraya buraya koturmaya balamlar, tm Medine halk yas iine girmiti. Meydanlarda ve sokak balarnda yzlerce kii toplanmt. mer bin Hattab ve Ebu Bekir de oraya gelmilerdi. Hz.Muhammedin cesedi yerde, bir tek ilte zerinde yatyordu. zerine beyaz bir malh, rtlmt. Hz.Ali, cesedin ayak ucunda dirseklerini dizlerine dayam, yzn elleriyle kapam, hkra hkra alyordu. Halkn ounluu Mescidi erifin* nne toplanmt. Herkesin sararm ehresinde ve nemli gzlerinde bu byk felakete inanlmayan bir hayret vard. Ebu Bekir, merin yanna gelip, onun kolundan ekerek nne gemi, yksek bir sesle: -Ey ns!diye, halka seslenmi, halkn gzleri ve kulaklar, Ebu Bekire evrilmiti. Ebu Bekir zgn bir sesle, szne devam ederek: -Her kim ki Muhammede tapyorsa bilmelidir ki, artk Muhammed lmtr ve her kim ki Allaha tapyorsa bilmelidir ki, Allah bakdir. O, lmemitir ve lmez.

z. Muh ammedin lm

* Muhammed Mslmanlara ahiret kardei olmalarn tavsiye etmi, kendisi de Aliyi karde (msahip) olarak kabul etmiti. * Peygamberin evi mescide bitiikti

52

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu szler, gerei btn aclyla bildirmeye yeterli olmu, hkrklar arasnda herkesin ba gsne eilmiti. Bir mddet sonra ise, hummal bir faaliyet balamt. Ensrdan* bazlar Beni Side Sofas denilen yerde toplanmlar, Medinede bulunan Hazrec kabilesi reisi Sd ibni Ubdeyi hasta yatandan kaldrarak, kollarna girip buraya getirmilerdi. Onlar, Peygamberin ardndan Sd ibni Ubdeyi kendilerine reis yapmak istiyorlard. te taraftan Ebu Bekir ile merin yannda bulunanlar da, reisin kim olaca zerinde tartyorlard. Muhacirlerin** biri, Beni Side Sofasnda yaplan toplanty haber verince, Ebu Bekir ile mer, yanlarna Ebu Ubeydeyi de alarak, koa koa oraya gitmilerdi. Bu srada, Sd ibni Ubde konuma yapyordu. Sd, konumasnda : -Ey cemaati Ensr!Din noktai nazarnda, sizin fazilet ve meziyetiniz, baka kabilelerde yoktur. Peygamber nice yllar baka kabileler arasnda yaad. Onlar, imana getirmek iin urat. lerinden pek azlarna slmiyeti kabul ettirebildi. Kffar ile cihad ederken bunlardan da hibir fayda gremedi. Halbuki, siz, slmiyeti kolayca kabul ettiniz ve slmiyetin dmanlar ile fedkrane cihada giritiniz. Rasul Ekrem, sizden raz ve honut olarak vefat etti. imdi, emaret sizin hakknzdr. Bu hakknz bakasna vermeyiniz. diyordu. Tam bu srada yanlarnda Evs kabilesi reislerinden Esidle birlikte, Ebu Bekir ve mer oraya gelmilerdi. Evs kabilesiyle Hazrec kabilesi arasnda slmiyet ncesi var olan rekbet, slmiyetten sonra ortadan kalkm grnmesine ramen devam ediyordu. Bu nedenle Esid, Hazrec reisi Sd ibni Ubde nin reis olmasn istemiyordu. Bu durumdan yararlanmak isteyen mer, Hazreclilerin reisliine kar km, Ebu Bekirde, kurnazca bir yaklamla ve yattrc bir tavrla, Hazreti Peygamberin, salnda yapt konumalarna benzer bir eda ile Hakka hamd sena ederek: -Ey Ensr!Cenab Hak, sevgili Resulne ve slam dinine yardm iin sizi ihtihap etti. Reslullaha ok yardm ettiniz. Bu sebeple iddia ettiiniz erefin tamamyla ehlisiniz. Buna: hi birimiz itiraz etmeyiz diye balad szleriyle topluluu yattrarak: -Ancak u var ki, emaret bahsinde yanl dnyorsunuz. Bilirsiniz ki, Kurey kabilesi, haseb ve nesebce btn kabilelerin erefidir. Btn Arap kavmi, bu kabileyi kendilerinden stn bilir. Onun iin, emaret hakk bu kabilenindir. Biz yani Kureyliler-merayz. Siz vzerasnz. Hibir meveretten sizi geri brakmayz. Sizin reyinizi almadka hibir i yapmayz. Hilfet ve emaret iini bize terk ediniz diyerek konumasn bitirdiinde mer; -Resul Ekrem, hasta iken sizi, bize vasiyet etti. Eer mera olacak olsaydnz bizi, size vasiyet ederdi diyerek, Ebu Bekirin szlerini teyit etmi, birka dakika sessizliin ardndan Hazrecliler buna itiraz ederek; -yle ise, bir emir sizden, bir emir de bizden olsun diyerek neride bulununca mer, derhal itiraz ederek: -ki emir bir arada olmazPeygamber hangi kabileden ise, halifesi de o kabileden olmaldr. Eer byle olmazsa vallahi Arap kavmi, kabul ve itaat etmez deyince yeni bir tartmaya neden olmutu. Bu srada, Medinelilerden Hbab ibni Mnzir gr bir sesle : -Ey Ensr!Arap kavmi bu dine sizin kllarnzla itaat etti hakknz bakalarna kaptrmaynz diye barnca, mer dayanamayarak ortaya atlmt. Byk bir atmann balangcna gelinmiti ki, Ebu Ubeyde araya girerek atmay nlemeye alt. Ebu
* Ensr. Medine Mslmanlar- slamiyetin yaylmas hususunda Peygambere yardm edenler ** Mekkeden Medineye gelen, Mekkeli Mslmanlar

53

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bekir, iki tarafn arasnda arabulucu rolne soyunmu, kendi amacna uygun olarak, sorunu ahslar zerinde zmek isteyip, nce mer bin Hattab ve sonra Ebu beyde bin Cerrah gstererek: -te size iki zat. Bunlardan birini intihap edinizdiyerek onlar Halifelie aday gstermiti. Bu teklife bu iki zat derhal itiraz etmiler ve Ebu Bekire: -Resul Ekremin yannda senin meknn daha yksektir diyerek onu desteklediklerini bildirmilerdi. Bunun zerine de mer; -Ya Ebu Bekir! elini uzat, biat edeyim. diye sevinle bararak onu kutlaynca, Beir bin Sd ileri atlp, Ebu Bekire biat etmilerdi.40 te, en son din olan slmiyetin Peygamberi Hazreti Muhammedin lm ve daha cenaze kaldrlmadan yaananlar byle idi. Ebu Bekir ve merin ortaya koyduu tavr planlanm bir tavrd. Arap kabileleri kendi aralarnda iktidar mcadelesine girimilerdi. slmiyetin yaylma sresinde Arap kabileleri dnda da Ebu Bekir ve merin Hz.Muhammedin cenazesi dahi kalkmadan giritikleri iktidar ele geirme mcadelesi gelierek ve acmaszlaarak devam edecekti. zellikle, Horasandaki verimli topraklar ve zenginlikler Araplarn itahn kabartyordu. eitli blgelere kar srdrdkleri aknlarda, bir yandan slmiyeti kendilerine kalkan yaparken, dier yandan da slmiyetin varislerini katledeceklerdi. Yani, slmiyeti yayma ad altnda hem slmiyetin aydnlk dncelerini ortadan kaldracak, hem de ranTuran yamalayacaklard. Hz.Muhammedin henz cesedi soumamt. Ebu Bekir ve mer, hilafet ve emaret kavgasn balatarak, Peygamberi unutmulard. Onlar, Beni Side Sofasnda iktidar nutuklar atarken, Hz.Ali, amcas olan ve sarraflk yapan Abbas ve oullar Fazl ile Kasm bir de Hz.Muhammedin Habe klesi Zeydle Salih, cenazenin banda, Peygamberin defin ileriyle urayorlard. Peygamberin vasiyeti zere, ld yere mezar kazld. Mezar kazlrken Hazrec Kabilesinden ve Ensrdan Avs ibni Havlei Hazreci gelmi, kendisine peygamberin yannda bulunmak erefinin verilmesini istemiti. Peygamber, Hz.Ali tarafndan ykanrken Abbas, bir ara dar arlarak, Beni Side Sofasndaki toplant haber verilmiti. Olaylar Hz.Aliye iletildiinde ise, o ok zlerek amcas Abbasa dnp: Peygamberin cesedi daha soumamtr. Onu brakp da dnya ileriyle mi uraacaz diyerek toplantya gitmeyi reddetmiti. Hz.Ali, taraftarlarnn : Halifelik Haimlerin hakkdr. Halife sen olmalsn telkinlerine karn, Hz.Ali, taraftarlar gl olduu halde, kan dklmemesi iin kendisinin Halife olmas teklifine olumlu bakmyordu. Ebu Bekirin halife seilmesi, ne aceleden, ne vakit darlndan, ne de merin iddia ettii gibi, tesadften ileri gelmi deildi. Bu bir plann sonucuydu ve daha Hz.Muhammed lmeden, bu tertibin farkna varm ve tedbir olarak tertipileri savaa gndermek istemi, tertipiler bu grevlendirmeyi reddederek savaa gitmemilerdi. Hz.Muhammed hasta yatanda iken, Ebu Bekir, mer ve Ubeyde bin Cerrah, onun lmnden sonra halifeliin slmiyeti en son ve kl zoru ile kabul edenlerin eline gemesini planlamlard. Hz.Muhammed, Hz.Aliyi Halife yapmak istedii halde, bu istek mer tarafndan engellenmiti. Sonu olarak, kabileler aras mcadeleden slmiyeti kl zoruyla kabul etmi olan Kureyliler galip kmt. Oysa, Hz.Muhammed ve Hz.Ali, Haimlerdendi. Demek ki,
40 akir Ziya Mezhepler Tarihi- Sf. 167

54

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

slmiyetin ortaya koyduu dncelerin yerini Arap kabileleri arasndaki iktidar mcadelesi almaya balamt. Hz.Alinin ortaya koyduu tavr, Medinede byk bir destek bulmutu. Halk, Hz.Aliye destek veriyordu. Atabe bin Ebi Leheb halka syle bir konuma yapmt. Haim ve Aliden daha stn ahlak ve fazilet sahibi kimse yoktur

55

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

slmiyetin doduu yerde, kabileler aras atma ve hegomanya mcadelesi devam etmekteydi. Kuhafe olu Ebu Bekir, halifelii ele geirdikten sonra yapt uygulamalarn banda; Hz.Muhammedin salnda kz Hz.Fatmaya brakt Fedek denilen blgede bulunan hurma bahesini Hz.Fatmann elinden geri almak geliyordu. Ayrca, Hz.Alinin evinin yaklmas iin baz kimseleri kkrtyordu. Bu faaliyetler karsnda derin bir zntye kaplan Hz.Fatma lmn eiine gelmiti. 41 Alevilerin inancna gre, Hz.Fatmann lmnn sorumlusu mer idi. Hz.Aliye kar saldr planlayan Ebu Bekir ve mer, Halid bin Velidi, Hz.Aliye kar kkrttlar. Halid bin Velid mescitte Hz.Aliyi ldrmek iin yanna yaklanca, durumu fark eden Hz.Ali, Halid bin Velidi yakasndan tek eliyle tutarak yukar kaldrp yere vurmutu. evrede bulunanlar Hz.Aliyi teskin ederek, Halid bin Velidi lmden kurtardlar. Hz.Ali daha sonra, olayn planlayclarndan olan meri boazndan skarak epeyce hrpalad. Bu olaylarn ardndan evine kapanarak Kuran bir araya toplamaya balayan Hz.Ali, dzenledii Kuran sayfalarn Ebu Bekire vermiti. Bu durumdan haberdar olan mer, iddetle muhalefet ederek Hz.Alinin hazrlad Kurann kabul edilmemesini salad. Kurann indii andan itibaren Hz.Muhammedin yannda bulunan ve her eyi bilen Hz.Alinin derleyip yazd Kurann kabul edilmemesiyle, slamiyete byk bir darbe vurulmu oldu. Hz.Aliye kar kin ve dmanl devam eden mer, Hz.Alinin evini basp, evin kapsn tekmeleyerek atnda, kapnn arkasnda bulunan Hz.Fatma yaralanm, bu olayn ardndan hastalanp yataa derek bir sre sonra Hakka yrmt. Btn bu olaylar yaanrken, Hz.Muhammedin lmn zerinden yalnzca alt ay gemiti. . Haimoullar ve Abdlmuttalip aileleri yani ia, Hz.Ali etrafnda toplanmt. ia, gl bir destee sahip olmasna karn, Hz.Muhammedin lmnden alt ay sonrasna kadar Hilafet Makamn elde etmek iin hi bir aba sarf etmedi. Ebu Bekirin halifeliini tanmayan Medinedeki sahabelerin dnda da birok blge vard. zellikle; Yemenliler, halifeliin Hz.Aliye ait olduunda srar ediyor, Malik bin Nuveyre, Bekirin halifeliini kabul etmedii iin, airetinin zekatn Hz.Aliye vermeye devam ediyordu. Bu airet zerine Halid bin Velid komutasnda bir ordu gnderen Ebu Bekir, byk katliam yapm ve bu katliam halk arasnda byk bir nefretle karlanmt. Emeviler, Ebu Bekirden sonra merin halifeliini planlamaya balamlard. Ebu Bekir hasta yatandayd. Yanna Abdurrahman b. Avf arp, merin halifelii iin grlerini sordu. Ondan olumlu yant almt. Daha sonra, Osman yanna artt, ona da merin halifelii hususunda grlerini sordu. O da olumlu yant vermiti. Etrafna AshabGzini toplad onlar da merin halife olmasn istediler. ki yl ay dokuz gn halifelik yapan Ebu Bekir, hicretin 13. ylnda halifelik makamna Hattab bin meri tayin etti. Osmana bir ahitname yazdrd. Bu ahitname yleydi:

alifeler Dnemi ve Beni meyye Devleti

41 Sertolu Murat, Evliyalar Evliyas Hnkar Hac Bekt Vel Cilt:I Sf: 51 adrvan Yaynlar Temmuz 1966

56

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

meri sizin zerinize halife dikiyorum. Eer adalet ederse zannm ve midim adaletle hkmedecei ynndedir. Eer Zevr ve zulmde bulunursa ben gayb bilmem. Benim kastm hayr idi. 42 Oysa mer, Hz.Muhammed hasta yatanda iken, vasiyetini yazmak iin kalem isteyince: Peygamber sayklyor ne dediini bilmiyor diyerek vasiyetin yazlmasn engellemiti. Ama ne yazk ki, Hattab bin mer halifelie atanmt. Halife olur olmaz, zinaya dknl ile tannan Muire bin ubeyi Basraya vali tayin etmiti. Basrada zina yapan bu ahs, halk tarafndan Hattab bin mere ikayet edildiinde, tezgahlanan bir oyunla Muirenin susuzluu kantlanarak, ikayeti olan kiiler, iftira attklar gerekesiyle mer tarafndan cezalandrld. te, merin adaleti buydu. Muirenin kurtarlmasnn asl nedeni, Hz.Aliye kar amansz bir dman olmasyd. Adaletiyle nl olduu yaylmaya allan Hattab bin merin baka bir uygulamas da deli ve zindanda bulunan bir kadnn ldrlmesine karar vermesiydi. Hz.Ali, Hattab bin merin bu tavrna kar kmt, Hz.Ali : Deli olan bir insann zerinde kanunlarn uygulanmas, tedavi edilene kadar mmkn deildir diyerek uygulamaya itiraz etmiti. Kendisine yaplan uyarlar dikkate almayan Hattab bin merin bu uygulamas adaletsizliinin, cehaletinin ve bilgisizliinin bir kantyd. Oysa, Hz.Muhammed diyordu ki: Allahn kitabndan ve peygamberin snnetinden bilgisi olmayan bir kiiyi kim Mslmanlarn zerine amir tayin ederse, Allaha, peygamberine ve iman edenlere ihanet etmi olur ! Binlerce yldr var olan dnya uygarlklarna ait kitaplarn bulunduu skenderiyedeki ktphaneyi yaktran ve deiik uygarlklarn kltrlerini yok eden Hattab bin mer: Kuran varken bu kitaplara ne lzum var. Btn bu kitaplarda yazlanlar Kuran da olamayacana gre okunmasna ne lzum var diyerek slmiyetin zn anlamadn da bu ekilde ortaya koymutu. mer, 638 ylnn ubat aynda Kudse girmi, yanna ehrin ileri gelenlerinden Patrik Sophroniosu alarak Hz.Muhammedin Miraca kt Sleyman Tapnan ziyaret etmiti. Daha sonra Hrstiyanlara ait kutsal yerleri de gezdi. Kutsal Mezar Kilisesini gezerken, namaz vakti yaklat iin seccadesini nereye serebileceini sorduunda Sophronios, bulunduklar yere serebileceini sylemiti. mer, tutucu adamlarnn, onun ibadet ettii yeri slam iin alkoyacaklarndan korktuunu syleyerek, kilisenin avlusuna karak orada namaz kld.43 Okurlarn bu davran zerinde dnmeleri gerektiine inandm iin bu olay kitaba almak gerektiini dndm. Mslmanlarn halifesi olan birinin kendi inananlar hakknda dndkleri ne kadar ilgin deil mi? Hz.Muhammedin yaad dnemde, sadece Ramazan aynda yats namazn eshab ile klmt. Hattab bin mer ise, Hz.Muhammedin izledii yoldan gitmemi teravih namazn icad ederek peygamberin snnetini deitirmiti. Oysa, Hz.Muhammed in buyruklarndan birisi de:
42 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:408 Salam Yaynevi stanbul 43 Runcman Steven Hal Seferleri Tarihi Sf: 13-14 Noktakitap Ekim 2005 stanbul

57

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Snnetimi terk eden benden deildir. szyle taraftarlarna duyrulmutu. Hattabn olu mer dneminde, Kurey Kabilesinden bir erkek, dier btn kabilelerden kzlarla evlenebilirken, dier kabilelerin erkekleri Kureyli bir kz ile evlenemiyordu. Oysa Hz. Muhammed; nsanlar tpk bir dokumac tarann dileri gibi aralarnda eittirler: Beyazn zenciye, Arabn Arap olmayana stnl yoktur diyordu. Bugn dahi, Suudi Arabistanda geleneklere gre, bir Arap kz baka milletlerden erkekle evlenmesine izin verilmemektedir. Arap olmayan Mslmanlardan emir ve kadlar atanmasn onaylamayan mer, slam olmayan Araplardan, dier slam olmayanlardan alnan harac almayarak bunun yerine zekat alma uygulamasn getirdi. mer: Arap kadnlarndan cariye olmaz diyerek, dier milletlere kar yapt ayrmcl krkledi. Birka rneini verdiimiz bu anlay, mer dneminden beri sregelmekte olan banaz Arap milliyetiliinin slamiyet zerine dm glgesiydi. ddiaya gre, Halife olduu dnemde tarafl yaklamlaryla halkn tepkisine neden merin dedesi Nufeyl, Hz.Muhammed ve Hz.Alinin dedesi olan Abdulmuttalibin obanyd. Nufeyl, Habei kle Sahhak adl kadnla zina etmi, bu ilikiden merin babas Hattab domutu. Sahhak, ocuunu dourduktan sonra blgeden uzaklamt. Hattab, Sahhakn kim olduunu bilmiyordu. Erginlik ana gelen Hattab, Sahhakla cinsel ilikiye girmiti. Bu ilikiden bir kz ocuu olmutu. Bu ocuu yol kenarna brakmlard. Muirenin olu Haim ocuu bularak yetitirmi adn ise Hateme koymutu. Hateme bydnde Hattab, onu babasndan istemi ve evlenmiti. Bylelikle Hattab ile Hatemenin ilk ocuklar olan Hattab bin mer domutu. 44 mer dneminde, Trklerin yaad blgelerde byk bir katliam yaplyor, halka kar zulm yaplyordu. merin askerlerine kar direnen yzbinlece Trk katledilmiti. mer ise, blgede meydana gelen olaylar karsnda, byk bir korku ve dehet iinde bir an nce blgeyi terk edebilmenin yollarn aryordu. Hz.Ali bir gn mere : Niin Horasann fethinden honut deilsin? diye sorduunda mer, dkt Trk kanlarnn hesabnn bir gn sorulaca korkusuyla yle diyordu: Horasann kavmi kez and bozdular. Ve orada ok kanlar dkld. Nice adamlar ld. Ben Mslmanlarn orada bulunmasn istemiyorum dedi. 45 Emeviler, Hattab bin merin halifelik dneminde de nemli karlar salamlard. Horasan blgesindeki yaplan yamalarda Trkler ile etin savalara katlan Hattab bin mer, Trkler ile kolay ba edemeyeceini anlamt. Blgedeki halklar kasp kavuran ve zulumleriyle canndan bezdirmi ve evresindekilere Trkler ile savaa girmemelerini tleyerek yle tavsiyede bulunuyordu.: Trklerin kuduz kpek gibi saldrganlklar dehetli olduu halde, onlardan alnacak ganimet zahmetlere katlanmaya demeyecek derecede azdr 46 Elde ettikleri kazanlar ve mevkilerin tadna doyamayan Emeviler, suikasta urayp len Hattab bin merden, lmeden nce halifelik makamna birisini atamasn istemilerdi. mer ise, Ubeyde bin Cerrahn kendisinden nce lm olmasna zldn eer lmeseydi onu hi tereddt etmeden halifelie atayacan aklamt. Osmann halifelie

44 Emir, Enis slam Tarihinde Ehl-i Beyt ve Eshab- Sf: 231 45 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:500 Salam Yaynevi stanbul 46 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:107 Enderun Kitabevi 1981

58

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

atanmasn dorudan yapmayan mer, dolayl yoldan bu ii gerekletirmi, semi olduu alt kiilik ra Osman halifelie atamt. 47 Bu ekilde, Ebu Bekirin halifelie gelmesini salayan mer, o dnemde kurduklar plann bir devam olarak halifeliin Beni meyye elinde kalmasn salamt. merin lmnden nce tezgahladklar dzen ile Osman halife yapmlard. mer, baz kaynaklarda farkllk gstermesine karn 60-63 yalarnda lm, 1516 yl halifelik yaparak cahiliye dnemi olmak zere yedi kadnla evlenmiti. Mslman olup Medineye tandktan sonra, mm Hakim, Cumeyle, Hz.Alinin kz Hz. mm Glsm ve Atike ile evlenmiti.48 Muire bin ubenin klesi olan Ebu Ll, sabah namaznda omuz ve karnna vurduu bak darbeleriyle meri yaralam ve birka gn sonra hicretin 24. ylnda mer lmt. mer, lmnden nce yerine halife atanmas iin evresiyle danmalarda bulunuyordu. Hz.Aliye de haber gnderdi. Bunu duyan Hz.Alinin amcas Hz. Abbas onun yanna gelerek, Ey oul! dedi. merin arsna gitme. mer bu ii, Haimoullarna reva grmez. Onun seni armas, sen orada bulunurken bir kiiyi halife etmesi iindir. Ama sen orada bulunmazsan biz de: Haimoullarndan kimse yoktu deriz. diyerek dnen dolaplardan onu haberdar etmi ve sonu Hz.Abbasn dedii gibi olmutu. 49 evrilen entrikalarla Halifelie getirilen Osman ie, mslman lkelere gnderecei valileri akrabalar arasndan semekle balamt. Kardei Velid bin Ukbeyi Kfeye vali olarak atad. Osmann halifeliindeki baka bir uygulamas Hz.Muhammedin Taife srgn gnderdii amcasnn olu Mervan Medineye getirtmesi olmutu. Mervann srgnn nedeni ise peygamberin katibi iken, Al-i mran suresi yazdrlrken, kastl olarak Al-i Mervan eklinde yazmasyd. Hz.Muhammed durumun farkna varca Mervan srgne gndermiti. 50 Bugn bile, Anadoluda halk, Mervann zulm ve zorbalklarn lanetle anmaya devam eder ve halk ozan Ak Mahzuni erif yle der: Baladm canm zlfn teline Sen beni braktn elin diline Gldn Mahzuninin berbat haline Mervann elinde parelense de51 Osman, devletin paralarn akrabalarna datm, btn Mslmanlar hayvanlarn otlattklar bo ve sahipsiz olan otlaklar da akrabalarna tahsis etmiti. Osman dneminde Emeviler, byk bir ekonomik gce ulamlard. Osman, byk bir orduyu Trk illerini ele geirmek iin hazrlamt. bn Kurayz komutasndaki ordu Merv, Sud, ve Ferganay igal ederek Trklerin btn servetlerini alp, Arabistana gnderdiler. Bu lkeleri ellerinde tutabilmek iin Basra ve Kufe taraflarndan getirdikleri elli bin civarndaki Arab, bu blgelere
47 Sertolu, Murat Evliyalar Evliyas Hnkar Hac Bekt Vel Cilt:1 Sf: 54 adrvan Yaynlar Temmuz 1966 48 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:524 Salam Yaynevi stanbul 49 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:533 Salam Yaynevi stanbul 50 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:554 Salam Yaynevi stanbul 51 Yaz Sleyman te Bizim Mahzuni Sf:208 Hasat Yaynlar 1999 stanbul

59

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yerletirdiler. te yandan amda Muaviye, Emevi Devletini kurdu. Osman ve Muaviyenin ibirliiyle Trk blgelerindeki igal ve acmasz zulm devam ediyordu. Zerdtler ve amanistler evlerinden kovulup, amdan getirilen Araplar onlarn evine yerletirildi. 52 Bu dnemde Muaviyenin Hz.Ali ile savaabilecek gce ulaabilmesi de Osmann sayesinde olmutu. Muaviye bir yandan Hz.Ali ile yapaca savaa hazrlk yaparken, dier yandan da Osmann halkn tepkisini eken hareketlerini destekleyip, halk Osmana kar kkrtarak gizlice halifelii ele geirme planlar uyguluyordu. Hz.Muhammed dneminde, Hacca gidenler Minada iki rekat namaz klarken, Osman, bu namaz drt rekata karp, 53 Hz.Muhammedin snnetini bozmu oldu. Osmann yapt bu deiiklik Emevilerin namazlarda Hz.Aliye svmeleri iin olanak salam oldu. Bu nedenle Hz.Ali taraftarlar bu namazlara katlmamlardr. Osman dneminde, halk arasnda byk bir itibar olan doru ve gerei syleyen biri olarak bilinen : Komusu a iken, tok yatan benden deildir sz ile nlenmi olan ve gnmzde Arap sosyalistlerinin slam sosyalizminin kurucusu saydklar Ebu Zeri Giffari, Muaviye tarafndan srekli olarak taciz edilmekteydi. Muaviye, Osmana mektup gndererek Ebu Zeri Giffariyi ikayet etti. Osmann olaylar karsnda taknd haksz tavr karsnda Zeri Giffari lkeyi terk etmek zorunda kalp, Hicretin 31. ylnda Zbeyd lnde yalnz yaam seti. Osmann uygulamalar bask ve zulm halkn ikayetini iyice artrmt. Osmann mhrn tayan ve Msr valisine gnderilen bir mektupta, Msrdan Osmana gelen heyetin, Msra dndnde el ayak ve balarnn kesilmesi talimat verilmiti. Bu mektup ele geirilince, Msr heyeti tekrar Medineye dnd. 54 Olaylarn halk arasnda duyulmasyla birlikte halk ayaklanarak Osman sarayda kuatt. Osman, civar valilerden yardm istedii halde, hi kimse yardmna gelmedi. Halk, Osmann halifelikten ekilmesi istiyordu. Osman ise, halifelikten ekilmeyince, Hicretin 35. ylnda Osman ldrld, cesedi gn ortada kald ve cenazesi taland. Cenazesinin Mslman mezarlna gmlmesine izin verilmedi. Hatta, Osmann mezarnn Hz. Muhammedin yanna defnedilmesi szkonusu olduunda, Osman ile aralar bozuk olan Aye, buna izin vermedi. Osman, Hz.Muhammedin kz Rukiye ile evlenmiti. O lnce dier kz mm Glsm ile evlendi. Bunlardan baka be kars daha vard. Cuma gnleri mzezzin minberde iken, ezan okunmas Osman dneminde ortaya konan uygulamalardand. 55 Osmann ldrlmesinde Muaviyenin en byk destekisi Mervann entrikalarnn byk bir etkisinin olduu dnem tarihileri tarafndan belirtilmektedir. Buna ramen Muaviye, Osmann ldrlmesinden Hz Alinin sorumlu olduunu yayarak, bir tala iki ku vurmu oluyor, Mekkelileri Hz.Aliye kar kkrtmay da baaryordu. Son derece haris ve hilekr birisi olan Muaviye, Hz.Muhammed devrinde bir mddet peygambere katiplik yapm fakat bir mddet sonra Hz.Muhammed tarafnda kovulmutu. Hazreti Muhammedden sonra ilk Mslman olduundan ve hi puta tapmadndan dolay kendisine Keremullah Veche denilen Hz.Ali, 656 ylnda halifelie getirildi. Ebu Bekirin kz Aye, Talha, Zbeyr ve Muaviye, Hz.Aliye kar isyan bayra atlar.
52 apolyo, Behnan Enver Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi Sf: 388 Elif Kitabevi stanbul 2004 53 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:545 Salam Yaynevi stanbul 54 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf:561 Salam Yaynevi stanbul 55 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:3 Sf: 566 Salam Yaynevi stanbul

60

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Hz.Ali, halifelie geliinin ertesi gn hazineden eit miktarda paray halka datt. Dier halifeler dneminde daha fazla pay alan eshabn bir ksm, Hz.Alinin eitliki anlayna kar kmlard. Hz.Ali, Osman dneminde atanm ve liyakattan yoksun, yolsuzluklara bulam olan valileri grevden almaya balam, sadece Osmann lmne neden olan ihtilalcilerin Osmana bask yaparak atanmasn salad Kfe valisini grevden almamt. Baz kaynaklar aslnda Hz.Alinin bu valiyi de grevden aldn ancak, Kfelilerin yeni atanan valiyi kabul etmediklerini yazmakta bu nedenle de yeni valilnin greve balayamadn belirtmektedirler. Hz.Ali daha nceden hazineden datlm paradan fazla gelir salayanlarn bunlar da iade etmesini istemiti. Hz.Alinin davran karc eshabn iine gelmedii iin Hz.Aliye kar muhalefete getiler. Hz.Alinin halifeliine kar olan Ayede, Mekkeden Medineye geri dnd. Talha, Zubeyr ve Aye, Hz.Aliye kar sava ilan ettiler. Oysa, Hz.Muhammed: Alinin dman Allahn dmandr demiti. 656 ylnn Aralk aynda Aye, bir deve zerinde Basrallara u konumay yapt: Biz, sizin hatrnz iin Osmana kzdk. yi ama imdi onu ldren klca kzmayalm m? Bilmi olunuz ki, Halife Osman mazlum olarak katledilmitir. Onu vaktiyle tenkit ettiimiz, yerdiimiz iin imdi pimanlk duyuyor ve tvbe diyoruz.. Buna karlk olarak Hadise bin Kuddame kendisine yle cevap verdi: Osmann katledilmesi, Resul Ekreme saygszlktan daha az nemlidir. Evet, Halife Osmann bu ekilde ldrlmesini biz de doru bulmuyoruz. Fakat, Resulullaha kar saygszlk gsterilmesi ok daha byk bir sutur. Sen o peygamberin bir zevcesi idin. Senin byle deveye binerek halkn arasna karman, slam ayaklandrmaya alman kocan olan o byk peygambere, Hazreti Muhammede kar byk bir saygszlktr. 56 Bu cevap Talha, Zbeyr ve Ayenin suratna bir tokat gibi patlamt. Basra halk oyuna gelmedi. Ancak onlar, halka kar zor kullanmaya baladlar. Basrallar, onlara kar direndi ve Hz.Ali gelinceye kadar savaa ara verildi. Bu bir sava hilesiydi. Ertesi gn Talha ve Zbeyrin ordular Basraya girerek ehri ele geirdiler. Birok kiiyi ldrp hazineye el koydular. ehrin valisi Medineye doru giderken Hz.Ali ile yolda karlatlar. Durumu renip zlen Hz.Ali, Basra yaknlarna geldiinde ehrin dnda karargahn kurdu. Basradaki Cemel Savanda Hz.Alinin askerlerinden birisi eline Kuran alarak,Talha, Zubeyr ve Ayenin nne geldiinde onlar Kuran- Kerime davet ettinde, onlar askerin Kuran tuttuu elini kesince, Kuran yere dt. Bu srada asker Kuran dileriyle tutarak kaldrd fakat askerin ba kesilerek tekrar Kuran yere drdler. Bu olayn ardndan Zubeyr, yapt hatay anlayarak Aye ve Talhann saflarn terk etti. Yaplan savata esir den Aye: Ey Hasann babas ! Bana kar zafer kazandn. yilik eyle! dediinde Hz.Ali, Ebu Bekirin olu, Ayenin kardei Muhammed bin Ebu Bekire : Yr, kz kardein Ayeye yardmc ol dediinde, Muhammed bin Ebu Bekir onun yanna varp elini perde aralnndan ieri sokunca eli Ayenin gsne dokunmutu. Bunun zerine Aye, askerleri kkrtmak amacyla haykrarak : Bu kimdir ki, elini yle bir yere dokunduruyor ki, orasna Hz. Peygamberden baka kimsenin eli dokunmu deildir diye bard. 57
56 Sertolu Murat Evliyalar Evliyas Hnkar Hac Bekt Vel Cilt I Sf: 94 adrvan Yaynlar Temmuz 1966 57 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:30 Salam Yaynevi stanbul

61

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Daha sonra kendisine dokunann kardei olduu anlalnca, Ayenin askeri kkrtma giriimi sonusuz kalm, kardei onu Basraya gtrmt. Ayeye kar Hz.Muhammede olan hrmeti nedeniyle Hz.Ali, iyi davranm, ancak o, Basra ve Medinede halk Hz.Aliye kar kkrtmaya devam etmekten vazgememiti. amda vali olan ve slmiyetin ikiye blnmesinde ba rol oynayan Muaviyede, Hz.Aliye kar byk bir dmanlk besliyor Ayenin, Osman ldrtt gerekesiyle Hz.Aliye kar kkrtmalarndan da cesaret bulduu iin Hz.Aliye kar avaa hazrlanyordu. Hz.Ali tarafndan am valiliine atanan Sehil bin Halife, Muaviyenin askerleri tarafndan ama sokulmad. Emevilerden Ebu Sfyann olu Muaviye: Osman, Hz.Ali ldrd. diye dedikodu kararak propaganda yaparak halk Hz.Aliye kar kkrtyordu. 657 ylnda Sffin( Rakka yaknlarnda Frat nehri kenar ) da yaplan savata yenilen Muaviyenin askerleri Amr bni Asn hile nerisiyle mzraklarnn ucuna Kuran sayfalar asmlard, bunlardan asker ne kp Hz.Alinin ordularna u ary yaptlar: Ey Arap toplumu! Birbirimizi yok edersek arkamzda braktmz kadnlarmz ve evlatlarmz dnn! Onlar geride brakrsak Rumlardan, Trklerden ve Farisilerden kim koruyacak? Dininizin yok olmasndan saknn! Aramzda Allahn kitab var ! Bu arnn amac dalmakta olan Muaviye ordularn toparlamak ve Hz.Alinin ordusu zerinde psikolojik etki ve eliki yaratmakt. Bu yntemle, Muaviye dini kullanarak baar elde etmi oldu. Hz.Alinin ordusunun bir ksm Muaviye ile savamaktan vazgeerek ayrldlar. Hariciler olarak bilinen bu grup, 658 ylnda Nehrivan blgesinde toplanarak, Muaviye ile savamakta olan Hz.Alinin ordusuna kar savaacaklarn syleyip, Muaviye ordusunun yok edilmesini engellediler. Daha sonra taraflar arasnda Muhakeme Anlamas yapld. Hz.Ali halifelii dneminde; haralktan ziyade, tarmn ve retimin gelitirilmesine nem vermiti. O, Msr valisine yazd mektupta tarmn nemini yle vurguluyordu: Arazinin gelitirilmesine, vergi (hara) toplamaktan daha ok nem ver. Zira vergi ancak arazi geliirse elde edilir. Arazi gelimeden vergi isteyen, lkeyi de halk da mahv eder. 661 yl hicretin krknc ylyd. Hz.Alinin kardei Akl, Muaviyenin saflarna katld. Hz.Ali, bu duruma ok zlmt. Entrika ve dolap evirmede uzman Emevilerin satn ald Mlcem, Kfede Hz.Aliyi ehit etti. Kfe mescidinde Abdurrahman bin Mlcem, Mbarek bin Abdullah ve Amr ibni Bekir et-Temimi adlarndaki Hariciler, Hz.Ali, Muaviye ve Amr bn As ayn gn ldrmek zere szlemilerdi. Abdurrahman bin Mlcem Hz.Aliyi ldrm, Mbarek bin Abdullah, Muaviyeyi yaralam olmasna karn Muaviye daha sonra iyilemiti. Amr ibni Bekir et-Temimi Amr bn As ldrememi onun yerine geen Sehli ldrmt. 58 Hz Muhammed, Veda Haccnda eshabna: Benden sonra kafirler gibi birbirinizi ldrmeyin demiti. Ancak, Hz Muhammedin szleri tutulmuyordu. Nitekim, Hz.Aliye byk bir kin duyanlar, bata Ebu Bekirin kz Aye olmak zere, Cemelde, Sffin ve Nehrivan savalarnda binlerce kiiyi ldrtmt. Bu gelimeler sonunda Muaviye halifelii ele geirmeyi baarmt. Halifelii ele geirmesinin ardndan yaynlad emirname ile:

58 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:68 Salam Yaynevi stanbul

62

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Her kim Hz.Ali hakknda herhangi bir vg hadis veya haber verirse takip edilecek, maa kesilecektir ! Namazlarda herkes Hz.Aliye ve Ehli Beyte lanet edecek onlardan uzak olduunu syleyecektir ! diyordu. Hz.Alinin Hz.Fatmann lmnden sonra ald 8 kars daha vard. Bunlar, mm Mena, Leyla, Esma, mm Habib, tekiler ise, Hz.Muhammedin kz Zeynebden olma mame, Havle, mm Sad, mm Muhtar adlarndaydlar Hz.Alinin oullar ise, Hz.Hasan, Hz.Hseyin, Muhammed bin Hanife, Abbas ve Amrdr iann ehri olan Kfede byk bask uygulamaya balayan Muaviye, verdii emirlerle ia taraftarlarnn ahitliinin kabul edilmemesini istiyordu. Ehlibeyt srekli olarak aalanarak Osman yceltnek iin youn bir propagandaya balamt. Mekkede olan halifeliin merkezini de ama tand. Hicretinin 40 ylnda halife olan Hz.Hasan, Muaviye ile mcadele karar alm olmasna ramen yeterince asker toplayamamt. Emeviler tarafndan takip edilerek ldrlmek istenen Hz.Hasan, ldrlme tehlikesine tedbir olarak toplu namazlara zrh giyerek kyordu. Buna ramen meydana gelen bir saldrda da bacandan baklanmt. Muaviyenin Iraka gememesi iin kurduu ordunun bana Abbasn olu Ubeydullah geirmiti ki, Muaviye onu bile para ile kandrmt. Bu abluka altnda Hz.Hasan, iasn korumak iin Muaviye ile anlamak zorunda kald. Muaviye, Hz.Alinin olu Hasandan, yapm olduu bar anlamasn ihll etmeden kurtulmak istiyordu. 667 ylnda Muaviye, Hz.Hasann eitli vaadlerle kandrd ei Cudeye Hz.Hasann ieceine zehir kattrarak, lmn salad. Bu lmle birlikte daha nce yaplan anlamaya gre, Muaviyenin lmnden sonra halifelik makamna gelecek olan Hz.Hasann haklar da ortadan kalkm oldu. Muaviye dneminde Haris, Horasanda Trklere kar acmasz bir katliam yapt daha sonra blgeye Ubeydullah bin Ziyad atand. Takenti ele geirdiler. Daha sonra Semerkant ve Buharada Araplarn eline geti. Binlerce kiinin ldrlmesinin ardndan Arap ordular Basraya geri dndler. 59 Muaviye lmeden nce olu Yezitin geleceini garanti altna almak istiyordu. Bu nedenle; Yezitin saltanat srasnda tehlikeli olabileceini dnd Hz.Hseyin; Hz. Zbeyrin olu Abdullah; merin olu Abdullah ve Bekirin olu Abdurrahman, Yezitin iktidara gelmesi nnde engeller oluturabilirdi. Muaviye, zellikle Hz.Hseyin ve Hz. Zbeyrin olu Abdullaha kar Yeziti dikkatli olmas iin uyard. Hicretin 60. ylnda Muaviye ld. ktidar elde edebilmek iin her yola bavurabileceini aka ifade eden Muaviye ile ilgili olarak eyh Ekber, onun u szlerini aktaryor: Ykselmek ve byk mevkilere erimek iin gayret ve abanz arttrnz ki, muradnza vasl olasnz. Nitekim ben ehil olmadm halde, himmet ve gayret gstererek muradma vasl oldum ve istediimi elde ettim. Muaviyenin lmyle Yezit, saltanat devralarak, halifeliin babadan oula gemesi geleneini de balatm oldu.

59 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:90 Salam Yaynevi stanbul

63

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Medinede yaayan Hz.Hseyin, Yezitin halifeliini tanmaynca, Medinede vali olan amcasnn olu Ebu Sfyana emir gnderen Yezit, Hz.Hseyinin kendisini tanmasn salamasn, halifeliini kabul etmedii taktirde, onu ldrmesini istedi. Bu haberin duyulmas zerine Hz.Hseyin, Medineden ayrlarak Mekkeye gitti. Hz.Ali taraftarlar (ia) tedbir almak iin harekete geerek onu Kfeye davet ettiler. Kfelilerin davetinden phe duyan Hz.Hseyin, amcas Akilin olu Hz.Mslimi durumu aratrmas iin Kfeye gnderdi. Kfe halk, Hz.Mslimin blgeye geliini byk bir cokuyla karlad. Muaviye dneminde valilie atanm olan Numan ise, izledii lml siyaset ile Kfelileri asayii bozmamalar ynnde uyarmakla yetiniyordu. Numann bu lml tavrn onaylamayan Yezit, Basra valisi olan Ziyad, Kfe valiliine atayarak, Hz.Mslimi ve kendisine destek verenleri ldrtt. Ziyad, Kfede paralar datp, baz ia taraftarlarn kendi tarafna ekmi, camilerde Hz.Ali ve Ehlibeyt aleyhine konumalar yaptrmaya balamt. Mekkeden Kfeye doru yola kan Hz.Hseyin ve Ehlibeyt yanllar, Kfede meydana gelen olaylar duymulard. Kfeye ulaabildikleri taktirde, leceklerini bile bile yola devam ettiler. Kfede olabilecek olaylar yanndakilere anlatan Hz.Hseyin, gelmek istemeyenlerin geri dnebileceklerini bildirdi. Yola klar srasnda Hz.Hseyinin iktidara gelmesiyle menfaat salayacan dnenler kafileden ayrldlar. Hz Hseyinin kafilesi yola devam ederken, balarnda Hrun bulunduu bir grup asker kafileyi takip ediyordu. Hr, Kerbelda Ubeydullahn kendisine verdii: Yezitin emrine gre ya seni hemen ldreceim ya da Yezitin emrine girmeyi kabul edersin emrini Hz.Hseyine bildirdi. O Yezitin emrine uymayacan bildirince Ubeydullah, mer komutasnda bir orduyu Hz.Hseyini katletmek zere blgeye gnderdi. Hz Hseyinin kafilesinin etraf askerler tarafndan sarld iin kafiledekiler, Frat suyundan yararlanmyorlard. Kafile, kavurucu l scanda susuz kalmt. te taraftan Hz.Hseyinin bir an ldrlmesini isteyen imir, merin ii savsakladn iddia ederek Ubeydullaha bavurup, Hz.Hseyini kendisinin ldrmek istediini sylemiti. Bunun zerine Ubeydullah, imir ile mere haber gnderip: Hseyin ve taraftarlar bana boyun eiyorlarsa bana gnder, eer boyun emiyorlarsa derhal saldr! Bu emri yerine getirmezsen senin yerine imiri komutanla atadm emrini verdi. imirin kendi yerine atanmas tehdidi karsnda mer, askerleri ile Hz.Hseyin ve taraftarlar zerine 9 Muharrem gn saldrdlar. Saldrnn baladnn ertesi gn merin tarafnda yer alan Hr, Hz.Hseyinin karsna geip onu selamlayarak: Senin nnde at oynataym. Senin urunda ba vereyim ve senin dmanna kl vuraym. Ta ki, nnde ehit olaym60 deyip saf deitirdi. Hz.Hseyin iki taraf arasnda bir yere gelerek Yezidin ordusuna:

r at Kan A kyo r

60 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:106 Salam Yaynevi stanbul

64

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ey Kfe halk benim kim olduumu ve sonra da vicdannzn sesini dinleyiniz. Ben Peygamberin torunu deil miyim? Benim katlim size helal olur mu? Peygamberin hadisini ne abuk unuttunuz. O, bizler iin: -Siz Ehlibeytin seyitlerisiniz diye buyurmutu. Bunu bilmiyor musunuz? Ben o byk Peygamberin kznn olu, vasisi ve amcazadesi olan zatn olu deil miyim? ayet bu hadisi unuttu iseniz, iinizde bunu size hatrlatacak kimseler vardr. Benden ne istiyorsunuz? Medinede Resulullahn ravzai mbarekesinin yannda kendi halimde yaarken beni orada brakmadnz. Mekkede itikafa ekilmeme msade etmediniz. Davetnameler gndererek, ricalar ederek, yalvararak beni buraya kadar ardnz. Ben sizin bu davetiniz zerine buralara kadar geldim. imdi beni ldrmek istiyorsunuz. Bu akbete mstehak olabilmek iin ben sizlere ne yaptm? inizden birisini mi ldrdm? Yoksa birinizin maln m gasbettim? Eer beni istemiyorsanz braknz gideyim. Bu ne gaddarlk ve bu ne hilekrlktr. diyerek bir konuma yapt. Kfeliler bir mektup gndererek Hz.Hseyini davet ettiklerini inkara ynelince Hz.Hseyin, kendisine gnderilen mektuplar onlarn nne koyup inkarlarn yzlerine vurduktan sonra mektuplar atete yaktrd. O zaman mer b. Sad gelip: Ey Hseyin! Bu hikayelerden bir sonu kmaz. Ya Yezide biat edersin yahut da lm gze alrsn. ! dedikten sonra eline bir ok alp: Ey Kfe halk, ahit olun ve Ubeydullah b. Ziyad huzurunda da ahitlik edin ki, Hz.Hseyinle savaa tutuan ilk defa ben oldum. diyerek oku Hz.Hseyine doru frlatt. Bu srada Hz.Hseyin: Ey kavim Allahn gazab Yahudilere Aziz Allahn oludur! dedikleri zaman son iddetini bulmutu. Ve yine Tanrnn kahr, Hristiyan kavmine Mesih, Allahn oludur dedikleri zaman, indi. Allahn gazab bugn de size Al-i Resule (Ehli Beyte) kasdettiiniz iin erimektedir. Bedeninizdeki her kl, demirine su verilmi bir haner olsa Allah sabrllar sever emrinden dar kmam. Ve her biriniz ayr ayr bana kasdetmek iin kin tutan askerlerden olsanz, Allah sabrllar sever! buyruunu brakmam. diyordu ki, bni Sadn okunu frlatmasyla birlikte Yezidin dier askerleri de Hz.Hseyini ok yamuruna tuttular Hz.Hseyin yanndakilere: Ey benim iin canlarn ortaya koyan insanlar! Kavgaya kendinizi hazrlayn ki, kanlarn dklecei zamandr. Hz.Hseyinin 23 svari ve 40 piyadeden oluan askerleri le zeri olduunda iyice azalm durumdayd. Az sayda susuz ve bitkin taraftaryla yaya olarak savaan Hz.Hseyin, 680 yl Muharrem aynn 10. gn kafilesindekilerle birlikte ehid edildiinde vcudunda otuz ok, otuz drt kl ve karg yaras vard. merin askerleri adrlar basarak, kadnlar rlplak soyduktan sonra yama yaptlar. imir, Hz.Hseyinin ve dier ehitlerin ban keserek mzraa geirdi. 61 Sava srasnda adrnda hasta olarak yatan Hz. Zeynel Abidin, halas Hz. Zeynep ve dier kadnlar, esir alnarak Ubeydullahn huzuruna gtrldler. Katliamn ardndan Kfe halkn toplayp, Hz.Ali taraftarlarna hakaret ve kfrler yadran Ubeydullah, Kerbelda kesilmi balar ve esirler amdaki Yezite, gnderdi. Hz.Hseyinin kesik ban nne koyarak, elindeki sopa ile onun dudaklarna vuran ve Bedir Savanda Hz.Muhammedin ordularna yenilen dedesinin intikamn aldn

61 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:110 Salam Yaynevi stanbul

65

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

syleyen Yezit, byk bir sevin ierisindeydi. 62 Bu srada Temir bin Cndp grd manzaraya dayanamayarak Yezite: Allah elini kessin!. Ey edepsiz! Bu sopa ile oynadn dudak ve diler Hz. Peygamberin pt yerlerdir! diye haykrd.63 Yezit tarafndan amda zincire vurulan, 656 ylnda Medinede domu olan Hz. Zeynel Abidin bir sre sonra serbest braklarak, Medineye geri dnd. Din bilgini olarak Medinede dersler verirken, Sahife-i Seccadiye ve Risaletl-Hukuk kitaplarn yazd. Kerbelada meydana gelen katliamn ardndan, Kfede Aleviler isyan ettiler. Muhtarn nderliinde balayan ayaklanma blgedeki Araplar, tarafndan desteklenmezken Mevaliler* ellerindeki sopalarla Hz.Hseyinin cn almak adna savatlar. Bu ayaklanma daha sonra Araplarn blgedeki stn snf anlayn krmak iin Arap erafna yneldi. Blgede Arap rkndan olanlarn stnlne son verilecei endiesiyle Araplar birleerek Mevaliler zerinde acmasz bir katliam yaptlar. 39 yanda iken Humus ehrinde len Yezitten sonra yerine II. Muaviye halife oldu. 40 gn sonra lmesiyle onun ardndan da 684 ylnda Mervan halife ilan edildi.

62 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:114 Salam Yaynevi stanbul 63 Fuzuli- Saadete Ermilerin Bahesi (Hakikatisuada) Sf:538 stanbul Marif Kitaphanesi MCMLXV * Emeviler dneminde slamiyeti kabul eden Araplar dndaki Mslmanlara verilen ad.

66

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

685-709 yllarnda Orta Aysadaki Buhara, Semerkant, Harizm, Fergana ve Takent gibi Horasan** illeri Arap egemenliine girince, bu blgelerde resmi dil olarak Arapa kullanlmaya baland. Blge yneticiliine Araplar atand ve Arap paras kullanlmaya baland. Arap ordular blgede byk bir yama ve katliam gerekletirdiler. Blgede egemen olan Trkler, Araplarn yamac olduklarn dnrlerken, Araplar ise, uygulad taktikler ile Trkleri kendilerine sndrmaya alyorlard. Mervi ele geiren Araplar, bir yandan yerli halkn evlerine el koyarken, dier yandan da halka bahiler vererek onlar cuma namazlarna altryorlard. Bylece, blge halkn Mslmanlar gibi davranmaya zorluyorlard. Blgedeki Kuan tccarlar Araplarn bu uygulamalar karsnda evlerini ve mlklerini terk edip, Merv dnda yeni bir yerleim alan oluturmaya baladlar. 64 700-701 yllarnda Bat Gktrkler, Soda Tonyukuk komutanlnda sefer dzenleyip, u nehrini izleyerek, Seyhun nehrini getikten sonra Ke kenti batsndan Demirkapya ulaarak, Karacuk Dalarnda Kapgann olu Kk Kagan ile birletiklerinde, Trk-ahi Rutbil, Sistann Arap valisini ar bir yenilgiye uratmt. Emevilerin Irak sorumlusu Haccac Tavus Ordusu denilen gsterili bir orduyu Rutbil zerine gnderdi. Bu ordunun komutan slamiyet ncesi Kinda Arap krallar soyundan olan Abdurrahman, Haccaca kar ayakland. Rutbil ile Abdurrahman anlaarak, Abdurrahman halife ilan ettiler. Bu srada ayn civarda bulunan Tonyukuk, bu gelimelerle ilgilenmeyip, edindii ganimetlerle lkesine geri dnd. Bu dnemde, Horasandaki slamiyeti kabul edenlerden yeni bir vergi almak isteyen Emevilere kar, yeni bir ayaklanma balad. Bu ayaklanmann nderleri, amanist Budist Akhun egemeni Neyzek Tahran ve yerel Mslmanlardan olan Kayslard. Bunlar, Emevi vergi tahsildarlarn blgeden kovdular. syann lideri Musa, 704 ylna Tmrizi aldktan sonra ldrld. te yandan, Tavus Ordusu komutan Abdurrahman, yakalanp esir olarak gtrlrken, bir kaleden atlayarak intihar edince, Kuteybenin ordular 705 ylnda Arap fethini balattlar. Kuteybenin , Buharay kuatmasyla birlikte, blgede birok isyan yaanmaya balad. Bu isyanlar nedeniyle Kuteybe blgede hibir baar salayamd ve Buharadan geri ekilerek Merve dnmek zorunda kald. Daha sonra Kuteybe Haccacn emri zerine, Buhara zerine tekrar sefer dzenleyince blgedeki Trkler, Buharay savunmak iin birleerek, Arap ordularna kar zafer kazandlar. Bu srada Kuteybe, tamamyla yok edilecek bir noktaya gelmiti ki, onun askeri gc yannda entrikac bir siyasetci olmas, kimi zaman g kullanp, kimi zamanda blgeyi birbirine kar kkrtma yntemi imdadna yetimiti. Arap kadnlarnn feryatlar arasnda son bir rpnla, Trkleri geri pskrttler. Toparlanan Arap ordular, nehrin karsnda bulunan Trklere saldrdlar. Buharadaki kan isyana katlan eli silah tutan herkesi ldrmt. Tarih-i Taberi bu konuda yle yazyor: ok byk cenk oldu. Mslman birlikleri Trkleri durduu yerden geriye attlar ve kprden yine bu yana gemek iin geriye dndler. Kuteybe onlara bararak:
** Horasan, Hurgne ve asandoan szcklerinden meydana gelmi Gne Doan lke anlamndadr 64 Gibb H. A. R Orta Asyada Arap Fetihleri Sf: 53 alar Yaynlar ubat 2005-Ankara

r apl ar, T r kl er i Katl e diy or

67

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ey Mslmanlar ! Nereye dnyorsunuz. Dmann bozulduunu grmyor musunuz?. Bir saat daha sabredin! dedi. Sonra u buyruu verdi: Her kim Trklerden bir ba getirirse ona yz dirhem ake veririm Bylece Araplar, Trklerin ban keserek getirip yz dirhem ake aldlar. Trkleri dattlar. Saysz krdlar ve hesapsz mal ve ganimet alp, yine dndler. Merve geldiler65 Toharistan blgesindeki Arap ordular, kan isyanlar bastrd. syann merkezi saylan Tlekanda byk bir katliam yapld ve insanlar armha gerilerek ldrld. Aa Toharistanda yaplan harekatlarda blgenin Yabgusu ama srgn gnderildikten sonra, man Hkmdarnn kalesi kuatld. Ar silahlarla yaplan kuatmann ardndan hkmdr ldrld ve tm birlikleri kltan geirildi. Kuteybe her gittii yerde, byk bir ganimet elde ederken, halk yoksul ve periand. amda Halife olan Yezit, Trklerden o kadar nefret ediyordu ki, Allaha yalvarrken: Ya Rabbim, eer Trk kanyla dnen bir deirmenden ekmek yemezsem, beni cennetine alma ! diyordu. Bunu bilen Kuteybe de, efendisine yaranabilmek iin en aalk uygulamalar Trkler zerinde deniyordu, akan Trk kan, Yezitin istedii gibi deirmenleri dndrecek seviye ulamt. Blgede isyanlar birbirini izliyor, bu isyanlarn ardndan binlerce kii katledilerek isyanlar bastrlyordu. Kuteybe, 711 ylnda Trgilere saldrarak katliamlarna bir yenisini eklemiti. 718 ylnda Tuade, Grek, aaniyan ve Kmanllar, inden Araplara kar yardm istediler. Buharada egemen olan Tuade, in mparatoruna u mektubu yazmt: Son zamanlarda her yl Arap haydutlarnn istila ve ykmlarndan ac ekiyoruz. lkemizde huzur yok. Beni bu glklerden kurtarmasn mparatorun ltfundan beklerim. Ayrca, Trgie yardmma gelmesi iin emir vermenizi dilerim. Atlarmn ve askerlerimin bana geeceim. Uygun bulumada Araplar batan aa ezeceiz Yukardaki mektuptan baka, Toharistann Kuzeydousundaki dalarda yaam srdren Karategin egemeni de inden yardm istedi. Btn bu gelimeler olurken, blgede yaayan Trkler ve Grek, Araplarn blgeye geliinin yznc ylnn dolduunu ve Arap egemenliinin sona ereceine inanyorlard. Grek ise, ine yazd mektupta unlar dile getiriyordu: Size sadakatle balyz. Otuzbe yldr Arap haydutlarna kar aralksz savayoruz. Her yl sefere byk yaya ve atl ordular kardk, ama yardmnz alma mutluluuna kavuamadk. Alt yl nce, Emir Kutabeyi bozguna urattk. Ama, Arap ok sayda kuvvetle beni kuatt. Asker yollaynz. Araplar, toplam yz yl kudretli olacaklar. Bu yl yz yl doldu. in askeri gelirse ben ve benimkiler, Araplar yeneceiz inden, beklenen yardm gelmemiti. Fakat Trgiler, 720 ylnda Sod blgesinde kan isyan desteklemek iin Krsl komutasnda bir birlik gnderdi. Trk kuvvetleri Semerkanta doru blge halknn da desteini alarak ilerleyince, Araplar Semerkanta sktrldlar. Bu srada Grek, isyanclara aka destek vermekten ekindi. Hatta baz tarihilere gre, Araplarn yannda yer ald. Baz kaynaklara gre, Kuteybe ile Grek bir anlama yapmlard. Bu anlamaya gre, Greke birisi saldrdnda, Kuteybe onu koruyacakt. 66 Bu nedenle de Trk kuvvetleri blgeden ekilmek zorunda kald. Araplar, blgeye yeni bir vali atadlar. Blgede yaayan onbinlerce kii Arap boyunduruundan kurtulmak iin yerini yurdunu terk edip Trklerin egemen olduu Ferganaya g etmeye baladlar. Grek,
65 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:248 Salam Yaynevi stanbul 66 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:262 Salam Yaynevi stanbul

68

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

onlarn g etmemeleri iin ok aba sarfettiyse de baarl olamad. Fakat, Araplarn yeni valisi Sait b. Amr el-Harai gmenleri kuatarak isyanclar ldrd. Zenginliklerine konmay dnd drtyz kadar tccarn dnda ounu kltan geirdi. Kurtulabilenler ise, Trgi Hakanna snd. Yaanan isyan ve katliamlardan sonra Sod blgesi tekrar tamamen Arap egemenliine girdi. Kuteybenin Harizmde yapt katliam, Biruni tarafndan yle dile getiriliyordu: Kuteybe, her areye bavurarak, Harizmlilerin yazl dilini bilenleri, geleneklerini koruyanlarn, btn bilginlerini yok etti. Bylece her ey karanlklara gmld. slam, Harizmlilerin iine girerken, onlarn tarihi hakknda bilinenleri artk renme olana brakmad67 Emevi Halifesi Sleyman bin Abdlmelik, hicretin 99 ylnda Dank ehrinde ld. Yerine mer bin Abdlaziz geti. Tahta oturduunda stanbulu (Konstantiniyye) almak iin Anadoluda bulunan Mesleme bin Abdlmeliki ama geri ard. 685 ylnda halife Abdlmelik tarafndan bugn Ceyhana bal olan Yakapnar valiliine atanm olan, 717718 yllarnda stanbulu kuatm olan ve halkn Trk olduuna inand Battal Gazi ile birlikte stanbulda bulunan Mesleme, kendisine gnderilen emri almt ki, Mesihhiye de veba hastalna tutuldular. Bu srada, Mesihhiye (Seyitgazi)de 740 ylnda yaplan savata Battal Gazi ldrld. Mesleme, 180.000 kiiyle gittii seferden, 30. 000 kii ile ama geri dnebildi. Araplar, siyasi olarak uygulamaya balad strateji gerei blgede etnik ayrlklar krklemeye balaynca, yeni vali Abdullah b. Esed, Farslere kar daha lml davranlarna karlk, blgedeki Araplar, yeni politikaya kar mcadele balattlar. Blgedeki Fars valiler, a gzllk, gaddarlk ve acmaszlkta Arap valilerini geride brakmaya balamt. Hicretin 36. yl yani 659 ylnda doan on iki mamlarn drdncs Hz.Hseyin ve ehribann ocuklar olan Hz.Zeynel Abidin, Emevi halifelerinden mer bin Abdlaziz tarafndan zehirlenerek 719 ylnda ldrld. Ebu Muhammed, Ebu Hasan, gibi adlarla da anlan Hz.Zeynel Abidin, babas Hz.Hseyin Kerbela`da ehit edildiinde adrda hasta iken, imirin saldrsndan halas Zeynebin korumasyla kurtulmutu. Hz.Hseyinin soyu Zeynel Abidin zerinden yrd iin kendisine,Adem-i Ali Aba da denilmekteydi. Hz.Zeynel Abidin, Kerbela Olayndan sonra elleri kollar balanarak nce Kfeye ardndan da ama gtrlm, Yezitin huzuruna karldktan sonra serbest brakldnda, Mekkeye dnerek sessiz bir hayat srdrmt. Bilgin biri olan Zeynel Abidinin, EsSahifetl Kamile, Sahifei Seccadiyye ve Risalet l Hukuk adlarnda kitab bulunmaktadr. Horasan blgesinde ve Aa Toharistanda, ii olan ve Emevi kart Abbasilerin youn abalar slmiyeti yeni kabul eden blge halk arasnda byk bir kabul grmeye balamt. Hatta, onlarn gayretleri Emevi Devletini sarsyordu. Halktan vergi toplayabilmek iin insanlk d yntemlere bavuran Araplar, blgedeki dihkanlar* zerinde youn bask uygulayarak Buharann yerli Mslmanlarn ldrmeye baladlar. Bunun zerine balayan isyan, Trgi Hakan da destekliyordu. Araplar Ceyhun Nehrinin tesine atlmt. Bu mcadelede, Grekin olu Muhtar dahi, Trgilerin ve isyanclarn yannda yer alrken, Grekin Araplar desteklemeye devam etmesi blgeden Araplarn tmyle atlmasn engelliyordu.
67 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :3 Sf:1144 Tekin Yaynevi -1990 stanbul * Trkistan blgesinde byk araziye sahip, blgede sulama lideri, ynetici ve savalarda komtan olan liderlere verilen ad

69

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Mcadeleler devam ederken, Grek tavrn deitirip, Trklerin yannda yer almaya balam, 731 ylnda Trgiler ve Sodlular glerini birletirerek, Semerkant kuattklarnda Grekte onlar desteklemiti. Tarihi kaynaklarda, Geit Sava olarak bilinen bu iddetli savan ardndan Emevi Halifesi Hiamn, destek birlikleri gndermesi zerine Trkler Buharaya ekilip, buradaki Araplar kuattlar. Fakat, k yaklat iin de buradan ayrlmak zorunda kalnca, Semerkant ve Buhara yine Araplarn elinde kalm oldu. Hz.Zeynel Abidin ve Hz.Hasann kz Fatmann olu olan ve Ebu-Cafer olarak da anlan Muhammed Bkr, Kerbel Olaynda Hz.Hseyinin lmne tank olmutu. On iki mamlarn beincisi olan ve 676 ylnda Medinede doan Muhammed Bkr, 734 ylnda Emevi hkmdar Hiam bin Abdlmelik tarafndan zehirletilerek ldrld. Drt erkek, kz olmak zere yedi ocuu olan Muhammed Bkrn. soyu mam Caferi Sadktan yrmtr. Imam Bkrn hayat, meyye Oullar saltanatnn son dnemlerinde geer. Byk bir bilgin ve alim olduu bilinmektedir. Ebu Hanifi, Malik, afii gibi tannm mezhep kurucular kendisinin dini ynlendirmelerinden ok faydalanmlardr. mm Bkr, meyye Oullar tarafndan zehirlenerek ldrldnde cenazesini olu Caferi Sadk kaldrm, Medinede, babas Zeynel Abidinin yanna defnedilmitir. Byk bir bilgin olmas nedeniyle kendisine bilgi ve hikmeti aan anlamna gelen Bkr san verilmitir. O, Hz.Muhammedden gelen tasavvufi bilginin taycs ve aktarcs olarak kabul edilir. Eserleri arasnda Kuran Tefsiri ve Kitabl - Hidaye adl kitab bulunmaktadr. Horasanda ia nderi Hris b. Sreyc, Belh valisi tarafndan krba cezasna aptrlmt. Bunun zerine 734 ylnn ubat aynda : Allahn kitab ve Peygamberin snneti adna siyah bayrak ap isyan balatt. syanclar: Mslmanlardan hara alnmayaca ve hi kimseye zulm yaplmayaca bir ynetim vaad ediyorlard. Bu talepler ile Mslmanlar ve yeni Mslman olanlar arasnda byk bir kabul grmt. Onlar, Hris b. Sreycin yannda yer almaya balad. Horasanda vali olan Asm b. Abdullah da, Halife Hiama eli gnderip, peygamberin emirlerine uymasn istedi. Ancak, Halife bu teklifi reddederek Horasan valisi Asm grevinden azledip, eski vali Esed b. Abdullah tekrar Horasan valiliine atad. Esed, greve balar balamaz Hris b. Sreyc ile savaa balad. Trmiz ve Huttelan civarnda meydana gelen iddetli arpmalar nedeniyle valilik makamn Belhe tamak zorunda kaldlar. Arap ordular, Trklerin Hris b. Sreyc i desteklemelerinin ardndan Semerkanttan ekilmek zorunda kalmlard. Bir sre sonra blge yine Arap ordularnn denetimine girdi. 737 ylnda Toharistanda Trk Hakanl ve Hris b. Sreyc ile atmaya devam eden Esed, blgedeki dier Araplar ile ittifak kurarak Ceyhun Nehrinin batsna gemi bulunan Trkler -ki onlara On ok ad veriliyordu. Liderleri Trgiler dendi- ile savat. Trkler, blgeden geri ekilmek zorunda kaldlar. Trk Hakan, Trgili Kursul ldrlerek, Bat Trk Hakanl datld. Kursulun ldrlmesiyle ilgili olarak baz kaynaklar farkl gr ileri srerek, onun ldrlnden Araplarn kendilerine nme pay kardn, aslnda Kursuln Baga Tarkan olduunu ve 744 ylnda inliler tarafndan idam edildiini belirtmektedir.68 Bu gelimelerden sonra Hris b. Sreyc ise, blgedeki Trkler arasna snmak zorunda kald.

68 Gibb H. A. R Orta Asyada Arap Fetihleri Sf: 108 alar Yaynlar ubat 2005-Ankara

70

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ia hareketi, Ehlibeytin izinden yryordu. Ancak, bu aileden gelen herhangi bir isimin liderlii zerinde birleerek mcadele yrtememilerdi. Hz.Muhammedin Ehlibeytinden Yahya b. Zeyd, Horasanda isyan ederek 743 ylnda ylnda ldrld ve cesedi Gzgan (Anbar, Yehudiye) ehrinin kapsna asld. 69 Ebu Mslim ortaya kncaya kadar, orada asl kald. Ebu Mslim, blgeye geldiinde cesedi gmdrd. 70 Yahya b. Zeydin ldrlmesinin ardndan amda da, ayaklanmalar balad. Esed b. Abdullahn lmnden sonra Horasan valiliine Nasr b. Seyyar getirildi. Halk arasnda saygn bir kiilie sahip olan Nasrn Kuzeyli bir Arap olmas (Mudar) zellikle, Yemenli Araplar arasnda honutsuzlua neden olmutu. Bu honutsuzluun sonucu olarak eski Horasan valisi olan Cudey b. Ali Kirmani 744 ylnda isyan balatt. Dier yandan, Trkler arasnda yaayan Hris b. Sreyci halifeye affettiren Nasr, onun Horasana dnmesine izin verince, 745 ylnda Merve dnen Haris, Nasr ile Kirmani arasnda arabuluculua soyundu. Gelimelerden olumlu sonu alamayan ve tekrar siyah bayrak aan Haris, ilk nceleri Kirmaninin yannda yer alrken, daha sonra onun karsnda yer ald. Fakat, 746 ylnda yaplan savata ld. Harisin lmyle Nasr, en byk rakibinden kurtulmutu. Bu dnemde Maverannehrde Araplama daha da hzlanm, egemenliini srdrmek isteyen blge hkmdarlar geleceklerinden midi kesmeye balamlard. Tam bu srada Halife Hiamn lm, Nasrn blgedeki etkinliini azaltm ve otoritesini sarsmt. Blgede Eb Mslimin etkinlii artmaya balam, Horasann btn blgelerinde halk onun en byk destekisi olmutu. 748 ylnda btn Dou Horasan Eb Mslimin eline geti. Taraftarlarna: Zeyd bin Ali ve Yahya bin Zeydin matemini tutmak iin karalar giyinin ars yapt. Taraftarlar daha nce kendilerine yaplan zulmn sorumlusu olarak grd 80.000 kiinin ban keserek intikamlarn aldlar. Bu srada, Horasan valisi Nasr b. Seyyarda byk bir korku iine dmt. slmiyetin kuruluunun ardndan Kurey Kabilesinden olan Ebu Sfyan olu Muaviyenin kurduu Emevi Devleti (Beni meyye) eitli entrikalarla slmiyeti kendi karlar dorultusunda kullanarak byk bir smr gerekletirmi, Ehlibeyt soyundan gelenlere ektirdii zulm ve katliamlarn yannda Orta Asyada Trkler ve ranllar zerinde de byk bir bask uygulamt. Bask ve zulm, Kuzey Afrika, Suriye, Irak ve Orta Asyada da Araplar ve dier milletlerin byk isyanlarna neden olmutu. Kitabmzn ileri sayfalarnda da grlecei zere, Emeviler ve daha sonra kurulmu slam devletleri yneticileri, dini inanlar istismar ederek, kendi karlarna alet etmi, insanlar birbirlerine drerek kendi saltanatlarnn devamn salamlardr. 29 Ekim 1923te Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk, slam dininin ama ve uygulamalaryla insanl bar ve kardelie ynelttiini nemle vurgulayarak, yle diyordu: Bizim dinimiz en makul ve en tabi bir dindir. Ve ancak bundan dolay son din olmutur. Byk dinimiz almayann insanlkla alakas olmadn bildiriyor. Baz kimseler asr olmay kafir olmak sanyorlar. Her sarkly hoca sanmayn: hoca olmak sarkla deil dimaladr.
69 Mool stilasna Kadar Trkistan- Sf:209 V. V. Barthold T. T. K Yaynlar 70 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:382 Salam Yaynevi stanbul

71

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Grrsnz ki, her milleti mahveden, esir eden, harap eden fenalklar, hep din kisvesi altnda kfr ve melnetten gelmitir. Efendiler: camiler birbirimizin yzne bakmakszn yatp kalkmak iin yaplmamtr. badet ile beraber din ve dnya iin, neler yaplmak lazm geldiini dnmek, yani danp tartmak iin yaplmtr.

72

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

bu

Emeviler, Hz.Muhammedin kabilesi olan Haimilerin nderliinde 749 ylnda Ebul Abbasn (Hz.Muhammedin amcas Abbasn soyu) halifelie getirilmesiyle ykldlar. Son Emevi halifesi olan II. Mervan, 750 ylnda Byk Zap Suyu Savanda yakalanarak ldrld. Abbasi devletinin kuruluu Ehlibeyt taraftarlarnn yllardr sren mcadelesinin zafere dnmesiydi. Ehlibeytin yan sra, Trk lkeleri zerindeki acmasz basklar ve zulmleri kendilerini yok etmi, ia taraftar Trkler ve ranllar, hak ve adaletin olduu yeni bir devlet kurma almalarn baaryla sonulandrmlard. Devletin bana Hz. mm Caferin getirilmesi dnlyordu. Ancak o, kendisine yaplan teklifi kabul etmedii gibi Ehlibeyt soyundan hi kimse devletin bana gemek istememiti. Bu nedenle, Hz.Muhammedin amcas Abbasn torunlarndan birisi olan Ebul Abbas devletin bana geti. Bu dnemde, ia taraftarlarnn nderi Ebu Mslimdi. Babas Esed, Ehlibeyt yanls olduu iin, zalim Haccac tarafndan ldrlm, annesi Kelimenin de gzlerine mil ekilmiti. Annesi tarafndan bytlen Ebu Mslimi Abbasilerden olan brahim 71, kle olarak satn alm, eiterek Horasana yollamt 72. Ouzlarn Mhnda yaayan Kay Boyundan olan Ebu Mslim, 73 Emevilerin kar bask ve zulmne kar yoksul halk rgtlemiti. Trk, ran ve Arap halklar arasnda kardelii salayarak kard byk isyann ardndan, Mervan, olaylarn sorumlusu olarak grd brahimi hapsettirmiti. Bu srada, Merv ehri Ebu Mslim tarafndan ele geirilmi, Mervan da brahimi ldrtm, brahim lmeden nce olu Ebul Abbasn kendi yerine veliaht olmasn vasiyet etmiti. zellikle, Trkler tarafndan ok sevilen ve byk bir g haline gelen Ebu Mslim, taraftarlarnca Mehdi* olarak kabul ediliyordu. 747 ylnda Horasana gelen Ebu Mslim, slamiyet ile blge yerleik halk arasnda (zellikle Trkler) byk uzlama salad. Kyller ve gebeler arasnda da ok seviliyordu. evredeki kylerde yaayan halkn Ebu Mslim etrafnda kenetlenmesi Vali Nasr ok tedirgin ediyor, halkn Ebu Mslim etrafnda kenetlenmesini nlemek iin Araplar kkrtarak onun Arap katliam yaptn ileri sryordu. Oysa, Ebu Mslim, sadece Trkleri deil, blgede bulunan tm Emevi kart gleri kendi etrafnda toplamt. Hatta, bunlar arasnda Sicistanl Hariciler ve Yemenli Kirmni taraftarlar da bulunuyordu. Ebu Mslimin blgedeki etkinliini artrmas zerine vali Nasr, 748 ylnda, Horasan tek etmek zorunda kald. 74
71 Eba Mslim- El Kitab Dastanl elebizade Mehmed. S: 5-6 72 Clauda Cahen, slamiyet Sf:57 73 Ltfi Paa ve Tevrih-i l-i Osman- Dr. Kayhan Atik Sf:76 Kltr Bakanl- 2001 Ankara * Tenash inanc: Ruhlarn bedenden bedene gemesi iiliin imamiye kolunun onikinci ve son imam olan Muhammet Mehdi el Hccet, kyamet gnnden nce gelmesi beklenen kurtarcdr. On birinci imam olan mam Hasan Askerinin oludur. nana gre drt yanda babasnn cenaze namazn kldrm, insanlardan gizlenmeye balamtr. (873) Gaybeti Sugra ( kk gizlilik) denilen bu gizlenme 66 yl devam etmi, mridleri ile olan ilikisini elileri araclyla srdrmtr. 939 ylnda Byk gizlilik (gaybeti kbra) dnemi balamtr. Halen sa olduuna inanlmaktadr. Kyamet gn ortaya kacak, Bedir Savana katlanlar kendisine biat edecek ve btn mminler bunlara uyacaktr. Hz. sa gkten inerek kendisine uyacak, Deccal ldrlecek yeryznden zulm kaldrlarak slam dnyaya egemen olacaktr. Bir gn Mehdinin gelecei inanc sadece Mslmanlara ait bir inan deildi. Birok din ve inan sistemlerinde dnyann yok oluuna yakn bir kurtarcnn gelerek dnyay dzene sokmas beklenmektedir. Hrstiyanlarda Mesih, Budistlerde Buda, Brahmanistlerde Vinu, bu grevi yerine getirecektir. 74 Barthold V. V Mool stilasna Kadar Trkistan- Sf:210. T. T. K Yaynlar

M sl im Z al im le re Kar

73

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Abbasi iktidarnn kurucular arasnda yer alan, Araplar ve ranllar kktrtmalrn etkisiyle Ebu Mslimin blgedeki etkinliinin artmasndan memnun deildi. Ebu Mslim, artk hem Arap, hem de Acem milliyetiliine kar mcadele yrtyordu. Niaburda Zerdt bir ailenin ruhban snf oluturma abalarn blgedeki Mecusilerden gelen ikayetler zerine engelledi. Horasan ve evresini hkimiyeti altna alan Ebu Mslim, Irakta da, Emevi egemenliine son vermi, Msra kaan Mervan ise, sakland bir mabed iinde Ebu Mslim taraftarlarnn bir basknyla ldrlmt. Bylece, ortadan kalkan Emevi Devletinin yerine, Abbasiler olarak anlacak olan devlet kurulmu oldu. Abbasoullar soyundan brahimin olu Ebu Abbas, kurulan yeni devletin bana getirildi. Abbasoullar devletteki hakimyetlerini artrdka Emevilerin uyguladklar yntemleri uygulamaktan geri kalmamaya balamlard. Buharada yaayan Hz.Ali taraftar Araplar, balarnda bulunan erik b. eyh el-Mehri nderliinde 750 ylnda isyan kardlar. Buhara ve Harizmdeki hkmet temsilcileri de onu desteklemilerdi. syann nderi erik, Abbasilere kar honutsuzluunu yle dile getirerek: Biz, Peygamber evlatlarnn arkasndan kan dklsn, zulm yaplsn diye gitmedik diyordu. Ziyad b. Salih, Buharadaki isyan kanl bir ekilde bastrarak Buharay yakp, yamalad. Daha sonra da Semerkandda bulunan isyanclar ldrd. Amuderya (Ceyhun) nehrinin teki tarafndan bulunan vilayetleri kasp kavuran, Arapa nehrin te yakas anlamna gelen Mvernnehrde de, bir yandan i karklklar kararak, dier yandan dardan yaptklar saldrlar ile halka zulm etmeye baladlar. inliler, Trklerin iinde bulunduu kt durumdan yararlanarak blgede hkimiyet kurma abalarna girierek, 748 ylnda Syab ele geirip, ardndan da, a hkmdarn idam ettiler. Bu gelimeler zerine, Buharada erikin isyann bastrm olan Ziyad b. Salih, 751 yl Temmuz aynda Talas Savanda, in ordusunu da malup etti. Ziyad b. Salihin ordusunun karsnda slmiyeti henz kabul etmeyen Ferganal Trkler, Karluklar ve in ordusu vard. Bu savata Karluklar, inlilerden yz evirdi. Karluklar ile Ziyad b. Salihin ordusu arasnda kalan inliler, byk bir bozguna urad. Talas Savanda ilk nce, inlileri destekleyen Trklerin, daha sonra bu bi rliktelikten vazgemelerinin nedeni; Gktrk mparatorluunu ykan, ini yneten Tang Sllesi (618-906) devrinde, mparator Hivang-angn (713-755), Trk Han Oullarnn hkimiyetindeki a / Takent ehrini ele geirmek istemesi ve bu amala Takent Seferine kan Kua Valisi Kao Sien-tchenin, Takent hkmdar Bagaturtudunu esir alp, in mparatoruna gndermesiydi. Bagatur-tudunun ldrlmesi zerine olu Ten -en, bata Karluklar olmak zere blgedeki Trk boylarn ine kar birlikte harekete arm ancak, Gktrklerin yklmasndan sonra henz birliini kuramam olan Trkler, in kuvvetleriyle tek balarna mcadele edemeyeceklerini bildikleri iin Abbaslerden yardm istemilerdi. Ziyad bin Slihin ordusu, sava srasnda Trk kuvve tleriyle birletiini haber alan, in komutan Kao Sien-tche de 100 000 kiilik orduyla, Talas ehrine gelerek burada mttefik kuvvetlerle savat. 751 yl Temmuz aynda be gn devam eden savan son gnnde in kuvvetlerinin arkasna sarkan Karluklar, dmana ar bir darbe indirdiler. Kao Sien-tche az bir kuvvetle cann zor kurtarabildi. Karluklar, 766 tarihinde, Tanr Dalar batsnda ve u Irma boylarnda bamsz devleti kurdular. 74

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ebu Mslim komutasndaki ordularn hem i isyanlar hem de d dmanlara kar salam olduu baar Horasanllar tarafndan byk bir hayranlk ve takdir ile karlanyor, halk ona dini nder gzyle bakyordu. Abbasiler, Ebu Mslimin halk arasndaki saygnlndan kukulanmaya balamlard. Ebu Mslimin, Mvernnehrde bulunan ehirlere tayin ettii valiler, Ebul Abbastan aldklar gizli bir emir zerine isyan ettiler. Ebu Mslim, isyan bastrd ve vali Siba, Amulda idam edildi. Ebu Mslime kar tavr alan vali Ziyadn emrineki ordu, Ziyad terk edince Ziyad, Barkes Dihkanna snmak zorunda kald ise de, Dihkan onu idam ederek ban Ebu Mslime gnderdi. te yandan, Emevilerin ykl dneminde Ebu Mslimin en yakn arkada olan Ebu Davudda, Abbasi saraynda dndrlen entrikalarn oyunca durumuna gelmiti. Halife Ebul Abbas, kardei Ebu Caferi Horasana gnderip blgenin durumu hakknda rapor istedi. lk nce Reye urayp oradan da Merve gelen Ebu Cafer, Ebu Mslim, tarafndan karlanp arland. Birok hediyelerle sayg gsterilerek geri uurland. Bu srada, Ebu Mslim tarafndan Abbasi veziriliine getirilmi olan Ebu Selemeyi kendisine ktleyip ikayet eden Ebu Cafere: Eer dediklerini Ebu Seleme yapm ise gereini yapn dedi. Ebu Abbasn yanna dnen Ebu Cafer, blge ile ilgili grlerini anlattktan sonra, Ebu Seleme ldrld. Ebu Cafer daha sonra Ebu Mslim iin de: ok zalim ve kibirli biri ama, bu srr sakla. Bu devletten yz evirmiler, Ebu Talip oullarn hilafete getirmek istiyorlar. Ancak, ona imdi bir ey yaparsak Irak ve Horasan halk bize saldrr. diyerek tte bulundu. Bu srada, Ebu Abbas lnce yerine Ebu Cafer geti. amda Abdullah bin Ali isyan karmt. Ebu Cafer, Ebu Mslimi isyan bastrmakla grevlendirdi. syan bastrdktan sonra Horasana dnmekte olan Ebu Mslim, Hilvanda iken Ebu Caferin sarayna davet edilmiti. Ebu Mslim, ilk nce bu davete gitmeyi kabul etmedii halde, ani bir karar deiiklii ile davete katlma karar ald ve davette iken, adamlaryla birlikte ldrld. 75 750 ylnda, ilk Abbasi Halifesi Ebul Abbas tarafndan, Horasan valiliine atanan Ebu Mslim, Abbasi Halifesi Mansur dneminde Msra vali olarak atanm ancak, Ebu Mslim bu grevi: Horasan benim yurdumdur, baka yere gitmem diyerek kabul etmemiti. Abbasiler, korkulu ryalar haline gelen Ebu Mslimden kurtulmak iin bir ok teebbste bulunmular, en sonunda Halife, onu bir ok adamyla birlikte sarayna davet edip, kallee kurduu dzenle 13. ubat 755 ylnda ldrmeyi baarmt. Fakat bu baarsnn tadn karamayan Ebu Cafer, ayn yl iinde lnce yerine olu Mehdi geti. Ebu Mslimin ldrlmesinin ardndan Zerdtler, Sinbad nderliinde Niaburda ayaklanarak, Mazdek yanllarna: O ii idi diyerek iilerle birleip, Ebu Mslimin kannn dava edilmesi gerektiini sylediler. Zerdtlere de: Kbeyi deil, gnei kble edineceiz diyerek onlarla birleip, Reyin Arap valisini ldrerek, Ebu Mslime ait olduunu iddia ettikleri hazineye el koydular. Sinbad halka: Ebu Mslim lmedi, bir ak gvercin oldu, utu. imdi bakrdan bir kalede Mehdi ve Mazdekle birlikte oturuyor. Her dar kacak, Ebu Mslim, Mehdinin nnden

75 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:410 Salam Yaynevi stanbul

75

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

gelecek ve veziri Mazdek olacak diyerek yzbin kiiyle balatt isyan bastrlarak, Sinbad ldrld. 76 Ebu Mslimin katledilmesinden sonra Seyhun- Ceyhun blgesindeki taraftarlar bu sefer, shak nderliinde isyan ettiler. Trklere, Ebu Mslim tarafnda eli olarak gnderildii iin, shaka Trk denilmekteydi. shak ise, Zerdtn sa olduunu ve kendisinin de onun halefi olduunu savunuyordu. Zerdtn dinini yaymak iin yaknda ortaya kacan sylyordu. syan, Ebu Davud tarafndan bastrld ise de, Ebu Mslimin yerine atanm olan Ebu Davudda, 757 ylnda Mbeyyiza taraftarlarnca ldrlmekten kurtulamad. Ebu Davudun yerine geen Abdlcabbar, Abbasi Halifesine kar Ebu Mslim taraftarlarnn lideri Baraz ile 759 ylnda ittifak yaparak isyan etti. syan bastrldnda, Baraz yakalanp halifeye teslim edildi. 77 Yeni bir isyan da, Horasanda Badgsta Zerdt inancndaki stad- Sisin kendisini peygamber ilan etmesiyle balad. Sisin ordusunun byk ounluu Trkmenlerdi. 766 ylnda balayan isyan, 768 ylna kadar devam etmi ve sonunda bastrlmt. Halk, Ebu Mslimin lmediine Tanrnn ona hulul* ettiine inanyordu. Ebu Mslimin lmyle birlikte isyanlarla alkalanmaya balayan Horasanda halk, Abbasilere dman olmutu. Mvernnehrde kan isyan hareketlerinin hepsi kendilerini Ebu Mslime balyorlard. Ebu Mslim yanllar, kardklar isyanlarda beyaz elbise giyerek beyaz bayrak tayorlard. Bundan dolay kendilerine SepidCamegan (el-MbeyyizaBeyaz Elbiseliler) deniliyordu. Bu dnemde, Mani dini rahiplerinin beyaz giysiler giyindii dnemin minyatrlerinde belirgin bir ekilde grlmektedir. Mani dini Dou Trkistan ve Altaylardaki GkTrklerden kalma boylar arasnda yaygnd. Ebu Mslim yanllarnn Beyaz Elbise giymeleri de Mani dininden bir etkilenmeydi. Blgede yeni balayan baka bir isyann nderi Ke ehrinde bir gz kr olduu iin pee takan Mukni (El-Mukanna) idi. O, tanrsal ruhun Adem, Nuh, brahim, Musa, Muhammed, Ali, Ali olu Muhammed b. El-Hanefiye ve Ebu Mslimden sonra kendisine hull ettiini ne sryordu. Yzn rtmesini ise, lml insanlarn, yznden yaylacak n etkilerine dayanamayaca, sav ile aklyordu. Trkler ve evredeki kyller Mukni etrafnda kenetlenmilerdi. Ke ve Nasaf eyaletlerinde el-Mbeyyiza taraftarlar, byk zafer kazandlar. Hatta, Buhara egemenleri bile, onun yannda yer almak zorunda kaldlar. zellikle, uzak doudan gelen ve Halife Mehdi dneminde 775-783 yllar arasnda Maverannehre gen Ouzlar, El Mukannann yannda yer aldlar. in kaynaklar o dnemlerde Altaylarda da beyaz giysili Gktrklerin varlndan sz ederler. Araplara kar, kurtulu sava niteline brnm olan bu hareket, kutsal bir isyana dnm ve bozkr Trklerinin desteiyle drt yl srmt. Abbasilerle yaplan savalarda, el-Mbeyyiza taraftar olan binlerce Trk ldrld. ganada Cemhi nderliindeki Ebu Mslim yanllar, byk bir sava yaptlar. Savan sonunda Cemhi yenildi ve yakalanarak daraacna asld. 78 Bu olay zerine ok zlen Mukni (El-Mukanna), Cemhinin kardei Nasr komutanla getirerek savaa devam etti. Ancak, Abbasi halifesinin ordular yardma yetiince
76 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :3 Sf:1171 Tekin Yaynevi -1990 stanbul 77 Barthold V. V. Mool stilasna Kadar Trkistan- Sf:215 T. T. K Yaynlar * Hulul: Tanrnn insan bedeniyle birlemesi 78 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:414 Salam Yaynevi stanbul

76

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Nasr komutasndaki Trkler yenilerek bozguna uradlar. Daha sonra Derbentte Arap ordular Trkler tarafndan sktrld ise de, Mukninin kardei Kayzum, Araplarla ibirlii yaparak el-Mbeyyiza taraftar olan Trklere ihanet ederek saldrd. Binlerce kiinin ldrlmesinin ardndan Muknide lnce, bu byk isyan hareketi duraklama srecine girdi. Horasann Merv ehrinde domu olan El-Mukanna, boyaclk yapan bir Trkt. Asl ad Haim b. Hakimdi. 776 ylnda Mervde isyan ettii zaman, Abbasi devletinin kurulmasnda byk bir rol olan Ebu Mslimin, Abbasiler tarafndan haksz yere katledildine inanan Horasanl Trkler, onun etrafnda toplandlar. Araplar, bunlara ElMbeyyiza adn verirken Trkler ise kendilerini Beyazlar Tarikat olarak adlandryorlard. Esas dnceleri mallarn ortaklaa kullanlmasyd. Toplumda bulunan tm mallar toplumun ortak mal olarak grlyordu. O dnemin byk arazi sahipleri olan Dihkanlar ve Arap zenginlerin sahip olduu Amil ad verilen arazilerin toplumun ortak mal olduunu savunuyorlard. Hi bir haklar olmayan ve Kara Halk denilen yoksul kyller, Beyazlar Tarikatnda kmelenmilerdi. A ve sefil halk, beyazlar giyerek beyaz bir bayrak altnda toplandlar. Beyaz, hrriyet nur ve yeni bir hayatn sembol olmutu. Beyazlarn karsnda ise, siyah elbise ve siyah bayraklaryla Abbasiler vard. Abbasiler, Beyazlara,Zndk adn takmlard. Beyazlarn lideri Hakimin dncesine gre : Uluhiyet, Adem, Nuh, brahim, Musa, sa, Muhammed ve Ebu Mslimden sonra kendisine hull ediyordu. Yzn rtt yeil rt nedeniyle, kendisine el-Mukanna yani Peeli deniliyordu. Onun en byk destekisi ise, blgede yaayan Trkmenlerdi. Ebu Mslimin intikamn almak iin Iraka doru ilerlemeye baladlar. Zenginlerin mallarn alarak yoksul halka dattlar. Buhara hkmdar ve Abbasi Halifesi Mehdinin gnderdii askerler ile Trkler arasnda etin arpmalar oldu. Trkmenler, Ke Kalesine snmak zorunda kaldlar. Halifenin ordular kaleyi kuattlar, ancak isyanclarn hepsi kale iinde intihar ederek ld ve teslim olmadlar. El Mukannada lmt, ancak taraftarlar onun lmediine ve ge ykseldiine inanyorlard. Yaklak yedi yl sren isyann ardndan Abbasilerin iddetli takipleri sonucu bir sre faaliyetlerine ara vermek zorunda kalan Mbeyyiza taraftarlar, daha sonra gizli olarak faaliyetlerini srdrdler. Seyhun-Ceyhun blgesinde Nasr. b. Seyyarn torunu Rafi blgedeki Trklerle birlikte yeni bir isyan kard. Semerkant valisi ldrlerek kent ele geirildi. Karluklar ve Ouzlarn desteiyle Nesef ele geirildi. Trkler ayaklanmadan desteini ekince, ayaklanma 810 ylnda sona erdi. Trk tarihinde nemli bir yeri olan Ebu Mslimin yaamyla ilgili olaanst olaylarn yer ald halk ykleri Orta Asya ve Anadoluda halen halk arasnda anlatlmaktadr. Abbasi Devleti bydke Ehlibeyt taraftarlarn ve Trkleri kendisi iin tehlike olarak alglamaya balamt. ktidarn haksz uygulamalarna ilk tepki bunlardan geliyor, halk zulmden kurtulmak iin onlara snyordu. Bu durum Abbasi halifelerinin otoritesini sarsyordu. Hz.Hseyinin torunlarndan mam Bkrn ve Ebubekirin torunlarndan mm Fervenin 699 ylnda Medinede doan olu olan mam Cafer Sadk, Abbasi saltanatnn kendisine sunduu btn teklifleri redderek sahip olduu derin bilgiyi evresine aktararak. retmenliinin yan sra ahlkl kiilii ile bir ok insan derinden etkiliyordu. O, Abbasi 77

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

hkmdar Mansur tarafndan, 765 ylnda Medinede zehir iirilerek ldrldkten sonra, Caferi Mezhebi kuruldu. Caferiliin temel kurallar mam Cafer Buyruu adl kitapta bulunmaktadr. Ebu Abdullah, Ebu smail ve Ebu Musa gibi adlarla da anlan mam Caferin en nl lakab ise Sadkt. On ki imamlar arasnda en uzun yaam olan mm Caferi Sadkn, Buyruk isimli kitab, Anadolu Aleviliinde ayin ve erkanlarnda rehber gibi kullanlr. Abbasiler ilk dnemlerinde, Araplarn egemenliini azaltp Badat alarak bakent yapmlard. Ancak, Ebu Mslimin ldrlmesinin ardndan durum tekrar Emeviler dnemindeki gibi olmaya balad. Harun Reit dneminde, Hz.Alinin torunlarnn zerindeki basklar younlamt. Medinede bulunan Hz.Alinin torunlar, Abbasi yneticileri tarafndan takip ettiriliyor ve srekli olarak gzetim altnda tutuluyordu. Hatta, Medineden ayrlmalar bile izne balanmt. Bu basklar karsnda Ehlibeyt yanllarnn nderlik ettii isyanlar da, yaanmaya devam ediyordu. mm Cafer Sadkn lmnden sonra ia arasnda fikir ayrlklar ortaya kmaya balad. mm Cafer Sadkn oullarndan smaili mam olarak tanyanlar smailiye olarak anlrken, Musa Kazma taraftar olanlar mmiye olarak tanndlar. Abbasiler, iktidarlarn kalc klmak iin halk arasnda kendine taraftar bir grup yaratmak istiyordu. Bu nedenle yeni bir mezhep oluturmay hedeflemilerdi. Bu ekilde, halk birbirine drlecek ve halifenin ilerine karmalar engellenecekti. Bir mezhep kurmas iin mam Maliki grevlendirmek istiyorlard. ia taraftar olan mm Malik, bu istei reddedince, Halife Mansurun amcas Cafer tarafndan krbalanarak ldrld. Bu olayn ardndan yeni bir mezhep oluturma dncesinden vazgemeyen Abbasi halifesi, mam Cafer Sadkn talebelerinden mm Azam mezhep kurmas iin grevlendirdi. mam Azam da, Abbasi Halifesinin toplumu paralamak amacyla ortaya att yeni bir mezhep yaratmak fikrini reddetmiti. O da, halifenin zulmnden kurtulamayarak krbalandktan bir sre sonra ld. Yeni bir mezhep oluturmada baar salayamayan ve ia desteiyle halifelii ele geirmi olan Abbasiler, son are olarak kendilerine mezhep olarak, Snnilii setiler. Bu mezhebi kendi karlarna alet ederek toplumda kargaa yaratmay baardlar. Mslmanlar arasnda bu dneme kadar ii ve Snni ayrm olmazken, imdi mezhep ayrm ortaya gelmiti. Daha nceleri Mslmanlar arasnda Emevi-ia ekline olan ayrm, Abbasi devleti kurulunca ortadan kalkmt. Zaten, Emevilerin ilk halifesi Muaviyeye kadar olan dnemde Mslmanlar arasnda Snni yada Snnilik de yoktu. Muaviye egemen olduu yerlerde: Biz Ehli-snnetiz, Ali ise yoldan kmtr diyerek propaganda yapyordu. Bu daha sonra da devam etti. Abbasiler artk gvenemedii iaya kar yeni bir muhalefet oluturmulard. Aslnda, ii ve Snnilik arasnda ok byk farkllklar olmamasna karn Abbasiler, egemenlikleri altndaki yrelerde karsndaki byk g ranl ise, Trkleri destekleyerek, karsndaki byk g Trkler ise, ranllar destekleyip halk birbirine krdrp, egemenliklerini devam ettiriyorlard. Baz blgelerde ia taraftarlarn destekleyerek Snnileri eziyor, iine geldiinde ise, Snnileri destekleyerek ia taraftarlarn katlediyorlard. Halife Harun Reit dneminde, mm Cafer Sadkn ve Hamidei Berberriyenin 745 ylnda Mekke ve Medine arasnda bulunan Ebvada doan olu mam Musa Kazm, 799 ylnda Badatta 54 yanda zehirlenerek ldrld. Abbasi halifesi Harun Reid dneminde, saraydaki ahlkszlk ve umarszlk dorua km, Harun Reit ve bir avu yanda lks ve sefa iinde yaarken, halk alktan krlyordu. Yoksul halk umutla, Musa Kazm etrafnda toplanyordu. Kendi iktidarn tehlikede 78

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

olduunu gren Harun Reit, Musa Kazm zindana atp, 799 ylnda zehirleterek ldrd. Musa Kazmn soyu, olu Imam Ali Rza tarafndan srd. Anadolu Aleviliinin Piri Hac Bekta- Vel, mam Musa Kazm soyu ile Ehlibeyte ular. Secere yle devam eder. brahim-al-Sni diye anlan Seyyid Muhammedin olu Hac Bekta- Vel dir. Seyyid Muhammed, Musa-l-Sninin oludur. Musa-l-Sni, brahim Mkerrem al-Mucabn oludur. brahim Mkerrem al-Mucab ile Sultan- Horasan Aliyy ibn-i Musa-l-Rza kardetir. Aliy-al-Rza, brahimal- Mucab, Abbas, Kasm, Hamzann Analarnn ad, Necmet-al-Nesevviye olup, mam Aliyy-al Rzann kardei olan brahimal- Mucab, mam Musa-l-Kzmn oludur. Musa-l-Kzm ise, mam Cafer-i Sdkn oludur. Harun Reitin halifelii dneminde binlerce Bermekli* ldrlmt. 786 ylnda halifelie gelen Harun Reit, hocas olan Yahya Bermekiyi kendisine vezir yapmt. Devleti oullar ile birlikte ynetip devleti denetim altnda tutan Bermekliler ynetimde olduklar on alt yl boyunca byk bir ekonomik gcn olumasn salamlard. Harun Reit, 803 ylnda hocas olan vezirinin olu Cafer Bermekiyi 36 yanda idam ettirdi. Akrabalarn zindana attrp mal ve mlklerine el koyarak taraftarlarn katletti. Devlet iinde karlar atan iki gruptan biri olan Bermekiler, ran ve dou blgelerindeki devlet kademelerince destekleniyordu. Harun Reitin vezirlie getirdii Fazl ise Arabistan ve bat blgelerini temsil ediyor ve destekliyordu. 809 ylnda 44 yanda iken len, Halife Harun Reit dneminde Abbasiler, binlerce insan din, mezhep ve milliyet ayrmnn yapld kanl katliamlarla ldrdler. Halife Harun Reitin oullar arasndaki iktidar mcadelesinden, Emine kar zafer kazanan Memun galip kt. Abbasi halifelerinden annesi Horasanl Trk olan Memun, 810 ylnda Sod, Urusana ve Ferganaya ordu gndererek elileri araclyla blge hkmdarlarn kendisine itaat etmelerini istedi. Kulan ehrine (Evliya-Ata* yaknndaki** bugnk Tarti ehri ) kar yaptklar sefer srasnda Sufi ekik b. brahim Belh katledildi. Memun, halifelii dnemindeki isyanlardan iyice bkmt. karklklar nlemek iin, hilafeti Sekizinci mam Ali Rzaya vermek istiyordu. mam Ali Rza bu teklife scak bakmad halde, yaplan youn srar zerine kabul etmek zorunda kald. mm Ali Rzann halifelii dneminde Trkler, Abbasi ynetiminde nemli grevlere geldiler. Halife Memun askerlerinin siyah olan giysi renklerini, Alevilerin rengi olan yeil ile deitirdi.79 Buna kar, Abbasi evreleri byk bir tepki gsterdi. Badat halk ayaklanarak Abbasi soyundan brahimi halifelie getirdiler. Bu srada yolda olan Ali Rzann lm haberi zerine isyan sona erdi. Memun, mm Ali Rza iin grnte yas tutmutu ama,
* Horasann Belh kentinde slamiyetin kabul edilmesinden nce Budistlerin nl Nevbihar tapnan kuran Bermekin soyundan gelen bir aile. Bilgili ve zengin ayn zamanda farkl dnceler kar saygl ve hogrydler. Baz tarihiler ailenin kkeninn Sasanilere dayandrarak Zerdt olduklarn belirtirler. Bermekilerin ho grsn dini sapklk olarak niteleyen Harun Reit o dnemin liberal saylabilecek bu dncesine hogr ile yaklamad * Evliya Ata: Erzincan Kemaliye-Bapnarlar kyndeki Kou Baba Trbesine yre halk tarafndan verilen ad. Bkz. Anadolu ve Avrupada Trk Damgas Kou Baba I. Mslm Ulusoy EKA Yaynclk ** Evliya-Ata:Bugn Kazakistanda bulunan ehir adn Kara Hana ait trbeden almaktadr. Ayrca, burada Kk Evliyaya ait baka bir trbe daha bulunmaktadr. Bu trbenin 1262 ylnda yapldna ilikin kitabesi bulunmaktadr. Bu kitabeye gre gre Ulu Bilge kbal Han Davut Be b. lyasa aittir. Bu blge Talas ehrinin bulunduu blgedir. Hibir iz kalmadan yok olmu olan Talas ehrinin olduu blgede son yllarda yaplan kazlarda eski Trke yazl mezar kitabeleri bulunmutur. Bkz. slam Ansiklopedisi Cilt 4 sf:399 79 Ahmed Cevdet Ksas- Enbiya Cilt:4 Sf:184 Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar 1984

79

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

askerlere giydirilen yeil elbiseler birka yl snra tekrar Abbasilerin rengi olan siyaha geri dndrld. Ehlibeyt soyundan Musa Kazmn ve Hizeranl Mersiyyenin 770 ylnda Medinede domu olu olan mam Rza, 819 ylnda Abbasoullarndan Memun tarafndan zehirlenerek ldrtlerek, Ts ehrinin Senabat kyne defnedildi. 806-807 yllarnda Horasanda ve rann tamamnda byk bir ktlk yaand. Ktln nedeni, Mvernnehrden gelen hububat yolunun kesilmesiydi. 821 ylnda, Ursana hkmdar ailesinden olan Fazl, Dokuz-Ouzlardan yardm isteyerek Ahmet b. Ebi Halide kar sava at. Malup olan Fazl ve Dokuz-Ouzlar bozkrlara katlar. Fazl, bir sre sonra Trklere ihanet ederek Araplarn yannda yer ald. Ursana meliki Kavus, slmiyeti kabul etti. Kavusun olu Haydar ise, Afin*** adyla nlendi. Afin, 841 ylnda idam edildi. Abbasi Halifesi Memn, kardei Emini lkesinin dou eyaletlerinin yardmyla bertaraf ederek, halifelii almt. Bu nedenle, dou eyaletlerinin idaresini Eb Mslimin taraftarlarndan birinin katibi olan, Razik in olu, Bueng ehrinin yneticiliine atand. Razikin olu Musabn olu Hseyin ve Hseyinin olu Tahir, Tahiriler ve Samaniler olarak bilinen hanedann temelini atmlard. Memun tarafndan 821 ylnda kardei Emini yenmesine yardmc olduu iin yaam boyunca Horasan valiliine getirdii Tahir, hutbelerinde Halife Memunun adn kararak. bamszlk ilan etti. Fakat, 822 ylnda aniden lmesi Halife tarafndan zehirlendii iddialarna neden oldu. Yerine olu Talha geti. 830 ylnda Talhann halefi Ebul-Abbas Abdullah, Horasanda bamsz bir hkmdar tavr iindeydi. Abbasi Halifesi Mutasm, 842 ylnda gizli bir suikast ile Ebul-Abbas Abdullah ldrtt. Horasanda, Mvernnehr blgesindeki Belhte Sman ky kurucusu ve reisi olan Smn-hudt, 591 ylnda Trklere snm olan Behram binin torunuydu. 80 Oullar, Halife Memunun hizmetine girdiler. Nuh, Semerkant, Ahmet, Fergana: Yahya a ve lyas, Herat valiliine atandlar. 864 ylnda Semerkant hkmdar olan Nasr dneminde, Mvernnehr blgesi tamamen slam hkimiyetine girmi oldu. Tahiriler ve Samaniler asil bir soydan geliyorlard. ii dncelere yatkndlar. Ancak, bulunduklar mevkiler, Ebu Mslim ve dier ii nderler gibi hareket etmelerini engelliyordu. Ama yinede, kurduklar ynetimlerde yksek tabakalarn isteklerine karn halk tabakasnn dnce ve isteklerinin yannda yer almaktaydlar. Eitimde nemli gelimeler saladlar. Halk arasndaki babozukluklara ve dzensizliklere izin vermediler. Toplumsal anlamazlklar adilane zm yollaryla sona erdirdiler. Abdullah b. Tahir, dnemin bilim adamlarn toplayarak blgedeki sularn ortaklaa ve verimli kullanlmas hususunda almalar yapm, yaptrd kanallar dillere destan olmutu. Abdullahn: limle uramak herkes iin mmkn olmaldr. lim, kendini gzetir ve deersizlerin yannda kalmaz81 sz kendisine rehber oldu. Dneminde en fakir kyl ocuklar bile ehirlerde renim grrlerdi. 821 ylnda Tahirilerin saltanat sona erdi. mam Rzann ve Sebikenin 811 ylnda Medinede doan olu mm Muhammed Taki, Abbasi Halifesi Memunun kz Umml Fazl ile evlenmiti ki, 835 ylnda Ab-

*** Afin: Ursana meliklerine verilen nvan 80 Mool stilasna Kadar Trkistan- sf:225 V. V. Barthold T. T. K Yaynlar 81 Mool stilasna Kadar Trkistan- sf:230 V. V. Barthold T. T. K Yaynlar

80

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

basi Hkmdar Mutasm tarafndan 24 yanda Badatta zehirletilerek ldrld. Knyesi Ebu Cafer olan Muhammed Takinin Cevat, Kaan, Necib ve Taky gibi lakaplar vard. Ebu Mslimin Abbasiler tarafndan hile ldrlmesinin ardndan onun lmediine inananlar, Erdebil civarlarnda bulunan Hrrem Kasabasnda domu olan Bbek (Bbek-i Hamiri) etrafnda toplanarak alk ve yoksullua kar mallarn ortaklaa kullanlmas gerektiini savunarak Bbek syan olarak bilinen ayaklanmay gerekletirdiler. Azerbaycan ve Ermenistanda etkinlikleri artan ayaklanmaclara Abbasiler Hrremiye Taifesi adn vermilerdi. Fakir ve topraksz halktan oluan ve byk ounluunu Trklerin oluturduu ayaklanmaclar ise, kendi dncelerini paylaanlar Dinl-Frec olarak adlandryorlard. Ayaklanmaclar, Ermenistandaki ok etin dalarn arasnda kurulmu olan Buzr Kalesini ele geirdiler. Belli blgelere aknlar dzenleyip yama yaptktan sonra bu kaleye dnyorlard. Krmz elbiseler giyen Bbekler, o dneme gre ortak retme ve ortak tketmeyi baarmlard. Buzr Kalesi civarnda drt yla yakn kanl atmalar oldu. Bu isyann bastrlmas iin Mutasm, 833 ylnda Maverannehr blgesinden olan Trk komutan Afin ve Byk Boay grevlendirmiti. Drt yl sren savalarn ilk dnemlerinde Trklerin geleneksel sava taktikleriyle Bbek, byk baarlar elde etmiti. Afin, bir sava hilesi olarak, dere iinden yryerek Bbeki yenebileceini dnd. Halifenin adamlarndan ay- Bzrk nden gnderip, ardndan da kendisi yrd. Bbek, onlar zerine gece baskn yapp geri kaleye dnmt. Yaplan sava taktii deiikliini farkedemeyen Bbek, kaleye yaklaan askerlerin varlndan da haberdar olmamt. Bbekin adamlar gece kale kapsnda kopuz alp elenirken, Afinin askerleri, Bbeki gafil avladlar. Afin, Bbekin ayaklarn kestikten sonra, gvdesini daraacna asp, kesik ban Mutasma gnderdi. Mutasm, Bbekin kesik ban lke lke dolatrd. 82 Baka kaynaklara gre ise, isyan eden Bbek taraftarlar byk bir darbe yemilerdi. Bizanstan yardm isteyen Bbekin ars zerine Teofilos, ordusuyla 837 ylnda Abbasilere saldrd. Bu srada Bbek, Buzr (Bezz) Kalesine snmt. Afin bu kaleyi kuatnca, Bbek, Ermenilere snmak zorunda kald. Bbekin ailesi Afine teslim oldular. Ermeniler de kendisine snm olan Bbeki, Afine teslim ettiler. Samaraya getirilen Bbek, orada ldrld. 83 Baz kaynaklar, Bbek ile Abbasiler arasnda sren savalarda 250. 000 kiinin ldn belirtmektedir ki, bu kadar ok insann lmesi isyann bykln ortaya koymas bakmndan olduka nemlidir. Liderlerinin ldrlmesi zerine yer altna ekilen isyanclar, gizli yrttkleri almalar sonucu Karamita adyla yeniden g kazanmaya baladlar. Mutasm, 836 ylnda ounluunu Trklerin oluturduu ordusuyla bakent Badattan ayrlarak ehrin dnda Samara kentini kurdu. Bunun nedeni, Trk atllar ile halk arasnda atma km, buna karn da Badat halk ayaklanmt. Mutasm, Badat dndaki araziyi satn alarak buray Trkler iin imar etmeye karar vermiti. Trk komutan Ana, yeni ehri kurduktan sonra bu yer, Trk komutanlar arasnda paylatrld. Trk askerlerin yerli Araplarla evlenmesi yasakland, buraya Horasandan Trk kzlar getirtilerek askerlerle evlendirildi ve evlenmelerden sonra boanma da yasakland. Evlenen kzlara ayrca denek ayrld. Buradaki Trk askelerinin komutanlar genellikle azat edilmi klelerdi. Bu klelerden birisi olan ve Babek isyann bastran Afin, bir sre sonra, isyan edince, gizli din ta82 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Cilt:4 Sf:518 Salam Yaynevi stanbul 83 Claude Cahen, slamiyet Sf: 87

81

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

mak, boulmu hayvan eti yemek, snnetsiz olmak vb. gerekelerle ldrld. Bu olayn ardndan dier Trk komutanlar da halifeler iin sorun yaratmaya baladlar. Mutasm dneminde Trklere verilen nem ve Samara kentinin kuruluu hakknda Yakub unlar yazyor; Mutasm aabeyisi Memun zamannda Semeekanda Nuh b. Esedin yanna Trk klesi satn almak iin adam gnderirdiBen her sene ona bir miktar kle getirirdim. Bylece Memunun salnda Mutasmn yannda 3000 kadar Trk memlku (glm) topland. Hilafet kendisine geince Trkleri toplamakta srar etti. Badatta halkn elinde bulunan Trk klelerden bir ksmn satn ald. Badatta satn ald kleler arasnda Nuaym b. Hazmn memlku Ens, Selm b. El-Ebrasn memlku nak, Al el-Nuaymn memlku zrh Vasif, Zl-Riyasetyen Fazl b. Sehlin memlku Sm el-Dimak vard.Arapa bilmeyen bu Trkler hayvanlarna binip srdkleri zaman salarndaki ve sollarndaki halka arpyorlar, ayak takm onlarn zerine hcum edip bazlarn dvyor, bazlarn ldryordu. Kanlar heder oluyor, kendilerine tecavz edenlere bir ey yapamyorlard. Bu durum Mutasmn cann skt. Badattan kmaya karar verdiSonra avlanmak iin kt. Gezerken Samarrann bulunduu yere vard. Samarray ina ederken Trklerin kesimlerini (iktalarn) btn dier insanlarn kesimlerinden ayrd. Onlar bakalarndan ayr yerlere yerletirdi.84 Oysa, 838 ylnda Bizansllar ile Abbasiler arasnda yaplan savata, Bizans ordular byk bir yenilgiye uratlm ve Afinin ordular Ankaraya kadar ilerleyerek, Teofilosi ldrlmt. Ankaradaki Hdrlktepede bulunan ve halk tarafndan kutsal saylan mezarnTeofilosa ait olduuna inanlmaktadr. 864 ylnda rann kuzey blgesinde Hazar Denizinin kysnda bulunan Deylem Taberistan ve Geylan (Gilan) da Hasan bn-i Zeydi Alev, kendi namna para bastrarak hutbe okutup, Abbasilere kar bamszlk ilan ederek yedi yl bamsz olarak hkm srd. Harun Reit dneminde, yar a, yaayabilecekleri cretlerle altrlan liman iileri Bbekin fikirleri etrafnda toplanmaya baladlar. Genellikle zencilerin oluturduu topluluun lideri olan Reyli Ali bin Mehmet, 867 ylnda isyan etti. Kaynaklarda, Zenci Harbi olarak geen isyanda, zenginlerin mallarna el konuldu. Harun Reitin gnderdii ordular birka kez dattlar, zellikle Arap askerlerini ikence ederek ldrdler. Ali bin Mehmete Habis lakab taklmt. Yaklak be yl sren bu isyan, Ali bin Mehmetin yakalanp bann kesilmesiyle sona erdi. Baz kaynaklar Enel Hakkm enel ilah deilim Hem vallahi hem billah deilim Ben Mansurum haa Allah deilim Onunlaym ondan uzah deilim diyen Hala Trklerinden olan Hallac- Mansurun da bu isyana katld isyan bastrlnca dier isyanclarla birlikte Trklerin yaad dalk blgelere snd deiik kaynaklar tarafndan ifade edilmektedir. Saffariler* hanedan, balattklar isyan ile randaki hkimiyeti ele geirdi. Hamdann kurucusu olan Yakup, eski bir Harici idi. Ancak, Hariciler ile savarken Bst kenti yaknlarnda kardei Tahir ldrld. Yakup, Bst Valiliine atand. 879 ylnda ld.

84 een Prof. Dr. Ramazan bn Fazlan Seyahatnamesi Sf:210 Bedir Yaynevi stanbul 1995 *Saffar Bakrc anlamndadr.

82

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yakup dneminin en nemli zellii sk sk zenginlerin malna el konulmas ve yaplan ileri hakl gstermek iin mahkemelerle uramak yerine, sorunu klla zmesiydi. Sstnl bir kyl ocuu olup, 15 dirhem cretle bir bakrcnn yannda rakla balam, daha sonra eeiyle yk tamacl yapan kardei Amr ile ete kurup, tccar kervanlarn soymutu. Yapt soygunlarda maln bete birini almasyla n kazanp, Tahiriler ile Hariciler arasnda meydana gelen atmalarda Harici Salihi destekleyerek blgedeki yoksullar ve dzen kartlarn etrafnda toplamay baararak. Afganistan ilerine doru yaylmaya balamt. Toharistan ele geirdikten sonra. 873 ylnda Niaburu da ele geirdi. Yakup, Horasan ve btn Irak ele geirdikten sonra etrafnda toplad smaililer ile birlikte Badat zerine Halifeyi devirmek iin sefer dzenlemek iin hazrlklarn tamamladnda, Halife onu bu kararndan dndrmek iin bir eli gndermiti, Halifenin elisini nnde ii sebze, balk ve soan olan bir tahta tabakla karladnda, eli ona Halifenin: Seni aldattlar, Horasan emirliine geri dn, sana hilat gndereceim dediini syleyip kendisini affettiini bildirdi. Yakup ise, halifenin teklifini reddederek, gnderdii cevapta: Ben bakrc olu bir adamm. Babamdan bakrclk renmiim: yemeim arpa ekmei, balk, soan ve tere idi. Bu padiahl, hazine ve serveti aklllk ve yiitlik sayesinde elde ettim. Babadan mirasm yoktur. Senden de bulmadm. Bu defa senin ban Mehdiyeye gndermedike ve hanedann ykmadka durmayacam. Ya sylediimi yaparm: yahut tekrar tere, soan ve balk yemeye dnerim. te hazineleri atm! Askerleri topladm: hazrlandm. Hazr ol senin habercinin ardndan geliyorum85 diyerek ordusuyla Halifeyi devirmek zere Badat zerine yrd. Yolda kulun girerek hastaland ve ld. Yakubun lmnden sonra yerine eekle yk tamacl ve duvar ustal yapan kardei Amr geti. 879 ve 900 yllar arasnda hkm sren Amr b. Leys, Tahirilerle barmak istedi ancak baarl olamad. Halife, Amr b. Leysten ok korkuyordu bu nedenle de camilerde onu lanetlettiriyordu. Amr b. Leys, 892 ylnda Halife Mutezid tarafndan Horasann meru hakimi olarak kabul edildi. Amr, ald gen kleleri yetitirdikten sonra devlet ileri gelenlerine hediye ediyordu. Bu kleler, efendilerinin tm davranlarn takip ederek Amra bilgi veriyordu. Bu dnemde hibir devlet yneticisi klesine dayak atmak cesaretini dahi gsteremiyordu. 899 ylnda Ceyhun nehrinin gneyinde Amrn ordusu Muhammed b. Beer komutasnda Samani Hkmdar smail b. Ahmed ile karlat Amr b. Leys, esir edilerek Emir smailin huzuruna getirildiinde: Seni Halifeden isteyip cann balayacam dedi. Bunun zerine Amr b. Leys: Ben bu zincirden asla kurtulamam sen gvenilir bir adamn bana gnder ona syleyeceklerim var dedi. Emir smail, kendisine gvenilir bir adamn gnderdiinde ona: Git smaile syle ki, beni sen yenmedin: dindarln imann ve Halifenin benden memmun olmay yendi. Senin iin iyilikten baka bir ey istemiyorum. Hazinelerimin listesi yanmda bunlar sana gnderiyorum86. Grmeden sonra smailin adam olup biteni anlattktan sonra hazine listesini smaile verdi. smail b. Ahmed, evresindeki kurmaylarna dnerek:
85 Siyset-Nme Nizml- Mlk Sf:13 TTK Yaynlar Hazrlayan Prof Dr. Mehmet Altay Kymen 1999 Ankara 86 Siyset-Nme Nizml- Mlk Sf:15 TTK Yaynlar Hazrlayan Prof Dr. Mehmet Altay Kymen 1999 Ankara

83

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Akll ve zeki olduu iin beni tuzaa drmek, aldatmak ebedi belaya drmek istiyor dedi. Hazine listesini geri gtrlmesini istedikten sonra dedi ki: Babanz bakrc deil mi idi? Siz de bakrcl biliyorsunuz. Kazancnz ne idi? Hepsi yetimlerin dul ve kadnlarn idi ki, zulm ve bask ile topladnz. Hile ve kurnazlk ile onu benim boynuma yklemek istiyorsun. Kyamet gn hesabn verinceye kadar onlar muhafaza et smail, rann kuzeyine kadar birok yeri hkimiyeti altna ald. Yzyl kadar devam eden Samani Hanedan, Ahmed ile devam etmi o dnemde Arapa tekrar resmi dil haline getirilmiti. 914 ylnda kleleri tarafndan ldrldnde yerine henz sekiz yanda olan olu Nasr getirildi. Ahmedin saltanat dneminde iyi bir komutan olan Hseyin b. Ali Mervezi, iilerin bana geerek isyan kard. syan, Ahmet b. Sehl tarafndan bastrld. 918 ylnda Hseyin b. Ali Mervezi esir edildi. 920 ylnda ise, Aleviler Horasann balca ehirlerini ele geirmilerdi. Bu defa, Ahmet b. Sehl isyan kard ise de Hamuye b. Ali tarafndan bastrld. 922 ylnda lyas b. shak, Ferganada isyan etti. Bu isyanda, Eb Amr Muhammed b Esed tarafndan bastrld. Abbasi Halifesi olan Muktedir dnemde, Musevi inancnda olan Hazar Trk Devleti ve Maniheizm inancnda olan Dokuzouzlar ( Uygurlar), hem Araplarla hem de Samanilerle sava halindeydiler. Hazar Trkleri, 922 ylnda til ehrinde bulunan bir caminin minaresini ykmlar ve mezzinini ldrmlerdi. Bunun gerekesi ise, spanyann Endls blgesinde bulunan Yahudi havralarnn Araplar tarafndan yklmasyd. Dier taraftan Dokuzouzlar da, Samani Devletine ltimatom vererek Maveraunnehr blgesindeki Maniheist Trklerin herhangi bir takip ve zulm ile karlamalar halinde kendi blgelerinde yaayan Mslmanlarn ldrleceini bildirdiler. 10. Yzyl Arap gezginlerinden ve din bilginlerinden olan ve Abbasi Halifesi Muktedir tarafndan 921 ylnda blgeye bir eli grubuyla gnderilen, bn Faldan, Aral Glnn Kuzeybatsnda yaayan Ouzlarn beyi ile bir grme yapm, bu Bey, bn Fadlana: Kadirimutlak Efendinizin (Tanr) kars var m? diye sorunca, bn Faldan byk bir aknla dmt.87 Bu konumadan da anlalaca zere Trkler, amanist inanlarnda var olan eyhlerini tanrlatrma anlaylarn da srdrmekteydiler. Bu dnemde; Abbasi Hilfeti, Trkistanda Mslman olan Ezgi Trkleri, Dou Trkistanda Aleviler, Takentte Maniheistler ve Bulgar Trkleri tarafndan tannmyordu. Bunlara kart bir uygulama ise, Harizm taraflarnda baz Mslmanlarn, Emeviler dneminin yaygn uygulamalarnn devam olarak namazlardan sonra Hz.Aliyi lanetleme ve telin etmeyi srdrmeleriydi. 88 930 ylnda iiler ve Gazilerden oluan Deylemliler isyan ederek, Buhara Kalesinde hapis olan Yahyay kurtarp, emir ilan ettiler. Nasrn dneminde Horasanda ok geni bir ii isyan oldu. Bu isyana emir dahi katld. Ebul-Hseyin Muhammed b. Yahya, Niaburda, Halife ilan edilince, Nasr, kendisini Buharaya davet edip, bir sre alkoyduktan sonra serbest brakp, hilat giydirerek, maa balamak zorunda kald.

87 bn Fadlan Trkler ve tekiler- Seyahatname Sf: 20 stiklal Kitabevi Ekim 2005 stanbul 88 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:77 Enderun Kitabevi 1981

84

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

10. Yzyl balarnda Fatmler, Horasana girmeye balaynca, Hseyin b. Ali Mervezinin halefi Muhammed b. Ahmed Nahebi ve devlet erkannda bulunan birok kii ii oldu. Buharann meliki Hseyin de, Karmat oldu. Karmatilik, ilk dnemlerinde Batn-smail kkenli, dinselsiyasi bir hareket iken, 877 ylndan itibaren klelerin isyan ile balayan, iftilerin ve iilerle yoksul halkn oluturduu yenilik ve adalet iin mcadele eden bir harekete dnt. Lideri olan smail dai* (Daveti) Hamdan Karmatn adyla anlmaya baladlar. Karmata gre: Cennet ve cehennem bu dnyada idi. Bu dnyann zenginlikleri ortak ve eit bir ekilde datlmalyd. Dini ynden ise halifelik Hz.Aliye ve Ehlibeytine aitti. Herkese ait olan mallarn ortaklaa kullanlmas gerekliydi. Karmat taraftarlar varlklarn ortaklaa kullanyorlard. Bu ilkenin uygulanmasnn rneklerinden biri de Cennet Ekmei ad verilen, herkesin katld ortak yemeklerdi. slmiyetin getirdii yasaklarn kaldrlmasn savunan Karmat, eitli yrelere dailer gndererek Abbasilere kar olan tm gleri rgtlyordu. Arap egemenliine kar ulusalc tepkinin dorua ulat Horasanda meydana gelen isyanlarda, Muhammed al-Nasafi alBarzai, Samani hkmdarlarn Karmatilie davet etmiti. Karmatilik, halk arasnda byk bir kabul grmeye balam, Rey ehrinde Halaf ile balayan ilk hareket, Talakana kadar yaylmt. Czcan Emiri de Karmat olmutu. Karmati Hareket, Suriye, Yemen ve Kuzey Afrikada da devam etmekteydi. Karmat dailerinden olan Ebu Said Hasan, Bahreynde baarya ulaarak ynetimi ele geirmiti. Karmatilerin ynetimde olduu dnemde Kbedeki kutsal ta Hacer-l Esved yerinden sklp Ahsaya nakledildi. Bu ta, 20 yl sonra Fatmiler dneminde tekrar Kbeye geri gtrld. Karmat dailerinden Ebu Abdullah, 909 ylnda Kuzey Afrikada devlet kurduysa da, Fatmler Devletinin kurulmasyla varlklar sona erdi. Hasan Sabbah, faaliyetlerine devam etti. 10. Yzylda Fatmler ve 11. Yzylda da Drzler, Karmat inanlarnn srdrcleri olmulardr. Samani hanedanndan Emir Nasr, blgedeki hzl gelimelerin etkisiyle ii olmutu. Bu gelime, blge ulemasnn bir ksmnn tepkisine neden oldu. Yobaz ulema, Trklerin yaad Balasaguna yaplan bir seferi bahane ederek blge halkn kkrtp, emiri tahtan indirmeyi ve blgedeki Karmatileri katletmeyi planlyorlard. Nasrn olu Nuh, babasna yaplacak olan suikast haber alp, tertipilerin ban sarayna davet ederek idam ettirdi. Bu olaydan sonra emir Nasr, tahtn olu Nuha brakmak zorunda kald. Nuh, ynetimi ele aldktan sonra babasn zincirleterek kaleye hapsetti ve mallarn blgedeki Snnilere datt. Nuhun saltanat dneminde Mvernnehr ve Horasandaki iiler-ki bunlarn ok byk ounluu Trkmenlerdi- korkun bir katliamla kar karya kalmlard. iiler yer altna ekildiler ve bu dnemden sonra iilik, blgede gizli bir mezhep haline geldi. Yaanan olaylar, 943 ylnda Nasrn lmne neden oldu. Nuhun saltanat dneminde Samaniler ke gemiti. Kendisini tamamyla babasnn dncelerinin kart olan Snni ibadetine vermi, gndz be vakit namaz klarken geceleri de her saatini namaz klarak geiriyordu. O kadar byk bir taasub altna girmiti ki, pazartesi ve perembe gnleri oru tutup, devlet ileriyle ilgilenmiyordu.

* Batn inanlarda kendilerine katlmalar iin ar yapan kiilere verilen ad. Daveti

85

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

944 ylnda Harizmde isyan kt. Ama Nuhun, Horasan Valisi Ebu Ali agani ve Trklerle savaacak ordusu yoktu. Horasanllar, vali Ebu Ali aganiden srekli olarak ikayetiydiler. Bu ikayetler zerine Nuh, valilie Horasandaki Trk Partisi Lideri olan brahim b. Simcru atamak istedi fakat baaral olamad. 947 ylnda Horasan Valisi Ebu Ali aani Mezopotamyada bulunan Nuhun amcas brahim b. Ahmedi getirdi. Birlikte Buharay el geirdiler Nuh areyi kamakta buldu. Samanlerin egemen olduu yerlerde alimler byk bir itibar gryorlard. Alimler, hkmdarlarn huzurunda yer pmek mecburiyetinde deillerdi. Samaniler dneminde Trkmenler iin nemli bir merkez olan sficab (Sayram)n hkmdar ylda drt ake vergi, bir sprge ve baz sembolik hediyeler gndererek Samanilere balln bildirirlerdi. 840 ylnda sficab, Abbasilerin egemenliine girdi. Buras 10. Yzyla kadar Trk slalesi tarafndan ynetiliyordu. Vergiden muafiyetinin yannda nemli imtiyazlara da sahipti. zellikle, Mutasm dneminde Trk hassa ordusu, Sod, Fergana, Ursana ve atan gelenlerle birlikte Abbasi hilafet ordusunun en gl desteiydi. Mvernnehr tamamyla slmiyeti kabul etmi, stelik komu Trklerin de slmiyeti kabul etmesi iin onlara kar aknlar dzenlemekteydi. Ebu Mslim, taraftarlar ve dier ia nderleri (Dailer) bir yandan Trk milli zelliini korurken, dier yandan demokratik talepler iin verilen mcadeleye de nderlik ediyorlard. Taberistan ve Deylemde kyllere ait otlaklara, blgenin vekili Hristiyan Cabir b. Harun tarafndan el konulmutu. Bu olaya tepki gsteren halk, Ehlibeyt soyundan Hasan b. Zeyd nderliinde isyana balad. 864 ylnda meydana gelen olayda valilik makam isyanclar tarafndan ele geirildi. Kyllerin haklarna tecavz edilmesi sonucu balayan isyanda, ele geirilen ynetim, yirmi yl isyanclarn elinde kald. 884 ylnda isyan bastrld. Abbasiler, Trklerin Araplarla kaynamasn istemiyorlard. Bundan dolay Trkler iin zel iskan blgesi olarak Samara ehri kurulmu, Ehlibeyt soyundan mam Muhammed Takinin, 829 ylnda Medinede doan olu mam Naki de, Samaraya getirilerek, burada zorunlu iskana tabi tutulmutu. Kuran, bu blgede Trke olarak okundu ve yrtlen faaliyetlerin sonucu Trklerin slmiyeti kabul etmelerine nemli katklar saland, Gnmzde, iilerin nemli ziyaret merkezlerinden olan Samarann imam Naki ise, Abbasi Halifesi Mutemet tarafndan 868 ylnda Badatta aslarak ldrld. Samarada yaayan Trkler ile Ehlibeyt soyu arasnda o kadar iyi ilikiler gelimiti ki, Trkler, mam Naki ve Susenden 846 ylnda Badatta doan olu mam Hasan ElAskernin Trk olduuna inanyorlard. zellikle, el Mutezi devrinde Ehlibeyt ve yandalar iddetli takiplere ve ikencelere uramaktayd. Imam Hasan El Askeride yaam boyunca defalarca tutuklanarak zndana atld. Halife Mutemit tarafndan 874 ylnda zehirlenerek ldrldnde 28 yanda olan Imam Hasan El Askerinin hi ocuu olmadn baz kaynaklar iddia etmektelerse de inananlara gre, Mehdinin babasyd. Soyu Imam Mehdide son bulmutur.On iki mamlarn sonuncu olan. mam Hasan El-Askernin Nercisten 869 ylnda doan olu mam Mehdinin Alev, inannda nemli bir yeri vardr. Babas gibi Abbasiler tarafndan ldrleceinden korkulan mm Mehdi, babasnn ldrlmesinden sonra halktan gizlenmitir. Alevi inancna gre, Mehdi lmemi, gizli alemlere ekilmitir. Vakti tamam olunca ortaya kacak (yer yzne inecek) ve btn insanl zulm ve esaretten kurtaracaktr. Mehdinin ne zaman gelecei ise belli deildir. Bir an meselesi de olabilir, asrlara yaylm geni bir zaman da olabilir. Bu olay, kk gizleni olarak adlandrlr. Bu gizlenie 86

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

gaybet-i surada denilir. Bu gizleni srasnda Ebu Hasan Ali, Mehdi ile mmeti arasnda elilik grevini stlenmitir. Elilik grevini yrten Ebu Hasan Ali lnce, byk gizlenianlamna gelen gaybet-i kbra dnemi balamtr. Bu byk gizleniten sonra Mehdi hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Alevler, byk gizleni gnnden beri mam Mehdinin bir gn kurtarc olarak geleceini beklemektedir. Bu bekleyi tm Alevi- Bektai ozanlarnn dizelerine yansmtr: Uyan gafil insan gafletten uyan Yol uradr Horasann prine Ay ile gn gibi parlyor ayan Mihman olur gerek erin varna Mehdi u aleme geldii zaman Bugnk gnn koyma yarna Herkes ettiini bulur diyorlar Hakverdi89 Mehdiye kle diyorlar 913 ylnda Samanilere kar Deylemde yeni bir isyan balamt. Blge halkna zulmeden ve haklarn gasp eden yneticilere kar balatlan isyann nderliini yine Ehlibeyt soyundan gelenler yapyordu. Hasan b. Ali el-Utr, halkn haklarna tecavz eden yneticilere kar halk, kendi etrafnda toparlam ynetimi devirerek tarafsz ve demokratik ekilde srdrlen idare oluturmutu. Blgede slamiyet, Hasan b. Ali el-Utrun demokratik ynetimiyle bar bir ekilde yaylyordu. Tarafsz ve demokratik idare Hasan b. Ali el-Utr lnceye kadar devam etti. Samanilerin blgedeki hkimiyeti Tahir b. Fazln, Belh Kuatmasnda ldrlmesi ve askerlerinin dalmasyla sona erdi. Atalar Karahanllar olan Dokuz Ouzlarn kollarndan olan Yama Boyu, Kagar igal etti. Mslmanl kabul etmemi olan Trkler, Balasagunu ele geirdiler. Samaniler arasnda meydana gelen i kavgalarda, Samani ileri gelenlerinin bir blm Karahanllara snmt. Snmaclarn Satuk Bura Hana slmiyeti reterek Mslman olmasn saladklar deiik kaynaklar tarafndan ifade edilmektedir. Kaynaklara gre, Satuk Bura bir gece ryasnda, bir adamn cennetten indiini grr. Bu kii kendisine: Gerek bu dnyada, gerek gelecek dnyada kurtuluunu salamak iin slmiyeti kabul et! der. Satuk Bura Han, bundan sonra slmiyeti kabul eder. Minorskyye gre slamiyeti ii olarak kabul eder.90 Satuk Burann slamiyeti kabul ediinin destanlatrlm anlatmna gre; Hz.Muhammed Miraca ktnda, kendisinden nceki btn peygamberleri grr, fakat aralarndan birisini tanyamad iin Cebrailee onun kim olduunu sorar. Cebrail; O peygamber deildir, Bu zat sizin lmnzden yl sonra yer yznne inecek ve sizin dininizi Trkistanda yayacaktr diyerek cevap verir. Hz.Muhammed bu cevap zerine ok sevinerek, Miratan sonra bu kutlu ahs iin dualar ederken, birden karsnda krk atl belirir. Krklarn ba Satuk Bura Handr. Yllar sonra Kagar Hkmdarnn bir olu olmu adn Bura Han koymulard. Onun doduu gn byk depremler olmu, su kaynaklar kurumutu. Dnemin falclar onun byd zaman Mslman olacan anladklar iin ldrlmesi gerektiini nermiler, ancak annesi, Bura Hann ldrlmesini engellemiti.

89 Ulusoy. Mslm -Anadolu ve Avrupada Trk Damgas Kou Baba I- 2002 Ankara 90 Avcolu Doan, -Trklerin Tarihi- Cilt :3 Sf:1399 Tekin Yaynevi -1990 stanbul

87

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Satuk Bura on iki yana geldiinde krk arkadayla ava km ve bir geyik kovalamaya balamt. Bir sre sonra geyik ihtiyar bir adama dnmt. O zaman ihtiyarn Hzr olduunu anlayan Satuk Bura, onunla sohbet ederek nasihatlerini dinledi. Bir mddet sonra babas len Satuk Burann annesi amcas ile evlenmi, Satuk Bura onu slam dinine davet etmiti. Ancak amcas onun davetini kabul etmedi. Bu srada yer yarlarak amcas bu yarn iine derek kayboldu, onun yerine Satuk Bura tahta oturdu. slamiyet hzla yaylmaya balad. Btn Trkler slamiyeti kabul etti. Satuk Bura doksan yandayd. Ald ilahi bir emir zerine Kagara dnmt ki, drt kzndan yaa ikincisi olan Alanur bir gn evlerinin nnde grd bir arslandan korkarak baylmt. Ayld zaman bir ocuu olduunu anlad. Doan ocuun Hz.Alinin nurundan doduuna inandklar iin adn Seyyid Ali Arslan koydular. 960 ylnda 200.000 adrlk bir Trk boyunun slmiyeti kabul ettii tarihi kaynaklar tarafndan belirtilmektedir. slmiyetin douundan belli bir mddet sonra halifelii ele geiren Emevilerin dneminde slamiyet, bozkrlarda yaayanlar ve gebeler arasnda kabul grmyordu. Bu dnemlerde Horasanda Sufiler ve eyhler, tasavvufi dnceleriyle bozkrlar etkileri altna almaya baladlar. Onlarn dnceleri ve uygulamalaryla gemi dnemlerde egemen olan yerel dinler, slamiyet ile kaynatrlyordu.

88

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Knk Boyunun babuu olan Dukak, gc ve etkisi nedeniyle kahraman ve kuvvetli anlamna gelen Demir bal sanyla anlyordu. Bu nedenle de, Ouzlarn Yabgusu onun fikrine bavurmadan bir karar vermiyor, Yabgu, slmiyeti kabul eden lkelere sava ilan ettiinde, Dukak onu bu savatan vazgeirmek iin byk bir aba harcamak zorunda kalyordu. Birgn aralarnda geen sert bir tartmadan sonra, Yabgu sinirlenerek Dukaka tokat vurmu, bunun zerine taraflar arasnda kan kavga, ancak uzun sren mcadelenin ardndan barla sonulanmt. 91 Daha sonralar da Yabgu, Trklerden susuz bir oyman cezalandrlmasna karar verdii iin Dukak, Yabguya kar km, yine aralar bozulmutu. Dukak ve Yabgunun kavgalarnn birinde Dukakn Yabguyu ldrecei srada dier ileri gelenler araya girerek kt sonu nlenmiti. Dukakn Seluk adnda bir olu olmu doumdan sonra Dukak lnce Seluk, Yabgu tarafndan yetitirilmiti. Seluk, en yksek askeri komutanla (Suba) getirilerek byk baarlara imza atm, onun baarlar karsnda, bata Yabgunun kars olmak zere birok kii kskanlk gstererek Seluk ile Yabgunun aralarn bozmak iin ellerinden geleni esirgememilerdi. Seluka ynelik entrikalarn sonucu olarak sficabn bats ve gneybatsnda yerleik, Ouzlarn Knk Boyu, Selukun liderliinde blgeden ayrlarak Cend ehrine yerletiler. Seluklular Cende geldiklerinde, blge valisine bavurarak, kendilerine slmiyeti retecek bilginler salanmasn istediler. Bylece, baz taraftarlaryla birlikte Seluk, slmiyeti kabul ederek Cendin slamiyeti kabul eden halkndan vergi almak isteyen , Mslman olmayan Trklere : Biz artk Mslman olduk, Mslmanlar da, kafirlere vergi vermezler. Bundan byle size vergi vermeyeceiz diyerek onlarla savaa tutumular ve Mslmanl kabul etmeyen Trkleri yenmilerdi. Selukun Mvernnehre geldii srada blgede Samani emiri Nuh hkm srerken, dier blgedeki emirler Nuha kar isyan halindeydiler. Seluk olu sraili,* Nuha

n k Bo yu , slm i yeti Kabul E diyo r lar

91 Mevdudi Seluklular Tarihi Sf:65 Hilal Yaynlar Ankara 1971 * srailoullar olarak da bilinen Yahudilik, brahim peygamber tarafndan kurulmutur. Onun lmyle yerine shak, daha sonra da Yakup gemitir. Yakubun dier ad da savaan Tanr anlamna gelen sraildir.Yahudilikte Tanrya Yahova (Yahve) ad da verilir.M. Filistinde bir krallk kuran srailoullar, Asurlularn saldrsna uram, Kudsteki tapnaklar yklarak Babile srgn edilmilerdi. Daha sonralar Pers Kral Keyhsrev yurtlarna izin verdiyse de, Yahudiler dnyann eitli yerlerine dalmlar ve Diaspora denilen topluluklar oluturmulard. Yahudiliin esaslar 39 kitap halinde toplanm, bu kitaplardan ilk srada yer alan 5 tanesi Tevrat(Tora) olarak bilinir. Yahudilerin, Kudsteki tapnaklar ykldktan sonra ibadetlerinihavralarda yapmaya balamlar. Bu yerler iin Yunanca toplanma anlamna gelen sinagog da denilmitir. Yahudiliin esaslar XII. Yzylda sistemletirilmeye balanarak 13 madde halinde toplanmtr. Yahudi inancna gre Tanr bir olmasnn yannda onun yaratcs ve koruyucusudur. lmszdr, ruhtur ve hibir ekilde temsil edilemez. Tanrnn buyruklarna uyanlar hem bu dnyada hem de teki dnyada dllendirilir. Musa, Yahudilere gre peygamberlerin en bydr.Onun btn szleri kabul edilmek zorundadr.Yahudilerin 10 Buyruunda Yahovadan baka tanr yoktur. Adam ldrmemek,anaya babaya saygl olmak,zina yapmamak, hrszlk yapmamak,yalanc tanklk yapmamak, komu malna gz dikmemek gibi temel ilkelerdir. Yahudilerde cumartesi gnleri kutsaldr.

89

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yardma gndererek onu destekledi. Bu sava srailin destekledii Nuh kazanrken, Bura Han yenilmi ve Seluklularn blgede n ve gc artmt. 992 ylnda, Seluk Cendde lnce, Selukun oullar (srail) Arslan, Mikail ve Musa, Buhara taraflarna gitmek isteyince Samaniler ile aralar bozuldu. Onlar da, Bura Han ile birlemek istediler fakat kabul gremeyince, Cende geri dnmek zorunda kaldlar. Samani gaziler tarafnda esir alnm olan Trklerden olan Sebk-Tegin, Horasanda Alp-Tegine satlmt. Sebk-Tegin, gsterdii stn meziyetleri nedeniyle ksa sre iinde efendisi tarafndan takdir edilmeye balamt. Gaznede Mansurun iktidara gelmesiyle Sebk-Tegin ve Alp-Tegin, Gaznede byk baarlar elde ettiler. 997 ylnda Sebk-Tegin Gazne emiri oldu. Ceyhunun gneyinde yer alan btn blge, SebkTeginin hkimiyeti altna girdiinde, Samaniler ve Karahanllar arasnda snr Katvn bozkrlar olmutu. slmiyetin douundan yaklak 150 yl sonra, Da Hann soyundan gelen Salur Han ve evresindekiler slmiyeti kabul etmiler Salur Han, Kara Han sann alnca, slmiyeti kabul etmeyen Trk boylarndan kendilerini ayrmak iin Trkmen adn aldlar. Daha sonra yaadklar yerlerden g ederek bir blm bat Ermenistana, bir blm de Hazar Denizinin dousuna yerleerek, Bat ve Dou Trkmenleri olarak ikiye ayrlm oldular. Bilgin kiileri etrafnda toplayp, tekkeler ve mektepler in eden Kara Han (anak Han)n olu Musadan sonra yerine geen Bura Han, 999 ylnda Buharay ele geirdi. Buharann ele geirilmesinden sonra Musann yerine geen Ahmed Han, slmiyeti kabul etmeyen Trklere kar savalar dzenleyip onlar slmiyeti kabule zorlad. Yerine geen kardei Arslan Han dneminde ise, slmiyeti kabul edenlere kar cmert davranp, Ceyhun nehrinin kar taraflarndaki Trklerin slmiyeti barl yoldan ve kendiliinden kabul etmelerini salad. Arslan Hann 1031 ylnda lmyle yerine geen Yusuf Kadir Handa ayn anlay devam ettirdi. 1047 ylnda zehirlenerek ldrldnde yerine Semerkand hkmdar olan Tama Han geti. Taman olu lik Han, Alpaslann kz ile evlendi. Ouz Hann olu Deniz Hann soyundan gelen Seluklular, 10. Yzyl sonlarna doru Gazneli Mahmud tarafndan Horasanda yerletirilmilerdi. Selukun Mslman olmayan Ouzlarla yapt savata hayatn kaybeden olu Mikailin oullarndan Turul Bey, Abbasi halifeleri tarafndan kollanan Bveyhoullarnn ynetimine son vererek, ynetimi ele geirdi. Turul Bey bylece en byk emir anlamna gelen Emirl mera nvann alm oldu. 999 yl Mays aynda, btn Horasan hkimiyeti altna alan Mahmud, Abbasi halifesine mektup gnderek, Samanilerin halifeye bal olmaktan vazgetiini bahane ederek, Horasan hkimiyeti altna aldn yazyordu. Samaniler, Karahanllara kar direnmek istedikleri halde, bir trl baarl olamyorlard. Buharadaki camilerin hatipleri Samani hanedann ven vaazlar veriyorlar ve halk hanedan korumak iin silahlanmaya armalarna karn bir destek salayamyorlard. nk, Samanilerin demokratik bir ynetim sergiledii ii hkimiyeti dneminde smailin, Snniler tarafndan ldrlm olmas, birliin oluturulmasnn nndeki en byk engel tekil ediyordu. Samanilerin son dnemlerinde Mvernnehrde iiler hakim durumdayd. nl Trk bilgini bn Sin, babas ve kardei de bunlardand. Samaniler, dine ve din adamlarna kar byk bir sayg ve hrmet gsteriyorlard. Ancak, Snni ulema, Samani hanedan tarafn desteklemedii gibi, onlarn karsnda yer alan hareketlere de destek veriyordu. 90

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

999 ylnn Ekim aynda Karahanl lek Han, Buharay igal ederek Samanilerin hazinesine el koyunca, blgedeki Samani egemenlii sona ermi oldu. Samanilerin ortadan kaldrlmasyla birlikte, Karahanllar ile Gazneli Mahmud arasnda, topraklarn bllmesi hususunda anlamazlk balamt. 999 ylnn Kasm aynda Gazneli Mahmud hkmdar olmu, Sultan nvann alarak, 1017 ylnda Harizmah lkesini ele geirmiti. Harizmah ordusunun ba-hacibi olan Buharal Alp-Tegin, hkmdara kar isyan ederek hkmdarn snd kaleyi atee vermi, kaleyle birlikte hkmdar Memunu yakarak ldrdkten sonra emirin 17 yandaki yeeni EbulHaris Muhammed b. Aliyi tahta karmlard. Aslnda, lkenin idaresi, AlpTegin ve onun tayin ettii vezirin elindeydi. syanclar, lkedeki zenginleri soyarak ldrrken, bu kargaa iinde birbirlerine kar ahsi dmanlk besleyenler de, dmanlarn ortadan kaldrma frsatn bulmulard. 1017 ylnn Temmuz aynda Gazneli Mahmudun ordular, Buharal Alp-Tegin ve Seyyad Tegin Han esir alp, fillerine ineterek ldrdler. Daha sonra da cesetleri fillerin dilerine balayarak ehir ehir tehir ettiler. ldrlenlerin cesetleri Memunun mezar zerine dikilen daraalarnda gnlerdir sallandrldlar. Gazneli Mahmud tarafndan cezalandrlanlar arasnda iiler, iiliinden phe edilenler, ksacas Sultan Mahmudun ortadan kaldrmak istedii tm rakipleri de bulunuyordu. 1020 ylnda ittifak yapan Arslan Han ve Kadir Han, Gazneli Mahmudun ynetimindeki Horasan istila edince, Belh civarlarnda byk bir bozguna urayarak hemen hemen hepsi katledilmilerdi. Gazneli Mahmud, o kadar byk bir katliam yapmt ki, Ceyhun nehrinin zeri l Trkmenlerin krmz klahlar ile kaplanmt. Bu srada Turul Bey de esir edilmi, kardei ar Bey, baskn dzenleyerek Turul Beyi esirlikten kurtarmay baarabilmiti. Gazneli Mahmud, Knk Boyundan Selukun olu srail (Arslan Yabgu)i sarayna davet ettiinde bu davete srail, askeri kuvvetleriyle gitmek istemiti. Bunu renen Gazneli Mahmud, sraile tekrar haber gnderip, Benim askeri yardma ihtiyacm yok, sadece yaknlarnla birlikte gel diyerek srailin yakn evresi ile birlikte gelmesini salad. sraili byk bir tren ile karlayan Gazneli Mahmud, tahtndan inerek onu karladktan sonra, tahtnn yanna beraberce oturdular. Gazneli Mahmud, sraile: Biliyorsun Hindistanda kafirlerle cihat ediyoruz, Oraya gittiimizde askere ihtiyacmz oluyor. Byle bir durumda bize yardmc olmalsn dedi. srail(Arslan Yabgu) kendisine olumlu cevap verdi. Gazneli Mahmud: Bize ne kadar askerle yardmc olabilirsin diye sorduunda srail, okluundan iki oku ekip birini Gazneli Mahmuda uzatarak: Askere ihtiyacnz olduu zaman bu oku oymamza gnderirseniz size yzbin kiilik bir asker gnderilir, ikincisini gnderdiinizde ise, iki yz bin kii gelir diye cevaplad. Gazneli Mahmud, daha fazla askere ihtiya duyulduunda ne yaplabileceini sordu, srail kolundan iki ok daha ekip: Bu oklarn herbirini Bigan-kuha gnderdiinizde ellier binkiilik svari gelir dedi. Gazneli Mahmud: Daha fazla ihtiya olursa ne olur dediinde, srail, yayn karp Gazneli Mahmuda vererek: Bunu Trkistana gnder, o zaman ikiyzbin asker yardma gelecektir dedi.

91

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Seluklularn kuvvetini anlayan Gazneli Mahmud, bunlarn birgn kendi bana bela olacan dnerek, Seluklular ortadan kaldrmay planlamaya balad. Onurlarna verdii enliklerde srail ve adamlarn iyice sarho ettikten sonra, sraili o gece Hindistana gnderip, Kalender Kalesine hapsetti. Bu olayn ardndan adamlar sraili hapisten karmalarna ramen, blgenin yabancs olduklar ve yolu bilmediklerinden dolay lde kayboldular. Yakalanacaklarn anlayan srail, kendisini karan Trkmenlere: Siz yurda dnp haber verin, memleket elde edin, idareyi ele almaya aln. Gazneli Mahmud kle evladdr. Nesli nesebi asil ve yksek deildir. Zalim hilekrdr, memleketi onun elinde brakmayn diyerek onlardan ayrld ve yakalanarak tekrar kaleye hapsedildi. Olu Kutalm babasn kurtaramak iin abalarken, onun ld haberini ald ve intikam almak iin yemin etti. srailin lmnden sonra Seluklulardan drt bin adrlk bir grup, Turul ve ar Beyin Seluklu ailesinin bana gemesini kabul etmeyerek, Gazneli Mahmudtan otlak isteyip, Horasana yerletiler. Ancak, Horasan valisinin davranlarndan honut olmadklar iin, atmalar balad. Blge valisine destee gelen Gazneli Mahmudun ordular Seluklulara byk bir darbe indirdiler. Gazneli Mahmud dneminde, binlerce kii, iilik suunun yan sra ar vergiler yznden ldrldler. Ar vergiler nedeniyle halk, tarm yapmaktan vazgetii iin retim de olmuyordu. 1011 ylnda Niaburda mthi bir ktlk yaand. Yz bin kiinin bu ktlktan ld deiik kaynaklar tarafndan belirtilmektedir. Dini ve siyasi dnceleri bakmndan muhafazakar anlaya sahip olan Gazneli Mahmud, eyhleri ve ulemalar kendi siyasetini takip etmeleri kouluyla destekliyordu. Niaburda Kerrmilerin* kurucusu olan Ebu Abdullah Muhammed b. Kerramn olu olan Ebu Bekr, Gazneli Mahmudun sa koluydu ve asli grevi iileri cezalandrmakt. iilerin merhametsiz bir ekilde cezalandrlmas ve mallarna el konulmas, blge halknn nefretine neden olmutu. Bu durum karsnda Ebu Bekri harcamaya karar veren Gazneli Mahmud, onun yerine byk babas Samani ileri gelenlerinden olan, Ebu Ali Hasan atad. Ebu Ali, Kerrmilerin byk bir ksmn cezalandrd. Ulemann temsilcilerine zellikle Alevilere, hkmetin emirlerini yerine getirdikleri taktirde kendilerine dokunulmayacan ve itibar greceklerini ilan etti. Gazneli Mahmud, Hindistana yapt seferlerde bol miktarda ganimet ele geiriyordu. Bu seferlerin dinin yaylmas gibi bir amac yoktu. Onun hedefi sadece ganimet elde etmekti. Gazneli Mahmud, lke iinde herhangi birinin mallarna el koymak istedii zaman onu, iilikle itham ediyor, bu ekilde de onun mallarna el koyduu iin, kendini hakl gstermeye alyordu. Gazneli Mahmud, uygulad baskc yntemlerle casusluk faaliyetleriKerrmilik: Ebu Abdullah Muhammed b. Kerram el-Sicistani tarafndan kurulmu bir inan akm. Niabur, urin ve Heratta taraftarlar bulunmaktadr. Siyaset ve fkh alannda farkl grleri bulunmaktadr. Bunlarn banda ayn anda iki halifenin olabileceidir. Bundan dolay Hem Hz.Ali halife olabilir, hem de Muaviye ayn zamanda halife olabilir. Hz.Ali hak, Muvaiye asi de olsa halifeye itaat etmek gereklidir. Yolculuk srasnda klnan namazlarda ekli uygunlua gerek yoktur. ki kere tekbir getirmek yeterlidir. Gzle grlen pislikler namaz klnmasnn nnde engel deildir. Gzle grlmeyen pisliklerden arnmak gerekir. lnn ykanmas ve ardndan namaz klnmas farz deildir. lnn yalnzca kefenlenerek gmlmesi yeterlidir. Kiinin slama girmi olmas farz olan ibadetler iin niyet anlamn tar. Kerrmiye 12 kola ayrlmtr. Bunlarn en tannmlar, Abidiye, Tuniye, Zerrinniye, shakiye, Vahidiye ve Heysemiyedir. Bu inan akmnn ar kollar;Allah, ar zerinde oturtarak evreni yneten, eli ve ayaklar, gz, ba bulunan bir canl olarak kabul ederler.

92

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

nin de gelimesini salamt. Hatta, olu Mesutun peine bile hafiye takp, onu da izlettiriyordu. Gazneli Mahmudun lmnn ardndan olu Muhammed, ksa bir sre tahta getiyse de 1030 ylnda dier olu Mesud tahta oturdu. Babasnda bulunan btn kt huylar ve olumsuzluklar zerinde toplam olan Mesud dneminde byk hrszlar yerine kk hrszlar cezalandrlarak gstermelik adalet uygulanyordu. Dier yandan byk hrszlar, aldklar mal ve paralar Mesud ile paylayorlar ve faaliyetlerine daha rahat devam etme imkan buluyordu. Hrszlarn en nllerinden olan Horasan valisi Ebul Fazl Suri, Sultan Mesuta nemli miktarda hediyeler gnderip daha sonra bunlar sald vergilerle halktan karyordu. Mesut, babasnn datm olduu Trkmenlerin gcnden yararlanmay dnerek, baz Trkmen babularn yanna ald. Bir sre sonra bu Trkmenler Mesuta kar isyan ettiler. Horasan halk, blge civarndaki Trk beylerine eliler gnderip kendilerine yardm etmelerini istiyorlard. Karahanllara kar babasnn izledii yolu takip eden Mesud, 1031 ylnda babas ile halife arasnda yaplan anlamay yeniledi. 1032 ylnda Karahanl Kadir Hann lmyle byk olu Bura-Tegin Sleyman, Arslan Han nvanyla tahta oturdu. Dier olu Yegan-Tegin Muhammed Bura Han nvanyla Talas ve sficabda hkmranla balad. 1032 ylnda Buhara yaknlarndaki Debusiyedeki Trkmenler balarnda Seluklular olmak zere Ali-Teginin saflarna katldlar. Altunta ile yaplan sava sonusuz kald. 1029 ylnda Ali-Tegin ile Seluklular arasnda meydana gelen atmada AliTeginin komutan Alp-Kara, Selukun torunu Yusufu ldrd. Oysa, daha nce Ali Tegin, Yusufu nan Yabgu nvanyla emrindeki Trkmenlerin komutanlna atamt. Olayn ardndan 1030 ylnda Yusufun amcaoullar Turul ve ar isyan balatp AlpKara ve 1000 civarnda adamn ldrdler. Ali Teginde onlarn zerine yryerek mallarna el koyup, kadn ve ocuklarn esir alarak, Horasana yerlemek zorunda braktlar. Harizm hkmdar Harun, Turul ve arya kendisine katlmay teklif edince, onlar da aceleyle bu teklifi kabul ettiler. Turul ve ar Bey, 900 atldan oluan kuvvetleriyle Gazne snrlarn geip daha nceden blgeye gemi olan Arslan Yabgu(srail)ya bal 4000 adrlk Trkmen topluluu ile birleip, onbin atlya ulamlard. Gazneli Mesud, bunlarn zerine 29 Haziran 1035 ylnda byk bir ordu gnderdi. Seluklular bu orduyu pusuya drp, Nsa ehri civarnda byk bir zafer kazandlar. urahan ve Ma-rbat blgelerini kendilerine vermek zorunda kald. Blgeye yerleen Trkmenler, Cend hkmdar ah Melikin basknna uradlar. Yedi-sekiz bin civarndaTrkmen ldrlerek dierleri katlar. Bu yenilginin ardndan Seluklular, 14-21 Haziran 1039 tarihinden itibaren ete savana dndler ve Serahs Suyunun yatan deitirip Gazne ordusunu susuz braktlar. Ot ktl da eken Gazne ordusu, Seluklular ile bar istemek zorunda kald. Harizmli Harun ile ah Melik arasnda anlama yaplmasnn ardndan ah Melik lkesi Cende geri dnmt. Seluklular, Horasanda meydana gelen birok atmada yer almlar ve baarlar elde etmilerdi. Harizmde Harunun lmyle yerine kardei, Gaznelilere dman olan smail Handan geti. ah Melik ile arasnda Harizm blgesinin hkimiyet iin sava hazrlklar yaplyordu. 1041 ylnda yaplan savata Harizmliler yenildiler. smail Handan, Seluklulara snmak zorunda kald. ah Melikin bu seferinden nce Seluklular, Gaznelileri malup etmiti. Dandanakanda, 23 Mays 1040 ylnda yaplan sava ile Gaznelilerin Horasandaki hki93

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

miyeti sona erdi. Bu sava, Byk Seluklu mparatorluunun kuruluuna temel oldu. Seluklularn bamszlklarn elde edileri, Gazne Devletinin itibarn sarsmt. Gazneliler, Seluklular ve Trkmenleri tamamyla ezmek kararndaydlar. Seluklular, Trkistan'dan gelen Ouzlar ile birleip glenirken, Sultan Mesud da, sava hazrlklarn tamamlayarak 12 Kasm 1039 ylnda harekete geti. 1040 ylnn Mays aynda ilk arpmalar balamt. Seluklular, hareket kabiliyeti yksek kuvvetleriyle blgedeki su kuyularn kullanlmaz hle getirdiler. Ar hareket edebilen gl Gazne ordusu, su bulabilmek amacyla, Dandanakan Hisarna ekilmek zorunda kald. Ancak, bu kuyular da ie yaramaz duruma getirilmiti. Gazne ordusunda huzursuzluk balam disiplin bozulmutu. Susuzluk, yorgunluk, alk yznden gn iinde dalan Gazneliler, tam bir bozguna uradlar. Seluklular, 23 Mays 1040 Cuma gn, kesin bir zafer kazandlar. Sultan Mesud, 100e yakn adam ile sava meydanndan glkle kurtuldu. Gazne ordusunun, btn hazinelerini, mallarn, silahlarn ele geiren Seluklularn karsna kacak nemli bir kuvvet kalmad. Bu zaferle Seluklu Devletinin kuruluu kesinleti. Turul Bey, yeni kurulan devletin tahtna oturmutu. Devletin kuruluuyla birlikte zaferin kazanlmasnda nemli bir rol oynayan mlteci ve kle Trkler, Seluklu ordusunun temel unsuru olmaya balad ve Trkmenler ikinci plana dt. ar Bey, Yabgu nvan yerine slam emir, daha sonra da melik nvann kullanrken, Turul Beyde, bir mddet emir nvann kullandktan sonra hakan nvan ve daha sonra ise sultan nvann kullanmaya balad. Turul Bey, dine ve din adamlarna kar byk bir sayg gsteriyordu. Birgn, Turul ve ar Bey, byk sofi Ebu Said Ebil Hayr meyhanede ziyaret etmi, elini perek karsnda ayakta durmulard. Eb Saidde adeti gerei, ban nne eerek, bir saat dndkten sonra, arya Horasan: Turula da, Irak hkmdarln verdiini beyan etmi, Turul ve ar Beyler, gerekli saygy gsterdikten sonra dnmlerdi. 92 Snnilii benimsemek eiliminde olan Turul Bey ile Snni Abbasi Halifesinin uygulamalar arasnda byk bir farkllk szkonusuydu. Ancak, Trklerin hogrs ve adalet anlay ile Araplarn anlaylaryla pek uyuacak gibi deildi. Trklerin anlaylaryla, Araplarn yaklamlar arasndaki fark ortaya koymak bakmndan aadaki rneklerin yeterli olacan sanyorum Seluklularn egemen olduu Badatta arkc olan bir kadn lm, miras da Turul Beyin valisinin sarayna gtrlmt. Vali, bu mirasn kadnn ailesine iade edilmesi iin emir verdi. Daha sonra da tellal kararak lenlerin miraslarnn ailelerine kalacan ve hibir ekilde vergi alnmayacan halka duyurdu. Bu srada, 300 dinar serveti olan zengin biri de lmt. Mirascs bir kz vard. Memurlar, bu servetin yarsnn Sultana ait olduunu belirterek 150 dinara el koydular. Bunu renen Seluklu valisi derhal mirasn tamamnn kza iade edilmesi emrini verdi. Ayn gn, Abbasi Halifesinin sorumluluundaki blgede de bir kadn lm, kzna da bo bir sandk miras olarak kalmt. Halifelik divannn ilgili grevlisi, bu sand bir buuk dinara sattrdktan sonra elde edilen parann yarsndan daha az bir paray kza vermi geri kalann da miras vergisi olarak almt. Bu rnekler, henz slmiyeti kabul etmi Trkler ile slmiyetin halifesi olan Araplarn adalet anlaylarn ortya koymak bakmndan byk bir nem tayordu. Baka bir

92 Kymen Prof Dr. M. Altan - Turul Bey ve Zaman Sf: 21 Kltr Bakanl Yaynlar 1976

94

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ok uygulama da Trklerin adalet anlaylarnn Halifenin anlayndan ok daha insancl olduunu ortaya koymaktadr. Turul Bey, hkmdarl dneminde en ok Arslan Besasiriden ekmiti. Alevi ve Trk olan Arslan Besasiri, Bveyhoullarnn komutanyd. Bveyoullar ile iyi ilikiler kurmak isteyen Turul Bey, Eb Kalicarn kz ile, ar Beyin kz ile de Kalicarn olu Eb Mansur Fulad Stun evlenmiti. Bu evlilikle, Eb Mansur Fulad Stun taht kavgalarnda dier kardelerine kar stn duruma geti. Bu srada brahim Ynal, blgedeki mahalli Krt devletlerinin direniini krm, bu yzden Msr Fatmleri ile Seluklular kar karya gelmilerdi. Bu dnemde Arslan Besasiri, Abbasi Halifesine isyan ettii iin, Halife, Arslan Besasiriye kar Turul Bey Badata davet etti. Uzun sren bir mcadele ve grmelerin ardndan Turul Bey ordusuyla 7 Aralk 1055 tarihinde Snni slamn merkezi konumunda olan Badata girdi. Bu gelie, Abbasi halifesinden baka blgedeki glam Trkler ve Badat halk byk bir tepki gsterdi. Blgedeki Trkler ve Bveyhoullar Seluklular ile savaa girince Bveyhoullar hkmdar El-Melik-r Rahim tutuklanarak Bveyhoullar devletine son verildi. Turul Beyin ordusunun Badat yamalamas karsnda Halife ile Turul Beyin aras ald. Bu olay, Ekim 1056da Halifenin, ar Beyin kz Hatice Arslan Hatun ile evlenmesiyle tatlya baland. Turul Bey, Musula kadar Arslan Besasirinin ordusunu kovalad. Badata dndnde ise, esir ald Arslan Besasirinin ailesini serbest brakt. n ve gc artan Turul Bey, Halifenin kzyla evlenmek istiyordu. Bu evlilii kendisine, Reyde lm deinde hasta yatan ei Hrizmli Altuncan Hatun nermiti. Bu evlilik gerekletii taktirde, kendisinin tm servetini de halifenin kzna brakacan syleyerek Turul Beyi tevik ediyordu. Turul Bey, bu evlilie kar kan halifeyi zorlamak iin, Besasirinin elinde esir iken kurtard yeeni ve halifenin kars olan Hatice Arslan Hatunu Badattaki halifeye gndermeyip kendi yanna armt. Badat kuatan Turul Bey bandaki slam sarn karp, Trk sarn giydiinde iin ciddiyetinin farkna varan halife, kzn Turul Beye vermeyi kabul etmek zorunda kalmt. Fakat nikahn drt yl sonra kylmas kararlatrld. Turul Bey slamiyet ile yeni tanm olduu iin, bu dininin uygulamalarna nem veriyor nikahn kylmasyla ilgili grler deerlendiriliyordu. Bu konuda gr belirten afiler: artl akdin btl olduunu ileri srereken, Hanefiler ise, akdin meru artn btl olduunu ileri srerek dini tartmalar balatmlard. 93 Nihayet, 23 Austos 1062 ylnda yaplan Trk dn ile nikah kyld. Nikahtan sonra tahtn nnde Trk adeti gereince para sama (sa-nisar) yapld. 94 te yandan, Arslan Besasiri ile mcadele de devam ediyordu. 1056 yl Kasm aynda Kutalm komutanlndaki Seluklu ordular Sincarda byk bir yenilgiye uradlar. Sincar halk Seluklu askerlerinin byk bir ksmn kltan geirdi. Arslan Besasiri Tell Aferi aldktan sonra Musulu igal etti. 1057-1058 yllarnda brahim Ynal komutasndaki Seluklu ordular Kemah, ebin Karahisar, Malatya Ergani ve Sivas ele geirdiler. Turul Bey, halifenin muhalefet etmesine ramen Musula hareket ederek igalden kurtard.

93 Kymen Prof Dr. M. Altan - Turul Bey ve Zaman Sf: 45 Kltr Bakanl Yaynlar 1976 94 Kymen Prof Dr. M. Altan - Turul Bey ve Zaman Sf: 79 Kltr Bakanl Yaynlar 1976

95

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Gcn devlete kskn Trkmenlerden alan Arslan Besasiri, Gm Tekin tarafndan ldrld ve 21 Ocak 1060 ylnda Arslan Besasirinin bir mzran ucuna geirilmi kesik ba Badat sokaklarnda dolatrld. 5 Eyll 1063 ylnda ar bir hastaln ardndan Reydeki yazlk saraynda len Turul Bey, lmeden nce yle demiti: Benim durumum bir koyuna benziyor. ynn krpmakiin ayaklar baland zaman boynunun kesileceini zanneder ve zdrap eker, serbest braklnca sevinir: sonra kesilmek iin balanr: yn krplmak iin balandn zanneder, sknet bulur, fakat boynu kesilir. Yakalandm bu hastalk, boynu kesilmek zere balanan koyunun durumuna benzer95 Blgedeki gelimelerle Sultan Mesudun, Horasan' tamamyla Seluklulara terk etmesinin ardndan bamszlklarn kazanan Seluklular, bu tarihten sonra, slam lkelerini de ele geirmee baladlar. 1043 ylnda Seluklular, Harizmi ele geirdiler ve ah Melik, rana kamak zorunda kald. Mvernnehrde Karahanllardan Bri-Tegin brahimin hkimiyeti srmekteydi. Ondan nceki dnemin hkmdar Bura Han Tamga Han* nvann almt. Karahanllarla ilgili olarak 944 ylnda blgeden geen gezgin Ebu Def, Bura kabilesinin banda Zeyd olu Yahya soyundan Alevi bir hkmdar oldu unu belirterek yle yazar. iillerden sonra Bura kabilesinin lkesine vardk. Bu kabile mensuplarnn sakallar tra edilmi olup, byklar bulunur. Bunlarn kudretli hkmdarlar vardr. Bu hkmdarlarn Alevi olduunu ve Yahya bin Zeydin soyundan geldiini sylerler Onlara gre, Zeyd Araplarn hkmdar, Ali b. Ebu Talip ise ilahdr. Balarna ancak Alevi slalesinden gelen birini seerler. Bu kabilenin insanlar ge baktklar zaman azlarn aarlar, gzleri dar frlar. Araplarn hkmdar oradan iner, oraya kar derler. Zeyd soyundan gelen hkmdarlar, kendilerine zg iaret olarak sakalldrlar. Bu kabilenin burunlar dzgn, gzleri byktr. Askerleri yiit kiilerdir ok gzel silah yaparlar. Bir ay bu kabile arasnda korku ve dehet iinde yrdk. Yanmzda olan eylerden onlara hara verdik. Tibetliler, Bura Alevi hkmdarlarna vergi derler. 96 Bri-Tegin brahimin hkimiyeti dneminde byk bir ii isyan yaand. Blge halk Fatmi halifesi Muntasra biat etmi, Bura Handa, iilii kabul etmi grnmekteydi. Ancak, isyanlar bastrlrken, Buharadaki ve dier illerdeki binlerce insan ldrld. Tamga Han brahim dneminde, ulemaya kar byk bir sayg gsteriliyordu. Hz.Alinin soyundan olan Ebu Sca, kendisine hitaben: Sen hkmdar olmaya layk deilsin demiti. Bu szler zerine Tamga Han brahim, iine kapanp gnlerce dnm ve tahtndan ayrlmaya karar vermiti. Blge halk Ebu Scann yanldn syleyerek ikna ettikleri Tamga Han brahimi tahttan feragatten vazgeirebildiler.
95 Kymen Prof Dr. M. Altan - Turul Bey ve Zaman Sf: 140 Kltr Bakanl Yaynlar 1976 * IV. yzyl sonlarna doru, Kuzey inde, kudretli bir siyas teekkl meydana getiren, Trkler, Tabga diye anmlardr. Aslnda Trke olup, ulu, muhterem, saygdeer anlamna gelen Tabga ifadesi, baz Karahanl hkmdarlar tarafndan unvan olarak (Tafga, Tamga) kullanlmtr. Kagarl Mahmudun, Trklerden bir blk olduunu kaydettii Tabgalar, in yllklarna gre Asya Hunlarndan bir ksmdr. Slalenin resm tarihinde (Weishu) de Mete Han, eski To-ba (Tabga) hkmdar olarak gsterilmitir 96 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :3 Sf:1400 Tekin Yaynevi -1990 stanbul

96

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Onun dneminde asayi mkemmel olduu gibi halk mutluluk ve refah iinde yaamt. Bir gn Semerkant Kalesinin kapsna ekiyalar: Biz soan gibiyiz kesildike byrz diye yaz yazmlar, buna karlk olarak bu szlerin altna Tamga Han brahim: Ben burada bir bahvan gibi bekliyorum ne kadar byseniz yine sizi kknzden keserim diye cevap yazdrd. Halk tarafndan ok sevilen bu hkmdar, halknn da koruyucusuydu. Israrla et fiyatlarnn artrlmasn isteyen kasaplar, kendisine bavurarak et fiyatlarnn ykseltilmesi talebinde bulunmular buna karlk hazineye 1000 dinar deyeceklerini bildirmilerdi. Tamga Han brahim: teklifi nce kabul etmemi, kasaplar srarlarnda direnince de bu teklifi kabul etmi grnm, kasaplarn et fiyatlarn ykseltmeleri zerine, bir ferman yaynlayarak halkn kasaplardan et almamasn isteyerek bu emre uymayanlar idam edeceini duyurmutu. Bu ferman zerine kasaplar et fiyatlarn tekrar drmek zorunda kalmlard. Tamga Han brahimin lm zerine 1068 ylnda taht iin srdrlen kavgay, brahimin olu ems-l Mlk*, kardei uaysa kar kazand. Babas gibi adil bir hkmranlk srdren ems-l Mlk, 1069 ylnda kendisini dinin vecibelerini yerine getirmeye aran tutucu ve banaz mam, Ebu brahim smail b. Ebi Nasr es Saffar Buhara ehrinde idam ettirdi. ems-l Mlkten sonra 1080 ylnda tahta kardei Hdr geti. Hdrn dnemi lkenin refah seviyesinin dorukta olduu bir dnemdi. Hdr, air, edebiyatlar ve bilim adamlarn kollayan bir hkmdard. Hdrn lmyle yerine olu Ahmet geti. Ulemann ve baz banaz din adamlarnn devlet ynetimine mdahalede bulunmaya kalkmalarna izin vermedii iin, Ahmet ile banaz din adamlarnn aralarnda anlamazlklar dodu. afilerden Ebu Tahir b. lk, bu dnemde zulme uradklarn iddia ederek Seluklulardan yardm istedi. Bunun zerine Seluklu hkmdar Melikah, 1089 ylnda Buharay aldktan sonra Semerkant kuatt. Bu kuatma srasnda Melikah, Semerkant Kalesini savunan komutanlardan Hz.Ali soyundan gelen birisinin olunu Buharada esir aldn, kaleyi teslim etmezlerse bu esiri ldreceini syleyerek tehdit etmesi zerine kalenin savunmas gevetildi. Melikah, bu gevekliklerinden yararlanarak kale ele geirdi. Tamga Han Ahmet esir alnarak sfahana gnderildiyse de bir mddet sonra serbest brakld ve tekrar tahtna oturdu. Bu srada, Tamga Han Ahmet ile ulema ve banaz dini gruplar arasndaki anlamazlklar devam ediyordu. Blge ulemas ve yanda bir gurup banaz dincilerin kard isyanda Tamga Han Ahmet, ii olduu gerekesiyle ldrld. Tamga Han Ahmetin lmnn ardndan, yerine amcasnn olu Mesut Han geti. Ondan sonra Sleyman Tegin, Mahmut Tegin ve Harun Tegin srasyla tahta getiler. Daha sonra tahta oturan Sleyman Teginin olu olan Muhammed Tegin, 1130 ylna kadar lkeyi idare etti. Ulema ile Karahanllar arasndaki mcadele devam ederken, Muhammed Tegin fel geirmesiyle yerine olu Nasr geti. Nasrda, Ehlibeyt soyundan olan Eref b. Muhammed es-Semerkandnin liderliini yapt bir isyanda, dzenlenen suikast ile ldrld. Yerine geen kardei Ahmet dneminde, 1130 ylnn sonlarna doru Semerkant, Sultan Sancar tarafnda Seluklu idaresi altna alnd.

* Saltanatn gnei anlamndadr

97

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sultan Sancar, Harizmah Atsza kar mcadele srdrmekteydi. Atszn byk babas Anu-Tegin* Seluklu emirlerinden Bilge-Teginin klesiydi, Harizm valisi nvann tamakla beraber bu grevi fiilen yerine getirmiyordu. Anu-Teginin, Mervde tahsil yapan olu Kutbeddin Muhammed, Harizmah Ekinci b. Kokar 1097 ylnda asi emirler tarafndan ldrlnce, onun yerine gemiti. 1128 ylnda ise, Kutbeddin Muhammedin yerine olu Atsz, Horasan valiliine getirilmiti. Saltanatnn ilk yllarnda Sultan Sancara bal olarak, Mvernnehr ve evresindeki gebelerin saflarna katlmas hususunda birok baarlar elde ederek, 1139 ylnda Buharaya saldrp, ehrin valisi Zengi b. Aliyi idam etti. Kara-Hitaylarn Mvernnehri igali Sancarn ordularnn bozulmas ve Sancarn Tirmize kamasyla sonland. 1141 ylnda Buharay da istila eden Kara-Hitaylar, adeta Atszn ekmeine ya sryordu. Ancak, Atsz da olaylardan zarar grmt. Bu nedenle, Kara-Hitaylarla bar yapmak zorunda kald. Sancarn zayflamasn frsat bilen Atsz, 1142 ylnda Mervi yamaladktan sonra Niabura girdi. Niaburda halka yapt konumada, Sancarn baarszlklarnn nedeninin kendisinin hizmetlerine kar nankr davran olduunu syledi. Niaburda kendi adna hutbe okuttu. Ancak, ayn yl blge yeniden Sultan Sancarn egemenliine girdi. 1144 ylnda Harizme sefer dzenleyen Sultan Sancar, Atszn Mervde ald hazineleri geri aldktan sonra kendisine biat ettirdi. Uzun sren mcadelelerin ardndan bamsz bir devlet kurup, Horasan ele geirme abalarndan bir sonu alamayan Atsz, Seyhun taraflarna yneldi. Daha nceden kaybettii Cendi geri almak istiyordu. Cendi kan dkmeden ald ve olu l Arslan Cend valiliine atad.

* Anu-Teginin, Ouzlarn Begdili boyundan olduu tarihi Reidddin tarafndan ileri srlmekle birlikte, baka tarihiler Kpak, Kankl, Yama, iil ve Kala Trklerinden olduunu ne srmektedirler

98

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1153 ylnda Horasanda meydana gelen olaylar, Atszn amalarna hizmet eder nitelikteydi. Sancarn vergi memurlar Ouz gebelerinden. rvet isteyerek onlarn tepkisine neden olmutu. Tahsildarlar, Horasandaki sarayn et ihtiyacn karlamakla sorumlu Ouz (Trkmenler) gebeleri tarafndan ldrlm, bu olay zerine Belh Valisi Mir Kama, onlar zerine asker gnderip olayn hesabn sormak istemiti. Trkmenler, ldrdklerine karlk diyet deyeceklerini bildirip, aman diledilerse de, yaplan grmeler bar salamaktan te, taraflar arasndaki dmanl krkledi. Sultan Sancar, mutlaka intikam almak istiyordu. syanc Trkmenler zerlerine gelen vali ve olunu da ldrdler. Bunlara kar Sultan Sancar gl bir ordu ile Trkmenlere saldrd. Sultan Sancara isyan eden Ouzlar, 22 veya 24 boy Sa ve Sol olarak yar yarya ikiye ayrlmt. Bunlar Boz-Ok ve -Ok kollaryd. Her iki kol ayr ayr reisler tarafndan tarafndan idare edilmekteydiler. 97 Sancarn ordular Ouz gebelerine yenildiler ve Sultan Sancar esir alnd. yl boyunca altn bir kafes iinde sultanln devam ettirmesine karn devleti Ouzlar yneterek hazineyi yamaladlar. Bu srada saltanat boluunun doldurulmasna ynelik araylar srmekteydi. Sancarn airlerinden olan Enveri, Karahanllardan yardm bekliyor ve kasidesinde yle diyordu: Btn randan eser kalmamtr, batan baa harap olmutur. Mslmanlar iin burada sa salim yaama midi tkenmitir. Aya ve merkebi olanlar bir yolunu bularak kamlar, tekiler, aya ve merkebi olmayanlar kalmtr. Eskiden ekeri nazla yiyenler imdi arpa ekmeini bulamamaktadrlar. Atlas deklerde yatanlar, imdi kee bulamamktadrlar. Halk gece ve gndz feryat ederek alamaktadr. Kkler byklere ba, alaklar ululara st olmulardr. zgr insanlar ekmek derdiyle akn, dindar insanlar rintlerin elinde tutsaktr. Camiler, Ouz atlarnn baland yerler olmutur. Horasanda Ouzlar adna hutbe okunmuyor. Zira imdi ne hatip ne de mimber vardr. Byk aile ocuklar trl biimlerde ldrlmlerdir. 98 Karahanllar blgeye mdahelede bulunmak istemilerse de gleri yetmediinden bar yapmak zorunda kalmlardr. Bu srada Atsz, blgedeki slmiyeti kabul etmemi gleri de ordusuna katarak Horasan Ouzlardan temizlemek iin harekete geme hazrl yapmaktadr. Byk Seluklu ynetimini ele geiren Trkmenler, slmiyetin kendilerine zorla kabul ettirilmesini bir trl hazmedemiyorlard. Byk bir aknla ele geirdikleri Niabur ehrini yamalayp, slmiyeti kabul etmi olanlar da tekrar eski dinlerine dnmeye zorluyorlard99. Horasandaki Ouz istilasndan faydalanmak istemediini gstermek isteyen Atsz, bamszlk ilan etmek isteini iine saklayp, kendisini meru hkmdarn hamisi olarak gsterme eilimindeydi. Bylece Seluklu Sultann var kabul ederek, onun bana geen
97 Kprl, M. Fuat- Osmanl mparatorluunun Kuruluu-Sf:272 tken Yaynlar-1986 stanbul 98 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :4 Sf:1716 Tekin Yaynevi -1990 stanbul 99 Osmanl Tarihi-Cilt I Hammer Sf. 43

u l tan S anc ar A l tn Kafe ste

99

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Karahanl hkmdar Mahmuta bir mektup yazp balln bildirmi, ne isterse yapacan ifade etmiti. Mahmut Han, Gebe Ouzlarla baa kamam ve Atszdan yardm isteyerek, 30 Mays 1156 ylnda Horasana gelip, ehristan mahallesinde konakladnda, Sultan Sancarn esirlikten kurtulduu haberini alnca, Sultan Sancar mektupla tebrik edip, ne yapmas gerektiini sorarak ona balln teyit etmiti. Atsz, 31 Temmuz 1156 tarihinde Seluklu Sultanna bal olarak lmesine karn, Harizmahllar devletinin kurucusu olarak kabul edildi.

100

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Atszn lmnn ardndan olu l Arslan Harizme dnd ve amcalarndan bazlarn ve kardeini ldrerek tahta oturdu. 1157 ylnda Seluklu Sultan Sancarn lmyle de, Dou randa Seluklu egemenlii sona ermi oldu. Mvernnehrde meydana gelen olaylarn ardndan slam aleminin dou ksmnda en gl hkmdar l Arslan olmutu. Onun dnemi, Harizmahlara Horasanda pek baarlar getirmedi. Kara-Hitaylar, Harizmahllardan aldklar haracn denmemesi nedeniyle 1170 ylnda Harizme sefer dzenleyince, Harizmahllar yenildi ve hastalanan l Arslan, 1172 ylnda ld. Tahta l Arslann kk olu Sultan ah geti. Cendde vali olan byk olu Teki, onun hkmdarlna itiraz edince, o da, Kara-Hitaylara snmak zorunda kald. Kara-Hitaylarn yardmyla Harizme giden Teki, kardei Sultan ah ve annesi Trkan (Terken Hatun)n kar koymadan ehri terk etmeleri zerine 1172 yl Aralk aynda tahta oturdu. Sultan ah ve annesi Trkann, kendisine kar hazrladklar saldr pskrterek, annesi Trkan idam ettirdi. Kardei ah Sultan ise, Gur Sultan Gyaseddine snmak zorunda kald. Heratn dou ve gneydousunda dalk bir blge olan Grun halknn byk ounluu Mslman deildiler. Blgenin etraf ise, Mslmanlar tarafndan evriliydi. Kendisinin tahta oturmasna yardmc olan Kara-Hityllara borlu olan Teki, hara almaya gelen Kara-Hity elisinin gururlu davranna dayanamad iin onu ldrtt. Kardei Sultan ah, Kara-Hitaylarla ibirlii yaparak Harizm zerine yrd. Teki, su bentlerini aarak lkesini sular iine gmp, dmanlarnn hareket kabiliyetini yok etti. Sultan ah ve Kara-Hitaylar, areyi geri ekilmekte buldular. Blge halknn destei de Tekiin yannda olduu iin, onun Horasan blgesindeki baarlar devam etti. te yandan, Sultan ahn Horasanda yeni bir devlet kurma abalar Gur Hkmdr Gyasettini de byk bir ekilde endielendirmekteydi. Bu nedenle, Gur hkmdr da Tekile birlikte hareket etmeyi kendi karlarna uygun buldu. Horasanda Harizmahllar ile Sultan Sancar esir alan Trkmenler arasndaki savalar, 1180 ylndan sonra, bu blgeden Dou Anadolu blgesine Trkmen glerine neden oldu. Musul, Rakka ve Urfada klayan Trkmenler, 1185 ylnda Krtler ile etin bir atmaya girmiler, Cizre, Musul, Diyarbakr, Ahlat, Suriye ve Malatyada sren savalar daha sonra Azerbaycana sramt. Bu mcadele, Krtlerin byk bir hezimete uramalaryla sonulanmt. Blgede yaanan byk bir kargaann ardndan Trkmenler, Krtlere yataklk eden 20 bin civarndaki Hrstiyan tutsak aldlar. Blgenin yerel feodal gleri Trkmenlere kar birleince Trkmenler, Toroslar ap, Klikyaya indiler. Bu srada Ermeni Kral Leon, binlerce Trkmeni kltan geirip Anadolu Seluklu topraklarna girdi. Dier yandan Trkmenler de, Halep civarnda toplanp, Antakyay yamaladlar. 100 Rstemin Trkmenleri olarak bilinen bu Alevi topluluklar, liderleri Rstemin Leon ile yaplan savata lmesinden sonra bile Rstemli Trkmenleri adyla anldlar.

Eydili Boyu,Harizmahllar Devletini Kur uyor

100 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:1966 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

101

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu srada, Horasanda egemen olan Ouzlarn banda Togan ah bulunuyordu. Tekiin kardei Sultan ahn Horasana saldrlar baladnda Togan ah, Tekie balln bildirmi ve onun korumas altna girmiti. 1183 ylnda Togan ah lnce, yerine olu Sancar ah geti. Sancar ah ve Atabeyi Mengli, Tekie bal kalmak istemiyorlard. Yre halk da, Menglinin zulmnden bkmlar ve kendisini Tekie ikayet etmilerdi. Teki, bir ordu ile Horasan zerine yrd. 1187 ylnda Mengli Bey ldrld. Blge Harizm topraklarna katld. Cendde vali olan Tekiin byk olu Melik ah, burann valiliine atand. Tekiin 1190 ylnda Serahs ehrini kuatmasnn ardndan Sultan ah, Eyll 1190da kahrndan lnce, btn Horasan Tekiin denetimine girmi oldu. Teki, seferlerini Irak Seluklular zerine ynelttiinde, Sultan Turul, yllardr Azerbaycan Atabeyi Kzl Arslan ile uramaya devam ediyordu. Hatta, bir dnem tahtn dahi kaybetmi, sonra geri almay baarmt. 1193 ylnda Rey ehrini ele geiren Sultan Turul, Teki ile Rey civarnda karlaarak ona yenildi. Sultan Turulun ba kesilerek Badata, Halifeye gnderildi. Bu sava sonunda Irak Seluklu Devleti ortadan kaldrlm oldu. Tekiin bu baars, ayn zamanda Halife ile arasnn almasna neden oldu. 1196 ylnda halifenin ordularyla Hamedan civarlarnda meydana gelen sava Tekiin zaferiyle sonuland. 1199 ylna Harizm imparatorluk haline gelmiti. 1200 ylnda Batnilerle mcadeleye balayan Teki, 4 Temmuz 1200 gn ld. Teki, ldnde yerine olu Kutbettin (Aleddin) Muhammed geti. Muhammedin tahta gemesiyle birlikte, Tekiin lm olan byk olu Melikahn olu HindHan, Mervde isyan hazrlklarna balad. Yaplan savan ardndan Hind-Han, Gur hkmdar Gyaseddine snmak zorunda kald. Gurlular, Merv ve Niaburu ele geirdikten sonra smillere ait olan baz ehirleri tahrip ederek Gazneye geri dndler. Sren mcadelelerin ardndan 1206 ylnda Aleddin Muhammed, Gur hkmdarn kendisine balamay baard. Sultan Muhammed, karmaann alp ban yrd ve halk zerindeki basklarn artt 1207 yl sonbaharnda Horasana sefer dzenledi. Bu dnemde, Buharadaki Hanefilerin lideri olan Burhaneddin Muhammed b. Abdlaziz, hac nedeniyle Badata gitmiti. Kendisi ayn zamanda Kara Hitaylarn haracn toplayan temsilcisiydi. Badatta hrmetle karlanm ancak, Mekkede* byk bir nefrete neden olmutu. Buharada halkn isyan nedeni, Burhaneddin Muhammed b. Abdlaziz ve onun gibilerinin ynetim anlayyd. Kara Hitaylar ile aralarndaki savata Harizmah Sultan Muhammedin sava kaybettii, esir olduu yolunda haberler yaylmas zerine, Niaburdaki emirler de isyan etmiler ve kardei Ali ah da, saltanat peinde komaya balamt. Harizm dndaki tm blgelerde isyan balamt. Devam eden kargaa ortamnn ardndan Sultan Muhammed, 1208 ylnda Niabur, ardndan Herat ele geirdi. Kardei Ali ah, Gur Sultan Mahmuda snmak zorunda kald.

* Burhaneddin Muhammed hacca byk bir tantana ile gidiyordu. Tahteravan zerinde oturuyor eyasn yzlerce deve tayordu. Yannda ulemadan birok kii vard. Yolda karsna perian klkl yalnayak bir fakir karak Ben byle zorluklarla hacc ifa etmeye alyorum. Benim gibi bir fakire Allah tarafnfdan verilecek mkafat ile, sizin gibi saltanat ile hacc yerine getirecek birine verilecek mkafatn ayn olmas mmkn mdr? diye sordu. Burhaneddin Muhammed ona u cevab verdi; Elbette ayn olamaz. Ben Allahn emrini yerine getiriyorum, fakat sen emrin karsnda hareket ediyorsun. Allah banaiktidarn varsa hacc ifa et buyurmutur, sana isekendi elinizle kendinizi helak etmeyiniz buyrulmutur. Demek oluyor ki, beni davet etmi, fakat seni ziyaretten affetmitir. Ben davetliyim, sen sntsn, sntya hibir zaman davetli gibi hrmet edilmez

102

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1210 ylnda Kara-Hitylarn vergi memurlarnn saygszl neticesinde dedesi Teki gibi, elileri ldren Sultan Muhammed, onlar nehre attrd. Ardndan ordusuyla Buhara zerine yryerek, igal ettikten sonra Semerkant da ele geirdi. Ayn yl, Harizmah Sultan Muhammedin kardei Ali ah Gur tahtna oturttular. Ancak Gur ehri Firuzkh, Harizmah Sultan Muhammedin ordular tarafndan ele geirildi. Ali ahn sonunun ne olduu hakknda bilgi bulunmamaktadr. 1211 ylnda Kirman, Sicistan ve Umman Denizine kadar olan btn blgeler ele geirildi. 1215 ylnda Firuzkhta kan ayaklanmalar bastran Harizmah Sultan Muhammed sonra Gazneyi de ele geirerek, Gur Devletini ortadan kaldrd. Bu srada ele geirilen belgelerden, Halife Nasrn devaml olarak Gurlular Harizmah Sultan Muhammede kar kkrtt anlald. Sultan Muhammed, kendi lkesinin din adamlarndan Halife hakknda bir fetva ald. Bu fetvada belirtilen: Byle harekette bulunan bir mam, imamla layk deildir: halbuki slama yardm dokunan ve vaktini cihatta geiren bir sultana mam kastederse byle birini defetmee ve yerine baka bir mm tayin etmeye hakk vardr. Dier taraftan hilfet, Ali evldndan Hseyinin slalesinin hakk iken, Abbasi hanedan tarafndan gasp edilmitir. 101 gerekelerine dayanlarak, halife Nasrn adn hutbe ve sikkelerdenden kard. 1216 ylnda Sultan Muhammed, eyh Mecdeddin Badadyi idam ettirdi. eyh Necmeddin Kbrevnin talebesi olan eyh, eyh Ebu Yakub Yusuf el-Buzencirdi elHamednnin tarikatna mensuptu. Bu tarikatn yeleri arasnda Hakim Ata ve Ahmet Yesevde bulunmaktayd. Sultan Muhammedin bir anlk fkesi Mecdettinin lmyle sonulanmt. Mecdettin, ayrca annesi Terken Hatunun da eyhiydi. Sonradan piman olmutu ama, son pimanlk fayda getirmemi, annesi ve yre ulemas kendisine gcenmiti. Sultan Muhammed, Abbasi Halifesi ile arasndaki anlamazl ortadan kaldrmak Badat Hutbesinde kendi adn da okutmak istiyordu. Halife, buna yanamad iin Halifeyi deitirmekten baka are de kalmamt. Ordusuna Badata hareket emrini verdi. Abbasi Halifesi, Harizmah Sultan Muhammedin eyh Shreverdyi ok sevdiini bildii iin onu eli olarak kendisine gnderdi. Suhreverd, Hz.Muhammedin: Peygamber ailesine eziyet edilmekten ekinilmelidir szn hatrlatmas zerine Harizmah: Arapaya az aina bir Trkm ama, nakledilen hadisin manasn anladm. Ben Abbasoullarna bir ktlk yapmadm ve kendi hesabma onlarla ilgili kt niyet beslemi deilim. Fakat Emir-l Mminin mahpushanelerinde Abbas ailesinden bir ok kimsenin hapsedildiklerini renmi bulunuyorum. eyh, bu hadisi halifeye duyurursa daha faydal bir i yapm olur kanaatindeyim demi ve bu araclk bir sonu vermemitir. 1217 ylnda Badata giden Harizmah Sultan Muhammedin ordular Esedbad ehrinde kar frtnasna yakaland iin Badata ulaamam ancak, Mervde halife adna hutbe okunmasn yasaklamt. Fakat, Merv, Belh, Buhara ve Serahsta uygulanan bu emir, Terken Hatunun etkin olduu blgeler olan Semerkant, Herat ve Harizmde uygulanmyordu. Birok konuda Sultan Muhammedin emri yerine getirilmiyordu.

101 Mool stilasna Kadar Trkistan- sf:398 V. V. Barthold T. T. K Yaynlar

103

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1217-1218 yllarnda Harizmah Sultan Muhammed ile, Harizmah gl bir devlet olarak gren, Cengiz Han arasnda ilikiler balad. Karlkl olarak ticari ilikiler gelitirmek fikri zerinde durulmakla birlikte Sultan Muhammed, Moollarn gcn ok merak ediyordu. Merkitleri egemenlii altna almak isteyen Cengiz Han, Kpak lkesine kaanlar kovalamak amacyla Harizm topraklarna girmiti. Harizmah, Trkistandaki Yuur ehrinde Moollar ile karlat ve Moollar geri ekilmek zorunda kaldlar. Aslnda, Moollarn aldklar talimat zerine geri ekildikleri sonradan anlald. Hatta, Harizmah Muhammed, Moollara esir decek duruma geldii halde, olu Cellettinin mdahalesiyle kurtulabilmiti. Bu olay sava sebebi olarak grmeyen Cengiz, ticari ilikileri srdrmek istiyordu. Cengiz Hann 500 kiilik ticaret kervan Otrarda, vali Ynal tarafndan tutuklanarak ldrld. Cengiz Han, olay rendiinde Otrar valisinin cezalandrlmak zere kendisine teslim edilmesini istedi. Harizmah, bu talebi getiren elileri de ldrtt. Baz kaynaklar, bu olay duyan Cengiz Hann hrsndan aladn belirtirler. Artk, Harizmliler ve Moollar arasnda sava kanlmaz bir hal almt.Cengiz Han, 150 -200 bin kiilik dzenli ve disiplinli ordusuyla kendisinden ok daha kalabalk fakat dzensiz olan Harizmah Muhammedin ordularn yenerek, 1220 yl balarnda Otrara gelmi, kuatmay aatay ve gedaya brakarak ilerlemesine devam edip, 19 Nisan 1220de Niabur ele geirmiti. Harizm mparatorluu parampara olmutu. Cengiz Han, Sultan Muhammedin yakalanmas iin Cebe ve Subutay grevlendirmi, uzun bir kovalamacann ardndan Sultan Muhammed, tannmad iin, Hazar Denizinin Gneydousunda bulunan Abeskun adalarndan birine snmak zorunda kalmt. Moollar, Harizm topraklarn ele geirmeye devam ederken, Sultan Muhammed cierlerinden hastalanm, egemen olduu usuz bucaksz topraklarndan kendisine bir mezarlk bile toprak kalmadndan yaknarak, oullar Uzlu ah, Ak ah ve Celleddini yanna arp; Hkmdarln balar gevedi, hanedann temeli kuvvetle sarsld. yklma tehlikesini gsterdi. Dmanmzn hareket vastalar kuvvetlendi, hkmeti penesine ald, istedii gibi diliyor. Menkbertiden baka cm alacak , alnmdaki lekeyi silecek olum yoktur. Kendisini bunun iin halef nasbediyorum. Kendisine itaat ve sancana dahalet ediniz102 dedikten sonra Celleddini veliahtla getirdi. Sultan Muhammed, 8 Mart 1220: 25 ubat 1221 ylnda sefalet iinde ldnde kefeni yoktu emsddin Mahmud gmleini kefen olarak verdi.103 Bu lmle birlikte Harizm mparatorluu dalm oldu.. Babasnnn tahta gemesi iin uygun grd Celleddinin oturaca taht bile yoktu ve onun tahta geecek olmas kardeleri Uzlag ah, Ak ah ve baz emirler tarafndan kabul grmedii iin, aralarnda taht mcadelesine baladlar.

e ng i z H an n A tl lar Ho rasan da

102 Necip Asm, Cellttin Harezemah Sf: 41 stanbul Devlet Matbaas 1934 103 Necip Asm, Cellttin Harezemah Sf: 37 stanbul Devlet Matbaas 1934

104

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Asl ad Celld-din Mengbirti olan ve Ay-iek Hatundan doan Celleddin Harizmah, Harizme dndnde kardelerinin hazrlad tuzaa dmeden Horasana gitti. Celleddin, Cengiz Hann Horasandaki Nesa ehri civarnda bulunan 700 kiilik bir gzetleme ktasn ani bir basknla yok etti. Bu ktalarn amac hkmdar ailesinin kamasn engellemekti. Celleddini yakalamak iin takip eden ve Moollarca tutsak alnm olan byk annesi Terken Hatun ve onu destekleyen emirler tarafndan Kangl-Kpak soyundan olduu iin tahta gemeleri istenilen dier kardeleri Uzlag ah ve Ak ah, Mool askerleri tarafndan ldrldler. Niabur civarnda ldrlen Uzlag ah ve Ak ahn kesilmi balar mzraklara geirilerek halk arasnda dolatrld. Moollar, amanszca Celleddini takip ediyorlard. O Bst ehrini savunmak isteyen on bin kiilik kuvveti de yanna alarak Gazne taraflarna ekildi. Baz kaynaklara gre, Celleddin, Horasan ile Kirman arasndayken lde Hzr Aleyhiselam grmt ve kendisine Hzr Aleyhiselamn yardm edeceine inanyordu. Bu blgelerden de kendisine katlanlarla 70-80 bin kiilik bir ordu toplad. Kendisini takip eden Moollarn zerine yryerek, Gazne ile Bamian arasndaki Pavlan blgesinde, Moollar bozguna urattktan sonra Hindistan taraflarna gitti. 1221 ylnn Kasm aynda Celleddinin ordular ndus Nehri kylarnda Moollarla savaa girdi. Byk kahramanlklar gsteren Celleddin, Mool ordusunun merkezine hcum ederek onlar datt. Cengiz Han, atna binerek kamak zorunda kald. Celleddinin zaferi yaknd ancak, Cengizin ihtiyatndaki on bin kiilik kuvvetin savaa katlmasyla durum tersine dnd. Celleddin bu srada, annesinin ve hareminin dman eline gememesi iin onlar nehre attrd ve hepsi bouldular. Cengiz Han, Celleddinin canl olarak yakalanmasn istiyordu. Askerlerinin byk bir ksm ldrld. Celleddin ise, atn ndus Nehrine srerek karya geip kurtuldu. Celleddinin cesaret ve kahramanln hayranlkla izleyen Cengiz Han: Bir babann ite byle olu olmaldr diyerek ona gpta etti. Moollar, blgede yl kaldktan sonra ekildiler. Celleddin, yl Hindistanda kaldktan sonra, Kirmna geti. Kirman hakimi Barak Hacib ve Kirmndan sonra gittii Farsta Sad, Celleddine balln bildirdi. Ardndan Hzistan kendisine baladktan sonra, halife ordularn yenerek Badat civarlarn yamalad. 1225ylnda Tebriz, 1226 ylnda da Tiflisi ele geirdi. Grc kaynaklarna gre, Tiflisin ele geirilmesinden nce Celleddin, Grclerin baveziri Avag ile grm ve ona: Ben Grcistan yama ve tahrip iin gelmedim, sulh ve ittifak yapmaya geldim. Byk bir mparatorluun hkmdar idim. Fakat harp fenninde tecrbeli, harika bir adam olan Cengiz Hana yenildik. Bu sebepten sulh ve ittifak aramak iin, Grcistana geldim. Sizler ile birleip dmanmza kar savaalm. Hkmdarnzn kadn olduunu duydum. Ben onun kocas sizin kralnz olaym. Belki bu suret ile dmana galebe ederiz, aksi taktirde sizin de lkeniz harab olur demi ve bu neriler mektup ile kralieye bildirildiinde, Kralie de bu teklifi reddetmiti. 104 Celleddin, 1228 ylnda Mool ordularn sfahanda bozguna uratt srada pusuya drlmesine karn zorlukla kurtuldu. Ayn yl kardei Gysd-din, orduda sa cenah komutan iken, Moollardan korktuu iin Huzistana kap, Alamuta snd.105 Celleddin onu ele geirmek iin uzunca bir ura verdiyse de ele geiremedi. O sra, Alamutun hakimi Alad-din Muhammed idi. Reyde Moollar takipte iken, bir eli gelerek
104 Taneri Dr. Aydn - Celald-din Harizmah ve Zaman- Sf: 182 Kltr Bakanl Yaynlar Ankara-1976 105 Cveyni, Alaaddin Ata Melik Tarih-i Cihan Ga Cilt:2 Sf: 167 Kltr ve Turizm Bakanl 1988

105

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Celleddine, emrettii zaman dmanlarn hanerlemek zere, dokuz fedayi takdim etti. Celleddin eliye: Herkes gibi sizlerde benim dmanlarmn kimler olduunu bilirsiniz. Eer dediinizi yapacaksanz hareketinize kimse engel olmaz. Bunlarn da kim olduunu gstermeye gerek yoktur. Bize gelince size byle bir mecburiyet ykleyemeyiz. Keskin kllarmz ve kahraman savalarmz bizi, hanerlere ve smaililerin yardmna muhta brakmaz 106 diyerek bu teklifi reddetti. Bu srada Horasan veziri Orhann bir komutan smaillere bal olan Khistann baz ehirlerini yamalad. smaillerin elisi Celleddine gelip ikayette bulundu ve eli bir sonu elde edemeden geri dnmek zorunda kald. Bu olayn ardndan Celleddin, Genceye gitmiti. Orhan, sokakta giderken elinde dileke ile yanna yaklaan smail fedaileri Orhan ldrdler. Kendilerini yakalamaya gelenlerin birounu da yaraladktan sonra lrlerken de: Biz shib-i azam Alad-din Muhammedin eshabyz diye bardlar. Bu olayn ardndan Celleddin Alamut ve Kumis blgelerine girdi ve birok kiiyi ldrdkten sonra yamalar yapt. 14 Mays 1230 ylnda Ahlat igal ettii sra kale surunun zerine kan komutan : Ordularmz yorgun gel ikimiz meydana kalm sonuta kim galip olursa o tarafn dedii olsun dediinde, Celleddin bu teklifi hemen kabul etmi ve ertesi sabah kararlatrlan yere gittiinde teklifi yapan komutan gelmemiti. Ufak tefek cssesine ramen cesur ve iyi bir silahr olmasndan dolay da dmanlarnn dudaklarn uuklatan bir kiilie sahipti. Dmanlar ona kar tm kozlarn kullanarak birbirleriyle ittifak yollarn aryorlard. Nitekim, bu sralarda Alamut, Celleddine demekte olduu vergileri zamannda dememeye balamt. Meydana gelen birok olayn ardndan smaillerin Moollar davet eden bitr mektubu ele geirilmiti. Celleddin, 10 Austos 1230 gn Yass-imende btn ordularn kaybettii zaman, blgeden ayrlm olmasna dmanlar ihtimal vermemi, herkes onun pusuya yattn ve her an saldracan dnerek uzunca bir sre ihtiyat elden brakmamlard. Destans kahramanl ve blgedeki halk etkilemesindeki mthi yetenei kartlarn hep endie iinde brakmt. O, 1231 ylnda kendisini takip eden Moollardan kurtulmak iin Genceye gitti. Daha sonra buradan ayrlp, El-Cezireye gitmek istedi. Dicle Kprs civarnda Mool basknndan kurtulan Celleddin, dalara kat. Bu blgede yaayan Krtlerden birisi kendisini tand ve Ahlatta len kardeinin intikamn almak iin onu ldrd. Cesedi El-Cezire hakimine gtrld. Celleddinin lm hakknda kaynaklar farkl grler ortaya srmektedir. Celleddinin lm yle anlatlmaktadr: Celleddin bozguna uraynca ordudan ayrlarak Krdistana gitmiti. Krtler atna ve elbisesine tamah ederek onu ldrdler. Aleddin Keykubat, bunu iitince Melik Gaziye haber gnderip bu kyn btn erkek ve karsn kesmesini, onlardan hi kimse kalmaynca ky atee vermesini buyurdu 107 Celleddinin lm ile ilgili olarak Nesevi ve Czcaninin aktardklar ise yle:

106 Taneri Dr. Aydn - Celald-din Harizmah ve Zaman- Sf: 56 Kltr Bakanl Yaynlar Ankara-1976 107 Uzluk, Feridun Nafiz Anadolu Seluklular Tarihi- Prof Dr. Sf: 22 Ankara 1952

106

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Moollarn on be svarisi hkmdarn peine dt. Bunlardan ikisi ona yetiti. Sultan onlar ldrmeye muvaffak oldu ve kat. O trmand sarp dada soyguncu Krtlerle karlat: kendisini ldrmek istedikleri zaman reislerine gizlice: Ben sultanm, hakkmda karar vermekte acele etme: ya beni Melik Muzaffer habd-dine gtr, o seni seni zengin eder veya memleketlerimden birine gtr, seni emir yaparm dedi. Ekiya reisi, ikinci kk kabul etti. Sultan obasna gtrd: karsna emanet etti: At temini iin daa kt. Ancak bu srada elinde mzrak olan bir Krt geldi: kadna: Bu Harizmli kim? Onu neden ldrmyorsunuz? Dedi. Kadn da: Kocam ona aman verdi. nk o sultan olduunu syledi dedi. Krt : Buna nasl inanrsnz? Onlar Ahlatta bundan daha ksmetli kardeimi ldrd diyerek bir mzrak darbesiyle Celleddini ldrd Bir mddet sonra Meyyafarkin hakimi Melik Muzaffer daa bir adam yollayarak, Sultann eyasn getirtti. Bunlar: at, eeri, mehu klc ve sann ortasna diktii ufak ubuktu. Eyay gren sultann yaknlar ona ait olduuna ahitlik etti 108 Celleddinin lmn Cveyni yle anlatyor: Celleddin Amid dalarna vard zaman geceyi geirmek iin adr kurdu. Krtlerden mteekkil bir grup onu elbiselerini almak arzusu ile : Ne yaptklarn ve ne eit bir av yakaladklarn bilmeden gsnden baklayarak ldrd. Grc kaynaklar ise: Celleddinin ldrldn duyan Anadolu Seluklularnn o dnem Erzincan valisi II. Gyasettin Keyhsrevin, Celleddini ldren Krtleri yanna arp, ondan gasb ettikleri eyay aldktan sonra onlara bir miktar para verdiini yazar. 109 Bir rivayete gre ise, Celalettin kendi giysilerini baka birisine giydirip kendisi de sufi elbisesi giyerek lmden kurtulmutu.110 Halk, Celleddinin ldne inanmam, olayn ardndan yllar gemi olmasna karn Moollarda da onun korkusu dinmemiti. Celleddin, dervi olmu slam diyarnda dolamaktayd. Halk arasnda eitli blgelerde Celleddinin dolarken grld iddialar ortaya atlyordu. 1236 ylnda Mazderan civarlarnda Celleddin olduunu iddia eden biri ortaya km, Moollar onu tehis iin epey abalam ve tehis edilememiti. ahs yalan syledii iin idam edildi. 1254 ylnda da bir grup tccar Ceyhun kylarnda iken, aralarndan biri kendisinin Sultan Celleddin olduunu syleyince yakalanarak ldrld. Fakat iddiasndan da vazgemedi. Halk arasnda Celleddinin destanlamasnda, onun aman kltrne bal inanlara bal olmasnn byk bir rol vard. Halk, onun mucizeler yarattna inanyordu. Malazgirt nlerinde meydana gelen olay bunun bir rneidir. Blgeden geerken halk, scan iddetinden ve yamurun yamamasndan ikayeti olmutu. Bu srada Celleddin, Trk geleneklerinde byk Trk Tanrsnn Trk byklerine ve kamlarna armaan ettii sihirli talar (Ye-da) ile yamur yadrmaya karar verdi. Bizzat yamur yadrma ayinini ynetti. Geceli gndzl yamur yamaya balamt. Halk bu defa, yamurun ok yamaya baladndan ikayet etmeye balad. Bu srada, Celleddinin karlarndan birinin st annesi Celleddine:

108 Taneri Dr. Aydn - Celald-din Harizmah ve Zaman- Sf: 82 Kltr Bakanl Yaynlar Ankara-1976 109 Taneri Dr. Aydn - Celald-din Harizmah ve Zaman- Sf: 82 Kltr Bakanl Yaynlar Ankara-1976 110 Cveyni, Alaaddin Ata Melik Tarih-i Cihan Ga Cilt:2 Sf: 156 Kltr ve Turizm Bakanl 1988

107

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sen kainatn sahibisin. Fakat, tufan karmakla hata ettin. Senin yerinde baka biri olsayd, bunu yapmazd yeterince yamur yadrrd dedi. Bunun zerine Celleddin: Dnya senin zannettiin gibi deildir. Bu yamur kudretimin alametidir. Kudretim etrafmdakilerin hi birisi ile karlatrlamaz diye cevap verdi. Dalm Harizm askerlerinin nemli bir ksm Anadolu Seluklularna katlmt. Bugn, Anadoluda yaayan Horzumlu Oyma, ii-Yrk oymaklarnn byk bir ksm ve Tuncelideki baz airetler Harizmlilerin kalntlardr. Geri kalan Harizmlilerin bir ksm, Suriyeye gitmiler. Msrda Eyyubilerin hizmetine girerek, Kuds igal etmilerdir. 1221 ylnda Grgan, Moollar tarafndan ele geirilmi, 1222 ylnda Semerkantta kalan ve Zerefanda konaklayan Cengiz Han, aatay ve eday ile 1223 ylnda Seyhun sahillerinde kurultay toplayp Kulanba civarnda ui ile grmt. Mvernnehr ve Harizmde, Moollara kar koyabilecek bir g kalmamt. Gelimi olan blge ehirleri tamamyle yok edilmiti. 1304 ve 1368 yllar arasnda yaam sren ve bu dnemin nl seyyahlarndan olan bn Battta, Harizm in merkezinden (Urgen) Buhrya gitmek iin yapt yolculuktaki gzlemlerinde blgede meydana gelmi yknty yle dile getiriyordu. Harizm ile Buhara arasndaki byk kumula girecektik Buras tam on sekiz gn tutar: bir belde hari hibir blmnde insan oturmaz. Drt gn sren seyahatten sonra bu gzergahta tek yerleim merkezi olan Kt ehrinin ( Ks kasabas) kaplarna dayandk. Buras kk lakin irin bir ehirdir. Oradan ayrldk Sibaye denilen yola revan olduk. Bu sahrada hi suya rastlamadan alt gn gittikten sonra Vebkente ulatk. Buras Buharaya bir gn uzaklkta balk bahelik gzel bir ehirdir. 111 Blgede byk bir tahribata neden olan Cengiz Han, oullaryla birlikte 1225 ylnda dou taraflarna ekildiler. Cui, Mool merkezi idaresinden ayr bir devlet kurmay planlad iin onlarla birlikte dnmedi. Blgenin istilas srasnda da ui, askerlerin ehirleri tahrip etmesine kar km ve kardeleri ile aralarnda anlamazlklar olmutu. Blgede yaplan katliam ve tahribata kar kan uinin evresindekilere: Cengiz Han, bu kadar ok memleketleri ve kavimleri mahvetmek iin akln karm olmaldr dedii kaynaklar tarafndan belirtilmektedir. uinin, kardeleriyle birlikte dnmemesi babas Cengiz Han ile de arasnn almasna neden oldu. Babasn bir av srasnda ldrp, blgenin Mslman halkyla ibirliini planlamaya balamt ki, bu plan, aatay tarafndan babasna duyuruldu. Plan renen Cengiz, olu uiyi gizlice zehirletip ldrd. Bu sra, Cengiz Han, Tangutta bulunuyordu. Olunun lmnn ardndan alt ay sonra kendisi de Austos 1227 ylnda yetmi iki yanda ld. Cengiz Han, lmeden nce oullarndan gedeyi halef ilan etmiti. 1229 ylnda yaplan Kurultayda, gedey Hn ilan edildi. Dnemin slam tarihileri gedeyin slamiyete kar sempatisinden bahsederken, aatayn ise tam tersine bir tutum iinde olduunu belirtmektedirler. aatayn ynetiminde bulunan Mslmanlar, gizlice namaz klmakta ve kurban kesebilmekteydiler.
111 Tanci bn Batuta- bn Batuta Seyahatnamesi Sf: 349-350 Yap Kredi Yaynlar Eyll 2005-stanbul

108

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

gedeyin saltanatnn ilk yllarnda mslman halkn ynetimi Mahmud Yalava Harizmye verilmiti. Bartolhd, 1218 ylnda Mahmut Harizm adnda birinin Cengiz Han tarafndan, Harizmah Muhammede eli olarak gnderildiinden bahsederek, bu kiinin byk bir ihtimalle Sefir Mahmud anlamnda olan, Mahmud Yalava olduunu, o srada Pekinde valilik yaptn ve onun olu Mesud Beyinde Orta Asyann medeni lkelerini idare ettiini yazmaktadr. Ayrca, Mesud Beyin ocuklarnn adlarnn z Trke Satlm ve Sevin olduunu kaydetmektedir. 112 O dnemde, vergilerin toplanmas iin yeni bir sistemi uygulayan Yalava Harizm, ine valilik grevine tayin edildii iin, gedeyin yanna gitmi ve yorenin ynetimi de aataya devredilmiti. Bu yrede etkin olan Mutezile mezhebi, blgenin Moollar tarafnda igal edildii 1221 ylnda, Moollara kar byk bir direni gstermi, bu yzden de, lkeda byk bir tahrip yaplmt. Yalava Harizm dneminde, adil bir ynetim oluturularak Mool saldrlaryla meydana gelen tahribatlar onarlm, halk yksek bir refah seviyesine ulamt. Harizmde, Kurann yaratldn, baz yerlerinin belirsiz kaldn ve mesajnn akl ve fikire dayal olarak alglanabileceini savunan bir mezhep olan Mutezile, byk bir yaylma gstermi, lkede yaplan dini tartmalar byk bir olgunluk iinde srdrlerek, hibir ekilde taasuba olanak tannmamt. Tartmaclar, kendi fikirlerini savunurken, kaba ifadeler kulland zaman szleri kesilmi, fikri tartmalarda eitlik frsat salanarak fikir zgrl demokratik bir ortamda srdrlmt. Moollar blgeyi igal ettii srada Harizmde yapt byk katliamlarla, Mutezilenin kkn kazmay istemiler fakat bir baar salayamamlard. 1239 ylnda, Buharann en eski yerleim alanlarndan biri olan Trb kynden Mahmut Trbnin nderliinde halk, isyan etmiti. syan, hem Moollar hem de Buharann yneticilerini hedef alyordu. Mool istilasna kar ezilen yoksul halkn hislerini dile getiren Mahmut Trb, balatt isyan ile Snni Mslman kart halkn btnn inanlarnn ve taleplerinin savunucusu olmutu. aman inanlarnn etkin olduu blgede, hastalar ruh ararak, el rparak ve deiik aman yntemleriyle tedavi ediliyordu. Mahmut Trbnin kzkardei de ayn ekilde tedavilerle nlenmiti. Halk, onun olaanst gcne inanyordu. Mahmut Trbnin evresinde byk bir taraftar kitlesi olumutu. Buharann nl bilginlerinden emsettin Mahbbde, Mahmut Trbnin taraftarlar arasnda yer alyordu. Hatta Mahbb, babasnn Trbden: Btn bir dnyay fethedecek byk bir fatih olarak bahsettiini syleyerek onun en byk destekisi oluyordu. syan bymeye balaynca blge yneticileri byk bir tela ve korku iine dmlerdi. Gelimeler bu srada Hocend ehrinde bulunan Mahmud Yalava Harizmye bildirilmi, blge yneticileri, Mahmut Trbyi Buharaya davet ederek, yolda ldrmeyi planlamlard.

ahmut Trb syan ile Baba syan arasnda bir balant var m ?

112 Barthold Prof Dr. V. V Orta Asya Trk Tarihi Dersleri Sf: 127 alar Yaynlar ubat 2004

109

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Mahmut Trb kendisini Buharaya gtrmek iin gelen Mool komutanna, kendisine kar dzenlenen plan anlattnda, Mool komutan, Mahmut Trbnin olaanst sezgisi karsnda aknla den korkmu ve onu serbest brakmak zorunda kalmt. Mool komutann bu davran, amanistlerin ruhlarla olan ilikilerinin Moollar tarafndan da kabul edilmelerinin bir sonucuydu. Mool komutan tarafndan serbest braklan Mahmud Trb, Buharaya bir hkmdar gibi girerek, Sancar Melikin sarayna yerlemi, sarayn etraf insanlarla dolup tamaya balamt. Bu srada dmanlarnn kendisini ldreceini haber alan Mahmud Trb, saraydan ayrlarak arkadalaryla birlikte Eb Hafs kurganna* gitmiti. Halk, Mahmud Trbnin Eb Hafs kurgannda olduunu renince oraya uarak gittiine kanaat getirmi, byk bir heyecan seli olumaya balamt. Trb, taraftarlarnn silahlanmas ve dinsizleri ortadan kaldrmas ars yapnca byk bir insan topluluu Buhara nlerine akn etmiti. Halkn bu hareketi karsnda Moollar ehri boaltmak zorunda kaldlar. Buhara tamamyla Mahmud Trbnin taraftarlarnn eline gemiti. O, saraya yerletiinin ertesi gn camide kendisi adna hutbe okutturdu. Buhara yneticilerini saraya davet eden Mahmud Trb, Mool ncesi devirde Sadr Ailesine mensup olan birini kendisine halife tayin etti. Blgenin aristokratlarnn byk bir ounluu ya ldrlm yada ehirden kamt. Zenginlerin evleri yamaland. Mslmanlara kar da yaplan hareketler etrafnda bulunan taraftarlarnn da tepkisine neden olmaya balamt. Bata kz kardei olmak zere birok taraftar Mahmud Trbnin saflarn terk etti. Trbnin etrafnda toplanan byk kalabaln silaha ihtiyac vard ve Trb, silahlarn gkten geleceini sylyordu. Ksa bir sre sonra iraz taraflarndan bir silah tccar gelmi ve taraftarlar silah tccarnn geliini Trbnin, gelecekten haber veriine yorumlayarak onun itibarn bir kat daha artrmt. Herkes, Mahmud Trbyi yeni bir peygamber olarak kabul ediyordu. Buharadan kaan, yneticiler ve Moollar, kuvvetlerini toplayarak Buhara zerine yrmeye karar vermilerdi. Mahmud Trb ve Mahbb, onlar karlamak zere hazrlklarn tamamladlar. Her ikisi de sava alannda zrhsz ve klsz olarak yerlerini almt. Mool ordular ve dier Buharallar peygambere kl ekenin elinin krlaca inancyla savaa balamyorlard. Trb ve Mahbbnin kuvvetleri hcuma geince, Mool askerleri kamaya baladlar. evre kylleri de Moollar ve Buharal asilzadeleri ldrmeye baladlar. Bu srada, isyann liderleri Trb ve Mahbb hibir iz brakmadan ortadan kayboldular. Halk, onalrn ge ktna inanyordu. Olaylar devam ederken, Trbnin kardeleri Ali ve Muhammed isyana nderlik etmeye baladlar. Olaylarn zerinden bir hafta gemiti ki, Yldz-Noyan ile igin Kori komutasndaki Mool ordusu, Buhara nlerine geldi. syanclarn liderleri Muhammed ve Ali kardeler, Mahmud Trbnin yapt gibi zrhsz ve klsz olarak dman ordularn karladlar. Ancak, karlarnda Mahmut Trbnin olmadn renen Mool askerleri, hemen saldrya geerek isyanclar ar bir yenilgiye urattlar. Bu srada Hocend ehrinden dnen Mahmud Yalava Harizm Buharada yamay ve byk bir katliam nledi. gedeyde Yalava Harizmnin hatrna Buharallar affetti. (1239-1240) Mahmud Trbnin ayaklanmasyla ilgili olarak Kprl farkl bir bak ortya koyarak yle diyor:
*Mezarlk

110

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Buhara kylerinden Trbda yetimi Mahmut isimli bir kalburcunun Moollara kar vcuda getirdii isyan hareketi (hicr 635) yirmibin kiinin helakiyle neticelenmi ve Buhara ehri Moollarn intikamcyane katl ve garetlerinden mklatla kurtulmutur. Halk arasnda zht takva ile bir takm hariklade haller gstermekle hret kazanan bu cahil adam, Buhara ulemasndan emsettin Mahbbnin onu safdil halka kar putperest Mool istilasn defedecek bir Mehdi, bir halaskr gibi gstermesi ve bir takm msait tesadfler zerine Buharay zaptetmi ve etrafnda byk bir kitle toplanmt. Mool istilasnn tevlit ettii halet-i ruhiye ve taraf- ilahiyeden bir mnci gnderilecei hakknda asar dide itikad, Tarabnin taraftarlarnda yle bir kanaat tevlit etmiti ki, ayrca cinlerden mrekkep bir ordusu olduuna da inandklar reislerinin telef olduunu haber aldklar zaman bunu, Tarabnin gaybeti eklinde telakki ederek, tekrar zuhuruna kadar kardeini reis yapmlard. bu gaybet telakkisi eklen Snni olan Buharada o sralarda ii zihniyetinin tahakkmn gsterdii gibi Cuveyninin ifadesi de, Maverannehir ve Trkistanda halk arasnda cin davet etmekle megul bir snfn mevcudiyetini anlatyor113 Bu olayn ardndan ksa bir sre sonra Mahmud Yalava Harizmnin bu blgedeki grevi sona erdi. kiye ar dkn olan gedey, bu zaafnn bir sonucu olarak 1241 ylnda ld. Yerine ocuu olmad iin kars Mge Htn geti. gedeyin lmnn ardndan sarayda byk bir hesaplama balam, korkun idamlar gndeme gelmiti gedeyin lmnden birka ay sonra da kardei aatay lnce, onun yerine de kars Yesln geti. aatayn olu Metken, Bamyann kuatmasnda ld iin olu Kara Hlag, aatayn yerine tahta oturdu. Onun eceliyle lmnn ardndan gelenler ya ldrlm, ya hapse atlm, yada srgne gnderilerek aatayn soyu yok edilmiti. Moollarda bitmez tkenmez taht kavgalar devam ediyordu. 1255 ylnda Batu lmeden nce olu Sartak, Mngkenin yanna gndermiti. Bu nedenle, babasnn salnda bile byk bir nfuza sahipti. Babasnn lmyle Mngke, Batunun topraklarn fazlasyla olu Sartaka verdi. Dini eilimi Hristiyanlktan yana olan Sartak, amcas Berke ile bir konumasnda ona: Sen bir Mslmansn ben ise Hristiyan dinine mensubum: Mslmann yzne bakmak bahtszlktr demiti. Satrakn lmnden sonra tahta olu Ulagi geti. Onun lmnden sonra da yerine Berke geti. Berke, mslmanl kabul ederek saraynda domuz eti yemeyi yasaklad. Semerkantta Mslmanlar ve Hristiyanlar arasnda sren mcadelede mslmanlar destekledi. Daha nceki dnemlerde, Semerkantta Hristiyanlk, Mslmanlktan nce gelmekteydi. Mngke, 1257 ylnda in ile savarken lmt. Mngkenin cenazesini Moolistana olu Asutay gtrd. Cenazenin ardndan Tluyun oullar Kubilay ile Arg Bke arasnda taht kavgas balamt. 1258 ylnda Cengiz Hann torunlarndan Mngkenin kardei Hlag Badat ele geirip, Halife Mutasm ve hanedan yelerini ldrd. Bylece, 508 yl hkm sren Abbasi Devleti sona ermi oldu. Ald askeri tedbirler ve uygulamalaryla Mslman halk arasnda bel-i smn olarak anlan Hlag, Halep meliki olan Melik-n Nsra yazd mektupta: Melik-n Nsr bilsin ki, Badat zerine yryp Tanrnn klc ile burasn aldk ve orann sahibini (yani Halifeyi) yanmza ararak kendisine iki soru sorduk, sorgular113 F. Babigner F. Kprl Anadoluda slamiyet Sf:94 nsan Yaynlar stanbul Eyll 1990

111

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

mza karlk veremedi, bundan dolay Kurannzda, Tanri hibir kavmin elindeki nimeti, bir kavim kendi kendisini bozmaynca almaz denildii gibi, kendisinin yapm olduu iler yznden bizim gazabmza mstehak oldu. Bundan sonra Tanrnn buyurduu gibi, her ne yaptlarsa cezasn buldular. nk biz, Tanrnn kuvveti ile aldk ve onun kuvveti ile muvaffak olduk ve olmaktayz. Hi phe yoktur ki: Biz Tanrnn yeryzndeki askerleriyiz: kendisi, gazabna uratmak istedii kimselerin zerine bizi gnderir. Hadiseler size ibret ve szmz size nasihat olsun. Nice kimseleri yok ettik, nice ocuklar atasz braktk, yeryznn stn deitirdik ve altst ettik: size kamak var, bizde ise kaanlar yakalamak var, sizin iin bizim klcmzdan kurtulmak yoktur: siz nerede bulunursanz bulunun oklarmz size yetiir, atlarmz her attan ziyade koar ve oklarmz btn siperleri deler, klcmz indii yere yldrm gibi iner, akllarmz dalar gibi salamdr, saymz ise kumlar kadar oktur: bizden aman dileyen selamete erer, bizimle savaa yeltenenler sonunda piman olurlar. Siz bizekafir diyorsunuz, biz de sizefsk diyoruz. Biz btn ileri tedvin ve takdir eden Tanr tarafndan, size musallat edildik. Yeryznn bat ve dousu bizim elimizdedir, hibir yere kap kurtulamazsnz. diyordu. Hlag, dnem tarihilerinin birou tarafndan: Eyi tabiatl, adil, Tanrdan korkan bir hkmdar olarak tanmlanmakta idi. 114

114 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:225 Enderun Kitabevi 1981

112

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Seluklularn iinden kt Ouz Yabgu Devletinin, Musevi inannda olan Hazarlar olduu kaynaklar tarafndan ifade edilmektedir115- Subalar* Knk Boyundan olan Dukak (Tutak), slmiyeti kabul ederek Ouzlar arasnda byk bir itibar kazanmt. lmnden sonra yerine olu Seluk, Suba olmu, onun gen yataki baarlar Yabgu da kskanla neden olduu iin aralar almt. Selukun oullarnn adlarnn srail, Mikail, Davut, Musa ve Yusuf olmas, Musevi- Hazar kltrnn onuncu yzylda Ouz aristokrasisi arasnda ne denli etkin olduunu gstermesi bakmndan byk nem tamaktadr. slmiyetin kabul edilmesiyle birlikte, Yabgunun kendisine bir ktlk yapacandan korkan Seluk, Knk Boyunu gizlice toparlam ve Cend ehrine yerlemiti. Cend ehrinin vergilerini toplayan Yabgunun vergi memurlar tahsilat iin Cende geldiklerinde Seluk onlar: Mslmanlar kafirlere hara vermez diye kovmutu. Bu ekilde Yabgunun Cenddeki hkimiyetine son vererek Yabgu ile savamaya balad ve Melik-l-gazi Seluk bin Tutak nvann ald. Yabgu ile savalar srasnda olu Mikail ehit oldu. Kk bir gebe beylik kurmutu fakat, gcn de ok iyi kullanyordu. Samaniler ile Karahanllar arasnda sren savalarda zaman zaman her iki taraf da kendisinden yardm istiyordu. Samanilere yapt bir yardmn karlnda kendilerine Semerkant ve Buhara aras yurt olarak verilmiti. Seluk, Cendden baka bir yere gmeden lmt. Dier yandan Karahanllar ve Ouz Yabgusu srekli olarak Seluklulara bask yapmaktayd. zellikle, Ouzlarn Yabguluk makam daha nce Knk Boyunun elinde iken, imdi Yazr Boyunun eline gemiti. Bu durum, iki boy arasndaki ekimenin ahsi ve ailevi bir ekime olduunu ortaya koymaktadr. Knk Boyu 992 ylnda Buhara ve Semerkant arasndaki yeni yurtlarna gtler. Seluk ve byk olu Mikailin lm nedeniyle Arslan, Yabgu olmutu. Semerkant ve Buhara yrelerinde yaayan Seluklular arasnda Selukun oullarndan Mikailin oullar Turul ve ar kendi balarna bir grup oluturmular ve Seluklular olarak anlmaya balamlard. Selukun dier olu Arslan Yabgunun tarafn oluturanlar ise, Yabgulular olarak tannyorlard. Selukun dier olu olan Yusuf Ynaln tarafnda yer alanlar da, Ynalllar olarak nlenmiti. Karahanllar, 999 ylnda Buharay ele geirip, Samanoullar devletini tarih sahnesinden silince, Seluklular ile Karahanllar komu olunca, Karahanl Nasr lig Han, Turul ve ar Beyin zerine yrm, onlar da llere kaarak bu saldrdan kurtulabilmilerdi. 1013 ylnda Nasr lig Han ld ve yerine kardei Mansur geince, Karahanllar arasnda balayan i mcadelede, Arslan Yabgu, Ali Tegin tarafn tutarken, Turul ve ar, Ali Teginin karsnda yer almlar, bu dnemde de llere kaarak kurtulan Turul ve ar, Anadolu taraflarn kefe balamlard. 1018 ylnda ar Bey, Horasan, Rey ve Azerbaycan zerinden Van yresine inerek, Anadoluya inerek toplad ganimetlerle geri dnp Turul Bey ile bulutuunda, blgedeki Trkmenler zerinde byk bir etki oluturmutu.
115Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:184 Enderun Kitabevi 1981 Ordu Komutan

e l u klu lar n l k Gn le r i

113

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ar ve Turulun baarlar blgedeki dier hkmdarlarlarla birlikte Arslan Yabguyu endielendirmi, onlar da, Turul ve arnn kuvvetlerini datmak iin harekete gemilerdi. Bu srada Gazneli Mahmut, Arslan Yabguya eitli vaadlerde bulunarak sarayna arp, onu hile ile yakalatarak Hindistan, Multandaki Kalincar Kalesi (Kalender) ne hapsetmiti. Arslan Yabguyla olu Kutalm da yakalanp hapsedilmesine karn Kutalm, kaarak kurtulup, Buhara yaknlarnda bulunan Seluklulara katlmt. Arslan Yabgunun 4000 adrdan oluan topluluu Yamur, Buka, Gkta, Kzl ve Anasolu adl beylerin ynetimine girdikten sonra Horasann Serahs, Ferave ve Baverd yrelerini yurt edindiler. Gazneli Mahmut 1027 ylnda Hint Seferinin dnnde Arslan Yabgunun topluluundan ikayetler ald iin onlar cezalandrmak istiyordu. Fakat, onlarn cezalandrlmas iin, grevlendirdii valiler baarl olamynca ertesi yl, kendisi Trkmenlerin zerine yryerek byk bir ksmn ldrd. Kurtulanlar ise, Balhan Dalarna katlar. Gazneli Mahmut 1030 ylnda lnce Mesut ve kardei Muhammed arasnda taht kavgas balaynca Yamur ve dier Ouz beyleri Mesutu desteklediler. Yamurun adamlar Hindistan seferine katlmadklar gibi, Serahs blgesinde yrtt faaliyetler nedeniyle yerleik halkn tepkisini alnca Mesut, bunlarn zerlerine ordu gnderince Yamur tekrar Balhan dalarna ekilerek, Gaznelilere kar savamaya devam etti. Bir sre sonra Yamur, Niaburda el ve ayaklar kesilerek ldrld. Yamurun olu ve taraftarlar Balhan Dalarnda mcadeleye devam ettiler. Bunlar, Balhan Ouzlar olarak anlmaya baladlar. Arslan Yabgu esir edildikten sonra nan Bey Yabgu olmutu. Aslnda, Seluklularn gerek yneticileri ar ve Turuldu. 1038 ylnda Serahsta Gazneli Mahmut ile Seluklular savatlar. Gazne ordusu yok edildi. Seluklular bamsz bir devlet kurmu oldular. Devletin bakanlna Turul Bey getirildi. Dier beylerde kendi blgelerinde bamsz olarak hkm sreceklerdi. Turul Bey Niabur, ar Bey Merv, nan Yabguda Serahs aldlar. Bylece tm Horasan blgesi Seluklularn egemenlii altna girmi oldu. 1040 ylnda Gazneliler ile Seluklular, Dandanakanda yaplan savata kar karya geldiklerinde kaybeden taraf yine Gazneliler olmu ve Seluklu devletinin kuruluu kesinlemiti. Turul Bey, savata esir ald Gazneli emirlere bir konuu gibi davranarak kendilerinin at, yiyecek gibi ihtiyalarn karlayp, lkelerine geri gndermiti. Blgede Trklerin birliini salamak iin byk bir aba harcayan Turul Bey, toplad kurultayda kardei arya bir ok uzatarak ondan oku krmasn istemi ve ar oku kolaylkla krmt. Daha sonra iki ok daha uzatarak: oklarn ikisini birden krmasn istemi, ar oklarn ikisini birden kolaylkla krmt. Turul Bey, bu sefer ok vererek, bunlar krmasn istediinde, ar oklar krmakta zorlanmaya balam fakat krmt. Turul, bu sefer drt ok verip bunlar krmasn istediinde, ar oklar krmay baaramaynca, Turul Bey etrafndakilere dnp: te biz bu oklara benzeriz. Eer birbirimizden ayrlacak olursak, tek tek kolayca krlrz. Dman bir hamlede hakkmzdan gelebilir. Fakat bir araya gelip de birleecek olursak, kuvvetli oluruz. Hem dman bize saldrmaya cesaret edemez, hemde saldrd taktirde bizi kolayca yenemeyecei gibi, kendisi bizim karmzda bozguna urar diyerek birliin nemini vurgulad.

114

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Seluklu devletinin kurulmasyla birlikte Asya ilerinde bulunan Trkmenler de blgeye gerek, otlak ve klak arayna balamlard. Fakat, Seluklu devletinin hakim olduu blgelerdeki arazi gerlerin isteklerini karlayamyordu. Bu nedenle yeni gelenler Anadolu ynne sevk edilmeye baland. Anadoluda hkm sren Bizansn uygulad politikalar Ouz gebelerinin iini kolaylatryordu. Bizans mparatoru lkesinin snrlarn gvenlik altna almak amacyla Anadoludaki kk Ermeni krallklarn ortadan kaldrp, Ermenileri ve Sryanileri, Anadoluya srmt. Sryani tarihi Mihael bu dnem iin: Rumlar bizim memleketimize ve Ermenilere kar zulme baladlar, karlan bir emirname ile Rafzi mezheplerini kabul etmeyenleri takibe ve ezmeye koyuldular. stanbul Patrii kiliselerde bulunan mukaddes kitaplarn yaklmasn emretti demektedir. 116 Blgeye yaplan Ouz aknlarndan korunmak isteyen Bizans mparatoru, Grc prensi Likarid komutasndaki bir orduyu, douya sevk edince Kutalm, bu orduyu Gence nnde bozguna uratmt. te yandan nan Yabgunun olu Hasan da, Pasin ve Erzurum ovalarn ele geirmek zereydi ki, Zap Suyu kenarnda pusuya drldler, Hasan Bey ve binlerce Trkmen ldrld. ntikam saldrsna geen brahim Ynal, Hasankale civarlarnda Rumlar ve Grcleri byk bir yenilgiye uratarak, Trabzona kadar ilerlediler. Peenek Boyu da, balarnda Turak olduu halde, Bizansa kar saldrya devam ediyordu. Saldrlara dayanamayan Bizansllar bar istemek zorunda kaldlar. Hasankalede kazanlan zaferin ardndan brahim Ynal kendisi iin bir hkimiyet sahas istemekteydi ancak, bu talebi scak karlamayan Turul Bey, brahim Ynaldan, bata Hamedan olmak zere, birok kalenin kendisine teslim edilmesini isteyince karlkl olarak sren inatlama 1050 ylnda Turul Bey ve brahim Ynal arasnda sava kanlmaz hale getirdi. Turul Beyin kuvvetlerinin stn geldii savan ardndan brahim Ynal esir alnd ve Turul Bey istedii kaleleri ald. Daha sonra Turul Bey, brahim Ynal affederek egemenliinde olan yerleri ona geri verdi. Badatta egemen olan ii inancndaki, Bveyhoullar ile Snni Abbasi halifesi arasnda uzunca bir sredir devam eden anlamazlkta Seluklular, Snniliin Araplardan daha fazla koruyuculuuna soyunmutu. Hanefi mezhebine eilimli olan Turul Bey, Snniliin kolu olan afiiler zerinde byk bir bask uygulamaya baladlar. afiler zerindeki basklar ancak, Alp Arslan zamannda kendisi de afii olan veziri Nizam-l Mlk dneminde sona erdirilmiti. Badattaki Trk askerlerinin komutan ii inancndaki Arslan Besasiri, Bveyh Hkmdar Hsrevle birlikte iraz ele geirerek kendi adna hutbe okutmutu. Bunun zerine 1055 ylnda Badata bir sefer dzenleyen Turul Bey. ii syanclarn hkimiyeti altnda olan mahalleleri ele geirdi. Hsrev Firz, yakalanarak esir alnnca, Bveyhi Devleti tarih sahnesinden silinmi oldu. Trk komutan Arslan Besasiri kanca, Turul Bey bir buyruk yaynlayarak : Ben Hacca gitmeye niyetliyim. lk nce Mekke yolunu dzeltecek, sonra am ve Msra hcuma geecek, tabi Fatm Hilfetini ortadan kaldrmak iin alacam dedi. Bu arnn ardndan, Deylemlilerin ve Fatmilerin idaresi altnda yaam srdren Snni halk, Turul Beyi desteklemeye balad. Turul Beyin Badata yrme hazrlklar karsnda, Badattaki Trkler ve Deylemliler ona kar koymak iin harekete getiler. Turul Bey, Badata haber gnderip, kendisinin de Trk olduunu ve Trklerle iyi geine-

116 Turan Osman -Seluklular Tarihi- - Sf:102

115

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ceini bildirdi. Ancak Trkler, onu babu olarak kabul etmediler.117 ar Bey ise, kz Arslan Hatunu Abbasi Halifesi ile evlendirerek onunla akrabalk kurdu. Turul Bey, Badata vardnn ikinci gnnde, Seluklu askerleri bir saman satcsnn malna bakarken mallarnn yamalanacan sanan satcnn feryad zerine halk toplanarak Seluklu askerlerine saldrnca Seluklu ordusu da Badata saldrp, ehri yamaladlar. Turul Bey, olaydan Bveyoullarndan Melik er-Rahimi sorumlu tutarak halifeye mektup yazp: Melik er-Rahimin olaylarda sorumluluu yoksa gelip bana aklama yapsn dedi. Bunun zerine Halife, elisi ile beraber Melik er-Rahimin adamlarn Turul Beye gnderdi. Seluklu ordusu bunlara saldrarak tutukladlar. Bu ekilde Deylemli ailenin nfuzu ortadan kaldrlnca bu davran karsnda Halife: Ya onlar serbest brak ya da Badat terk et diye ltimatom verince Turul Bey, Melik er-Rahim ve adamlarn serbest brakmak zorunda kald. Serbest kalan Melik erRahim ve adamlarnn bir ksm Badattan ayrlarak Arslan Besasirinin saflarna katldlar. Badattaki Seluklu ordusu halk canndan bezdirince. Halifenin istei zerine Turul Bey, Badat terk etmek zorunda kald. Bu srada, Sincar (Musul) da Badattan kamak zorunda kalan Arslan Besasiri tarafndan ele geirildi. 1057 ylnda Kutalm komutasndaki Seluklular sava kaybedince Aleviler, Musula girip Fatmi Halifesi adna hutbe okuttular. Musuldaki yenilgiyi hazmedemeyen Turul Bey, tekrar Arslan Besasirinin zerine yrd ve Kuzey Irakta yaplan savata iiler yenilince, Arslan Besasiri, Msra kamak zorunda kald. brahim Ynal Musul valiliine getirildi. Turul Bey, Badata geri dnd. Basra Ahfaz ve iraz taraflarn igale balayan Kutalmn kardei Resul-Tekin zerine, Turul Bey Vali Hezaresb komutasnda bir ordu gnderince Resul-Tekin esir edildi. Dier taraftan brahim Ynal, baz Trkmen gruplaryla Musulda, isyan etme hazrlna giritiyse de, Halife ve Turul Beyin elileri kendisini ikna ederek isyandan vazgeirip, Badata dnmesini saladlar. brahim Ynaln Musuldan ayrlmasyla birlikte Trkmenlerin bir ksm, Musulu tekrar kuatarak blgeyi yakp yktktan sonra Nusaybin taraflarna ekildiler. Turul Bey, onlar izlerken, Msr Halifesi ile Arslan Besasirinin kendisine yardm sz verdii brahim Ynal, byk bir ordu ile Hamedana ekildi. Ynal, Badat Snni Halifesine bal olan Turulu tahttan indirip, smaili-ii olan Msr Fatmi halifesine bal olarak tahta oturmak istiyordu. Fatmi Devleti temsilcisi dai Meyyed, Besasiri ve Ukaylolu Kurey, brahim Ynaln Seluklu tahtna gemesini onaylamlard. Hamedan zerine yryen ancak yenilerek Hamedan Kalesine snmak zorunda kalTurul Bey, ei ve ar Beyin ocuklar olan Alp Arslan ve Kavurttan yardm isteyerek, Alevilerin tarafnda yer alan brahim Ynal ve yeenleri Ertan oullar Mehmet ile Ahmeti, yaylarnn kirii ile bodurtarak ldrtt.* Bu olayn ardndan Arslan Besasiri, 1059 ylnda Badata girerek Snni halifeyi esir ald. Abbasi halifesi Kaim, siyah elbiselerini giyip bir ata binerek, elinde kl Arslan Besasirinin zerine yrmt ama, esir olmaktan kurtulamad. Badatta ii Fatmi halifesi Mstansr adna hutbe okunarak onun adna altn ve gm para basld. Daha sonra Kaimin
117 Mevdudi -Seluklular Tarihi Sf: 191 HilalYaynlar Eyll 1971 Ankara * Trk treleri gereince hanedan mensuplarnn kanlar kutsal saylmaktadr. Bu nedenle kan aktlmadan boularak ldrlmlerdir

116

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

vezirini yeni yzlm bir kz derisi iine sokarak sadece ban akta brakp kafas zerine de kzn boynuzlarn geirdiler. Vezirin yanaklarna kancalar geirip ate zerine astktan sonra Badat halk, vezirin yzne tkrp onu lanetleyerek ldrd. 118 Abbasi halifesi, Turul Beye bir mektup gndererek: slam ocann ortasnda Karmetilik yrtlmektedir. imdi yapabilecein bir hareket varsa, hemen slama hizmet yolunda yardma komaktr dedi. O srada brahim Ynal ile uraan Turul Bey, bu ii sonulandrdktan sonra tekrar Badat zerine yrd ve halifeyi esaretten kurtard.Trkmen komutan Arslan Besasiri Suriye yaknlarnda yakalanarak askerleriyle birlikte ldrld. Baz kaynaklara gre ise, Arslan Besasiri kendisini ldrmt. Btn bu olaylar yaanrken, Turul Beyin ei Altuncan Hatun da lmt. Turul Bey, halifenin kz ile evlenmek istiyordu. Trkleri ilerine yarad lde kullanan Araplar, i evlilie gelince olmadk bahaneler uydurarak evlilie kar ktlar. Hatta Halife, Turul Beyin adamlarndan Badat terk etmelerini istedi. Bunun zerine Turul Bey, Nehrivan blgesinde adr kurup, siyah Abbasi sar ve beyaz elbiselerini karp, Trk sark ve elbisesi giyerek Abbasileri tanmadklarn gsterdiler. Durumun ciddiyetinin farkna varan Halife, Turul Beyin adamlarna ziyafet vererek gnllerini almaya almasna karn, Halife kzn Turul Beye vermek istemiyordu. Turul Bey, bu duruma ok ierlemi ve kzmt. Gnderdii bir mektupta yle diyordu: Benim Halifeye ifa ettiim hizmetlerin karl bu mu olacakt? Ben halifenin hatr iin kardeimi bile ldrttm. Halifeye hizmet iin hayli para ve mal sarf ettim. Kendisine yardm etmek yolunda canla bala altm. Canm ve kanm bile esirgemedim. Bu hizmetlerime mukabil benim u ufak isteimin reddedilmemesini isterdim Uzun abalar sonucunda 1062 ylnda Halifenin kz ile Turul Beyin nikah kyld. Bu tren srasnda Turul Bey ile Trkler ayaa kalkarak kendi adetlerince oynamlar, sonra diz st oturarak kalmlar ve Trk arklar sylemilerdi. Gelin iin altndan bir taht hazrlanm, Turul Bey, yedi gn boyunca gelinin odasna girerek yere doru eilip karsn selamlam ve ieride kalmayarak dar kmt. Bu sre iinde kadnn peesini dahi amamt. 119 Bu srada Kutalm isyan balatnca Turul Bey, Badata gelini almaya gidememi, isyan tehlikesi ortadan kalktktan sonra gelini alp Reye dnmt. 7 Eyll 1063 gn ldnde, yerine geecek olu olmad iin ar Beyin oullarndan Sleyman kendisine veliaht ilan etmiti. Turul Beyin lmnn ardndan, Alp Arslan, Kutalm ve nan Yabgu, taht zerinde hak iddia etmeye baladlar. Zaten Kutalm, Turul Bey lmeden ncede ayn iddia ile isyan etmiti. Devam eden taht kavgalarnda 1064 ylnda Alp Arslan ile Kutalm arasnda yaplan savata, Kutalm ld, oullar Sleyman ile Mansur Bizans snrnda zorunlu ikametgaha mecbur tutuldular, kardei Resul Tekin ve oullar esir oldular. Alpaslann Kutalmn oullar Sleyman ile Mansuru: Ya gaza yaparak hizmette bulunmalar, ya da bu yolda ehit olarak oratadan kalkmalar iin Bizans snrna gndermesinin ardndan, Sleyman ile Mansur, Suriyenin kuzeyindeki Toroslara geldiler. 120
118 Gregory Abl-Farac Abl-Farac Tarihi Cilt:1 Sf:314 Trk Tarih Kurumu Ankara 1999 119 Gregory Abl-Farac Abl-Farac Tarihi Cilt:1 Sf:315 Trk Tarih Kurumu Ankara 1999 120 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:1932 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

117

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1074 ylnda kli ve Atszn aralarnn almasyla, kli, Kutalmn oullarndan yardm istemi, Sleyman ve Mansurun desteini alnca da Seluklularn ba dman olan Fatmler ile ibirlii yapmlard. Ancak, Atsz ile yaplan savata yenilmiler ve esir olarak Melikahn yanna gnderilmilerdi. Daha sonralar Melikahn tahta gemesi srasnda meydana gelen karlklar srasnda kap, Anadoluya gelen Mansur ve Sleyman, Bizansllara para karl hizmet anlamas yapp, Antakya ve evresinin aknlara kar korunmas iini, 20 bin altn karl stlenmilerdi. Bu srada Melikah da, Artuk ve Tutak Anadolu zerine gnderdi. Taht zerinde hak iddia edenlerin hepsine stnlk salayan Alp Arslan, 1064 ylnda Grcistan blgesini ele geirdi. 1067de kardei Kavurt ve Elbasann, Trkmencilik esasna dayan isyanlarn nledi. Alp Arslan, 1065 ve 1066 yllarnda Merv ve Harizm zerine sefer dzenlediinde, yzbin kiiden oluan ordusunun ok byk ounluu, Horasan ve Huzistanda yaayan Acemler ve Krtlerden meydana gelmi derme bir Mslman ordusu idi. Alp Arslana kar olan Trkmenler ise, meru olarak tand Yabgular ve onlarn oullarnn etrafnda toplanmlard. Bunlar arasnda Kutalm ve onun Anadoluda bulunan olu Sleyman, Musa Yabgunun olu Hasan ve Yusuf Yabgunun olu brahim Ynal ne kmlard. 121 Turul Beyin lmnden sonra iktidar ele geiren Alp Arslan, 1064 ylnda Gney Kafkasyada Grclerin egemen olduu blgeleri ele geirince Trkistandan gelen yeni Trkmen kafileleri bu blgelere yerlemeye baladlar. Alp Arslan, daha sonra Bizans mparatoru Romanus Diyojenesin ordusuyla* savat ve onlar yendi. Malazgirt Savandan nce Alparslan baz Trkmenlerin kendisini desteklemeyip Bizansllarn yannda yer alaca endiesi iindeydi ve Savtekini Diyojenese eli olarak gnderip, herkesin kendi topraklarna ekilmesi nerisinde bulunarak savamak istemediini ortaya koymutu. Bunun anlam, daha nce Alp Arslann ele geirdii Erci ve Malazgirtin geri Bizansllara verilmesiydi. Romanus Diyojenes, Savtekine: Ben hazinemde ne varsa hepsini sarfederek bu askerleri topladm ve zafer kazandm halde geri mi dneceim? Size kar kltan baka bir ey yok diyerek reddetti. 122 Alp Arslan, 1071 ylnda Bizans ordusuyla Malazgirtte karlat ve bu savan sonunda Anadolunun kaplar Trklere resmen alm oldu. Bu sava iin Malazgirt ovasna ilerleyen Bizans ordular Diogenes komutasnda Anadoludaki birok ehri tahrip ettikten sonra binlerce Ermeniyi ldrd. Sivastaki Ermeni prenslerini srgne gnderdi. Alp Arslan sava nlemek amacyla Diogenese defalarca eliler gnderdi, fakat kendisine ok gvenen mparator, ordusundaki Slav, Bulgar, Got, Frank, Grc, Peenek, Uz (Ouz) ve Kpak askerleriyle 26 Austos 1071 Cuma gn Malazgirt ovasnda yerlerini aldlar. Diogenesun ordusunun byk bir blmn cretli askerler zellikle de Joseph Tarkaniotes komutasndaki KumanTrkleri (Kpaklar) oluturuyordu.123 Alp Arslan, mparatora son kez bar teklifinde bulundu ancak reddedilince beyaz elbiseler giyindi, atnn kuyruunu balad. Kendi askerlerine kendisiyle birlikte savap savamamakta serbest olduklarn bildirdi. Sava srasnda Trk olan Uzlar ve Peenekler ile
121 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:194 Enderun Kitabevi 1981 * Bu ordunun bir ksmn Uzlar (Ouz) oluturuyordu. Alp Arslan, kzn Ouz beyine nikahlamasna ramen Ouzlar her frsatta Alp Arslana saldrmaktan ekinmiyorlard. Sava srasnda bunlardan bir ksm saf deitirip Alp Arslann yannda yer ald 122 Abul Farac Tarihi ev. mer Rza Dorul Cilt:I Sf:321 Trk Tarih Kurumu Yaynlar Ankara 1999 123 Runcman Steven Hal Seferleri Tarihi Sf: 66 Noktakitap Ekim 2005 stanbul

118

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Kpak askerleri Trk olduklarn ve Bizansllardan uzun bir sre cretlerini alamadklarn hatrlayarak Alp Arslann tarafna getiler. Franklar ise savamamaya karar verip, sava alanndan ayrldlar. Savan kaybedildiini gren Andronikos Dukas da, askerlerini sava alanndan ekti.124 Akama doru, Bizans ordusundan eser kalmamt. mparator ve komutanlar tmyle esir edildiler. Bizans tarihileri, bu savan banda Alp Arslann bulunmadn ve savan komutanln Harem Aasnn yaptn ne srerlerse de bu saptama, sava srasnda Alp Arslann bandaki sar Harem Aasnn sar ile deitirmi olmasndan kaynaklabilir. Malazgirt Savanda Bizans mparatoru tutsak alndnda sava ncesinde Ayasofyaya efaat dilemeye gidiini yle anlatyordu: Her hangi bir sefer dolaysyla stanbuldan kan mparatorun trelerinden birisi de Ayasofyaya gidip yakutlarla bezenmi olan altn hatan yardm ve efaat dilemesidir. Bu gelenee uyarak Ayasofyaya gidip, buradaki altn hatan baar iin efaat diledim. Bu srada ha bulunduu durumdan Mslmanlarn kblesine doru evrildi. Buna son derece hayret edip aakaldm ve onu yeniden douya evirip eski haline getirdim. Ertesi gnk ziyaretimde han yine kbleye dnm olduunu grdm. Bunun zerine onun zincirlerle balanmasn emrettim. Fakat bununla birlikte nc gnk ziyaretimde ha yine kbleye ynelmiti. Hayretler iinde kalp, bunu kacam seferde yenilgiye urayacama yormutum. Bununla birlikte arzu ve ihtiraslarmn etkisiyle, slam lkelerine yrdm. te bunlar bama geldi. 125 Alparslan tarafndan esir edilen Romanus Diyojenesun, ayaklarndaki bukalar zlm ve serbest braklmt. Alparslan, iki sunmas iin ona bir kadeh verilmesini emrettiinde, mparator kadehle kendisinin iki ieceini sanm, fakat imesi engellenerek kadehi Sultana uzatmas sylenmiti. O da Sultana kadeh sunduunda Sultan, mparatorun san kestirip ve ban yere dedirerek: Hkmdarlara hizmet edecein zaman ite byle yap demiti. Baz grlere gre ise, Alpaslan, randa iken vasal Feramuza: mparatoru tutsak alp ona sakilik yaptracam demiti. 126 Malazgirtte kazanlan zafer, dnya tarihi bakmndan nemli bir durakt. Bu zaferin ardndan yllardr Anadoluya akn dzenleyen Trkmenler, artk buraya akn ve yama iin deil yurt tutmak, yerlemek iin akyordu. Bu srada, Bizansta balayan i ekimelerde taraflar, birbirlerine kar Trkmenlerden yararlanmay da ihmal etmiyorlard. Bizans topraklarnda Rumlar ile Trkmenler i ie yaamaktaydlar. Bar iinde sren beraberliin bir sonucu olarak daha sonralar, Osmanlnn kurulu yllarnda da Rum kyller, Trkmenlere yardmc olmulardr. Yukar Frat ve Erzurumda Saltuklular, Aa Frat, Erzincan ve ebinkarahisar da Mengcekler, Orta Anadoluda Danimendliler, Bitlis ve Erzende Dilmaoullar, Van Gl Havzasnda Ahlatahllar (Sklenliler) , Diyarbakrda Ynaloullar, Harputta ubukoullar, Hasankeyf, Mardin ve Harput merkez olmak zere Gney-Dou Anadolu da Artuklular adyla Trk devletleri kuruldu.

124 Runcman Steven Hal Seferleri Tarihi Sf: 68 Noktakitap Ekim 2005 stanbul 125 Sevim Prof Dr. Ali - Anadolunun Fethi (Seluklular Devri) Sf: 55 TTK Basmevi 1988 Ankara 126 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :4 Sf:1559 Tekin Yaynevi -1990 stanbul

119

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Malazgirt Zaferinin ardndan Azerbaycan idare eden Krtlemi Arap slalesi olan Revadleri de ortadan kaldran Alp Arslan, blgenin idaresini de blgede yaayan Trkmenlere verdi. 127 Malazgirt Zaferinden sonra Anadoludaki etnik yap byk bir deiiklie urad. Esasen, 1040- Dandanakan Savann ardndan Byk Seluklu Devletinin kuruluuyla birlikte balayan Anadoluya g, artk istila ve yama amal olmaktan kmt. Anadoluya gelenler bir daha kmamak zere yerleiyorlard. Anadoluda bulunan Rum, Grc, Ermeni nfusu Bizans dnemindeki ekonomik istikrarszlk nedeniyle zaten azalmt. Trkmenlerin blgeye yerlemeleriyle birlikte Rum, Grc ve Ermeniler iyice aznla dm oldular. Bar Herbausa gre: Buhara, Semerkand ve Ceyhun yakasnn telerinde egemen olan Tabajag olu ems l Mlk (em-l Mlk Tekin ) ile Alp Arslann Harizmde hkm sren olu Willias (lyas) kavga halindeydiler. Kavgann nedeni ise ems l Mlkn kars olan Alp Arslann kzn: Sen benim karm deilsin: bana kar bir casussun: Kardeini memleketimi tahrip etmek iin tahrik ediyorsun diyerek dvmesiydi128. Kznn ldrld haberini alan Alp Arslan, 1072 ylnda Karahanl lkesine sefer dzenledi. Bahram Kalesi muhafz Yusuf Harizm, Alp Arslann huzuruna karlmt. Alp Arslan, Yusufun armha gerilerek elleri ve ayaklar balanp ldrlmesini emretti. Bunun zerine Yusuf Harizm, Alp Arslana serek: Seni muhannes! Benim gibi adamlar bu ekilde mi ldrlr? deyince, Alp Arslan, onun serbest braklmasn emretti. Ardndan yayna ok yerletirip, Yusufa frlatt. Ok boa gitmiti. Bu srada aniden Alp Arslann belinden haneri eken Yusuf, kendi haneri ile Alp Arslan ve orada bulunan birok kiiyi yaralad. Ortamdaki kargaadan yararlanarak kamak isteyen Yusuf, Cami Niaburi tarafndan bana sopa ile vurularak etkisiz hale getirildi. Alp Arslan, olaydan drt gn sonra da 25 Ekim 1072 gn 44 yanda iken ld. Urfal Mateos, Alp Arslann lm hakknda yle yazyor; Kale reisi, hayli skntlara gs gerdikten sonra Sultana arz tazimat etmeye karar verdi.O korkun bir pln dnd. O gn kars ve ocuklaryla beraber enlik ve ziyafet yapt. Davullar aldrarak ve arklar syleterek onlarla beraber byk nee iinde yedi ve iti. Fakat geceleyin karsn ve olunu, Sultann eline dp ona kle olmamalar iin vahiyene bir surette kendi eliyle kesti. O, ertesi sabah erken de oullarn kesmi olduu iki keskin ba yanna ald ve Sultann huzuruna gitmek zere kaleden kt. Sultan, onun geldiini haber alnca huzuruna getirilmesini emretti. Reis huzura knca eildi, fakat ona yaklat srada aniden Sultann zerine atld ve izmeleri iinde saklam olduu iki ba ekti. Onu Sultann huzuruna getirmi olanlar bu srada katlar. Vahi bir hayvan gibi Sultann zerine atlan adam, iki ban da onun vcuduna saplad. Sultann adamlar ileri atlp onu olduu yerde ldrdler.129 Alp Arslann lm ile ilgili olarak, esir edilen Harizm Sultan, onun nne getirildiinde, Alp Arslan, onun elleri ve ayaklar balanarak lme terk edilmesi emrini vermiti. Bu emirle, dehete kaplan Harizm Sultannn muhafzlarn elinden kurtulup hanerini

127 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:193 Enderun Kitabevi 1981 128 Gregory Abl-Farac Abl-Farac Tarihi Cilt:1 Sf:325 Trk Tarih Kurumu 1999 Ankara 129 Hrant D. Andreasyan -Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli- Sf::143 TTK. 2000 -Ankara

120

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Alp Arslann kalbine saplad yazlmaktadr. De Lamartine, Alp Arslann lm srasnda yle bir konuma yaptn yazar: Bu lm hak ettim. Genliimde bir alim bana, Tanr nnde alak gnll olmak, kuvvetine gvenmemek ve dmanlarn hor grmemek gerektiini tlemiti. Ben ise bu tleri tutmadm ve kibrim yznden cezalandrldm. Dn tahtmn zerinde askerlerimi ve onlarn disiplinini cesaretlerini seyrederken, dnyann atmn ayaklar altnda titrediini sanyordum. Kendi kendime: Sen dnyann en byk efendisi ve yenilmez savassn diyordum. Halbuki imdi lyorum ve bu ordular artk benim deil. 130 Alp Arslann lmnn ardndan Kirman Meliki kardei Kavurt, taht zerinde hak iddia etmeye balamt. Alp Arslann olu Melikah ile Hamedanda Kerec yaknlarnda savatlar. Melikahn ordusunda bulunanTrkmen aslllar Kavurt Beyi destekliyorlard. Fakat, eref d-Devlenin komutanlnda Araplar ve Baha d-Devlenin komutanlnda Krtler, Melikahn yardmna yetitiler. 10 Mays 1073 ylnda yaplan savata, Kavurt Bey ve oullar esir edildiler. Kavurt, Melikahtan zr dileyerek isyana neden olan mektuplar kendisine verdi. Vezir Nizam l-Mlk, mektupta yazlanlarn kendisi ve dier emirler iin iyi olmayacan bildii iin, bunlarn ldrlmesinin de yeni olaylara neden olacan dnerek bunlarn grmezlikten gelinmesini salad. Melikahn huzurunda mektuplar mangala atp yakt. Bu ekilde, olaya neden olan saray takm cezalandrlmaktan kurtulmu oldu. Bu olayn ardndan Melikahn askerleri Araplarn komutannn karagahna ve Abbasi Halifesinin elisine saldrarak, zenginliklerini yamaladlar. Kavurtun yakalanarak Melikahn huzuruna getirildii srada, askerler maa ve iktalarnn artrlmas iin gsteri yapm, istekleri yerine getirilmedii taktirde, Kavurtu tahta geirecekleri imasnda bulunmulard. Bu olaylar da, Kavurtu balama eilimi olan Melikah kkrtm ve Vezir Nizam l-Mlkn de desteiyle Kavurt Bey, yaynn kirii ile boularak ldrlm, oullar Emiran ah ve Miran ahn gzlerine mil ekilmiti. 131 Bylece, Byk Seluklu Devletinin tahtna Alp Arslann olu Melikah geerek, 1074 ylnda yeeni Sleymana Antakyann kuzeyinde kalan blgelerin ynetimini devretti. Melikah dnemiyle birlikte, Seluklu Devletinin ynetim kademelerinde yer alan Trk kkenli yneticiler etkinliklerini yitirmeye baladlar. Melikahn tahta gemesinde Artuk Beyin destei byk nem tamaktayd. Artuk Bey, Melikaha yardm iin Anadoluyu terk edince, Anadolu Trkmenleri, Kutalmn oullar Sleyman ile Mansur etrafnda toplanmaya baladlar. Melikahn Acem veziri Nizam l Mlk, zellikle Acem, Tacik, Grc ve Ermenileri kollayarak onlar himayesi altna alm, sarayda sadece bin civarnda Trk bulundurmay Melikaha kabul ettirmiti. Bylece, Trk devlet geleneklerini terk eden Melikah, kendisini Trk d glerin gvenliine brakm oldu. Dier yandan Atsz Bey, 1070 ylndan itibaren Suriye taraflarnda bulunan Trkmenlerle Kuds ele geirmi o blgede bir beylik kurmutu. Kavurtun isyannda onu destekleyenlerin banda yer alan Elbasann kars Gevher Hatun ve yandalarnn isyan bastrlnca, onlar da Anadoluya kamlard. Gevher Hatun yakalanarak etkisiz hale getirilmiti ama, taraftarlarnn ou kontrol altna alnamamlard. Bunlarn bir ksm da Azerbaycan taraflarndaydlar.

130 A. De Lamartine-Trkiye Tarihi Cilt I Sf: 63 1001 Temel Eser- Tercman Yaynlar 131 Mevdud Seluklular Tarihi Sf:263-264 HilalYaynlar Eyll 1971 Ankara

121

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Melikah, 1075 ylnda Kafkasya taraflarna bir sefer dzenleyerek bu blgedeki isyanclar da kontrol altna almak niyetindeydi. Grcistandaki karklklar giderip, bu blgeyi Sav-Tekine ikta* olarak vererek 1076 ylnda geri dnd. Sleymanahn, Anadolu Seluklu Devletini kurmasnn ardndan 1080 ylnda Azerbaycan zerinden byk bir Trkmen topluluu Anadoluya geldi. Ermeni, Sryani ve Grc olan yerli halklar, Sleymanahn adil ynetimini itenlikle benimsedi. Byk toprak sahiplerinin emrinde alp, tutsak muamelesi gren kyller, uygulanan mir arazi rejimi nedeniyle zgrlklerine kavuarak toprak sahibi oldular. Anadolunun yerli halklar, kendilerinin dini inanlarn ho gren Trkleri kurtarc olarak gryorlard. Bizansllar ile Ermeniler arasndaki mezhep farkllklar nedeniyle Ermeniler, byk bir bask altndayd. Ermenilerin, Dou Anadoluda kard birok isyan Bizans tarafndan kanl bir ekilde bastrlmt. Bu katliamlardan kurtulabilen Ermeniler, Orta-Anadolu ve ukur-Ova blgelerine srgn edildiler. Bizansn Anadoludan kovulmasyla Ermeni asll Bizans generali Bizans egemenliine kar isyan balatp, Malatya, Harput, Palu, Elbistan, Tarsus ve Urfay ele geirerek Ermeni Prenslii kurdu. Blgede kurulan Ermeni Prenslii, Trkiye Seluklu Devletinin dier Trk devletleriyle ve beylikleriyle olan ilikilerinde aksamalar beraberinde getirmiti. Orta-Douda Kuds, aldktan sonra am da ele geiren Atsz ise, Msr fethetmek iin uramaya balamt ki, ilk seferinde baarl olamam ve byk bir g kaybna uramt. Kahire nlerinde kardelerinden biri ldrlm, dieri de ar yaralanmt. Fatmler, bu olaydan sonra am (Dmak)a saldrya geince Melikah, am valiliine kardei Tutuu atad. Atszn zayf dmesinden yararlanan Tutu, onun zerine bir sefer dzenleyince, Melikaha bir eli gnderen Atsz, Melikahn hizmetine gireceini bildirmi bunun zerine Melikah, Tutuun Atszla savaa girmesini nledi. Bu srada Fatmiler, am zerine ordu gnderince, Atsz ve Tutu g birlii yaparak Fatmileri yenip, amdan uzaklatrdlar. am kurtarldktan sonra Melikah, Atsz sorguya ekerek kendi yaynn kirii ile bodurtarak ldrtt. Tutu, Atsz yok etmiti ama, Musul emiri Mslim, Fatmi halifesinden yardm isteyerek am yeniden igal etti. Melikah Musul ve Halep Atabeylerinin atas Aksunguru, Mslimin zerine gnderdi ve Mslim, aman diledii iin affedildi. 1079 ylnda gney Suriyeyi ele geiren Tutu, Kuds de ele geirip, Suriye Seluklu Devletini kurmutu. Sleymanahn blgedeki etkinliinin nne gemek isteyen Musul emiri Mslim, Ouzlarn Der yada Kay boyundan olduu sanlan Artuk Bey ve Tutula birlikte ittifak oluturup, Badat halifesi ve Melikahla ilikilerini kopararak Tutuu Byk Sultan ilan edip, Msrdaki ii Halifesine balanmay kararlatrdlar. 132 Byk Seluklulara bal olarak Trkiye Seluklu Devletini kuran Kutalm olu Sleymanah, ilk dnemlerde devleti aabeyi Mansur ile ynetiyordu. Fakat Mansur, kardei aleyhine Bizansla ibirlii iine girmi bu ibirliine kar Sleymanah da Melikahtan yardm isteyince, Porsuk** komutasnda bir ordu gnderen Melikah, devletin ynetiminde Sleymanahn kalmasn salam oldu. Sleymanahn aabeyi Mansur boularak ldrld.

*kta:Bir blgeden alnan verginin o blgeden sorumlu olan kiiye tahsis edilmesi 132 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :4 Sf:1584 Tekin Yaynevi -1990 stanbul ** Bugn Eskiehir ilinin ortasndan geen Porsuk ay adn bu komutandan almaktadr.

122

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Melikah, Musul zerine sefere kt zaman kardei Teki, Merv ve Serahsta isyan kararak blge ehirlerini ele geirmiti. Bu isyann nedeni, Melikahn Kirman blgesindeki asker saysnn fazla olduundan dolay bu sayda indirime gidilmesi sonucu bo kalan askerlerin Teki etrafnda toplanmalaryd. Bu askerler, Tekii padiah yapmak istiyorlard. 1086 ylnda iki kardein ordusu karlatnda zafer, Melikahn olmu, yenilen Tekiin ise, gzlerine mil ekilerek, hapse atlmt. Anadoluda Kutalmolu Sleymanah, Antakyay ele geirmi, Halepi kuatt zaman da Mslimin ordusunu yenmiti. Halep Emiri, ehri Tutua teslim etmek istemiyordu. Melikah, yannda Porsuk, Aksungur ve Bozan Beyler ile gelip nce Halep ehrini daha sonrada Antakya ve Urfay teslim ald. Antakyada Sleymanahn veziri Hasan, kenti Sleymanahn olu Klaslan ile birlikte Melikaha teslim ettiler. Melikah, kentin Gneydousunda Sveydiye denilen yerde Akdenize ulatnda, atn denizin sular iine srerek, klcn denize kez daldrp: Allah, ran Denizinden bu denize kadar olan yerleri benim elime vermitir dedikten sonra,denizden aldrd kumu, babas Alparslann mezarna gtrerek serpti. 133 1088 ylnda Trkistan blgesinde de birok olay yaand. Bunlarn en nemlilerinden birisi de Semerkantta iil ve Yama Trklerinin Seluklulara kar ayaklanmasyd. Bu ayaklanmann bastrlmasyla Byk Seluklu Devletinin snrlar douda Altay Dalar, batda ise Akdeniz kylarna kadar uzanyordu. Bu dnemde, Fatmler (909-1171 ) Kuzey Afrikada devlet kurmu daha sonralar Ortadou blgesinde hkm srmt. Hz.Muhammedin kz Fatmann soyundan gelenler tarafndan kurulmu olan Fatmler Devleti, Abbasi Hanedann devirmeyi hedeflemiti. 134

133 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :4 Sf:1590 Tekin Yaynevi -1990 stanbul 134 Ana Britannica Ansiklopedisi Cilt. 8 Sf:463

123

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Hasan Sabbah ve taraftarlar 1090-1091 yllarnda Alamut Kalesini ele geirdiler. Deylemli Justanid Hanedanndan Wahsudan bin Marzuban tarafndan 805 ylnda yaptrlan kalenin ad, Deylem lehesinde Aluh (Kartal) ve Amut (Yuva) szcklerinden zamanla Alamuta dnmtr. ran tarihilerinin tesbitlerine gre bu kalenin aln tarihi olan 1090 ile kalenin szcklerinin deeri ebcet hesabna gre ayndr. Kum kentinde doan Seydina Hasan Bin Sabah, daha sonra ailesiyle birlikte Reye tanmtr. Baz kaynaklar, Hasan Sabbahn babas Ali Bin Mehmedin Yemenden gelerek Reye yerletii ve aslnda Horasanl bir Trk olduundan bahsederler. Drt yanda okula balayp 14 yana kadar slami ilimler renen Hasan Sabah, yksek renim grerek Matematik ve Astronomi dersleri ald. Okul yllarnda mer Hayyam ve Seluklu veziri Nizam l Mlk ile yakn arkada olan Hasan Sabah, 17 yana kadar On ki mm iilii eitimi aldktan sonra Amr Darrinden el alarak smailiye taraftar oldu. Msrda grevlendirildii iin 1078 ylnda Kahireye gitmi, Msrda iken, Fatmi Halifesi El-Mustansr kendi yerine veliaht olarak ilk nce olu Nizar atam, daha sonra ise bu kararndan vazgeerek kk olu Mustaliyi veliahtla atamt. Hasan Sabah smaililiin temel anlaylarndan olan Yalnz ilk buyruk dorudur anlay uyarnca, El-Mustansrn ilk buyruu gerei Nizariyi desteklemi, ikinci buyrua uymayarak Mustalinin veliahtln tanmamtr. Hasan Sabah, Fatmi ordusu komutanlarndan ve Nizarinin kardei Mustalinin kayn babasnn basks zerine Msrdan ayrlmak zorunda kalp, 1081 ylnda Isfahana giderek almalar yapmtr. Deylem, dai liine atand zaman blgede egemen olan Seluklulara kar byk baarlar elde eden Seydina Hasan Bin Sabah, 4 Eyll 1090 ylnda Melikahn, Alevi olan Hasan Hseyin Mehdiye ikta olarak verdii Alamut Kalesini ele geirmitir. Kaleyi alnn ilk yllarnda kimliini gizleyerek, Dikhuda olarak tannmtr. Daha sonralar kale ve evresini Darl Hcra(Gmenler Evi)ya dntrmtr. Kendisi, Da eyhi olarak da anlan Seydina Hasan Bin Sabah, almalaryla kalede bir cennet oluturmutu. Bugn, Tahrann yz kilometre kuzeyinde bulunan Elburuz Dalarnn doruunda olan Alamut Kalesinin alnmasyla ilgili farkl sylenceler bulunmaktadr. Bu sylencelerden birisine gre: Melikahn Alevi135 olan blge valisine bavurarak, kaleyi 3000 dinara satn almak istediini syleyen Seydina Hasan Bin Sabaha, Hasan Hseyin Mehdi bu kadar paray bulamayacan dnerek inanmam, paray getirdiinde kaleyi kendisine vereceini sylemiti. Seydina Hasan Bin Sabah blgedeki dier dailerden Damganl Reis Muzafferden ald para ile kaleyi satn almt. Sylencelerin dierine gre ise de: Seydina Hasan Bin Sabah, blgenin valisi Hasan Hseyin Mehdiye bavurarak, zerinde oturaca sr postu kadar toprak paras ister. Mehdi kendisine istedii kadar yer
135 slm Ansiklopedisi-Cilt 5/1 Sf. 311

a l ar n Do r u kl ar ndaki l ke Kar tal Y u vas -- Al am u t

124

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

verir. Hasan Sabah, sr derisini ince ince srm gibi (ip gibi) ektirip kaleyi de iine alacak kadar uzatr. Bu ekilde kaleye sahip olur. Binlerce taraftar bulunan Seydina Hasan Bin Sabahn dncelerinden iyice korkmaya balayan Seluklu Sultan ona bir eli gndererek kendisine ba emesini istemi, bu istek kabul edilmeyince onun dncelerine kar Abbasi Halifesi ve vezir Nizam l Mlk ideolojik olarak saldr balatmt. Bu saldr kampanyasnn nde gelenlerinden birisi de mam Gazaliydi. Gazali yrtt bu mcadelede Batnliin Belini Kran Deliller adl bir de kitap yazmt. Hasan Sabahn mcadelesini destekleyenler arasnda mer Hayyam da bulunuyordu. Hasan Sabah ideolojik olarak ykamayan Abbasi Halifesi, Seluklu veziri Nizam l Mlk ile onun zerine ordu gndermeye karar vermiti. Bu srada, Seluklu Sultan Melikah, Seydina Hasan Bin Sabaha u mektubu gndermiti: Hasan Sabah bilsin ki, semi hmayunumuza vasl olduu vehile ortaya sen, yeni bir din ve millet karmsn ve insanlar aldatyorsun. Ve zaman padiahna isyan niyetindesin cahil dallar toplayarak tabiatlaryan mlayim szler ile her istediin kimseyi baklatmak iin hazrlyorsun. Mlk ve milletin kuvveti ve din ve devletinin nizam kendilerine mstahkem olan Hlefa-i slam hakknda tan ediyorsun. Bu dalaleti terk ile Mslman olman lazmdr. Yoksa zerine gnderilmek zere byk bir ordu hazrdr. Cevap vermeye kalkarak zinhar kendini bela vartasna atmayasn. Ve kendi canna ve tbilerine acyasn Elindeki kalenin mstahkemliine marur olmayasn. Ve hakikaten bil ki, Alamut Kalesinin burlar gn burlarndan olsa inayeti ilahiye ile hk yeksan ederim Tehditlerle dolu bu mektuba karlk olarak Seydina Hasan Bin Sabah u cevab yazmakta gecikmedi: crai adalet ve rabet perverlikte Sultan cihangirin eyyam hayat uzasn. Alamut Kalesinde sakin evldna Dergh sultaniden yle hitap buyrulmu ki, semi hmayunumuza vasl olduu vehile ortaya sen, yeni bir din ve millet karmsn ve insanlar aldatyorsun. Ve zaman padiahna isyan niyetindesin. Cahil dallar toplayarak tabiatlaryan mlayim szler ile her istediin kimseyi baklatmak iin hazrlyorsun gibi sadr Kebir buraya gelip bu hkm sultaniyi isal ettii zaman tazimat faikada bulunarak hkm sultaniyi gzmn nne koydum. Ve Sultann bu bende-i kemineyi yad etmesinden itibaren bam ge erdi. imdi ahval ve itikadmdamdan bahsetmek istiyorum. mid ederim ki Dergh sultaninin bendegn iitip bu hususta bir fikir edinerek hasmm olan erkan devlet ve husus ile (Nizam l Mlk ) ile bana ait hususatta maverede bulunmazlar. Bu suretle hareket edildikten sonra maruzatmdan yeri sultanide hasl olacak intibaata inkiyat etmek benim iin zaruridir. Eer bu trl intibak ve kararlara mutavaat etmez ise Mslman dininden irtitad etmi ve Allah Telhaya ve Hakk Resulne asi olmu olaym. Lkin, Sultan bana ait hususatta dmanlarmn szne bakarsa phesiz benim iin atiyi dnmek endiesi ba gsterir. Zira kuvvetli dman hakk batl ve batl hak olarak irae edebilir. Nitekim bu hali hakk acizanemde dahi vaki olmutur. Belki de Sultaniye mehul kalmtr. Bu bendenin hali malm olsun ki, pederim mam afi mezhebine malik bir Mslman idi. Drt yama geldiim vakit beni mektebe gnderdi. Tahsil ile megul oldum. On drt yana kadar ulmu mtenevviada ve husus ile ilmi Kuran ve Hadislere kesbi maharet ettim Bilahere din gayretine dtm. mam afinin kitaplarnda peygamberin evladnn fezaili mamete istihaklar hakknda bir ok rivayetler buldum. Fikren bunlarn mametlerine meyil ettiimden daima mam bahsini aratrdm. Her naslsa dnya ileri ile itigale balayp halk nazarnda ehemmiyetli addedilen ilerin arkasna dtmden dini maksatlarm 125

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

unuttum. Gnlm tamamyla dnya ilerine ve mahlukun hizmetine rabt ile Halika hizmeti terk ettim. Hakk Taal benim bu hareketime kar bana bir ok dmanlar musallat ederek, bu ilerden feragate beni muztar etti. Bunlardan kaarak ehirlerde ve yabanlarda dolatm. Her trl muhalefet ve zahmetlere dar oldum. Zannederim Nizam l Mlk ile benim aramda cereyen edmi olan ahval mehulnz deildir. Hakk Taal beni bu vartadan hals etti. Nihayet bildim ki bunlar, mahluka hizmet ile Halikin hizmetini terk etmek neticesidir. Binaenaleyh merte din talebine ve ahiret iine kyam ettim. Reyden Badata gelip bir mddet burada ikametle umumi ahvali ve din byklerinin harekatn tefti ve tefahhuz eyledim. Abbasi halifeleri mrvvet ve fvvet ve Mslmanlktan hari buldum. Bunlarn mamet ve hilafetlerine istinat eden Mslmanlk ve dindarlktan kfr ve zndklarn evveli olduklarna kanaat getirdim. Badattan Msra geldim Hakk halife man Mustansr orada idi. Bunun da ahvalini tefti ve tefahhuzla hilafet ve mameti Abbaslerin hilafet ve mmetlerinden daha hakl ve daha doru buldum. Ona karar vererek tamamile Abbaslerin hilafetinden yz evirdim. Abbasi halifeleri yolda beni derdest ettirmek iin arkamdan adam gndermi idiler. Hakk Taal beni bunlardan kurtarp Msra selametle vasl oldum. Bundan sonra Msr askerlerinin amiri olan (Emir-l-ciy) a derdest edilmekliim iin katr altn vesaire gnderdiler. Hakk halife mstekar mm (Elmustansr Billah)n hakkmdaki inayeti kamilesile bu vartadan hals oldum. Lakin Abbas halifesi Emir-l-ciyu aleyhime tahrik etmi olduundan kendisi beni firenkleri davete namzet etti. Bu hal mamn mbarek kulaklarna vasl oldu. Derhal beni kendi himayesine ald Menur vererek bildiim ve muktedir olduum suretle Mslmanlar doru yola getirmek ve Msr halifesinin mametinden, onlarn hakikatten agh etmek zere memur etti. Eer Sultann Ey mminler ! Allah Taalya ve Resulne ve sizden olanlara itaat edin ayeti kerimesinin havi olduu saadetten nasibi varsa muhakkak benim szlerimi nazar itibara alacak ve Sultan Gazi (Mahmut Sebktegin) gibi onlarn refine kyam ile Mslmanlar arasndaki erlerini kaldracaktr. Yoksa bir zaman gelecek ki, bu ii bakas yapacak ve bu ecri sevaba nail olacaktr. Benim yeni bir din ve millet kardma gelelim! Ben ki Hasanm yeni bir din ve millet karmak m? Allah esirgesin!. Benim salik olduum din zaman saadette Sahabe-i Kiramn tuttuklar dindindir. Ve kyamete kadar doru mezhep bu olacaktr. imdi benim dinim Mslmanlk dinidir. Ehed enlilhe illllh Benim dnyaya ve dnya ilerine meylim yoktur. Yaptm iler ve sylediim szler halisen din hak urundadr. Benim itikadm budur ki: Peygamberimizin ocuklar kendi pederlerinin hilafna Al-i Abbasdr. Al-i Abbasn iyi adamlar olduklar farz olunsa bile daha layk ve daha mstehaktr. Sen ki, Sultan Melikahsn, ekmi olduun zahmet ve meakketler ve Aksai merikten ta Aksai maribe ve imal kutbundan, Cenp kutbuna kadar defa sevkettiin askerler ile elde etmi olduun memlekete bugn Kavurd (Melikahn amcas) oullarnn malik olmasn ve senin kendi oullarnn her nerede yakalanrsa orada katledilmelerini reva grrsen onlarn da hilafetleri reva grlebilir. Halbuki Al-i Abbas yle adamlardr ki, onlarn mahede etmi olduum fesatlarn sylemekle bitmez. Onlarn yaptklarn hibir din ve millet reva grmemi ve grmeyecektir. Bunlarn ahvaline vakf olmayanlar bunlara itikat ile hilafetlerini doru addedebilirler. Ben ki, onlarn ilerine ve hallerine vakf olmuum. Onlar hilafete layk grr ve onlarn hilafetini nasl tasdik edebilirim? Eer hazreti 126

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

sultan bunlarn hallerine vakf olduktan sonra defilerine kyam etmez ve onlarn erlerini Mslmanlarn zerinden kaldrmaz ise bilmem ki kyamette sorulduu zaman ne surette cevap verir, nasl necat bulur? imdiye kadar yaadm mddete benim dinim bu olduu gibi bundan sonra da bu olacaktr. Bu itikadm bir an inkar etmediim gibi bundan sonra da inkar etmeyeceim. Hlefa-i Erbaa ve Aere-i mbeerenin muhabbeti kalbimde cayigirdir. Ve yle kalacaktr. Batan beri salik olduum dinden baka bir din karmam. Mevcut olmayan yeni bir mezhep ortaya koymadm, benim mezhebim Resulallahn, zamanndaki mezhebdir ki, kyamate kadar doru olan mezheb bu olacaktr. Benim ve bana tabi olanlarn Abbasi oullarna tan etmekte olduumuza gelelim. Mslman olan din ve diyanetten haberi bulunan kim vardr ki, onlara tan ve tem etmesin! Onlar yle adamlardr ki, bidayet ve nihayetleri tezvir ve fski fcur zerine bina edilmitir. Her ne kadar bunlarn ahvali cihanca malum ise de, nezddi sultanide bunlar hlasa olarak syleyeceim. Ebu Mslim Horasani gibi bin trl meakketler iinde mtemadiyen alp Beni Mervann elinden Mslmanlarn mallarn ve canlarn kurtaran ve Peygamberin hanedan hakkna reva grdkleri laneti ki, asl kendileri mstehaktr. Hanedan peygamberi zerinde kaldran adam yok ettiler. Btn dnyada ol hazretin evladn ehit ettiler. Kelerde bucaklarda kalan evlad resul canlarn zor kurtardlar. Bunlardan bir ferdi bile arap imek, zina ve livata da bulunamk gibi halleri ne iitilmi ve ne de vaki olmutur. Halbuki Abbasilarin en alim ve fadl olan Harun Reitin hemiresi Abbasiyeyi kendisiyle beraber arap meclislerinde bulundurduu ve nedimleri dahi bu esnada yanlarna girmekten men edildii mervidir. Hatta Cafer Bermeki bu kadnla mnasebette bulunmu bundan dolay bir veledi zina domu, Harun tarafndan srlm olan bu ocuu, Harun hacca gittii esnada orada bulmu Caferi de orada katlettirmiti. Ebu Hanife gibi erkan dinden bir rkn olan zat celili kadre yz krba vurdular. Hseyin Mansur Halla gibi bir alimi yok ettiler. te Hlefa-i raidin dediin kavimlerin nizam ve din ve devletin kendilerine verilmi olduunu sylediin kimselerin hali budur. Bunlar hakknda kt eyler sylersem ve bunlara kar asi olursam insaf et, hakl mym deil miyim? Dal cahilleri ifal ile kendilerini baz kimseleri katle sevk etmekte olduum hakkndaki sze gelelim: Basiret erbab nezdinde aikardr ki, candan daha aziz bir ey yoktur ve hibir kimse kendi canna kyamaz. Benim gibi iktidarsz bir adam byle ileri yaptrmaya nasl teebbs edebilir? Sizin benim hakkmda iitmi olduunuz szler gibi ben de sizin hakknz da iitiyorum ki, Horasanda Gulaman Sultan ve Nizam l Mlkn mensuplar ve memurlar ahaliye bir ok zulm ediyorlarm. Mslmanlarn ibad ve zhadn harim ve ismetine el uzatyorlar ve bimahaba kadnlar zevlerinin nnden ekiyorlarm ve muamelet divaniyede insafszlk ediyorlarm. Bunlar hakkndaki ahalinin erkan devlete ref ettikleri ikayet avazeleri duyurulamyormu. Belki bu adalet isteyenler daha ziyade beliye giriftar oluyorlarm! Keza hdai mlk olan Nizam l Mlk, Ebu Nasr Kendiri gibi hibir zamanda hibir padiahn nail olmam olduu bir veziri ehit ettirdi, ortadan kaldrd. Kendisi bu gn zaleme ve avam ile ittifak etmi bir halde bulunuyor. nk Hoca Ebu Nasr zamannda on dirhem vergi alnr ve bunun cmlesi hazineye girerdi. imdi elli dirhem alnyorsa da bunun be dirhemi bile hazineye girmiyor. Az bir miktarn etrafndakilere veriyor. Kalann kendisinin oullarna, kzlarna damatlarna sarf ediyor. Muhtelif yerlerde kerpi ve amura sarf ile zayi etmekte olduu yaralar da alemin malumudur. Hoca Ebu Nasr kendi oul ve kzna hangi gn bir dinar sarf etmitir. Ne zaman amur ve tahtaya para vermitir. Ahaliye bu ahval ve erait tahtnda hibir hususta kurtulu midi yoktur. Eer baz kimseler bunalp 127

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

canlarn terk eder veya zalimlerden zulm kaldrtrsa hakldr. Zora geldii zamanda kaacak yer kalmaynca, insan keskin klc eliyle tutmaya mecbur olur. Hasan Sabbahn bir kimseyi aldatp byle ilerde bulunmas ne mmkndr. Dnyada hangi i vardr ki, ona takdiri asuman erimesin!- Bu trl hareketleri terk edesin, etmezsen seni harap ederim. Buyurmanza gelince: Benden bendegan sultann reyinin hilafna olan sadir olmasndan ben Allah Telya snrm. Lakin dmanlarm kuvvetli olmakla beraber,beni ele geirmek iin her trl hareketlerde bulunduklarndan ahvalimi skunetle sultana bildirmek zere bu keyi, Alamut Kalesini ele geirdim. Kendime penah ittihaz ettim. Ta ki, dmanlarn ile anlatktan sonra Dergh sultaniye geleyim. Dier bendegahn srasna geeyim. Dnya ve ahirete ait saadet yollarn elimden geldii kadar Sultana gstereyim, yoksa benden bundan gayr bir hareket sadr olursa da emri sultaniye mutavaat etmezsem, halkn uzakta ve yaknda olanlar bana haksz iftira ile kendi padiahm muhalefet etti saadetinde bibehre kald derler. Dmanlarmn Dergh sultanide kymeti artar. Ve hakkmzda birok iftiralar ederler. Benden dine davet hususunda sadr olmu iyilikleri halk arasnda fenalk gstermek iin serzenite bulunmu olurlar. Benim iyi adm fenaya karrlar. Bugn Nizam l Mlk gibi kuvvetli bir dmann vcuduna ramen Sultann hizmetine gelip Nizam l Mlk yok farzetsem bile, has mbarek sultaniyi benim hakkmda ktye sevk edecekler, benim mahvma canla bala alacaklardr. Beni Sultandan talep edecekleri muhakkaktr. Netice her halde iyi kmayacaktr. Ben onlara teslim edilecek olursam mrvvet yoluna gidilmemi olacaktr. Abbasiler de beni isteyeceklerdir. Onlara teslim edilmesem bile onlarn aleyhimde ne kadar altklar Sultann malumudur. Msra gittiim vakit ardmdan adamlar gnderdiler, halifenin yardm olmasayd bu tehlikeyi atlatamazdm. Nihayet zahmet ve meakketler ekerek buraya vasl oldum. Alevi halifelerinin daveti vuku buldu, Alevilerden birok kimseler yanma geldiler. Bunun zerine Abbasiler benden korkmaya baladlar. u halde yukarda arz ettiim vechile Dergh sultaniye geldiim taktirde netice iyi olmayacaktr. Belki iki taraf arasnda muharebeyi intac edecektir. Bu kaya ba hakknda sze gelelim: Alamut kalesinin burlar gn burlarndan olsa dahi yere indiririmbuyuruyorsunuz. Burada oturanlarn bu kalenin uzun mddet kendi ellerinden kmayacana itimad tamlar vardr. Bu husus Allahn inayetine bal bir keyfiyettir. Burada benim halim budur ki, zerime farz ve snnet olanlar icra ediyor. Allah ve Peygamberden Sultan ve devlet erkannn doru yola gelmeleri hususunda dua ediyorum. Cenab Hakk onlara din nasib etmesini ve Abbasilerin fesatlarn halk zerinden kaldrmay ve kendilerine myesser eylemesini temenni ediyorum. Hilafet makamna iyi bir insan gelirse onlar erleri Allahn kullar arasndan kalkacaktr, vesselam136 Beldel kbal adyla anlan Alamut Kalesini Seydina Hasan Bin Sabahn elinden almak iin Seluklu veziri Nizam l-Mlk, biri Alamut zerine dieri Kuhistandaki Dara Kalesine iki ordu gnderdi. Seluklu ordusu, Hasan Sabbahn taraftarlarnn elinde olan olan ahdz Kalesini ele geirip buradaki fedaileri ikence ile ldrdler. Bunun zerine blgedeki btn Aleviler, Hasan Sabbahn destekleyicisi oldular. Alamut Kalesindekiler, Seluklularn drt ay sren kuatmasna kar yiite direndiler. Alamutlularn bu direnii karsnda, Seluklu ordusu byk kayplar vererek geri ekilmek zorunda kald. Dara Kalesine giden Kzl Sark komutasndaki ordu da baarsz olmutu. Bu yenilgi zerine halk, ii-Batni inanl insanlara kar da kkrtan Seluklu
136 apolyo Enver Behnan Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi Sf: 449-454 Elif Kitabevi stanbul 2004

128

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

veziri Nizam l-Mlk ile Trkler arasnda byk bir atma yaand. Seluklu saraynda ranllarn temsilcisi durumunda olan Nzm l- Mlke kar Trkler, nfuz alanlarn onun aleyhine geniletmek abas iindeydiler. Abbasi Halifesi ile evlenen kznn mutsuz bir ekilde Isfahana dnp lmesi zerine 1092 ylnda Badata sefer dzenleyen Melikah, Nihvent yaknlarnda konakladnda sufi klnda birisi dileke vermek amacyla Nizam l-Mlke yaklaarak hanerini gsne saplad. Seluklularn ba dman ilan ettii Hasan Sabbahn fedaileri, Nzm l- Mlk ortadan kaldrm oldular. Daha sonra da Melikah ld. Melikahn ei Trkan Hatun, drt yandaki olu tahta geirmek amacyla Melikahn lmn bir mddet gizli tuttu. Halk, Melikahn lmn rendiinde Isfahanda tutuklu olan byk olu Berkyaruku hkmdar ilan etti. Taht kavgas srasnda Berkyaruk ile Trkan Hatunun ordular savarken Hasan Sabah, ahdz Kalesini tekrar ele geirdi. Daha sonra Tanbur Kalesini ele geirdiler. Blgede zaviyeler aarak etkinliini artran Hasan Sabah, Kuhistan ve Tabaristann tamamnda egemen oldular. Seluklularn taht kavgalarnn ardndan Mehmet (Muhammed) Tapar hkmdar oldu. 1117 ylnda Anutekin komutasnda bir ordu Alamutu kuatt ise de Mehmet Taparn lm zerine kuatma kaldrld. Berkyarukun lmnden sonra baa geen Byk Seluklu Sultan Muhammed Tapar, gizli bir rgtlenme iinde olan Haaniler*in137 merkezi olan Alamut Kalesini birok kez ele geirmeyi denediyse de baarl olamad. Sultan Muhammed, 1118 ylnda kaleyi yeniden kuatt. Alamutlular, Anutekin komutasndaki kuatmaya her gn ceviz ve bir ekmek yiyerek byk bir direni gsterdiler. Kuatma boyunca ok az bir yiyecekle hayatlarn srdrmek ve savamak zorunda kaldlar. Yiyecek stoklar tkenmi durumlar ok ktlemiti ki, kalede bulunan kadn ve ocuklar aman dilemek ve emniyet iinde kaleden kp gitmek iin Anutekine gnderdiler. Fakat Anutekin onlarn bu taleplerini kabul etmeyerek alktan lsnler diye geri kaleye gnderdi.Bu srada Sultan Muhammed Taparn lm haberi gelince Seluklu ordusu kaleyi dremeden geri ekilmek zorunda kald. Anutekin, kuatmay srdrmek istediyse de dier komutanlar ekildii iin o da kuatmay kaldrmak zorunda kald. Baz iddialara gre ise, Alamut Kalesinin drlecei srada, saray iindeki batnlerin de yardmyla kuatmann kaldrld belirtilmektedir.138 Muhammed Tapar devrinde Halepte byk bir Batn katliam yaplmt. Halep Seluklu Meliki olan Rdvan Batn dncelere sahipti ve Halepte byk bir Darddave yani propaganda ss kurdurmutu. Rdvann lmnden sonra yerine olu Alp Arslan gemi, Muhammed Taparda ondan blgedeki Batnleri datmasn istemiti. Alp Arslan bu talep karsnda korkup ekindii iin Said b. Bedii komutasndaki ordu ile Dard davenin kaplarn kapatp iindeki batnleri katlettiler blgedeki binlerce batnyi hapsettiler ve mallarna el koydular. Muhammed Tapar dneminde batnilere kar yaplan seferlerden birisi de Tikrit Kalesi zerine yaplmt. Tikrit ehrinin valisi de Batn olan Keykubat b. Hezaresb edDeylemi idi. ehri ele geirmek isteyen Tapar, Ak Sungur el-Porsuki komutasnda ordu

* Bu kelime FranszcaAssasines kelimesinden tretimi olup, Gizli adam ldren anlamndadr. Baz kaynaklar ise esrarHaiten geldiini belirtmektedir 137 slm Ansiklopedisi-Cilt 5/1 Sf. 357 138 zaydn Dr. Abdlkerim Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi Sf: 84 TTK 1990

129

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

gndermi ama baarl olamamt. Tapar dneminde, Taberistandaki Batnlere kar da mcadele yrtt. Muhammed Taparn lmyle olu Mahmut, sfahanda tahta oturdu ve dier oullar Turul, Mesut, Sleymanah ve baz torunlar arasnda iddetli bir taht kavgas balad. Bu yldan sonra Alamut Kalesi, kurduu devletin kkletirilmesi abalar iinde oldu. Irak, Azerbaycan, Mazderan Gilan ve Horasan blgelerinde propaganda almalar younlatrld. Muhammed Taparn lmnn ardndan Sultan Sancar hkmdar olmutu. Sultan Sancar dnemi genel olarak bar iinde gemiti. Bozku adnda bir komutanyla Alamut zerine sefer dzenleyen Sancar da baarl olamad. Hasan Sabbahn Sultan Sancara gndermi olduu : Senden ok uzakta Alamut kayal zerinde yattm seni aldatmasn, nk kendine hizmet iin semi olduun kimseler de benim buyruumdadr ve bana itaat ederler. Yatana bu haneri koyabilen biri, onu yumuak kalbinede saplayabilirdi. Bu sana ihtar olsun ! 139 mesajn okuyunca dehete derek korkmutu. Sultan Sancar, mesaj aldktan sonra kuatmann kaldrlmasn isteyerek 1123 ylnda Nizari smailileri Bamsz Devletini tanmak zorunda kald. Bar anlamas yaplarak, bu anlamayla Kumi blgesinin vergilerinin toplanmas ve Girdkuh (Mansurabad) blgesinden geen kervanlarn yol paralarnn alnmas hakk smaililere tannmt. Buna karlk, smaililer de silahlanmaya son verecek ve yeni kale ina etmeyeceklerdi. Aslnda, Seluklulardan Muhammed Tapar dndaki sultanlar smaililere pek karmak istemiyorlard. Sultan Sancarn dneminde blgede Hasan Sabbahn etkinlii pekimi, smaililer blgede yzlerce kale ina etmilerdi. Halk arasnda smaililik byk bir kabul grmeye balam hatta, Seluklu yneticilerinin nemli bir blm de smaili olmulard. Sultan Sancar dneminde, Horasandan geen tccarlar smaililere vergi vermekteydiler. 140 Alamut Kalesinde Dailer, Refikler ve Fedailer zel bir eitim alyorlar ve zel giysiler giyiyorlard. Fedailer, kuakla balanm beyaz bir elbise, ayaklarna krmz izme, balarna ise krmz balk giyiyorlard. Askeri, ticari, dini eitimin yannda farkl dillerin eitimi de yaplmaktayd. Bir fedai, dneminde yaayan hangi tabaka yada milletten olursa olsun klna kolaylkla uyum salayacak eitimi alyordu. Ciddi bir kiie sahip, titiz alkan ve kaleyi aldndan beri burada yaam srdren, kars ve kzn Girdkuha gnderip yn eirip iplik bkerek geimini salayan Seydina Hasan Bin Sabah, 1124 yl Haziran aynda ldnde kalenin idaresi Kaya Bzrg mmid Rudabariye geti. Seydina Hasan Bin Sabahn Girdkuha gnderdii kz ve kars bir daha kaleye dnmediler. Oullarndan Muhammed, iki nedeniyle lm cezasna arptrlarak ldrld. Dier olu Hseyin ise, Kuhistan daisinin ldrlmesinden sulu bulunarak idam edildi. Ancak, bir yl sonra katil olmad anlalarak siyasi bir komplonun kurban olduu anlald. Alamut Kalesi 1256 ylna kadar Hasan Sabah taraftarlarnn elinde kald. Blgeye Moollarn geldii dnemde Alamut Kalesinde ynetici olan, mm Rukn al-din Hrah direnmeden Hlagnn komutan Yasura 19 Kasm 1256 tarihinde teslim olmutu. Hlag onu Moolistanda bulunan Mngkeye gndermi, ancak Rknettin Hrah yolda idam

139 Kaygusuz smail, Nizari smaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabah ve Alamut Sf: 28-29 Su Yaynlar 2004 140 Kaygusuz smail, Nizari smaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabah ve Alamut Sf:21 Su Yaynlar 2004

130

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

edilmiti. Alamut Kalesini savunanlar da 20 Aralk gn teslim oldular.141 Alamutlular kendileri teslim olmalarna ramen, binlerce kii en kk ocuklara kadar ldrld. Markopolo kalenin alnyla ilgili unlar yazyor: uzun yl, muhasaraya aldklar kaleden ses kmaz; eyh direndike direnir, bir trl de teslim olmaz. Hlag hann ordusu da uzun yl kaleyi almadan ekilip gitmez. Sonunda kalede yiyecek iecek tkenir, teslim olmak zorunda kalrlar.142 mam Rukn al-din Hrahn gizlice Azerbaycana gnderdii kk olu mm emsettin Muhammed, gelecein smaili mam oldu. O ve daha sonra gelenler gizlenerek yaam (sagir dnemi) srdrdler. Cihan- Gann yazar Ata Melik Cuveyni, Mool ynetiminde etkin bir konumdayd. Alamut Kalesindeki ktphaneden yararlanarak kitabn yazm olmasna karn, bu muhteem ktphaneyi yaktrd. ii-Batni dnceleri yanstan binlerce kitap, bunlar eriata aykrdr, din dmandr, denilerek yok edildi. Cuveyninin kkrtmasyla medrese ve dier kurumlar yerle bir edildi. Kazvinli bir Snni olan Ata Melik Cveyni, ii ve Batnilie olan kinini, sapk ve din d sayd Alamutlular katlederek gstermi oldu. Haailer* 1272 ylnda Memlk Sultan Baybars tarafndan, tarih sahnesinden silindi. smaililerin elinde kalan son kaleler Meyneka ve Kehf, Baybarsa teslim edilince bu kalelerde yaayanlar Msra yerletirildiler.143 610 ylnda yaylmaya balayan slamiyet, 634 ylnda Arabistan aarak, Horasanda yaylmaya balam, 900l yllarn bana gelindiinde Mvernnehr blgesi halk tamamen slmiyeti kabul etmiti. slmiyeti Arap Milliyetiliine dayanak yapan, birok ayet ve hadisi kendi karlar iin deitiren Emevilerin zulmleri karsnda byk bir direni gsteren ia taraftarlarnn byk ounlunu oluturan Trkler, Emevi devletini ykmt. Abbasilerin kurulularnn ilk yllarnda 745-755 yllar arasnda Horasan valisi olan Ebu Mslim, slmiyetin yaylmasnda nemli bir rol oynad. Arap ordularnn Mvernnehr ve Horasana girmeleri karsnda byk bir direni gsteren ve Emevilere kar savaan Trkler, Sufiler(Horasan erenleri)in byk abalar sonucu slmiyeti kabul ettiler. Dier yandan Arap ordusu komutanlarnn Trk olmas da Araplarn bu blgeleri ele geirmesine yardmc oldu. Her ne kadar Arap egemenlii kurulmu ise de blgede bulunan Trk devletleri ve Gktrkler, Araplarla savamlarn srdrdler. Yamac Arap ordular birok kereler yenilgiye uratldlarsa da, yine de Fergana Vadisine ulamay baardlar. zellikle, Muaviye dneminde Horasan batan baa igal eden Arap ordular, birok Trk ldrp birounu da esir alp, mallarn yamalayarak 750 ylndan sonra Horasan tamamen Arap smrgesi haline getirdiler. Trkler, Orta Asyada iken, Gk Tanr Dinini kabul ediyorlard. Ancak, Budizm ve Maniheizm**, Taoculuk***, Hrremilik****, Karmatilik, Haydarilik, Zerdtlk*****,

141 Grousset Rene Bozkr mparatorluu Sf:337 tken Yaynlar 1999 142 Markopolo Seyahatnamesi Sf:44 Tercman 1001 Temel Eser *Hahainler: Suriyenin ve dier Mslman memleketlerin dalk blgelerinde oturan smaililere verilen ad. Bu ad Avrupallarn uydurduu blgenin uyuturcu cenneti olduu anlayndan gelmektedir 143 Yaltkaya Ord.Prof.M.erefddin Baypars Tarihi- Sf:21 TTK 2000 ** Maniheizm (Manicilik) 3. Yzylda ranl dnr Maninin kurduu ve iyilik ktlk kartl (Mazdeizm) temeline dayanan inan akm *** Taoculuk (Taoizm) : Doa kuvvetlerine ve Atalara tapnma temeline dayanan in kaynakl inan akm

131

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Kalenderlik, Melmlik gibi inan ve felsefi akmlar da Trkler arasnda kabul gryordu. Fakat, bu akmlarn hibiri blgede yaayan btn Trkleri etkisi altna alacak bir yaygnlk salayamamt. 10. Yzyl balarnda, Balasagun ve Talasn dousunda yer alan Mirki Kasabasnda yaayan Ouzlar, kendiliinden slmiyeti kabul edince bu gebe Ouzlara Trkmen denilmeye baland. Bu dnemde Trkler, yerleik hayata gemi olan Ouzlar, Sart (gebe) olup slmiyeti kabul eden Ouzlar(Trkmenler), yine gebe olup amanist inanc koruyan Trkler ise, amanist Ouzlar-(Uzlar) olmak zere gruplanmlard. Baz kaynaklar, Trkmen olarak adlandrlan Ouzlarn dnda, ayr bir Trk boyu olarak, Trk eli(boyu) nin gerek Trkmenler olduugrn ne srmektedir. 985 ylnda elMukaddesinin verdii bilgilere gre, bu Trkmenler sficb (Sayram) ve Balasagun arasnda yayorlard. sficbn dousundaki Berket ve Nla kasabalar Trkmenlere kar u ehirlerdi. Melikleri, Ordu Kasabasnda oturuyordu. El-Mukaddesiye gre Trkmenler, korkudan Mslman olmulard. Bu nedenle de sficb (Sayram) hakimine armaanlar gndermekteydiler.144 Ouz boylar arasnda ilikiler zayft. Hatta, baz yrelerde birbirlerine kar dmanca davranlar da kendini gstermekteydi. Ouzlarn bir blm Buharaya g etmilerdi. Buharadaki yerleik halk, blgeye gelen Ouzlardan holanmyorlard. Gazneli Mahmut ve Karahanl Kadir Han, blgeye gelenlerin isknn salamak iin onlar blmek gerektiini dnerek, aralarnda anlap Seluklu liderlerinden olan Arslan Yabgu ( srail)yu tatl dille Gazneli Mahmutun sarayna davet ettikten sonra onu tutuklayarak Hindistanda bir kaleye hapsederek ve sraile bal 4000 geri Horasana yerletirmilerdi. Bu olayn ardndan Turul ve ar Beyin askerleri amcas srailin taraftarlaryla atmaya balam, Turul ve ar Beylerin taraftar olan Seluklular ile Yabgu nun olu ah Melikin taraftarlar arasnda Harizm de yaplan savata ah Melik, Turul ve ary yenerek onlar Horasan blgesine srmt. Turul ve ar Bey, Gazne Sultan Mesutun hizmetine girmek istemiler, Kendilerinin blgeye yerlemeleri iin izin verilmesi halinde, Trkmen aknlarndan blgeyi koruyacaklarna sz vermilerdi. Bu dilekleri Gazne Sultan Mesut, tarafndan kabul edilmedii gibi Turul ve arya kar sava almt. Yaplan savata Gazneli Mesut yenilmi, Turul ve ar Beyin Seluklular, Niabur, Merv ve Serahs ehirlerini ele geirmilerdi. Ouz gelenekleri gerei ar Bey, Niabur u yamalama istediine, kardei Turul Bey kar karak yamaya izin vermeyip, Bu hareket doru deildir. nk Halifeden daha byk ferman geldi demi fakat ar Bey yama yapmak iin srar ettiinde Turul Bey eline bir bak alp: Eer bu ekilde hareket ederseniz kendimi ldrrm diyerek, ary yama yapma arzusundan vazgeirmi o da ahaliden 500.000 zuze almakla yetinmiti. 145 Bir sre
**** Hurremilik: slmda btni yorumlarla dinn btn emir ve yasaklarn geersiz sayan, ruhlarn bedenden bedene gemesine (Tenash) inanan ve nderlerini tanrsallatran inan akmlarna verilen ortak isim. Hrremi inancna gre btn peygamberler tek bir ruh tar. Hangi dine inanrsa inansn, sevap uman ve cezadan korkan insan doru yoldadr. ***** M. 500l yllarda Zerdt adl efsanevi kahramann ikicilik ilkelerine gre kurduu inan akmdr. Bu dnceler Avesta adl kitapta toplanmtr 144 Ouzlar-Faruk Smer Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Sf:52 stanbul 1999 145 Abl-Farac Gregory Abl Farac Tarihi Sf:296 Trk Tarih Kurumu Cilt:1 1999

132

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

sonra yamacl terk ederek, yerleik hayata geen Turul ve ar Beyler, Horasanda imar almalarn balatmlard. Avrupadaki Trk boyu olan, til Bulgarlar da 921 ylnda Hakan Alm nderliinde slamiyeti kendiliinden kabul etmilerdi. Kendilerini Trk ve Afrasyabn slalesi146 olarak tanmlayan Karahanllarn da slmiyeti kabul etmeleriyle birlikte Maveranehr blgesinde slamiyet hzla yaylmaya balam, blgede bulunan dier topluluklar ve devletler arka arkaya Mslmanl kabul etmeye balamlard. Byk Seluklu Devletinin kurulmasyla 10 ve 11 yzyllarda Ouzlar, Amu Derya dan Horasana g etmeye balamlar, 1035 ylna gelindiinde Turul ve ar Beyler Horasann tamamn egemenlikleri altna almlard. Trklerin kurmu olduu Seluklu Devletinin yneticileri, gebe olan Trkmenleri beenmiyorlar onlara kar kin besliyorlard. Bunun nedeni, onlar kendi gelecekleri bakmndan tehlikeli saymalaryd. Onlardan nasl kurtulacaklarnn arelerini dnerek bir Fars(Acem) Devleti olmak iin aba harcamaya baladlar. ehzdeler kendi aralarndaki taht kavgalarnda ve dier byk savalarda Trkmen boylarnn gcnden yararlanmay srdrrken, iktidarlarn gven altnda hissettikleri zamanlarda gebe yaam biimini yok edip, onlar yerleik dzene geirmeye alyorlard. Bu yaklam ise Trkmenlerin tepkisine neden oluyordu. Trklerdeki rgtlenme biimi olan boy rgtlenmesinin hie saylmas ve dikkate alnmamas devletin Trkmen karakterini bozuyordu. 1141 ylnda, Katvan blgesinde Sultan Sancar ile Karahtaylar arasnda yaplan sava Seluklular ac bir bozgunla kaybettiler. O zaman slmiyeti kabul etmemi olan Karahtaylarn galibiyeti blge lkelerinde byk bir etki yaratm Mslman glere kar her blgede direni hareketleri balamt. Bu savan galibi olan Karahitaylar Amurderya civarndan daha ileri gitmedilerse de Belhi ele geirmilerdi. Sonuta Karahtaylarn hanlarn han anlamna gelen Gurhan adl hanlar Buhara ve Harizm blgelerini de ele gemiti. Seluklu veziri Nizam l mlk, devletin uygulamalar nedeniyle kzgn olan Trkmenleri bir yandan yattrmak isterken, dier yandan da yerleik hayata geirmek iin mcadele veriyordu. Yaam biimlerinin bir gerei olarak Trkmenler, bu mcadelenin baarl olmasna izin vermedi. Ancak, Seluklu ynetimi gebe Trkmenleri Hristiyan topraklarna gaza147ya gndermek suretiyle onlardan kurtulmay denemeye baladlar. Byk Seluklu Devletinde ger olan Ouzlarn bir ksm yerleik hayata geirilebilmiti. Fakat eitli blgelerde yaayp, hayvanclkla geinenler gerliklerini srdryorlard. Belh civarndaki Huttelan otlaklarnda bulunan Ouz gerleri saray mutfana 24.000 koyun vergiyi istemeyerek de olsa dedikleri halde, 1153 ylnda Seluklu vergi tahsildarnn bunlardan rvet istemesi barda taran son damla olmu, vergi toplayclar kendilerine verilen koyunlar iman deil vb. nedenlerle beenmeyince Trkmenler, mthi bir ekilde fkelenerek rveti vergi tahsildarn ldrmlerdi. Bu karklklar zerine Belh valisi saraya 30.000 koyun vergi toplayacan vaadederek, Trkmenler zerine ahne* olmutu. Belh valisi Trkmen reislerinin mallarna el koyup, Ouzlar otlaklarndan kovduunda, ahnenin uygulamalarna kar gelen Trkmenler:

146 Barthold Prof. Dr. V. V Orta Asya Trk Tarihi Dersleri Sf:96 alar Yaynlar Ankara 2004 147 Kutsal sava, slm dinni yaymak amacyla yaplan sava * Vergi toplaycs

133

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Biz Sancarn has raiyetiyiz diyerek emirlere uymam, Belh valisini ldrerek, yreyi yamalamlard. Haber, Merve ulanca Sancar byk bir ordu ile Ouzlarn zerine yrm, kendi kurduu devletle kar karya gelmek istemeyen Trkmenler, Sultan Sancar bu tavrndan vazgeirmek iin, ldrdklerine diyet deyeceklerine ve vergileri artracaklarna sz vererek, yalvarmlarsa da Sultan Sancara sz dinletememilerdi. 1153 yl baharnda ancak yz atlnn geebilecei dar bir geitte Sancarn ordularna kar oluk ocuklaryla savaan Ouzlar, byk bir direni destan yazdlar. Byk Seluklu Devleti ordularn bozguna uratarak Sultan Sancarn kendisini de esir aldlar. Bir vergi anlamazl nedeniyle meydana gelen bu hareket, Seluklu devletinin ranilemesine kar Trkmenlerin bir tepkisiydi. Bu olay, Knk Boyundan olan Seluklularn Trkmenler arasnda itibarn kaybettiinin en nemli gstergelerinden birisiydi. Ouzlar, esir aldklar Sultan Sancar gstermelik olarak tekrar tahta oturttular. Ona yine bir Sultan gibi sayg gsterdiler. syanc reislerden Bahtyar, Sultan Sancardan bakent Mervden kendisine ikta verilmesini istedi. Halen, Sultan olduunu sanan Sancar ise bu istei yle yantlad: Bakentten kimseye ikta yaplamaz. Burann arazisinin geliri, dorudan Sultan hazinesi iin toplanr148 Bu cevab kahkahalarla karlayan Bahtiyar ve dier Trkmenler, Merv evresini korkun bir ekilde yamaladktan sonra devletin hazinesine de el koyup, devlet tekilatndaki atamalar kendileri yaptlar. Bu dnemle ilgili olarak, doruluu konusunda kesin bilgi bulunmamakla birlikte Czcani yle yazar: Sancar, tutsak ald Gur hkmdarna lkesini ve hazinesini geri verdikten sonra kendi hazinesini ve srlerini emanet brakarak yle der: Sen benim kardeim yerindesin. Btn bu eyleri al ve Gura dn. u Ouz cemaatini itaat altna alrsak, onlar bana geri verirsin. Yenilir ve saltanatm sona ererse, bunlarn Ouzlarn eline gemesinden ise senin elinde kalmas daha iyidir 149 Devletin kurucular Ouzlar olmasna ramen, devlet bydke farkl etnik kkenli unsurlar devlet ynetiminde egemen olmutu. Devlet ynetimini ele geiren Farslara kar byk bir kin duyan Ouzlar, Sultan Sancar gelenek ve greneklerinin bir gerei olarak incitmediler. Onu tutsak aldlar ama, hkmdarln da reddetmeyerek ona sayg gsterdiler ve istekleri dorultusunda ynlendirerek yl devleti ynettiler. Ouzlar, blgedeki camileri ykarak yamalamlar, zenginler blgeyi terk emilerdi. Camiler, Ouzlarn atlarna ahr olmutu. Daha sonra kendi adamlar Sultan Sancar kararak, bamsz hkmdar olarak tahtna yeniden oturtmu ve Ouzlar devletin merkezinden uzaklatrmlard ama, artk i iten gemiti, isyanc Ouzlar devlet hazinesini ve Horasann zengin ehirlerini talan etmilerdi. Ekonomik ve sosyal ynden byk bir knt iine dm olan Seluklu Devleti 1157 ylnda Sultan Sancarn lmyle dalma srecine girdi. Byk Seluklu Devletinin yklnn ardndan Irak ve Horasan snrlarn iine alan ve merkezi Badat olan Irak Seluklu Devleti kuruldu. Fakat, Irak Seluklu Devleti, Horasann sahiplii zerinde Harizmahllarla anlaamad iin savaa tututular ve sava kaybederek 1194 ylnda tarih sahnesinden silindiler.

148 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :4 Sf:1714 Tekin Yaynevi - stanbul 1990 149 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :4 Sf:1714 Tekin Yaynevi - stanbul 1990

134

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Byk Seluklu Devletinin ykl ile kurulan devletlerden birisi olan Harizmahlar Devleti Horasan, ran ve Kafkasya civarlarnda etkinlik gstermiti. Ceyhun Nehrinin Aral Glne dkld delta olan Harizm (Harzem) eski Seluklu valisi olan Atszn olu l Arslan tarafndan ele geirilmi daha sonra Sultan Sancarn lmyle Horasan da kontrolu altna alarak Harizm devletini geniletmiti. Buna ramen Karahtaylar devletine de her yl vergi demeye devam eden l Arslan 1172-1200 yllar arasnda tahtta kaldktan sonra lnce. yerine Aleddin Teki gemiti. Aleddin Teki, Harizmlilerin en gl hkmdar oldu. Karahtaylarla yapt savata Ceyhun Nehri yatan deitirip, Karahtay ordusunun saldrlarn nleyerek ran da egemenlii ele geirmek iin Irak Seluklularyla girdii mcadeleyi kazandktan sonra Abbasilerle giritii mcadelede Halife, Irak, Horasan ve Trkistan topraklarnn Harizm Hkmdarna ait olduunu kabul etmek zorunda kalmt. Aleddin Tekiin 1200 ylnda lmyle yerine Aleddin Muhammed gemi ve Gurlularla mcadeleye balamt. Bu mcadele de bazen Karahtaylar bazen de Karahanllardan yardm alarak byk bir askeri baar salad. 1208 ylnda Buhara y ele geirdi. Bu srada Cengiz Hann Orta Asyadan srd Naymanlar, Karahtaylara snd ve Nayman hkmdar olan Glk Han, izledii kurnaz siyasetle Karahtaylara hakim olunca Aleddin Muhammed, 1212 ylnda Karahanllarn bakenti Semerkant topraklarna katt. Daha sonra da Afganistan ve Gazne yi alarak, 1217 ylnda Badata ordu gnderdi. Ancak, etin geen k koullar nedeniyle ehri ele geiremeden geri dnmek zorunda kald. Cengiz Hann glenmesi karsnda da endielenen Aleddin Muhammed douya sefer yapmak istiyordu. Bir yandan da Cengiz Hana eli gndererek ticareti gelitirmek isteini bildirince iki devlet arasnda bir ticaret anlamas yaplmt. Bir Mool kervan Harzem lkesinin Otrar ehri valisi nalck tarafndan, casus olduu gerekesiyle 1218 ylnda ldrlnce Moollar ile Harizmlilerin aras alm, Cengiz Han suu ileyenlerin kendisine verilmesi istedii gibi ldrlenler iinde tazminat talep etmiti. Aleddin Muhammed, Cengiz Hann elilerden Harizmli olan Mahmudu geceleyin kabul ederek, vatandandan Cengiz hakknda bilgi istemiti. Cengiz Han, 1220 ylnda Harizmler zerine sefer dzenleyip, blgeyi igal etti. Bu srada Halife Nasr ile Harizmahn aralar bozuk olduu iin baz kaynaklar Halifenin Moollar Harizmaha kar kkrttndan bahsetmektedir. gal srasnda Mslman tccarlardan byk bir yardm gren Moollar, igali altndaki blgelerde bu tccarlara byk menfaat salayarak dllendirdi. Baz kaynaklar, Moollarn Harizm zerine sefer dzenlemesinin ardndaki nemli nedenlerden birisinin Moollar arasnda nemli bir etkinlie sahip olan ve eski arkada Cengiz, ile yapt sava kaybeden Camuga ve baz yandalarnn Harizmahn lkesine snmas olarak gsterirler. Moollar da, bozkr aristokrasisinin temsilcisi olan Cengiz Hann karsnda bozkr halknn temsilcisi de Camuka idi. Camuka, Mool kabileleri arasnda Cengize kar bir ok kavmi birletirmi, en son 1204 ylnda Cengiz ile savatklarnda Camuka yenilmi, baz kaynaklara gre Camuka esir alndktan sonra Cengiz tarafndan idam edilmiti. 1220 yl sonlarnda Aleddin Muhammed ldnde yerine Mool kaynaklar tarafndan tccarlarn lmnden Sorumlu tutulan olu Celleddin Mengbirdi (Tanrverdi) gemiti.

135

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Celleddin Mengbirdi ve Moollar arasndaki mcadele, Moollarn Harizm e gelmesi, daha sonra Celleddin Mengbirdinin, Moollarla nds Nehri kysnda yapt sava kaybedip, Hindistana gitmesiyle sonuland. Yenilgiyi kabullenmeyen Celleddin Mengbirdi 1235 ylnda Tebrizi ele geirip buray kendine bakent yaptktan sonra, Azerbaycan ve ran topraklarna katp, Horasanda Moollar birka kez yendi. Anadolu Seluklularyla iyi ilikiler kurarak, Moollara kar ittifak yaptlar. Celleddin Mengbirdinin bir sre sonra Ahlat kuatmas ve buradaki kltr merkezini yakp yok etmesi nedeniyle, Aleddin Keykubat ile aralar bozulmutu. Celleddin Mengbirdinin, kendilerine kar kt niyetler beslediini dnerek sava hazrlklarna balayan Aleddin Keykubat, baz kaynaklara gre ard arda be eli gndererek Eyyubilerden yardm istemiti. Aleddin Keykubat, bu sava ncesinde o kadar ihtiyatl davranyordu ki, Klikya Ermenileri ve Suriyeli Hallardan dahi yardm istedi. nk, Celleddin Mengbirdi ile karlamann bir lm kalm mcadelesi olacana inanmt. Sava hazrlklarn tamamlayp, Konyada, Bahaeddin Veledin trbesine gidip kendisinden yardm diledikten sonra yola kt. 150 Bununla ilgili olarak Ahmet Eflk, yle yazyor: Celleddin Harizmahn geldii haberi sultan, Aleddine ulat. Sultan, Aleddinne hemen eyhin trbesini ziyaret etti, pt, alad, ondan yardm ve himmet dileyerek Harizmah karlamaya hazrland. Harizmahn ordusu Erzurum hududuna ulanca casuslar bu ordunun stnln slam sultanna bildirdiler. Rum askerine byk bir kuruntu geldi. Sultan, Harizmahn halini ve gidiini anlayp, ona gre hazrlanmay dnd. Bir gece elbisesini deitirip birka dalanmam ve rzgar gibi giden at seti. Da yolundan birka Trkle birlikte Harizm askerine iltihak etti. Harizm emirleri onlarn kim olduunu sorup aratrdlar. Onlar da: Biz bu diyarn Trklerindeniz. Erzurumun da nahiyelerinde bulunuyoruz. Bizim cedlerimiz Ceyhun Nehri civarndand. Bu birka sene iinde sultan Keykubat bizden yz evirip bizi mkl duruma sokmutur. Daima Tanrnn yardmna mahzar olan Harizm askerinin gelmesini bekliyoruz. belki bunlar sayesinde onu zulmnden kurtulabiliriz. Bu olay Harizmahn kulana ulatrdklar vakit, ok sevindi ve bunu iyi bir fal sayd. Buyurdu hususi sofray kurdular. Emirlerden vezirlerden haslar ve devlet erkanndan her biri sofrada kendi yerini ald. Kabul treni tertib edilerek, bu misafirleri huzura getirdiler. Bunlar sultann nnde ba koydular ve onun bu tertip ve trenini tam manasyla seyrettiler. Getirdikleri atlar da onlara verdiler. Sultan bu misafirlere iltifat etti hilatlar giydiraerek gzel vaadlerde bulundu. Misafirlere bir adr tayin edip ulufe baladlar. Hemen o gece Harizmahn hatrndan geti ki, sultan Aleddinin lkelerinden her nereden getimse btn halk ondan raz idi. Bu birka Trk ondan neden ikayet ettiler? Aleddinin de bu taraflara geldii duyuluyor. Hilekrlk ve gece harekatnda ei benzeri yoktur. Bu Trkler onun casusu olmasnlar. Durumu daha iyi tetkik etmek lazmdr, zira phe ithiayttr. Hemen Erzurum meliki Mugiseddini yanna ard, onunla bu hususta grp:

150 slm Ansiklopedisi Cilt 6 Sf:654 Milli Eitim Bakanl Yaynlar 1997

136

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yarn bunlarn durumunu inceleyelim dedi. Sultan Aleddin hemen o gece ryasnda: Baha Veledin gelip kendisine : Kalk ! hemen atna bin, uyku zaman mdr? dediini grd. Uyand vakit kendi kendine: Yarn da seyredelim de sonra gideriz diyerek uykuya dald. Baha Veled hazretlerini yine ryasnda grd. Baha Veled asasn tahtna ve tahtn zerine kp onun gsne vurarak: Ne uyuyorsun? dedi. Aleddin Baha Veledin heybetinden uyand: btn vcudu titremeye balad. Adamlarn da uyandrd. Gece yars atlarn eyerleyip yola ktlar. Gece sona erdii vakit, Harizmah : Biz bugn onlarn durumunu inceleyinceye kadar sayl emirlerden birka kii, onlarn adrnn etrafna gz kulak olsunlar diye emir verdi. Fakat sabah olunca hepsinin gitmi olduunu grdler. Bunu Harizmaha bildirdiler. Harizmah bunlar takip iin iki bin yiit svari yola kard, kendisi de bunlarn ardndan atna binip gitti. Sultan Aleddin arkasna bakt vakit bir ordunun kaldrd tozlarn havaya ykseldiini grd. Bunun zerne atn dolu dizgin srerek kendi ordusuna ulat. Harizmliler de hibir ey elde etmeden dnp gittiler. Sultan Aleddin askerlerine ok hediyeler ve paralar verip: Tanrnn yardm ve Baha Veled hazretlerinin himmetiyle biz, kuvvetlenmi ve galibiz buyurdu. Erzincann Yass emen mevkiinde askerini yerletirdi. Harizmahla birka gn muharebe yaptlar. Beinci gn birdenbire Tanr erlerinin kuvvetli nefeslerinden bir yardm ve zafer rzgar esti. Rum askerleri etrafndaki toz ve topra havaya kaldrarak Harizm askeri zerine sat. . Nihayet Tanrnn yardmyla sultann bayraklar galip gelip askerleri zafer saadete kavutular. 151 Celleddin Mengbirdi, Ahlat aldktan sonra ordunun nemli bir blmn datmt. Trk geleneine gre komutanlarna tekrar oklar gnderip, sava iin toplanmalarn istedi. Ksa srede ordu toplanmt. Cihan ahn ordusu ile ile Harputta buluarak Sivasa doru ilerlemeye baladlar. ki ordu Erzincanda Yass emende savamaya baladlar. Austos aynn ilk yarsnda sava srerken mthi bir frtna kopmutu. Rzgar, Aleddin Keykubatn askerlerini Harizmahn askerlerinin zerine sanki zorla itiyordu. Harizmahllar ise, yzlerine bir tokat gibi arpan rzgardan ilerleyemiyorlar nlerini gremiyorlard. Sanki gizli bir el, Aleddin Keykubata yardm elini uzatmt. Harizmahlarn ordusu bozulmaya balamt. Aleddin Keykubat, Harizmahllarn dalmasn bir sava taktii olarak deerlendiriyordu. Celleddin Mengbirdinin byklne ve gcne o kadar itenlikle inanmt ki, ihtiyat kesinlikle elden brakmak istemiyordu. Ancak, Austosun kzgn rzgar aln yazsn kanla yazmt. Onbe bin civarnda Harizm askeri geri ekilirken dalardaki uurumlardan derek ldler. bin kadar asker de, Celleddin Mengbirdinin egemenliinde olan Trabzon Rum mparatorluuna sndlar. Ancak, bunlarn da ou Rum kylleri tarafndan ldrld. Harizmahlar, Trk kltrne deer veren nemli bir devletti. Bozkrlardan gelen yeni gebe Trkmenler, Harzem ve Horasan topraklarnda yerlemiler ve Trk etkinlii eitli ynlerden artrlmt. Harizmahlar dneminde hkmdar aileleri Trk boylarndan
151 Eflk Ahmet Ariflerin Menkbeleri ev. Tahsiin Yazc Sf:213 M. E. B Yaynlar stanbul 2001

137

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

evlilikler yapm, sosyal hayatta Trk gelenekleri egemen olmu, orduda, sarayda ve halk arasnda dil olarak Trke kullanlmtr. Ahmed Yesev ile balayan tasavvuf akm, Harizm topraklarnda gelimi pek ok sufi yetimitir. Celleddin Mengbirdi (Harizmah)nin lmyle Harizmahlar devleti tarih sahnesinden ekilmi oldu. Harizm topraklarnda tasavvuf akm balatarak Trkln mealesini yakan Hace Ahmed Yesev, Pr i Trkistan, Bat Trkistanda, imkentte Sayram(sficab) kasabasnda domu ve 1166 ylnda lmt. Hac Bekt Velnin Velayetnamesi'nde Hace Ahmed Yesev, "Trkistan'n doksan dokuz bin pirinin piri" diye anlmaktadr. Saylar yetmi yedi bin olan Trki stan Piri'ne bal bu erenlerin, yani Horasan erenlerinin Piri de Hac Bekt Veldir. Horasan Erenleri yapmak istedikleri bir toplantya Trkistan Piri'ni de davet ederler. Trkistan Piri ve halifeleri, turna donuna girerek Trkistan'dan ayrlp, "Semerkand snrnda Am-Derya denen takn akan suyun stne" konarlar. Burada, Horasan Erenleri, Ahmed Yesevi'yi ayaklarna niyaz ederek karlarlar. Toplantdan sonra, Ahmed Yesevi ve halifeleri Trkistan'a, Horasan erenleri de Horasan'a geri dnerler. Ahmet Yesevinin lm tarihi olan 1166 yl dikkate alndnda Hac Bekta Velinin bu tarihten nce grm olmalar gerekir. Hace Ahmed Yesevnin ta, hrka, era (kandil) , sofra, alem (sancak) ve seccadesi Allah tarafndan Hz.Muhammede, ondan Hz.Ali'ye gemi, silsile yoluyla mam Ali Rza'ya sonra da bunlar Hace Ahmed Yesev'ye gemiti. Hace Ahmed Yesev de bunlar Horasanl Hac Bekt Vel'ye devretti. Hace Ahmed Yesev, Hac Bekt Vel'yi, Horasan'dan Trkistan'a ararak ta, hrka, era (kandil), sofra, alem (sancak) ve seccadesini Hac Bekt Vel'ye devretmiti. Hace Ahmed Yesev, Hac Bekt Vel 'ye: "Var, seni Rum'a saldk. Suluca Karahyk' sana yurt verdik. Rum Abdallarna seni ba yaptk. Rum'da gerekler, budalalar, sarholar oktur. Artk hibir ye rde elenme, hemen yr". dediinde Hac Bekt Vel, bir gvercin donuna girerek frlatlan ucu yank odun parasnn dt yer olan Rm lkesine geldi. Rum erenleri, Horasan'dan gelen elinin yolunu kesmek iin ahin klna giren Hac Dorulu, gnderdiler. ahin, Suluca Karahyk'te bir kayann zerine konmu gvercini yakalamak iin geldiinde, gvercin insan sur etini alp, ahini yakalayarak boazn skmt. Hac Dorul pes ederek, Hac Bekt Vel'nin nnde diz ktnde Hac Bekt Vel ona: "Ben bir gvercin donunda size geldim. Eer daha masum bir hayvan bilse ydim, o dona girerdim. Ama siz beni zalim bir ekilde karladnz. " Der. Hac Bekt, Hac Dorul'u Rm Erenlerine geri gnder ip, onlara: "Ben Horasan erenlerindenim. Trkistan'dan geliyorum. Mridim Trkistan piri, 99 bin erenin ba Ahmet Yesevi'dir. Merebim Muha mmed Ali'dendir, nasibim Tanr'dan. " Mesajn iletir. Rm Erenlerinin gzcs olan Karaca Ahmet, Rm Erenlerine dnerek: "Sultan Hace Ahmed Yesevi, bize bir deha gnderdi"der. Hz.Ali soyundan eyh brahimin olu olan Hace Ahmet Yesev, 7 yana geldiinde babasn kaybetmi, babasnn lmnden sonra Trk menkbelerinde Ouz Hann payitaht olarak gsterilen Yesi (Trkistan) ehrine yerlemitir.Hace Ahmet Yesevnin Yesiye geldii zamanlar, Trk eyhi Arslan Babann nderliini yapt tasavvuf gelenei 138

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

etkindi. Hace Ahmet Yesevnin, Divan- Hikmetinde, Arslan Baba*nn, Hace Ahmet Yesevyi irad iin blgeye geldii belirtilmektedir. Hace Ahmet Yesev, ilk renim yllarn Yeside geirdikten sonra Karahanllar n egemen olduu Buhara kentine geldi. Burada eyh Yusuf Hamedni den eitim ald. Onun byk bir gvenini kazanarak nc halifesi oldu. 1160 ylnda eyh Yusuf Hamedni nin postuna oturdu. Geimini tahta kak ve kepe yapp satmakla salayan Hace Ahmet Yesev, zamann ibadet, eitim ve irad ile geirirdi. Hikayeye gre: Hace Ahmet Yesevnin bir kz varm. ine kak ve kepeleri yerletirdii heybesini kznn stne yerletirip pazara gnderirmi, htiyac olanlar ihtiyacn alr, parasn da heybeye koyarm. Kak veya kepe alp parasn heybeye koymayanlarn peinden giden kz paray alana kadar onu takip edermi, paray aldktan sonra geri dnermi. 152 Hace Ahmet Yesev, lm tarihi olan 1166 ylna kadar Buharada yaad. Divan- Hikmette yedi yana kadar olan yaam yle dile getirilyor: Ey dostlar kulak verin dediime Ne sebepten altm te girdim yere Mirac stnde hak Mustafa ruhumu grd O sebepten altm te girdim yere Hak Mustafa Cebrailden kld sual Bu nasl ruh tene girmeden buldu keml Gz yal halka yaral boyu hill O sebepten altm te girdim yere Cibril dedi: mmet ii size haktr Gge kp meleklerden dersler alr Yedi tabaka gk iniltisiyle iniler O sebepten altm te girdim yere Bil, Hakk nceelesti birrabbikn dedi Kal bel dedi ruhum dersler ald phesiz bilin, hak Mustafa oul dedi O sebepten altm te girdim yere Olum diyip hak Mustafa sze balad Ondan sonra btn ruhlar selm verdi Rahmet denizi dolup ta diye habet ulat O sebepten altm te girdim yere Rahim iinde belir! diye nida geldi O sebepten altm te girdim yere Zikr et ! dedi uzuvlarm titreyiverdi Ruhum girdi kemiklerimAllahdedi Drtyz yldan sonra kp mmet olacak Nice yllar dolap halka yol gsterecek Yz ondrt bin mctehit hizmet klacak O sebepten altm te girdim yere
* Arslan Babann Trbesi Yesi yaknlarndaki Otrar ehrindedir. 152 Eraslan Kemal Divan- Hikmetten Semeler Sf;18 Kltr Bakanl Yaynlar

139

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Dokuz ay ve dokuz gnde yere dtm Dokuz saat duramdm ge utum Ar ve kr payesini varp kucakladm O sebepten altm te girdim yere Ar stnde namaz klp dizimi bktm Derdimi diyip Hakka bakp yam dktm Sahte ak sahte sofu grnce sdm O sebepten altm te girdim yere Candan gemedenH H ! demek hep yalan Bu hayaszdan sual sormayn yolda kalan Kendisi de gizli sz de gizli Hakk bulan O sebepten altm te girdim yere Bir yamda ruhlar bana nasip verdi ki yata peygamberler gelip grd yanda krklar gelip halimi sordu O sebepten altm te girdim yere Drt yanda hak Mustafa hurma verdi Yol gsterdim nice akn yola girdi Nere varsam Hzr babam yolda oldu O sebepten altm te girdim yere Be yanda tabi olup taat kldm Ba eerek oru tutmay adet kldm Gece gndz zikrederek rahat kldm O sebepten altm te girdim yere Alt yata durmadan katm insanlardan Ge kp ders rendim meleklerden lgiyi kesip hep tandk ve balardan O sebepten altm te girdim yere Yedi yata Arslan Babam arayp buldu Grd her srr perde ile sarp rtt Allaha hamd olsun grdm dedi izim pt O sebepten altm te girdim yere Dou Trkistan, Kula ve Yedi-su civarlarnda meydana gelen slamlama hzl bir ekilde devam ederken, Hace Ahmet Yesev, Siri-Derya, Takent ve Seyhun bozkrlarnda byk bir etkinlik salayarak, gebe ve kyl Trkleri etrafnda toplad. Ulema tarafndan kullanlan dilleri ok iyi bilmesine ve kullanmasna ramen zellikle, Trkeyi kullanarak etrafnda toplananlar ok iyi eitiyordu. Krsal blgelerde yaayan Trkler, onun inan sisteminin etkisi altndayd. Kent merkezlerinde bulunan ulema ve yerleik halkn ounluu ise, blge yneticileri gibi Snniliin etkisi altnda olup, dil olarak Arapa ve Farsay kullanyorlard. Hace Ahmed Yesev bir yandan, Horasan Melmetiliinin dier yandan da Dou Trkistan ve Seyhun iiliinin etkisi altndayd. Hace Ahmed Yesev, Yesiye yerleip,

140

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

dncelerini gebe ve bozkr Trkleri arasnda yayd. Trk kabile ve boylarnn gelenekleriyle Paganizm*, Budizm** ve yeni yaylmaya balayan slami dnceleri kaynatrd. Hayatta iken, halifelerini Trklerin bulunduu yerlere gndererek dncelerinin yaylmasn salayan Hace Ahmed Yesevnin ilk halifesi Arslan Babann olu Mansur Ata, 1197 ylnda lnce yerine olu, Abdlmelik Ata gemi, sonra onun olu Tac Hoca yerine gemitir. Tac Hoca, Zengi Atann babas olup, 1199 ylnda lmtr. Zengi Atann mritleri ise. Uzun Hasan Ata, Seyyid Ata, Sadr Ata ve Bedr Atadr. Hace Ahmed Yesevnin silsilesi Seyyid Ata ve Sadr Ata dan devam eder. Seyyid Atann en mehur halifesi smail Ata dr. Sadr Atann halifesi Eymen Babadr. On nc yzylda ortaya kan Haydariye Tarikatnn temelini Yesevlik oluturur. Babalik ve Bektaliin kkeni de Yesevliktir. Gnmzde, Nakbendi Tarikatnn Hace Ahmet Yesev yi pirleri arasnda gsterme gayreti iinde olduu bilinmektedir. Bu gayretin bir paras da Hace Ahmed Yesevnin Snni inana sahip olduunu iddia etmeleridir. Bu gayret, doru bir yaklam tarz deildir. Trk gelenek grenekleriyle uyumayan Nakbendi Tarikat ve Snnilik, her eyiyle Trk olan Hace Ahmet Yesev ile hi uyumaz. nk, Hace Ahmet Yesev, Emevilerin slam dnyasna bulatrd Arap Yaylmaclna hizmet eden retileri reddederek Trk Kltrne sahip kmtr. Hace Ahmet Yesevnin retileri de Trk Kltr temelinde ekillenmitir.

* Paganizm: Kafir, Mrik-Mecusi-Veseni-Zndk; ok tanrcGenellikle dinsiz anlamnda kullanlan pagan deyimi, ilkin Hristiyan deyimi kart olarak ok tanrc Romal kylleri dile getirmek iin kullanlmtr. ** Budizm: Budann ortaya srd gizemsel dnya gr ve din Aydnlanm anlamna gelen Skr. Buda deyimiyle anlan Sidharta nn ortaya srd bu yeni dnya gr ve din, . VI yzylda Brahmanizme kar bir tepki olarak ortaya kmtr. Brahmanizmin tanrlar ve kast ayrlklar, alk ve yoksulluk iinde ac eken milyonlarca insan bsbtn tedirgin etmeye balamt. Buda, bu insanlara dnya dan vazgeme (Nirvana) yoluyla acdan kurtulmay tlyordu. Yaam acsz klnamaynca ac, yaamszlkla giderilecekti. Buda, tanrnn szn etmiyor. Kurtuluu trebilimsel arnmaya balyordu. Bununla beraber Vedizmin-ki Brahmanizmin temelidir-ruh g (Skr, Samsara) ve gnah (Skr. Karma) inanlarn olduu gibi benimsemiti. Ne var ki insan ruhunun yeniden bedenlemesini tanrlara yalvarp kurban keserek deil, gnahsz iyi davranlaryla salayabilirdi. Budaya gre drt temel gerek vard. Ac ekme gerei ( nsanlar kendilerine balayan btn nesneler ac kaynadr. ) stek Gerei ( Ac insan isteinden doar ) Acnn yok edilmesi gerei ( Ac, her trl istekten el ekmekle, e deyile Nirvana lamakla yok edilebilir. ) Acnn yok edilmesini salayan sekiz yol gerei ( Nirvana ya ulatran bu trebilimsel yollar unlardr. Katksz inan, katksz irade, katksz sz, katksz eylem, katksz geim aralar, katksz bellek, katksz dnce, katksz iyilik) Bu gereklerden de olumlu ve olumsuz olmak zere iki blm erdem kurallar karmaktadr. Olumsuz, e deyile yasaklayc erdem kurallar unlardr. ldrmeyiniz, bakalarnn maln almaynz, bakasnn karsn istemeyiniz, yalan sylemeyiniz, sarho olmaynz. Olumlu, e deyile buyurucu erdem kurallar unlardr. Aclara katlannz, baka insanlarn aclarn dn nz, bakalarnn aclarn ve sevinlerini paylanz, iyicil olunuz, acynz, size yaplanlar balaynz ve kin gtmeyiniz, bakalar iin iyicil ve cmert olunuz.Budaya gre evrende insann balanabilecei hibir ey yoktur, ne zdekte ne ruhta hibir ey srekli deildir, ne biim ne z vardr, her ey gelip geicidir. Evren de ancak olaylar vardr. Bunlar da geici olarak bir araya gelip, yalan ve bo bir ben le yalan ve bo bir dnya yaratrlar.

141

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1000'li yllarda grlmeye balayan Anadolu'yu fethetme ve yerleme amal gler, Byk Seluklular dneminde Anadolu'ya dzenlenen ok sayda aknlarla devam etmitir. Trk komutan Afin Beyin, Ege kylarna kadar geldii bu aknlarn ardndan 1071 ylnda yaplan Malazgirt Savayla Trkler, Anadolu'ya daha youn bir ekilde yerleim amal olarak girmeye balamlar, bu savan kazanlmasyla birlikte, Orta Asya'da skp kalan Trkmen boylar iin, yeni bir yerleim alan salanm oldu. Orta Asya'da yaanan ekonomik ve siyasal alkantlar, yeni devletlerin kurulmas ve var olan baz devletlerin de yklmas sonucunda yaplan savalardan kamak isteyen halk, baka yerlere g etmek zorunda kalmtr. Akn akn gelen glerin sonunda Anadolu'da da byk skntlar yaanm, bunalmlar balamtr. Toplumsal gruplamalar meydana gelmitir. 13.Yzylda toplumsal bunalmlara neden olan gruplamalar yle sralayabiliriz Hz.Hseyin'nin olu Zeynel Abidin'in olu Zeyd'in soyu 9.Yzyln balarnda Anadoluya gelerek Malatya yresine yerlemilerdir. Battal Gazi ve Ispartaya yerlemi olan Veli Baba, bu topluluun kollarndan ve Hurremiye olarak da bilinen Trklerin oluturduu hareketin uzantlarndandr. Horasanl Eb Mslim'in izinden giden Bbekin nderliini yapt Hurremiye hareketi Eb Mslimin kz Fatmann olu Muhattar tarafndan balatlmtr. Muhattar, Babekin babasdr. Trklerin yerleim alan olan Azerbaycan'da ortaya kan bu hareket, ran-Turan topraklarnda Arap egemenliine kar uzun ve etin mcadeleler srdrmtr. randa Sasaniler dneminden bu yana gzaltnda tutulmaya allan Mazdek taraftarlar da bu isyann iinde yer almlardr. Ermenistan Valisi olan Hatimin isyannda vali Hatimin ldrlmesini frsat bilen Hrremler, ayaklanarak uzunca bir sre halife ordularn uratrmtr. Bbek syanda, Abbasi ordularnn komutan olan Trk kkenli Afin tarafndan 833- 834 yllarnda bastrlmtr. Bu isyandan sonra iki bin civarnda Bbeki* Anadoluya gelerek. Bir blm Trakya tarafna gemilerdir. Gnmzde Trakya ve Balkanlarda yaayan baz aileler BbekBbekolu vs. gibi soyad tamaktadr. Bylece, Bbekin ama ve idealleri halk arasnda unutulmu olsa bile ad geleneksel olarak yaatlmaktadr. Bbeklerin bir ksm da, Nasr Theophobos komutasnda Divrii, Arguvan ve Malatya'da yaayan ve Paulcienler ad verilen topluluun arasna yerlemilerdir. Ortadouda etkin olan devletlerin bask ve kymna urayan Mazdek-Hurremi-Bbeki dncesinden yana olanlarn bir blm de farkl zaman dilimlerinde eitli gruplar halinde Anadolu'ya gelerek yerleik hayata gemilerdir. Abbasi Halifesi Harun Reit ve oullar Memun ile Mutasm, karlar dorultusunda izledikleri politikann bir gerei olarak Trklere ilgi gstermiler, Trk boylarndan oluturduklar askeri birliklerin bana Trk komutanlar atamalarnn yannda, eitli blgelere de Trk valiler tayin etmilerdir. Memun, Mutezilenin savunduu Yaratlm Kuran
* Babek ve ona inanlarn temsil ettii dnce sistemidir. Snni slmn yasaklad btn kurallar helal kabul eder. (bahiye) Hrremiliin bir kolu olarak kabul edilir. Tenashe inanrlar. Bundan dolay Babeki de peygamber olarak kabul ederler

r kle r A nado lu da

142

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yani, Kuran olduu gibi kabul etmek yerine, onu insan dncesiyle anlama ve yorumlama anlayn kabul ediyordu. iilerin Zeydi kolunun da bu anlaya yakn olmasna binaen Memunda halifeliini kabul ettirmek iin bu anlay destekledii iin bu dnemde Zeydi ayaklanmas olmad. Abbasi hkmdarlar Araplarla Trklerin birbirleriyle kaynamasn nlemek iin Trkmenleri, Abbasi topraklaryla Bizans topraklar arasndaki blgeye yerletirme yntemi uygulamaktaydlar. Bylece, Anadolunun dou kentleri, Bizans ile Abbasiler arasnda tampon grevi yapyor bu yerleim alanlarna "Avasm kentleri" ad veriliyordu. Buralara yerletirilen Trk boylar Abbasilerin mezhebi olan Snniliin etkisi altna girmeye zorlanyordu. Horasandan Anadolu'ya gen Trk topluluklar Avasm kentlerinde yaayan Trk boylarnn arasna yerlemekte zorluk ekmedikleri gibi, daha ilerilere gitme olanan bularak, zellikle 1015-1070 yllar arasnda Anadolu'ya kolaylkla yerlemilerdir. 1071-1079 yllar arasnda Kutalmoullarnn, Anadolu Seluklu Devletini kurmalar sonucu Byk Seluklu Devletinden nefret eden Trk boylar Anadolu'ya akn akn gelmeye balamlard. Yaanan Trkmen g ile, byk boylardan kopan kk gruplar ve oymaklar da Anadolu'nun i blgelerine, hatta Ege kylar ve Marmara blgesine yerlemilerdi. Byk Seluklu Devletinin resmi inancnn Snnilik olmas, Alev-ii Trkmen boylaryla Byk Seluklu Devletinin atmasna neden olmaktayd. Alparslan, Alev- ii dncesinde olan Trkmen boylarn ve Ortadou'daki bulunan ii, Batn- smailileri, kastl olarak Bizans snrlarna, Anadolu'ya srerek onlardan kurtulurken, onlarn yeni yerletii blgelerde de Trk hkimiyetini salam oluyordu. 1206-1227 yllar arasnda Asya'nn tmn ele geiren Cengiz Han'n Dou Avrupa'ya, Ortadou'ya ve Anadolu'ya doru genilemek istemesi, Moollarn igal ettii blgelerdeki halkn da katliamlardan kurtulmak iin gruplar halinde Anadolu'ya gelmelerine neden oluyordu. Bu nedenle ok sayda Trkmen bo Anadolu topraklarn yurt edindi. 1200-1220 yllar arasnda Harizmahlar Devletinin yklmasna neden olan Cengiz Han ve Muhammed Harizmah arasndaki mcadele Harizmahlarn 1220- 1231 yllar arasnda Azerbaycan zerinde yeniden devlet kurmalarna karn, mcadele Moollarn zaferi ile sonulanmt. Bunun sonucu olarak Harizmli Trkler, Ortadou zerinden Anadolu'ya gelerek Erzincan, Erzurum gibi baz yerlere yerlemi, bu blgeler, Harizm beylerine ikta olarak verilip, yz binlerce Harizmli Anadolu'ya yerletirilmitir. Gnmzde kkenlerini Harizmli olarak ifade eden, Erzincan, Elaz ve Tunceli yresinin baz airetleri ve dierleri bunlarn kalntlardr. Mool mparatorluunun Ortadoudaki blmnde, korkun katliamlar yapan Hlag Han, 1258 ylnda Badat'ta. halifeyi ldrterek servetine el koymu, ii- Snni ayrmn krkleyerek halk birbirine drp, korku ve tedirginlik iindeki halkn Anadolu'ya gmesine neden olmutur. Mool istilas blgede yaam srdren mutasavvflarn da byk bir korkuya kaplmalarna yol atndan, 12 ve 13. yzyllarda, Anadolu, mutasavvf dervilerin mekn olmutur. Horasan Melmlii'nin kayna olan Orta Asya' daki siyasal ve toplumsal alkantlar, mutasavvf dervilerin, bireysel ya da gruplar halinde, bazlarnn ise, boylarnn banda Anadolu'ya gelmelerine neden olmutur. Ayrca, igalin olmad blgelerden de dncelerini yaymak isteyen birok dervi Anadolunun yolunu tutmulardr. Anadoluya gelen derviler arasnda, bal olduu tekkenin eyhliine gelme olasl olmad iin, kendisine yeni bir tekke ap bana oturmak isteyen dervilerin says da 143

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

nemli bir yer tutar. Bu derviler, Anadoluya geldiklerinde tekkelerini kurup, eyhlik postuna oturmu ve irad faaliyetine balamlardr. Mutasavvf derviler, Anadolu'da dank ve ger olarak yaayan boylarn yerlemesi, tarmsal retime gei, toplumsal ilikilerin dzenlenmesi ve inansal rgtlenmeyi salayarak, Anadolu Seluklu Devleti ve Osmanl Devletinin kurulu aamalarnda nemli bir siyasi rol oynamlardr. Horasan'n Moollar tarafndan istilasnn ncesinde Anadolu'ya ilk gelenler Knk, Der, Yama, Salgur, Avar, Yva ve dier Trkmen boylar olmutur. Kaynaklarda bunlarn nfuslar ve yerleim alanlar hakknda kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, Orta Asya'dan Anadolu'ya 200-300 bin dolaynda gmenin geldii deiik kaynaklar tarafndan ifade edilmektedir. Mool istilas sonrasnda ise, Kpak, Peenek, Mool, aatay ve Harizmli topluluklarn ve dier Ouz boylarnn Anadolu'ya geldikleri bilinmektedir. Orta Asya' dan balayan gler nce Azerbaycan'a, Azerbaycan'dan sonra da Anadolu'ya doru bir yol izlemitir. Mool istilasndan sonra Anadoluya gelen gler iin farkl grler ileri srlmekle birlikte glerden sonra Anadolu'da ok nemli bir nfus art olduu btn kaynaklar tarafndan kabul edilmektedir ki, meydana gelen ok byk nfus art, etnik, dinsel, ekonomik ve sosyal alanda skntlar da beraberinde getirmitir. Anadolu'ya yaplan Trk gleriyle birlikte Ehlibeyt taraftarl, Trk gelenekleri ve deiik dinlerin hayat kolaylatran inan uygulamalarnn harmanland Alevilik, gerlerin tamamna yaknn etkisi altnda alm olmasna karn, gerler arasnda henz Mslmanl kabul etmemi, amanist Trkler ve Asyadaki farkl inanlarnn etkisinde olan gruplar, az da olsa bulunmaktadr. Anadoluda egemenleen Alevilik, blgedeki yerleik halklara sayg ve hogr ile yaklap, onlarn inanlarna mdahele etmedii gibi, ibadetlerinin insanlar zorlamayan bir karakter tamas zellii ile de, farkl inanlarda olanlar cezbetmitir. nsan temel alan, sevgi ortam iinde, Ermeni, Rum, Grc vs. gibi birok yerli halk, Alev tekkelerinde kendilerine yer bularak dinlerini deitirmitir. Alevilerin Hz.Ali ve Ehlibeyte byk nem vermeleri bir gre gre yle aklanmaktadr: . Aliye gelince, Ali Trkln timsli, semboldr. nk Ali, brahim peygamberin soyundan gelmitir. brahim peygamberin babas Azerdir. Azer ise Turandir. Muhammed gibi Trktr. Ali yiittir, dorudur, gzeldir. Trkn kamul vicdannda insanlk deerleri iin ayrd her erdem, her deer Alide vardr. Onun iin Ali, Alevlerin sevgilisidir. 153 Seluklu Sultan Alparslann ve dier Seluklularn bandan atmak iin gazaya gnderdii Trkmenlerin bandaki atalar, babalar derviler, ve dedeler, Anadoluda yerleik halk arasnda da byk bir itibar grerek, birok blgede dier dinlere ait inan merkezlerini, tekke ve zaviyelere dntrerek halk rgtlemilerdir. Onlar, Trk gelenek grenekleriyle slamn aydnlk yolu olan ezilenlerin ve yoksullarn umudu Ehlibeytin izgisi ile Anadoluda yerleik halkn inanlarn harmanlayarak Anadolu'ya zgn yeni bir sistemi oluturmulardr. Seluklular, slmiyeti kabul etmi Trkmenleri ve onlarn eyhlerini, her trl din yasan ineyen bahiyye mensuplar olarak grme eilimine girmiler bu izgi nedeniyle de devletin kurucular olan Trkmenlerden uzaklaarak, Arap, ran ve Bizans kltrn
153 Baltacolu smail Hakk- Trk Milliyeti - MSB ARGE Bakanl Gn. Kur. Basmevi 1965

144

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

benimsemilerdir.Trkmenlerin ktlenmesine ynelik bak asn, somut olarak 13. Yzyl Nide kads ortaya koymaktadr. Ona gre, Gkbrioullar, lminoullar, Turgutoullar oymaklaryla Toroslarda yaam srdren gebe Trkmenler bu grubun iindedirler. 154 13. Yzylda Anadolu, Heterodoks* misyonerlerlerin yata olmu, onlarn nderliinde yaplan gler ve daha nceden Bizansn uygulad politikalar nedeniyle Anadolunun i blgelerini terk eden yerleik halkn, Bat Anadolu'ya g etmesi, Anadolu blgesinde nfusun iyice azalmasna neden olmu, blgedeki nfus azalmas Anadoludaki Rum Feodal Beylerinin egemenliklerini artrmtr. Bat Anadoluya ekilen Rumlar ile, Trkler arasnda oluan bo blgelerin tekrar doldurulmas iin, Seluklular, gebe Trkmenleri yerleik hayata geirmeye alm, bunu baarmaynca Bat Anadoluya gen yerleik Hristiyan kylleri eski topraklarna geri dndrmeyi denediysede, bunda da baarl olamamtr. 13.Yzylda Anadoluda Farsa, Rumca, Trke, Ermenice ve Sryanice gibi farkl diller konuulmaktadr. Farkl inan ve kltrdeki topluluklar, atalar, babalar derviler, ve dedeler tarafndan kaynatrlm, Alevi-Bektalik ad verilen inan sistemini ortaya karmtr. Anadolunun bu yeni inan ve dnce sistemi egemen glerin uzanda, halkn ise iindedir. Anadoluya zg inan sistemi olan Alevi-Bektailiin yaratlmasyla Anadoluda oluan milli bilin, din inanlarn nne gemitir. Orta Asya'dan gelip, Anadolu'da, oluturulmaya allan uygarlk, mevcut yneticilerin engellemeleriyle karlam, onlar da 1240 ylnda Seluklulara kar isyan ettikleri gibi 1260 ylndan itibaren yurtlarn igal eden Moollara kar direnmeye balamlardr. Onlar, Ahlik Sistemi ni oluturup, bir yandan ehir ekonomisine egemen olurken, zaman zaman da siyasi iradeyi de ynlendirmeye balamlar, bu etkinliklerini, Osmanl Devletinin kuruluunu organize ederek pekitirmilerdir. Ahi szc, Arapa "kardeim" anlamna gelen ah ile Trke "cmert, eli ak" anlamna gelen ak kelimeleri ile yaknlk gstermekte ise de, hangisinden geldii konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Ama, sonuta Ahilik, 13. yzylda Anadolu'da yaayan Trklerin, esnaf ve sanatkrlarnn birliini, alma esas ve yntemlerini oluturan, sosyo-ekonomik bir Trk kurumudur. Ahilik, kapsad hizmetler bakmndan cmertlik, mertlik ve mrvvet a nlamna gelen ftvvet tekilatnn daha da gelimi bir ekli olarak grlmektedir. Sonralar esnaf ve sanatkrlar birliine unvan olarak verilmitir. On birinci yzyln ikinci yarsndan itibaren Anadoluya girmeye balayan Mslman Trkler, Trkistanda ticaret ve sanayi merkezlerinde yaygn olan ftvvet ilkelerini de beraberleri nde getirerek, insanlara iyi hizmet vermek, ona yardmda bulunmak, hata ve kusurl arn affedip, husumet ve dmanlklar ortadan kaldrmak, ayp ve kusurlarn rtmek, kendisini bakasndan stn grmemek, musibete urayan dman bile olsa sevinm emekgibi zellikleri Anadoluda yerletirmilerdir. Horasan ve Mvernnehrdeyken Fahreddin-i Raz, Ahmed Yesev ve ihabddin Shreverd gibi byk bilginlerin retilerinden ders alm ve 1171 -1262 yllar arasnda yaam olan Ahi Evren, Anadoluya gelerek, Kayseride yerlemi ve
154 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2222 Tekin Yaynevi -1989 stanbul * Genel olarak ynetim kademelerince kabul gren dncelere aykr olan dnce taraftarlar

145

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

halk irad faaliyetlerine balamt. ii eilimli olan Halife Nasrn danman Suhrevirdi, ftuvvetnamesinde Ahiliin kkenini Hz.Aliye dayandrr. Peygamber ftuvvet giysisini giydirilmesi grevini Hz.Aliye vermitir. te yandan Anadoluda byk bir ne sahip Ebu Mslimin zali mlere kar mcadeledeki nemi Ahiler arasnda Aleviliin yaylmasna da neden olmu, Ahi Evrenin Krehirdeki tekkesi Bektai Tekkesi olarak faaliyet srdrmtr. Kayseride debbalk yapp, emei ile geinen Ahi Evren, Trkistandan gelenleri bilhassa esnaf teekkllerini bir at altnda toplayarak Ahilik Tekilatn oluturdu. Dier taraftan da, hocas Evhadddin Kirmannin kz olan ei Fatma Bac da Anadoluda kadnlar rgtleyip yetitirip Baciyan-Rmrgtlln oluturdu. Ahilik tekilat sayesinde, Anadoluda Rumlar ile Ermenilerin elinde olan sanat ve ticaret hayatna, zamanla Trkler de katlp, sz sahibi olmaya baladlar. Ahi zaviyeleri oalarak yaygnlat. Mevlev kaynaklarnn, saygn ahiler olarak niteledii zenginler, saray yneticileri ve eraftand. Bunlar Mevlevi inancndaydlar ve srekli olarak Ahi Evren ile atma halindeydiler. Ahiler, sosyal hayattaki bu hizmetleri yannda ihtiya halinde gazalara ve lke savunmasna katlarak Moollar, 1243 ylnda Kayseriyi kuatt zaman kendilerine kar direnii rgtleyen binlerce Ahiyi ldrdler. M oollarn katliamlar daha sonra da devam etti. ldrlen Ahiler arasnda Ahi Evrende bulunmaktadr. Bar dnemlerinde yaadklar yerde eitim ve ynetim, sava zamannda ise savunma yapan Ahiler, Hac Bekta Velinin nderliini yapt Anadoluda Trk Birliinin salanmas almalarnda byk destek oldular. 11. ve 13. Yzyl da Orta Asya ve Ortadouda yaanan siyasal bunalma karn Hazar Denizi ve evresinde yeni yeni Trk devletleri kurulmutur. Bunlar: 900. yl sonlar 1002 yl arasnda Ouz Yabgu Devleti*, Karahtay Devleti, 840-1212 yllar arasnda Trklk elerinin slami elere ar bast Karahanllar Devleti ve 962-1187 yllar arasnda slami elerin arlkta olduu Gazneliler Devleti, 1038-1157 yllar arasnda etkin olan Byk Seluklular Devletidir. Bu devletlerin halk ounlukla Ouzlar ve eitli Asyal Trk boylardr. Farkl Ouz boylar ve bu devletler arasnda iktidar mcadelesi ile boylar arasnda ekime srerken, Abbasi Halife Devletini siyasal gdmne almaya alan Byk Seluklu Devletinin son dnemlerinde bu devletin farkl blgelerindeki topraklar zerinde Irak Seluklu Devleti*,
Ouz - Yabgu Devleti Ouzlar, 10. yzyln ilk yarsnda, klk merkezi Yeni-kent olan bir devlet kurmulard. Balarnda bir Yabgu bulunuyor, Kl Erkin unvanl bir babu, ona naiplik yapyord. Ordu ise, Suba tarafndan idare ediliyordu. Yabgu Devletinin komular Peenekler ve Hazarlarla iyi ilikileri yoktu. bn-i Fadlan (10. asrn ilk eyrei) ve El-Mesudiye gre, aralarnda sk sk sava yapyorlard. Harizmin yerli hanedan Afrigiler, Ouz basks altnda idiler. Ouzlarn doudaki komular Karluklar ile de mcadele halindeydiler. Aralarndaki savalardan birinde, Ouz Yabgusunu ldrmlerdi. Kagarl Mahmudun bildirdiine gre, Ouzlarla iiller arasnda kkl bir dmanlk vard. Kuzeydeki Kimekler ile ise bazen dosta, bazen dmanca ilikiler iindeydiler. Ouzlardan bahsedilirken Trk ad yannda, siyas bir isimlendirme olarak Trkmen adda kullanlmaktayd. Mslman lkelerine geldikten sonra slam kaynaklarnda bu isimle de anlmlardr. Irak Seluklu Devleti: Seluklu topraklarnn bat ksmnda Sultan Muhammed Taparn 1118 senesinde lmyle taht kavgalar yaanmaya balad. Sencer ile Mahmud arasnda 11 Austos 1119 tarihinde yaplan Sve Savandan sonra, Byk Seluklu Devleti'nin bana Sencer geti. Sultan Sencer, yeeni Mahmud bin Muhammede ise Hemedan, Kirmanah ve sfahan dahil olmak zere Bat ran ile Irak topraklarnn idaresini verdi. Bylece, Irak Seluklular Devleti kuruldu. Bu devlet Byk Seluklu Devletine bal olarak varln srdrd. *

146

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Fars Seluklu Devleti*, Kirman Seluklu Devleti*, Suriye Seluklu Devleti* ve Trkiye Seluklu Devleti* varlklarn srdrd. Byk Seluklu Devletinin son dnemlerinde Trklerin lkeyi hanedan yeleriyle birlikte ynetme gelenei nedeniyle, blgelere vali olarak atanan baz hanedan yeleri ve valiler bamszlklarn ilan ederler. Bunlardan hidiler, Tulunoullar, Harizmahlar nemli olan bazlardr Bu dnemde devlet ynetim tecrbesi olmayan ve gerekli beceriyi gsteremeyen hanedan yesi valilerin yanlarnda grev yapan Atabeyler, Atabeylikler adyla devlet ve beylikler kurmulardr. Zengiler, Musul, Sincar, Haleb Atabeylii, Salgurlular, Fars Atabeylii, ldenizliler, Azerbaycan Atabeylii, Be Teginoullar, Erbil Atabeylii, Kuzey Suriye ve Gney Dou Anadolu, Briler, Dmak Atabeylii-am Atabeylii Gney Suriye'de bunlardan bazlardr. Trklerin Anadolu'ya gelmeleriyle birlikte Anadolu topraklar zerinde beylikler ya da devletler kurulmutur. Malazgirt Savandan sonra Erzurum ve civarnda Anadoluda ilk kurulan Trk beylii olan Saltuklularn baehri Erzurumdu. Beyliin kurucusu, Malazgirt Zaferinin kazanlmasnda nemli rol oynayan Emir Saltuktur. Alparslan, Malazgirt Zaferinden sonra, Bizans mparatoru Romanos Diogenesin lm ile, anlama artlarnn yerine getirilmemesi zerine, emrindeki kumandanlara Anadoluda fetihlere devam edilmi Emir
Fars Seluklular: Sultan Mahmut Irak Seluklular Hkmdar olunca rann gneyinde bulunan bu eyalete kardei Seluk ah gnderdi. Mahmut lnce kan taht kavgasnda Sultan Sancar Seluk ah bu grevinden uzaklatrp, kardei Turulun olu henz ocuk yataki Alp Arslan atad. Emir Meng Barsn Atabeyliinde Alp Arslann idaresinde kald. Meng Bars 1138 ylnda Irak Seluklu Sultan Mesuta isyn edrek ldrld. Yerine Boz Aba geti. 1256 ylnda Moollar tarafndan idare edilmeye baland. Salgur boyundan olan hanedan ortadan kaldrlm olmasna karn halen blgede Salgurlar yaam srdrmektedir. Kirman Seluklular Sultan Alparslann kardei Kara Arslan Kavurd Bey tarafndan, Kirmanda kurulan devlet. Byk Sel uklu Devleti'nin kurulmasnda nemi byk olan Dandanakan Sava kazanldktan sonra Mervde toplanan Seluklu bykleri, o zamana kadar ele geirilmi ve geirilecek topraklarn idaresini, hanedan yeleri arasnda paylatrdlar. Bu paylatrma srasnda, Tabes vilayeti ile Kirman blgesi ve Kuhistan havalisi, Kara Arslan Kavurd Beye verilmiti. Melik Kavurd, maiyetinde bulunan be-alt bin Trk svarisi ile, kendisine verilen Kirman blgesine girdi. Blgeye hakim bulunan Bveyh emrinin naibi Behram bin Lekeristan, Trklere kar koyamayacan anlad ve Kirmann merkezi olan Berdesre ekilerek mdafaaya balad. Bir sre sonra, Melik Kavurd ile anlaarak ehri teslim etmeye ve kzn Kavurd Beye vermeye raz oldu. Bunun zerine Kirman, 1048 senesinde, Kavurdun idaresi altna girdi. Bylece, 1186 ylna kadar devam edecek olan Kirman Seluklu Devletinin temeli atlm oldu. Suriye Seluklu Devleti Suriye ve havalisinde Sultan Melikahn kardei Tutu tarafndan kurulan bir Seluklu hnedn. Suriye Fatihi Emir Atszn, Kahire yaknlarnda, Fatmler karsnda malbiyeti srasnda ld zannedilince, Sultan Melikah, Suriyeyi kardei Tutua verdi (1077) . Fakat Atszn, Sultan Melikaha hayatta olduunu bildirmesi zerine, Tutua Halep blgesine gitmesi emredildi. Bir sre sonra Fatmler, am kuatnca, Atsz, Melik Tutuu yardma ard. Atszn lmesi zerine Tutu, daha nce hakim olduu Suriye ehirlerini ele geirdi (1079) . Sonra Kuds ald. Byk Seluklu Devleti'ne bal olarak, baehri am olmak zere, Suriye Seluklu Devletini kurdu. Trkiye (Anadolu) Seluklu Devleti Ouz Trklerinin oklu Knk boyuna mensup Seluklu hkmdar ailesinden Sleymanah tarafndan, Anadolu'da kurulmutur. Malazgirt Zaferi'yle, Anadolu kaplarn Trklere aan Sultan Muhammed Alparslan, bu savaa katlan kumandan ve Trkmen reislerine, Anadolu'yu Trkletirme ve slamlatrma grevini verdi. Bunlardan, Kutalmolu Sleymanah, Seluk Bey'in olu Arslan Yabgu'nun torunu olup, Anadolu'daki fetih harektndan sonra Antakya'dan Anadolu'ya girdi. 1074 ylnda Konya ve havalisini mahall Rum despotlarndan alarak, fetihlere devamla znik nlerine geldi. 1075 senesinde znik'i fethederek, emrindeki kuvvetlerin merkezi yapt. Bylece Trkiye Seluklu Devletinin temeli atlm oldu.

147

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Saltuk, Erzurum civarn fethederek, 1092-1202 yllarnda hkm sren Saltuklular Beyliini kurdu. Erzincan, Kemah ve Divriide, on birinci yzyln sonundan, on nc yzyln sonuna kadar hkim olan Trk beylii Mengck Gzi tarafndan kurulmu olan Mengceklilerin. Ouzlarn, Kay, Bayat, Karaevli veya Alkaevli boylarna mensup olduu ynnde farkl grler bulunmasna karn, bunlarn yerletikleri blgenin daha ziyade Salur boyunca iskan edilmi olmas onlarnda bu boydan olma ihtimalini ykseltir. Grcler, Rumlar ve Abhazlara kar birok sava yapan ve 1118 ylnda ehit olduu sanlan Mengck Gziye ait olduu sanlan Kemah yaknlarnda, Karasu kysnda bulunan bir kmbetin Farsa kitabesinde onun hakknda: lim, dil, lkeler fetheden, halkn sna: Erzurum, Erzincan, Kemah, Diyarbakr ve bunlarn kalelerini alan: dinsizlerin cierlerini dal ayan, boyunlarn klla vuran Mengck Gzi. Allah ruhunu d eylesin, kabrini nurlandrsn, gna hlarn balasn diye yazldr Mengckllerin en nl hkmadarlarndan biri de 1165 ylnda tahta geen Fahreddin Behramahtr. Akll, ahlakl, halkna ve askerlerine kar efkatli, ilim ve ilim adamlarn kollayan zengin-fakir, yerli-yabanc gibi ayrmlar gzetmeden halk arasnda huzur ve refah salayan Behramah, doay da koruyup gzeten bir kiilie sahipti. K aylarnn ok souk olduu dnemlerde dalardaki kularn ve yabani hayvanlarn alktan lmesini nlemek iin arabalarla yem gnderip serptirirdi.155 Danimendliler 1071-1178 yllar arasnda Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Amasya ve civarnda hkm sren Gmtekin Danimend Ahmed Gzinin kurduu bir Trkmen hanedandr. Ahmed Gzi ayn zamanda Kutalmolu Sleymanah'n daysyd. Danimend Ahmed Gzi: bilgili kiilii, cesareti ve yiitliiyle dikkati ekmi, Malazgirt Sava'nn kazanlmasnda nemli rol oynamtr. Danimend Ahmed Gzi, Bizansllardan Sivas alarak Danimendli Hanednn kurdu Sivas, Tokat, Amasya, ankr, orum, Yozgat, Malatya, Kayseri ve Niksar blgelerinde hkimiyet srm ve Trkmenler tarafndan bir veli olarak kabul edilmi olan Danimend Ahmed Gzinin kahramanlklarn dile getiren Danimendnme* menkibevi bir zellik tar. Halk arasnda dervi, gazi ve alp olarak bilinir, inanlara kar saygl ve ok geni bir hogrye sahip olan Danimendliler, bastrd paralarda sa ve Aziz Georgenin resimlerini kullandlar. 156 Danimend Gazinin soyu Battal Gazi, Ebu Mslim ve Hz.Muhammede dayanr. nana gre, Hz.Muhammed onu Anadolunun fethedilmesi iin grevlendirmitir. Savalarda kazand baarlar, Ebu Mslimin sanca altnda gerekleir, ou zaman Hzr ile ler, Beler, Yediler, Krklar, kendisine savalarnda yardmc olur. Yaad dnemde birok kermetler gstermitir. Bunlarn banda ok uzun
155 Turan Prof. Dr. Osman Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi Sf: 80 tken Yaynlar 2004- stanbul * Battal Gazinin torunlarndan Danimend Gazi Ahmed b. Alinin savalarn konu alr.Arif Alinin bir yaptdr. II. Murat dneminde 1421 -1451 yllar arasnda yazld sanlmaktdr. Gelibolulu Ali ise ayn yapt Mirkatl-Cihad adyla yeniden yazmtr. 156 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2019 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

148

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

mesafeli yerleri ksa bir srede almas, - az olan oaltma- su zerinde yrmeatete yanmama gelir. Danimend-nme de yer alan olaylardan birinde ankr( Mankuriye) da Meryem Hatun ryasnda, Hz.Muhammed elinden erbet ier. Bundan sonra Kara Tegin ve Artuhiye yardmc olur Efromiyay kaledeki zindandan kurt arrlar. Kale zindannn kapsn kimse aamamaktadr. Me ryem Hatun kilitin zerine elini koyup Bismillh dediinde kap alr ve Mslmanlar zindan kurtarlrlar. Daha sonra kaledeki cephanelii gsteren Meryem cephaneliin ele geirilmesini salar. Uyuyan cephaneliin bekileri uyanmadan Gaziler, kaleyi fe thederler.157 Danimend Ahmed Gzi bir gn grd dnde Hz.Muhammed tar afndan gaza ile grevlendirilir. Ryasnda Hz.Muhammed, Danimend Ahmed Gziye: Ya Melik Danimend biz senden honutuz. Allah senden raz olsun dedikten sonra, Yankonia (orum) ehrinden dar kmalarn, Allahn bu ehre hm eylediini, ehir halknn slmiyeti kabul etmeyip mnafk olduklarn, bu gece byk bir zelzele olacan, btn ehrin yklacan, bu nedenle ehrin boaltlmasn ister. orumu terk eden Danimend Ahmed Gzi ve askerleri kurtulur. Kafirler toprak altnda kalrlar. orumun yeni Mslman olan halk Danimend Ahmed Gziyi zehirlemek ister. Allah bunlar yok eder ve. halk crm ilemi olduu iin de ehrin ad orum olarak kalmtr.158 Gazilerin yiidi ve Horezmlilerin yadigar 159 olan Daniment Gazi, ryalarnda Hz.Muhammed, Hz.Ali Hz Hasan, Hz Hseyin, Hzr, Ebu Mslim, Battal Gazi ve dier gaip erenleri ile sk sk grerek onlarn yol gstericiliiyle zaferlere koar. Ejderha ile savaarak onu ldren, insanlar tehlikelere kar uyararak onlarn tehlikeye dmesini engelleyen Danimend Ahmed Gzi, fethedecei ye rleri dnde grerek blge hakknda bilgi edinir. Hatta, ehit olaca yeri de ryasnda grerek leceini yle haber verir: Ey benim yaranlarm! Benim iim tamam oldu. Vaktim yetti. Bu saat dmde peygamber hazreti geldi, bana cenneti gsterdi. Bana eytdi kim: Ya Melik! Senn mrn tamam oldu.Maslahatun dahi ahire irdi. Bu dnyaya gelenn ardnca ecel bile geldi..160 Daha sonra da Niksarda len Gmtekin Danimend Ahmed Gzinin trbesi Niksarda olup, olu Melik Emir Gazinin trbesi Kayseri Pnarba Melikgazi kynde, torunu Muhammed (Mehmed) Gazinin trbesi de Kayseri Melik Gazi Medresesinin iindedir. Dilmaoullar Beylii Dou Anadoluda Erzen ve Bitliste, 1085-1192 yllar arasnda hkm srm Dilmaolu Mehmed Bey tarafndan kurulmu olan Dilmaoullar Beylii Malazgirt Sava'ndan sonra, Anadoluya aknlarda bulunarak 1085 senesinde Diyarbakr alm daha sonra

157 Demir Do.Dr. Necati 158 Demir Do.Dr. Necati 159 Demir Do.Dr. Necati 160 Demir Do.Dr. Necati

Danimend-Nme Danimend-Nme Danimend-Nme Danimend-Nme

Sf:190-191 Aka Yaynlar 2004 Ankara Sf:43 Aka Yaynlar 2004 Ankara Sf:130 Aka Yaynlar 2004 Ankara Sf:267 Aka Yaynlar 2004 Ankara

149

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

da Bitlis ve Ahlat Seluklu kuvvetlerine gemiti. Bitlis ve evresi Dilmaolu Mehmed Beye tmar olarak verildi. Bitlis-Erzen, naloullar Diyarbakrda (Amid) yzyla yakn hkm srm olan Trk beylii. Sultan Melikahn lmnden sonra kan karklklar srasnda, son Mervn Emri Nsrddevle Mansr, Meyyfrikni alarak Diyarbakr blgesindeki emirliini tekrar kurmaya alt. Fakat, Suriye Seluklular Sultan Tutu, daha nce davrand iin, Diyarbakr ele geirerek, Sultan Emir Tutegini vali tayin etti. Tutegin, Sultan Tutu ile birlikte Berkyaruka kar savarken, esir dt. Bu srada Tuteginin yokluundan faydalanan Trk beyleri, Diyarbakr blgesini paylatlar. Sadr adl bir Trk beyi de, Diyarbakra hkim oldu. Musul emri Krboann ehri ele geirme teebbsn baaryla nleyen Sadr, ksa sre sonra ld. Yerine, beyliin kurucusu olarak kabul edilen Trkmen beylerinden nal geti. Emir nal lnce, yerine olu brahim geti. Artukoullar Beylii Beyliin kurucusu Ouzlarn Der boyundan olan Eksk olu Artuk Bey, Alparslann kumandanlarndand. kol halinde Hsnkeyfa (Hasankeyf) ve Amid (Diyarbakr), Mardin ve Meyyafarikin (Silvan) ve Harputta hkm srd. Melikah dneminde, Karmatileri itaat altna almak iin, Bahreyn seferine kt. Melikahn kardei Tutu, ona grd hizmetler karl olarak Filistinin idaresini verdi. Bununla beraber, Kudste ksa bir mddet hkm sren Artuk Bey, 1091 ylnda ld. obanoullar Beylii On nc yzylda Kastamonu ve evresinde etkinlik gsteren beyliin kurucusu Hsameddin oban Bey, Kay Boyuna mensup olup, Anadolu Seluklu Devletinin ileri gelenlerindendi. Hsameddin oban, I. zzeddin Keykvus dneminde Bizansa kar dzenlenen seferlere katld. Aleddin Keykubad, Hsameddin oban Sudak almak iin grevlendirince Hsameddin oban da, sefere karak Sudak ele geirdi. 1227 senesinde Kastamonuya dnd fakat sonu hakknda bilgi bulunmamaktadr. Bu beyliin bana daha sonra olu Alp Yrek geti. Karamanoullar On nc yzylda, Konya ve evresine hkim olup, 1487 ylna kadar varln srdrmtr. Karamanllar nceleri Amu Deryada Balhan Dalarnda yaarken, Ahmet Yesevinin olunu ldrdkleri iin, onun bedduasn almlar ve Erefoullar ile birlikte Anadoluya gelmilerdi.

150

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Karamanllar, Aleddin Keykubad tarafndan 1219 ve 1237 yllar arasnda, Bizans ve Kilikya hudutlarna yerletirilmiti. Bu srada, 1228 senesinde Kilikya, Ermenilerden alnnca Karamanllar, Ermenek taraflarna yerletirildi. O zaman, Karaman aretinin beyi Sadeddin olu Nre Suf idi. Suf, san kendisine Baba lyas Horasaniye balanmasndan dolay verilmiti. Baba Ayaklanmas srasnda Malya Ovasnda Baba lyasn olu Muhlis Baba ( Paa) ile birlikte savaan Nure Sufi, sava kaybettiklerinde Ermenek taraflarna ekilmek zorunda kaldlar. Nure Sfinin olu Karaman, Muhlis Babaya byk bir hrmet gstererek blgede smailiye Tarikatnn eyhliine atad. Nure Sfinin dier ocuklarndan Ouz Han, Alaiye taraflarnda, dier olu Timur Han ise, am taraflarnda bulunmaktayd. Trkmenler zerinde nfuz sahibi olan Nre Sfi, Hristiyanlara ait yerleri zaptederek topraklarn geniletti. Nre Sufnin lmyle yerine olu Kermddin Karaman, aret beyi oldu. Nre Sf'nin lm tarihi kesin olarak belli degildir. Mezar Mut kazasnn Sinanl bucann Deirmenlik Yaylasndadr. Solak-zde. Nre Suf hakknda yle yazyor: Lrendede Nre Sfi adnda Ermeni asll bir ahs vard. Allahn hidayeti ile Mslman olup, Sfiler yoluna girmitir. Daha sonra zhd ve salah ile hret kazanm halk kendisine biat eylemitir161 Anadolu Seluklu Devletinin yklmas srasnda kurulan Trk beyliklerinin en uzun mrllerinden birisi olan Karamanogullarnn nl beyi Mehmet, 1277 ylnda blge Trkmenleri ile isyan edip Seluklu tahtna Gyasettin Siyavuun gemesini salayarak, kendisi de vezir oldu. Cimri Gyaseddin Sivavu tahta oturduktan sonra divan Konyada toplayarak: Bu gnden sonra, divanda, Derghta, bargahta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacaktr kararn aklad. Bu isyan hareketinin Babai syanlarnn devam olduu ileri srlmektedir. Bu konuda Kafesolu unlar yazyor: Seluklulara kar cephe alan Karamanoullarnn atas Nure Sfi babalara intisab etmi olduu gibi, Karamanolu Mehmet Beyin Konyada tahta kard Cimri de, hi olmazsa d grn itibar ile, kendisine kutsiyet atfedilen bir babalar eyhi tutumunda idi. Bir ksm Babai Trkmenlerini maiyetine alp, ta Balkanlara, Dobrucaya kadar giden(1264) Sar Saltk Dede ile Klaslan IVn eyhi olduu sylenen Buza Baba, ayrca Geyikli Baba, Sar Saltkn mritlerinden Barak Baba (lm.1307) bunlarn mehurlarndan olduu gibi, Osmanllarn ilk devirlerinde grlen Brklce Mustafa ve eyh Bedrettin Simav ayaklanmalar ve bunlara ilaveten, ran Safevi hkmdar ah smailin Osmanllara kar siyasi propaganda kazand baarlar da hep Babailik ile ilgili bulunmaktadr ve nihayet bu telaki Tahtaclar, epnilerde ve Anadolunun birok yerindeki Kzlba zmrelerinde devam edip gelmitir.162 Cimri Olay olarak adlandrlan bu olayn ardndan Sahipataoullar ile Deirmen ayr blgesinde savatlar. Sahipataoullar Moollarla ibirlii halinde Konya zerine yryerek ehri ele geirdiler. Bu olay Camiud Dvel yle anlatyor: . Karamanolu Mehmet Bey, lkeyi Sultandan ve askerden bo bulunca bunu frsat bilip ayak takm Trkler (Trkmenler) den byk bir kalabalk toplad. smi Rkneddin Siyavu olup Cimri diye bilinen ve II. zzeddin Keykavusun olu olduunu iddia eden talihsiz, gzden ve mevkiden dm bir ahs ortaya kard. Onu Sultan yapp
161 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:1 Sf: 17 Kltr Bakanl 1989 162 Kafesolu brahim A Selcuklular Cilt:10 Sf. 408 MEB 1997- Ankara

151

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

tahta oturttu. Onunla harekete geip birok ehri ele geirdi. U ve Ermenek Trkmenlerinin ayak takmndan gnden gne adam oald. Bundan sonra Konya zerine yrd, ehri ele geirdi ve Sultan yapt Cimriyi burada saltanat tahtna oturttu. Naiblerini ehirlere datt. Mehmet Bey, Cimrinin veziri oldu. Devletin emirlerinden eline geirdiini ldrd. Sahip Fahreddinin oullar: Nasirddevle ve Taciddevle, Karahisar-i Sahibe kap, orada sndlar ve asker toplamaya baladlar. Cimri ile Mehmet Bey onlarla savamaya gittiler. Bunlar ay(Deirmen ay)da savatlar. Sahibin oullarnn askerleri yenildi ve ikisi de ldrld. Geride kalan adamlar Karahisara katlar, kalenin kaplarn kapadlar ve orada savunmaya getiler. nk Sahibin mallar ve ocuklar bu kalede bulunuyordu. Cimri, kaleyi kuatt, ancak almay baaramad ve Konyaya dnd. Hann huzurundan dnerek Tokata gelen Sultan Gyasettin Keyhsrev ve Sahib bu olaylar haber alnca Sahib, Hann huzuruna eli gnderip, bu asi (harici) Cimriye kar ondan yardm istedi. Han, veziri emseddin Sahib Ulu Kutlu nan kumandasnda byk bir orduyu yardma gnderdi. Konyada bulunan Cimri ve Mehmed Bey, bunu haber alnca Konyadan ktlar, Moollarla savamak iin asker toplamak istediklerini belirterek Karaman ve Ermenek ehirlerine gittiler. 163 Fahrettin Ali ve oullar Karamanoullarna kar Germiyan askerlerini kullanmlard. O dnemde Trkmenler, Germiyanoullarna iyi gzle bakmyorlard. Seyyah bn Batuta blgede iken, Hamidoullarndan Glhisar beyi, bn Batuta ve yanndakileri atl muhafzlar ile korumaya almlard, blge halk yol kesici olan Germiyanllar Yezit soyu olarak niteliyordu.164 Aslnda bu niteleme Trkmenlerin kzgnln ifade ediyorsa da, altnda yatan gerek, Germiyanllar Malatyada iken, Aaeri Trkmenleri ve blgede yaayan Yezid Krtlerle mttefiktiler ve zzeddin Keykavus tarafnda Moollara ve Rkneddin Klarslana kar mcadele vermilerdi.165 Oysa imdi, Trkmenlere kar tavr iine girme eilimindeydiler. Moollarla olan savata Karamanolu Mehmet Bey ve kardeleri Tanu ile Zekeriya ldler. Baz kaynaklara gre ise, savata yenilen Mehmet Bey yannda kalan birlikleriyle ormana ekilmiti. Moollar orman yaktlar. Bu ekilde Mehmet Bey ve adamlar yanarak ldler. 166 nanoullar (Ldik Beylii) Ldik (Denizli)te 1259-1368 yllar arasnda hkm sren nanoullar, Moollarn nnden kaarak Denizli ve Honaz blgesine gelen Trkmenlerdir. Denizli yresi, Kutalmolu Sleyman Bey tarafndan fethedildikten sonra. 1097 senesinde tekrar Bizansllarn eline geti. Zaman zaman, Bizansllarla Trkler arasnda el deitiren Denizli, 1206 senesinde tekrar fethedildi. Ldik (Denizli), 13. yzyln son yarsnda, Honaz ve Afyonkarahisar ile birlikte, Anadolu Seluklularnn mehur veziri Shib Ata Fahreddin Alinin oullarna ikt olarak verildi. Ancak, 1276 senesinde blge, Germiyanllarn hkimiyeti altna girdi. 1277 senesinde meydana gelen Cimri olay srasnda, Karamanoullar ve
163 Mneccimba Ahmed b. Ltfullah- Cmiud Dvel- Seluklular Tarihi II. Sf:120 Akademi Kitabevi 2001- zmir 164 Tanci bn Batuta- bn Batuta Seyahatnamesi Sf: 279 Yap Kredi Yaynlar Eyll 2005-stanbul 165 Turan Prof. Dr Osman Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi Sf:249 tken Yaynlar 2004 stanbul 166 slam Ansiklopedisi Karamanllar Cilt VI Sf: 319 M. E. B Yaynlar 1997

152

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

mttefikleri Konyada taht ele geirip sultan ilan edince isyan bastran III.Gyaseddin Keyhsrev, Denizliye girerek Germiyanl Ali Beyi tutuklayp, Afyonkarahisara hapsettikten sonra Ldik, tekrar Shib Ata ailesine verildi. Fakat daha sonra Germiyanllar buray yeniden ele geirdiler ve beyliin bana da Germiyan beyinin yeeni Bedreddin Murat getirdiler. Aydn Oullar Beylii Germiyanolu Yakup Bey tarafndan Ege Blgesini ele geirmek iin grevlendirilen Germiyan ordusunda Suba olan Aydnolu Mehmet Bey, Tire, Ayaslu (Seluk) Gzelhisar eme, Kestel, Bozdoan, Yeniehir, Ezine, Karaburun, Sultanhisar gibi blgeleri ele geirince bu yerler kendisine ikta olarak verildi. Birgiyi bakent yapan Aydnolu Mehmet Bey 1334 ylnda bir av srasnda suya derek hastalanm ve lnce yerine Umur Bey gemiti. Umur Bey, Bizans mparatoru ile iyi ilikiler kurdu ve Arnavutlarn Bizansa kar yapt isyann bastrlmasnda Bizansllara yardmc oldu. Ondan sonra yerine Hzr Bey geti. Hzr Beyin Venedikliler ile yapt bir anlamann altna att imzada aadaki ifadenin bulunmas dikkat ekicidir: Vallahi-billahi tallah el-Azim Muhammed, Zeynelabidin Ali ve Cafer, Hasan Hseyin 167 Menteeoullar 1280 ylnda Mentee Bey tarafndan kurulan beylik, Antalya ve Mula arasndaki ky blgesini ve i kesimlerde Denizliye kadar olan blgeyi ele geirdi. Daha ok denizlerde korsanlk yaparak varln srdrm, 1392 ylnda Yldrm Beyazt tarafndan varlna son verilmitir. 1402 ylnda yaplan Ankara Savandan sonra yeniden kurulan beylik Fatih Sultan Mehmet tarafndan 1461 ylnda tekrar ortadan kaldrld. Candaroullar-(sfendiyaroullar) Beylii Kastamonu, Sinop ve evresinde emseddin Yaman Candar tarafndan kurulan bu beylik. II.Gyseddin Mesudun birinci hkmdarl zamannda kardei Rkneddin Kl Arslann, bir gemi ile Krmdan 1291 ylnda Sinopa ve oradan da Kastamonuya gelmesinin ardndan kuruldu. Bu sralarda blgede Emir obann olu Muzafferddin Yavlak Arslan Kastamonu valisiydi. Kl Arslan, Yavlak Arslan kendisine atabeg yaparak hkmdarln ilan etti ve Moollarla birlikte zerine gelmekte olan kardei II.Gyseddin Mesudun kuvvetlerini datt. Bu srada, II.Gyseddin Mesuda yardma gelen emseddin Yaman Candar karsnda bozguna uradlar. Muzafferddin Yavlak Arslan, ldrld. Bu durum zerine, Muzafferddin Yavlak Arslann ktas Kastamonu ve havalisi, lhan Geyhatu tarafndan emseddin Yaman Candara verildi. Hangi tarihte ld ve nereye defnedildii belli olmayan emseddin Yamandan sonra yerine geen Eflni Beyi olan
167 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2266 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

153

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

olu Sleyman Paa, lhanl hkmdar Ebu Said Bahadr Han lnce, bamszlk ilan etmi, kendi adna para bastrmtr. Sinopta bey olan olu brahim, babas Sleyman Paaya isyan ederek Kastamonuyu ele geirmitir. Sleyman Paann lmyle ilgili bilgi yoktur. Uzun taht mcadelelerinin ardndan Candaroullar Beylii ikiye ayrlm Sinopta sfendiyar Bey, Kastamonuda ise Sleyman Bey hkm srmektedir. Osmanl ehzdeleri arasndaki taht mcadelelerinin devam ettii srada sfendiyar Bey, sa ve Musa elebilerle yaknlk kurmu, elebi Mehmedten ise uzak durmutur. elebi Mehmetin Osmanl tahtn ele geirmesiyle birlikte Karamanoullar ve Eflk zerine dzenledii seferlerde sfendiyar Beyden asker istemi, o da olu Kasm Bey ile asker gndermiti. Kasm Bey, Eflk Seferinden dndnde, sfendiyar Beyin lkesinin en verimli topraklar olan Kastamonu, Tosya, ankr ve Kalecik yrelerini ok sevdii olu Hzr Beye vereceini duyduunda gcenmi ve memleketine dnmemiti. elebi Mehmet Kasm Beyin Hzr Beye verilecek yrelerin Kasm Beye verilmesi ynnde bask yapmas zerine Candarolu Beylii zerine sefer dzenleyen elebi Mehmet, sfendiyar Beyi yendi. sfendiyar Bey Sinopa kamak zorunda kald ve Ilgaz Da snr kabul edilerek istedii blgeler Kasm Beye verildi. elebi Mehmed, Hzr Beyi kardei Kasm Bey gibi Osmanlnn emrine girmeye ard. Ancak Hzr Bey, kabul etmedi. Babas sfendiyar Beyin yanna gitti. sfendiyar Bey 26 ubat 1443 ylnda ld. Yerine olu brahim Bey geti. Onun lmyle de yerine smail Bey geti. smail Beyin ilk olu ( Ebul Hasan ) Hasan Beydi. smail Bey ile kardei Kzl Ahmet Bey arasnda mcadele balamt. Fatih Sultan Mehmet Trabzon zerine sefer dzenlediinde Ebul Hasan kuvvetleriyle Ankara civarlarnda Fatihe yardma geldi. Fakat Hasan Bey tutukland. Bu srada Mahmut Paa Kastamonu zerine asker gnderdi. smail Bey Sinopa kamak zorunda kald. Osmanl, Candarolu Beyliini Kzl Ahmete verdi. 1461 ylnda smail Bey teslim oldu. Sinop nnde Fatih ile grmeleri iki akran gibi oldu. Fatih, smail Beye Yeniehir, negl ve Yarhisar taraflarn olu Hasan Beye de Bolu Sancan verdi. smail Bey bilim adamlarn koruyan kollayan lim birisiydi. Trke byk bir eseri bulunmaktadr. Bu beylik dneminde Trke kltr dili olarak kullanld. Alaiye Beylii Aliyenin (Alanya) , Aleddin Keykubad tarafndan fethinden sonra, burada hkimiyet srm olan beylere verilen addr. Aliye beyleri, nce Karamanoullarna, sonra da Memlklara bal olmulardr. Anadolu Seluklularnn son zamanlarnda, Aliyeyi, Karamanoullar ele geirdiler. 1293 ylnda, Kbrs Kral, Aliyeye asker kard. Bunun zerine Karamanolu Mecdddin Mahmud Bey, Memlk Sultan Melik Eref Selahaddin adna hutbe okutarak bu tehlikeyi atlatt. Aliye, 1427 senesinde, Karamanoullar tarafndan be bin altn karlnda, Memlk devletine satld. Bundan sonra Aliye, Memlk sultannn hkimiyetini tanmak suretiyle, Karamanoullar tarafndan idare edildi.

154

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Karesioullar Beylii Danimend Gzi'nin ailesinin mensubu Yabasann torunlarndan Karesi Bey tarafndan Balkesir ve anakkale taraflarnda kurulmutur. Trkiye Seluklular, Danimendlilerin 1175 ylnda Sivas, 1178 ylnda da Malatya kollarnn egemenliine son vermi daha sonra da bu ailenin mensuplar, Seluklularn hizmetine girerek, Bizans hudutlarnda u beyi olarak grev almlard. Karesi Beylii: Balkesir, Aydnck, Bergama, Edremid, Ayazmend, Bigadi, Bakelenbe, Ezine ve Eski Truvaya hkim oldu. Karesi Bey, 1384 ylnda, Bizansll ara yardma gelen Katalanllar, Erdekte bozguna uratarak, geri ekilmeye mecbur brakt. Moollar nnden kaan Saru Saltuk Trklerini, kendi beylii arazisinde yerletirmek suretiyle, blgedeki Trk nfusunu artrd. Karesi Beyin lmnden sonra yerine Demirhan Balkesir, Yahi Han Bergamada egemen olurken, Dursun Bey ise Orhan Gazinin yanna kamt. Erefoullar Bu beylik, Beyehir ve Seydiehir civarnda Anadolu Seluklularnn u beyi olan Seyfeddin Sleyman Bey tarafndan kurulmutur. III.Gyseddin Keyhsrev, 1283 senesinde lhanl hkmdar tarafndan ldrlnce, yerine amcasnn olu II.Gyseddin Mesud geti. II.Gyseddin Mesud, Konyay brakarak, Kayseriyi devlet merkezi yapt. III.Gyseddin Keyhsrevin annesi, devletin, iki torunu ile II.Gyseddin Mesud arasnda paylatrlmasn isteyerek, Erefoullarn ve Karamanoullarn Konyaya ard. Erefolu Sleyman Beye, saltanat naiplii verildi. Bu ehzdeler, 1285 senesinde tahta karld. Yedi ay gibi ksa bir sre sonra II.Gyseddin Mesud ve vezir Shib Atann gayretleriyle, ehzdeler bertaraf edilince, Erefolu Sleyman Bey, kendi merkezine ekilerek Sultan II.Gyseddin Mesuda kar cephe ald. Germiyanoullar Celleddin Harizmahn Yass emendeki yenilgisiyle Anadoluda kalan Harizm kalntlarndan olduu ihtimali ok yksek olan ve nceleri Trk airetlerinden birinin ad olan Germiyan, Anadolu Seluklu Devletinin son zamanlarnda, 1300 ylnda kurulan Germiyanoullar Beyliine de adn vermi, Ktahya ve evresinde hkm srmesine karn, douda Afyonkarahisar ve Denizli, bat da Gediz ve Menderes vdilerine kadar uzanan bir blgeyi ynetiyordu. Germiyan Airetinin Anadoluya ne zaman geldii kesin olarak belli olmamakla beraber, 13. yzylda Malatya taraflarnda, Anadolu Seluklu Devletinin hizmetinde bulunuyorlarken, Germiyan Airetinin bandaki Aliirolu Muzafferddin, II.Gyseddin Keyhsrev zamannda, Babaler syann bastrmakla vazifelendirildi ise de, baarl olamad. Bu ailenin baka bir ferdi olan Seluklu beylerinden Kerimddin Aliir, Seluklu ehzdeleri arasndaki taht mcadelesine kart iin, Moollar tarafndan ldrld. Germiyanllar, daha sonra Moollarn basks yznden, Ktahya tarafna g ettiler. Bura-

155

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

dayken bamszlklar iin, Anadolu Seluklu sultan II.Gyseddin Mesud ile Moollara kar mcadele verdiler. Hamidoullar Isparta ve Eridir havalisinde kurulan Trk beylii blgede bulunan Hamid Airetnin, balarnda bulunan lyas bin Hamid Beyin olu Felekddin Dndar Beyin nderlii altnda, merkezleri Uluborlu ve sonra eski ad Prostana olan Eridir olmak zere Hamidoullar Beyliini kurdu. Beyliin kurucular Hamid Bey ile olu lyas Bey, Seluklularn u beylerinden ve emirlerindendiler. Saruhanoullar Manisa ve evresinde kurulan bu Trk beylii. aslen Harizm kkenlidir. Yass emen Savandaki yenilginin ardndan Anadolu Seluklularnn hizmetine giren Saruhan Bey tarafndan kurulmutur. Moollarn Anadoluya gelmeleriyle Saruhan Bey, Bat Anadolu blgesinde Bizans ehir ve kasabalarn ele geirmeye balad. II. Mesudun meras ndan olan Saruhan Bey, 1305 ylnda Manisa ehrini abluka altna alm, Bizans mparatoru kinci Andronikos, Bat Anadoluya olu IX. Mihaili gnderdii iin Manisay alamam fakat sahile ekilerek Katalanlarn, blgeyi terk etmelerinden sonra, Manisaya kar tekrar hcumlarn arttrp, 1313ylnda, Trklerin Lekeri ili dedikleri Manisay ele geirmitir. Manisann fethine, kardei ua Bey ile Ali Paa da katlmtr. Eratnaoullar Anadolu Seluklu Devletinin Kseda yenilgisinin ardndan Anadoluda balayan dzensizlikler ve karklklar nlemek isteyen lhanllar, Anadoluyu merkezden gnderdii yetkilileri araclyla ynetmi, Gazan Hann lmnden sonra yerine geen Olcaytu (Hudabende) dneminde, 1305 ylnda Anadoluya gnderilen rencin Noyann bask ve zulme dayanan ynetimi, halkn tepkisini alnca, Olcaytu, rencin Noyan grevden alarak yerine Emir oban gndermitir. Anadoluda dzeni salayan Emir oban, Anadolu Genel Valilii grevini olu Timurta brakarak Anadoludan ayrlmtr. Timurta, Ebu Said Bahadr Hana kar isyan ettiyse de bastrlan isyann ardndan babasnn hatr iin affedilmi ve tekrar Anadoludaki grevine iade edilmitir. Babas Emir obann Ebu Said ile arasnn almas ve ldrlmesi zerine hayatn tehlikede grd iin grevini Uygur Trklerinden kaynbiraderi Emir Eratnaya brakp, Msra iltica etmi fakat orada idm edilmitir. Eretna, Eb Saide balln bildirdikten sonra, Timurtan yerine gnder ilen Byk eyh Hasana da balln bildirerek varln devam ettirdi. Kayseri, Amasya, Sivas, Tokat, orum, Develi, Ankara, Zile, Canik, rgp, Nide, Aksaray , Erzincan ,Sinop, Samsun,Beyehir ve Sivrihisar gibi blgeleri kapsayan bu beylik, soylu ve toprak sahibi beyleri de bnyesinde barndryordu. 156

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Uygur Trk olan Eratna Bey, devletini diplomasi yoluyla ayakta tutm aya alyordu. Bir yandan Memlkler, dier yandan da Celayirli Devleti ile iyi ilikiler iinde olmaya alp, i siyasetinde de uzlamac bir izgi izleyerek airet beyleri v e kentlerde ahi birliklerinin desteini salad. Halk kendisine iyilikseverlii nedeniyle Kse Peygamber diyordu. 1352 ylnda ldnde yerine gelmek isteyen oullar Cafer ve Mehmet, airet beylerinin oyunca durumuna geldiler. nce Mehmeti tahta karp, ondan memmun olmadklar iin daha sonra Caferi tahta geirdiler. Vezir Hoca Ali ile aralarnda kan bir savata Mehmet, Hoca Aliyi ldrd. Bunun ard ndan Eratna Mehmet ldrlnce 1365 ylnda yerine olu Alaaddin Ali geerek, Kayseri kads olan Burhanettin Ahmeti kendisine vezir yapt. 1380 ylnda Amasyaya bir sefer dzenleyen Sultan Ali, Kazovada taun hastalndan lnce.168 Kad Burhanettin, Sultan Alinin ok kk yataki olu II:Mehmeti sultan ilan edip, kendisi de Sultan Alinin karsyla evlendi. Eratnal Mehmet Beyin 1390 ylnda Kad Burhanettin tarafndan ldrlmesiyle de Eratnann soyu ortadan ka ldrlm oldu.169 Kad Burhanettin Devleti 9 Ocak 1345 tarihinde Kayseride doan ve doduu zaman plak olmayp stnn rtl olduuna inanlan170 Kad Burhaneddin, Harizm kkenli ve Ouzlarn Salur boyundandr. Merkez Sivas olmak zere Eretna Devletinin topraklar zerinde devlet kurmustur. 171 Devletin kurucusu olan Burhanettin Ahmet Bey, Kayseri kads emsettin Mehmetin oludur. 21 yanda kadlk grevini stlenmesinin yannda air ve alimdir. slami bilimler, astronomi ve tp renimi grm olan Burhanettin Ahmet, 1381 ylnda Eretna Devletine son verip kendi devletini kurmutur. Kad Burhaneddin devlet kurma grevinin Hz.Muhammed tarafndan kendisine verildiine ve Hz.Ali tarafndan da kendisine kl kuatldna inanlmaktadr.172 Osmanllar, Memlklar ve Karamanllara kar etin savalar verdikten sonra Sivasta devlet kurdu. 1392 ylnda orum- Krkdilimde Osmanl ordusunu byk bir hezimete uratt.Yldrm Beyaztn olu Erturul 1392 Temmuzunda ldrld. Kad Burhaneddinin ordular, skilip, Ankara, Kalecik ve Sivrihisar civarlarn yamalad.173 Kad Burhanettin, Candarogullar, Karamanogullar, Tacettinogullar, Erzincan ve Amasya emirlikleriyle mcadeleye girerek stnln kabul ettirip, Ak-Koyunlu Devleti ile de iyi ilikiler iine girmi, Ak-Koyunlu hkmdar Ahmet Bey, Kara-Koyunlu hkmdarna yenilince Kad Burhanettine snmtr. Kad Burhanettin Bey, Osmanl Devleti ile bata iyi ilikiler iinde olmasna karn, Yldrm Beyaztn Anadolu Trk Birliini kurma abalar Osmanli Devleti ile ilikiler bozulmaya balam, Timurun Anadoluya gelmesiyle iki lke arasnda dostluk siyaseti hakim olmutu. Ak-Koyunlulardan Kara Ylk ile yapt savalarn birinde esir den Kad Burhanettin Bey, Sivas surlarnn nne kadar srklenmi, daha sonra ba kesilip, bir mzran ucuna taklarak, vcudu drt paraya blndkten sonra, her paras bir sra geirilip

168 Gde,Y.Do.Dr. Kemal, Eratnallar Sf:125 TTK. 1994 169 Gde,Y.Do.Dr. Kemal, Eratnallar Sf:140 TTK. 1994 170 Esterbadi, Aziz B.Erdeir-i Bezm u Rezm Sf:56 Kltr Bakanl 1990 171 slm Ansiklopedisi Kad Burhaneddin Mad. Cilt VI Sf: 46 M. E. B Yaynlar 1997 172 Esterbadi, Aziz B.Erdeir-i Bezm u Rezm Sf:96 Kltr Bakanl 1990 173 Ycel. Prof. Dr.Yaar -Sevim,Prof. Dr. Ali Trkiye Tarihi Cilt:2 Sf: 49 TTK. 1990-Ankara

157

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sivas kaplarna dikilmiti. Kad Burhanettin Beyin Trke yazm olduu iirler dil bakmndan nemli zelliklere sahiptir. O tuyularnn birinde yle der: Hakka kr kolarn devranudur Kank canda od varn ah bilr Cmle alem bu demin hayrandr Bada ne yazlmn ol ah bilr Gn batardan gn doan yire dein Can giripdr ak yoluna onun Ak erinin bir nefes seyrandr Yola kann iin Allah bilr174 Dulkadiroullar 14. yzyln ilk yarsnda bugnk Kahramanmara ve Elbistan civarnda kurulup, iki yz yla yakn hkm srm bir Trkmen beyligidir. Bu blge, 1085 ylnda Emir Buldac tarafndan fethedilmiti. 1098 ylnda tekrar Hallarn eline getikten sonra yeniden Trkler tarafndan alnm, 1107 ylnda Antakya Hal Prensi Tankreadn blgeyi tekrar ele geirmesinin ardndan 1117 ylnda l Arslan blgeyi geri ald. 1124 ylnda Elbistan civar Danimentlilerin eline geti. 1201 ylnda Saltuklularn elinde olan Elbistan civar Emir Hsameddin Hasann soyu tarafndan idare edildi. Bu civarda yaayan gebe Trkmenler 1240 ylnda yaanan Baba syanna aktif olarak katldlar. 1243 ylnda Sivasn Zara ilesi yaknlarndaki Ksedada Seluklu ordusunun Moollara yenilmesiyle blgenin ormanlk blgelerinde yaam srdren ve Baba syanlarnn nemli katlmclarndan Aaeri Trkmenleri (Tahtaclar) blgenin asayiini bozdular. Mara valisi Emir madeddin, Aaeri Trkmenlerini cezalandrmak iin harekete geti. Fakat, Baycu Noyann Anadoluya sefer dzenlemesi zerine bu faaliyetini durdurmak zorunda kald. Bu srada II.zzettin Keykavusun Moollarn nnden kamasyla Kl Arslan baa geti Baycu Noyan, Hlagnn Badat Seferine katmak iin blgeden ayrlnca blgede yaayan Aaeri Trkmenlerinin cezalandrlmas, Seluklu veziri Ali Bahadra kalmt. Aaeri Trkmenlerinin reisi olan Cut Bey ldrld. 1298 ylnda blge Memlklularn elindeydi. Mara ve civar Trkmen beylerine ikta olarak verildi. 1335 ylnda Ebu Sait Bahadr Hann lmyle dalan lhanl hkimiyetiyle Elbistan ve Mara Dulkadirli beylerinin elinde kald. Zulkadir ad baz gre gre zu ve kadirin birlemesi sonucu gl anlamna gelmekte, baka bir gre gre ise, tulga (apka) ve dar szcklerinin birlemesiyle tulgadarn Dulkadire dnt eklindedir. Baka bir gr, dolga(ac ektiren-can yakan) szcnn dolgadr ve Dulkadra dnmesidir. Faruk Smere gre ise, Abdlkadir veya benzeri bir szcn Trkmen telefuzuna dnm olduu eklindedir. Ouzlarn Bozok kolundan olan Bayat, Avar ve Beydilli boylarnn oluturduu Dulkadirli topluluu beylerinin hangi boydan olduu hususunda kesin bilgi bulunmamakla birlikte veriler, arlkl olarak Bayat boyundan olduu ynndedir. Anadoluda Mool hkimiyetinin kmeye balad dnemlerde Bozok ve Aaeri Trkmenleri Zeyneddin Karaca Bey etrafnda toplanmaya balamlard. Karaca Beyin babas olan Dulkadir Beyin, Karamanolu Mehmet Beyin 1277 ylnda Siyavuu Seluklu tahtna geirmek iin yaptklar isyan bastrmak iin olu Karacay Seluklu ordusuna yardm iin gnderdii ikari tarafndan belirtilmektedir. Hatta Cimri Siyavu, tahta

174 zkrml Atilla Trk Edebiyat Ansiklopedisi Cilt: III Sf:702 Cem Yaynevi

158

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

getikten sonra Seluklu ordusuna yardma gelen Dulkadirolu (Karaca Bey) nu hapse atmt. Dulkadirogullarnin ilk reisi Zeyneddin Karaca Bey Elbistana sahip olmu ve Memlk Sultanndan naiplik mensuru alarak 1337ylnda Dulkadirli Emirliini kurmutur. Eretnallar ile srekli sava halinde olan Karaca Beyin beyliini tanmayan Beydili Boyunun beyi Tagun, Halep valisi Altunboann tevikleriyle Dulkadirli halkn srekli taciz edip yamalarda bulunuyordu. Srekli karkklar devam ederken 1345 ylnda Ermenilerden Geben Kalesini ald. 1346 ylnda Geben Kalesi tekrar Ermenilerin eline geti. 1352 ylnda kendisini Suriyede sultan ilan eden Beyboarus, Hama, Trablusam ve dier valilerle Emir Taz ve eyhunun Msr ynetimine kar isyan kardlar. Karaca Beyde bu isyan frsat bilip am yamalad. am valisi kat. Halife Mutezid, Snni drt mezhebi temsil eden Msr kadlaryla bunlarn zerine ordu gnderdi. syanclar katlar. Dulkadir Beylii hkimiyet sahas oklardan Ramazan Beye verildi ise de Bozok Trkmenleri zerinde bir hkimiyet salayamad. Karaca Bey ve ailesi yakalanarak, halk ve hayvanlar esir edilip Msrda ve Suriyede satld. Karaca Bey yakalandktan ve bir mddet hapis yattktan sonra 11 Aralk 1353 tarihinde Kahirede ikence edildikten sonra idam edildi. Cesedi Zveyle kapsnda gn tehir edildi. 175 Karaca Bey ldrlnce yerine olu Halil Bey, Memlklular tarafndan Elbistan valiligine atand. Halil Bey, Oktan Ramazanl Trkmenleri ile ibirlii yapp Memlklere kar baarlar kazandlar. Memlklerin saldrlara karsnda Amanos Dalar(Gvur Dalar)nda zeroullarnn da desteini salad. Dulkadirliler, Kad Burhaneddinin tahta gemesinden sonra kuzey komularyla da ilikileri dzelmeye balamt. Halil Bey, kardei Osman Kad Burhaneddine isyan eden valiler zerine gnderip dayanma iinde oldu. Ancak bir sre sonra Kad Burhaneddine kar dzenlenen bir suikast olayna Osmann da ad karm, fakat Kad Burhaneddin, ilikilerin bozulmamas iin Osman cezalandrmamt. Memlkler ve Dulkadirliler arasndaki savalarda alnan yenilgiler Halil Bey ile kardei Sevlinin arasna almasna neden oldu. Sevli Bey Memlklulara itaat ederek Halepe gitti. fakat orada hapse atld. Halil Beyin dier kardeleri de Selvi Bey benzeri tavrlarn iine girdiler. Bu ekilde Dulkadilirler arasnda kan anlamazlk, Memlk Sultannn iine yarad. Memlk Sultan, Yamur olu Serimddin brahimi, Halil Beyi ldrmekle grevlendirdi. Antep ve Mara arasnda yaylada bulunan Halil Bey, grme yapmak zere adamlarnn yanndan uzak bir yere arld. Burada pusuya yatm olan brahimin adamlar 1386 yl Nisan aynda Halil Beyin ban keserek ldrdler. 176 Halil Beyin trbesi, Zamant Kalesi eteklerinde Melik Gazi Trbesi yaknlarndadr. Halil Beyden sonra beyliin bana Sevli Bey geti. Dulkadirli lkesini ele geirmek isteyen Berkuk, Elbistan zerine yrd. Gksunda yaplan savata Sevli Bey Memlklara kar byk bir zafer kazandlar. Bunun zerine Sevli Beye kar kardelerini rakip olarak kullanmak zere Msrda tutuklu bulunan Osman ve brahimi serbest braktlar. Berkukun Msrda Trkleri ikinci plana atp, erkes komutanlar nemli grevlere getirmesi Trklerin isyanna neden oldu. Minta nderliindeki Trkler, Kad
175Yinan Prof. Dr. Refet Dulkadir Beylii Sf: 18-19 Trk Tarih Kurumu Basmevi 1989 - Ankara 176 Yinan Prof. Dr. Refet Dulkadir Beylii Sf: 27 Trk Tarih Kurumu Basmevi 1989 - Ankara

159

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Burhaneddinden yardm istediler. O, dostu Halil Beyin vahet ve ikence ile ldrlmesinden dolay Memlklara kzgnd. Bu durumdam ekinen Berkuk, Dulkadirliler zerinde eitli oyunlar oynuyordu. Sevli Beyin kardei Davudu Kahireye ararak Onlar Emirlii grevi verdi. Ayrca Halil Beyin olu Nasreddin Mehmet amcas Sevli Beyin hkmranln tanmyor ve kendi etrafnda toplananlar ile ayr bir otorite oluturmaya alyordu. Bu ekilde Sevli Bey ile Nasreddin Mehmet kar karya geldiler. Berkukun destei ile sava Nasreddin Mehmet kazand. Bu srada Halep valisi Yelboa isyan ederek Dulkadirli Trkmenlerinin desteiyle Berkuku tahttan indirdiler. Ancak 1390 ylnda Berkuk tekrar taht ele geirdi. 1395 ylnda Berkuk, Dulkadir kuvvetlerini byk bir bozuna uratt. Sevli Bey esir dmekten zorlukla kurtulabildi. Bu dnemden sonra Berkuk ile aralar srekli gergin olan Dulkadirliler ynlerini kuzeye evirmilerdi. Dulkadirli halkndan olan Aaeriler, srekli olarak Kad Burhanettinin lkesini yamalyorlard. Bu saldrlara kar iki kale ina ettirmek zorunda kald. Berkuk kendisi iin byk tehlike olarak grd Sevli Beyi ldrtmek iin olu Sadakann adamlarndan Ali Han grevlendirdi. 1398 yl Mays aynda yaylada bulunan Sevli Bey bir gece yatanda hanerlenerek ldrld. Berkuk katilleri Kahireye ararak dllendirdi. Olu Sadaka Bey, amcasnn olu ile amansz bir taht mcadelesine giritiler. Bu mcadele srasnda Kad Burhaneddin ld iin Yldrm Beyazt durumdan yararlanp Dulkadir Beyliinin ilerine karmaya balad. O dnemde blgeye gelen Yldrm destekliyordu. Timurun olu ahruh, Elbistan zerine yrynce, Trkmenler dalara ekilmek zorunda kaldlar. ahruh, ikiyzbin kadar Trkmen koyununa el koydu. Bu srada Halepte bulunan Nasireddin Mehmetin kardei Alaaddin Ali, 1402 ylnda Msr tarafndan Antep valiliine atand Blgede Trkmenler ile Msrllar arasnda yaplan savata Alaaddin Ali Trkmenleri destekledi fakat, 29 Mart 1409 ylnda Antep Memlklar tarafndan ele geirilince zor durumda kald. Sultan Ferec tarafndan affedilerek am valiliine atand. Daha sonra Avarlardan Kutbey olu Muhammed, Bayatlardan Bozca ve Gndzolu Grd Bey, Kpekolu ve Alaadin Ali, Nevruzun yannda yer alarak Sultan Ferecin kuvvetleriyle savatlar. Sava srasnda bir ksm Trkler, Araplarn safna getiler. Sultan Ferecin Suriyeye harekete gemesiyle Nevruz ve yanndakiler Dulkadirlilere sndlar. Ancak onlardan umduklarn bulamaynca 1410 ylnda Kayseriye gittiler. Elbistana gelen Sultan Ferec onlar itaat etmeye ard. 1410 Eyllnde Halepe geri dnd. Bu srada Yldrm Beyaztn oullar arasnda taht mcadelesi srerken, Nasrettin Mehmet, Osmanl ile dostluk kurmak istiyordu. elebi Mehmet, Nasrettin Beyin kz ile evlendi. Baz kaynaklar bu evliliin Suli (Sevli) Beyin kz Emine ile yapldn yazmaktadr. Gelien ilikilerle birlikte kardei Musa elebiye kar yapt savata olu Sleyman Mehmet elebiye yardma gnderen Nasrettin Mehmetin bu davran Msrllar tedirgin etti. Nevruzun isyann bastran Msr ordusu Antep ve Darendeyi Dulkadirliler, Malatyay da Kpekoullarndan ald. Nasrettin Mehmetin olunun Msrllar tarafndan tutuklanmas zerine annesi Hatice, Msra giderek eyhe bal kalacaklar szn vererek olunu hapisten kurtard. Onlar dndkten sonra Nasrettin Mehmet Darendeyi geri ald. 16 Nisan 1419 ylnda Memlk ordusuyla birlikte Karamanllara saldran Nasrettin Mehmet, Kayseriyi alnca iki komu arasnda dmanlk da balam oldu. Bu olaydan birka ay sonra Karamanolu Mehmet Bey, Kayseriyi geri ald. 7 Austos 1419 ylnda Karamanolu Mehmet Bey, Dulkadirlilere esir derken, olu Mustafa da savata ld. Bu srada Kayserinin idaresini yrtmekte olan olu Hasan, blgede Kzlkoca Trkmenleri ve 160

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ak-Koyunlu Kara Ylk ile birlikte hareket ediyor ve yamalar yapyordu. Develi, Ortaky ve rgb ele geirdikten sonra Nide ve Aksaray yamaladlar. Fakat bu blgelerin halk, onlar takibe kp ganimetleri paylarken, yakaladklar 10 kiiyi ldrdkten sonra 200 civarnda esir aldlar. Cann zor kurtaran Hasan, bir mddet sonra Kzlkocaoullaryla birlikte Osmanllara kar hareketlerde de yer ald. 1 Ekim 1436 gn Msrllar, Karamanoullaryla birlikte Dulkadirlileri sktrnca onlar da, Osmanllara snmak zorunda kaldlar. Nasrettin Mehmet Bey, 1442 yl Ekim aynda lnce yerine olu Sleyman Bey geti. Sleyman Bey baa geince, II. Muratn destei ile Karamanoullarnn elinden Kayseriyi ald. II. Murat olu Mehmede, Sleyman Beyin kzlarndan Sitti Hatunu, 1450 ylnda KasmAralk aylarnda iki ay sren bir dnle ald. Zevkine dkn bir karaterde olan Sleyman Bey, 28 Austos 1454 tarihinde ld. lmnden sonra yerine Melik Arslan Bey geti. Bu dnemde Ak-Koyunlu Devletinin gc doruk noktasndayd. Dulkadirliden Kara Bey, Bayat Boyundan Abdi ve Hseyin Beyler Uzun Hasana biat ettiler. On yl sren bar dneminin ardndan Karamanolu brahim Bey lnce Dulkadirliler Karaman lkesini yama ettiler. Karamanllar arasndaki taht kavgasnda Osmanllar, Pir Ahmedi desteklerken Memlklular, shak Beyi destekliyordu. Memlk Sultan Hokadem, Dulkadirlilerin shak Beye yardm etmesini istedi. Karamanolu shak Beyin 1465 nisannda Uzun Hasana sndktan sonra lmesi zerine Osmanl-Memlk-Ak-Koyunlular arasndaki ilikiler iyice gerginleti. Kahireden gnderilen bir fedayi, Ekim 1465 ylnda Melik Arslan hanerleyerek ldrd. 177 Melik Arslann lmyle yerine kardei ahbudak geti. O, karde katili olduu gerekesiyle meru kabul edilmiyordu. Dulkadirlinin ileri gelenleri Fatih Sultan Mehmede bavurup ahbudakn yerine kardei ehsuvarn getirilmesini istediler. O srada Fatihin yannda irmen Sancakbeyi olan ehsuvar nemli bir kuvvetle Artova valiliine atand. ahbudak, Msra bal olduundan ehsuvarn ona saldrs Osmanl- Memlk Savan balatacakt. ehsuvar Msr kuvvetleri daha yolda iken, kardeini Zamant Kalesi Nisan 1466 civarnda byk bir yenilgiye uratt. Memlk kuvvetleri bunu duyunca geri dnmek zorunda kaldlar. ehsuvarn Dulkadirli tahtna oturmasyla onun karsnda yeni bir aday olarak amcas Rstem, Memlklarn desteiyle karld. Rstem Bey uzun mcadelelerin ardndan ehsuvar ile ba edemeyeceini anlayarak mcadeleyi brakt. Msr ordusu Dulkadirliler zerine yrd. Bu srada Eslemezolu, bir blk Trkmenle, Dulkadirlilere saldrd. Msr ordusu gelmeden nce ypratma sava yaptlarsa da baarl olamayarak Karamanllara snmak zorunda kald. 1467 ylnda ahbudak ve Msr ordusu Dulkadir lkesine girdi. 4 Ekim 1467 ylnda Turna Da eteklerinde yaplan savata, Memlklar yenilerek geri ekilmek zorunda kaldlar. Daha sonra Ramazanoullarnn desteiyle bir sefer daha dzenlediler, bu seferde byk bir yenilgiyle sonulannca Ramazanoullarn cezalandrmak isteyen ehsuvar onlar zerine yrd. Fatih, iten desteklemesine ramen dtan Dulkadirlilerin Memlklar zerine yapt saldrlar onaylamaz grnyordu. ahbudak, Mays 1471de Ramazanllar, Eslemezolu ve Kpekoullarnn da katld yeni bir ordu toplayp, savaa hazrlanrken, Pehlivanl Airetinden Serim brahim, Malatya ve Besni arasnda bir Memlk kervannn mallarn gaspetti. Bunun zerine Memlklarn Malatya valisi Korkmaz, Serim brahimin peine dt ise de yaplan arpmada
177 Yinan Prof. Dr. Refet Dulkadir Beylii Sf: 61 Trk Tarih Kurumu Basmevi 1989 - Ankara

161

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kendisi esir dt. ehsuvar Beye teslim edildi. ehsuvar Bey onu bir ev iine hapsederek etrafna duvar rdrp lme terk etti. Bu srada Yebek komutasndaki Memlk ordusu ehsuvarn kuvvetlerin bozguna uratrken, Kaytbayn elileri Fatihe hatr saylr hediyeler ile gitmiler ve Aladdevleyi desteklemesi ricasnda bulunmulard. ki byk gcn birlemesi karsnda 9 Austos 1471 gn ehsuvar, Kaytbaya itaatini bildirip bar istedi. Daha sonra meydana gelen savalarn ardndan 4 Haziran 1472 ylnda ehsuvar Bey, Yebek tarafndan yakalanarak ailesi tamamen plak olarak develerin zerine bindirilmi ekilde Msra gtrld. Msrn drt Snni mezhebinin kads lmne fetva verdiler. Onunla birlikte kardeleri Erdivane, Hdadad ve Yahya idam edildiler. Dier kardeleri sa, Yunus ve Selman yalar kk olduu iin aslmak zere karldklar idam sehpasndan halkn tepkisi zerine indirlerek hapse atld. ehsuvar Beyin beraberinde getirilen Trkmen beyleri kllarla paralanarak ldrldler. ahbudak ikinci kez Dulkadirli tahtna oturmutu. Ama onunda rakibi yeeni Melik Arslann olu Uzun Hasann hizmetinde olan Arslan Beydi. Ancak Fatih Sultan Mehmet ile Uzun Hasan arasndaki sava Uzun Hasan kaybedince onun hkmdarlk mitleri sona ermi oldu. ahbudakn tahta gemesinden nce kardei Sehsuvarn iren lmne zlen Aladdevle Amasyada ehzade Beyazta snmt. Kz Ayeyi II. Beyazt ile evlendirmi bu evlilikten 1467 ylnda Yavuz Selim domutu. Bir sre sonra lkesine dnen Aladdevle Osmanl egemenlik sahalarna yama hareketlerinde bulunmu kendisini sktran Osmanl kuvvetlerine kar koymak iin kardei ahbudaktan yardm ald ise de daha sonra Fatihe gidip kendisini affettirdi. Fatihin destei ile taht kardei ahbudakn elinden ald. Fatih ile Kaytbay arasnda yaplan anlamaya gre ehsuvar halledildikten sonra Dulkadir lkesi Osmanllara verilecekti. Ancak Kaytbay bu anlamaya sadk kalmad. Bunun zerine Fatih, Aladdevleye asker vererek ahbudak zerine gnderdi. Fakat, Aladdevle tarafnda yer alan Trkmenlerin bir ksm ahbudak tarafna geince bozguna urad. Kozana snan Osmanllarn ban kestirip Kaytbaya gnderen Memlk valisinin bu hareketi karsnda Fatih daha byk bir ordu gnderip Aladdevleyi baa geirdi. ahbudak Msra kat. Daha sonralar Aladdevle ustaca manevralar ile Sultan Kaytbaya da kendisinin kardeinden daha itaakar olduunu kabul ettirdi. ahbudak, Memlklar tarafndan am Kalesine hapsedildi. 1483 Temmuzunda Malatyay kuatan Osmanlnn desteiyle 23 Eyll 1484 ylnda Elbistan Ovasnda Memlklar bozguna uratt. Osmanl komutan Yakup Paa, Malatya civarlarnda Memlklar tarafndan pusuya drld. Kaytbay, stanbula eli gnderip anlamak istedi. Amac, Osmanlnn Aladdevleyi yalnz brakmasn salamakt. Aladdevle esir ald Memlk askerlerinin parmaklarn keserek serbest brakt. Kaytbayda am Kalesinde hapis olan ahbudak serbest brakt. Ancak gvenmediklerinden dolay, sonra geri hapsettiler. Osmanl ordusu Tailinde isyan karan Turgutlular ve Varsaklar zerine sefer dzenledi. Bu srada amda hapis olan ahbudak kam ve Osmanllara snmt. Kendisine Vize Sancakbeylii verildi. 16 Austos 1488 gn Tarsusdaki Aaayr civarnda Osmanl ordusu Memlklara yenildi. Bu mcadelede iki taraf da kollayan Aladdevle kzn Memlk ordusu komutan zbeyin oluna vererek onlarla dostluk kurdu. Buna karn, II. Beyazt, ahbudak Dulkadirli tahtna oturtmaya karar verdi. 1489da Dulkadirli toprana giren ahbudak hibir engelle karlamadan Krehirde bulunan yeeni ahruhu yakalayp gzlerine mil ektirdi. Aladdevle btn gcyle ahbudaka saldrd. ahbudakn destek isteyen mektubunu ele 162

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

geiren Aladdevle mektubu deitirip destek iin gerek olmadn ieren mektubu Osmanllara gnderdi. ahbudak kamak zorunda kald. Olu ahkubadla birlikte Msra kap affedilmesini istediyse de affedilmeyerek srgne gnderildi. Osmanllar ile Memlklar arasnda sava yaklatka Aladdevleye her iki taraftan da teklifler yamaya balam buna karn o: Ne size nede onlara varrm diyerek her iki tarafa da tarafsz mesafeyi koymutu. Anlamazlk barla sonulanm ve sava nlenmiti. 1492 ylnda Kaytbayn lmyle Msr, taht kavgalarna sahne olmu, bu srada ihtilal giriiminde bulunan Akbirdi, Dulkadirliler tarafndan desteklendi. Osmanllarla da dostane ilikiler iine giren Aladdevle, Modon Sava ile Turgutlar ve Varsaklarn ayaklanmalarnda, Osmanllara destek vermiti. Bu arada, Memlklular ile de iyi ilikiler iindeydi. Daha nce Uzun Hasana snm olan Avar ve Bayat boylarndan Trkmenler, Ak-Koyunlu hizmetine girmilerdi. Ak-Koyunlu Rstemin Sultan Aliyi ldrdkten sonra ah smaili yakalamak istediinde, Erdebilde yaayan Dulkadirli Ebe adl kadn onu saklamt. 1493 ylnda ah smaili ele geiremeyen Rstem, Ebeyi Tebriz meydannda astrmt. ah smailin taraftarlarnn Bozoktan gidenler olduunu sezen Aladdevle, ah smail e kar tavr ald. Bu konu kitabmzn ah smail blmnde anlatlmaktadr. aldran Sava srasnda Yavuzu desteklememesinin hesabn sormaya kararl olan Yavuz, ahsuvarolu Ali Beyi Kayseri Sancak Beyliine atad. Bu srada Aladdevle ile mektuplatn iddia ettii Dukakinolu Ahmet Paay 4 Mart 1515te bizzat kendisi hanerleyerek ldrmt. ahsuvarolu Ali Beyin ilk ii de Aladdevlenin olu Sleyman Beyin ban keserek Yavuza gndermek olmutu.178 Bu srada Aladdevle durumu Msr Sultan Kansu Gavriye bildirerek ikayette bulunmu, ardndan Osmanl ordusuna saldrarak, Osmanl ordusunda byk kayplara neden oldu. Yavuz, Kemah Kalesinin alnmasnn ardndan Dulkadirli toprana girdi. Memlklarn mdahelsini engellemek iin Akdenize donanma kard. Aladdevle Turna Dana ekilmek zorunda kald.Daha sonra Aladdevle ldrlp, ba kesilerek Gksunda Yavuza verildi. Aladdevle(Bozkurt) Beyin lmnden sonra Dulkadirli Beyliinin bana Yavuz tarafndan ahsuvarolu Ali Bey getirildi. Onun beyliini tanmayan ahruhun oullar isyan ettiler. ahsuvarolu Ali Bey isyan birok kiiyi ldrerek bastrd. Dulkadirliler, Diyarbakr Kalesinin fethine katldlar. Karahann lmyle kale alndktan sonra geri dndler. ahsuvarolu Ali Beyin Dulkadirli Beyliinin bana getirilmesi Memlklarn tepkisine neden olmutu. Bu nedenle, Aladdevlenin kardei Abdrrezzaka Dulkadir Beyliini ele geirmek iin 8. 000 dinar verdi. 18 mart 1516da Kahireden hareket eden Abdrrezzakn ardndan Kansu Gavride ordusunu toplayarak Halepe gitti. ah smail zerine sefer dzenlemi gibi grnen Yavuzun asl hedefi ise Kansu Gavri idi. Yavuz, onu yanltmak iin: Aladdevleden aldm yerleri size iade ediyorum, yeterki ah smail ile aramza girmeyiniz diye mektup gnderdi. ahsuvarolu Alinin klavuzluundaki Osmanl ordular Suriye ynnde ilerlemeye baald. 24 Austos 1514te Merc Dabkda iki ordu karlat. Burada Kansu Gavri ldrld, ayrca Abdrrezzak da Osmanllarca esir edildiler. Osmanl ordusu ilerlemeye devam etti. 24 Ocak 1517de Ridaniye ky nlerinde ahsuvarolu Alinin nerileri dorultusunda hareket eden Osmanl ordusu Memlklular ile karlat. Memlk Sultan Tomanbay Kahirede yakalandnda kendisi Yavuz tarafndan
178 Yinan Prof. Dr. Refet Dulkadir Beylii Sf: 97 Trk Tarih Kurumu Basmevi 1989 - Ankara

163

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ahsuvarolu Aliye teslim edildi. O da, Tomanbay babas ehsuvarn idam edildii Zveyle Kapsnda idam ederek babasnn intikamn ald. ahsuvarolu Ali, Turhalda karlan ah Veli syann binlerce Alevi Trkmeni ldrerek bastrd. Daha sonra amda kan Canberdi Gazalnin isyann binlerce kiiyi acmasz bir ekilde ldrerek bastrd. Ancak o, Osmanlya ne kadar hizmet ederse etsin, kendisinin bir anlam olmadnn farknda deildi. Osmanl onu, sadece kullanmt. Kanuni, Ferhat Paaya verdii emirle onu ve ailesini Tokat Artovada verilen, muhteem bir ziyafetin ardndan ldrtt. ahsuvarolu Alinin kesik ba Rodos Seferine km olan Kanuniye 1552 yl Temmuzunda Aydn-inedeyken takdim edildi. Onun lmyle Mara ve Bozok eyalet olarak Osmanl topraklarna katld. 179

Ak-Koyunlular Baz grlere gre adlarn besledikleri srlerden alm olduu, kimi kaynaklara gre de arma ve muharebe iaretlerinden ald ileri srlen180 Ak-Koyunlu Devletinin kurucusu olan Karaylk Osman Bey, Bayndr Boyundandr. Oymak, 13.asrn balarnda Dou Anadolu'da etkinlemeye balam, Mool istilsna kar koyarak Diyarbakr yrelerinde egemenlik kurmaya balamtr. Trabzon Rum Devletine ve Grclere kar da seferlere girimilerdir. Ak-Koyunlular, Kpak lkesinde yaam srdrrken daha sonra rran Ovas'na inerek, Seluklularn hizmetine girmi, Diyarbakr blgesi kendilerine ikta olarak verilmitir. Ylk Osman, aabeyleri Ahmet ve Pir Ali ile birlikte Ankara Savana katlp Osmanl ordusuna kar baarlar saladktan sonra Timur, kendilerine Diyarbakr verince, 1403 ylnda aabeylerinin oymaklarn da ynetimi altnda toplamay baaran Ylk Osman Ak-Koyunlu Devletini kurdu. Kad Burhaneddini ldren Ylk Osman, Sivas almak iin aba sarfederken Yldrm Beyazt daha hzl davranp Sivas ele geirmi ve Ak-Koyunlular ile Osmanllar arasnda husumet balamt.Bu nedenle de Ak-Koyunlular Ankara Savanda Timuru destekleyerek intikamlarn alm oldular. Onun 1435 ylnda lmyle yerine olu Ali Bey get iinde kardei Hamza, Ali Beyi Osmanllara snmak zorunda brakt. Sren kavgalarn ardndan Ali Bey, 1441 ylnda ld ardndan da kardei Hamza ld. Kardeler arasnda sren taht kavgalarnn ardndan 1423 ylnda Diyarbakrda doan olu Uzun Hasan Ak-Koyunlular tahtna oturdu.eyh Cneyd ile iyi ilikiler kurup, onun mridlerinin gcnden yararlanarak egemenliini pekitiren Uzun Hasan dier yandan da Trabzon Rum mparatorluu ile iyi ilikiler gelitirerek Kalo onnesin Katerina adndaki kz (Despina Hatun) ile evlendi. Despinadan kz ve bir olu oldu. Uzun Hasan, hrstiyan Avrupa ile de iyi ilikiler iindeydi.Bu srada kardeleri Mardinde Cihangir ve Rufada veysin isyanlarn bastrarak blgedeki Krtlere kar etkin mcadeler yrtt. Kara-Koyunlular arasndaki taht kavgalarndan da yararlanarak 1467 Kasmnda Cihanah ortadan kaldrd.1469 ylnda Timurun soyundan Ebu Saidi ldrd. Blgedeki baarlarndan sonra Fatihe kar da sef erler dzenlemek amacnda olan Uzun Hasan, Osmanl tahtn da ele geirmek istiyordu.
179 Yinan Prof. Dr. Refet Dulkadir Beylii Sf: 105 Trk Tarih Kurumu Basmevi 1989 - Ankara 180 Hnz Walther Uzun Hasan ve eyh Cneyd Sf:23 TTK 1992

164

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1473 yl Austos aynda Otlukbeli Savanda iki ordu karlatlar. Uzun Hasan cann zor kurtararak Tebrize geri dnmek zorunda kald. Uzun Hasan, Avrupallar ile olan ilikileri ve onlarn desteiyle Osmanlya kafa tutmutu ama, Osmanlnn modern silah gc karsnda etkisiz kalm Osmanl topusuna kar alternatif olan Venedik toplar sava alanna gelmekte gecikince ac sonu tatmt. 1478 yl Ocak aynda 54 yanda len Uzun Hasann yerine olu Halil geti. 1478 yl Temmuz aynda Halil ile kardei Yakup arasnda me ydana gelen taht kavgasnda Halilin lmyle Yakup Ak-Koyunlu tahtna oturdu. Tarihi kaynaklar, Ak-Koyunlular ile KaraKoyunlular kyaslarken iki devlet arasndaki farkllklardan bir isini Akkoyunlarn Snni, Kara-Koyunlularn ise ii olmas olarak gsterirler. Bu mezhepsel kavramlar belirleyici e olarak dikkate almamak gerekir. nk, Uzun Hasann Snnilii sadece Kara-Koyunlulara kar olmak iin kabul edilmi bir Snniliktir. Kontarini, Uzun Hasan yle anlatyor; Hkmdar yemeklerde daima arap ier , ikiye ok tahammll olduu a nlalyor.Bizi de davet etmekten zevk duyard.Daima birok ark okuyanlar ve arkclar hazr bulunurdu.181

Kara-Koyunlular Baz kaynaklara gre, Ouzlarn Yazr Boyunun Baranl Oymana bal Baharlkolu tarafndan kurulmutur. Baka bir kaynaa gre ise, Deniz Hana bal Yva boyundan Baharlu oymandan olduu belirtilmektedir. 182 Kara-Koyunlularla ilgili olarak Faruk Smerin yazdklar bizce ayr bir nem tamaktadr ki, o unlar yazyor, Kara-Koyunlu hanedan ile ilgili mhim bir mesele, Baran veya Baranlu ad ile karmza kyor. Vka ranl ve Trkiyeli mverrihlerin ifadelerinden Baran ve Baranlunun Kara-Koyunlularn aile veya hnedan ad olduu anlalyorsa da bu kelimenin menei, manas, neye dalalet ettii ve hnedann bu ad hangi surette ald hususlar kati olarak bilinemiyor. her eyden nce bu kelimenin bir ahs veya oymak adndan m yoksa bir yer adndan m geldiini tesbit etmek gerekiyor. Trkede baran eklinde bir kelimenin mevcudiyeti ve bunun ahs veya oymak ad olarak kullanld hakknda hibir suretle pheyi davet etmeyecek misallere rastgelinemiyor. Bu ismin Seluklularn amansz dman olan Cend emiri mehur ah Melike bir ranl mellif tarafndan verilen baran yahut berrannisbesiyle alakal olaca hakknda hibir ey sylenemez. Bugn Mardin taraflarnda baran sznn ko manasnda kullanlmas zerinde durulmas ihtimali de hatra geliyor. nk Kara-Koyunlularn adn tadklar koyuna hususi bir ehemmiyet verdikleri ve mezar talar olarak ko heykelleri kullandklarn biliyoruz. Kara-Koyunlu hanedannn Baran yahut Baranlu (Kolu ?) adn tamas, mezar talar olarak ko heykelleri yaptrmas (?) Mardin havalisinde (belki Gney-Dou ve Dou Anadolunun dier yerlerinde) bu kelimenin ko manasnda kullanlm olmas arasnda bizi bu meselenin halline kati bir ekilde gtrecek bir mnasebet olabilir.183
181 Hnz Walther Uzun Hasan ve eyh Cneyd Sf:58 TTK 1992 182 slm Ansiklopedisi- Kara-Koyunlular mad. Cilt VI. Sf:292 M. E. B Yaynlar 1997 183 Smer, Prof Dr.Faruk Kara-Koyunlular Cilt:1 Sf: 17 TTK 1992

165

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Tarafmzdan yaynlanan Anadolu ve Avrupada Trk Damgas Kou Baba 1 adl kitabmzda, Krkkale, Koubaba kasabasnda bulunan Kou Baba trbesinin aleminin resmini vererek Kou Babann kimlii zerine eitli bulgu ve bilgileri yaynlamtk. Anlan trbenin aleminin Kara-Koyunlu sikkelerindeki Yva boyu iaretlerine184 benzediini biliyoruz. Yaynlanma hazrlklarn srdrdmz Anadolu ve Avrupada Trk Damgas Kou Baba 2de bu hususlar detayl olarak inceleyeceiz. Kara-Koyunlu oyma, Kara-Koyunlu devletinin temelini olutururken Sa'dlu, Baharlu, Duharlu, Karamanlu, Alpagut, akrlu, Ayunlu, Bayramlu, Aaeri, Der ve Haclu oymaklarn bir araya toplamt. Bu oymaklardan akrlu ve Ayunlu oymaklar Krt idiler. Yaklak elli bin adrdan oluan Kara-Koyunlular, ar ii inanca sahip olan Ehl-i Hak mezhebindendiler. Ruhun vcut deitirerek yaadna inanan ve Yedi mam kabul eden smaililere kar, On iki mam kabul etmeleriyle farkllk gsteren Ehl-i Hak, Sahib Zaman (Mehdi)n ortaya kmasn beklemekte ydiler. Onlara gre, kyamet gn insanlar Sultaniye ovasnda toplandnda, tm sultanlar yok olacak, gebeler, kyller, fakir kentliler ve derviler cennete gidece klerdi. Tre Bey komutasnda, Moollarn basksyla, Trkistan'dan Mvernnehir'e, oradan da ran yoluyla Dou Anadolu'ya gelen oymaklarn nclnde kurulan Kara-Koyunlularn nderi Tre Bey, Kara Yusuf'un yedinci kuaktan atasdr. Kara-Koyunlularn, siyas olarak nem kazanmas, lhanl hkmdar Ebu Said Bahadr Han'n lm zerine Mool noyanlarnn kendi aralarnda iktidar mcadelelerine girimeleri ile balar. Kara-Koyunlular, ilk zamanlarda, Irak'taki Celyir ailesinin ve obanoullarnn hizmetinde ydiler. On drdnc yzyln balarnda, Kara-Koyunlularn reisi olan Bayram Hoca, Sincar hakimi Pr Muhammed'i ldrerek emrlii ele geiren Hseyin Bey'in maiyetinde bulunuyordu. Bayram Hoca, daha sonra Hseyin Bey'i ortadan kaldrarak 1351 ylnda yerine geti. Hseyin Bey'in lmnden sonra, Trkmenlerin byk bir ksm, Bayram Hoca'nn nderliinde 1370 ylndan itibaren fetih hareketine giri erek, Srmel, Alakilise, Hoy ve Nahcivan yrelerini ele geirdikten sonra 1374 ylnda Musul'u ele geirdi. Bu ehir, devletin 1468 ylnda yklna kadar Kara-Koyunlu hanedannn elinde kald. Kara Yusuf, Timurun torunu Ebubekiri 1406 ve 14 08 yllarnda iki kez yendikten sonra Azerbaycan blgesini egemenlii altna alm son zaferle de KaraKoyunlu devletinin temelleri atlm oldu. Kara Yusuf aatay askerleri arasnda da kahramanlyla nlenmiti. 1411 ylnda Kara Yusuf tahttan ekilip yerine olu Pir Budak sultan ilan ederek byk bir enlik dzenledi. Bu toyda bin koyun, yz k srak kesilerek askerler dllendirildi.185 Bu kutlama trenleri slamiyeti kabul etmi olan Trklerin halen at eti yediklerini gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Kara Yusuf 1420 ylnda 65 yanda Sistanda lnce, Pir Budak 1418 ylnda Kara Ylk ile yapt savata Mardinde ld iin, yerine geen olu ah Mehmet,
184 Smer, Prof Dr.Faruk Kara-Koyunlular Cilt:1 Sf: 15 TTK 1992 185 Smer, Prof Dr.Faruk Kara-Koyunlular Cilt:1 Sf: 90 TTK 1992

166

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

cuma namazlarna gitmeyip ordusunu datarak yedi yl halktan vergi almad. Daha sonra ah Mehmeti tahttan uzaklatran kardei Isfahan, Oniki mam adna para bastrd. Kaynaklar, Cihanah ve olu Hasan Ali iin de, Rafz ifadesini kullanrlar. Hasan Ali, Ak-Koyunlulara sndnda, Uzun Hasan onu dinsel olarak sapk olarak niteleyerek yanndan uzaklatrmt. Trkiye Seluklu Devleti geliim srecinde, bu beylik ve devletlerin ounun siyasal varlna son vererek egemenlii altna ald. Daha sonra 1243 ylnda Temmuz aynda yaplan Kseda Sava'yla Anadolu'da, balayan lhanl egemenlii, Trkiye Seluklu Devletinin yklmasna sebep olmutur. Aleddin Keykubadn lmnden sonra yerine geen olu II.Gyseddin Keyhsrev zamannda Moollar, Baba Ayaklanmasnn yaratt ortam ve II.Gyseddin Keyhsrevin tecrbesizliinden faydalanarak, 1242 senesinde Erzuruma saldrp, korkun zulmler ve katliamlar yap arak yamaladlar. II.Gyseddin Keyhsrev 80.000 kiilik ordusuyla Sivasta ordugah kurup Moollar beklemeye balad. Baycu Noyan, Sivasn seksen kilometre kadar dousunda bulunan Ksedaa geldiinde, iki ordu karlat. II.Gyseddin Keyhsrev Tokata, oradan da Konyaya doru kamaya balad. Askerleri II.Gyseddin Keyhsrevin sava meydanndan katn duymadklar iin akamn ge vakitlerine kadar dmanla arpmaya d evam ettiler. Daha sonra II.Gyseddin Keyhsrevin sava meydann terk ettiini rendiklerinde onlar da adrlarn brakarak sava alann terk ettiler. Ertesi sabah, adrlarda bir hareket gremeyen Moollar, bunun bir sava taktii olduunu zannederek, adrlara iki gn yanaamadlar. 3 Temmuz 1243 tarihinde, korka korka ad rlara girdilerinde kk bir arpmann ardndan sava sona ermi oldu. Seksen bin kiilik Seluklu ordusu, utan verici bir yenilgiye uramt. Seluklu topraklar, Moollarn igaline urad ve Erzincan, Sivas ve Kayseriyi yamalanarak binlerce kiiyi katledildi. Kseda Sava ncesinde fikirlerini II.Gyseddin Keyhsreve kabul ettiremeyen vezir Mhezzibddin Ali, Konyaya gitmeyip Amasyada Baycu Noyanla grerek ona pek ok hediyeler verip, Moollara vergi ve rmeyi kabul etti. Bylece iki yz yllk Anadolu Seluklu Devletinin ykl sreci balam oldu. Tr kiye Seluklu Devletinin ynetiminde doan otorite boluuyla Anadolunun deiik blgel erinde yeni beylik ve devletler kurulmaya balad. Bylece Anadolu, 13. yzylda siyasal bakmdan bir dnm noktasna girdi. Bu yzyln ilk yars Trk boylarnn birleerek, ulusal birliin kurulmas iin verilen mcadeleyle geerken, ikinci yarsnda da, oluturulmu ulusal birliin dalmamas iin mcadele srecine girilmi oldu. Anadolu halk zerinde bunalm yaratan 1096- 1270 yllar arasnda yaplan Hal seferleri ile yaplan savalar, kitle katliamlar talan ve yamalar, ekonomik bunalmlara ve ktlklara neden oldu. Avrupa'da 10-13. Yzyllar arasnda meydana gelen nfus art ve yiyecek bulma sknts, tarmsal retimin artrlmas ihtiyacn dourunca. Bat Avrupa'da tarma alan yeni alanlarn tarm rnlerinde art meydana getirmesi kyl gelirlerini artrd. Buna karn, derebeylerin gelirleri artmad gibi azalmaya balad. Geliri azalan Bat Avrupa'daki feodaller gzn Dou Avrupa ve Orta Douya dikti. Kilise, iktidarn glendirmek iin, yeni kilise ama peindeki Hristiyan din adamlar ve papalar, topraklarna toprak katmak isteyen valyeler, elde edecekleri arazi ve 167

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

zenginliklerin dn kuran baronlarn isteklerinin gerekleebilmesi ancak savala mmknd. Din adamlar, Hal seferlerinin Tanr'nn istei olduu ynnde propaganda ve kkrtmalar yaparken, dinsel fanatiklerin ynlendirmesiyle isiz ve yamaclar da, Kuds'n alnmasnn Hristiyan dnyasnn kurtuluu olacana inanyorlard. Bu seferin amac sadece fetih yapmak olmayp, inanszlarn elinden alnacak btn ehirlerde, dou kiliselerinin sahip olduu btn hak ve mallar iade edilecekti. Bu sefere katlacak olan herkesin rnlerini topladktan sonra Meryemin ge utuuna inanlan 15 Austos gn sefere hazr olmak zere szleildi. Ordular, stanbulda toplanacakt.186 Hallar, 1096-1099 yllar arasnda Papaz Pierre LErmite ve valye Yo ksul Gautier nclnde stanbula geldiklerinde, Bizans mparatoru tarafndan hemen Anadoluya geirildiler. Bunlar, dounun zenginliklerine kaplp, yaptklar yama ve tahribatlarla yerli ahaliye zulm yapmaya baladlar. I.Kl Arslan, znik nlerinde bu ilk Hal kuvvetlerini durdurarak, kltan geirdi. Bunlarn arkasndan Aa Lorraine Dk Gedefroi Bouillonun komutasndaki Hal ordusu , birok nl valye, soylu, kont ve dukalarla yola kt. Avrupann btn imknlar kullanlarak hazrlanm olan bu ordu, 600.000 kiiden oluuyordu. Bunlar Almanyann Rhein kylarnda 10.000 Yahudiyi kltan geirip, stanbula doru gelirken, lkesinde de yama ve katliam yaplmasndan endie eden Bizans mparatoru Aleksios Komnenos, onlarla erzak ve ihtiyalarnn temini karlnda, Anadoluda aldklar yerleri Bizansa vermeleri iin anlat. 1097 yl Mays aynda Trkiye Seluklularnn baehri zniki kuatmalaryla yaanan kanl arpmalarda iki taraftan da ar kayplar verdi. Alt yz bin kiilik Hal ordusu karsnda verdii kayplara dayanamayan I.Kl Arslan, arparak geri ekilince znik, Bizansn eline geti. Eskiehir zerinden Anadoluya giren Hal ordusuna kar I.Kl Arslan, 1092 -1107 yllar arasndaki ypratma savalarnda Hallar en stratejik blgelerde yakalayp, ni basknlarla ve imha hareke tleriyle, byk bir ounluunu ldrd. Blgedeki savatan yararlanmak isteyen Bizans mparatoru da, Trkiye Se luklularnn bat blgelerindeki topraklarn igal etti. Trklerin Hallarla uramasn frsat bilen Ermeniler ise, Toroslar'da bir mddet hkimiyet kurdular. Alt yz bin kiilik kuvvetle Anadoluya geen Hallar, Antakya Kalesine geldiklerinde saylar 100.000e inmiti. Kalenin savunmasn Yasayan komutasndaki Trkler inatla srdrrken, blgedeki dier beylerden yardm istemi, kendi aralarndaki kskanlklar nedeniyle Hallara kar birlik oluturamamlard. Yasayan, direnii uzunca bir sre baaryla devam ettirdi. 1097 yl Ekim aynda balayan Antakya kuatmasnda nemli bir rol stlenen Ermeni dnmesi Firuzun, Hallar ile gizli anlama yaparak ihanet etmesiyle, dokuz ay sonra, Haziran 1098de ehre girebildiler. Baz ka ynaklar, Firuzun ihanetinin ardnda, karsnn kendisini Trk arkadalarndan birisiyle alda tmas yattn belirtirler. Yasayan, bir Ermeni tarafndan ldrlerek ba kesildi. ehirdeki dier Trkler, Hallar, Ermeniler ve Rumlar tarafndan ocuk kadn deni lmeden acmaszca katledildiler.187 Musul Atabei Krboa Beyin kumandasndaki Trk ordusu, Antakyay Hallardan geri almak iin teebbse getiyse de, ehir
186 Runcman Steven Hal Seferleri Tarihi Sf: 110 Noktakitap Ekim 2005 stanbul
187 age Sf: 221

168

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

alnmak zereyken, Trkler arasnda yaanan kskanlk, Krboa Beyin baarsnn istenilmemesi sonucu oluan anlamazlk Hallarn, toplu saldryla Trk ordusunu datmasna neden oldu. Antakyay alan Hallar, krk bine den kuvvetleriyle Kudse hareket ettiler. i-Fatmlerin elinde olan ehir, ksa srede Hallarn eline geti. Mslman, Musev ve Hristiyanlarn bir arada yaad ve kutsal bir ehir olan Kuds, Hallarn eline geince, byk bir katliam yapld. Yetmi bin civarndaki Mslman ve Yahudi, mabetlere snan kadnlar ve ocuklar dahil olmak zere, acmaszca kltan geirildiler. ehrin sokaklar, kan ve cesetlerden geilmez oldu. Birinci Hal Seferi sonunda Kudste Katolik Latin Krall, Antakya ve Urfada ise, birer Hal Devleti kuruldu. Hristiyanlar, Ortadouya ve Dou Akdeniz kylarna yerletiler. i-Fatmler ve Hallar arasndaki sava Hallar kazannca, Mslmanlarn Mekke ve Medineden sonra en kutsal ehir olarak kabul ettii Kuds, Hal egemenlii altna girmi oldu. Musul Atabegi mdeddin Zeng 1144 senesinde, Urfay Hallarn elinden geri alnca, bu durum kinci Hal Seferinin dzenlenmesine sebep oldu. Papa Eugeniusun teviki ve papaz Saint Bernardn propagandalaryla balayan kinci Hal Seferine, VII.Louis ile Almanya mparatoru III.Konrad komuta ediyordu. Alman mparatoru komutasndaki 75.000 kiilik ilk Hal ordusu, Konya Ovasna geldi. Alman mparatoru, cann zor kurtararak, be bin kiiyle znike snmak zorunda kald. 150.000 kii ile yola kan Fransa Kral VII.Louis, Alman mparatorunun kuvvetleriyle znikte birleerek tekrar saldrya getiler. I.Mesud, Hallar, Toroslardaki geide ekerek onlara byk kayplar verdirdi. Kurtulanlar, Antakyaya snp am kuattlarsa da, Trkler tarafndan malup edildiler. Hallarn elinde bulunan Kuds ve 1187 senesinde Hattin Zaferinden sonra Hallarn elinde kalan birka ky ehri hari blgenin tamam Selahaddin Eyyub, tarafndan geri alnd. Hristiyanlarn Ortadoudan atlmalar zerine byk bir panie kaplan Avrupallar, Papa III.Clemensin tevikiyle Fransa ve ngiltere Krallar ile Alman mparatoru, III.Hal Seferini dzenlediler. Alman mparatoru Friedrich Barbarossa, kara yolu, Fransz Kral Philippe Auguste ile ngiliz Kral Arslan Yrekli Richard, deniz yoluyla sefere katldlar. II.Kl Arslan, mparator Friedrich Barbarossann, ordusunu byk bir hezimete uratt. Basz kalan ve ar kayplar veren Hallar, per ian bir vaziyette Filistine ulamay baardlar. ngiltere Kral, deniz yoluyla geldii Kbrsta, Bizans valisini adadan kovarak Latin Kralln kurdu. Kbrstan Akkaya geen Arslan Yrekli Richard ve deniz yoluyla Akkaya varan Fransz Kral, uzun sren bir kuatmadan sonra Akka Kalesini ald. Kuds yeniden almak istedilerse de, baarl olamayp, ar kayplar vererek, lkelerine geri dndler. 1204 ylnda Papa III.Innocentiusun ars zerine IV.Hal Seferi dzenlendi. Bu Hal seferine, Alman mparatoru VI.Heinrich katld. Papann itiraz etmesine ramen Hallar, Venedik gemileriyle stanbul nne gelerek Ortodoks mezhebinden olan Bizansllardan stanbulu aldlar. ehrin zenginlii, Katolik Hristiyanlar akna dndrmt. Hallar, stanbulu yamalayp tahrip edince, Bizans mparatoru, tahtn stanbuldan znike tamak zorunda kald. stanbulda 1261 senesine kadar devam eden Latin mparatorluu kuruldu. Ortodoks Hristiyanlara, acmaszca zulm ve eziyet yaparak, stanbulun sanat eserlerini, tahrip edip, evleri yamalaya169

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

rak, binlerce kiiyi stanbulun, tarihinde grlmedik ekilde, insanlk d uygulamalarla soyup, ikenceyle ldrdler. 1217-1221 yllar arasnda dzenlenen V.Hal Seferi, Papa III. Honoriusun tevikiyle Macar Kral II.Andrias, tarafndan Kuzey Avrupadan gelen Hallarca dzenlendi. 1217 ylnda Akkaya gelen Macar Kral II. Andrias, Mslmanlar karsnda dayanamaynca, geri dnmek zorunda kald. Dnmeyenler ise, Dimyata saldrp, ehri aldktan sonra Kahireye zerine yneldilerse de Eyyubler tarafndan bo zguna uratldlar. Papa IX Gregoriusun tevikiyle Alman mparatoru III. Frederich t arafndan dzenlenen VI.Hal Seferi ile Kudse kadar gelen Hallar, Eyybilerin iinde b ulunduu zor durumundan faydalanp, yaptklar anlama sonucu Kuds aldlar. Ancak Trkler, Eyybiler ve Hallar arasnda yaplan anlamay reddederek, Hallardan Kuds geri alp, ehri yine Eyyublere teslim ettiler. Kudsn VI.Hal Seferinin ardndan yine Mslmanlar tarafndan alnm olmas zerine, Fransa Kral St. Louis, 1248-1254 yllar arasnda VII.Hal Seferini dzenledi. Bu dnemde Msrda yeni kurulan Memlklular, Hallar, 1250 ylnda yaplan, Mansre Meydan Muharebesinde yenip, Fransa Kral St. Louisi esir aldlar. Daha sonra St. Louis, Dimyat Mslmanlara vererek lkesine dnmek zorunda kald. Yedinci Hal Seferinin cn almak isteyen Fransa Kral St. Louis, Antakyann Mslmanlar tarafndan fethedilmesi zerine, 1268-1270 yllar arasnda Sekizinci Hal Seferini dzenledi. Akdeniz kylarndaki Mslman denizcileri yok etmek isteyen St. Louis, Tunusa asker kardysa da, salgn hastala yakalanarak ld iin Fransz ordusu geri dnmek zorunda kald. 1096-1270 seneleri arasnda, dzenlenen Hal Seferleri sonucunda, Kuds Krall, Kbrs Krall, Trablus Kontluu, Antakya Prenslii, Urfa Kontluu, sta nbul Ltin mparatorluu, Mora Prenslii, Atina Dukal, Kefalonya Kontluu, Naksos Dukal ve Saint Jean valyeleri adlaryla devletler kurulmutu. Bu devle tlerin zaman iinde Trkler tarafndan ortadan kaldrlm olmas ve baka nedenlerle birok Hal seferi daha yapld. Yzlerce yl devam eden Hal Seferleri ile pek ok kan dkld ve milyonlarca insan lrken lkeler tahrip edildi. Bu seferler din, siyas, sosyal, kltrel, iktisad birok olaylara sebep oldu. Halk, Mslmanlara kar savaa katlmaya tevik iin, Avrupada bir ok Hristiyan tarikatlar kuruldu. Seferlere en geni katlm salamak iin Avrupallarn dindarna, maceraperestine, isiz-gszne ayr ayr vaadlerle propagandalar yapld. Yaplan seferlerin baarszl ve Mslmanlar karsnda alnan yenilgiler btn hayalleri boa karnca, papaln ve kiliselerin otoritesi sarsld. Papalk, bu seferlerin masraflarn karlamak iin, Hristiyanlardan ruhan ileri iin vergi almaya balad. Bulunduu evrenin kilisesine vergisini vermeyenler, Hristiyanlktan aforoz edildi. Misyonerler faaliyetlerini artrp, Asya ve Afrikada, Hristiyanl yaymaya altlar. Hal seferlerine katlan valyelerin, ard arda ald yenilgiler karsnda gszl anlalnca, derebeylik idaresi zaafa urad. Merkezi otoritenin hk imiyeti artp, Avrupada krallk rejimi kuvvetlendi. Kle durumundaki kyl, toprak sahibi efendilerinden arazi alarak, mal mlk sahibi oldu. Avrupada aralarnda byk eitsiz-

170

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

lik ve adaletsizlik uurumu bulunan snflar arasndaki fark, byk oranda ortadan kalkt. Hal seferleriyle Mslmanlar bata olmak zere, Bizansllar ve Y ahudiler de byk zarar grd. Yz binlerce Mslman kltan geirilip, yerleim alanlar yamalanarak yaklp ykld. Kadnlar ve ocuklar bile hunharca ldrld. lenler arasnda Yahudiler, zellikle Ortodoks Bizansllar da azmsanamayacak bir orandayd. stanbulun zenginliine hayran kalan Latin Katolikler, ehrin sanat eserlerini zengin olmak hrsyla yamaladlar. Ortodoks ahaliye sa ldrp can ve mallarna zarar verdiler. stanbullular, ehri terk etmek zorunda kald. Hal zulm o kadar artt ki, asrlardr stanbulda bulunan Bizans mparatorluk taht, ehirden karlp, nceden Trkiye Seluklular Devletinin baehri olan znike tand. Bizansllar, stanbulu Hallardan, ancak 1261 senesinde geri alabidiler. Eyyubi Devletinin Selahattin Eyyubinin lm ile paralanmasyla Hallar, yzyl kadar Suriye'de kalmlar, bu dnemde eitli blge ve lkelere seferler dzenlemelerine karn kalc bir baar elde edememilerdi. Daha sonralar da Ortadou topraklar zerine ayrca drt sefer daha dzenlemi olmalarna ramen, yine baar salayamadklar gibi, savan srd yerlerde tarmsal retim dm, byk bir alk ve ktlklar meydana gelmiti. Perian ve biare olan halk iyice yoksullamt. te yandan, Anadolu ve Ortadou'daki Trk- slam devletleri Hal seferleri nedeniyle g kaybetmi, Mool saldrlar karsnda fazla direnememitir. Hristiyan din adamlarnn da otoritesi sarslm, Mslmanlar ve Hristiyanlar arasndaki iyi ilikiler bozularak, din ve mezhep savalar srekli hal almtr. Mslman topluluklar arasnda yaayan Hristiyanlar bu durumdan en byk zarar gren taraf olmutur. Byk Seluklularn ilk dnemlerinde Gaznelilere kar kazanlan Dandanakan Sava yeni kurulan Byk Seluklu Devletinin temelini atmt. Gazneliler Devletinde Sultan Mesudun tahta gemesinde nemli rol oynayan Balhan, Irak ve Navekiye Trkmenleri, Mesut tarafndan ihanete uraynca nderleri Boa, Gkta, Dana, Anasolu ve Ouzolu Mansur ynetiminde Horasan terk edip Azerbaycana geldiler. Bu blgede tutunamadklar iin blgede yaayan baz Trkmen topluluklarn da yanlarna katp, Batman, Garzan ve Zap Suyu evresine inerek, Diyarbakr, Mardin Cizre civarlarna aknlar dzenlediler. Blge hakimleri Turula bavurup Trkmenlerin aknlarnn durdurulmasn isteyince Trkmenler, 1044 ylnda Diyarbakr yrelerine ekilmek zorunda kaldlar. Sultan Turul onlarn Azerbaycana gitmelerini isteyince bu emre uyarak, Bizansa kar dzenlenen aknlara katldlar. Turul Bey zellikle, Kutalm, Resultekin, brahim Ynal, Hasan ve Yakutiyi Bizansn fethiyle grevlendirdi. Bunlardan Hasan, 1048 ylnda bir sava srasnda ld. brahim Ynal, Azerbaycan genel valiliine atand. Seluklular, Erzurumu fethettikten sonra Kapertu Kalesini aldlar. Bu kaleye Hasan Kalesi denildi. ar Beyin olu Yakuti, Emir Saltuk ile birlikte Dou Anadoluda baarl aknlar gerekletirdi. Kars ve Ani kaleleri ile ebinkarahisar alnd. Emir Dinar, Malatyay ele geirdi. Yakuti, Horasan Salar ve Cemcem adl emirlerle Diyarbakr yrelerine aknlarda bulundu. 1064 ylnda blgeye yaplan aknlar srasnda Diyarbakr Emiri ile grmeler yapmak zere giden Horasan Salar, hile ile ldrlp kuyuya atld. Bu kuyu halen Horasan Salar Kuyusu olarak anlmaktadr. 188
188 Sevim Prof Dr. Ali Kutalmolu Sleymanah Sf:9 Trk Tarih Kurumu 1990-Ankara

171

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Turul Beyin lmnden sonra yerine Alp Arslann gemesi zerine onun enitesi Erbasan, Navekiyye Trkmenleri ile birlikte isyan ederek, Anadoluya ekilmiti. syanc Erbasan zerine Afin gnderildiinde, Bizansllar ile yapt savalarda nemli Bizans generallerini esir alm olan Erbasan, Bizansllar ile anlap onlara snmak zorunda kald. Orta-Doudaki nemli devletlerden birisi olan Fatmlerde de, Trk komutan Anutekin ve vezir Ebul Kasm Cerceranin lm zerine kargaa balam, Dmakta Trkler ve Beriberiler arasnda anlamazlk kmt. Devlet ynetiminde Trklere geni yetki veren Mustansr dneminde, bu huzursuzluklar daha da artmaya balad. Vezir Ebu Sad atmalar srasnda ldrld. ldeniz ve dier halifelik ileri gelenleriyle g mcadelesine giren Nasruddevle, Trkler ve Beriberilerle ibirlii yaparak Seluklu Sultan Alp Arslan Msra davet etti. Ancak, Nasruddevle, 1073 ylnda btn yaknlaryla birlikte ldeniz tarafndan ldrld. Seluklulara adn veren Seluk Beyin oullarndan, slmiyeti kabul etmemi olan Arslan (srail) adl olu yabgu olmu daha sonra ise, Gazneli Mahmut tarafndan Kalincar Kalesine hapsedildikten sonra orada lmt. Arslann oullar Resultekin ve Kutalm, Byk Seluklu Devletinin kuruluunda Balhan, Navekiye, Yabgulu ve Irak Trkmenleri ile birlikte nemli katk salamt. Babalarnn yabgu olmas nedeniyle Byk Seluklu Devletinde taht kavgasna giren Kutalm, Girdkh Kalesi civarnda Alp Arslana yenilerek ldrlm, Resultekin ise tutsak alnmt. Bar Habraeus, Kutalmn lmn yle anlatyor: ki taraftan birok Trkler maktul dtkleri iin Bursuk (Porsuk) Katlam (Kutalm)a u haberi gnderdi : Seninle benim yzmden Trkler niin helak olsunlar? kimiz karlaalm, hangimiz galip gelirse iki tarafn da hakimi olsun Katlam raz oldu. Bursuk da hileli bir ekilde hareket ederek klelerden birine kendi elbiselerini ve zrhn giydirdi, kendi atna bindirdi ve onu Katlama gndererek kendisi de 20 atlyla birlikte seyirciler arasnda yer ald. Katlam ile kle dtler. Katlamn bir darbesi kleyi atndan yuvarlad, o da klenin kafasn kesmek iin atndan indi. Bunun zerine Bursuk ve adamlar onun zerine atldlar ve Katlam ldrdler. Katlamn hainane ekilde ldrlmesi zerine Bursuk, haberi Sultana gndermek vazifesini zerine alacak birka kii buldu. Geride kalanlar ki, pek ok idiler, Katlamn olu Sleymana balandlar. 189 Alp Arslann 1072de lmnn ardndan lkede karklklar km, Kutalmoullar, Mansur, Sleyman, Alp ilik ve Devlet (Dolat) Anadoluya gelmiler ayn zamanda Suriye ve Filistine de Trk girileri devam ediyordu. Yabgulu ve Yva adyla anlan Navekiye Trkmenleri, Atsz, kl ve Kurlunn ynetiminde Byk Seluklulara bal Trkmen Beylii kurdular. Atsz, Fatmilere kar sefer dzenledi ise de baarl olamad Melikah Tutuu yardma gnderdi ancak o Atsz ldrerek Suriye Filistin Seluklu Devletinin ynetimini eline ald. Orta-Douda Byk Seluklu, Bizans, Badat Abbasi Halifelii, Msr Fatm Halifelii ve Bveyhoullarnn etkin g olarak varlklar srerken Byk Seluklulara bal olarak Trkiye Seluklu Devletini kuran Kutalmolu Sleymanah, ilk dnemlerde devleti aabeyi Mansur ile ynetiyordu. Fakat Mansur, kardei aleyhine Bizansla ibirlii iine girmiti. Bu ibirline kar Sleymanah da Melikahtan yardm istedi. Porsuk** komutasnda birlik gnden Melikah,
189 Abul Farac Tarihi ev. . Rza Dorul Cilt:I Sf:329 Trk Tarih Kurumu Yaynlar Ankara 1999 ** Bugn Eskiehir ilinin ortasndan geen Porsuk ay adn bu komutandan almaktadr.

172

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

devletin ynetiminde Sleymanahn kalmasn salam oldu. Sleymanahn aabeyi Mansur boularak ldrld. Melikahn 1074 ylnda Anadoluya gnderdii yeeni Sleyman, yapt savata amcas Tutua yenildiinde, baz kaynaklara gre tutsak olmamak iin 1086 ylnda intihar etmiti. Tutu, tarafndan esir alnan Sleymann oullar Davut ve Kl Arslan amcalar Melikahn sarayna gtrlmlerdi. Anadoluda Kutalmolu Sleymanah, Antakyay ele geirmi Halepi kuatt zamanda Mslimin190 ordusunu yenmiti. Sleymanah, fethettii yerlerde adil bir ynetim oluturuyordu. Bunun iin de Alevi inanl olanlar fethettii yerlerin kadlna getiriyor bu blgelere Alevi hatiplerin atamasn yapyordu. Bu atamalar iin Fatm Devletine isyan eden ii inanl, Eb Talip bn Ammra bavurup fethettii yerler iin kad ve hatipler gndermesini istemiti. 191 Sleymanah, 1082-1084 yllar arasnda Tarsus, Adana, Masisa, Anazarba, ve btn Klikyay almt. Anadoluda on yl iinde Boazlardan Suriyeye kadar boyu bir ay ve eni on gn geniliinde byk bir lkeyi hkimiyetine almt. 192 Anadoluda yaayan halklar zerinde Bizansn srdrm olduu basklar, Ermeni, Sryani ve Rafzi Paulicienlerin Sleymanahn yannda yer almalarn salamt. Sleymanahn Trklere has hogrs ve inanlara olan saygs Anadolunun yerli halklarn kendisine balamasn salamt. Bu destek ile iyice kuvvetlendi. 193 Sleymanah, Tarsusa da ii inanl kad atamak iin, Trablusamdaki ii egemenlerden kad istemesi 194 Snni olan Byk Seluklu Sultan Melikaha meydan okumayd. Cahen bu konuda yle yazyor: ok yerinde bir hareketle Atsz, Artuk ve Kutalmn oullar phesiz her trl dini frka meselesine ilgisiz kalyor ve menfaatleri gerektirdii vakit, sadece ii bn Ammar ile deil fakat Fatmlerin yaylmac smailiye mezhebi ile dahi ibirlii yapmakta tereddt etmiyorlard 195 Alman Trkolog ve tarihi Franz Babinger Anadolu Seluklularnn inanlar konusunda unlar yazyor: imdi biz Rum Seluklularnn itikad fikir ve nazarlarna dair ne biliyoruz? Acaba oralarda Snnilik mi, ehl-i snnet mezhebi mi vicdanlarda hakimdi? Katiyen gayr- malum ve ihtimal ki ilmi tefahhusun en az atf-i dikkat etmi olduu birinci nokta budur.Birok karineler bu hususta pheye imkan brakmyor ki, Rum Seluklular ii mezhebine mensuptular. Yani, tek bir kelime ile Alevi idiler.Buhara diye maruf o esrarl ve menkbeler brnm keiler ehrinde Buhara kelimesi Bdi lisannda Manastr anlamna gelenUbhara kelimesinin Trke-Moolca ekli olmak zere grlmektedir.-ite, bu vaktiyle bir mbedler haremgahnn makarr olan ranilerin ehrinde idi ki, Seluklar atalarnn dinini atalarna tebdil etmilerdi. Bilhassa Rus alimlerinin cahd ikdamlar sayesinde muttali olduumuz bir keyfiyeti slam melliflerinden istihadlarda tevsik etmek istersem, bu takririn erevesini krm ve ayn zamanda ifadelerimin mucmeliyetini ihlal etmi olacam. O da udur ki, Seyhunun
190 Avcolu Doan Trklerin Tarihi Cilt:5 sf: 1938 191 Sevim Prof Dr. Ali - Anadolunun Fethi (Seluklular Devri) Sf: 87 TTK Basmevi 1988 192 Anne Commenneadan aktaran Turan Osman Seluklular ve slamiyet Sf: 42 Boazii Yaynlar stanbul 193 History Of Greeceden aktaran Turan Osman Seluklular ve slamiyet Sf: 42 Boazii Yaynlar stanbul 194 Sevim Prof Dr. Ali Kutalmolu Sleymanah Sf:30 Trk Tarih Kurumu 1990-Ankara. 195 Cahen Calude Trklerin Anadoluya lk Girii Sf:56 Trk Tarih Kurumu 1992-Ankara

173

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ardndaki lkeler, yani Maverannehr dediimiz kta hibir zamanda ciddi bir surette Snni olmam, hi olmazsa daima Alevi tesirlere tabi kalmt. Bir defa rann o vakitte imdiki gibi katiyen ehl-i snnet telakkilerine makar olmad, belki slmiyetin eski mezhepleri tard veya istihaleye dar etmi olduu yerlerde daima Snni dman olduu mnakaa gtrme, bir ksm halk sinesinde tutmakta bulunduu her trl phenin fevkinde bir vakadr. Halbuki sadece bir menba zikretmi olmak iin mesela: syleyebiliriz ki takriben otuz sene bir mddet (1063-1092) Seluklulardan Alparslan ve olu Melikahn vezir ve maviri bulunan Ebu Ali Hasan Nizamlmlkn Siyasetnamesi Trk boylarnn ne kadar ranilemi ve iliklerine kadar ii fikir ve itikadlaryla ilenmi olduunu baka bir manaya hamli mmkn olmayacak surette haber vermektedir. 196 Halep Kuatmasnn ardndan Sleymanah, Tutula girdii savata ilk kez yenilerek hayatn kaybetmiti. Bir Bizans kaynana gre : Sleymanah dalan ordusunu toparlamak iin byk aba gsterdi ise de baarl olamad ve sava meydanndan ayrlp ssz bir yere ekildi. ok gemeden Tutu adamlarn gndererek : Onu yanna getirmelerini, kendisiyle pp baracan ve kendisinin yannda, erefine yakr bir muamele greceini bildirdi. Fakat Sleymanah, Tutuun bu iten nerisi karsnda bu elim sonun yarattu ruh haletinin etkisiyle, yannda tad ba kalbine saplamak suretiyle hayatna son verdi. 197 Bir slam kaynana gre ise, Sleymanah, kendisine rastlam olan Tutuun atllarndan birisinin att ok ile ldrlmt. Bu savata Sleymanahn lm yle anlatlyordu: Tutuun askerleri, sava sona erdikten sonra, sava alannda dolarken, ller arasnda zerinde yakut ve zarif som altnlarla ilenmi, zrhl bir giysi bulunan bir ceset grdler ve onu, derhal Tutua haber verdiler. Tutu bu ilemeli giysiyi yanna getirtti ve onlara: Bu hkmdar giysisine benziyor dedi. Daha sonra Tutu bizzat maiyeti erknyla cesedin bulunduu yere gitti ve onlara: ller arasnda, ben onu size gstermeden siz bana gstermeyindedi. ok gemeden Tutu, orada kanlara bulanm bir cesedi gstererek: Bu Sleymanaha benziyor dedi. Bunun zerine onlar: Bunu nasl tandnz? diye sorunca Tutu: Onun aya benim ayama, yani Selukoullarnn ayaklarna benziyor dedi. Daha sonra bu cesedin Sleymanaha ait olduu kesin olarak tesbit edildi. Tutu cesedin banda zgn bir ekilde Trke olarak: Biz size zulmettik, sizleri bizden uzaklatrp ite bylece de ldryoruz. diyerek kendisinin ve Sleymanahn ait olduklar Mikail ve srail (ArslanYabgu) oullar arasndaki eski krgnl belirtmitir. Sleymanahn lmne son derece zlen Tutu, onu en iyi kefenlerle kefenlettikten sonra Halepe gnderip, Mslimin mezarnn bulunduu Halep Kapsnda bir yere defnettirdi. 198 Savata hayatn kaybeden Sleymanahn oullar da yakalanp Melikaha gnderildi. Sleymanahn lmnden sonra Kuzey-Suriye seferine karken znike vekil ola196 F. Babigner F. Kprl Anadoluda slamiyet Sf:13-14 nsan Yaynlar stanbul Eyll 1990 197 Sevim Prof Dr. Ali Kutalmolu Sleymanah Sf:38 Trk Tarih Kurumu 1990-Ankara 198 Sevim Prof Dr. Ali - Anadolunun Fethi (Seluklular Devri) Sf: 93-94 TTK Basmevi 1988

174

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

rak brakt Ebulkasm btn yetkileri elinde toplam ve kardei Ebulgazi Hasan Kayseri yresine vali atamt. Bizans zerine aknlar dzenledi. Ebulkasm, Porsuk tarafndan Bizansa snmak zorunda brakld. Daha sonralar Bozan, Ebulkasm yakalayarak ldrd. Ebulgazi Hasan ise bu sralarda znikteydi. Bu srada Anadoludaki birlik sarslm, bu sarsntya ramen Danimentlilerin kurucusu Gmtekin Ahmet Gazi, Malatya hakimi Gabriel, zerine aknlar dzenlerken Karatekin, Kastamonu ve ankr yrelerini, Buldac ise Ceyhan civarlarn ele geirmiti. Melikahn, lmnden sonra Anadoluya gelen Davud ve Kl Arslan Konyada bir hkmet kurarak mcadeleye balamlard. Kl Arslan, Danimentli Gmtekin ve Kapadokya emiri olan Hasan Bey ile birlikte Eskiehir civarlarnda Hallar ile etin bir savaa girdiler. 1097 yl Temmuz aynda yaplan ok kanl savan ardndan gl Hal ordusu karsnda daha fazla zaiyat vermemek iin Gmtekin ve Hasan Bey Nide civarlarna ekilmek zorunda kaldlar. ok miktarda ehit verilen ve bugn Hasan Da ad verilen yerde Hasan Bey adna trbe ve ziyaretgahlar bulunmaktadr. 1106 ylnda Habur Suyunda boularak len, Kl Arslann ardndan sarslan Anadolu Seluklu Devleti, byk bir buhran iine girmiti. Bizansllar, Anadoludaki btn sahil blgelerini geri almaya baladlar. Blgedeki Trkler, Orta Anadoluya geri dnmeye balamlard. Bu dnn toplanma merkezi olan Uluabata, Bizansllar bir saldr dzenleyip byk bir katliam gerekletirdiler. Rum tarihi Anne Comneneden aktarldna gre Bizansllar: O kadar zalim davrandlar ki, yeni domu ocuklar kaynar kazanlara attlar199 lmden kurtulan Trkler, siyah elbiseler giyerek Anadoluyu dolaarak, her yerde balarna gelen felaketi anlatp, intikam almak iin soydalarn yardma ardlar. Bu dnemde, Hasan Beyin ve Konya tahtna oturmu bulunan Melikah (ehinah) n baz baarlar olduysa da Bizansllar, Trkleri gney ve kuzey sahillerinden tamamen kararak imha ettiler. Kl Arslann Melikah ve Mesut adlarnda iki olu vard. Bunlardan Melikah, Anadoluda hkm srerken, kardei Mesut ise, ran Seluklu Hkmdar olan amcas Mehmed ahn yannda bulunuyordu. O da, Anadoluya gelerek aabeyi Melikahn lmyle tahta oturdu. Hkmdarl dneminde birok tekke ve medrese at. Bu dnemde Sultanlk Seluklularn elinde olmasna ramen etki ve g, Danimentlilerin elindeydi. Danimentli hkmdar olan Emir Gazi Mesuta byk bir destek salyordu. Abbasi Halifesi ve Sultan Sancar, Emir Gaziye melik nvan ile birlikte hkimiyet sembol olan davul ve sancak verdiler. Sultan Mesut dneminde Anadoluda hkimiyet Danimentlilerden Seluklulara geri dnd. Bizans mparatoru Manuel, Trkleri Anadoludan atmak iin Konya zerine yrd. Bizans ordusu blgeyi tahrip ederek binlerce insan ldrm, Konya civarndaki mezarlar aarak binlerce kemik karmlard. Seluklular, uygulad deiik sava taktikleriyle ok gl Bizans ordusunu blgeden attlar. Bu sralarda yeni bir Hal seferi balamt, bu nedenle Bizans ve Seluklu hkmdarlar bir bar anlamas yapmay uygun grdler. Sultan Mesutun Hallara kar verdii baarl mcadele sonucu Abbasi Halifesi ona hilat ve sancak verdi. Mesutun, 1156 ylnda lmyle yerine olu zzettin (II)Kl Arslan geti. O, kardei ahin ah ve Danimendli Yabasan ile savamak zorunda kalnca, Bizans mpara199 Turan Osman Seluklular ve slamiyet Sf: 48 Boazii Yaynlar stanbul-1993

175

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

toru Manuelinde, Atabeg Nurettin Zengi ile ittifak yapmasn frsat bilen Ermeni II. Thros, Trk topraklarna girdi. Kl Arslan, izledii siyasi yntemler ve savalar sonucu rakiplerine baskn gelerek stnlk kurmay baard. 1176 yl Eyll aynda Myriokephalon blgesinde* Bizans mparatoru Manuel ile karlaan Kl Arslan onu mthi bir bozguna uratt. Bu baarnn ardndan Anadolu bir Trk yurdu olmu, Trkiye (Turkia) adn almt. II. Kl Arslan 1186 ylnda lkesini on olu arasnda paylatrd. Oullar arasnda balayan taht mcadelesi 1190 ylnda lmnden sonra da btn iddetiyle devam etti. Bu mcadele Konya beyi Keyhsrevin Tokat beyi Rkneddin Sleymana yenilmesiyle sonuland. Keyhsrev, oullar Aleddin Keykubat ve zzeddin Keyhsrevle birlikte Bizans mparatoruna iltica etmek zorunda kaldlar. ii, smailiyye taraftar olan, Rkneddin Sleymann 1202 ylnda lmesiyle yerine olu zzeddin Kl Arslan geti. Kostantiniyyede bulunan Gyaseddin Keyhsrev, kardei Rkneddin Sleymann lm haberini alnca ancak be ay hkm srecek yeeni zzeddin Kl Arslan tahtan uzaklatrarak tahta oturdu. 1211 ylnda ldnde yerine iyi yetimi bir ehzde olan byk olu zzeddin Keykvus, geti. Sinop Kalesi, Ermenistanda Ll ve Antalyay topraklarna kattktan sonra1220 ylnda Sivasta ld. Gyaseddin Keyhsrevin kk olu olan Aleddin Keykubat aabeyi zzeddin Keykvus dneminde hapse atlmt. Onun lmnn ardndan tahta geerek, hkmdarl dneminde Anadolu Seluklularna parlak bir dnem yaatt. Aleddin Keykubat, dneminde Anadolu Seluklularnn snrlar Akdeniz ve Karadenize kadar genileyerek bu blgede hkm sren beylikler ortadan kaldrld. 1224 ylnda Krmda bulunan Sudak alnd. Anadoludaki ilk beyliklerinden olan, Eyyubi ve Artuklular ortadan kaldrld. Mool saldrlar nedeniyle Anadoluya gelen Harzem hkmdar Celleddin Harizmahla Aleddin Keykubat arasnda 10 Austos 1230 ylnda Yassemen Sava yapld. Yassemen Savann ardndan Harzemliler, Erzincan, Amasya, Larende ve Nide gibi evre illere yerletirilerek bu blgeler ikta olarak verildi. Moollar, Harzemlileri izleme bahanesiyle 1231ylnda Anadoluya girerek, Amid, Erzen ve Meyyafarkin(Silvan) yamaladlar. Be gn sren kuatmann ardndan Siirti aldktan sonra halk kltan geirdiler. evredeki kent ve kylere de saldran Moollar, byk bir katliam gerekletirdiler. Amid yresinde onbebin, Siirtte ise, yirmibin kiinin ldrld baz kaynaklarda belirtilmektedir. Kzlar, tutsak alnarak Azerbaycana gtrlrken, Mool kuvvetleri Sivasa kadar ilerlediler. Anadolu Seluklularnn Dou Anadoluda egemenlik salamaya almas Eyyubileri tedirgin etmiti, byk bir orduyla harekete geerek 1234 ylnda Harput yaknlarnda yaplan savata, Sultan Aleddinin ordusuna yenik dtler. Rakka, Urfa, Harran ve Siverek Anadolu Seluklular topraklarna katld. Aleddin Keykubatn hkmdarl dneminde Alaiye (Alanya) ve Kubadiyeyi inaa ettirdi. 1237 ylnda Kubadiyede iken, olu Gyaseddin Keyhsrev Sani tarafndan zehirlenerek ldrld.

*Eridir glnn kuzey taraflarndaki sarp ve dar olan dalk blge

176

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Gyaseddin Keyhsrev Sani (II. Gyaseddin) dneminde Anadoluda 1239 ylnda Baba Olay denilen Alev-Trkmen ayaklanmas balad. Anadoluda glenen Trkmenlerin kendilerini hissettirmek ve zlmekte olan Seluklu ynetimine kar bir g gsterisi olan Baba Ayaklanmas, dnemin retim aralarn elinde tutan toprak sahiplerine ve devleti keyiflerine gre ynetenlere ve onlarn yardaklarna kar, yoksul kyllerin hareketiydi. Bu hareket iinde ounluk, doal olarak Trkmenlerdi. Ancak, dier etnik kkenden olanlar da hareketin iindeydi. Bunlar arasnda ezilen ve bask altndaki halktan Krtler, Ermeniler, dier Hristiyan gruplar da vard. syan srasnda Seluklu ordularnn iinde bulunan Trkmenler, geleneksel inanlar gerei ilk balarda isyana mdahelede gevek davranmlard. Ordudan bir ksm asker, kllarn ayaklanmaclara kar ekmedikleri gibi, Babailerin tarafnda yer alarak Selukluya kar savaanlar da vard. Askerlerin bazlar da sava alann terk ettiler. Bu terkedi, karsndakilerin Trkmen oluundan ziyade, Alevi inanta olmalaryla ilgiliydi. Zrhlar iindeki paral Frenk askerleri olmasayd, muhtemelen ayaklanmann boyutlar da deiecekti. Seluklu ordusunda bulunan Hristyan Frenk askerleri Babalere kar savarken alnlarna ha iareti yapmlard. Bu ekilde Babalerin manevi gcn yok edeceklerine inanyorlard. Kitabmzn gemi sayfalarnda yer alan ve Baba Ayaklanmas ile ayn dnemde (1239-1240) gerekleen Buharadaki Eleki Mahmut Trb nderliinde halk isyannda da Mool ordusu, Eleki Mahmut Trbye kar aman inannn etkisiyle kl ekmemi ve Trb taraftarlar saray ele geirmiti. syan sonrasnda ise Yldz-Noyan ile igin Kori komutasndaki Mool ordusu Buhara nlerine geldiinde karlarnda Mahmut Trbnin olmadn renince hemen saldrya geerek, isyanclar ar bir yenilgiye uratmlard. Bu iki isyann ayn zaman diliminde, farkl iki blgede, ayn karakterde, ortaya km olmas sadece bir tesadf olarak deerlendirlebilir mi? sorusunu aklmza getirmektedir. Baba Ayaklanmasna katlanlar, isyan uzadka Baba lyasn Baba Resullah, yani Allah'n Elisi Baba olduuna inanarak onun manevi gcnden yardm bekliyorlard. Bu isyann nedenleri arasnda yer alan nemli hususlardan birisi, dnemin padiah II. Gyaseddinin ahsiyetsiz kiiliiydi. Bar Hebraeus bu konuda unlar yazyor: Yeni Sultan Gyasddin, beryallar kraliesinin kzn getirterek onunla evlendi ve onu son derece sevdi. Sultan kendini bir takm ocukluklara kaptrarak vaktini arap imekle ve sarho olmakla geiriyor ve kularla, hayvanlarla nefsini elendiriyordu Hkmetin ilerini klelerine brakmt ve bunlarn her biri istedii gibi hareket ediyordu, beryal bir kadn olan kralie memleketinden Hrstiyan elbiseleri giyerek gelmiti. Katolikus ile mukaddes adamlar ve kilise papazlar kendilerine refakat ediyorlard. 200 Baba lyasn, Tanrnn Babaya grnd, ona Sultanlk balad ve kendilerini kurtaraca inanc halk arasnda byk kabul grmekteydi. Byk bir umutsuzluk ve
200 Abul Farac Georgy (Bar Hebraeus) Abul -Farac Tarihi Cilt:2 Sf:537-538 Trk Tarih Kurumu 1999 Bar Hebraeus,1225 ylnda Malatyada domu 1286 ylnda Meraada len bir Sryanidir.Babai synlarnn olduu dnemde Malatyada yaad iin, isyn hakknda detayl bilgiler vermitir.

aba A yakl anm as

177

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yoksulluk iindeki halk, onu, Mehdi kiiliine brndrerek bir kurtarc kabul etmiti. Kylerde yaayan halk sanki ehirlere yrm insanlar kurtulularn bu isyana balamlard. Ayaklanma, Baba lyasn Haranadaki (Amasya-at ky) derghndan ynetiliyordu. Bu karargahtan 60 halife Rum illerine propaganda iin gnderilmiti. Baba shak (Server-i lekeran) bunlarn bayd. am Bayad Trkmenlerinden olan Baba shak, Adyaman yresinde faaliyet gstermekteydi. Harizmahlar devletinin yklmasndan sonra blgede yaayan Trklerin bir ksm Suriyede Eyyubilerin, bir ksm da I.Alaeddin Keykubatn hizmetine girmilerdi. Onun lmnden sonra II. Gyaseddin Keyhsrev bu Trkmenlerin isyan edececei korkusuna kaplm liderleri Kayr Han yakalatarak Zamant Kalesine hapsettirmiti. Kayr Han, hapiste lnce Harizmliler ayaklanarak Orta Anadoluyu terk edip, Malatya-Adyaman civarlarna gelmilerdi. Daha sonra btn Gney Douyu yamaladklarnda, byk bir Trkmen kitlesi de onlara katlmlar, birlikte Urfa, Harran ve Suruu da yamaladktan sonra, Baba shakn ayaklanmay balatmasyla onun peine dmlerdi. Baz kaynaklar, onun Krt yada Hrstiyan olduunu ileri srerek, isyann hakl gerekelerini ve ulvi emellerini gzden drmeye almaktadrlar. Baba syannda aktif rol stlenenlere baktmzda Kou Baba (Seyit Hasan=Koum Seydi) eyh Ede Bal, Emircem Sultan, Ayna Dvle, Hac Mihman, Karaca Ahmed, Hac Bekta gibi Trkl n planda tutan, egemen glerin kabul ettii inancn karsnda yer alan nderler karmza kmaktadr. Bu isyanda, nemli bir grev stlenmi olan Baba shakn, Krt* yada Hrstiyan olarak gsterilmeye allmas, Baba lyasn soyundan gelip, dnemin Osmanl yneticilerine kendisini irin gsterme ve ya ekme eklindeki inkarc tavr ortaya koyar. Baba syann ile ilgli Hseyin Hsmeddin unlar yazyor: bu hankahn eyhi 1231 tarihinden itibaren Baba lyas Horasani diye mehur olan caeddin Ebul Bak lyas b. Ali el-Horasandir. Bu zat faziletli, kemli, zht, takvas ve kendine bal olanlarn okluu ile dikkat ekmitir. Bunun yannda Baba shak- Kefersud lyas Horasannin tarikatna girdikten sonra onun nfuzundan istifade ederek, yalanc peygamberliini ilan etmiti. Baba lyas Horasaninin tarikat ehl-i snnet eyhlerinden Cneyd-i Badad Hazretlerine kadar dayanmaktadr. Mezhep olarak da ehl-i snnete bal olmasndan dolay tarikat yaylm ve Tarikat- Babiyye adyla hret bulmu bylece halkn byk rabetini kazanmtr. Peygamberlik iddiasnda bulunan dier shak Baba her ne kadar Tarikat- Babiyyeye intisab etmi ise de, halk nazarnda bu tarikat kk drmez. nk onun her eyi mbah sayan, bahiye yolunu semi olduu herkese bilinmektedir. Baba lyas Horasani ile oullar emseddin Mahmud- Turai ve Fahreddin Alinin Seluklu vezirleri olarak mehur olmalar, Baba Tarikatnn yaylmasna sebep olmu, dier olu Muslihittin Musa Babann da hankhn meihatinde bulunmas, tekkeyi halkn bavurduu bir yer haline getirmitir. Baba lyas Horasaninin halifeleri olan bik Baba, Behll Baba ve Saltuk Babada, Anadoluda fevkalade hret kazanmlardr. 201

* Bu dnemin Arap yazarlar, Kuzey Suriye ve Irak- Acem olarak adlandrlan blgede yaayan ok farkl kkenlerden olan halk Krt olarak gsteriyordu. 201 Abdi-zade Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi Cilt:1 Sf:180 Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar 1986

178

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yukardaki alnt elikilerle doludur. Bu elikilerin banda Baba lyasn Snni inana sahip olduu gelmektedir. Bu gr, gnmz Snni yazarlardan Mikail Bayramda ileri srmektedir ki, ona gre: Babaler Snnidir. Seluklu ynetimi onlara kar dzenleyecekleri saldry hakl gsterebilmek iin onlar Rafzlikle sulayarak amalarna ulamlar ve onlar katletmilerdir.202 Ayrca, Baba lyasn lmnden sonra tekkenin halk tarafndan sklkla bavurulan yer olmas, Snni inann uygulamalaryla da eliki yaratmaktadr. Aadaki dizelerde anlatlan: yl oldu tamam ins zkr Kalmaz ayruk bularda lezzet-i nefs Birbirinden ne nr buldu ne nr Mihnete kalbolur muhabbet-i nefs Yetmi iki bin er adedl mrid Er avret birbirin bilmez Her biri Bayezid belki mezd Bu ne srdur bu srra akl irmez eklinde sylenen zikir ile, Baba lyasn Snni inana sahip olduu yolundaki iddialar rtlr. 203 Yukardaki yazlardan dolayl olarak da bik Baba, Behll Baba ve Sar Saltukunda Snni inanl olduu vurgulanmaya allmaktadr. Yaznn devamnda Baba Tarikatnn usullerinin, Muhlis Babann olu Ak Paann eyh olduu dnemde, Mevlevi Tarikat tarafndan yrtld gibi, ynlendirme amal grler ortaya srlmektedir. Buna benzer ynlendirmeler Mevlevi olan Ahmet Eflk tarafndan da yaplmaktadr. Hac Bekta Veli Baba Resuln has halifelerindendi. Baba Resul Rm lkesinde (Anadolu) zuhur etmiti. Bir topluluk ona (Baba Resul) Baba Resulullah diyordu. Hac Bektan marifetle dolu ve aydn bir kalbi vard. Fakat (eraite) uymuyordu. Nakibi eyh shak birka mritle birlikte Mevlnann yanna gnderdi ve Mevlnadan: Ne itesin, ne istiyorsun, dnyada kopardn kyamet nedir? diye sordurdu. Buna sebepte dnyann btn byk ve kklerinin Mevlna hazretlerine tevecch etmeleri idi. Btn eyhler ve emirler Mevlnann szlerini iitmekten zevk alyorlard. Birok mukallit mritler de kendi sahte (mrettessim) eyhlerinden yz evirip hakikati arayan ve onu tasdik eden hanedann kulu ve mridi olmulard. te bu hali kskanma onlara ok iliyordu. Kskanlk yznden her taraftan her biri onun aleyhine szler sylyor, nkteler savuruyor ve onu yeriyorlard. 204 Yukardaki alntdan anlalaca zere, dnemin ynetici kesimlerinin ve saray evresinin etkili tarikat olan Mevlevilik, bir yandan Hac Bekta Veliyi kmserken, dier yandanda Hac Bekta Velinin evresinin eriata uymadn srarla belirtmektedir. eyh shakn mriti olan Hac Bekta Veli, Baba Resulun has halifesi olduuna gre, Baba Resuln de eriata uymad aktr. O halde, bu evrede yer alan herhangi biri iin Snni inana sahip olduu iddiasn ortaya atmak mmkn deildir. Aslnda, dnemin egemen gleri Baba shak, Krt veya Hristiyan olarak gstererek Babalerin halk arasnda etkinliini krmay da hedeflemilerdir. Mevlna ve evresi de ekememezlik iinde ideolojik saldrlarn srdrerek, toplumun ynetici kademelerinde ve ehirlerde etkinliklerini artrma yoluna gitmilerdir. Baba syannn nderlerinin Trk olmas, Mool yanls olan Mevlna ve evresinin onlara saldrmasnn nedenlerindendir. Mevlnann Trklere bak yle ifade edilmektedir:
202 Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar Babailer syn Sf:26 Dergah Yaynlar -stanbul-2000 203 Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar Babailer syn Sf:114 Dergah Yaynlar -stanbul-2000 204 Eflk Ahmet Ariflerin Menkbeleri I ev. Tahsiin Yazc Sf:597 M. E. B Yaynlar stanbul 2001

179

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bir gn eyh Selahhattin hazretleri ban yapmak iin cretle Trk renberler tutmutu. Bunu gren Mevlna hazretleri : Efendi, yani Bay Selahattin, ba yapmnda Rum renberler, bozumunda da Trk renberler tutmak lazmdr. nk dnyay imar etmek Rumlara ykmak ise, Trklere mahsustr. Her eyden nce ar duru olan yce Tanr, dnyay yaratt vakit nceleri gafil kafirleri yaratt ve onlara uzun mr ve byk kuvvet verdi. Nihayet onlar, hibir eyden haberi olmayan renberler gibi bu toprak alemini imar etmeye altlar, bir ok asrlar sonra gelenlerin rnei olsun diye bir ok ehirler, dalarn tepelerinde kaleler ve tepeler zernde tarlalar yaptlar. Sonra da azar azar bu imaretlerin azar azar bu imaretlerin tamamyle harab olmas iin Tanrnn takdiri yle bir tedbirde bulundu. Bunlar ykmak iin Trkleri yaratt, onlarda ekinmeden ve acmadan grdkleri her imareti yktlar, harabeye evirdiler ve hala da yapyorlar. Ve kyamete kadarda byle yapacaklar. Konya ehri de yine merhametsiz Trk zalimlerin eliyle harap olacaktr buyurdular. 205 Mevlnann bu bak asyla ilgili olarak kitabn evirmeni Tahsin Yazc bir dipnot derek, Mevlnann bu szler ile aslnda Moollar kastettiini belirtmektedir. Ancak, Mevlna koyu bir Mool yanlsdr. Bunun rneini ayn kitapta aada verdiimiz blm gstermektedir. Krehir Mool valisi Cacann olu Nurettin, bir gn Mevlnaya Hac Bekta Velinin kermetlerinden bahsederken : Bir gn Hac Bektan hizmetine gittim. O d grne hi sayg gstermiyor, eriata uymuyor ve namaz klmyordu. Ona mutlaka namaz klmak lazm geldiine dair srarda bulundum. O: Git su getir de abdest alaym ve taharet edeyim diye buyurdu. Destiyi kendi elimle emeden doldurup onun nne getirdim. Marapay alp bana verdi ve: Dk dedi. onun eline su dktm vakit berrak suyun kan olduunu grdm ve bu durum karsnda aa kaldm dedi. Bunun zerine Mevlna: Keki, kan su yapsayd, nk temiz suyu kirletmek o kadar hner deildir. Musa: Nili Kpt* iin, kan ve kan da Spt** iin berrak su yapt. Bu onun kudretinin kemalindendi. Bu ahsta o kuvvet yoktur. Buna israfn deitirilmesi derler ki, Kuranda: phesiz israf edenler eytann kardeleridir buyrulmutur. Asl tedbilsenin arabnn sirke ve mklnn hal olmasdr. Senin alak bakrn halis altn olur, kafir nefsin Mslman olur, slam olur kilin gnl kymetini alr dedi. Bu konumadan sonra Nurettin ba koyup Hac Bektaa gsterdii rabetten vazgeti. 206 Bu alntdan anlalaca zere Hac Bekta, testide bulunan kanl su ile ibadet yaplamayacan ifade etmitir. nk, Nurettin ve adamlar halk soymakta, soygun ve talanlarn kan dkerek devam ettirmektedir. Vergi toplayclar halkn ekmeine gz dikmiler, onun aln terini smrmekte, kendisine kar direnen halkn, Trkmenlerin kann dkmektedir ki, Yunus Emre de o dnemi yle dile getirir; Geti beyler mrvveti Binmilerdir birer at Yedikleri yoksul eti tikleri kan olmutur
205 Eflk Ahmet Ariflerin Menkbeleri II ev. Tahsin Yazc Sf: 305 M. E. B Yaynlar stanbul 2001 *Kpt; Hrstiyan Msrllara verilen ad. ** Spti; Bir Yahudi kabilesi 206 Eflk Ahmet Ariflerin Menkbeleri ev. Tahsiin Yazc Sf:59-60 M. E. B Yaynlar stanbul 2001

180

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yukardaki alntdan anlalmas gereken; Hac Bektan, testideki suyu kan yapmasndaki amacnn, Nurettine yaptklar zulm hatrlatmak olduudur. Hac Bekta, kan ve ibadetin birbiriyle uyumadn ona gstermitir. Mevlna ise, Mool yanls kendisinin ve tarikatnn karlarn dnen ve yaplan Trkmen katliamlarna ses karmayan bir tavr sergilemektedir. O dnemde, Trkmenlerin Moollar tarafndan krlmasn nlemek iin byk bir aba iinde olan Hac Bekta, etrafnda Trkmenleri toplayan zzettin II. Keykavusu, Moollara kar desteklerken, Mevlna, Mool yanls Rkneddini desteklemektedir ki, onun vezirlerinden Pervane ve kars Mevlnann has mridlerindendir. Mevlna, Nurettine: phesiz israf edenler eytann kardeleridir diyerek Hac Bekta ve onunla birlikte hareket eden Trkleri eytan olarak nitelemitir. Moollarla yapt savata yenik den zzettin II. Keykavus, stanbula kamak zorunda kalm ve 1262 ylnda Hac Bektan halifelerinden Saru Saltuk ile birlikte on bin civarnda bir toplulukla Krma gemilerdi. Eflkye gre Hac Bekta, eyh shak Mevlnaya gnderip: Ne itesin ne istiyorsun, dnyada kopardn kyamet nedir? Eer aradn buldunsa sus, bulmadnsa dnyaya attn bu grlt nedir? Kendini insanoullarnn manzuru yaptm. Halkn bu kadar hanumann birbirine kattn. diye sormutu. Mevlevlere gre, bu sorunun nedeni, Hac Bektan Mevlnay kskanmasyd. Aslnda bu szleriyle Hac Bekta, bir kskanlktan ziyade halkn yaad zdraba kaytsz kalarak kendi zevk aleminde Moollara hizmet eden Mevlnay eletiriyordu. Bu eletiriler karsnda Mevlnann tavr ise, Hac Bektaa: Ey kahpenin kardei! Bizim heyecanmz nee ve aktan geliyor, yanma ve aramaktan deil diyerek Hac Bektan grtlan skmak olmutu. 207 Kim olursan gel diyen Mevlna, Hac Bektan grtlan neden skm ve onu ldrmeye niyetlenmiti? Moollar ile ili dl olan Mevlnann Moollar ktlemesi dnlemez. Onun, Trklere kar olumsuz tavr iinde olduu baka rnekler ile de gsterilebilir. Daha sonraki dnemlerde de Mevlevlerin Mool yanls tutumlar devam etmitir. Bu tutum aadaki ifadelerle de ak bir ekilde ortaya konulmaktadr. Konya, Karamanllarn elinde bulunduu devirde elebi hazretleri, Mool askerini istedii iin, Karamanllarn canlar sklyor ve daima: Biz sizinle komu ve sizi sevenler olduumuz halde, siz bizi istemiyorsunuz da yabanc Moollar istiyorsunuz diyorlard. Bunun zerine elebi de: Biz dervileriz. Bizim nazarmz Tanrnn iradesine baldr. O kimi ister ve memleketi kime verirse, biz de onun tarafndayz ve onu isteriz. imdi, Tanr sizi deil, Mool askerlerini istiyor 208 Anadolu Seluklular dneminde atabeyler ve emirlere, padiah tarafndan verilen topraklar zerinde yaayan kyllerden vergi toplama hakk verilmitir. Ar vergiler altnda perian durumdaki kyller, dayanlmaz bir zulm altnda bunalrken, bunlara vergi tahsilatlar srasnda yaplan zorbalk ve bask eklendiinde, rnleri elinden zorla alnan kyllerin yapabilecei hibir ey kalmamt. Tahtta oturanlarn halkn iinde bulunduu duruma bir zm retmesi de sz konusu deildi.

207 Eflk Ahmet Ariflerin Menkbeleri Cilt:II ev. Tahsin Yazc Sf:599 M. E. B Yaynlar stanbul 2001 208 Eflk Ahmet Ariflerin Menkbeleri Cilt:II ev. Tahsin Yazc Sf:521 M. E. B Yaynlar stanbul 2001

181

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ktidar ele geirerek eski dzeni ykp, kendi dzenlerini kurmay amalayan Babaler, obanlk yapan Dede Garknnn mridi ve halifesi Baba Resul ve onun bahalifesi olan Baba shakn nderliinde ayaklandlar. Baba Resul, baz kaynaklara gre OuzlarnGarkn Boyundan gsterilmekle birlikte, Kagarl Mahmuta gre, Halalarn Garkn Boyundan olan Dede Garknn ba halifesi olarak, Anadoluya g edip Amasyaya yerlemiti. caeddin Ebul Bak lyas b. Ali el-Horasan, Sultan Aleddin Keykubat tarafndan ziyaret edilmi ve kendisine at Zaviyesi vakf olarak verilmiti. 209 Baba lyasn eyhi olan Dede Garknn Abul Vefann mridi olduu Akpaa tarafndan belirtilmektedir. A. Yaar Ocak ise, Baba lyasn eyhi olan Dede Garknn eyhinin, Tac-l Arifin Seyyid Ebul Vefa Badad olduunu ileri srmektedir. 1107 ylnda ld, halifelerinin adlarnn eyh Boa bin Batu, eyh Muhammed Trkmn, eyh Turhan, eyh Tekin, eyh Muhammed bin Beliksa gibi Trk adlar tadn bildiimiz, bu nedenle de Krt kkenli olduu iddialarna kuku ile baktmz, Tac-l Arifin Seyyid Ebul Vefa Badadnin Dede Kargn ile ayn dnemde yaam olmasn ihtimal dahilinde gremiyoruz. Bu nedenle, Baba lyasn eyhi olan Dede Garknn eyh Ebul Vefa Harezmnin halifesi olmas gerekir. Baba Resulnun bahalifesi olan Baba shakn ise, Aleddin bn Muhammed adnda bir smailden el aldktan sonra, Baba lyasn mridi olduu baz kaynaklar tarafndan ne srlmektedir. smail kaynaklarna gre; Baba shak, Deylemli bir smail dai(davetisi) dir. Babalerin izledii siyasi izgi dikkate alnrsa, Baba shakn ve dierlerinin smail merkezi olan Alamutta eitim grm olma olasln gzden rak tutmamak gerekir. Bu hususta A.Yaar Ocak, yle yazyor: XIII: Yzylda Anadoluda faaliyet gsteren tarikatlarn bazlarnn mensuplar olarak bilinen ve aslnda birer smail daisi olan derviler ve eyhler, Trkmen babalar yazn Suriyeye kn da Orta Anadolu yaylalarna gidip gelen Trkmenler arasnda smaillikle karm bir tasavvuf anlayn mkemmel bir suretle yayabilecek ortam bulabiliyorlard.210 Amasya Tarihinde ad geen Aleddin Muhammedin, Nizari smail Devletinin yneticisi olmas sz konusudur. Bu dnem, Suriye, Irak, Azerbaycan ve Horasan blgelerinde dar-ul Hicra denilen yzlerce kaleleri bulunan smaillerin ekonomik ve askeri ynden en gl devresidir ki, bu dnemde Seluklular bile, Alamuta her yl vergi vermekteydiler. Elimizdeki verilere gre, Baba syanyla Alamut arasnda iliki olmas ok gl bir ihtimaldir. Baba shakn am Bayad Trkmenlerinden olmas, bu nedenle de Alamutun am kolundan, isyana destek verilmi olmas olasln glendirmektedir. Ayrca, kitabmzn nceki sayfalarda bahsettimiz Eleki Mahmud Trbnin rgtledii isyann da Alamut smaillerince ynlendirilmi olmas da sz konusu olabilir. Baba syannn balad Adyaman ve Besni civarlarna, Karmati* gruplarnn 1150 yllarnda yerletii de dikkate alndnda, hareketin neden bu blgede balam olduuna bir aklama getirebilir.
209 Menakbul Kudsiyye fi Menasbil- nsiyye. Haz. smail E. Ernsal-A. Yaar Ocak, stanbul 1984 210 Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar Babailer syn Sf:48 Dergah Yaynlar -stanbul-2000 * eyh Hamedan tarafndan kurulan tarikattr. Seyh Hamedann yazs ve admlar sk olduu iin kendisineKarmat denilmekteydi. Baka bir kaynaa gre ise, Krmit kynn baka bir ad da Karamita idi. Trkler arasnda

182

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Babalerin 1230 ylnda balayan ayaklanma hazrlklar 1239 ylnda tamamlanmtr. Gneydou Anadoluda propaganda eylemlerine younlatran Baba shak, Kuzeydeki epni ve Karaman boylar ile, Gneydoudaki Aaeri, Dger, Bayad Trkmenlerinin yansra, blgedeki yoksul halkn tamamn rgtlemitir. Bu ayaklanma ile: Dnyann sonunu getiren ktler ve zalimler yok edilecek, ki ve elenmekten baka bir i yapmayan Gyaseddin Keyhusrev, tahttan indirilip, topraklar, Beylerin elinden alnacak, hayvan srleri ve elde edilecek dier btn ganimetler, ayaklanmaya katlanlar arasnda eit paylatrlacakt. Tipik aman davranlar gsteren Babaler, eitli yntemlerle insanlarn salk sorunlarn zyor, dertlerine areler buluyor, hastalar iyiletiriyor, halk arasnda kan sorunlarda da mahkeme grevini yerine getiriyordu. Ezilen, bask gren her din ve inantan, milliyetten insanlar, onlara gveniyordu. Trkmenler srlerini, kyller ve esnaf neleri varsa satp isyanda etkinliklerini artrmak iin silah satn alyorlard. Vilayetnmeye gre, Elbistan ovasnda Dede Kargnla gren Hac Bekt Vel, bu grmenin ertesinde Anadoluya gelmiti. Oysa, onu Anadoluya gnderen Hace Ahmet Yesevi, 1166 ylnda lmt. ld yl, Hac Bekta Veliyi Rma saldn dnsek bile, Baba syanlar ile bu sre arasnda 70 yllk bir sre bulunmaktadr. O halde, Hac Bekta Velinin 1221 ylnda Moollarn Niaburu ele geirmesiyle oradan ayrlm olabileceini dnmek gerekir. Bu dnemlerde blgede en rgtl ve etkin AleviBatn g Alamuttur. Niaburdan Anadoluya gelinen dneme kadar 19 yl sre bulunmaktadr. nk, 1221yl ve daha ncesiyle ilgili Hac Bekta Velinin Anadoluda olduuna dair bir bilgi yoktur. Bu nedenle, Hac Bekta Velinin Rm diyarna gelmeden nce Alamutla ilikisinin olmas hatta, Buharada yaanan Tarab syan ile ilgili balantsnn da dnlmesi gerekir. Vilayetnamede dnemin olaylar hakknda gerekli bilgilerin karartlm olmasn, yazld dnem dikkate alndnda doal karlamak gerekir. nk bu dnem, II.Bayeztn ah smaile kar nlemler ald bir dnemdir. 1480 ylnda Farsadan Trkeye evrilen Vilayetnamenin yazar Uzun Firdevsi (Hzrolu lyas) evirisini Halveti eyhi Cemaleddin elebiye sunmu, daha sonra da ah smailin yanna snmak zorunda kalmtr. Bu eviri zerinde Osmanlnn istedii dorultuda deiiklik yaplm olabilir. Gnmze kadar Vilayetnamenin Farsa olan asl ele gememitir. Hac Bektan Anadoluya geldii dnemde meydana gelen olaylar, Hac Bektan smailler ile balants olabileceini ortaya koymaktadr. nk, Hac Bektan
Karmatiliin yaylmas Mehmet bin Nsk ve Ebu Yakup Sicistani tarafndan salanmtr. Hemedan Karamitinin Kfe ehrinde Ferec bin Yahya nderliinde kard isynda zengin olan Kfeli zenginlerin mallarna el konularak topraklarn yoksul halka paylatrdlar. Abbasi halifesi El Mutazait Billahn ordular isyn bastrd. syann nderlerinden Ebulfevaris yakalanp halifenin nne getirildiinde; Siz saraynzda rahat yaaynz, halk ise alktan ve sefaletten lsn, bu mu adalet, bu mu halifelik te senin vazifen bu cemiyetten bu sefaleti kaldrmaktr. Biz haklarmz almak iin ayaklandk diyerek mcadelesini savunmu ve halifenin emriyle dm edilmitir. Daha sonra Bahreynde ayaklanma yaand. 906 ylnda Kfede yeniden ayaklanma Kasm bin Ahmed nderliinde balad. 40. 000 civarnda a sefil insan isyn etti. syanclar sokaklarda Hseyinin intikam iin baryorlard. Abbasilerin siyah bayrann karsnda beyaz bayrak amlard. synn nderi Ebu Saidin ba vuruldu. 20000 civarnda kii ldrld. Abbasi Halifesi Mhtefi ile Karamitalar arasnda mthi bir mcadele srmekteydi. eyh Hseyin adndaki Karamita lideri am ele geirdi. Halife ordular bu isyn bastrdlar eyh Hseyin Bagdata gtrlp, elleri kesildi, vcudu kzgt atete dalandktan sonra yaklarak ldrld. Ahsa ve Bahreynde meydana gelen isynlar bastramayan Abbasi Halifesi Seluklu Sultan Melikahtan yardm istedi. Sonuta Karamita synlar bastrlm oldu.

183

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Anadoluya yry gzergahnn hemen hemen tamam smaillerin kontrolu altndadr. O halde, Hace Ahmet Yesevinin de lmeden nce ve ldkten sonra ardllarnn smailler ile balantl olabileceini de gz ard etmemek gerekir. nk, Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Sleymanahn da, bir smail olduunu dikkate aldmzda, Anadoluda bir devlet kurmak ve Trkl yaatmak fikirleri uygulamaya konulmutu ki, bu uygulamalar Hace Ahmet Yesevnin amalaryla da rtmektedir. Buharada Eleki Mahmut Trb nderliindeki halk isyan da, hem Moollar hem de Buharann yneticilerini hedef alyordu. Mool istilasnda ezilen yoksul halkn hislerini dile getiren Mahmut Trb, balatt isyan ile Snni Mslman kart halkn btnnn inanlarn savunuyordu. aman inanlarnn etkin olduu blgede, hastalar ruh ararak, el rparak ve deiik aman yntemleriyle tedavi ediliyordu. Halk, onun olaanst gcne inanyordu. evresinde byk bir taraftar kitlesi olumutu. Buharann nl bilginlerinden emsettin Mahbbde, Mahmut Trbnin taraftar hatta kurmay idi denilebilir. Ayn zaman diliminde hem Anadolu, hem de Buharada yaanan iki isyan ayn karakterdeydi. Bu iki isyan birbirinden bamsz olarak ortaya kt dnlebilecei gibi iki isyann birbiriyle organize olarak balatld da dnlebilir. Eer, bu isyanlar birbiriyle balantl ise, byk ve rgtl bir gcn bu isyanlar organize etmesi sz konusu olabilir. Bu rgtl g ise, aklmza hemen Alamutu getirmektedir. Alamutun da Ahmet Yesevinin dnce sistemiyle balants gndeme gelecektir. 1221-1255 yllar arasnda Alamutun nderi III.Aleddin Muhammedtir. Muhtemelen Alamuta urayan Hac Bektan, daha sonra Baba lyas ziyaret etmi olmas, onun bir eli olarak baz talimatlar getirdii izlenimini vermektedir. k Paaolu, kendisine sorulan bir soruyu yantlarken Hac Bekta iin yle demektedir: Bu Hac Bekta Horasandan kalkt. Bir kardei vard, Mente derlerdi. Birlikte kalktlar. Anadoluya gelmeye heves ettiler. O zamanda Baba lyas gelmi, Anadoluda oturur olmutu. Meer onu grmek isteiyle gelmiler. Onun dahi hikayesi oktur. 211 Alntnn son ksmnda Onun dahi hikayesi oktur denilmesine karn bu hikayeden hi sz edilmemektedir. Ancak, bu ifadeden u sonucu karabiliriz, Hac Bekt Vel, Baba lyas ile grtkten sonra, kardeiyle birlikte nce Krehire (Ahi Evran), sonra Kayseriye gitti. Bu gidi bir elilik greviydi. Bu elilik Vilayetnmede yle dillendiriliyordu: Hnkr Hac Bekt Vel Rum lkesine yaklanca mana aleminden Rum erenlerine: Selamlar sizin zerinize olsun Rmdaki erenler ve kardeler diye selam verdi. 57 bin Rum ereni sohbet meclisindeydi. Rmun gzcs Karaca Ahmeddi. Hnkrn selam, Fatma Bacya malum oldu. Bu kadn Sivrihisarda Seyyid Nureddinin kzyd: henz evlenmemiti: sohbet meydanndaki erenlere yemek piirmekteydi. Karaca Ahmed de Seyyid Nureddinin mridiydi. Fatma Bac ayaa kalkp, Hnkrn geldii yne dnerek elini gsne koydu ve kez: Selamn aldm dedi, yerine oturdu. Meclistekiler: Kimin selamn aldn? dediler. Fatma Bac: Rm lkesine bir er geliyor. Siz erenlere selam verdi: onun selamn aldm. dedi. Erenler: Szn ettiin er nereden geliyor? diye sordular. Fatma Bac:
211 Ak Paaolu Tarihi- Atsz Sf: 164-165 MEB Yayn

184

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Kendisi Horasan erenlerindendir. Ama imdi Beyt-Allah tarafndan geliyor. 212. Karaca Ahmed bakanlnda elliyedibin Rm ereni sohbet meclisinde neden toplanmlard ve bunlar kimdi? O dnemin zellikleri dikkate alndnda, toplantda bulunanlarn blgenin airet ve oymaklarnn temsilcileri yada nderleri olmas gerekir. Peki, bu kadar halk nderi niin byle bir toplant yapmak gereini duymulard? Demek ki, olaanst bir durum szkonusuydu ve birlik btnlk iinde katlmc kararlarn alnmas gerekiyordu. Toplantda kadn liderlerinde olmas ayr bir nem tayordu. Toplantda, Fatma Bacnn da bulunmas ancak Trk trelerine gre aklanabilirdi. Blgede etkin olan dier etniklerde ve inan gruplarnda kadna bu denli deer verilmezdi. Hac Bekta, Baba lyas ile yapt grmeleri ve iktidar ele geirmek iin yapacaklar harekatn yol ve yntemlerini blgenin airet ve oymaklarn temsilcilerine yani Urum Erenlerine iletmek zere geliyordu. nk, Anadolu halknn temsilcileri, Baba lyas ve Baba shakn bulunduu blgelerdeki gelimelerden yada Alamutun stratejisinden, hatta Tarabinin almalarndan haberdar edilecek, koordinasyon ve destek salanacakt. Anadoluya zg dar-ul hicralarn toplants muhtemelen bunun iin yaplyordu. Vilayetnameye gre, Hac Bektan Rma geliini istemeyenler de vard. Onlara karlk Fatma Bac, onun Beytullahtan yani, Alevi inancnn Kbesi olan insan gnlnden geldiini syleyerek, onlar yumuatyordu. Bu Kbenin merkezi ise ya Alamut, ya da onunla balantl Baba lyast. Bu ekilde, halk nderleri Hac Bektaa kar daha iten bir yaklam ortaya koydular. Anadoluda, hekimliin kendisine salad prestijin yannda, bilgi, grg, inan ve ikna gcyle elliyedibin halk nderini kendisine balayan Karaca Ahmed, Orhan dnemine dek yaayam ve onun Babalerden olduu tm Osmanl kaynaklar tarafndan ifade edilmektedir. Baba lyasn halk arasndaki etkinlinin artmas zerine, Amasyada kadlk yapan ve Baba lyas ekemeyen, Baba Resulun, boz atn istedii halde, elde edemeyen Kre Kad, onu Gyaseddin Keyhusrev Saniye ihbar etmiti. Bu ihbarn ardndan II. Gyaseddin, Kre Kadnn Baba lyasa iftira attn ne srerek gya Kre Kady cezalandrmak grntsyle Harana (Amasya) kalesine ordu gnderip onlar gafil avlamt. Babalerin Anadoludaki isyan hazrlklarn renen II. Gyaseddin, kurnazca bir yntemle olay daha balamadan zme yolunu tutmutu. Ani baskn karsnda Babalerin aresizlii, isyan hazrlklarnn henz tamamlanmadn ortaya koymaktadr. Elvan elebi, Gyaseddinin isyan hazrlklarn rendikten sonraki duygularn yle yanstyor: 489. Tahtuma tacuma nazar klm Kendyi hem Resul-i Hak bilmi 494. Tacum tahtum diler kim ala Yani ben olmyam Melik ol ola 497 Nie ol kasd- taht u baht kla Yani benden diler bu mlki ala 213 Trkmenlerin Bayndr Boyundan214 olan Baba lyas- Horasannin tahtna el koyaca kukusuna kaplan II. Gyaseddin, Baba lyas ve evresindekilerinin yok edilmesi iin askerlerini hemen, Amasyaya sevk etmiti. Bunun zerine Baba lyas, Amasya Kalesine
212 Vilayetname A. Glpnarl Sf:18 213 elebi Elvan Haz: .Ocak, A.Y- Ernsal . E. Menakubul Kudsiyye Menasbil-nsiyye Sf 43-44 TTK 1995214 Abdi zade Hseyin Hsamettin Amasya Tarihi Cilt:1 Sf: 319 Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar 1986

185

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

snmak zorunda kalarak sava hazrlna giriti. Selukluyu perian edecek olan Baba shaka haber ulatrd. Bu dnemde, Moollarn Hrstiyanlatrlmas iin alan Dominiken misyonerlerinden Simon de Saint Quentin, Histore des Tartareste bu konuda unlar yazyor: O (Baba lyas) kendi taraftarlarn hibir eyden korkmamalar ve iddetle arpmalar iin tevik ediyordu. Onlar arasndan hi birinin dmann klc ile yaralanmayacan kendilerine telkinde bulunuyordu. Ancak taraftarlar, aralarndan sekiz kiinin ldrldn ve bir ounun da yaralandn grnce byk bir endie ve rkntye kaplarak Baba Resule sordular: Neden bizi ve tekileri aldattn? Sen de tpk o lenler gibi leceksin. Bunun zerine o yeminler ederek Tanrnn meleinin kendisine zafer vaat ettiini syledi.215 Kaynaklarda, isyann balama tarihi olarak farkl grler ortaya atlmakta ise de, isyann Austos aynda balad konusunda hem fikirdir. Baba lyasn bana gelenleri renen Baba shak, kadn erkek, gen yal eli silah tutan herkesle, siyah libasl, kzl brkl ve aya arkl Trkmenlerle, Baba Resuln yardmna kouyordu. Kendilerine kar koyanlar ezip, yerlerini yakp ykkp, talan ederek, Baba lyasn peygamberliini kabul edenleri yanna alp, Kefersuddan, Hsn-i Mansur (Adyaman), Gerger ve Kahta zerinden binler, onbinler olarak bendini ykm sel gibi, Malatya valisi Germiyanolu Muzafferuddin Aliiri, Seluklu ve Hristiyan paral askerlerini boarak ilerliyorlard. Krt ve Germiyanlardan oluan askerleri Elbistan ovasnda yenerek, Amasyaya yryorlard. Sivasta diba Hurremah ve dier beyleri de ldrdler. gibi byyordu Baba shakn ordusu. Blgenin dzenden honut olmayan tm kesimleri, Karamanl ve Canik ve Sinop evresinin epni Trkmenleri de onlara katldlar. siz- gszler, yoksullar Baba shakn peine dmlerdi. Tokat ele geirdikten sonra, Amasyaya girdiler. Seluklular isyann bastrlmas iin her trl areye bavuruyorlard. Namk Keml, bu isyann bastrlmas iin Gyaseddin Keyhsrevin, Erturul Gaziyi grevlendirdiini belirterek unlar yazyor: Sultan Aleddinin 1237/635 ylnda lm zerine, yerine geen Gyasettin devrinde, Amasya taraflarnda Baba shak adnda bir tarikat kurucusu karak etrafna ok sayda mrit toplamt. Bir rivayete gre: dnyay dzene sokmakla vazifeli olduunu syleyerek, peygamberlik iddiasnda bulunmaktayd. Amasya ve Tokat taraflarnn dzenini bozduu gibi hakann saltanatn da tehlikeye dryordu. Erturul Bey, Sultan Guyasettin tarafndan bu asinin yakalanmas iin grevlendirilen Mbarezddine yardm iin memur edilmiti. Bu topluluun datlarak Baba shakn yakalanp ldrlmesi Erturul Gazinin byk diryeti sayesinde olmutur. Erturul Beyin Seluklulara son hizmeti Emir Mbarezddine olan bu yardmdr. 216 II Gyaseddin Keyhusrev korkusundan Konyay terkedip Kubadabada ekilerek, Armaanah kumandasnda byk bir ordu Amasyaya gnderdiinde, Amasya Kalesindeki Baba Resulu tuzaa drmt. ok kanl arpmalarn ardndan yaknlar len Baba lyas taraftarlar, Baba lyasa: Hani Seluklu ordusunun silahlar bizi ldrmeyecekti? diye sorduklarnda Baba lyas, taraftarlarna:

215 Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar Babailer syn Sf:132 Dergah Yaynlar -stanbul-2000 216 Namk Kemal Osmanl Tarihi I Sf: 97 Bilge Kltr Sanat Nisan 2005

186

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yarn hepinizin huzurunda Tanr ile konuacam ve neden bu talihsizliin bamza geldiini soracam 217 dedikten sonra ertesi gn Tanrya: Tanrm ne yapyorsun, uyuyor musun sen? Hani bana sz vermitin! diye sitemde bulunuyordu. Armaanah, Baba lyas yakalatp Amasya Kalesine astrmt. Kaynaklardan bazlar ise onun boularak ldrldn yazmaktadr. Elvan elebi ye gre ise, yakalanp hapse atldktan krk gn sonra Boz at duvar yararak onu kurtarp ge uurmutu. Baka bir kaynak ise, Baba lyasn lmediini vurgulayarak eyh Krk Tekkesini anlatrken yle yazyor: Amasyada ilk nce yaptrlan ve Hankah- Mesd diye mehur olan bu tekke Kpeiz Mahallesinin bat tarafnda, Kak Pnarnn alt tarafnda, krk Mahallesinin gneyindedir. Bu hankhn 1150 yllarnda Seluklu Sultan, Sultan Mesud tarafndan yaptrld, Behcett Tevarihte kayd edilmektedir. Hankh- Mesud diye anlmas bu ifadeyi dorulamaktadr. Bu tekkenin ilk zamanlarna dair bilgi bulunamad. Ancak 1175te es-eyh Sraceddin Mahmud b. Ali ile 1210da e-eyh Aleddin Mehmed b. e-eyh Mahmudun bu tekkede eyh olduklar bilinmektedir. 1230 tarihinden sonra mehur olan caddin lyas b. Ali el-Horsani bu tekkenin eyhi olmakla beraber Baba lyas diye mehur olup, ad geen ucaddinin mridi olduunu syleyen Baba shak- Kefersd 1240da baz olaylara sebep olmutur. Bundan dolay ucaddin lyasta aibeli grlm ve Amasya yaknlarndaki ifliine gnderilip mridleriyle birlikte burada tutulmulardr. 1248 tarihinde ucaddinin oullar emsettin Mahmud ve Fahreddin Alinin teebbsleri neticesinde, tekrar eyh Krk Tekkesine geri dnmler ve tekke yeniden almtr. caddinde yeniden tekkenin eyhi olmutur. Bunun vefatndan sonra da kardeinin olu Behll Baba eyh olmu ancak bir mddet sonra Suehrine srlm ve burada Baba lyasn mridlerinden bik Babann yerine oturmutur. Behll Baba da, Pervane Beye kar olduundan 1272 tarihinde Msra kam, yerine Baba lyasn olu Muhlis Baba eyh olmutur. Pervane Beyin idamndan sonra bik Baba yeniden buraya dnm, Muhlis Baba ise, emirlik yoluna girdiinden, ikinci defa tekke eyhi olmu, bunun vefat zerine de halifesi Ahmed Baba yerine eyh olmutur. 1302 bozgununda Tatar Hkmdar Sultan Mahmut Kazan Han, Emir Muhlis Paa ile, Ahmed Babadan phelenmi bunun zerine Emir Muhlis Paa Msra kam Ahmed Baba ise gizlenmitir. Bu hadiseden sonra, e-eyh Mecaddin sa, bu tekkenin eyhi olduysa da 1304te Sultan Mahmudun vefat zerine, kardei Sultan Mehmet Huda Bende Han emir olunca Tokatl Burak Babann tavsiye etmesi zerine Ahmed Baba ikinci defa bu tekkenin eyhi olmutur. Ahmed Babann 1311de vefat zerine, Muhlis Paann olu Ali Ak Baba eyh olmutur. Bu zat dedesi Baba lyas- Horasannin zamann yeniden canlandrmtr. Hareketleriyle Eb Said Bahadr Hann vekili olan Emir obann son derece takdirlerini topladndan, Emir obann Sivas emiri olan olu Timurtaa vezir ve mstear olmutur. Ali Ak Paa, tekke eyhi iken, Anadoluda istiklalini ilan eden Emir Timurtan veziri olarak hret kazandndan 1327deki felakette onun yerine gemitir. Bunun zerine

217 Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar Babailer syn Sf:106 Dergah Yaynlar -stanbul-2000

187

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

tekkede nce, Zeyneddin Yakub ez Ziyari bundan sonra da mehur fkhlardan Cemaleddin brahim-i Aksaray eyh olmulardr. Muinddin Sleyman Pervane Beyin akrabasndan Caferzde Sultan Eratna Beyin Anadoluda nfuz kazanp iktidar elde etmesiyle bu tekke de ehemniyetini kaybetmitir. 1338 tarihinde Cemaleddin brahimin vefatndan sonra da kapal kalm, ancak baz alimlere maa teminine vesile olmutur. adgeldi Paann Amasya emiri olmasndan nce e eyh Hsameddin Hseyin et-Trkmn, sonra da Sadddin Mevhb bu tekkede eyh olmular ve fetva vermeye yetkili klnmlardr. 1385 tarihinde Hsameddinin olu zzeddin Hasan elebi, bundan sonra da Sar eyh diye tannan e- eyh emseddin Ahmed- Rm eyhlie gelmitir. emseddin Ahmedin 1402de Mool Hkmdar Topal Timur tarafndan Amasya valiliine tayin edilen Kara Devlet ah aleyhine propaganda yapt halk tevik ederek Osmanl tarafn benimsedii ve Kara Devlet ah Amasyaya yaklatrmad Topal Timura haber verilmitir. Topal Timur da bunun zerine ehzdesi Kara Sultan Mehmedi Amasyaya gndermi bunu duyan emseddin Ahmed bir sre gizlenmi sonra da Halebe kamtr. elebi Sultan Mehmed Han Hazretleri, Boludan dnnce, ad geen Krk Tekkesine, Sar eyhin talebelerinden ve eyh zzeddinin olu eyh Ferik diye tannm olan Muhyiddin Mehmed elebiyi eyh olarak getirmitir. Sonralar bu tekkenin ad sadece mahalleye mahsus olarak kalm tekkenin ad da eyh Krk Tekkesi denmitir. Daha sonra da bu tekkeye halk dilinde yanl olarak krk Tekkesi denmitir218 Tokattan Amasyaya Akn akn gelen isyanclar, Baba Resulun kalede sallanan cesedini grdklerinde lgna dnerek: Baba Resulullah! Baba Resulullah! diye haykrlarla Armaanahn ordusuna hcum ettiler. Gzleri hi bir ey grmyor, olanca gleriyle ellerinde kl kazma haner ne varsa dmana vuruyorlard. Koskoca orduyu ksa bir zamanda datarak, Armaanah yakalayp ldrdler. Armaanahtan intikamlarn alan Babailer, Gyasettin Keyhsrevden de intikam almak iin Baba shakn nderliinde Konyann yoluna dmlerdi. Emir Necmeddin kumandasnda Grc, Krt ve Frank askerlerinden oluturulmu bir Seluklu ordusu pusuya yatm, Krehir Malya Ovasnda, Babaleri bekliyordu. Babaler, Kayseride Ziyaret219 denilen yerde Seluklu ordusunu yendiler. Kendekdeki zaferin ardndan Malya Ovasna ulamlard. Seluklu ordusuna komuta eden Emir Necmeddin ve 3000 altna kiralanm ve bin askerden oluan zrhl Frank valyelerinin komutan Fardhala, iki ay ierisinde inanlar uruna 12 meydan sava kazanm olan Baba glerini bekliyorlard. Seluklu ordusu iindeki Trkmen askerler, Baba Resulun kl kesmez, ok ilemez mucizevi gc karsnda tedirgin ve isteksizdiler. Franklar, Krtler ve Grcler ise, Trkmenlerin can siperane mcadelesinden korkuyorlard. Seluklu ordular, Babalerden kat kat stn olmasna karn saldrya gemeye cesaret edemiyorlard. Babaler, Seluklu ordusu iine propagandaclar sokup onlar yanlarna ekmeye alarak baarl oldular. Olayn farkna varan komutanlar saldry hemen balatmaya karar verdiler.Bu srenin uzamas halinde, askerlerinin byk bir ksmnn saf deitirmesinden korkuyorlard. nce, parayla tutulmu zrhl Frank valyeleri ile saldrya getiler.

218 Abdi-zade Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi Cilt:1 Sf:189-192 Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar 1986 219 Elvan elebide ( 1993 ) geen ol ki, Kendekte ceng-i sultani)

188

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Oklar ve kllarnn demir donlu askerler karsnda etkili olamadn aknlkla gren Babaler, geri ekilmeye balamlard. Bu geri ekilmeyle birlikte kayp vermeye balamlar, bozgun havas olumutu ki, bu durum Seluklu askerleri arasndaki Baba etkinliini de krmt. Malya Ovas, kzl brkl, siyah libasl ve aya arkl Trkmenlerin kanyla kzla boyanmt. Ozan Telli bu sava yle dile getiriyordu: yenildik ilk elde drt binimiz erenimiz canmz kesildi teker teker yandaki kkler brakld geriye yenildik kargalar kondu lee terimizin tacirleri yeniden getiler baa altn adrda tr de han pay alr oldular tapndlar paraya yenildik220 Babailerden, sa kalan kadnlar ve ocuklar paylalarak satld. Baz kaynaklara gre, savatan sa kurtulanlarn bir ksm Antalyaya Gyasettinin yanna gtrlmler ve denize atlmlard. Denize atlanlar boulmaynca Celalettin Karatayn araya girmesiyle affedilerek belirli blgelerde iskan edilmilerdi. 632633634 Antalyaya iledrler Vaki gayr- vakii dirler Beg Celalettin Karatayi Hazr olur bunlar say Eydr iy ah destr alsunlar Bunlar hep denize salsnlar ----------------------------------Denize iltrem sizi srerem y aceb gelmez ol deniz dize Altyz kiiyi srer denize y aceb gelmez ol deniz dize Katrak irer eydr iy sultan Gel gresin nice durur bhtan Alr iltr grr kim alt yz er Kimi taat klur kimisi gezer Kim yatur kim yrr kim oturur Kamusn deniz yzi gtrr 221

641642643644645

220 Telli Ozan, shaka ( Baba shak Destan) 1983 221 Elvan elebi Menkubul-Kudsiyye F Mensbil-nsiyye Sf: 56-57 TTK 1995

189

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sava sonras be yl boyunca zindanlar Babalerle doldurulmutu. Aynddevle, Tokattaki zaviyesinde yakalandnda, eer dncelerini terk ettiini aklarsa balanaca kendisine bildirilmiti. O; 1712- Biz bu yola gnl- ile uyduk Bu yol ba u can- ile alduk diyerek , dncelerinden vazge memi, Babaliini inkar etmeyerek grd, ar ikencelerin ardndan diri diri derisi yzlp ldrlmt. Elvan elebi onun iin yle yazyor: 1730- Derisi iy aziz yzldi Fer yuyldu asl dzildii 1731- Ol kim ol yire ge devletdr Dir ki Dvle bu ol kermetdri222 syan ve yenilginin ardndaki basklarn ardndan gizlenmeyi baaran dier Baba halifelerinden eyh Osman, Muhlis Paann hizmetine girmi, birou da. Bacyan- Rumun desteiyle gizlenerek Hac Bekt Velnin evresinde toplanmlard. Bunlardan Hac Bektan halifelerinden eyh Balinin Krkkalenin Baleyh lesinde mezar bulunmaktadr. Bu halifeler arasnda bulunan Kou Baba (Koum Seydi)nn trbesi Baleyhe bal Koubaba Kasabasndadr. 223 eyh Balinin Krkkalenin Baleyh lesinde olduu sylenen mezar ile Kou Babann mezar ve trbesi kyaslandnda Kou Baba Tekke ve Zaviyesinin iyi bir ekilde gnmze kadar korunduu grlmektedir. Baz kaynaklara gre: Malyada yaplan savata 3 bin-6 bin Baba Trkmen, bini Frank askeri olmak kouluyla 12 bin-60 bin arasndaki Seluklu askerine kar savamtr. Babaler, Seluklular 12 kez yenilgiye uratp, birok kenti ele geirdii dikkate alnrsa bu baar ve direnileri gereklemesi iin, Baba saysnn daha fazla, olmas gerekir. Tarihi bni Bibi : Malya daki savata 4 bin Baba Trkmen kltan geirilerek 600 kiinin tutsak edildii Baba shakn da burada ldrld kadn ve ocuklara ise deinilmediini ifade etmektedir. Ayn konuyla ilgili olarak Sryani tarihi Bar Hebraeus ise, ye yazmaktadr: Yunanllarn 1552 (M1241) ve Araplarn 683 (m. 1240) ylnn terinler mevsiminde Araplarn dinine kar fena bir ayrlk hareketi ba gsterdi. nk ihtiyar ve zahid bir Trkmen Amasyada hret kazand. bu adamn ad (Papa (Baba?) idi. Kendisine resul yani gnderilen adam (Peygamber) diyor ve hakikaten Allahn peygamberi olduunu syleyerek Muhammedin yalanc olduunu ve Peygamber olmadn iddia ediyordu. Bu adam ihtiyar shak namndaki mridini Roma diyarnn hududu zerindeki Hsn Mansura gnderdi ve onu burada halk kendi Peygamberliine inanmaya davet etmesini istedi. Bu adam ok kimselerin stadna balanmasn temin etti ve onun harb edebilmesi iin bir ok silahlar tedarik etti. Btn Trkmen askerleri merkeplerini kzlerini ve koyunlarn satarak atlar aldlar ve atlara binerek Hsn Mansur, Gargar ve Gati havalisini soymaya baladlar. Bunlar Babann Allah tarafndan gnderilme bir eli ve peygamber olduunu kabul etmeyenleri ldryordu. Bunun zerine Malatya emiri 500 atldan mteekkil bir ordu toplayarak Sawma olu manastrndaki tebeadan 50 adam seti ve bunlarn ok atmadaki hnerinden istifade etti. Bunlarn hepsi giderek Trkmenlerle harp ettiler. Bunlar malup oldular ve manastra
222 Elvan elebi Menkubul-Kudsiyye F Mensbil-nsiyye Sf:149 TTK 1995 223 Ulusoy Mslm Anadolu Ve Avrupa'da Trk Damgas Kou Baba I Temmuz 2002-Ankara

190

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

mensup kimselerden pek az kii canlarn kurtarabildiler. Bu yzden Trkmenler son derece kuvvetlendiler ve bir ok halk ktleleri onlara balandlar. Trkmenler Ablastayn taraflarna giderek burada da bir orduyu malup ettiler. Sonra Amasyaya giderek Peygamber tandklar adam grmeyi arzu ettiler. Bunun zerine Roma diyarnn asilzadeleri ihtiyar Babaya kar bir pusu kurdular ve Babay pusuya drerek bodular. Babann mridi shak ile adamlar onu bulamaynca babann kendilerine yardm etmek zere melekleri getirmek iin gitmi olduu aiyasn yaydlar ve Amasyaya kar vahiyane bir muharebe atlar. Roma diyarndan gelip toplanan 60. 000 atl 6. 000 Araptan(Trkmen) mteekkil bu kk kuvvete hcum edemediler. Bunun zerine sultann hizmetinde bulunan 1. 000 Frenk atl hiddet ile alevlenerek dilerini gcrdattlar ve yzlerinin zerina ha iaretleri yaparak bu sapk adamlarn zerine hcum ettiler. Daha sonra Araplar (Seluklu Trkmen askerleri) da bunlarla birlikte hareket ederek Trkmenleri emberlediler ve hepsini kltan geirerek mahvettiler. Bunlardan erkek, kadn, ocuk, hayvan velhasl hibir ey kltan kurtulamad ve bylece bu fitne bastrld. 224 Babaler, bu ayaklanmada kadn ve ocuklaryla birlikte savamlard ki, karsndaki gler,Trkmenlerin dmanlaryd. Bunlar arasnda ; Grci v Krd leker-i carrar Ekserinun belinde var znnar szlerinde ad geen Grciler ve Krtlerde yerini almt. Onlara kar koyan Trkmenlerin direni yntemi, Byk Seluklu Sultan Sancarn ordularn bozguna urattnda da uyguladklarndan farkl deildi. 1240 ylnda Gneydou Anadoludaki Trkmenler arasnda balayan ve hzla yaylan Baba Ayaklanmas Anadolu Seluklular bakmndan nemli bir dnm noktas olmutu. Asl nedeni ekonomik bozukluk olan bu ayaklanma, Seluklularn uygulad kta sistemiyle zengin toprak sahipleri ile kyller arasndaki uurumu ortadan kaldrmak istemelerine ramen bunu baaramamalaryd. Anadoluda Bizans aristokratlar ile halk arasndaki ekonomik uurum iyice bymt. kta uygulamasyla topraklar, savalarda yararllk gsteren baz askerler ve Trkmen beylerine verilmiti. ktalarn zerinde yaayan Mslman ya da gayrimslim halk, ikta sahiplerine belli oranlarda vergiler dyordu. Bu vergilerin karl olarak topra kullanyor ve kazan elde ediyordu. Gebe ya da yerleik olarak yaayan Trkmenler airet mlkiyeti esasna gre topraklar kullanyorlard. lk zamanlar iyi ileyen bu sistem, zellikle II. Kl Aslann lkeyi oullar arasnda pay etmesiyle bozulmu, ehzadelerin birbirleriyle olan iktidar mcadeleleri ekonomide byk sorunlar yaratmt. Kylerde toprak aalarnn ortaya kmasyla ger Trkmenler tarafndan ortak kullanlan topraklar, iktalarn vakflara dntrlmeye balanmasyla miri arazi azalmt. nceki uygulamalarda iktann sahibi ldnde devlet ikta sahibinin toprann byk bir ksmna el koyduu iin, ortak kullanm alanlarn sabit kalyordu. Fakat, ikta sahipleri sa iken, iktalarn vakf haline getirmeye balayarak miraslarn korumaya baladlar. Bylece iktalarn vakf arazisine dnmesiyle Trkmenlerin kulland topraklar azalm, hayvanlarn otlatacak mera ve klak bulmakta zorluk ekerek byk bir geim skntsna dmlerdi. Bu nedenle, Trkmen airetleri geimlerini salamak iin yaylak ve klaklar arasndaki sklkla yer deitirmeye balamlar bu gler srasnda yerleik halk ile gerler
224 Abul -Farac Tarihi Cilt:2 Sf:539-40 Trk Tarih Kurumu 1999

191

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

arasnda atmalar artmaya balamt. nk, Trkmenler g srasnda ekili arazilere zarar veriyor, bazen de ihtiyalarn karlamak iin ky ve kasabalar yamalyorlard. atan her iki tarafta Trkmen asll olmalarna karn, ehir ve kylerdeki yerleik halk ile gebe Trkmenler arasnda birbirini hor grme ve dmanlk duygular artyordu. Anadolu Seluklular da Byk Seluklu devletinde olduu gibi devlet kademelerinde Trkmenlere yer vermiyor, ynetimde tecrbe sahibi ranllar tercih ederek Fars kltrne eilim duyuyorlard. Buna karlk, Trkmenler de devlet ynetimine kar direniyordu. II. Gyaseddin Keyhsrevin kt ynetimi 1237-1246 yllarnda Trkmenler zerindeki basklar iyice artrd. Mltezimler, 225 halk ar vergiler altnda ezerken. Trkmenler de btn bunlara yama yaparak karlk veriyordu. Bu dnemde Alaaddin Keykubatn olu olduunu iddia eden Ahmet adl bir Trkmen, Bat Anadoluda faaliyetlerini artrp Konyay ele geirmek zere ayakland. Vezir, ordunun yan sra kendi zel muhafzlar ve cretli Kpak ve Krtlerden oluan askerleri ile ayaklanmay bastrd. Ardndan baka bir isyan patlak verdi. Vayuz adl Trkmenin kard isyan da kanl bir ekilde bastrld. Bu isyanlar devam ederken 1249 ylnda Celleddin Karatay, Konyada Ahileri silahlandrarak vezirin evini bastrp, Isfahanl Veziri, Mart aynda ikence ile ldrtt. 1254 ylnda Kayseride Trkmenlerin desteiyle kendisini sultan ilan eden zzettin Keykavus, kardei Mool yanls Pervane ve Mevlevler ile baz zengin Ahilerin desteini alan Rkneddin ile savatlar. Bu savan ardndan zzettin Keykavus iktidar tek bana ele geirdi. Devleti dzene sokmaya alan zzettin Keykavus, Mara ormanlarn mekan tutmu ve buradan Suriye ile ukurova taraflarna aknlar dzenleyip yama yapan Aaeri Trkmenlerine kar sefer dzenleyince Trkmenlerin desteini kaybetti, Bu sefer devam ederken Mool Baycu, Anadoluyu istila etti. Baycunun onayyla Seuklu Sultanlna 1257 ylnda Mool yanls Rkneddin Kl Arslan getirildi. zzettin Keykavus halk, Moollara kar savaa arp Dou Anadoluda byk bir Trkmen direnii ortaya koydu. Ancak, Baycu ve ibirlikilerine kar gleri yetmedi. Yezid inancna sahip Krt kkenli eyh Adi*, Baycu tarafndan Malatya ve Harput eyaletleri yneticiliine getirildi. zzettin Keykavus, nl kahraman komutan Ali Bahadr Malatyaya gndererek blgedeki Aaeriler ile birleip, Moollara kar byk bir saldr balattlar. Ne yazk ki, bu saldrlarn ardndan Aaeri Trkmenleri byk bir katliamdan kurtulamadlar.226 Yerleik yaama gemi olan Trkmenlerin bir blm medreselerde verilen eitim ve devletin destei sonucu Snnilii benimsemeye balayarak yeni bir sosyal statye sahip oluyorlard. Ger Trkmenler arasnda ise, farkl inanlar egemendi. Bunlar, Trkmen babalarnn basitletirerek ortaya koyduu tasavvuf dncesini benimsiyordu.

225 Devlete ait rsum ve vergilerden birinin tahsil edilmesini gtr olarak stlenmi grevli, tahsildar * Hakkari Musul ve Sicar yresinin dalk blgelerinde yaayan Krtlerin inan olan Yezidi mezhebindendi. Yezidiliin kurcusu olan ve 1072de Suriyenin Baalbek civarlarnda doan eyh Adinin Emevi soyundan olduu ileri srlr. Suriyede ii Fatmlerin egemen olmas nedeniyle onlara tepki gstermi, Emeviler hakknda ileri srlen fikirleri reddederek Emevileri savunmutur. Hakkari dalarnda yaptrd zaviyesinde faaliyetlerini srdrm,1162 ylnda lmtr. Muaviyenin olu Yezite insan st nitelikler izafe ederek Yezitin uygulamalarn savunarak, mam Gazali ile yakn dostluk kurmutur. Taraftarlar onun, Allah ile beraber olduuna ve rzklarn verdiine inanrlar. Namaz klmazlar. 226 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2111 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

192

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Anadolu Mslmanlamadan nce Hristiyan olan ve Mani dininden etkilenmi olan Paulicien (Pavlikyan) mezhebinin yaygn olduu blgelerde, dnyadaki ktlkleri ortadan kaldrmak iin bir kurtarc (Mehdi) gelecei inanc yaygnd. Bu dnce amanizmde de yaygn olan bir dnce idi. Trkmenler, aman dinin ve smaili (Batn) inancnn da etkisiyle bir kurtarcnn gelerek kendilerini kurtaracan bekliyorlard. Mara, Adyaman, Malatya, Elbistanda Baba shak*n ortaya karak, Pavlikyanlar ve Trkmenleri bir araya getirmesi, bir isyann balamas iin gerekli btn koullar oluturmutu. II. Gyaseddin Keyhsrevin baarsz bir hkmdar olmas, dier yandan isyan Harzemliler ve Eyyubilerin desteklemeleri, zor hayat koullarn deitirmek isteyen Trkmenleri ayaklanmay balatmalar iin tetikledi. syan bastrlmt ama, Baba Olayndan ypranan II.Gyasettin Keyhsrev ve veziri Sadeddin Kpekin basiretsiz ynetimlerinden cesaret bulan Moollar da Seluklulara saldr iin gerekli gveni kendilerinde bulmutu. Baycu Noyan komutasndaki Moollar, Grc ve Ermenilerin desteiyle Erzurumu istila ederek, Erzincan ve Kemah yamaladktan sonra 1243 ylnda Sivasn, Zara ilesi yaknlarnda Seluklu ordularnn yenilgisiyle sonulanan Kseda Savan da kazanmlard. Bu zaferle Moollar, Sivas ve Kayseriyi ele geirip, yamaladktan sonra Mehed ovasnda on binlerce kiiyi hunharca katledip, Erzincanda, halk katletmilerdi. Malatya subas Reididdinin hazineleri alp Halepe kamasnn ardndan, Ermeniler blgede byk bir Trkmen katliam yaptlar. Bunun zerine Trkmenlerin ard arda isyanlar karmasyla ticaret durdu. Tarm alanlarnn bozulmasyla lkede ktlk ba gstermeye balad.

227Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar Babailer syn Sf:92-932 te bulunan aadaki alnt Baba shak, Baba lyas ve onun olu Muhlis Paa hakknda kendi anlay erevesinde bilgi vermektedir. *-Ebul-Hayr- Rmnin Saltuknamesine gre; Sebzevarl bir Rfznin, Mazderanl Mervan neslinden birisinin kzyla evliliinden shak- Mazderan doar. eytan birgn shaka grnp, kendisini Hzr Aleyhisselm olarak tantp, shak dnyadaki adaletsizlie son vermek iin grevlendirir. Bu nedenle ona,, adaleti yerine getiren anlamna gelen Dadger adn verir.shak, bana yeil sark sarararak zerine kzl balayp kendisini Seyyid ilan eder. eytan ona sihir ve by retir. Bu srada Estervayenin beyi olan Mirza ile anlap onu kendisine vezir yapar. eytan, Hzr klnda Boz Ata binmi olarak gelip, hur srasnda hutbeden ilk halifenin ( Bekir, mer ve Osman) adnn karlmasn tler. eytandan rendii sihir ve kerametleri halka gsteren shak, btn blgeyi ele geirir. Sultan zzettin onun zerine asker gnderirse de baarl olamaz. Bu srada Baycu komutasndaki Moollarda shaka katlr. Bu srada Gilanda lyas ortaya kar ve shaka katlr.Kendisini Seyyid, ilan eden lyas, evresindeki Rafzleri etrafnda toplayarak her taraf birbirine katar. eytan buna, etmur yada enmur adn verir. Bu srada Meas meliki ryasnda Cebraili grr ve kendisine peygamberlik verildiini mjdeler. Ayakland taktirde, Dadger ve etmurun kendisine katlacan bildirir. Peygamberlik iddiasyla ortaya kar.Ad Muhsin olan bu melik iyi bir airdir. Bir yaz yazp, Dadger ve etmura gnderir, fakat her ikiside Muhsinin teklifini reddederler. O da peygamberlik iddiasndan vaz geip Mehdi olduunu ilan eder. Bu srada Sar Saltk, Sultan zzettinin ricasyla Rfzler ile savamaya balar, nce Dadgeri yenip, daha sonra da etmur zerine saldrr. etmur,irvanda bir kaleye ekilir fakat bir mddet sonra yakalanp kafas kesilir.

193

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1251 ylnda Diyarbakr ve Meyyfrkin yresine giren Moollar, Suru, Harran ve Urfada binlerce insan ldrp, yamalamlard. Klamak iin Anadoluya giren Baycu Noyan 1256 ylnda, Seluklu birliklerini Konyada sktrdlar. Moollarn, Dou ve Orta Anadoluyu istila etmesiyle birok Trkmen gurubu Malatya, Harput, ile Frat- Musul yrelerine yerletiler. Hlg Han, Suriye seferi srasnda 1257 ylnda Mardin ve Meyyfrkin (Silvan) i ele geirince, Silvanda kuatmaya kar byk bir direni balad. Kuatma altndaki ehirde alk ba gsterince halk, kedi, kpek ve fareleri yemek zorunda kald. Direni krlp halk teslim olunca, Moollar ehre girdiklerinde alktan lm ve birbirleri zerine yl binlerce insan lsyle karlatlar. Seluklu lkesinde meydana gelen iktidar boluu nedeniyle taht kavgalar sonucunda Anadolu, tamamyla Mool egemenlii altna girmi ve Seluklular, Moollara vergi demeye balamt. Babasn ldrmek ve vatana ihanetle sulanan II. Gyaseddin Keyhsrevin 1258 ylnda kendini boarak ldrmesinin ardndan yerine oullar Rkneddin Kl Arslan ve zzeddin Keykvus birlikte Seluklu tahtna getiler. Abaka Han tarafndan bodurularak ldrlen Rkneddin Kl Arslann yerine drt yandaki olu III. Gyaseddin Keyhsrev geti. 1260 ylnda yaplan Aynucalut Savanda Memlk Sultan Baybars, Moollara Anadoluda ilk ac yenilgiyi tattrd. Bylece slam lkelerinde Baybarsn yldz parlamaya balad. slam toplumlarnn koruyucusu olun Baybarsa, Berke Han, kzlarndan birini vermi, Bu evlilikten doan Said Muhammed Hana, Nasrddin Berke Han ad verilmiti. Berke Hann lmnden sonra Altnordu Devletinde yeniden Mslman olmayan hanlar ynetime gelmeye baladlar. Bunlardan zbek Han, 1312 ylnda Zengi Atann halifesi eyh Seyyid Ahmet Atann etkisiyle tekrar Mslman oldu. 228 Baybarsn sultanlk verecei vaadleriyle Msra ard zzeddin Keykvus, bu davete gitmeyip, komutanlar Ali Bahadr ve Uurlu ile Sivrihisar yaknlarnda Pervane ve Alncak Hana kar savaarak yenildiler. Bu yenilgi zerine Konstantiyyeye kap ailesiyle birlikte Aynoz Kalesine hapsedilmiti. Bizans kaynaklarna gre, mparator Mihaile, Moollara kar birlikte savamay nermi, bu olmad taktirde kendisine yerlemek iin bir ksm Bizans arazisinin verilmesini istemiti. Muhtemelen Mihail Dobruca * blgesini kendilerine vermi, Sar Saltukda yandalaryla birlikte Dobrucaya yerleerek burada eskiden etkin olan Saint Nicolasa inananlar etrafnda toplayarak onun mridlerini kendi saflarna ekmiti.229 Daha sonra zzeddin Keykvus ve yanndakiler Bizans tahtn ele geirme faaliyetleri nedeniyle Aynoz Kalesine hapsedilmi, Berke Han, zzeddin Keykvusu 1265 ylnda hapisten kurtarmt. Ardndan Sar Saltuk ve beraberindekiler Berke Han ile Sudak almlar Berke Han da, kzn zzeddin Keykvus ile evlendirerek bu yerleri kendisine ikta olarak vermiti. zzeddin
228 Barthold Prof. Dr. V. V Orta Asya Trk Tarihi Dersleri Sf: 154 alar Yaynlar 2004-Ankara * Burann halk kken bakmndan Trktr.Bunlara tak ad verilir. Kantemirin belirttiine gre, taklar misafirleri ok severler. Bunlarn kylerinden herhangi bir yolcu getii zaman, ulus ve din ayrm yapmakszn her ailenin by kap nne karak sonsuz bir nezaketle evine davet eder. 229 Ocak, Ahmet Yaar- Menakbnameler Sf:16 TTK Ankara 1997

n adol u da Moo l lar a D ir en i

194

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Keykvus, 1278 ylna kadar Krmda yaad. Anadoluda byk bir kahraman olan zzeddin Keykvus, halkn ba tac olmutu. Onun yaad dnemde Krmda, Alevi inancn egemen olmutu. Seyyah bn Batuta, Krm ziyaret ettii srada grdklerini yle anlatyor: Krm toprana ayak basarak az ileride bulunan kiliseye yneldim. Mabette sadece bir rahip vard. Duvarda banda sar, belinde klc, elinde mzrayla bir Arap tasvir edilmiti. Resmin nnde ya kandili vard. Rahibe dnerek: Bu resim kimin dedim. u cevab alnca hayretten donakaldm: Bu Peygamber Alinin resmidir!230 Anadolu Seluklularnda, zzeddin Keykvusun kasnn ardndan balayan dnem, Pervane Dnemi olarak adlandrlr. Bu dnemde, zzeddin Keykvus adna, Ankara ve ankrda isyanlar karld. syan karan komutanlar stanbula gittiler. Daha sonra Tokat ve Aksarayda kan isyanlar, 1263 ylna dek devam etti. 1262 ylnda Karaman Bey, Trkmen dostu zzeddin Keykvusun haklarn savunmak iin Konya zerine yrd. Byk tccarlar, emlak sahipleri Mevlevler, Snniler ve baz Ahi nderleri tarafndan byk bir destek gren Pervane, Karaman Beyi pskrttler. Daha sonra Ermeniler ile yapt savata Karaman Bey ldrld. 1277 ylnda Elbistan Savanda Baybars, Muineddin Sleyman Pervane ynetimindeki Seluklu ordusunun destei ile Mool ordusunu yendi ve Moollarn bir ou ldrlerek, bir ou da tutsak alnd. Seluklu askerlerinin nemli bir blm Baybarsn emrine girdiler. Seluklularn Baybarsla anlap, Moollarn yenilmesine yol atklar gerekesiyle almak iin yeniden Anadoluya gelen lhanl hkmdar Abaka Han, intikam saldrsnda Semerkant tan, Kayseriye kadar alt milyon civarnda insan ldrd. lenlerin iki milyonunun sadece Badat ve evresinden olduu deiik kaynaklar tarafndan belirtilmektedir. Bu saldrlarda birok kent tarla haline gelmi, Ts ehrinde bulunan mam Rza Trbesi de yerle bir edilmitir. 1277 ylnda Harzem kkenli Diyarbakr Emiri Baycar, Seluklulara kar ayaklanp, Llve Komutan Hatrolunu, Moollara teslim etti. Hatrolunu paralayp ceset paralarn deiik illere gnderen Moollar, bu ekilde isyan bastrm, gzda vererek halk sindirmilerdir. Baybarsn Anadoluda bulunmasndan yararlanan Baba syanlarnn nderlerinden Nure Sufinin torunu Karaman Boyu Beyi, Karamanolu Mehmet Bey, Erefoullar ve Mentee oymaklarndan toplad onbin kiilik bir orduyla Aksaray zerine yrm, bu srada Anadoluda bulunan Baybarsa lkesine geri dnmeyi ertelemesi ve kalmas iin telkinlerde bulunmutu. Ancak, Baybars bu telkinlere cevap verme gereini duymadan lkesine geri dnmt.

230 Tanci bn Batuta bni Batuta Seyahatnamesi Sf: 310 Yap Kredi Yaynlar 2005

195

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

i y avu ( C im r i ) Su l tan , Kar am ano lu Me h me t Bey V e zir

Anadoluda karklklar srerken Karamanolu Mehmet Bey, Krmda bulunan II. Keykavusun, ya kendisinin yada oullarndan birinin gelerek tahta gemesini istedi. Ancak onlarn gelmesi zaman alaca iin, Keykavusun olu olduunu ne sren bir dervi olan Aleddin* (Gyasettin) Siyavuu* hemen Sultan ilan etti. Trkmenlerin desteiyle onu Konyada tahta oturtarak adna para bastrp, kendisi de onun veziri oldu. Trkeyi resmi dil ilan ederek Farsa yazmalar yasaklad. Trkmenler, krmz balklar, krmz izmeleri ve siyah kilimleriyle Konyaya girdiklerinde231 Siyavu. 19 Mays 1277 gn tahta oturdu ve 37 gnlk bir ynetim srdrdler. Asyada ta stnde ta, omuz stnde ba brakmayan ve Anadoluyu da talan eden Moollardan yardm alan III Gyasettin Keyhsrev, Konya zerine yryerek, Karamanolu Mehmet Beyi Ermenek taraflarna ekilmek zorunda brakt. Kurbaa Hisar civarnda meydana gelen iddetli arpmalarda kardeleriyle birlikte Mehmed Bey ve amcas ld. Aleddin (Gyasettin) Siyavu, kaarak kurtulduktan sonra kuvvetlerini toplam ve Aksarayda yeni bir isyan karmt. Bu isyan da, Moollar tarafndan bastrld. Borlu ve Altnta taraflarnda III.Gyasettin Keyhsrevin kuvvetleri tarafndan sktrlan Aleddin (Gyasettin) Siyavu, Germiyan Trkmenlerinin yanna kamt. Germiyan Trkmenleri Siyavuu, yakalayarak III.Gyasettin Keyhsreve teslim ettiler. Aleddin (Gyasettin) Siyavuun, Baba lyasn halifesi olduu iddia edilerek, 1279 yl Haziran aynda diri diri derisi yzld ve iine saman doldurularak Anadolu ehirlerinde tehir edilerek halk sindirildi. Cimri Olay232 ve Baybarsn Anadolu ilerine kadar gelmesi, Moollarn Anadoluyu igal etmelerine ve lkeyi tek elden ynetmelerine de yol am olmasnn yannda Orta ve Bat Anadoludaki Trkmenlerin ynetime mdahele edebilecek bir ounlua ve bilince ulatn gstermesi bakmndan nem tamaktadr. ikariye gre, Seluklu Sultan III.Gyasettin Keyhsrev Karamanolu Mehmet Beyin balatt hareketin ardndan iki yl kadar Beyehir dalarnda iki yl saklanm, daha sonra sakland Ebusar Kalesinden ayrlp yz adamyla birlikte Osmanllara snmt. Osman Bey kendisini arlam, III.Gyasettin Osman Beye; Hani tahtm, hani mlkm, hani sa ve solda olan beylerim? Karaman bana bir i eyledi ki, dnyada kimseye eylemedi. Konya gibi ehrimi bana ramen , Cimri adnda bir haramiye balad. diye ikayette bulunduunda Osman Bey; Padiahm biz onunla cenge kadir olamayz diye cevap vermiti.233

* Alaaeddin ad Seluklu Sultanlarna verilen genel bir addr. * Asl adn unutturmak amacyla isyn sonrasnda Cimri lakabyla anlmtr. Tarihte bundan sonra meydana gelen birok ayaklanmada ayaklanmaya katlanlar iin de szcn oulu olan ecamire denildi. 231 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2133 Tekin Yaynevi -1989 stanbul 232 Uzunarl . Hakk Osmanl Tarihi - Cilt. 1 Sf. 16 233 Armutlu Dr. H. Mehmet Karamanoullar Tarihi Sf: 112 Karaman Valilii Yaynlar 2001

196

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osman Beyin bu davran baz kaynaklar tarafndan ne srlen, Osmanllara beylik izninin Karamanllar tarafndan verildiine, delile olarak gsterilmektedir. Karamanolu Mehmet Bey, Konyay ele geirdiinde zzettin Keykavusun olu olan Alaeddin Siyavuu tahta karm ve 12 mays 1277de ise Trkenin resmi devlet dili olduunu ; imden geru divanda darigahta barigahta meydanda ve pazarda Trkeden gayr dil kullanlmaya uymayanlarn boynu vurula diyerek fermanla ilan etmiti. Osmanllardan istedii destei alamayan III.Gyasettin Kefede bulunan Hasan Giray Hana mektup yazarak destek istemi, o da gemilerle Sinopa geirdii bir ordu ile Anadoluya gelmiti. 1280 yl balarnda Tatar Hasan Giray Han, Karamanllarn en byk destekilerinden olan Aydnoullar ve Germiyanllar nceden yok edip Mehmet Beyi desteksiz brakma planlar yaptlar. Bu srada Osman Beyden de destek istediler. Fakat, Osmanllar destee yanamad.Yaklak doksan bin kiilik Mool ordusu Akehir zerinden Konyaya geldiler. Siyavu (Cimri) taht brakarak ekildi. Tekrar III.Gyasettin tahta oturdu. Gyasettin, Karamanolu Mehmet Beye bir mektup yazarak; Ey Karamanolu, btn beylerimi yok ettin, hazinemi yamaladn niin tahtm Cimriye verdin? dedi. Buna karlk Mehmet verdii cevapta; Ey Alaeddin, ben padiahlk iin varmadm. Atamn kann senden almak iin geldim btn evreni iki kardeini, alt vezirini, yedi bin askerini yok ettim. te hazrm, senin yaptn gibi kadn gibi kamyorum.diyerek kendisinden sayca ok stn olan Moollara kar yiite direnie geti. Kendisine destek salamak iin Sivasa gnderdii kardei dnmemiti. Ancak Mool ordular ok byk bir saldr dzenlemi yenilgi kanlmaz bir hal almt on yedibin askeriyle altm yedi bin Moola kar arpyorlard. le sonlarna doru Karamanolu Mehmet Bey ve kardeleri Halil ile Kasm ldrldler.234 Karamanolu Mehmet Beyin ve kardelerinin mezar Karamann Eminler kyndedir. Moollarn Anadolunun ynetimini dorudan stlenmeleri zerine vezirler ve valiler halk zerindeki smr ve talan daha da artrdlar. Kanl boyutlara ulaan taht kavgalar karsnda Anadoluyu yneten Mool hanedan yeleri, vali ve komutanlar da zaman zaman merkezi ynetime kar ayaklanarak, halkla birlikte hareket ediyordu. 1295 ylnda Hlagnn torunu Baltu, ilhan olmutu. Buna kar kan Argun Hann olu Gazan Hazan, Baltuyu devirip lhanl ele geirdi. 1296 ylnda Baltu ayakland ise de baarl olamad. lk ayaklanma, 1296 yl balarnda Pervaneoullarnn destekledii Togaar tarafndan balatld. Gazan Hann kkrtmasyla balayan ayaklanmada Togaar ldrld. 1297 ylnda ise, Anadoluda bamsz bir devlet kurmay amalayan Baltunun ayaklanmas balad. Karamanoullar ve Sultan Mesut da, bu ayaklanmay destekledi. Bu ayaklanma balaynca Gazan Han, Baltuyu yanna ard, fakat o gitmeyince, otuzbin kiilik bir kuvvetle Baltu zerine yrd. Baltunun komutanlarndan Arab ile Slemi saf deitirerek Gazan Hann tarafna geince, Baltu Trkmenlerin arasna snmak zorunda kald. Karamanllar arasnda gnn koullar gerei fazla barnamayan Baltu, Ermenilere snmak zorunda kaldysa da, Ermeni Kral, Baltuyu Gazan Hana iade edince Baltuyu destekleyen Sultan Mesut, tahtn kaybederek rana srgne gnderildi. Yerine III.Alaaeddin Keykubat Seluklu tahtna oturtuldu.
234 Armutlu Dr. H. Mehmet Karamanoullar Tarihi Sf: 115 Karaman Valilii Yaynlar 2001

197

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Anadoluda meydana gelen olaylar arasnda dikkati ekenlerden birisi de Sinopta Pervaneolu Mehmetin askerlerini besleyebilmek iin Kastamonu ve ankr civarlarnda, gelecek yllara ait vergileri toplamak iin yapm olduu zulmdr. Pervaneolu Mehmet daha sonra Konyaya gelip yksek mevkideki devlet memurlar da dahil olmak zere zenginleri ikence ile ldrp servetlerine el koyarken, te yandan Maliye Bakan olan Tiflisli Kemaleddin de Amasya, Samsun ve Aksarayda benzeri uygulamalarla vergi tahsilat yapyordu. Bu hakszlklar karsnda Aksaray halk, bunlara kar yerlerini terk ederek direnmeye balad. Aksarayllar, yerlerini terk ederken duvardaki hasrlarn dahi gtrdler. Bu eylem karsnda lgna dnen Tiflisli, ekinleri yamalamak istedi fakat ekinlerde henz yeil olduu iin eline bir ey gemedi. Anadoluda vergi toplamak iin zulm devam ederken, Baycu Noyann torunu olan Sulam(Slemi), Moollarn Anadoluda srdrd uygulamalara kar 1298 ylnda isyan balatt. Memlklern desteini alan Trkmenler, Mara ele geirmilerdi. Karaman dalarn ele geiren Slemi, elli bin civarnda atl askeri ve Trkmenlerin desteiyle Anadoluda yeni bir devlet kurmak iin Moollara kar byk baarlar kazand. 1299 ylnda Gazan Han, Kutluah, oban, Mulay ve Sutay gibi nl komutanlarndan oluan bir orduyu Slemi zerine gnderince Erzincanda Akehir civarnda iki taraf arptlar. Sava srasnda Slemiin, ordusunda bulunan Moollar saf deitirerek Gazan Han tarafna getiler. Slemi sava kaybetti ve Memlklere snd. Slemi daha sonra Anadoluya dnp, Kuzeybat Trkmenleri arasnda ordu toplamaya alrken, Ankara civarlarnda yakalanarak ldrld. Halk zerindeki bask ve zulm hergn yeni bir isyann balamasna neden oluyor, isyanlar bastrlyor, insanlar lyor, ehirler yaklp yklyordu. Her tarafa lm saan ordularyla nlenmi, Nuh Tufannn dalgalaryla yaran ordulara sahip, Mool mparatorluunun da sonu gelmiti, kyordu. Anadolu halk iin her yan, kan, lm, sava, siyasal mcadele, ktlk ve smryd. Toz duman iinde etraf aydnlatan klar da ortaya kmaya balamt. Seluklu ordusu da huzursuzdu. Nide Andugi Kalesinde Kongurtrk ve Ulukla Kalesinde Sabkddin ayaklanp, iki yl sreyle Nide ve civarn yamaladlar. Blgedeki maarlar kendilerine snak yapan Budnoullar Nide snrlar ile Kzlrmak arasndaki kyleri basp davarlara el koydular. Daha sonralar kendilerine bu blgelerin ikta olarak verilecei vaadiyle kandrlarak ldrldler. Seluklu lkesinde, devlet ynetiminde yer alanlar da halk yamalama yolundaydlar. Gazan Hann Anadoluya vergi reformu yapmak zere gnderdii Vezir Yahya, bir hayduttan farksz uygulamalaryla byk bir tepki alyordu. Anadolu erafnn srekli ihbarlar sonucu Gazan Han tarafndan yarglanarak ldrld. te yandan III.Alaeddin Keykubat, Harputta Kad Mecdettini ar servet sahibi olmakla sulayarak kendisinden ikenceyle 500 bin dirhem ald. Kad daha sonra daha sonra servetinin yerini aklad iin affedildi fakat grd ikencenin etkisiyle ld. Kendisini karlamaya gelmi olan eski elilerden doksan yandaki Nurettin ahaptan 40 bin dinar isteyen III.Alaeddin Keykubat, Nurettin ahap karl havada rl plak olarak soukta bekleterek lmne neden oldu. O ldnde olu Malatyada ayaklanarak vergi toplayclarn yakalayp topladklar paralar ellerinden ald. Bunun zerine III.Alaeddin Keykubat, Malatyay kuattysa da baarl olamad. Bunun benzeri uygulamalar karsnda Gazan Han, bir yarlk kararak: III.Alaeddin Keykubatn, yaylakta ve klakta, yaz ve k mevsiminde Abuka Han ile bir198

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

likte bulunmasn Abukann onay olmadan hibir i yapmamasn emretti. Bylece, III.Alaeddin Keykubatn halkna bir zarar vermesini engellemek istedi. 235 Bu yarlk zerine Sultan III.Alaeddin Keykubat, Abukann yanna getirildi fakat kamak isterken yakalanp ldrld. Daha sonra o srada randa srgnde bulunan Mesut, tekrar 1303 ylnda Seluklu tahtna karld. Zayf bir kiilie sahip olduu iin varl ve yokluu belli olmad. Gazan Han dan sonra onun yerine geen ve Erdebil Tekkesine her yl eker, arap, bal ve ya yollayan Olcaytu Han, 1312 ylnda Memlk lkesine bir sefer dzenlediyse de baarl olamad. Bu sralarda Karamanllar, Konyay ele geirerek Moollarla ibirlii yapan Ahilere kym yaptlar. Bu srada Mevlevlerin Mool yanls tutumunu eletirdiler. 1314 ylnda Emir oban Bey, Konyay Karamanllardan geri ald. Olcaytunun lmnden sonra yerine geen Ebu Said Bahadr Han dneminde Emir oban, lhanl mparatorluunun en nemli mevkiine getirildii iin, blgeden ayrlarak Anadoluyu olu Timurtaa brakt. Timurta, Anadolu erafn etrafnda toplamay baararak etkinliini artrd. Koyu slamc bir izgi izledii iin lkede kafirler haricinde hibir kimse arap iemiyordu. Timurta kendini ahir zamann kurtarcs Mehdi ilan etti. Bu dnemde byk bir ktlk ve ekirge istilas yaand ki, baz tarihiler, kadnlarn kedi gibi ocuklarn yediini yazarlar. 1307 ylnda Gney Dou Anadoluda Musa adnda bir Krt de, kendisinin Mehdi olduunu ilan etti. Timurta, Mehdiliinin yan sra 1322 ylnda sultanln da ilan etti. Hutbeyi Msr Sultan yerine kendi adna okutmaya balad ve sikke kestirdi. Bu gelimeler zerine Emir oban, olu zerine ordu gndermek zorunda kald. Ancak, uzlama saland iin sava yaplmayarak Timurta affedildi. Emir oban olunu kkrtan evreyi cezalandrarak onu grevde brakt. Anadoludaki Trkmen beyleri zerine yryen Timurta, bir ounu ldrmt. Bu sralarda randa meydana gelen olaylarda babas Emir oban da ldrld. Timurta yerine Eretna Beyi vekil olarak brakp, Msra gidince, Gney Anadolunun Trkmen beyleri Timurtan babalarn ldrdn ileri srp intikam almak iin Nasra bavurdular, bunun zerine Nasrda, Timurta ldrtt. Daha sonra Timurtan olu Hasan da Anadoluda g toplayarak taht mcadelesine giriti. Timurtan lmnden sonra Anadolu Mool basksndan bir nebze kurtulmutu. Fakat Anadolunun byk bir blmnde Moollarn egemenlii devam ediyordu. Celayirli Hasan (Byk Hasan) lhanl tahtn ele geirmiti. Bu srada Kemah Kalesinde hapiste olan Timurtan olu Hasan (Kk Hasan) ortaya karak yaknlarndan Karaeri olarak tannan Hamza Beyin Timurta olduunu ne srp onu hkmdar ilan etti. Kk ve Byk Hasanlar arasndaki mcadele uzunca bir sre devam ederken Badad ve evresi Byk Hasan, Azerbaycan ve Bat ran Kk Hasann elinde bulunuyordu. 1340 ylnda Erzurumu alan Kk Hasan, 1343 ylnda Sivas zerine yrd, ancak Eratna Bey, Kk Hasann ordusunu datarak yendi. Anadolu Seluklularnn ilk dnemlerinde Hallar ile uralrken, daha sonralar savalarn azalmas ve lke iindeki bar ortamnn etkisiyle, imar hareketleri artmt. Devletin resmi yazma dili Farsa idi. kinci Kl Arslan ve olu Rkneddin Sleyman dnemi (1156-1192) bilimsel ve sosyal bakmdan bir ilerleme dnemi oldu. Rkneddin Sleymann dneminde lke dndan birok yazar air, alim, sanatkar, fikir ve inan nderi Anadoluya geldi. Orta Asyadaki Mool istilasndan kaanlar arasnda Mevlnann babas Bahaeddin ve onun rencisi Tirmiz de bulunmaktadr.
235 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2153 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

199

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1210 1219 yllar arasnda tahta bulunan zzettin Keykavus bilgili bir hkmdar, ayn zamanda airdi. Onun dneminde edebiyat ve fikir alannda nemli gelimeler oldu. Bu dnemde ger Trkmenler, yoksul kyller ve esnaflar Ehlibeyt (iilik- Alevlik) yanlsyd. Saraya yakn evreler ve medreselerde devletin katklaryla zel eitim alanlar Ehlisnnet (Snnilik) taraftaryd. Halk, bu iki inan akmn temel alarak guruplamaya balad. Kk gruplar halinde olan dnce akmlar bu iki temel dnceden birisine yaklaarak varlklarn srdrmeye alyorlard. Mutezile,* hvan l safa,**Mazdeklik,*** Karmatlik,**** Hrremlik, *****smaillik ****** , Batnlik,******* Ehlibeyt yanls olan inan akmlaryd. Bu akmlarla birlikte Trkmen dilini ve kltrn temel alan, insanlar en yce g olarak alglayan Hac Bekta Velnin ve dier Horasan erenlerinin ortak dnce ve inan sistemi Bektalik domutur. Hac Bekta Vel Dergh bu dnemde ynetimin basklarna ve bu basklarn halk arasnda meydana getirdii eliki ve olumsuzluklara kar direnme merkezi olmutur. Bu dnemde, Orta Asyadan batya yaplan yeni glerle birok dervi, mutasavvf, dede, baba ve dnr Anadoluya gelmeye devam etmektedir. Bunlar arasnda, TrkistanHorasan-Mvernnehr den gelen, Melmlik, Yesevlik ve Vahdet- i Vcut gibi akmlarn temsilcileri byk bir nem tar. Bunlar arasnda: 1241 ylnda len Muhyiddin Arab ve 1274 ylnda len Sadreddin Konevi Ahlakl temel alan gre sahiptiler. 1256 ylnda len olan Necmeddin Razi ve 1228 ylnda len Bahaeddin Veled ile 1240 ylnda len Burhaneddin Muhakkik-i Tirmiz ise Kbrevliin, 1237 ylnda len Evhaduddin Kirmande Suhrevirdliin temsilcisiydi.
* Mutezile. Halife Osmann ldrlmesinden sonra Hz.Ali ya da kartlarn onaylamak yerine orta yol izleyenler iin kullanlan terim. Mutezilenin kollar:Vasiliye, Amriye, Huzeyliye, Nazzamiye, Asvariye, Muammeriye, Biriye, Hiamiye, Murdariye, Caferiye, skafiye, Summamiye, Cahiziye, ahhamiye, Hayyatiye, Kabiye, Cbaiye, Behemiye. ** hvan l safa: Arapasaflk Kardeleri Temel ilkeleriBilimden korkmamak, hibir kitab deersiz grmemek, herhangi bir inanca banaz bir ekilde balanmamak olan inan akm *** Mazdeklik, Kurucusunun Zerdt-i Huragan olduu sanlmakla birlikte adn en byk yaycs olan Mazdekten almtr. Ahlakl davran esas alr, nsann ldrlmesine ve et yenilmesine kardr. Kardee ve karlkl yardmlama iinde, mallarn ortak kullanlmasn savunur. Mazdek, ; Mal insanlar arasnda ortaktr. zira insanlar Tanrnn kulu ve Ademin evladdr. Her biri gereksinmelerine gre, bir tekinin maln tketebilmeli ve hi kimse geim aralarndan yoksun kalmamaldr, malca eit olmaldr der. Seluklu veziri olan Snni, Nizaml Mlk, Mazdekin kadnlardaortak mal yaptn, ikili seks partileri dzenlettiini,klahn bir kadnn evinin kapsna asan erkein rahatsz edilmeden istediini yaptn yazar. ( Siyaset-Name Sf: 141 TTK Yaynlar ) Bunlar gerek deildir. Mazdek, insanlar arasnda evlilii yasaklad iin kadn bir mal olarak grlmez ve ortaklaa kullanm da sz konusu olamaz. Nizaml Mlk, btn bunlar kendi inancnn Mazdeke olan bak asyla yazar. Mazdek, bir zevk adam olmaktan ziyade bekar ve fakirik iinde yaam srdren Mani dinine bal bir reformcudur. Dnya zevklerinden uzak durmak, Mani dininin zelliklerindendir. Kurtulu iin, ldrmek birine ac ve zarar vermek yasaktr. Hayvan etini yemek, hayvan ldrlecei iin yasaktr. Kskanlk kin ve atma insann kurtuluuna zarar verecei iin yasaktr. nsanlar arasndaki eitsizliin kin ve atmaya neden olduunu bu nedenle eitsizlii kaldrma mcadelesi veren Mazdek btn dnya nimetlerinden ve ten zevklerinden kanmay savunur. **** Karmatlik: Batn smaili kkenli inan akm. Arap egemenliine kar siyasi akm Kurucusu Hamdan Karmat, 878 Ylnda Irakta yeryz zenginliklerinin ortak paylalmas iin, Abbasilere kar balatlan byk isynn lideri. ***** Hrremilik; slamda batn yorumlarla dinin btn emir ve yasaklarn geersiz sayan, ruhlarn bedenden bedene gemesine (tenash) inan ve nderlerini tanrlatran dinsel akmlara verilen ortak ad. ****** smaillik: mam Cafer Sadkn lmnden sonra byk olu smaile biat edenlerin oluturduu mezhebe verilen ad. mam Cafer Sadkn kk olu Musa Kazma biat edenler ise mamiye adn ald ******* Batnlik:Kurann batn (isel) yorumlarna dayanan dnce ve inan sistemi

200

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ranliin etkisi altnda olan hogrl anlaya sahip Kbrevlik ile Suhrevirdilik Orta Anadolunun Konya, Kayseri, Tokat ve Amasya gibi ticaret ve kltr merkezlerine yerleerek, halkn dinsel yaamnda nemli lde rol oynadlar. 13. Yzyln ortalarnda Mevlna Celleddin tarafndan ortaya atlan Mevlevlik, Seluklu yneticileriyle iyi ilikiler ierisindeydi. Kentte yaayan sekin tabakann ve ynetici evrelerin tarikat olan Mevlevlik, dil olarak Farsa ve Arapay kullanp, genellikle Kayseri, Konya, Aydn, Ktahya civarlarnda ehir merkezlerinde etkinlik gstermekteydiler. Mevlnann tarikat karlar sz konusu olduu zaman ar bir ekilde Trkleri yerici ifadeler kulland grlmekteydi. Ynetici kesimden kim kendi tarikatna hrmet gsterirse onun yannda yer almay tercih ediyordu. Batn kkenli olmasna karn, tarikat prensiplerini Snnilik ile uzlatrma siyaseti uygulayarak hem medresenin hemde siyasi otoritenin desteini kazanmay ilke edinmiti. Ancak, baz uygulamalar nedeniyle medreseye de yaranamyordu. Byk Seluklular dneminde de Trkmenler, Seluklu idarecilerine kar byk bir kin beslemekteydiler. Trkmenlerin kendilerine kar tavrlarn bilen yneticiler onlar bakent Isfahana sokmam, Rm snrlarna gazaya gndererek saray evresinden uzaklatrmlard. Anadolu Seluklular da ayn bak as devam etmekteydi. Saray evresinde yer alan ileri gelenler, Trkleri hor gryorlar ve her frsatta onlar aalamaktan geri durmuyorlard. Bunun rneklerinden birisi de Anadolu Seluklularnn tarihisi olan Aksarayl Kerimeddin Mahmut idi. Kendisini Trk olduu halde, inkarc bir izgi izleyen yazar, Trkler hakknda unlar yazmaktayd: Hunhar Trkler, kpek ve kurd gibidirler, ellerine frsat geerse yamay ganimet bilirler, fakat dman kuvvetli gelince kaarlar236 Anadolu Seluklular dneminde, saray ve evresi Arapa konumay gurur olarak grmekteydi. Vezir Fahrettin Ali dneminden sonra ise, Arapa yerine Fara resmi dil olarak kullanlmaya baland. Bu dnemde Ah Evrenin nderlik ettii Ahlik hareketi, ehirlerde yaayan esnaflar rgtleyip, ekonomik yaama bir dzen verme abas iindeydi. Ahi Baba olarak bilinen nderleri esnaflar zerinde bir tarikat eyhi gibi etki ve nfuza sahipti. Her meslek dalnn bir nderi olan Ahiler(ihvan), kendilerine bal olan serveranlar (yiitba) ile dzen ve intizam salyorlard. Esnaflarn yannda alanlar ise fityan (ii) olarak adlandrlyordu. 237 rgtl gleri sayesinde siyasi ve ekonomik ynden ok nemli bir etkileri vard. Bu gleri nedeniyle 1206 ylnda Kayseride dericilikle uraan ve dnemin Ahi lideri olan Ahi Evran, Aleddin Keykubatn tahta gemesiyle Konyaya davet edilmiti. Ahiler, dil olarak Trkeyi kullanmlardr. Aleddin Keykubat, olu II.Keyhsrev ve yandalarnca zehirlenip ldrlnce 238 tahta gemesi gereken zzeddin Kl Arslan, saray evresinde arlkl olarak etkinleen yabanc unsurlarn da katksyle bertaraf edilmi ve yerine II.Gyasettin Keyhsrev Seluklu tahtna oturmutu. Dnemin Trklk nderlerinin liderleri olan Baba lyas Amasya at, Ahi Evran Denizli, Koum Seydi( Kou Baba) yi Kalecik, eyh Ede Baly Baleyh,

236 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:215 Enderun Kitabevi 1981 237 Akda Prof. Dr. Mustafa Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi Sf: 16 238 Abul Farac Tarihi Trk Tarih Kurumu Yaynlar Cilt:II Sf:536-542

201

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Hac Bekt Velyi de Suluca Karahykte zorunlu olarak iskan etti. 239 Moollara kar Anadolunun hrriyeti iin mcadele veren bu nderler ki, Hac Bekt Velnin kiiliiyle sembolize edilen Bektailerdi. Bunlar, Kuzey Anadolu, orum, Ankara, Bursa hattnda younluklu olarak bulunmaktaydlar. Babalik ve Bektailik, yoksul ve perian halk kitleleri arasnda, ehirlerde iiler ve ger Trkmenler arasnda byk bir kabul gryordu. II. Gyasettin Keyhsrevin lmnden sonra saltanat naibliine atanan Rum anne ve babadan doan islamiyeti kabul etmi kle Celalettin Karatay240 Trkmen liderleri zerindeki basky kaldrnca Ahi Evran Krehire yerleip esnaflk yapt Baz Bizans ve Hal kaynaklarnn gizli Hrstiyan olarak kabul ettikleri byk bir dinsel ho grye sahip olan dnemin Sultan II.zzettin Keykavus, Moollara kar savamak iin Trkmen ileri gelenleriyle sk ibirlii halindeydi ve bunlar arasnda, Yunus Emre ve Ahi Evran da bulunuyordu. 1256 ylnda Sultanhan civarnda savata Moollara yenildiler. 1261 ylnda Mool zulmne kar Ahi Evran, nderliinde yeni bir ayaklanma balattlar. Trkmenlerin kahramanca direnileri gl Mool ordularna ok kayp verdirdi. Ancak sonu, Krehir valisi Caca ve Moollarn galibiyeti, Trkmenlerin yenilgisi oldu. Ahi Evren, ehit edildi. Ahlik, Osmanlnn baskc politikalar nedeniyle varln srdrememi, onaltnc yzyldan itibaren Melm ve Bektai topluluklar arasna karmtr. Tasavvuf akmn, 13. Yzylda Anadoluya getiren Horasan Erenleri, Anadolu da gebe, yar gebe halk tarafndan genellikle krsal alanlarda kabul grr. slmiyetin ekli ibadetlerini redden bir yaklama sahiptir. Halkn iinde bulunduu yaam koullarn dikkate alan bir halk tasavvufu akmdr. Temsilcileri baba, dede ve ata lardr. Horasan Melmliinin devamdrlar. Hac Bekta Vel bu hareketi dzene sokarak rgtlemi ve dil olarak Trkeyi kullanmlardr. Kalender olan 1289 ylnda len ve Tokat ta tekkesi bulunan Fahreddin Irakeyn, Konyada 1283 ylnda len ve Mevlevi olan Sraceddin Urumav, hikmet, tabiiye, riyaziye ve tp uzman olan Kutbeddin iraz, Haydar halifelerinden Hac Mbarek Haydar, BatnAlev akmn temsilcilerinden Tabduk Emre ve Yunus Emre, Hac Bekta Vel, 13. Yzylda Anadoluda yaam dnr ve inan nderlerinden bazlardr. Bu dnemde, eri anlamda slami izginin Trkler tarafndan tam olarak kabul edilmedii de grlmektedir. Mevlna, cotuu zamanlar plak olarak sabahlara kadar sem yaparken, kadnlar Mevlnann yanna gelip onu seyrederlerdi. O, Ermeni meyhanesi nnde naralar atarak dans ederken, dans bitince Tebrizli emsettine Yahudi mahallesinden bir testi arap getirip sunard. O dnemde herkesin ak olduu, harp alan Tavus adl arkc cilveleriyle sazn Mevlnann eteine srterek, onu odasna arr, Mevlna da, sabahn erken saatlerinden akam namazna kadar, Tavusun odasnda namaz ve niyazla urard.
241

Trklerin, slamiyet d inanlara kar hogrl yaklam kendisi Arap olan bni Batutann, Birgi Sultan Aydnolu Muhammedi ziyarete gittiinde, yaad olay ortaya koymaktadr. bn-i Batuta, btn ulema ile birlikte otururken karlat bir olay yle anlatyor:
239 Abdizade Hseyin Hsamettn, Amasya Tarihi Cilt II Sf:428 240 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2017 Tekin Yaynevi -1989 stanbul 241 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2021 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

202

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sultanla otururken banda kuyruklu saryla yal bir adam geldi, selam verdi. Kadyla mderris ayaa kalkp selamn aldlar. Adam sultann nndeki sedire oturunca hafzlar geride kald. Mderrise sordum: Kim bu adam? Gld, cevap vermedi. Soruyu tekrar ettim. O zaman yle anlatt: Bu ihtiyar Yahudi bir doktordur, hepimiz muhtacz ona. Grdn gibi hkmdar ona ok sayg gsteriyor. Biz de ayaa kalkar onu hrmetle karlarz. Bu tavr beni ok sinirlendirmiti. Dayanamayp itiraz ettim. Lanet olu lanetli! Sen Yahudisin. Nasl oluyor da Kuran okuyanlarn daha stnde bir mevkide oturuyorsun? Ona kzdm sesimi ykselttim. Hkmdar bu davranm karsnda hayret etti. Ne dediimi sordu, Mderris benim anlattklarm tercme edince Yahudi fena bozuldu, hrsland, mosmor olup meclisi terk edip gitti. 242 Bu dnemde, Anadoluda farkl inan temsilcileri, kendi inanlar dorultusunda propaganda yapmakta ve kendi inanlarn yaymak iin faaliyet yrtmektediler. stnlk salama abasndaki derviler birok blgede rakiplerine kar egemen glerin desteini salamak iin de ellerinden geleni yapyorlard. Anadoluya gelen Trkmenler, dervilerin ve eyhlerin olaanst almalaryla blgenin yerli halkn da slamiyete davet ediyorlar bu hususta ylmadan alyorlard. Kalender eyhlerinden eyh Haydar al-ryann243 Yalovada gerekletirdii bir olay bu abay ok iyi bir ekilde ortaya koymaktadr: Bu semtin, kaanlar yznden saylar fevkalade artan Hrstiyanlar arasnda byk bir enlik zamannda plak bir dervi meydana karak onlar slmiyeti kabule davet etti. Onunla elenen sarho bir kafiri tahta klla ikiye bld. Birok Hrstiyanlar bu bhran zerine ihtida ettiler, tekiler de darmadan oldular. Hlasa dervi bu semti fethetti ve orada yerleti. 244 Trk devletlerinde genel olarak lke ynetimi hanedan yeleri tarafndan ortaklaa gerekletirilirken, Anadolu Seluklularnda iktidar padiahn ahsnda toplanmtr. Bunlar, iktalar illerdeki vali ve askerleri kapsayacak lde yaygnlatrarak, oluturduklar sistemle, feodallemeyi nlemeye almlardr. Seluklularda, topran mlkiyeti devlete ait olmasna karn, devlete yararllk gsteren kiilere temlikler verilerek zel mlkiyet yaygnlatrlmtr. Kuruluun ilk yllarnda miri (devlete ait ) topraklardaki vergilerin bireylere braklmas eklinde bir uygulama varken, bu zamanla zel mlkiyetilie dnm ve devlet, toprak zerindeki haklarndan vazgeerek, toprak mlkiyetini zel kiilere brakmtr. Bu dnemde grlen vakflama, aslnda bir zelleme biimidir. Seluklularda, Bey Egemenlii (plutokrasi) grlr. Devlet kademeleri ranl ve ranllam elerden olumutur. Eitim ve kltr Fars anlaya gre ekillenmektedir. Seluklularn ilk dnemlerinde egemen olan devleti anlay yerini toprak aalar ve beylerin egemenliine brakmtr. Toplumda, snfsal gruplamalarn neden olduu, gei sreci sanclar yaanmaktadr. Bunlar,
242 Tanci bn Batuta bni Batuta Seyahatnamesi Sf: 291 Yap Kredi Yaynlar 2005 243 Wittek, Paul Mentee Beylii Sf: 67 TTK Yaynlar 1999 244 Wittek, Paul Mentee Beylii Sf: 115 TTK Yaynlar 1999

203

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

-Gebeler ve yerleikler arasnda eliki, -Trkmen kltr ve ran kltr arasnda eliki, -ii (Alev) - Snni atmas, -Az-ya da ok zgr kabile yelii biiminde belirginleirken, yerleik hayata gemeye zorlanan ger Trkmenler, yar-baml kyl durumuna getirilmeye kar direnerek, feodallamaya kar tepki gstermektedir. Moollarn Anadoluda bulunduu dnemde, zel mlkiyetin yaygnlamasyla, yzlerce kk beylik ortaya kmtr. Askeri iktalar, zel mlklere dnrken, ikta sisteminin dnda, byk arazi sahiplerinin yannda ve kk arazi sahibi zgr kyller de bulunmaktadr. Sonu olarak: 13. Yzylda Anadolu Seluklu Devleti geni arazilere sahip, byk ailelerin egemenliinde feodal bir devlet grnmndedir.

204

D R E N E N

Trkiye Seluklularnn egemenliinin ortadan kalkt gnlerde Trkmenler, yeni bir devlet kurmak iin almalar yrtyorlard. Ege ile Marmara blgelerinn kesitii bir kede, devlet kurmaya karar veren Trkmenler, Seymen Alay dzlmeye balamlard. Milli bir felaket gnyd, Trkiye Seluklu Devleti yklrken kzlca kyamet gnleri yaanyordu. Trkmen obalar, yeni bir devlet kurmak ve balarna yeni bir reis semek iin Seymen Alay kurmutu. Ouz Trklerinde grlen bu gelenek, onlar tarihin hibir devrinde devletsiz brakmam Trkmenler, bir yandan rmekte olan bir cenazeyi kaldrrken, dier yandan da yeni doacak bebein sevinci ve heyecanyla, milli coku iindeydiler. Osman (Otman ) Bey ynetime gelirken, bir Alev- Ah-Trkmen gelenei olan Seymen alay dzlm, Alev- Bekta ocaklar dorudan devleti kurmulard.245 Osmanlnn kuruluu ile ilgili deiik dnemlerde yazlm farkl bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan birisi, Osmanllarn kkeni ile ilgilidir. Bu konuda Ahmed Ak unlar yazmaktadr: Osman Gazinin dedesi Sleymanahtr. Araplar, Sleymanahn etrafndaki ger Trkmenlerden ekinir oldular. Bunlar kendilerinden uzaklatrmak iin elli bin kadar gerevi yanna verip; Varn Rma gaza edin dediler. Sleymanah, Erzurumdan, Erzincana indi. Burada alt yl kaldlar. Fetihlerde bulundular. Dalk olan bu blgeden honut deillerdi. Yine Trkistana dnmeye karar verdiler. Geldikleri yoldan gitmeyerek Haleb ehrine vardlar. Caber Kalesi nne geldiklerinde Frat rmandan karya gemek isteyen Sleymanahn atnn aya srt. Sleymanah suya derek bouldu. Gmld yere Trk Mezar denildi. Bu kalede, Der boyundan Ouzlar oturmaktayd. Sleymanahn yannda olan gerevlilerden bir ksm dald. Bazs Berriyeye gitti. Bunlara am Trkmeni denir. Sleymanahn oullar babalarnn lmnden sonra geldikleri blgeye geri dndler. Pasin Ovasnda Srmeli ukuruna geldiler. Erturul drtyz ger ev ile orada kald. Dier kardeleri Sungur ile Gndodu asl vatanlar Trkistana dndler. Erturul, Seluk Hanedanndan Aleddin Keykubatn padiah olduunu renince ynn Rma evirdi. Hsnmansur(Adyaman)a geldiklerinde Sultan Aleddinden yurt istediler. Sultan Aleddinin izin verdiini Saru Yat (Savc Bey) babasna bildirdiinde Ankaraya geldiler. Bir mddet burada kaldktan sonra Sultan n, Ermeni Beli ve Domani Da civarlarna yerletiler. Erturul Gazinin lm zerine Osman Gaziyi yerine geirdiler 246 Tarihi P. Wittek, Osmanl Devletinin herhangi bir boy tarafndan deil, dorudan doruya hudutlardaki Gaziler tarafndan kurulduunu sylemektedir. Osmanllarn Kay Boyundan olanlar tarafndan kurulduu iddiasn, II.Murat dneminde 15.asr Osmanl tarihileri tarafndan uydurulduunu bu sav desteklemek iin de bu dnemde sikkelere ve

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

e yme n A lay D z l yo r

245 apolyo Enver Behnan Atatrk ve Milli Mcadele 246 Ak Paaolu Tarihi Sf:13 MEB Yaynlar

205

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

silahlara Kay damgas vurulduunu, Fatih, dneminde de ocuklara Ouz isimlerinin verilmeye balandn belirtmektadir. 247 Osmanllarn kkeni ile ilgili olarak baka bir bak as da Safevi Devletini kuran Trkmenlerin ortaya koyduu grlerdir. ah smailin olu olan Sam Mirza, Tuhfe-i Samide, Selim ve Kanuninin anlatld blmde: Osmann adndan Deli Osman diye bahsetmektedir. Burada Osmann, zengin koyun srlerine sahip ve fakirlere yardm eden biri olduu belirtilerek, kendisine hedefini soranlara, amacnn saltanata hazrlk olduunu belirtiyordu. Bunu duyan padiah kendisini arp, bu szlerinin anlamn sorduunda, Osman amacn saklamayarak: Yeterli gc salayabilirse hudut boylarndaki dman lkelerini padiahn lkesine katmak istediini syledi. Bu fikri olumlu bulan padiah, Osmana zindandan kartt ikiyz kiiyi verdi. Bunu frsat bilen Osman, fetihlere balad. Osman ld zaman yerine olu Erturul geti. Padiah ld zaman ise olu olmad iin yerine Erturul geti. 248 Sam Mirza, Tuhfe-i Samide verdii bilgi ile Osman Erturul Gazinin babas olarak gstermektedir. Bu durum, Osmanl tarihilerinin grleriyle byk bir eliki iindedir. Ama, Trk kltrne byk nem veren ve Ouz ananelerine skca bal Trkmen ileri gelenleri tarafndan kurulan Safevi devletinde yetimi olan bu yazarn verdii bilgilerin gz ard edilmemesi gerekir. Osmanlnn kuruluu hakknda Habibs Siyerde zetle yle denilmektedir: Aleddin Keykubat zamannda, Kpak Trkmenlerinden Dvud adl biri onbin adrlk halkyla Kefe zerinden deniz yoluyla Anadoluya geerek uygun bir yere yerletirildiler. ki yl sonra bu blgeye gelen hkmdar bunlarn kim olduunu renmek istediinde Davut, Sultann adaletini duyarak Kpak ellerinden buralara geldiklerini hkmdarn kendilerine misafir olmasnn kendilerine uur getireceini syledi. Davudun szlerinden holanan hkmdar misafirleri oldu. Ziyafet ve arlamalarn ardndan Davud olu Osman hkmdarn hizmetine verdi. Hkmdar, Osmann Bursa hudutlarnda oturmalarn istedi. Osman yerletikten sonra nemli baarlar kazand. Sultan kendisine sancak verdi- ki ananeye gre en az elli bin kiiye komuta ederdi- Osman Bursay kuatt sra Sultan ld. Oullar olmad iin emirleri Osmann yanna gelerek onu Sultan yaptlar. 249 Osmanllarla ilgili olarak onlarn cahil ve basit bir Mool olduu Bezm- Rezmde de belirtilmektedir. Ancak, burada kullanlan anlam mecazidir ve etnik kken ifade etmemektedir. 250 Anadoluda yeni bir devlet kuruluyordu. Bu devletin kuruluunda ve gelimesinde Aleviler, nemli bir rol oynadlar. Bu rol ile ilgili olarak Kprl, unlar yazyor: Bunlarn bir ksm, kylere ve gebeler arasna gelen ve kuvvetli bir Heterodoxie propagandas yapan ve hatta bu propagandalarn Hrstiyanlara temil eden Trkmen dervileridir ki, onlardan biraz aada bahsedeceiz. ehir ve kasabalara gelip yerleen bir ksm derviler ise, bunlardan bsbtn farkl Snni tarikatlara mensup kimselerdi ki, Trkmen airetleri zerinde hibir zaman kuvvetli bir tesir icra edememilerdir.251

247 Kprl Ord. Prof. M. Fuat Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:280 tken Yaynlar 1986 248 Kprl Ord. Prof. M. Fuat Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:286 tken Yaynlar 1986 249 Kprl Ord. Prof. M. Fuat Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:286-288 tken Yaynlar 1986 250 Kprl Ord. Prof. M. Fuat Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:288 tken Yaynlar 1986 251 Kprl Ord. Prof. M. Fuat Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:136 tken Yaynlar 1986

206

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osmanlnn kuruluu ile ilgili olarak farkl bir bak, Gibbons tarafndan ortaya konulmaktadr. Ona gre: Osman ve aireti Ste gelip yerletikleri zaman mrik idiler. XIII.asrn ibtidasnda Kk Asya hudutlar zerinde grnen Horasan ve sair Maverannehir havalisine mensub kabilelerin slam olular hakknda hibir tarihi tezkirede dorudan doruya kayt yoktur. En eski Trk istilaclar memlekete ancak Arap slamiyetiyle nesillerce temasta bulunduktan sonra girmilerdi. Filhakika her ne kadar dinleri hakknda byk bir malumat veya gayret gstermemi ve Arap Mslmanlarn taasubundan beri bulunmularsa da, Seluklular her halde Mslmandlar. Fakat, Osmann ilerinden neet ettii bu sonradan hicret etmi Trkler, birka neslin bir mddet ran hudutlarnda bulunmu olmalarna ramen hibir zaman o kadar geni bir mikyasta slamiyet tesiri altna dmemilerdir. Bizzat Osmanllarn Sleymanah neslinden geldiklerine dair ehadetlerini kabul edecek olursak- ki, bu ahn elli bin ger ev ile Mahan terk ettii syleniyor- Sleymanahn vefatndan sonra bu cemaatin dald hakknda Nerinin verdii haberi bunlarn gayr Mslim olduklarna dair sarih bir iaret kabul edebiliriz. Neri bunlarn am Trkmenlerinin ve diyar- Rmdaki sair gebe kabilelerinin yani kendi zamanndaki maruf gebelerin cedleri olduunu sylyor252 Kaynaklarn verdii bilgiler ne denli farkl olursa olsun, hemen hemen hepsi Erturul Gazinin Alaeddin Keykubat dneminde Anadoluya geldiinde birlemektedir. Osmanlnn kuruluu olarak kabul edilen 1299 veya 1300 yllarna kadar onlar, btn Osmanl tarihilerinin zerinde fikir birlii ettii drt yz civarndaki adryla, St ve evresinde koyun otlatarak, evrede yaayan Hrstiyanlarla iyi ilikiler iinde yaad anlalmaktadr. Zaten, kurduklar devlete Osmanl adnn verilmesi, Trk adnn kullanlmamas da onlarn amalarn ortaya koymas bakmndan nemlidir. nk, o dnemlerde Trkler, hem Tatarlar hem de Rumlar tarafndan dman olarak grlmekteydi. Ayrca Trk, slamiyeti kabul etmi olanlara verilen bir isimdi. Osmanlnn kurulduu dnemlerde Anadoluda etkinlik gsteren birok tarikat bulunmaktayd. Kaytlarda adna rastlanan bazlar unlard: veys, Ulvan, Edhem, Bistam, Sakt Kadir, Rfa, Nurbah yada Shreverd, Kbrev, azel, Mevlev, Bedev. Saltanat kurulduktan sonra etkinleen tarikatlar ise unlard: Nakbend, Sad, Bekta, Halvet, Zeyn, Baba, Bayram, Eref, Vefa, Snbl, Glen, Yiitba, mm-i Sinan, Celvet, Uak, ems, Sian- mm, Niyaz, Murad, Nureddin, Cemal, Eraf Nimetullah, Hayder, 253 Bir ok tarihi Osmanlnn kurucusunu Kay Boyu olarak kabul etmektedir. Bu boy, Ouz boylar iinde en asil olanlardan birisiydi. Dou Trkistandan gelip Seyhun ve Ceyhun rmaklar arasnda yaam srdrrken Gazneli Mahmut tarafndan Horasandaki Merv civarlarna gelmi, Mahan yurt tutmulard. Hemen hemen btn yazarlar, Kay Boyunun bu dneme kadar olan hikayesine katlmaktadr. Tarihiler, Mahan sonras iin farkl grler ortaya srmektadir. Neri, Kay Boyunun Mahandan Batya hareketinin Moollarn Orta Asyay igallerinden nce olduunu belirtirken, Katip elebi, Mahandan Batya hareketin, Moollarn blgeye gelmesiyle baladn belirtir. Ona gre Moollar, Mahana 1238 ylnda gelmitir. Blgede yaayan Trkmenler ise 1243 ylnda blgeden ayrlmlar 1251 ylnda da
252 Gibbons, Herbert Adams Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:21 21. Yzyl Yaynlar 1998-Ankara 253 Hammer-Osmanl Tarihi Cilt:1 Sf; 252

207

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sleymanah, Frat nehrinde boulmutur. Kaynaklarn bazlar da, Mool ordular Horasan ele geirdiklerinde, blgede yaayan Trkmenler Ahlata gmlerdir. Burada yeterince otlak bulamaynca Halepe doru yollarna devam etmiler Sleymanah, Caber Kalesi civarnda Fratn sularna kaplarak lm ve oraya gmlmt. Sleymanahn lm zerine drt olundan Sungur ve Gndodu Cizreye giderek oradan Badat yoluyla Luristan ve Isfahan zerinden eski yurtlarna geri dnmler, dier oullar Erturul ve Dndar ise, yanlarndaki drtyz civarndaki adrla Srmeli ukuruna yerlemilerdir. ngiliz tarihi Gibbonsa gre ise, Celalettin Harizmahn dalan ordusunun iindekilerden bir blm de Suriye taraflarna gitmi, Kuds yamaladktan sonra Aleddin Keykubatn saflarna katlmlard.Osmanlnn atas bunlarn iinden gelmekteydi. Sleymanah da, Harizm ordusunun komutanlarndan birisiydi. Sleymanahn lmyle birlikte Ste yerleen Erturul, elli yla yakn bir sre Anadolu Seluklularna hizmet etti. Bu yaklam akla daha uygun gelmektedir. nk, dier tarihilerinde birletikleri ortak nokta Kay Boyunun Mahandan geldiidir. Bu blge Celalettin Mengbirdinin egemenlii altnda olan bir blgedir. Kaliteli savalarn oluturduu bir boyun lkesine dardan gelen saldrlar karsnda direnmemesi dnlemez. Mool saldrlar baladnda Trk gelenekleri gerei Mahanda yaayan tm Trkmenler gibi Kay Boyunun da Celalettin Harizmahn yannda Moollara kar savam olmas gerekir. Bu konuda Namk Kemal unlar yazyor: Mahan blgesi, o devirde Harzemlilerin idaresindeydi. Harzemlilerin Tatarlarla (Cengizliler) savamak iin talardan ve aalardan yardm umduklar bir zamanda 10.000 aileyi istedikleri yere kap gitmekte serbest brakm olmalarna nasl ihtimal verilebilir254 zerinde dnlmesi gereken bir baka husus da, Sleymanahn tekrar Horasana gitmek iin Caber Kalesi civarlarna uramasyd. Haritay nmze alp incelediimizde Caber Kalesi ile Horasan arasndaki yolun buras olmadn kolaylkla grebiliriz. Eer, Ahlattan tekrar Mahana dnmeye karar verilmi ise, Sleymanahn gidecei yerin hemen hemen ters istikameti saylan yaklak altyz kilometre uzaklktaki Caber Kalesinde ii ne? Yanlarndaki drtyz civarndaki adrla Srmeli ukuruna yerleen Erturul ve Dndar bir yl sonra bat ynnde harekete getiler. Yolda iki orduyu savarken grdler ve yenilmek zere olan ordunun tarafn tuttular. Anadoluda Trk birliinin salanmas yolunda nemli admlarn atld bir dnem yaanmaktadr ki, Aleddin Keykubat, ynetimi srasnda buna nem veren hkmdarlardan birisiydi. Bu, dier Trkmen boylar ve inan nderleri tarafndan da bilinmekteydi. Derviler, eyhler, atalar ve babalar, Anadoluda bu uurda kran krana bir mcadele vermekteydi. Bu savata, Erturul Gazi ve yanndakiler bilinli olarak Aleddin Keykubatn yannda yer alm olmaldr. Mahandan, Moollarla savaarak ekilmek zorunda kalan ve uzunca bir mddet Celalettin Harizmah ile at stnde mcadele veren Kay Boyu, Celalettin Harizmahn sava birliklerindendi. Onlar aileleriyle birlikte Srmeli ukurunda kaldklarnda, Anadolu Seluklularnn lkesine girmek iin izin bekliyorlard. Bu kadar geni bir topluluun bir lkenin snrlar iine girebilmesi ancak izinle sz konusu olabilirdi. Hatta, Sleymanah ile Halep taraflarna giden Trkmen topluluklarnn hepsinin Kay Boyundan olduu yaklam
254 Namk Kemal Osmanl Tarihi I Sf: 90 Bilge Kltr Sanat Nisan 2005

208

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

da doru deildir. nder gcn Kay Boyu olmas byle bir kany oluturmaktadr. Bunlar arasnda, zellikle Beydili ve Bayatlarn saysnn nemli bir dzeyde olduu anlalmaktadr. Kay Boyuna atfedilen stn savalk zellii, onlarn Harizmahlarn ordusunda grevli olduklarnn da bir gstergesidir. Kendilerinden sayca stn kuvvetler karsnda alnan baarlar, ancak uzun yllar edinilmi bir tecrbeyle salanabilir. Bu da, o dnemin Harizmahlarna ait bir zelliktir. Savan ardndan Aleddin Keykubat, sava kazanmalar iin kendilerine yardmc olan soydalarna Domanii yaylak, St de klak olarak verdi. Seluklularn daha nceden izledikleri siyaset gerei yeni Trkmen iskanlar hep devletin batsnda yaplmtr. Bu ekilde, Aleddin Keykubat, kendi lkesi snrlar iinde bir karkla neden olmakszn snrlarn gvence altna almakta hatta Dou Roma mparatorluunun ekonomik, sosyal ve siyasal yapsnn bozuk olmas nedeniyle, Kay Boyunun -doal olarak Anadolu Seluklu Devletinin- o taraflara doru genileyebileceini de hesaplamt. Sonu olarak, sava olan bu boyu kendinden sayyor ve onun yapaca her trl fetihi kendisi yapm sayyordu. Bunun ilk rnei de Erturul Gazinin, Sultan Aleddinden izin alarak Hrstiyanlara ait olan Karahisar ele geirmesiydi. Buras ele geirildikten sonra idaresi Sultan Aleddine braklmt. Hatta, Rum ve Tatarlardan oluan kuvvetlere kar yaplan bir savata, Sultan Aleddin, ordunun bakomutanln Erturul Gaziye vermi, bu ok kanl sava Erturul kazanmt. Erturul Gazi bir gn rya grmt. Sabahleyin ryasn bilge bir kiiye anlatp: Ocamda kaynayan su git gide oald. Byk bir denize dkld. Deniz de byd byd btn dnyay kaplad dedi. Bilge, Erturul Gaziye: Bir olu olacan ve neslinden gelenlerin dnyann byk bir blmn kaplayan devlet kuracan syledi. Bir ka gn sonra Erturul Gazinin bir olu oldu. Adn Otman (Osman) koydular. Onun doduu 1258 ylnda Badattaki Abbasi Halifelii de tarih sahnesinden silinmiti. Abbasi Halifeliinin tarih sahnesinden silinmesini gerekletirenler arasnda Trkmenlerin kmsenemeyecek bir rol bulnmaktayd. Yeni doan ocuk, Erturul Gazinin drdnc oluydu. En byk olu Savc, onun k Aleddin ve Osmann bir by ise Abdlaziz idi. Erturul Gazinin grd baka bir rya ise yleydi: Bir gece bir alimin evinde(Baz kaynaklarda eyh Edebal) konuk iken, duvarda asl bir kitap gzne iliti ve ev sahibine bunun ne olduunu sordu. Ev sahibi: Bu kitap Allahn Peygamberiine gnderdii Kurandr dedi. Ev sahibi yatana gittikten sonra Erturul Gazi, sabaha kadar Kuran karsnda el pene divan durdu. Bir ara uykuya dalnca bir ses iitti: Sen benim kitabma sayg gsterdin. Ben de senin evladna kyamete kadar yaayacak byk bir devlet baladm dedi. Tarihi kaytlarda yer alan bu ryalar, bazlarnca Erturul Gazinin o dnemlerde slmiyeti kabul etmedii eklinde yorumlanrken bazlarnda ise tam tersine slamiyete en yksek dzeyde ballk olarak gsterilmektedir. Baz kaynaklar, Erturul Gazinin babasnn Sleymanah deil, Gndz Alp olduunu belirtmektedir. Bunun kant olarak bir sikke zerine kaznm olan Osman bin Erturul bin Gndz Alp yazsn gstermektedirler. Bu kaynaklarn iddiasna gre de

209

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Erturulun annesi Hayme (Ana) Hatundur. Ankaraya bal Haymana lesinin adnn da buradan geldiine inanlmaktadr. Beylik ilk yllarda obanoullar, daha sonralar ise Germiyanoullarna bal olarak Seluklu egemenliine tabii idi. Osman ilk evliliini, Seluklu veziri Abdlazizin kz Mal Hatun ile yapm, daha sonra ise, eyh Ede Balnn kz Rabia Bala ile evlenmiti. 255 Osmanl Devletinin ilk kurulu yllarnda yaklak otuz yl boyunca Orta Anadoluda byk bir ktlk yaanmaktayd. Erturul Gazinin blgeye yerlemesi ve sonraki dnemlerde blgede hzla bymesinde Orta Anadoludaki ktlnda byk etkisi vard. Ktlk, ele geirilen yerlerin Trklemesini hzlandrmt. 256 Osman* genliinde yiitti ve yiitliinin yannda ilim sahibi kiilerle birlikte olmaktan ve onlar dinlemekten byk bir zevk alyordu. zellikle, eyh Ede Balnn sohbetlerine katlyordu. Bu sralarda eyhin kz Malhatuna gnln kaptrmt. Edebal, Eskiehir Beyinin topraklarnda oturduu iin Osman, Malhatuna kar olan hislerini Eskiehir Beyine anlatt. Oysa, bu Beyde Malhatuna kar ilgi duyuyordu. Bu Bey, Malhatunu Ede Baldan istedi. eyh, kendisini redderek Eskiehir topraklarn terk edip, Erturul Gazinin topraklarna yerleti. Eskiehir Beyi Osmann intikamndan korktuu iin onu ldrmek iin frsat kollamaya balad. Harmankaya Beyi Kse Mihal ve adamlaryla birlikte Osman, nn Beyinin ziyafetindeyken nnn kuattlar. Ziyafet sahibinin aknl arasnda Osman ani bir saldr ile Kse Mihali esir ald. Bu olayn ardndan byk bir itibar kazanan Osman, Kay Boyu beyliine seildi. Bu olaya, airet iinden amcas Dndar Bey dnda herkes onay vermiti. Bey olduktan sonra Osmannn, Harmankaya Beyi Kse Mihal ile dostluklar da ilerlemiti. eyh Ede Bal ile iyi ilikiler iinde olan Osman, bir gn onun evinde yatya kalmt. Gece ryasnda: eyh Ede Balnn gsnden bir hilal km, byyerek bedir haline geldikten sonra kendi koynuna girmiti. Daha sonra gbeinden byk bir aa km, her taraf kaplamt. Dallarnn glgesi ktann kara ve denizlerini kaplad. Aacn kknden Dicle, Frat, Nil ve Tuna nehirleri kyordu. Ovalar ekinlerle dolu, dalar ormanlarla kaplyd. Bu dalardan kan sular bereketli topraklardaki ba ve baheleri suluyordu. Kubbeli, ehraml, stun ve dikili talarn bulunduu ehirler vard. Byk binalarn tepelerinde hilaller parlyordu. Yapraklar kl eklinde uzam aalar bulunuyordu. O srada iddetli bir frtna km bu yapraklar dnyann btn ehirleri zerine zellikle iki deniz ile iki karann kavanda, iki yakut ve iki zmrt arasna yerletirilmi bir cevhere benzeyen ve btn dnyay kuatan bir halkann en kymetli ta hkmnde bulunan- Kostantiniyyeye doru yayld. Osman halkay parmana geirmek zere idi o srada uyand. 257 Osman, ryasn eyh Edebalya anlatt. eyh Edebal ona devletinin byyeceini syledi ve nn olaynn ardndaki gerekleri de renen eyh Edebal kz Malhun Hatunu Osman ile evlendirdi. eyh Edebalnn kzn Osmana vermeyi kabul etmesiyle, o zamana kadar Mslmanla tam olarak giremeyen Osmann bu ak sayesinde Mslmanl kabul etmesini salad. Bu konuda Lamartine yle yazyor:

255 Akgndz, Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr. Sait, Bilinmeyen Osmanl Sf: 36 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay. 1999 256 Akda Prof Dr. Mustafa- Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi Sf: 38 *Osman kemikran anlamna gelmektedir. 257 Hammer-Osmanl Tarihi Cilt:1 Sf; 67

210

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osman o zaman Mslmanla tam olarak girmedii halde ak ksa zamanda bu ii halletti. 258 Kolca Kalesinde yaayan Hrstiyanlar, Kaylarn srlerine saldrmaya balamlard. Buna karlk Osman, Kolca Kalesini basmaya karar verdi. negl tekfuruna bal olan bu kaleye baskn haberini renen tekfur, Ermeni Derbendinde Osman ve adamlarn pusuya drd. Osman, kendisine pusu kurulduunu Avanos adl bir Hrstiyandan renmi, ancak bilmezlikten gelerek pusudan kurtulup kendilerine saldranlar yok etmilerdi259. Bir mddet sonra negl ve Karahisar tekfurlar birleerek Osman zerine saldrdlar. Domanite yaplan sava tekfurlarn yenilgisiyle sonuland. Ancak, bu savata Savc Bey de ehit oldu. Bu znt ile Karahisar Kalesi tekfurunun kardei olan ve ordulara komuta eden Kalats idam etti. dam srasnda Osman: u itin karnn dein, yeri ein diye emir verdii iin idamn gerekletii yerin ad teini olarak anla geldi. Savc Beyin ld yer ise, byk bir nar aacnn altyd. Halk, Trk inanlar gerei narn dallarn kandille donatt. Aacn ad Kandilli nar olarak kald. Osman daha sonra aabeyi Savc Beyin mezarn, Stte babasnn yanna kaldrd. Karahisar alan Osman, Karahisar tekfurunu da esir almt. Esirler ve elde ettii ganimetleri kardeinin olu Aktimur ile Sultan Gyasettine gnderdi. Bunun zerine Eskiehiri Osmana veren Sultan, tre gerei tabl, alem ve menur da gnderdi. Eskiehirin Ste katlmasn bildiren menur 1299 ylnda Seluklu Sultan III. Aleddin tarafndan 1299 / 699 ylnda gnderildi. 260 Karamanoullarnn tarihisi ikariye gre ise, Osman Bey, 1299 yl balarnda btn Bat ve Orta Anadoluyu ele geiren Slemi syannn destekilerinden olarak gsterilmektedir. Turgut Boyu reisi olan Ali Bey, Murat Hdavendigara hitaben: Senin baban Germiyanolu elinden kurtaran Karamanolu deil mi? Osman Beye alem ve nakkare vererek Bey yapan Karamaolu deil miydi? diyerek Osman Beye verilen beylik almeti olan alem ve nakkrenin Kararmanoullar eliyle geldii belirtilmektedir. 261 Bu dnemde, Seluklularn blgede bir etkinlii kalmamt. Gazan Han tarafndan desteklenen Seluklu Sultan III.Aleddin, Gazan Hana hediye gtrrken, Slemi tarafndan Erzincanda durdurulmu ve hediyeler elinden alnmtr. Slemiin kuvvetleri Nisan 1299 ylnda Gazan Hann kuvvetleri tarafndan etkisiz hale getirilebilmi ve Slemi, Suriyeye katktan sonra Memlklerden yardm alp, tekrar Anadoluya girmitir. O dnemde, Slemiin en byk destekileri Anadoludaki derviler olmutur. Derviler tarafndan Gazan Han, din dman ilan edilmitir. 1301 ylnda Gazan Hann kuvvetleri tarafndan yeniden malup edilen Slemi, esir edilerek Tebrizde aslmtr. lhanllar arasndaki bu mcadelede, Gazan Hann tarafn tutan Seluklu Sultan III.Aleddin, bu mcadele dneminde tamamen etkisiz durumda kalmtr. Sonu olarak, 1301 ylna kadar geen dnemin ardndan Gazan Han tarafndan, sadakatinin karl olarak lhanl ehzadesi Hlecnn kz ile evlendirlerek dllendirilip, Erzurumdan Antalyaya kadar olan Rm lkesinin sultanln tekrar elde etmitir. Osman Beyin beylik ala258 A. De Lamartine-Trkiye Tarihi Cilt I Sf: 46 1001 Temel Eser- Tercman Yaynlar 259 Namk Kemal Osmanl Tarihi I Sf: 104 Bilge Kltr Sanat Nisan 2005 260 Namk Kemal Osmanl Tarihi I Sf: 107 Bilge Kltr Sanat Nisan 2005 261 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:330 Enderun Kitabevi 1981

211

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

meti olan alem ve nakkrenin Anadolu halknn destekledii Slemi tarafndan verilmi olmas sz konusudur. 262 Hatta, Osman Beyin beylik alameti olan alem ve nakkrenin Seluklu Sultan III.Aleddin, tarafndan verilmediinin gstergelerinden birisi de, Osman Beyin III.Aleddine syledii u konumas saylabilir: O sultan ise, ben hanm263 Bu konuda farkl bir yaklam daha bulunmaktadr. Bu nedenle, Hac Bekt Vel Vilayetnamesinde yazlanlara bir gz atalm: Ouz Padiah Bayndr Han ahirete gnce Ouz boyuna Kazan Han, Beylerbeyi oldu. Ondan sonra yerine Korkut Ata geti. Bu sralarda Ouz topluluu dald, padiahlk Seluk soyundan Selim Hana kald. Bu Han, Acem lkesini ald askeriyle srp Rm lkesine geldi. Bundan sonra olu Kl Arslan padiah oldu. Aksaray ilinde Hasanda yaknndaki ejderhay temizledi, o illeri mamur etti. Bundan sonra da padiahlk olu Sultan Aleddin Keyhsreve kald. Bir nice zaman padiahlk etti. Germiyan, Hamdi, Aydn Karesi, sfendiyar, Hzr, Sultan Aleddin Keyhsrevin Ulu Beyleriydi. Her birisi anlan illeri fethedip bey oldular orada karar ettiler. Yalnz negl, znik ve Bursa illeri feth olunmad, kafir elinde kald. Aleddin Keyhsrev, byk bir ordu toplayp Bursay btn o alandaki ehirlerle beraber almak niyetini kurdu. nceden ad gemi olan Kavus Han, Tatar boylaryla Malyada ve civarnda yerlemilerdi. Kavus lm yerine olu Han olmutu. Tatarlar arada srada, Sultan Aleddine kar isyan ederler, iline lgar edip yamaclkta bulunurlard. Aleddin, Bursaya hareket etmeden nce Kavus Hann oluna eli gnderdi, ben dedi, Bursay almak iin kafir stne gidiyorum: Tatar zaptetsin, memlekete akn edip yamada bulunmasnlar. Kavus Hann olu, h dedi, Padiahn iline lgar edip yaramazlkta bulunmamza imkan yok. Bylece ahidletiler. Bunun zerine Sultan Aleddin, ordu toplayp Sultannne vard. Fakat orada tedarik grnceye dek k geldi att. Sultan Aleddin, orada klad. Yaz gelince Sultanonnden inip Bursaya gitmek niyetindeydi. Fakat ilkbahar olur olmaz, Tatar ahdini bozdu, memlekete akn etti, yamaya giriti, diye haber geldi. Padiah bu haberi duyunca dnmek istedi. Hanlar, Beyleri huzuruna toplad, hepiniz bilisiniz ki dedi, buraya gelmeden maksadm Bursay fethetmekti amma dnmezsem Tatar lkeyi yakar ykar. Buras kafir azdr, bu sanca, yiit kuvvetli bir ere vermem gerek ki kafir ondan rkp yaramaz bir i yapmasn. Beyler, imdi Ouzun Kaya boyundan karde var. By Aydomu, ortas Erdodu Alp, k de Gndz Alp. Bunlar pek yiit erler. Buray bunlara vermek gerek dediler. Aleddin, Aydomu Alpi sancak beyi yapt, kendisi Konyaya dnd. syan eden Tatarlar birer birer tutup ldrtt, arta kalanlar da kendisine muti oldular kafir Aydomu Alpin korkusundan yaramaz bir ite bulunamad. Derken Aydomu Alp ld. Kardei Erdodu sancak beyliini istemek iin yola kt. Gelirken Hnkrn vasfn iitti. Gnl erenlerin sevgisiyle doldu. Aleddine varmadan Hnkra gidip, safa-nazrn, hayr-duasn almak, ondan sonra zhir padiahna ba vurmak fikrine dt. Doruca Suluca Karahyke geldi. O gn Hnkr, Hrkadandaki ard aacnn dibindeydi. Erdodu bunu haber alp doruca srd oraya geldi. Hnkr buldu. El kavuturup karsnda durdu. Hnkr, dile gel syle dedi. Erdodu Alp, erenler ah dedi, halim u, senden hayr- dua almaya
262 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:331 Enderun Kitabevi 1981 263 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:341 Enderun Kitabevi 1981

212

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

geldim. leri vard elini pt, ayana dt. Hnkr, safa geldin, kadem getirdin ey byk Erdodu Alpim, yedi yldr saltanat Seluk boyundan alnd. Rm erenlerinin her biri bu seccadeye birisini layk grdler. Ben senin ve evladnn ruhlarn vilayet kabzasnda saklayp durmadaym, yr, zhir padiahna var gnlndekini syle gnlnde biz otururuz, dilinden biz syleriz. Seni ona irin gsteririz, kardeinin sancan alrsn, atn yrk, klcn keskin olsun, nnden sonun gr olsun dedi. Erdoduya kl kuatt. arkasn svazlad, safa-nazar etti, hayr-duada bulundu, kimse senin ve soyunun arkasn yere getirmesin buyurdu. Erdodu, Hnkrn safa-nazrn, himmetini hayr duasn alp, geri dnd. Konyaya vard. Aleddinin huzuruna kt. Erenlerin dedii gibi Erdodunun yz sz hali tavr padiaha ho geldi. Sanca ona verdi kl kuatt yollad. Erdodu Sultannne geldi, bir nice yl erlikler gsterip az saklad. Zamannda kafirin bir i etmeye mecali kalmad. Sonucu Erdodu Alp ld. Sultan Aleddin, o sanca kk kardei Gndz Alpa verdi. Erturln ( Bundan sonra hep byle) Osman adl bir olu vard. O vakit ya kkt. Bu yzden gidip babasnn yerini isteyemedi. Bu asrlarda Sultan Aleddinde kafir beyi ile uzlamt. Ermeni derbendini snr kesmilerdi. O ilin aknclar akna gitmez olmulard. Aradan zaman geti, Erturul Alpn olu Osman Bey, byd. Boy, pos, g kuvvet sahibi bir yiit oldu. Kay boyunun ulular Osman Beyin katna toplandlar, ezelden dediler, sen beyimizin olusun, beyimizsin. Ne diye zebun olup oturursun? Kktn, Padiah bu yzden sancan amcana verdi: kalk, nmze d, kafire akn edelim, nnde savaalm, din akna kafire kl uralm. Osman Bey szlerine uydu. Kay yiitlerini katna toplad. Yarhisar, Bilecik, negl, znik taraflarna birka defa akn etti, kafir mallarn yamalad, hem kendi doydu, hem de yanndaki yiitleri doyurdu. Bursa Beyi Sultan Aleddine adam sald. Seninle ahidletik, bartk yle olduu halde ne diye bu eit bir adam bamza saldn, ilimi yurdumu yamalamada, ykmada, ya hakkndan gel, yahut barkl bozar dmanlk ederiz diye ikayette bulundu. Sultan Aleddin, kzd, Gndz Alpa kardeinin olu Osman tut, bana gnder, yoksa ona yapacam sana yaparm diye buyruk yollad. Gndz Alp Osman gzetledi. Bir kyde habersizce yatarken anszn baskn yapt. Osman arkadalaryla tutup balad. Padiaha gnderdi. Vezirler, Osmann boylu poslu, gl kuvvetli, yakkl bir yiit olduunu grdler. ylesine gzeldi ki, dille tarife imkan yok. Padiaha bu eit bir genci ldrmek doru deil, bir kafirin szyle bir civana kymak yazktr. Brak da senin nnde canyla bayla oynasn, din akna kafire kl salsn dediler. Sultan Aleddin bu szleri duyunca tuhaflat. hele dedi bir getirin o yiidi greyim. Osman beyi getirdiler. Gerekten de dile gelmez bir gzellikte boylu poslu gl kuvvetli bir civan olduunu grnce vezirlerine dediiniz gibiymi, eyhimiz azizimiz Peygamber soyu Hac Bekta Hnkra bir nice gvenilir kiiyle yollayn, bakalm bunun hakknda ne buyurur? Her ne der her ne yaparsa o adamlar bana yazsnlar da biz de ona gre hareket edelim dedi. Hnkr Kavus Han* Mslman edeli
* Burada ad geen Kavus Hann, Harizmlilerin yklmasnn ardndan Orta Anadoluya gelen Kayr Han, olduu sanlmaktadr.I.Alaeddin Keykubatn lmnden sonra yerine geen II. Gyasettin Keyhsrev ile Harizmlilerin aras alm, kendi iktidarn gz koyduklarn dnd Kayr Han, Zamat Kalesine hapsettikten sonra onun lmne neden olan Seluklu Sultanna kar Harizmliler, isyn etmiler, bu isynn ardndan da Babai synlar balamt.

213

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sultan Aleddin, Hnkra adamakll muhip olmutu. Bana ne gelse Hnkra bildirir, ona danrd. ne derse ona gre hareket ederdi. Osman Beyin yanna adam kattlar, Hnkra gnderdiler. Hac Bekta Suluca Karahyke yerleince kendisine uyanlara elifi ta giydirirdi. Bu yzden civardaki hallalar, ynden elifi ta yaparlar, Hnkra gtrrler, belki bizim diktiimiz tac giyer de biz hayr-dua eder derlerdi. Hallacn biri de bir elifi ta dikmiti. Fakat pek uzun olmutu. Hnkr bu tacn giyilmesine imkan olmadn grnce ortasndan bkt, kendi eliyle dikti, yanndaki ierlek yere koydu, bunun sahibi gelir dedi. Tam bu srada Sultan Aleddinin adamlar kageldiler. Padiah adamlarnn geldiini haber verdiler, ard, huzura girip el ptler, karsnda durdular. Hnkr emretti, oturdular, Olunuz Sultan Aleddin Padiah mbarek ellerinizi perler, bu yiit, Kay boyundan Osman Beydir dediler ahvali anlattlar. Hac Bekt- Vel, Osman Beyin yzne bakt, safa geldin Osmanm kadem getirdin, bandakini kar ileri gel dedi. Osman, huzura geldi, diz kt. Hnkr, o tac ald, tekbir edip Osman Beyin bana geirdi, Belindeki kemeri kard, tekbirleyip Osman Beyin beline kuatt. nndeki era uyandrd, tekbirledi, t vererek Osman Beyin eline sundu. nne yaylan sofray ald, Osmann nne koydu. Bunlar al dedi seni din dmanlarna havale ettik. Senin bandaki tacmz gren kafirler, klcna kar duramasnlar, kllar seni kesmesin, nereye varrsan st gel, nnden sonun gr gelsin, kimse senin soyunun srtn yere getirmesin. Hnkr adm sana baladm. Senin soyunun adn bu adla ansnlar, Gndousundan gn batsna dek eran yansn. Rm Erenleri bu makam birisine vermek istedi, her biri bir eri tuttu. Bense yedi yldr senin ve senin soyunun ruhlarn vilayet kabzasnda saklayp durmadaym. te geldin nasibini aldn. Sonra padiah adamlarna: varn, olumuz Sultan Aleddin Padiaha syleyin, buna yce bir makam versin, o da, bizim gibi kafirlere havale etsin bunu dedi. Beraber gelenler bu szleri yazdlar, sonra erenlerin safanazarn alarak vedalatlar. Osmanla beraber dnp Konyaya geldiler. Padiahn huzuruna ktklar zaman Padiah grd ki, Osmann banda kocaman bir elifi ta, elinde era, sofra, belinde kemer. Ne haldir ne oldu diye sordu. Tezkireyi sundular, olay anlattlar. Madem ki dedi eyhimiz Hac Bekt- Vel Hnkr byle buyurdu bize de buna yce bir makam vermek gerek, Osman Beye Sultann sancan verdi, konuklad yere yollad. Ardndan da altn sancak ve tabl-hane gnderdi. Osman Bey o gn adrnda oturmadayd. Anszn kulana davul sesleri gelince bu ne ses diye sordu. Derken mjdeci geldi, Padiahtan sancak ve tabl-hane geldiini mjdeledi. Osman Bey adrdan kt, nbet tamam olucaya kadar ayakst durdu. O vakitten beri Osmanoullar, nbet vurulurken ayakta dururlar, oturmazlar. Bu adet o vakitten kald. Bundan sonra Osman Bey atna binip Sultan Aleddine gitti. El pt, hilat giydi izin ald, Sultannne gitti. Asker toplayp kafirle savaa balad. Kendisine uyanlara Hnkrn kendisine giydirdii ta gibi talar giydirdi. Gc yeten bazlar kafirlere daha heybetli, daha kuvvetli grnmek iin o tacn stn biraz altnla bezeyip skf ettiler. Sava erleri hep yanna topland. Onlar da ayn tarzda ta giymeye baladlar. Osman kendi adamlaryla etraftan gelenler ayrd edilsin diye etraftan gelenlerin brklerini krmzya boyamalarn buyurdu. Kendi kapkullar ak brk giydi.
264 Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar Babailer syn Sf:49 Dergah Yaynlar -stanbul-2000

214

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osman Bey maiyetindekilerle beraber kafirlerle savaa giriti. Bileciki, Ermeniyi, Yarhisar negl zniki t Bursaya dek fethetti. Hnkrn buyurduu gibi nnden sonu gr geldi. Osmanoullarnn askeri hi bozguna uramad. Keml sahibi der ki: Erde yalan olmaz, mbarek nefesi yerde kalmaz, cahiller, gnller pasn silmez ya gerein pirim Hac Bekta Hnkr safa-nazrn, himmetini yolda eyle. 265 Baz kaynaklar, 1293 ylnda Seluklu sultanlarnn isimlerinin hutbelerden kaldrldn ve Osmanl adnn zikredildiini belirtmektedir. Onlara gre, Osmanl Devletinin kuruluu 1293 yldr. Bu gr, eski airlerin l Osman kelimesinin kullanlmasnn balad tarihin 1293 ylna denk dtn belirtmektedir. l Osman kelimesi ebced hesabyla elif 1 lm 30 ayn 70 se 500 mim 40 elif 1 nun 50 nin toplam 692 olmaktadr. Bu tarih mildi olarak 1293 ylna karlk gelmektedir. 266 Osmanllarn 1292 ylndan 1298 ylna kadar sren durgunluk dnemi Bilecik Sava ile sona ermiti. Blgede yaayan Hristiyanlar, Trklerden intikam almak istedikleri iin bir tuzak kurarak, Yarhisar tekfurunun kz Nilfer ( Holofire) ile Bilecik tekfurunun dnne Osman da davet ettiler. Osmann dostu olan Kse Mihal, kurulan tuza ona haber verdi. Osman, dne hediyeler ve hediyelerle birlikte kadn klnda erkek gnderdi. Osman Bey ve yanndaki airet bykleri hibir ey yokmu gibi dne gelip, dn devam ederken kadn klndaki savalar Bilecik Kalesini ele geirdiler. Osman Bey, kalenin alndn renince hemen bir huzursuzluk yaratp dnden ayrld. Tekfurun adamlar da frsat karmamak iin onun peinden gittiler. Ancak, Trklerin kurduu pusuya dtler ve dn olan Nilfer esir alnd. Osman Bey onu, henz sekiz yalarnda olan olu Orhana nianlad.267 Bu baardan sonra Nilferin babasnn elinde bulunan Yarhisar, ardndan negl alnd. Osmann amcas Dndar Bey, boy beylii nedeniyle Osmana gcenmiti. Osman, ikinci kez zaptedilen Karacahisar olu Orhana, Eskiehiri kardei Gndzalpe, Yarhisar Hasanalpe, nny Aykutalpe, negl Turgutalpe verdii halde, amcas Dndara hibir yeri vermemiti. Dndarda bu nedenle onun kararlarna srekli muhalefet ediyordu. ddiaya gre, Bilecik tekfuru ile de gizli bir anlama yapmt. Zafer kazanlnca airet ileri gelenleri Dndar Beyi sorgulamlar o da yapt ileri en ince ayrntlaryla itiraf etmiti. Bunun zerine idamna karar verildi. Osman, bizzat ihtiyar amcasnn idamn gerekletirdi. Tarihi Hammer bu konuda yle yazyor: Osman Kara Hisar hakiminin zerine yrmezden evvel, silah arkadalaryla meveret etti. Bunun iin toplad meveret meclisinde yetmi sene nce Erturul ile birlikte Ahlattan Rm ktasna gemi ve o zaman laakal doksan yanda bulunmu olan amcas Dndar da hazr idi. Dndar i bu vergi teebbsnn: Germiyan Bei ve Rm hakimleri gibi hasedci komularn kendi aleyhine ittifaka sevkedeceini ihtar etti. Lakin, Osmann harareti ihtiyarn skun isteyen ihtiyatna malup olmad. Her cevabn yerini tutmak zere okunu alp onu ldrd. 268 Dndar Beyin lm ile ilgili farkl bir yaklam Lamartin tarafndan dile getirilmektedir. O, bu konuda unlar yazyor:

265 Glpnarl Abdlbaki Manakb- Hac Bekt- Vel- Vilayet-Nme- Sf: 73-77 nklap Yaynevi 266 Namk Kemal Osmanl Tarihi I Sf: 111 Bilge Kltr Sanat Nisan 2005 267 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:1 Sf: 74 Sabah Yaynlar 268 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:1 Sf: 79 Sabah Yaynlar

215

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osman kemik kran demektir. Genliinde maruz kald hakaretin hatrasyla Kpr-Hisar kentine doru yrd. Bu kalenin derebeyi eskiden dere kenarnda incir aalar altnda bir elence tertip etmi, yemein ortasnda birden elini uzatarak, o zamanlar henz tannmayan Osman Bee ptrmek istemitir. Osman Be bu eli pm, fakat acs iinde yer etmiti. Ne pahasna olursa olsun bu hakaretin intikamn almak istiyordu. Hrs akln o kadar bandan almt ki, bu seferi yapmak iin toplad heyette, babasnn aabeyi ve Osmanllarn ok sayg gsterdikleri, bir asrlk Dndar Beye, kendisine tembihte bulundu diye, yaynn tahtas ile vurdu. Yal adam yeeninin darbesinden kurtulamad ve cann verdi.Osman hiddetinin neye mal olduunu anlaynca mthi kederlendi fakat dncesini deitirmedi. Kpr Hisar, Trk ordusuna dayanamad ve dt. 269 Anadolu Seluklu Devleti, blgedeki egemenliini iyice yitirmiti. Artk son zamanlarn yayordu. Bizansn egemen olduu topraklarda da Trkmenler bulunmaktaydlar Hatta, Bizansllarn bir blm, Osmanlnn Marmara blgesindeki fetihlerinde Trkmenlerle birlikte Bizansa kar savayorlard. Samsa avu ve kardei Slemi nderliindeki Trkmen grubu Sakarya civarnda Bizans topraklarnda yaylak ve klak sahibi olarak yaam srdryorlard. Anadoludaki Trkmen Beyleri de Moollara tabi olmaktan ayrlarak Osman Beyin sanca altnda toplanmaya balamt. Ouz tresi gereince Osman Bey nnde diz ktler, Osman Gazi onlara birer bardak kmz sundu. Hepsi itiler. Bylece resmi olarak Osmanl Devleti 1299 ylnda kurulmu oldu. Kurulu tarihi baz kaynaklar tarafndan 1300 yl olarak belirtilmektedir. Seluklu Sultan olan III.Aleddin, Gazan Han tarafndan rana gtrlmt. 1305 ylnda orada ldrld. II. Mesut ise, Kayseride hayatnn son gnlerini yayordu. Uzun bir hastaln ardndan 1308 ylnda ld. Bu lmn ardndan Konyada eyh Muhlis Paa*, Seluklu tahtna oturmutu. Yukarda da bahsettiimiz gibi Slemi syann** Anadoludaki derviler destekliyordu. Bu isyanla, btn Anadolu ele geirilmiti. Bu isyann ardndan Muhis Paa Muhlis-i Rm, baz kaynaklara gre 40 gn bazlarna gre ise, 6 ay sonra tahttan feragat ederek Osman Beyin saflarna katlmt. Baz kaynaklara gre, Muhlis Paa, Slemiin biraderi ile birlikte Msra gitmi, Memlkler ona dirlik vermi ve orada lmtr.270 Anadoluda basklar artran Gazan Han, hkmranlnn devamn salamak iin, Trk beylerini birbirine krdrma siyaseti izlemeye balamt. Gazan Hann lmnn ardndan lhanl ele geiren ve Anadoludaki dervilerin byk desteini alan aman gelenekleriyle ii inac btnletiren Alev inancn benimseyen Olcaytu Han, Konyada kendi adna para bastrarak tahta oturdu. Olcaytu Han, dnemiyle ilgili olarak Babigner unlar kaydediyor: Binaenaley saraydaki ii mehafili hkmdarn iltifat ve itimadna mahzar olduu gibi, meskukat zerine,Lilahe illallah Muhammedun Reslullahtan baka Aliyun veliyullah yazlmaya ve imam- masumalrn isimleri de ayrca nak olunmaya balad. Hkmdarn ittihaz ettii bu siyaset-i mezhebiye Alamutun ve randaki sair smail kalelerinin
269 A. De Lamartine-Trkiye Tarihi Cilt I Sf: 63 1001 Temel Eser- Tercman Yaynlar * Babai nderi Baba lyasn oludur. Paa lakab onun askeri bir kiilik olmasndan deil, bir Trk gelenei olan byk ocuklara verilen isimdir ** Burada belirtilen Slemi ile, Samsa avuun kardei olan Slemi farkl kiilerdir. 270 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:371 Enderun Kitabevi 1981

216

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Moollar tarafndan tahribini mteakip etrafa yaylan smail dailerinin propagandalarna ve Trkmen babalarnn nerettikleri esaslara da pek msait bir zemin-i inkif hazrlamt. Binaenaley, yalnz Sultaniye ehrinde deil, ran Moollarnn hkmran olduu btn sahalarda ehl-i snnet akaidine mugayir esaslar neriyle megul derviler, babalar oald.271 Bu dnemde, Anadoluda, bata Karamanllar olmak zere Egede bulunan dier u beyleri bamszlklarn ilan ettiler. Karamanoullar, Baz tarihilere gre Ouz boylarndan biri olan Salur boyundan baz tarihilere gre ise Avar boyundan gelmektedir. Bunlar, Anadoluya geldiklerinde, nce Sivasa yerlemiler ve balarnda bulanan Nurettin Bey (Nure Sofi ) nderliinde, Aleddin Keykubat dneminde (1220-1237) Sivas ynetimini elinde bulunduran ve kendi adna hutbe okutan Hac Bahadrdan Sivas almlar, bunun zerine Anadolu Seluklu Sultan Aleddin, Nurettin Beyi Konyaya ardnda Nurettin Bey, Aleddin Keykubata: Han olu hanm, Kalhan oluyum. limizi dman (Mool) yama etti. Btn kabilemi alp Ruma (Anadolu) ktm. teki kullarn gibi ben de kulunum. Sizden isteim himmetinizle ho gemekliimdir demiti. Aleddin Keykubatda ona: Ey Nurettin! Askerini toplayp, Ermenek stne varp cenk idesin. Allahn izniyle bu kaleyi alasn. nk, Mslmanlara ok ile ektirmiler. Diyarlar senin mlkn olsun demitir. Daha sonra Sultan Aleddin, Ermenek ve evresini ele geiren Nurettin Beye hilat, kl, tabl ve sancak vermiti. 272 Bu dnemde Anadoludaki Trk beyliklerinin bir ou da kendi adlarna para bastrmaya balamlard. Seluklu ehzdelerinin ldrlmesiyle de Seluklu Hanedan ortadan kaldrlm oldu. 1305 ylndan itibaren Osmann olu Orhanda znik ve zmit taraflarnda seferler dzenleyip ordulara komuta ediyordu. 1309 ylnda znik ve evresi tamamyle Osmanllarn eline gemiti. Osman Bey, 1326 ylnda Bursay ele geirdikten sonra Yeniehir olan bakenti Bursa ya tad. Bakentin Bursa olmasndaki asl ama, ua yakn olmasyd. Osman Bey, bu sralarda lnce yerine olu Orhan geti. 2 Mart 1331 ylnda zniki alan Orhan, oray kendine bakent yapt. Baz kaynaklar ise, Bursa kuatmas srasnda Osmann ldn belirterek ehrin kuatlmas ile alnmas arasnda geen dokuz yllk srenin sonunda ehrin Orhan tarafndan teslim alndndan bahsetmektedir. Bu konuda Gibbons unlar yazyor: Muasr Bizans mverrihlerinden ihtimal ki doru olan yle bir intiba hasl oluyor ki Bursa sadece Osmanllara terk edilmitir. ehre hcum vaki olmam ve duvarlar haricinde boaz boaza cenk edilmemitir. mparatorlarnn kendisine imdad iin gsterdikleri kabiliyetsizlikleri ve iradesizlikleri dolaysyla ftura den Rum kumandan ehri teslim edivermiti. Bu halden pek hakl bir surette nefret duyan Evrenos Mslman olup, Osmanllarla talini terik etti273 Bursa kuatld zaman Bizans iinde sren taht kavgalar iyice hzlanm, Bizans halk savalardan ve taht kavgalarndan bkt iin, kale kaplarn Osmanllara amann tesinde slamiyeti de kabul ederek Trklemeye balamlard.

271 F. Babigner F. Kprl Anadoluda slamiyet Sf:59 nsan Yaynlar stanbul Eyll 1990 272 ikri Karaman Oullar Tarihi Konya Halkevi Tarih ve Mze Yay. Say 2, Sf. 9-10-13-14-15 Konya 1946 273 Gibbons, Herbert Adams Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:39 21. Yzyl Yaynlar 1998-Ankara

217

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

lhanllar ynetiminde olan Orta Anadolu, 1336 ylnda lhanl egemenliinin kmesiyle rahatlam, bu arada, ularda bir takm Trkmen beylikleri kurulmaya balamt. Bunlar arasnda en eski ve en gls Lrende (Karaman) blgesinde Ermenilere kar fetihler yapan Karamanoullar Beylii idi. 274 Orhan Bey, dneminde 1329 ylnda Maltepe (Palecanon ) Sava yaplmt. Gibbons bu savan Osmanl yazarlar tarafndan hi dikkate alnmayarak kmsendiini ifade ederek yle demektedir: Maltepe muharebesi Osmanl mellifleri tarafndan zikre demeyecek kadar ehmemiyetsiz addolunarak meskut geilmektedir. Fakat bu zniklilerin ehirlerini ne iin Orhana teslim etmediklerinini gstermek itibariyla fevkalade ehmmiyeti haizdir. Bu muharebeye itirak etmi olan Cantacuzenos bize buna dair bir hikayeyi naklediyor. Ve bunda muharebenin neticesi evvelki vukuat tamamen tezkib edecek bir mahiyet aldn itirafa mecbur oluyor. Cantacuzenos dediine gre gre, Bizansllar Osmanllarn hcumlarn pskrtmeye tamamyla muvaffak olmular, her tarafta Rumlar kazanmlar ve kendi zaiyatlar az olduu halde, hasmlarnn yzlercesini telef etmiler, fakat Orhan bu hezimete urattktan sonra Andronicus akama doru ordunun stanbula ekilmesini teklif etmi mamafih atein muhariplerden bir ksm dmanlara taarruza devam etmi, Andronicus ise etfarnda bulunan maiyeti efradndan birka kii ile kuatlarak yaralanm ve ancak sratli bir ricat sayesinde esaretten kap kurtulabilmitir. skdara bir sedye ile geirilmi ve buradan ordunun haberlerini bile beklemeksizin bir kaya atlayp selametle sarayna varmtr. te kayserlerin halefleri Asyay bu suretle ebeddiyyen terk etmilerdir. htiyar Andronicus son zillet saatlerinde memleketine kar bir darbe daha vurmaktan ekinmemitir. Orduda bulunan hafiyeleri gen mparatorun ld haberini iaa etmiler. mparator askerleri kamaya balam ve btn eyalarn brakmlardr. Kalanlar Osmanllar tarafndan kltan geirilmiler, firarileri de zerlerinden Ayasofyann kubbelerini grdkleri tepelerde yakalanp tepelenmilerdir. 275 Orhan, 1337 ylnda olu Sleyman Paa ile birlikte byk bir ordu ile zmiti ald. Orhan Bey, bu dnemde henz emir sfatn kullanyordu. Hutbe ve sikkelerde Seluklu Sultan III. Gyasettinin ad gemekteydi. 1337 ylndan sonra Hutbe ve sikkelerde Orhann ad gemeye balamt. Orhan ile kardei ehzde Aleddin arasnda taht kavgas yaanmamt. znik kuatld zaman firar, alk ve sava nedeniyle Hrstiyan askerinde nemli kayplar meydana gelmiti. Bu nedenle znikte birok ev boalm binlerce kadn erkeksiz kalmt. Orhan ehre girdii zaman, erkeksiz kadnlar durumlarn kendisine anlatmlard. Orhan ordusundaki askerlere bu kadnlarla evlenip ehirdeki bo evlere yerlemeleri emrini verdi. Seyyah bni Batuta, blgeden getii ve krk gn konaklad dnemde grdkleri hakknda unlar yazyor: Bursann sultan htiyaruddin Urhan Bektir(Orhan Bey) . Urhan Sultan Osmanckun oludur. Ck, Trke de kk anlamna gelir. Bu sultan Trkmen hkmdarlarnn mal, lke ve askerce en bydr. Onun kaleleri yze yakndr. Vaktinin byk bir ksmn bunlar dolamakla geirir. Her kalede bir mddet kalarak etraf kolaan etmek, eksikleri tamamlamakla urar. Anlatlanlara gre hibir ehirde bir aydan fazla oturmaz, devaml kafirlerle savar, onlar kuatrm! Zaten onun babas ald Bursay, Rumlarn
274 ikri Karaman Oullar Tarihi Konya Halkevi Tarih Ve Mze Yay. Say 2 Sf. 302 Konya 1946 275 Gibbons, Herbert Adams Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:51 21. Yzyl Yaynlar 1998-Ankara

218

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

elinden. Onun kabri ehir mescidinin kenarndadr. Buras eskiden Hristiyanlarn kilisesi imi. Anlatlanlara gre baba Osmanck, Yeznik (znik) ehrini yirmi sene kuatm fethetmeden vefat etmi. Sonra olu kuatmaya devam etmi ve on iki yl sonra fethetmi. Ben onunla burada karlatm. Bana kese kese dirhem gnderdi. Sonra Yeznik (znik) ehrine yneldik. ehre varmadan nce geceyi bir Ah yiidinin zaviyesinde geirdik. Tekrar yola karak iki tarafl tatl ve eki nar aalaryle kapl bir rmak boyunca tam gn ilerledik. Nihayet her yan kamlarla rtl bir gl kenarna vardk. Bu noktadan sonra ehre sekiz mil mesafe vard. ehre girmek iin evvela kpr gibi bir yolu takip etmek gerekiyor. Oradan da ancak bir svari geebilir. Bu yzden ehir iyi korunmutur. Gl onu her yandan eviriyor. imdi bombo olan ehirde saray hizmetkarlarndan birka ve sultann hanm Beyln (Nilfer) Hatun oturuyor. ehir ahalisine hkmranlk eden erdemli iyi yrekli bir kadn ehrin zerinde drt sur bulunuyor Her iki sur arasnda su dolu hendekler alm. eri girmek iin tahta kprlerden geilir. Diledikleri zaman kaldrrlar kprleri. ehir iinde baheler tarlalar, evler var. Her insann evi tarlas ve bahesi toplu halde, yan yana. Suyu da hemen yaknnda olan kuyulardan geliyor. 276 znike vali atanan ehzde Sleyman yamaya izin vermemi ve halka kar iyi davranmt. evrede bulunan dier yerleim alanlarndan Gynk, Mudurnu ve Yenicetarakls halk, bu adil ynetimin altna girmek isteyerek kendiliinden teslim olmulard. 1356 ylnda Sleyman Paa komutasnda, Ece Bey, Fazl Bey, Evrenos Bey ve Hac lbey, Rumeli Yarmadasna ayak bastlar. Bu blgedeki bir ok kalenin alnmasnda ok nemli baarlar elde ettiler. Sleyman Paa, imni Kalesini almak iin, frtnal bir gnde denizi sal ile gemiti. Bu kale alndktan sonra kendisi iin sylenen: Kermet gsterip suya seccade salmsn Yakasn Rumelinin dest-i takvyla almsn!. szlerle onun evliyalndan bahsedilmeye balanmt. Sleyman Paann baarsnn srr daha nce bu blgelere yerlemi olan kolonizatr Trk dervilerindeydi. bni Batuta blgeden getii sra Osmanl ncesinde Balkanlarda irad faaliyetleri yrten Sar Saltukla ilgili unlar yazyor: Nihayet Baba Saltk adyla bilinen ve Trklerin yaadklar topraklarn sonu olan kasabaya geldik. Baba, Beriberilerde olduu gibi eb (baba) anlamna geliyor. Yalnz bura ahalisib harfinip harfi gibi teleffuz ediyorlar. Onlarn inanlarna gre Baba Saltk mkaif yani olaanst glere sahip, kermetli biriymi, Lakin hakknda sylenenler dinin temel prensipleriyle badamamaktadr. 277 Sleyman Paa ve yanndakiler Sar Saltukun att tohumlarn oluturduu baaklar harmanlyorlard. Onlardan nce blgeye giden dervilerin destei ile blgedeki Hristiyan halkn da tamamna yaknn gveni ve destei kazanlmt. Alevi- Bektai dervilerinin rgtllnn bir sonucu olarak dman kuvvetlerinin her trl harekatndan bilgi alp, buna kar gerekli tedbirleri alarak, dmana oranla ok kk kuvvetleriyle byk baarlar kazanyorlard. bni Batutann yazd gibi Araplarn anlay gibi din taassubu yoktu ve onlar dini, bni Batutann anlad anlamda nitelikler de tamyorlard. Bu zellik, ayn zamanda Osmanlnn kurulu dnemindeki Trklerin dine bak alarn da yanstyordu. Rumeliye geii Namk Kemal yle ifade ediyor:
276 Tanci bn Batuta- bn Batuta Seyahatnamesi Sf: 297 Yap Kredi Yaynlar Eyll 2005-stanbul 277 Tanci bn Batuta- bn Batuta Seyahatnamesi Sf: 331 Yap Kredi Yaynlar Eyll 2005-stanbul

219

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osmanllar, devletin kuruluundan beri dmanlar zerine birok baskn yapm, hemen hepsinde de baarya ulamlardr. Halbuki Rumlar ne vakit baskna kalksalar, bu nceden duyulmu ve kendileri pusuya dmlerdir. Bu durum, Osmanllarn Rumlar arasnda kendi milleti aleyhine daima casus bulup kullandklarn gstermektedir. Rumlar, Osmanllar iinden kendilerine casus bulamamlardr. 278 Srp, Bulgar ve Eflakllar, Osmanlnn Rumeliye yerlemesi karsnda 30. 000 kiilik bir ordu toplayarak Bolayra gelmilerdi. Bu srada Dimetoka seferinde olan Trk kuvvetleri blgeden ayrlp, Bolayr civarna geldiler. Sleyman Paa, kardei Murata kzgn olduu bir gn zntl bir ekilde ava kt. Av srasnda atnn aya bir kstebek ukuruna takld. Sleyman Paa dtnde ba taa arparak ld. Daha nceden yanndakilere ld zaman Bolayra gmlmek istediini syledii iin oraya gmld. Trkler, bu lm nedeniyle byk bir znt iinde iken, dier yandan da kendilerini ok gl dman ordusu bekliyordu. Sleyman Paann blgeye gmlmesi ve lmeden nce sylemi olduu: Dmann sayca stnlnden korkulmamas ynndeki szleri cesaretlerini artrd. Kendilerinden drt kat fazla olan orduyu darmadan ettiler. Ele geirdikleri esirlere, ok kuvvetli olmalarna ramen neden yenildiklerini sorduklarnda u cevab aldlar: Falanca yiidin ardnda beyaz elbiseli, boz atl bir takm askerler vard. Onlarn hcumuna dayanamadk 279 Bu cevap, yrede etkinlik gsteren Alevi- Bektai dervilerinin blge halk zerindeki nasl bir etki oluturduunun da gstergesiydi. Hristiyanlar, psikolojik olarak byk bir etki altna girmilerdi. Artk, onlar da manevi glerin, Boz atl Hzrn, Trklerin yardmcs olduuna inanyorlard. Osmanl ordularndan ok nceleri Rumeliye gemi olan Alevi-Bektai dervileri, Bat Trakyann eitli yrelerine yerleerek yerli Hristiyan halkla, ok ksa bir srede kaynamlard. Bu kaynamay Bizansl tarihi Kiryakides yle aklyor: Kadn hari, davar ve topran, toplumlarn ortak mal olmas gerektii grn savunuyorlard. Bu gr, Balkanlar ve Trakyada yoksulluk iinde bulunan ve ar vergiler altnda inleyen, yerliler ve Hristiyanlar tarafndan kabul gryordu. Bu derviler, yerli Hristiyan halka, Bizans ynetiminin onlar refaha kavuturamayacan sylerken, Osmanllarn: Kadn hari davar ve topra toplumun ortak mal yapacaklarn dile getiriyorlard. Bu ekilde yerli halk, Osmanllar kurtarc olarak gryordu. Aslnda Orhan dneminde Geyikli Baba dndaki tekkelerde bulunan derviler zerinde bask uygulanmaya balam, tekkelerde Alevi inancnn egemen olmas Osmanl sarayn rktmeye balamt. Bu dnem, Osmanlnn ehl-i snnet olma yolunda ilk admlarn atmaya balad dnemdi. Tekkeler kapatlmaya balam ve dervileri srgn edilmilerdi. Dervilerin srgn yerleri ise genellikle Rumeli idi. Osmanl ordularnn Rumeliye geiiyle ilgili olarak Gibbons yle yazyor: Osmanl mverrihleri Avrupa toprana Osmanllarn ilk ayak basmalar tarihi olarak hicretin 758 (1356) senesini gsterirler. Ve Sleymann bir mehtapl gecede yz harp eri ile Marmara denizi geip Gelibolu ile Boazn Akdeniz (Ege) mntehas arasnda kain impe (Teympe) Kalesini aldn sylerler. Bu gei mverrihlerin tasvirince romantik bir maceradr. Sleyman ryasnda ayn klarnn kendisi iin Asyadan Avrupaya
278 Namk Kemal Osmanl Tarihi I Sf: 191 279 Namk Kemal Osmanl Tarihi I Sf: 194

220

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

doru davetkar bir yol atn grmt. Eski garp mverrihleri bu vakaya dair pek mtehalif tarihler verirler. Bazlar ilk geii Murata atfederler. Biroklar Osmanllarn iki ufak Ceneviz gemisiyle karya getiklerni ve bunlarn adedi altbin olduunu iddia ederler! Ve Cenevizlilerin adam bana bir dka altn aldklarn ilave ederler. Bunlarn ifadelerine nazaran Avrupann bana gelen btn bu Trk belasnn sebebi Cenevizlilerin tamahkrlklardr. Gerek bu nevi hikayeleri ve gerek Osmanl mverrihlerinin verdikleri tarihleri hi tereddt etmeden reddebiliriz. Osmanllar 1345ten beri Avrupada harp etmekte idiler. Buralara muhtelif frsat ve vesilelerle klliyatl bir miktarda gelmilerdi. Bunlarn Avrupaya ilk ayak baslarnda yle esrarl ve romantik bir ey yoktur. 1352de Cantacuzenos Orhana Gelibolu Yarmadasnda bir kale vaadetmiti. inpe ya Sleymana verilmi, ya da Cantacuzenosun vaadi ifa edilmeyince onun tarafndan alnmt. Bunun iin Asyadan gizlice denizi gemesine hacet yoktu. 280 1360 ylnda Orhan Gazinin lmyle yerine I.Murat gemiti. Orhan Gazinin Nilferden olma Sleyman Paa, Kasm ve Murat, III.Andronikosun kz Aspureden olma brahim ve Fatma, Kantakuzenin kz Teodoradan olma Halil, ve Sultan adl ocuklar vard. Bunlardan sadece Murat, brahim ve Halil hayatta kalmlard. Sleyman Paa, babasndan nce ld iin tahta Murat gemiti. Onun da ilk ii kardeleri Halil ve brahimi bodurmak olmutu. 281 Bundan sonra Osmanllar, soy itibaryla Fatih Sultan Mehmete kadar olan dnemde, Rum, Trk, Macar, Alman, Rus, Mool, erkez, Grc, Acem, Arap kan tayorlard. Evrenos Bey, Bat Trakyay 1361 ylnda ok ksa bir sre iinde fethetmiti. Bu srenin ksa oluunun yannda hemen hemen hi kayp verilmemesi onlarn nemli bir direnle karlamadklarn gstermekteydi. Alevi-Bektai dervileri nclnde Bat Trakya ve Rumeli gnl yoluyla ele geiriliyordu. Blgede meydana gelen savalar saldr amal olmayp, tamamen savunmaya ynelikti. Kolonizatr dervilerin fikirleri yoksul halk arasnda kabul gryor, Halkn, derviler etrafnda rgtlenmesinden korkan yre derebeyleri ve yneticiler dervilerle halkn kaynamasn nlemeye ynelik saldrlar dzenliyorlard. Bu saldrlara kar koyan derviler, saldrdan ziyade savunmay rgtlyorlard. Sirozlu keilerden saias, Trklerin Makedonyadaki faaliyetleri hakknda unlar sylyor: Semann kular gibi smaililer memleketi istila ettiler ve mtemadiyen ahaliyi katlettiler veya esarete srklediler. Memlekette insan ve hayvan, tarlalarda mahsul kalmamt. Memlekette hibir prens ve hkmdar yoktu. Halk iinden hibir mnci ve halaskr kmyordu. Her ey smaillerin korkusundan snp gidiyor hatta kahraman insanlarn cesur yrekleri bile zayf kadn kalplerine dnyordu. Can tayanlarn hepsi hakl bir surette lm arzu ediyorlard. 282 Osmanl fthatnn hzla yaylmaya devam ettii bu dnemde, Balkanlarda dini ve etnik kavgalar hzla devam etmekteydi. Giritte, Venedik valilerine kar yaanan byk isyann ardndan Papa Urban, yazd bir mektupta yle diyordu:

280 Gibbons, Herbert Adams Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf:83-84. Yzyl Yaynlar 1998-Ankara 281 Uzunarl smail Hakk Osmanl Tarihi Cilt:1 Sf: 168 TTK Yaynlar 1982 282 Gibbons, Herbert Adams Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf: 120 21. Yzyl Yaynlar 1998-Ankara

221

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osmanllar sadece dmandr. Rafzi Rumlar ise, dmanlardan daha beterdir. Osmanllar bize kar kin beslemezler nki bizden o kadar korkmazlar halbuki, bunlar btn ruhlaryla bizden hem korkarlar hem nefret ederler. 283 Mektuptan da anlalaca zere Latin kiliseleri Osmanllar, Rum ialarndan kendilerine daha yakn gryorlard. Bu anlayn bir sonucu olarak Latin kiliselerine bakaldran Rum ias ile Alevi-Bektailer ittifak halindeydiler. Tezakir-i Hdayi adl kitabnda Hdayi Efendi, Osmanl padiahna yazd bir tahrirde, Alevi- Bektailerden yle bahsediyor: Tmar hatr in ere kln ekmeyiz diyen bir taifenin ilerinde eriat ve snnet eseri yoktur Osmanl ordularna Bat Trakyann, Rumelinin kapsn aan kiiler, daha sonralar Osmanl ynetiminin fetihleri insanlarn felah uruna deil, cihad uruna ve tmar hatr iin yaptn anladklarnda, Hrstiyan halka itenlikle anlatm olduklar dncelerin Osmanl tarafndan gz ard edildiinin farkna varnca Osmanlya isyan edip: Biz, Tmar hatr iin ere kl ekmeyiz diyerek yeni fetihlere katlmamlardr Alevi- Bektai inancnda olan Sleyman Paann lmyle byk bir sarsnt geiren Orhan, padiahlktan elini eteini ekip ileri olu Murata devretmiti. Murat, blgeye gelerek fetihlere devam etti. Orhan Bey, Yenieri ordusunu slamiyete yeni girmi genlerden kuruyordu. Baz kaynaklara gre askerleri alp, Hac Bektan yanna Amasyaya gitmiti. Hac Bekta* elini gen askerlerden birinin bana koydu. Bu srada Hac Bektan kaftannn yeni omzunun stnden kayarak askerin ensesinin stne dt. Hac Bekta, Orhan Bee dnerek: Bu gn kurulan bu milisin yz gn gibi ak ve aydnlk, kolu ar, klc keskin, oku delici olacaktr. Giderken muzaffer, dnerken galip olacaktr. Haydi yolunuz ak olsun ! dedi. 284 Orhann baarlarnn ardnda nemli bir yer tutan Geyikli Baba, Abdal Musa, Dulu(Toklu) Baba ve Abdal Murat gibi birok dervi savata onun yannda yer almt.285 Bu babalar daha sonra Bektaililie dnen Baba Tarikatna mensuptular. Orhan dneminde, Kei Da (Uluda) eteklerine Geyikli Baba (Bursa- Baba Sultan ky) ya, I. Murat dneminde de Yeniehirde Postinpu Babaya bir zaviye yaptrlmt. Orhan dneminde yaplan savalarn birinde Abdal Murat, elindeki kl eklindeki eri bir sopasyla savam elliden fazla dman ldrmt. Burada btn klcn temsil eden sopann askerler zerindeki manevi etkisi bykt ve baary bu manevi g getirmiti. Orhann yerine Murat veliaht tayin edeceinin belli olmas zerine, dier ehzdeler, Anadoluda isyan dzenlediler. 1362 ylnda Orhan ld. Yerine Rm kz Nilferden olma olu Murat geti. Muratn, Ankara Ahilerden alnd zaman ahilie girdii1366 tarihli vakfiyesinden anlalmaktadr. 286 Ahi eyhliine Edebaliden sonra kim getii bilinmemekle birlikte ondan sonra Ahi eyhlii I.Murata gemiti. O, 767 Receb/14 Mart 1366 tarihinde verdii icazetname ve vakfnamede yle diyordu:

283 Gibbons, Herbert Adams Osmanl mparatorluunun Kuruluu Sf: 110 21. Yzyl Yaynlar 1998-Ankara *Hac Bekta bu dnemde yaamyordu. eviri hatas szkonusu olabilir. Abdal Musa Sultan olmas gerekir. 284 A. De Lamartine-Trkiye Tarihi Cilt I Sf: 79 1001 Temel Eser- Tercman Yaynlar 285 Uzunarl Prof. Dr. . Hakk Osmanl Tarihi - Cilt. 1 Sf. 531 TTK Basmevi 1982 Ankara 286 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2071 Tekin Yaynevi -1989 stanbul

222

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ahilerimden kuandm kua Ahi Musaya kendi elimle kuatp, Malkarada ahi diktim ve bu Ahi Musa veya evlatlarndan kimesneyi ihtiyar idp ve akrabalarndan veya geyglerinden ahilik icazetin verip bizden sonra yerimize ahi sen ol diyeler ki, bunlar ldkten sonra erile sabit ve zahir ola287 Osmanl Beyliinin Trakya ve Balkanlar'da hzla ilerlemesi ve birok yeri ele geirmesi zerine, Papa V.Urbanusun tevikiyle Macarlar, Bulgarlar, Sr plar, Eflakllar ve Bosnallar, Osmanllar aleyhine birletiler. Mttefikler, Edirne stne yrd srada I.Murat Bursa'dayd. Edirne'de bulunan Beylerbeyi Lala ahin Paa, I. Muratdan yardm istedi. I.Murat, Hac lbeyi 10 000 kiilik bir kuvvetle Srpsnd'na gnderdi. Hac lbey, dman kuvvetlerinin her trl emniyet tedbiri nden uzak olarak ilerlediini grnce, bir gece basknyla Macar Kral Layo kuma ndasndaki bu hal ordusunu 1364 ylnda malup etti. Askerlerin ou, Meri nehrinde bouldu. Baz kaynaklara gre, Lala ahin Paa, Hac lbeyi bu zaferi kazand iin kskandndan, onu zehirleterek ldrtt. Bu zaferden sonra Edirne, Osmanl Devletinin bakenti oldu. Bulgar Krall, Osmanl Devletine vergi vermeyi ve O smanl himayesine girmeyi kabul etti. Murat, dneminde taht iin dier ehzdeleri ldrme devri balamt. 1385 ylnda Bursay idare etmekle grevli olan Savc, isyan ederek babasn ldrmek istedii gerekesiyle yakalanp idam edildi. 288 ehzde Savcnn gzlerine mil ekildiini belirten Namk Kemal, bu konuda Sultan Muratn Karaman Beyine yazlan mektubu delil olarak gstermektedir. Bu mektupta yle denilmektedir: Rumelide dmanla savaa giderken Bursada yerimize braktmz olum Savc, baz mfsitlere uyarak isyan etti. Bunu renince Geliboludan dnerek Uluabada gelince, kendisine haber gnderilerek gelip elimi pmesi istendi. O ise mfsitlikte inad edip Nilfer suyuna geldiimiz zaman askerlerinin silah ile karlandk. Yaplan savata yenilerek esir edildi. Ve gzlerine mil ekildi. 289 Blgede etkin g olan Karamanoullar ile Osmanllar arasnda da dosta ilikiler hkm srmekteydi. Karamanolu Ebulfeth Alaaddin Sultan, I.Muratn kz Nefise Hatun ile evlendi. 290 Ancak, I.Muratn 1386 ylnda Karaman zerine sefer dzenlemesiyle ilikiler bozulmaya balad. Anadoluda Osmanllardan daha gl olan Karamanoullar, Seluklularn fiilen vrisleri olmular ve Konyay kendilerine bakent yapmlard. Osmanllar, henz Anadolunun ufak bir kesine sahip iken, Karamanoullarnn devleti, Frat ve Amanostan Adalya Krfezine, Toros Dalarnn her iki yamacna yaylyordu. Akdeniz tarafndaki ky emirlikleri dnda, Karamanoullar byk bir g oluturmulard. Kendi kuvvetlerinden baka Turgutlu, Bayburtlu ve Varsak Trkmenleri de Karamanoullarnn yanndayd. ki ordu Konya Ovasnda karlat. Karamanolu Ali Beyin ordusu bozulmu, kendisi de Konyaya snmt.

287 Uzunarl Prof. Dr. . Hakk Osmanl Tarihi - Cilt. 1 Sf. 531 TTK Basmevi 1982 Ankara 288 Abdizade Hseyin Hsameddin Amasya Tarihi Cilt III sf: 147 289 Namk Kemal Osmanl Tarihi Cilt: I Sf:231 Bilge Kltr Sanat 290 slm Ansiklopedisi, Karamanllar Cilt VI, Sf:. 322 M. E. B Yaynlar

223

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Karamanoullarnn bamszl Yldrm Beyazt tarafndan da paralanamaya allyordu. Yldrm Beyazt, kendisine biat edilmesi ynnde youn aba harcyor, buna karlk Karamanolu Aleddin Bey, Yldrm Beyazte: Niin sana itaat edeyim, ben de senin gibi bir hkmdarm291 diyerek, Osmanlya baml olmay reddediyor ve Osmanl hkmdarlarna boyun emek istemiyorlard. Devam eden mcadeleler sonunda Yldrm Beyazt, Akayda yaplan sava kaybeden enitesi Karamanolu Aleddini Konyaya kadar takip ederek yakalam ve orada idam ettirmiti. 292 Bu olaydan sonra Karamanoullarnn Osmanllara kar olan intikam duygular iyice artt. 1389 ylnda I.Murat (Hdavendigar) Anadoludaki Trkmen Beyliklerinden yardm isteyerek I.Kosova Savana kmt. Kastamonu, Germiyan, Hamid ili, Aydn ve Saruhan Beyleri, Hdvendigara destek verdiler. 293 Dman ordular Trklere gre kat kat fazlayd. I. Muratn oullar Beyazt ve Yakup elebide yanlarndayd. Byk bir mcadelenin ardndan ok kayp vererek zafer kazanmlard. I. Murat, sava meydanndayken yarallar arasnda Milo adl biri, Mslmanl kabul ettiini syleyip kendisine yaklamay baard. Zehirli haneriyle Murat gbeinden yaralad. Milou askerler para para ettiler. Hammerde belirtildiine gre Milo Kabilovi, bir asilzadeydi ve Srp Kralnn damad idi. 294 Yaam boyunca, himmetinden yardm bekledii Hac Bekt Velye byk deer veren295 I. Murat lmt. I.Muratn bana toplananlar, dman peinde olan Rum Gliek Hatundan olma olu Beyazt derhal ardlar. Otaa geldiinde babasnn lsyle karlaan Beyazt, vakit geirmeksizin kardei Yakup elebiyi babasnn kendisini ardn sylettirerek getirtti. Yakup elebinin babasnn lmnden haberi yoktu. Babasn grmek iin gelen Yakup elebinin karsna cellat kmt. Beyazt onu, vahet iinde bodurtarak ldrtt. Saltanat iin Yldrm Beyaztn kardeini ldrmesi. I. Murat desteklemek zere Kosovaya gelen Trkmen beyleri arasnda ok etkisi yaratmt. Bu olayn etkisiyle daha sonra Anadoluda Trkmen beylikleri ile Osmanlnn arasnda dmanlk balam oldu. 1390 ylndan itibaren Anadoludaki Trk Beyliklerini ele geirme siyaseti uygulayan Beyazt, Ege blgesini ele geirmi, Saruhan Beyi Hzrah, Kastamonuya snmak zorunda kalmt. Yldrm Beyazt, Germiyanolu Yakubu saf d brakm, Tekeolu lkesini terk etmek zorunda kalmt. Karamanoullarnn merkezi Konyay kuatan Beyazt, buray da ele geirdi. Yldrm Beyazt dneminde Halil Paa, tek bana has vezir olmutu. Bir sz iki olmuyordu. Ancak takva ortadan kaldrlm, verdikleri hileli fetvalar ile nefislerine uygun kararlar almaya balamlard. Halk zevke dm, kadlar rvetsiz i yapmaz olmulard. Btn bu dzensizlikler iinde Yldrm Beyazt halkn tepkisini gidermek iin zellikle tasavvufi eilimleri ar basan kadlar bir araya toplayp diri diri yaklmalarn emretmi ve klf olarak bu eyh, kad ve ulemann -halka yaptklar ktlkler nedeniyle- cezalandrldn uydurmutu. Bu konuda Oru Be unlar yazyor:
291 Kazc Ziya, slm Tarihi, X Sf:173 stanbul 1995 292 slm Ansiklopedisi, Karamanllar Cilt VI, Sf:. 323 M. E. B Yaynlar 293 Mneccimba Tarihi Sf: 125 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 294 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:1 Sf: 188 Sabah Yaynlar 295 Namk Kemal Osmanl Tarihi Cilt: I Sf:272 Bilge Kltr Sanat

224

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sultan Beyazt Han iitti ki, kadlar trl trl fesatlar ederler, ok fkeli kii olduundan buyurdu: 20den ziyade idi. Emir verdi. Yeniehirde bir eve koydular hapsettiler. Sonra Yldrm Beyazt Han hkmetti: Hapiste ne kadar kad varsa olu ile kz ile yakn dedi. 296 Daha sonra, dnen eitli dolaplar ve rvetlerin ardndan Vezir Ali Paann araya sokulmasyla bu eyh, kad ve ulema yaklmaktan kurtulabilmilerdi. Rvetilikle sulanan kadlar arasnda bulunan Munla Fenarinin Muhittin Arabinin retilerinin yaycs olmas dikkat ekicidir. Onun eyh Bedrettin ile balantl olduu yolunda iddialar ne srlmesi Osmanlnn inan farkllklar nedeniyle bir bask oluturduunu ortaya koymaktadr. Timurun ordular Altnordu Devleti snrlarndan geerken byk bir tahribat yapmt. Buralarda yaayan halk korkudan Karadenizin kuzeyinden Tuna boylarna ve Bulgaristana gmlerdi. Osmanl bunlar Filibe civarlarna yerletirdi. Bu glerle blgeye ilk gelenler huzur iinde yaamaya baladlar. Ancak, gler durmak bilmiyordu. Tatarlarn reisleri olan Toktamn beylerinden Aktay, Beyaztn hizmetine girerek, Rumeli tmarl sipahi ordusuna katld. Devam eden glerden ziraatla uraan halk zarar grmeye balam, asayi bozulmutu. Glere kar nlem almaya alan hkmet, onlar geldikleri yere geri yollamay bile dnmeye balad. Bu srada Anadoluda Kara Tatar syan patlak vermiti. Bir yandan Rumelideki Tatarlar, dier yandan Anadoludakiler, Osmanlnn bana bela olmutu. Krmdan Rumeliye gelen Tatarlar da isyan kardlar. Bu olaylar karsnda, iyice bunalan Yldrm Beyazt bir ziyafet srasnda Aktay, veziri Ali Paaya zehirleterek ldrtt. Bunun gerekesi ise hikayeye gre yle idi: Bir gn avda Beyazt, Aktaya ani bir ihtiya halinde, Osmanl ordusu ge toplandndan, abuk tarafndan ne kadar asker karabileceini sormu. O da otuz bin svariyi verebileceini bu svarilerin gnde yz mil mesafe alabileceklerini sylemiti. Bu cevap zerine dehete den Beyazt, herhangi bir isyan durumunda bunlarn isyana katlmamalar iin Aktay zehirlettirmiti. 297 Bu olayn ardndan Tatarlarn byk ounluu korkudan Osmanl topraklarn terk ettiler. Kalanlar ise devletin sefer hizmetlerini kabul ettiler. Kara Tatarlar ise, Eratna Bey dneminden kalan gebelerdi. Yz bin civarnda olduklar sanlyordu. Yaylak ve klaklar arasnda gerlerken ekili alanlara zarar veriyorlard. 1396 ylnda yayladan inecekleri zaman yenieriler tarafndan aniden bastrldlar. Tatar Beyleri yenilgiyi kabul ederek padiahtan af istediler. Seferlerde, orduya ev bana bir asker vermeleri artyla affedildiler. Bylece ordu yz bin zerinde bir asker kazanm oldu. Osmanl Devletinin, Avrupa ktasndaki fetihleri, bata papa olmak zere btn Hristiyan devletlerini telalandryordu. Dou Hristiyanlnn temsilcisi B izans Kayserlii kltlp, stanbul ve evresi surlarn iine sktrlarak, Anadolu ve Trakyadan kuatlmt. Osmanl aknclarnn, Bosna ve Arnavutluka yaptklar aknlarla fethedilen blgelere yerlemeleri, Boyana Nehri ve Drac Limanna doru yaylmalar, Latinleri ve buralarda nfuz sahibi Venediklileri de telalandrd. Bundan baka, Ege Denizi sahilindeki beylikleri elde ettikten sonra, bu beyliklere mensup korsan gemilerinin faaliyetleri de bu telalarn artryordu. Ancak, asl tehlikeyi hi sseden, Macarlard. Krallar Sigismund ile Bizans Kayseri kinci Manuelin, Avru296 Atsz Oru Be Tarihi- Sf:53 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 1972 297 Akda Prof Dr Mustafa Trkiyenin ktisadi ve timai Tarhi Sf: 252

225

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

padan yardm isteyerek Papa Dokuzuncu Bonifaciusu bir Hal seferine davet etm eleri, tahtlarn tehlikede gren krallar, ato, mlikne sahibi derebeyleri, Hristiyan kei, papaz ve slam hillinin Hal salbini ezecei kukus una kaplanlar harekete geirdi. ngiltere ile Fransa arasndaki savaa son verilerek Fransa, ngiltere, skoya, Almanya, Polonya, Bohemya, Avusturya, Macaristan, talya, svire, Belika ve dier Avrupa memleketlerinden ve Venediklilerle Rodos valyelerinden meydana gelen 120.000 kiilik byk bir ehl-i salb (Hal) ordusu topland. Harekete geen Hallar, Macaristandan itibaren iki kola ayrld. Macar Kral Sigismundun idaresindeki asl byk kol, Srbistan ynnde ilerleyip Tuna Vadisine ulaarak Osmanl toprana girdi Tunay geerek Vidin, Orsava ve Rahova ehirlerini alarak, buralardaki Trkleri kltan geirerek Nibolu nne geldiler. Doan Beyin komutasndaki Nibolu Kalesini, karadan ve nehirden kuattlar. Nibolu Kuatmasnn on altnc gnne kadar, Beyazt ve Osmanl ordusunun grnmemesi, Hallar mitlendirmiti. te yandan Avrupadaki Hal hazrlklarn renip, ordularnn, Osmanl hududunu getiklerini haber alan Beyazt ise, stanbul Kuatmasn erteleyerek byk bir hzla Nibolunun on kilometre kadar gneyine sokuldu. Niboluya yaklaan Osmanl ordusu, keif kollaryla ovaya yaylmaya balamt. Birdenbire, Osmanl ordusunu karlarnda gren Hallar, 25 Eyll 1396 s abah 120 000 kiilik Hal ordusu ile bunun yars miktarndaki Osmanl ordusu kar karya geldiler. Plan gereince, Osmanl merkez kuvvetleri, geri ekilince Franszlar, kurulan kskacn iine girdiler. Franszlar, Osmanllarn ekildii tepeyi ele geirdiklerinde zafer kazandklarn zannetmilerdi ki, Beyazt kumandasnda olan pusudaki kuvvetlerle karlanca ardlar. Zafer sarholuu ile yaya olanlar atlarna tekrar binmek istedilerse de, hillin kskac kapandndan geri dnemediler. Hallar, pan ie kaplp daldlar. Hallardan, muharebeye katlmayanlar ve kaanlar, kendilerini Tuna Nehrine atp bouldular. Muharebede pek ok asilzde kumandan ve valye esir alnd. 25 Eyll 1396 tarihinde Niboluda kazanlan zaferle, Osmanl himayesindeki Vidin-Bulgar Krallna son verildi. Macaristana byk bir akn yaplarak ok miktarda esir alnd. Hallardan alnan pek ok ganimetle, lkede imar faaliyetleri, sosyal yardm messeseleri ve sanat eserleri yapld. Esirleri nce Edirneye, oradan Geliboluya gnderen, sonra da Bursaya gelince yanna getirten Beyazt, fidye karl hepsini serbest brakt. Esirler arasnda bulunan Korkusuz Jean ve arkadalar: Bu andan itibaren Yldrm Beyazta kar gelmeyeceimize ve ona kar s ilah kullanmayacamza namus ve erefimiz zerine yemin ede riz deyince, Beyazt: Bana kar silah kullanmayacanza dair ettiiniz yeminleri size iade ed iyorum. Gidiniz, yeniden ordular toplaynz ve bizim zerimize g eliniz. Bana bir kere daha zafer kazanmak imkn salam olursunuz. Zr ben, Allah teln n dinini yaymak ve Onun rzsna kavumak iin dnyya gelmiim dedi. Nibolu Zaferi, gnderilen fetihnmelerle, drt bir yana duyuruldu. Msrda bulunan Abbas Halifesi, kendisine gnderilen Zafernmeye verdii cevapta, Beyazta: Sultan- klim-i Rm unvan ile hitap etti. O gnden itibaren, Osmanl Hkmdarlarna sultan denilmesi det oldu.

226

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Nibolu Zaferinin ardndan Yldrm Beyazt, Mentee topraklarn alm, Mentee beyi de Candarolu Beyliine snmt. Kastamonunun da alnmas zerine bu Bey, Timur (Sahip Kran*)a snd. Ardndan Aydn ve Germiyanoullar da ayn yolu izlediler.

* Kran, kutlu yldzlar olarak bilinen Mteri (Gezegenlerin en by, Jbiter, Erendiz) ile Zhre (Gnee yaknlk bakmndan ikinci olan gezegen. Vens, olpan, Nahit, oban Yldz) yldznn ayn burta, ayn derecede ve noktada birlemi olan durumudur. Timur ve baz devlet bykleri iin kullanlan Sahip Kran deyimi daha sonralar AkKoyunlu Uzun Hasan iin de kullanlmtr. Kran sahibi olan kiilerin talihinin ak olduuna inanlr.

227

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1401 ylnda Timurun ordusu harekete gemi, byk bir ordu ile Anadoluya yrmt. Kendi adyla anlan byk Trk mparatorluunun kurucusu olan Timur, 8 Nisan 1336'da, bugnk ad "Yehr-i ebz"olan Trkistan'n Ke ehrinde dodu. Babas, Orta Asya'dan gelen bir Trk kavmi olan Barlas Oymann beyi Turagay (Turgay), annesi ise Tekine Hatun idi. Barlas Boyu, o devirde aatay Hanlna bal idi. Timur'un babas, 1360 ylnda ldnde, onun yerine amcas Hac Barlas gemiti. O da, 1361 ylnda ldrldnde Timur, 25 yalarnda idi. Cesur, zeki, bilgili bir Trkt, siyas ve asker dehasn gstererek ksa zamanda ykselerek Dou Trk Hakanl'nn tahtna kt. mparatorluun snrlarn, til(Volga)'den Hindistan'daki Ganj Nehri'ne, Tanr Dalar'ndan zmir ve am'a kadar geniletti. Tarihiler Timur iin yle yazyorlar: At binen, kl kuanan, att oku yzk deliinden geiren bir ocuk: on iki yanda savaa katlan bir bahadr: savalardan, sava taliml erinden arta kalan zamann okumakla, byk limlerden ders almakla geiren gen bir ide alist: yz kiilik bir kuvvetle on bin kiilik bir orduyu yenen esiz stratejist: dnya tarihini, zellikle Trk-slam tarihini ok iyi bilen, dinin, ilim ve sanatn koruyucusu: Asya'da Trke'nin, Trk sanat ve kltrnn Fars kltrnn basks altnda yok olup gitm esini nleyen, ne gemesi, rnek olmas rn aan hkmdar: aman dileyenin dostu, dmanlarnn acmasz ba belas, ama askerlerinin ok se vdii hkmdar ve milletinin babas. Timur, Hindistan'dan Hristiyan misyonerlerini kovarak blgede Mslma nln yaylmasn salad. Timurun egemen olduu dnemde Horasanda Serbedar ad verilen ii derviler etkindi. Bu derviler sk sk silahl ayaklanmalar kararak eitlik ve halk yaklamlaryla dier eyhlerin dikkatlerini ekerdi. Bu hareketin nderlerinden Abdlrezzak: Erkeke ban daraacna vermek, alaka ldrlmekten iyidir sz ile Serbedarlarn temel ilkesini ortaya koymutu. Timurun blgede egemen olmasyla Serbedarlarn blgedeki faaliyetleri ve etkinlii sona erdi. 298 Hindistan'dan Hristiyan misyonerlerini kovmu olmas nedeniyle Hristiyanlar, ona dman idi. Timur, igal ettii yerlerde, Yunan ve Romadan kalan eserlerin kalntlarn, ykt iin ona, "ykc" san verilmiti. Timur, 1381 ylnda ran taraflarn ele geirmeye balad. 1385 ylnda sfahan'da smailileri yenerek yetmi bin kiiyi kltan geirip, kellelerini kule gibi yd. Bu nedenle kendisi " insan kellesinden kule yapan hkmdar" olarak anld. Bunu neden yapt kendisine sorulduunda u cevab verdi: Onlar, sfahan'a braktm memurlarm ve be bin kiilik askerimi, isyan edip bir tekini bile sa brakmadan kltan geirdiler 1393 ylnda Hazar Denizinin gney kylarnda kalabalk bir smaili topluluunu kltan geirdi. Andujan kentinde yaayan yoksul smaililer, Timurun askerlerinden kurtulmak iin yeraltndaki su tnellerine saklanmlard. Timurun askerleri tnellere su gnderip, onlar boarak ldrdler.
298 Avcolu Doan Trklerin Tarihi Cilt:5 sf: 2224 Tekin Yaynevi 1989 stanbul

i mu r ge li yo r

228

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Timur, ran seferi srasnda ehname'nin yazar nl Acem airi Firdevs'nin mezarna giderek: "Kalk, kalk da, her satrnda ktlediin malup Trk imdi gr!" diyerek milli kimliini ortaya koymutur. Timur'un, Hamedandan sonra Badata gitmesini Esterbadi yle anlatyor: 795 ylnn evval (Austos 1393) aynda gkten inen bir kaza ve anszn kan bir bela gibi Badata vard. Ayn zerindeki k ve ekerin zerindeki sinek gibi o kutsal yeri ember altna ald. ok gemeden aatay eytanlar slamn bakentine girdiler. Ellerini ve kllarn Mslmanlarn canlarna ve mallarna uzattlar. Kimi buldularsa esir edip yaraladlar. Ve azap ukuruna attlar. Bal ar ge deen kiileri, ayak altna alp toprak gibi inediler. Yzlerini gnee ve aya dahi gstermemi bakireleri, sarho meclislerine srkleyip, utanma ve haya perdesini yrttlar. Dorusu Yecc ve Mecc bu lkede bozgunculuk yapyorlar* srr ortaya kt. saldrganlarn hepsi gzlerini altna diktiler. Gm gzbebekleri gibi kymetli tuttular. Mavi kemerin zerine yaplm olan gnein altndan tasv irini trnaklaryla kazdlar. Hilal eklindeki nallar, yerletirildikleri yerlerden dileriyle sktler. Camilerin lambalarn krdlar. mamlar asp, mihrablar devirdiler ve minberleri yaktlar.299 Timurun aadaki szlerinin onun hakknda yeterli bilgiyi vereceini sanyorum: "Biz ki Melik-i Turan, Emr-i Trkistan'z, Biz ki Trk olu Trkz: Biz ki milletlerin en kadm ve en ulusu Trkn babuuyuz!. " Timur, ahruh'un babas: air hkmdar Hseyin Baykara'nn ve bu gn dnyann uydusu ay'n kraterlerinden birine adn vererek ay atlasnda "Trk" adn bulunduran nl astronom Ulu Bey'in de dedesidir. Timur, 25 yalarnda iken, aatay Hanl valilerinden Kazgan Han'n e mrine girdiinde, Kazgan Hann kz Olcay Trkn'la evlendi. Kazgan Han, dmanlar tarafndan pusuya drp ldrlnce Timur, Kazgan Han' ldrtenlere kar sava aarak, hepsini ortadan kaldrd. Bu baarlar karsnda aatay Han, onu kendi hizmetine ald ve tmen beyi yapt. Timur, hanlar ve beyler arasnda sk sk meydana gelen ekimelere de d urumu kendi lehine deerlendirerek, 1370 ylnda Belh ehrinin, mutlak hakimi olarak tam bamsz bir duruma geldi. Kendisi, Cengiz soyundan olmad ve Cengiz han edannn byk prestijinden de yararlanmak istedii iin, Cengiz soyunun aatay slalesinden Soyurgatm Han' tahta kard ve onu, hayat boyunca kukla bir hkmdar olarak yannda gezdirdi. eklen ona bal grnmekle birlikte mutlak hakim kendisiydi. Belh'te toplanan kurultay Timur'a " Kutbeddin" ve Shib Krn" unvanlarn verdi. Timur, ksa bir sre sonra bakenti Belh'ten Semerkant'a naklederek, her yana ok iyi planlanm baarl seferler dzenledi. 1371 -1377 yllar arasnda, Harizm'e sefer, Moolistan'a iki sefer dzenledi. 1378 ylnda dzenledii birinci Altnordu seferi ile nn btn dnyaya duyurdu. 1379 ylnda Harizm'e bir sefer daha yapt.
* Kuran- Kerim 18/94 299 Esterbadi, Aziz B.Erdeir-i Bezm u Rezm Sf:29 Kltr Bakanl 1990

229

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1380 ylnda Herat'a girerek Harizm ve Horasan, tamamen ele geirdi. 1389 ylna kadar yapt seferlerle Turfan, Karaar ve Uyguristan' denetim altna ald. 1390 ve 1391 yllarnda Altnordu Hakan Toktam Han'n nankrl nedeniyle, tekrar Altnordu seferine kt. Daha nceki seferlerinde Timur, Toktam' destekleyerek onu dmanlarndan korumutu. Glenen Toktam ise, Timura isyan etmi, Timur bu seferiyle, Dou Avrupa'ya hakim olan Toktam' ykp, onun btn lkesini igal etmiti. Bunun sonucu olarak blgede Rusya'nn doup gelimesi olanakl klnm oldu. Timur, 1401 ylna kadar yapt drt seferle Irak ve Gney Anadolu, 139899 seferleriyle Hindistan Delhi Sultanl'n, 1401 -1402'de Suriye'yi fethetti. amn kuatlmas srasnda Timurun torunu Hseyin, dedesine kar gelmi ve kuatlanl arn safnda yer almt. Bunun zerine Mslma nlar, Sultan Hseyinin ncelikle uzun olan salarn kesip, giysilerini deitirmilerdi. 300 Timur, son seferini in'e yapacakt. 1404 yl knda, her tarafn karla kapl olduu bir zamanda yola kt. in snrndaki Otrar ehrine geldii zaman durdu. Burada ordusuna byk bir geit treni yaptrd. Kuu av dzenledi. F akat, Timur hastalanm, yataa dmt. Hekimba Fazlullah, ona lm deinde olduunu bildirdiinde,Timur, vasiyetini hazrlayarak, saray adamlarn, orduda bulunan toru nlarn yanna ararak, lm deinde bir konuma yapt: "Oullarm, Milletin refahn, saadetini salamak iin sizlere braktm vasiyeti ve tzkleri iyi okuyun, asla unutmayn ve tatbik edin. Milletin dertlerine derman bulmak vazifenizdir. Zayflar koruyun, yoksullar zenginlerin zulmne brakmayn. "Adalet ve iyilik etmek" dsturunuz, rehberiniz olsun. Benim gibi uzun saltanat srmek isterseniz, klcnz iyice dnerek ekiniz, bir defa ektikten sonra da onu ustalkla kullannz. Aranza nifak tohumlar ekilmemesi iin ok dikkatli olun. Baz nediml eriniz ve dmanlarnz nifak tohumlar samaya, bundan faydalanmaya alacaklardr. Fakat vasiyetimde size idare eklini, ana ilkelerini gsterdim. Bunlara sadk kalrs anz ta banzdan dmez. lm deinde sylenen babanzn bu szlerini unutmayn. Benden sonra hakan, Pir Muhammed Cihangir ola caktr. Ona, bana itaat eder gibi itaat edeceksiniz. Kumandanlarm, imdi itaat yemini ediniz!" Timur, 19 Mart 1405 gn ldnde cenazesi mumyalanarak Semerkant'a gtrld. Kendisi sa iken len ok sevdii torunu Muha mmed Sultan iin yaptrd Gr-i Emr Trbesine, torununun yanna gmld. Bana konulan kitabede unlar yazlyd: Bu byk sultan ve asl hakan emniyet ve aman yayan Emir T imur Kregenin mezardr. Timur bin Turagay bin Bargul bin Emir Aylangir bin Emir cil bin Emir Karaar Noyan bin Emir Sagucicin bin Emir rdamc Barlas bin Kaulay (Han) bin Emir Tumanay. Bundan sonra Cengiz Han bin Yesagey Bahadr bin Amir Bartan bin Emir Baysunkur bin Emir Kaydu bin Emir Tumanay bin Emir Buga bin Emir Budancir. ( Bu asilzadenin babas malum deildir. Anas ise Alankoyadr. Hi300 Barthold Prof Dr. V. V Orta Asya Trk Tarihi Dersleri Sf:185 alar Yaynlar 2004 Ankara

230

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kaye ederler ki, bu (oul) onun tarafndan zina ile (peyda) edilmi deil, fakat Ta nrnn aslan galip Ali bin Ebi Talibin Allah ona kerem eyleye-soyundan birinin temiz dokunmasyla peyda olmutu301 Bu kitabeye gre, Timur ile Cengiz Hann ortak atalar Emir Tumanayd Bunun bir olu olan Kaulaydan devam eden soyu Timura uzan rken, Dier olu Kaydunun nesli Cengiz Han ile devam ediyordu. Alankaoya Efsanesiyle ilgili olarak Hac Halife unlar yazyor: Yldz Hann kz Cubinann kz Alankuvann olu Buzancar Kaan, Tr kler bunun Buzancar babasz dourduuna inan rlar. Derler ki, Alankuva evli idi; sonra kocas ld; kocasz olduu halde gebe kald; akrabas kendisinden yz evird iler. O ise, baz gnlerde bir k grndn ve bu n defa onun yanna gird iini ve bundan sonra gebe kaldn syledi ve onlara erkek ocua hamile old uunu bildirdi. Onlar da douduu zaman bu dedii doru karsa ne l dediler, kmazsa onun hakknda dndklerini yapmaya karar verdiler. Kadn erkek ocuk dourdu ve masum olduu meydana kt. Bunlardan biri Bukan, ikincisi Kuta, ncs de Buzancardr. Buzancar Ebu Mslim Horasan zamannda idi.302 spanyal eli Klajivo 1404 ylnda Timurun lkesindeki yaam yle anlatyordu: Yaz ve k istedikleri srleri otlatmaa gidebilirler, istedikleri yerde ekin eker ve yaarlar. Tamamen serbest olup mparatora vergi vermezler, nk arld klarnda orduda hizmet ederler303 Dier kaynaklarda da belirtildii zere, onun dnemi ho grl bir ynetim anlayna sahipti. Timurun saraynn baheleri zengin ve fakir ayrd edilmeksizin Semerkandn btn halkna akt. Timur, Sivas aldnda Yldrmn olu Sivas valisi olan Erturul lmt. ehir halk Timurdan merhamet dilemek iin ocuklarnn bana Kuran koyarak karladlar. Timur esir ald Malko Beyi grdklerini anlatmas iin Yldrma geri gnderdi. Sivasta alnan yenilgi zerine ok zlen Yldrm, Uluda eteklerinde kaval alan bir obann namelerinden ok etkilenerek kendi kendine: al bire oban al ! Ne cann yand, ne cierin yakld, Erturul gibi olun mu ld? Sivas gibi ehrin mi ykld? diye hayfland. Timur, Sivastan sonra Malatyay ele geirip, ynn gneye dndrerek ama gidiyordu. Msr Sultan Melik Eref kendisini Halep yaknlarnda Mercidabkta karladnda tutunamayarak kap, lkesine geri dnd. Halep ve Humusu ele geiren Timur, am da el geirip yamalad. O kuatma srasnda dndklerini devlet erkanna ve emirlerine aklayarak; Biz iitmitik ki bu memleket bir mddet Muaviye ve Yezidin idaresi altnda idi, bunlar daima Ehli-Beyte, Peygamberin damat ve kardei Aliyy-l-Murtazaya ve kyamet gnn banusu Fatma-t-Zehrann oullarna adavet gsterdiler, muharebe yapmak ,
301 Semenov A. A. Gur- Emir Trbesinde Timurun ve Ahvadnn Mezar Kitabeleri. Nejat Birdoan, Anadolu Aleviliinde Yol Ayrmndan alnt. Sf: 543 Mozaik Yaynlar Ekim 1995 302 Katip elebiden Semeler I Sf:345 MEB Yaynlar 1997 stanbul 303 Barthold Prof Dr. V. V Orta Asya Trk Tarihi Dersleri Sf:186 alar Yaynlar 2004 Ankara

231

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ldrmek esir etmek gibi onlara kar hibir fenal yapmaktan ekinmediler. am ahalisi de bunlarla beraber oldular. Ben bu itikada ok teaccb ederim ki bir taife peygamberlerin ulusunun mmetinden olsun ve onun hidayet yla dalalet zulmetinden kurtulsun ve cehennem zindan olan irkten bir cennet bahesi gibi olan slamiyete kavusun da onun hanedanna byle zulmler yapsn; bu benim havsalama girmezdi, fakat bu hakikat imdi meydana kt; nk byle byk bir ehirde srf hava ve heves urunda bu kadar byk binalar, kkler, balar, baheler, semaya serekmi saraylar yaptklar halde burada medfun olan Peygamber aleyhisselamn zevcelerinin kabirlerine himmet sahibi bir adam kp da ne mrvvet ne de diyanet saikasyla bir kubbe veya bir trbe yapmak yle dursun, drt duvar bile ekmemi,. Allah byle bir milletin bana bel vermeyip kime versin dedi.304 Yezitten intikam almak hrsyla dolu olan Timur, Emevi halifelerinden Yezitin mezarnn yerini tesbit ederek, halk arasna tellal karp: Ben Yezit taraflsym diye duyuru yaptrd. Bu ary duyan Yezit taraftarlar toplandlar. Toplanan Yezit taraftar binlerce kiiyi meyye Camisine dolduran Timur, bunlar ldrterek, cesetlerini yaktrd. Daha sonra da Yezitin mezarn atrtp, kemiklerini yaktrd ve mezarn iini askerlerinin pislii ile doldurttu. 305 Timurun atas Cengiz soyundand. Sylenceye gre Cengizin byk annesi Alankoya adrnda iken, ieri giren Hz.Ali soyundan gelen bir k demeti biimindeki adamdan gebe kalmt. Bu durum, hem Cengizin hemde Timurun mezar talarnda yer almtr. 306 Timurun ordusu Ankara civarlarna gelmiti. Timur, torunlar Muhammed Mirza, Pir Muhammed ve skender Mirza, oullar Miranah, ahruh Mirza ve eyh Mirza ile Emr Cell slam orduya kumanda ediyorlard. Ak-Koyunlu sultan Osman Bey ile Emr Cihan ah, Mutahharten Bey, Karamanolu, Aydnolu, Menteeolu, Germiyanolu, Saruhanolu ve Candarolu ile, aatay sultan Mahmud Han, Timur'un yannda idi. Sava meydanna askerlerine ve beylerine kar sert ve acmasz olan, Yldrm Beyazt da geldi. Yannda, sadrazam andarl Ali Paa, ehzde sa, Mustafa ve Musa elebi ile, vezir Timurta Paa, ehzde Sleymanah ve ehzde Mehmed elebi, Srbistan despotu ve Yldrm'n kayn biraderi Stefan Lazareviin yan sra Kara-Koyunlular ve Kara Tatarlar denilen Trklemi Moollar bulunuyordu. Osma nl askerinin says yetmi binden fazla idi. Sava, douda ubuk ay Vadisi (Ankara ubuk Esenboa ve Haclar ky civar) batda, Kuu Da, Mire da, Ova ay ve Klack Deresi, kuzeyde Cankurtaran, gneyde Karacaviran ve Kuu Da arasnda yapld307. Asl arpma blgesi ise, Kzlcaky Deresi idi. 28 Temmuz Cuma gn Yldrm Beyaztn Anadolu ve Rumeli Sipahileri dalmt. Yldrm Beyazt, bugn ubuk ilesine bal olan Mahmutolan ky civarlarnda Timurun hanlarndan Mahmut Han, tarafndan esir alnd. Yldrm Beyaztn ordusunun nemli bir ksm Timurun tarafna getiler. Bunlar arasnda Kara Tatarlar, Rume-

304 ami Nizamddin Zafernme Sf: 282 TTK 1987 305 Atsz - Oru Be Tarihi Sf:58-59 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 1972 306 Birdoan, Nejat -Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm Sf: 98 Mozaik Yaynlar Ekim 1995 307 Aka smail Timur ve Devleti Sf: 28 TTK Yaynlar 2000

232

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

lideki Kpak Tatarlar Erzincan Beyi, Germiyan, Mentee, Aydn, Saruhan, ve Hamitoullarda bulunuyordu. Yldrm Beyazt yenik derek esir alnd. Yldrm Beyaztn yenilgisine bir ok neden gsterilmekle birlikte genel kanya gre, asl neden yle ifade ediliyordu: Yldrm Hann inkisrnn en nemli sebebi, ecdad- kramn yolundan ayrlmasdr. Kendilerinden nce gelen Osmanl padiahlar, adil ve insaflydlar. Ktlkten kanr, halkn malna tamah etmez, shef, mnafk ve mfsidleri meclislerden uzaklatrrlard. Acele ve fkeyle hareket etmez, kt kimselerin szlerini dinlemez, mal ve askerinin okluuyla nmez ve kafirlere, nifak sahiplerine gvenmezlerdi. Btn bu iyi huylarnn aksinin bir araya toplanmas tam bir hezimetin en mhim sebebidir. 308 Yldrm Beyazt, Timurun huzuruna getirildiinde Timur onu ayakta karlad ve ona esir gibi davranmad. Timur, zmire kadar ilerleyerek bu blgede yaayan tm Hrstiyanlar temizledi. Timurun, Yldrmla olan ilikileri bir arkada gibiydi. Denizlide bir hamama gittiklerinde aralarnda konuurken, Timur, Yldrma kendisi galip gelmi olsayd ne yapacan sormutu. Yldrm da buna karlk: Seni bir demir kafese koyardm diye cevap verince, Timur, hemen bir demir kafes yaptrp iine Yldrm koyup deve zerine yerletirdi. Anadoluda kaldklar srede Timur ile Yldrmn muhabbetleri iyiydi. Kederli bir gnnde Timur, Yldrma: Neden kederlisin? diye sorduunda Yldrmn ona cevab yle oldu: Senden dileim budur ki, benim ocam sndrmeyesin. Bugn bana ise yarn sanadr. Tatar Askerini bu memlekette brakmayasn. Birlikte alp gidesin. Bu cevaptan sonra Yldrmn aladn gren Timur ona ok acmt: Hey Han! Doru sylersin. Bu gn ne edersem yarn bana onu ederler. Dileini kabul ettim dedi. K getikten sonra kendi lkesine dnme hazrlklarna balad. Yldrm Beyazta da: Ben seni Semerkanda kadar iletirim. Oradan seni geri memleketine gnderirim dedi. Yldrm buna karlk: Ben oraya gitmeyi istemem. Beni burada ldr. Nasl istersen yle yap Timur bu sz zerine Yldrm serbest brakt. Fakat, gururlu bir kiilie sahip olan Yldrm yznde tad zehiri ierek intihar etti. 309 Akehirde iken, 9 Mart 1403 tarihinde len Beyazt, geici olarak Seyyid Mahmut Hayraninin trbesine konulmutu. Yldrm Beyaztn lmyle ilgili ne srlen farkl grlerden birisi Beyaztn, hastal dolaysyla ld, bir bakas da, Timur tarafndan ldrld iddiasdr ki, Beyaztn hastal srasnda Timurun kendi doktorlar olan Celalettin Arab ve zzettin Mesut e-irazinin tedavi ile ilgilenmesi ve Timurun dosta yaklamlar bu iddiann doru olmadn ortaya koyar. Anadoluda Seluklular dneminden beri yaayan ve Ankara Savanda Timuru destekleyen Tatarlar, Timurla birlikte Mvernnehr blgesine grldler. Timurun grmesine ister istemez katlan Tatarlar, randa Damgan civarnda ayaklandlar. Ayaklanma bastrldnda blgeden geen spanyol Elisi Clavijo, len 2000-3000 kiinin balarndan kuleler yapldn gzleriyle grmt. 310 Tatarlarn bir ksm Semerkanta ayaklarnda buka ile gtrlm, daha sonra da Kagar ve Isk Gl civarlarna yerletirilmilerdi.
308 Mneccimba Tarihi Sf: 145 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 309 Atsz, Oru Be Tarihi- Sf:63-64 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 1972 310 Aka smail Timur ve Devleti Sf: 30 TTK Yaynlar 2000

233

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ocak 1405 ylnda Otrarda hastalanan Timur, olu Cihangirin olu Pir Muhammedi kendisine veliaht tayin ederek 18 ubat 1405 gn 69 yanda ld. Yldrmn lmnden sonra sava srasnda kaybolan Mustafa adl olundan baka be olu daha vard. Bunlar, Sleyman, Mehmet, sa, Musa ve ok kk olan Kasmd. Bunlar arasnda taht kavgas balamt. Musa elebi, Timur tarafndan esir alnmt. Timur Anadoluda iken, elebi Mehmeti Yldrmn da rzasn alarak Rma padiah yapmak istiyordu. Kendisini davet ettiler, eer gvenip gelirse Semerkant hkmdarnn kz ile de evlendireceini bildirdi. Amasyada bulunan elebi Mehmet teklifi reddetti. Blgede yapt savalarla nn iyice artrmt. Timur Akehire girerken Yldrm Beyazt lmt, Zafernme lm olayn yle aktaryor; Bu sralarda Yldrm Bayezidin duar olduu mzmin hastal, ruhi kederinin tesiri ile ziyadeleti. Emir Timur mumaileyh hakknda merhamet ve efkatini esirgemeyerek tedavisi iin en mehur doktorlara emirler verdi. yi olmas iin mnasip erbetler ve yemekler tedariki hususunda ok itina gsterdi. . Fakat tedbir takdire uymad, mukadder olan ecel Bayezidin yakasna yapt, kendisine arz olan hastalk git gide ziyadeleti; kuvvetten dmee, sayl nefesleritamam olmaya yz tuttu, mhlet tamam oldu, Tanrnn bir vedias olan ruhun mvekkeli menuru okudu ve muhasibi onun mrnn hesabn yapp sona erdirdi.311 Timur, Yldrmn cenazesini Germiyanoluna gtren olu Musa y da Bursada tahta oturtarak Semerkanta dnd. Anadolu karmakark taht kavgalar iinde kendi kaderiyle ba baa kalmt. Bu dnem Fetret Dnemiolarak adlandrld. Timurun Anadoluyu yamalamasyla birlikte, Anadolunun zenginleri kitleler halinde Gelibolu zerinden Rumeliye kaarak kurtulmulard. Bu ka, blgenin hzla Trklemesine katk salamt. Kantemire gre, Timur, Bursaya girdii zaman Sleyman elebiye aadaki mektubu gnderir: Babanz Yldrmn bu kadar ani ve anlalamaz felaketine acyorum, fakat Allahn, gururunun tutsa olup, kendi bildiinden baka hi kimseyi dinlemeyen ve benliklerinin emrettii her eyin doru olduuna kani olanlar kk drdn bilmeliyiz. Halbuki ben, kaderin bana beklediimden fazlasn vermesiyle vnebilirim ve ulatm bollua hi kimse eriemez. Fakat rakibimin sonu bana pek ok dokundu ve kaderim beni alt etmeden, ben onu snrlandrmak istiyorum, yani Beyaztn dman olduumu unutmak istiyorum ve egemenliimi kabul ettikleri takdirde, onun oullarna babalk etmeye hazrm. Bugne kadar zaptettiim lkeler bana kafi geliyor ve bundan byle kaderin cilvelerine hibir zaman kanmayacam Bu mektup Sleyman elebi zerinde olumlu bir etki yaratmam ve kibirle karlad Timurun elilerine red cevab vermiti. Timur, bunun zerine Musa elebiye: Babann mirasn kabul et: zira ben krallklar deil, fakat ahane bir ruh aryorum der. Musa elebi, Timurun isteini kabul eder ve padiah ilan edilir. 312 Sleyman elebi, vezir Ali Paann desteiyle nce Bursada tahta oturduysa da, buras da Timur tarafndan alnnca Edirneye gitmek zorunda kald. Bunun zerine Sleyman elebi, Bursaya sefer dzenledi. Musa elebi, Karamanoullarna snmak zorunda
311 m Nizamddin Zafernme Sf:322 TTK 1987 312 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:844 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005

234

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kald. sa elebi ise Karesiye yerleti. Sleyman elebi, stanbul Tekfuru ile, kzkardei Fatma ve kk kardei Kasm rehin braklmas karlnda ibirlii yapt. Amasyada bulunan elebi Mehmet, Sleyman elebiyi destekleyerek bartlar. Musa elebi ile Sleyman elebi arasndaki mcadelenin yan sra dier beyler arasndaki mcadele btn iddetiyle devam etmekteydi. Musa elebi, Eflakta toplad ordu ile Edirneye gelerek, Sleyman elebinin ordusuyla yapt sava kazand. Sleyman elebi ise, snd Dvencili Kynn halk tarafndan ldrld. Bu savan ardndan Anadoludaki beyler de eski hkmran olduklar blgelerdeki egemenliklerine yeniden kavutular. Musa elebi, 1411 ylnda Edirnede tahta oturmutu. Kardei Sleyman kendisine sormadan ldren Dvencili Kyn* halkyla birlikte yakt. Padiahl dneminde Simavna Kadsolunu Kazaskerlik grevine getirdi. Sleyman elebinin yannda yer alan merann ounu ldrtt. Kendisine ihanet edeceinden kukuland Evrenos Beyi eyaleti olan Yenice ve Sirozdan : Memleket ilerinde tecrbenize ve istiarenize muhtacz diyerek davet etti. Musa elebinin kendisini ldrteceinden phelenen Evrenos Bey: Yalandm, gzlerim grmyor, bundan sonra ancak devlete dua ederek yardmc olabilirim diyerek daveti kabul etmeyip, eitli hediyeler gndererek affn istedi. Ancak, Musa elebi, bu zr kabul etmeyerek tekrar srar etti. Huzura gelen Evrenos Bey, kr rol yapnca buna inanmayan Musa elebi onun m olup olmadn anlamak iin, bir ziyafet dzenleyerek, Evrenos Gazinin nne kurbaa kavurmas koydurttu. Gzlerinin grmediini gstermek iin Evrenos Gazi yemekleri eli ile kontrol ediyordu. Bu srada Musa elebi kurbaa kavurmas olan kab uzatarak : Bu sahandan buyurun dediinde birka kurbaay yemek zorunda kald. Bu ziyafetin sonunda Musa elebi, Evrenos Gazinin gzlerinin grmediine inanarak onun Siroza dnmesine izin verdi. 313 Musa elebi, Rmeli merasndan birounu ldrd birouna da ar vergiler sald. Vezir-i zmla getirdii brahim Paa, elebi Mehmet ile ibirlii yaparak onun emrine girip vezir-i zm oldu. Taht Musa elebiden almak iin hazrlklara girien Amasyadaki elebi Mehmet veziri Beyazt Paa ile Edirne zerine yrd. stanbul yaknlarndaki ncgez denilen yerde iki ordu karlatnda Musa elebinin ynetici kademesinin byk ounluu elebi Mehmet tarafna getiler. iddetli geen savan ardndan. Yenieri ve Kapkulu askerleri Musa elebinin kamasn engelledilerse de elebi Mehmet yaralanp, stanbula kaarak, stanbul Tekfurunun destei ile Bursaya gitmek zorunda kald. Bu srada zmirde Cneyt Bey isyan etti. Engrye valisi Yakup Beyden yardm istediinde o : Karamanoludan korkarm memleketi bo brakmam diyerek destek vermedi. elebi Mehmet, Cneyt Bey zerine kendi gleriyle yryerek isyan bastrd. elebi Mehmet, kendisine destek vermeyen Yakup Beyi ldrecekken merann araya girmesiyle onu 1412 ylnda Tokatta Bidevi ardak hapishanesine gndererek hapsettirdi. elebi Mehmet, Dulkadiroularndan, kardei Musa elebiye kar destek isteyince, Dulkadirolu Sleyman Bey onun hizmetine girdi.

* Baka kaynaklarda Dncler, bu kyn halk Sleymen elebiyi tutarak Musa elebinin merasndan Koyun Musasna teslim etmiler. O da Sleymen elebiyi bodurmutu. 313 Mneccim Ba Tarihi- Mneccim Ba Ahmet Dede Sf: 165 1001 Temel Eser. Tercman Yaynlar

235

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Mehmet elebi, Bizans mparatoru Manuel'e Teselya ve Selanik Krfezindeki baz ehirleri geri vererek, kardei Musa elebiye kar anlamt. Bu anlamann ardndan Mehmet elebinin Rumeli'ye geii, Bizans gemileriyle oldu. Daha nceki iki savata yenilip, Bizans'a snan, 1313 ylnda baz tmarl sipahilerin ve byk toprak sahibi beylerin Musa elebi'yi terk edip, Mehmet elebinin safna gemesiyle Musa elebi'yle yapt nc sava kazanan Mehmet elebi, kardeini ldrtmt. 314. Son savata, Musa elebi ve Mehmet elebinin ordular Sofya yaknlarndaki amurlu Ovasnda karlatlar. Musa elebinin etraf elebi Mehmet tarafndan sarldndan o, kaabilecei tek yn olan batakla yneldi. Batakla sapland zaman Beyazt Paa tarafndan kolaylkla yakaland. elebi Mehmetin huzuruna getirildiinde ise, yaynn kirii ile 1413 ylnda boularak ldrld. elebi Mehmet kardeleri ile olan mcadeleyi kazanmt. Sleyman elebinin olu Orhan, Bizanstaki esirliinden kurtularak, kendisini desteklemek iin etrafnda toplanm aknclarla birlikte, Edirne zerine yrd. Fakat, Mehmet elebinin kuvvetleri onlar datarak, ehzde Orhan yakalayp gzlerine mil ekerek kr ettiler. 315

314 Uzunarl . Hakk Osmanl Tarihi Cilt: I Sf: 339-345 TTK Yaynlar 1982 315 Mneccimba Tarihi Cilt:III sf:330

236

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

e y h Be dre tti n

Mehmet elebi kardei Musa elebiyi destekleyenleri cezalandryordu. Bundan nasibini alanlardan biri de, elebi Musann kazaskeri olan eyh Bedrettindi. Ceza olarak Simavna Kads Olu eyh Bedrettin, znike srgn edilmi ve kendisine 1000 aka aylk balanmt. 316 A. De Lamartine gre: eyh Bedrettin srld yerde kabiliyetlerinin krlenmesi iin kendisine yaplan bu hareketin intikamn almay tasarlyordu. Hkmedemedikleri eyleri bozan insanlarn karakterini tayordu. Mizalar gibi ihtiraslarn aka ortaya seren Trkler arasnda son derece az raslanan entrikaclk, byk kadnn iinden pazarlkl ruhunda giderek tehlikeli olmaya balyordu. syan ateini bytmek gayesiyle zerine flenecek bir kvlcm aryordu. Tesadf ona bu imkan verdi. zmir Krfezinin Sakz Adasna bakan ucunda Karaburunda kendine gkten ilham geldiini iddia eden birisi tremi, ky kasaba dolaarak szde kendisine vahy olan fikirleri toplumsal teoriler ile kartrarak, halkn cahilliinden istifade etmeye ve ona mit dolu artc eyler anlatmaya alyordu. Bu adamn ad Mustafa idi. Karaburuna yaslanm dalarda kei besleyen bir Trkn olu idi. Trklerin geni hayalleri, Kurann hkmlerini istedii gibi yorumlama imkan brakan slam dininin ferdiyeti karakteri, herkese arzu ettii tarikat seme hakkn ve alkanln veren uzun i sava yllar, I. Mehmet tarafndan henz dzeltilmeye allan an olaylarla dolu gnleri, Trkleri her yeni kan inann propaganda ve tahriklerine msait klyordu. Mustafann dnceleri de yoksulluktan yetien ve yoksullarn, Tanrnn eliyle, dnyada mevcut mesut insanlarn adaletsiz stnlne ve artlarn nlenemez ekilde yaratt eitsizlie kar intikam almay tavsiye eden her doktrin gibi halk tarafndan benimsendi. Bu sama fikir hakl bir ikayet olabilir, ama asla uygulanabilir bir doktrin olamazd. Zihinler zerinde geni bir mparatorluk kurmay baard: zira uygulamas mmkn olan doktrinlerin snr var iken, hayali doktrinler snr tanmazlar. Btn szlanmalar, hakl haksz ikayetler, btn sefaletler ve btn hayaller orada yerlerini bulurlar ve tatmin olurlar. te ham hayallerin (topya) gc bundan ileri gelir. Mustafann dnceleri de bir anda yonyay balayarak adrdan adra kyden kasabaya hzla yayld. Yeni peygamberin taraftarlar kendisine gerein babas ve efendisi anlamnda Dede Sultan adn verdiler. Kendi hayat felsefelerine tpatp uyan yeni fikirler hemen derviler arasnda yayld. Btn zel mlklerin kaldrlmas, tabiattan ve almadan elde edilecek btn rnlerin ortaklaa paylalmas, ellerinde mlkleri olanlarn mallarna el konulmas ve fakirler arasnda yamalanmas gibi ilkeler ile beslenen sahte doktrinde yalnz kadnlar dounun kskan geleneklerine uygun bir ekilde bu karmak cemiyette ortak olmaktan kurtulmulard. Ancak mlkiyetin besledii kadn ve aile, bir kere mlkiyet ortadan kaldrlnca ihtiyatan dolay bu dou komnizminin en adi yaratklar olacaklard. Gayet kurnaz bir sahtekarlkla Dede Sultann komnistleri tarafndan kandrlan Yahudiler ve Hristiyanlar, taraftarlarnn saysn kabartyordu. Onlarn ilgisini ekmek iin dinin kardelii ve eitlii ilan edildi. Sakz adasnda yaayan mnzevi keileri geceleri, denizi
316 Oru Be Tarihi- Atsz Sf:71-72 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 1972

237

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yryerek atn iddia eden sahte peygamber tarafndan ziyaret ediliyorlar ve mucizeye inanarak veya inanm grnerek btn adalar dolaarak olay doruluyorlar, bylece Yunan dervilerinin keilere ait komnizmi ile Trk dervilerinin toplumsal komnizmi birletirilmeye balanyordu. Dede Sultan mparatorluu yeni dini ile tesiri altna alyor, kat dnceleri zmir Krfezinden Manisa vadilerine ve znik ovasna kadar yaylyordu. 317 Osmanlnn toprak beyleri ve feodal Bizans glerinin ortaklyla tahtan indirilen Musa elebinin yerine gelen elebi Mehmeti yoksul halk istemiyordu. Egenin deiik dinden ve dilden olan halklar: Btn zel mlklerin kaldrlmas, tabiattan ve almadan elde edilecek btn rnlerin ortaklaa paylalmas, zenginlerin ve toprak aalarnn mlkleri ve mallarna el konulmas ve dinin kardelii ve eitliini isteyerek ona kar isyan balatmlard. Bu gl znik gldr Durgundur Karanlktr Derindir Bir kuyu suyu gibi indedir dalarn Bizim burada gller dumanldrlar Balklarnn eti yavan olur Sazlklardan stma gelir Ve gl insan Sakalna ak dmeden lr. Bu gl znik gldr. Yannda znik kasabas znik kasabasnda krk bir yrek gibidir demircilerin rs ocuklar atr Kurutulmu bala benzer kadnlarn memesi Ve delikanllar trk sylemez Bu kasaba znik kasabas Bu ev esnaf mahallesinde bir ev Bu evde Bir ihtiyar vardr Bedrettin adnda. Boyu kk sakal byk sakal ak ekik ocuk gzleri kurnaz ve sar parmaklar saz gibi Bedrettin ak bir koyun postu stnde oturmu. Hatt talik ile yazyor

317 A. De Lamartine. mparatorluk Yolu- Trkiye Tarihi Sf:293-294 Tercman 1001 Temel Eser

238

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Teshili* Karsnda diz kmler ve kardan bir daa bakar gibi bakyorlar ona Bakyor: Ba tral kaln kal ince uzun boylu Brklce Mustafa Bakyor: kartal gagal Torlak Keml Bakmaktan bkp usanmayp bakmaa doymyarak znik srgn Bedreddine bakyorlar318 eyh Bedrettinin, 1368 ylnda Simavnada doduu deiik kaynaklar tarafndan belirtiliyor ise de, bizce eyh Bedrettinin Ktahyann Simav ilesinden olmas daha mantkldr. Bu blgede eyh Bedrettin adna cadde, okul vs. gibi yaplar bulunmaktadr. Eskiden eyh Bedrettin Sbyan Mektebi adyla anlan okulun bugn Cumhuriyet lkretim Okulu adyla eitim retime devam ettii bilinmektedir. Bedrettinin doduu yer olduu ne srlen Simavnann da o dnemde Kadlk Kurumunun bulunduu bir yerleim alan olmaktan ziyade, kk bir yerleim alan olmas bu savmz dorulamaktadr. Ayrca Vridtn giri blm: Bilginlerin ve bilgelerin sultan evliyalarn ve hakikat kutbu Simavl Bedrettin diye balayarak bu sav desteklemektedir. 319 eyh Bedrettin, dedesinin I.Murat dneminde Dimetokada lmesi zerine, Seluklu Sultan Aleddinin kardei olan babas srail, Bizans komutann kz ile evlenmiti. Bu evlilikten eyh Bedrettin dodu. Kk yata almaya balad eitimini artrmak iin Konya ve Msra gitti. Seyyid erif Grcani ve Mbarek ah Mantkden felsefe ve mantk dersleri ald. Tebrize giderek Timur ile sohbetlerde bulundu. Kazvinde batn dncelerle tant. Memlk Sultan Zahir Berkukun olu Ferece retmenlik yapt. Anadoluya dndnde Karaman, Germiyan, Aydn, Tire ve Bat Anadolunun dier illerinde etkinliklerde bulundu. Osmanlnn Fetret Devrinde, Musa elebi Edirnede hkmdarln ilan edince, en byk destekisi olan eyh Bedrettini kazaskerlie getirdi. ehzdeler arasndaki mcadelede Musa elebiyi bir ok adam terk edip gittiinde, eyh Bedrettin Musa elebi lnceye kadar onu terk etmedi. nk; Musa elebinin yoksul kyllere toprak datmas ve dier uygulamalar eyh Bedrettinin fikirlerinin uygulanmasyd. Osmanlda Snniliin egemenlik oluturmasna kar mcadele balatarak, Hanefi, Maliki, afi ve Hanbeli olarak bilinen drt mezhebin anlaylarn ykmak, ortak retip, birlikte tketmeyi hedefleyen bir dzen kurmak istiyordu. Halifeleri olan zmir Karaburunda Brklce Mustafa ve Manisada Torlak Kemalin kyller ve yoksular arasnda
* eyh Bedrettinin yazd Kitab-t-Teshil:Edirnede 1413 ylnda Kazasker iken yazmaya balad Letaif-l-iartn erhi olan bu kitab 3 Eyll 1415 gn nzikte srgnde iken tamamlamt r 318 Nazm Hikmet- Siirler 2 Sf:230-231 Adam Yaynclk 1987 319 Timurolu Vecihi eyh Bedrettin- Varidat Sf:87 Trkiye Yazlar Yaynlar 1979 Ankara

239

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

byk bir taraftar kitlesi oluturmu ve parolalar olan Kn ibadullahi ihvanen yani Allahn kullar karde olunuz iaryla ayaklanmlard. Halkn tahta oturmak isteyen Osmanl ehzdeleri iin birbirini katletmesine kar kyorlard. Biz, eyh Bedrettin Destanna dnelim: Ertesi gn glde kayk paralanr kalede bir ba kesilir kyda bir kadn alar ve yazarken Simavnal Teshilini Torlak Kemalle Mustafa ptler eyhlerinin elini. Ve znik kapsndan dizlerinde rlplak bir kl heybelerinde el yazma bir kitapla ktlar Kitaplarnn ad: Varidatt320 eyh Bedrettin 8 Aralk 1413 Pazartesi gn Edirnede kazasker iken, yazmaya balad Teshilini 27 Austos 1415 Sal gn znikte srgndeyken bitirmiti. znikte hapis olmann verdii hzn ve gurbette bulunmann sknts iindeyken, Teshilin n sznde yle diyordu: Gnlmn iinde yanan ve gnden gne yangs ortaya kan atein yle bir kavurucu alevi vard ki ben ve u kalbim demirden olsayd bile, yine de dayanamaz erirdik. Allah bizimle birlikte sknt ve belada olan btn Mslmanlar kurtarsn. Y HafiyyelEltf (iyiliklerle koruyan ) Allahm ! bizi korktuklarmzdan kurtar. nemli grdmz ii bitirmeyi Allah bize nasib edince, ona et-Teshil diye ad verdim 321 eyh Bedrettinin yazd Varidt ile ilgili olarak olumsuz tepkilerin en dikkat ekeni Osmanl sarayndaki yneticilerden gelmekteydi. Tabii ki bunlarn banda da Alevi ve Trk dman olan Krt kkenli eyhlislam Ebusuud Efendi vard. O: Varidt sahibi Bedrettin kfr sahibi deyip lanet etmeyen ve onun mridlerinden olan kafirdir diye fetva verdii gibi kendisine sorulan: eyh Bedrettin Simavi ki Varidat sahibidir Bedrettin yandalarna kfr ve lanet etmeyen kfirdir. diyen birisine ne yapmak gerekir? sorusuna karlk olarak Aslnda, Bedreddin yanda olanlar kfirdir, demek dorudur. Dier kfirleri olduu gibi bunlarn adn da anmayp lanet etmeyen kendi halindeki Mslmanlar kfir olamaz. diyordu. Baka bir soru ile, Simavilerden bir blk insan arap iip izinle birbirlerinin elerine tasarruf etseler, bunlara ne yapmak gerekir? diye sorulunca, cevap olarak: ldrlmeleri gerekir. demekteydi. Gzn kan brm olan bu katilin babas skilipli Yavsi Mehmet Muslihittin mad, Varidt hakknda: Bu risaleyi Peygamber eriatnn gnei, Mustafa yolunun Bedr'i (ay) . Hakk bilen, gerei gerekletirmi erenlerin sekini, olgunlua irmilerin en olgunlarnn en olgu320 Nazm Hikmet- Siirler 2 Sf:233 Adam Yaynclk 1987 321 Glpnarl Abdlbaki Simavna Kadsolu eyh Bedreddin Sf:50

240

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

nu. Allaha mensup bilginlerin tam inan gereine varanlarn sultan, hak, eriat ve takva ve dinin Bedr'i yazmtr. Allah aziz srrn kutsasn 322 diyerek olunun grlerini kabul etmiyordu. te baba ile olun Varidta bak as Baba, gerekten slamiyete inanm, onun insanlarn ezilmesi ve smrlmesi karsndaki aydnlk tavrn benimseyen birisi. Oul ise, slmiyeti kendi karlar iin kullanan bir sahtekar. Eline geirdii mevkiyi kendi karlar iin kullanrken hak iin mcadele edenlerin kann emen birisi. Olun taraftarlar, Osmanl saraynn st kademelerindeki yneticilerdi. Onlar, Varidatn halk tarafndan okunmasn istemiyorlard. Eer Varidt, insanlara ularsa, kendi taht ve saltanatlarnn sonun geleceini biliyorlard. Ksas- Enbiya yazar Cevdet Paann yazdna gre, 1850'li yllarda, Osmanl eyhlislam Arif Hikmet Bey, nerede eline geirirse ucuz olsun pahal olsun Varidt toplatp yakyordu. eyh Bedrettin, 1415 ylnda bir frsat yaratarak kendisini destekleyen sfendiyar Beyin yanna Sinopa gitti ve burada olduka iyi karland. Namk Kemal, bu gidile ilgili olarak unlar yazyor: eyh Bedrrettin ise, Brklcenin ortaya kmas srasnda znikten kaarak sfendiyar Beyin yanna gitmiti. ekayik-i Nmaniyyedeki eyh hazretleri bir gn frsat bularak hapishaneden kam, sfendiyar Beye snarak durumu anlattktan sonra Trkistana gitmek isterim diyerek fikrini almak istemiti. sfendiyar Bey, elebi Sultan Mehmetten ekindiinden o tarafa gitmesine msaade etmeyerek kendisini Zara vilayetine gnderdi. 323 Burada dikkat eken nemli bir nokta, eyh Bedrettin, Trkistana gitmek istedii halde, sfendiyar Bey kendisini neden Eflka gitmeye ynlendirdiidir. Namk Kemal, olay bir ynden alarak: sfendiyar Bey ve Eflak Beyi ile Karamanoullarnn Osmanlya kar ortak bir mcadele platformunda olduklar iin eyh Bedrettini isyana zorlamlardr eklinde yorum getirmektedir. sfendiyar Bey, elebi Mehmetten ekinmi olsayd kendisine kar isyan bayra am olan eyh Bedrettini Eflka deil, onun eriemeyecei Trkistana gnderirdi. O halde, asl zerinde durulmas gereken nokta, eyh Bedrettinin Trkistana gitmek istemesidir. Trkistanda Timurun iktidar szkonusudur. Orada, Osmanldaki gibi banaz bir dini egemenlik szkonusu olmayp, Trk gelenek ve greneklerinin izin verdii lde slami anlay egemendir. Gnmzdeki anlamyla laik bir sistem yrtlmektedir. Devlet ileri ile din ileri birbirine kartrlmamaktadr ki, Osmanl da Yldrm Beyaztn balatt Trklerden yz evirme siyasetinin bir sonucu olarak Snni egemenlii ve Trk d etnik unsurlar ynetime hakim olmaya balamtr. Trklk eleri ar basan sfendiyar Bey ise, Osmanldaki bu dnm grerek onlarla mcadele karar vermi ve bu mcadelede eyh Bedrettinin nemli bir rol oynayacan dnm olmaldr. eyh Bedrettin, sfendiyar Bey ile aralar iyi olan ve kendisininde kazasker iken tank olduu, Eflak Beyi Mirenin yanna gitmek zere deniz yoluyla Kefeye geti.

322 Glpnarl Abdlbaki Simavna Kadsolu eyh Bedreddin Sf: 42 323 Namk Kemal Sf:427

241

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Mirenin eyh Bedrettine salad bu destein karl elebi Mehmetin Eflak Beyi zerine ordu gndermesi oldu. 324 Bir gece bir denizde yalnz yldzlar ve bir yelkenli vard. Bir gece bir denizde bir yelkenli yapayalnzd yldzlarla. Yldzlar sayszd Yelkenler snkt Su karanlkt ve gz alabildiine dmdzd. Sar Anastasla Adal Bekir hamladaydlar. Ko Salihle ben Pruvada. Ve Bedrettin parmaklar sakalna gml dinliyordu kreklerin prtsn Ben: -Ya Bedrettin ! dedim, uyuklayan yelkenlerin tepesinde yldzlardan baka bir ey grmyoruz. Fsltlar dolamyor havalarda. Ve denizin iinden grltler duymuyoruz. Sade bir dilsiz, karanlk su, sade onun uykusu. Ak sakal boyundan byk kk ihtiyar gld: dedi: -Sen bakma havann durgunluuna derya dediin uyur uyur uyanr. Bir gece bir denizde yalnz yldzlar ve bir yelkenli vard. Bir gece bir yelkenli geip Karadenizi Gidiyordu Deliormana Aadenizine325 Halifeleri Brklce Mustafa ve Torlak Kemalin taraftarlaryla isyan balatmas zerine, kendisi de taraftarlaryla birlikte mcadeleye balad. eyh Bedreddin de Rumeli'de faaliyetlerini srdrmek iin, Eflak'dan Silistre, Dobruca ve Deliorman Aa Denizi blgesi taraflarna geerek ok sayda yanda toplad. Dobruca ve Deliorman blgeleri Sar

324 Ycel, Prof Dr. Yaar Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar Sf:92 TTK Yaynlar 1991 325 Nazm Hikmet- Siirler 2 Sf:238-239 Adam Yaynclk 1987

242

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Saltuk'un taliplerinin youn bulunduu bir Trkmen blgesiydi. eyh Bedrettin ile halifeleri arasnda anlamazlk olduu, Oru Be Tarihide ileri srlmektedir. Bu fikir ayrl; eyh Bedrettin, Eflk Eline gemiti. Eflk Elinden gelip Silistreden geerek Aa Denizine geldi. Oradan her tarafa birka sofi gnderdi: Padiahlk benimdir. Taht bana aittir. Subalk ve Sancak isteyen gelsin diye haber sald. Aydn Elinde Brklce Mustafa benim hizmetkrmd. Yanl hareket ettidedi 326 eklinde vurgulanmakta ise de, bu yaklam, hareketin btnsellik iinde olmadn vurgulamaya ynelik ve eyh Bedrettin ile halifeleri arasnda mevki atmas olduunu izlenimini yaratmay amalamaktadr. Savunduklar dncelerin bir arada topland kitap olan Varidat alan ve Bedrettinin elini pen, Brklce Mustafa Aydn, Torlak Keml ise Manisaya ulamt. Brklce Mustafa, Karaburunda yayordu. Karda bulunan Sakz Adasnn yoksullar da Brklce Mustafann mridleri arasndayd. Onun: Kadnlardan baka her eyin, yani yiyecek iecek, giyecek, ekilmi tarlalar, sofradaki her lokmann insanlarn mterek mal olmas gerektii fikri hangi din ve milletten olursa olsun yoksul insanlar bylyordu. O : Ben senin evine, kendi evim gibi, sen de benim evime kendi evin gibi girip karsn, kadnlar bu iten ayr tutulmaldr diyordu. Mslmanlarn yannda Hrstiyan ve Yahudi inancnda olan halk da Brklcenin insanlar byleyen fikirlerinin peinden komaktayd. nsanlar, her trl farkll unutup, dilleri, dinleri ve renkleri farkl olsa da, insan olduklarnn farkna varmlard. Sakz Adas, ve Giritin Hrstiyan keilerinin ou Dede Sultana balanp, Mslman olmulard. Blge yneticileri durumdan hi honut deillerdi. Bu zndk susturulmalyd. nce, zmir Sancak Beyi Aleksandros, Brklcenin haddini bildirmek zere byk bir ordu ile saldr dzenledi. Ancak, Dede Sultann mridleri onu bozguna uratt. Brklcenin mridleri, Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda bir fark olmadn vurgulamak iin balarndaki klahlar kararak ayn tip gmlekler giydiler. Blge dalarndaki geitleri tutmulard. elebi Mehmet isyanclar zerine, olu ehzde Murat gndermiti. Ordunun banda Beyazt Paa vard. Askerler yolda ilerlerken, ihtiyar gen, oluk-ocuk, kadn erkek ayrm yapmadan ellerine geirdii insanlar hunharca ldryor ve mallarn yamalyorlard. Brklce Mustafa ve mridlerinin bulunduu yere geldiler. Bir tarafta tam donanml Osmanl ordusu, karsnda ise yaln kl insanlar ve ortaya konulmu yrekleri vard. Binlerce yoksul insan acmaszca katledildiler. Brklce ve mridlerinden kurtulanlar teslim oldular. ehzde Murat, yakalananlar Efeste bizzat sorgulad. Btn ikence yntemlerini denedi ki, Brklce inanndan vazgetini aklasn. Bouna bekleyen zalimler, Dede Sultan direniten ve fikirlerinden bir trl vazgeiremediler. ehzde Murat bakt ki, bu zndk inanndan vazgemiyor, karsnda mridlerini birer birer boazladlar. Alt binden fazla mridi Dede Sultann gzlerinin nnde ldrld. Her mrid boynu vurulmadan nce: ri Dede Sultan ri diye Brklceye bakp haykryor gnnda parlayan kllar gvde ile ba birbirinden ayryordu.
326 Oru Be Tarihi- Atsz Sf:76 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 1972

243

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ehzde Murat emir verdi. Brklce iin daraac kuruldu. Kan glnde boulmakta olan ehzde Murat, son bir mitle Dede Sultann fikirlerinden vazgetiini aklamasn bekliyordu. Ama, bu bekleyi nafileydi. Onun kara zm gzleri keskin bir kl gibi parlarken, iindeki intikam atei ehzde Muratn yreine saplanyordu sanki. Dede Sultan, kendi can uruna dostlarn satmad. Cellat sehpay devirdiinde ehzde Murat karsnda asl bileklerini bkemedii yiide imrenerek bakakald. Onbinlerce kiiden oluan ordusuyla birka bin kiiyi ldrmt ama, onu korkutup ruhunu satn alamamt. indeki korku ve hnla Mustafann cesedini daraacndan indirtip tahtaya iviletti. Zalim ruhunun meyvesini, bir deve zerine ykletip ehirde dolatrd. ehzde Murat istiyordu ki, halk Osmanlnn gcn grsn, bir daha byle ilere kalkmasn. Deve stndeki Dede Sultann cesedi, ehirde dolarken, Mustafaya halkn sevgisi de artmt. Kimi aktan aa bunu belli ederken bazlar da korku ve sevgi dolu gzlerle deve stndeki Brklceye bakyordu. Kollar kesilerek armha gerilen Mustafa, Efese gtrld. Mritlerine, onu inkar etmeleri halinde son defa olarak hayatlarnn balanaca vaad edildi. Ancak, onlar da bunu kabul etmediler. Mritler, balarn kllarn nne uzatp: Hayr ! Dede Sultan ruhlarmz krallnda kabul et diye bardlar. Blge halk ise, Dede Sultann yeniden dirildii ve Sisam Adasndaki ormanlarda saklandna inanyordu. Beyazt Paa bu arada, bo durmuyor yakalad Trkmen dervilerini ldrmeye devam ediyordu. zmir valisinin bozguna uratlmasnn ardndan Torlak Kemal de, Saruhan Sancak Beyi Timurta Paa olu Ali Beyi bozguna uratt. Ali Bey, Manisa'ya kamak zorunda kald. Brklcenin iini bitiren ehzde Murat, veziri Beyazt Paa komutasndaki orduyu Torlak Kemalin zerine gnderdi. Scakt. Scak. Sap kanl demiri kr bir bakt scak Scakt. Bulutlar doluydular bulutlar boanacak boanacakt. O, kmldamadan bakt, kayalardan iki gz iki kartal gibi indi ovaya. Orda en yumuak en sert en tutumlu, en cmert, en seven, en byk, en gzel kadn: Toprak Neredeyse douracak douracakt. Scakt. Bakt Karaburun dalarndan O 244

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bakt bu topran sonundaki ufka atarak kalarn: Krlarda ocuk balarn Kanl gelincikler gibi koparp rl plak lklar srkleyip peinde be tulu bir yangn geliyordu kardan ufku sarp. Bu gelen ehzde Muratt. Hkm Hmayun sadr olmutu ki ehzde Muratn ismine Aydn eline varp Bedrettin halifesi mlhid Mustafann bana ine. bakt kyl Mustafa. Bakt korkmadan kzmadan glmeden Bakt dimdik dosdoru Bakt O. En yumuak, en sert en tutumlu, en cmert, en seven, en byk, en gzel kadn: Toprak Neredeyse douracak douracakt. Bakt. Bedrettin yiitleri kayalardan ufka baktlar. Git gide yaklayordu bu topran sonu fermanl bir lm kuunun kanatlaryla Oysaki onlar bu topra bu kayalardan bakanlar onu, zm, inciri, nar, tyleri baldan sar, stleri baldan koyu davarlar, ince belli, aslan yeleli atlaryla duvarsz ve snrsz bir karde sofras gibi amtlar. Scakt. Bakt, Bedrettinin yitleri baktlar ufka En yumuak, en sert en tutumlu, en cmert, 245

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

en seven, en byk, en gzel kadn: Toprak Neredeyse douracak douracakt. Scakt. Bulutlar doluydular Neredeyse tatl bir sz gibi ilk damla decekti yere Birden bire kayalardan dklr gkten yaar yerden biter gibi, bu topran verdii en son eser gibi Bedrettin yiitleri ehzde ordusunun karsna ktlar. Dikisiz ak libasl ba ak yalnayak ve yaln kltlar. Mbala cenk olundu. Aydnn Trk kylleri Sakzl Rum gemiciler Yahudi esnaflar On bin mlhid yolda Brklce Mustafann dman ormanna on bin balta gibi dald Bayraklar al, yeil, Kalkanlar kakma, tolgas tun saflar pre pre edildi ama, boanan yamur iinde gn inerken akama on binler iki bin kald. Hep bir azdan trk syleyip hep beraber sulardan ekmek a, demiri oya gibi ileyip hep beraber, hep beraber srebilmek topra, ball incirleri hep beraber yiyebilmek, yarn yanandan gayr her eyde her yerde hep beraber! diyebilmek iin on binler verdi sekiz binini. Yenildiler. Yenenler, yenilenlerin dikisiz ak gmleinde sildiler 246

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kllarnn kann Ve hep beraber sylenen bir trk gibi hep beraber karde elleriyle ilenen toprak Edirne saraynda damzlanm atlarn eildi nallaryla 327 Binlerce kiinin katledildii savan ardndan Torlak Kemal de ldrld. elebi Mehmetin olu Sultan Murat, binlerce kiiyi katlettikten sonra Manisadan ayrlmt ki, bin civarnda mridi Dede Sultann cesedini karp yeniden isyan bayra atlar. Geri dnen Sultan Murat, uzun bir savan ardndan Dede Sultann bin mridini nar aalarna asarak idam etti. 328 Boynu vurulacak iki bin adam, Mustafa ve armh Cellat, ktk ve satr her ey hazr her ey tamam Kzl srma ilemeli bir haa altn zengiler kr bir at. Atn stnde kaln kal bir ocuk Amasya padiah ehzde Sultan Murat. Ve yannda onun bilmem kanc tuuna ettiim Beyazt Paa! Satr ald cellat plak boyunlar yarld nar gibi, yeil bir daldan den elmalar gibi birbiri ardnca dt balar Ve her ba derken yere armhndan Mustafa bakt son defa. Ve her yere den ban kl depremedi: -ri Dede Sultanm iri! dedi bir, baka bir sz demedi329 Deli Ormanda bulunan eyh Bedrettinin zerine giden Beyazt Paann ordular onu yakaladlar. Beyazt Paa, Musa elebinin yanndayken ona ihanet edip elebi Mehmetin saflarna katlmt. eyh Bedrettinin yakaland haberi Serezde bulunan Mehmet elebiye haber verilip, mahkeme kuruldu. eyh Bedrettin, Acemden gelmi Mevlna Hay-

327 Nazm Hikmet- Siirler 2 Sf:243-246 Adam Yaynclk 1987 328 A. De Lamartine. mparatorluk Yolu- Trkiye Tarihi Sf:297 Tercman 1001 Temel Eser 329 Nazm Hikmet- Siirler 2 Sf:250-251 Adam Yaynclk 1987

247

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

darn bakanlnda oluturulan dzmece ve ehliyetsizler mahkemesince yargland. eyh Bedrettin ile Mevlna Haydar arasnda uzun tartmalar oldu. Mevlna Haydar: Kan helal ama mal haram diyerek fetva verdi. Bilimsel gereklerden haberi olmayan cahillerin hakknda verdii dzmece fetvay eyh Bedrettinin kendisi de onaylayarak hakknda sergilenen oyunlara son vermek istedi. Bedrettin, aslaca daraacnn yanna byk bir cesaret ve onurla geldi. Bu srada yz hatlarnda meydana gelen deiiklikler nedeniyle kendisini triz etmek isteyenlere: Gne batarken sararr diye karlk verip, idam sehpasna kt. eyh Bedrrettin syan ile ilgili olarak gnmze bilgi ulatran kaynaklar genellikle Osmanl Tarihileridir. Bu kaynaklar, Osmanl ynetim kademelerinde de yer alm olmalar nedeniyle olaylarda Osmanl saraynn yaklam tarzn sergilemekte ve eyh Bedrettin hakknda hakarete varan ifadeler kullanmaktadrlar. Bunlardan birisi de Acem kkenli olan Hoca Sadettin Efendidir. Ebu Suud Efendinin yetitirmesi olan 2 Ekim 1599 ylnda len yazar, Tact Tevarihte unlar yazyor: Musa elebinin ikbal yldznn varlk ufkunda kayb olduu gnlerde onun kazaskeri ve saltanatnnda balca direklerinden biri olan Simavna Kads Olu eyh Bedrettin Mahmuda elebi Sultan ayda bin aka maa vermi, onun iznikte oturmasn buyurmutu. Yine Musa elebinin beylerbeyi olan Mihalolu Mehmet Bey ise, Tokatta Bedevi ardak adyla bilinen kalede hapsettirilmiti. Sz edilen molla ann yetenekli ve deerli bilginlerinden saylmakta idi. Ortaya koyduu eserler bilginler katnda elden ele dolamakta ve stnlne delil olmaktadr. Bunlar arasnda Camiul fusuleyn ve teshil, onun bilmindeki rtbesini tantmaya yeter iki ahit olduklar gibi, bilginlerin, stn kiilerin toplandklar bilim ocaklar iin de birer sstrler. Anlan molla gizli ve belli btn bilimlerde apak bir hrete ulam olduundan hem din bilgilerini renmek hem de gerek bilgileri, verileri derlemek iin evresine iki eit renci toplanmakta ve bunlar onun bilim erandan alabildiklerini alp gitmekte idiler. Onun yetitirdii bilginler, mezler btn lkelerde ayr bir hret kazanyorlard. eyhi sevenler saylamayacak kadar oald. Otaysa onun gence yalya durak oldu. Bylece gizli bilgilere yaklatn grdke, halk zerindeki etkisinin gittike arttn hissettike vesveseli bir gurura kaplm kabilecei en yksek yerin daraac olmas ihtimalini aklna getirmemi, hele huzur ve rahat iinde yaamann gereini hi dnmemi bir kii olarak halkn gnln kendine ekmek iin aba harcamaya ve halifeleri eliyle onlar kendine balamaya koyulmutu. eyh daha kazasker iken kethdas ve zel ilerinde tek adam ama, halifeleri arasnda lanetlenesicelerin babuu olan Brklce Mustafa Musa elebi olayndan sonra Aydn line gitmiti. Orada halkn ve ileri gelenlerin gzn fesatlk balaryla balayp nice saf kimseleri hile ve dzenle tuzana drm, sevgi tohumlarn kavraylar kt Trklerin gnl tarlalarna ekivermiti. Bu almalar sonunda Aydn halknn zayf yreklilerini bir bir kendisine balamt. Sofu davranyla hilekrlkta ba ekti nice dzenler kurdu Hilebaz yapsyla felei aldatp ne oyunlar oynad. Aslnda tek inand sapklk, gerek tutumu da fesatlk olup kalp ocanda serkeli ateini yakmakta idi. Nitekim dnya tutkusunu dile getiren dolu ile sarho, ehvet azgnl ile kendini kaybetmi, nefis denen eytana tutsak olmu bir nice cahil ve gn gnne yaayan insan refah ve gzel gnler umuduyla tava getirip aldatc szlerle kendi tarafna ek248

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

miti. Bu suretle evresinde toplananalarn says artt, kendi havasna uyanlar oald. Bylece binden fazla yaya ve atl fesatya babu olup kendi grlerini uygulama davasna kalkt, sapklk sancaklarn at kargaay kopard haberi eyhe ulanca Simavna olu iin sonunun felaket ve bu dzme alayn elde edecei tek eyin dehet olacan dnd. Bu yzden kendisininde sorguya ekilme ihtimalini de hesaba katp kamaya kalkt. nce sfendiyar lkesine gitti. Musa elebiye olan yaknl nedeniyle Eflk hakimiyle de tan olduklarndan sfendiyar diyarndan gemiye binip uygun esen yelle Eflk diyarna ulat. Eflk kafiri ise eyhin geliini sevinle karlad ona hesapsz ikramlarda bulundu. Bu ayrlk rzgarnn esmeye balad gnlerde an yce sultan ise Rumeli yakasna gemi ve Selnik Kalesini fethetmeyi tasarlam oraya hareket etmi bulunuyordu. Brklce Mustafann ba kaldrd bir fesat kopard haberin adaletin derlendii tahtn nne getirilince Rumiye-i Sura hakimi olan ehzde Sultan Murat hazretleri bu yaramaz gruhu defetmek zere grevlendirilmi Beyazt Paada yanndaki seme askerlerle onun yanna verilmiti. Mevlna drisin eserinden Beyazt Paann Brklcenin cenginde bile olmad belki Rumelinde Kad Bedrettine kar yaplan harekatta padiah kuvvetlerine komuta ettii anlalmaktadr. Yine bu eserde Brklcenin yannda on bine yakn bir kuvvetin, Kemal olu Torlak Hudun yannda ise binden fazla insann topland sonucu grlmektedir. Ner Tarihine gelince her ikisinin topladklar askerin be binden az olduu Brklce Mustafa ile ehzdenin Aydnilinde Karaburun denilen yerde savaa tuttuklarn iki tarafn birliklerinden atllarn ayaklarndan kalkan tozlarn dnen gk kubbenin parlak yzn kara renge brndklerini, kllarn akrtlarndan, saflarn tokumalarndan bunlarn Behramn kan dkc askerlerine denk olduklarnn belirdiini anlatr. in sonunda sapklk ve ahlakszlk denizinde yzen kendini bilmezler, ka yolunu tutmular, yiitlerin saldrlar karsnda helk olmulard. Babular olan szde sofuyu ise, mrifye lokma eylemilerdi. Beklenmeyecek derecede bol ganimet karan askerlere gelince onlar eref altnlara sahip oldular. ehzde bu ili tmarlara blrek baarl askerlere letirdi. Beyazt Paay Manisa yresine gnderdi. Paada burada yakalad Kemal olu Torlak Hudu idam ve adamlarn temizlemekle koparlan bu fitneyi bastrd. Bu gnlerde ise eyh Bedrettin Rumeli yakasnda kendisine bal olanlar evresine toplamt. Kazasker iken birok kimseye i vermekle nice kimseye grev bulmada yardmc olmakla mal ve mlk sahibi etmekle kendisini sevdirmi olduundan yanna kalabalk bir topluluk meydana gelmiti. Bunlarla nce Silistreye oradan da Deliorman denilen aa denizine girerek evredeki yaknlarna sofularla gizlice mektuplar yollad. Bu rktc haberler zaferlerle aydnlanm sultann kulana eriince aydn gnlnde zntlere sebep oldu. Selanik fethini bir yana brakt ve sadece evresinin talan edilmesiyle yetinip saltanatnn ana yolunda treyen ot ve allar temizlemeyi gidi gelie engel olan talar akllar kaldrmaya ncelik vermeyi daha uygun grerek Serez tarafna hareket etti. Simavna olunun tututurduu atei sndrmek zere sel gibi akan atllarn gnderdi. ki taraf karlat gibi eyh Bedrettin Mahmut hakkn kendisinden yz evirmesiyle ylgn engin ka yolunu tutup Deliormana girerek kayboldu. Bu esnada Brklce Mustafa ile Kemalolu Torlak Hudun yenilgiye urayp varlklarnn ortadan kaldrld duyulmu ve bozgun eyhin kulana da ulamt. Bu haber onun evresinde toplananlarn birbirlerini desteklemekteki inanlarn sarsm, dalp paralanma grntlerini ortaya karmt. ou yz evirince de i, orap skne dnm, kendilerine nder ve ba olarak tandklar eyhi unutup kendi zlerini kurtarmak amacyla Bedrettini yakaladklar gibi yce hakann katna getirmilerdi. Mevlna dris Beyazt Paann eyh ile savaarak galip geldikten sonra baz 249

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

gvendii kimseleri eyhin yanna gnderdiini biat ettirir gibi yaptrarak onu bunlarn eliyle yakalattn syler. eyhin bilim alanndaki stnl ilim ve bilgi gndeki parlayan kiilii herkese bilinen ve kabul edilen bir gerekti. Zor konular zmekte ad unutulmayan bir bilginin ortaya kard durumun incelenmesi iini padiah bu gerekeyle din bilginlerine brakt. Bu maksatla toplatt kurulun konuyu hak zere zmelerini istedi. Yce padiahn nnde din bilginleri toplanarak sz aldlar. Her biri eyhi bilim oklarna hedef alarak serzenilerde azarlamalarda bulundular. Ayaklanmakla, bakaldrmakla bilim adamlarnn yzlerini kara topraa drd iin, onun ar hakaretlere ve cezalara layk olduunu ak ve kesin szlerle belirttiler ve ortadan kaldrlmas gerektiini bildirdiler. Bunlar arasnda Mevlna Sadeddini Taftazannin rencilerinden olup o tarihlerde randan gelerek Anadolu diyarn uurlu ayaklaryla sevinlerle doldurmu olan, bilgi derlemek isteinde onlara mutluluk getiren varl ile neeler vermi Mevlna Haydar- Hetev eri delillerle eyhi susturduktan sonra grn ayet ve hadislerle bir kat daha berkitip Bedreddinin Allah onu bilgisi olduu halde yanltt hkmne balandn ak ve kesin delillerle ispat etmiti. Doruluundan phe olmayan kim ki size gelir de hepinize ba olan bir kimse zerine ayaklanmanz buyurur ve varlnz paralamak isterse, onu ldrnz emri gereince kannn dklmesi iin gereken fetvay vermiti. eyh ise eyledii suu itiraf etmekle, temizleyici klcn hkmne ve padiahn geerli fermanna boynunu teslim ettiinden, dzeni salamak ve insanolunun yaantsn korumak iin vcudunun aslmak suretiyle Serez pazarnda idam edilmesi buyruldu. Bylece rza yolundan aran kiinin ayaklarnn gidecei yer bu lml dnyada daraacnn dibi oldu ve ba kaldrmasn gerektiren asl sebebin ise taha deil daraacna kmas id anlald. nde gelen eyhlerin uygunsuz davranlar sonunda devrin lm oklarna hedef olduklar bir gerektir. Brklcenin kprp isyan etmesi ve ayaklanp bakaldrmas zerine sorguya ekilmesi kukusu eyhi bu sonula kar karya brakt. Yoksa bu kadar deerli dini eserler kymetli kitaplar yazm olan stn yaradll ve sayguya layk bir kiinin ayaklanma, bakaldrma, hukuku dzeni ineme gibi kt yolu beenmesi ok uzak bir ihtimaldir. Kim ki bir bakasnn hayat elbisesini yrtar. Elbette ldrlr, kavramn unutmu olmak ve drst yoldan saptmak usul ve fr alanlarda byle eserler vermi yazlaryla tannm bir kimse iin imkansz bir haldir. Eserleri ise bilginler ile mftler katnda buna delil tutulmaktadr 330 eyh Bedrettin Olayn, Het Behit adl kitabnda, Krt feodallerinin Osmanl sarayndaki temsilcilerinden Trk dman dris Bitlisde yle yazyor: 1407 senesinde ehl-i iman arasnda din ve devlet adna bir fitne ortaya kt. Simavnaolu Mevlna Bedrettinin kt dncesinden biroklar sapkla dt. O zahir ilimlerde derinlemi olmasnn yan sra tarikata girip makamlar elde edip ileri gelenler tarafndan kabul edilmitir. Bu durum ve yollarla harika szler ve detler kartp hret bulmutu. Rum ulemas iinde onun yazm olduu eserler nemli ve mehurdu. Hanefi fkhnda yazd Camil-Fusleyn adl eseri stn vasfl bir kitaptr. Musa elebi din ilimlerinde ehil ve salam, bilgisi derin olduundan dolay onu kazaskerlik ve sadaret ile grevlendirmi ve mecbu tutmutu. Sultan Mehmed galip gelince onu faziletine ve ilmine hrmetle znik ehrine gnderdi. Esas olarak yaratl drstle ve hakikat ilmine yatknd. ou zaman gnlerini riyazat ile geiriyordu. O kadar ki insanlar arasnda kef ve Kermetiyle bilindi. Fakat bir kamilden yol tutmadndan ibadet ve ilmi,
330 Hoca Sadettin Efendi Tact Tevarih Cilt:II Sf:109-114 Kltr Bakanl Yaynlar 1999

250

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

blisin ibadeti gibi bencillie ve kibirlenmeye sebep olmu ve bundan dolay pek ok mridleri bana toplamay baarmtr. Bu mridlerinden Mustafa adnda birine icazet verip Aydn ili tarafna gnderdi. O da o havali de mrilik ile kt dnceli biroklarn kandrp cahil ve saf kimseleri tuzaa drd. Mustafa inanlarndan dnderdii mridlerine din ve eraite yasak olan eyleri anlatarak ruhsat verdi. Az zamanda sapknla on bine yakn mrit dt. Bedrettin Mustafadan dolay znikte Kastamonu hakimi sfendiyar Bey yanna aniden kat ve oradan gemi ile Karadenizi geerek Eflk vilayetine gitti. nk Musa elebiden dolay Eflk hakimi ile dostluu vard. Bu nedenle Eflk Beyi ona hrmet ve ikramda bulundu. Kt dnceleri orada ie yarad. Bu srada halifesi Mustafann Aydn linde fesat karp isyan ettii Sultan Mehmede duyuldu. Derhal Rumeli ve Amasya padiah olan olu Muratn komutasnda Anadolu askeri topland. Dinden dnen Mustafann bertaraf edilmesi iin Aydn iline varld. Mustafa iddiasndan vazgemedi ve on bine yakn fesat mlhid mritleriyle ehzdeye kar gelip harbe baladlar. Ayd li Karaburunda mthi bir sava oldu. Mustafann tarafnda iki- bin, Kemal Torlakn mridlerinden drt bin kiiye yakn insan ld. Dier yandan Sultan Mehmet, Selaniki almaya gitmi idi. Siroz ehrinde Simavnaolu Kad Bedrettin Mahmudun Eflka gelip, eytanl gzel gsterip, saltanat iddiasyla Silistreye yakn bir yerde Deliorman arasnda ortaya ktn mritleriyle davetilerini Rumelinin her tarafna gnderdiini baz saf cahil sapkn kimselere din d szler syleyerek fitne ve fesada meyli olan halktan bazlarna ruhsat verdiini isyan eden Mustafa ve Torlakn kendi halifeleri olduunu syleyip birok nefisperest insanlar bana toplamt. Mlhid ve Batniyye nevesi zerine kendi mritlerine saz ve araba izin verdi ve az zamanda o tarafta Mevlna Bedrettin nemli bir hret elde etti. Dini ve mlki olan fitnesi Rumelinde yayld. Padiah Beyazt Paay byk bir ordu ile Bedrettinin zerine gnderdi. O sava alannda kap Deliormana gitmi idi. Beyazt Paa Bedrettini yakalamak iin o yerlere adamlar brakt. Mridi Mustafa yenildii iin adamlar azalmt. Beyazt Paann isteiyle baz kimseler Bedrettine szde mrit oldular. Bunlar Bedrettini balayp yapm olduu sutan dolay padiahn yanna getirdiler. Bedrettin ilimden bilgili ve mehur olduu iin bunun durumunu incelemek iin ulemadan Mevlna Haydar Herevyi Kad Bedrettin hakknda grevlendirdi. Yaplan mahkemede sulu olduunu kabul etti. Kadnn Kan hell, mal haram diye fetvasyla asld. Dnem tarihileri arasnda olay en gereki ekilde anlatan ve Osmanlnn hep saraydan uzak tutarak srgnlere gnderdii 1541 ylnda Geliboluda doan ve 1600 ylnda srgndeyken Ciddede len Gelibolulu Ali, Khnl Ahbarda eyh Bedrettin Olay ile ilgili olarak yle diyor: Seyyid Hseyin Ahlti vefat edince onun yerine seccadeye oturdu. Ve mritlerini gzel szleriyle doyurdu. Bir ka ay sonra Konyaya sonra da Tireye gitti. Bedrettin Sakz adas papazn slama davet etti. Daha nce grd rya zerine papaz slmiyeti kabul etti. Nice yerleri gezdikten sonra Edirneye vard ve ana babasn hayatta buldu. Sultan Musa kendisini kazasker edindi. Onun devleti sona erince Sultan Mehmet Han ayda bin ake maa ile ihsan ve iltifat edip ailesiyle birlikte znike gnderdi. Baka memlekete gitmemesi iin gzc koydu. Sonra firar edip Emir sfendiyara vard ve det-i Kpak Tatar lkesine gitmek istedi. Osmanlnn gazabndan ekinen sfendiyarolu, onun bu lkeye gitmesine izin vermedi ve durumu payitaha bildirdi.

251

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

eyh Zaraya gitti ve oradaki eski tandk dostlar etrafna topland. Baz muzr ve fesatlar Sultan Mehmede bildirdiler ki, bana toplad kalabalk adamlaryla saltanat iddiasndadr dediler. Zamann padiah ortadan kaldrlmasna ruhsat gsterdi. Kendisinin talebesi derecesindeki Deylem yani Mevlna Haydar Acem eyhin katline fetva verdi. Lakin faziletlerine nihayet yok idi. Telif ettii eserler ile Kermetleri ve gzellikleri gayette oktur. Mehur olanlar fkha ait Letyifl-rt erhut- Teshil idi ki znikte hapiste iken dzenlemitir. Ayrca Camil Fusleyn ve erhi Unkdl-Cevahir ile tasavvufa dair Varidt ve Meserretl-Kulb adyla bilinen kitaplar vardr. Kermet gstermesi bakmndan iki defa llere can vermesi gayet mehurdur. Bana gelen bu musibetten dolay aslmas 1415 sonlarnda olduu yazldr. Sultan Musann zaman- devletinde bundan gayr lim olmad aikardr. Bedrettin tek bana bir ilim ve fazilet sahibidir ki, binlercesi onun yerini tutmaz. adalarnn onun yannda varlk gsterebilmesi mmkn deildir. 331 Gelibolulu Ali dndaki Osmanl yazarlarnn kulland ifadelere bakldnda byk bir riya ve ktleme kampanyas kendini gstermektedir. Acem kkenli olan Hoca Sadettin Efendi: kavraylar kt Trkler ifadesini kullanrken Osmanl Saraynn devleti kuran milletine nasl baktn da ortaya koyuyordu. Osmanl Sarayndaki Trk dman Krtlerden dris Bitlisnin, eyh Bedrettin iin kulland: bir kamilden yol tutmadndan ibadet ve ilmi, blisin ibadeti gibi bencillie ve kibirlenmeye sebep olmu ifadesiyle onu aalamaya alyordu. Nihayet, eyh Bedrettinin rencisi bile olamayacak dzeydeki szde alim tarafndan -ne yazk ki Acem- yarglanp lme mahkum ediliyordu. Gelibolulu Alinin yazd gibi: Sultan Musann zaman- devletinde bundan gayr lim olmad aikardr. Bedrettin tek bana bir ilim ve fazilet sahibidir ki, binlercesi onun yerini tutmaz. adalarnn onun yannda varlk gsterebilmesi mmkn deildi. Baba syanlarnn nderlerinden Baba lyasn altnc gbekten torunu olan Dervi Ahmet Ak ise, eyh Bedrettinin : Gelin imdiden sonra padiahlk benimdir. Taht benim elimdedir. Sancak isteyen gelsin. Tmar isteyen sbyanlk isteyen gelsin. Ben imdiden huruc ettim. Bu lkede halife benim. 332 dediini yazarak, onun toplumsal ynn gz ard edip, kiisel ihtiraslar iin mcadele eden birisi olduunu vurgulayarak kmseme ve aalama yolunu seiyordu. Ayrca, onun kendi hakknda verilen idam kararn onaylad ve bu onaydan sonra idamn gerekletirildii yazlyordu. lmne karar verilmiti ama, bu karar verenler verdikleri kararn hesabnn birgn sorulacan dnerek kendilerine savunma pay karmaktaydlar. Onun iin de lm kararn Bedrettine onaylatmak zorunda hissediyorlard kendilerini. Biliyorlard ki, kendileri mezarlarnda ryp adlar lanetle anlacak, Bedrettin ise savunduu asil dnceleriyle, insanlk tarihi boyunca milyonlarn trks ve bayra olacakt. Rumeli, Serez ve eski bir terkibi izafi: Huzru Hmyn. Ortada yere sapl bir kl gibi dimdik
331 Gelbolulu Ali Kitabt-Tarihi Knhl-Ahbar Cilt: I Sf: 242-244 332 Atsz- Akpaaolu Tarihi- Sf:78 M. E. B Yaynlar 1992

252

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

bizim ihtiyar. Karda hnkr. Baktlar. Hnkr istedi ki: bu mahhas kfr yere sermeden nce son sz ipe vermeden nce, biraz da eriat eylesin ibraz hner db erkniyle halledilsin i. Hazr bil meclis Mevlne Hayder derler mlk Acemden henz gelmi bir ulu danimend kii knal sakaln ilham ilahiye eip, Mal haramdr amma bunun kan helaldir deyip halletti ii Dnld Bedrettine, Denildi: Sen de konu Denildi: Ver ver hesabn ilhadnn. Bedrettin bakt kemerlerden dar. darda gne var. Yeermi avluda bir aacn dallar ve bir akarsuyla oyulmaktadr talar. Bedrettin glmsedi. Aydnland ii gzlerinin, dedi: -Madem ki bu kere malubuz netsek, neylesek zaid. Gayr uzatman sz. Madem ki fetva bize ait verin ki basak barna mhrmz. Yamur iseliyor, korkarak yava sesle bir ihanet konumas gibi Yamur iseliyor, beyaz ve plak mrted ayaklarnn slak ve karanlk topran stnde komas gibi. Yamur iseliyor, Serezin esnaf arsnda bir bakrc dkkann karsnda Bedrettinim bir aaca asl Yamur iseliyor, Serez ars dilsiz Serez ars kr Havada konuamamann, grememenin kahrolas hzn 253

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ve Serez ars elleriyle kapatm yzn Yamur iseliyor. 333 eyh Bedrettinle ilgili tarihi Hammer unlar yazmaktadr: Musann hezimetinden sonra znike srlm olan kazasker Simavnal Bedrettin idi. Bedrettin ilmi sfat ile hayatn kurtarm ve menfasnda bir maa tashihine sebep olmutu. Fakat Bedrettin ok gemeden srld yerden kat. Gizli niyetlerini icra mevkiine koymak iin kafi miktarda taraftar bulacana emin olduundan fakih ve hakim sofi olmak zere haiz bulunduu hreti maharetle kullanarak harisane tasavvurlarn yeni bir mezhep esas zerine kurdu. Fakat Bedrettine hareketinin mesuliyetini deruhte etmek ve ona yol amak iin bir alet lazmd. Bunun iin zmir krfezinin gney ucunda ve Sakz adasnn karsnda, Karaburunu tekil eden Stilarius (Melina=Karaburun) Da zerinde domu aa tabakadan bir Trk seti. Bedrettin bu Trkte kendi mezhebinin vaizlii iin lazm olan-taassup ve cokunluk bulmu olduundan kendisine kethda, vekil dini nazariyelerine nir yapt. Brklce Mustafa denilen bu iddetli mutaassp derhal kendini baba ve ruhani sahip ilan etti. Bundan dolay taraftarlar Dede Sultan adn verdiler. Bedrettine Torlak H Keml yahut Keml Hubbd-din isminde bir Yahudi mhtedisi pek ok yardm etti. Bu Yahudi, o vakit byk frkalara ayrlarak ve her tarafta yeni mezhebi nerederek Asyada dolaan dervilerin bana geti. Mezheb eitlik ve fakirlik kaidesi zerine tesis edilmi olup, kadnlar mstesna olmak zere, her eyde ortaklk talim ediyordu. Bu meczuplar yle derlerdi: Ben senin evinde kendi evim gibi otururum, sen de benim esvabm giyer, silahlarm arabalarm kullanrsn. Yalnz kadnlar haritir. Bedrettin ve mahremlerinin gizli maksatlar Avrupa ve Asyada hkmet tesis etmek olduundan Hrstiyanlar ve bilhassa mparatorlar Padiah ile iyi geinmekte olanRumlar elde etmekti. u maksada ulamak iin derviler, Hristiyanlarn Allaha ibadet ettiklerini inkar edenlerin kafir olduklarn ilan ve kendilerine iltihak iin gelen Hristiyanlar ise mdan nazil melekler gibi kabul ettiler. Brklce Mustafa tilmizlerinden birkan Sakz adasna hakimler ve rahipler arasndan mhtediler celbi iin oraya gnderdi. Bu temsilcilerden ikisi, balar plak ve ayaklar bir uha parasna sarl olduu halde, o vakitler Sakzda Torluta Manastrnda bulunan bir Giritli keii ziyarete gittiler. Temsilcilerin biri rahibe: Ben de senin gibi keiim, senin Allahna ibadet ediyorum ve geceleyin deniz zerinde ayaklarmla yryerek seni grmeye geliyorumdedi. Rum keii buna kanaat getirmi ve- eskiden Sisam adasndan beraberce bir istirak hayat geirmi olduklar-Brklce Mustafann kendisiyle grmek iin yryerek denizi gemekte olduunu mverrih Dukasa temin eylemitir. Mehmed, fesattan haberi olunca Srb Kralnn olu ve Saruhan valisi Sismana bu cretkar mutaassplarn zerine yrmesini emretti. Sisman-altbin mttefik tarafndan mdafaa edilen-Stilairus da geitlerine sapm olduundan tekmil askeriyle beraber katledildi. Ecdadnn dinini terk etmi olan bir Hrstiyan, u suretle Mslmanlktan km bir gruhun darbeleri altnda telef oldu. Bu muvaffakiyet, yeni mezhep saliklerinin cretini artrarak, yeniden birok kimselerin onlara tabi olmalarna sebep oldu. Eitlik fikri yaycla333 Nazm Hikmet- iirler 2 Sf:257-258 Adam Yaynclk 1987

254

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

r cretlerini Padiah fermanlar ve slamn kanunlar ile teyit edilmi baz adetleri men etmeye ve birok hususlarda kendilerini Hrstiyanlara benzetmeye kadar gtrdler. Dejenere ettikleri baz eylerden olmak zere bundan sonra bir kumatan yaplm yalnz bir elbise giymeye ve ba ak gezmeye karar verdiler. Avrupa kavimleri Yunanllar ve Romallarda olduu gibi, alnlarn kapamak adetini bir serbestlik adettikleri cihetle, bu derviler bu cihetten Avrupa kavimleriyle ihtilafa dm oluyorlard. Bundan baka Brklce Mustafa Mslmanlardan ziyade Hrstiyanlarla rabta peyda etmek istediinden bu da pek fena bir bidat tekil ediyor ve bu mutaassplarn Kuran ayetlerine ne kadar az ehemmiyet verdiini gsteriyordu. Mehmet, bunlarn oalmalarndan ziyade ortaya koyduklar muharebe ekillerinden hakl olarak tela ettiinden-o aralk Saruhan ve Aydn valisi tayin edilmi olan- Ali Bee de talih, Sismandan daha yaver olmad, klliyen malup olarak, ancak pek glkle ve askerinin birazyla Manisaya kaabildi. Bu iki malubiyet Mehmedi daha iddetli tedbirler almaa mecbur ediyordu. Binaenaleyh Padiah, henz on iki yanda bulunan olu Murat, Avrupa ve Asya eyaletlerinin btn kuvvetleriyle bu meczublar mezhebini tenkile memur etti. Ya kk olmakla beraber pederinin Amasya valiliini tevdii etmi olduu bu ehzde refakatinde Beyazt Paa olduu halde- hareket ederek ordusunu asilerden ayran derbentleri geti. Yolunda erkek kadn gen ihtiyar her kim tesadf ettiyse askerin klcyla maktl oldu. Nihayet Brklcenin hkmet merkezi olan Stilairus Da yaknlarnda kati bir muharebe vuk buldu. Daha ziyade talihin yaverliine layk bir mdafaa dan sonra, Mustafa ile bu kanl muhberede telef olmayanlarn hepsi esir edilerek Ayaslua gtrldler. Mustafay slama dndrmek iin kullanlan en iddetli vastalar hep beyhude oldu: en iddetli ikenceler nerettii yeni mezhebde daha da direnmekten baka bir eye yaramad. Mustafa armha gerilerek bir deve zerinde ehir iinde dolatrld. Ve tilmizlerinden itikatlarn terk etmeyenler gznn nnde katliam edildiler. Mustafa, kollar ve bacaklar gerilmi olduu halde uzun bir tahta zerine ivilenmiti-. Bunlar: Dede Sultan eri imdadmza! diye kendilerini ldren hanerlerin zerine atlyorlar ve mezhebi itikadlarn ve nlerinde vefat eden stadlarna rabtalarn bu surette kanlaryla tekit ediyorlard. Mustafann vefat frkasn kuvvetini krm olmakla beraber arkasnda kalanlar arasnda onun henz bu dnyada olduu rivayeti dolayordu. Giritli kei Brklce Mustafann mnzevi hayatna yeniden balamak iin ekilmi olduu Sisam adasnda hala yaamakta olduunu tarihi Dukasa sylemitir. Mustafann ikence ve idamndan sonra Beyazt Paa ehzde Muratn ordusunu nutaassplarn mttefikleri Torlak Kemal zerine gtrd. Onu bin derviiyle beraber Manisada malup etti. Torlak Kemal yakalanarak asld. Bundan sonra Asya eyaletleri ahalisi eski mezheplerine dndler. Fakat bu kadar karklklar ve dklen kanlarn msebbibi olan Bedrettinin Avrupada mezhebini yayma almalar Balkanlarda devam ediyordu. ehzde Murat ve Beyazt paa Bosforu getiler. Siroz yaknlarnda Bedrettin malup oldu. 334 eyh Bedrettinin eserlerinden birisi olan Camiul-Fusleynde: Dnyada kutsallk yoktur. Kutsallk sadece Tanr'dadr. Onun yaratt herey, her nimet insan iindir. Topran tek ss Tanr'dr. Rumeli'nde bol bol grlen malikane slar yznden insanlar bu nimetten mahrum braklamaz. Diyordu.
334 Hammer-Osmanl Tarihi Cilt:1 Sf; 422

255

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Zaten, Musa elebinin iktidarn kaybetmesinin nedeni de bu dncelerin eyh Bedrettinin kazaskerlii dneminde uygulanmas ve topraklarn kyllere kullanlmak iin datlmasyd. Topraa egemen olanlar, karlar iin Mehmet elebiyi tahta oturtmulard. Bedrettin'in fkh konularn iledii iki yaptndan biri olan Teshil hukuk kitabnn aklamas ve yorumu durumundadr. Nuru'l Kulub, bir Kuran tefsiri olup, Ukud'l- Cevahir ve erag'l- Ftuh ise, Arab dili kurallar zerinde yazlm medrese ders (sarf-nahiv) kitaplardr. Snni inana sahip yazarlar tarafndan hazrlanm bir kitapta, eyh Bedrettinle ilgili u grlere yer verilmektedir: 1397 yllnda eyhi Hseyin Ahlatnin vefat zerine onun yerine geen eyh Bedrettin, daha sonra Anadoluya gelmi ve nihayet zellikle slam hukuku konusundaki uzmanlndan dolay Sultan Musann kazaskerliine tayin edilmitir. Sultan Musa tasfiye edilince eyh Bedrettin oluk ocuuyla birlikte znike getirilmi ve gereken sayg gsterilmekle birlikte gz hapsinde tutulmutur. Daha evvel anlattmz gibi, Brklce Mustafa denilen ve Dede Sultn diye de bilinen Alevi dedesinin isyan, bunu Torlak Kemal denilen bir Yahudi dnmesinin takip etmesi ve eyh Bedrettinin de bunlarla olan irtibat, eyhin gizli bir ekilde Rumeliye gemesine, Eflak Beyine snmasna ve neticede ortaya kan bu Alevi isyannn reisi gibi grnmesine yol amtr. nemle ifade edelim ki, eyh Bedrettin aslnda Alevi falan deildir. Bunun en byk delili, hem neslinin ortada oluu, hem de telif ettii eserleridir. Bunun tek istisnasVridt adl eseridir ki, bunun gerekten onun tarafndan yazlp yazlmad da tartmaldr. Gerek olan eyhin ahla heveslenmesi, fesad grubunun iinde yer almas ve Sultan Mehmede isyan edenlerin manevi reisi durumuna dmesidir. eyh Bedrettinin eserlerine baktmzda, slam Hukukuna dair Letaifl-arat bata gelir. znikte gz hapsinde iken kaleme ald bu eser, Hanefi mezhebi ile alakal mkemmel bir mukayeseli hukuk kitabdr. Bunu Camiul-Fusleyn adl streni ve mi isimli byk Hanefi hukukularn kaleme ald Fusl isimli hukuk eserlerini birletirerek ve asrn meselelerini ilave ederek telif ettii mkemmel bir hukuk kitab takip eder. Bu zikredilenler ve edilmeyenler, tamamen Snni ve Hanefi esaslarna gre kaleme alnm eserlerdir. Bunlarda Batnlik, Alevlik veya materyalist bir Vahdetl Mevcutlukla alakal tek bir cmle yoktur. Geriye Varidt adl ona isnat edilen tasavvufa dair bir eser kalmaktadr. Bu kitabn ona ait olmad ve hatta onu isyan iin kullanan baz bozuk fikirli insanlar tarafndan uydurulduu ileri srlen iddialar arasndadr. Ancak bu kitaba baktmzda eyh Bedrettinin teki eserlerinin tam tersine, slamn temel esaslarna ters den, ve insan tamamen dinden karabilecek hususlar bulunmaktadr. Bu eserin baz yerlerinde Allahtan ve Onun peygamberlerinden bahsederken baz yerlerde Vahdetl Vcuddan Vahdetl Mevcud nazariyesiyle tam bir materyalist gibi hareket ettii grlmektedir. Alemin ezeli ve ebedi olduu ileri srlen ayn eserde, kyamet inkar edilmekte ve buna bal olarak har- cismani fenilen hair redd olunmaktadr. Cennet ve cehenneminde inkar edildii eserde melek, cin ve eytanla alakal slamn esaslar da tamamen saptrlmaktadr. Eer bu eser eyh Bedrettine ait ise, slmiyetin telkin ettii ekliyle Allah, Peygamber ve ahiret inanc olmayan, eskilerin tabiriyle kadnlar dnda her eyin, insanlar arasnda ortak olduuna inanan bhiyye mezhebinin mensubu bulunan bir zndk ve mlhid karmzda demektir. 335

335 Akgndz Prof Dr. Ahmet- ztrk Do. Dr. Said Sf :66-67 Bilinmeyen Osmanl OSAV 1999

256

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Taht mcadelesinde kardelerini ldren elebi Mehmet, binlerce kiiyi katlettikten sonra eyh Bedrettinin de hakkndan gelmiti. Bakalm taht iin daha kimler hayatn verecekti.

257

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Kaynaklarda tarihi farkllklar olmasna karn, Ankara Sava srasnda kaybolan, Yldrm Beyaztn olu Kahraman Mustafa adyla anlan ehzde Mustafa, Rumelide ortaya kmt ve elebi Mehmetten byk olduundan dolay tahtn kendisinde olmas gerektii iddiasndayd. ehzde Mustafa (Dzme)y Eflk Beyi Mire ve zmir Beyi iken, Nibolu muhafzlna atanan Cneydolu Hamza Bey tanmlard. Bu tanmann kukuyla karlanmas zerine, I.Beyaztn eski paalar olan Evrenos Bey ve Timurta Paa da Ankara Savanda byk yararllklar gsteren Kahraman Mustafay tehis ederek dorulamlard. Kahraman Mustafa ve etrafndakiler, Ankara Savandan sonra, ehzdenin ller ve yarallar arasnda yattn, bu arada ganimet aramaya gelen Timurun askerleri tarafndan elbiseleri ve iaretleri karld iin, daha sonra kendisini aramaya gelen Trkistanllar onu, sradan bir esir gibi Dou Trkistana gtrp satmlard. Satld airetin dilini bilmedii iin derdini anlatamayan Kahraman Mustafa, daha sonra Buharal bir tccarn eline dm, rana gtrlmt. Burada kim olduunu aklayan Kahraman Mustafa, stanbula gnderilmi, Paleologoslar da onu Cneyde, Evrenosa ve Timurtaa gstermilerdi. Eflk Beyi Mire ile Srbistan, Bulgaristan ve Epir Prensleri kendisini Yldrmn kanuni varisi ve Osmanllarn gerek sultan olarak tandlar. Taraflar arasnda Selnik Ovasnda byk bir sava yapld. Sava sonunda Kahraman Mustafa (Dzme), Cneydolu Hamza Bey ve dier ileri gelenler Selanike snmak zorunda kaldlar. elebi Mehmet, ehzde Mustafay Selnik Rum muhafzndan istediyse de alamad. elebi Mehmet Selnik Kalesini kuatarak, Bizans mparatorundan ehzde Mustafann kendisine teslimini istedi fakat mparator bu istei reddetti. Ancak, ehzde Mustafa stanbula gtrlerek 300.000 ake karl hapsedildi. Dzme Mustafa Olay, Hoca Saddettin Efendi tarafndan dier tarihilerden tarih ve olayn meydana gelii bakmndan farkl olarak anlatlmaktadr. Ona gre olay, II.Muratn tahta gemesinden sonra gereklemitir. II.Murat, Kahraman Mustafa zerine Beyazt Paay gndermi, Beyazt Paa, Kahraman Mustafa tarafndan ldrlnce olayn zerine kendisi gitmek zorunda kalmtr. II.Murat, gl bir dmanla karlatndan ilahi glerden yardm dileinde bulunmutur. Bu konuda Tact Tevarih unlar yazyor: Din meclisinin eriat bann gzellii, tarikat saraynn stunu, diyanet evinin direi, kanan kiilerin tek dayana, yaad gnlerin en by, o an ulusu, erdemlik pnar, velilik soyunun seremesi, peygamber soyunun nc, Hazreti Ali evlatlarnn gl, Yce Tanrnn otana komu olan, gerek bilgilerde eriilmez bir doruk olarak bilinen, Emir Seyyid emseddin-i Buhri hazretlerine snm, ondan hayr dua eylemesini dilemi ve alemleri tutan, ate saan klcnn himmeti ile bu asinin yrei yan eritmek, sihirli nefesleriyle fesatlk yangnlarn sndrmek ricasnda bulunmutu336 Mustafa ve destekleyicilerinin etrafnda toplananlar arasnda, Dede Sultan ve Bedrettinin yok edilememi taraftarlar da bulunuyordu. Kaynaklara gre, krk bin kiiye yakn bir ordu meydana getirilmiti. Edirne ve btn Trakya Kahraman Mustafa etrafnda toplan336 Hoca Sadettin Efendi Tact Tevarih Cilt: 2 Sf:128

ahr am an Mu stafa, el e bi Me hme te Ka r

258

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

mlard. II.Murat, Beyazt Paa komutasndaki bir orduyu Gelibolu nlerine gnderdi. Beyazt Paann ordusunun nemli bir blm saflarn terk ederek, Kahraman Mustafa tarafna getiler. Beyazt Paa ve kardei Hamza esir edildiler. Daha nceleri zmir Beyi Cneydin kz ile evlenmek isteyen Beyazt Paaya kzn vermeyen Cneyd, kzn Adulas ile evlendirince Beyazt Paa, Adulasn erkeklik organlarn kesmiti. Mustafa ve destekleyicileri tarafndan esir alnan Beyazt Paa, Cneyde teslim edildi. Damadna yaplanlarn hesabn soran Cneyd, onu idam etmeden nce : Tutsaklarn erkeklik uzuvlarn kesmekte ok usta olan bir adamn ban almakla aslnda hakszlk ediyoruz diyerek gemite yaananlar Beyazt Paaya hatrlatp kardei Hamzay serbest brakt. 337 II.Murat ne pahasna olursa olsun Kahraman Mustafay ortadan kaldrmaya kararlyd. Veziri brahim Paa Cneyde gizli haberciler gnderip, onun Kahraman Mustafaya ihanet etmesi iin baz vaadlerde bulundu. Aralarnda yaptklar anlama gerei, Kahraman Mustafa Trakyadan Anadoluya ekilerek savaa zorlanacak ve Cneyde Ege sahilleri ve Nif (Kemalpaa ) zmir, Tire gibi yerler verilecekti. Cneydin ihanetiyle Balkan kyllerinden oluan Kahraman Mustafann ordusu Venediklilerden dn alnan kadrgalarla Anadoluya getirler. Lapseki ovalarnda yaktklar ate, II.Muratn yreini dalam ve byk bir korkuya neden olmutu. Yaan yamurlar blgeyi sular altnda braktndan konumlandklar yerler bataklk haline geldii iin Kahraman Mustafann ordusu byk zorluklarla ilerlemekteydi. II.Muratn veziri brahim Paa endie iinde bir yandan Kahraman Mustafay oyalarken dier yandanda Cneydi kontrol ediyordu. Gnderdii gizli haberlerle Kahraman Mustafaya Cneydin ihanet ettii haberini ulatrp, moralini bozarak mcadele azmini kryordu. Bu durum, Kahraman Mustafanin pheci olmasna neden oluyor ve karar vermesini geciktiriyordu. Vezir brahim Paa Balkanlardaki Trk airetleri arasnda byk etkisi olan ve Tokatta tutuklu olan Mihalolu Mehmet Beyin affedilerek sava meydanna getirilmesini salad. ki ordu karlatklarnda, savaa tutuacaklar gn Kahraman Mustafann burnundan kan gelmeye balam, gn boyunca kanama devam etmiti. Drdnc gn kanama azalm, II.Muratn hapisten kararak affettii Mihalolu Mehmet Beyde, askerleriyle sava meydanndaki yerini almas Kahraman Mustafann askerlerinin bir ksmnn onun yanna gemesine neden oldu. Yaplan savan ardnda Kahraman Mustafann ordusu bozuldu. Kamak zorunda kalan Kahraman Mustafa, Kzlaa Yenicesinde yakaland. Daha sonra Edirne Kalesi burcundan sallandrlarak idam edildi. Cesedi gnlerce kale burlarnda asl tutularak Kahraman Mustafay destekleyen Trakya halkna gz da verildi. 338 1421 ylnda Eflk zerine sefer dzenleyip, Mireyi cezalandrmak isteyen elebi Mehmet, at zerinde iken fel geirip birka gn sonra lmt. Bu lm olay baka bir kaynaa gre I.Mehmetin dizanteri hastalna yakalanmas sonucu meydan gelmi: hastal nedeniyle atnn zerinde baygnlk geirip yere derek lmt. 339 Hkmdarl dneminde Timurlular ile iyi geinmeye alan elebi Mehmet, Timur adna para bastrp, Timurun lmnn ardndan meydana gelen olaylarda frsatlardan yararlanp, Timurun Anadoludaki beylere iade etmi olduu topraklar geri alarak Osmanl topraklarna katmt.
337 A. De Lamartine. mparatorluk Yolu- Trkiye Tarihi Sf:300 Tercman 1001 Temel Eser 338 Hoca Sadettin Efendi Tact Tevarih Cilt: 2 Sf:134 339 A. De Lamartine. mparatorluk Yolu- Trkiye Tarihi Sf:303 Tercman 1001 Temel Eser

259

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

elebi Mehmetin lmnden sonra yerine ehzde Murat geti. Baz kaynaklara gre, elebi Mehmet lm srasnda vasiyette bulunmutu- ki inme inmi dili tutulmu birinin bu vasiyeti nasl yapt helidir- bu vasiyete gre elebi Mehmet, Beyazt Paaya kk olunun kardei Murat tarafndan ldrlmemesi iin onu Bizans mparatoruna gndermesini tenbih etmiti. Kendisi sa iken bunu neden yapmad ve bir Trk Hkmdarnn bir Bizansldan byle bir istekte bulunmas ne derecede akl iidir bilinmez ama, Mehmet elebinin lm ardndan yaananlar da ilgintir. lmn ardndan Amasyada bulunan ehzde Murata haber iletilmi, asker arasnda da karkln kmasn nlemek amacyla padiahn Anadoluya sefer dzenledii gerekesiyle sefer hazrlklarna balanmt. Askerler ise, padiahn yaadndan pheye dmler ve onu grmek istemilerdi. Ertesi gn padiahn doktorlarndan Krt Ozan, padiaha elbise giydirip, taht zerine oturtarak arkasna da yerine gre hareketi salayacak birini gizlemi, daha sonra da sipahilerin grmesini salayarak 40 gn boyunca padiahn lmn saklad. Bu srada, Dulkadirli Suli Beyin kz Emine Hatundan doan II.Murat gelip, Bursada babasnn yerine tahta oturdu. ehzde Murat 1422 ylnda amcas elebi (Kahraman) Mustafay idam ettikten sonra, kardei ehzde Mustafa, Karaman ve Germiyanoullaryla birlikte Bursa zerine yrd. Bursa halk onlar ehre almad. Halk, iki karde arasndaki taht kavgasnda taraf olmak istemiyordu. Halkn bu davrann Ahiler rgtlemilerdi. Ahiler, ehzde Mustafaya eli gnderip, Bursaya girmemesini rica ettiler. Bunun zerine ehzde Mustafa ve ordusu Bursaya girmeden znike gittiler. znikte tahta oturan ehzde Mustafa taraftarlarna tmar ve vazifeler datt. Bu gelimeler, Dzme Mustafa Olay nedeniyle, Rumelide bulunan II.Murat tarafndan renildi. ehzde Mustafann lalas II.Murat tarafndan satn alnmt. Bu ihanet zerine II.Murat, anszn znike baskn dzenleyerek ehzde Mustafay bir incir aacna asarak idam etti. Btn ordu aslan Mustafann nnden geti. II.Murat ocuk yata olan dier kardeini de ldrerek btn rakiplerini ortadan kaldrd. znikte kardeleri iin cenaze treni dzenleyip, onlar babas elebi Mehmetin yanna gmdrtt. Daha sonra Kastamonu Beyi sfendiyarn zerine yrd. Sinopa kaan sfendiyar, gzellii dillere destan kz Sultan, II.Murat ile 1424 ylnda Bursada yaplan dnle evlendirerek onun hmndan kurtulabildi. II.Murat dedesi Yldrm Beyaztn kars olan Olivera Despinadan dolay, Srbistan tahtnn meru varisi olduu iddiasndayd. Kendi kars olan Srp Prensesi Mara da, Srplarn ezilmemesi ve Ortodoks mezhebinin varln koruyabilmesi iin tek areyi blgede Trklerin egemenlinde gryordu Macarlarn Srbistana girmesi zerinde Gercinlikte iki ordu karlatlar ve Macarlar kltan geirildi. 1428 ylnda taraflar arasnda yllk bir bar anlamas yapld. 340 II.Murat, Balkanlarda yeni fetihler yaparken, bir yandan da Anadoluda Karamanoullar ile urayordu. Karamanllar ile Osmanllar arasndaki savalar srasnda Osmanl ulemas, Karamanoullar aleyhine fetvalar vererek, savalarn hakl ve slam adna yapldn belirtiyorlard. II.Murat dneminde, Karamanolu brahim Bey aleyhine alnm olan bu fetvlarn, o zamanki slam ulemasnn durumunu gstermesi bakmndan ilgin ve irdelenmesi gereken ynleri bulunmaktadr.

340 ztuna Ylmaz Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 151 Hayat Kitaplar 1964

260

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Karamanolu brahim Bey, Yldrm Beyazt tarafndan Bursa Zindanna hapsedilen341 ve 1402 ylnda Timur tarafndan, kardei Ali Bey ile birlikte kurtarlan Mehmet Beyin ve nci Hatunun oludur. Mehmet Beyin babas Alaaddin Bey de, 1398 ylnda Konyay alan kaynbiraderi Yldrm Beyazt tarafndan ldrlmt. Bu srada Mehmet Bey, kardei Ali Bey ile birlikte Karaman Kalesinde bulunduundan Beyazt oray da kuatm ve hayatlarna dokunmamak art ile kendisine teslim olan kz kardei Nefise Hatun ile Bursaya gndermiti. Timurun, Bursaya gelmesiyle kurtulmu, Karaman hkmdarlna getirilmiti. Timur kendisine babasnn zamanndaki Karaman topraklarndan baka Osmanllara ait baz yerleri de vermiti. 342 Mehmet Bey, dedesi zamannda ele geirilmi olan Antalyay Osmanllardan geri almak iin bir sefer dzenlemiti. Kaledekiler, bu sefer srasnda Mehmet Beye kaleyi teslim ediyoruz haber gndererek bir hile dzenlenmiler, Mehmet Bey kaleye yaklatnda ise top at ile onu paralayarak ldrmlerdi. 343 Bu seferden babasnn lsn yanna alp, Lrendeye (Karaman) dnen brahim Bey, Nide Hkmdar Ali Beyin Lrende ye gelip hkmdarln aklamasnn ardndan, kardei Ali Beyle birlikte II.Murata snm, bunun zerine II.Murat da, brahim, sa ve daha nce kendisine snm olan dier kardei Ali Beyi kz kardeleriyle evlendirmi, Aliyi Sofya Sancana, say Rumelide baka bir sancaa atayarak kendi yaknnda alkoymu ve brahim Beyi de Karaman hkmdar yapmt. Kendisine yaplan bu yardma karlk brahim Bey, Karamanllarn elinde bulunan baz yerleri Osmanllara brakt. Osmanllar bu yerleri bir sancak yaparak arapdr lyasa verdi. Hkmdarln elde etmek iin istemeyerek Osmanllara verdii yerleri geri almak iin frsat kollayan brahim Bey, dnme Rumlardan olan arapdr lyas esir edip, Hamit lini tekrar almasnn yannda, Dulkadirolu Sleyman Beyin, II.Murata hediye etmek iin yetitirdii bir at aldrtp, kendisine mal eden brahim Beye sinirlenen II.Murat da, Karaman line yrmt. 344 Karamanolu brahim Bey ile ilgili olarak ikri unlar yazmaktadr: brahim Hann tekkesi, cami ve hngh, imaret ve kprs ve hanlar toplam altm drt tanedir. Hayrt sayszdr. Hem kendisi tevhit ehlidir. Veliler katnda kutup makamna ulamt. mamna bir gn: lk tekbirde Allahn Kbesi sana grnr m? Bana ikinci tekbirde ancak olur deyince, mam da: Sultanm, hazretinizde saltanat davas olduundan ilk tekbirde grnmesine engel olmaktadr diye cevap vermitir. Yine brahim Han; Musallada her gece krk bin kudret kandili yanar grmez misin? diye sormutur. Karaman Devletinin banda elli bir yl kalmtr, hutbe okutup, sikke kestirmitir. Dmandan hi kimseye il vermemitir. Zamannda Karaman halk tam bir huzur grmtr. Osmanolu kzndan yedi olu olmutur. Byk olu Kasm Beydir. tekiler shak, Alaaddin, Halil, Pir Ahmet, Ykup ve Kk Mustafadr. 345
341 Solak-zde Tarihi, I, Hazrlayan Vahid abuk, Sf:. 76 Kltr Bakanl Yaynlar Ankara 1989, s. 76 342Uzunarl smail Hakk, Karamanolu brahim Bey Vakfiyesi, Belleten, I, stanbul 1937, 57-58 343 ikri, Karaman Oullar Tarihi, Konya Halkevi Tarih Ve Mze Yaynlar, seri 1, say 2, Sf:. 185 Konya 1946 344 Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, II, Sf. 183-187;, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, 345 ikri, Karaman Oullar Tarihi, Konya Halkevi Tarih Ve Mze Yaynlar, seri 1, say 2, Sf:. 191 Konya 1946

261

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osmanlnn, Snni Mezhebinden oluan ulemas, sarayn yazdrd iddianame zerine, Kurandan rnekler gstererek Karamanolu brahim Beyin ldrlmesi gerektii ynnde fetva verdii iin, Osmanl ordusu, Karaman topraklarna yrd. Akpaaolu bu seferi yle anlatyor : Hnkra haber geldi ki Karamanolu andn bozdu ve Mslmanlarn kadnlar ve olanlarna zalimlere gayrimeru iler ettirdi. Bu haberin doruluunu bilince Hnkr dahi gazaba gelip slam askerini toplad ve Rumelinin kendisine tbi ne kadar kfir askeri varsa onlar dahi beraber alp yrd. Konyaya kt. Yama buyurdu. Karaman lkesini yle vurdular ki ehirlerini ve kylerini elek elek ettiler. Harap eylediler. Karamanolu kap Taeline girdi. O yl nice erkek ve kz ocuklar dodu. Soylar soplar bilinmedi. 346 Ner Tarihinde de II.Muratn, Karaman topraklarna giriini yle anlatmaktadr: Sultan Murat, Karamanolunun illeri vurduunu ve Mslmanlara hakaret ettiini iitince byk bir asker toplad. Sonra, kendine bal ne kadar kfir askeri varsa onlar da yanna alp Konyaya kt. Karamanolu kap Taeline gitti. Murat Hann olu Alaeddin elebi de babasyla yryp Karaman illerini yakt ve Lrendeyi vurdu. Konya ve Lrendeyi btn vilyetleriyle harap etti. O zaman o kadar zulm yapld ki, Osmanl beylerinden o vakte kadar kimse o kadar zulm yapmamt. Bu kadar zulme, Karamanolu brahim Bey sebep olmutu. Kitab- Cihan Nm, Osmanlnn Snni Ulemas lm ve zulm fetvas vererek gnderdii II.Muratn, Karamanolu brahim Beyin yalvarmas zerine onu baladn yazmaktadr. 347 Fetvay verenler, fi mezhebi adna bni Hacer Askaln, Hanbeli mezhebi adna Bedreddin Badad, Mlik mezhebi adna Bedreddin Tunus, Hanef mezhebi adna Sadettin Badad yine Hanef mezhebi adna kadlar kads Sadettin Deyr ile Amasya kads Abdurrahman Muslih idi. 348 Bu kadlar sonuncu hari, Memlk lkesinde yaayan Snnilerdendi. Aslnda Memlkler her zaman Karamanllarn yannda yer alp Osmanlya kar onlar desteklemilerdi. Fakat fetvay veren Snni ulema Memlklerin grlerini yanstmyordu. Bu dnemde Amasyaya tayin edilen Rm Beylerbeyi Yrg Paa, blgede Osmanl etkinliini artrmak iin aba sarfediyordu. Bu abalarn banda da orum-Amasya, Tokat civarlarnda Trkmen airetlerinin nfuzlu beylerinden drt kiiyi, davet ettii bir ziyafette hile ile idam etti. Kzlkocaoullaryla ilgili olarak Hoca Sadettin Efendi unlar yazyor. Amasya ve Tokat evresini yamalayarak yolcular zarara uratmakta idiler. Hamamlardan Mslman kadnlar zorla ekip kaldrrlard. Karaylk Osman, Bayndrolu Halile ve Zlkadirolu Hasan Beye haberler uurarak bunlar da Osmanl topraklarna saldrmaya kkrtyorlard349. Aslnda sulamalar ok adiceydi. Sadettin Efendi blgedeki isyanclardan bahsederken adi kiiler olarak gstermekte ancak, isyanclar iin kulland ifadelerden bu Trkmen beylerinin adi soyguncu olmad aa kmaktadr. Yrg Paa bir Trkmen getirene

346 Akpaaolu Tarihi, Atsz Sf: 108 M. E. B. Yaynlar, stanbul 1992 347 Kitab- Cihan- Nm Mehmed Ner, Cilt II Sf: 637-645 TTK 1995 348 ztuna Ylmaz Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 179 Hayat Kitaplar 1964 349 Hoca Sadettin Efendi Tact-Tevarih Cilt II Sf:160 Kltr Bakanl 1999

262

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

hilat vereceini dellallar araclyla evreye duyurmutu. Demek ki, sorun ekya deildi ve istenen Trkmen kellesiydi. Konu anlatlrken kullanlan: Ancak, Trkmenlik damarlarndan biri olan gizli garazlarn ol eytanlarn toplant yerinde ortaya koyup yle bir karar aldlar ifadesinden de anlalaca zere blgede etkinlik kurmaya alan Trkmenler, Osmanlnn uygulamalarna kar muhalefet etmekteydiler. Osmanl ise, onlar adi soyguncu, harami vs. gibi gstererek haklarndan gelmeye alyordu. Aslnda bu olay, Osmanl ynetici kademelerinde Trkmenlere kar dmanln balad dnemle ilgili nemli ip ular vermektedir. Yrg Paa, Trkmen beylerini ziyafete davet etmiti. Ziyafete katlanlar iki iirilerek sarho edilmi szdktan sonra ise kltan geirilmilerdi. Yrg Paann emri ile ziyafeti basan Osmanl askerleri ldrdklerinden baka kaanlar da takip ederek prangaya vurmular, bir maaraya doldurup azn kapadktan sonra da maaray atee vererek, duman ile boup, atete yakarak ldrmlerdi. Yrg Paann Trkmen beylerini ziyafete davet ederek katledii yle anlatlyor: Yurke Paa onlar kutsal konuklar olarak karlad, saraynda arlad, beraberce oturduklar yemekte beleri gler yzl, arap ve elencelerle sarho etti. Halbuki Trkmenleri korkun bir gece bekliyordu. Sken afak sarholuk ve uykunun verdii arl datmadan, Yurke Paa tarafndan grevlendirilen cellatlar beyz davetlinin zerine atldlar, silahlarn alarak hepsini baladlar ve surlarn altnda bulunan eski bir mahzene tktlar. Mahzenin her taraf duvarlarla rldkten sonra ak kalan tek delik nnde al rp yakld, kan duman btn Trkmenleri bodu. Amasyann altnda beyz eri ar ar can ekiirken hemen atna atlayan Yurke Paa, savunmasz kalan airetlerin zerine yrd oluk ocuk demeden hepsini imha etti. 350 Yrg Paa, yine bu blgededeki faaliyetleriyle Osmanckta Zeytun Kalesini elinde bulunduran Haydar Beyi teslim olmaya mecbur etti. Canikte Seluklu soyundan Alparslann olu da, Yrg Paann niyetini anlayp teslim olduysa da tutuklanarak Bursaya gnderildi. Bu dnemde Bizansllar ile Osmanllar arasnda karlkl saldrmazlk anlamas bulunmaktayd. Fakat, Bizanllarn Selniki Venediklilere vermesi zerine II.Murat, Hamza Paa komutasndaki bir orduyu Selnik zerine gnderdi. Bizansllar, saldrmazlk anlamasn ne srerek olaya mdahle etmek istediyse de II.Murat, Selnikin Bizans topra olmaktan ktn syleyip, Selniki ele geirdi. 28. ubat 1430 tarihinde etin ve kanl bir savan ardndan ehre girildiinde, daha nceden askerlere yama yaplmas sz verildii halde, bu yamadan vazgeilmiti. Venedikliler: ehri terk ettiler ve II.Murata direnmeden teslim olan blgedeki dier Rum ehirlerinin halk Selnike yerletirildi. Epir blgesinde bulunan onnina ehri, Venedikliler, ve Cenevizliler arasnda srekli olarak yaplan savalarla el deitirdii iin zulmden bkan halk, II. Murata bavurup kendi istekleriyle Osmanl egemenliine girdi. Gzel kzlaryla nl olan blge Trk subaylarnn blge kzlarna eilimini artrmt ki, subaylar onsekiz civarnda kz karp onlarla evlenerek blgeye yerletiler. Bugn onlarn soyundan gelen aileler halen blgede yaamaktadr. Kz Maray 400.000 duka karlnda II.Muratla evlendirmi olan Erdel despotu Brankovi, Osmanl snrlarna saldrlar dzenledii iin yakanlanp gzleri oyulduktan sonra Tokatta hapsedildi.
350 De Lamartine Alphonso mparatorluk Yolu-Trkiye Tarihi Cilt:2 Sf: 339 Tercman 1001 Eser

263

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Epir blgesi fethedilmeye baladnda Arnavut Kastrioka her yl Osmanllara vergi demekteydi. Bunun yan sra drt olunu da padiaha gnderip onlarn yetitirilmesi ve Osmanl hizmetine alnmasn istemiti. Bylece Mohlena Prensiliini de garanti altna alm oluyordu. Padiahn sarayna getirilen ocuklardan skender, zel bir eitimle yetitirilmi, dier ocuklar ise geldikleri dnemde lmlerdi. Osmanl ordusu iinde nemli mevkilere gelmi olan skenderin amac bir gn kendi lkesine dnmekti. 40.000 kiilik bir Osmanl ordusu skender Bey komutasnda Babas Kastriotay cezalandrmak zere Arnavutluka gnderildi. Babas Kastriotann lm zerine Arnavutluk Prensliinin kendisine verilmesini hayal ediyordu. Ancak, andarl Halil Paa padiaha tavsiyelerde bulunarak skenderin bu hayalini suya drd. Bu durum skenderi son derece zd. Yeeni Hamza ile birlikte Osmanlya kar isyan etmeye karar verdiler. II.Muratn ordusu Morova nehri yaknlarnda konakladnda skender harekete gemek gereini duyarak, padiahn mhrn tayan vezirin (Reis-l kttap) adrna Hamza ile birlikte girdi. Kendisinin Akahisara sancakbeyi olarak atandn syleyerek kendi hazrlad sahte ferman Reis-l kttaptan mhrlemesini ister. Ancak red cevab alnca onu ldrp, Rodop dalarna karlar. Yedi gn sonra da Akahisara varrlar. Arnavutlar, skender etrafnda toplanp, ordu toplamaya girierek, Akahisar sancakbeyinden kalenin anahtarlarn teslim aldlar. Silahlanm Arnavutlar, blgedeki Trkleri ldrmeye baladlar. Dalk blge halkndan 20.000 kiilik ordu oluturan skender, Pindus Dalarndan Kotor Limanna kadar btn blgede balatt ayaklanma ile Arnavutlarn milli kahraman olmutu. Osmanl hkimiyetinden bkm olan blgedeki dier halklar da onun etrafnda kenetlendi. Bu srada Ali Paa komutasndaki Makedonyaya gnderilen Osmanl ordusu ve arkasndan gnderilen Firuz ve Mustafa Paalar baarszla uradlar. Bu srada II. Murat tahttan II.kez feragat edip yerini II.Mehmete brakt iin o durumun ciddiyetini henz kavrayamam II.Muratn nc defa tahta karak, 1449 ylnda skenderi kuattlar. Daha sonra skendere Arnavutlukun hkmdarl verilerek anlama saland ve ordu Edirneye dnmt. 1435 ylnda Timurun olu ahruh, Kara-Koyunlu hkmdar skender Beyin kard ayaklanmalar nedeniyle Anadoluya gelmi, skender Bey ise, Tokata snmt. ahruh, skender Beyi topraklarnda barndracak lkelere sava aacan duyurunca o da, Tebrize giderek ahruha teslim olmak zorunda kald. Karamanllar, 1442 ylnda Osmanl topraklarna girince, Osmanl kuvvetleri bunlar bastrd, Karamanllar ise, Osmanlya itaat ettiklerini gstermek iin 1448 ylnda yaplan II.Kosova Savana asker gnderdilerse de, bir sre sonra, yaplan anlamalar bozup, tekrar Osmanl topraklarna tecavze baladlar. Sultan Murat, Hallarn olunun ilk tahta kk yata tahta geliini hazmedemeyip, Osmanly tehdit etmesi zerine Edirneye gelip ordunun bana yeniden gemiti. II.Murat, Rumeli fetihleri sonunda, Macaristan ve Lehistan ile 12 Temmuz 1444 tarihinde imzalanan Segedin Antlamas, on yllk bir bar dnemi getiriyordu. Bu dnemde sfendiyar Beyin, kz Sultandan doma olu Aleddinin lmne ok zlen II.Murat, bu bar dneminden yararlanp, veliaht II.Mehmetin idaresini grmek iin, yorulduunu ileri srerek yerini on yandaki olu II.Mehmete, brakt. Osmanl tahtna tecrbesiz zannettikleri birinin ktn renen Hallar, hazrla girierek Bizans mparatoru ile Venedik Senatosunun ald kararla, Osmanllar Rumeliden karmann zamannn geldiine karar verip, Macar kral Vladislas da savaa ikna edip, yeminini bozdurdular. Yaptklar plna gre: Hal gemileri, anakkale ve Karadeniz boazn tutacaklar, Anadoluda bulunan

264

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

II.Muratn Rumeliye gemesini engeleyerek zincirleme savalarla yorulmu ve ocuk yataki II.Mehmetin kumandasnda olan Osmanl ordusunu kolayca imha edeceklerdi. Hal ordusunda: Macarlar, Lehli, Ulah, talyan, ek, Litvanya, Hrvat, Alman, Fransz ve Venedik kuvvetleri bulunmaktayd. Eflak ve Bodan voyvodalklar da onlara katlmlard. Sadrazam andarl Halil Paa'nn isteiyle, II.Mehmet(Fatih), babasn bakumandan olarak ordunun bana davet etti. Bu istek zerine II.Murat, sratle stanbul Boaz(Anadolu Hisar)na geldi. Sadrazam Halil Paa, yenieri, topu, cebeci ve Rumeli askeriyle nceizde bekliyordu. Sultann boaza ulatn haber alnca, bugnk Rumeli Hisarnn bulunduu yere geldi ve yannda getirdii toplar yerletirdi. Bylece tarihte ilk defa stanbul Boaz, top ateiyle kontrol altna alnd. II.Murat, derhal, maiyetindeki 40.000 kiilik Anadolu askerini, topunun himayesinde, asker bana bir duka altn vermek suretiyle Ceneviz gemileriyle karya geirdi. Bizansllar, stanbul surlar yaknndan sancak ve bayraklarn dalgalandrarak ilerleyen Osmanl ordusunu seyretmekten baka bir ey yapamadlar. 20 Ekim 1444 tarihinde Rumeliye ayak basan II.Murat, II.Mehmeti ve vezrizam Halil Paay Edirnenin muhafazasna brakp sratle Varna zerine yrd. 10 Kasm 1444 sabah balayan sava ikindi vakti sona ermiti. Varna Zaferiyle, Balkanlarda, Osmanlnn g ve kuvvetine kar koyacak bir kuvvet kalmad. Lehistan ve Macaristan, Kral Vladislasn lmyle, bir daha birleememek zere ayrld ve Baltk kysndan Adriyatik Denizine kadar uzanan Lehistan-Macaristan Devleti ortadan kalkt. Varna Sava: Bizansn, Balkanlardan ve Avrupadan midini kesmesine ve yklaca gnlerini beklemesine sebep oldu: stanbulun fethine zemin hazrlad. II.Murat, Varna Zaferini kazandktan sonra yerini tekrar olu II.Mehmete brakt. II.Mehmetin baa gemesini hazmedemeyenler yeni kestirdii akenin eksik vezinli olduunu ileri srerek yenierileri isyana tevik ettirmilerdi. Bu durum yenieri ocann iktidar zerindeki etkisini gstermesi bakmndan nemliydi. Bu dnemde Osmanl ordusunda 5.000 kadar yenieri bulunmaktayd. 351 Olay Buuk Tepe syan olarak tarihe gemi ve Osmanl tarihinin bir dnm noktas olarak kabul edilmitir. Devletin ynetim kademelerinin birbirlerine nfuzlarn gstermeleri bakmndan byk nem tamaktadr. Bu olayda yenieriler, ehrin ar ve pazarlarn atee verdikten sonra Buuk Tepede toplanmlar saltanat hem II.Murattan, hem de olu II.Mehmetten alp, Beyaztn torunu olan baka birine vermeyi dnmeye balamlard. Bu durumda II.Murat iddetli tedbirler alp, asilere kar: Eer kim bir yenieri ba getirirse, ldrdnn elbisesi, brkne ve ulufesine sahip olacak ve kap kulluuna alnacaktr diyerek ferman karmas zerine birok asker ldrlmt. Bunun zerine isyanclar andarl Halil Paaya mracaat ederek af edilmelerini talep ettiler. Yenierilerin taleplerini andarl Halil Paa ile padiaha iletmi olmas Fatih evresinde odaklan Trk d g odaklarnn yenierileri onun tevik ettii eklinde sulamalara neden olmutu. Olay, yenierilerin ulufelerine Buuk dirhem zam yaplarak affedilmesiyle sonuland. II.Murat, 2 Aralk 1445 tarihinde yeniden tahta gemek zorunda kalarak, 14461447 yllarnda Moraya sefer dzenlendi. Osmanl, Mora Prensliini vergiye balad. 1447 ylnda ehzade Mehmetle birlikte Arnavutluk Seferine kp, skender Beyin isyann bastrd. 1448 ylnda II.Kosova Sava yapld. Hal ordusunun arasnda I.Muratn olu
351 ztuna Ylmaz Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 184 Hayat Kitaplar 1964

265

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Savc Beyin olu olduu sanlan Davud Beyde bulunuyordu. Eer, bu sava Hallar kazanm olsalard Davut Beyi Osmanl padiah yapacaklard. 17 Ekim sabah balayan sava 18 Ekim akamnda Osmanlnn zaferiyle sonuland. II.Murat, 1450 yl yaznda olu II.Mehmetle birlikte Arnavutluka sefer dzenledi. Hedefleri yine skender Beydi. Bu seferde Akahisar alamadan geri Edirneye dnmek zorunda kaldlar. II.Mehmet 1450 yl sonlarnda babasnn days Dulkadirli Sleyman Beyin kz Sitti Hatun (Mkerreme-Mkrime Hatun) ile evlenerek Manisaya sancak beyi olarak gitti. II.Murat btn ahsi esirlerinin zgrln verdikten sonra 3 ubat 1451 ylnda 47 yanda iken hayata gzlerini yumdu. Bu srada sfendiyar Beyinin torunu olan karsndan henz st emen Ahmet adl bir olu bulunuyordu. lm, olu Mehmet stanbula gelinceye kadar 13 gn sakland. Mnecimba, II.Muratn lmn yle anlatyor: Bir gn gezinti iin krlarda dolap, dnerlerken Ada Ky kprs zerinde, dervi klkl nuran yzl bir ihtiyarla karlatlar. htiyar Sultan Murata yzne bakp, Dnya maslahat tamam oldu. imdiden sonra istifar etmeniz mnasip olurdu dedi. Bu szler Sultana ok tesir edip hemen alayarak tvbe istifar ettiler. Beraberce gezintiye ktklar shak Paa ile Saruca Paay da buna ahit tuttular. htiyarn kim olduunu sorduklarnda shak Paa, Emir Sultann dervilerinden biridir dedi. Sultan sarayna dndnde bir ba ars arz oldu. Olu Sultan Mehmede vasiyetini bildiren bir mektup yazd. Vzeray ve meray toplayarak oluna itaat etmelerini vasiyet etti. Sonra yolda raslad ihtiyar bulmalarn emir buyurdu. Fakat ihtiyarn ne kendine ne de izine raslanabildi. Hastalklar iddetlenip gn sonra 855(1451) Muharreminin nc Cuma gn rahmet-i Rahmana vasl oldu352 Bizansl tarihi Dukas, II.Murat hakknda unlar yazmaktadr: Tanr bilir ki, Murat halka kar daima tevecchkr ve fukaraya kar cmertti. Bu ltuflarn yalnz kendi rkndan ve dininden olanlara deil, Hrstiyanlara da ibzal ederdi. Hrstiyanlar ile yapt yeminli muahedelerin hkmlerine riayet ederdi. Ancak Hrstiyanlardan bazlarnn yeminlerinden dndkleri grlm ise de bu muamalaleri Tanrnn yanlmaz gznden kamam ve bi-hakkn Cenab- Hakkn gazabna uramlar ve II.Muratn intikamndan kurtulamlardr. Muratn hiddet ve iddeti ok srmezdi. Muzafferiyetten sonra dmann takip etmezdi ve her hangi bir milleti sonuna kadar mavheylemek istemezdi. Malup olanlar eli gndererek sulh talebinde bulundular m, eliyi memmuniyetle kabul eder ve bunlarla sulh akdederek kendilerine yol verirdi. Harbden nefret eder ve sulhu severdi. Sulhun babas olan Tanr, Muratn son gnlerini klla deil, sakin bir halde geirtti. Muratn btn hastal 4 gn srd. 353

352 Mneccimba Ahmet Dede, Mneccimba Tarihi, Cilt:I, Sf:245-246 Tercmam 1001Temel Eser, 353 ztuna Ylmaz Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 185 Hayat Kitaplar 1964

266

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1451 ylnda II.Murat 48 yanda lmt. II.Muratn lmnden sonra andarl Halil Paa Edirneden gizli bir haberciyi Manisaya, 1432 ylnda doan olu II.Mehmete, gnderdi. O, 18 ubat 1451 gn Edirneye gelip, nc kez tahta oturdu. II.Murat lmyle, arkasnda brakt dman Arnavut skender Beyin karsna, II.Mehmeti ve onun henz st emen kardei Ahmeti brakyordu. Annesi konusunda tartmal bilgiler bulunan ve kimilerince Fransz asll olduu ileri srlen Hma Hatun, II.Muratn Manisada tahttan ilk ekilmesi srasnda lmt. Bu nedenle, II.Mehmetin taht iin kendisiyle ekiebilecek, anneden z kardei yoktu. Ancak, Erdel prensesi olan Marann henz emzikte olan bir olu vard. II.Mehmet, ileride kendi tahtna gz dikebileceini dnd bebei bomas iin Evrenosolu Aliyi grevlendirdi. Bebeinin boulduunu renen anne, byk bir ac iindeki lklaryla sarayn altn stne getirdi. Olayn Edirneye de yaylmasndan korkan II.Mehmet, tepkileri dindirmek iin Evrenosolu Aliyi idam ettirdi. Daha sonra babasnn dul ei Maray karnnda yeni bir bebek tamas ihtimaline kar, hemen shak adl bir kle ile evlendirdi. Hep saygyla davrand Heleni de maa balayarak babasnn yanna gnderdi. II.Mehmetin daha sonraki uygulamas ise, sarayda doum yapan cariyelerin erkek olan ocuklarnn taht zerinde hak iddia etmelerini nlemek iin gbeklerinin balanmamas emri idi. II.Mehmetin tahta oturduunda Karamanolu brahim Bey, isyan ederek Antalya zerine yrdyse de, Osmanlnn mdahelesi zerine Ta-line kamak zorunda kald. II.Mehmet, Karaman ele geirince, brahim Bey kzn II.Mehmete vererek bar salaynca 1452 ylnda II.Mehmet Bursaya dnd. Gece gndz stanbulu almak hayaliyle yanp tutuan II.Mehmet, kendisine kar kin besledii andarl Halil Paay saraya ardnda o, II.Mehmetin kendisinden intikam alacaan dnerek lme gider gibi son ibadetini yapm, ei ve kzyla vedalam yanna Selanikin fethi srasnda ele geirilen antik altn kupay da alarak Padiahn ayaklarna kapanp kupay ona sunarak kendisini affetmesini istemiti. II.Mehmet ona: Sakin ol Lala, bana lazm olan ne altnn ne de hayatn. Senden istediim tek ey var. Konstantiniyye. dediinde andarl Halil Paa byk bir mutluluk duymu ve sevinle: stediinize malik olacaksnz, hnkarm zaten dncelerinizin ululuu ordularnzn gc ve dmanlarnzn adi kstahl sayesinde size ait olan bir eyi kim reddebilir. Uzun zamandan beri iinizden geen arzular tahmin ettim, tesbit edilen gn dinimizi, vatanseverliimizi, zaferimizi tatmin etmek iin gerekli btn hazrlklar yaptm. Ya stanbul, ya bam ayaklarnzn altnda olacaktr dedi. 354 stanbulun alnmas iin hazrlklara baland ve boazn en dar yeri olan Gzelcehisar (Anadolu Hisar)nn tam karsna yeni bir hisar inasna baland. Macar Urban ok yksek cretle grevlendirilip byk toplarn dkmne baland. Yzelli civarnda kadrga yapld. Byk ve hummal hazrlklarn karsnda Rumlar, hurafelerle urayorlar ve ilahi glerin yardmn bekliyorlard. Baz rahipler, Latinlerin Papa ve kardinalle354 De Lamartine Alphonso mparatorluk Yolu-Trkiye Tarihi Cilt:2 Sf: 433 Tercman 1001 Eser

ati h in Mari fe tle ri

267

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

rin dostluuna snmaktansa, Trk sarnn tercih edilmesi ynnde propagandalar yapyorlard. Rahibeler manastrlarndan, Trk kadn kyafetleriyle darya kyorlar bylece Roma Katolik anlayna kar, Trkleri tercih ettiklerini akca ifade ediyorlard. Bizans halknn gznde Konstantin Katoliklerin alak bir ibirlikisi konumundayd. Bizans kiliseleri vatanlarn savunmuyorlard ve vatan savunmas iin sadece mparator Konstantin rpnyordu Savan onuncu gn Macar Urbann durmadan alan toplar srekli atlara dayanamam ve paralanmt. Paralanan top Urban da havaya uurup, cesedini Hali zerine yadrmt. 29 Mays gn karadan ve denizden yaplan saldrlarla birlikte Bizans halk kiliselere koup Bkirenin, kendilerini kurtarmasn beklerken sadece Konstantin ve yanndaki az saydaki askeri vatanlarn korumaya alyorlard. II.Mehmet ise dzenledii bu saldrda ilk nce dervilerin tevikleriyle kafirlerle savaarak stanbulu almaya gelmi Trkleri kulland. Bunlarn byk bir ksm Bizans topularnn ateiyle ldrldler. Tecrbeli askerlerden oluan yirmibin kiilik ordu henz savaa girmemiti. II.Mehmetin yapt bir konumann ardndan stanbula girildi. Orduya yapt konumada: ehir benimdir, esirler ve ganimeti size balyorum sz zerine ehir sekiz saat yamaland. Kahramanca savatktan sonra yaknlar tarafndan terk edilmi olan Konstantin leceini fark ettii sirada yanndakilere: Benim bam keserek, Trklerden karacak bir Hrstiyan yok mu? diye seslendi. Fakat evresindekiler, oktan kamlard. Cesedi daha sonra izmelerindeki altn ilemeli kartallardan tehis edilerek bulundu. Trklerin stanbula girileri Tarihi Fransez tarafndan yle anlatlyor: Gn yzn manastrlarn kafesleri arkasndan grmeye alm sert manastr disiplini ile babasnn bile yzne bakamayan rahibeler plak yzlerinden dolay utanlarndan kzaryor, annelerinden ayr den ocuklar ile, ocuklarndan uzaklatrlan annelerin feryatlar, btn yrekleri paralyor, Osmanllar bile durumdan fevkalade zlyorlard. Aya Sofyadan, manastrlardan, saraylardan ve evlerden bylesine karlan altm bin tutsak, son defa olarak ehirlerinin sokaklarndan geiriliyor ve Sultann gemilerine sevk edilerek oradan btn Asyaya dalmak zere gtrlyorlard. 355 stanbulun alnmas srasnda bir asker gibi savaan Rus kardinali zodor, kardinal apkasn savata len birinin bana koyup, bir kle elbisesi giyerek kimliini gizleyip, esir olarak dk bir fiyatla satldktan sonra, Bat Anadoludan, Romaya kamt. stanbul adeta boalmt. Fatih Sultan Mehmet, stanbuldan kaanlara arlar yaparak, geri dnmelerini istedi. Birka ay sonra stanbuldaki Rumlarn says Trkleri geti. stanbulun alnmasnda gsterdii tm yararlla kar, stanbulun aln sras ve daha sonra Konstantin ile ibirlii iinde olduu ne srlen andarl Halil Paa divan toplantsnn ardndan tutukland ve Edirne zindanlarna atld. Daha sonra da Yenieri Aas Doan Bey ve andarl Halil Paa ldrld. andarl Halil Paann yzyirmi bin dka altnndan oluan hazinesi Fatih Sultan Mehmetin hazinesine devredildi. Yunanl bir kadnn olu olan Srbistanl Mahmut Paa, vezir- azam seildi. Burada zerinde dikkatle durulmas gereken husus vezir-i azam andarl Halil Paann stanbulun alnmasndan sonra ldrlmesiydi. Fatihin ocukluk yllarnda tahttan indirilerek devletin gvenlii iin tekrar babas II.Murat, greve davet eden tecrbeli vezir
355 De Lamartine Alphonso mparatorluk Yolu-Trkiye Tarihi Cilt:2 Sf: 468-469 Tercman 1001 Eser

268

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Fatihin kini ile kar karyayd. Devletin gvenlii iin padiaha fikirlerini sunan ve yanl olduunu dnd yerlerde uyarlarda bulunan andarl Halil Paann tecrbesinden yararlandktan sonra, stanbulu alan Fatih, Bizans mparatorundan rvet ald gerekesiyle356 halk arasnda byk bir saygnla sahip olan andarl Halil Paa y ve dier tecrbeli Trkleri ldrmekle ve saraydan kovmakla, etrafnda kendisine yalakalk eden Trk d unsurlarn reklenmesine neden olmutu. Ksacas, Osmanl Devletinin ynetiminden Trkler, uzaklatrlmaya balanmt. Artk Osmanlda, Trklerin sosyal ve ekonomik durumlarn deerlendirebilen, gerektiinde padiah bu dorultuda uyarabilen, ibilir cesaretli devlet adamlarnn yerine, Trk d evet efemdimci yneticiler egemen olmaya balamlard. Fatih dneminde, Rum Zaanos Paa ve Rum Mehmet Paa ve kaptan paala getirilen Yunanl Yunus nemli yer tutmaya balad. Sultan II.Mehmet 29 Mart 1432'de Edirne'de Huma Hatun (Rosalina)'dan domutu. Yedi yabanc dil bilen, alim, air ve sanatkarlar sk sk toplayarak onlarla sohbet etmekten ok holanan ve ok deer veren biriydi. Okumay ok seven, 1466 ylnda Batlamyos Haritasn yeniden tercme ettirip, haritadaki adlar Arap harfleriyle yazdran II.Mehmet, bilimsel konularda, hangi din ve mezhepten olursa olsun bilginleri koruyup onlara eserler yazdrrd. Yabanc lkelerdeki byk bilginleri stanbul'a getirtmesiyle nl olan Fatih zamannda astronomi bilgini Ali Kuu ve nl ressam Bellini de, stanbul'a davet edilmiti. air ve ak grl olan II.Mehmed, 1100 yllk Dou Roma mparatorluunu ortadan kaldrarak stanbul'u fethettii iin, Fatih nvann ald. Sultan Mehmed, padiah olduunun ilk yllarnda devaml ayaklanma karan Karamanolu Beyliine kar sefere kmt ama, Karamanolu brahim Beyin af dilemesi zerine, stanbul'un fethini dnen Fatih, onu balayarak seferden dnd. stanbul'un fethi amacn gerekletirmek isteyen Fatih, bu byk gayesini gerekletirmek iin, Macarlara, Srplara ve Bizansllara kar yumuak davranarak, Hallarn birlemesini nleyip, zaman kazanma siyaseti uygulad. Bin yllk tarihinin sonunda, kle kle sadece stanbul ehrinin snrlar iinde hkm sren Bizansn varl, Balkanlar'daki Trk hkimiyeti asndan tehlikeli oluyordu. Bizans mparatorlar, Anadolu'daki eitli siyasi gleri de Osmanl aleyhine kkrtp, zaman zaman da, Osmanl ehzdeleri arasndaki taht kavgalarna kararak, devletin i dzenini bozuyorlard stanbul'un Osmanl Devletinin hkimiyeti altnda girmesi, ticari ve kltrel ynden nemli bir avantajn salayaca gibi Boazlar tam anlamyla kontrol altna alnacak ve bu sayede, Karadeniz ticaret yollar ele geirilmi olacakt. Karamanoullar meselesini zen Sultan Mehmed, stanbul'un fethi iin gerekli hazrlklara balad. Devrin mhendislerinden Musluhiddin, Saruca Sekban ile Macar Urban Edirne'de top dkm iiyle grevlendirilerek "ahi" ad verilen bu toplar dktrld. Ayrca, tekerlekli kuleler ve artma glleler (havan topu) retildi. Yldrm Beyazt'n stanbul kuatmas srasnda yaptrd Anadolu Hisarnn karsna, Rumeli Hisar (Boazkesen) ina edilerek Boazlar'n kontrol saland ve deniz yoluyla gelebilecek yardmlar engellendi. Bu srada 400 paradan oluan bir donanma ina edilmi, Turhan Bey komutasndaki bir donanma da Mora'ya gnderilmiti. Eflak ve Srbistan ile var olan bar antlamalar
356 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:II Sf: 13 Sabah Yaynlar

269

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yenilenerek, Macarlarla da yllk bir bar antlamas yapld. Osmanllarn bu hazrlklar karsnda, Bizansllar da surlar salamlatrlyor ve ehre yiyecek depoluyorlard. Ayrca, Bizans mparatoru Konstantin, Hali'e bir zincir gerdirerek, denizden gelecek saldry engellemeye alyordu. Bizansllar, Hallardan yardm istediinde Papa, Katolik ve Ortodoks kiliselerinin birletirilmesi kouluyla yardm edebileceini bildirmi ancak, Katoliklerden nefret eden Ortodoks Rumlar, Roma Kilisesine balanmak istemedikleri iin; "stanbul'da Kardinal Klah grmektense, Trk Sar grmeye razyz" diyerek yardm kabul etmemilerdi. II.Mehmed, hazrlklarn tamamlandktan sonra, Bizans mparatoru Konstantin'e bir eli gndererek, kan dklmeden ehrin teslim edilmesini istemesine karn, mparator, savaa hazrz mesaj gnderince 6 Nisan 1453'de kuatma balamt. Hali'in giriinde ve Sarayburnunda demirleyen Osmanl donanmas 19 Nisan'da yaplan ilk saldrda tekerlekli kuleler kullanarak, Topkap surlarndan burlara kadar yanat. ok iddetli arpmalarda ehri koruyan surlarn zarar gren blmleri hemen tamir ediliyor, Venedik ve Cenevizliler de donanmalaryla Bizansa yardm ediyorlard. II.Mehmed, Osmanl donanmasnn kuatma srasnda yeterince kullanlamadn ve bu yzden kuatmann uzadn bu nedenle de, stanbul'un Hali tarafndaki zayf surlarn olduu yerden donanmann denize indirilmesi gerektiini dnyordu. Bu dncenin bir sonucu olarak, Osmanl donanmasna ait 67 (yada 72) para gemi 21-22 Nisan gecesi karadan ekilerek, Hali'e indirildi. Hali'teki Trk donanmasna ait toplar surlar dvmeye baladnda, Bizans' koruyan surlar zerinde, kapatlmas mmkn olmayan gedikler almaya balamt. Surlar ierisine kk szmalar oluyor, ancak geri pskrtlyordu. lk defa Ulubatl Hasan ve arkadalarnn ehit olmak pahasna tutunmay baardklar stanbul surlar, artk direnemiyordu. 53 gn sren ve 19 Nisan, 6 Mays, 12 Mays ve 29 Mays'ta yaplan drt byk saldrdan sonra Dou Roma mparatorluunun bakenti olan stanbul, 29 Mays 1453 Sal gn ele geirildi. 29 Mays 1453 gn stanbul ile birlikte Galatann da alnmasnn ardndan Anadolu ve Rumeliden gelen binlerce aile stanbula yerletirildi. II. Mehmed dneminde yaplan, Srbistan (1454-1459), Mora (1460), Eflak (1462), Bodan (1476), Bosna-Hersek, Arnavutluk, Venedik (1463-1479) , talya (1480) ve Macaristan seferleriyle Osmanl mparatorluunun Avrupa'daki hkimiyeti pekitirildi. Akdeniz'de byk bir imparatorluk kurmak isteyen Aragon ve Napoli Kral olan Alfonso, Arnavutluk'ta skender Bey'e yardm edip, Trkleri, Adriyatik kylarndan uzak tutmak iin aba harcyordu. Yerine geen olu I. Ferdinando, babasnn siyasetini srdrerek, Eriboz Adasnn alnmasndan sonra Osmanllara kar kurulan Hallara katld. Fatih, Osmanl Devletine vergiyle bal olan Zenta, Kefalonya ve Ayamavra adalar beyi Leonardo'nun Osmanl Devletinin izni olmadan, Napoli kralnn akrabalarndan bir kzla evlenmesini gereke gsterip Napoli krallna sava at. Gedik Ahmed Paa, 11 Austos 1480 tarihinde Otranto limanna asker kararak Otrantoyu alm, bu srada Fatih Sultan Mehmedin lm zerine Gedik Ahmed Paa, II.Beyazitn ars zerine yerini Hayreddin Paa'ya brakarak, talya'dan ayrlmak zorunda kalmt. Daha sonra I. Ferdinando, Macar kral Matyas Corvinus'un da yardmyla, Trklerin ele geirdii kaleleri ve Otranto'yu 10 Eyll 1481 tarihinde geri ald.

270

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Fatih, bizzat kendisinin katld 1454te Kefe, Srbistan, Kuzey Ege Adalar ve Rodos. 1455te Srbistan ve Bodan 1456da Srbistan ve Belgrad 1458de Mora, 1459 ylnda Srbistan ve Semendire 1460da Mora, 1461 Amasra, sfendiyar ve Trabzonu 1462 ylnda, Bosna, Yaye ve Midilli, 1463 ylnda, Bosna, 1464 Bosna, 1466 Karaman ve Arnavutluk, 1467 ylnda ise yine Arnavutluk zerine seferler dzenlemitir. 1470 Eriboz Nide ve Alaiye, 1472 ylnda Taeli alnm, ehzde Mustafa 18. Austos 1472de Ak-Koyunlu ordusunu Beyehir Gl civarnda yok etmiti. Ardndan 11 Austos 1473 ylnda Otlukbeli Sava kazanld. 1475 ylnda Krm Hanl Osmanl topraklarna katlmt. Fatih dneminde de Osmanllar, Karamanllarn egemen olduu blgeler zerine seferler dzenleyerek zulm ve katliamlar yapm Fatih, Karamanolu Pir Ahmet Bey ve Dulkadirolu ehsuvar Beyin isyan zerine ilk nce Karamanoullarnn zerine yrp, Konyay alarak, esir alnan tm Karamanllarn ldrlmesi emrini vermitir. Bu konuda Mneccimba unlar yazyor: ehriyar hazretlerinin emriyle esir alnan Karamallarn hepsi ldrld. Sonra Mahmut Paa memlekette fesat karan Turgut Oullarn takibe gnderildI.Mahmut Paa bunlar Bulgar Danda buldu. Bir ksm kat. ounu da esir edip sultann huzuruna gnderdi. Bunlar da sultann emriyle katlolundular357 Bu olayn ardndan Fatih Sultan Mehmet, veziri Hristiyanlktan Mslmanla geen358 Rum Mehmet Paaya: Var, Karamanolunu o memleketten sr, kar359 diyerek Karamana gndermi, Lrendeye (Karaman) gelen Rum Mehmet Paa, mescitleri ve medreseleri yakp, ykp, yok etmi: kentin kadnlarn ve olanlarn soydurup, plak brakmtr. Mevlnann neslinden Ahmed elebi bin Emir Ali elebiyi bile, zorla stanbula gndermitir. Daha sonra Ereliye geen Rum Mehmet Paa, blgeyi kasp kavurmu, btn kyleri harap edince, Erelinin halkndan bir ksm kendisine bavurarak: Buralar Allah Raslnn vakfdr. imdi bunu sen byle harap ettin. Ya Medine yoksullarna buradan nafaka varmaz olursa yarn kyamet gnnde, inanp tasdik ettiimiz Allah Raslnn huzuruna varnca ne cevap verirsin diyenleri zalimce ldrttkten sonra Varsak line vard. Rum Mehmet Paa, btn Karaman yakp, ykp, harap ettikten sonra Konyann, Aksarayn ve Karamann halkndan pek ok insan stanbula zorla srgne gndermitir. Bugn stanbuldaki Aksaray semti bu blgeden gelen insanlar tarafndan kurulmutur. 360 Akehirden balayarak Konya ve Karaman civarlarnda ta stnde ta brakmayan Rum Mehmet Paa, Fatihin Yunanistan almasn kastederek, Yunanistanda Osmanl ordusunun Yunanllara yapt uygulamalarn aynsn kendisinin de Larendede yaptn, bu ekilde Yunanistanda yaplan hasarn intikamn aldn sylyordu. Trkler, stanbula Seluklular dneminden beri yerlemekteydiler.361 53 gnlk bir kuatmann ardndan ele geirilen stanbula, Rumeli ve Anadoludan gler getirtildi. nceleri g zorunlu olarak yaplmaktayd. nk sava ncesinde ve srasnda stanbulun nfusunda byk bir azalma meydana gelmiti. stanbuldaki nfusu artrmak iin, gmen357 Mneccimba Ahmet Dede, Mneccimba Tarihi, II, Sf:. 336-337 Tercmam 1001Temel Eser, 358 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt 2 Sf: 81 Sabah Yaynlar 359 Ak Paaolu Tarihi Sf:146 MEB Yaynlar 360 Kitab- Cihan- Nm Mehmed Ner, Cilt II Sf: 791 TTK 1995 361 Akda Prof Dr Mustafa Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi sf:384

271

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

lere bedelsiz ev verilmekteydi. Yeterince nfus younluu salanamamt. Anadoludan stanbula zorla iskan balatld. stanbula yaplan iskanlarn amac blgeyi Trkletirmek deil, sadece nfusu artrmakt. Bu nedenle stanbula gelenler arasnda her din ve milliyetten insanlar bulunuyordu. Baz kaynaklara gre, Fatih Sultan Mehmetin oullarndan ehzde Mustafa 19 Austos 1474 ylnda Nide Borpazarcnda bbrek hastalndan lmt. Bu lm olay dier kaynaklarda ise: O zamanlar douda seferde bulunan bir vezirin son derece gzel bir kars vard. ehzde Mustafa bir seferinde bu kadn grm, gzlerinin bakndan ak olmutu. Parayla kandrlan uaklar ve harem aalar iki an haberlemesini salamt. Nihayet bir gn yannda nedimeleri olduu halde hamama giden gen kadn, Mustafann adamlar tarafndan karld. Vezirin evdei ile saraya kapanan ehzde Mustafann yaratt rezalet bir anda btn stanbula duyuldu. Durumu haber alan kocas kalkp stanbula geldi ve Fatihin ayaklarna kapanarak bunca hizmetine karlk byle bir davran beklemediini belirtti. Ne olursa olsun bu olayn yaratt irkin durumu ortadan kaldrmaya karar veren Fatih Sultan Mehmet bir gece avularn olunun dairesine gnderdi. Gen kadn ehzdenin kollarndan zorla alnarak kocasna yollanrken ehzde Mustafada boduruldu.362 eklinde anlatlmaktadr. ehzde Mustafann lmyle yerine 15 yanda sfendiyar tahtnda oturan kardei ehzde Cem geti. ehzde Mustafann ldrld gn evinde santra oynayarak olaya ilgisiz kalan matem elbisesi yerine beyaz kaftan giyen vezir-i zam Mahmut Paa, bu grevinden azledilerek, Yedikule zindanlarna hapsedildi. Daha sonra idam edilerek yerine Gedik Ahmet Paa getirildi. 1456 ylnda Fatihin vebadan ld dedikodusu yaylm bu haberi duyan dmanlar da ok sevinerek uzun gnler sren elenceler dzenlemilerdi. Haberin gerek olmadn anladklarnda ise dnya balarna yklmt. Fatih Sultan Mehmet, talyaya dzenleyecei bir seferin hazrln yaparken Sultan ayrnda askerlerin arasnda dolayordu. 3 Mays 1481 Peembe gn Ortaa kapatp, Yenia aan Fatih, Nikris hastalndan dolay aniden gelen bir sanc ile saat drtte hayata gzlerini yumdu. Fatihin lmndeki kukular kimi tarihiler tarafndan dile getirilmeden geitirilmesine karn, Akpaazde Tarihinde unlar yazldr. lmne sebep ayanda zahmeti vard. Doktorlar tedaviden aciz kaldlar. ttifak ettiler ayandan kan aldlar. Zahmet daha ziyade oldu. Sonra arab- Fruk verdiler. Allah rahmetine kavutu. 363 Tabipler erbeti kim verdi Hne Boydlar cieri can kaane O Han idi arab kaane kaane sbet itmed tbib rab Ciern dorad erbet o Hann Tmarlar kamu vard ziyne Hemen dem zri itti yne yne Budur doru kavil dme gmne Akpaaoluna gre, Fatihe verilen arab- frukun ne olduu bilinmiyordu. Sylentiler hekimba olan Agopyann Hal Casusu olduu, saraya girerek gven kazandktan sonra Fatihin yemeklerine azar azar civa katt daha sonra verilen arab- frukun
362 De Lamartin A. Trkiye Tarihi Hazrlayan : M. R. Uzmen Cilt III Sf: 554 Tercman 1001 Temel Eser 363 Ak Paaolu Tarihi Sf:173 MEB Yaynlar

272

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

da vcutta birikmi olan civaya etki ederek aktifletirdii ve lme neden olduu eklindeydi. Fatihin, Gevher Sultan adndaki kz Uzun Hasan (Hasan- Tavil-Hasan- Diraz)n olu Uurlu Mehmet Bey ile evliydi. Oullarndan ehzade Mustafa o hayatta iken lm, geriye byk olu Mkrime Hatundan olan Beyazt ve kk olu, iek Hatundan olan ehzade Cem kalmt. Beyazt Eyalet-i Rm (Rumiyeyi Sura- Amasya) da Cem Sultan ise, Karaman Vilayeti (Konya) valilii yapyordu. Yaad dnemde nemli ilklere imza atan Fatih, Ptolomesn Corafyasn tercme ettirmesinin yannda, Zeyn Tarikatnn Trkiyeye girmesini salamt. Ak Paa ve stanbulunVefa Semtine adn veren eyh Vefa bu tarikatn mridleri arasndayd. Bu tarikattan sonra Nakbend Tarikat da, Fatih dneminde Trkler arasna yerleti. Bu tarikatn eyhi olan Hoca Ubeydullah Ahrar, Fatihle birlikte seferlere katlyordu, ancak Fatih gibi yeniliki bir padiahn, pozitif bilimlere ve gzel sanatlara kar inanta olan Zeyn ve Nakbend eyhleri ile olan ilikileri dikkat ekicidir. 364 Ayrca Fatih, Snni inan kart olan dncelere ve inanlara kar acmasz bir tavr sergilemi, namaz terkedenler iin dayak yada para cezas verilmesi iin fermanlar yaynlamtr.365 Fatihin dikkat eken nemli bir uygulamas da Trklerin Orta Asya gelenekleri dorultusunda srdrd Nevruz kutlamalarn kaldrlmasyd. Yine bu dnemde Trk halknn Kerbela ehitlerini and gn olan Matem-i Hseyini yasaklamas da dikkate deer bir uygulamayd. 366 Fatihin dneminde, yaplan nemli ilerden birisi toprak reformu ile mlk topraklarnn devletletirilerek, bu topraklarn has, tmar ve dirlik olarak verilerek ordunun glendirilmesine ynelik uygulamayd. Bu reform, Cem Sultan tarafndan hemen uygulanm ve yenierilerilerin tepkisini almt. ehzade Beyazt, toprak reformuna kar knca, toprak aalar ve yenieriler onu desteklemeye balamlard. Fatih ldnde, Bavezir Karaman Mehmet Paa, Amasyadaki byk olu ehzde Beyazt ve Konya valisi ve Kastamonuda Sancak beyi olan ehzde Cemi stanbula armt. Bylece kendisinin de padiah olmasn istedii Cem, II.Beyazttan nce stanbula ulaarak tahta oturacakt. Bu srada, Mehmet Paa, ehirdeki garnizona haber vererek Boaz ap Sultan ayrnda toplanmalarn istedi. skdar civarlarnda bir tahteravan gren askerler bu tahterevanda sarayna dnen padiahn olduunu dnerek padiahn yzn grmek istediler. Tahteravann perdeleri aldnda Fatihin lsyle karlaan yenieriler padiahn bir cinayetle ldrldn sanarak isyan edip intikam almak iin harekete getiler. Bu srada Ceme mektup gtren haberci de yolda ldrld ve babasnn ld haberi kendisine ulamam oldu. Yenierilerin Fatihin lmnden sorumlu tuttuu Karaman Mehmet Paa da yenieriler tarafndan ldrld. ehzde Beyazt, stanbula gelinceye kadar ehzde Korkut tahta geirildi.

364 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:377 Enderun Kitabevi 1981 365 Turan erafettin, Trk Kltr Tarihi Sf: 167 Bilgi Yaynevi 2002 Ankara 366 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:2 Sf: 183 Sabah Yaynlar

273

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Karaman Mehmet Paann lmyle, tahta oturma ansn kaybeden Cem Sultan, II.Beyazta kar ordu hazrlamaya balad. Bursa halk, Cemin yannda yer almt. Cem, II.Beyaztn zerine gnderdii orduyu datarak 28 Mays 1481de Bursada kendi adna hutbe okutunca, II.Beyazt tekrar ordu toplayp Bursa zerine yrd Cemin lalas Yakup Bey, Beyazt tarafndan satn alnd iin, Cemin taraftar olan Trkmenler ve Karamanllar gece karanlnda kaarak, canlarn kurtarabildiler. Cem Sultan, Konyaya sndnda II.Beyazt onun takibi grevini Gedik Ahmet Paaya verdiyse de, onu yakalayamad yada onun taraftar olduu iin yakalamak istemedi.367 Sultan Cem, 25 Austos 1481 ylnda Kahireye giderek Memlk sultanna snmak zorunda kald. Memlk Sultan Kaytbay, Osmanl ile olan ilikilerinde Sultan Cemi siyasi bir koz olarak kullanmak istiyordu. 19 mays1482de Adanaya gelen Sultan Cem, Karamanolu Kasm Bey ve Ankara Sancak Beyi Mehmet Bey ile grerek ubuk Ovasnda II.Beyaztn gleriyle savatlar. Sleyman Paa, Ankara Sancak Beyi Mehmet Beyi ldrd. Sultan Cem ve Kasmn kuvvetleri Konya zerine yrd ise de Beyaztn ordular karsnda tutunamadlar. Bu srada, II.Beyazt kardei Sultan Ceme gnderdi mektubun sonuna yle bir kta ekledi: n rz- ezel ksmet olunmu bize devlet Takdire rz virmeyesin buna sebep ne? Hacl- Haremeynem diy davalar idersin Y saltanat- dnye in bunca taleb ne? ehzade Ceme gnderdii mektupta II.Beyazt, tahtn kendisine ait olduunu vurguluyordu ama Cem, Osmanl tahtna geme hakknn kendisinde olduuna inanyordu. Bunun gerekesi ise, Beyazt, Fatih Sultan Mehmet tahta oturmadan nce domasyd. Ona gre, kaltm yoluyla tahta gememi birisinin yerine zel bir kimsenin olunun tahta gemesinin mparatorluk iin erefsizlikti.368 Bu nedenle, Osmanl taht kendisinin hakk idi. Bu anlayn bir sonucu olarak II.Beyaztn gnderdii ktaya karlk olarak Sultan Cemde kendisine u beyiti gnderdi: Sen bister-i glde yatasn evk ile handn Ben kl denem klhen-i mihnette sebep ne?369

odos ovalyeleriyle Dans, Cem Sultan

367 II. Beyazt ile Gedik Ahmet Paann arasnn ak olduu Halkondil Zeylinde yle aklanyor: Otlukbeli Savanda Fatih orduyu tefti ederken Beyaztn ordusunu dzensiz bulmu, bunun dzene sokulmas iin, Gedik Ahmet Paay grevlendirmiti. Bu srada Beyazt gcendirmi o da Paaya; Zaman gelince bu sylediklerine nadim olursun demi, buna karlk Paada; Eer bir gn siz saltanat makamna geerseniz ben bu klc takmaktan vazgeerim demiti. Beyazt hkmdar olduunda Ahmet Paa, Yeniehir ovasnda Beyaztn elini pp, tebrik ettikten sonra klcn kararak atnn terkisine asmt. Ahmet Paann maksadn anlayan Beyazt, asasn ona uzatarak; Lala, grdm ki pek eskiden olan bir eyi hala unutmamsn, artk o maziye kart. imdi terik-i mesai zaman, klcn kuan maziyi unut! demi. 368 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:171 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005 369 Cem Sultann Trke Divan Cilt: 1 Sf: 20 Baskya Hazrlayan Dr. Halil Ersoylu. Tercman 1001 Temel Eser

274

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

II.Beyazt, kardei Sultan Cemin kamasnn ardndan, nceleri Sultan Cemin yannda yer almken yenilgiyle birlikte kendisine gelerek Sultan Ceme hakaret eden ve adrlarn yamalayanlarn af ve ihanetleri iin dllendirilmeleri talepleri karsnda onlar aalara asarak cezalandrdktan sonra olay izleyen kyllere dnerek: ehzdelerin aralarndaki meselelere karan klelerin sonu budur. Bu haaratlar nasl oluyorda benim kardeimin kutsal bana el kaldrmaya cesaret edebiliyorlar370 dedi. 16 Temmuz 1482 ylnda Sultan Cem ve otuz civarnda yakn Rodosa gittiler. Aslnda Msra gitmek niyetinde iken, Rodosa gitmek zorunda kald yazd mektuptan anlalan ve bunu : frsat bulmayp Msr zleyip Rodosa varld szleriyle dile getiren Sultan Cem, Rodosa vardnda, btn Rodos ahalisi kulelerin ve tepelerin stne karak Sultan Cemin Rodosa geliini heyecanla izlediler. Sultan Cem, Anadoludan yelkenliye binmeden nce II.Beyazta bir veda mektubu yazd: Tanr ve peygamberimiz beni Hristiyanlara snmaya zorladn artlar nasl yarattna tanktr. mparatorluk zerinde sahip olduum haklardan beni mahrum ettikten sonra her tarafta bir de beni takip ediyor ve evketli hanedanmzn amasz dman Rodos ovalyelerine snmam zorlamak iin bir an bile durmuyorsun. Eer babamz padiahmz senin erefli Osmanl adn bu derece alaltacan nceden tahmin etseydi seni elleri ile board. Lakin zulmnn intikamn almak iin lahi adaletin tecellisi onun yokluunu hissettirmeyecektir. Tanrdan tek dileim senin cezalandrlman grnceye dek yaamaktr. 371 II.Beyazt mektubu alayarak okudu. Gzyalar iinde kendi kendine: Niin bana geleceine Hrstiyanlara snd dedi. Rodosta bir hkmdara yakr ekilde karlanan Sultan Cem, II.Beyazt ile Rodoslular arasnda gizli bir anlama yapldn ve kendisini zehirlemek iin iki Rumun gnderildii haberini renince Rodostan gemiye binerek 1 Eyll 1482 tarihinde Fransaya gidiyordu. Sultan Cem kaak hayatnda her trl aalanma ile kar karya kalmt. Bu srada Rodos ovelyelerinin Sultan Cemin korunmasyla grevlendirdii atonun Senyrnn kz Phillippine de Sassanage ile Cem arasnda dillere destan bir ak yaanyordu. Kzn babas Cemin Osmanl tahtna oturabilme ihtimaline karn ilikiye gz yumuyor ve bu akn meyvesi olarak bir erkek ocuk douyordu. Cemin atodan ayrlmasnn ardndan ocuk Phillippine tarafndan bytlmt. 372 II Beyazt ykmak isteyen Avrupallar, Sultan Cemi Osmanllara kar antaj olarak kullanyordu. Herkes bu olaydan menfaat salamaya alyordu. 18 Aralk 1482 ylnda Edirnede dzenlenen bir elencenin ardndan siyah kaftanlar giydirilen Gedik Ahmet Paann ldrld haberi yaylmt. Bu olayn ardnda II.Beyaztn kini yatyordu. Gedik Ahmet Paann kars shak Paann kzyd. ehzade Mustafa onu kard iin Fatih tarafndan ldrlmt. Mustafann lmnden sonra da Gedik Ahmet Paa onu boam, babas shak Paann evine yollamt. Bu nedenle shak Paada Gedik Ahmet Paadan intikam almak istiyor, II.Beyazt Gedik Ahmet Paaya kar kkrtmak iin elinden gelen her eyi yapyordu. Gedik Ahmet Paa, padiah tarafndan verilen bir ziyafete davet etmiti. II.Beyazt oka arap imi, aralarnda Gedik Ahmet Paann da olduu davetlileri de iirmiti. eitli konumalarn ardndan mabeyincisini
370 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 581 Tercman 1001 Eser 371 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 622 Tercman 1001 Temel Eser 372 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 634 Tercman 1001 Eser

275

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

arp kulana bir eyler fsldadktan sonra davetlilere eref elbiseleri datld. Gedik Ahmet Paaya lmn simgesi olan siyah kaftan verilmiti. Gedik Ahmet Paa, II.Beyaztdan izin isteyerek lmeden nce son hazrlklarn yapmak istedi ancak, padiah izin vermedi. avular Gedik Ahmet Paann elbiselerini kararak soyduktan sonra denekle dvdler ve padiah onun boulmas emrini verdiinde Gedik Ahmet Paa: Nankr zalim! Hibir zaman kinlerini unutmadn: mademki beni ldrmeyi dnyordun niin beni arap imeye zorlayarak ruhumu kirlettin? diye bard. Cellatlar vurmaya devam ediyorlard. Bomak iin ipi boazndan geirdiklerinde kzlar aas padiaha yalvararak Gedik Ahmet Paann lmnn yenieriler arasnda nasl karlacan dnmesini istedi. Padiah yar plak ve kan iindeki Gedik Ahmet Paay zindana gnderdi. Olay yenieriler arasnda duyulmutu. Otuzbin yenieri ellerinde kllaryla saray kaplarn tutmular, Gedik Ahmet Paay grmek istiyorlard. II. Beyaztn etekleri tutumutu. Zindandan yar plak kanlar iinde karlan Gedik Ahmet Paa, padiahn yanna getirildi. Yenierilerin onu bu ekilde grmeleri onlarn intikam hislerini daha da kamlamt. Neredeyse, II.Beyazt paralaycaklard. Gedik Ahmet Paa ise, hareketleri ile padiaha sayg gsterilmesini telkin ediyordu. Yenierilere dnerek: Sizi aldatmlar, Padiahmz asla benim ldrlmemi istemedi. Ziyafet esnasnda ben ona sayg gstermede kusur ettim. O da beni cezalandrd hem ben bu cezay hak ettim. imdi ocanza dnn. diyerek yenierileri ocaklarna dndrp byk bir fedakarlk yapt. II.Beyazt, gven duymu gibi yaparak kinini ertelemek zorunda kald. Bir sre sonra Gedik Ahmet Paay taraftarlarndan ayrmak iin Bursaya gezi dzenledi. Grevi nedeniyle Gedik Ahmet Paada gezide bulunmak zorundayd. Bursaya gelindikten birka gn sonra sarayn iinde boduruldu. II.Beyaztn stanbula dnnde paann olmamas nedeniyle yenieriler ayakland. Edirne subas ldrld. Bir sre sonra isyan bastrld. Bu srada Beyazt, Rodoslu valyelere para vererek Sultan Cemin serbest braklmamas garantisi almt. Oysa Sultan Cem, Macaristan zerinden lkesine dnebileceini dnyordu. Nice ehrinde 16 Ekim 1482 tarihinde veba kt iin birka ehir deitirdikten sonra ovelyelerin elinden alnarak Romaya getirildi. Avrupallar, Sultan Cemi, II.Beyazta kar tehdit olarak kullanmak iin her eyi yapyorlard. II.Beyazt, Mustafa Paa ile Romaya bir mektup gnderdi. Bu mektupta yle yazyordu: Fatih Sultan Mehmed Han olu Beyazttan Roma Kilisesi Bakan Papa Alexandrea. Elinizin bana naklettiine gre, Fransa Kral elinizde bulunan kardeim Cemi serbest brakmak arzusunda imi. Onun tarafndan gelecek byle bir hareket benim menfaatlerime kar olduu gibi sizin ve btn Hrstiyanlarnkine de zararldr. Ben ve eliniz yle dnmekteyiz. Elinizde tuttuunuz kardeim nasl olsa bir gn lecektir. Sizin rahata kavumanz ve benim memmuniyetimin olduu kadar sizin gcnzn artmas onun bu sonuca bir an nce vardrlmasdr. lm benim iin ne kadar arzu edilen bir sonu olacaksa sizin iinde o kadar faydal olacaktr. Cemi bu hayatn sefaletinden kurtarmak nezaketini gsterin, gayretleriniz sayesinde ruhu daha ok huzura kavuaca baka diyarlara gitsin. Arzumu yerine getirir, kardeimin vcudunu tayin edeceiniz bir yerde bana teslim ederseniz, ocuklarnza toprak alabilmeniz iin lazm olacak yzbin dka altnn derhal teslim edeceim. Ayrca yaadm mddete gayretlerinizi daima iyi ve salam bir dostlukla hatrlayacama ve benden isteyebileceiniz herhangi bir eyi geri evirmeden yapacama sz veriyorum. Hibir Hrstiyan ne benim, ne de tebaam tarafndan, tahrik edilmedike hangi artlar altnda olursa olsun en ufak bir hakszlk yaplmaya276

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

cana da sz veriyorum. Verdiim szler zerinde en ufak bir pheye dmemeniz iin, g ve yeri her eyi yaratan sizin ve benim inandmz Tanr adna yemin ediyorum373 Fransz Kral 8.Charles kuvvetli bir Fransz ordusu ile Napoli Krall zerine yryordu. Papa, VI.Alexandrenin olu Cesar Borgia ve seme birlikleriyle Sultan Cemin hapiste tutulduu Saint-Ange atosuna ekildi. Fransa Kral 8.Charles onlardan taraf deitirip kendisinin yannda yer almasn ve Napoli Krallna kar savamalarn ayrca Cem Sultann kendisine misafir olarak teslim edilmesini istedi. Papa, Cem Sultan Charlesa takdim etti. Papa, Cem Sultana: Sizi Napoliye birlikte gtrmek isteyen Fransa Kral ile birlikte gitmek istediiniz doru mu diye sorduunda Sultan Cem, Eer yine bir hkmdar gibi muamele grmeyeceksem, benim ahsmda ait olduum yksek mevkiyi, sizlerin ahsnda da Hristiyanln adaletini kk dren esaretimi urda veya orda ekmemin bir nemi yoktur diye cevaplad. Fransa kralna zgr biri olarak tantt Cem Sultann bu konumas karsnda Papa: Sizi burada mahpus gibi grmek Tanrnn houna gitmez, siz ve Fransa Kral, ikinizde byk hkmdarlarsnz, ben ise size u anda tercman olmak istiyorum. dedi. Fransz Kral, Sultan Cemin bandan geenleri rendikten sonra zlerek, kendisine kt muamele yapanlar knad. Napoli Seferi srasnca, kendi saray nazrn Sultan Cemin emrine verdi. Ertesi gn Romadan ayrldlar. Uzun yorucu yllar ve kt yaam koullar Cem Sultan ok ypratmt. Terracinaya vardklarnda ar bir atee tutuldu. ok ar hasta olarak kadrga ile Napoliye gtrld. Birok kaynak, Cem Sultann lmnn doal bir hastalktan ziyade VI.Alexandre ve olu Cesar Borgiann planlarnn sonucu olduunu belirtmektedir. Mecburiyet karsnda Sultan Cemi serbest brakan Papann II.Beyaztn kendisine vaat ettii paray almak iin zehirledii bu nedenle, Mustafa Paann Cem Sultann serbest braklnn ertesi gn Sultan Cemin iki yllk cretini Papaya getirdiini ancak paraya Kardinal Jeann el koyarak, elileri de tutuklatt, parasz kalan Papann yz bin dka altn almak iin Sultan Cemi, Terracinada zehirlettirdii ve bunun karln da II.Beyazttan istedii tarihiler tarafndan belirtilmektedir. Sultan Cem, son nefesini vermeden nce: Tanrm dinimin dmanlar slamiyete kar uursuz faaliyetlerinde beni kullanmak istiyorlarsa ruhumu hemen al diye yalvard. 374 Sultan Cemin lmyle ilgili olarak ortaya atlan grlerden birisi de, II.Beyaztn gnderdii Kapcba Mustafa tarafndan ustura ile zehirlendii eklindedir. Bu konuda Solakzade yle yazmaktadr: Ol melun neylerse eyledi, ehzadenin trana yol bulup bir zehirli ustura ile tra eyledi Baz Osmanl kaynaklar, Kapcba Mustafann Cem Sultann gvenini kazandktan sonra onun zel berberi olduunu cinayeti iledikten sonra ortadan kaybolduunu yazmaktadr. Kapcba Mustafa, Osmanl saraynda kademe kademe ykselerek vezir-i azam olmay baarm ve Koca Mustafa Paa namyla hret bulmutu.

373 De Lamartin A. Trkiye Tarihi Hazrlayan : M. R. Uzmen Cilt III Sf: 642 Tercman 1001 Temel Eser 374 De Lamartin A. Trkiye Tarihi Hazrlayan : M. R. Uzmen Cilt III Sf: 649 Tercman 1001 Temel Eser

277

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sultan Cemin lmyle ilgili olarak bir baka gre gre ise, birgn II.Beyazt, talyan dnmesi olan berba ile sohbet ederken ona ustura kullanmasyla ilgili maharetinden vgyle bahsedince, Mustafa II.Beyaztn ayaklarna kapanp, Sultan Cemin ldrlmesi grevinin kendisine verilmesi iin yalvard. II.Beyazt ise ona, bu grevi baarmas halinde kendisini sadrazam yapacan syledi. Bunun zerine Pera (Beyolu-Galata)daki Firenklerin de desteiyle talyaya giden Mustafann bu lkeye gelii Sultan Cemin dikkatini ekmi, stanbulda ne olup bittii konusunda haber alrm diyerek onunla bulumutu. Bir mddet sonra Sultan Cemin berberi olan Mustafa, birgn etrafta kimse yokken, Cem Sultan tra ederken boynunu kesti. 375 Daha sonra yaray iyice sararak darya ktnda dier hizmetilere Prensin uyuduunu syleyip, kendisini limanda bekleyen bir gemiyle stanbula dnd. Cem Sultan ldrdn sylediinde kimse kendisine inanmamt. Fakat, birka gn sonra talyanlarn Cem Sultan ldrd haberi stanbula gelince II.Beyazt, Mustafay sadrazam yapt. 376 24 ubat 1495 Sal gecesi sona erip, aramba gn baladnda Sultan Cem, hayata gzlerini yumdu. Kederinden alayan Fransa Kral Charles, cenazeyi kurun bir tabut iine koyarak iki sadk muhafz Ayas ve Celal Bey ile Gaeteye gnderdi. Sinan Bey, stanbula dnerek Sultan Cemin lmn II.Beyazta bildirdi. Mezar, 1499 ylnda Napoliden Bursaya getirilerek Muradiyede aabeyi ehzde Mustafann yanna tand. Sultan Cemin Ouz, Ali ve Murat adlarnda olu vard. Ouz Han, Beyaztn emriyle ldrlmt. Bu lm iin Beyaztn ferman yledir: Kulum skender ! Biti sana vasl olduu gibi bilesin ki, Gedii tepeledim: gerektir ki sen de Cemin oluna mecal vermeyip bodurasn ki, gayet mhimdir amma bir ahad vakf olmaya yle bilesin alamet-i erif zre itimad klasn tahriren evail-i ehr-i evval, sene seba ve semanine ve semane mie Bi mekam Edirne. (Topkap Saray Arivi 11983) Byk umutlar besledii olu Ouz Hann ldrln rendiinde Sultan Cem, derinden sarslm, yllardr ektii zulmn de etkisiyle olu iin u at yakmt. y vefasz hain b-emn b amn felek Viy hat- perver bel- bah u kaz- gerdn felek Mlk-i Yunna serser hkm iderken h kim Eyledn mesken bize imdi Frengistn felek Yakam yrtup elnden nicesi ah itmeyem Canm odlara att derd-i Ouz Han felek Alamaktan ol cier-gem firkndan mdm Kara kara kanlara boyand bahrisn felek Bir klna virseler virmezdm Ouz Hanumun Genc-i Karun la bin bin mlket i Osman felek id elden h Ouz Hanun ehd olduunu Derd- ile oldu Frengistnda Cem mecnn felek Canumu yakdun u ykdun mrmn dvrn

375 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:174 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005 376 Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia De IEmpire Otoman- Historia niversitesi Tarih Kurumu Sf 238 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul

278

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bd-i eyvnun yklsn aaa gesin felek377 Sultan Cemin dier olu Murat, Rodosa yerleip Katolik olmu, Kanuni Sultan Sleyman dneminde, 1522 ylnda Rodos alndnda da Murat ve oullar ldrlp, kzlar ve kars stanbula yollanmtr. II. Beyazt,Venedike sava am nebaht, Koron, Modon ehirlerini fethetmiti. Bu srada, Anadoluda ahkulu, Antalya civarnda Hz.Alinin, Ebubekir ve merin zorbalna kurban gittiini ileri srerek, etrafnda toplananlarla birlikte blgedeki Osmanl gleriyle sava halindeydi. Manisaya kadar ilerleyip, Korkuta bal askerleri yenmilerken, II.Beyaztn gnderdii askerler tarafndan kltan geirilmilerdi. Bunun intikamn almak isteyen ahkulu taraftarlarndan birisi, II.Beyazta saldr dzenleyerek yaralad. Bu konuda De Lamartine yle yazyor. eytankulunun mridlerinden bir dervi eyhlerinin yenilgisinin intikamn almak iin stanbula gelmi dervi kyafetinden istifade ederek camiye giden padiahn yanna kadar sokulmutu. sadaka istemek bahanesiyle padiah durdurmu, Beyazt da birka altn vermek iin eildii srada elinde saklad haneri padiahn gsne saplamt. 378 Bu olaydan sonra II.Beyazt, yedii haner darbesinin etkisiyle aniden deierek, sofu oldu. Dnya ileriyle ilgilenmeyip kendisini ibadede verdi.

377 Cem Sultann Trke Divan Cilt: 1 Sf: 19 Baskya Hazrlayan Dr. Halil Ersoylu. Tercman 1001 temel Eser 378 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti- Cilt:3 Sf: 595

279

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ana ld -

Susam Selim, Babas II.Beyzat ryor.

Trabzonda vali olan ehzade Selimi, babas lnce yerine aabeyi Ahmeti veliaht olarak gsterdii iin, byk bir korku sarmt. 379 Bu durumda kendisi Osmanl geleneinin bir gerei olarak yok edilecek, babasnn lm haberi bile kendisine herkesten ge ulaaca iin taht mcadelesine katlma olana bile ortadan kalkm olacakt. Trabzon ve civarlarnda ah smailin ykselii de onun geleceini karartyordu. Kendisine yakn hissedebilecei tek bir kii, kayn pederi Mengli Giran Hand. ehzade Selim ya kaderine raz olup, babasnn lmnden sonra kendi sonu olan lm bekleyecekti. Ya da hemen harekete geip, babasn kendisi ldrecek, daha sonra kardelerini temizleyerek, Osmanl tahtna oturacakt. Tarihilerin byk ounluunun en gl Osmanl dnemi dedikleri bu dnemde, hkmet ileri gelenleri byk ehirlerde kurmu olduklar iftliklerde yaam srdrrken, her kademeden yneticiler halk soymak iin, birbiri ile yaryorlard. Sefil ve perian halk mitsizlie dm, derdine deva ararken, bir yandan da hrszlk ve cinayet alp ban yrmt. Yollarda gvenlik kalmam, ky, kasaba ve ehirlerde zenginler soyulmakta ve ldrlmekteydi. Kynde tarlasn terk eden kyl, karn doyurma midiyle ehirlere akmaya balamt. 1468 ylnda Amasyada doan Sultan Selim, 43 yanda Osmanl tahtna oturmutu. O tahta oturduunda, ah smail kendisini kutlamak iin hediye olarak gzel bir arslan hediye gndermi, buna karlk olarak da Selim, ah smaile iki oban kpei gndererek hakaret yolunu semiti. 380 Babas II.Beyaztn, Alevilere olan hogrl yaklamndan byk bir rahatszlk duymaktayd. Badat, Trabzon ve Krm arasndaki ticaret yolunu denetim altna almak ve bu yol zerinde egemen olan Aleviler ile Memlklerin egemenliinde son vermek istiyordu. Sekiz yl dokuz ay sren saltanat boyunca byk bir Trkmen katliam gerekletirdi. Ayrca, Osmanl ehzdeleri, devlet adamlar ve komutanlarndan gvenmedii binlerce kiiyi katletti. Sanki bir lm makinesyd. O, devletin bana getikten sonra devlet hizmetinde bulunanlar da byk bir tehlike altna girmilerdi. Halk arasnda birine lanet etmek isteyen bir kii, beddua olarak ona: nallah Selimin veziri olursun diyordu. Dmana lm dilemek iin yaplan bu beddua, onun zalim kiiliini ortaya koymak bakmndan nemli bir gstergeydi. Osmanl tarihilerinden Solakzade o zamanla ilgili : te o yzden btn vezirler vasiyetnamelerini zerlerinde tarlard: divan toplantlarndan sa ktklar vakit kendilerini yeniden dirilmi hissederlerdi. 381 demektedir. Sultan Selimin yeni doduu yllarda Anadoluda geim zorluu iinde olan halk, hak ve adaletin tecelli edecei yeni bir dzeni kurmak zere, bata Antalya ve Isparta yreleri Trkmenleri, ekmein peine gitmeye balamlard. Bu g nleyemeyen Osmanl,

379 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:181 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005 380 Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia De IEmpire Otoman- Historia niversitesi Tarih Kurumu Sf :261 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul 381 De Lamartine Alphonso -Cihan Hkimiyeti Trkiye Tarihi Cilt3 Sf:653 Tercman 1001 Eser

280

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Trkmenleri yeni fethettii Yunanistann Mudon ve Koron blgelerine srerek are retmeye alt ise de baarl olamad. Rvet alan ve grevini ktye kullanan yneticilerden, halk kurtulmak iin areler aryordu. Halkn kblesi, Erdebil Tekkesi olmutu II.Beyaztn Ahmet, Mehmet, Selim, ehinah, Alem ve Korkut adlarnda oullar vard. Ahmet ve Mehmet, ayn anadan domular ve birbirlerini ok sevdikleri halde, Mehmet bir gn dervi klna girerek vali olan Ahmetin uygulamalarn grmek iin Amasyaya gitmiti. Ahmet, alg almakta olan dervileri grnce onlara 5 ake bahi vermiti. Bunu ok yadrgayan Mehmet, hemen babas II.Beyazta mektup yazarak kardei Ahmetin cimriliinden bahsedince, bunu renen Ahmet, kardei Mehmete kar kin beslemeye balamt. Mehmet, bir mddet sonra yine klk deitirerek bu sefer stanbula gitmi, II.Beyazt durumdan haberdar olunca, olunun kendi tahtnda gz olduunu dnerek, dier olu Ahmete mektup yazp, kardei Mehmeti zehirleterek ldrtmesini istemiti. Zaten, Mehmete kzgn olan Ahmetde bu emri seve seve yerine getirmiti. 382 Sultan Selim saltanatnn balangcnda kardei Sultan Ahmet ve onun olu Alaadin ile Bursada taht kavgasna baladlar. Selim, savan sonunda rakiplerini dou blgelerine ekilmeye zorlaynca, Ahmet nce Amasya taraflarna, sonra da Malatyaya kamak zorunda kalarak, Anadoluda kendi adna hutbe okutmutu, Ahsent Tevarih o zaman hakknda unlar yazyor: Sultan Selim Dergh paalarnn imzasyla mektuplar yazarak ona, Eer az saydaki adamlaryla stanbula gelirse, kullar hizmet kemerlerini canlarna takp Sultan Selimi tahttan indirir ve sizi Padiah yaparz dedi. Bunlara tavlanan o saf, olu Sultan Murat askerlerinin arasnda brakarak, beyz atlyla stanbula yneldi. Sultan Selim, kalabalk bir grupla kendisini karlad ve ldrd. Daha sonra da ok sayda askeri Sultan Murat defetmeye gnderdi. Bu savata yenilen Sultan Murat, Hakan skender an (ah smail )a snd ve padiah ordusunda eceliyle ld. 383 Sultan Selim, 1512 ylnda veziri Mustafa Paay kardei Ahmeti destekledii gerekesiyle ldrtt. Sultan Selim, kendisine iltica etmi olan kardelerinin ocuklarndan, ehinahn olu Mehmet, Alemahn olu Osman, Mahmutun oullar Musa, Orhan ve Emiri ldrttkten sonra 384 Manisada bulunan kardei Sultan Korkutun zerine yrd. Sultan Korkut, Teke blgesine kaarak bir maarada gizlendi ise de, Sultan Selimin grevlendirdii casuslar tarafndan ele geirilerek boularak ldrld. Sultan Selim, kana doymuyordu. Kardei Sultan Ahmeti ortadan kaldrmak iin eitli kurduu bir dzen ile sarayda Sultan Ahmet taraftar olarak bilinen kiilerin azndan, Sultan Selimi ktleyen mektuplar yazdrp, Sultan Ahmete gnderdi. Bu mektuplarda, Ahmetin stanbula gelmesi ve tahta oturms isteniyordu. stanbula geldii taktirde ok byk bir desteinin olduundan sz edilince, bu mektuplara inanp stanbula gitmeye karar veren Sultan Ahmet, Karaman civarna geldiinde Sultan Selimin kuvvetleri durumu stanbula bildirdiler. Sultan Ahmet, Yeniehir civarndaki Ermeni Derbentinde, Sultan Selimin ordusuyla karlat. Sultan Ahmet atnn tkezlemesi sonucu yakalanarak esir edilip, 1513 ylnda yay kirii ile boularak ldrld.

382 Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia De IEmpire Otoman- Historia niversitesi Tarih Kurumu Sf 254 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul 383 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:167 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 384 Mneccimba Tarihi II. Cilt Sf: 453

281

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu olayn ardndan Sultan Ahmetin olu Aleddin, kardeleriyle Msra kat ve burada salgn hastala yakalanarak ld. Dier olu Sultan Murat ise, ah smailin yanna gitti. Selim, ah smail zerine sefer dzenlemek istiyordu. Kantemire gre, Yavuzun aha dmanl ahkulunun Kuranda yapt deiiklikleri, aha onaylatmasndan sonra daha da sertlemiti. 385 Sultan Selimin Snni ulemas toplanp: Kzlbalar zerine sefer dzenlemenin kafirlerle savamaktan daha hayrl olaca ynnde fetva verdi. Mft, Nureddin Hamza Saru Grezin fetvasnda: ah smailin askerlerinin ve yandalarnn ldrlmelerinin caiz, mallarnn helal ve nikahlarnn ise batl olduu, onlara kar yaplacak savalarn cihad saylaca belirtiliyordu. Sultan Selim, btn eyalet valilerine emir vererek blgelerindeki Alevilerin tesbit edilmesini istedi ve kendisine sunulan 40.000 kiilik bir listede ad olanlar ldrtt. 386 Sultan Selim, Anadoluda gerekleen tm ayaklanmalar Alevi ayaklanmas olarak grp, dini bir erevede deerlendirerek, Snni inanl olanlar kandryor ve Trkmenlere olan kinini kusuyordu. Anadolunun, inan ne olursa olsun btn halk, yoksulluun ateten emberinde kavrulurken, karn doyurmak isteyen halk, yapt yama ile var olu mcadelesini srdrmekteydi. Kyl iftini ubuunu bozmutu. Sultan Selimun etrafnda kmelemi aalar ve beyler mutlu, refah iinde Snni inanlarnn gereini yerine getirip, te dnyada da cennetin kaplarn aralyorlard. Dnya cehenneminde bir lokma ekmein peinden koanlar, isyanclarn bayra altnda toplanmt. Saray evresi, zellikle Krt kkenli dris Bitlis*nin planl kkrtmalaryla btn ayaklanmalar Kzlba syan olarak gsterip, Sultan Selimin ruhunu okuyorlard. Kendisine yalakalar tarafndan Yavuz san verilen Sultan Selim, Aleviliin ve ah smailin dou blgelerindeki etkisinin krlmas iin, afii mezhebinden olan Trk boylarna mensup Trkmenlere Krt adn verip, blgeyi de Krdistan olarak adlandrmt. Bu blgeye, Orta Anadoludaki Trk boylarn zorla gndererek, yre halkn da bask altna almt. Orta Anadoludan giden ve zaman iinde yerli halkla kaynaan Trk boylar Abdlhamit dneminde Kurmano*** olarak adlandrlmlard. Kan imek arzusuyla ah smailin zerine yryen Yavuz Sultan Selim,. Yeniehire geldiinde ah smaile bir mektup yazp: Osmanllarn padiah olan ben, asrn kahramanlarnn efendisi olan ben, btn ahsmda Feridunun gcn, skenderin ann, Hsrevin adaletini ve balamasn topladm. Btn kafirleri yok eden, hakiki imann dmanlarn ezen, asrmzn firavunlarna ve zalimlerine dehet saan yine ben, en kuvvetli asalar bile kran ben, Murat Hann olu
385 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:191 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005 386 Mneccimba Tarihi II. Cilt Sf: 457 * Hakimeddin dris Bin Hsamettin Ali El-Bitlisi, Krt olup, afi mezhebinden ve Naki tarikatndandr. Ak-Koyunlu Devletinde Yakup dneminin devlet adamlarndan olup, ayrca tarihidir. Safevi Devleti kurulduunda II. Beyazta snmtr. Sultan Selime Yavuz adn vermitir. Dou ve Gneydoudaki Trklere ait olan byk miktardaki arazilerin Krt Airetlerine verilmesini salamtr. **Cevdet Trkayn Osmanl arivlerinde yapt aratrmalara gre Krd Krdler Kara Krd Karacakrd Kurman Krmanc gibi oymak ve topluluklarn tm Ouz Trkmenleridir. Yine Baki zn Dersim Olay adl kitabnda blge ile ilgili aratrma yapan Hdr ztrkten alnt yaparak, Trkmenlerle Krdler kken olarak bir millettir. Ouzdurlar. Krt olarak adlandrlanlar Ouzlarn Ok kolunun Bdz boyundandr. Diye yazmaktadr.

282

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Fatih Sultan Mehmet Hann olu, II.Beyazt Sultann olu Sultan Selim Han, sana, zalimlikte rann kanl hkmdarlar Sohak ve Afrasiyaba benzeyen birliklerin bakan emir smaile diyorum ki, 387 diyerek hakaretlerini srdryordu. Yavuz Sultan Selimin bu mektubunda belirttii ve ah smaili benzettii Afrasiyab (Alper Tunga ) ranllarla etin mcadeleler yapm nl bir Trkt. Hakaret olarak ona benzetmesi aslnda, ah smail iin bir gururdu. Eer Selim, Trkle biraz deer veren bir kii olsayd, kendisini ranllara deil, Alper Tungaya benzetmesi gerekirdi. O Trk olmadn vurgulamak iin kendisini ranl kahramanlar Feridun ve Hsreve benzetmeyi uygun grmt. Yavuzun ordusu yola devam ederken, yenieriler eitli nedenler ne srp, savaa gitmek istemiyorlard. Yavuz Sultan Selim, Hac Bekta Derghnda gz altnda tuttuu Balm Sultan gstermelik olarak ziyaret ederek savamak istemeyen yenierilerin gzn boyamay da unutmamt. Kayseriden sonra ubuk Ovasna varan Yavuz, Dulkadirli Aladdevleyi, ayn mezhepten olduklarn syleyerek, savaa katlmaya ard. Aladdevle, yalln bahane ederek bu teklifi reddetti. Bu reddediin arkasnda Yavuzun, Aladdevlenin yeeni ehsuvarn olu Aliyi himaye etmesine ierlemesi yatyordu. Yenierilerin savaa kar direnileri devam ediyordu. Ordu, Tercana geldiinde yenieriler paralanm arklarn mzraklarna takp, stemezk diye bararak Yavuzun adrn kurunladlar.388 Onlarn bu dncelerini Yavuz Sultan Selime iletmek ve seferden vazgeirmek grevi Karaman valisi Hemdem Paaya dmt. Sultan Selim, yenierilerin talebini kendisine ileten Hemdem Paay boynunu keserek ldrtt. Yavuzun ordusu 17 Austos Perembe gn Elekirte geldii zaman Yavuz Selimin ota, yenieriler tarafndan kurunland. Yavuzun divan katibi bu konuda yle yazyor: Karakola gitmi olan eyhsuvar Bey, kzlbalarn kellerini kesti. Ferahat Beyin adamlarndan casuslua giden Erzincanl eyh Ahmet ile Padiaha gnderdi. eyh Ahmet dedi ki: Ocan yaylanda ah smail ile buluup, dedim ki, beni bir Trkmen taifesi Anadolu ve Rumeli meras hizmetinde olan sofiler ve eyh Erdebil hanedannn muhipleri gnderdiler. Eer, padiah size taarruz ederse, hepsi size tbi olacaklar ah szme inand. Bana ikram etti Huya kadar beni beraberinde getirdi. Beni sofilere gnderdi. Benim szme inanp mutlaka bulumamz syledi. Padiah bu haberlere ok memmun oldu. Yenieri hareketinin durmasna bu haberi sebep sayd. eyhe itibar edip, 15 ake ulufe tayin etti. Ali Beye bin sikke filori verip Gedik Ahmet Paadan Beytlmale(hazine) kalan eyadan muarassa bir kl verdi. 389 Selim, ordusuna kar kesin olarak savaacan, gelmek istemeyenlerin ayrlmasn isteyen sert bir konuma yaparak ilerlemeye devam etti. ah smailin ordunsunun gelmekte olduu haberi de, Osmanl ordusunun toparlanmasn salad. Nihayet, 23 Austos 1514 gn aldran Ovasnda iki ordu karlat. Osmanl ordusu aldrana geldiinde, gece yars toplanan harp divannda Piri Mehmet Paa:

387 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 673 Tercman 1001 Eser 388 apolyo, Behnan Enver Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi Sf: 404 Elif Kitabevi stanbul 2004 389 Haydar elebi Ruznmesi Bask. Haz. Yavuz Senemolu Sf:73-74 Tercman 1001 Temel Eser

283

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Aknclarn byk bir ksm Alevidir, ihtimal bunlar gizlice dmann iilik mezhebine inandrlm olabilirler. afakla saldrya geilmesi doru olur diye neride bulundu. Bu gr destekleyen Yavuz, afakla saldrya gemeye karar verdi. 390 ah smailin ordusu, afak renginde krmz klahlar giyerek Erzincan tarafndan hcum etmiti. Osmanlnn ate gc yksek ordusunun karsnda, ah smailin ordusu sayca az, ancak inanlyd. Askerlerinin aileleri de savaa gelmilerdi. Kadnlar ve ocuklarda Osmanlya kar can siperane savatlar. Tal Begmn komutasndaki Trkmen kadnlarnn ounun memelerinden birisi iyi ok atabilsinlar diye kendileri tarafndan kesilmiti. ah smailin msahip kardei Avarlardan Mirza Ali Sultan esir dt. Hatayi bir iirinde Mirza Ali Sultann esir ediliini yle dile getiriyor: Drt yann uladlar Cierciim daladlar Sultan Ali Mirzamn A ellerini baladlar Mthi geen savata, ah smail, klcyla arprken ona kadn elbiseleri gnderen Yavuz Sultan Selimin sava korkarak adrndan izledii baz tarihiler tarafndan belirtilmekte ve Anadolu halknn belleklerinde kalan bir hatra olarak yaamaktadr. Sava sonundaYavuz Sultan Selim, binlerce Trkmeni top ve ateli silahlaryla katletti. Esirler arasnda, altn srmal elbise giymi bir kadn, yenieriler tarafndan yakalanarak Yavuz Sultan Selimin huzuruna getirildi. ah smailin ei Badat valisinin kz olan Tacl Hanm,* Vidin Sancak Beyi olan Mesih Bey tarafndan esir alnmt. Baz kaynaklar, Yavuzun ahn dman olan Krtler tarafndan kkrtldn Bitlis Dalarnda yaayan Krtlerin, ah smailin Tatarlarla savata olduu haberini Yavuza gnderip, o srada Horasanda bulunan ah smailin yerine Selimi rana davet etmemi olsalard, onun asla, ah smail ile sava gze alamayacan yazmaktadr. 391 Savala ilgili ayrntlar ah smail blmnde aklayacaz. Selim, savan dnnde Dulkadiroullarndan ahsuvarolu Aliyi, yine Dulkadiroullarndan Aladdevlenin olu Sleyman ldrmek zere grevlendirdi. Sleymann lm zerine, Bozok Eyaletini ahsuvarolu Aliye verdi. Selim Amasyada iken, yenierilerin isyanc hareketlerini kkrttklar gerekesiyle skender Paa, Osman Aa ve Cafer elebiyi idam ettirdi. Yavuz, Cafer elebiye: slamiyetin askerlerini isyana ve sua tevik edenlere ne ceza verilir?diye sordu. Cafer elebi bu soruya : Eer ispat edilirse lm diye cevap verdi. Yavuz Selim:
390 apolyo, Behnan Enver Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi Sf: 405 Elif Kitabevi stanbul 2004 * Tacl Hanm, Yavuz tarafndan Nianc Cafer elebiye verilir. Cafer elebiyi kendine balayan Tacl Hanm, onu Yavuza kar kkrtmaya balar. Amac ahn intikamn Yavuzdan almaktr. Yavuz, Cafer elebinin kendisine kar faaliyetlerini renerek onu askeri itaatsizlie ve isyna tevik ettii gerekesiyle ldrtr. Tacl Hanma Cafer elebiden byk bir miras kalr. Zengin olan Tacl Hanm, intikam almak iin yeni planlar kurar. Blgedeki Kalenderilerle gizli ilikiler kurarak rgtleme almalar yapar. Yavuzun yakn evresinden olan Hasan Can, Tacl Hanm ile evlenmek ister. Bu istek karsnda Yavuzun ldrlmesi artyla kendisiyle evleneceini bildirir. Hasan Can, Yavuzla saray bahesinde dolarken srtnda kant olduunu syleyen Yavuzun srtndaki ban grr. Yavuz, Hasan Candan ban skmasn ister. ban skan Hasan Can, yaraya yzndeki zehiri srer. 21 Eyll 1520 gn de Yavuz lr. ntikamn alan Tacl Hanm, Hasan Cana bir mektup brakarak, gnlnn hala ah smaildea olduunu belirtip, stanbuldan ayrlarak Hac Bekta Dergahna gider. 391 Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia De IEmpire Ottoman- Historia niversitesi Tarih Kurumu Sf: 266 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul

284

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Demek suunu itiraf ediyorsun dediinde, masum olan ve kendisine tuzaklar kuran Selime kar Cafer elebi: Sen de gen yanda lecek ve hatalarndan dolay nedamet getirmezsen elini buladn masum kann azabn ekeceksin. En sadk ve en namusulu veziri Caferi ldren Harun Reit gibi pimanlk iinde kvranacaksn. dedi. Temel gdas insan kan imek olan Selimin vicdannda bu szler hi etki yapmad. Cellat, kirii Cafer elebinin boynuna dolam ve cann almt bile. damn hemen ardndan stanbulda byk bir yangn km, yangn uzunca bir sre sndrlemeyince, yangn seyre dalan Yavuz: Bu Caferin yakc soluu, ehri, saray ve beni yakacan hissediyorm! diyerak haykrd. 392 19 Mays 1515 ylnda, Alevilerin elinde olan Kemah Kalesini ele geirip kaleyi kahramanca savunan komutan Varsak Muhammed ve lene kadar savaan yz kadar Varsak Trkmeninden kalenin kendisine teslim edilmesini isteyen Yavuza gaziler u cevab verdiler: Bizi besleyenin az da olsa yenilgiye urad bir srada o yce Padiahn hakkn nasl olur da grmezden gelir ve emanet olarak bize braklan kaleyi hainler gibi, size teslim ederiz393 Kalediklerin teslim olmamas zerine, ate saan toplaryla Osmanllar kaleyi yerle bir ettiler. Bu sralarda, Erzincanda binlerce Alevi ldrld. Kurban Bayramnda kesilmi Alevi kafalarndan minare yaptlar. Daha sonra Kemah vilayeti mstakil sancak yaplarak Karainoluna verildi. Erzincan yaknlarndaki Gksuda Nur Ali Halifenin ordusu ile Krt kkenli 394 Bykl Mehmet Paa arasnda yaplan savata, 800 mridi ile Nur Ali Halife ldrlm ve ba kesilerek Selime stanbula gnderilmiti Ahsent Tevarih bu olayla ilgili unlar yazyor: Sultan Selim tarafndan atanan ve Trabzon egemeni olan Mustafa Paa, kalabalk ordusu [ve kan iici Rumlar] ile Erzincana yneldi. Bunu renen Rmlu Nur Ali Halife, Aykutolu Muhammet Bey ile birlikte, hareket bayran o yne doru dalgalandrd. nc askerle emigezeke vardnda cokulu askerleriyle grnen Bykl avu gaziler karsnda saflarn dzenlemeye balad. Nur Ali Halife, sekiz yz dzenli atlsyla saylar on binden fazla olan dev gibi Rumlarn merkezine saldrd ve mzrak ucuyla bir blmnn yaam resmini varlk sayfasndan sildi. Sonunda Rmlu lar stn oldular ve Nur Ali Halifeyi ldrdler, fakat Aykutolu bir grupla birlikte cann kurtard. 395 nceleri ah smail, daha sonralar da Selimin hmn stne eken Dulkadirli Aladdevle, Msr Sultan Kansu Gavri ile Selim arasnda ikiyzl bir tutumla durumu idare ediyordu. Ahsent Tevarih bu durumu yle yazyor: Rum Sultannn elileri onun yanna geldiklerinde hizmetlilerinden bazlarna Msr giysisi giydirir ve onlarn Msr elisi olarak [Sultan Kansu tarafndan] armaan getirdiklerini sylerdi. Ayrca, Rum elilerine Msrllardan nefret ettiini ve Rum Sultanna bal olduunu sylerdi. Ayn davran Msr elilerine de gsterdii iin iki taraftan da bol
392 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 687 Tercman 1001 Eser 393 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:189 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 394 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:463 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005 395 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:190 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara

285

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

bahi alrd. Srekli iki tavuum var, biri altn, dieri gm yumurtluyor derdi ki, bunlardan biri Rm Sultan br ise Msr Sultan idi. 396 ah smail zerine yeni bir sefer yapmak iin hazrlk yapan Yavuz Selim, Anadoluda byk bir erzak stoklamt. Aladdevle, bunlar yamalaynca Selim, ah smail zerine yrmekten vazgeerek, byk padiahlar arasnda kavga ve katillere sebep olan fitneci Aladdevlenin kzlba ile birlikte olduu iddias ile Zlkadir Vilayeti Maraa, yrmeye karar verdi. Aladdevle, Mara ve Gksun arasnda bulunan Toroslarn geit vermez sarp blgesi olan Turna Dana katysa da, Sinan Paann hmndan kurtulamayarak ldrldkten sonra kafas kesilerek Yavuz Selime gnderildi. Bylece Dulkadirli lkesi de, Osmanl topraklarna katld. 13 Haziran 1515 aramba gn meydana gelen olayla ilgili Divan Katibi Haydar elebi unlar yazyor: Seher vakti Sinan Paa yanndaki haberciler Aladdevlenin drt olu ve otuz komutannn balarn getirip ota hmayun nne koydular. 397 Yavuz Selim, aldran Sava ncesinde Kelkit ayrnda Vezir-i azam Hersekzde ile Dukakolu Ahmet Paay grevden almt. Gereke ise savamak istememeleri ve yenierileri tahrik etmeleriydi. Bir gece yenieriler anszn ayaklanarak aldran Sava ncesinde Yavuz Selime hemen saldrya geilmesini neren Piri Paa ve Halim elebinin evlerini basp yamalayp kamlard. Osmanl saraynda ekimeler balamt. Yavuz Selim, aldran Savana giderken, baz Krt beyleri, Kzlbalarn kendilerinin yurduna musallat olduklarn ve mlklerini ellerinden aldklarn Yavuz Selime ikayet etmiler, o ise savatan dndnde Krt beylerine gnllerini alan bir mektup yazp, Hakimddin dris Bitlis ile gnderdi. leri gelen Krt beylerinden yirmi drd Yavuzun saflarna katld. ah smailin kzkardei ile evli olan ve ah smail tarafndan hapiste tutulan Halil El-Eyyubi de, Yavuz Selime biat edenler arasndayd. ah smail ise, Krtlerin Yavuz Selim saflarna katlm olmalarndan dolay Diyarbakr civarndaki Amid Kalesini almak iin, Ustacl Karahan komutasnda bir orduyu blgeye gnderdi. Diyarbakr Trkmenleri, Karahana destek oldu. Bu srada, Yavuz Selim blgeye asker gnderdi. Karahann askerleri Mardin taraflarna ekildiler. Yavuz Selimin ordusu Krtlerin desteiyle Mardini de ele geirdi. Osmanl ordusu blgeden ekilince, Karahan tekrar bu blgeleri ele geirdi. Yavuz Selim tekrar asker gnderince, Alevilerin elinde bulunan Harput ve Ergani kaleleri Osmanllarn eline geti. Kalelerdeki tm Aleviler katledildi. Karahan ile Osmanl ordusu eski Kohisarda karlatlar. Bu srada yars krmz yars beyaz renkli olan kelebek srs iki ordunun arasna girmiti. Krmz olan kelebekler Karahann ordusu tarafnda, beyaz olan kelebekler ise, Osmanl ordusu tarafnda idiler. Beyaz kelebekler krmz kelebeklere saldrarak, onlar bozguna uratmt. 398 Bu durum, atma blgesindeki askerler zerinde psikolojik bir etki yaratm ve beyaz kelebeklerin tarafnda olan Osmanl ordusu saldrarak krmz kelebeklerin tarafnda olan Karahan ehit etmiler ve sava Trkmen ordusunun dalmasyla sonulanmt. Bykl Mehmet Paa, bu savan ardndan Yavuz Sultan Selime gnderdii mektubun bir blmnde yle diyordu:

396 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:191 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 397 Haydar elebi Ruznmesi Bask. Haz. Yavuz Senemolu Sf:91 Tercman 1001 Temel Eser 398 Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia De IEmpire Ottoman- Historia niversitesi Tarih Kurumu Sf 271 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul

286

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Kulunuzun yksek katnza arzdr, Halen Allahn yardm Peygamberin mucizeleri ve drt byklerin (Ebubekirmer-Osman-Ali) cn almak iin siz padiahmzn hayr dualar ile (Amid) den ktk, btn Krdistan beyleri ile ayn eyi arzulayp ayn ekilde dnerek toplanp tedbir aldk. Dman def etmek zere Bedraya gittiimiz srada fermannz zerine Karaman Beylerbeyi Hsrev Paa, Anadolu ve Rumeli beyleri bin yenieri ile gelip bize katldlar. 399 Bu savata onbin civarnda Trkmen ldrld. Esir edilenlerin bir ksm da, daha sonra ldrldkten sonra bazlar da Orta Anadoluya srgn edildiler. Osmanl komutan Mehmet Paa, Karahann kesilmi ba ve onbin civarnda Kzlban kesilmi kulak ve burnunu Yavuz Selime gnderdi. 400 1516 ylnda meydana gelen bu olayn ardndan Mehmet Paa ve Krt beyleri Yavuz Selim tarafndan dllendirildi. Rmlu Hasan bu sava hakknda yle yazyor: Sancak emirleri Paaya Ordumuz darmadan oldu. artk lm ateinden geti. Zafer annda ka kuralna uygun davranalm ve aresizlikte kamak peygamberin yntemidir. Sznn dna kmayalm dediler ama, Bykl avu bu szleri kabul etmedi ve askerlerini savamak iin kkrtt. Bir kez daha ktlk ve heyecan dolu Rmlular saldrya getiler. Gaziler onlar yeniden merkeze pskrttler. Bykl avuun atma meydanndan ka vadisine ynelmesine az kalmt ki, Han atyla Rmlulara saldrd. Ama bir kaza tfeiyle onun yaam sona erince gazilerin morali bozuldu. Rmlularn da harekete gemesi zerine Kzlbalar kamay kalmaya yelediler. Bylece Bykl avu, Diyarbakr ele geirdi. 401 Trkmen kanna doymayan Yavuz Selim, Sinan Paa komutasnda 40.000 kiilik bir kuvveti tekrar Malatya zerinden Diyarbakra gnderdi. Ancak, Msr Sultan Kansu Gavrinin ncelikle ortadan kaldrlmasna karar verdiler. Bunun ned eni, Memlklerin am valisi olan Hayr Bay ve Halep valisi Canberdi Gazalinin, Ka nsu Gavrinin can dmanlar olmas ve Yavuzu deste kleyeceklerini bir mektupla ona bildirmeleriydi. 402 Yavuz Selim ordusunu hazrlayarak, Halep civarlarndaki Davut Peygamberin mezarnn bulunduu Merc-i Dabka geldi ve iki ordu karlatlar. 24 Austos 1516 sabah, sava baladktan iki saat sonra, Memlkler bozguna urad. leden sonra savan kesin sonu alnarak, Memlk karargh btn arl ile Osmanllarn eline geti. Boucu bir yaz scanda meydana gelen atmadan kurtulan Memlk askerleri, Halep, Hama, Humus ve ama kat. Takip edilen Memlk kuvvetlerinden ele geirilenler yok edilerek, Kuzey Suriye btnyle alnd. Blgenin halk Snn olan ehirler, Yavuz Selimi davet ederek, kendi rzalaryla Osmanl hakimiyetini kabul ettiklerinden ahaliye savatan bir zarar grmedi. Kansu Gavri yanna den bir glle ile ld. Binlerce Memlk askeri ldrlerek, blgedeki birok kale alnd. Kuds ve evredeki ehirler ele geirildi. Halife III.Mtevekkil, savan ardndan Yavuz Selimin yanna gelerek onu kutlad ve ok hrmet grd.

399 Haydar elebi Ruznmesi Bask. Haz. Yavuz Senemolu Sf:119 Tercman 1001 Temel Eser 400 Mneccimba Tarihi II. Cilt Sf: 476 401 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:195 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 402 Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia De IEmpire Ottoman- Historia niversitesi Tarih Kurumu Sf: 273 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul

287

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yavuz Selim, Memlk Sultan Tomanbay ile savamak iin Kahire yaknlarndaki Ridaniyeye ordunun arlklaryla bir gnde elli kilometre yryerek gitmesi baz kaynaklara gre sava tarihinde bir rekor olarak gsterilmekt edir. 22 Ocak 1517 tarihinde, Yavuz Selim ile Memlk Sultan Tomanbay, arasnda meydana gelen sava, sabah erken saatlerde balad ve akama doru Osmanl ordusunun zaferiyle sonuland. Tomanbay ve Kurtbay bir avu adamyla, kurtuluu kamakta buldu. Vezir Yunus Paa, Memlklere kar zaferin kazanldn ve Tomanbayn katn, Yavuz Selime bildirdiinde: Lala Lala! Msr aldk ama Sinan kaybettik. Sinan, Msra deime zdim. Sinansz Msrda ne gzellik olur? szleriyle Sinan Paann, yanndaki k ymetini belirtti. Osmanl ordusu 24 Ocak 1517 tarihinde Kahireye girdiinde, byk bir direni ile karlat.Binlerce Osmanl askeri st rtlm hendeklere derek ld. Kadnlar ve ocuklar evlerinin damndan penceresinden Osmanl askerleri z erine kaynak su dkyor ta atyorlard. 403 Kahirenin Arap halk ise, savataki stnlk durumlarna gre bazen Osmanl bazen Memlk askerleri zerine saldrlar dzenliyorlard. Sokaklarda oluk oluk kan akarken, Yavuz, evlerin atee v erilmesini emretti. Kanl bir ekilde Msrn fethi tamamlandnda Tomanbay, yorgun ve bitkin bir ekilde kat. Kurtbay Kahirede bir evde saklanmt. Bir sre sonra Yavuza snd. Yavuz, Ona hitapla: Sen ok kahraman bir svarisin deyince Kurtbay ona: Doru bizi yenenler senin toplarn oldu. Fakat, bizi ldrmek iin sa klanan katiller gibi yendi. Peygamber efendimiz harp silah olarak yay ve kltan bakasn tanmamatr. Bir Venedikli bir gn senin toplarndan g etirdi onu reddettik. O zaman felaketimizi tahmin eden kafir, geri evirdiimiz toplarn glleleri altnda can verec eimizi syledi. Lakin her ey mahvolur, bu kaderin cilvesidir! Ve siz de zaman geldiinde leceksiniz! dediinde Yavuz birden hiddetlenerek avularna Kurtbayn iini bitirtti. Tomanbay, llerde direnmeyi srdryordu. Bir Arap eyhinin evinde mis afir olduktan sonra dinlenmek iin maaraya ekildi. Ancak eyh onu, Yavuza ihbar edince Ayas Paa, onu yakalayarak Kahireye gnderdi. Tomanbay, 30 Mart 1517 Pazartesi gn mmddinar denilen yerde kollar bal olarak Yavuzun nne get irildiinde404 Yavuz: Tanrya krler olsun! Nihayet imdi Msra sahip oldum diye sevin naras att. 405 Yavuz, Tomanbay yakaladktan sonra Msrda genel af ilan etmesine karn, 30 bin civarnda Memlku yakalattrp balarn kestirerek, cesetlerini Nil Nehrine attrd. Altm bin civarnda l ve yaklm evler, Yavuz Selimin emriyle Nil Nehrine atlan cesetlerin kokular arasnda Yavuz Selim, Yusuf Peygamberin tahtna oturdu. Esir edilen Kansu Gavrinin kardeinin olu Tomanbay, ahsuvarolu Ali tarafndan asld.

403 Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia De IEmpire Ottoman- Historia niversitesi Tarih Kurumu Sf 283-284 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul 404 Haydar elebi Ruznmesi Bask. Haz. Yavuz Senemolu Sf:109 Tercman 1001 Temel Eser 405 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 701 Tercman 1001 Eser

288

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yavuz Selim, Msrdan ayrlp, ama doru giderken, Hattarada veziri Yunus Paay ldrtt ve cesedini, ldeki vahi hayvanlara brakt. Bu olay yle olmutu. Dn yolunda Yavuz ile Yunus Paa aralarnda konuurlarken Yavuz: Msr geride braktk, yarn Gazzede olacaz deyince Yunus Paa: Evet, bugn vatanna ihanet edenler tarafndan ynetilen bir ordunun Msr llerine gmlmesinden baka, sarfedilen bunca kan ve abann karl ne olmutur? dedi. Bu szler zerine birdenbire hiddetlenen Yavuz, vezirinin kellesini uurdu. Onu ld yere gmdler. 406 Yunus Paann lmyle ilgili Solak-zde unlar yazyor: Yunus Paa cihan padiah Yavuz Sultan Selim hazretlerine hem-inan olmular idi. Edebe aykr hareketlerde bulunarak baz ham szler syledi: Byle bir gzel iklimi fethedince bu denli alem halk payimal ve hak helak oldu. Nice mmet-i Muhammedin kanlar dkld. Nihayet yine hkmetini hain bir erkeze verdiniz. Byle olaca bilinse, kullarn bir adm bile gitmezlerdi.dediinde, yanlarnda ve nlerinde birlikte yryen solaklara o an emr ederek, ban cesedinden ayrd. Tenini vahi hayvan ve kulara gda ettiler. Yunus Paann olu Msr canibine firar etti. Hayra Bey, kendisini tutarak padiaha gnderdi. Geldiinde o da bann yazsn grd Yavuz, drt ay amda kaldktan sonra stanbula dndkten sonra Edirneye gitti. Bu srada Trablusta isyan balam, bn-i Haneil-Arabnin isyan bastrlm, kendisinin ve adamlarnn kesik balar Yavuz Selime gnderilmiti. Bozokta ise, Kalender Celal, Turhalda byk bir taraftar toplamt. Blgedeki memurlar ve devlet grevlileri Kalender Celalin, egemenliine kar koyamyorlard. Halk, onun Mehdi oduuna inanyor ve destekliyordu. Bu isyann Kalender Celalden nce II.Beyaztn olu Ahmetin olu Murat tarafndan rgtlendii, onun ah smailin yanna gitmesiyle nderliin Kalender Celale geti baz kaynaklar tarafndan ifade edilmektedir. Yavuz Selim, Ferhat Paay, Kalender Celal in zerine gnderdi. Kalender Celal, Sivasa kat. ahsuvarolu Ali de, askerleriyle Elbistandan Kalender Celalin peine dp, Ferhat Paann gelmesini beklemeden Erzincan-Akehir civarnda Kalender Celal ile savap, Kalender Celal ve adamlar ldrld. Burada dikkat eken nemli bir nokta Dulkadiroullarnn Alevi inancnda olmasna ramen, ahsuvarolu Alinin, kendi ihtiraslar uruna yapt hareket ile Osmanlya yaranmay hedeflemi olmasyd. Osmanl ise, onun yaranma abalar karsnda kendisini poh pohlamaya devam etmekte byk yarar grm ve Yavuz, daha nce Gedik Ahmet Paaya ait olan bir klc ahsuvarolu Aliye armaan etmiti. 407 ahsuvarolu Ali, Kalender Celalin tarafarlarnn byk bir ksmn ocuk ve karlar dahi esir alarak Yavuz Selime gndermi, Yavuz Selim, ahsuvarolu Aliyi dllendirmiti ama, Ferhat Paa, ahsuvarolu Alinin kendisini beklemeden harekete geerek kazand baary hazmedememiti. Bu nedenle de ahsuvarolu Aliden intikamn almay kafasna koymutu. Bu isyan bastrlmt ama, Osmanl vergi memurlarnn soygunlaryla iyice bunalan halk, yeni yeni nderlerinin etrafnda toplanarak isyan provalarndan da geri durmuyordu.

406 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 705 Tercman 1001 Eser 407 Uzunarl smail Hakk Osmanl Tarihi Cilt :II Sf: 309 TTK Yaynlar 1982

289

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yukarda bahsettiimiz gibi, II.Beyaztn olu Ahmetin olu Murat, Yavuz Selimin errinden kurtulmak iin ah smaile snmt. Amasyada Ahmetin olu olduunu iddia eden birisi ortaya kp taratar toplaynca, Yavuz Selim, tahtna bir rakip kt iin byk bir telaa kapld. Derhal Ferhat Paay, bu ii zmlemesi iin grevlendirdi. Ferhat Paa, binlerce kiiyi ldrd. Fakat, Sultan Murat, ortadan kaybolmutu. stanbulda yaplan aratrmalarn sonunda Sultan Muratla ilikileri saptanan baz kiiler sorguland. Sabuncu brahim adl kiinin verdii bilgilere dayanarak hastalktan lm birinin mezarn atlar. Yavuz Selim, bizzat ceset zerinde inceleme yaparak bunun Sultan Murat olmadna karar verdi. Yavuz Selimin korkulu gnleri sona erdi. Bu olay nedeniyle tutuklananlar serbest brakld. Yavuz Selim Rodosun alnmas iin hazrlklara balad. Bu srada Cafer Paann ldrlmesine karar verdiyse de Cafer Paa son anda ipten dnd. 1520 ylnda gelindiinde Trkln bana bir kabus gibi ken Yavuz Selim, Edirneye gitmeye karar vermiti. Katlettii yzbinlece masum insann bedeli olarak srtnda ban kmt. Her yan sanc ve sz iindeydi. orlu yaknlarnda babas II.Beyazt ldrtt yerdeydiler. Cerrahlar derdine deva bulamyorlard. Yaptklarnn hesabn Tanr nnde vermek zere bir Cumartesi gecesi ld. lmnn ardndan sadece Piri Paa alamt. Gmlrken vcdunda bulunan yedi kan izi mneccimler tarafndan, taht ele geirirken uygulad zalimlie, iki kardei ve be yeeninin katline, balanmt. Solak-zde, Selimin vcudunda bulunan kan izlerini yle aklyor: Yavuz Sultan Selim Hann vcudu zuhura geldiinde, pak bedeninde ve parlak bahesinde, o derviin iaret ettii minval zere, yedi aded ben zahir olduunda, hepsi bildiler. O gizli esrar haber veren azizin szleri kerametten hali deilimi dediler Hakikat hal, cihan padiah, ikbal ile vakti gelip cihangirlie talib oldu. Yine derviin dedii gibi yedi adet taht sahibine galip geldi. nce gelerek, tahtna oturan babalar Sultan Beyaztn makamna o hayatta iken geip oturdular. kinci olarak byk kardei Sultan Ahmedi hal ve def ederek lm elbisesini omzuna hal eyledi. nc olarak yine teki kardei Sultan Korkuta, heybetinden dolay tac ve tahttan el ektirdiler ve Korkut inziva kesini ihtiyar ederek, vaz gemi iken, penesinden kurtulamayp, yokluk denizine girmeyince emin olmad. Drdnc olarak, ykseklerde uan ahbaz nne gelip, yol vermeyeceini iitince yokluk diyarna admn koydu. Himmet ahbazn, safa ve ikbal ile uurarak, erirlerin kumandan seytan frkasnn ve hile erbabnn reisi olan Erdebilli ah smail ile aldran sahrasnda sava yaparak, o kt yaratlllarn zerine hezimet belalarn satlar. Kahrolmu ah smailin kamas zerine, Diyarbekir ve Krdistann ekserisini tasarrufu altna ald. Beinci olarak Dulkadirolu Aladdevle dedikleri zamann kaltabann, krk elli yldan beri, hile gaddarlk yolunda sefa srmekte iken, cihan padiah olan Yavuz Sultan Selim hazretleri, o zamann ejderhasnn bana cihan dar etti. Trkmen ocaklarnn ana bylece zehirler katarak bunlarn pisliklere bulam varlklarnn eserlerini hayat sahfesinden darmadan eylediler: Fesat dolu cemiyetlerini de tarumar ettiler. Altnc olarak erkezlerin sipehdar olan Sultan Kansu Gavridir. Gavri denizlerin ve karalarn hakan olan padiah hazretleriyle muhabbet ve dostluk iddiasndan sonra, bir blk zndk taifesinin ve dinsizlerin szne uyarak, onlarn ivasyla aldanp, nusret-penah padiah hazretlerinin, kt iler ileyen Kzlbalarn zerine tevecch buyurduu srada,arkuru olarak nne gelip, yol vermeyeceini iitince, yokluk diyarna admn koydu. Bylece cihandan hibir

290

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ey elde edemeden gitti. Dinin gayreti ve ve sultanlarn hamiyeti bylece icra olundu. Zikri geen Kansu Gavrinin cezas verilmi oldu. Yedinci olarak Sultan Tomanbay ile Msr zerinde bunca savatan sonra, ele getirerek, helak ettiidir. Bylece Msr iklimi o erkes taifesinden temizlenmitir.408

408 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:II Sf: 94 Kltr Bakanl 1989

291

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ah sm ail , Trk Devleti Kuruyor Safe vil er

Biz kime ak isek alemler ona ak Kime deil diyelim bir kapdr bir tarik Yunus Emre

Renginde, Mslmanlar arasndaki ayrmcla kar mcadele eden ve mm Cafer-i Sadkn buyruunu yerine getiren Feyruza halk ah diyordu. O, bazen krmz bir klah giydii iin, Feyruz ah, Zerrin Klah yani Kzl apkaladyla da anlrd. Azerbaycanl aratrmac Mirza Abbasl, onun Azerbaycann Sencan blgesinden ve Trk olduunu belirtmektedir. Baz kaynaklar, Safevilerin kkeninin Krt olduunu belirtiyor olmasna karn, bu iddialarn doru olmadnn en byk kant hanedan soyunu takip edenlerin gsterdii davranlar ve Anadolu, Azerbaycan, Suriye ve Iraktaki Trkmen topluluklar arasndaki uygulamalardr. Kzl apkal, Hakka yrdnde, olu Avzlhavas babasnn ok sevdii bu yerden ayrlarak, Erdebil yaknlarndaki sferencan Kyne yerleti. slam felsefesiyle uraan Avzlhavasn olu Mehmet, bir gn ortadan kaybolmutu. Tm aramalara karn bulunamam, yedi yl getikten sonra Mehmet kagelmiti. Babas on drt yana basm olan olunun bandan geenleri sorgulamaya balam ama olu bandan geenler hakknda fazla bilgi vermemiti. O: Bir gece uyurken beni uyandrp yatamdan kaldrdlar. Bir maaraya gtrp bana Kuran hfz ettirdiler diyor, kendisini gtrp, Kuran hfz ettirenlerin kim olduunu soranlara, hibir ey sylemiyordu. Sadece halkn sevgisini kazanan Mehmetin, Kuran hfz ettiini bilen halk, Mehmeti gaip erenlerin maaraya gtrdne inanyor ve etraf kendisini ziyaret etmek isteyenlerle dolup tayordu. Halk arasnda Mehmete Muhammedlhafz unvan verilmiti. mr boyunca kendisini ilim ve tasavvufa adayan Muhammed, ldnde olu Sefahattin onun yerine geti. Blgede yaayan Gl Haran Kabileside, Sefahattinin mritleri arasna katlmt. Sefahattinin lmyle eyhlik postuna olu Kutbddin geti. Onun zamannda Grcler, Erdebil zerinden rana sefer dzenlemiler, Kutbddin de mritleriyle Grclere kar koymaya alm, fakat byk bir hezimete uramlard. Savata ald yaralar sonucu Kutbddin lnce yerine olu Salih geti. O da babasnn yolunu takip ediyordu. ldnde yerine olu Emineddin geti. Emineddinden sonra Erdebil Tekkesinin postuna eyh Safiyddin oturdu. Kesrevinin Safvetssafada belirttii yazmalarda da, eyh Safiden Pir-i Tork (Trk Piri) ve Trk genci (Cevan- Tork) olarak sz edilir. 409 eyh Safiyddin, tp, felsefe, mantk, matematik gibi birok alanda eitim almt. ok zeki ve alkan olan eyh Safiyddin, daha babas sa iken, byk bir ne kavumutu. lhanl Hkmdar Olcaytu, Erdebil Tekkesine her yl nemli miktarda erzak gnderirken, Osmanllar da, her yl era akesi gnderiyorlard. Onun dneminde Diyarbakr, Karaman, Varsak, Niksar, Mentee vb. yrelerde byk bir taraftar olumutu. eyh Safiyddin, posta oturduunda, slmiyeti kendi karlarna gre yorumlayan Araplara tepki duyan Trkler ve
409 Avcolu Doan Trklerin Tarihi Beinci Kitap Sf: 2230 Tekin Yaynlar

292

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ranllar, Emevilere dman, Ehli Beyte dost olmular, eyh Safiyddin etrafnda toplanmaya balamlard. O artk, eyhler eyhi olarak anlyordu. n o kadar yaylmt ki, Sultan Eb Said ve Emir oban onun mritleri arasndayd. Emir oban bir gn eyh Safiyddine sordu: Sizin mritleriniz acaba benim askerlerimden az mdr, ok mudur? eyh Safiyddin glerek cevap verdi: Sizin askerlerinizin hepsi benim mridimdir Moollarn blgeyi kan glne evirdii zamanda eyh Safiyddin, insani deerleri n planda tutarak, askerlerin katliam yapmalarn enge llemeye almakta idi. O, adn yeni kurulacak bir devlete miras brakarak ld zaman yerine olu eyh Sadrettin geti. Onun dneminde, lhanl Devleti yklmt ama, Celayirli Ahmet, yaynlad 1372 tarihli fermanyla Erdebil ve evresini soyurgal olarak kendisine vermiti. Bu fermanda: Buradan vergi alnamayaca, vergi havalesi yaplamayaca, g ezgin devlet grevlilerinin burada konaklayamayaca ve at isteyemeyecei yazlyd. 410 Kuzey ve Dou ran, silahl ii eylemleri ile sarslyordu. Bu hareketleri inceleyen eyh Sadrettin, Erdebil Tekkesinin evresini ve dalk yreyi, silahl adamlaryla koruma altna alarak, evredeki Snni glerin saldrlarna kar koruma balatt. Bu dnemde Erdebil Tekkesi, Alevi Merkezi ve byk bir ilim ve irfan yuvas olmutu. Tekke, Darlirad (Uyandrma Evi) olarak nlenmiti. Timurlenk de, tekkenin mritleri arasndayd. Timur, 1402 ylnda Yldrm Beyazt ile yaplan Ankara Savanda ald Trk esirleri eyh Sadrettinin dilei zerine serbest brakmt. Bu konuda Azerbaycal tarihi Oktay Efendiev ise, Trk esirlerin serbest braklmasn olu eyh Alinin istediini belirterek yle yazyor: Timurlenk Anadolu Seferi'nden dnnde, Erdebil'den geerken. Sultan Ali (1392-1427) ya da eyh Hac Ali'nin istei zerine, Kk Asya'da esir ald ma hkumlar serbest brakr. eyhin, Anadolu mritlerine artk zulm etmemelerini ve ayn zamanda Erdebil'i ziyaret edecek olan eyh'in engellenmemesi iin Rum lkesinin yneticilerine emirler verir.411 Timurun serbest brakt Anadolulu Trklerin bir ksm evlerine dne rken blgede kalanlar ise, Sofiyan-i Rum adyla, Erdebil'in Mahalle-i Rumiyan adyla anlan bir mahallesinde yerleerek, Erdebil Tekkesinin mridi oldular. eyh Sadrettinin lmnden sonra yerine olu eyh Ali geti. Ondan sonra ise yerine olu eyh brahim gemiti. Bu dnemlerde nemli gelimeler yaanmamt. eyh brahimin lmnden sonra yerine geen olu eyh Cneyt dneminde, Erdebil Tekkesi yeni mritlerinin yerleimine ald. Bu srada Trkistandan Diyarbakr yresine g eden Bayndr Boyu, Ak- Koyunlular Devletini kurdular. Erdebil Tekkesi etrafndaki rgtlenme, blgede egemen olan ii inancndaki Kara-Koyunlu Devletini kayglandryordu. Bu kayglarndan kurtulmak isteyen Cihan ah, eyh Cneytin Erdebil Tekkesinden karlmas iin, eyh Cneytin amcas eyh Caferi kkrtmaya balad. Bu basklar karsnda eyh Cneyt Anadoluya gitmeyi
410 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi Cilt :5 Sf:2169 Tekin Yaynevi -1989 stanbul 411 Efendiev Oktay, Azerbajdzanskoe Gosudarstovo Sefevidov Sf:42 Bak 1981

293

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

uygun buldu. Osmanl Padiah II.Murat, daha nce destekledii eyh Cneytin Anadoluya geliini ho karlamayarak: Bir tahta iki padiah smaz diyerek ona izin vermedi. Zor durumda kalan eyh Cneyt, areyi Karamanllara snmakta buldu. Babalerden Nure Sofinin torunlar olan Karamanolu brahim onu konuk etmiti ama, bir sre sonra kald tekkenin Snni olan eyhi onu brahim Beye: Murad sofuluk deildir, eriat bozup kendi beylik ister diyerek ihbarda bulununca, Toroslardaki Varsak Boyu arasna giden eyh Cneyt, brahim Beyin kendisini takip ettirmesi zerine, skenderun taraflarnda ykk bir Hal kalesine yerleti. Rumeli taraflarndan bu blgeye gelen eyh Bedrettinin mritleri de onun etrafnda toplanmaya balamt. Bu blgedeki gelimelerden haberdar olan Msr Sultan, eyh Cneyt zerine asker gnderince o da, blgeyi terk ederek, Samsuna geldi. Burada yapt almalarla, Trabzon Rum mparatorluu zerine gaza dzenlemek iin asker toplayp, aknlar dzenledi. Bu srada Fatih Sultan Mehmetin Trabzona asker gndermesiyle Trabzonlular, Fatihe hara demeyi kabul ettiinden eyh Cneyt aknlar durdurmak zorunda kald. Samsundan da ayrlarak yeni gelimekte olan Ak- Koyunlu Uzun Hasann yanna giden eyh Cneyt: Cihan ah gibi dmann var, benim 20 bin sufiye gcm yeter ben de sana yardmc olaym der. O dnemde 5-6 bin civarnda askeri olan Uzun Hasan, bu ittifak hemen kabul eder. Kuran Trkeye evirterek, huzurunda Trke -Kuran okutan Uzun Hasan, tm eyh ve dervileri korur. Kz kardei Hatice Begm, eyh Cneyt ile evlendirir. eyh Cneyt, Hatice Begm hamile iken, silahl mritleriyle birlikte Erdebil Tekkesine dner. Byk bir endieye den Kara-Koyunlular, eyh Cneyti Erdebilde barndrmazlar. Hrstiyan erkezler zerine gazaya kan eyh Cneyt, 1460 ylnda yapt bir sava srasnda lr. Kendisini Hz.Alinin torunlarndan sayan eyh Cneyt 1449'da Erdebil'den ayrlmak zorunda kaldnda, soluu Anadoluda almt. eyh Cneytin Anadoluda Trkmen Airetleri arasnda srdrd etkin bir propaganda sonunda Trkmen airetlerinin gc, Safevileri zafere ulatrmaya ve iktidar olmaya gtrecek dzeye ulamt. Babasnn lmyle yerine geen olu eyh Haydar zamannda ise, Safeviler, randa ve Azerbaycanda yaayan yerli halk, Snnilikten iilie dndrmlerdi. ah smailin soyu Ouza dayanrd O yzdendir brkleri krmz boyanrd Safevi Trk devleti kurulurken douda Kara ve Ak-Koyunlu son vermiti ada Bin beyz bir ylnda ah smail grnd Ak ve Kara-Koyunlu aha kar serindi Tebrizi ald gn kendini Han saymt Trk boylar Savfevi buyruuna uymutu nk, Ouz Kaana dayanyordu soyu ah smail coturdu pnarlardaki suyu412 randa ve Azerbaycanda yaayan yerli halkn iilii baka bir iilikti. Bu iilik, Trk kokuyordu. Anadolu halk, ah smailin geliini byk bir umutla bekliyordu. Anadolu Trkleri yollara dm gidiyorlard aha doru
412 Kaya Mustafa (Akozan) Trkn Destan Hakannme Sf: 264 Aka Yaynlar -2004 Ankara

294

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Maripten kar grn grn Kimse bilmez evliyann srrn Koca Haydar ah- Cihan torunu Ali nesli gzel mam geliyor ah smail, dnemiyle birlikte, Trklerin kurduu Osmanl Devletine, Trkn diliyle mektuplar gndermeye balamlard. Saray ve ahali ayn dili konuuyorlard. Oysa, ne Osmanlda ne de Trkistandaki dier Trk Devletlerinde, byle bir uygulama yoktu. Saraylarda ya Farsa ya da Arapa egemendi. 13. Yzyldan itibaren Anadoludan rana doru Trkmen gleri olmaktayd. 1336 ylnda Diyarbakr Valisi Uyrat, lhanl Hkmdar Arpay yendii zaman, Gney Dou Anadolu ve Dou Anadolu Blgesinde yaayan Trkmenler ve Moollarn byk bir blm rana gtler. Ayn yl, Mool Genel Valisi Celayir eyh Hasan komutasnda Orta Anadoludan bir grup Trkmen de, rana geldi. Daha sonra obanl eyh Hasanda beraberinde kalabalk bir Trkmen topluluu ile rana yerletiler. 15.Yzylda, Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Trkmenlerinden kalabalk bir grup rana gtler. Bunlar arasnda Mara-Elbistan yrelerinde yaayan tahtac olarak da bilinen Aa-Erilerinin nemli bir blm de bulunmaktayd. Srekli yaplan gler sonucunda randa eskiden kurulmu olanlardan farkl yeni bir Trk Devleti kurulmutu. Bu devletin ynetiminde sz sahibi, Osmanlnn bak asna gre,Etrkt. Yani Ger Trkler, yani Trkmenler di. Bu devletin saraynda ukurova Varsa, Fuzuli ve Ali ir Nevinin divanlar. okunurken, Trke iir yazan airler yetimeye balamt. Safevi hanedan, halk ve emirler Trke konuuyorlar Trke yazyorlard. Anadoludan gelen Trkmenler, ah smaille yeni bir kervan dzmlerdi aha doruBu kervanda yalnzca Trkmenler vard. Anadolu Trklerini Safeviye balayan eyh Cneyt, amcas eyh Cafer ile Safevi Tarikat eyhlii iin mcadeleye baladnda, amcas Kara-Koyunlu Cihan ahn desteiyle bu mcadeleden galip knca, o Erdebili terk ederek, soluu Anadolu Trkleri arasnda almt. Anadolu Trkmenleri onu ve haleflerini Mehdi olarak gryorlard. Onlar, ahlar uruna her trl zorlua seve seve katlanyorlard. Bu fedakarlk, Safevi Devletinin kuruluunun temellerinin atlmasyd. 15.Yzyl da Anadolu kylleri arasnda Alevilik yaygnd. Bu yaygnln olumasnda lhanl Hkmdar Olcaytunun da Alevilii kabul etmi olmas nemli bir etkendi. O dnemde Anadoluda Ebu Bekir, mer, Osmann adlarnn anlmas dahi yasaklanmt. Mevlevlere gre, Aleviler, Sultan Herbende (Hudabende-Olcaytu)yi kandrarak Rfz yapmlar, o da Medineye adamlarn gnderip, Hz Muhammedin mezarnn yannda yatmakta olan Ebu Bekirin mezarn oradan kaldrmak istemi, ayrca btn lkede sahabenin adlarnn anlmasn yasaklamt. Mevlnann olu Veled de, Olcaytuyu Alevilikten vazgeirmek iin Mevlevi eyhi Arif elebiyi grevlendirmi, Olcaytu Hana nasihat vermek ve onu Alevilerin ve Rfzlerin mezhebinden men etmek iin Sultaniyeye gitmi413 ve eli bo dnmt. Hatta, Kara- Koyunlulardan Badat hakimi sfahan Mirza, On ki mam adna hutbe okutup sikke bastrmt.
413 Eflk Ahmet Ariflerin Menkbeleri Cilt:II ev. Tahsiin Yazc Sf:452 M. E. B Yaynlar stanbul 2001

295

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

eyh Cneyt, erkezlere sava atnda irvan ah, eyh Cneytin lkesinden gemesine izin vermedii iin savaa tutumular, eyh Cneyt, irvan ah Halilin kurduu pusuya drlerek1460 ylnda ehit edilmiti. Uzun Hasann kzkardei Haticenin olu olan Haydar, ya dier kardelerinden kk olmasna karn babasnn vasiyeti zerine onun yerine geti. O da babas ve dedeleri gibi iyi bir eitim almt. Bu srada, Ak-Koyunlu Uzun Hasan, Kara- Koyunlu Cihan ahn olu Hasan Aliyi yenerek Kara-Koyunlu Devletini ortadan kaldrd. Haydar, Erdebildeki eyhlik postundayd. Days Uzun Hasann kz Halime Begm* (Alem ah) ile evlendi. Bu evlilikten Ali, brahim ve smail adnda ocuklar oldu. eyh Haydar, Anadoluda tarikatn yaymak iin blgeye halifeler gnderiyordu. Bu halifelerden birisi de Antalya evresindeki Tekeli Hasan Halife414 idi. Teke li ve evresinde irad faaliyetinde bulunduu iin II.Beyazt kendisine her yl era hakk olarak altyedi bin ake vermekteydi. Aslnda, Safevi Tarikatnn ballar randan ok Anadoludaydlar. randan devletin kuruluuna katlanlar, Erdebilliler, Karacada Trkleri(Tebriz ile Aras nehri aras), Taliler (Hazar Denizinin kuzey ve bat taraflar ve halkna verilen ad. ), Erranllar (Azerbaycann Kuzeyi ve Ermenistan da yer alan Gence, amkul, Debil evreleri), Karamanl ve Kaar boylarndan Trkler idi. eyh Haydar dneminde, Anadoluda tarikatn etkisi iyice artmt. Halk ve mritler Erdebil Tekkesine eyhlerini ziyarete giderek hediyeler gtrp, hayr duasn alyorlard. Bir yandan Osmanl, dier yandan da Ak-Koyunlular, eyh Haydarn gelimesi karsnda iyice tedirgin olmulard. Anadolu ise btn umudunu Haydara balamt. Bunlarn ounluu Anadolunun yoksul halkyd. Aralarnda az da olsa be de vard. 1486 ylnda eyh Haydar, on bin mridiyle Kafkaslar zerine sefer dzenlediinde, askeri tehizattan ok yoksul olan ordusu sadece iman gcne dayanarak Demirkapda byk bir zafer kazand. Trkler iin zel bir nemi olan Demirkap iin bir kaynak yle yazyor; Bir mertebe erenleri gr vilayetidir ki, tabire kabil deildir. Hatta Cemid Han anda yatur. Mezar ve ziyaretgah vardr Ve ler ve Krklar. makam vardr. Ulu ziyaretgahtr. Ve Ebu Hanife Hazretlerinin makam vardr. Ol dahi ziyaretgahtr. Ve Hazreti Alinin nalband andadr. Ve Pur Maar Sultan ve Pir Dede Sultan (Dede Korkut) derler, iki gerek azizlerdir. 415 1488 ylnda eyh Haydar, irvana bir sefer dzenledi. Babasn ehit eden irvanllardan intikam almak iin yanp tutuuyordu. Ordusundaki btn askerlerine krmz sargn sardrmt. Bu nedenle ordusuna Kzlba ordusu denildi. Erdebilden hareket ederken, gerek amacn gizleyerek Grcistan zerine sefer dzenlediini duyurmutu. Ancak, casuslar onun irvan zerine gittiini irvan ah Ferruh Yessara bildirmilerdi. Yessar, Haydarn mritleriyle ba edemeyeceini anlayarak kaleye kapanp, Ak- Koyunlu hkmdar Uzun Hasan lmyle yerine geen olu Yakup Beyden yardm gelmesini bekledi. Kayn pederi olan Yessara Yakup Beyin destei geldiinde yiite savaan Haydarn mridleri, eyhlerinin bir okla vurulup ldrlmesinin ardndan Tabsaran Meydan Savan Austos 1488 ylnda kaybettiler. Daha sonra toparlanp, eyh Haydarn olu Sultan Ali (Yr Ali

* Prenses anlamndadr 414 Osmanl kaynaklarnda eytan Kulu diye anlan ah Kulunun babasdr 415 Tarihi-i Osman Paa- Yunus Zeyrek Sf: 50 Kltr Bakanl Yaynlar 2001

296

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sultan) etrafnda kenetlenerek mcadeleye devam ettiler. Geleceini tehlikede gren Yakup Bey, Haydarn oullar olan yeenleri Ali, brahim ve smaili stahr Kalesine416 hapsetti*. Aslnda, Ak-Koyunlu Yakup Bey, ocuklardan tmyle kurtulmak iin onlarn ldrlmesini emretti ise de, ordu komutan Sleyman Beyin evresindekiler, Sleyman Beye: ocuklar ldrmenin gnah olduunu, byle yaplrsa kendisinin lanetleneceini sylediler bu ekilde ocuklarn lmn engellemi oldular. ocuklar tutsak olan Alem ah, kk ocuklarnn zindandan kurtulmas iin areler dnyordu. Kardei olan Ak-KoyunluYakup Beye gitmeye karar verdi. inde kk de olsa bir umut vard. Yr Alisini, ah smailini kurtarabilir miydi? Anne yrei dayanmyordu bu acyaTebriz Saraynn kapsna gelince umut ve tedirginlik iinde atndan indi. Muhafzlar onu tanmadlar, ancak bir mddet sonra ieri girebildi. Ak-KoyunluYakup Beyin annesi, Seluk ah Hatun ile grt. O da Alem aha yardm etmek istiyordu. Ak-KoyunluYakup Beyin yaptklarn da onaylamyor ancak, Yakuba sz geiremeyeceini de biliyordu. Ak-KoyunluYakup Beyin neeli olduu bir gn Seluk Hatun, Alem aha: Tam zamandr kzm gidip Yakupa yalvaralm dedi. eri Seluk Hatunun girip Alem ahn geldiini sylemesiyle birlikte Yakup ok hiddetlendi. nk birden bire eyh Haydar hatrlamt. Annesinin srar zerine, Alem ah kabul etti. eitli konumalarnda kin ve nefretini kusan Yakup, Yr Ali ve ah smailin yaadklarn renince kplere bindi. Hanerini karp Alem aha saplamak istediyse de, Yakubun annesi Seluk Hatun araya girip: lk nce beni ldr diyerek Alem ah korudu. Ak-Koyunlu Yakup Bey, fkesine hakim olarak annesi ve kardeini huzurundan kovdu. Vezirine de emir verip: Tez Isfahan valisine haberci gnderin, zindandaki iki Kzlba piinin kellesini bana gndersin Zalim biri olan, Ak-Koyunlu Yakup Beyin. zulmnden halk kna getirmiti. Gn gemiyordu ki, hakl haksz denmeksizin kelleler uurulmasn Etraf kan kokuyordu, her yanda zulm ban alm gidiyordu. Ak-Koyunlu Yakup Beyin odasndan kan Alem ah, bitkin ve perian ekilde Seluk ah Sultann odasna geldiler. Seluk ah Sultan onu teselli ederek: Merak etme yavrum, ocuklarn yaayacaklar dedi. Ardndan plann anlatt. Ertesi gn, Tebriz Sarayndan kan Sultan Yakubun habercisi drtnala Isfahana gidiyordu. Arkasndan Ali Ekberin kendisini takip ettiinden haberi bile yoktu. Ortalk henz kararmaya yz tutmutu ki, konaklamak iin hana girdi. Birka saat dinlenip yola devam edecekti. Bir mddet sonra tekrar yola koyuldu. Issz ve karanlk bir yolda arkasndan gelen Ali Ekber, kendisini amanszca takip ediyordu. Yolun karanlk bir kesinde: Hey. atl dur sesiyle irkildi. Atl, atnn dizginlerini ekerek geri dnd. Eceline mi susadn sen diyerek kendisini durduran atly azarlad. Ali Ekber: Kzma be arkada Ben de saray avularndanm dedi. Svari: Ne istiyorsun benden diye sorunca, Ali Ekber: Sana Sultan Yakup Hazretlerinin emrini getirdim. Geri dneceksin
416 Baz tarihilere gre Isfahan Kalesi *Baz kaynaklarda Yakupun askerlerinin Alem ah ve ocuklarn esir ederek hapsettii belirtilmektedir.

297

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yakubun svarisi kendisini takip eden atlnn szlerine inanmam, kendisiyle alay etmeye balamt: Delilin var m? diye sordu. Ali Ekber: Evet diyerek, klcn ekip, habercinin kellesini uurdu. zerinde bulunan elbiseleri kontrol ettikten sonra Isfahan valisine gnderilen mektubu ald. ki gn sonra, Seluk ah Hatunun hizmetlisi ona, Ali Ekberin geldiini syledi. Ali Ekber, Seluk ah Hatuna emri yerine getirdiini syleyerek Isfahan valisine gnderilen emri kendisine sundu. Seluk ah Hatun, hasta yatan Alem aha mjdeli haberi verdi. z annesi olmad halde onun boynuna sarlp uzunca bir sre sevincinden alad. Anneciim!. Bu iyiliini asla unutmayacam diyerek ayaklarna kapand. Yr Ali ve ah smailin hayatlar imdilik kurtulmutu. Seluk ah Hatunun yreinde baka bir korku da olu Yusufun Yakup tarafndan ldrlecei kukusuydu. Yakubun zulmnden Yusufu kurtarmak iin Yakubu zehirlemeye karar verdi. Ancak, hazrlanan zehirli erbeti Yakub itikten sonra kardei Yusufa da ikram ederek iirmiti. Yusufu lmekten kurtaramayan Seluk ah Hatun erbet tasnn dibinde kalan ksm da kendisi ierek hayatna son verdi. Bu olay Solakzde yle anlatyor: Baz tarihilerin rivayetleri zere, annelerinin Mirza Yusufa meyli daha ziyade idi. Sultan Yakub o zamanlarda kardeini ldrmek niyeti ile zehirli bir erbet hazrlayp, bir mahalle koymu idi. Aklnn noksanl gerei, sonunu dnmeyerek, bir mhim ie gitmi idi. Anszn gelen bir kaza, Sultan Yakubun biraderi Yusuf Mirza ile ava gitmilerdi. Akama doru avdan gelip saraya girdiklerinde, havann scaklndan dolay, Sultan Yakuba hararet galebe etmi idi. Karsnda duran o zehirli erbet ile dolu olan kaseyi alp bir miktar iti. Geriye kalann kardei Yusuf Mirzaya sundu. O da itikde, anneleri hemen zerine gelip, bu haleti grd gibi can acsyla geriye kalan erbeti kendisi iti. bir o gn vefat ettiler.417 Saraydakiler Ak-KoyunluYakup Beyin lmne sevinirken, Seluk ah Hatun ve Yusufun lmyle kan aladlar. Tahta, Bay Sungur Mirza geti. Fakat, Trk Beyleri Yakubun olunun Ak Koyunlu Tahtna gemesini istemiyorlard. Uzun Hasann torunlarndan Maksut Bey olu Rstem Mirza, Yakupun olu Bay Sunguru eyh Haydar taraftarlarnn yardmyla 13 Austos 1493te bertaraf ederek ynetimi ele geirdi. Yr Ali Sultan ve kardelerini 4,5 yl sonra hapisten kartt. Isfahan zindanlarnda bulunanlarn hepsi affedildi. Drt yldr kapal olan Erdebil Tekkesinin kaplar alm, mritler, o gne kadar ei grlmemi bir sevin ve hummal bir alma iindeydi. Tekke etrafna adrlar kurulmu on binlerce mrit, ahn ayana varm, niyazna durarak hayrl duasn almak istiyordu. Anadolu yollarndan Trkmenler, Erdebil Tekkesine doru cokun bir sel gibi akyordu. Sungur Mirzaya kar Rstem Mirzay destekleyen Erdebil Tekkesi, Rstemin komutan be Sultann kard: Kzlbalar Karaba basacaklar Rstem Sultan ldrecekler Yerine Yar Ali Sultan geirecekler sylentisi zerine Rstem Sultan, byk bir endieye kaplarak sava hazrlklarna balam, byk bir korku duyduu Erdebil Tekkesine ordu komutanlarndan Serdar Hseyini gndermiti. Bu ekilde, ileride saltanat aleyhine doabilecek tehlikeyi nlemek istiyordu.
417 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:1 Sf: 427 Kltr Bakanl 1989

298

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Erdebil Tekkesi sakinleri daha ne olduunu anlamadan karlarnda byk bir orduyu bulmulard. Erdebil Mridleri, byk bir kahramanlkla Rstemin gl ve zalim ordusuna kar savayorlard. Rstemin ordusu nne gelenleri teker teker kltan geirdiler. Alem ah, kk olu smaili byk bir fedakarlkla karabilmiti. Henz on alt yanda olan dier olu Yr Ali Sultan, Eyll 1493de mritleriyle birlikte kahramanca savatktan sonra Rstemin ordu komutan Serdar Hseyinin klcyla ehit olmutu. Uzun Hasann kz olan annesi Alemah Begm (Marta) onun cesedini alarak Erdebil Tekkesine getirerek gmd. 418 Meydana gelen bu olaydan en ok fayda salayan ve mutlu olanlar ise, Rstemin rakipleri olmutu. Rstem, olaylar durulduktan sonra yaptna piman olmutu ama, i iten gemiti. leri de bana i aacan dnerek smailin de bulunup ldrlmesini emretti. Btn lkede byk bir titizlikle smail aranyordu. ah smaili, Erdebilde Anadolu Trklerinin oturduu mahallede Dulkadir Obasndan ebe veya Abe adyla bilinen yal bir kadn saklyordu. Alemah Begm, olu smailin durumundan habersiz olarak yanp tutumaktayd. Ebe, onun perianlndan haberdar olunca kendisine durumu aklayp: Korkma, zlme! Biz onu tekrar sana vereceiz diyerek onun rahatlamasn salad. be Sultann adamlar ah smaili aramaya sk ve aralksz olarak devam etmekteydi. ah smailin ele geirilmesinden korktuklar iin amlu Oymandan Lala Hseyin, Kpak Mansur Bey, Kazak Seydi Ali, olpan Bey, Hlefa Bey, Dulkadirliden Dede Abdal Bey ve Rmlu Oymandan Gk Ali, ah smaili, Gilana kardlar. 419 ah smailin Lahicana karldn renen ve o srada Erdebilde bulunan be Sultan Dulkadir Obasndan ebeyi yakalayarak Tebrize gtrp, Rstemin emriyle Tebriz Meydannda asarak idam etti. 420 Alem ah, smaili Gilana erif Hasan Ali Hann yanna gtrmt. erif Hasan Ali Han, smaile byk bir nem veriyor ve onun eitimiyle bizzat ilgileniyordu. Yzlerce retmen smaile ders veriyordu. Uzun Hasann oullarndan Uurlu Mehmetin ldrlmesinin ardndan, stanbula kaan olu Gde Ahmet, II. Beyaztn kzyla evlenmiti. Yr Ali Sultann ldrldn duyan Ahmet Bey, bir ordu ile Rstem Mirza zerine yrynce, savata Rstem Mirza lm, galip gelen Gde* Ahmet Bey, 1497 ylnda Ak-Koyunlu tahtn ele geirmiti. Gde Ahmet tahta geer gemez, kendisine rakip olabilecek herkesi ldrmeye balamt. stanbuldan birlikte gtrd Fazl Noktacolu adl eyhin etkisiyle onun bir mridi gibi hareket ediyordu. Osmanl tarznda merkezi bir hkmet oluturmak isteyen Gde Ahmet421 kendisi iin en byk rakip olarak grd ah smaili ele geirme almalarna da hz verdi. Gde Ahmet, ah smailin Gilanda erif Hasan Ali Hann yannda olduunu rendiinde adamlarn gnderip sarayda arama yaptrm, fakat, smaili bulamamlard.
418 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:5 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 419 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:7 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 420 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:11 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara * iman ve ksa boylu olmas nedeniyle bu ad ile anlyordu. 421 Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri Cilt:1 Sf:368 Enderun Kitabevi 1981

299

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

erif Hasan, smailin kendi topraklarnda olmadn sylyordu. Sultan Gde Ahmetin adamlar da aramalardan bir sonu alamaynca, erif Hasana, Kurana el bastrarak smailin kendi topraklarnda olmadna dair yemin ettirdiler. Yeminin de, ah smailin Gilan topraklarnda olmadn syleyen erif Hasan Ali Han haklyd. nk smail Gilan topraklarnda deildi. Sarayn bahesindeki sk aalarn tepesine ah smail iin, kk bir ev yaptrmt. Bylece smail, Gde Ahmetin errinden kurtulmutu. Gilanda erif Hasan Ali Han, ah smaili byk bir zenle koruyor ve onun eitimiyle annesi Alem ahla birlikte ilgileniyordu. ah smail, zellikle edebiyat alannda byk bir yetenee sahipti. Dier dilleri de iyi bilmesine karn zellikle Trke iirler yazyordu. Erdebil Tekkesinin kaplar kapal, bacalarndan duman ttmyordu. Mritler, blge kylerinde ve Anadoluda almadk kap brakmyorlar ky ky dolanarak propaganda yapyorlard. eyh Safi, eyh Cneyt ve eyh Haydarn ektii tohumlar filizlenmiti. Anadolulu Dedeler: Hak erenlerin yakt era snmedi diyerek ah smailin yaadn halka mutuluyorlard. Ak-Koyunlu Tahtnda oturan Gde Ahmet, Sultan Yakupun oullarndan Murata kar mcadeleye baladndan ah smaili unutmutu. Blgedeki Trkmen beyleri Gde Ahmete kar isyan halindeydiler 1497 ylnda Muratn be Sultan komutasndaki ordular Isfahanda Gde Ahmeti yenmi ve stanbuldan birlikte gtrd Fazl Noktacolu adl eyhle beraber ldrmt. Rmlu Hasana gre Gde Ahmet, son derece halkn seven biriydi. Onun dneminde yolsuzluklar nlenmi, iki iilmesi engellenmiti. Ahsent Tevarih yle devam ediyor: Bilginlere kar son derece sayglyd. Onun toplantlarnda bilimsel tartmalar yaplrd ve kendisi de bu tartmalara katlrd. Mevlna Celleddin Muhammed Devvani ve Mir Sadreddin Muhammede buyruk yerine yaz yazard ve yaznn sonunu mhrlerdi. Trklerin elini zayf reayadan ekmesi iin adalet yasas karmak istiyordu. nk her ne kadar Trkler, ona itaat ediyormu gibi grnseler de gerekte onun karsndaydlar. O da bunu biliyordu. Ara sra birini ldrrd. Onun doasna tutumluluk egemendi. Bu yzden kendisinden ncekiler gibi Sultanlarn beylere baladklar tmar hkmlerinin yrtlmesine ekingen davrand. Bu yntem ona uur getirmedi. Nitekim daha nce belirtildii zere szkonusu yln knda ldrld. Saltanat alt ay srd422 Gde Ahmetin lm ardndan Ak-Koyunlular ikiye ayrlm, Fars ve Kirman blgesi Yakup Beyin olu Muratn elinde, Azerbaycan ve Diyarbakr taraflar Yusufun olu Elvendin elinde kalmt. Taht kavgalar byk bir hzla devam ederken Murat, tahtn 1498 ylnda Elvende kaptrm, Elvendin kardei Mehmet Mirzada, Elvendi ldrmt. mcadeleler Ak-Koyunlu Devletinin sonunu getirmi, yerle yeksan etmiti. Byk ehit olarak anlan eyh Haydarn olu ah smail, Giylann Lhican kasabasnda oturmaktayd. yandan beri zindanlarda geen efsanevi hayat onu halk arasnda eriebilecei en byk mevkiiye getirmiti. Halk arasnda ah smail efsaneleri anlatlmaktayd.

422 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:25 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara

300

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Az konuan, gldnde mtevazi bir ekilde glmseyen ah smail, yana gre ok iyi eitim alm, on be yanda Pir postuna hakkyla oturma mertebesine ulamt. 1499 ylnn Austos ortalarnda henz 12 yandayken Gilandan, Erdebile gitmek zere ayrld. Hazar Denizinin batsnda bulunan Deyleme geldi. Anadolulu amlu Trkmenlerinden bir grup mridi Trmda kendisini karlad. Mritleriyle birlikte nce Halhala, sonra Erdebile geldiler. Erdebilde Sultan Elvendin valisi olan Ckirl Oymandan Sultan Ali Bey, ah smaili Tli Muhammed Beyin kendisini yakalayamak iin geldiini haber vererek uyard. Ercunanda klarken gnlerini balk avlamakla geiren ah smail, Ckirl Ali Bey tarafndan ldrlmek isteniyordu. Bu nedenle Mirza Muhammedin anasna bir eli gnderip, eitli vaadlerde bulunarak, ah smail deniz kysnda balk avlarken onu denize atarak ldrmesini istedi. Mirza Muhammedin ilerini yrten Hamza Tali ve Mirza Muhammedin anas, Ckirl Ali Bey ile ibirlii yapp ah smaili ldrmek iin frsat kollarken, durum Mirza Muhammed tarafndan fark edildi. Anas ve Hamza Talii byle bir davrantan dolay azarlayp men etti. Bu srada, irvan Padiah Ferruh Yaserde eli gnderip ah smailin ve kardelerinin kendisine bin tmen karlnda teslim edilmesini istedi. Ancak, alnan tedbirlerle o da amacna ulaamad. O k, insanlar souktan uamayp yere den kular yakalayp ah smaile getirdiklerinde, o bu zamana kadar byle bir k grmedii iin ok aryordu. Mritlerine kapl olan kardan ok byk bir kale yaptrarak, bu kalenin iine askerler yerletirip, kendisi de dier mritleriyle kaleyi ele geirerek sava tatbikat yapyordu. Kn Anadoluya Ustaclulardan Kc Olu Hamza ile haber salp, Trkmenlerin Erzincanda toplanmalarn istedi. 1500 ylnn baharnda Erdebili ziyaret ettikten sonra Gke Denize gitti. Orada birka gn kaldktan sonra ukur Sad ve oradan Dokuz Ulama gittiinde, Karaca lyas bakanlndaki Bayburtlular ile buluarak, Kazman zerinden Erzuruma, oradan da Tercana vardlar. Sarkayada Ustaclularn avulu Obasndan Emetin konuu oldular. Blgede iki ay kalan ah smail, bir maarada yaayan ve yre halk iin korku kayna olan bir ayy ok ile ldrmesiyle de nlenmi halkn hayranln kazanmt. 423 ah smailin Anadoluda bulunmas,Trkmenler arasnda byk bir sevin ve cokuya neden olmutu. Hatta, Dulkadir yresinden yeni evlenen bir gen, gerdee girmek zereyken ahn davetini alr almaz, gerdee girmeden Erzincan yolunu tutmutu. 424 Ankara, orum, Krehir, ankr, Sivas, Amasya, Tokat, Antalya, Isparta, Mula, Tarsus, Karaman gibi bir ok Anadolu ehrinden binlerce Trkmen yollara dmt. aha doru gidiyorlard. Hac Bekta Derghnn temsilcisi Kalender elebi de, ah smaili ziyarete gelenlerdendi. Yannda, Pir Sultan Abdal ve Koyun Abdal da gelmilerdi. Kalender elebinin geldiini duyan Trkmenler, ah smailin ota ile Kalender elebinin geecei yolun kenarna dizilmiler, byk bir coku iinde, Kalender elebinin kzl doru at zerinde topluluu selamlayp, ah smaile doru ilerleyiini izliyorlard. ah smail de, atndan inen Kalender elebiye doru yryp, kucaklayarak sarld. Bu byk buluma ile, ayrlk hasreti giderilirken, halkn sevinci ve mutluluu, ah smailin at Kamertayn Kalender elebiyi grnce, aha kalkp kinemesiyle, byk bir cokuya dnmt

423 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:45 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 424 Smer Faruk, Safevi Devletinin Kuruluu- Sf:18

301

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ah smailin otanda, Kalender elebi, Pir Sultan Abdal ve Koyun Abdala da oda ayrlm, Balm Sultann ah smaile iletilmek zere gnderdii mektup kendisine verilmiti. Mektupta yle diyordu : Ceddimiz Muhammed Ali evlatlarndan Musa-i Kazm olu Ebul Kasm soyundan eyh Safiyddin soyundan eyh Haydar olu eyh smail Hatayi: bilesin ki, amcazademiz olarak seni Tebrizde ah olarak grmek isteriz. Bundan dolay sizi ah dede olarak takdis ederek, Hakk-Muhammed Aliye dua ediyorum diyordu. ah smail, mektubu okuduktan sonra : Madem ki, Balm Sultan pirimiz bu makam bize uygun grm, Onun duasyla ve serememiz Hnkr Hac Bekt Velnin inayetiyle Tebrizi alp, ahlk tacn giyeceiz dedi. Byk buluma kutlanrken, muhabbetin ilerlemesiyle ah smail, Hac Bekt Velye olan zlemini dile getirmiti; Yand bu garip kul nedir aresi Yine tazelendi yrek yaresi Onulmaz dertlere derman olas Bu senin bendendir sar Hac Bekta Toplanan cemde, byk bir sevgi ve muhabbet ortamnda zerine den grevi eksiksiz yapabilmenin telanda olan herkes, btn varln ortaya koymu, Tercanl Ermenilerden olan Serkiz Aa da, yllardr mahzenlerinde saklad en deerli arab ah smail iin getirdiinde, Kara Abdal bu arab canlara dem olarak sunmutu. Bu muhabbet ortam Kalender elebinin dizelerine yle yansd: Dn gece seyrimde batn yznde Geti seccadeye oturdu kendi Asl mm nesl-i Aliyi grdm Cemali eminden eralar yand Elif tac banda nikab yznde aret eyledi Kara Abdal sundu Hnkr Hac Bekt Velyi grdm Bize Hakktan gelen doluyu grdm Muhabbet ceminde bir olan canlar, yeni kurulacak devletin stratejisini belirlemi, hedeflenen zorlu yolun umutla dolu yolcular olarak katlanacaklar zahmetin de bilincindeydiler. Bu zorlu mcadele, Pir Sultan Abdaln dizelerinde yle dile geliyordu: Hazret-i Alinin devri yrye Pir Sultan Abdalm ey dede himmet Ali kim olduun bilinmelidir Kendine cevretme aleme rahm et Alay alay gezen gaziler ile stanbul ehrinde ol sahib- devlet mmlarn c alnmaldr Tac- devlet ile salnmaldr Pir Sultan Abdaln stanbulun alnmasna ynelik szleri karsnda ortam birden sessizlie gmlm,Trkmen Beyleri bu szleri byk bir cokuyla onaylamt. Bu szleri zamansz bulduu sezinlenen ah smail, Kalender elebiye dnerek: Pirimiz Balm Sultann gnderdii mesaj alnmtr. Gerei Tebriz alndktan sonra yaplacaktr dedikten sonra II.Beyazta bir mektup yazp, Modon, Koron, Navarino ve Morada Trkmenlerin zorunlu iskana tabi tutulmalarna son verilmesi ricasnda bulundu. ah smailin, Tercan yresinde bulunduu dnemde Paulicien inancnda olan keiler ve tebaalar Alevi oldular. Bunlar: Balyan, Beklarl, Brastikli, Birikli, Hastekli, Hraml, Karikanili, Kullutyanl, Lertikyanl, Pankl, Palangal, Palikanl, Panrasl, Parikan, Pavkaranl, Pazkryan, Peksl, Pentigelikli, Perginili, Pzvanl, Piili, Ptkan, Pusansl, avalyanl gibi obalard.

302

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Safevi devletinin kuruluuna nderlik eden Anadolu Trkmenleri ise obalarna gre yleydi: Acrlulular: Halep Trkmenlerine bal oymaklardand ve Safevi Devletini kuran boylar arasnda yer alyorlard. Fuzuli Divannda bu oyman bir beyi iin blm bulunmaktadr Arabgirliler: Bu gn Malatyaya bal olan Arapgir kazasna adn veren bu oyman halk 1523 ylnda Emir Ali Kulunun nderliinde Safevi Devletine katlmtr. Bu oymak daha sonra da amlu Oymana katlmtr. Bozcallar: Halep Trkmenlerine bal oymaklardan olan Bozcallar, Safevi Devletini kuran boylar arasnda yer alyorlard. zbek Muhammed ibani Hann ban Bozcal oymandan Aziz Aa kesmiti. epniler: Anadolunun fethi srasnda ve iskanlar dneminde nemli rol oynamlard. Halep Trkmenleri, Ulu Yrk oymaklar arasnda ve Sinop, Ordu, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Gmhane ve Bayburt blgelerinde yaam srdrmekteydiler. Safevi Devletini kuran boylar arasnda yer alyorlard. Kalender elebinin ah smaili Tercanda ziyarete geliinde de epnilerin iek Danda yaayan iekli Obas reisi smet Bey ve silahl adamlar koruma grevini stlenmiti. emigezekliler: Tunceli emigezek ilesine adn veren bu oymak, Safevi Devletinin kuruluuna katlm olmakla birlikte nemli bir rol yoktur. Hnuslular: Erzurumdaki Hns ilesine adn veren bu oymaktan, eyh Haydarn emirlerinden Aykut olu lyas Beyin, Safevi Devletinin kurulmasnda nemli katks olmutur. Bu oyman Krt kkenli olduu iddia edilse bile, oymaktaki ahs isimlerinin z Trke olmas dikkat ekicidir. Bu durum oyman Trk kkenli olmasna karn zamanla Krtler iinde kalarak dil olarak onlardan etkilendiini gstermektedir. Bu oyman beylerinden Aykut, Kara Gne ve Deli Budak Ouz destanlarnda yer alan Trk adlardr. Rmlular* Amasya, Tokat, ebinkarahisar ve Sivas-Koyulhisar tarafnda yerleik Trkmenlerdendi. Safevi devletinin kuruluunda nemli bir rol oynamlard. Bunlar arasnda Tokatl olan ve kendisine Erivan blgesi dirlik olarak verilen Div Ali Bey. ve Erdebil valilii yapan Bdncan Sultan bulunmaktayd.. Nur Ali Halife, Kazak Sultan, Sufiyan Halife ve Aykut Bey ise,dier tannm beylerdendi. amlular: Yazn, Sivasn gney blgeleri Uzun Yayla, kn, Halep ve Gaziantep arasndaki blgelerde yaayan ve Osmanllar dneminde Halep Trkmenleri olarak da anlan bu topluluk Erdebil Tekkesinin ilk mritleri arasnda yer alyordu. eyh Haydarn halifesi Lala Hseyin Bey, 1502 ylnda emirl-merala getirilmi, bu grevini 1509 ylnda Retli Tcik Emir Nemci Zergere brakmt. Krt Srm ile yaplan savata len Abdi Bey ve oullar Durmu ile Hseyin Beyler, Esterbad valisi Zeynel Handa, ah smailin yaknlar arasndaydlar. Turgutlular: ah smailin 1500-1501 ylnda Erzincan'da katna gelenler arasnda Karamanda bulunan mritlerindendir. Karamanolu Kasm Bey ve Pir Bayram ve Kkez Olu Tebrizin alnmasnda ahn yanndaydlar. ah smail, 1512 ylnda Karaman Oullarnn bir kolu olan Turgut Oullarndan Musa Beye gnderdii Trke bir mektup ile Karamanl Ahmet Aann istekleri dorultusunda hareket etmesini istemiti. Hasan Sultan ve Kasm Alide, Turgut Oullarndand. II. Beyaztn Modon ve Kuronun fethi srasnda Karmanolu brahim Beyin kardei Mirza Beyin olu Mustafa elde Turgutlular ve
* Osmanl idari sisteminde Amasya, Tokat, ebinkarahisar yreleri Eyalet-i Rm olarak adlandrlyordu

303

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Varsaklar toplayp Larende Kalesini kuatmlard. syan bastrlm ve isyanclar dalara snmlard. Mustafa Bey, Halebe gittiinde ise Halep Emiri, II.Beyazt ile aras bozulmasn diye onu hapsetti. 425 ikr'nin Karamanoullar Tarihi'nde, Karaman Olu Kasm Be'in eribas Pir Bayram ile yine byk emirlerden Kkez Olu'nun a lt bin er ile ah smail'in hizmetine girip Tebriz'i ah'a alverdikleri ve Horasan Savanda, Kkez'i ve Pir Bayram' tutup ldrdkleri yazldr. Turgud Oullarndan ehzde Beyazt'n en bata gelen emirlerinden Pr Hseyin Bey de Beyazt ile birli kte ran'a gitmiti. Ustacalular: Orta Anadoluda yaayan Ulu-Yrklerin bir koluydu. Bunlar, Ankara, Krehir, Amasya, Tokat ve Sivas yrelerinde yaygn olarak yayorlard. Bu topluluk iinde lbeyli, epni, Kulauzlu, Akkuzulu, Aksalur, Tatl, Gerempa, Gkeli, erefeddinli, ungar, Ball, apanl, kizli, avurcu, Ustacl, Dodurga, zl, Krkl, Karafakl, Turgutlu, Akakoyunlu, Alibeyli, Kuzugll, Karakeili, nall 426 gibi kollar bulunuyordu. eyh Cneyt ve eyh Haydarn mritleri arasnda Ustacllar, nemli bir yer tutmaktaydlar. Bunlar arasndan Tercan Sarkayada yaplan Trkmen Kurultayna, Mirza Beyin olu Muhammed Bey katlmt. Ayrca, aldran Savanda, Safevi ordusunun sol kol komutanlarndan olan Muhammed Han da bu boydand. Ayn boydan ayan Sultan emirl-merala getirilmi lmnden sonra da yerine olu Beyzt Sultan gemiti. Bu oyman nlleri arasnda Saru Pr, Kpek Sultan, eyhli Obasndan Karnca Sultan, Mentee Sultan, Bedir Bey, Kurt Bey, Kara Hann olu Abdullah Han, Kad Bey, Kirman valisi Sofu olu Ahmet Sultan, Hamza Sultan, Tacettin Bey bulunmaktayd. Hatta, aldran Savanda Ustaclu Hzr Aa, ah smaile atn vererek cann kurtarm ve kamasn salamt. Varsaklar, eyh Cneyt Anadoludaki almalar srasnda Mersin Tarsus yresindeki iyi ilikiler iinde olduu oymaklardan birisi Varsaklard. Kemah Kalesinin kumandanlarndan Yusuf ve Muhammed Beyler Varsaklardand. Safevi Devletinin korucular da, genellikle Varsaklar arasndan seiliyordu. Zl-Kadirliler (Dulkadir) :Mara ve Boz-ok (Yozgat) blgelerinde yaayan oymaklarn bazlardr. Bunlar arasnda Rstem Mirzann Erdebil Tekkesini bastnda ah smaili karp kurtaranlardan Dede Abdal Bey nlyd. Daha sonra Merv valiliine atanan Dede Abdal Bey, 1514 ylnda zbek saldrlar karsnda ehrin savunulmasnda yeterli olamad iin ah smail, onu kadn klna sokarak bir eee bindirip ordugahta dolatrm, hiddeti dindikten sonra affedip eski grevine iade etmiti. Dulkadirlilerden Kee Bey olarak da tannm olan lyas Bey, 1503 ylnda Fars valiliine getirildiyse de yapt bir hata nedeniyle ertesi yl ldrld. Yerine gelen Sleyman Beyde ldrlerek grevden uzaklatrld. iraz valiliine atanan Afar Mansur Beyde Dulkadirlilerdendi. Onun yerine de daha sonra Saru eyhli Obasndan Emet Bey getirilmi, kendisine Halil Sultan unvan verilmiti. aldran Savanda disipline uymad iin ldrlerek yerine, iekli Obasndan Ali Sultan (zzeddin) getirildi. Tekeliler: Antalya, Burdur, Isparta, Mula yresinde yaayan Trkmenlerden olan Tekeliler, Safevi Devletinin kuruluunda nemli bir role sahiptiler. Bunlar arasnda Mhrdar Sar Ali, Mehed emiri Burun Sultan, Yeen Sultan, uka Sultan, Reis Bey ve erefeddin Bey, ahkulu syanlarndan nce, Erdebil Tekkesine hizmet eden beyler arasnda bulunmaktaydlar. ahkulu syanndan sonra Safevilerin yanna gelen Tekelilerin duru425 Mneccimba Tarihi Cilt II Sf:412-413 426 Ouzlarn Tarihi- Faruk Smer Sf:197

304

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

munun sorgulanmas iin ah smail, yine Tekelilerden olan uha Sultan grevlendirmiti. Hemedan valisi Karaca Sultan, Ahi Sultan ve irkin Hasan da, Tekelinin nemli kiileri arasnda yer alyordu. Yukarda yer alan boy ve oymaklarn katklarnn yannda Ak-Koyunlulardan bir ksm ile Kara-Koyunlu oymaklar da Safevilere tabi olarak zaman iinde devlet hizmetine girdiler. Ancak devlet iinde nemli mevkilere gelemediler. Bu oymaklar arasnda bulunan: Kaarlar: 15. Yzyl sonlarnda Bozoktan kalkp Gence blgesine yerletiler. 1497 ylnda Ak-Koyunlu Rstem Bey, Gde Ahmete yenildiinde Kaar Beyine snmt. Kaar Ziyad Bey ona yardm etmi fakat, arpmalar srasnda Rstem Bey ldrlmt. eyh Haydarn mritleri arasnda bulunan Kaarlardan Piri Beye ah smail, Tozkoparan lakabn takmt. Ak-Koyunlu Yakubun olu Murat az bir kuvvetle yenip ldren Kudurmu Sultanlakapl Urfa hakimi Ece Sultanda bu oymaktand. Karamanlular: Kara-Koyunlular dneminden beri Errnda yaayan ve adn beyinden alan bu oymaktan, Bayram ve Rstem Beyler, eyh Haydarn yakn adamlarndand. Bayram Bey, 1512 ylnda Belh, Murab ve Garcistan kapsayan blgenin eyalet valisi iken, zbeklerle yaplan savata ldrlmtr. Olu Muhmmed ise, 1527 ylnda Tekeliler ve Ustacllar arasnda meydana gelen savata ldrlmtr. Prnekliler (Musullu) : ah smailin Dulkadire yapt seferler srasnda bu oymaktan Glabi Bey ile oullar Emir ve brahim, ah smailin yannda yer almt. ah smail kendisini mhrdarlk ile dllendirdi. ah smail bu oymaktan Tclu Hanm ile evlenmi bu evlilikten olu Tahmasb domutu. Onun aldran Savanda kap kurtulmas, Hoy melikine sndktan sonra tekrar Tebrize dnmesi ah smaili ok sevindirmiti. 1521 ylnda ah smail, Tahmasb Horasan valiliine atadnda Musullu Emir Handa onun lalasyd. 1522 ylnda lalalktan azledilince kardei brahim Han, bu grevi stlenmiti. Daha sonra Badat valiliine atanan brahim Han, bu dnemde Badatta Bayat boyundan olan Fuzlyi himayesi altna almt. ah smailin Tercanda bulunduu sralarda, II.Beyazt Modon ve Kuronun fethindeydi. Bu sralarda Dulkadiroullarnn banda bulunan Aladdevle Bey ve olu ahruh Bey, Yozgat ve Kayseri arasnda yerleik hayata geiyorlard. Bu oyman nemli bir blm zellikle Bozokta yaayanlar ah smailin yanna gitmilerdi. ah smail blgede iken, Celalettin Harizmahn soyundan Ali Beyin kz Glizar (Tal Begm) ile evlendi. Ali Bey, ah smaile kznn eyizi olarak Harizmah mhrn verdi. ah smail blgeden ayrlmadan nce cem yapld. Burada yeni devletin kurulu karar alnd. 1501 ylnn Austos aynda ah smail, irvan zerine yrmek iin Tercandan ayrld. Lahicanda kurulan Dergh her gn binlerce mrit ziyaret ediyorlard. ah smail, gizli bir ekilde sekin askerlerden kurduu ordunun svarilerinin balarnda krmz balk giydirdi. ah smailin banda ise krmz kalpak zerine sarlm yeil sark zerinde beyaz bir sorgu vard. Beyaz at zerinde ar ar ilerleyerek mritlerini selamlad. Sancaktar Erdebil Tekkesinin sancan ah smaile getirdi. Yeil sancan zerinde: La ilahe illallah, Muhammedin resulllah, Aliyyn veliyullah yazlyd Sancan tepesinde parmaklar bitiik ak bir el* vard. Bu elin parmaklar Ehli Beyti temsil ediyordu. ah smail attan indi, sanca besmele ile omzuna alp : Benden olan arkamdan gelsin diyerek yrd. Sanca sancaktara teslim ettiinde, Emir emsettin orduya hareket emrini verdi. irvan Seferi balamt.
*Bu el Hz.Muhammed, Hz.Ali, Hz Fatma Hz Hasan ve Hz Hseyini simgeler

305

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

eyh Cneyt ve eyh Haydarn lmne neden olan irvan padiah ah Ferruh Yesrdan, dedesi ve babasnn intikamn almak isteyen ah smail, onlarn kann yerde koymayacakt. Ferruh Yesra Kzlbalarn irvan snrn getii haberi ulam, ancak o inanmamt. ok ksa bir sre sonra i iten gemiti ki, ac gerekle yz yze geldi. ah smailin mritleri yaydan frlam ok gibi Yesrn ordular iine dalm, ksa bir sre sonra darmadan etmilerdi. Sava meydannda yaral olarak sorgulanan bir ihtiyar kimliini saklyordu. eyh Haydarla Glistan Kalesinde savaanlardan biri onu tanyarak bard: O ah Ferruh Yesr bunun zerine ah smail: Sylenenler doru mu? Sen ah Ferruh Yesr msn? diye sordu. Yesr: Evet dedi. Bunun zerine ah smail: Peki neden yalan syleyip kimliini gizledin? Cevap veren Yesr: Harp meydannda her ey caizdir deyince ah smail: Biz sana ne yaptk, neden dedemi babam ldrdn? diye sordu Yesr: Bir Kzlba ldrmek sevaptr diye cevap verince ah smail: Neden bize Kzlba diyorsun? dedi. Yesr: Banza krmz sark giydiiniz iin ah smail: Krmz balk takmakla dinden klm m olur? dedi. Bunun zerine Yesr: Din ile sizin ne alakanz var? diye bir cevap verdi. ah smail: Acaba bizim dinsiz olduumuzu nereden biliyorsun? dedi. Yesr: Neden kendinize ia diyorsunuz? Neden Tevella ve Teberray dinin esasndan sayyorsunuz? Cevabn vermiti. Buna karlk ah smail: ia adn biz icat etmedik, Peygamberimizin zamanndan beri var. Bir Mslman iin Tevella ve Teberra arttr. Tevella: Allahn sevdiklerini sevmektir. Teberra ise, Allahn ve Peygamberimizin sevmediklerini sevmemektir. diye aklama yapnca Yesr: Allahn sevmedikleri kimlerdir? diye sordu. Buna karlk ah smail Onlar din adna yalan ve hile ile din tccarl yapanlardr. Halkn kann dkp malna helal diyenlerdir. Onlar Muaviye, Yezit ve Mervan gibilerdir. dediinde Yesr: Sus. Hz. Muaviyenin adn azna alma Dinsiz! diye bard. Bu hakaretin ardndan ah smail: Ben sana hakikati anlatp, lmden kurtarmak istedim. Sen ise, cahillie devam ediyorsun dedikten sonra oradan uzaklat. Bu srada amlulardan Hseyin Bey, klcyla ah Ferruh Yesarn boynunu uurmutu. Ferruh Yesarn kuvvetlerinin bir ksm irvan ilerine kam, bir ksm da emahiye gitmilerdi. Kaar ve Varsak boyundan Trkmen askerleri irvan ele geirdiler. ah smail, ah Ferruh Yesarn ordusundan ele geirilen atlar ve katrlar da dahil olmak zere btn ganimetin suya atlmasn emretti. Rmlulardan Muhammed Bey, bu emir zerine elinde bulunan mcevher doku bir keseyi ok kymetli olduunu bile bile suya att. Bu savata Ustacl Trkmenler, ahn solunda, sanda ise amlu Trkmenler savatlar. Kazanlan bu zaferin ardndan emahiye giren ah smail, Ferruh Yesarn olu eyh brahim (eyh ah) in peine Tli Hadim Bey komutasnda bir kuvvet gnderdi. eyh brahim bir gemiyle Gilana kanca askerleri daldlar. K aylarn Mahmud-abadda geiren ah smail: Tebrizden gelen ve daha nce Ak-Koyunlu veziri olan, Emir Zekeriyaya, Kilid-i Azerbaycan nvann vererek, kendine vezir yapt.

306

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1501 yl baharnda Glistan Kalesini ele geirdi. Ayn yl Austos aynda AkKoyunlular ile urr civarnda savatlar. Elvend ah, ah smaile gre, ok gl olmasna karn byk bir hezimete urad. Azerbaycan tamamyle Safevilerin egemenliine girdi. Bu savata yer alan Anadolulu emirler amlu Lala Hseyin Bey, Dulkadirliden Dede Abdal Bey, Ustacldan Muhammed Bey, amludan Abidin Bey, Bayburdlulardan Karaca lyas, Tekeliden Sar Ali Bey, Rmludan Ali Bey (Div Sultan) Tekeliden Helvacolu lyas Bey, Dulkadirliden Keel Bey (lyas Bey) di. Anadolulu olmayan oymaklarn temsicileri ise: Karamanldan Bayram Bey, Kacarlardan Piri Bey, Talilerden Hadim Beydi ah smail, 1502 ylnda Elvendi takip iin Erzincan zerine yrd. Tercan Sarkayada yaplan sava sonunda Elvend ve askerleri arlklarn brakp dalara katlar, Elvend Tebrize kat. ah smail, 1502 Austosunda Tebrize yrd. Elvend bu sefer Badata kat. Emir emsettin Zekeriya, ah smailin Ak-Koyunlu tahtna oturmasn nermiti. Bu teklifi reddeden ah smail: Bizim prensiplerimizi halka anlatabilen, bizi sevenleri memnun eden bir hkmet kurmalyz diyordu. 9 Eyll 1502 tarihinde yeni hkmetin kurulmas byk bir coku ile karlanm, ah smailin annesi Alem ah da, Karabadan Tebrize gelmiti. Camide ezan okunuyordu. Snnilerin egemen olduu bir blgede ezann: Allah Ekber ( Allah byktr) Ehed en l ilhe illallah (Tanklk ederim ki Allahtan baka Tanr yoktur) Ehed enne Muhammeden Resulullah Aliyyun veliyullah (Tanklk ederim ki, Muhammed Allahn elisi, Ali Allahn velisidir) Hayya ales salt (Namaza gelin) Hayya alel felh (Gelin kendinizi kurtarn) Hayya al hayrl amel (lerin en hayrlsna gelin) Allah Ekber (Allah byktr) L ilhe illallah (Allahtan baka Tanr yoktur) eklinde okunmas blgede iktidarn, Alevilerin eline gemi olduunu gsteriyordu. Hicri 450 ylnda Alevi, El-Mustansr Billah adna hutbe okutarak, Badat ele geiren ve Seluklu Sultan Turul Beyin blgeye geliiyle blgeyi terk etmek zorunda kalan, bir yl sonra Turulun askerleri tarafndan ldrlp ba Badat sokaklarnda dolatrlan Arslan Besasiriden bu yana, blgede yasaklanm olan Ehed enne Muhammeden Resulullah Aliyyun veliyullah ve Hayya al hayrl amel szlerinin ezana eklenmesi ah smailin buyruuyla olmutu. Ayrca, arda, pazarda, Ebubekir, mer ve Osmann lanetlenmesi ve ktlenmesi ve buna kar gelenlerin balarnn koparlmas iin emir verdi.427 Blgede ah smail adna hutbe okunarak, Safevi devletinin kuruluu her tarafa duyuruldu.
427 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:74 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara

307

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Trke resmi dil ilan edilerek, 12 Hayvanl Trk Takvimi kullanlmaya baland ve para bastrld. Osmanlnn Etrak-i b idrak olarak kmseyip hakaret ederek saraydan uzaklatrd Trkmenler, yeni devletlerini kurmulard. Trkmenler, yeni devletin kuruluunun onuncu gnnde byk sevin ierisindeyken ektii aclarla verem hastalna yakalanan Uzun Hasann kz ah smailin annesi Alemah Begm mutluluk iinde hayata gzlerini yumdu. ah smailin, Safevi Devletini glendirebilmesi iin Anadoludaki Trkmenlere ihtiyac vard. randa yaayan halkn ok byk ounluu Snni idi ve ah smaile Trk olmas nedeniyle ilgi gstermiyorlard. ah smail ise kuvvet kullanarak randa egemenlik srdryordu. Osmanllar ise, Anadoludaki Trkmenlerin rana gmelerini kendi gelecei bakmndan tehlikeli gryor, ah smailin abalarndan endie duyarak, Trkmen gn nlemek iin tedbirler alyordu. Osmanl ile iyi ilikiler srdrmek isteyen ah smail, bu tr sorunlar zmek iin Osmanllara saygl yaklamlarda bulunuyordu. Anadoludaki mritlerinin kendisini ziyarete gelmesi iin onlara izin verilmesini II.Beyazttan rica etmi, buna karlk II. Beyazt, ziyarete gidenlerin geri dneceklerine sz vermeleri durumunda izin vereceini belirtmiti. Anadoluda meydana gelen olaylardan anlalaca zere Osmanl, Trkmenlerin gn nleyemiyordu. Fakat, ah smail, II.Beyazta saygda kusur etmiyordu. ah smailin Safevi Devletinin kuruluu haberini Anadoluya gtrenlerden birisi de Muhtard. Muhtar Karamana varmt ki, Kzlkaya civarnda yolu kesildi. Karabyk* olu ahkuluya gitmek istediini syleyince yolunu kesenler onu ahkulunun huzuruna gtrdler. Muhtarn, ahkuluya verdii mektupta yle yazyordu: Has mritlerimizden ahkulu Beye, Ehli Beytin gaip ve zahit erenlerinin himmetiyle: Ceddimiz eyh Safiyddin Sultann mbarek ismine izafetle bir hkmet tekil ettik ve o hkmetin tahtna geerek eyhlikle ahl birletirdik. Derghmza ve hanedanmza olan muhabbet ve muhaselatn bundan byle, daha kuvvetle devam etmesi matlubumuzdur. Uhdenize baz hizmetler tevdii edilmitir. Bu namemizi hmil olan Muhtar, bu babta size mlumat verecektir ahkulu, mektubu okuduktan sonra perek bana koydu. Muhtarn elinden tutarak yan yana oturdular. Muhtara: Erenlerin himmeti, zerinizde hazr ve nazr olsun. ahmzn emri ne ise syle, canla bala icrasnda evvel Allah kusur etmeyiz. dedi. Muhtar, ah smailin hedeflerini aklamaya balamt: -Ehli Beytin muhiplerive ii mezhebi saliklerini Arap etkisi altndan kurtarmak. -Blnm olan iilii tek esasta toplamak -Mool istilasyla dalan Trk ve Trkmen boylarn Horasanda birletirmek ve bunlara dayal byk bir hkmet kurmak. Bu amalar dorultusunda ahkuluya bal airetin paralar halinde Safevi lkesine geirilmesi, evredeki airetler ile de balantlar kurularak onlarn da durumdan haberdar

*Karabyk (Hasan Halife) : Erdebil Tekkesi eyhlerinden Sadrettin dneminde bu blgeye irad iin gnderilmiti. Bu blge gnmzde Burdurun Bucak ilesine bal Kzlkaya beldesidir.

308

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

edilmesi ve kesin olarak Osmanllar ile atmaya neden olabilecek hareketlerden kanlmas isteniyordu. ah smail, ahkuludan zel olarak Dulkadirolu Aladdevlenin kz ile evlenmek iin, onu kendisine istemek zere dnr gitmesini de istiyordu. Bu konumalarn devam ettii srada ahkulunun bir adam yanlarna gelerek, Osmanl kolluk kuvvetlerinin airet halkndan bir ksmn zorla gtrdn, kendilerine nereye gtrdkleri sorulduunda ise: Hi merak etmeyin onlar kffardan yeni alnan Koron ve Modona** yerletireceiz dediklerini syledi. Adam byk bir kzgnlk iinde konumasna devam ederek: Daha sonra gelip bizi de oraya gndereceklermi. Padiah bunun iin ferman karm dedi. 428 ahkulu, byk bir aknlk iindeydi hiddetle: Zaten Osmanl bizim dmanmzdr. Tez adamlar silahlansn, adamlarmz Osmanl askerlerinden kurtaralm diye bararak emir verdi. ah smailin elisi Muhtar hemen araya girerek: Beyim ahmzn Osmanl ile dost geinme arzusunu unutma Sen askerlerin zerine gidersen atma olur, lm meydana gelir, biraz sabret Ben geri dndmde durumu anlatrm. ahmz bir zm yolu bulur elbet. diyerek ahkuluyu sakinletirdi. ahkulu, askerlerin peinden gitmekten vazgemiti ama, tm obalara g yklemeleri emrini verdi. Eli silah tutanlarn himayesinde Osmanl askerlerine grnmeden blkler halinde yola kacaklard. Gemiten beri rvetilik, kadlarn zulm ve ar vergilerden bkm olan ve blgedeki Osmanl yneticileri srekli atma halinde olan Tekeli aireti sevinle g hazlklarna balad. Osmanl ile ahkulu arasnda yllardr devam etmekte olan gizli sava ve olanlar Muhtar, Tebrize dndnde ah smaile anlatt. 1501 ylnda Glistan Kalesi alndktan sonra, ayn yln Austos aynda Nahcivann urur taraflarnda ah smail ile Elvendin ordusu kar karya geldiler. Sayca ve silah bakmndan stn olan Elvend, yenilerek kat. Bu savala birlikte Azerbaycan tamamen Safevi egemenliine girdi. 1502 ylnda urur Savandan kaan Elvend, Diyarbakr taraflarnda asker toplamaya balam Erzincana gelmiti. Elvendin buray tutmas, Anadoludan Erdebil Tekkesi ve ah smaili ziyarete gelenlere engel oluyordu. Tercan Sarkayada bulunan Elvendin zerine yryen ah smail, onun Tebrize kamas zerine Austos 1502de Tebrize geldi. 21 Haziran 1503 ylnda Alma Kula denilen yerde Ak-Koyunlu Murata kar byk bir zafer kazanan ah smail, Acem Irak Fars ve Kirman topraklarna katnca, Snni olan Fars halk da iilii kabul etmi oldu. Osmanl Padiah II. Beyazt, Irak ve Farsn ele geirilmesini kutlamak amacyla ah smaile eli ve armaanlar gnderdi. ah smail de bunun karl olarak eliye zel ilgi gsterip arladktan sonra, hediyelerle lkesine uurlad. 429
** 1502 ylnda Beyazt ve Venedikliler arasnda yaplan 31 maddelik bir anlama ile Modon ve Koron blgeleri Osmanl hkimiyetine girdi. II. Bayezd kendisine kar olarak grd baz Alevi-Bektai topluluklarn Safevi yandadr sulamasyla Yunanistan, Srbistan, ve Arnavutluka srmekteydi. Bu durum Balkanlarda Alevi nfusun artmasnda nemli bir rol oynad. Bu dnem Yunanistann Modon, Koron gibi adalar Aleviler iin srgn merkezleri olmutur 428 Mneccimba Tarihi Cilt II Sf:417 429 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:105 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara

309

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1506 yln Hoyda geiren ah smail, Krt Sarm zerine bir sefer dzenledi. Krtler, dalara kamak zorunda kaldlar. amlu Abdi Bey ve Tekeli Mhrdar Sar Ali ok etin geen bu savata ldler. Horasanda etkinliini artran zbek eybek Han, Ceyhun Irman geip blgede byk bir yama ve talan yapt. Babr ah, onlara kar sava hazrlna girimiti. Belh eybek Han tarafndan kuatlnca Babr, ah smailden yardm istedi. Bunun zerine ah smail ve Babr ahn kuvvetleri Belhe yrdler ancak Babrn kuvvetlerinden bir blmn yneten Kpek Mirza, kuvvetlerini ekince sefer iptal edildi ve Belh eybek tarafndan ele geirilerek Semerkantta kuatld. Babr Kabile dnmek zorunda kald. Babrnme bu konuda unlar yazyor; Muharrem aynda zbekleri defetmek iin Horasana yrmeye karar vererek Gurbend ve ibertu yoluyla hareket ettik. .. ban Han Belhi muhasara etmiti. Belhte o zaman Sultan Kulak bulunuyordu. . Kpek Mirza Mehedde idi. Ona da birka defa adam gnderdiler. Fakat o gayr mkul szler syleyerek namerdlik edip gelmedi.430 ah smail, elisi Ustacl Emetin Aladdevle tarafndan Kzglnde hapsedilmesi suretiyle el iinde tazir ve tehir edilmesini gereke gstererek Dulkadirolu Aladdevle zerine yrd. Baz kaynaklara gre ise, Aladdevle kz Benliyi ah smaile vermedii iin ah smail intikam almak zere bu sefere kmt. Deiik kaynaklar tarafndan farkl nedenler ortaya atlm olmakla beraber, gerek neden yklmakta olan Ak-Koyunlular tahtndaki boluu Aladdevlenin doldurmak zere hazrlklar yapmasyd. Bu seferde, Aladdevle, sava taktii olarak srekli olarak ah smaile kar direnmeyip kayordu. Bu nedenle ah smail, ona benekli buza anlamna gelen Aladana lakabn verdi. 431 Baz kaynaklarn aksi yndeki iddiasna karn ah smail ile Aladdevle arasnda hi yzyze sava yaanmad. Diyarbakr yneten Ustacl Muhammede kar tek tek saldr dzenleyen Krtler, Ustacl Muhammedin adamlarn ldryorlard. O da Krtlerin snd blgeyi ele geirmek iin bir sava hilesi dzenleyerek Krtleri snd yerden karmak istedi. Onlardan korkup kamakta olduu izlenimini vererek Krtlerin kendisini izlemesini salayp, dzlk bir alana gelindiinde Ustacl Muhammedin ordusu Krtleri yok etti. 1506 ylnda len Elvendin yannda bulunan Uurlu Mehmetin olu Zeynel, kardei Abdrezzak ve oullar Ahmet ile ahruhu Diyarbakra gndermiti. Baz yerler ele geirildikten sonra Zeynel, Ak-Koyunlu tahtna karlmt. Musullu Oymandan Emir Bey, duruma mdahale ederek buna izin vermedi. Dulkadirliler, Musullu Emir Bey zerinde byk bir bask kurmutu. Buna karlk, Musullu Oyma ah smailin buyruu altna girdi. Dulkadirliler zerine yaplan sefer iin Osmanllarla iyi geinmek isteyen ah smail, II. Beyazttan izin almak iin stanbula kiilik bir heyet gnderdi. Amacnn Osmanl topraklarna tecavz etmek deil, Ak-Koyunlu topraklarn denetim altna almak oldu-

430 Baburnme- Sf: 287-290 Kltr Bakanl -2000 431 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:116 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara

310

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

unu bildirdi. ah smail, elileriyle gnderdii mektubunda, II. Beyazta baba diye hitap ederek, unlar yazyordu: Babalarmzn ve dedelerimizin trbelerinin btn Mslmanlarca mukaddes sayld ve ziyaret iin her taraftan ziyaretiler geldii malumunuzdur. Bu arada hudud beyleriniz, sizin gazi ve mcahit erlerinizden ve Anadolu halkndan ziyarete gelmek isteyenleri brakmamakta ve buna mani olmaktadrlar. Bu yasan kaldrlmasn rica ederiz. Bu mektuba karlk olarak II.Beyazt: ah smaile gnderdii mektubunda yle yazmt: i tahkik ettim. Gazi ve mcahit erlerimizin ve Anadolu halknn mbarek trbelerini ziyaret maksadyla geldikten sonra orada kaldklar ve bir daha dnmedikleri anlalmtr. Bu hal nfusun azalmasna ve memleketin boalmasna sebebiyet vermektedir. Gelecek ziyaretilere mani olmamalar iin hudut beylerine emir verdim. Gelen ziyaretilerin orada alkonmamalar ve memleketlerine dnmeleri iin icabeden tedbirlerin alnmasn rica ederim. 432 II.Beyaztn mektubunu alan eliler, nceden haberletikleri ahkulu Beyi Kayseride yanlarna alarak Harputta Aladdevlenin yanna vardlar. kram ve sohbetin ardndan eski dostu olan ahkulu, Aladdevlenin kz Benli Hatunu (Nesli Han) ah smaile istedi. Aladdevle olmaz demiti. ah smailin elileri ve ahkulu hayretler iinde kalmt. Nedeni sorulduunda kzn Trabzon valisi olan ehzde Selime szl olduunu syledi. ahkulu: OlabilirBiz kz yz kii ister bir kii alr. Selim senden hangi artlarda kz istedi ise kat kat fazlasn veririz. Aladdevle: Baka nedenler de var ahkulu: Syle ne varm Aladdevle: Canm, beni syletme artk ahkulu: Syle her eyi bilelim Aladdevle: Ben Kzlbaa kz vermem dediinde derin bir sessizliin arkasndan ahkulu: Kzlba ha Bu da ne demek? Senin ecdadn Erdebil Tekkesi mritlerinden deil miydi? Aladdevle: Ecdadma karmam. Her koyun kendi bacandan aslr. Ben Erdebil Tekkesi ile al-veriimi kestim ah smail, Erzurum-Erzincan zerinden Sarza, oradan da Elbistana gitti. Aladdevle, lkesini korumak iin savat. Ancak, Turna Dana ekilmek zorunda kald. Osmanldan ve Memlklerden yardm istedi fakat, Memlkler bu istee cevap bile vermediler. Osmanllar, bir ordu gnderdiler, fakat ordu, Ankara snrlarn geemedi. Dulkadirlilere ait olan Harput ve Diyabakr 1507 ylnda Safevi topraklarna katld. Bu savan ardndan Musullu Aireti de Safevi saflarna katlm oldu. Bu olayn ardndan Trabzonda vali olan ehzde Selim, Erzincan ve Bayburta gelip ah smail ile savamak istedi. Blgede binlerce Trkmeni katlettikten sonra Trabzona geri ekildi. ah smailin ordusu Selimden ok gl olduu halde savamak istemeyerek, Selimin ordusundan ald birka esir ile Selime u haberi gnderdi: Mert hkmdarlar ve kumandanlar arasnda bir sava yaplmas iin mutlaka ciddi bir sebep olmaldr. Aramzda byle bir sebep bulunmamaktadr. Ben, Osmanl topraklarndan byk bir mecburiyet ile getim. Bana ve ecdadma hakarette bulunan bir adam
432 Feridun Bey Mneat Cilt:1 Sf:345

311

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

tedip ettikten sonra tekrar geri ekildim ve bu hareketimden dolay da baba bildiim Osmanl hkmdarndan zr diledim. ehzde babasna gsterdiim bu hrmeti takdir etmeli, memleketine ve muhitine bu kadar felaket getiren meum bir kadn yznden bizimle mcadeleye girmemeli ah smail, Diyarbakra Ustacllardan Muhammed Beyi vali olarak atad. Muhammed Han, kuvvetlerinin az olmasna karn yiite yaplan savata kendisine saldran Krt beylerinin bir ksmn yakalayarak Tebrize gnderdi. Aladdevlenin yiitlii nedeniyle Sar Kaplan denilen olu Kasm ve Erduvan 1508 ylnda esir alnarak ldrldler. Ayn yl Timurun torunu Bedizzamn Mirza ile eybek Han arasnda yaplan sava aataylar kaybettiler. Bedizzamn Mirza, ah smaile snd. eybek Han ordusuyla Herata girerken nde bulunan yasavullar (muhafzlar): Allah Muhammed ve Ali dostumuz olsun yerine Allah Muhammed ve drt dost olsun denilmesini istiyorlard. eybek Hann nnde elinde tefiyle ark syleyerek giden yal kadn: Her gn kapdan biri gelip benim der Kendini dnyallar gsterir ve benim der Dnyaya egemen olunca anszn Ecel kapdan ieri girer ve benim der diye syledii iin ikence ile ldrlerek tefi yrtld. 433 1509 ylnda ah smail, Badat ele geirerek, Badat valiliine Emir Hadim Bey getirdi. Badat civarlarnda bulunan ormanda aslan olduu ve halka eziyet ettii ah smaile bildirilince baz yiitler aslan ldrmek iin ah smailden izin istedi. Ancak, ah smail onlara izin vermeyerek bizzat kendisi giderek bu vahi aslan ldrd. 434 Ustacl Muhammed Han, Dulkadirlilere kar byk bir zafer kazand. Aladdevlenin Boz-Ok valisi olan ahruh ile kardei Ahmet Bey, ldrld. ahruhun oullar Mehmet ve Ali, ah smail tarafndan affedildiler ve onlar kendisine emir yapt. ah smail Anadoluda iken, Yldzeli Sarkaya Yaylasnda Trkmen Kurultayn toplad. Hac Bekta Derghn temsilen Kalender elebinin de katld toplantya ah smailin geliini Pir Sultan Abdal yle dile getirir: Maripten kar grn grn Kimse bilmez evliyann srrn Koca Haydar eyh Cneyt torunu Ali nesli gzel mam geliyor ah smail, Balm Sultann toplantda olmamasna zlmt ama, II.Beyazt onu tarikata girecei gerekesiyle stanbula davet etmi bu ince bir oyunla toplantya katlmasn engellemiti. Balm Sultann katlamamasna duygulanm olan ah smail, zntsn deyiiyle dile getirerek; ah Hatayim eydr bu byle olmaz leri varld artk geri durulmaz Mehdi gelmeyince dzen kurulmaz Dahi gstereceim gnler mi vardediinde, Kalender elebi toplantya Balm Sultan temsilen katldn belirtip, ah smailin zntsn gidermeye alarak:
433 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:121 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 434 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:129 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara

312

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ser vermez isem yoluna ah- kadimin Alemde bana dahi Kalender demesinler szleriyle ah smaile teselli verir. Toplantya katlanlar, Osmanl tahtnn ele geirilmesinin nemi zerinde srarla dururlar ancak, ah smail, stanbula ynelik sertlik yanls politikalar hibir ekilde desteklemeyince, Anadolu Trkmenleri onun bu grlerine grlerine kar karlar. Yine de birok Trkmen ah smailin saflarna katlrlar. 435 1509 Eyll aynn nc haftasnda stanbulda padiahn bindii kayklardan birisinde beyaz abal, on iki dilimli yeil sarkl, beyaz tal, ak sakall biri oturuyordu. Etraftan mthi bir alk tufan ve glbanglar ortal birbirine katyor, gemilerden aralklarla top atlar yaplyordu. Yenieriler sayg ile saf tutmular gelen Batn padiah Balm Sultan selamlyorlard. O karaya ayak basar basmaz: Allah, Allah llallah Ba ryan, sine pryankl, kalkan: bu meydanda nice balar kesilir, hi olmaz soran Allah, Allahler, beler, yediler, krklar Nuru nebi, Kerem Ali, Pirimiz stadmz Hnkr Hac Bekta- Veli. demine devranna hu diyelim huu. Sesleri ykselmiti. Balm Sultan, saray kapsndan ieri girdiinde II.Beyazt, kendisine doru bastonuna yaslanarak bir iki adm ilerlemi: Ho gr, sultanm Abdal yryemezse da yrrbizler dnya gailesinden vakit bulup da size gelemediimiz iin buraya terifinizi rica ettik. Ho geldiniz. Hanemize eref ve saadet getirdiniz diyerek onu karlamt. Balm Sultan, hafife glmseyerek: Haneniz de gnlnz de ho olsun diye cevap verdi. stanbul halk, cokunluk iinde kutlamalar yapyordu. Bektaliin ikinci piri Balm Sultann, gelii ehirde byk bir heyecan yaratmt. Btn bunlar, Osmanl padiah II.Beyaztn,Bekta Pirinden nasip almas iin yaplyordu. Yaplan cem ayinin ardndan Balm Sultan, dokuz gn kald saraydan Hac Bekta Derghna geri dnd. Bir sre sonra stanbul, byk bir deprem ile alt st olmu, harabeye dnmt. Ayn akibeti, Sultan Beyaztn doduu Dimetokada, toprak altnda kalarak yaad. orum civarlar ve Anadolunun birok eyaletleri de ayn kaderi paylatlar. Ayn yl, Osmanl ehzdesi Korkut, babasnn kardei Ahmete daha meyilli olmas nedeniyle 436 krgn olduu iin, gittii Msrdan deniz yoluyla Antalyaya dnerken Rodos ovelyeleri yolunu kesmiti. Yaplan deniz sava sonunda yenilmiler ve kendilerini Teke Yarmadas sahillerine atarak canlarn zor kurtarmlard. ah smail, Tebsaranda gml bulunan babasnn nan Erdebile naklettirdi. Cesedin zerinden uzun zaman gemesine karn halen paralanmam olduu grld. Ceset Erdebile kadar tahteravan zerinde tand. 1510 ylnda Trkistan ve Horasanda hkm sren Muhammed iban Han (eybek Han)* ile ah smail kar karya geldiler. eybek Han, ah smaile yazd mektupta yle diyordu.
435 Onarl smail- ah smail. Sf: 78 Can yaynlar Temmuz 2000- stanbu 436 Mneccimba Tarihi Cilt II Sf:420 * eybek Han Cengiz Hann olu Cucinin olu eyban olu Belgan olu Tegetay olu be Hce olu Fulat Olan olu lti Olan olu Devlet eyh Olan olu Abulhayr olu Sultan Budakn oludur. Kendisine Yeilba lakab verilmiti. Bunun nedeni ah smailin kzl tacna karlk bana yeil sark sarmasyd. Baz tarihiler, eybek Hann kafasn ah smailin bizzat keserek, kafatasndan altn ilemeli bir arap tas yaptrp bununla arap itiini, kafatas karlan ban da mumyalatarak II. Beyazta gnderdiini yazmaktadr

313

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Biz harab olan Irak mlknn a gzls deiliz Ta ki, Mekke ve Medineyi almadka ah smailin ona cevab da yle idi: Her kim ki gnlden Ali Ebu Turabn kulu deilse Yz Mekke ve Medine de alsa yine bir ey saylmaz Bu mektuplamann ardndan ah smailin geldiini duyan eybek Han Mervde bir kaleye ekildiinden kale kuatld. Ancak uzun bir sredir kuatmaya karn, kale dmemiti. eybek Hana bir gn u haber ulamt: Tebrizde isyan km, Bu isyan duyan ah smailin ordusunda huzursuzluk balam, ah smail kuatmay brakarak kamaya mecbur olmutu. Bu sava hilesi haberin doru olduunu sanarak kanan eybek Han, ah smaili kovalamak amacyla 30 Kasm 1510 Cumartesi gn kaleden kmt. ah smailin ordusu eybek Han Merve fersah uzaklktaki Mahmudi Ky civarndaki bir geitte kstrmt. Tekeli Trkmenlerinden Burun Sultan, kahramanca bir savann ardndan eybek Han ldrerek Horasan ve Trkistan ele geirdi. eybek Hann kafas kesilerek kafatas altnla kaplatlp kadeh haline getirilip, derisi soyulup iine saman doldurulduktan sonra II. Beyazta gnderildi. 437 Abdal Dede Bey Horasan valiliine atand. eybek Han, Hseyin Baykarann oullarn hile ile yenmi ve ar kayplar verdirmiti. Bu savan ardndan blgenin aydnlar ah smailin yannda toplanmaya baaldlar. O da sanat ve aydnlar korumas altna almt. Bunlar arasnda nl nakka Kemlettin Behzadda vard. Herat, ah smail tarafndan ele geirildiinde Heratl eyhlislam Sad-eddin Mesd Taftazannin olu Ahmet, otuz yldr Horasanda eyhlislamlk yapyordu ve bir ok olayda Snni tarafl tutumuyla tannmt. ah smail ondan yaptklarnn hesabn sorarak ldrtt. Safevi Devletini yakndan ilgilendiren 1511 ylnda Anadoluda yaanan nemli bir olay Osmanl lkesindeki ahkulu Baba syanyd. Bu halk ayaklanmas, her ne kadar ah smaili dayanak yaparak ortaya km ise de, Hem Anadolu hem Rumelideki halk tarafndan destekleniyordu. Osmanl idaresinde grlen babozukluk, devlet memurlarnn rvetle i grmesi vergilerin halkn kaldramayaca dzeye gelmesi, adalet sistemindeki kokuma ve hakszlklar Anadolunun her yannda honutsuzluklara neden olmakta idi. Osmanl ehzdeleri arasnda taht kavgas bu babozukluu daha da krklyordu. ehzde Selim, Trakya taraflarnda babas II.Beyazta kar kl kuanmt. ehzde Korkut ise kardei Selimin Edirnede olduunu renince Antalyadan Saruhana gitmeye karar vermiti. Cesur ve kahraman bir kiilie sahip olan ahkulu Baba, mritleri ve halk tarafndan ok seviliyor ve halk, kendisine kurtarc gzyle bakyordu. Gnmzde Burdur- Antalya arasnda bir belde olan Kzlkayada domu, orada bymt. Teke ilinde yaayan Trkmenler, eteler oluturarak dalara kmlar, Rumelide yeni fethedilen Mudon ve Koronda iskan edilmek istemedikleri iin grdkleri her askerin kendilerini gtrmeye geldiklerini sanarak onlara kar direniyor ve atmaya giriyorlard. Onlarn amac aslnda savamak deildi, Rumeliye zorla gitmek istemiyorlar buna karn, ahn lkesine g etmek istiyorlard. Ellerinde bulunan tm mallarn mlklerini satmlar para para yollara dklmler, karlarnda, Osmanl kuvvetlerini grnce de dalp dalara snmlard. Selim-nmede ahkulu iin unlar yazlyor:
437 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:150 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara

314

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

(eytankulu) ehirlerde, kasaba ve kylerde, dada ve obada her eit ktler ve Trkmenler ve ne kadar levent ve kt adam ve ak gz varsa, ayaklandrp, Mslmanlardan bulduklar atlar, katrlar zorla yamalayp, zarar verip, btn alaklar ata bindirilip leventlerin btn svarileri ve haereler, tam bir asker, emir ve tacdar olup, o tarafta ne kadar vilayet ve lke varsa hepsini vurup, mal, mlk, vasta ve arlklarn yamaladlar. Muhalefet ve inatlk etmek isteyenleri, kinli ve lm saan klla vcutlarn yok ettiler. Az zamanda o lkelere ah ve emir olup, birok askerle ayaklanp ba kaldrdlar. Gelip karklk vermek isteyenlere kahredici kuvvetle kaba ve byk bir gle vurup ldrdler. Zulm ve dmanlk ralarn yakp, lkeyi zulm ve ikence ile doldurdular. 438 Osmanl kaynaklarna gre, ahkulu ii aztm, Peygamberlik ilan etmiti. ddiaya gre: ah Kulu bir gece dada byk bir aacn altna byk bir kitap saklam, ertesi gn halk bana toplayarak: Bana gece Cebrail Aleyhisselm geldi. Allah tarafndan selam getirdi. Bana peygamberlik verdi. Yeni eriatmz hakknda bana bir kitap gnderdi Cebrail Aleyhisselm kitab falanca aacn altna brakmGidin aln, getirin demiti. Kitab bulup getirmiler ahkulu peygamberliini ilan etmiti. Bu iddialar, blgedeki Osmanl grevlilerinin yolsuzluk ve hakszlklarn gizlemek iin ortaya atm olduu bir yaland. Bu yalan uyduran Teke Mutasarrf durumu stanbula bildirince hkmet Trkmenlerin iddetle cezalandrlmas iin karar vermi emrini de mutasarrfa bildirmiti. Trkmenler ile hkmet kuvvetlerinin aras son derece gergindi. Elmal*daki dalarda yaam srdren Trkmenler, evrelerinde silahl ve tanmadklar adamlar grnce hemen tedbirlerini alarak, silahlarn kuanmlard. Tanmadklar baz silahl kiiler gizli gizli ve tedbirli olarak hareket ediyorlard. Trkmenler, bunlarn kendi yerlerini tespit etmek isteyen hkmet kuvvetlerinin nc birlikleri olduunu sanyorlard. Bunlara kar pusu kurup zerlerine atldlar. Ortalk kararncaya kadar devam eden mcadele sonunda Trkmenler galip gelmiler ancak bunlardan be on kii kamay baarmt. lenlerin ve kaanlarn eyalar toplayp sandklarn atklarnda grdkleri altnlar, mcevherler karsnda hayretler iinde kalmlard. Bunlar bir takip mfrezesine ait eyalar olamazd. Meydandaki cesetler arasnda bulduklar bir yaraly sorguladklarnda eyalarn ehzde Korkuta ait olduunu rendiler. ehzde Korkutta kaanlar arasndayd. Msr Sultan, ehzde Korkutu Msra ararak, Osmanl ile sorun olan ilikilerinde ehzde Korkutu antaj olarak kullanyordu. Msrda iken durumu fark eden ehzde Korkut, Msrdan kam kimseye grnmeden Saruhana giderken de bu olay meydana gelmiti. 439 Trkmenler durumu liderleri ahkuluya iletti. ahkulu: padiahn etrafn rveti ve yiyicilerin sardn elde edilen bu mcevherlerin ve paralarn onlar arasnda paylalacan dnerek, bu paralar ile silahl kuvvetlerini glendirmek iin kullanarak sava hazrlklara balad. Btn Teke yresine adamlar gnderip:

438 Celal-Zde Mustafa Selim- Nme Sf: 298 Kltr Bakanl 1990 * Antalyann lesi 439 Mneccimba Tarihi Cilt II Sf:428

315

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osmanlnn ve onun memurlarnn elinde malmz canmz, rzmz ve namusumuzu kurtarmak iin silaha sarldk, bayrak atk. Osmanldan ikayeti olanlar bayramz altna buyursun diye arda bulundu. ahkulu iin II.Beyazt, Anadolu Beylerbeyi Karagz Paa komutasnda bir ordu gnderdi. Cahil ve tecrbesiz biri olan Karagz Paa derme atma bir ordu ile Elmalya karargah kurup, Trkmen kylerini basarak yakaladklarna ikence edip ldryordu. Kyler atee veriliyor, zorla Trkmen kadn ve kzlarnn rzlarna geiliyordu. Bu durumda byk bir hiddete kaplan isyanclar, Karagz Paann ordusunu yerle bir ettiler. Kadnlarla zevk aleminde olan Karagz Paa geceliiyle kaza oturtularak cezalandrld. syan bym, Bursaya kadar yaylmt. II. Beyazt isyan bastrmak iin bu sefer Veziriazam Hadm Ali Paay grevlendirdi. Onun ardndan olu Sultan Ahmeti de blgeye gnderdi. Kzlkayada Osmanl ile ahkulunun kuvvetleri karlatlar. ahkulu, Kzlkayada mahsur kalmt. Byk kayalar ile evriliydi ve gvenli blgede gnlerdir kuatma altnda a ve susuzdular. Son bir fedakarlkla toplu bir ekilde Osmanlya bir noktadan hcum ederek kuatmay yardlar. Karaman taraflarna giden isyanclar burada karlarna kan Beylerbeyi Haydar Paay da yendiler. Hadm Ali Paa onlar takip ediyordu. Austos aynda Ali Paann kendilerini sktrd bir yerde isyanclardan birisi Hadm Ali Paay ldrd. Ayn blgede bir Osmanl askeri de ahkuluyu ldrd. Baz kaynaklara gre ise, Sivas yaknlarndaki Gedikhanda ldrlmt. ahkulu ayaklanmasn destanlatran Snni divan airlerinden Meli son drtlkte yle diyor: Ey Melim acep haldr Kzlban ii aldr phesiz kan helaldir Yeti Gazi Hnkar yeti440 ahkulu Sultann lmyle Tekeliler dalm nlerine gelen yerleri yamalayarak rana doru gidiyorlard. Bu srada ah smail, Horasan taraflarnda kazand baarlardan yeni dnmt. apulculuk yapan Tekeliler, ran yaknlarnda bir ticaret kervann yamalayarak kervanda bulunan bir ok kiiyle birlikte eyh brahim ebsteri ile olunu da ldrmlerdi. 441 syanc Tekelilerden birisi sultan bir bakas da vezir olmutu. ah smailin huzuruna vardlar: Bundan sonra ahmz sensin dediler. ah smail bunlara hrmet edip yer gsterdi: Ho geldiniz, sefa getirdiniz, anlatn bakalm ne olup bitti? Olaylar en ince ayrntlarna kadar anlattktan sonra: Osmanllarda ahmz komadk. Bunca yldr ektiimiz eza ve cefann intikamn aldk. Getiimiz yerleri yaktk yktk, ta stnde ta, omuz stnde ba komadk. ok kr muradmza kavutuk. Senin kulluuna nail olduk dediler. Btn anlatlanlar dikkatle dinleyen ah smail,

440 Kut A. Turgut Folklor ve Etnografya Aratrmalar Sf: 320 1984 stanbul 441 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt 2 Sf:382 Sabah Yaynlar

316

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Fakat ben ahkuluya haber gndermitim. Sultan Beyazt benim babamdr. Asla onu rencide edecek bir hal ve hareket olmasn, demitim. Niin benim bu szlerimi dinlemedi? Byle hallere sebebiyet verdi? diye sordu: Bu szler karsnda Tekeliler: Beyazt Han hastadr ve yaldr. Hkmet kapann elinde kalmtr. ehzdeler taht savandadr. ektiimiz zulmden kurtulmak iin buraya gelmek istedik baaramadk. Silaha sarlp isyan etmeye mecbur kaldk dediler. ah smail, bu aklamalardan tatmin olmamt. Tekrar sordu: Benim ile dostluk iddiasnda bulunursunuz. Hem isyan ettiniz hem de halktan ne istediniz? Niin kyleri yamaladnz? Gnahsz insanlar ldrdnz? Madem beni sayyordunuz neden bana haber salp durumu bildirmediniz? Cahillik ettiniz diyelim. Neden ticaret kervann yamaladnz? ah smailin sorular karsnda Tekeliler, cahillik ettiklerini boynu bkk bir ekilde sylyorlard. ah smail ise sorguya devam etti: O banzdaki tu nedir? Onu hangi hkmdarn izniyle taktnz? Tekeli Sultan ve veziri: Gaziler almetidir diye cevap verdiler. Bunun zerine ah smail, Gaziler alameti ha?. Siz hangi gazada bulundunuz? Hangi din dmanyla muharebe ettiniz? Mslman kan dkmek, onlarn oluk ocuunu kesmek gazilik midir?442 Bu sorular karsnda Tekeli Sultan ve veziri titremeye balamlard. Son bir aresizlik ve mit iinde: ahm!. Affet diye yalvarmaya baladlar. ah smail, atk kalaryla baklarn Div Hana dndrmt: u melunun bandaki sorgucu al bana tak dedi. Div Han sorgucu alp bana takt. Tekeliler titriyordu. ah smail, Tekeli Sultana dnerek: Syle bakalm gnahnzn cezas nedir? Tekeli Sultann cevab: lmdrBiz ettik siz etmeyin. Bizi affedin oldu. ah smail onlara: Siz bir deil binlerce masum insan ldrdnz. Dedikten sonra Tekeliler, dar karlarak idam edildiler Bu olayn sonucu baka bir kaynaa gre ise yleydi : Asilerin kap sndklar ran ah bu sefer elebalarn kaynar suya atarak cezalandrd, kafataslar kurutularak intikam suyu iilecek bir kadeh yerine kondu. 443 apulculuk yapan Tekelilerin nderleri ldrlm askerlie yarayanlar askere alnmt. Kadnlar ve ocuklar ise blgedeki kylere yerletirildiler. Yukarda aktardmzdan baka bir gr ise, ahkulu ile Osmanllar arasndaki savata ahkulunun yaraland fakat lmedii ynndedir. Yaral olan ahkulu Tekellilerle beraber ah smailin yanna gelmilerdir. ah smail ile ahkulu arasnda grmeler yaplm, fakat olaylara bak alar birbirinden farkl olduu iin tartmlardr. ahkulu, ah smailin kendisi hakknda vermek zorunda kald lm kararna isteiyle boyun emi, infaz halktan gizli olarak gerekletirilmitir. Anadolu Trkmenleri, ah smailin Anadoluya geldii dnemde de Osmanlya kar aktan mcadele yolunun seilmesi istei, ah smail tarafndan ho karlanmam ve geitirilmiti. ahkulunun eletirilerinin odak noktas da buydu. Ancak ahkulu, o dnemde verilen mcadeleye zarar vermemek iin ah smaile kar aktan cephe almayarak lm tercih etmiti. Safevi Devletinin gelime safhalarndan da anlalaca zere Tekeliler ile dier oymaklar arasnda atmaya dnen mcadele bu anlayn bir sonucu olsa gerektir.
442 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:1 Sf: 456 Kltr Bakanl 1989 443 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyet-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 607 Tercman 1001 Eser

317

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1512 ylnda Osmanl tahtna Yavuz Sultan Selim gemiti. ah smail, Rmlu Oymandan Nur Ali Halifeyi Anadoluya gnderip Trkmenleri bir araya toplamak iin alma balatt. Nur Ali Halife, ebinkarahisarda iken, drt bin evlik bir topluluk kendisine katld. Konyada bulunan II.Beyaztn olu Ahmet, Yavuz Sultan Selimin tahta kmasn kabul etmiyordu. Nur Ali Halife, orum, Amasya, Tokat ve Sivasta ayaklanma kard. Kemah Kalesini el geirdiler. Yavuzun hkmdarln kabul etmeyen Sultan Ahmedin Amasya valisi olan olu Murat, Kzlba Tac giydi. Baz kaynaklar, Muratn Kzlba Tac giymesini bir plann paras olarak grmektedir Bu konuda Celal-zde Mustafa yle yazyor: Anadolu taraflarnda Sultan Ahmedin basit anlay ve clz akl gerei zere hakana ait mutluluk ve sultanla ilgili sevginin varlyla bezenmi olduunu grd. phesiz yannda olan alaklar yle dnp tedbir aldlar: O tarafta bulunan asker ve ordu zorunlu olarak padiahlarna uyar ve itaat ederler. Bu vilayetlerde Kzlba topluluu pek ok, oullarndan birini Kzlba edelim. ah tac giysin. Ksa zamanda zerine bir ok Kzlba toplanr. Hazr ordu ve askerdir. Onlarla Selime kar koruz, diye hazrlk yapp, buna gre deerli ocuklarndan byk olu Sultan Murat bunun iin kastl olarak, Kzlba topluluuna uyup, bana kzl ta giyip slami gelenei braktrdlar. O topluluk sevinli ve neeli olup, nceden gizlice alet ve malzemeleri ve harp levazm hazrd. Hemen kp Sultan Murat zerine toplandlar. Birka gn iinde yirmi binden fazla zrhl ve dev naral silahl sapkn (Kzlba) lar toplandlar. Sultan Murat onlarn gnln edip: Gelin, atam Sultan Ahmed zerine varalm ona yardm edelim deyince, o grubun halifeleri, ncleri ve ileri gelenleri raz olmayp : Bizim ahmzn gzel izinleriyle kmadn. Sen ah tacn giyip, o yolu setiin iin sana tabi olduk. Bir itir oldu. nne delim ah smailin sarayna varalm, ahn elini pme mutluluuna er, ahmz izin verirse, emre uyalm. Yoluna can ve ba koyup atana yardm edelim dediler ah smailin sarayna vardlar. rf ve adetlerine gre Sultan Murat tutup ldrdler. Fakat grnte onun yerine birini gsterip, aka bu hususu yazdlar. Sultan Ahmedde o tarafa umut blayarak, kendine yardn iin oluyla saysz asker gelir diye bekledi. 444 Osmanl komutan Faik Bey, Tokat civarlarnda Nur Halifenin glerine yenilince, Tokatta, ah smail adna hutbe okundu. Tokat halkna dokunmadlar. Nur Ali Halife ile Sultan Ahmetin olu Murat, Kazovada bulutuklarnda Tokat il merkezindeki halkn, Osmanl tarafna getii haberini alnca geri dnp Tokat yerle bir ettiler. Bu konuda Rmlu Hasan unlar yazyor: Sultan Murat, Nur Halifeden ayrlarak Hakan skender nn ( ah smail) Derghna yneldi. Halife bir grup gaziyi Hasanlu evresini yamalamaya gnderdi. Bunlar grevlerini tamamladktan sonra ok miktarda mal ile berarber Halifenin ordusuna dndler Halife sonra Erzincana yneldi Gazi Emir Evyaz blgesine ulat zaman Sinan Paa Hseyin Bey ve Taceddin Beyin on be bin kiilik dzenli atlyla zaferi ilke edinmi askerlerin peinde olduklarn rendi. Bu nedenle Halife geri dnerek askerlerini dzene sokmaya balad. Pehlivanlardan bir ksm nc g oldular. Dier yandan Rum (Osmanl) emirleri de tepeye ktlar ve askerlerini dzenlemekle uratlar ve ne geerek nc gleri ortadan kaldrp merkeze ulatlar. Halife bir grup atma ormannn aslanlar ve lm
444 Celal- Zde Mustafa Selim- Nme Sf:328 Kltr Bakanl 1990

318

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

dann panterleriyle dmanlara saldrd. elik kltan atma alevi atelendi ve ate yadran klcn imeinden savaanlarn gsnde ate parlad. Kzlba askerlerinin ynetimindeki gllk izlerini gren Sinan Paa korkuya kaplarak yrei yank ve gz yal olarak gnein batnda kamaya balad. Gazilerin her birinde ldrc ok elde ve mzrak tetikte olduu halde, yenilmilerin peine dtler ve Sinan Paay binbeyz kiiyle birlikte ldrdler. O gece ka srasnda suyu ekilmi bir rman yannda bulunduklar srada zerlerine ken bir tepenin altnda da bin be yz kii can verdi. Bu da Rmlularn talihlerinin dndn gsteren baka bir olay oldu. 445 Osmanl lkesinde taht kavgalarnn ardndan Yavuz Sultan Selim, rakiplerini saf d brakarak taht ele geirmiti. 25 Nisan 1512 gn halk ve askerler sarayn nnde toplanmlard. II.Beyazt bunlar taht sahibi olarak kabul edip isteklerini sordu. Toplananlar hep bir azdan: Padiahmz ihtiyar ve hastadr. Sultan Selimi isteriz. diye bardlar. Yavuzun organize ettii yenieriler, sava naralar atyordu. Yenierilere gre Sultan Ahmet, Tekelilerden korkmu ve kamt. Bu nedenle Selimi destekliyorlard. 446 II.Beyazt aresizlik iindeydi. Halk ve ordunun kendisine kar olduunu grerek: Saltanatm Selime terk ediyorum, Allah padiahln mbarek etsin dedi. Baka kaynak ta ise Beyaztn saltanat Selime kendi istei ile verdii kaydedilir: Sultan Beyazt Edirneden ktklarnda, Sultan Ahmede bal paalar hazreti Sultan Selim zerinde otuzbin kadar asker vardr diye korkudan titreyip, sunarlar ki: Padiahm, Selim Han zerinde saysz arslan avcs asker haddinden fazla mutlu ve sava adam vardr. Padiah ordusuna da yakndr. Saadet yuvas stanbul sarayna bal olan binlerce kullarnzn uygun grdkleri budur ki, alemin sna padiah hazretleri onlarn zerlerine yryp varlklarn ortadan kaldrp, yok ederler ki, Sultan Ahmedin arzular yeillii taze ve yeil olsun, dediklerinde Beyazd Han hazretleri bu mutsuzluk getirecek tedbiri syleyene kzgn bir ekilde gzel bir cevap verip: Bana anlattn husus Hakkn emrine uygun mudur? Akll kendi gz nuru zerine varr m? era uygun mudur? diye szlerini bitirince o korkusuz beyinsizler ve dier anlayszlar : Tedbiden vazgeilirse saltanatn erefine eksiklik, Sultan Ahmede mahrumiyettir diye cenk ve sava izni istediklerinde, rahmetli Sultan Beyazt Han, Sultan Selim iin inci yadran u szleriyle : Yce ve noksandan mnezzeh olan Allah onu, tehlikelerden saklaya diye dua ettikleri kesindir 447 diyerek farkl bir yaklam ortaya srmektedir. Yavuz taraftarlarna gre Sultan Ahmed ocukluunda bo kafa iken, ilim ve irfan sahipleri sanat ve fen ehli ile arkadalk etmeyip dnyann durumunun ne olduunu insan olunun hallerininin ne olduunu iitmez bilmez renmezdi. Sultan Ahmed, saltanat babasnn iyilik ve bayla olur bilirdi. Gece gndz dncesi yiyip imek, arzusu gonca du-

445 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:165-166 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 446 Mneccimba Tarihi Cilt II Sf:434 447 Celal- Zde Mustafa Selim- Nme Sf: 311 Kltr Bakanl 1990

319

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

daklar azn pmekle, servi boylularn belini sarmakt. Kanun tanbur ve kopuz sesleri yank rebap ve enk inleyii dinlemek ona bahar bayram idi. 448 Osmanl da Venedik elisi olan Andrea Gariti hkmetine gnderdii bir yazda II. Beyazt iin yle yazmaktayd: Etli ve dolgun ehresinde asla bir zalim ve korkun adam alameti yoktur. Bilakis hzn, evhamperestlik, srar, biraz da cimrilik emaresi grlr. Makine sanayini ziyade sever, iyi kesilmi krmz akiklerden, ilenmi gmten, gzel imal edilmi eyadan pek holanr. Ncm ve ilahiyatta derin bir bilgi sahibi olup, daima bu ilimlerde mtalaa ile meguldr. Kimse ondan daha iyi ok kuramaz. Hayli vakitten beri arabdan el ekmise de dier zevk ald eylerden el ekmemitir. Bununla beraber s-i istml kendisini zamanndan evvel ihtiyar bir adam yapmtr Osmanl tahtn, Sultan Selime terk etmek zorunda kalan II.Beyazit, hareket ve davranlarnda kendisine Timuru rnek ald iin muharebelerinde elbise ve ayakkablarna isabet eden tozlar zenle toplattrp vefatnda bunlar yanaklarnn altna konulmasn vasiyet etmiti. Tahttan mecburi olarak ekilen II.Beyazt, Dimetokaya doru ar ar ilerliyordu. Bu ar gidi Selimin dikkatini ekmi, babasnn geri tahta dnebileceini dnmeye balamt. Bu tahttan ekiliin gnll bir ekili olmad II.Beyaztn bir iirinde yle dile getiriliyordu: Benim ekmeimi tahvif idenler Beni koyup Selim Hana gidenler Hakikat rahna varanlar Grn beyler bana nitti Selim ah Kaan ana riayet itmedm ben Oul idi nihayet itmedm ben Bu beylikten feragat itmedm ben Grn beyler bana nitti Selim ah Hayaszlk edp durdun benmle Actdun cismimi yavlak canumla Ne rzn var idi Korkut Hanumla Grn beyler bana nitti Selim ah Fen hi kimseye baki kala m Ya oul ataya kl sala m Ya bu iler ana der ola m Grn beyler bana nitti Selim ah449 Babasnn hasta olduu gerekesiyle ona Rm bir hekim gnderen Selim, bu hekim vastasyla babasn zehirletti450 II.Beyaztn yannda bulunan talyan Beyzade anlarnda bu durumu teyit etmektedir. Babas hkmdar iken, ona kez el kaldran Sultan Selimin ihtiras babasn ldrmesine neden olmutu. ah smailin Diyarbakr emiri olan Ustacalu Muhammed Han, blgede kazand zaferler onun kendine gvenini iyice artrmt. Sultan Selim, Osmanl hkmdar olunca,

448 Celal- Zde Mustafa Selim- Nme Sf: 318 Kltr Bakanl 1990 449 Noyan Do.Dr. Bedri Btn Ynleriyle Bektailik ve Alevilik Cilt:VI. Sf:70 Ard Yaynlar 2003- Ankara 450 Dr Lamartin A. Trkiye Tarihi Cilt III Sf: 613 Tercman 1001 Temel Eser

320

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ona mektuplar yazp iyice kkrtmaya balam hatta, bir barts bile gndermiti. Ayrca Nur Halifenin Erzincandaki baarlar da sava kanlmaz hale gelmiti. 451 Osmanl hkmdar Selim ve ah smail, artk kar karyaydlar. ah smail, Ehli Beytin yanndayd. Yavuz ise, Muaviyenin yolundayd. Ama ac bir gerek ise, iki hkmdarn da Trkleri temsil etmesiydi. Yavuzun ordusunun byk bir kesimi de ah smaile sempati duyuyorlard. nk soylar aynyd. nan olarak da Erdebil Tekkesinin mritlerindendiler. Yavuz, saltanat tahtna oturduunda Osmanl saraynn ah smail hakkndaki dncesi yleydi: iblis eytann ktlkleriyle dost olmu, baz anlaysz Trklerle arkadalkla bir araya gelip, sapklk yoluna gitti. Bozguncu ve sapklarn yolu olan red ve inkar sanatlarna inanarak zulm ve sapklk lkesini mamur etti452 23 Nisan 1514 ylnda Selim, ah smaile gnderdii mektupta yle diyordu: Bayndryeyi perian ettikten sonra ark vilayetlerine musallat oldunuz. Zndkl mlhitlikle birletirerek bunca fitneler kardnz eyheyn-i Mkremine (Ebu Bekr ve mer) etm etmenizin (hakaret) ve dier fenalklarnzn katli icap ettirdiine fetva verilmitir. Saferde o tarafa tevecch edeceim. Klca yapmazdan evvel slam teklifi erat hkmndedir. Tevbe ve istifar ediniz: atlarnzn ayaklar basan yerleri geri veriniz. Byle yapmazsanz zorbalkla aldnz memleket askerlerimiz tarafndan zapt olunacaktr. Safer 920 Selim, sefere Maltepeden balad. Yeniehir Ovasnda Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa ile birleerek Seyit Gaziye geldiler, burada gn kaldktan sonra Konya zerinden Kayseriye geldiklerinde Selim, Dulkadiroullar Beyi Aladdevleden asker yardm istedi. Aladdevle yardm yapmak yle dursun, dolayl yollardan onun ordusunun ilerlemesine engeller karyordu. 18 Temmuz 1514 gn Erzincana geldiklerinde ah smail, elisiyle Selime altn bir kutu iinde afyon* gndermiti. 453 Selim, ok hiddetlenip, gelen eliyi para para ederek ldrterek, ilerlemeye devam etti. Osmanl ordusundan kamalar balamt. Selim, Kemaha geldiinde askerlerin yoklamasn yaptrm, birok tmar erbabnn sefere gelmedikleri, bir ksmnn da yerlerine bakalarn gnderdii, bazlarnnda yerine bedel yolladklar aa kmt.454. Osmanl ordusu iinde byk bir huzursuzluk vard. Ordu ah smaile kar savamak istemiyordu Osmanl ordusu Souna geldiinde ah smail ikinci kez eli gndermi, Selim ise ah smaile kez eli gndermiti. Gnderilen mektuplarda Selim, smaili kzdrp zerine ekme siyaseti uygularken, ah smail verdii cevaplarda Osmanllara saygda kusur etmiyordu. ki taraf arasndaki yazmalarda ah smailin gnderdii mektuplarn hepsi Trke, Selimin gnderdii ilk iki mektup Farsa son mektubun ise Trke olmas dikkat ekiciydi. Selim, mektuplarnn hepsinde incelik ve zarafetten yoksun kaba bir hakaret ile ah smaili korkaklkla suulyor ve ah smaile bir de kadn elbisesi gnderiyodu. Selim, Tercana ulatnda komutanlarndan Krt Mustafa*y Bayburtu kuatmaya gnderirken Snni olan Semerkand Han Ubeyd ile. Msr Sultanna eliler gnderip kendisini desteklemelerini istedi. Grcistan Beyide Yavuzun destekileri arasndayd. Uzun
451 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:177 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 452 Celal- Zde Mustafa Selim- Nme Sf: 357 Kltr Bakanl 1990 * Afyonun anlam;Sen afyon keyfiyle sarhosun ve hibir ey bilmiyorsun. lk nce iin asln renmelisin 453 Osmanl Tarihi- Hammer Cilt II. Sf:422-423 454 Akda Prof Dr. Mustafa Trk Halknn Dirlik Dzenlik Kavgas Sf:371 * Yavuz Sultan Selim daha sonra kendisini vezir yapt.

321

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

sren yolculuk Osmanl ordusunu yorgun drmt. Yenieriler homurdanmaya balam, hatta komutanlar arasnda bile honutsuzluk ba gstermiti. Ordunun yiyecei de azalmt, Selim yenierilerin arasna girip: Ben buraya geri dnmek iin gelmedim. Korkaklarbenim arkamdan gelmek isteyenlerden bana hizmet iin kl kuanm ve tirke takm olanlardan imdi ayrlsnlar. Ben bu kararmdan hibir zaman geri dnmeyeceim. 455 Bu konumann ardndan orduya hareket emri verildi. Yavuz ve kurmaylar byk bir endie iinde idi. nk Osmanl ordusunun byk ounluu Trkmenlerdendi. Bu Trkmenler de Erdebil Tekkesinin mritlerindendi. Kurmay heyeti arasnda byk apl tartmalar meydana geliyordu. Kurmay heyetinin hemen hemen hepsi ordunun dinlendikten sonra ertesi gn savaa balamasn istiyordu. lerinden Defterdar Piri, bu gre kar karak ordunun hemen saldrya gemesini aksi taktirde ertesi gn orduda bulunan Trkmenlerin kar saflara geeceini srarla vurguluyordu. Selim, Defterdar Pirinin grlerine katlarak hemen saldr emrini verdi. ah smail bu sava asla istememiti. Kendi ordusunda bulunan boylarn, oymaklarn ocuklar kar orduda bulunuyordu. Ama, Selimin hrs bu sava mecbur klmt. Osmanlnn ordusu kendi ordusundan glyd ayrca kendi ordusunda olmayan ateli silahlar Yavuzun ordusunda vard. Her eyden nce Yavuzla savamak iin bir neden grmyordu. Kurmaylarnn toplantlarnda Diyarbakr valisi Muhammed Han, Yavuzun ordusunun dinlenmesine frsat verilmeden hemen saldrya geilmesini istemiti. Nur ( Mir) Ali Halife ve baz dier emirler de bu gr desteklediler. amlulardan Durmu Han*ise, Muhammed Hana: Senin borun Diyarbakrda ter diyerek bu gereki istee kar kmt. Zaten savamak iinden gelmeyen ah smailde amlu Durmu Hann yannda yer alm beklemeye balamlard. Muhammed Hann dedii gibi hemen saldrya geilseydi yorgun olan Osmanl ordusu dalacak, savamak istemeyen Trkmenler ya ah smailin yanna geecek ya da geri ekileceklerdi ve muhtemelen zafer ah smailin olacakt. Yavuzun asl amac ise, ah smaile darbe vurmaktan te, Safevi Devletini ortadan kaldrmakt. Kurmay heyetinin ve yenierilerin byk direnii** karsnda bu amacna ulaamad. Sava ncesi gece ah smail, yazd bir deyii ordusuna dattrd. Kuana gaziler seyf silah Mnafk canna havf hatardr Yezidin lekeri yz bin olursa Vilayet lekerinden bir yeterdir. Mnafk lekeri bir gazi grse Koyunu kurt kovalar andan beterdir. aret kldnca bir nazar ah nnde emr Mervan derbederdir Cihangir gaziler meydana girse Havariler ayada pay- serdir
455 Osmanl Tarihi- Hammer Cilt II. Sf:426 * ah smailin olu Tahmasb daha sonra Durmu Han babasn savaa kkrtmakla sulad ** Yavuzun ordusu Elekirte geldiinde Yenieriler, aydr sahra ve dalarda yryp byk glkler ektikleri halde dmann karlarna kmadn syleyerek geri dnmek istemilerdi.

322

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Yezide zahm-i seyf tir haner Bandan gitmesin t teberdir Kzl alem kzl bayra kzl tac Giyinse gaziler ol gn hazerdir. 456 Sabahn ilk klaryla birlikte deyii mritlerine okuyan ah smail, hcum emrini verdi. aldranda karlaan iki ordu, yani kardeler, birbirlerine kar yiite kl salladlar. Yavuzun ateli silahlar galip geldi. Osmanl toplar ah smailin ordusu zerine ateten bir yamur gibi yayordu. smailin ordusu ate yamuruna kar hzla ilerliyordu ki tfekler ate pskrtmeye baladlar. Osmanl askerleri smailin inanl mritlerinden kamaya balamlard Bu srada ah smail, kolundan ve ayandan yaralanmt. Gzne kurun saplanan at Kamertay batakla saplannca, bir asker elindeki mzra ah smailin kalbine saplamak zere kaldrmt ki, onun bir mridi imek gibi akan mzran nne kendini kalkan yapt. ah smailin giysilerinin aynsn giyinmi olan Mirza Ali : ah benim diye ileri atld. Osmanl askerleri onu tutsak aldlar. Bu srada Hzr*** atndan inerek ah smaili kendi atna bindirdi. ah smail o gece at koturup sabah Tebrize ulamt. Dulkadirlilerden ahsuvarolu Ali, ah smailin peine dmt. Ancak Osmanlya ya ekmek iin istedii frsat bulamad. Yavuzun tarihisi bu konuda unlar yazyor: Kaak ah, ldren sava alan tezgahndan kp, kanca muzaffer savalarn amiri, zafer dnceli, baarl yiitlerin kumandan ehsvarolu Ali Bey dman avlayan ve zafer nasipli arslanlarla ah izleyip, arkasndan yetiip, harp alet ve edavatn ve techizatn dktrp uursuzluk alameti sancaklar ve turalarnn hepsini alp, kendisine bal ve yakn cesur ve sekinlerinden bir ok ahslar tutup, zarar zincirlerinin esiri eylemi. ah harp alannn kenarndan kama yoluna gitmekle ban kurtaran kazand, yani gemisini kurtaran kaptan gereince kurtulu eteine glkle el eritirebilmi. Ad geen Ali Bey bambaka fetihlerle glendirilip, muzaffer olarak gelip, sultann ordusuna yetiti. Ve ahn sanclarn, ters dnen bayraklarn, davul sancak ve kslerini getirip teslim etti. Btn ordu ve asker, tm muzaffer savalar Acemlerin techizatyla Muratna eriip doyumluluk eylediler. Altn gm keselerle deil, tobalarla, inciler, iri inciler torbalarla, uvallarla bulunup, gaziler para ve mcevherat leklerle ve kilelerle blp, paylatlar. 457 Bu savata ah smailin yannda yer alan Krtlerden Rstem Han ve Halid, sava srasnda ah smaile ihanet ederek Selimin yanna gemilerdi. Ancak, Selim sava kazandktan sonra sonra bunlar da ldrtt. ah smailin byk emirlerinden: Ustacllardan Muhammed Han, Sar Pir (Saru Pire), Piri Bey, amlu Lala Hseyin Bey, Afarlardan Sultan Ali Mirza, Kazakl Obasndan Veli Can Bey, Mir Abdlbaki, Mir Seyyid erif, Seyyid Muhammed Kemune, Hamedan Hakimi Tekeli Yeen Beyin olu Kse Hamza Bey, Muan Valisi amludan Az Var Beyin kardei, Kaardan Gence Valisi Serdar Bey, Hamedan Valisi Kah Bey, Acem Irak Valisi Piri Budak Bey ve Kazvin Valisi Kara Sinan Bey bu savata ehit olmulard.

456 amurolu Reha smail Sf:289 OM Yaynevi stanbul 1999 *** Atn ah smaile vererek hayatn kurtaran Hzr iin bir trbe yapld. At eken Hzr adyla anld. 457 Celal- Zde Mustafa Selim- Nme Sf: 380 Kltr Bakanl 1990

323

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sa kurtulanlar ise: aml Durmu Han, Ustacl ayan Sultan, Muhammed Hann kardeleri Kara Bey ve Ula Bey, Dulkadirliden Halil Sultan (Emet- mmet) d. Halil Sultan, aldran Savann kaybedilmesine neden olduu iin lme mahkum edilmi, onun infazn gerekletirmek zere Korucu Kr Sleyman grevlendirilmiti. Grevini tamamlamak zere iraza giden Kr Sleyman, Halil Sultann etrafnn kalabalk olduunu grnce eilerek kulana, Seni on iki krba darbesiyle cezalandrdktan sonra dnmem iin ahn uyulmas gereken buyruu var. Bu topluluk nnde bu buyruu uygularsam sana saygszlk olur. Bu nedenle evin yalnz bir kesine gelmen uygun olur. Bende buyruu yerine getirdikten sonra dnerim.diye fsldad. Bunun zerine Halil Sultan yalnz olarak eve geldi. Kr Sleyman ona lm fermann gsterdi. Halil Sultan, hi kar koymadan dizleri stne kt. Onun boynunu vuran Kr Sleyman, kesilmi ban alarak evden kp ah smaile getirdi.
458

Selim, Eyll 1514 ylnda Tebrize girdi ve yenierilerin isyanlar nedeniyle ayn ay sona ermeden ayrlmak zorunda kald. Bu olaydan bir ay sonra ah smail, tekrar Tebrize dnd. Bu srada Selimi destekleyen zbekler, Horasan ele geirdiler. Safeviler ile Osmanllar, Mardin Dede Kargn taraflarnda Diyarbakr valisi olan ve ah smailin kzkardei ile evli Kara Han ile, Bykl Mehmet Paann komutasndaki ordular ile bir kez daha karlatlar. Osmanllarn ateli silahlardaki stnl yine zaferle sonuland. Kara Han kendisine isabet eden bir kurun ile ld. Bylece, Gneydou Anadolu blgesi Osmanllarn egemenliine girmi oldu. Kara Hann Trkmen askerlerinden esir edilenlerin bir blm Amasya taraflarndaki Kay Nahiyesine yerletirildiler. Kay Nahiyesinde yerleik olan Trkler ise, Osmanlnn Rumelide fethettii yerlerde iskan edildiler. Bu hususta Amasya Tarihine bir gz atalm: Ouz Trklerinden Kay airetinin bir ksm bu nahiyede ikamet ettiklerinden Kay Nahiyesi denilmitir. Bu gn Kay namyla mehur bir ky bulunmakta ve burada Krtler oturmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman Devrinde Rumeli fthat ilerlediinden, Osmanl padiahlarnn mensup olduklar Kay Airetinden olan bu ky sakinleri, Rumeliye nakil edildiklerinden, Amid (Diyarbakr ) Vakasnda, Bykl Mehmet Paaya kar koyup sonra da malup olan ve Diyarbakrdan karlan Krtlerden bir ksm buraya yerletirilmi idi. 459 Yukarda yaptmz alnt Trkiyede iinde bulunduumuz gnlerde sklkla konuulan Alevi Krtler tartmasna byle bir kavramn gereklerle rtmediini gstermesi bakmndan son derece byk bir nem tamaktadr. Bu blgede yaayan Krtler, daha aldran Savayla birlikte Selimin tarafna gemilerdir ve Krtler, afi-Snnidir. Burada, Hsamettin Hseyinin ortaya koyduu aklama ve halkn genel inan bu ekilde olumu yada oluturulmutur. Trkiyenin birok yerinde kendilerinin Krt olduunu sanan Alevilerin durumu buradakinden pek farkl deildir. 1517 ylnda Yavuz Msr seferine karken, Amasya ve Tokat Trkmenleri Bozoklu Celalin bayra altnda toplanp iki yla yakn yoksulluk ve hakszlklara kar mcadele etti. Bu konuda Hoca Sadettin Efendi unlar yazyor:

458 Rmlu Hasan, Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) Sf:187 Ard Yaynlar ubat 2004-Ankara 459 Abdi-zade Hseyin Hsamettin Amasya tarihi Cilt:1 Sf: 321-322 Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar

324

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

O gnlerde Celal adnda kt bir dinsiz ki, sapknlar defterinin en banda yazlyd. Abdallar giysilerine brnp yurdu ve ekya yata olan Bozoktan Tokat yresine kam ve Turhal kalesi yaknlarnda bir maaraya gizlenmiti. Ol diyar halk tmyle rafazaya yatkn olman, ol mfsidin geliini renicek, meczub- ilahidir deyb ana yneldiler. Nice isiz gsz levend maaraya gidip gelip gizli konumalarla eytanca tasarlar dzmeye baladlar. Ol daha Mehd bu maaradan kmas gerekir ve ben onu beklemekle grevlendirildim deyu kimi uydurma szler syleyb hile tuzaklaryla cahil gnlleri Deccal gibi tava getirdi. Yanmdalar arttka da gizli tuttuu fesatlk tasarlarn ortaya dkt. Vardka evresinde toplananlar artt. Gc belirlendike bu kez Mehd benim demeye balayub, yirmi binden artk yaya ve atl ol uursuzun etrafn ald. Bunun zerine yre sipahileri ve beyleri, beylerbeyleri yanna derilb, kendilerini korumaktan gayr bir i edemediler. Devlet kapsna ard arda ulaklar gnderip ol yaramaz kalabaln ne denli glendiini ve saldrganlklarn bildirdiler. 460 syan bastrmak zere Ferhat Paa grevlendirilmiti. Bozoklu Celal ve adamlar ordunun gelmekte olduunu renince ran Turanna gitmek istediler. Turhal, Zile, Artova ve Sivas tarafna ekildiler. Bu srada Elbistan taraflarndan adamlaryla gelen ahsuvarolu Ali Beyde Celalin peine dmt. Celal ve adamlar Karahisar taraflarndaydlar Erzincana ahsuvarolu Alinin adamlar byk bir saldr balattlar. Hoca Sadettin Efendi olay anlatmaya yle devam ediyor: Gayret kuan beline sarp gece ile sel gibi ol aalklar zerine ulland. Kuluk vakti Akehir zerinde topluluklarna att. Tekbir glbang ile yedi kat gn kulan nlatt. Cell kan ile kllarn cilali idp sava ura oyunlarna girdi. Bir yandan yamur gibi yaan oklar, te yandan atllarn kabarttklar tozlar, ol gnleri kararm olanlara gz aturmayub, aydn gnlerini karaya ve umutlar gzlerin akna evirdiler. Ok can yamasna, ecel taciri l toplamasna giriince, Cellilere kahr yz keder aynasnda kendisini gsterdi. Sava alan lenlerin kanyla doldu. Celal bu beklenmedik gelimeyi izlerken donup kald. Sava alanndan akal rnei kat. Cenk alaylarn paralayan aslan yani Tanrnn kou ahsuvarolu Ali Bey ol baht karann ura alanndan katn anlyacak, bir an bile durmayp kendisi ardna dp Tanrnn desteiyle ol kaa canl tutup paralad. 461 Celal ve adamlar byle bir saldr beklemiyorlardu. nk, Dulkadirli Trkmenleri de Alevi idiler. Ancak Osmanlya yaranma sevdasndaki ahsuvarolu Ali ve adamlar kanl savan sonunda Bozoklu Celali yakalayp ban kestiler. Onun ve adamlarnn kesilmi kelleleri Yavuza gnderildi. ahsuvarolu Ali Bey, bu olayn ardndan 1516 ylnda Hakka yryen Balm Sultann trbesini yaptrmt. Bylece belki de kendisini Alevilere affettirmeyi dnyordu. Balm Sultan Trbesinin kitabesinde yle yazlyordu. Bu erefli kubbeyi yaptran byk emir ahsuvarolu Ali Beydir. Evliyann kutbu, budalann z Hazret-i Bli bin Resl Bli bin Hac Bekt Velyy-l Horasan iin yaplmtr. 462

460 Hoca Sadettin Efendi Tact Tevarih Cilt IV. Sf: 347-348 Kltr Bakanl Yaynlar 1999 461 Hoca Sadettin Efendi Tact Tevarih Cilt IV. Sf: 347-348 Kltr Bakanl Yaynlar 1999 462 Balm Sultan Trbesi Kitabesi- Hac Bekta- Nevehir

325

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu ayaklanma ile ilgili olarak Trkmen dmanl ile tannan Krt kkenli dris Bitlisnin yazdklar, dmanlk ve intikam duygularnn yanstlmas bakmndan byk bir nem tamaktadr: skender nianl Sultann (Yavuzu kastediyor) ran memleketlerini ele geirip Azerbaycan Rafzlerini ve mlhidlerini defetmek iin harekete gemesinin balangcnda smailiye mlhitlerinin durumlarnn aratrlmas hkmnn sadr olduu daha nce zikredilmiti. Bu hkme gre Rafzlerin durumlarnn aratrlmas gerekiyordu. Aratrma sonucunda erefli eraite gre yaklak krk bin kii tesbit edilip, hepsi siyaset klcna arz edilmiti. Bu frkadan Celal adnda bir kii vatanndan firar ederek dervi ve asker klnda Amasya ve Tokat vilayetlerine gelip, Turhal Kalesi civarnda korkun ve derin bir maaraya yerleti. ounluu smailiyye Rafzlerinden ve mlhitlerden olan o yre halk onun durumunu rendi. Artk hergn isiz gsz kimseler onun yanna gelip, ona sorular soruyorlard. Mesken olarak neden buray setin diye soran herkese, buras evliyann makamdr diyordu. Bir sre sonra insanlar daha ok gelip gitmeye balaynca: Biz buray kendi bamza semedik, abdallar ve gayp adamlar, Mehdinin pek yaknda bu maaradan kacana dair bana taahhtte bulundular, zaman yaklamtr demeye balad. Gnlerce gece vakitlerine kadar fsklk, fcur ve nefs-i emrenin arzular ile megul oluyorlard. O kt mezhepli kpek, eriatn btn yasaklarnn helal olduuna dair fetva veriyordu. Mehdiden byle rendik diyordu. Bu sebeple birok insan ve saysz halk, kadnlar ve ailesiyle birlikte onun evresinde toplanp ona biat etti. O, kendisini halk arasnda Mehdi olarak tantt. Bir defasndaysa halk ona ynelerek ii rku ve secde etmeye kadar vardrd. Anadolu diyarnda byk bir fitne ortaya kt. yle ki on iki gn iinde kk byk, kadn erkek elli bin kii ona tabi oldu. Sancak beyleri, subalar ve sipahiler de bir araya gelerek beylerbeyinin yannda toplandlar. Kendilerini korumak dnda daha fazla bir i yapamadlar. Ulak araclla hilafet merkezine defalarca haber gnderdiler. Sultann gazap atei alevlendi ve Ferhat Paay Derghn ordusuyla o melunlar ortadan kaldrmak iin byk bir hzla gnderdi. nsanlar beraberlerinde yeterince mal ve eya gtrmemilerdir, gece gndz harekat dzenleyerek olabildiince abuk o snma yerlerini bulsunlar diye yce buyruk sdr oldu. Casuslar, zevali yakn olan Celle imek hzl ordunun geliini haber verdiler. Sultanlarn sna olan Derghn kullarna direnmeye gleri yetmeyerek Turhal ve Zileden Artukbad ve Sivas tarafna kamaya baladlar. Dulkadirli ahsuvarolu Ali Bey, Elbistan civarnda Dulkadirli Trkmen ordusunu ksa srede toparlayarak o melun mlhitleri takip etti. Sivas hududuna gelince Ferhat Paann Amasyada bulunduu haberini ald. Kt fiilli Celalin ve alak kpeklerin de Karahisarda olduunu rendi. Hareketini tehir edip Ferhat Paann gelmesini beklerse muhaliflerin kurtulua yaklaacan anlad. Gecenin ilk saatlerinde btn mallarn ve eyalarn arakalarnda brakp kuluk vakti Akehir dolaylarnda Cellilere yetiti. Beklemeden duraksamadan ve ylmadan davullar almaya, tekbir sesleri ara ykselmeye balad ve o mekrh grha saldrdlar. Yarm saate yakn bir sre ierisinde onlarn btn topluluklarn darmadan ettiler. Celal sava meydan bahadrlarnn darbelerinden akal gibi kat. Karaman Ali Bey, bir kiiden haber alp kimseye itimat etmeyerek kendisi takip etti ve melun Celli yakalayarak getirdi. Onu hapsedilenler arasnda zelil bir ekilde para para ettiler. Onlarn ocuk ve kadnlarn baz Dulkadirli gaziler esir olarak aldlar. O zalimlerden oka bask ve zulm grm olan Karahisar

326

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

vilayetinin halkn esir olarak aldlar. Alimlerin fetvalar gereince kafir hkmne tabi tutulup Trabzona ve eitli beldelere kle olarak gtrp sattlar 463 1518 ylnda Bolu Kads olan Mevlna Hsamn ah smail ile irtibatta olduunu renen Yavuz Selim, kady Merzifonda yakalatp, ehir meydannda halkn ortasnda astrd. Anadoluda 1519 ylnda Bozoklu Celalin mridi olan ah Veli, adamlaryla Dulkadirolu Ali Beyin olu olan Bozok valisi veys Beyin evini bastktan sonra Rm (Sivas) Beylerbeyi adi Paay Zilede bozguna uratt. adi Paa yaraland, Dulkadiroullarndan Znnun, Tokat eriba ve defterdar ile ok sayda asker ldrldler. ah Veli, Zile ve Amasya blgesinde oturan Keeci Baba talipleri ve dier Alevilerin destei ile arkla Karaz ahruh Kprs yaknlarnda kanl bir sava yapld. ah Veli ve adamlarnn ou katlar. ah Veli, Zile taraflarnda Ulu Yrk arasnda yaayan ungarllar tarafndan yakaland. ahsuvarolu Ali*, ah Velinin ban kesip, Yavuz Selime gnderdi. ah Velinin adamlarndan ou ldrld. Yakn adamlarndan Hamza Halife ve ahsuvarolu Alinin akrabalarndan olan ve boy beyi Hisarbeyolu ile, iki kars, gelini ve drt olu tutsak alnd. 1520 ylnda Yavuz Selim ldnde, ukurova, Divrii, Malatya, Antep, Antakya, Suriye, Msr ve Hicaz Osmanl topraklarna katlmt. ah smail, Osmanl ile arasn dzeltmek iin aba sarf ediyordu. Osmanl ile yaplan ticaret Safevi Devleti iin byk bir nem tayordu. Kanuni Sultan Sleyman tahta geince Safeviler ile yaplan ticareti serbest brakt. 13 yandan beri bir ok zorluk altnda blge halknn kabullenmekte zorland bir inanc bayrak edinerek kurduu Safevi Devleti, onun ne kadar nemli biri olduunu ortaya koymaktadr. Aslnda kurduu devletin ad Safevi ise de gerekte bunun adnn ah smail Devleti olmas gerekirdi Eitimli, cesur ve disiplinli bir kiilie sahip kltrl, zellikle Trk kltrne byk bir nem veren hatta Yavuz Selimin hakaretlerine cahillik diye bakabilen, onunla savamak istemeyen kendi milletini birbirine krdrmak yerine birletirip, yce emellerine ulamaya alan biriydi. ah smail, Trk gelenek greneklerine o kadar balyd ki, Tebriz meydannda beyleriyle ok atp, kopuzlar eliinde onun yiitliini en trkler syleyen ozanlar dinliyordu.*
463 dris-i Bitlisi Selim ah-Nme Sf: 387-388 Hazrlayan Dr. Hicabi Krlang Kltr Bakanl 2001 * 1522 ylnda Kanuni Rodos seferine karken verdii buyrukla ahsuvar Olu Ali Beyin be olu ile birlikte Halkn bazsna zulm edilmesi ikayetlerini teftie gelen memurlar ldrmek suundan gizlice ldrlmesini emretmitir * Kan Tural Destannda, Kanl Kocann olu Kan Tural, babas tarafndan evlendirilmek istendiinde Kan Tural, evlenecei kzda olmas gereken zellikleri sralar. Ben kalkmadan yeriden kalkm olmal, ben ata binmeden o binmi olmal, ben kafir zerine varmadan o varm ve birka kelle ile dnm olmal der. Kanl Koca, byle bir kz ve D Ouz illerinde bulamad. Sonunda Trabzon Tekfurunun kzn buldu. Tekfur kz ile evlenecek erkein canavar yenmesi gerektiini art komutu. Kan Tural babasnn haberi zerine yannda krk yolda ile canavarlarla savamaya geldi. Tekfurun emri ile Kan Turaly anadan doma soyarak demir zincirlerini kardklar boay onun zerine saldlar. Kan Tural ile birlikte gelen yoldalar onun bir kz iin leceine alyorlard. Kan Tural onlara dnp; Hey krk eim, krk yoldam ! Neye alyorsunuz? Kolca kopuzu getirin! n beni! dedikten sonra krk y it onu dler. Sultanm Kan Tural ! Kalkp yerinden dorulmadn m? Yelesi kara kazlk atna binmedin mi?

327

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ah smail doduunda, Lala (amlu) Hseyin Bey onu kucana alarak onun rehberi sfatyla babas eyh Haydara: Ben senden dodum, bana bir isim koymak sana der dedi. eyh Haydar, konuklar olan eyh Nuseyrinin memleketi olan Hatay ile dier konuu smaili davetisi dainin memleketi olan Htay adlarn birletirerek, smailin kuraca Kzlba Devletinin Hataydan Hitaya kadar yaylacan, bu nedenle ocuunun adnn smail Hatayi olacan syledi. Hatayi* mahlasyla ilahi ak ve duygusalln, itenliin ar bast Trke yazd iirlerinde Anadoluda Hac Bekt Velden sonra Trkln birletirilmesi iin en etkin aba gsteren kii olmutur. lgintir ki, baz kaynaklar ah smaili Krt olarak gsterme eilimindedirler. Bu eilim gerektende ah smailin Krt olduu konusunda kaynaklarn verdii bilgilerin kabul grmesinden deil, gnmzde Trkiye Cumhuriyetini ykmaya yada etkisiz klmaya alan yabanc glerin ekonomik desteinden yararlanmaya alanlarn amacna hizmet eden bir yaklam tarzdr.

Eri beli, ala da Av avlayp, ku kulayp amadn m? Babann ak geni eiinde Cariyeler inek saar grmedin mi? Boa boa dedikleri Kara inek buzas deil midir? Alp yiitler kendi payna den savadan korkar m? Sar elbiseli Selcen Hatun kkten bakar Kime baksa ak ile atee yakar Bu vgden sonra Kan Tural boay yener. Daha sonra kopuz eliinde sylenen vglerin ardndan aslan ile dverek onu da yener. Artk yorgun dmtr. Krk yolda kopuzlar eliinde vgler dizerek Kan Tural nn erkek kara deve ile savatan da galip kmasn salarlar. * Kerbel olayndan nce Yezitin adamlarndan olan Hud, daha sonra yanln anlayp, mam Hseyine biat etti. Yezitin ordusuna kar sava srasnda ehit oldu. Mezara gmecekleri zaman yaras hala kanyordu. mam Hseyin Mendilini karp Hudun yarasn sardktan sonra kanama dindi ve Hudu gmdler. ah smail, Badat ele geirdiinde, mam Hseyini Kerbelda ziyarete gitti. Bu srada Hudun mezarn grerek hiddetlendi. Bu mezarn baka yere tanmas iin emir verdi. Mezar aldnda Hudun yaras zerinde mam Hseyinin mendili duruyordu. Heyecanla mendili eline ald. Hudun yaras kanamaya balad. mam Hseyinin mezarndan bir ses yankland; Hata ettin smail Bu ses zerine ah smail mendili tekrar yarann zerine koydu ve mezarn stn rttrd. Yapm olduu hatay anmsamak iin ah smail bundan byle deyilerinde Hatay mahlasn kulland Baz sylencelere gre de: Kerbel olayndan nce Yezitin adamlarndan olan Hud, daha sonra yanln anlayp, mam Hseyine biat etti. Yezitin ordusuna kar sava srasnda ehit oldu. Mezara gmecekleri zaman yaras hala kanyordu. mam Hseyin mendilini karp Hudun yarasn sardktan sonra kanama dindi ve Hudu gmdler. ah smail, Badat ele geirdiinde, mam Hseyini Kerbelda ziyarete gitti. Bu srada Hudun mezarn grerek hiddetlendi. Bu mezarn baka yere tanmas iin emir verdi. Mezar aldnda Hudun yaras zerinde mam Hseyinin mendili duruyordu. Heyecanla mendili eline ald. Hudun yaras kanamaya balad. mam Hseyinin mezarndan bir ses yankland; Hata ettin smail Bu ses zerine ah smail mendili tekrar yarann zerine koydu ve mezarn stn rttrd. Yapm olduu hatay anmsamak iin ah smail bundan byle deyilerinde Hatay mahlasn kulland.

328

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ah smailin Trk Kltr ile olan sarslmaz ve phe gtrmez balar kitabmzda verildi. Bu bilgiler birok kaynak tarafndan da ifade edilmektedir. Krtlerin ah smaile bak asn grmek iin aadaki satrlar aymazlar iin yeterli olur mu bilemem: Mjdeler dolu menurlar ve slam sultannn fetihname hkmleriyle Krtlerin ve Diyarbekirin byk beylerine yapt daveti bildirdim. nk mmin Krt taifesi mlk, millet ve ehli snnet mezhebi bakmndan Kzlba mlhitlerin dmanydlar ve ileri gelen hakimlerin ve emirlerin ou slam ehlinin sna olan bu yce Dergha gyaben snmaktayd. Fakat eik pmeye ulama frsat bulamamlard. 464 Yavuz Selimle aralarnda geen mcadeleyi Anadolulu Trkmenler kaybetmiti. Doal olarak ah smailde bu istenmeyerek yaplan savan kurbandr ama, bile bile kurban olmutu. nk hibir zaman, kendisine en ar hakaretleri yapan Yavuz Selim ve etrafnda oluturduu ulemann kkrtmalarn dikkate almam ve Osmanl ile savamak istememitir. Bu duygular iindeki ah smail: aldran Savann ardndan kendisini ikiye vermi, iir yazarak, ozanlarla ve dier sanat erbabyla yapt muhabbetlerde kendisini avutmaya almtr. lkesinde Trkmenlerin dirlik ve ikta sahibi olmasn istemeyen vezir ve yneticiler ah smailden memmun deildiler. Acemlerden oluan ynetici kesim, daha nceleri Seluklulara kar Moollarla ibirlii yaparak Seluklular ykmlard. imdi de, Trkmenler arasndaki anlamazlklar krklemek suretiyle aralarndaki dayanmay bozmak iin entrikalar evirmeye baladlar. Kum kentinde yaayan ii mollalar, devletin ii fkhna gre ynetilmesini isterken, ah smailin kendi soyu ile arasn da bozmay hedefleyerek Trkmen gelenek ve greneklerinin bir yana braklmas iin mcadele ediyorlard. Oysa, ah smail, mam Cafer Buyruu ve eyh Safi Buyruunu temel alarak lkeyi ynetmekteydi. lkede Acem kkenliler ynetim kademelerini ele geirme ve ah smaili denetim altna alma almalarn hzlandrmlard. Trkmen beylerini, ah smailin yanna dahi, yaklatrmamak iin ellerinden geleni yapyorlard. Saraynda Trkleri aalk bir mertebede gren Osmanlnn, kardein kardee kurban edilmesi iin kard savata, kendisini kurban eden ah smailin yazd nefeslerin bir ounda Anadoluya hasret ve zleminin yannda Hac Bektan bir mridi olarak ona balln dile getirir: Arnn yapt bala benzersin Derdimend Hatayi eyler niyaz u gurbet ellerde gnlm elersin Ulu pir katarndan ayrma bizi Bend edipte ikrarna balarsn Bu maher gndr isteriz sizi Silin satt kul Hac Bekta Muhammed nnde car Hac Bekta Hac Bekt Velye olan ballk ah smailin onun soyundan gelenlere gsterdii ilgide de kendisini gsterir. Muhtemelen, 1518 ylnda Kalender elebi, kendisini ziyarete geldiinde ah smail, Kalender elebi ile grmesinde ona: Ben Timur olup, kardei kardee krdrmak istemedim. Selim bunu anlamad. Hrs ve kinle dolu olduu iin binlerce Trkmen ld. Timur, Anadoludan binlerce kiiyi esir aldnda dedem Hoca Ali, onu dara ekip, esirlerin tmn serbest braktrd. Selim ise, aldklar esirlerden baka lkenin sanatlarn, esnafn mallarn gasp etti. Snni mollalar

464 Bitlisi dris-i Selim ah-Nme Sf: 237 Hazrlayan Dr. Hicabi Krlang Kltr Bakanl 2001

329

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

onu bu yola sevk etti. imdi ise ii mollalar ayn eyi benim yapmam istiyorlar. Benden sonra Kzlbalk kalmaz diye serzenite bulundu. Bunun zerine Kalender elebi, ahm daha gensiniz diyerek kendisini teselli etti. ah smail, bu szler zerine kendisinden sonra Kzlbalarn ahnn Kalender elebi olduunu syleyip, aadaki nefesinde bunu dile getirdi: . Misafirler ki mest-i cam- Hakktr Visal- aha mihmandr Kalender Velayet Kbesini at Hatayi Gulam- ah- Merdandr Kalender Bu grmenin ardndan Kalender elebiye divan dehname ve nasihatnamesini vererek, bunlar Trkmenlere miras brakt ve Kalender elebi, Anadoluya dnd.
465

ah smailin 1517 ylnda doan olu Sam Mirza, 1521 ylnda Horasan valiliine atanmt. Yann kk olmas nedeniyle bu grevi aslnda Durmu Han yrtyordu. Tahmasbn tahta getii dnemde, Herat valiliine atand. Bu dnemde de Az Var Sultann korumas altndayd. 1535 ylnda Kandahar kuatarak, Tahmasba kar isyan etti. Bu isyanda Az Var Sultan ldrld ve Sam Mirza affedildi. 1562 ylnda tekrar isyan kard iin Kahkaha Kalesine hapsedildi. 1567 ylnda ld. Babas ah smail gibi, edebiyata dkn olan ve deyileri bulunan Sam Mirzada Can Hatayi mahlasyla iirler yazmtr. Sam Mirzann yazd Tuhfe-i Sami adl kitapta ah smailin iirleri yaynlanmtr. Sam Mirzann ayrca, bir de divan bulunmaktadr. Son gnlerde, halkn byk bir beeniyle dinlediiTehvid adl deyi, Can Hatayi mahlasldr. Bu deyii okuyan gnmz sanatlar ise, deyiin ah beyitinde Pir Sultan adn kullanmaktadrlar. (1) nme bir r geldi Bir ucu var ar iinde Attarlar dkkan am Her ne dersen var iinde (3) Ay Alidir gn Muhammed Okunur doksan bin ayet Balk da suya hasret arh dner gl iinde (5) Can Hatayim adn hezar Aynmzda ak yazlar Talipler pirin arzular Blbl oynar gl iinde (2) Gir dkkana pazar eyle Hm yenip hazer eyle Aya gne nazar eyle Ay Muhammed nur iinde (4) Kudretinden verdin bal Bahanesi oldu ar Men klarm ah zr Ar inler bal iinde

465 Onarl smail- ah smail Sf:139-144 Can Yaynlar Temmuz 2000 - stanbul

330

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

K sona ermi, hava snmaya balamt. Trk kltrnde atein ve snmann karl olan cemreler, 20 ubatta havaya, 27 ubatta suya ve 6 Mart gn de topraa dm, geceyle gndzn eitlendii 21 Mart gn gelen Nevruz-(Yeni gn)la birlikte Boz aylar sona erecekti. lkbahar doay canlandrmaya balamt. Yenign, On ki Hayvanl Trk Takvimine gre ylbayd. Nevruz kutlamalar iin hazrlklar yaplyordu. Halk, soan kabuu, nar kabuu ve baka boyalarla yumurtalar kaynatm, rekler brekler hazrlam, gen kzlar ellerinin, parmaklarnn boumlu yerlerine, avularnn iine benek benek kna yakmt. Erkekler kllarn knndan karp temizlemi ve bakmn yapmlar, atlarnn eerlerini gzden geirip, gn srecek olan bayram kutlamaya hazrlanyorlard. Kutlamalar yaplm doa btn cokusuyla grlemi, dallar yeermi aalar iek amaya balamt. ah smail, doadaki deiimleri yle dile getiriyordu; K gitti yine bahar geldi Gl bitti lalezr geldi Yer geydi keb-i hayr pn Cmle dile geldi leb-i hamun Gone dehn emende handan Glmekten enar at dendn Kular hams figana dt Ak odu yine bu cane dt Servinin yine damenin tuttu s Serv ste okudu fahte-i gug Blbl okudu saft- hicran Deryada drr oldu ebr-i nisan

Turna uuban hevaya dt Lan alban odaye dt Almaa (?) aac dibinde saye Tan eder idi bulutlar aye Yan yere dkld ebr-i nisan Blbller okudu sed hezern Meyi besledi jale her varak da Derac kebab okur tabak da ah ste kabaklar asl hal Gu gerdeninden verir misali Ku beeleri onu yuvadan Mekteb unu (?) tek gelir havadan Boyand zemin hezar renge Evrak- secer de tenge tenge Nilfer ald suya girdi Pirahenini bana serdi nar elini sakse ad Gl hrda zerin aba ad aylar buland yhd arhn Balar aac gerdi ahn Gilas aac dibinde mahm n mh idi drr-i miyn- encim Yz trl geba geyip emenler A donunu geydi yasemenler ah ste kfe-i ecerler Musa elinde verir haberler466

466 ay Do.Dr. M. Abdulhaluk Trk Ergenekon Bayram-Nevrz Sf:179 Trk Kl.Ar. Ens. Yay.Ankara 1988

331

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Mays ayna gelinmi Hdr Ellez de gemiti. ah smail, doann kprdann hasta yatanda izliyordu. Div Aliye, artk aralarndan ayrlacan ve Hakka gideceini syledi. Pencereden darya son bir kez bakt. Her yan cvl cvl, doa cokusunu srdryordu. Div Aliye: Biz yoktan var olmadk, var idik olduk, imdi yine yok olmayacaz, don deitirip yeniden geleceiz dedikten sonra : Olum Tahmasba iyi bir vekil ol, Trkmen birliinin bozulmasna izin verme, Hakktan ve adaletten ayrlma Hakka yrdm zaman, tm taliplerimi ve muhibimi arp Dar Kurban kesin, alacaklar olan varsa helalletirin. Krknc gnde Dardan indirin. Ahirete gtm gnn akam, atm Kamertay beyza abal yz al peeli biriyle gelip bana glbenk okuyacak, kefenimi getirecek, o beni ykarken sen suyumu dk. Kalender elebinin Ankaradaki Hac Bayram Velinin Derghndan getirdii ceviz tabuta beni yerletirecek, Kamertaya ykleyerek gtrecek. Sakn ola bu zata bir ey sormayn ve konumayn diyerek Hakka teslim oldu. Yz binlerce kiinin atlar arasnda cenazeyi beyaz abal yz al peeli adama Kamertayn zerinde teslim ettiler. Son derece zgn olan Div Ali, ahnn nasihatn unutarak cenazenin peinden yetimi, yz al peeli adama yalvarp kim olduunu sormutu. Adam peesini kaldrmt ki, Div Ali, onun yzn grdnde ayaklarna kapanarak af diledi. ah smail kendisine: Hakk ile yeknesak olmak o dur ki, lmeden nce lnr demi ve Kamertay, drt nala Div Ali Sultandan uzaklaarak gklere ykselmiti. Hkmdarlnn ncesinde ve sonrasnda byk bir sevgi duyulan uruna binlerce insann lme gittii byk inan nderi, byk Trk, byk kltr adam, ah smail, 23 Mays 1524 ylnda Azerbaycanda otuz sekiz yanda ld. Cenazesi Erdebil Tekkesine getirilerek eyh Safiyddinin yanna gmld. Bu byk Trk nderinin dncelerini yanstan Nasihatnamede yle der: Tanr birdir ve orta yoktur. Her iin nedeni ve yapan Odur. Ona varmak tarikat (yol) ile olur. Grnen, gtren, gren ve getiren Odur. Bu tarikat pirleri eker szldrler. O pirlerde gerek ve grnt birdir. Bu dnya Tanrnn denizi yannda bir damladr. Ancak bu damla denizden ayr deildir. O geree ak ile varlr. Ak bulmak iinsalavat verilmelidir. Muhammedin Mirac, orada Aliyi grmesi gerektir. Ancak bu bir srdr her yerde sylenmez. Yol isteklisi bunlar ve on iki mam bilmelidir. Dnyada Mehdinin kmas yaknlamtr. Onun iin geree ermeliyiz. Bu da Piri bulmakla olur. Piri bulan Hakk bulur. yle ise her ey, yedi tamu, sekiz cennet hep insandadr. Bu insana kin tutulmaz

332

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

r rem in A k Kanu ni

Sleyman, Yavuz Trabzonda vali iken, 1494 ylnda doduunda, dedesi II. Beyazt, stanbuldaKekl adl nl kitabn yazar ve bilim adam olan Tokatl Mevlna Ltfiyi, Cihangirdeki evinin damndan yldzlarn hareketini inceledii iin, ilhat ve zndklkla sulayp 24 Aralk 1994 gn idam ettirmiti.467 Sar lakabyla nl olup, asl ad Ltfullah olan Molla Ltfiden, Fatih birgn kitap istemi Ltfi, yksekteki kitab almak iin bir taa basarak uzannca Fatih: Ne yapyorsun? O ta sa peygamberin zerinde doduu tatr demiti. Daha sonra ise Molla Ltfi, tozlu bir bezi padiahn dizleri zerine koymu, bunun zerine padiah: Bu ne hal? diye sorunca Ltfi de: Padiahm, ne bihuzur olursunuz, bu sa aleyhiselamn beiinin rtsdr diye cevaplarak latife yapmt. II.Beyaztn dneminde Fatih medresesinde grev yapan Ltfi, kendisini kskanan brahim Hatipzade tarafndan dinsizlikle sulanm, mahkeme edilerek 200 tann bazlarnn onun dinsizlikle sulanmasna kar ifadeler vermesine karn, lmne fetva verilerek Sultanahmet Meydannda idam edilmiti.468 Sleyman, 1520 ylnda Yavuzun lmyle Osmanl tahtna oturdu. Tahta getii dnemde, lkesinde ekonomik sorunlarla karlat iin, Yavuz dneminde tccarlarn Acem diyarna gitmelerine konulan yasa kaldrd. Ayrca, para darl sorununa zm bulmak iin yeniden arazi yazm uygulamasn balatt. Bu ekilde, hazinesini doldurmay dnyordu. Tmarl sipahiler ile iftilerin zararna neden olan bu uygulama ile onlarn deyecekleri vergi denemeyecek dzeye katlamt. Sipahilerin ellerinde bulunan yerler geri alnmakla birlikte, vilayet kaytlarn tutanlar tarla dnmlerini de olandan fazla gstermek suretiyle daha fazla vergi tahsilat yapyorlard. Ortaya kan yeni koullar da yeni honutsuzluklar ve yeni isyanlar tetiklemeye balad. Belgrad, daha nce kinci Murat tarafndan 1441 ylnda ve Fatih Sultan Mehmed tarafndan 13 Haziran 1459'da kuatlmt. Sleyman, Macar Kral II.Lajos'a gnderdii eliye kt muamele yaplmasn gereke gstererek sefer a lmasna karar verdi. Rumeli Beylerbeyi Ahmed Paay, Sabach zaptna, Semendire Beyi Hsrevi de Belgrad'n kuatmasna gnderdi. Kendisi de 18 Mays 1521 gn stanbul'dan hareket ederken, Karadeniz-Tuna yoluyla da, bir donanma sevk etmiti. Sleyman, ordusu ile Belgrad yaknlarna ulap Zemun yaknlarnda yksek bir yere otan kurarak, kuatma emrini verdi. Gnlerce sren iddetli ateten ve arpmadan sonra 29 Austos 1521 gn Belgrad alnd. Belgrad'n dmesi ile, etrafndaki btn kale ve kasabalar teslim olup, Osmanl Devletine katldlar. Sleyman, 1521 ylnda am valisi Canberdi Gazalinin kard isyan bastrd. Canberdi Gazali, Yavuz tarafndan valilie atanm, onun lmnn ardndan baszlk ilan ederek Lbnanda Araplar ve Drzleri ayaklandrp Beyrutu ele geirmiti. Ferhat Paa
467 Turan erafettin Trk Kltr Tarihi Sf:167 Bilgi Yaynevi 2002 Ankara 468 Advar, Abdlhak Adnan Osmanl Trklerinde lim Sf:60 Remzi Kitabevi 1982 stanbul

333

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

komutasndaki ordu Canberdi Gazaliyi ldrerek isyan bastrd. Kanuni daha sonra Ferhat Paann : ahsuvarolu Ali Beyin reaya olan zulm haddi amtr, isyan zeredir eklindeki telkinleriyle, onun ve evlatlarnn katledilmesi ve ocann sndrlmesi iin Ferhat Paay grevlendirdi. ddiaya gre, ahsuvarolu Ali Bey hakknda yaplan ikayetleri tetkik iin gidenleri ldrtmt. Ferhat Paa gya ran Seferine serdar tayin edilmi, maiyetine de ahsuvarolu Ali Bey verilmiti. ahsuvarolu Ali Bey ve oullar Tokat, Artukovadaki karargaha geldiklerinde kurulan tuzak ile ldrld. 469 Bu katliamn ardndan Dulkadiroullarna ait tmarlar, devlet hazinesine alnd. Rodos Adas, ilk olarak 672 ylnda Emevler zamannda, Bizansllardan alnm, 680 ylnda tekrar Bizansllara gemiti. Akkadan srlen Hospitalier valyeleri, 1291 ylnda buraya yerleerek Anadolu ve Msra ynelik Hal seferlerinde aday s olarak kullandlar. Adann alnmas iin 1480 ylnda Fatih zamannda sefer yaplm ancak alnamamt. Cem Sultann, Rodos valyelerinin eline dmesiyle blgede etkinleen valyeler, deniz yolu zerinde oluturduklar tehlike nedeniyle nem kazanm, Yavuzun Msr almasyla Rodosun nemi daha da artmt. Kanun, Belgrad fethettikten sonra, Avrupallarn kendi iileriyle uramalarndan da yararlanarak, Rodosu fethetmeye karar verdi. 4 Haziran 1522 gn stanbuldan donanmayla harekete geen Mustafa Paa, 24 Haz iranda Rodosa gnderildi. Kanun ise, stanbuldan kara yoluyla harekete geip, Ktahya yoluyla Marmarise, oradan da gemilerle 28 Temmuz gn Rodosa kt. Bu srada leki Adas da Kara Mahmud Reis tarafndan alnm, daha sonra Rodosun kuzeybatsnda bulunan ncirli Adas teslim olmutu. Rodoslular, 20 Aralk 1522 gn kaleyi teslim ettiler. Rodos Kalesiyle beraber Oniki Adalarnn tamam ve valyelere ait olan Bodrum da Osmanl Devleti snrlarna katld. Kanuni 2 Ocak Cuma gn adadan ayrlarak Marmarise geti. 1523 ylnda Msr valiliine atanan Ahmet Paa (Hain Ahmet), isyan edince isyan bastrlarak, Ahmet Paann kesilmi ba Sleymana gnderildi.1525 ylnda stanbulda kan yenieri isyannda, Ayas Paa ve Defterdar Aldlselamn evi ile Yahudi mahallesi yamaland. Kanuni, Edirneden stanbula geldiinde, yenieriler padiaha hakaret ederek onu sarayn kapsna kadar kovaladlar. Atndan den Kanuni bana yaan ok ve ta yamurundan sonra yay ile yenieriyi ldrd ve yardmna yetienler sayesinde kurtuldu. Elinde klcyla yenieri klasna kadar gelip onlara bir nutuk attktan sonra askerleri balad. Sultan Sleyman bu olaydan sorumlu tuttuu yenieri aas Mustafa Aa, reislkttab Haydar Efendi ve kethda Kobran Bali Mustafa Paay ldrtt. Ayn yl, halka yapt zulm yapt gerekesiyle ikinci veziri olan Ferhad Paay katlettirdi. Osmanl ordusu Moha Meydan Savanda byk bir zafer kazanrken, Anadoluda kan gvdeyi gtryordu. Bozok Sancandan ekinliine iki yz ake fazla vergi yazlan Sklen Oyma beyi Musa (Sklen Koca Dede) verginin haksz olduunu ve indirim yaplmasn isteyerek bavuruda bulunmutu. Sklen Koca Dedenin istei kabul edilmedii gibi Dedenin * hi bak vurmad sakal ve by kesilerek hakaret ve ikence edildikten sonra makamdan kovuldu. Bu olay iine sindiremeyen ve bir baskn dzenleyen Musa,
469 Mneccimba Tarihi Cilt; II Sf: 512 * Alevi dedesi- Sakal kesme cezas Kad Muslhiddinin arazi vergilerinin artrlmasna itiraz eden Trkmen ileri gelenlerine veriliyordu ve isynn en nemli nedenlerinden biriydi

334

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Kad Muslihiddin ile Bozok mirlivas Hersekzade Mustafa Beyi ldrd. Yeilrmak blgesi ve Sivasta balayan olaylar ukurovaya yaylmaya balad. 470 Sklen Koca (Sln Kadri Hoca Baba471) ve Baba Znnunun 1525 ylnda balatt bu olayn bastrlmas iin Karaman Beylerbeyi Hrrem Paa grevlendirildi. Kayseri yaknlarndaki Kurunluda Baba Znnun ile Hrrem Paann askerleri karlatnda Hrrem Paa ldrlerek, ordusu datld. Baba Znnun ise, Artova ve Kazova taraflarna ekildiler. syan iyice kuvvetlenince, Malatya emiri skender Paa isyanclarn zerine gnderildiyse de, onun ordusu da datld. Sivas Beylerbeyi Hseyin Paa, daha gl bir ordu ile Baba Znnun zerine giderek, Hykl denilen yerde yaplan iddetli savan ardndan Baba Znnunu ldrd. Sava srasnda Hseyin Paada ar yaral olarak Sivasa kam ve orada lmt. Diyarbakr valisi Hsrev Paa, Krtlerden oluturduu askerlerle Baba Znnunun taraftarlarn katletti. Bu konuda Peevi brahim Efendi unlar yazyor: Bununla beraber kaabilen imanszlar toplanp gece yars Hseyin Paa ve Piri Bey zerine hnla saldrdlar ve onlar datp perian ettiler. Hseyin Paa yaral olarak Sivasa geldii zaman ld. Bu srada Diyarbakr beylerbeyi Hsrev Paa, ahin gibi zafer kanatlarn ap yetiti ve Rstem yaratll Krt yiitleri yle bir savaa tututu ki, buna gkteki melaikeler taktirle alk tuttular. 472 syann lideri olan Baba Znnuna ait trbe bugn orumun Mecitz ilesinde bulunmaktadr. 473 1526 ylnda Yozgat civarlarnda arazi yazmnda meydana gelen hakszlklara kar Atmaca Ayaklanmas balad. Bu ayaklanma kanl bir ekilde bastrld. Baba Znnun Ayaklanmasnn etkisiyle ukurovada Ceyhan civarnda (Berendi), Adana grubunun banda Tonuz Olan, Tarsus kolunun banda ise Yenice Bey olmak zere Salurlulara bal bir topluluk olan Ula Boyu beyi Bece ayaklandlar. Adanadaki Ramazanoullarndan Piri Bey, Konur Kuyu denilen yerde Tonuz Olan ldrdkten sonra, Bece Beyi de yakalayp ldrerek isyan bastrd. Daha sonra, Osmanllar tarafndan Rafizi olduu ve Tanrnn birliini inkar ettii ne srlen, Kara sal Boyundan Veli Halife ayakland. Solak-zde onun Adana livasna bal Kayal kavminden olduunu yazyor.474 Ayaklananlar Tarsus zerine yrdler. Veli Halife, ran ahnn halifesi nvann tayordu. Veli Halife, Kara sal ve Kusunlu kazalarn yamaladktan sonra Tarsus Beyini de yendiyse de, daha sonra kendisi de Piri Bey tarafndan ldrld. Yeni bir ayaklanmann balad Bozokta Dulkadirolu Zunnn Beyin olu kendi obas ile iekli, Akakoyunlu, Mesutlu ve dier oymaklarn bana gemi, rana gidiyorlard. Kendilerini engellemek isteyen Rum Beylerbeyi Yakup Paay yenerek, yollarna devam ediyorlard ki, Diyarbakr Beylerbeyi Hsrev Paa, Pasin Ovasnda yollarn kesti. Meydana gelen kanl arpmalarn ardndan binlerce kii lm, ancak Zunnnolu kamay baarmt.

470 Peevi brahim Efendi- PeeviTarihi I Sf:122 Kltr Bakanl 1999 471 Ord. Prof Dr Uzunarl smail Hakk Osmanl Tarihi CiltII. Sf:347 TTK 1983 472 Peevi brahim Efendi- PeeviTarihi I Sf:124 Kltr Bakanl 1999 473 Abdizade Hseyin Hsameddin Amasya Tarihi Cilt:1 Sf: 320 Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar 1986 474 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:II Sf: 153 Kltr Bakanl 1989

335

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Baba Zunnnun lmnden sonra taraftarlar mcedeleye devam ediyorlard. ah Kalender Ankara Krehir yresinde ayaklanarak Tokat ynnde ilerlemeye baladlar. Bu ayaklanma, Peevi brahim Efendi tarafndan yle anlatlmaktadr: Kalender, Hac Bekta- Velinin torunlarndandr, yani Hac Bekta- Velinin Kadnck Anadan burnu kan damlasyla doma z olu olan Habib Efendinin soyundan gelmedir. Onlarn inanlarna gre Kalenderin babas skender, skenderin babas Balm Sultan, bunun babas Resul elebi bunun da babas Habib Efendidir. Balm Sultan yksek Kermete erimi bir kii idi. Rahmetli Ali Efendi Tarihinde gvenilir kaynaklara dayanarak yle yazmaktadr: ah smail ortaya kp, Mehmet Hann olu Sultan Beyazt zamannda Anadoluya gelerek Hac Bekta- Velinin mbarek mezar yaknnda konaklar. Bu srada Hac Bekta dne girer ona der ki, Olan gerisin geriye git, yoksa seni fena ederim. Bunun zerine ah smail geri dnp Azerbaycana gitmitir. Ad geen Kalender ah o kadar g kazand, o kadar kalabalk bir topluluun ba oldu ki, bylesi imdiye dek hi bir asiye nasip olmu deildi. Ik ve Abdal diye anlan ne kadar inanc ve eylemi bozuk kimseler var idiyse yanna toplanp yirmi otuz bin kadar ekyadan oluan byk bir ete meydana geldi. ster istemez bunlarn yakalanmalar iin sadrazam ve bakomutan brahim Paa grevlendirildi. brahim Paa bin yenieri ve iki bin sipahi ile skdar yakasna geti ve dman zerine yola koyuldu. Aksaray sancana varnca Anadolu Beylerbeyi Behram Paa ve Karaman Beylerbeyi Mahmut Paa, eyaletlerindeki tmar ve zeamet sahipleri ve komutanlarla ekya zerine gnderildiler. Bunlar Cincife denilen yerde ekya ile karlatlar. Fakat arpmada ekya stn geldi ve slam askeri yenildi. Hatta yukarda ad geen Karaman Beylerbeyi Mahmut Paa, Alaiye Beyi Sinan Bey, Amasya Beyi Koi Bey, Birecik Beyi Mustafa Bey, Anadolu Tmar Defterdar Nuh ve Karaman Defter Kethdas eyh Mehmet ehit denler arasnda idiler. Bakomutan bu korkun haberi duyunca hi vakit kaybetmeden, geceyi gndze katarak hzla dman zerine yrd. Elbistan dolaylarna varnca tamamlayc bilgiler de alnd. Bu srada Karaman Beylerbeyliine Koca brahim Paa olu sa Bey atand ve teki bo orunlar da hakk olanlara verildi. Bakomutan ayrca imdiye kadar hibir serdarn aklna gelmemi olan ok yerinde bir karar daha verdi. nceki atmada bozguna urayan askerden tek bir erin bile ordusuna katlmasn yasaklad. ayet gelen olursa onu yakalayp divan nne karana dllerle rtbe ve denek artrm vaadinde bulundu. Yakalanp getirilenlerin de yenilgi zerine konuurlarsa asker arasnda bir karkla yol amasn diye, idam olunmalarn emretti. Beylerbeylerinin kalabalk askerlerden yararlanmay bir yana brakarak, sadece kapkulu birlikleri ile yetindi. Bundan baka yine ok yerinde bir tedbir daha ald. Zlkadir takmnn boy beyleri diye anlan nl kiilerin gnln kazand ve onlarn kendi soylarndan olan Trkmen ekyasn tekilerden ayrmaya almalarn salad. Bu uurda hi fedakarlktan kanmad ve ne isterlerse hepsini yerine getireceine sz verdi. Gerekten de Trkmenler arasnda birok ksknlkler vard. nk Trkmen vilayeti Osmanl padiah tarafndan fethedildii zaman ok kimselerin tmar ellerinden alnm ve bunlar padiah haslarna eklenmiti. ounun sapk inanl Kalenderin ekiyalarna katlmalar bu yzden olmutu. bilir paa, onur kaftanlar ve daha bir ok balarla boy beylerinin yzn gldrnce bunlar, Zlkadir Trkmenlerini Kalenderin kuvvetlerinden ayrmay zerlerine aldlar. Gerekten de dediklerinden de daha ok sayda Zlkadirlinin Kalendere hizmetten yz evirmelerini saladlar. Bu hal, hayrszlar derneinin zlmesine etken oldu. Birok 336

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

blkleri geceleyin ekip gittiler ve serseri Kalenderin elinde ancak birka hayrsz ekya kald. Ald haberlerden durumun gerekten byle olduu fikrine varan Paa, saray angirlerinden Bilal Mehmet Aa, ve Deli Pervane adyla tannan iki akll ekya avcsn seti ve bunlar beyz kadar sekin yiit ile dman zerine yollad. Tanrnn yardmyla bu kuvvet, mbarek Ramazann yirmi ikisine rastlayan Cuma gn Basaz denilen yaylakta dmana baskn yapt ve ekyay perian etti. Kalenderin ba kesildi ve Zlkadir Bey oullarndan Veli Dndarn kellesi ile beraber terkilere asld. Tm silah ve eyalar alnd. Tersine dnm sancaklar da stanbula gnderildi. Baarsnn karl olmak zere serdar, altn ilemeli kl, onur kaftan, mcevher ve daha birok armaanlarla dllendirildi. 475 Peevi brahim Efendinin de belirttii gibi Kalender elebi, Hac Bekt Velnin soyundand. Peevi, Kalender elebinin kardei Balm Sultann yksek kermete erimi bir kii olduunu belirtmesine karn hayrsz, sapk inanl ve ekya olarak niteledii Kalenderin, mritleri Ankara, Amasya, Tokat, orum, Krehir, Kayseri Mara ve Elbistan Alevileri, Osmanlnn zulmne kar ayakland. Bu ayaklanma Hac Bekta Derghna bal tm Aleviler tarafndan fikren yada fiilen desteklendi. Anadoluda halk arasnda Kalender elebinin ah Tahmasba gidecei yaylmt. Trkmenler, onun yoluna ba koymulard ama ilerinde baz tedirginlikler de yayorlard. Bu tedirginliklerden birisi isyan destekler grlen Dulkadiroullarnn tavr idi. Bunlar eitli dnemlerde kendi karlar iin savunduklar dncelerden kolaylkla vazgeip, kar saflara gemilerdi. Bu nedenle Trkmenlerin bir ksm onlara gvenmiyordu. Dier yandan halk arasnda yaylan dedikodu Kalender elebinin ah Tahmasba gidecei ynndeydi. Bu nedenle Trkmenler yurtlarn terk etmek istemiyorlard. Bu tedirginlii Kalender elebinin yakn evresinden dnemin ozan Koyun Abdal, iinde yaad iin, Kalender elebinin isyan hazrlklarna kar onu korumak istiyor ve uyaryordu. Seni aha gider derler Gel gitme gzel Kalender Anan atan yzn suyun Gel gitme gzel Kalender Sen Hac Bekta olusun u aleme dopdolusun Sen de bir erin olusun Gel gitme gzel Kalender . Koyun Abdal* durmu alar Kurulmaz oldu otalar Dikildi sayvanlar tular Gel gitme gzel Kalender Ayaklanmay bastrmak zere, fakir bir talyan balksnn olu iken Osmanlda vezirlie ykselen ve Kanuninin kzkardei ile evlenm olan veziri azam brahim Paa grevlendirilniti. Ayaklanmaclar Kazova civarlarndayken, Behram Paa mdahele etti. Behram Paa bozguna urad ise de, daha sonra Karaman Beylerbeyi ile birleip tekrar sald475 Peevi Tarihi I. Cilt Sf:125-126-127 Kltr Bakanl Yaynlar 1999-Ankara * Koyun Abdal, Kayseri Bnyan Akkla kynde yatmaktadr

337

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

rya geti. Tokat Cincife denilen yerde yaplan sava da isyanclar kazand. Kalender elebi, ran yolunun Hsrev Paa tarafndan kesildiini renince Sarz tarafna yneldi. brahim Paa, isyann byk boyuta ulamasnn ardndaki nedenleri aratrarak isyana katlanlarn nemli bir ksmnn dirlikleri kesilen Dulkadirli sipahilerden olutuunu grp, onlarla gizli ilikiler kurup, onlarn kesilen dirliklerinin geri verilecei vaadinde bulunarak, Kalender elebiye ihanet etmelerini salad. Solak-zdeye gre: Dulkadirli taifesine ve boy beylerine yaknlk kesbeden Baatl ve Karacal beylerine gizlice baz gvenilir ademler ile haberler gnderdiler ve gnl aydnlk veziri azam brahim Paann lisanndan nice inam ve ihsan iaret eden vaadler umduklarndan ziyade riayetler olunmasn taaht ve istimaletler ettiler. Nihayet bu taifeye, te taraftan yz evirmek ve isyanlara piman olarak, birka gn iinde perianlk verdiler. Derbeder Kalender ancak kendisine havadar olan bir nice uygunsuz ve ie yaramaz, bir blk mfsid ve itibarsz ekiyalar ile yalnz kald.476 Kalender elebinin etrafnda bulunanlarn ou dalm, be yz civarnda adam kalmt. hanete ortak olmayan Dulkadirlilerden Veli Dndar ve Kalender elebi ldrld. ah Kalenderin isyan ile ilgili olarak Mneccim Ba Ahmet Dede unlar yazmaktadr. Hac Bekt Vel soyundan Kalender adnda biri kp, saltanat iddiasnda bulunup nevbet aldrd. Etrafna Kalenderlerden, Anadolu mlhitlerinden ve Trkmen mfsitlerinden byk bir kalabalk toplad. Memlekette fesat karmaya balad. Vardarn yaknlarnda bulunan Sleyman Hana, Anadolunun isyanlar neticesinde kart arz edilince 1526 Muharreminde nce hemen Anadolu beylerbeyi Behram Paay, stanbula vardktan sonra da vezir-i azam brahim Paay, Anadoluya gnderdiler. brahim Paa, Aksaray civarlarna varnca ekya Kzlba diyarna firar eyler diye endieye dp Anadolu beylerbeyi Behram Paa ile Karaman beylerbeyi Mahmut Paay takibe gnderdiler. Bunlar Snma denilen mevkide, Ramazan aynn sekizinde ekya ile karlatlar. iddetli bir sava oldu. Kalenderin adamlar Mahmut Paay, Alaiye emiri Sinan Beyi, Amasya emiri Kou Beyi Birecik emiri Mustafa Beyi ve bir ok kumandan ehid ettiler. Osmanl askeri dald. Bu hadiseden sonra Kalenderin hreti her tarafa yayld. Dulkadiroullarnn ou onun tarafna getiler. nk, Ferhat Paa, ahsuvarolu Ali Beyi ldrp, ocan da sndrnce, Sultana Dulkadiroullarndan tmarn kaldrlmasn ve btn tmarlarn hazine-i hmayuna devrini arz etmiti. Sleyman Handa bu eyaleti mir* mukataata ilave etmilerdi. Bu yzden tmarlar ellerinden alnan Dulkadiroullar intikam almak iin frsat kolluyorlard. Kalender isyan edince ona katldlar. Kalenderin etrafnda toplananlarn says gn getike artt. Bir ara otuz bini buldu. brahim Paa, Elbistana doru yrd. Yannda sadece on bin asker vard. Bu yzden ekiyaya hcum etmeyip, yannda bulunan tecrbeli kiilerle ne yaplmas gerektiini mavere etti. Bunlar Dulkadiroullarnn tmarlarn geri verip onlar kendi taraflarna ekmenin uygun olacan bildirdiler. Hakikaten, brahim Paa tmarlarn geri verileceini bildirince Dulkadiroullarna mensup olan askerlerin hepsi kendi tarafna geti. Kalenderin yannda drt bin Kalender kald.

476 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:II Sf: 156 Kltr Bakanl 1989 * Arazilerin tamam devletin mal sayld.

338

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

brahim Paa, Kalenderin zerine angir-i hassa Bilal Mehmedle Divane Pervaneyi, yanlarna birka bin asker katp gnderdi. Bunlar varp Ramazann ikisinde Basaz denilen bir yaylakta bastlar. Yaplan savata Kalender ldrld ve ba kesildi. Adamlarndan da pek az kurtulabildi. brahim Paa bu hizmetine karlk Bilal Mehmedi kapuclar kethdalna, Divane Pervaneyi de yevmi yz ake ile mtefferikala tayin eyledi. 477 Kaynaklarn verdii bilgilerden de anlalaca gibi, Osmanlnn topraklarn hkmsz sayd iftiler ve hazineye kaydedilmi olan Dulkadirli topraklarnn tmarsz kalan sipahileri Kalender elebi saflarna katlarak, Osmanl ordusunu darmadan etmilerdi. Buna karn, brahim Paa, izledii kurnazca siyasetle Dulkadirlileri ihanete ikna edip, onlarn tmarlarnn geri vererek yenilgiyi zafere dntrmt. Kalender elebi, vergi art yznden ayaklanm iftiler ve mritleriyle Osmanlya kar direnie devam etmiler ve bunun bedelini canlaryla demilerdi. Osmanl saray dnya hkimiyetini pekitirirken kendi lkesinde yaanan honutsuzluklar grmezlikten geliyor. Saray evresini abluka altnda tutan Krt-Snni ittifakyla dzen kart herkesi mlhid, zndk ve rafzi olarak sulayarak, sindirmeye alyordu. Trkler, Rumeli'ye getikten sonra Macarlar, Katolik dnyasnn ncs ol arak, Trklerin karsna kmlar, fakat her seferinde yenilmilerdi. zellikle, iki defa kuatld halde alnamayan Belgrad'n ele geirilmesi, Macarlara byk bir darbe olmu, fakat Macar krallnn gcn krmamt. Almanya mparatoru Karl V ile Fransa Kral I Franois arasndaki savata I Franois, Pavia'da yenilmi V.Karla esir dmt. Franois'nn annesi Louise de Savoie, Chancelier Dupart'n etkisiyle, stanbul'a eli gndererek Kanun'den, olunun kurtarlmas iin yardm istedi. Kanun, 23 Nisan 1526 tarihinde Rumeli beylerinin kuvvetlerini yanna alarak sefer dzenledi. Macar ordusu ile Osmanl ordusu, Moha Ovasnda 29 Austos'ta karlatlar ve Macar ordusu dalarak, II Lajos ve kaan askerler Karasu bataklnda bouldu. Osmanl ordusu, Budin zerine yrd. Bata Kralie Maria olmak zere soylular, devlet adamlar ve halk kat iin, ehirde yalnzca Yahudiler kalmt. Yahudilerin bakan Salamon'un banda bulunduu bir heyet, Foeldward kasabasnda, Budin Kalesinin anahtarlarn Kanun Sleymana teslim etti. Macar taht, Macar asilzdeleri tarafndan kral seilen Yano Zapolya'ya brakld. 1527 yl balarnda stanbulda ortaya kan Kabz, mlhidlik sulamasyla yakalanmt. Dnemin ulemas arasnda yeralan Cabizi Agem (Kabz) adndaki Trk, ncil ve Kuran arasnda kyaslamalar yaparak Hristiyan dininin slmiyetten stn olduunu iddia ediyordu. 478 Savunduu fikirler, Muhyiddin elebi ve Kadri elebi tarafndan rtlmeye allp, eyhlislam ve dier ileri gelenler Kabz fikirlerinden dndrmek istedilerse de, o fikirlerini savunmaya devam etti. stanbul kads Sadi elebi onun katline ferman vererek, divan huzurunda boynu vuruldu. 479 Bu olayla ilgili olarak Solak-zde unlar yazyor: ark tarafndan gelerek, Rm ikliminde ilimler tahsil edip,erbb- rsm tarikine girdikten sonra, sapklk vadisine derek lm dolu bir yola azimet eyleyen Kabz adl sonu berbad bir ahs, er-i erfden saparak meyhane gencinde fsk u ficur ile itikf eyledi. Her rast geldiinde, kendi ksa akl zere baz hadis-i erifler ve Kurandan ayetler okuyarak,
477 Mneccimba Tarihi Cilt; II Sf: 528 478 Historia De IEmpire Ottoman- Osmanl mparatorluu Tarihi- Sf: 310 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul 479 Mneccimba Tarihi Cilt; II Sf: 529

339

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

iddiasn isbat eklinde gsterip, hazreti sa Aleyhisselam son peygamber ve resllerin mebusu ve seni sade aleme rahmet olarak gndermiizdir. Kuran, XXI, 107 olan Muhammed Mustafa (S.A.V) hazretlerinden tafsil edip, o dinsiz bat zannnca, deliller ve brhanlar beyan etmekle, halkn iinden saf ve cahiller dinsiz reziller fesat dolu manasz szlere inanp, dalaletlerine sebep olduu, ehir iinde hret bulmutu: zamann ulemasndan, eriat, mtedeyyin salik ve takva ile hret bulanlarn tamam, dini mbin gayreti ile gnllerinin sevdasnda oturmu olmakla, bu vaziyete tahamml edemeyip, zikri geen dinsizin al yakasn alp, eke eke adalet divanna doru srdler.480 Kabzn ldrlmesinin ardndan Kanuni, sann retisinin Muhammedinkine kar stn olduunu savunanlara idam cezas verilmesi iin, bir ferman kard. 481 1528 ylnda Halepte mal mfettilii yapan Kara Kad, rvet almas ve grevi ktye kullanmas nedeniyle byk bir mal varl edinmiti. Yaplan zulm nedeniyle halk 5 Nisan 1528 tarihinde isyan edip Kara Kad ve adamlarn ldrd. 482 Bu olaya ilikin Solak-zde, bu olaya karanlarn, 483 Kantemir ise, sulu susuz ayrm yaplmakszn olaya katlan taraflarn tamamnn, kltan geirildiini belirterek kent halknn da Rodosa srgn edildiini yazmaktadr. 484 zeroullarndan Seydi, 1529 ylnda skenderun, Payas, Drtyol civarlarnda bana krmz bir ta giyerek blgedeki zeamet sahiplerinden Yusuf ile Hseyini ldrp mallarn yamalayarak, Ahmet Beyi ldrdler. Be bin civarndaki taraftar ile Berendi ve Ayas kasabalar ile Zlkadir Elinin Kars kasabasn da yamaladlar. Bu srada kendilerine, nciryemez ile taraftarlar da katlnca, Sis Kasabasn ve blgedeki kaleyi de almak iin harekete getiler. Bu isyan, Ramazanoullarndan Piri Beyin ok uzun ura sonucu isyanclarn bir ksm ldrlerek nemli bir blmde dalara katktan sonra bastrld. 485 Sis Dalarna kaan Seyyid Bey, uzun bir takipten sonra yakalanarak stanbula gnderildi. Bir sre halka tehir edildikten sonra aslarak ldrld486 1526 ylnda Macar Kral Lajos II'nin, Moha'ta lmesinden sonra baz Macar beyleri, Osmanllarn da destekledii Erdel Voyvodas * Janos Zapolya'y kral setiler ve Osmanl ordusu Macaristan'dan ekildi. Fakat, Janos'a rakip olan Macar beyleri arasnda mcadele balad. Alman mparatoru V.Karln (arlken) kardei Ferdinand' kral setiler. Osmanl ordusunun Macaristan'dan geri dnmesinden sonra Ferdinand, Budin stne yryerek kaleyi ele geirdi, yenilgiye urayan Janos, ka arak kaynbabas olan Leh kralna snd. Ferdinand, Kanun Sultan Sleyman'a bavurarak Belgrad, Sirem (Srem) ve Bosna'nn bir ksmn iine almak zere Macaristan'n baz blgelerinin, vergi vermek artyla kendisine braklmas teklif etmiti. Kanun bu teklifi kabul etmeyerek, Budin'in, Janos'a geri verilmesini istedi. Ferdinand, bu talebi yerine getirmeyince

480 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:II Sf: 158 Kltr Bakanl 1989 481 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:224 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005 482 Peevi Tarihi I. Cilt Sf:128 Kltr Bakanl Yaynlar 1999-Ankara 483 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:II Sf: 161 Kltr Bakanl 1989 484 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:225 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005 485 Peevi Tarihi I. Cilt Sf:130-131 Kltr Bakanl Yaynlar 1999-Ankara 486 Mneccimba Tarihi Cilt; II Sf: 528 * Slav szc olup, ordu komutan anlamna gelmektedir.Lehliler bu ad, eyalet valilerine verirken, Trkler ise, kendilerine vergi veren Bodn, Eflk ve Erdel beyleri iin kullanrlar

340

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Osmanl ordusu, 10 Mays 1529'da stanbul'dan hareket ederek Moha Kalesini 5 Eyll'de alp, 12 Eyll'de, Kral Janos'u tekrar tahta geirdi. 26 Eyll'de Viyana'y kuatan Osmanl ordusu sonu alnamaynca, 15 Ekim'de, kuatmay kaldrmak zorunda kald. Budin'e gelen Osmanl ordusu Kral Janos tarafndan karland. Buradan da Tuna zerine kurulan bir kpryle Pete'ye geildikten sonra 29 Ekim'de stanbul'a dn balad. lk nceleri Osmanl Devletinin emrinde olmayan Barbaros Hayreddin Paa ve arkadalarna Yavuz Sultan Selim, zamannda yardm edilmiti. Bu denizciler, spanyollarn zulmne urayan yetmi bin Endlsly Kuzey Afrika sahiline kararak byk bir zafer kazanmlard. Kanuni, 1533ylnda Barbaros ( Kzl sakal) Hayreddin Paay stanbula davet ederek Cezayir beylerbeyliine tayin etti. Bu srada, Almanya mparatorluu, spanya Krall, Papalk ve Venedik hkmetleri, Akdenizden atmak iin, Osmanl Devletine kar ittifak kurdular. Bunun zerine Kanun, 1537-38 knda yeni bir donanma hazrlayarak ira, Patnos, Naksos vs. adalarn ald. Girit Adas kalelerini zorlayp epey ganimet alan, Midilli bir Rum dnmenin olu olan Barbaros Hayreddin Paaya kar Hal donanmas komutan Cenevizli amiral Andrea Doria, Mora Yarmadas kysndaki Prevezede kaleyi kuatt. Hal donanmas, byk bir bozguna uratlarak kazanlan Preveze Zaferinden sonra Akdeniz, Trk gl haline geldi. Budinin alnmasndan sonra 1529 ylnda Viyanay kuatmak zere Avrupaya hareket eden Osmanl kuvvetleri, yollar zerindeki Estergon Kalesini teslim aldlarsa da, 1531 ylnda Estergon Kalesi tekrar Osmanllarn elinden km, 29 Temmuzda Estergon Kalesi kuatlarak 10 Austos 1543 ylnda alnp, kaledeki byk kilise camiye evrilmiti. Daha sonra Estergon, sancakbeylii hline getirilip, Budin beylerbeyliine baland. Avrupaya dzenledii seferlerin ardndan Safeviler zerine dzenledii seferden umduunu bulamayan Kanuni: Vezir-i Azam Rstem Paann srekli ikayetleri sonucu. 1553 ylnda byk olu ehzde Mustafay tahtnda gz olduu gerekesiyle ldrtt. Bu olaydan nce, Roxelana (Hrrem Sultan)da, Kanuninin lmnden sonra Osmanl tahtnn kendi oullarndan birine kalmasn istedii iin ehzde Mustafay zehirletmek istemi, fakat baarl olamamt. Hrrem Sultannn Mustafay gzden drmek iin yapt birok entrikadan birisi de, ehzde Mustafann ran ahnn kzlarndan biriyle nianland iddiasyd. 487 Kanuni kocad iin kendisini tahttan indirmek istedii ne srlen olu Mustafaya ihtiyarlamadn gstermek iin Nahcvana sefer dzenlemiti. 1553 ylnda ran zerine bir sefere kan Kanuni, damad Rstem Paa ve Hrrem Sultann etkileri sonucu ehzade Mustafay ldrmeye karar vermi, ordu Aksaray civarlarndayken Konyada babas Kanuninin yanna giden, Kafkas asll Glbahar Hatundan olma ehzde Mustafa, babasnn elini pmek zere adra geldiinde, anszn dilsiz yedi cellatn saldrsna uram onlara kar direnirken, Zal Mahmut Aa tarafndan yay kiriiyle boularak ldrlmt. Hrrem Sultann olu olan Cihangir, grlt zerine oraya komu, Mustafay yerde can ekiirken grerek, zerine kapanp haykra haykra alamt. De Lamartine gre, acya dayanamayan Cihangir de orada lmt. 488
487 Historia De IEmpire Ottoman- Osmanl mparatorluu Tarihi- Sf: 358 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul 488 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 821 Tercman 1001 Eser

341

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ehzde Cihangirin lmyle ilgili farkl bir gr ise, onun da Kanuni tarafndan zehirletilerek ldrld eklindeydi. 489 Bir baka gre gre ise, Hrrem Sultann kk olu srt kambur olan Cihangir, ehzade Mustafann katledilmesi srasnda yaad okun etkisinden kurtulamayarak hastalanp, Halepte lmt. ehzade Mustafann ldrlmesinin ardndan Rstem Paa, Bursaya gizli bir emir gnderip, onun olunun da ldrlmesini salam, Mu stafann kk olu, kendisine Hnkarn emriyle ldreceklerini bildirildiinde o: Bu benim iin bir Tanr buyruudurdiyerek, ban uzatm ve boularak ldrlmt.490 ehzade Mustafann ldrlmesi zerine yenieriler, gsteriler yapmaya balam, ortalk iyice karmt. Kanuni olaylar yattrmak ve yenierileri sakinletirmek iin Rstem Paay cezalandrmak zorunda kald. Kanuninin ordusu Nahcivan civarndayken, Rumelide ortaya kan biri kendisinin ehzade Mustafa olduunu ileri srerek kuvet toplamaya balam, Konya civarlarnda kendisine benzeyen birisinin ldrldn ve kendisinin yaadn iddia ediyordu. 31Temmuz 1555 ylnda Osmanl kuvvetleri tarafndan yakalanarak idam edildi. Selanik taraflarnda ortaya kp, padiahln ilan etmi olan Mustafa, Konyada ldrld iddiasn yalanlayarak, etrafnda onbinlerce Trkmen toplamt. adrlar kurularak, yeni vezir ve beylerbeyinin atamalarn yapp, hkmet kurmutu. Balkanlardaki eyh Bedrettin mridleri de kendisini destekliyordu. Tm iizler, yoksul kyller ve btn evre halk Sultan Mustafann bayra altnda toplanmlard. Bir yandan blgedeki Osmanl vergi toplayclarnn ellerinde bulunan tm para ve mallara el koyarken, dier yandan blge zenginlerinin de byk bir desteini saladlar. Tmarl sipahilerden oluan Sultan Mustafann ordusunun zerine Beyazt komutasnda asker gnderildi. Sultan Mustafann ordusu, kltan geirildikten sonra, kendisi yakalanarak halka tehir edilip ldrld. Hrstiyan tarihilerine gre, Mustafay Beyazt ortaya karm, bu isyan bastrrken, babasnn lmnden sonras iin emrindeki kuvvetleri denemeyi amalamt. Yakalanan Mustafa ve etrafndakiler yaplan ikence sonucu bu gerei ifade ettikten sonra ldrlerek denize atlmlard. Olayn renilmesinin ardndan Hrrem Sultan, araya girerek Beyaztn babas tarafndan affedilmesini salamt. 491 Kanuninin oullarndan Beyazt ile Selim arasnda byk bir ekime bulunmaktayd. Kanuni oullarnn grev yapt blgeleri deitirerek Beyazt Amasyaya Selimi ise, Konya valiliine atad. Kanuninin lm srasnda hangi ehzde stanbula erken ularsa onun padiah olmas sz konusu olacandan, bu atama Selimi tutan bir yaklam gsteriyordu. Lala Mustafa Paa, sarayda Selim lehine entrikalar evirmeye balam, bu almalarn sonunda Beyazt asi duruma geldii iin, Selimin saltanat ihtimali ykselmeye balamt. 1558 ylnda Hrrem Sultann lmyle Beyazt, en byk desteini yitirmiti. Bu durumu fark eden Beyazt, yeni atand Amasyaya gitmeyip isyan etti. Beyaztn askerleri Sultan Mustafa syannda olduu gibi daha ok Trkmenlerin oluturduu iftini-ubuunu bozan renberlerden meydana gelmiti. Ordu, komutasndaki subaylar ise, tmarl sipahilerdendi. Saray evresi Selimin yannda yer alarak, Kanuniyi de Selim tarafn tutmas iin ikna etmilerdi. Selimin ordusu ise, Kanuninin nasihat zerine ou isiz ve i
489 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:520 Cumhuriyet Kit. Mart 2005 490 De Lamartine Alphonso Cihan Hkimiyeti-Trkiye Tarihi Cilt:3 Sf: 823 Tercman 1001 Eser 491 Historia De IEmpire Ottoman- Osmanl mparatorluu Tarihi- Sf: 360 Kar Yaynlar Nisan 2005 stanbul

342

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

bulduka alan gndelikilerden olumutu. Selim, bunlara kapu kulluu vaadinde bulundu. 492 30 Mays 1559 ylnda Konya Ovasnda karlaan iki karde, gn aarrken arpmaya balam, gn batmnda, meydan kan glne dnmesine ramen yeniememilerdi. kinci gn Beyaztn eitimsiz Trkmenlerden oluan ordusunun karsnda Selimin eitimli ordular stnl ele almt. Beyaztn ordusu hkmet tarafndan desteklenen Selimin ordusunu yenemiyordu. Kanuninin gnderdii Lala Mustafa Paann desteiyle Selim, Beyaztn ordusu datm, binlerce kii lmt. Beyaztn ordusundaki askerlerin byk ounluu isyanlarn dalara karak srdrdler ve Beyazt Amasyaya kamak zorunda kalmt. Amasyaya ekilen Beyazt, yeniden sava hazrlklarna baladysa da yaplan durum deerlendirmesinde, Selimin Amasya zerine sefer dzenleyecei dedikodular zerine yeni bir savatan galip kamayacaklarn dnp, ah Tahmasbn yanna gitme karar verdiler. Beyazt, 12.000 kiilik bir kuvvetle ve gzyalar iinde rana gitmek zorunda kalm, beylerbeyi Ayas Paa Erzurumda sayg ile kendisini karlayarak ihtiyalarn giderdikten sonra uurlamt. Selim, Beyazta yardm ettii gerekesiyle Ayas Paay ldrtt Beyaztn ah Tahmasba gitme karar vermesi, Anadoluda kendisini destekleyenleri ok zor duruma drd. ah Tahmasb, olaanst bir trenle Beyazt Kazvinde karlayarak ona sorgu takt. Mustafann lmnden sonra Osmanl tahtnn gl aday olarak Beyazt grlyordu. nk onu, Hrrem Sultan istiyordu. Selim ise, ok iki iiyo rdu. Bir gn iki alemi srasnda arkada kendisine: Kanuni ve Hrrem Sultan Beyazt, askerler ise Mustafay istiyor dediinde, Selim, buna karlk olarak: Sultan Mustafay en kuvvetlisi istesin Beyazt anas ve babas istesinBen Selim fakire de Mevla rabet eylesin Biz sefamz srelim, yar nlarn sahibi var demiti. Baz kaynaklar, Kanuninin eitli diplomatik yntemlerle Beyazt ah Tahmasbdan istediini yazarken, kimileri de, btn bu diplomasinin Selim tarafndan dzenlendiini belirtmektedirler. Gerek Beyaztn, gerekse Kanuninin yaynlanm olan beyitlerinden anlalaca zere, baba-oul arasnda yanl anlamadan kaynaklanan dmanln giderildii ve Kanuninin olunu affettii anlalmakta ise de, Beyazt ldrlmt. Saray entrikalar sonucu lme giden ehzade Beyazt, babasna yazd Manzm Taaruznamesinde ona yle seslenirken: Tutalm iki elin batan baa kanda ola, Bu masaldr sylenir kim, Kul gnah etse nola? Beyaztn suunu bala kyma bu kula B-gnahm, Hak bilir, devletli sultanm baba. Kanuni de oluna cevap vererek onu balayabileceini belirtiyordu. Tutalm iki elin batan baa kanda ola, nki istifar edersin, biz de af etsek nola? Beyaztm, suunu balarm gelsen yola, Bi-gnahm deme bri, tvbe kl cnm oul. 493
492 Akda, Prof. Dr. Mustafa Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas-Celali synlar- Sf:289

343

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bir gre gre, ran ile Beyaztn kendisine teslim edilmesi iin diyaloglarn srdren Selim, 1.200.000 altn karl Beyazt Kazvinde, ah Tahmasbdan teslim almt. Selim ise, daha ran snrlarn terk etmeden Beyazt ve Orhan, Abdullah, Mehmet ile Mahmut adlarndaki drt olunu bodurtarak ldrtt. Kanuni, bu uygulamay anlamaya aykr bulduu iin ah Tahmasba 1.200.000 altn yerine sadece 400 bin altn gnderdi ve Kars Kalesini de ah Tahmasba teslim etmedi. Beyaztn Amasyada brakt Osman adndaki olu da Bursaya getirildikten sonra anasnn kucandan alnarak boularak ldrld. Osmanl tahtnn tek varisi olan Sar veya Sarho lakapl Selim, Kanuninin lmnden sonra tahta geiinin 60.gnnde iki yasan kaldrmt. Osmanl lkesinde bu olaylar yaanrken Preveze yenilgisinin intikamn almak isteyen Avrupallar, Osmanllar Bat Akdenizden kovmak iin, Turgut Reis'i Cerbede sktrp imha ederek Tunus ve Trablusun, spanyann eline gemesini salamaya alyorlard. Yaplan saldrlarla Mehdiye Kalesi yklnca, Turgut Paann elinde Trablusla Tunusun arasnda bulunan Cerbe Kalesi kalmt. Cerbe Adas, her iki lkenin de kontrol kolayca salayan byk bir neme sahipti. Jan Andrea Doria kumandasnda Hal donanmasna kar, Piyle Paa kumandasndaki Osmanl donanmas karlatlar ve Cerbe Adas Osmanl kuvvetleri tarafndan, 14 Mays 1560 sabah alnarak kaledeki spanyol General Alvaro esir edildi. Bu dnemde, Sivas valisi Hdr (Hzr Paa) ile Kara Kad ve Sar Kadnn dzenledii mahkemede Pir Sultan Abdal*, Kzlbave Rafzolduu gerekesiyle lme mahkum edildi. Osmanl kaytlarnda, eyh Bedrettin taifesinden olduu ileri srlen Pir Sultan Abdal kendisi iin lm karar verenlere seslenip: Lanet olsun sana ey Yezit pelit Kzlba m dersin syle bakalm Biz ol aklarz ezel gnnden Rafz mi dersin syle bakalm diyerek onlarn bu sulamalarna kar kararl bir tavr sergileyerek direnmitir. Bu direncinin karl olarak, Kanuni tarafndan onaylanan lm ferman kendisine iletildiinde Pir Sultan Abdal, fikrinden dnmeyeceini onlara yle haykrd: Kadlar mftler fetva yazarsa te kement ite boynum asarsa te haner ite kellem keserse Dnen dnsn ben dnmezem yolundan Kanuninin lmnden sonra tahta geen Selimin kard af ile dier hkmller gibi salverilmesi gereken Pir Sultan Abdal, Hzr Paa tarafndan serbest braklmamt. Hzr Paa, blgede ah szcnn kullanlmasn yasaklayarak, Pir Sultan Abdaln ah szn sylemekten vazgemeyeceini bildii iin ondan iinde ah szcnn olmad bir nefes sylemesini istemi, Pir Sultan Abdalda, yasa dinlemeyerek Aln
493 Mneccimba Ahmet Dede, Mneccimba Tarihi, II, Sf:607-608 Tercmam 1001Temel Eser, * Pir Sultan Abdaln ailesi Banaza Hoydan gelerek yerlemi Trkmenlerin Seyitler kolundandr. Muhtemelen 1495-1496 yllarnda doduu sanlmaktadr. Kendisinini astran Hdr (Hzr Paa) Hafik ilesinin Sofular kyndendir. Bu ky Yavuzun basklar sonucu 1512-1520 yllar arasnda bask ile Snniletirilmitir.

344

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kaplar aha gidelim dedii iin tekrar lme mahkum edilmitir. Sivasn Keibulan semtinde aslan** Pir Sultan Abdaln idm haberi, Yldzeline bal ky olan Banaza ulatnda byk bir ac yaanm, Pir Sultan Abdaln kz Sanem, babasnn ardndan aadaki at yakmtr: Pir Sultan kzydm ben de Banazda Kanl ya akttm baharda yazda Dedemi astlar kanl Sivasta Daraac alar Pir Sultan dey Osmanlnn en parlak dnemlerinden kabul edilen Kanuni zamannda Anadolunun yoksul halknn ve Alevilerin, ah smailin kurduu devlete ilgi gstermeleri ve ondan ilgi beklemeleri karsnda, ranl Snnilerde Osmanldan destek ve yardm bekliyorlard. Bu ilgiye kaytsz kalmayan Osmanl da, ranl Snnileri destekliyordu. Babakanlk Arivleri'nde bulunan 30 Numaral Mhimme Defteri'nde 186 numara ile yer alan 1577 tarihli padiah fermanda zetle yle deniliyor. ehrizol Beylerbeyi'ne Hkm: ah tarafndan Solak Hseyin, Pelangan aireti zerine gnderilmi, mallar yama ettirilmi. Pelangan Aireti Snni olup bu tarafa muhabbeti olduu bildirilmektedir. imdi sulh zamandr. O taraftan sulha aykr bir hareket olmaynca, bu tarafta da bir ey yaplamaz. Pelangan beylerine mektup yaz ve bar bozulursa, kendilerinin bu tarafa alnacaklarn bildir. ran'da Snnilere yaplan bask zerine, onlar da, Osmanldan yardm istemilerdir. 16. Yzylda Anadolu nfusunun ounluu Alevi olduu 71 Numaral Mhimme Defteri'nde kaytl olan 118 numaral fermannda kabul edilmektedir. Anlan ferman yle: Rum vilayetinin (Anadolu'nun) halen ounluu Alevidir. Bunlar ran'a sevgi duymaktadrlar. Nezirlerini ran'a yollamaktalar. ran'dan gelenler bunlar arasnda propaganda yapyor. Bunlardan yakalanmtr. Bundan sonra da byle dikkatli olun ve asla bu tr almalara frsat vermeyin. Yllardr izlenen siyaset Anadoluyu henz Snniletirememiti. Osmanl ynetimi, bir yandan Alevilerin bask altnda tutulmas iin gizli ve ak btn bask yntemlerini kullanm dier yandan da Osmanl dnemini, Trk halknn veya Anadolu insannn mutluluk dnemi olarak yutturma yolunu semitir. Oysa, bunun byle olmadn Osmanl fermanlar ortaya koymaktadr. 16.Yzyl, Anadolu insannn, zellikle de Trkmenlerin, Alevilerin en ar bask yntemleriyle inim inim inledii bir dnemdir. Osmanl yzyllar boyunca. Anadolu halkna hibir mutluluk getirmemi tam aksine ezmi ve smrmtr. ah smailin oluturduu devlet sayesinde etkinleen Trkmenlerden korkan Osmanl, Anadolu Alevileri zerine yapt zulm, eitli klflar ardna gizlemeye dikkat etmitir. Bunun rneklerinden birisi Halep Beylerbeyine gnderilen 1576 tarih ve 488 nolu: fermandr. 29 Numaral Mhimme Defterine kaytl bu fermanda: Zlkadir Beylerbeyi'ne hkm:

** Pir Sultan Abdaln dm tarihi ile ilgili farkl tarihler ileri srlmektedir. Sivasta valilik yapan iki Hzrdan birisi 1547 ve 1550 tarihleri arasnda grev yapm, dieri ise, 1587-1590 yllar arasnda grev yapmtr. O dnemdeki olaylar dikkate aldmzda Pir Sultan Abdaln 1547-1550 zanman diliminde dm edilmi olmas akla daha yatkn gelmektedir. Ancak Pir Sultan Abdaln Sivasta alnm olan dm kararnn Kanuni tarafndan onaylanmas ve dmnn infaz edilmesi 5 yllk bir sreyi alm, bu dnemde de Hzr Paann Sivastaki grevi sona ermi olabilir.

345

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ran ile ilikisi bulunan Rafzileri (Alevileri), baka bir nedenle sulayarak toplayp ldrn. Yalnz Rafzi olanlar ise hapsedin. Sonucu da bakente bildirin. denilmektedir. 29 Numaral Mhimme Defterinde 489 numaral fermanda ise: : Bosyan ve Bozyan Beyi Behll Beye hkm: ran ile alakas bulunan Alevilerin gizlice aratrlmas. Bunlarn baka bir bahane ile idam edilmesi. istenilmektedir. 29 Numaral Mhimme Defterinde, 490 numaral fermanda: Bozok Beyi erkes Bey'e Hkm: Sancanzda bulunan Rafzilerden ran ile ilikisi bulunanlarn aratrlarak tespit edilmesi. Bunlarn, baka bir bahane ile idam edilmeleri. ran ile ilikileri bulunmayan Alevilerin ise saptandktan sonra Kbrs'a srlmeleri. emri verilmektedir. 30 Numaral Mhimme Defterinde 1577 tarihli bu ferman ile: Bozok Beylerbeyi'ne hkm: Kzlbalkla sulanan kiilerin yazld defter suretleri gnderilmiti. Bu kiiler soruturulsunlar kzlbalklar gerekse, idam edilsinler. Lakin, yalnz ithamla kalmsa, (Kzlba olduklar kantlanamamsa) bunlar Kbrs'a srlsn. denilmektedir. Bunlar gibi daha birok belge ile Osmanlnn lkedeki btn Alevilerin katledilmeleri iin gizlice, karar ald ortaya kmaktadr. Katledilen Alevilerin ouna ise, baz adi sular yklenmi, bunlar genellikle, -Hrszlk yapt, yol kesti, eteci- vs. sularla sulanp, geceleri evlerinden gizlice alnarak, bir uvala konulup ucuna ta balandktan sonra Yeilrmak, Kzlrmak gibi nehirlere atlp boulmulard. Alevilerin yaad blgelere casuslar gnderilip bir deftere kaydediliyorlar bunlar daha sonralar ldrlyorlard. Osmanlnn uygulad zulm nedeniyle Aleviler, sk bir ie kapanma uygulamlar, genellikle devletin uzanmakta zorland alanlarda yerleimi tercih etmilerdir. Osmanlnn, Alevileri filemesinin bir sonucu olarak Anadoluda ok youn olan Alevi nfusu kendisini gizleme yoluna gitmi zamanla kuak deiimi nedeniyle asimilasyona urayarak azalmtr. Aslnda, Snnilii kabul etmi grnrken de grnmde deiiklik yapmlar, Alevi- Trkmen gelenek greneklerini unutmamlardr. Bugn, Anadoluda kendisini Snni olarak ifade edenlerin dini anlamda Snnilik ile alakas yoktur. Osmanl ulemas, Allah adna fetva ve kararlar vererek cellatlk yapmtr ki, bunlarn da en hretlisi Ebussuud Efendi'dir. Kzlbalarn ldrlmeleri, dier kfirlerin yok edilmelerinden daha nemli olduunu kabul eden anlay, Osmanl Devletinde egemendi. Ebusuuda gre: Drt halifeye sven ve Kzlba olduu bilinen birisini ldrene hibir ey yaplmazd. Mezzin ezan okurken, bir kii, Bin kere seslensen, bizden sana varan olmaz. dese, Bunu syleyen kfirdir, dolaysyle ldrlmesi artt. Bir blk insan, namaz klmayp Ramazan aynn farz olduunu yadssa ve Ramazan gelince oru tutmasalar, bunun nedeni sorulunca da, Biz yoksul insanlarz. Bize be alt gn tutmak yeter. deseler ve yine arabn yapld balara bakan bizleriz. O bizim emeimizdir, bu yzden bize helaldir. deseler ve kadnlaryla birlikte arap iseler. Bunlar kfirdirler. ldrlmeleri gerekirdi. 1562 ylnda Avusturya ile Osmanl arasnda sekiz yl sreli antlama yap lm, mparator Ferdinand, Erdel'i Osmanllara brakarak elindeki Macaristan toprak346

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

lar iin, yllk 30 bin duka vergi demeyi kabul etmiti. Daha sonra Ferdinand, Macaristan'la aralarnda kan olan baz anlamazlklar bahane ederek vergiyi iki yl st ste gndermeyince, 1564 ylnda Ferdinand lnce Sadrazam Semiz Ali Paa, Avusturya elisinden birikmi vergiyi ve geriye kalan alt yllk antlama sresinin yenilenmesini istedi. Yeni mparator II.Maximilian ise, parann denmesini, anlamazl klarn zlmesinden sonraya braknca, blgede yeni anlamazlklar meydana gelmi sava kanlmaz hal almt.Yeni bir savaa taraftar o lmayan vezirizam Semiz Ali Paann lmyle, yerine geen Sokullu Mehmed Paa Avusturya'ya kar, sava almasn salad.1566 ylnda Zigetvar Kuatmasn balatt. 34 gnlk kuatmann ardnda 7 Eyll 1566 ylnda kale ele geirildi. Kuatmann son gn nde Kanun Sultan Sleyman kalenin alnn renemeden ld. Sokullu, padiahn lmn ordudan gizleyerek Ktahya valisi ehzade Selim'e haber gnderip durumu bildirdi. Bu srada Vezir Pertev P aa kumandasnda Gyula (Gle) Kalesine gnderilen kuvvetler bu kaleyi ele geirdiler. Akdenizde, Maltada slenen Saint-Jean valyeleri, byk bir Osmanl gemisine el koymular, bunun zerine stanbuldan bir ordu yola karlmt. Yola karlan ordu, Maltaya varnca hemen kuatma balatm, ancak baarsz olarak stanbula gece karanlnda geri dnmek zorunda kalmt.

347

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ah sm ail in lm ve T r km en le r A r as at m a l ar

ah smailin lmyle yerine on yandaki byk olu ah Tahmasb geti. Bu dnemde devlet kademelerinde yeni dzenlemeler yapld. Mevki ve emir says bakmndan Ustacllar daha fazla ve etkindiler. ah smail ise, lmeden nce vasiyetinde Div Sultana kesinlikle itaat edilmesini sylemiti. Bu vasiyete uymayan Ustacllar, Div Sultann beylerbeyiliine Kpek Sultan ortak ettiler. Bu durum Div Sultann houna gitmedi. Ustacllar ile dier oymaklar arasnda huzursuzluk balad. Tekeliler ve Dulkadirliler, Ustacllara kar ittifak oluturup, uzun sren savalarn ardndan Tekeliler, ynetimde etkinlii ele geirdiler. Olaya mdahelede bulunan ah Tahmasbn ynlendirmesiyle dier oymaklar, Tekelilere kar birleince Tekeliler yenildiler ve binlerce kii ldrld. Tekelilerin urad byk felaketi hazmedemeyen Ulama Sultan, oymann karlat durum karsnda 1531 ylnda ah Tahmasba kar ayaklannca ah Tahmasbn kuvvetleri ayaklanmay bastrd. Ulama Sultan, Vana kap, oradan da stanbula giderek Osmanllara snd. Ulama Sultann Osmanllara snmas, Osmanllarn Irakeyn Seferinin almasna neden oldu. Ulama Sultan, Safevi Devletinin ounluk beylerinin kendi yanda olduunu syleyerek Kanuniyi ikna edince brahim Paa komutasndaki Osmanl ordusu 1534 ylnda Tebrize geldi. Burada bir kale yaplarak Azerbaycan, Osmanl topraklarna katld ve Ulama, Paa olarak blgenin beylerbeyliine tayin edildi. Nahcvan Sancana Ulamann kardei Veli Bey, Erdebil Sancana da Ali Bey getirildiler. Osmanl ordusu Acem Irak taraflarnda ilerlemeye balam, 1534 Haziran aynda stanbuldan sefere balayan Sultan Sleyman, Austos aynda Tercana geldiinde dalar tutan kar ve souklarn etkisiyle ancak, Eyll sonlarnda Tebrize girebilmiti. Sultaniye ehrinde Dulkadiroullarndan Muhammed Han, Kaya Sultan, Tekelilerden Burun Sultann olu Hseyin Sultan da Osmanl ordusuna katldlar. Kanuninin sava davetini alan ah Tahmasb, Ebhere ekilerek ar Osmanl ordusunu yaan kar altnda kendi zerine ekmeye alyordu. Ebhere zorlukla ulaan Osmanl ordusu yiyecek sknts ekmeye balad iin Badata yneldi. Dondurucu souklarda byk kayplar vermeye balayan Osmanl ordusu ancak 1 Aralk 1534 ylnda Badata varabilmiti. Tekelilerden olan Badat valisi, emrindekilerin Osmanlya katlmak iin kendisine muhalefet ettiklerini grnce ehri brakp Basraya kat. Badatta bulunan Tekelilerden emire sancak beylii verildi. Safevi Devleti, ah smail dnemindeki zelliklerini kaybetmeye balam, oymaklar arasndaki ekime ve oymaklk iddialamas, ii ah Tahmasba ihanete kadar vardrmt. Oysa, ah smail dneminde ona Allah gibi itaat gsteriliyordu. ah Tahmasb btn bu gelimelerden Ulama Sultan sorumlu olarak gryor ve hasmnn Kanuni olmadn srarla belirtiyordu. ah Tahmasbn yannda Tekelilerden erefeddinolu dndakiler Osmanl tarafna katlmlard.

348

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Irakeyn seferi, Safevi devletinin varlnn sona erdirilemeyeceini kesin olarak ortaya koymutu. nk, Safeviler hareket kabiliyeti yksek Trk-Mool tipi ordu yapsna sahipti. Bir blgeden baka bir blgeye gitmek, yiyecek temin etmek fazla sorun olmuyordu. Ama, Osmanl ordusunun hareket yetenei zayft ve doa koullarna kar dayankl deildi. ah Tahmasb, Osmanl ordular geldiinde blgedeki tarm rnleri ve dier yiyecekleri telef edip, otlaklar yakyordu. Yiyecek olanaklarn ortadan kaldrd gibi, kuyular doldurarak da ime suyu sorunu yaratyordu. Bu koullara dayanamayan Osmanl ordusu da ilerlemek yle dursun ele geirdii yerlerden geri ekilmek zorunda kalyordu. Dier yandan, Anadoludan Safevi Devletine doru akn akn toplu gler srmekteydi. Bu glerle ilgili Venedik elisi Michelle Membre yle diyordu: Tam o gn (Austos 1539) Erzincandan Trkmen Ali adnda biri sekiz yz ev ile aha gelmiti. Alt yz kadar da silahl bulunuyordu. ahn etrafnda AllahAllah diye baryorlard. ah da onlar teker teker kabule balad. Her ieri giren onun ayan pyordu. ah da onlara Tc veriyordu. Mritler hediyelerini sunuyorlard. ah onlar memleketin ksmna datt. Horasan, irvan, Aras. Anadoludan yani Adanadan bir adam geldi. Getirdii hediyelere karlk ahtan bir mendil almak istemi. Mendili alan Trk ellerini havaya kaldrp Allaha hamd etti, sonra ban yere koyup, ah ah dedi. ok memnun olarak ayrld. Bunun ne olduunu sordum: teberrk (hediye) olduunu sylediler. Trkn babas evde hasta yatarken ryasnda ah grm, iyilemesi iin o mendili elde etmek istemi. Byle gizli olarak her sene ok kimse ziyarete gelmektedir. 494 1547 ylnda ah smailin oullarndan Elkas Mirza, ah Tahmasb ile aralarndaki anlamazlk nedeniyle Osmanllara iltica etti. Elkas Mirza, ah Tahmasba kar kendisini desteklemesini Kanuniden isteyerek, Safevi beylerinin ah Tahmasbn karsnda olduunu syleyip, Kanuniyi Safeviler zerine sefer dzenlemeye ikna etti. 495 1548 ylnda Kanuni tekrar ran seferine kt. Ancak ah Tahmasb, dzenli orduyla savamak yerine vur ka taktikleriyle Kanuniyi lkesine dnmek zorunda brakt. Ayrca beylerin hibiri Elkas Mirzann dedii gibi ah Tahmasbn yanndan ayrlmadlar. Elkas Mirzann yannda bulunan beylerde tekrar Safevi tarafna gemiler, ar donanml Osmanl ordusunun hafif ve olduka hareketli olan Safevi ordusu karsnda baarl olamamasnn ardndan, Elkas Mirzaya kzan Kanuni fkeyle savatan vazgeerek, Tebrizden geri Van taraflarna ynelmiti. Kanuni, Kars civarlarndayken ah Tahmasba bir mektup gnderek yle diyordu: Yiit Tahmasb, Tanr onu doru yola getirsin! inde sylenenlere uyulmas gereken bu mektup size eriince bilinsin ki, sana bal olan ve boyun eer Rafziler ve dinsizlerle, kt ve fesat kimselerle din kurallarn deitirip eriat alaya almakta ve saygdeer iki ulu eyhe* svmektesin. Bu yaptklarnzn drt mezhepe de kfr ve sapknlk olduu kesinlikle tespit edilmitir. Uygunsuz yolda bulunduunuz iin slam bilginleri ve din eyhleri-Allah onlar kyamet saatna kadar ayakta tutsunkannzn mbah ve kannzn hell olduuna fetvalar vermilerdir. imdi Muhammed Mustafann selm zerine olsun- temiz ruhundan ve drt halifenin sekin ruhlarndan yardm ve imdat dileyerek sizin zerinize gelinmitir. Sapk mezhebinizde ve gerek d inancnzda

494 Safevi Devletinin Kuruluu Faruk Smer Sf: 71 495 Mneccimba Tarihi Cilt: 2 Sf: 558 * Ebu Bekir ve mer kastedilmektedir

349

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

direndiiniz taktirde yararsz vcudunuzun ortadan kaldrlmas iin ulu Tanrnn inayeti ile harekete geilmitir. Elbette ki kl kullanmadan nce tvbe edip slama dnmeye armak snnettir. te bu sebeple uyulmas gereken bu ferman sana gnderildi ve kark, perian haliniz olduu gibi bildirildi. imdi, erkeklik davasnda olanlara, korkaklkla kadn gibi meydandan kap gizlenmek dmez: kana susam erkek arslanlar ve aslan gibi alan yiitler yerlerine ekildikten sonra bir blk sapknn nne dp alemlerin yaratcsnn emanetleri olan acizlerin reaya ve halkn mallarn yama edip, ellerinden almaya ve tahrip etmeye cret ile soy ve soplarn kurutmaya almak, slam toplumundan olup kyamet gnne inananlara yakmaz. Eer kalbinde iman ndan bir damla ve vicdannn bahesinde din inanlarndan bir taze yaprak olsun var ise slamlara uy ve imdiye kadar yaptn sapknla, dinsizlie ve alakla tvbe kl. Aksi halde kap gizlenmek gibi yzszln ve saysz dinsizce davranlarn ile yanndaki aklsz haeratn babuluunu brakp slam askerinin karsna k ve Tanrnn takdirinden henz grnmeyen gizlilik arkasnda kalm haber ve olaylarn meydana kmasn bekle. Eer korkarak kamann sebebi elimizdeki top ile tfek ise, buna gerek yok: nk bu gibi sava aralar sapknlar ve dinsizler iin zaten hazrlanm deildir ve kullanmaya da niyetli deiliz. Sizin gibi halleri bilinen iren bir srnn hakkndan gelmek iin sava aslanlarnn elindeki parlak kllar yeterlidir. Hele ki yce Kuranda (ve enzeln-l hadidefihibesn edidn*) ayeti uyarnca meram gzelce anlatan kl ve kama demir mzrak kullanmaya gerek kalmadan yok edilmenize yeterli olduu ak ve seiktir. Vesselm slam askerine itaat etmeniz iin verilen t tamam oldu. 496 Tebrizde drt gn kalabilen Osmanllar, dnte Van kuatp, Van muhafz olan epni ah Ali,yi teslim almlard. Bu olayn ardndan alayan ah Tahmasb, ok zlerek, intikam almak iin, Erci, Ahlat, Erzurum, Erzincan, Trabzon ve Bayburtu yamalad. ah Tahmasbn olu smail Mirza komutasndaki Kzlba ordusu, Ahlat ve Erci kalelerini aldktan sonra Adilcevaz kuatm, Erzurum valisi skender Paa komutasnda, blgeye gnderilen Osmanl ordusunu yok etmiti. Blgedeki epnilerle birlikte geri dnen ah Tahmasb, medrese, trbe, kervansaray, tekke, zaviye ve camilerin hi birine dokunmadan yapt yamadan sonra Osmanlnn bir daha bu blgelere gelemeyeceini dnyordu. Safevilerin baarlar, stanbuldaki Kanuniye ulanca, Rstem Paa komutasndaki bir orduyu blgeye gnderdi ise de, Aksaray civarlarnda k bastrd iin, ordu tekrar stanbula dnmek zorunda kald. Safeviler ise, 1551-1554 yllar arasnda Osmanllara kaptrd yerlerin tamamn geri alm oldu. 1555 ylnda tekrar ark seferine kan Kanuni misilleme olarak Nahcvan ve Karaba yamalamasna karn fazla ilerleyemedii iin Erzuruma geri dnmek zorunda kald. ah Tahmasb, Kanuniye eli gndererek bar istedi. 1555 ylnda imzalanan, Amasya Anlamas ile Van Gl ve civar Osmanllara braklmt. Kanuni, ah Tahmasba gnderdii yukardaki mektubunda hakaretler yadrmt. Tahmasbn elisi Kanuniye geldiinde ise, Tahmasbn elisi Ferahzad Be, iltifat ve hediyelerle lkesine geri dnerken Tahmasba, Kanuni tarafndan yazlm mektubu da gtryordu. Bu mektupta,Sultanl velaye, brhanl kirame mm Ali keremullahu
* Pek sert olan ve insanlara bir ok yarar bulunan demiri var ettik. (Hadid 57/25) 496 Peevi Tarihi Cilt I Sf: 299-300 Kltr Bakanl 1999

350

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

vecheu hazretleri hakknda kelimatn phe gtrmez olduu beyan olunmakta, ancak hadisi erif muktezasnca dierlerini halife almak lazm gelmeyeceini sylyordu.497 Kanuninin ah Tahmasba gnderdii mektup yle: Yce Hazret, Mevkii gklere kadar uzanan gne gibi bereketli, mteri gezegeni gibi mutlu, mertebesi Zuhal gezegeninde olan, Dara anlayl, Cemid yaradll. Cem bahtl ve Hsrev tahtl, devletin sna, ihsan ve keremin gk kubbesi, bir ok menkbelerin sahibi, kalemlerle yazlan rtbesi ve makam Zhre yldz gibi parlak, kutluluk ve byklk bayraklar ykselen erdemlikleri bol iyi huylu umut ve kerem yldzlarnn doduu yer erefli menkbeleri olan, anlay ve sezileri yksek kiilerden oluan retici takmnn kblesi, Kisra sultanlar soyunun kkeni, Hatem kadar cmert hakanlarn z, mutluluk binasnn kurucusu, byklk temlerinin berkiticisi, eyalet ve mutluluk gnn gnei, ykseklik ve mutluluk burcunun incisi, yce saltanatn azizi, makbul devletin destekleyicisi olan ah Tahmasb. Tanrnn hidayeti ile btn yaknlarn zevale ermesin. nsan senin evrende avunur ve huzur bulur. evrenden esen saf rzgar, fleyerek anber kokular saar. Gnei aydnlatan nurlu kalbinize gizli kalmasn ki daha nce Erzurumda bulunduum srada Korc Kaar eliyle bir mektubunuz gelmiti. Mektupta benimle bundan byle dostluk ve bar iinde yaamak dileinde bulunmutunuz. Ricanz kabul olunarak ad geen eli bu yolda olumlu bir cevapla size gnderilmiti. Ayn zamanda snr boylarndaki komutanlara tarafmzdan buyruklar karlarak snr dna mdahale etmemeleri skca tenbih olunmu idi. imdi yine ayn doru yola girilerek yksek katmza dostluu salamlatrmak, sevgi ve birlik binalarn berkitmek umuduyla bir mektup yazp byle olmasn isteyenlerden biri olan Eikaas Ferruhzade Beyi eli olarak bize gndermi bulunuyorsunuz. Bu eli gelip eteimizi perek ycelendikten sonra kendisine smarlanan ileri huzurumuzda anlatt. Mektubunuzda sylenenlerden de bilgi edindik. Sevgi binalarn salamlatrmak ve dostluk dzenini iyiletirmek hususunda ne denilmi ise hepsini anladk Herkese bilinmektedir ki, mlklerin gerek sahibi ulu Tanr hazretleridir ve dnyada geni topraklar nn ceal nke halifetnbil ard* ayetinin anlam gereince bizim tasarrufumuza vermitir. Kentlerin ve kullarn btn ileri cihan ssleyen reyimize telsi klnmtr. Tanrya krler olsun, Peygamber efendimizin doru yolu gsteren mucizelerine mbarek soyu ve sahabeleri ile Drt halifenin kutsal ruhlarnn bereketli feyizlerine dayanarak daima hayra dnk olan niyetimiz Mslmanlarn refaha kavuturulmalarna, btn kalbimiz kamu dzeninin ayakta tutulmasna ynelmitir. Madem ki aramzda dostluk ve sevginin kuvvetlendirilmesive devaml olmas hususun da bizimle bar yapmak istediniz ve inci saan mektubunuzda bize bu kadar itenlik gsterdiniz, elbette dostlar arasnda uygunluk ve birlik, padiahlk kurallarnn gereklerindendir. Gnei aydnlatan nurlu kalbinizde aka bilinsin ki, bizim merammz ve emelimiz Peygamberimizin yakn arkadalar olan sekin sahabelerin namuslarnn korunmasdr. Gelen elinize bunu anlattk. Memleketinizde sahabe ve halifelere kfredilmesinin yasaklanmas ve kaldrlmasnn sizden beklenebileceini bize haber verdi. Gerekten de bu maksadmzn isteklerimizin sonudur.

497 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:3 Sf: 405 Sabah Yaynlar * Seni yeryzne halife olarak koyduk:Sad -25

351

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Mektubunuzun, Peygamberimiz soyundan sz edilen yerinde mm Ali hazretlerin anlar ile ilgili baz eyler sylenmi. Hi phe yok ki, onun annn ycelii ne yazya ne de yazya sacak niteliktedir. Lakin bu hal teki sahabelere garez ve dmanlk gerektirmez. Acunun sevinci ve varln z olan Peygamber efendimiz Eshabm yldzlar gibidir. Hangisine uyarsanz doru yola girmi olursunuz buyurmulardr. O byklerin hepsine ok sevgi beslemenin dnya ve ahirette mutlu olmak iin gerekli olduuna phe yoktur. Bizimle dostluk hususunda istekleriniz kabule deer grld: elinizde grevini gerei gibi yerine getirdi ve msaademizle tarafnza geri gnderildi. Ulu Tanr isterse bundan byle aramzdaki balant ve birlik salamlar, dostluk ilikileri yrtlr ve kuvvetlenir. Madem ki tarafnzdan dostlua aykr davran asla olmayacak snrlarmza konulacak olan subay ve askerlere de saldr kaplar kapal olsun ve bunlar dostluun gerektirdii tutumdan bir dakika ayrlmasnlar. Bar, iyilik ve kurtulu gerei olmak zere mektubunuzda iaret ettiiniz hac hakkndaki arzunuz da tarafmzdan kabul olunmutur. O kutsal yerleri tavaf ve ziyaret etmek isteyen her Mslmana kimse engel olmasn, gnl ferahl ve gvenlik iinde meramlarn yerine getirsinler. Vesselm. 498 Bar ve aklc bir siyaset izleyen ah Tahmasb, Amasya Anlamasyla lkesinde zirai ve ekonomik adan hzl bir gelime balatmt. Alevilik, halk arasnda tamamen benimsenmi, halka kar adil efkatli bir ynetim uygulanarak, vergiler hafifletilmiti. Osmanlda ise tam tersine vergi zerine vergi konulup, byk bir soygun yaplyor buna kar direnenlere de zulm uygulanyordu. ah Tahmasb ldnde ise yedi yldr vergi alnmamt. Gereksiz para harcamayan biriydi. Etrafndakiler o kadar sadk idiler ki, on drt yldr korucular maa dahi almamlard. Tahmasb, hayatnn sonlarna doru devlet ilerini emirlere brakt iin, kadlar grevlerini ktye kullanmaya balamlard. Osmanlda yaanan irili ufakl yzlerce isyana neden olan ekonomik sorunlar ve baskya karlk, ah Tahmasbn lkesinde yaanan mreffeh hayat ve adil uygulamalar Anadoluda yaayan Trkmenleri cezbediyordu. Onlar da, ran Turanna g etmek iin her yolu deniyorlard. Ancak, bu mmkn olmamt. nanyorlard ki, elbet bir gn kendileri de ahn adaletli ynetimi altna girecekler, hayalini kurduklar o gzel gnler gelecekti. Gzel gnlere duyulan zlem, Anadolu ozanlarnn sazlarnn telinde deyilere yle yansyordu. Haktan inayet olursa eke sanca gtre Pir Sultann ii ahtr ah Uruma gele bir gn ah stanbula otura ntizarm gzel ahtr Gaza da bu zlfikar Firenkten yesir getire Mlk iyesi padiahtr Kafirlere ala bir gn Horasana sala bir gn. Mlke sahip ola bir gn Yedi ulu ozandan biri olan Kul Himmet de, ah Tahmasba olan duygularn dizelerine yle yanstmt: Kul Himmet'im mrit idim Dehme zm ulatrdm sahip-zamana radet getirdim ah Tahmasb Han'a Hseynyiz, mevaliyiz ne dersin. Ksacas Anadolu halk gerek ah smail, gerekse ah Tahmasb dnemlerinde Safevi devletine kar byk bir mit besliyordu.

498 Peevi Tarihi Cilt I Sf: 324 Kltr Bakanl 1999

352

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Anadoludaki Trkmenlerin ve onlarn ileri gelenlerinin, kendilerine hem inan hem de etnik olarak yakn bulduu Safevilere duyduu yaknlk, kendilerinin kurduu Osmanl Devletinin ynetimini ele geiren, Trkmen d unsurlarn, bunlar iinde de Krtlerin zellikle Snni inann ardna snarak, Trkmenlere ynelik katliam planlanmasna ve bu katliamlarn yrtlmesinde ok nemli rol oynad bilinmektedir. Bu dnemin ozanlar deyilerinde sk sk ah szcn kullanmaktadr. Bu szck esas olarak Hz.Ali iin kullanlmakla birlikte, on iki mamlar iin, Hac Bekt Vel iin, ah smail ve ah Tahmasb iin, Kalender elebi vs. iin de kullanlmtr. Esas olan mrit olarak grlen herkese kar ah ifadesinin kullanlm olmasdr. Baz yazar ve aratrmaclarn Pir Sultan Abdal, Kalender elebi, Kul Himmetin dnemlerinde kullandklar ah ifadesinin kimin iin kullanldn tartarak yorumlar yapmalar gereksiz bir ayrmcl da beraberinde getirmektedir. Yukardaki Pir Sultan Abdaln deyiinde belirtilen ahn, ah Tahmasb veya ah Kalenderin olmas tarih tesbiti iin bir ipucu olmaktan baka bir anlam ifade etmez. Zulm ve bask altnda inleyen Anadolu halk, kendisine k yolu ve nder aramaktadr. ah Tahmasb dnemindeki adaletli ynetim ve halkn refah Anadolu halknca duyulmakta, rahat ve huzur iinde bir yaam srmek isteyen halk, Tahmasb dnemindeki ortama zlem duymaktadr. Deyite ah ile ah Tahmasbn kastedilmesi bu zlemin bir ifadesidir. Alevi dncesinde, Kalender elebi, Pir Sultan Abdal yada ah Tahmasba kar farkl yaklam sz konusu olamaz. Dnem olarak stlendikleri grevler farkl olmasna karn, hepsinin amalar ayndr. ah Tahmasb dneminde devlet kademelerinde etkin olan ve ar bir darbe yiyerek ynetimden uzaklatrlan Tekelilerin yerini alan Ustacllar, eski itibarlarna tekrar kavuurken, amlular, devlet kademelerindeki yerlerini Kaarlar ve Afarlara brakm oldular. Bu dnemde, ynetim kademelerindeki etkinlik bakmnan nc sray da Dulkadirliler alrken, sralamann drdnc kademesini, Rmlu Trkmenler doldurdu. ah Tahmasb dneminde Kh Guliye ve Hzistanda yaayan Afarlarn nde gelenlerinden zbekler tarafndan ldrlen Mustafa Sultan, Kh Guliye valilerinden, Elvend Han, Muhammedi Bey, Mahmut Han, Rstem Bey, Gndzl Afarlarndand. Huzistan valileri, Mehdi Kulu, Sevindik Bey, Kirman valilerinden Haydar Kulu Sultan, Ebul Fetih Sultan, ahkulu Sultan, Yakup Bey, Korucuba Sevindik Bey, Pir Kulu Bey, Rstem Bey, Aralu Obasndand. Aslan Bey, skender Bey, Halil Han, Ferah valisi Yeen Sultan ve Horasan valilerinden Hsrev Sultan da Afarlardand. Kara-Koyunlu oymaklarndan olan Baharlu ve Alpavutlar: ukur Sad blgesinde brahim Halifenin idaresinde yaam srdryorlard. ah Tahmasbn lm srasnda bu oyman banda, smail Mirza taraftar olan Han Veli Bey bulunmaktayd. Arabgirliler oymandan olan, Avcba Mahmut Aa ve Van Gl evresindeki aknlara katlan Mhellil Bahadr bu oyman ileri gelenleri arasndayd. Emir ah Bey, Seyfi Bey, Sleyman Bey, Hac veys Bey ve Ali Sultan tarafndan idare edilen Bayatlar, Hamedann Gney-Dousunda Kezzaz ve Girih Rdda on bin adrla yaam srdryorlard. Bunlar Ak Bayat yada z Bayat olarak adlandrlrken, yine Bayatlar olarak adlandrlan baka bir grupda Gence taraflarnda yayordu. Safevi Devletinin kurucularndan olan Karaca lyas, regil valisi Kara Han Bey, Bayburtlular oymandand,

353

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

irvanda dirlik sahibi Sleyman Bey elebi ve Van valisi ah Ali Sultan, epnilerdendi. ah Tahmasbn lm srasnda epnilerden, Mahmut Halife ile Celal Olu Muhammed Sultan ve Dnmez Sultan Karabada Ziyad Oluna tabi idiler. ah Tahmasb dneminin en itaatkar oyma Dulkadir (Zl-Kadr) idi. iekli Obasndan iraz valisi Ali Sultan lnce yerine Murat Sultan getirildi. Daha sonra onun yerine Hamza Sultan getirildi. Onun yerine de Gazi Han getirilmiti. Onun lm zerine Haclar Obasndan Keel Beyin olu brahim Sultan getirildi. brahim Sultan zbek Ali Sultan ile yapt savata ld. Kardei Zeynel Cm valisi, Kavurgal Obasndan Mahmut Bey mhrdar, Haclar Obasndan dede (tarikat anlamnda) Yol Ald Aa, smail Mirzann mritiydi. rkmez Sultan, Ulama ile ibirlii yapt iin ldrld. Kavurgal Obasndan ahkulu Halife mhrdarlk yapm ve bu srada Saffaltus safy Trkeye evirtmitir. Ali Sultan Fars valilii yapmtr. Merkezde Afarlar ile Dulkadirliler arasnda silahl atmaya varan anlamazlk, Mhrdar ahkulu Halife, brahim Han ve Tat Olu ile Afarlardan Korucuba Sevndk Bey, ahkulu Sultan ve Mahmut Hann giriimleri sonucu nlenmiti. Sklen(Sevglenler)Obasndan ahverdi Halife Irakeyn seferi srasnda korucu idi daha sonra bayraktar oldu. Eymr Obasndan ir Hseyinde koruculuk yapt. Veli Sultan Urumiye, Melken Olu Horasanda valilik, Tebbet Aa, Osmanlda elilik, Krtlerle yapt savata len adi Bey kap aal, zbeklerle olan savata len Sancar Olu Hamza Bey devlet erkannda grevliydi. ah Tahmasbn lm srasnda yannda, Kavurgaldan Esterebad valisi Muhammed Kulu Halife, Haclar Obasndan iraz valisi Kalkancolu Veli Sultan, Lar valisi ahkulu Halife, Hoy valisi Mansur Bey bulunmaktayd. Osmanllarn Pasin Sanca beyi ile savam olan Kaytm Bey, Hnsllardand. ah Tahmasbn lm srasnda bu oymaktan, Hseyin Han bulunmaktayd. spirlilerden Ali Kulu Bey, bu dnemin nemli kiileri arasndayd. Gence ve Berda taraflarnda nceleri Kara-Koyunlular daha sonra da Ak- Koyunlular arasnda yaamakta olan Karamanllarn nde gelen isimleri arasnda Grcler ile yaplan bir savata len brahim Halife ve bir yoksulu ldrd iin aslan Bayram Hann olu Hsam Bey bulunmaktayd. ah Tahmasb dneminde etkinlii artan boylar arasnda bulunan Kaarlar arasnda, Bitlis hakimi eref Beye yardma giden ve len, Ece Sultan, Kandahar valisi Budak Han, Karaba valisi ahverdi Sultan, Gke Sultan, brahim Sultan, Ebul Kasm Hlefa, ahkulu Aa, eki valisi Toykun Bey, Bayram Bey, Yzba Akasakal Ali Aa, Mirza Ali Bey, Ali Kulu Bey, Yusuf Halife, Sleyman Bey ve Aal Oymandan Bistam valisi Ali Halife, ekemolu Sleyman Sultan nemli isimler arasndayd. Rmlulardan Emir Bey, yazar Hasan Bey, Sleyman Sultan, Emir Sultan merkezde yer alan emirlerdendi. Mehed ve Herat valilii yapm olan ve zbek Ubeyd tarafndan ldrlen Sufiyan Halife, ukur Sad valisi Hseyin Can Sultan ve ayn dnemde Pir Sultan Halife, Kankara Sultan, Div Sultann olu Ethem Bey, irvan valisi Aras Han, Veli Halife, ahkulu Bey, Hseyin Kulu Hlefa, Hoy valisi Deli Budak bu oyman ileri gelenlerindendi. Kara-Koyunlularn en byk boylarndan biri olan Sadlu Oymann banda Elvend Han Beyden sonra yerine geen Ulu Han Bey bulunuyordu. ah Tahmasb dneminin gzden den oymaklarndan olan amlularn, nde gelen isimleri ise, Emirl mer Hseyin Beyin ldrlmesinin ardndan Herat valisi Demir 354

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Sultan olu Az Var Han, Kandahar taraflarnda Babrller ile yapt savata ldrld. Korucuba Muhammed Halife de grevinden uzaklatrld. Herat valiliine atanan Halife Sultan ise zbekler tarafndan ldrld. ah Tahmasb, ihanetle sulad Hseyin Bey ile oullarn hapse attrd. sferayn hakimi Mecnun Sultan, Kum valisi Veli Halife, yasavul ba Hseyin Bey, Gilann fethine gnderilen Ahmet Halife-i Vefadar bu oymaktand. ah Tahmasbn lm srasnda bu oymaktan, Avc Obasndan Mehed valisi Veli Halife, Hamedan valisi Fulad Halife, Esterebad valiliinden merkeze alnm olan Sleyman Halife, Kelhur hakimi Durnu Hann olu Sultan Hseyin Han bulunmaktayd. ah Tahmasb dneminde Tekeliler olduka azalm ve devlet kademelerinden uzaklatrlmt. ah Tahmasbn byk olu Muhammed Mirzann lalas erefeddinolu Muhammed Han Herat valiliine atand. lm zerine yerine olu Kazak Han getirildi. Cesur ve baarl biri olan Kazak Han, zbeklere kar byk baarlar kazanmt. Fakat, ok zalim biri olduu iin kendisine II. Haccac ad verilmiti. Son zamanlarda bana buyruk hareket etmeye balaynca, ah Tahmasbn emriyle ldrld. Bu aile Menteelilerdendi. (Mula Blgesi ) Irakeyn Savandan sonra saf deitirip Osmanllara katlan irkin Hasann olu Gazi Han, tekrar Osmanldan ayrlp, Safevi saflarna dnm, ah Tahmasbta kendisini irvan valiliine atamt. ah Tahmasb, Gazi Han ve iki kardeini eytan ve hilekr olduu gerekesiyle bir mddet sonra ldrtt. ah Tahmasb, Ulamann isyan ederek, Osmanllara snmasndan beri, Tekelilere ok kzgn olduu iin, erefeddinolu Veli Sultann Horasanda, Solak Hseyin ile Erdodu Halifenin Gilanda olan dirliklerini kesti. ah Tahmasb dneminde, aataylarla olan savaa katlan Turgut Olu Hasan Sultan, ve Trkmen Aba zerine yaplan savaa katlan Kasm Bey, ehzde Beyazt ile rana gelen Pir Hseyin Bey, Turgutlu Oymandand ah Tahmasb dneminde Trkmenler olarak bilinen Musullu ve Prnekler, AkKoyunlu oymaklarndand. Safevi Devleti kurulduktan sonra saflara katldlar. ah Tahmasbn annesi Taclu Hanm Musullu Oymandand. ah Tahmasbn elerinden ve Muhammed ile smail Mirzann annesi de bu oymaktand. Emir Han, brahim ve Ali Bey, Badad valisi brahim Sultan Kelhur valisi Nohud Sultan Save valisi Yadigar Muhammed Tahran, Tebriz valisi Musa Sultan, Eikaasba Enk olu Mahmut Bey, irvanda dirlik sahibi Muhammedi Bey ve Save valisi Haydar Bey bu boydand. ah Tahmasbn lm srasnda bu oymaktan, Muhammedi Bey olu Emir Han, Prnek ahkulu Han, Tabes valisi Suhrab Halife olu Sleyman Halife, Kum valisi Ebul Masum Sultan bulunmaktayd. Bana buyruk hareket eden ve Klhur Krtlerini denetim altna alan Emirl mera Abdullah Han, Ustacllardand. Merkezde bulunan emirlerinden eyhler Obasndan Mentee Sultan, erefli Obasndan Gilanda ldren Bedir Han, Bedir Hann olu mm Kulu Sultan Ayn seferde esir den, Kc olu Hasan Sultan ile Keel ahverdinin olu ahkulu Sultan. Esterabad valisi Sadrettin Han, Merkez emirlerinden Yzba Hasan Bey, avulu Obasndan Hasan Bey(Firavunu Sani), Yzba Hasan Beyin olu Hseyin Bey, era Sultan, ah Ali Sultan, Keel ahverdi, Pir Muhammed Han, Sleyman olu Yusuf Bey, Kengerli Obasndan Cafer Bey, Niabur valisi ayan Sultann torunu Aykut Bey, Horasan valilerinden Kamber Bey, Yassavulba stanbul elisi Veli Bey, Gerempa Obasndan ik olu Allah Kulu Sultan, Yzba Hasann kardei Nazar Sultan, Tebriz valisi Emir Gayb Sultan, Kengerli Obasndan Timur Han ve olu Murat Han ile Halil Aka, nemli emirlerdendi. 355

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ah Tahmasbn lm srasnda banda Yzba Hasan Beyin olu Hseyin Bey,Timur Han olu Sofrac Murat Han, Gerempa Obasndan Allah Kulu Sultan, Koulu Obasndan Rey valisi Piri Bey, avulu Obasndan Piri Muhammed Han, Herat valisi ( Abbasn lalas) Yeen olu ahkulu Sultan, Serahs valisi ahkulu Sultan olu brahim Sultan, erefli Obasndan Baherz valisi Veli Han, Turiz valisi Sofu olu Mahmud Han, Sistan valisi Bedizzaman Mirzann lalas Timur Han, avulu Obasndan uter valisi Aykut Sultan, Mahi Fakl Obasndan Karnca olu ahkulu Sultan, Keel ah Verdinin olu Mustafa Sultan ve Varsaklardan Mustafa Bey ve Horasanda dirlik sahibi Mustafa Bey olu uca Bey bulunuyordu. Amasya Anlamasnn ardndan Anadolu Alevileri ile Safeviler arasndaki iliki sk bir ekilde devam etmekteydi. Safevi hanedanndan olmayan Masum Bey, hacca gitmek iin ama gelmiti. Osmanllar, onun asl amacnn ha olmadn, Anadoluda kkrtma yapmak iin blgeye geldiini dnerek, am Beylerbeyi Dervi Paa, baz askerlerini bedevi klna sokup, Masum Bey ve yanndakileri ldrtt. Bylece Safeviler ile Osmanl arasndaki bar bozulmam oluyor ve lm olayn soyguncularn yapt grnm veriliyordu. Osmanlnn byle davranmas Anadoludaki Alevilerden ne kadar ekindiini gstermesi bakmndan nem tayordu. Dier yandan ah Tahmasb, olayn Osmanllar tarafndan dzenlendiini bildii halde, Osmanlnn uydurduu bahaneye inanm gzkerek barn bozulmamas iin itina gsteriyordu. ah Tahmasbn Kahkaha Kalesinde kontrol altnda tuttuu olu smail Mirza, babasnn kalede saklad hazinesinden bir ksmn ele geirip Anadoludan kendisini ziyarete gelen Alevilere datyordu. smail Mirzann datt bu altnlardan alan mritler Anadoluda smailin propagandasn yapyorlard. Baka bir kaynak tarafndan, Alamut Kalesinde hapiste olan smail Mirza ( ah smail II)nn, hkmdar olduunda Snni mezhebini setii. 499 ileri srlmesine karn, ah smailin lmnn ardndan, Anadoluda Aleviler yas tutmular hatta sahte smailler, ortaya kmaya balamt. Anadoludakine benzer olaylar, Kuh Guliyede de yaand. 1580 ylnda ortaya kan Dzmece smail, Lurlular ve Anadoludaki taraftarlaryla Kuh Guliyeyi fethedeceini syleyerek almalara balamt. ah Abbasn hkmdarlnn ilk yllarnda Afarlardan Kirman valisi Bekta Han da, Anadoluyu fethetmek amacyla. ah ah Abbasa ba kaldrmt Bazlarndan bahsettiimiz olaylardan da anlalaca zere, Anadoludan rana gidenler, Anadoluyu unutmamlard. lk frsatta Anadoluya dnmek Anadoluda iktidar ele geirmek iin her eyi yapmaya alyorlard. Tahmasbn lmnden sonra yerine kimin geecei hususunda Trkmen boylar farkl grler egemendi. Ustacllar, hanedann dier kollarnn mensuplar (eyhven), Grclerden Ali Han ve Zal Bey, Haydarn z kardeleri Mustafa ve Behram Mirza, Behram Mirzann oullarndan brahim, ah Haydar destekliyordu. ah smailin destekileri ise, Halifetl Hlefa, Rmlu Hseyin Kulu, Afarlarn Aralu Obasndan Aslan Sultan, erkes smail Sultan ve Musullu Obasndan Haydar Sultan- abuk ise, ah smailin taraftarydlar. Aslnda bunlar, ah smaili desteklemekten ok ah Haydar istemedikleri iin byle tavr ortaya koymulard. ah Haydar destekle499 Tarihi-i Osman Paa- Yunus Zeyrek Sf: 2 Kltr Bakanl Yaynlar 2001

356

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yenler kendilerine ah Seven adn vermiler, ah Haydar taraftarlarn ki birlu olarak isimlendirerek onlarn nankr ve gaddar olduklarn sylyorlard. Oymaklar arasnda bu saflamalar yaanrken, ah Tahmasbn hastal iyilemi, oullar arasnda kimin tarafn tutuunu hissettirmemeye alrken, ah Haydar taraftarlarn da evresinden uzaklatrmt. 14 Mays 1576 gn ah Tahmasb ldnde, taraflar arasndaki iktidar mcadelesi de balam oldu. ah smail taraftarlar Ustacllarn nfuzunu krmak amacndaydlar. smail stn yetenekleri ve Aleviler tarafndan ok sevildii iin, ah Tahmasb, olunun kendi tahtnn elinden alabilecei dncesiyle onu Kahkaha Kalesine hapsettirmiti. 1576 yl Hazirannda Kazvine gelen ah smail ilk yllarnda ah Haydar taraftarlarna da byk bir sevgi ile yaklamasna karn, daha sonra hanedan yelerinden birounu ldrterek, kendisini destekleyip ah olmasnda en byk katky veren Rmlu Hseyin Kulunun gzlerine mil ektirerek Mehede srgn etti. Safevilerde, oymak taassubu alm ban gitmekteydi. Tekeliler, ah Tahmasb dneminde bana gelen felaketlerin nedeni olarak Ustacllar grd iin, Ustacldan, Kazvinde Allah Kulu Sultan ve oullar, Pir Muhammed Hann olu Ali Han Bey ve Koulu Obasndan Piri Beyi ldrdler. Ayrca,Yzba Hseyin Bey tutuklanarak, kardeleri ldrld. Tahmasb dneminde stanbula eli olarak gnderilen ve henz dnmeyen Tokmak Hann kardeleri Sar Lain, Allah Kulu Sultan, Aykut Mirza, Herat valisi Yeen ahkulu Sultan gibi bir ok nde gelen ldrldler. Ustacllar, daha nceki devlet tecrbelerinin bir sonucu tahriklere kaplmadan soukkanllklarn korudular. Bu dnem yava yava atlatld. ah smail, Tekelilere eski itibarlarn iade etti. Bu dnemde, Trkmenlerin de anslar ald. ah II. smailin annesi Musullu Oymandand. Prnek Obasndan Murtaza Kulu Han, Mehede vali olarak atand. Bu dnemde, Afarlar da ykselen oymaklar arasndayd. Olaylar durulduktan sonra ah II.smail, Ustacllar ve amlulara eski itibarlarn geri verdi. ah II.smail, ii ve Snnilerin bir arada yaamalarn salamak iin giriimlerde bulunarak, Hz.Muhammedin kars Ayenin iiler tarafndan lanetlenmesini doru bulmad iin, cami duvarlarna Aye aleyhine yazlan iirleri sildirtti. ki mezhep taraftarlar arasndaki soukluu gidermek, birbirlerine yaknlatrmak istiyordu. Beklenmedik bir ekilde len ah II.smailin ardndan. Trkmen boylarnn ileri gelenleri bir araya toplanp oymak taasubuna son verilmesi kararn alarak kan davas gdlmesini nlemeye altlar. ah Tahmasbn, geirdii bir hastalk nedeniyle gzleri grmeyen byk olu ah Muhammedi, ah olarak seip yahta oturtunca zayf bir kiilie sahip olan ah Muhammed dneminde, Trkmen oymaklar arasndaki ekime de yeniden balam oldu. Osmanllar, Safevilerde yaanan karklklardan yararlanarak bar bozup, Safeviler zerine yrd. III.Murat, Hoy, Selmas ve Urumiyeye saldrlar dzenleterek, buralar ele geirdi. Safevilerde, ekimeler olanca hzyla devam ederken bunun bir sonucu olarak ah Muhammedin kars ldrlerek plak halde sokaa atld. Horasan emirleri toplanarak Ali Kulu Han hanlar han seip, on yanda bulunan Abbas Mirzay ah ilan ettiler. ah II.smailin lm gerek Anadoluda gerek Safevilerin egemen olduu yerlerde phe ile karlanm ve onun lmne inanmyorlard. 1580 ylnda Kh Guliyedeki Lurlar arasnda bir Kalender dervii, kendisinin ah II.smail olduunu, ldrld syle357

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

nen ah II.smailin ahsna benzeyen bir kle olduunu ileri srerek, etrafnda byk bir taraftar toplamt. Anadoluda da byk bir taraftarnn bulunduunu bu nedenle Anadoluyu fethe gideceini iddia ediyordu. Blgede yaanan savalarda stnlk saladlar. Blgede Afarlarn nde gelenlerinden olan ve Halil Hann yerine vekalet eden Rstem Beyi ldrdler. ah Sultan Muhammed duruma mdahele edince, Dzmece ah II.smail ldrld. Bu isyan, halk arasnda o kadar yaygnlat ki, birok ah II.smail ortaya kt. Luristanda ortaya kan ah II.smail, Tekeli Solak Hseyin Bey tarafndan yakalanarak Kazvine gnderildi. Talite ortaya kan baka bir ah II.smail de Erdebilde ldrld. Gurlular arasnda ortaya kan drdnc ah II.smail ise yalanc olduu anlalnca taraftarlarnca ldrld. Bu kadar fazla ah II.smailin ortaya kmas halkn ona olan sevgisinden kaynaklanyordu. Ancak, Safevi Devleti tarafndan tatmin edilmeyen aznlklar arasndan ah II.smaillerin ortaya k da anlamlyd. Lur, Krt, Tali ve Gurlular siyasi olarak yeterince temsil edilmiyorlard. Bunun nedeni ayn mezhepten olsalar da, Trklerin bu guruplarn arasna girmekten holanmamalaryd. Anadoluda 1577 ylnda Boz-Okta am Bayad Trkmenlerinden birisi: Ben ah smailim diye ortaya karak k mevsimini Amik ovasnda Pehlivanl ve Kemerli Trkmenleri arasnda geirmi, baharda da bu Trkmenlerle birlikte yaylaya kmt. Elbistan ve Darende evresinde Arslanta ve Sultan korusunda almalar yaptktan sonra Hsn- Mansur (Adyaman) alaybeyinin adrlarn basp atlarna el koyarak yamalad.500 Anadoluda ortaya kan ah II.smail adna onun halifeleri tarafndan organize edilen isyan hareketlerinden ikincisi ise, 1578 ylnda Malatya taraflarnda ortaya km,Trkmen obalarnda ta datarak asker toplamt. kan arpmalardan sonra etrafndaki kuvvetler dalnca etkinlii kalmamt. Baz grlere gre, arpmalar srasnda yakalanarak hapsedilmi daha sonra rana kamtr. Baka bir gre gre ise, kendisine kurulan pusudan kurtulup, Sivereke kamtr. Bu dnemde, Safevi devletinin ynetim kademelerindeki Trkler arasndaki oymaklk kan davasna dnm ve karlkl olarak lmler devam etmekteydi. Bu olaylarn devam ettii dnemde, Osmanl ordusunun 1585 ylnda Tebrize girmesiyle baz Trk beyleri Osmanlya katldlar. Tebrize bir kale yapan Osmanl ordusu Hadm Cafer Paay beylerbeyi olarak atayarak geri dnd. Sultan ah Muhammedn dneminde, devletin ynetiminde yer alan Trkmenler,birbirlerine kar cephe almlar, Ustacl ve amlular ittifakna karlk, Trkmenler (Musullu ve Prnekliler) ve Tekeliler ittifak oluturmulard. 1587 ylnn zor artlarnda tahta oturan ah Abbas dneminde, devam eden oymak atmalar ve nfuz hkimiyet mcadeleleri ve yaanan d olaylarla , devletin temeli sarslyordu. Bu olaylar, gebe Trkmenlerin henz igal edilmemi blgelere gitmeleri, bazlarnn da Osmanl hkimiyetinde kalmalarna neden olmutu. Devlet, doudan zbekler, batdan Osmanllarn tehdidi altndayd. ah Abbas bu durumu grm ve tedbir almak gereini duymutu. Kendisini tahta oturtan Ustacl Mrit Kulu Han, 1589 ylnda ldrterek, kudretini dier beyler zerinde de hissettirip, Sultan Muhammed dneminin birok emirini de ldrtt. Afar, Dulkadir,
500 Ktkolu, Bekir Osmanl ran Siyasi Mnasebetleri Sf:12

358

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bayat, Kaar ve dier boylar toplu yaadklar blgelerden deiik blgelere datarak onlarn glerini paralad. ah Abbas, Ermeni, Grc ve erkes soyundan klelerin bazlarn nemli mevkilere getirerek, klelerin eitimi iin Kullar Aas ynetiminde bir tekilat ile, eyaletlerin yerli halkndan tfeki birlikleri kurarak, bunlarn bana minbalar atad. Gerek kullar gerek tfekiler, Trkler tarafndan ho karlanmamt. Laz, Krt ve Taliler siyasi bakmdan nem kazanmaya baladlar. Btn bu gelimelerle birlikte Safevi Devletinin temel direi yine Trklerdi ve resmi dil Trke idi. ah Abbas yapt bir ok yeniliin ardndan, 1599 ylnda zbeklerden Horasan geri alarak, Safevi snrlarn Ceyhuna dek uzatm oldu. Osmanllarn ele geirdii yerleri de geri aldktan sonra 1603 ylnda Badat snrlarna katt. Bu askeri baarnn ardnda, ah Abbasn, ah smail ve ah Tahmasb dnemlerindeki sava taktiklerini uygulamas yatyordu. ah Abbas, kendi yurtlarnda kalmayarak Osmanllarn himayesine giren Karaballar ve Karacadallar cezalandrarak, Otuz kiler, Kazaklar ve emseddinli oymaklarna dnk adn verip, bunlarn ileri gelenlerini ldrdkten sonra, bunlarn bir ksmn da Mazderan ve Ferahabada yerletirdi. Yeni yerleim alanna gitmek istemeyen Otuz kilerden Ahmetler Oyman cezalandrd. Kazaklar, Farsa gnderilirken,1603 ylnda Erivan kuatmas srasnda Anadoludan gelen ikibin adrlk Sil Spr Oyma da, Rey, Save, Huvar ve Firzkaha yerletirildiler. 1605 ylnda Erzurum ve Pasin arasnda yaayan kalabalk bir Trk-sofu grubu olan Mukadem Oyma ve 1609 ylnda Ankara taraflarndan gelen, Kalenderolu Mehmetin nderliinde on bin civarndaki Alevi topluluuda Safevilere katldlar. Son gelen grupta yer alan Krt Haydar, Arap Meymun, Keke Mehmet, Kara Said ve Aatan Piri, Kalenderolu Mehmetin liderliine ho bakmyorlard. Oysa, ahsiyetli davranlar nedeniyle Kalenderolu, ah Abbas nezdinde byk bir itibar gryordu. Bu grup, Krtlere kar kullanlmak zere Urumiye ve Selmas taraflarna yerletirildi. Kalenderolu Mehmet, 1610 ylnda Urumiyede ld. Beydili boyundan Gndomuda 1623 ylnda yaplan Badat Seferi srasnda oyma ile birlikte ahseven olarak ah Abbasn hizmetine girdi.ah Abbas, 1628 ylnda ld zaman, 72 emiri vard. Bunlardan 17si Ekrd (Krt) ve Elvr ( Lurlu) 21i kul takmndan 12si aatay, 8i devlet hizmetine yeni girmi Alevi olmayan unsurlardand. Bunlarn 2si Afgan, 1i Siistan, 1i, Zenzi, 1i de Lek Oymana mensuptu. 1628 ylnda Safevi Devleti artk Trklerin ynetimde olduu bir devlet olmaktan uzaklam, devlet ynetiminde sadece 14 Trk emir kalarak Trkler aznla dmt. ah Abbas dneminin byk oymaklar arasnda Rmlular nde gelenlerden biri idi. Rmlu Oymaklar arasnda olan Bayat boyu reisi olan Deniz Bey, spanyaya eli olarak gnderilmi, iki yaknyla birlikte Hrstiyanl kabul edince, spanya kral kendisine Don Juan adn vermiti. 1613 ylnda lkesine dndnde ldrld. Bu dnemin en byk oyma Ustacllar idi. Bayat boyundan olan Oru Bey (Don Juan) Safevi Devletini tekil eden oymaklar byklklerine gre yle sralyordu. amlu, Afar, Trkmen, Bayat, Tekeli, Harmandal (Hdabendli) Dukadir, Kaar, Karamanl, Bayburtlu, spirli, Oryat, (8 Mool ) avulu (Ustacllar) , Asayili (Ustacllar) , emigezekli, Sar Solakl (Ustacllar) , Karabacakl, Baraklu, Koyunerili, Krkl, Bozcal, Hacfakl, Hamzal, Solakl, Mahmutlu, Karaomakl, Kara-Koyunlu, Gzbykl, Peykli, nall, Kh Giyulu. 359

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ustacllarn dier obalar unlard: avulu, Kengerli, erefli, Gerempa, Koulu, Sofular, Mahifakl, Karasarl, Kl, Kzll, Daml. amlu Obalar: Beydili, nall, Hdanendel, Avc, Bierli, Abdll, Kermetli, Acrl (Ecirli) Arapgirli, Nilkas. Dulkadirli Obalar: Kavurgal, Sklen, emsettinli, Eymr, Haclar, Sar eyhli, iekli, Camuslu, adi Beyli Kaar Obalar: Acakoyunlu, Aalu, am Bayad, Yva, Yiirmi Drt Avar Obalar: Gndzl, Aralu, sal, Eberli, Alplu, manl. ah Abbas dnemindeki Safevi Devletinin kk oymaklar ise: Karamanllar, epniler, Bayburtlu, spirli, Hnsl, Bozcal, Sil Spr, Alpavut, Cakrl, Sadl, Otuz ki idi. Karaba Trkmenleri, olarak bilinen oymaklar ise: Terekeme, Mukaddem, Cevanir, Ahmedli, Gkeli, Kara-Koyunlu ve Ozan idi. Anadoluda, Osmanl zulmne ve Trkln aalanmasna kar balayan mcadele, Safevi devletinin kuruluuyla sonulanmt. Safevi devleti kuruluundan itibaren Trk kltrn temel alan bir devlet olmu, her ne kadar tarih kitaplar ii devleti olduunu yazsa da, esas olarak iiliin kat kurallarnn uygulanmad Alevi bir devlet idi. Bu devlette, Trklk bilinci o kadar yksek bir dzeydeydi ki, onlar Trklkleriyle gurur duyuyorlard. Trkistanda bulunan dier Trk devletleri dillerine sahip kmayp, devlet dili olarak Arapa yada Farsay kullanrlarken, Safeviler, bata Dede Korkut Hikayeleri olmak zere Anadoludaki halk hikayeleri koruyup gelitirerek, Anadolu-ran Trkistan arasndaki kltrel ba salyorlard. Safevi devletinin kuruluuna katk salam dier etnikler ile Trkler arasnda kaynama salanamyor ve aralarnda srekli bir mcadele yaanyordu. rann yerli halk olan Tatlar da ii olmasna karn, Trkler, onlarla yaknlk kurmuyor ve kaynama salanamyordu. Esas olarak Trkmenler, kendi gelenek, grenek ve treleri dorultusunda, Anadoluda bulamadklar hak ve adaleti salayacak bir devlet kurmak iin, rana gelmilerdi. Genel Ehlibeyt yanll yani, Alevilik dnda, tutucu, ekilci, insan klelie zorlayan bir inan anlay yoktu.

360

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

4 Temmuz 1546da Manisada doan, II.Selimin 15 Aralk 1574 ylnda 50 yanda iken, baz kaynaklara gre, sarayn yeni yaplan hamamnda cariye kovalarken, aya kayp yere derek, baz kaynaklara gre ise, lmnden iki ay nce ikiyi brakmas nedeniyle, sal bozularak lmesinden sonra, geriye brakt oullarndan Yahudi olan Nr Bndan doma, III.Murat tahta geti. III.Murat, babas II.Selimin cenaze treninin ardndan kardeleri Mehmet, Sleyman, Mustafa, Cihangir ve Osman bodurtarak ldrtt. Zayf iradeli ve kararsz bir yapya sahip olan III.Murat, Sokollu Mehmet Paann ynetimi altnda hkmdarln srdrd. 21 yl sren hkmdarl dneminde, kadnlara olan dknl nedeniyle, kaynaklarda farkl sayda olduu ifade edilmekle birlikte, 112 ocuu vard. Hkmdarl dneminde rvet almak, olaan saylan hallerdendi. ok sevdii haremi Venedikli Safiye Sultan, saray ynetiminde egemen olmutu ama sarayda, kadnlar arasnda iktidara egemen olma mcadelesi de btn iddetitle devam etmekteydi. III.Murat, Akdenizde Venedikliler ve Avrupada Avusturya ile antlamalar yaparak, Lehistan (Polonya) ile, 30 Temmuz 1577de imzalad anlama ile Osmanl devletinin kuzey siysetini belirledi. Safev devletinin, Osmanl lkesindeki faaliyetlerine kar onlarn egemenliindeki, ahalisi Snn olan irvan ve Dastanllar, korumak amacyla 5 Nisan 1578de sefer dzenledi. Bu seferin ardndan, 21 Mart 1590 tarihinde imzalanan stanbul Antlamas ile: Tebriz ehri ile civarlar, Karaba, Gence, Kars, Tiflis, ehrizr, Nihvend, Lristan taraflar Osmanllara kalrken; Alevilerin, Bekir, mer ve Osman ve Ayeye lanet etmemeleri ve randaki Snnilere bask yaplmasnn, ah tarafndan yasaklanmasn salad. III.Muratin, hkmdarl dneminde, Kafkasya ve Azerbaycan Osmanl devletine balanmasnn yannda, Hazar Denizine hkim olan Osmanl donanmas, Safevlere kar, Snn olan zbek hanlarna da yardm salad. Erdel (Transilvanya) Beyi stefan Batoriyi, 1577de Lehistan (Polonya) kral setirerek, Baltktaki bu lkeyi de Osmanl himayesine alp, yllk haraca balanarak, Rus yaylmasnn nne geildi. Avusturya ile ilikiler, snr ihlalleri ve yllk otuz bin duka altn haracn gnderilmemesi nedeniyle, 1592 ylnda bozulunca, Avusturya ile balayan sava 1606 ylna kadar devam etti. Fastaki Sdi erflerine yardm eden Cezayir Beylerbeyi Ramazan Paa, spanyollarla, Portekizlileri blgeden atnca, dzenlenen Hal seferine Papalk, Fransa, Portekiz ve spanya katlm, 4 Austos 1578de Tanca yaknlarndaki Vdi-ys-Seyl'de (el-Kasr-ulKebir, Alkazar) yaplan savata, Hallar, byk bir hezimete uratld ve Portekiz Kral ldrld. Fas, Osmanl egemenliine girerek, erf Ahmed Mansur, emirlie atand. III.Murat dneminde Kuzey Afrika dnda, Orta Afrika lkesi olan Bornu da, Osmanl egemenline girdi. Bu dnemde, Osmanl Devleti, tarihinin en geni snrlarna ulat.

ar (II.) Selim hamamda cariye kovalyor

361

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

III.Murat dneminde, Drzler Lbnanda, Zeydler* Yemende, Hricler Trablusgarpta, Aleviler de, Kda ayaklanma kardlar. Nakbend Hce Ahmed Sadk Kbilnin mridi olan III.Muratn devrinde, Kbe-i erfin duvarlar mermerden yaptrlarak, Harem-i erfin su yollar dzenlendi. Medinede bir medrese, mektep, zviye ve byk bir imret yaptrld. Osmanl lkesi byk alkant iindeyken, 1577 ylnda rana sefer dzenlendiinde, ar vergiler altnda inliyen halk savaa karyd ve Cell syanlar olarak bilinen ayaklanmalarn balang dnemi yaanmaktayd. Bu ayaklanmalar, Kanuninin padiahlnn ilk on yl ve Yavuz dneminde yaanan halk hareketlerinden farkl bir karakter tayordu. Bu isyanlar renci, ifti, asker, ehirli ve esnafyla yaklak altm yllk bir sre kendi doal sreci iinde seyretti. Devletin ar vergilerini demekle mkellef olan iftiler, bu vergilerden kurtulmak iin tarlasn srmekten, ekip bimekten vazgemiti. Bunlarn bir ou kyn de terk ederek baka blgelere gitmek zorunda kalmlard. eitli kademelerdeki devlet grevlilerinin yannda sekban olarak i bulmaya alyorlard. Sekban olamayanlar ise levent** adyla anlyorlard. sizlik nedeniyle ehirlerde hszlk, cinayet ve fuhu artmt. Anadolunun her yannda yollar kesiliyordu ve toplumda tam bir kargaa ve korku egemendi. iftbozanlar ve leventler kendi aralarnda kk kk birlikler oluturup, balarna geirdii nderleri ile ekiyalk yapmaya balamlar, geerli kanun ve kurallar hie saymaktaydlar. syanclar, aresizlik iindeydiler, kolluk kuvvetleri tarafndan yakalanp cezalandrlanlarn olmas ve lm, bunlar iin bir anlam ifade etmiyordu. Baz blgelerde renciler, Suhte *** ve iftbozanlar**** la birleip eylemler yapmaktayd. renciler, oluturduklar gruplarla ehirlerde yada kylerde halktan zorla para toplamaya balamt. renci says gerektiinden fazlayd. Mezun olanlar dahi i bulamyorlard. Bu rencilerin eylemlerinde bazen akrabalar, hatta kylleri kendilerine yardmc oluyordu. Halktan para toplayanlar arasnda askerler de vard. Bazen asker olmayanlar da asker elbisesi giyerek eylemlerini gerekletiriyordu. zellikle, kendi birliklerinden kaan kapkulu svarileri de bunlar arasnda yer alyordu.

* Zeydiler adn, mam Zeynel Abidinin olu olan, Muhammed Bakrn kardei Zeydden almtr. Zeyd, Emevi halifesi Hiama kar ayaklanm bu ayaklanma srasnda ldrlerek bir nehir yatanda kazlan mezara gmlmtr. Daha sonra mezarndan karlarak aslm, be yl sonra Halife Velidin emriyle atete yakld. ** Tarlalarn ve mallarn satmak mecburiyetinde kalarak kylerini tekbana terk eden delikanllar, meraya kapu halk olarak yazlarak hudutlardaki kalelere 5 ake karl asker olarak yazlyordu. Ancak, bunlarn says o kadar artmt ki, hepsi iin i bulunmuyordu. Bunlar da genellikle Bursa, stanbul ve Edirne civarlarna yerleip asayii bozmutu. ssiz leventler kendi aralarnda guruplaarak haramilie balamlard *** Kylerde geim sknts iinde yaayan halk, ocuklarnn hem medreseye gitmesi, hemde imaretlerde barnmasn salamak iin sbyan mektebini bitiren ocuklarn kasaba ve ehirlerdeki orta medreselere gnderiyordu. Bunlara Suhte ad verilmekteydi. 1550li yllarda btn medreseler tka basa doluydu. Bu rencilerden pek az stanbul, Bursa ve Edirnede bulunan Yksek Medreselere kayt yaptrabiliyorlard. Bo kalan renciler btn Anadolu ehirlerinde byk bir kalabalk oluturmular, Anadolu ve Rumelide byk kargaalara neden olmulard. Bunlara kar katliama varan ceza yntemleri uygulanmaktayd **** lkede grlen ekonomik darlk, halk zerindeki vergi yknn artrlmas,, kylnn byk bir darlk iine dmesine neden olmu ve iftilik yapan kyl topran ekmekten vazgemitir. bulmak midiyle ehirlere gmlerdir. ehirlerde i bulamayan kyller kamu dzeninin bozulmasna neden olmaya balamt.

362

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1577 ylnda am Diyade adl am Bayad Trkmenlerinden biri, ah smail olduunu iddia ederek Malatyada ayakland. Elli bin civarnda bir taraftar toplayarak, Hac Bekta Tekkesine gelip kurban kesti. Bozoktaki halifesi ahin de, blgedeki Alevileri etrafnda toplamaya balad. Alevi kyller vergi demedikleri gibi, Osmanl vergi tahsildarlarn kylerine sokmuyorlard. 1580 ylnda Antalyann Alevi-Trkmenleri stanoz Bucann Akta kynden olan ahgeldi nderliinde ayaklandlar. ahgeldi: Sancak beyi adamlarn, nazr, mera ve ummal adamlarn kynze koymayn 501 diyerek halk ayaklandrd. syanclar, stanoz kasabasna gelerek Teke Sanca beyinin adamlarn kasabadan kovdular. Sancan her yannda etkili olan ahgeldi ve adamlar, idarecilerin vilayet merkezinden dar kmasn engelleyerek, blgedeki halk ezerek kendilerine kar salayp, zenginleenlerin etkin olduu kasaba ve kyleri basp, bunlarn mallarna el koyarak yamaladrlar. Ayaklanma daha sonra kanl bir ekilde bastrld. 1581 ylnda Menteede meydana gelen bir olayda da vergi tahsili iin Pnar kazasna giden vergi tahsilats halk tarafndan ldrlm, tahsil ettii vergiler yamalanmt. Mentee Beyliine atanan Semendir Bey, grevine balamak zere giderken, DenizliTavasta konakladnda, halkn byk tepkisiyle karlam, galeyana gelmi olan halk, civar kylerin birinde bu beyin subas tarafndan gtrlen bir idam mahkumunu kurtarmt. Ardndan Semendir Beyin ailesi ve adamlar halk tarafndan baslm, birou ar yaralanmt. Bu dnemde, Mulada da suba tarafndan aslmak zere olan birisi kasaba halk tarafndan idamdan kurtarld. Cell syanlarnn nl isimlerinden olan Abdlhalim (Karayazc) Sivasta kaymakam iken, beylie baka bir atama yaplm olmas nedeniyle, Karayazcnn devriye blkleri isiz kalmt. Bunlar isyan ederek blgede soygunlara baladlar. Karaman teftie gnderilen Hseyin Paa da, blgede tefti ad altnda soygun yapmaya balaynca, blgedeki zenginler stanbula kamaya baladlar. Sinanpaazade Mehmet Paa, Hseyin Paa zerine gnderildi. Hkmet glerine yenileceini anlayan Hseyin Paa da, Mara civarnda Karayazcnn kuvvetlerine katlnca, stanbula ulaan haberlere gre Karayazc ahln ilan etmiti. Yeni bir devlet tekilat kurmaya balam kendisine Hseyin Paay vezir olarak atamt. Karayazc ve adamlar Urfa Kalesini ele geirince, Osmanl kuvvetleri, Karayazcdan Hseyin Paay teslim etmesi karl Antep Sancakbeyliini vererek anlama saladlar. Karayazc Urfa Kalesinden ayrlnca Osmanllar da, ona kar saldrya getiler, ancak o Sivas Beylerbeyi Mahmut Paaya snd. Mahmut Paa, Macaristan seferine giderken stanbulda Karayazcnn drst biri olduunu kabul ettirdi. Karayazc, Amasya Sancakbeyliine atanarak, bir sre sonra da orum Sancakbeyliine getirildi. Karayazc, ehir kasaba ve kyleri yakp ykma tehdidiyle zorla para almaya devam ediyordu. Osmanl, Karayazcy temizleme grevini Badat valisi Sokolluzade Hasan

e l l sy an l ar Bal yo r

501 Akda Prof. Dr. Mustafa Trk Halknn Dirlik Dzenlik Kavgas Sf: 346 Bar Yaynlar 1999 -Ankara

363

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Paaya verdi. 1601 ylnda Gksunda Karayazcnn kuvvetleri datld. Karayazc Samsunda dalara katysa da, k aylarnda ld haberi yayld. 502 Yerine geen kardei Deli Hasan, Tokatta bulunan Sokolluzade Hasan Paay yenerek ldrd. Ardndan Tokat Kalesini kuattktan sonra, Ankaray kuatmak zere harekete geti. Ankara halk kendisine fidye deyerek yamadan kurtulunca, Ktahyaya girdiler ve buray yakp yktktan sonra Afyona yerletiler. Anadoluda bunlar yaanrken, 1600 ylnda Kanije Kalesi alndktan sonra beylerbeylii yaplarak, Tiryaki Hasan Paa idaresine verilmiti. 1601 ylnda Avu sturya Aridk Ferdinand, byk bir kuvvetle Kanije nne gelerek kaleyi kuatt. Avusturya, Almanlar, talya, spanya, Papalk ile gnll Fransz ve Macar birliklerine kar, Tiryaki Hasan Paa sadece 5000 civarnda askeri ile, savunma srasnda dmana byk kayp verdirdi. Bu sralarda Belgrad dman eline getii iin Aridk Matyas da Kanijeyi kuatanlara katld. ay sren Kanije Kuatmasndan sonra galip gelen Tiryaki Hasan Paa, elde ettii ganimeti, ancak iki ayda kaleye nakledebildi. III.Mehmed, Avusturya ve mttefiklerinin bozgunu sonucu ald zafer zerine, stanbulda enlikler dzenleyip, Tiryaki Hasan Paay vezirlie getirdi. 1603 ylnda stanbulda yenieriler ve sipahiler arasndaki atma meydana gelmi, sipahiler yenilince elebalar Anadoluya kamt. Osmanl bu srada isyanclarn reisi Deli Hasana Bosna Beylerbeyiliini vermi o da, isyan brakmt. Fakat, dier Cell nderleri hkmetle yaplan bu anlamay kabul etmeyerek, isyana devam etmek zere Anadoluya geri dndler. Cell syanlarnn ilk nderleri arasnda saylan Krolu Ruen, 1581 ylnda, hayatn yoksul ve aresizlere yardma adayarak, soygunculua balamt. Onun yaamn konu edinen Krolu Destan Azerbaycandan Rumeliye kadar olan deiik blgelerde farkl anlatmlarlarla karmza kmaktadr. Ruenin yaam destans anlatma gre, Bolu Beyi gvendii seyislerinden biri olan Yusuf'a : " ok hnerli ve deerli bir at bul. " emrini verir. Seyis Yusuf, uzun sre Bolu Beyinin isteine uygun bir at bulamaz. Fakat, bydklerinde istenen niteliklere sahip olacana inand iki tay bulurarak satn alr. Bu taylardan birisi sudan kma bir aygrn dlndendir ve kanatlanp uma yeteneine sahiptir. Bolu Beyi, taylar grnce ok kzar ve seyis Yusuf'un gzlerine mil ektirerek iten kovar. Seyis Yusuf, olu Ruen Ali'yle birlikte taylar bytr. Babasnn kr olmas nedeniyle Krolu takma adyla anlan Ruen Alinn isteine gre yetitirilen atlardan biri olaanst hnerlidir. Buna Krat ad verilir Seyis Yusuf, Bolu Beyiden intikam almak iin gzlerini aacak ve onu gl klacak sihirli kp imek zere olu ile birlikte bir pnara gider. Ancak, Krolu babasna getirmesi gereken bu kpkleri kendisi ier, yiitlik, ve irlikle birlikte sonsuz bir g kazanr. Seyis Yusuf, kaderine rza gstererek, olundan mutlaka intikamn almasn ister. Ruen Ali, babasnn d zerine amlbel'e yerleir. Bir yiit haykrp meydana girse Yusuf der ki olum Ali nolanda Arka verip snacak yer gerek Zor dman blk blk blende amlbelde metin kale yapmaya Padiahn divanna varanda Kendi yiit z metin er gerek Dil tutulur dil tutan er gerek *
502 Peevi Tarihi Cilt:II Sf: 253

364

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Krolunun, evresine toplad krk yiit zamanla ikiyz kiiye ular, babasnn intikamn alp, hayatn yoksul ve aresizlere yardm ederek geirir. Babasnn lmnden sonra Ayvaz da saflarna katar; Yol verin dumanl dalar Amaya Ayvaz geliyor oalsn souk pnarlar meye Ayvaz geliyor Krolu len babasnn intikamn almak iin, Beyin bacs Dneyi karr fakat ona ak olarak onunla evlenir ve olu Hasan doar. Krolu kt kkne ok yardm eder dkne irin Dnenin akna Ayvaz mey doldur mey doldur Krolu Destannda geen amlbel, ekiyalarn snd bir daba olmaktan ziyade, yerleik dzendeki bir ehri andrr. Burada seyisler, uaklar, kolbeyleri ve savalar ile onlarn aileleri yaamaktadr. Buraya konuklar gelip gitmekte, aklar uzunca bir sre kalabilmektedirler. Soygunlardan kazanlan paralar ile kazanlar kaynamakta yoksullar doyurulmaktadr. O sadece, kendi yoldalarna ve dalara gvenmektedir. Krolu, yapt aknlarn birinde tutsak olursa da yiitlerinden Gdemen onu kurtarr. Tutsaklktan kurtulduu sra, krat kanatlanp uarak onu kalenin surlarndan dar karr. Canm Kr at gzm Kr at Kap ekilip gidelim Her yannda ifte kanat Uup ekilip gidelim Uzunca bir sre amlbele ve Dnesine hasret kalan Krolu onlara zlemini ve gvenini ; Sana derim sana hey ulu yaylam Meer bam alam ilimden gidem Okum senden yaym sendendir cidam Arkam sensin kalam sensin dalar hey szleriyle dile getirir. Krolu artk yalanm genliindeki atakl ve dinamizmi kalmamtr. Krolu der ki kar idim htiyar oldum rdm At yoruldu ben yoruldum Gzel bindiri bindiri Bu sralarda tfek icad edilmi ve mertlik bozulmutur. nceleri kk grubuyla servet sahiplerine daha sonra ise kadlara ve blge yneticilerine saldrya balam, n arttka yanna gelen yeni glerle etrafndaki taraftar da artmt.

365

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

orum Beyi iken, Bolunun da muhafazasndan sorumlu Behram Beyin mektubuna gre, Bolu Sancanda Krolu ve akal adndaki haramiler, Abdllatif adl kady ldrp, pazara gelen bezirganlarn mallarn suhte namna almlar. Ankara ve Kengiriden gelenler, korkularndan geri dnememilerdir. Kendileri koruma ile gnderilmi, bu sefer de korumayla grevli askerler baslmt.503 Krolu, stanbul- ran askeri yolu zerinde eylemlerde bulunmu olmas ve destanlarndaki gibi adil, yoksuldan yana, zenginden alp halka datmasyla, halk arasnda kahramanlamt. Osmanlnn verdii H.988 / M.1580 tarihli hkmde Bolu-Gerede civarlarnda ekya olarak bilinen Krolu iin yle denilmektedir: Bolu Beyine ve Gerede kadsna hkm ki, Sen ki kadsn, sdde-i saadetime mektup gnderip ,kaza-y mezbura tabi Hayalk nam karyede Krolu demekle maruf kimesne daima evler basp ve her iki nefer kimesneyi mecruh edip ve bir emred olan ekip deflatla ele geirilmek ikdam olunkta ehl-i vilayet anda aciz olmulard.504 zmirde Demirciolu, Haymanada, Aydn Yazc ve Krehirdeki Kulaksz Yusuf, Krolu anlayna sahip isyanclardand. Bunlar da zenginlerin ve devlet yneticilerinin mallarn ve cariyelerini Bursa ve Kastamonu taraflarna karmakla nlenmilerdi. Kyllerin ve yoksul insanlarn vergi tahsildarlar ve dier devlet grevlilerine kar koruyucusu olmulard. Zenginlerin mallarna, devletin paralarna el koymak, bunlar iin nemli ve erefli bir grev idi. Bunlar, yaptklar eylemleri bir hak olarak gryorlar ve adalet dattklarna inanyorlard. rana yaplan sefer ve dier savalarn dourduu ekonomik bunalm, Anadoluyu allak bullak etmiti. Osmanl yneticileri halkn iinde olduu skntya are bulmak yerine, isyanlar en kanl ekilde bastrmay tercih ediyorlar, bu kanl tercih, ayn iddetle karlk buluyordu. Hemen hemen her kyde, kasabada ard arda yeni isyanclar ortaya kyordu. Devlet otoritesi ortadan kalkmt. 1583 ylnda Amasyada suhtelerle arpmaya giren Amasya Beyi kethdas Buukolu Ahmet isyanclara yenilerek, Amasya Kalesine kapanmak zorunda kalmt. Saray kendisini grevden azledince, o da isyanclara katlarak blge zenginlerini yamalayp soymaya balamt. Padiah suhteleri imha etmek iin il yneticilerine grev verince atmalar da hzla artm, padiah glerinin uygulamalar srasnda devlet gleri de birbiriyle atmalara girmeye balamt. 1584 ylnda Ankara civarlarnda Hsam eyhoullar, ankrda Kara Veli, Karamanda Krolu Cabbar Kulu, Malatya ve Sivas yrelerinde Kizirolu Mustafa, Haymanada Dedebaliolu Hamza dnemin nl Celllerindendi. 505 Yaanan olaylar nedeniyle, Orta ve Bat Anadoluda iki ky bile, birbirine dman hale gelmilerdi. Meydana gelen ayaklanmalarn ardnda mutlaka bir airetin destei olmaktayd. 1587 ylnda Rakka ve Rufada sancakbeylerinden Beydili ve Avar boylarndan Abdurrahman ve Suhrabn da iinde yer ald isyan, olduka byk nem tayordu.
503 51 nolu Mhime Defteri Sf: 67 504 zkrml Atilla Trk Edebiyat Ansiklopedisi Cilt: III Sf:771 Cem Yaynevi 505 Akda Prof. Dr Mustafa Trk Halknn Dirlik Dzenlik Kavgas Sf:317

366

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Abdurrahman airetini de yannda isyana katnca, bu isyan Suhrabn da desteklemesi isyann bir Trkmen syanna dnmesini salad. Osmanl, Beydili ve Avar beylerine airetin isyanlara katlmamas ynnde emir gndermiti ama isyana katlm engelleyemedi. 1593 ylnda yaplan Avusturya Seferi, Anadoluda karklklarn daha da artmasna neden oldu. Bu yzden, Gneydou Anadolu Trkmenleri sk sk ayaklandklar ve vergi dememekte direndikleri iin, Dulkadirli Beyi sefere gtrlmemiti. Isparta Sancanda Nesliolu isyana balad o da, zenginleri suhte yata olduu gerekesiyle soyuyor, susuz insanlarn da ban keserek ekya ba diye stanbula gnderiyordu. Krehirde Deli Nasuh, Ankarada Haydarolu Kalender, dnemin nl isyanclarndand. 16. yzyln sonlarnda balayan Osmanl-ran ve Avusturya savalarnn uzun srmesi, Anadoludaki huzursuzluu gerek bir ihtilal halinde rgtleyen Kar ayazcnn evresinde, dirlikleri kesilen tmar ve zeamet sahibi sipahi subaylar ve hkmete kskn devlet adamlar da bulunuyordu. Bu durum, 16. yzyln sonlarndan itibaren isyanlarn din olduu kadar, s iyas, asker, idar ve ekonomik olarak arttn da gstermektedir. Bu dnemde, Sadaret kaymakam olan Ferhat Paa sadrazamla atanmt. Birgn divandan evine gidecei srada yl blk art ile Gence muhafazasnda grevli olan bin civarndaki kul oullar karsna kp, ulufelerinin kapkulu ile b eraber verilmesini isteyince, Ferhat Paa bu talebi kabul etmeyip onlara, Padiah buyruuna uymayann kendisi kafir, kars da bo olur, kar kmaktan kesinlikle saknn diye sert kt. Bunun zerine kul olanlar teki blk halk arasna girip: Ferhat Paa hepimizi kafir yapt diyerek, onlar da yanna aldktan sonra: Ferhat Paann ba kesilmedike ulufemizi almayz diyerek ayaklandlar. Ayaklanmaclar yenieriler ve bostanclar tarafndan ldrld. Ferhat Paa, bu fitnenin Sinan Paa tarafndan karldn padiaha iletince, Padiah Sinan Paann g zlerine mil ekilmesini emretti. Fakat araya girenler bu kara rdan vazgeirip, Sinan Paay Malkaraya srgne gnderdiler. Arnavut olup, kk yata devirme olarak Enderun'a alnan Ferhat Paa, Sigetvar (Zigetvar) Seferinde len Knnnin cenazesini stanbula getirmiti. Ferhad Paa, zdemirolu Osman Paann lmnden sonra 1586da ikinci defa ran serdarlna getirildi. Tebriz, Gence, Karaba ve Nihavendi aldktan sonra ah I.Abbas ile bar yapp, ah Abbasn yeeni Haydar Mirzay rehin olarak stanbula getirdi. Austos 1591de Sadrazam olan Ferhad Paa, Erzurum esnaf ile yenierilerin kavgas sebebiyle sekiz ay sonra grevinden alnd ise de, 1595 ylnda ikinci kez Sadarete getirildi. Eflak Voyvodas ile anlat yolunda dedikodular kmas zerine tekrar azledilerek, Ekim 1595te idam edildi. 1519 ylnda balayp 1596-1610 yllar arasnda Anadoluyu batanbaa saran Cell syanlaryla, *Kyller, kasaba ve ehirlere katndan,tarlalar ekilmez oldu. T icaretin de durmas ile Anadoluda byk bir ktlk ba gsterdi ve gda ma ddelerinin fiyatlar byk lde artt. *Ankara, Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri veKrehir gibi y relerde, geliri tamamen topraa dayal tmarl sipahilerin geim durumu, ok ktletii iin Osmanl ordusunun temelini tekil eden ve tmarl sipahilie dayanan asker tekilt, bozulm aya yz tuttu.

367

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

*Diyarbakr, Mardin, Rakka, Birecik yresi sancaklarnda, devlet gelirlerinde nemli dler oldu. *1603 ylndan sonra Ankaradan balayarak, Afyon, Ktahya, Isparta, Kastamonu, Amasya, Tokat, Malatya, Harput, Mara, Karahisr- ark ve daha pekok ehir ve kasabada yaanan felaketlerle evler, hanlar, dkknlar, hatt cami ve medreseler, karlan yangnlarla harap oldu. *1606 ylnda Kuyucu Murat Paa, drt ylsren byk katl iamlar yapt. ran ah I.Abbas, irvan, emahi ve Gence kalelerini ele gei rdi. Daha sonra Kuyucu Murat Paa 1610 ylnda kt ran Seferinde, bu kaleleri geri ald. III.Muratn lmyle yerine 1595 ylnda III.Mehmet tahta getii zaman, babasnn, 102 ocuundan 27 kz 20 olan kalmt. 19 erkek kard eini babalarnn lmnden sonraki yirmi drt saat iinde ldrtt. 506. ldrlen ehzadelerin iinde kundak ocuklar, oyun ocuklar ve delikanllar bulunmaktayd. Ayrca, 19 saray cariyesi de III.Murattan hamile idiler. Bu cariyeler, ayaklarna arlk balanarak Kz Kulesi aklarnda denizin akntlarna brakldlar. Btn bu katliamlar III.Mehmetin annesi Venedikli olan Safiye Sultan dzenlemiti. Sarayda Safiye Sultann gc iyice artmt. III.Mehmetin alt olu o lmutu. Bunlarn en by olan Mahmut, alkan ve drst bir kiilie sahipti. O smanl ordusunun ald yenilgilerde babasnn yetersizliini gren Mahmut, Anadolu serdarln isteyince ilk nce hapse atlp, daha sonra boul arak ldrld. Kumkapda Mualla Mescidini, Halvetiye eyhlerinden Mahmud Efendi iin yaptrm olan Ferhat Paa Eflka sefere gittiinde, bu grevinden azledilerek stanbula arlp ldrld. 507 Osmanl kuvvetleri, Avusturya ve Alman kuvvetleri karsnda arka arkaya malubiyetler alyordu. Estergon dman eline dm, Bodan ve Eflkta durum tamamen Osmanllar aleyhine dnm ve Osmanllara ait olan brahil, Kili, Silistre, Yergi, Rusuk, Akkirman ve Varna da elden gitmek zereydi. Bu sebeple III.Mehmet, hocas Sdeddin Efendinin de tavsiyesiyle, bizzat Avusturya Seferine kt. Kanunnin lmnden bu yana hibir Osmanl padiah, orduya bizzat bakomutanlk etmemiti. 21 Haziran 1596 ylnda III.Mehmet, 11 Ekim 1596da Eri Kalesini teslim alarak, Haovaya geldi. Bu seferden nce Hoca Sdeddin Efendi: Bu byk bir itir. Hasan Paa, brahim Paa ve gayrisi ile olur biter i deildir: bizzat saadetl padiahn, askere ba olup gitmesi lzmdr demiti. Haovaya geldiinin ertesi gn sava baladnda, tehlikeli bir durum olumutu. III.Mehmet, yannda bulunan hocas Sdeddin Efendiye: Efendi, imdiden sonra ne yapmamz gerek? diye sorunca, soukkanlln kaybetmeyen Hoca Efendi: Pdihm, lzm olan, yerinizde sebat ve karar etmektir. Cengin hli b udur. Ecddnz zamannda olan, tabur muhrebeleri, ounlukla byle vki olmutur. Mcizt- Muhammed ile inallah tel frsat ve nusret ehl-i slamndr. Htrnz ho tutun dedi.
506 Baron Joseph Von Hammer Purgstall Byk Osmanl Tarihi Cilt:IV Sf: 227 Sabah Yaynlar 507 Peevi brahim Efendi Peevi Tarihi Cilt:II Sf:165-170 Kltr Bakanl 1999

368

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Dman kuvvetleri, adrlar arasna kadar girmi, ordugh zaptetmile rdi. Dmann byle adrlar arasna girdiini gren at olan (seyis) , a, deveci, katrc, karakolluku denilen grevliler, bu adrlar ele geirmek ist eyen dman zerine kazma, krek, balta ve odun gibi eylerle hcuma geip: Dman kayor! diye bararak kaan kendi askerlerini geri d ndrmeyi baardlar. Bu srada, n kol kumandan Caalazde de gizlendii pusudan karak svarileriyle hcuma geip saylar yirmi bin civarnda olan dman bataklklara sokarak yok etti. Daha sonra dmann elli bin kadar ldrlmt. Bylece, ka ybolmu saylan Haova Sava, byk bir zaferle sonula nd. Ganimet olarak on bin duka altn ile beraber, Alman toplarnn yzde doksan bei ele geirildi. Mohatan sonra en byk imha hareketini gerekletii Haova Meydan Sava iin Hammer yle yazyor: Hoca Sdeddinin cesaret ve tesiriyle kazanlan, Moha ve aldranla mukayese edilen parlak zafer. 508 III.Mehmet, bu seferin sonunda Eri Fatihi unvann almtr. Bu savan ardndan vezir-i zam Caalazde Sinan Paa'nn, savatan kaan kapkulu halkyla, tmarl sipahilerin dirliklerini kesmesi, ele geenleri ldrp, mallarn msadere etmeye balamas zerine, katliamdan kurtulanlar Karayazcnn emri altna girdiler. Karayazc, emri altnda bulunanlar, tpk Osmanl padiahlarnn kapkulu tekiltna benzer bir ekilde dzenledikten sonra Sivastan Urfaya kadar olan blgede deerlendirerek Urfay ele geirip hkmdarln ilan edip: Hlim ah Muzaffer Bd ibareli fermanlar yaynlad. Bu srada zerine gnderilen Sinanpaaolu Mehmed Paa ile Hac brahim Paa komutasndaki Osmanl kuvvetlerini yenmi ve bu baarlarn ardndan Karayazcnn kuvvetleri 30.000 kiiye ulamt. Badat valisi Vezir Sokulluzade Hasan Paa, Karayazcnn zerine gnderilince Hasan Paa, Elbistan civarnda Karayazc kuvvetlerini bozguna uratm ve ayn yl len Kara yazcnn yerini, kardei Deli Hasan almt. Deli Hasan: Kethda ahverdi, Yularkapt, Tavil Ahmedle birli kte, Sokulluzde Hasan Paay Tokatta kuatp 20 Nisan 1620 tarihinde Hasan P aay ldrmler ve Deli Hasann kuvvetleri Ktahya zerine yryp, ehri yaktktan sonra Afyon Karahisar taraflarna ekilmilerdi. Avusturya-ran Savalar nedeniyle Deli Hasan ile bar yaplarak Deli Hasana Bosna beylerbeylii ve emrindekilere sancak beylii ve kapkulu svarilii verilmi, Deli Hasan, 12 Nisan 1603te Gelibolu zerinden Rumeliye geerek, Macaristan serdar Lala Mehmet Paa'nn emrine girmiti. Deli Hasann devlet hizmetine girmesine kar olan Tavl Ahmed ve Sal zerine, Nasuh Paa ile Anadolu beylerb eyi Gezdehn Ali Paa gnderilmi her ikisi de, Bolvadin Kprsnde Tavl Ahmete malup olmaktan kurtulamamlard. Bu srada, Ankara, Krehir, Kayseri, Nide, Aksaray, Konya, Hamid ve Ktahya sancaklarnda kyleri basan Celller, oluk-ocuk, kadn-kz demeden herkese grlmedik zulmler yapp, kk olan ocuklarn kararak, yksek fiyatla tekrar ailelerine satyor, ya da yanlarnda alkoyarak Celllie altryo rlard.

508 Hammer Osmanl Tarihi Cilt:IV Sf: 248 Sabah Yaynlar

369

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu byk kargaa iinde Anadoluda, hkmet kuvvetleri baz isyanclar o rtadan kaldrrken, dier yandan onlarn yerine daha fazlas ortaya kyordu. Kalenderolu ile Kara Sad, Saruhan yamalarken, Knal Bursa, Muslu avu Silifke, Cemid, Konyadan Adanaya giden boazlar tutmular, Halep ve Lbnan civarnda Canboladolu Ali Paa da, isyan etmiti. Bu sr ada Osmanl devleti, Zitvatoruk Antlamas'yla Osmanl-Avusturya Savan sona erdirdi. III.Mehmet, olunu bodurduunun 7 ay sonrasnda 2 Aralk 1603 Cumart esi gn ld. Onun 39 yandaki bu lm, olunu ldrmesinden dolay duyduu znt kaynakland eklinde yorumlanyordu. 27 Eyll 1603 Cumartesi gn karsna kan bir dervi ona yle seslenmiti: Ey koca devletl Murat- Slis, imdiden geru, tam 56 gn sonra bir hadisi azime zuhr edecek( Byk bir olay, lm meydana gelecek) !. Ey benim gafil p adiahm!. Haberin ola!. Babas, III.Mehmetin, lm zerine 14 yanda tahta geen Saruhan valisi I.Ahmet, Handan Sultann oluydu. Saltanatn ehzadelere deil de, hanedann en yal kiisine gemesi yntemini getirerek, Fatihten bu yana devam etmekte olan ehzadelerin bodurulmasn nlemi oldu. Kardei ehzade Mustafay ldrmeyerek ilk uygulmay yapan I.Ahmet, tahta getikten sonra snnet olmu ve 28 yanda lmt. Babasnn Cell syanlar yznden znt iinde ldn bilen I.Ahmet, Sadrazam Kuyucu Murat Paa'y tam yetkiyle Anadoluda grevlendirdi. Kuyucu Murat Paa, nce Alevi olan Canboladolu zerine yrd. stanbulla balantsn devam ettirebilmek iin ordusunun gei yolu zerinde bul unan Kalenderolu ile iyi geinip ona Ankara sancakbeyliini vererek grnte onu affetti. Kuyucu Murat Paa, Konyada Saracolu Ahmed Beyi etkisiz hale getirdikten sonra skenderun civarndaki Oru Ovasnda Canboladolu kuvvetleriyle yapt iddetli savata, 26.000 kiiyi ldrd. Maanolu Fahreddin ile btn Drz kabileleri katlar. Canboladolu stanbula gelip padiaha snd ve Padiah da kendisini Tamevar beylerbeyliine tayin etti. Bir sene sonra Canboladolu, halka zulm ettii gerekesiyle Kuyucu Murat Paann emriyle idam edildi. Canboladolu kuvvetlerini datan Kuyucu Murat Paa, k Halepte geirdikten sonra Kalenderolu zerine yrd. Bu srada Bursay alan Kalenderolu, Murat Paann zerine geldiini renince, 1608 ylnda, iki taraf arasnda iddetli bir sava oldu. Kuyucu Murat Paann, kazdrd hendeklere gizledii askerleri meydana karp hcuma geirmesi, sonucu, Kalenderolu ve kuvvetleri, kamaya baladlar. Kaanlar takip edilerek byk ksm imha edildi. Kalenderolu, Bayburt yaknlarnda biraz daha direndikten sonra rana gitti. Kalenderolundan sonra Tavl Ahmedin kardei Meymnun, Kalenderoluna katlmak zere 6000 kiiyle Tokat ve Karahisr- ark yoluyla Erzuruma gittiini haber alan Kuyucu Murat Paa, 15.000 kiilik bir kuvvetle Meymnun kuvvetlerine saldrd. Kurtulabilenler rana gittiler. Kuyucu Murat Paa, 18 Aralk 1608 tarihinde stanbula dnd. 15 Haziran 1609 ylnda Kuyucu Murat Paa, ran Seferi bahanesiyle Anadoluya geti skdara getiinde skdar civarlarnda, Muslu avu ve Yusuf Paaya eitli vaatlerde bulunup, okayc mektuplar gnder erek onlar ran seferine katlmalar iin orduya davet etti. Yusuf Paa, orduya iltihak etmek zere skdara 370

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

geldiinde, Muslu avu ise, Karaman beylerbeyi Zlfikar Paann kuvvetlerine katlmasndan sonra, balar kesilerek ldrldler. Anadoluda yaplan katliamlarda Kuyucu Murat Paa, yalnz Cellleri d eil, onlarla uzak ve yakndan temaslar olduu iddia edilen yzbinlerce kiiyi ldrtt. 21 Kasm 1617 ylnda len I.Ahmetin yeri ne 1591 senesinde Manisada doan kardei I.Mustafa 22 Kasm 1617 gn tahta geti. I.Mustafa, devlet meseleleriyle ilgilenmediini ifde ederek, saltanat kabul etmediyse de, onu bu tahta zorla saray kadnlar oturtmulard. Akli dengesinin bozuk olduu deiik kaynaklar tarafndan ifade edilen I.Mustafa, devlet ileriyle ilgilenmiyordu. Eski padiah I.Ahmet dneminde sarayda dilsiz cellatlar tarafndan boulmak zere kovalanm, srekli korku ve endie iinde geen gnleri, onun delirmesine neden olmutu. Hkmdarl dneminde orta oyuncularnn izledii oyununu ok beenince oyunu defalarca tekrarlattrdktan sonra avu avu mcevher vererek onlar dllendirirken, denizi seyre dalp, suyun iinde yzen balklara armaan olsun diye onlara da altn serpiyordu. Bu davranlar baz kaynaklar tarafndan delilik olarak nitelendirilirken, baz kaynaklar da onun evliyalk mertebesine erdii eklinde yorumlanmaktayd. Saray kadnlar karlar gerei 26 ubat 1618 tarihinde onu, odasnn kaps zerinden kilitlemek suretiyle hapsederek tahttan indirip, yerine I.Ahmedin 14 yandaki byk olu ehzade Osman geirdiler. ehzade Osman, Gen Osman adyla tannd. Annesi Mahfiruze Sultand. II.Osman dillere destan olacak ekilde cimri idi. Bu zellii nedeniyle rvet bile kabul ettii, farkl kaynaklar tarafndan belirtilmektedir. II.Osman, tahta getikten yl sonra, henz 16 yandaki z kardei, iyi huylu ve halkn sevgisini kazanm birisi olan ehzade Mehmeti ldrmek istiyordu. eyhlislam Hocazade Esat Efendinin fetva vermemesi zerine Rumeli Kazaskeri Kemaleddin Efendiden fetva alarak, 12 Ocak 1621 tarihinde bodurarak ldrtt. Bu cinayet ile halkn byk bir nefretini kazand. Bu sralarda stanbulda o gne dek grlmemi bir gk olay yaand. Bu olayla ilgili Kantemir unlar yazyor: bir mzraktan be kere daha uzun ve ayak uzunluunda kvrk bir kl gkte grnr. Ve bu, doudan batya uzanarak, daima gnein batndan sonra ayn canllkta ldyarak, bir ay sreyle grnr. Bu olayn nemi hakknda yldzlar bilimiyle uraanlara ve bu iten anlayanlara sorulur ve bunlarda bunun, Osmanl Devletinin zaferini ve genilemesini anlattn belirtirler. Ayn yldz bilginleri, ertesi yln ayn mevsiminde, oluan don olayn fenaya yorumlarlar. Zira o kadar iddetli bir don olur ki, stanbullular, skdara yaya olarak gidip gelirler. M. 1621509 Bu dnemde, Lehler ve Dalmayal Bodan Voyvodas birleerek Tuna'ya inmee balamlard. Ancak, skender Paa onlar Prut yaknlarndaki Tutora'da (uora) 1620 ylnda yendi. Bu baar zerine II.Osman (Gen Osman), Lehistan Seferine kmaa karar vererek 21 Austos 1621 gn Hotin Kalesini kuatt. ok kanl arpmalarn ardndan Budin beylerbeyi Karaka Mehmed Paa ve Doanc Ali Paa ehit olunca toplanan dvan, k da Hotin nlerinde geirmek isteyen Gen Osman'a ramen bara yaparak Hotin, Bodan'a verildi. Yenilik taraftar olan ehzade Osman, Osmanlnn bir ok kurumunun artk eskidiini ve bunlarn yeniletirilmesi gerektiini dnyordu. Bunlar arasnda, yenieri ocann
509 Kantemir Dimitri Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:286 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005

371

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kaldrlp bunun yerine Trklerden meydana gelen ulusal bir ordu kurmak, bakenti stanbuldan Anadoluya tamak, din ve devlet ilerini birbirinden ayrmak (laiklii getirmek), saray hareminde dzenleme yaparak padiahlarn Trk kkenli kzlarla evlenmesini dzenlemek, giysi deiiklii yapmak, Osmanly aa uygun bir yasa ile ynetmek gibi ilerici dnceleri vard. II.Osmann zellikle din ve devlet ilerini birbirinden ayrmaya ynelik dnceleri, Osmanlnn Snni ulemasnn hemen tepkisini alm ve 18 Mays 1622 ylnda yenieriler ve sipahiler birok sudan sebep ortaya srerek kkrtlp, Gen Osmana kar ayaklandrlmlard. Ayaklananlar: Padiah dine kardr diye bararak sarayn en byk giri kaps olan Bb- Hmyundan ieri girdiler. Bu srada, Mahpeyker Ksem Sultann para ile tuttuu kiiler: er ile Sultan Mustafa Han isteriz diyerek bardklarnda tm isyanclar birka dakikalk sessizlikten sonra er ile Sultan Mustafa Han isteriz diye barmaya balamlard. Ksem Sultan, akli dengesi bozuk olan Mustafann padiahla gelmesiyle, bir mddet sonra onun yerine geecek olan olu IV.Muratn saltanat yolunu amay planlamt. syanclar, Deli Mustafay tahta oturturken, Gen Osman saray iinde saklanmt. syanclar, stanbul zindanlarndaki hkmlleri serbest brakarak bir ok kona yamalamlar, 20 Mays 1622 tarihinde Yedikule zindannda cellatlar, Gen Osman ldrmek iin harekete getiinde o, byk bir direni gstermi, cellatlardan birisi onun srtna balta ile vurarak yaraladnda, sendeleyip yere dnce, Sipahi Subas Kethdas Kilindir Urusu (ocuk Hrsz) lakapl birisi Gen Osmann hayalarna yapp skarak, Gen Osman, aclar iinde inleterek ldrd. Katiller onun kulan kesip, I.Mustafann annesine gtrerek bahi aldlar. 22 Mays 1622 gn kalabalk bir grup toplanp, Gen Osmann lmnden sorumlu tuttuklar Davut Paay protesto ettiler. 13 Haziranda Davut Paa, grevden alnarak yerine Mere Hseyin Paa getirildi. Koyun akas adyla verilen paray paylamak iin yenieriler birbirine girmilerdi. Sultan Ahmet Camisi avlusundaki sipahiler arasna elinde bir hanerle dalan mehul kii birka kiiyi yaraladktan sonra: Bre caniler! Bre melunlar! Hani benim Osmanm, neylediniz? diyerek Mlazimba Yahya Beyi ldrd. Birok kiiyi yaralandktan sonra, sipahiler aknlktan kurtulup mehul kiinin kafasn kestiler. Bu olay, halk arasnda byk bir efsaneye dnt. Gen Osmann ldrlmesini protesto eden olaylar, Anadoluya sramt. Antep kads, yenieriler aleyhinde fetva verince, halk, birka yenieriyi ldrd. Marata Seyfolu Yusuf Paa, eyaletindeki yenierilerin hepsini ehir dna srd. Abaza Mehmed Paa bakaldrarak, blgesindeki yenierilerin bir ksmn ldrtt. Gen Osmann intikmn alacam diye and ien Abaza Mehmed Paa, stanbula gelmek iin yola ktnda, Bursay kuattysa da alamad. K geldii iin Nideye ekilmek zorunda kald. Anadoludaki isyanlar ve Gen Osmann ehit edilmesi olayna ad karan siphiler, halk nezdinde kazandklar nefreti silmek iin, bir dvn toplants srasnda ayaklanarak Gen Osmann katillerinin bulunmasn istediler. Dier taraftan Osmanl Devletinde yaanmakta olan i karklklarndan yararlanmak etmek isteyen Lehistan Kazaklar, daha nce imzalanan antlama artlarna uymayarak, ayka ad verilen yz elli civrnda kk gemiyle Osmanl kylarna saldrdlar. Kazaklarn zerine gnderilen Karadeniz serdr

372

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Damad Recep Paa, Kazaklar takip ederek Kaligra nnde bir ok gemilerini batrdktan sonra 21 gemiyi ele geirip be bin esirle stanbula dnd. Gen Osmann ldrlmesinden sonra yaplan protestolar, stanbulda iyice younlamt. Davut Paann I.Mustafann fermanyla Gen Osman ldrdn sylemesi zerine I.Mustafa, kendisinin Gen Osmann ldrlmesi iin ferman vermediini, onu Davut Paann ldrdn syledi. Eski vezir-i azam Davut Paa, Eypte Hamza Beyin samanlnda saklanrken, Kilindir Urusu ile birlikte yakaland. 7 Ocak 1623 gn ldrlecekleri sra I. Mustafann olduu iddia edilen bir ferman karp gstererek lmden kurtulmutu. Davut Paa, ata bindirilip Orta Camine gtrlp bana hilat giydirilerek vezir-i azam ilan edildi. Bunun zerine veziriazam Grc Mehmet Paa, Davut Paay tekrar tutuklad. Yeniden Yedikule zindanna gtrp hapsedildi. 8 Ocak 1623 gn Kilindir Urusu ile birlikte boularak ldrldkten sonra cesetleri denize atld. Gen Osman olayna katlanlarn hemen hemen hepsi ldrldler. 1623 ylnda Sadarete getirilen Kemanke Ali Paa, eyhlislam Yahy Efendi ve dier devlet erkn toplanarak I.Mustafann, artk saltanatta kalmamas gerektii hususunda karara vardlar. 10 Eyll 1623 gn ikinci kez tahttan indirilen I.Mustafa 20 Ocak 1639 tarihindeki lmne kadar bir dairede sarayda yaamn srdrd. Yerine I.Ahmetin olu ve Gen Osmann kardei olan yeeni ehzade IV.Murat getirildi. 1578 ylnda balayp eitli aralklarla IV.Murat devrine kadar sren ran Savalar, Osmanl Devletinin duraklamasnn balca sebeplerinden biri olmutu. Duraklamann dier sebepleri unlard. 1593-1606 Avusturya Savalarnda tmarl sipahi yerine, tfekli piyade kullanlmas mecburi olmutu. Bu nedenle yenierilerin says ar derecede artm, ayrca Anadolu'da cretle pek ok tfekli sekban askeri yazlmt. Sekbanlara ihtiya olmad dnemlerde bunlar, Anadolu'da halk haraca keserek saldrlar yapyorlard. Tmarlar ellerinden alnan sipahiler de onlara katlnca, Anadolu'da yama balam, bunlar yoksulluk iindeki halk tarfndan da desteklenince isyanlar ksa srede bymt. Anadolu'da etrafna kuvvetler toplayan herkes isyan balatyordu. Daha sonra bunlar ordular eklinde rgtlenerek Osmanllar ile atmalara giriyorlard. Bu isyanlar srasnda yoksul kyller, topraklarn brakarak ehir ve kasabalara giderek i bulmaya alyorlar zenginler ise stanbul'a, Krm'a veya Rumeli'ye kayorlard. Bu dnemde vezir-i azam Kuyucu Murat Paa'nn katliamlar halk sindirmi, katledilenlerin says yzbinleri amt. Kuyucu Murat Paa Rum dnmesiydi. zdemirolu Osman Paa ile Tebriz Seferine katlp savan en kritik annda at ile sava meydanndaki kuyuya derek esir olmutu. 1590 ylnda yaplan Osmanl-Safev Antlamasna kadar randa kalan ve Kuyucu lakab verilen Murat Paa, doksan yalarnda 6 Austos 1611 ylnda Diyarbakrda mid klnda ld. 1580 ylndan itibaren Avrupadan gelen ok miktardaki gm fiyatlar dmeye balam, bu durumda kk tmar sahipleri, uzak ve masrafl seferlere gitmekten kanmaya balamlard. Orta Avrupa'da yaplan savalarda tfekli yaya askeri n plana km, bu nedenle de tmarl sipahiler, hem silah ve techizat hemde tekilat ve taktik bakmndan da, yeni sava taktiklerine uyum salayamyordu. Bu sebeplerle devlet, yenieri saysn arttrmaya ve sekban- saruca ad altnda tfekli Anadolu leventlerini cretli asker olarak kullanmaya balad. Yine bu devrede, artk ie yaramayan yaya ve msellemler ve voynuklar gibi baz eski askeri birlikler de kaldrld. Tmar sisteminin bozulmas, devletin ekonomik yapsn da bozdu. Tmarl sipahilerin boaltt dirliklerin gelirini eskisi gibi toplayp, devletin 373

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

hazinesine aktarmak mmkn olmad. Bu dirliklere gnderilen mltezimler, zamanla byk servet sahibi olarak nfuz kazanm ve devletin bana bela kesilmilerdir. Sokullu Mehmed Paann 1579 ylnda lmnden Halil Paann sadrazamlna kadar geen otuz yllk sredeki 19 vezir-i azam iinde, bu makama yeterlilii olanlarn says ancak birka kiiydi. 10 Eyll 1623 gn Osmanl tahtna oturan IV.Murat annesi Mahpeyker Ksem Sultann abalar sayesinde bulunduu yere gelmiti. Eyyb Sultan Trbesinde, hocas Azz Mahmd Hdynin elinden kl kuanm ve ya kk olduu iin, Mhpeyker Ksem Sultann saltanat nibeliinde saltanat yrtmekteydi. Annesi Mahpeyker Ksem Sultann gl kiilii, Gen Osmann tahttan uzaklatrlp, olunun onun yerine gemesini salamt. IV.Murat, sert bir mizaca sahip olduu iin anneden ayr olan kardeleri ehzade Beyazt ve Sleymann lm kararn verirken hibir tereddd gstermedi. Topal Recep Paann kkrtmasyla ayaklanan ve vezirini ldren, kendisinden de, kardelerini ldrmeyeceine dair gvence isteyen, yenierilerden intikam almak iin yemin etmiti. Bu dnemde Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmet Paa isyan etti. Kendisine kar Caalzade Mahmut Paa gnderildiyse de ordu Ankaraya geldiinde Abaza Mehmet Paann ordusundan korkarak, Bursaya ekilmek zorunda kald. Ankaray ele geiren Abaza Mehmet Paaya kar erkez Mehmet Paa gnderildi ve Abaza kaarak, Erzurum Kalesine snd. Daha sonra aman dileyerek, stanbula gtrldnde balanarak Bosna eyaletine atand. IV.Murat, ran zerine dzenledii Revan ve Badat Seferlerine giderken, ncelikle Anadolu'daki sipahileri ve mtegallibe denilen, zorla ibana gelmi veya yolsuzlukla zengin olup, nfuz sahibi olanlar temizleyerek, lke ierisinde istikrar salad. Bu srada ah Abbs, Badat igal etmi, dier yandan Rus Kazaklar ise kayklarla Karadeniz shilindeki baz kyleri yakmlard. 1625 ylnda Kstencede, Kazaklarn iki yz elli kay batrlarak, drt bin kadar ldrld. ah Abbsa kar Badata ordu gnderilerek, 11 Kasm 1625 ylnda Badat kuatld. Ancak, yenierilerin isyanyla Badat Kuatmasn kaldran Sadrazam Hfz Paa, Irakn kuzey ve gneyini igalden kurtarm oldu. 1 Aralk 1626 ylnda Sadrazamla getirilen Kayserili Halil Paa, 4 Aralk 1626da sefere ktysa da, baarszl zerine, 6 Nisan 1628 ylnda Sadrazamla getirilen Hsrev Paa, Abaza syann bastrdktan sonra 5 Mays ve 14 Temmuz 1630da Mihribn ve Cemhlda ranllar yendi. IV.Muratn yann kkln bahane eden yenieriler, stanbulda eylemlere balamlard. Bu srada, Sadrazam Hsrev Paann grevden alnmasn bahane ederek siphilerle birlikte, 1632 ylnda saraya yryp, yeni Sadrazam Mezzinzde Hfz Ahmed Paay ldrdler. Sadrazamla getirilen Recep Paa dneminde, stanbuldaki karklklar gnlerce srd. IV. Murat, 8 Haziran 1632 gn devlet idaresini bizzat eline alarak, isyanclarn eleba olduunu ileri srd Topal Recep Paay ldrtt. Yenieri ve siph ocaklar zerindeki basky artrp, kahvehneleri ve meyhneleri kapatarak, ttn ve alkoll ikileri yasaklad. Emri dinlemeyenlere iddetli cezalar verileceini ilan ederek sk denetim uygulad. IV.Murat, 1633 Nisannda Lehistan Seferine kt. Ardndan, Safev saldrlarnn nne gemek iin 18 Mart 1635 gn Revan Seferine kt. 8 Austos 1635 gn Revan kale Muhafz Emirgneolu Tahmasp Kulu Han, IV.Murata kaleyi teslim etmek zorunda 374

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

kald. 11 Eyll 1635 gn Tebriz ehri ele geirildi Aras Nehri taraflarndaki Zeynelli Areti, Pasin-Erzurum, Tercan-Erzincan taraflarndaki bo arzilere iskn edildi. Revan Seferine kndan on ay sonra 27 Aralk 1635 gn stanbula dnd. Bu zaferin yaratm olduu olumlu ortamdan yararlanan IV.Murat anneden ayr kardeleri Beyazt ile Sleyman bodurarak idam ettirip, cenazeleri gizli olarak gmdrtt. Geriye anneleri ayn olan iki kardei kalmt. zellikle halk ve ordu tarafndan ok sevilen kardei Kasmdan ok endielenirken, yar deli olan dier kardei brahimi umursamyordu bile. Dilsiz cellatlar, bir yay kiriini Kasmn boazna dolayarak onu ldrdler. IV.Muratn tek kardei olarak Deli brahim kalmt. Safevler, 1 Nisan 1636 gn Revan igal edince IV.Murat 8 Mays 1637 gn Badat Seferine kt. IV.Murat bu sefer iin yolda iken, Eskiehirde Sakarya Nehri kylarnda bir Bektai Tekkesinin eyhi olan ve halk zerinde byk bir etkinlii olan eyh Ahmet, Eskiehir mfts ve kads tarafndan kskanld iin, IV.Murata ikayet edildi. Yrede yaayan 78 bin civarndaki Alevi topluluu ile eyh Ahmet ve yandalarn ortadan kaldrmak zere Anadolu beylerbeyi grevlendirildi. Osmanl glerinin blge halkna kar saldrs srasnda, atmann ilk balarnda Osmanl gleri yenilerek geri ekilmek zorunda kaldlarsa da, daha sonra eyh Ahmet ele geirilerek ikence edilip derisi yzlerek ldrld. Padiahn emriyle yredeki 40 civarndaki Alevi ky ile birlikte Bozda Bektai Dergh yklarak ortadan kaldrld. 510 IV.Murat Badatta vardnda, Bekta Han Trkmenin kumandasnda 40.000 kiilik bir Safev ordusu kltan geirilerek, Badat Safevlerin elinden alnd. Sadrazam Kemanke Mustafa Paayla Safevilerden Saru Han ve Muhammed Kuli Han arasnda yaplan grmeler sonrasnda, aa yukar bugnk Trk-ran snrnn tespit edildii, Kasr- rn Antlamas 17 Mays 1639 tarihinde imzaland Bu antlamaya gre: Badat, Basra ve ehr-i zr havalisi olan Irak- Arap, Osmanllar da, Erivan ise, Safevler de kald. Ayrca, Safevlerin Irak Kars, Ahska ve Van taraflarna saldrmayacaklar, Bekir, mer, Osman ve Ayeyi ktlemeyecekleri de antlama artlar iinde yer almt. IV.Murat, douda ranla megulken, Venediklilerin snr ihlallerine kar bu lke ile btn ticr ilikilerin kesilmesini ve hemen sava almasn emretti. Ancak, bu srada, Damla (Nikris) hastalndan 9 ubat 1640 gn, 28 yanda ld ld gn, eyhlislam Yahya Efendiden fetva alan IV.Murat, kardei brahimin ldrlmesini emretmiti. Cellat ferman alp, brahimi ldrmeye gittiinde brahim, dua iin birka dakika istemi bu srada annesi Ksem Sultan, IV.Muratn lmek zere olduunu syleyip cellada para vererek olunu kurtarmt. IV.Murata, brahimin idam edildii sylendiinde o buna inanmam ve cesedi grmek istemi, etrafndakilerin tereddtl davranlarndan phelenerek yeni bir cellad brahimi ldrmek zere gndermiti. kinci cellat da, Ksem Sultann adamlar tarafndan etkisiz hale getirilmi, bu srada IV.Murat son nefesini verdii iin brahim, lmden kurtulmutu. lm deinde iken bile, kardeini ldrmek istemekten amacnn saltanat kardeinin yerine damad olan Kaptanderya Silahdar Mustafa Paaya brakmak olduu eitli kaynaklar tarafndan ne srlmektedir.

510 z Baki, Aleviliin Tarihesi Sf: 118 Can Yaynlar stanbul 2004

375

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Deli brahim olarak tarihe getii halde, amcas I.Mustafa gibi deli olmayan yeni padiah, yllardr saray odasnda yaad hergn ldrlme korkusu ve boulmak iin boazna atlan bir kementin kabusundan dolay, ruhsal durumu bozulmu haldeydi. IV.Murat ldnde, padiah olduunu haber veren Kapaasnn szlerine inanmayp odasnn kapsn ieriden kilitleyerek yle seslendi: Siz bana hile ile tuzak kurarsnz. Ben taht ve saltanat istemiyorum. Kardeim sa olsun! Benden ne istiyorsunuz? Annesi Ksem Sultan dahil, kimse brahimi padiah olduuna inandramamt. Kapnn kilidi krlarak odasna girildi, iki kolundan tutularak, IV.Muratn cesedinin bana getirildikten sonra, aabeyinin yzndeki rty kaldrp, onun gerekten ldn anladnda tahta oturdu. Ertesi gn IV.Muratn cenazesi, tabutun en nnde yryen, seferlerinde bindii eerleri ters balanm atnn eliinde topraa verildi. brahimin tahta getiinin ilk senesinde Mirgnolu Olay meydana geldi. ran Seferi srasnda Revn Kalesi kumandan olan Emir Mirgnolu, kalenin fethinden sonra affedilerek, Emirgnda oturmasna izin verilmiti ki, bugn k Emirgn semtinin ad bu ahsn isminden gelmektedir. IV.Muratn lmnden sonra brhim, Emir Mirgnolunu idam ettirdi. Osmanl Saray yandalarnn deyimiyle Hurfler ve mlhidler, bundan dolay brhime dman oldular. ldrlen Mirgnolu Kesikba Evliy olarak nlendi. brhim,1637 ylnda, Ruslar tarafndan igal olunan Azak Kalesi zerine bir ordu gnderince Krmllarla birlikte kale alnd. 1641 ylnda Osmanl ordusu, Kuzey Bavyeradaki birok yerleim alann Osmanl hkimiyetine ald. mparator Ferdinand, Osmanl fetihlerini kabul ederek Zitvatorok Antlamasn yenilemek zorunda kald. Ruhsal durumu bozuk olan brahimin tedavisi iin, Safranbolulu Hseyini yani Cinci Hoca grevlendirilmiti. Uydurma yntemlerle uygulad tedavi, zaman zaman brahim zerinde olumlu etki yaratyordu. Bu zrcahil hoca, Sleymaniye Medresesine mderris olarak atand. Padiah zerine byk bir etkisi olan Cinci Hoca, Kemanke Kara Mustafa Paa tarafndan hibir zaman kabullenilmemiti. O da, bunu bildii iin eitli oyunlarla Kemanke Kara Mustafa Paay yenierilere paralatarak ldrtt. Daha sonra devletin ok st kademelerine geldi ayrca yaknlarn da etkin grevlere getirtti. Maltada Saint-Jean valyelerinin Trk gemilerine saldrmalar zerine brahim, onlarn en byk sna olan Girit Adasna sefer dzenledi. 17 Temmuz 1645 gn Giritin Hanya Liman ele geirildi. Hanyann Osmanllar tarafndan fethi, Avrupada byk tepki uyandrd. Almanya ve talya, blgeye asker gnderdi. Bu srada Deli Hseyin Paa, Resmo Kalesini de ele geirdi. brahimin ruhsal dengesinin bozulmasnda nemli rol oynayanlardan biri de, veziriazam Semin Mehmet Paa idi. O, padiahn btn hareketlerini yce bir emir ve doru hareket olarak gryor, onun asla yanlmayacana inanyordu. brahimin, idam edilmi olan, Varvar Ali Paann karsn plak olarak balmumu ile kaplatp, armha gerdirilmesi barda taran son damla olmutu. Bu srada, ordu ileri gelenleri ve ulema aralarnda anlaarak eski Veziriazam Ahmet Paann idam edilmesini kararlatrdlar. Onlarn bu karar, yeni veziri azam Sofu Mehmet Paa tarafndan brahime iletildi. Veziriazam Ahmet Paann idam edilmesini uygun bulmayan Padiah, Sofu Mehmet Paay azarlayarak, eline geirdii sopa ile onu evire evire dvmt. Sofu Mehmet Paa uzunca bir sre yaralarnn tedavisiyle uramak zorunda kald.

376

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

man nsan Eti Romatizma Hastal na yi Geliyo r mu (!?)

Hakknda verilen lm kararn renen, eski veziri azam Ahmet Paa, kap saklanmasna ramen, bir ihbar zerine ele geirilerek idam edilmi, cesedi Sultan Ahmet Meydanndaki byk nar aacnn altna braklmt. Vcudu iman olduu iin o dnemde, imanlarn etlerinin romatizma hastaln tedavi ettii inanc yaygn olduundan, gelen geen herkes onun vcudundan bir para koparm, akama doru Ahmet Paann sadece kemikleri kalmt. 1647 ylnda, Kara Musa Paann lmyle yerine getirilen Hezarpre Ahmed Paann adaletsiz davranlar, isyana neden oldu. Hurfilerin brhim aleyhine yrtt faaliyetler, Hezarpre Ahmed Paay da hedef alm brahimin de tahttan indirilmesiyle sonulanmt. Osmanl ulemas ve askerler brahimin zvanadan ktn dnyorlard. Yaptklar kktmalarn snucunda byk bir kitle Orta Camide toplanm ve btn dkkanlarn kepenkleri kapattrlmt. syanclar, Ksem Sultana haber gnderip IV.Mehmetin tahta karlmasna karar verildiini bildirince, 8 Austos 1648 Cumartesi gn IV.Mehmet (Avc) tahta karld. Daha sonra da bir heyet brahime gelip tahttan indirildiini sylediinde o: Bre hainler!. Pzevengler! diye barp armaya baladysa da, bir odaya gtrlerek hapsedildi. Kapatld odada ac iindeki feryatlar, saray sakinlerine mthi bir elem veriyordu. Mezardan farksz odasnda gnlerdir sren feryat, stanbulda dedikodulara neden olmaya balad. Sipahilerin ayaklanarak brahimi tekrar tahta karaca haberi, yaylmaya balad. eyhlislam fetva verdii iin, I.Ahmetin olu Ksem Sultandan doma brahimin katledilmesine karar verildi. Odasnn kaps krlarak ieri girilip, 33 yanda iken boynuna atlan kementle boularak ldrld. brahimin tahtan indirilmesiyle yerine olu Rus asll Haseki Turhan Hatice Sultandan olma henz 7 yanda olan IV.Mehmet gemiti. Yaplan trenlerden ocuk rkmesin diye biat merasimi ksa tutuldu. Avcla ok merakl olduundan Avc lakab verilmiti. Onun dnemiyle birlikte Osmanl Tarihinde Aalar Saltanat denilen dnem balyordu. IV.Mehmet dneminde Duraklama Devri sona ermi ve Gerileme Devri balarken,. Kprl Mehmed Paann sadrazamla gelmesiyle, Osmanlda yenilik hareketleri de grlmeye balad. IV.Mehmet dneminde ehzade katliam olmad fakat annesi Haseki Turhan Hatice Sultann elli yldr Osmanlnn kaderini izen Ksem Sultan bodurtmasna gz yumdu. brahimin katledilmesinden bu dneme kadar toplam dokuz bakaldr olay meydana gelmiti, bu ayaklanmalar iin Mehmet Halife yle yazyordu: Kul taifesi birok kiiyi haksz yere katledip, etlerini meyhanelerde piirmek suretiyle ekmeini yedikleri efendilerine nankrlk ettiler. Gittikleri deniz seferlerinde dmanla karlanca muharebe ve mukatele etmeyip, her yl bu kadar donanma ve cebehaneyi kafire teslim ettiler 511

511 Mehmet Halife- Tarih-i Glmani- Hazrlayan : mer Karayumak Sf :113 Tercman 1001 Temel Eser

377

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

19 Austos 1651de, padiahn hibir eyle ilgilenmemesi, Ocak Aalarnn basklar ve esnafa yklenen ar vergiler, stanbulda isyana neden oldu. Esnaf arlar kapatt ve eyhlislamda yanlarna alarak vergileri ikayet iin Topkap Sarayna geldiler. Padiahn kuvvetleri kapatlan dkkanlar zorla geri atrp isyan bastrdlar. 4-8 Mart 1656da ekonomik bunalm nedeniyle yenieriler ve sipahiler ayaklandlar. Girit Seferinin uzamas ve saray halknn savurgan harcamalar nedeniyle, askerlere denmesi gereken zyf akesinin iindeki bakr oran yksek, gm oran dk, paralar ile yaplmas esnafn bu paralar kabul etmemesine neden oldu. Bunun zerine balayan ayaklanmada 30 kiinin kellesi istendi. Kelleleri istenenler, teker teker yakalanp Sultan Ahmetteki nar aacna aslarak idam edildiler. Bu nedenle olay nar Vakas yada Vaka-i Vakvakiye * olarak adlandrld. Daha sonra baz yenilikler yaplp, stanbulda ve lke iinde asyi saland. 14 Mart gn Kul-kethdas Osman Aa l bulundu. Gmrk emini haracs Mustafa Aa ve ingene beyi Deli Birader diye anlan Ahmet Aa ldrld.512 IV.Murat dneminde konulan yasaklar desteklemeyen ve binlece insann katli iin fetva veren, bu yzden de padiahn desteini salayan Halveti tarikatndan Kadzadeler, IV.Mehmet dneminde, zellikle Trk kkenli olmayan dier dini tarikatlar ile atma iine girmilerdi. Bu dini evreler Halvetiye Tarikatna mensup olanlara dman gzyle bakyorlard. 19 Ekim 1656 gn Fatih Camiinde cuma namaz klnrken Kadzadelilerden bir gurp mzezzini susturmak isteyince byk bir kavga km, bu olayn ardndan btn Halvetiye tekke ve zaviyeleri yktrlarak o dnemin Halvetiye Tarikat nderi durumunda olanlar Kbrs Adasna srgne gnderildiler. Eski veziriazam Boynu Yaral Mehmet Paa, Malkaraya srlrken, bu tarikattan olan Karagz Mehmet Paa da ldrld.513 19 Temmuz 1657 tarihinde, anakkale Boaz giriine kadar gelen, Venedik ve dier Hristiyan devletlerin gemileri blgeden kovularak, Bozcaada ve Limni dman igalinden kurtarld. 1 Eyll 1658 gn Yanova Kalesi ele geirildi. Erdel, sava tazmint vermeyi ve on be bin altnlk harac, krk bin altna karmay kabul etti. Krm Han Mehmed Giray, Ruslar, 12 Temmuz 1659da Konotopta malup ederek, elli bin esir alp, yz yirmi bin Rus'u imh etti. IV.Mehmet, Kprl Mehmed Paann lmnden sonra onun almalarn takdir ettii iin olu Kprlzde Fzl Ahmed Paay, 30 Ekim 1661 ylnda sadrazamla atad. 12 Nisan 1663 gn, Avusturyallar zerine sefer alarak balayan sava, 10 Austos 1664 gn yaplan Vasvar Antlamasyla sonuland. 1666 ylnda Girit Seferi balad. Fzl Ahmed Paa, Girit Adasnn Kandiye Kalesini kuatt, kalenin ele geirilmesinin gecikmesi zerine IV.Mehmet, 18 Austos 1668 gn kendisi sefere ktysa da, yolda Kandiyenin fethi haberi verilince geriye dnd. Bu sralarda Osmanlnn uygulamaya koyduu iskan politikas, Avarlar Hama-Humus arasna zorla iskan etmek isteyince, Avarlar, Anadolunun i blgelerine katlar. Birok insan katledildi. Deliler Obasnn bir ksm iskana kar kt iin, 1702 ve
* Dou mitolojisinde insan kafasna benzeyen Hindistan Cevizi aacnn meyvalarnn rzgarlarda birbirine arparak kard sesin vak, vak eklinde olmas ve nar aac bu aalara benzetildii iin bu olaya Vaka-i Vakvakiye ad verilmitir 512 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:II Sf: 622 Kltr Bakanl 1989 513 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi Solak-zde Tarihi Cilt:II Sf: 630 Kltr Bakanl 1989

378

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

1712 ylnda Kbrsa srgn gnderildilerse de, Osmanlnn iskan siyaseti uygulamas baarya ulaamad. Bu siyasete kar gsterilen byk direni, dnemin ozan Dadalolu tarafndan yle dile getirildi: Kalkt g eyledi Avar illeri Ar ar giden iller bizimdir Arab atlar yakn eder ra Belimizde klcmz Kirman Yce dadan aan yollar bizimdir. Ta deler mzramn temreni Hakkmzda devlet vermi ferman Ferman padiahn dalar bizimdir Dadalolum yarn kavga kurulur ter tfek davlumbazlar vurulur Nice koyiitler yere serilir len lr kalan salar bizimdir. Lehistan Kralnn, Osmanl himyesini kabul eden Ukrayna Kazaklarna saldrmas zerine, Lehistana sefer alnca, 4 Haziran 1672 gn Birinci Lehistan Seferine kan IV.Mehmet, Podolyaya girdi. 18 Ekim 1672 tarihinde Buca Antlamas yaplarak Podolya, Osmanl Devletine, Ukrayna ise, Trk himyesini kabul eden Kazak Beyine verilecekti. Ayrca Lehistan, yllk 220. 000 altn hara vermeyi kabul etmek zorunda kald. Bir mddet sonra Lehistanllar, Buca Antlamasn ihll edince, 7 Austos 1673te, kinci Lehistan Seferine kan IV.Mehmetin Ukraynaya girince Lehliler, tekrar anlama istemek zorunda kaldlar. 27 Ekim 1676 gn imzalanan Zorawno Antlamasyla Podolya ile Ukrayna, Osmanl Devletine braklm oldu. IV.Mehmet, Kprlzde Fzl Ahmed Paann 1676 Kasm aynda lmesi zerine, yerine Merzifonlu Kara Mustafa Paay sadrazamla getirerek, 1678 baharnda Rusya Seferine ktnda, yol zerindeki Silistreden sonra ehrin Kalesini de almt. Bu kalede kan yangn sonucu dman ordusunun byk bir blm yanarak, bir ksm da yangndan kamak amacyla can havliyle atldklar, nehirde boularak ldler. IV.Mehmet, 29 Ekim 1680 gn kinci Rus Seferine knca,11 ubat 1681de imzalanan Osmanl-Rus Antlamasna gre, zi Nehri iki devlet arasnda snr kabul edildi. IV.Mehmet, 12 Ekim 1682de Avusturya Seferine kp, Viyanay, ikinci defa kuatt ise de, Kara Mustafa Paa Viyana Kuatmasn kaldrp, geri ekilmek zorunda kald. Bu bozgunun ardndan Merzifonlu Kara Mustafa Paa ldrlnce bunun sorumlusu olarak da Kprl ailesi olarak grld. Bu sralarda stanbulda asker ve halk Avc Mehmetin tahtta oturmasn istemiyor, fakat bu durum kendisine iletilemiyordu. Yenieriler ona kar krgnd. Bu krgnl sezen Avc Mehmet, ava kmaya tvbe ettiini aklam, yenierilere altnlar gndererek gnllerini almak istemesine ramen, krgnl giderememi artk, i iten gemiti. Mehmet Halife, Edirnede vakit geiren padiaha olan zlemini yle dile getiriyordu: Saadetli Padiahmz Edirnenin gzelliini, zevk ve elencesini o kadar beenmiti ki: stanbul halk Padiahn bir daha stanbula gelmesinden mit kestiler: Acaba bir daha stanbula gelir de yzn grmek nasib olur mu? diye her zaman dua ederlerdi. Padiahmz burada olmadndan ehr-i stanbul kyle dnd derlerdi. 514
514 Mehmet Halife- Tarih-i Glmani- Hazrlayan : mer Karayumak Sf :196 Tercman 1001 Temel Eser

379

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

brahimin olu Sleyman, imirlik ad verilen oturduu kafesten, tahta oturtulmak zere karldnda, ldrleceini dnyor ve dairesinden dlar kmak istemiyordu. Kendisini gtrmek isteyenlere: Ortadan kaldrlmamz emrolundu ise syle. Dua edeyim ondan sonra emri yerine getirin. ocukluumdan beri hapisteyim, hergn bu zulm ekmektense bir kez lmeyi tercih ederim. Bir can iin bunca korkuyu ekmeye gerek yok!dedi. Kzlaraas onun ayaklarna kapanm, yeni padiah ikna iin yalvarrken te yandan ayn odada birlikte yaam srdrd kk kardei II.Ahmet bile, Kzlaraasnn yalvarmalarna dayanamayarak, aabeyisi Sleyman yreklendirmek iin: Buyrun korkman Aa yalan sylemez diyerek onu cesaretlendirmeye alyordu. Uzun yalvarmalarn ardndan nihayet, Kzlaraas kendi krklerinden birisini II.Ahmete giydirerek onu tahta kard. Tahttan indirilen IV.Mehmet ise, Kzlaraas tarafndan hapse gtrld. Otuz dokuz yl tahtta kalarak Kanuniden sonra en fazla Osmanl tahtn igal eden IV.Mehmet, 6 Ocak 1693 Sal gn Edirnede ld. stanbula getirilerek Yeni Cmi yanndaki annesi Turhan Valide Sultann trbesine gmld. II.Sleyman, brhimin, IV.Mehmetten sonraki ikinci olu olup, 15 Nisan 1624 tarihinde stanbulda, Slih Dilub Sultandan dodu. II.Sleyman tahta kt zaman, Osmanl ordularnda Viyana bozgunuyla balayan zlme ve toprak kayb devam ediyordu. Venedikliler, Mora Yarmadasn igal etmi, Avusturya: Viegrad, Uyvar ve Estergonun ardndan Budine girmiti. Macaristandaki Trk egemenlii ise sona ermek zereydi. Savalardaki yenilgiler, hazne gelirlerini azaltm, savurganlk, sarayn hazinesini boaltrken, Anadoluda isyan hareketleri artmaya balamt. Ordu grevlileri Rumelide yolsuzluk yapp, zorla usulsz vergiler toplarken, 8 Eyll 1688 gn, Belgrad dman eline gemiti. II.Sleyman emir dinlemeyip, pek ok kalenin dmesine sebep olan Osman Paann lmne karar verdi. 1689 ylnda, Krma saldran Rus ordular, Selim Giray Han ve Vidin Muhafz Sar Hseyin Paa, tarafndan pskrtld Bu yl, Fzl Mustafa Paa sadrazamlaa getirilerek, yaynlad adaletnme lkeye bir dnem iin istikrar getirdi. Belgrad, alt gnlk kuatmadan sonra fethederek uzun yllardr zlenen bu zafer hasretini dindirdi. Bu baar Osmanl lkesinde byk bir sevince neden oldu. Bu zaferlerden sonra stanbula dnen Fzl Mustafa Paa, hastal nedeniyle Davudpaa Klasna kadar arabayla gelen, II.Sleyman tarafndan kabul edildiinde: Ho geldin. Berhudr ol, yzn ak, klcn berrak, ekmein sana hell olsun, arzm zere hizmet eyledin. Seleflerinden birine byle bir ulu gaz myesser olmad dedikten sonra, ordu erknnn nnde samur erkn krkn Sadrazama giydirdi. Belinden kard haneri beline ve sorgucu da bana taktktan sonra: Ben mkfat vermeye kadir deilim. Allah tel iki cihnda yzn ak etsin diye duada bulundu. Bu srada, Mora Serdr Koca Halil Paa da, Venediklilerin elinde bulunan Avlonyay otuz bir gnlk bir kuatmann ardndan ele geirmiti. 13 Mays 1691 gn Fzl Mustafa Paa, tekrar Avusturya Seferine ktnda, II.Sleyman, bir mddet sonra stanbula yakn Yoncaemede, Hydropsie-stiska ad verilen, vcudun su toplayarak imesi hastalndan 22 Haziran 1691 gn ld. II.Sleymann lmnn ardndan kardei olan 49 yandaki II.Ahmet tahta geirildi. Babas brahim, annesi de Muazzez Hatice Valide Sultand. Kendisi de kardei gibi Hydropisie-stiska hastasyd. Bu dnemde, Belgrad nlerine ulaan Fazl Mustafa Paa, 380

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Peter Varadin nlerinde bulunan Avusturya ordusu zerine yrdnde ldrlnce, Osmanl ordusu byk bir bozguna urad. Varat Kalesi, Avusturyallarn eline geti. 1693 yl Mart ay sonlarnda Bozoklu Mustafa Paa sadrazamla getirilerek, Temmuz aynda Erdeli geri almak iin Avusturya seferine kt. 17 Eyllde Belgrada girilmesine ramen kn yaklamas zerine Osmanl ordusu Edirneye geri dnd. 28 Haziran 1694 gn Narenta Kalesi, Venedikliler tarafndan igal edildi. Osmanl ordusu Varadin Kalesini kuattnda, Venedik donanmas Sakz ele geirdi. II.Ahmet, sadrazam geri ararak Sakz Adasnn geri alnmasn emretti. Bu dnemde, Irak ve Hicazda isyanlar km, Suriyede Srhan ve Maanoullarnn ayaklanmalar bastrlmt. Sakz Adasnn geri alnmas iin yola kan Hseyin Paa, Sakz Adas aklarnda Venediklilerle arprken, II.Ahmed, 6 ubat 1695 Pazar gn 52 yanda Edirnede lm, birka gn sonra da Sakz Adasnn alnd haberi stanbula ulamt. 6 ubat 1695 Pazar gn, Osmanl tahtna IV.Mehmet (Avc)in Giritli Rum kars Emetullah Rabia Gln Sultandan 5 Haziran 1664 ylnda stanbulda doan olu II.Mustafa oturdu. II.Mustafa tahta getikten sonra yaynlad Hatt- Hmynunda yle diyordu: Cenb- Hak, bu ciz, bu gnahkr kuluna bir cihn pdihl ihsn etti. Pdihlarn hangisi zevk ve sefya: kendi nefsinin rhatna dm ise, eli altndaki memleketlerinin ve tebaasnn huzru ve rhat kamtr. Biz, bugnden zevki ve sefy kendimize haram kldk. Dmana kar ceddim (Knn) Sultan Sleyman gibi kendim sefere kmaya kat niyet ettim. Sizler ki vezrizamm, vzer, ulem, vkel ve ocak aalarsnz, cmleniz bir yere gelip, bu hatt- hmynumu okuyup dnnz, gazya gitmem mi makbul, yoksa Edirnede oturup, kalmamz m mnsip? Din ve devlet ve halka hangisi faydal, Allah iin sylep, doruyu bana bildiriniz vesselm. II.Mustafa kendine gvenen bir yaradla sahipti. Devlet ileri gelenlerinin muhalefet etmelerine ramen ordunun bana geip, sefere karak kazand baarlarn ardndan 1699 ylnda Karlofa Anlamas imzaland. 18 ubat 1695te Sakz Adasnn Venedik igalinden kurtarld Koyun Adalar Zaferi kazanld. 18 Eyll 1695te Midillinin Zeytinburnu aklarnda yaplan deniz sava kazanld. II.Mustafa, 30 Haziran 1695 tarihinde, Avusturyallarn igalindeki Macaristan kurtarmak iin, Avusturya seferine kmt. 9 Eyllde, Lippa Kalesi fethedildikten sonra. 22 Eyll 1695 gn Krm Han Selim Girayn da katld Lugos Sava kazanld. Kn yaklamas nedeniyle sefer mevsimi sona erdii iin, 18 Kasm 1695 gn stanbula geri dnmek zorunda kald. Rus ar Deli Petro, Karadenize inmek iin Azak Kalesini aydan fazla kuatmsa da, elli bin l vererek Azaktan ekilmek zorunda kalmt. Azak yenilgisinin cn almak isteyen Deli Petro, Venedik, Avusturya, Hollanda ve Prusyadan yardm alarak 1696 ylnda kaleyi tekrar kuatt. Kaledekiler kuatmaya kar byk bir direni gsterdiler, ancak fazla dayanamadklar iin kale dt. kinci Avusturya Seferine 1696 baharnda kan II.Mustafa, Saksonya Kral Nalkran Friedric ile General Heisler kumandasndaki dman kuvvetleriyle 27 Austos 1696 gn Olasch yaknlarnda karlatnda, dmana yenildi ve Tamevar tekrar dmanlar tarafndan ele geirildi.

381

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

17 Haziran 1697gn Sadrazam Elmas Mehmed Paa ile Tamevar Muhafz Koca Cfer Paa ile klan seferde, Zenta Bozgunu yaanm, savata Sadrazam Elmas Mehmed Paa ile on beylerbeyi ve binlerce asker ehit olmutu. II.Mustafa, svri kuvvetleriyle Tamevara ekilmek zorunda kalmt. Bu sra. Sadrazamla Hseyin Paa getirildi. Avusturya kuvvetleri, Sava Nehrini geip, Bosnaya kadar girerek byk bir tahribat yaptlar. Bosna beylerbeyliine getirilen Daltaban Mustafa Paa, Bosnada bulunan Avusturyallar yenerek geri psktt. Zenta Olaynn ardndan, Karlofada, antlama grmeleri srerken, II.Mustafa, Hseyin Paa kumandasndaki yz otuz bin kiilik bir orduyu Belgrada gnderdi. Uzun grmelerden sona Avusturya, Venedik ve Lehistan ile 26 Aralk 1699 gn, Karlofa Antlamas imzaland. Buna gre: Macaristanla Erdel Avusturyaya terk edilerek, Sava ve Unna nehirleri snr olarak kabul edildi. II.Mustafa, Karlofa Antlamasndan sonra asker ve ml tekiltlarda yeniliklere balad. Yaplan yenilikler yenieri ve siphilerin houna gitmemiti. 1702 ylnda yenieriler ve cebeciler maalarnn denmesi iin yaptklar mracaattan elleri bo dnyorlard. Cebecilerin bir ksm kaymakam divanda halkn ikayetlerini dinledii srada, ona dileke vererek isteklerini bildirdiler. Kaymakam ok ar szlerle onlar aaladktan sonra, azarlayp, para olmadn syledi. Bunun zerine Kaymakama kar hakarette bulunan cebeciler, Kaymakam tarafndan ldrlmek zere takibe alnd. Kaymakamn muhafzlaryla cebeciler arasnda meydana gelen silahl atmalarn ardndan cebeciler ayaklanarak, Kaymakamn muhafzlarnn yakalad arkadalarn kurtardlar. Karakai Mehmet, Kaymakamdan intikam almak iin isyanclara nderlik edince, Kaymakam cann kurtarmak iin kamak zorunda kald. syan bydke stanbul halk da isyana katld. At Meydannnda toplanan isyanclar arasnda bulunan mft : Hepsinin ayn iman, ayn kan tayan kardeler ve ayn imparatorluun uyruklar olduklarn, stanbul halknn Osmanl Devletini ykmak yada Kurana kar gelecek herhangi bir giriimde bulunmak iin deil, aksine sadece eriat yasalarna gre vefaszlar ve hainleri cezalandrmak iin silaha sarldklarn, bundan tr bu kadar kutsal bir amaca kar koymaya cret ettikleri taktirde, o zaman zerlerine sadece Allahn gazab deil, fakat ok daha byk cezalarn da geleceini dnmelerini sylediinde, Padiahn kuvvetleri de isyanclarn yanna geince, Sadrazam kyafet deitirerek kat. 515 Baz devlet adamlarnn da kkrtmasyla balayan ayaklanmann ardndan, II.Mustafa, 22 Austos 1703 gn, 40 yanda iken, tahttan indirildiini duyduunda, kardeini kutlayp: Beni tahttan indirmiler, yerime karndam Sultan Ahmedi pdih eylemiler. Allah mbrek eyleye, evltlarm kendisine Allah emneti olsun dedi. iir yazd iin Meftn ve kbli mahlasn kullanan II.Mustafa, vcutta ar su toplanmas hastal nedeniyle 20 Aralk 1703 gn ld. Aabeyi, II.Mustafan kan cebeci isyannda tahttan indirilmesi zerine, 22 Austos 1703 gn 30 yanda padiah olan ve tahta getikten sonra stanbula gelen III.Ahmet, Edirne Vakasnda isyan karan elebalar byk bir ustalkla birbirine drerek ortadan kaldrd. Baltac Mehmed Paay sadrazamla getirdikten sonra devletin i ilerini dzeltmek iin almalar yapt. Karlofa Antlamas imzaland iin, yeni bir sava yoktu.

515 Kantemir Dimitri- Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi Sf:844 Cumhuriyet Kitaplar Mart 2005

382

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

sve Kral XII.arl, Poltovada Ruslarla yapt bir sava kaybederek, Osmanl Devletine snnca, Rus ordusu Osmanl topraklarna girerek tahribatta bulundu. Bunun zerine, Sadrazam Baltac Mehmed Paa, 9 Nisan 1711 gn Rusya Seferine kt Baltac Mehmed Paa, Rus arn Prut zerinde, Palc mevkiinde kstrarak, Rus ordusunu bir taarruzla yok etmek iin etrafn evirdi. Rus ar, sadrazama bir heyet gndererek, her art kabul edeceklerini bildirince, antlama yapld. Rusya, antlamaya gre, Lehistan ve Ukrayna ilerine karmayacak, elinde tuttuu Azak Kalesini de Trklere brakacakt. Baltac Mehmed Paann Rus ordusunu evirmiken imha edememesi ve antlama artlarnn tatmin edici olmamas zerine Padiah, Edirneye dnen Baltac Mehmed Paay, grevden alarak, yerine Damat Ali Paay getirdi. Ruslar, antlamann artlarna uymadndan, III.Ahmet, ordunun banda Edirneye kadar gidip, Damat Ali Paa komutasndaki orduyu Rusya zerine gnderince, Ruslar, antlama artlarna uymak zorunda kaldlar. Venediklilerin 1714 ylnda, Karadallar isyana tevik etmesi zerine III.Ahmet, Mora zerine bir sefer ap, Karlofa Antlamasyla Venediklilere verilen btn kaleleri geri ald. Alman mparatorluu, Karlofa Antlamasna kefil olduklarn ileri srrek, Venedikten alnan yerler iade edilmedike bar tanmayacan bildirince, Osmanllar, AlmanAvustarya mparatorluuna sava ilan etti. Petervaradinde yaplan savata Damat Ali Paa ehit olunca, Avusturya ordusu nce Tamevar, daha sonra da Belgrad ele geirdi. Petervaradin malubiyeti zerine, Avusturya ile 1718 ylnda, Pasarofa Antlamas imzaland. Antlamaya gre, Belgrad ve Semendire, Avusturyada kalmak zere Sava Nehri snr kabul edildi. Damat brahim Paann sadrazamla getirilmesiyle, 1730 ylna kadar sren Lale Devri balad. Bu dnemde, stanbulda ilk matbaa kuruldu. Yalovada kat, stanbulda, Tekfur Saraynda bir ini fabrikas ald. stanbula davet edilip, uzun seneler stanbulda kalan ve len Comte de Bonneval (Humbarac Ahmed Paa) , humbarac ocan yeniletirdi. stanbulun su ihtiyacn karlamak iin bir de bend yaptrlp derya-y sim ad verildi Osmanl Devleti, bar dnemi yaarken, Safevi Devleti son gnlerini yayordu. rana bal olan Dastan, 1722 ylnda Osmanl himayesine girmek istedii iin, bu istei kabul edildi. Kafkasyay tehdit eden Rusyaya engel olmak isteyen III.Ahmet, 1723 ylnda Grcistan, Gney Azerbaycan, Luristan, Erdelan, Kirmanah ve Hemedan ele geirdikten sonra 1725 ylnda Tebrize girerek, ardndan da Gence, Revan ve Nahcivan ald. 1727 ylnda Safeviler ile yaplan antlama ile Osmanl Devletinin btn fetihleri tannmasna karn, 1730 ylnda randa hkimiyeti ele geiren Nadir ah, ran birliini tekrar kurup, Osmanllarn elinde bulunan nemli baz yerleri geri ald. Lale Devrindeki yaplan yenilikler ve rana sefer hazrl yenierilerde huzursuzlua neden oldu. Yeni kurulacak olan Askir-i Nizamiyye ordusu iin, skdarda bir kla kurulmas, bozulmaya yz tutmu yenierileri ve yeniliklere kar olanlar harekete geirdi. Damat brhim Paann, Patrona Gemisi syanna katlmak suundan affettii, Patrona Halil ve etrafndakiler 1730 yl bandan itibaren isyan hazrlklarna balad. Sonbaharda, devlet adamlarnn henz yazlklarndan dnmedikleri bir srada Beyaztta balayan isyan ile, esnaf dkknlarn kapatnca, Cebeci Klas askerleri de onlara katlarak, Siphi ars ve Bit Pazarnda bulduklar silahlar yama edip, Sarahneyi kapattlar. Patrona Halil ve Muslubee, Kk Muslu, Kutucu Hseyin, nar Ahmed, Ali Usta, Karaylan, Emir Ali, Turucu ve smil nderliindeki isyan, byk boyutlara ulam383

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

t. Osmanl yneticileri halk isyanclara kar kkrtmak ve halkn desteini salamak iin, 29 Eyllde Sancak- erf kardlar. syana katlan halk ynlar, btn yollar tutmutu. Halk, Osmanlnn Sancak- erfi altnda toplanmamt. Osmanl sanca tekrar yerine konulmak zounda kalnd. syanc halk, devlet ynetiminde bulunan ad eitli zulum ve yolsuzluklara karm, 41 kiinin kendilerine teslimini istedi. Bunlar arasnda, Sadrazam Damat brhim Paa, Kaptan- dery ve stanbul Kaymakam Mustafa Paa, Sadaret Kethdas Mehmed Paa ve eyhlislam Abdullah Efendinin de adlar vard. III.Ahmet, isyanclarn istedii ahslar grevden alarak Silahtar Mehmed Paay vezirlie tayin etti. Damat brahim Paa, Kaymakam Mustafa ve Mehmed Paa idam edildiler. III.Ahmet, Mahmut adna, tahttan ekilince, Lle Devri diye de adlandrlan bu devir sona ermi oldu. III.Ahmet, II.Mustafann byk olu ehzade Mahmutu huzuruna arp, alnndan perek, yeni padiah olarak kendisine biat ettiini syledi. I.Mahmut da amcasnn elini pt. Saliha Sultandan olan I.Mahmuta tler verdikten sonra saltanattan ekildi. Yakkl biri olan ve iirlerinde Necib mahlasn kullanan III.Ahmet, 63 yanda iken, 1 Temmuz 1736 gn ld. I.Mahmut, 12 Ekim 1730 gn tahta oturduunda 35 yandayd. Tahta getikten sonra, Patrona Halil ve yandalarn ldrtt. 1731 ylnda cebeci ve yenieri ayaklanmalarn bastrdktan sonra ran zerine yrd. 1732 ylnda ranllarla Ahmed Paa arasnda imzalanan anlama ile, Aras Nehri iki devlet arasnda snr kabul edilirken, Revan, Gence, Nahvan, Bitlis, irvan ve Dastan Osmanllara, Tebriz, Kirmanah, Hemedan, Luristan ve Erdelan, rana braklmt. 1733 ylnda randa iktidar ele geiren Ndir ah, Osmanllara kaptrd blgeleri, 1735 ylnda Arpaayda yaplan savala geri ald. Bylece. Gence, Tiflis ve Revan tekrar rann eline geti. Osmanl-ran Savalarndan yararlanan Ruslar, Azak Kalesini ele geirerek, Gzleve, Klburun ve Urkapy igal ettiler. Avusturya ordusu ise, Bosna, Srbistan ve Eflaka girince, Muhsinzde Abdullah Paay Rusya zerine, Hekimolu Ali Paay da Avusturya zerine sefere gnderen I.Mahmut, Avusturya ve Rusya kuvvetlerine byk bir darbe indirdi. 18 Eyll 1739 tar ihinde, Avusturya ve Rusya ile Belgrad Antlamas imzaland. Belgrad, Osmanl devletine kald. Avusturya ile Tuna ve Sava nehirleri snr oldu. Ruslar, Azak Denizi ve Karadenizde donanma bulundurmayacak, Kazaklar, Osmanl topraklarna, Krm Hanl da Rusyaya akn dzenlemeyecekti. Bu anlamalarn ardndan, yeniden ran zerine yryen I.Mahmut ile Nadir ah arasnda 1746 ylnda, Kasr- irin Antlamas maddeleri zerinden yeni bir antlama yapld. Kambur ve Sebkti mahlsyla iirler yazan I.Mahmut 13 Aralk 1754 gn ld. 13 Aralk 1754 tarihinde aabeyi I.Mahmutun lmyle tahta geen ve II.Mustafa ile ehsuvar Sultandan 2 Ocak 1699 ylnda doan III.Osman, tahta kt zaman, muktaa, tmar ve zemet sahiplerinin beratlar yenileyerek, clusiye verg isini affederek, emeklilere de clus bahii datt. III.Osmann tahta knn ardndan gelen 1755 yl k ok iddetli getii iin Hali dondu ve deniz yol oldu. Bu dnemde snr blgelerinde meydana gelen ayaklanmalar ve Msrda Memlklarn isyan bastrld. III.Osman, bu olaylarda ihmli grlen vezri 384

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

zam Bahir Mustafa Paay azlederek, yerine Hekimolu Ali Paay getirdi. Daha sonra onu da grevden alarak yerine Nil Abdullah Paa getirildi ise de Nil Abdullah Paa da ay sonra azledilerek yerine Silahtar Bykl Ali Paa atand. 28 Eyll 1755 ylnda, stanbul tarihinin en byk yangn meydana geldi. Hocapaa semtinde, otuz alt saat sren yangn sonunda Paakaps da yandndan, Sadaret dairesi bir mddet Kadrga Limanndaki Esm Sultan Sarayna tanmak zorunda kalnd. III.Osman, Sadrazam Silahtar Ali Paann rvet aldn tesbit ederek, 25 Ekim 1755 gn grevden alarak, yerine Yirmisekiz elebizde Sad Mehmed Efendiyi getirdi. 6 Temmuz 1756 gn, meydana gelen ve Ciblide balayan yangn ile, Unkapan, Sleymaniye, Vef, ehzdeba, Langa, Zeyrek, Sarahne, Etmeydan, Aksaray, Dvutpaa skelesi, Ftih, Sultanselim, Ali Paa ars ve Ayakaps semtleri kl hline geldi. Yangndan sonra, stanbulun yeniden ins iin byk bir mr faaliyeti balatld. III.Osman, 29 Ekim 1757 gn ld. III.Ahmed ve Mihrih Sultann 28 ubat 1717 gn stanbulda doan olu III.Mustafa, 30 Ekim 1757 gn tahta oturdu. Greve getirdii sadrazam Koca Rgb Paa, tahta kndan lmne kadar ayn grevde kald. Avrupa devletlerinin birbiriyle 17561763 yllar arasnda yapt "Yedi Yl Savalar"nda taraflarn her birinin Osmanl Devletinin kendi safna katlmasn teklifini, ustalkla kendi lehine deerlendirdi. Yedi Yl Savalar bitince, Prusya ve Rusyann anlap, Lehistan paylamalar zerine, Leh milliyetileri (Polonezk), Osmanllara snnca, 18 Eyll 1739 gn Belgradda sresiz olarak kabul edilen Osmanl-Avusturya-Rusya Antlamas bozulmu oldu. Osmanl Devleti, Rus ariesi II.Katerinaya haddini bildirmek iin Rusyaya sava ilan etti. Krm Han Girayn ordular, 1769 ubatnda Gney Rusyaya girerek Ruslar yenince arie Katerina, Krm-Giray Han, Bahesarayda zehirleterek ldrtt. Buna karlk olarak 27 Mart 1769 tarihinde Rus Seferi dzenlendi Sadrazam Yalkzde Mehmed Emin Paa, 1 Mays 1769 gn ilk Hotin Zaferini kazand. I.Hotin Zaferinin ardndan tekrar saldrya geen Ruslara kar 12 Austos 1769 gn Hotinde ikinci bir zafer daha kazanlnca, 21 Eyll 1769 tarihinde Hotin, Ruslar tarafndan igal edildi. Avrupallarn Rusyaya verdii destekle Rus donanmas Cebelitrk Boazn geerek Akdenize girdi. Bylece Koron, Modon, Navarin, Patras, Anabolu, Tripolie, Kalamota ve Ispartada, si Rumlar ile ibirliine girerek, buradaki Mslmanlara kar, Avrupa devletlerinden de byk tepki gren, vahce katliamlar yaptrdlar. Kaptan- Dery Hsmeddin Paann Mora karmasyla Rumlar geri ekilip, yetmi bin kiilik Maynot-Rum ordusu, Tripoliede 9 Nisan 1770 gn bozguna uratld. Bu baar nedeniyle Hsmeddin Paaya Mora Ftihi unvn verildi. Osmanl donanmas, emeden anakkaleye dnmek iin Koyun Adalar civarndan geerken, kalyonlardan birinin direinin krlmas nedeniyle donanma, direin tamiri iin 4 Temmuz 1770 gn Toprak Adas nnde durmak zorunda kalnca, ertesi gn Ruslar, Osmanl donanmasna saldrd. Osmanl donanmas, eme limanna girdiinde, Rus donanmas liman nne gelerek, Osmanl gemilerini topa tuttular, bu srada limana giren ngiliz gemilerinden atlan bir humbara ile Osmanl gemileri tutuarak btn donanma yand. 7 Temmuz sabah, ateten kurtulan bir kalyon ile birka kk gemi, limandan salam kurtulabildi. Gemisiyle Sakz Adasna snan Kaptan- Dery Hsmeddin Paa, grevinden azledildi.

385

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

eme Faciasndan sonra, Tuna boyundaki Kartal Ovasnda bulunan Osmanl ordusu, 1 Austos 1770 gn bozguna urad. 1771 yaznda Krmn igalinden baka, General Tatloben idaresindeki Rus ordusu, Ahska blgesinde bozguna urayp, geri ekildi. Osmanl ordusu 2 Austos 1771de z (Krm), 12 Eyll 1771de Yerky (Romanya) , 29 Haziran 1773te Silistre (Romanya), 20 Ekim 1773te Varna (Bulgaristan) zaferlerini kazand. Msrda Klemenli Cin Ali Beyin Suriye, Filistin ve Arabistandaki isyan, 1 Mays 1773te Slihiyyede bastrld. Cihangir mahlasyla iirler yazan ve Sveyte kanal amak, Sakarya Nehrini, Sapanca Gl zerinden zmit Krfezine balamak gibi dnceleri olan III.Mustafa, be yldan beri devam eden Rus Seferini sona erdirmek iin hazrlanrken, 21 Ocak 1774 gn ld. 20 Mart 1725 gn Topkap Saray (Saray- Cedid) nda doan ve III. Ahmed ile Rabia Hatunun olu olan I.Abdlhamit, aabeyi III.Mustafann lmnden sonra padiah oldu. I.Abdlhamit tahta ktnda , Rus Sava ve bir ok yerde isyanlar devam ederken, byk bir ekonomik sknt yaanyordu. Osmanl ordusu Kozlucada yenildii iin Rusya ile 21 Temmuz 1774 gn Kk Kaynarca Antlamas yapld. Bu anlamayla, Ruslara Trk topraklarndaki Ortodokslar zerinde himaye hakk veriliyordu. Bu antlamadan hemen sonra Avusturya, 1775 ylnda Bodan Beyliine bal Bukonivay igal etti I.Abdlhamit dneminde, eitli blgelerinde km isyanlar bastrmak zere Kaptan- Derya Cezayirli Hasan Paa ve slahat yapmak iin de sadrazam Halil Hamid Paa grevlendirildiler. Bu dnemde, kapsz levent denilen binlerce asi Anadoluyu yakp ykyordu. am ve Msrda isyanlar bagstermi, ranllar, Osmanl topraklarna saldrarak pek ok yeri kendi topraklarna katmlard. Hicazda ayaklanmalar birbirini takib etmiti. Kk Kaynarca Antlamas, Osmanllarla Ruslar arasnda tam bir bar salayamamt. Krmda bamszlk ilan edildiinde Osmanllar, Devlet Giray Han, Ruslar ise ahin Giray, han setirmilerdi. Bylece, Krm Hannn tayininde kan anlamazlk, iki devleti yeni bir savaa gtrrken, 10 Mart 1779 tarihinde Aynalkavak Kasr antlamas imzaland. Aynalkavak Kasr antlamasna gre, Krm bamsz kalacak ve Ruslar: buradan askerlerini ekecek, buna karlk Osmanllar da, ahin Girayn hanln kabul edeceklerdi. Kafkaslardan gneye kadar Rus hkimiyetinin artmas karsnda I.Abdlhamit Kafkasyann baz blgelerini Trk nfuzu altna almak iin, Soucak ve Anapa kalelerini glendirip, erkez Kabilelerini denetim altna almaya alt. Bu srada, Krmda ahin Giray aleyhinde isyan knca, Ruslar isyan bastrdktan sonra geri ekildiler daha sonra yeni bir bahaneyle 1784 ylnda Krma girerek, Rusyaya baladlar 1781 ylnda Ruslar ve Avusturyallar, Osmanl Devletini kendi aralarnda paylamaya karar vermilerdi. 1786-1792 yllar iinde Osmanl-Rus Sava yapld. Avusturyallar da sava amadan Belgrad ve Srbistana saldrdlarsa da bir sonu alamadlar. Osmanllar, Avusturya saldrlarn nledikten sonra onlarn topraklarna girince, II.Josef zorlukla kaabildi. 17 Ekimde Hotin Kalesi dnce Ruslar, zi Kalesini almak iin, harekete getiler. Prens Potemkinin yaklak yzbin kiilik bir orduyla kuatt kaleyi otuzbebin Trk savundu ve zi, 6 Aralkta dtnde, iki tarafn l says otuzbin civarndayd. ehre giren Potemkin, gn boyunca Yirmi bin civarnda yal, kadn ve ocuk 386

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

katlederek byk bir katliam yapt. 516 I.Abdlhamit, zi Kalesinin dtn renince fel olup, 28 Mart 1789 tarihinde ldnde henz beikte olan ocuklar Mustafa ve Mahmutun tahta gemesi mmkn olmamt. I.Abdlhamitin yerine geen III.Selim, Grc kkenli Mihriah Sultan ve III.Mustafann olu olup, 24 Aralk 1761 tarihinde stanbulda, Topkap Saraynda doduunda yedi gn, yedi gece ehryn, gece de donanmada byk enlikler yapld. I.Abdlhamitin lmyle, 7 Nisan 1789 tarihinde Osmanl tahtna geti. Amcas tarafndan, ocuklarnn aabeyi olarak grlm, annesininde byk bir katksyla bir hkmdara yakr biimde eitilmiti. Yenieriler tarafndan da ok seviliyordu. 517 Tahta getiinde Koca Yusuf Paay grevden almas yenierilerin tepkisine neden olmutu. Bu dnemde. Avusturya ve Rusya ile savalarn devamna karar verildi. Maliyenin dzelmesi iin, sarayda bulunan altn ve gm eyann byk bir ksm paraya evrilmek zere, darphneye gnderildi. Merkez ve eyletlerdeki halkn, altn ve gmleriyle salanan destek ile cepheler takviye edildi. sve ile, Rusyaya kar, 11 Temmuz 1789 tarihinde Beykoz ttifak Antlamas, Avusturya ile 4 Austos 1791 tarihinde Zitovi Antlamas imzaland. Rusya ile 1787den beri Kafkasya ve Balkanlarda devam eden sava, 9 Aralk 1792 tarihli Ya Antlamasnn imzalanmasyla sonuland. Avrupa devletlerinin 1789 Fransz htilalinin etkisiyle, lkelerinde meydana gelen olaylarla uramaya balamasnn bir sonucu olarak geici bir bar dnemine girildi. Osmanlnn kuruluundan beri byk baarlara imza atan yenieriler arasnda huzursuzluk devam etmekteydi. Bu huzursuzluk dnem dnem Osmanl saraynda karlar atan taraflarn emellerine alet olmak eklinde kendini gsteriyordu. Her padiahn tahta k srasnda yenierilere ulufe vermesi, parasz kalan yenierilerin sk sk padiah deimesi arzusunu krklerken, bu bir temenni olmaktan kp, Padiahn deimesi iin bahaneler uydurma noktasna ulamt. Bu nedenle olaylar kontroldan km, ahlaki bakmdan da byk bir erozyon yaanmaktayd. III.Selimin, yenilik hareketlerini balatmasyla 24 ubat 1793 tarihinde Nizam- Cedid ordusunu kurdu. Mlki alanda yaplan yeniliklerle Anadolu ve Rumeli topraklar, yirmi sekiz eylete ayrld. Tecdid-i Knun-i Tmar ve Zeamet Knunuyla, savalara katlmayan tmar ve zemet shiplerinin topraklarnn geri alnmas kararlatrld.. Baz kaynaklara gre Napolyon Bonapart bile, Fransada grevden alnnca, III.Selimin daveti zerine, Nizam- Cedid Ordusunda grev almt. Osmanl Devleti: yeni Fransz ynetimini ilk tanyanlardan olmutu. Fakat, Fransann 1795 Basel Antlamasyla, Venediklilerden Dalmaya kylarn almasyla, Balkanlarda balatt bamszlk fikri propagandas, Adalet-Eitlik-Hrriyet fikriyle yaplan Fransz htilalinin tm Avrupa ve dnyada ulusal gelimeleri hzlandrmasna neden oldu. Balkanlardaki halklar ve Filistindeki Yahudilerin, bamszlk mcadelesine girimeleri Osmanl devletinin toprak btnln bozmaya balamt. Napolyon Bonapart, Msra karma yapnca ngilizler, Fransz donanmasn Ebkrde yenmiler, Rusya ihtilalin etkisinden arl korumak iin, Fransaya kar Osmanl Devletiyle ittifak kurarak, Rus filosunu Karadenizden Akdenize

516 De La Martin Alphonso Trkiye Tarihi- Cilt:7 Derken Sf: 1666 Tercman 1001 Temel Eser 517 Von Hammer Byk Osmanl Tarihi Cilt:9 Sf:81 Sabah Yaynlar

387

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

geirmiti. Tepedelenli Ali Paa, Preveze, Zenta ve Kefalonyada Franszlar malup etti. ngiltere ve Rusya ittifak antlamas imzaladlar. Napolyon Bonapart, Akkay kuattnda, Akka Kalesi, Cezzar Ahmed Paa komutasndaki Nizam- Cedid ordusu kahramanca direndi ve direniin 64.gn, gelecee ilikin hayalleri suya den Napolyon Bonapart: Akka olmasayd, Dou mparatoru olurdum diyerek bu byk direniten yaknd. Napolyon Bonapart Fransz ordusunu, veb salgn, seflet ve malubiyetle nce Kahire'ye ekip, sonra da yzst brakarak, 1799 yaznda gizlice Fransaya kat. 25 Haziran 1802 tarihli Osmanl-Fransz Antlamas, Fransa ile bar salamt. Ancak, Napolyon Bonapartn anakkale ile stanbul Boazlarn almak istemesi zerine 24 Eyll 1805 gn Osmanl-Rus ttifk yenilendi. Napolyon Bonapart tehlikesine kar, ngiltere ve dier Avrupa devletleri, Osmanllara yardm talebinde bulundular. Fakat, Rusya ile yaplan ittifak ve ngiltere ile dostluk uzun srmedi. Arabistan Yarmadasndaki Vehhbiler, Avrupallardan grdkleri yardmlarla, eitli bat dillerinde birok yaynlarda da bulunup, 18 ubat 1803 gn Tifi kuattlar. Msr valisi Kavalal Mehmed Ali Paa, Vehhbi syann bastrd. III.Selim zamannda, ngilterenin Ortadouda, Rusya ve Avusturyann Balkanlarda, Osmanl devletinin i ilerine karmalar Osmanl ile Franszlar arasnda bir yaknlk dourdu. Osmanl devletine tbi Eflk Beyi Konstantin psilanti ile Bodan beyi Aleksandr Moruzzi, Rus yanls olduklarndan azledildi. ngiltere ve Rusyann duruma mdahele etmesiyle, Rus Ordusu, Eflk ve Bodan igale balad. Rusyann Balkanlara girmesiyle, ngiltere de, stanbul nlerine ordu gnderdiyse de, halkn byk tepkisini zerine ngiliz donanmas, Msra gnderildi. ngilizler, Klemenlerle anlap, 20 Mart 1807 tarihinde skenderiyeye karma yaptlar. Avrupallar ve Rusyann kkrtmasyla Balkanlarda bamszlk hareketleri, ngilizlerin kkrtmalaryla Arabistanda Vehhbi Bedevler, Ortadouda Drz ve Marunler, Klemen Beyleri, Rumelide Krcallar, isyan kardlar. te yandan stanbul iin iin kaynyor, ehirde yangnlar karlrken, kahvehane toplantlarnda yenilik taraftar olan devlet yneticileri aleyhinde konumalar yaplyor ve yenieriler de gizli gizli toplantlar dzenliyorlard. Yobaz din adamlar camilerde din elden gidiyor diyerek Padiah dinsizlikle suluyorlard. eyhlislam ise, bunlar ile Padiah arasnda arabuluculuk yapmaya alyordu. Bu sralarda Napolyon, generali Sebastianiyi eli olarak stanbula gndermiti. Generalin grevi III.Selimi Fransa ile ittifak yapmaya zorlamakt. 14 Ekim 1807de eli Padiahn huzuruna kacakt. Yaplan grmelerin sonunda III.Selimin Fransaya eilimi artmt. 20 ubat 1808de amiral Dukworth komutasndaki ondrt ngiliz yelkenlisi anakkale Boazn gemi stanbula geliyorlard. stanbul limanna girerek eli Arbuthnotu Padiaha toplarn glgesinde gnderdi. Saray sakinleri byk bir endie ve korku iindeydiler. ngiliz eli, Fransz elisinin stanbulu terk etmesini istiyordu. Padiah Fransz eliye stanbuldan ayrlmas haberini gnderdiinde Sebastiani : Ben burada milletleraras haklarn teminat altnda bulunmaktaym. lkeme dman bir lkenin donanmasnn burada olmas ne benim grevimi etkiler, ne de hkmetimin bana verdii elilik nvann kaldrr. Ben Padiahn konuuyum: eliliimi ancak onun

388

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

buyruu zerine terk ederim ve bu da Fransaya ak bir sava ilan demek olur diye cevap verdi. 518 Sarayda bunlar olurken, stanbul halk Bektailer ve yenieriler nderliinde, hi tereddt etmeden ngilizlere kar sava hazrlklarna balamlard. Yallar ve ocuklar siperler kazarak ehri savunma hazrlklar yapyor, yenieriler ve topularda kendiliklerinden silaha sarlp, ehirlerine saldrda bulunan kstah ngilizlere gerekli cevab hazrlyorlard. Halkn bu direnii nihayet sarayn duvarlarn ap iindekilerin de kendilerine gelmesini salamt. ngiliz gemilerine kar topu bataryalar atee hazr duruma getirildi. Topu bataryalar o kadar bakmsz ve eskiydi ki, altlarnda kundak olmadndan ate etmek iin gemilerin namlunun hizasna gelmesini beklemek zorundaydlar. Yenieriler, ngilizlere kar yaptklar sava hazrlklaryla halk zerinde yeniden saygnlk oluturmaya balamlard. Napolyonnun elisi, Sebastianinin Padiaha verdii cevap ve stanbul halknn sava hazrlklar onlar kendilerine getirmiti. Maramarada hapis kalacan veya yok edileceini anlayan amiral Dukworth, Osmanldan taleplerini yumuatmaya balamt. ngilizler taviz verdike Osmanl gururlanm ve talepleri reddetmiti. ngilizler, 2 Mart gn Adalar andan demir alp, 4 Martta anakkale Boaznda kendilerine ate aan Trk topularna cevap dahi vermeden boaz terk etmilerdi. Fransz elisinin stanbulda olmas nedeniyle meydana gelen olayn ardndan Genel Seferberlik ilan edilerek Osmanl ordusunun umnuda toplanmas kararlatrld. III.Selim, vezirleri ve Kapkulu ocaklar oraya gidecekti. Alemdar Mustafa Paada Ruscukta onbebin asker toplamt. Sadrazam ayrlaca iin onun grevlerini yerine getirmek zere stanbulda kaymakamlk makamna Mustafa Paa grevlendirildi. Bu srada III.Selime sadk olan eyhlislam Esad Efendi lnce yerine atanan fesat, yeni eyhlislam Mustafa Paa ile ibirlii halinde, Nizam- Cedde kar yaplan hareketleri krklemeye baladlar. Yaplan yeniliklere kar kkrtmalarda, III.Selimin Hrstiyan silahlarn ve kurumlarn benimseyerek Peygamberin ocuklarn gvur yapmak istedii telkinleri yaplarak, btn bunlara kar dine hizmet iin direnmek gerektii alanmaya allyordu. eyhlislam ve Kaymakam, yenieriler arasnda hitabet yetenei son derece gl olan Kabak Mustafay kullanarak dncelerini yayyorlard. Yaplan yenilikleri geri aldrmak, gerekirse padiah tahtan indirmek iin btn hazrklar tamamland. Kabak Mustafa ve taraftarlar Bykdere taraflarndan stanbula doru yrmeye baladklarnda Kaymakam ve eyhlislam yenilikileri padiahn gznden drmek iin byk bir gayret iindeydiler. Sarayda toplant dzenleyerek yenilik yanllarn topladlar. Bu srada Kabak Mustafa ve taraftarlar stanbula girmi, caddeleri dolduran halk tarafndan bir kahraman edasyla alklanyordu. Kabak Mustafa yenieri aasnn sarayna gelip: te velimiz Hac Bektan kullar olan bu ocuklar davanz, eriat, devletin yasa ve trelerini beraberce savunmak zere size katlmaya geldiler. ntikamnz almak Nizam- Cedd askerlerini ve sizin yerinize onlar koymak isteyen gvur vezirleri cezalandrmak zere onlarn adna bize katlmanz ihtar ediyorum. 519 diye ateli bir konuma yapt. Kalabalk arasndan oluturulan ikiyz kadar kii ile topular da ayaklandrp Tophaneye doru yre getiler. Kabak Mustafa hareketine yanda toplamak iin Hac
518 De La Martin Alphonso Trkiye Tarihi- Cilt:7 Derken Sf: 1708 Tercman 1001 Temel Eser 519 De La Martin Alphonso Trkiye Tarihi- Cilt:7 Derken Sf: 1723 Tercman 1001 Temel Eser

389

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bektan adn sklkla kullanyordu. Ancak, yapt hareketin Hac Bekta ve onun anlayyla uzaktan yakndan bir ilgisi yoktu. Sadece yenierilerin Hac Bektaa olan balln smryordu. Kaba Mustafa ve etrafndakiler, sarayn nnden geerek Etmeydanna geldiler. Kabak Mustafa yksek bir yere kp, yenierilerin katledilmek istenidiini syleyerek, Nizam- Cedid taraftar olan ileri gelenlerin adlarn okuyup bunlarn kendilerine teslim edilmesini istedi. Bu srada para ile tutulmu katiller, stanbul sokaklarnda yenilikileri aramaya balamlard. Cinayetler birbirini izliyor, yakalananlar sorgusuz sualsiz katlediliyor, isyanclarn saraydaki temsilcileri Kaymakam Mustafa ve eyhlislam olaylarla hi ilgileri yokmu gibi grmelerde bulunarak, padiahn tahta kalmasnn sakncalarn sralamaya balamlard. Onlar, tahta I.Abdlhamitin olu ehzade Mustafay getirmeyi dnyorlard. 1806 ylnda Edirne Vakasna sebep olan, Nizam- Cedid aleyhtarlyla balayan muhalefet, Kastamonulu Kabak Mustafann liderliinde 1807 Maysnda byk bir isyana dnmt. 1789 Fransz htilalinden sonra Avrupada meydana gelen olaylar, Osmanl lkesini de etkilemi,Nizam- Ceddin kurulmas ve yenilik hareketlerine balanmas ile birlikte, Rusya, Fransa ve ngilterenin 13 Aralk 1806 ylnda Srp syann tevik etmelerine neden olmutu. Ayrca, 1807 ylnda Rusyaya sava ilan edilmesi ve ngiliz donanmasnn skenderiyeyi igal etmesinin altnda da Osmanlda grlen yenileme hareketelerinin baltalanmas amac vard. Nizam- Cedd ordusunun kurulmasn istemeyen yenieriler ile yenilik hareketinden kar zedelenen eitli gruplar isyan hareketlerini kkrtmaya baladlar. Akkdaki yenilginin intikamn almak isteyen Franszlar. stanbul elisi Sebastianinn destei ve Selnikli Sadaret Kaymakam Kse Musann tahrikleriyle, Karadeniz Boaz tabyalarndaki yenieriler ve yamaklar, gizlice, modern ve talimli yeni Nizam- Cedd ordusunun askerlerine saldrdlar. Kaymakam Kse Musann telkinleriyle yamaklar, Haseki Halil Aay paraladlar. Bykdere ayrnda toplanan siler, Kabak Mustafay lider seerek, be yz kadar si ile, stanbula yrdler. Aslnda isyanclar, Levend iftliinde bulunan bir tabur nizam asker durdurmaya yeterliydi. Fakat Kse Musa, Nizam- Cedd askerlerinin isyanclara mdahele etmesini nledi. III.Selim kan dklmesini istemeyerek: Bu ilere sebep, benim hilmimdir (yumuak huylu olmamdr) ! diyerek Nizam- Ceddin kaldrlmasyla ilgili bir ferman kartt. Kararn hemen ardndan ardak ve Unkapan skelesine gelen isyanclar, yenieriler ile birleip, Nizam- Cedd taraftar devlet adamlarn ldrdkten sonra Pdih da istemediklerini bildirdiler. Kabak, eyhlislama haberci gnderip: eriata aykr hareket eden bir padiah tahtta kalmay hak eder mi?diye sordu. eyhlislam ise, istemiye istemiye grntsyle u fetvay yaynlad: Eitiminin bozukluu yznden yoldan kan talihsiz padiah, halefim Velizde yznden krln bsbtn artrd, halkn adaletinin vurduu vatan haini danmanlar onun genliini selamet yolundan uzaklatrdlar. Mminlerin babas olduunu unuttu. En muazzam ordular bile toz duman edecek olan Allaha gveneceine, Osmanllar gvura benzetmeye alt, nem vermedii Cenab- Hakk onu terk ediyor. Beenmediin yasalarmz adna nasl hkm srecek? Onu koruyacak olan askerlerinin artk ona itimatlar yok. Saltanat geimsizliklerimizi devam ettirmekten baka ne ie yarayacak ona acyorum, nki

390

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

bir imaparatorlua an verecek faziletleri vard. Ancak her eyden nce dinin karn ve Osmanllarn selametini dnrm. 520 eyhlislam, III.Selimin tahta kalmas iin hayr cevabn vermiti. Ferman alan Kabak Mustafa ve yanndakiler: Yaasn Sultan Mustafa diye barmaya baladlar. Bunun zerine III.Selim inat edip: Ben tahtm vermem, dvrm dediyse de, sarayda bulunan askerler ondan yz evirmiler ve emirlerini dinlememilerdi. Mabeyinci Kr Ahmet, srklenerek mescit kapya gtrlrken, Souk eme nnde, baklarla paralanarak ldrld. Bunu gren III.Selim, harem dairesinde Mustafann yanna giderek: Gel olum seni elimle tahta karaym dedi. Fakat Mustafa: Amca ben taht istemem diyerek onu reddetti. III.Selim yanndakilere: Varn, ocuun akln yatrn dedi 521 29 Mays 1807 gn III.Selim tahttan indirilip, yerine IV.Mustafay geirmilerdi. Selim tahttan ayrlp, ehzadelerin kald blme giderken yolda Mustafa ile karlanca ona: Kardeim, Tanr senin kacan tahttan beni indirdi. Bu milleti layk olduu mevkiye getirmek isterken halkn hiddetine maruz kaldm. yi niyetlerim yznden reddedildim. Hi bir pimanlk duymadan haklarmdan feragat ediyorum. Benden daha mutlu olarak sizi Tahta getiren Osmanllarn heyecanna sahipsiniz, ve inanyorum ki, onlarn sevgisine faziletiniz ile cevap vereceksiniz dediinde, bu szleri sabrla dinleyen Mustafa soukkanl ekilde, tahtn yoluna devam etti Selim ise, Mustafann boaltt daireye yerleti. Ynetim eyhlislam ve Kaymakamn ellerindeydi. Mustafa ise, sadece gstermelik olarak tahtta oturuyordu. Bu srada eyhlislam ile Kaymakamn aras alm, Kabak Mustafa, eyhlislamn tarafnda, Kaymakam aleyhine faaliyetlere balam ve Kaymakamn din aleyhine hareketlerde bulunduunu ileri srerek yamaklar araclyla halk isyana arnca, Kaymakamn saray kuatlmt. eyhlislam isyanclarla Kaymakam arasna girerek, Kaymakama kar merhamet gsterisinde bulununca, balanarak Suriyede bir kasabaya srgn gnderildi. Yerine eyhlislamn tavsiyesi zerine Tayyar Paa Kaymakamla getirildi. Osmanl ynetiminde gerek otorite Kabak Mustafa idi. Selimin tahttan indirildiini duyan Nizam- Cedd askerileri, niformalarn karp sanki bir haydutmu gibi dalara ekildiler. Osmanlda balam olan btn yenilik hareketleri durmutu. Kabak Mustafa, Turnacbalk pyesiyle Boaza tayin edildi. eyhlislamn bir emir eri gibi hkmet ilerinde nfuz sahibi oldu. Fakat, bu ok ksa bir zaman srd. Temmuz 1808de, Boazdaki evinde ldrld. stanbulda 8 Eyll 1779da doan IV.Mustafann babas I.Abdlhamit, annesi ie Sneperver Valide Sultand. Bu yeni dnemde, III.Selim taraftarlar birer birer ortadan kaldrld. stanbulda meydana gelen isyan, Rus cephesindeki ordunun disiplinini de bozmutu. Orduda bulunan III.Selim taraftarlar, Rusuk yn Alemdr Mustafa Paann yanna sndlar. Bu olaylar zerine IV.Mustafa, Sadrazam Hilmi Paay azlederek, yerine elebi Mustafa Paay Sadarete getirdi. Osmanl ordusundaki bu karklktan faydalanan Ruslar, Eflak ve Bodanda baz kaleleri ele geirdiler. Ancak, bu srada Fransa mparatoru Napoleon karsnda zor durumda kalmalar, bar istemelerine sebep oldu. Rusyann Eflak,
520 De La Martin Alphonso Trkiye Tarihi- Cilt:7 Derken Sf: 1729 Tercman 1001 Temel Eser 521 Yayla mam Tarihi -Vaka- Cedid- Hazrlayan Yavuz Senemolu Sf:74 Tercman 1001 Temel Eser

391

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bodan ve dier zaptettii yerleri boaltarak ekilmesi artyla, 20 Austos 1807 gn bar anlamas imzaland. IV.Mustafa, Rusya ile yaplan anlamadan sonra stanbulda dzeni salayabilmek iin harekete geti. Halkn mallarn yamalayan yenieriler, her ie karmaya balamlard. IV.Mustafa, ncelikle isyanclarn bir ksmn eitli bahane ve grevlerle saraydan uzaklatrd. Ancak, onlar tamamen sindirebilmek iin byk bir gce ihtiyac olduundan Alemdr Mustafa Paay stanbula ard. Alemdr Mustafa Paa, Boaz nazrl yapmakta olan Kabak Mustafay ldrmek iin Hac Aliyi grevlendirmiti. Akam ezan okunurken Bykderedeki hareminde uyuyan Kabak Mustafann kapsn alp, stanbuldan haber getirdiini syledi. Kapy aanlar Hac Alinin adamlar tarafndan balandktan sonra Kabaknn haremine daldlar. cariyelerinin arasnda plak olan Kabaky srkleyerek dar kardlar. lgnca baran Kabaknn son dua etmek iin zaman verilmesi talebini reddederek grtlana haneri daldrdlar. Sessiz sedasz grevini yerine getiren Hac Ali, Kabaknn kellesini Alemdr Mustafa Paaya gnderdi. Hac Ali ve adamlar Bykderede, Kabaknn yamaklar tarafnda kuatma altna alndlar. Seksen kiiyle kendisinden kat kat kuvvetli yamaklara kar gnlerce direndiler. 522 Kabaknn ldrlmesi, byk bir panik yaratt. Alemdr Mustafa Paann taraftarlar, III.Selimi tekrar tahta karmak iin aba gstermeye balaynca, Sadrazam elebi Mustafa Paa, kendisinden stanbulu terk etmesini istedi. III.Selim, on drt ay Topkap Saraynda nezret altnda yaad. Kendisine sadk devlet adamlar ve asilerin hkmetteki icraatlarn beenmeyen taraftarlar, tekrar onu tahta geirmek iin 28 Temmuz 1807de Bbli ve Topkap Sarayn bastlar. Durumdan haberdar olan IV.Mustafa, yanndakilere emir verip, III.Selimin kaydnn grlmesini istedi. Nezir Aa, III.Selimin odasnn anahtarn Darsade Aasndan isteyince, o anahtarlar vermedi, ancak elinden zorla alp kapy atlar. Nezir Aa ve yanndakiler, yaka paa III.Selimi yakaladlar. Bauhadar onu husyelerini skarak ldrdkten sonra srkleyerek IV.Mustafann ayaklarnn dibine getirdiler Sonra yannadakilere dnp: Alemdar Mustafa gelsin de istedii Padiahn grsn derken darda. Alemdar Mustafa Paa acele edip III.Selime ulamaya alyordu. Ancak onun ldn sylediler. Alemdar Mustafa Paaya onun ldn sylediklerinde inanmam, Getirin lsn greceimdemiti. ly Alemdar Mustafa Paann huzuna getirdiler, haner darbeleriyle ehit edilmi cesediyle karlanca gzyalar iinde: Vah efendim, ben sebep oldum. imdi ho sana kyanlar ben dahi komam dedi. Bu srada III.Selimi ldrenler Mahmutu da ldrmek iin aryorlard. Sarayn karanlk bir kesinde kendi yalarnda bir kle tarafndan hal iine sarlarak saklanan Mahmut, bir trl bulunamamt. Selim tarafndan Alemdar Mustafa Paann faaliyetlerinden haberdar olan Mahmutu, halya saran klesi onu Alemdar Mustafa Paann nne getirdi. Paa, Mahmuta: Efendim ben senin kulunum senin yoluna can ba feda dedI.Mahmut ona: Lala burada biat olmaz bizim kaidemiz vardr diyerek hrka-i erif odasna ard. 523 Alemdr Mustafa Paa, ve III.Selimin hizmetkrlarnn yardm ile hayatn kurtaran ehzde Mahmutun, 28 Temmuz 1808 gn padiahl ilan edildi.

522 De La Martin Alphonso Trkiye Tarihi- Cilt:7 Derken Sf: 1764 Tercman 1001 Temel Eser 523 Yayla mam Tarihi -Vaka- Cedid- Hazrlayan Yavuz Senemolu Sf:90 Tercman 1001 Temel Eser

392

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

IV.Mustafa ise, Topkap Sarayna yerletirildi. II.Mahmut taraftarlarnca 1808 ylnda ldrldnde, 30 yanda olan IV.Mustafa, bir yl iki ay tahtta kalmt. II.Mahmut, Fransz kkenli Nak-i Dil Sultan ve I.Abdlhamitin olu olup, stanbulda 20 Temmuz 1786 tarihinde dodu. 28 Temmuz 1808 ylnda Osmanl tahtna kt. II.Mahmut, Alemdr Mustafa Paay, Kabak syanndan sonra lkede pek ok olay karan zorbalar yola getirmekle grevlendirerek birok isyancy cezalandrld. Birou stanbul dnda zorunlu ikmete gnderildi. II.Mahmut, stanbulda otorite salamaya allrken, Rumeli ve Anadolunun birok yerinde ve Halep ve Badatta valilerin kard karklklar devam ediyordu. Cezayirin idaresini "daylar" ele geirmiti. Vehhbler, Haremeyni zaptederek, hutbelerden padiahn adn kaldrmlard. Bu kt gidie dur demek isteyen II.Mahmut, Anadolu ve Rumeli valilerini stanbula arp ballklarn bildirmelerini istedikten sonra padiah adna etkileyici bir konuma yapld. Konumann yenierilerle ilgili ksm olduka dikkat ekiciydi: Kimse, bizzat dahil olduum yenieri ocana kar benim kadar saygya sahip olamaz. eer zararl arlklar yenierilerin arasna yaylpta, Hac Bektan tekilatn bozmasayd Kapkulu Ocaklar eskiden olduu gibi daima yenilmez olarak kalacakt. Satlan grevler, sefil pazarlar haline gelen klalar, askerin itaatsizlii ile rtbe satn alan kumandanlar, gnah iine batm ortalar, bu tenbel eller tarafndan sanki kt bir imi gibi terk edilen topuluk eitimleri, Padiahn kullarna zorla kabul ettirilen fidyeler, talimatlara riayetsizlik, bakentin ve padiahn korunmasnda ihmal, cehalet, tembellik, itaatsizlik, kendi karlarn dnmeden lkelerini kurtarmaya karar vermi yiit Osmanllara kar kan kstaha davranlar: te bu gnk yenieriler!524 Bu konumann ardndan alnan kararlar toplantya katlanlar tarafndan itirasz kabul edildi ve isyanclara kar, Osmanl tarihinde rnei grlmeyen ittifak senedi imzaland. Bu senetle Rumelide ve Anadoluda kendi kendilerine sivrilmi ayanlarn varl devlet tarafndan kabul edilerek, onlara ve ocuklarna baz haklar tannmt. Dier yandan bozulan yenieri oca yeniden dzenlendi ise de, yenieriler bu icraattan memnun olmadlar. 14 Ekim 1808 gn Sekbn- Cedd adyla modern bir ordu kurulmaya balad. Vezrizam Alemdr Mustafa Paa, devlet adamlar ve askerlere kar tavizsiz yaklamlar ile hemen her kesimden tepki alyordu. Hatta, kendi birlikleriyle bile arasnda eliki yaratlmas abalar byk bir gizlilik iinde srdrlyordu. stanbul sokalarnda ve sarayda Sadrazamn padiaha kar tertipler dzenledii sylentileri dolayordu. Rumeli dalarna gnderilen adamlar blgede isyan karmak iin alyorlard. Hatta, Filibede bir aa, dallarn bana geip ordu dzmekteydi. Halk arasnda yaplan dedikodular o kadar ilerlemiti ki, Ruscuk Ayan Alemdr Mustafa Paa Hrstiyan soyundan gelen bir gvur olarak grlyor, sarayn duvarlarna yaptrlan bildirlerde Ramazan Bayramnda halkn ayaklanp, ondan intikam alnaca aka yazlyordu. Btn bunlar karsnda Alemdr Mustafa Paa, tedbir alnmas gerektii yolunda kendisine yaplan uyarlar da dikkate almyordu. Alemdr Mustafa Paa, kendisine dmanlk besleyen eyhlislama resmi bir ziyaret iin, ikiyz kiiden oluan atl korumalaryla kalabalklar arasnda yoluna devam ederken, halk sert davranlarla datarak kendisine yol amak zorunda kalyordu. Bu hareketlerden anlalaca zere eyhlislam halk nceden kkrtm ve olay karmak iin btn yntemleri kullanlmaktayd. Muhafzlarn nnden kaan halk, kahvelerde toplanp, ika524 De La Martin Alphonso Trkiye Tarihi- Cilt:7 Derken Sf: 1788 Tercman 1001 Temel Eser

393

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yetlerini anlatrken yenieriler de, halk eriata ve Mslmanlara dman olan sadrazam devirmeye davet ediyordu. Baran kadnlar, alayan ocuklar ve mahallelerden koup gelen halk, byk bir kalabalk oluturmutu. Kalabalk, Yenieri Aasnn sarayna yryordu. syan gnnn geldiini dnen elebalar da orada hazrdlar. eyhlislam ziyaretinin ardndan sarayna dnen Alemdr Mustafa Paa, hibir tedbire gerek duymakszn uykuya dalmt. Oysa, isyanclar uyumuyordu ve ehirde byk atmalar olmaya balamt. Alemdarn ordusu, isyanclar tarafndan etkisiz hale getirilmiti. Alemdr Mustafa Paa olaylardan haberi olunca yanna mcevherleri ve silahlarn alarak iki kii ile saraynn yanndaki granitten ta kuleye kp gn orada olaylar izledi. stanbul halk sadrazamn atmalardan kurtulduunu ve asker toplayarak tekrar geleceini dnerek, stanbulun giri yollarna barikatlar kurup onu engellemeye alyorlard. Ancak, ihtilalin ikinci gn Alemdr Mustafa Paa hala ortada yoktu. te yandan II.Mahmut, yenierilerin stn gelmesi durumunda tahtn kaybedeceini ve IV.Mustafann tekrar tahta geecei endiesini yayor, sekbanlar ve yenieriler arasnda karlkl atmalar devam ederken stanbulu kle eviren yangn sarayndan izliyordu. Halk, saraya kan btn yollar doldurmu tm yneticilere lanetler yadryordu. Bu srada sarayda IV.Mustafann derhal idam edilmesi gr ortaya atlm, III.Selimi ldren cellatlarn ayns IV.Mustafay da ldrmlerdi. Bu lm, yllardr Osmanlda yaplan ehzade katliamlarnn da sonuncusuydu. Halk, IV.Mustafann ldn bilmiyor, her an Alemdr Mustafa Paann geri dnecei endiesiyle bekliyordu. Oysa, Alemdr Mustafa Paa alevler arasnda can vermi, yar yank cesedi yenieriler grsn diye saraynn kapsna aslmt. Gizliden dman olan eyhlislam, Saraya gelip, Padiahn yenilgisini bir zafer gibi kutlama yzszln de gsterdi. Sarayn kapsn kahramanca savunan Kad Abdurrahman Paa, Karamanda yakalanp, kafas kesilerek stanbula gnderilmiti. 14-15 Kasm gecesi yaanan yenieri isyannda Alemdr Mustafa Paann ldrlmesiyle II.Mahmut, yapmak istedii deiimleri durdurmak zorunda kald. Arabistandaki Vehhbler, Osmanl Devletine isyan ederek, farkl mezheplere kar katliamlara giritiler. Sd bin Abdlazz, nderliindeki Vehhabler, Hicaz igal etmek isteyerek, Hac mevsiminde haclarn yollarn kesip, Mslmanlara ikenceler yapp, slam dinine hakaretler yadrdlar. Bu gelimeler dayanlmaz bir hl aldndan, Halfe II.Mahmut, Msr valisi Mehmed Ali Paaya ferman gnderip, Vehhbleri cezalandrd. Mehmed Ali Paa, Balkanlarda Epirin Kavala kasabasnda doan kk bir aann oluydu. Kk yata yetim kalnca annesi tarafndan bytlm, genliinde Selanik pazarnda ttn satarak geimini salayp, daha sonra asi kasabalardan vergi toplamakla grevlendirilmi, bylece de blkbala ykselmiti. Yannda grevli olduu orbacnn akrabalarndan dul bir kadnla evlenip, brahim, Tosun ve smail adlarnda olu olmutu. Msrda etkin olan Memlklara kar mcadele balatan Mehmed Ali Paa, Klemen liderlerini Vehbilere kar balataca seferi bahane ederek Kahirede toplad. Blgede yllardr egemen olan Klemenleri yok etme plann uygulamaya koydu. Bir da geidinde kurduklar pusu ile Klemen ileri gelenlerinden 500 kiiyi katlettiler. Klemen nderlerinden ahin Beyin cesedi, boynuna taklan bir iple srklenirken, kesilmi balar piramit eklinde istifleniyordu. Klemen beylerinden sadece Emin, atnn fedakarl sayesinde kaleden da yoluna atlayarak kurtulabilmiti. Bugn, Kahire Kalesinde onun atlad uurum Memlkun atlad yer olarak anlmaktadr. 394

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Balkanlarda, Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin birlik ve btnln paralamak iin yrtt blc ve ykc faaliyetler ok artmt. Srplar, Bkre Antlamas ile 28 Mays 1812 tarihinde zerklik kazanmalarna ramen, Osmanl devletine deyecekleri senelik vergiyi demediler. Bamszlk iin Osmanl askerlerine saldrmaya baladlar. Hurid Paa 1813 ylnda, Belgrada gelince, Srp lideri Kara Yorgi, Avusturyaya kamak zorunda kald. Hurid Paann genel af ilan etmesiyle, Srplarn silahlar toplatld. Srplarn bana geen Milo Obrenovi, 1829 ylnda Kara Yorgiyi ldrerek, Srbistann Osmanl devletine balln devam ettirdi. Bektai olan ve Arnavutlukta, Epirde vezir rtbesiyle demokratik bir ynetim sergileyen Tepedelenli Ali Paa, Akahisar (Kruje) da, emimi Sultan Tekkesi adyla bir dergah ina ettirmi ve blge halknn byk bir sevgini kazanmt.525 Ali Paann blgedeki zerk ynetimini ve baarlarn kskanan ngiliz ibirlikisi Hlet Efendi onu II.Mahmuta, asi ilan ettirerek zerine ordu gnderdi. Osmanl ordusu karsnda yenilen Ali Paa Yanyaya ekilmek zorunda kald. ki yl kadar direnen Tepedelenli Ali Paa, ldrlmeyeceine ilikin sz aldktan sonra teslim oldu, fakat Osmanllar szlerinde durmayarak onu ldrttler. Bu olaylarn ardndan Yunanllar ayakland. Fenerdeki Rum Patrikhanesinin 1820 ylnda balatt isyan, 12 ubat 1821de Mora Yarmadasna yaylmt. Rumlar, blgede katliamlara giritiler ve isyan, Atina, Teselya ve Adalara kadar yayld. Aleksandra psilantinin, 6 Mart 1821 ylnda Eflakta kard isyan da bastrld. Blgedeki isyanlarla ilgisi olanlardan, stanbuldaki Rum Patrii ve birka metropolit asldlar. Moradaki isyan byyerek Adalara ve Selanike kadar yaylnca, Kavalal Mehmed Ali Paa, olu brahim Paa kumandasnda gnderdii kk, disiplinli ve modern orduyla isyan 1825 ylnda ksa srede bastrd. Yunan syan srasnda, yenieri ve sipahi birliklerindeki dzensizlii bahane eden II.Mahmut, orduda yenilik ad altnda yenieri tekilatnn Nizam- Cedid benzeri bir orduya dntrlmesi iin 46 maddelik bir ferman yaynland. Fermann yaynlanmasnn ardndan, 15 Haziran 1826 gecesi harekete geen isyanclar Et Meydanna doru yryorlard. Binlerce kii meydan doldurmu, ldrleceinden korkan Yenieri Aas Celalettin, ortalktan kaybolmutu. Bu srada yenieri kazanlar da Et Meydanna tanmt. stanbul sokaklarnda yaylan bir sylenti, bata sadrazam olmak zere btn devlet ileri gelenlerinin ldrldn kulaktan kulaa fsldyordu. Yenieriler, sokaklarda : Fetva verenlere, lm. ! Onlarn karlarn ve ocuklarn on paraya satacaz. Btn tacirler dkkanlarn asn, bir cam paras kaybolana bir prlanta vereceiz, her kim yama yaparsa kafasn keseceiz ! diye nutuklar atarak, afakla birlikte halk uyandryorlard. Et Meydannda toplanm olan kalabalk ise: Gvur talimi istemiyoruz, eski yenieri talimi mleklere ate etmek ve kee kesmektir. Ferman uygulayanlarn kellerini istiyoruz diye haykryordu. Sokakta bunlar yaanrken, II.Mahmut, devlet ileri gelenlerini Topkap Saraynda toplam, silah kullanlp kullanlmamasn tartyordu. Ulema: eriat asilere kar savalmasn ister. diyerek, Sancak- erifin karlmas talebinde bulundu. savatan korkan II.Mahmut, kararszlk iindeyken, sarayn hocas Krt Abdurrahman Efendi, elindeki tesbihi yere alp, ayaa kalkarak :
525 Noyan Do.Dr. Bedri, Btn Ynleriyle Bektailik ve Alevilik Cilt:VI Sf:25 Ard Yaynlar Ankara 2003

395

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ne bekliyorsunuz? Dmanlarn zerine koalm, ezelim, paalayalm. diyerek onu kktp, kararszlktan kurtard. 526 Tellallar karlarak, halkn Halifenin yannda Sancak- erif altnda toplanmas duyuruldu. Bunun zerine Galata, Pera ve skdar halk saray bahesinde toplanmaya baladlar. Sancak- erifin karldn duyan isyanclar. Et Meydanna ekilip, klann byk kapsn kapatarak barikatlar kurmaya balamlard. Halkn taraflar arasnda anlama yaplmas dorultusunda youn istekleri karsnda Sadrazam Hseyin Paa son kez yenierilere anlama arsnda bulundu. Bu teklifine yant alamaynca, toplar atelendi ve kla kaps yerle bir edildi. Top glleleri binlerce yenieriyi cansz yere serdi. Sekiz bin civarndaki yenieri klalarna ekilmilerdi. Korkmular ve ellerindeki clz tfeklerle ate etmeye alyorlard, ancak cephaneleri yoktu. Klann yanndaki odun deposu bir topu eri tarafndan tututurulmu, klaya doru esen rzgarn etkiyle yangn, klay sarmt. Yenieriler, lm l atyorlar ve top glleriyle birlikte yangnn youn duman arasnda boularak yere seriliyorlard. Yenierilerin bazlar yanarak ve dumandan boularak bazlar da Padiah kuvvetlerinin kurunlaryla ldrlmt. lmeyenler, lmle neticeleneceini dnd geleceklerinden kamaya alarak, stanbul sokaklarna daldlar. syan kanl bir ekilde bastrlmt. Padiah kuvvetleri, stanbulda geceleyin, meale klaryla yenieri avna kmt. Yakalananlarn kafas kesilip cesedleri denize atlyordu. stanbul ve tarada altbin civarnda Bektai idam edilmiti. Daha nce Kabak Mustafay ldren Hac Ali, tccar klnda Kartal, Gebze, zmit, Sapanca, Hendek ve Geyve, Rstem Aa, Bursa, Hac Osman Aa, Bolu, Kastamonu, Osmanck, orum, Amasya ve Niksar dolaylarnda yenieri ve Bektaileri tesbit ederek yok etmiler, Balkanlarda, Bosnada Tahmisci ailesi gibi birok aile tmden yok edilirken, yenierilerin Edirnedeki oca ortadan kaldrlmt. Mara ve Tokat bata olmak zere Anadolunun birok yerinde byk bir yenieri katliam yapld. Balkanlardan stanbula kesilmi yenieri balar akyordu. 527

526 De Lamartine Alphonso Trkiye Tarihi- Derken Cilt:7 Sf: 1877 Tercman 1001 Eser 527 z Baki, ttihat Terraki ve Trkler Sf:121 Can Yaynlar 238 2004 stanbul

396

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

e ni e r i Be k-

II.Mahmut, Mevlevi olan III.Selimin intikamn Bektailerden almt. Yenieri ocann kaldrlmasndan sonra Bektai Tarikat da yasakland. Bektailer, dine aykr tren yapmakla sulu tutularak takip edildiler. Altm yl ncesinden yaplm tekkeler dndakiler yktrld. 528 Yenieri ocann kaldrlmasndan ve Bektai Tarikatnn yasaklanmasndan sonra, stanbuldan, Toros Dalarna bir srgn kervan gidiyordu. Bunlar, Hac Bekta Velinin dncelerini yayan ve yaatan Bektai dervileriydi. Onlarn suu: Bismi ah! Allah, Allah! Akamlar hayr ola! Hayrlar fethola! Mnkirler mat ola! Mnafklar berbat ola! Mminler ad ola! Meydanlar abad ola! Srlar mestur ola! Gnller mesrur ola! Handan fukara mamur ola! Er hak, Muhammed Ali yardmcmz, gzcmz, bekimiz ola! Oniki mam, ondrt masum pak, onyedi kemerbest efendimiz bizleri katarlarndan, didarlarndan ayrmaya ! Pirimiz stadmz Hac Bekta- Veli, Balm Sultan Efendimiz, Muin ve destigirimiz ola! lerin, belerin, yedilerin, krklarn ve ricallgayb erenlerinin ve kutlu aktal efendilerimizin hayr ve himmeti lileri ve safa nazarlar zerimizde hazr ve nazr ola! Allah erenleri, mnkir, mnafk errinden ve sls mekrinden emin ve hfz ve himaye eyleye! ki cihanda korktuumuzdan emin, umduumuza nail eyleye! Dertlerimize derman gnllerimize iman, hastalarmza ifa, borlarmza eda ihsan eyleye! Bizleri gruh-u naciden zmre-i salihinden eyleye! Allah, erenler, devlet ve milletimizin klcn keskin, szn stn eyleye! Namerde muhta etmeye! Dualarmz Dergh izzetinde kabul eyleye! Vaktimizin hayr gele! Dil bizden, nefes Hazreti Hnkr efendimizden ola! Yuh mnkire! Lanet Yezide, rahmet Mmine ! Nur-u nebi, Kerem-i mam Ali, Glbengi Muhammedi, Hnkar Hac Bekta- Veli, Keremi evliya, gerek erenler demine h diyelim h! demekti. stanbulda, Bektailerin youn olduu mahallelerdeki bin civarnda kahvehane devlet sohbeti yaplyor gerekesiyle kapatld. Bulunduklar yerde ldrlen ve ikenceler iin armhlara gerilen Bektailerin ayaklarna, diri diri nallar aklyor, elleri yarlarak, avularnda kandiller yaklyordu.

Oc a Kapat l p, tai Katl i a m Y ap l y o r

528 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi V. Cilt Sf: 150 TTK Basmevi 1983-Ankara

397

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ege blgesinde dizlik giyen Zeybekler de, yenieri olduklar gerekesiyle ldrlmeye balanmt. Yenieri ldrmek caizdir diye fetvalar veren Snni ulema, yz bin civarnda Zeybekin de lmne neden olmutu. 1829-1830 yllar arasnda Aydn ve civarndaki kylerde byk bir isyan balamt. Yaplan savalarn ve yeniletirme hareketinin faturas yoksul kyllere karlm, arazi kiralar artrlarak, kira miktarnn belirlenmesi, vergi tahsilatlarnn insafna braklmt. Halktan alnan normal vergilerin dnda savalar bahane edilerek, ek vergiler de alnmaya balamt. Blgedeki Osmanl yneticileri keyfi olarak vergi toplad iin halk, byk bir tepki gsteriyordu. Egede bunlar yaanrken, Atal Kel Mehmet adnda birisi ortaya kp: Yoksullar insafsz yneticilerin, gaddar ve zalim mltezimlerin elinden kurtaracan ilan ediyordu. Ksa bir sre sonra blge halk onu bir kurtarc olarak grmeye balamt. Yrkler, Zeybekler ve yoksul halk ona candan balanmlard. Kendilerine gvur ad verilen ve blgenin kolluk kuvveti olarak grev yapp, kahvehane bekilii ve yollardan geenlerden aldklar kk miktardaki paralarla geim salamaya alan Zeybekler, yenieri ocaklarnn kaldrlmasyla tamamen isiz kalmlard. Aydn dalarna kan Zeybekler, yredeki dier etelerle birlemeye balamlar, Yrklerin de desteiyle yaamlarn srdrebilmek iin bir aray iine girmilerdi. Aydn sancanda, Yrklerin yararland yaylak ve klaklara mltezimler ve egemen beyler tarafndan el konulmu, yaylaclk yapan Yrklerin haklar gasp edilmiti. Bu hakszlklar devlet grevlilerine ikayete giden Yrkler, grevliler tarafndan hakarete urad gibi, tartaklanarak kap dar edilip, aalanyorlard. Mltezimler, mtesellimler ve yerel egemenler halk elbirlii ile soyuyorlard. Yoksul bir ailenin ocuu olan Atal Kel Mehmet ve adamlar blgede srdrlen bask ve soygun karsnda Kuyucakn yerel egemenine dzenledikleri saldr ile halk arasnda iyice nlenmeye baladlar. Atal Kel Mehmet, Ata beyi erif Hseyinin kz olan Fatmaya ak olmutu. Anasn, Fatmay istemek zere erif Hseyine dnr gnderdiinde, anas dvlm ve hakarete urayarak kap dar edilmiti. Bu hareket karsnda, Atal Kel Mehmet, erif Hseyinin evini basp, onu cezalandrdktan sonra dalara ekilmiti. Birgili Cennetolu da, 1824-1825 yllar arasnda dalara km, yoksul halkn sevgisini kazanm bir efe idi. Atal Kel Mehmet, onlarla birlemi ve byk bir g oluturarak daa ktnda says 7-8 olan arkadan (kzan) binlere ulatrmt. Bunlar arasnda akmakolu Mehmet, akmakolu Secereli, Yrk Ahmet, Turnal Ali, ve Palabykolu gibi efeler de bulunmaktayd. Blgede birok yer Atal Kel Mehmet ve arkadalarnn denetimi altna gemiti. Gnlndeki ak atei snmeyen ve dalardaki n gnden gne artan Atal Kel Mehmet, yavuklusu Fatmay, erif Hseyinden tekrar istetmi, fakat yine red cevab alnca, Ataya varp, erif Hseyin ve adamlarn buradan kovmutu. Bu srada erif Hseyin, kz Fatmay Aydnl zenginlerden birinin olu ile evlendirilmek istiyordu. Bunu haber alan Kel Mehmet, Fatmay isteyen Aydnl zenginin olu Hasan daa kaldrarak babasndan fidye isteyince, Hasann babas fidyeyi vermemiti. Kendisinin nemsenmediine kzan Kel Mehmet, istedii fidye miktarn artrp, fidyenin denmesi iin Hasann babasna yeni bir deme gn vermi, gn geldiinde de paray alarak yoksullara dattktan sonra, Hasan serbest brakmt. Sznde durmas ve dediini yapmasyla nlenen Atal Kel Mehmeti ldrmek iin blge egemenleri, Uzun Efeyi grevlendirdiler. Ancak, Atal Kel Mehmet, Uzun 398

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Efeyi ldrnce, egemenler bu sefer Kara Efeyi onun peine takmlar, ancak yine baarl olamamlard. Kara Efeyi, peine takan, Arpazl Osmandan fidye isteyen Atal Kel Mehmet, onun paray vermemesi zerine, fidye miktarn artrm daha sonrada ald paray yoksul halka datmt. Bu sralarda Atal Kel Mehmet, annesini Aydna yerletirmi, Yavuklusu Fatma ise, babasnn akrabalarnn yanna, Aydna gnderilmiti. Atal Kel Mehmet, sk sk Aydna inerek, annesi ve Fatma ile gryor, Fatma ile geleneklere uygun olarak evlenmek istedii iin, onu karmaya girimiyordu. Atal, tekrar babasndan Fatmay istetmi ama yine sonu alamamt. Atal Kel Mehmet bu sralarda Aydnda, II.Mahmutun yaverlerinden Rait Beyin asmak istedii, Aydn Cezaevinde bulunan birini kararak kurtarnca halk arasndaki n iyice artmt. Aydn halk, Atal Kel Mehmeti byk bir kurtarc olarak grmekteydi. Kuyucak ve Nazilli, Atal Kel Mehmet tarafndan ele geirildiinde, Atal tekrar babasndan Fatmay istetti. erif Hseyin bu kez, tam olarak reddetmemekle birlikte Ataly oyalamaya devam etti. Bu sralarda Atal Kel Mehmet, Aydn ele geirmiti ki, grkemli bir dnle Fatma ile evlendi. Atal Kel Mehmet, Aydnn ele geirilmesinin ardndan Ekim 1829da Tire ve Bayndrllarn gnderdii davet zerine bu yreyi de ele geirdi. Ardndan Alaehir, demi, Kula ve civarlaryla Denizli, Ktahya, Mula civarnda birok yerleim alann ele geirdiler. Atal Kel Mehmet ve adamlar Ekim 1829dan Aralk 1829a kadar ele geirdikleri blgeleri adaletle ynettiler. Halk sava vergisi demedii gibi, dier vergiler de adaletli bir ekilde alnd. Halkn memmun olduu devlet grevlileri yerlerinde braklarak, soyguncular ve halkn memmun olmad devlet grevlileri iten kovuldular. II.Mahmut blgedeki gelimeleri yakndan izlemi ve Atal Kel Mehmet ile adamlarnn yok edilmesi iin brahim Paay grevlendirmiti. brahim Paa, 18 Aralk 1829 gn byk miktardaki asker ve cephane ile blgeye gelip, halka duyurular yaptrarak hakszlklarn nlenecei vaadinde bulundu. Mftler, halkn arasnda Atal Kel Mehmet aleyhinde propagandaya giriti. Gelimeleri gereki bir yaklamla deerlendiren Atal Kel Mehmet, bu byk g karsnda direnmenin bir anlam ifade etmeyeceini dnerek, arkadalarna halkn arasna kararak gizlenmeleri talimatn verdi. Arkadalarndan bazlar direnmek gerektiini ileri srerek, talimata kar ktlar. Baz blgelerde kk apl direni olurken, zellikle Turgutluda byk bir direni oldu. Atal Kel Mehmetin gzde arkadalarndan bazlar bu direni srasnda ldrld. Osmanl ordusunun blgede yapt uzun aramalara ramen Atal Kel Mehmet ele geirilemedi. 1830 ylna gelindiinde Atal, arkadalaryla tekrar toplanmak zere duyuru yapt ve Madran Danda bulutular. Toplantnn ardndan Nazilli tekrar ele geirildi. Aydn zerine yrmeye karar vermilerdi. Aydna yaklatklarnda Tepecik Ky civarlarnda son derece kanl bir sava yaand. 10 Haziran 1830 gn Atal Kel Mehmet yaral olarak ele geti. Arkadalar Turnal Ali ile Palabykolu ldrldnce 300 civarndaki adam kamay baarabildi. Geri kalanlar ldrldler. Bu olay iirine yanstan zkan Mert yle diyor: Bir yanda Atal yannda kars 399

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

ve mavzeri te yanda 30.000 Osmanl 30.000 at 30.000 tfek 30.000 kl ve top Dnya gzeli Emir ve yiit Atal dalndan den Bir yaprak gibi dtler yere 108 mermi karld vcudundan Atalnn Savan ertesi gn Atal Kel Mehmetin kafas kesilerek gm bir tepsi zerine konulup, Gzelhisar arsnda dolatrld. Savatan sa kurtulan Atal Kel Mehmetin adamlar Babada kendilerine mekan edindiler. Bu olayn ardndan Osmanl gleri blge halk zerinde, byk bir katliam gerekletirdiler. Egede bunlar yaanrken, stanbulda btn aalar, aslm yenieriler ile dolmutu. Osmanlnn ilk dnemlerinde gazalara katlm yenierilerin mezarlar alarak529 kemikleri karlp yaklm, aslacak yenieri bulamayan katiller, yenierilerin sazlarn ve balamalarn aalara asmaya balamlard. 530 Yenierileri yok etmek adna Trk kltrne kar da byk bir saldr balatlmt. Birok masum insan yenieri olduu sulamasyla ldrlyordu. Bektailiin kapatlmas iin byk aba harcayan ve: Bektai Derghlarnda Kuran sayfalar iki ielerine tka yaplyor diye531 kitap yazan Mehmet Esat Efendi vakanvistlie getirilmi ve yazm olduu ss- Zafer adl kitab dllendirilmiti. Yenieri Ocann kaldrlmasyla onlara yardm salayan Ermeni ve Yahudilerde byk bir cezalandrma ile kar karya kaldlar. Yenieri ocann kaldrlmasn, saray ve Snni Ulema hayrl bir olay olarak kabul edip, "Vaka-i Hayriye" adn verdiler. Bu konuda, Murat Sertolu unlar yazyor: kinci Mahmutun yenilik diye ortaya srd matah ise, Bizansn artndan baka bir ey deildi. Hicri takvim deimi, yerine Rum Ortodoks Patrikhanesinin kurulu tarihi olan (Rum Takvim) getirilmiti. Kavuklar kaldrlm, kafalara cier renginde Yunan Kapellosu geirilmiti. Kadnlardan ferace ve yamaklar karlm, yerine Yunan rahibelerinin giydii katran renginde araf ve kara peeler giyilmiti.
529 Akgndz, Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr. Sait, Bilinmeyen Osmanl Sf: 245 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay. 1999 530 Sertolu Murat, Evliyalar Evliyas Hnkar Hac Bekt Vel Cilt:II Sf: 204 adrvan Yaynlar Temmuz 1966 531 ztrk. Do. Dr. Yaar Nuri Sf:198 Tarih Boyunca Bektailik Yeni boyut Yaynlar stanbul 1990

400

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Trk bayrana altl Yahudi yldz konulmutu. Ulema reyi diyerek, din ve devlet ileri birbirine kartrlmt. 532

Kendilerini Bektai kabul eden yenierilerin ortadan kaldrlmasyla, Bektai tekkeleri de, dier tarikatlarn eyhlerinin Topkap Saraynda Aalar Camiiinde yaptklar toplantda alnan kararlar sonucu kapatlmt. Bektailerin baka yerlere srgne gnderme kararlarnn alnd, 8 Temmuz 1826 gn yaplan toplanty II.Mahmut, kafes arkasndan izlemiti. Toplantya, Yahya Efendi Dergh Trbedar ve eyhi Hafz Efendi, dris Kk Tekkesi eyhi Balmumcu Mustafa Efendi, Galata Mevlevihanesi eyhi Kudretullah Dede, Beikta Mevlevihanesi eyhi Ali Efendi, Halveti eyhi, Koca Mustafa Paa eyhi ile Zakirbas ikarizade Ahmet Efendi, Merkez Efendi eyhi Ahmet Efendi, Nasuhizade emsettin Efendi, Celvetiyeden skdarl Hdai Dergh eyhi ahab Efendizade Seyyid Efendi, Celvetiye Tarikatndan Bandrmazade Galip Efendi, Sadiye Tarikatndan Kovac Dergh eyhi Emin Efendi, Seyh l slam Kadzade Tahir Efendi ve Meihat (eyhlik) dairesi ileri gelenleri katldlar. Yaplan grmelerde toplantya katlanlarn hepsi kskanlklarn ortaya dkp Bektailer hakknda, eitli iftiralar uydurmulard. ftira ve uydurmalarn ardndan Bektai Tekkeleri kapatlm ve onlar da bu tekkelerin mal varlklarn yamalamlard. Bu dnemde, Balkanlarda da Hrstiyanlarla birleen az kara Mslmanlar Bektai Derghlarn yamaladlar533 Bektai Derghlarnn kapatlmasyla ilgili olarak stanbul Ansiklopedisi unlar yazmaktadr, Vaka-i Hayriyeden sonra Bektailerin ar iftiralara, haksz hcumlara, haksz takiplere urad bugn ak bir hakikattir. kinci Mahmut devrinde Bektailere en amansz hcumda bulunan kalem sahibi, Vaka-i Hayriye zerine ss- Zafer ad ile bir tarihe yazm olan vak-a nvis, Sahaflar eyhizde Esat Efendidir. Bu kii olayn hemen ertesinde daha Bektai takibi balamadan dmanln u kta ile aa vurmutur. Yenieri tife-i bayyesi errinden Hamdola eyledi Hakk devlet-i slam emin Dileriz kim ide Bektaileri bergete Birisi dmen-i devlet, birisi dmen-i din 534 1826 ylndan sonra Bektai Derghlarnn ou yeniden ald. Ancak birou da Nak Tekkesi grnts altnda faaliyet yrtmek zorunda kaldlar. Bu dnemde, 1762 ylndan nce kurulmu olan derghlara dokunulmad. Bu dnemden sonra kurulmu tekkeler, baka tarikatlara devredildi. Bylece birok tarikat zellikle Nakler, Bektailerin mirasna konmu oldular. Hac Bekta Derghnda postniin olan Hamdullah Efendi, Amasyaya srgne gnderilerek Velieddin Efendiye elebilik verildi. Ancak, yedi yl sonra elebilik kaldrlnca, Bektaileri, ehli snnet yapmak zere, Nak eyhi Mehmet Sait Efendi, Hac Bekta
532 Sertolu Murat, Evliyalar Evliyas Hnkar Hac Bekt Vel Cilt:II Sf: 206 adrvan Yaynlar Temmuz 1966 533 Dedebaba Noyan, Bedri Btn Ynleriyle Bektailik ve Alevilik Cilt :V. Sf: 1 Ard Yaynlar Ankara 534 stanbul Ansiklopedisi, Reat Ekrem Kou, Cilt:V. Sf: 2446 Nurgle Matbaas stanbul 1969

401

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Dergh eyhliine atand. Buna kar Aleviler direndiler bu direni o dnemde yaad bilinen ve Katibi mahlasyla deyileri bulunan Gzide Anann nasihat ile yle dile getiriliyordu. Dnyaya satma varn Gelip yzseler derini Cahile deme srrn Destan eder dile karda Gzide geldi cihane ok kr olsun sphana Haln arz eyle Sultana Mihnet etme kula karda535

Bu szlerim Bektaiye Yanlp gitme Nakiye Uyma hal bilmez kiiye Ta getirir yola karda

Derghlar yklan eyhleri srgne gnderilen Bektailer sindirilmiti, fakat bu durum fazla srmedi. Rumelinde Esat Baba ayakland. Ayaklanma bastrlnca Esat Baba, Aksarayda idam edildi. Bektailerin katli iin ferman karlmt. Bu fermanda : Mslim namna olan Zeyd Meihat iddiasnda olup Eldad ve zindika itikadnda olduunu izhar ve bu vechile dai-l fesat olduu seran sabit olsa zeydin Emrl-ulelemir ile siyaseten katli meru mudur? Elcevap, Allah lem vaciptir Bu suretle Zeyd veche muharrer zre elhad ve zindika ile ahz olunduktan sonra tvbesi makbul olur mu? Elcevap: Allah alem olmaz belki katl olunur. Sahir ve sai bilfesad olan zeyd kablet tvbe ahz olunsa zeyde ne lazm olur? Elcevap, Allah alem katl olunur 536 deniliyordu. Dnemin nl tarihisi anizade Ataullah Efendi, Bektai olduu gerekesiyle, ilk nce lmne karar verilmesine ramen, daha sonra bu karardan vazgeilerek Tireye srgne gnderildi. Osmanl Devletinin kuruluundan bu yana byk hizmetler veren ve devletin en gl koruyucusu yenieriler, Osmanl devlet kademelerinde etkin olan yeteneksiz padiah ve dier yneticilerin etkisiyle kntye uram ve bu gne kadar gelmiti. Tarih iinde sadece silah gcyle deil, rgtlenme biimiyle de yneticilerin zerinde bir denetim mekanizmas oluturmutu. Osmanlnn gerileme dnemlerinde bile, savalarda byk baarlar elde etmesine ramen, Osmanl hanedannn Snnilii benimsemesi ve Snni Ulemann, Bektailie kar mcadele iinde olmas, onlarn yenierilere kar her zaman tertip iinde olmalarn beraberinde getirdi. Bektailiin seyfi kolu olan yenierilerin varl Snni Ulemay ve Snni tarikatlar her zaman tedirgin etmiti. Son dnemlerde, Osmanl Devletinin iinde bulunduu duruma bal olarak yenierilerde de eitli bozukluklarn grlmesi devletin iinde bulunduu genel durumla ilgiliydi. Snni Ulema ve tarikatlar, zellikle yenieri-

535 Ulusoy Celalettin Pir Dergahndan Nefesler Sf: 56-57 536 apolyo, Behnan Enver Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi Sf: 385 Elif Kitabevi stanbul 2004

402

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

lere saldrarak, Bektailie darbe vurmay planlamlard. 1826 ylnda yenieri ocann kapatlmasyla birlikte Bektai Tekkelerinin de kapatlmas bunun en somut rnei idi. Kitabmzn geen blmlerinde yenierilere ynelik eletirileri ve sulamalar eitli alntlar iinde vermitik. Bunlardan birisi de, ocaa kural d asker kaydnn yaplmasyd. Oysa, bu kaytlarn yaplmasnn sorumlusu yenieri tekilat deildi. Bu kaytlar, padiahn istei zerine yaplmt. Yenierilerin ayaklanmalarnn byk bir ksmn Osmanl yneticilerinin kkrtmalar balam, ama sonuta bu yneticiler deil, yenieri oca sulanmt. III.Selim zamannda, stanbula gelen ngiliz donanmasna kar saray ve evresi korku iinde ne yapacan bilemezken, stanbul halk, yenieriler ve Bektailer tarafndan tarafndan rgtlenmi ve ngiliz gemilerinin etraf tekne ve kayklarla evrilerek, kylarda ise halk siperler kazarak milli bir ruhla lkesini savunmaya hazrlanmt. Bu milli ruhu harekete geiren g olan Bektailik yok edilmeye allyordu. Osmanl ulemas ve eriat glere kar laik bir sistemin savunucusu olan Bektailer ve yenieriler, son dnemlerde siyasi bir g haline gelmi, isyanlarda zellikle, hibir ekilde yama yaplmayacana dair, aklamalar yaplmtr. Ancak, ferdi disiplinsizlikler de olmam deildi. Burada esas nokta, isyanlara neden olan artlarn ortadan kaldrlmamas ve bu isyanlara zemin hazrlayanlardan hesap sorulmadan, isyan edenler ve onlarn isyanlardaki disiplinsizlii sorgulanmakta ve buradan hareketle ocan kapatlmasna karar verilmesidir. Bir yandan, eriatc glerin Bektailere galebe alma isteine ynelik planlar, dier yandan Osmanlnn paralanma srecinde olduunu bilen Avrupallarn, yllardr kendilerine kan kusturan yenierileri ortadan kaldrmak iin kurduu planlar uygulamaya konulmutur. III.Selim dneminde kurulmak istenen Nizam- Cedid, yeni bir ordu olarak Avrupallarn desteiyle kurulmutur. Oysa, Osmanllarn karsndaki en byk dman g Avrupallardr. II.Mahmutun yeniliki ve iyi bir idareci olarak gsterilmesi de doru bir yaklam deildir. Eer, yle olsayd, Alemdar Mustafa Paann lmyle sonulanan isyanda annda tavr gelitirip gereini yapard. Bu isyanda, aymaz ve karc bir tavr taknan II.Mahmut, yenieri ocann kaldrlmasna karar vermi olmakla Avrupallarn ve eriatlarn oyununa gelmitir. Yenieri ocandaki dzensizlikler yaplacak reformlarla ortadan kaldrlabilirdi. II.Mahmut dneminde, Askir-i Mansre-i Muhammediyye adl asker oca kurularak, dnemin ihtiyalarna gre eitilmesi, silah verilmesi ve zel kyafet giydirilmesi kararlatrld. Topu, humbarac ve lamc ocaklarnda yenilemeler yapld. Mekteb-i Bahriye alarak, eitim ve retimin kalitesini artrmak amacyla, Avrupadan retmenler getirildi. 1 Ekim 1831 tarihinde Takvim-i Vekyi adl gazete, Osmanl Trkesi ile lke iinde yaynlanmaya balad. Osmanl Devletinde meydana gelen olaylarn ardndan, ngiliz ve Franszlar, Osmanl ynetiminde olan Mustafa Reid Paa gibi devlet adamlarn, yardm vaadiyle kandrarak, Rusyaya kar sava balattklar gibi, Msr valisi Mehmed Ali Paay da kkrtarak, Msrda Mehmed Ali Paann hakim olaca bir devleti tanyacan bildirdiler. Bylece, Mehmed Ali Paann gl ve disiplinli kuvvetlerini Osmanllara kar evirmeyi baaran ngiliz ve Franszlar, Osmanllarn, Rusyadan yardm istemesiyle telalanarak, 8 Nisan 1833 gn Ktahya Antlamasn imzalamak zorunda kaldlar.

403

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Bu antlamaya gre, Mehmed Ali Paaya Msr valiliinin yan sra Suriye, olu brahim Paaya da Adana eyaleti vergi tahsili karl verildi. 8 Temmuz 1833 gn Rusya ile savunma ve yardm esasna dayanan Hnkr skelesi Antlamas imzaland. II.Mahmut 1836 ylnda yaynlad bir fermanla, zellikle Bektailerin yeniden toparlanma faaliyetlerine darbe vurabilmek amacyla, tekke ve tasavvuf evrelerini disiplin altna almak grntsyle yle diyordu: 1- Her tarikat mensubu bal bulunduu tarikata ilikin zel giysi giyecektir. 2- Her dervi, eyhinin imza ve mhrn tayan kimlik tayacaktr. 3- Bilgisiz ve yetersiz olan dervilere aydnlatma iin izin belgesi verilmeyecek, izin verilmesi durumunda tek eyhin deil, birka eyhin kanaati alnacaktr. 4-eyh atamalarnda eyhin ilgili vakfiyede belirtilen tarikat mensubu olmasna zen gsterilecektir. 5-Bir eyhe birden ok tekke eyhlii verilmeyecektir. 6-Tekkeye ait olan sancak, kudm, mahzar gibi eya ve gereler hacca gidenleri uurlama gibi gerekelerle de olsa, tekke dna karlmayacaktr. 7- Namaz klmak, esas alnacaktr. Evrad ve tevhid zikrine katlmamasna karn, yalnzca devaran ve raks zikri ne katlanlara engel olunacaktr. 537 Grld zere yaynlanan ferman tamamyla Bektaileri yok etmeye ynelikti. Bu fermanla Bektaileri, Snniletirme faaliyetleri hzlandrlp, yasal bir statye kavuturulmu oluyordu. 1839 ylnda Osmanlnn Antep valisi olan ve zorbalyla halk inleten apanolu Celal Paa, Dulkadirli beyi brahimi ldrp, Antebi yamaladktan sonra Mara zerine yrmt. Bu srada Kara Fatma, kendi slalesi Bayaztoullar ve Bozdoan yrklerinden asker toplayarak direnie geince, apanoullar bozguna uratlarak, blgeyi terk etmek zorunda kald. Ayn yl, Nizipte meydana gelen sava sona erdiinde, Kavalal Mehmet Ali Paann olu brahim Paa Antep, Mara civarlarn igal etti.538 Halk buna kar isyan edip, yurtlarn savundu. Bu sava halk trklerine yle yansmt: Msrdan kt da brahim Paa Grnce orduyu akl da aa Kartal ile kuzgun kondu lee Maran ovasn duman brd Hkmdarl dneminde Askeri Tbbiye, Harbiye Mektepleri ve Posta Tekilatn kuran ve Adl mahlasyla iir yazan II.Mahmut, 1 Temmuz 1839 tarihinde ld.

537 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:130 Can yaynlar 238 2004 stanbul 538 Atalay Besim, Mara Tarih Corafyas S:66

404

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

an zim at F er man ( Glhane Hatt - Hmay unu ) Y ay n l an y or

25 Nisan 1823 tarihinde II.Mahmut ve Bezm-i Alem Valide Sultan'dan doan Abdlmecit, 1 Temmuz 1839 ylnda on yedi yanda iken, tahta oturdu. Annesi Bezm-i Alem Valide Sultan, padiah eliine ykseliinin ahkulu Derghndaki dilek tana dilek dilemesiyle gereklemi olduuna inanyordu. Bezm-i Alem Valide Sultan ok seven Abdlmecit, II.Mahmut tarafndan kapatlan Bektai Tekkelerini yeniden atrd. 539 Abdlmecitin babasnn cenaze merasimi srasnda, Meclis-i vaka-y ahkm- adliyye reisi Koca Hsrev Paa, sadrazam Mehmed Emin Rauf Paadan mhr-i hmayunu zorla alp, 2 Temmuz 1839 gn kendini sadrazam ilan ettirdi. Bu srada Osmanl Devleti, Msr ile sava halinde olduu iin Abdlmecit, olayn zerine gidememi ve Hsrev Paann sadrazamln kabul etmek zorunda kalmt. Avrupadan yeni dnen Mustafa Reid Paa, Abdlmecite, Avrupann yardmn almak gerekesiyle Glhane Hatt- Hmayunu ad ile bilinen Tanzimat Fermann yaynlatt. Tanzimat Fermannn yaynlanmasndan sonra Fransa darda braklarak, Osmanl, ngiltere, Rusya, Prusya ve Avusturya devletleri Londrada bir araya gelip, 15 Temmuz 1840 gn Londra Anlamasn imzaladlar. ngiltere ve Avusturya tarafndan desteklenen Osmanl kuvvetleri Msr ordusunu yenerek,16 Ekim 1840 gn Trablusama, 4 Kasm gn Akkaya, 13 Kasm gn Halepe, 29 Aralk gn de am ele geirdi. Londra Anlamasna gre Msrdan karlmas gereken Mehmed Ali Paa. 27 Kasm 1840 gn Msr ile ngiltere arasnda bir anlama imzaladlar. Bu anlama ile, ngiltere, Osmanl Devletine ihanet ederek Msr ile Sudann Mehmed Ali Paaya braklmasn istiyordu. ngilizlerin amac, Msr yalnz brakp, artlarn uygun olduu bir zamanda igal etmekti. Reid Paa, Sultan Abdlmecide 24 Mays 1841 gn Msr Fermann yaynlatarak Msrn, Osmanl padiah tarafndan tayin edilen Kavalal slalesi tarafndan idare edilmesi ynnde karar alnmasn salad. 13 Temmuz 1841 gn, Osmanl, ngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya ve Prusya devletleri Londrada tekrar bir araya gelerek, Boazlar Antlamasn imzaladlar. Kendi menfaatlerine aykr olmasna ramen bu antlamay imzalayan Rusya, ngilterenin dostluunu kazanarak bar yolu ile Osmanl topraklarn blmeyi amalyordu. Fakat ngiltere, Fransay Ortadouda etkisiz hale getirip, Msr meselesi ile Osmanl Devleti zerinde bir eit ekonomik, siyasi ve kltrel abluka ile elde ettii imtiyazl durumu paylamak istemediinden, Rusya ile beraber hareket etmek istemiyordu. Ayrca, Hindistan yolu iin tehlikeli grd Osmanl Devletini Rusya ile megul ederek, Hindistanda ve Ortadouda istediini yapyordu. Msr konusunda yenilgiye urayan Fransa, Lbnandaki Marunileri* kkrtarak, Drzlerle arptrd. 1845 senesinde Osmanl hkmeti baz tedbirler alarak Lbnan da539 Dedebaba Noyan, Bedri Btn Ynleriyle Bektailik ve Alevilik Cilt :V. Sf: 4 Ard Yaynlar Ankara * Suriyeli kei aziz Marunun ayin usullerine gre inanlarn srdren ve Katolik Kilisesinin Lbnanda temsilcisi saylabilecek Hrstiyanlara verilen ad.

405

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

larnda birisi Marunilere, dieri de Drzlere** ait otonom iki kaza kurup, bunlar Sayda valiliine balad. 1848 ylnda Avusturyada Macarlar, Rusyada ise Lehler, bamszlk iin ayaklannca blgedeki isyanlar Avusturya ve Rusya tarafndan ok kanl bir ekilde bastrld. Bu durum, Fransz ve ngiliz kamuoyunda Rusya aleyhine, byk bir tepki oluturdu. Macar ve Leh milliyetilerinin liderleri Osmanl topraklarna girerek snma hakk istediler. Abdlmecit, kendisine snan mltecileri, Rusya ve Avusturyann sava tehditlerine ramen geri vermedi. Abdlmecitn bu hareketi Osmanl Devletinin itibarn artrd iin, Rusya ve Avusturyaya kar Fransz ve ngilizlerin desteini salad. Nitekim, ok gemeden kutsal yerler meselesi ve Romanyann igali dolaysyla Rusyaya sava aan Osmanl Devleti, bu devletlerin yardm ile, Rusya ile yaplan 1853-1855 Krm Savan grnte zaferle sonulandrd. Fransz ve ngilizler bu zafere yaptklar katklarn karl olarak, Osmanl lkesinde yaayan Hristiyanlara yeni haklar verilmesi iin, 1856 ylnda Islahat Fermann yaynlattlar. Ali Paa, hkmeti tarafndan ilan edilen bu fermanda toplumun rk, din ve dil ayrm gzetmeden kaynatrlmas hedeflenmi olmasna karn, aznlklarn bamszlk hareketlerinin hzlanmasna neden olmu, Suriyede ve Ciddede Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda arpmalar balamt. Eflak, Bodan ve Karadada kan ulusal isyanlarla yeniden bir i ve d problemlerin younlat bir dnem yaanrken, Abdlmecit, 25 Haziran 1861 tarihinde ld. Abdlmecit devrinde 1840 ylnda ilk olarak kt para karlm ve 1844 ylnda ise, Mecidiye (Galata) Kprs yaplmt. Abdlazz, II.Mahmutun ve Pertevniyal Sultann olu olarak 1830 ylnda dodu. Abdlmecitin lmnden sonra 1861 ylnda 32 yanda, padiah oldu. Ordu ve donanmay yeniden dzenleyerek nizamiye, ihtiyat, redif ve mstahfz adyla 700.000i akn askeri bir kuvvet oluturdu. Bu dnemde Avar Boyunun Recebller kolunun yerleik olduu Uzun Yaylaya, Ruslarn nnden kaan erkezler yerletirilmeye balanm, Recebllerin yaylaklar ellerinden alnmt. erkezler ile Avarlar arasnda atma balamt. erkezleri Sivasa doru srdler. Osmanl ordusu erkezleri destekleyerek Avarlar katledip, bir ounu Kbrsa srgn etti. Osmanl bu savata Avar ldrene kelle ba dller verdi. Avarlardan Mehmet Beyi ldrd iin erkezlerden birine Pnarba (Aziziye)nda dl verildi. Uzun sren savalarn ardndan Avarlar, verimli topraklarndan uzaklatrlp yerini erkezlere, terk etmek zorunda kald. Avarlardan Mehmet Bey ldrldnde annesinin yakm olduu at halen halkn dilindedir. Olum Avar Kilidi Burnu yrtyor buludu
** Fatm Halifesi el-Hakimin veziri olan Hamza bin Alinin (996-1021) ylnda kurduu ve adn Muhammed bin smail ed-Derezden alan Batn mezhep. El- Hakim tahta ktktan sonra smailllikteki yedi devir inancna bal olarak kiiyi insanlar Tanrnn birliine armak zere yedi yl sre ile toplam yirmibir yl grevlendirmitir. Drzilikteki ana inanca gre, El-Hakimi hem Tanr hem de insan olarak tanmak, Hamza bin Aliyi en yce yaratk olarak kabul etmek, Tanr buyruklarn reten be kiiyi (hudud) tanmak, Ayrca, vasiyetlere uymaktr. Bu vasiyetler ise, Hakimi tek Tanr olarak tanmak, onun istek ve buyruklarna uymak, doru szl olmak, dindalarn korumak, eytandan ve btn kt glerden uzak durmak, batl saylan nceki btn ibadet ve inanlar terk etmek, kiisel hesaplardan kanmak.

406

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Hkmete teslim oldu Kalnc Mehemmed kalnc Aziziyenin iki yolu Birbirine kavuuyor Mehemmedi vuran candarma lvannan savuuyor Aziziyeye vardydm Mzkalar alnyor Mehemmedi vuran erkeze Binbalk veriliyor Sam solum gan iinde Gurun oynar ya iinde Yarn bazarlar gurulur Mehemmed olum yo iinde Abdlazz, 1863 ylnda Msr, Paris. ngiltere, Belika, Almanya, Avusturya, Macaristana ziyaretler yaptktan sonra lkeye dnd. Balkanlarda, Rusya ve dier devletlerin desteiyle, yeni isyanlar kmt. Rumeli ve Girit, Karada, Srp, Bulgar isyanlar ile hkmet, hem nfuz, hem de mali bakmdan kayplara urad. Karadada yaplan savalar kazanlarak bu mesele bir mddet iin kapand. Srbistanda baz kalelerdeki askerlerin geri ekilmesi ile anlama yapld. Giritteki isyan, bastrld. Anadolunun eitli yerlerinde de isyanlar devam ediyordu. 1867 ylnda Kozanolu Ahmet Beyin babas, padiahn emriyle Adanaya getirtilmi, elindeki beylik alnmt. Babasnn elinden beyliin alnmasna kar da Ahmet Bey isyan karmt. Ahmet Beyin babas isyana kar karak Kozandan terk edip, Gavurdalarn mekan tuttu. Bylece, hkmet kuvvetlerinin de Ahmet Bey zerine saldrmasn engellemeye alyordu. Ancak Ahmet Beyin vahim durumunu gren aireti ona u trky yakarak yol gstermeye alt. ktk Fekenin dana Lengerler attk bana Airetin hain km Ge kurtul Gavurdana Gavurdalarna geen Kozanolu Ahmet Bey ve Halil Aa, bu blgeleri ele geirip isyanclar dattktan sonra slahiyeyi kuran Dervi Paa tarafndan stanbula gtrlmt. Halk bu olay zerine yine at yakmt. Halil Aa iin yaklan atn bir blm yle: Sana derim sana ey Halil Aa Gayetten stne bir dman gele Sen seni sarpa vur kurtar can Dervi Paa gelir ka Halil Aa540

540 Yalgn. A. Rza, Cenubda Cenubta Trkmen Oymaklar Sf: 124 Kltr Bakanl Ankara 1977 Ankara

407

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

stanbulda bir sre kalan Kozanolu Ahmet Bey daha sonra Padiah tarafnda Konyaya gnderildi ise de, ky olan hlya dnerek, asker topladktan sonra Kozan zerine yryerek ele geirmiti. Akif Paa komutasndaki Osmanl gleri Kozanllar bozunca, bir sre dalarda kalan Ahmet Bey, daha sonra Cevdet Paaya teslim olmutu.541 17001866 yllar arasnda ukurova yresinde etkin olan Kozanolu ailesi 1832 ylnda Kavalal Mehmet Ali Paann blgeye gnderdii orduya kar byk bir direni gstermi nn iyice artrmt. Tanzimatn ilanndan sonra blgede kaymakamlk yrtmelerine ramen denetim altna girmemi 1851 ylnda Kbrsl Mehmet Paa komutasnda blgeye gnderilen Osmanl glerini bozguna uratmt. 1866 ylnda Dervi ve Cevdet Paalar komutasnda blgeye gnderilen Frka-i Islahiye, blgedeki dier Trkmen airetleri gibi Kozanoullarnn da sonunu getirmi oldu. Mahmud Nedim Paa'nn sadrazaml dneminde, Ruslara olan yaknlk, Avrupa devletlerinin tepkisine neden olmutu. Avrupaya olan borlarn be yl mddetle denmeyeceinin bildirilmesi zerine, Avrupada Osmanllar aleyhine halk hareketleri balad. Ruslar bundan yararlanarak Balkanlarda Panslavizm propagandasn yaygnlatrp byk huzursuzluklar kardlar. 1875 yaznda Bosna-Hersekte isyanlar kt. 1876da Srbistan, Osmanl Devletine sava ilan etti. Osmanl Devleti skntlar iinde olmasna ramen, Srplar ksa srede malup ederek, Bulgaristanda meydana gelen ayaklanmalar da yerel kuvvetlerle bastrd. Balkanlardaki tehlikeli gelimeler srerken, Hseyin Avni, Midhat, Mtercim Rdi Paalar ile Hasan Hayrullah Efendi lkedeki ynetimin istikrarszlklarna kar etkin muhalefet srdryordu. Bunlara kar hkmet de en acmasz bask yntemlerini uygulamaktan geri kalmyordu. Bu yntemlerin banda da srgn geliyordu. Baz kaynaklara gre Kinim dinimdir dedii ileri srlen Hseyin Avni Paa, Mahmud Nedim Paa tarafndan azledilip, srld iin padiaha kin balam, bu nedenle Londraya giderek padiah tahttan indirmeyi planlamaya balamt. Hseyin Avni, Midhat, Mtercim Rdi ve Sleyman Paalar, Padiahn tahttan indirilmesini lke karlar bakmndan zorunlu gryordu 30 Mays 1876 Cuma gn sabah, Takladan gelen taburlarla, Mekteb-i Harbiyyenin 300 kadar rencisi, Dolmabahe sarayn kuattklarnda Sultan Abdlaziz kaykla alnp, Topkap Sarayna gtrlerek hapsedildi. Sonra Feriyye Sarayna gtrld. Baz kaynaklara gre, 4 Haziran 1876 gn Cezayirli Mustafa Pehlivan, Mabeyinci Fahri Bey, Yozgatl Pehlivan Mustafa avu ve Boyabatl Hac Mehmed Pehlivan, Sultan Abdlazizn kald odaya zorla girerek iki bileklerini kesip kamlard. Avni Paa, lklar duyar duymaz, Kuzguncuktaki yalsndan Feriyye Sarayna gelerek, henz lmemi olan Abdlazzi, yakn bir karakola naklederek dzenlettirdii lm raporunu imzalamak istemeyen iki doktordan birini Trablusgarba srdrm, dierinin ise apoletlerini sktrmt. te yandan, Abdlazizi ldrenlere de maa balatarak gerei aklamalarn nlemiti. ddiaclara gre, Abdlazzin cenazesini ykayan imamlar, sonradan verdikleri ifadelerde, onun iki diinin krk olduunu, sakalnn sol tarafnn yolunduunu, sol memesinin altnda byk bir rn bulunduunu aklamlard. Hatta onu ldrenler, yaptklarn daha sonra itiraf etmilerdi. Bu kaynaklara gre, Abdlazz intihar etmemi ldrlmt. Abdlazz in pheli lmnn ardndan, 21 Eyll 1840 tarihinde stanbulda evkefz Kadnefendiden doan V.Murat, 30 Mays 1876 tarihinde babasnn yerine geti. 4 Haziran 1876da Abdlazzin lm ve annesi Pertevniyl Sultana yaplan ikencelerden
541 Yalgn. A. Rza, Cenubda Cenubta Trkmen Oymaklar Sf: 184 Kltr Bakanl Ankara 1977 Ankara

408

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

haberdar olan V.Muratn zntden ruhi dengesinin bozulduu ileri srlmtr. 31 Austos 1876 gn tahttan indirilen ve raan Sarayna yerletirilen V.Muratn hastal sonradan iyilemesine ramen tahtna dnememi ve 29 Austos 1904 tarihinde ldnde, stanbulda Yeni Cmideki trbeye gmlmt. II.Abdlhamit, Abdlmecitin ikinci olu olup, 1842de Tir-i Mjgan Sultandan dodu. Otuz drt yandayken V.Muratn hastalnn artmas zerine, zgrlk yanls gibi grnen II.Abdlhamit, Mithat Paa ve Rt Paann desteiyle 31 Austos 1876 Perembe gn Osmanl tahtna oturmutu. II.Abdlhamit, tahta ktnda, Avrupa lkelerine kar dengeci, slam lkelerine kar da slamc bir siyaset izleyerek mutlakiyet ynetimini glendirmi, Bosna-Hersek ve Bulgar Ayaklanmalar, Srbistan ve Karadada sava, Giritteki isyanlarla kar karya kalmt. Rusya, bu durumdan yararlanabilmek iin sava hazrlndayd. Osmanl ordusu Srp cephesinde nemli baarlar kazannca, Osmanl ordusu Belgrata girmek zereyken, Rusya bar isteyince Srbistan ile atekes imzaland. 23 Aralk 1876da stanbulda toplanan Tersane Konferansnda Osmanl Devletinin bamszln tehlikeye sokacak teklifler sundular. Bu toplantnn olduu gn Kanun-i Esasi ilan edilmiti. Bylece, I.Merutiyet dnemi balam, ynetim rgtnn alma ilkeleri, yarg organlarnn bamszl ve temel insan haklar gvence altna alnm olmasna karn, egemenliin tek kayna yine padiah olarak kalmt. Mithat Paa Kanun-i Esasinin ilannn ardndan u konumay yapt; Velinimetimiz Sultan Abdlhamit Efendimiz bu Kanun-i Esasi ile tm tebasna ihsan buyurduklar yeni haklar bir feyz mealesidir. Bugn ilerlemek ile dnyaya rnek olan Avrupann milyonlarca uygar uluslarn cahilliin zulmnden aydnla karan ve insanlara insan olduu bilincini veren mealedir. Padiahmz efendimiz hazretlerinin i bu ihsan ve ulu abalar, tarih sahifelerinde kutlu ilklerini lke devlet ve millet sevgisiyle ssleyecek yeni bir eser yaratmtr. Bu yeni eser lkede padiahn emir ve ynetimi altnda yaayan birlemi gven iinde hak ve zgrlklerine ulam Osmanl tebas iin sonsuza kadar srecek bir tarihin balangc olacaktr. Osmanl halk byle bir padiahn deerini bilmelidir.Osmanl adyla onun halk saylmaktan dolay birbirini tebrik etmelidir Konumalar bittikten sonra 101 pare top atyla yeni anayasa kutlanm, evler sokaklar sslenmi gece mealeler ile renciler, esnaf, deiik inantan insanlar: Yaasn Abdlhamit, yaasn Mithat Paa sesleriyle yeri g inletmilerdi. 542 Bu srada, Paris Anlamasnda imzas bulunan devletlerin elilerinin katld Tersane Konferansnda, Avrupallarn Balkanlarda Osmanllardan istedii dnler reddedilince konferans dalm, Mithat Paa, Rusya aleyhine bir konuma yapp, savaa girmek gerektiini savunarak, sava aleyhinde oy kullanacaklar vatana ihanet ile sulaynca meclis, Tersane Konferans kararlarn reddetmiti. Bu gelimeler zerine II.Abdlhamit, kendisini tahttan indirmenin yollarn arad gerekesiyle Kanun-i Esasinin kendisine verdii yetkiye dayanarak, Mithat Paay yurt dna srgne gnderdi. 24 Nisan 1877 gn, Rusya, Osmanl Devletine sava ilan etti. 93 Harbi denilen bu sava, Edirne Mtarekesine kadar on ay srd. Plevnede Gazi Osman Paa ve Dou Anadoluda Ahmet Muhtar Paa'nn baarlarna ramen 93 Harbi yenilgi ile sonuland. Ruslar Yeilky(Ayastefanos)e kadar geldiler. Dou Anadoluda, Rus kuvvetleri Erzuruma
542 Gne Prof Dr. hsan Trk Parlemento Tarihi I ve II Merutiyet Cilt:I Sf:67 TBMM Vakf Yaynlar

409

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

yaklam, savalarda on binlerce insan lm, kaanlar da stanbul kaplarna dayanmt. Gmenler, Anadolunun eitli blgelerine yerletirilmiti ama, Anadolu halknn yerini yurdunu terk ederken aclar iinde yakt atlar yrekler acsyd. Bir sandm vardr srmadan telden Bir ift yavrum vardr tomurcuk glden Nasl ayrlaym gl yzl yarden te yle byle hal deli gnl ster ala ister gl deli gnl Bir yanm Erzincan vermem Bayburdu Yklsn dmann taht ile yurdu Sa olasn anam beni dourdu Seneler seneler kt seneler Gide de gelmeye kt seneler Faytonlar geliyor st pareli Askerler geliyor bar yaral Kimimiz nianl kimimiz evli Sene garda sene ille bu sene Gide de gelmeye bu hayn sene 543 II.Abdlhamit, ngiltere araclyla sava sona erdirdikten sonra 13 ubat 1878te Meclis-i Mebusan yenilgilerin sorumlusu olarak gstererek sresiz olarak kapatt. Osmanllar iin ok ar artlar ieren Ayastefenos Antlamasna gre, Bulgaristan Prenslii kurulacak, Karada, Srbistan ve Romanyaya tam bamszlk verilecekti. Makedonya, Bat Trakya, Krklareli Ruslarn gdmnde olan bu otonom prenslie verilecekti. Kars, Ardahan, Batum Rusyaya verilip, Karada ve Srbistann bamszlklar tannacakt. Ayrca, Osmanl Devleti, Rusyaya 245 milyon altn sava tazminat verecekti. Hint yolunun tehlikeye girdiini gren ngiltere de, Paris Antlamas'n ihlal ettii iddiasyla Ayastefenos Antlamasna kar kt. Ayrca, ngiltere, toplanacak olan bu konferansta Osmanl Devletini desteklemek vaadi ile baz tavizler kopard. 4 Haziran 1878 gn imzalan antlama ile, Kbrsn idaresi geici olarak ngiltereye brakld.

543 Ulusoy Mslm Yrein Sesi Sf:120 Eka Yaynclk 2003 Ankara

410

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

Ve Trkn tarihindeki en byk isyann, en Kutsal syann nderi, Ali Rza Bey ve Zbeyde Hanmn olu Mustafa, 19 Mays 1881 ylnda Selanikte dodu. emsi Efendi Mektebinden sonra Selanik Askeri Rtiyesine yazld. Ardndan Manastr Askeri dadisine geti. 13 Mart 1899 ylnda stanbulda Harbiye Mektebine girdi.1902 ylnda Temen olarak mezun olup, Erkan Harp (Kurmay) snfna geti 11 Ocak 1905 tarihinde Kurmay Yzba olarak Suriyedeki svari alayna staja gitti. 1906 Ekiminde amda Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurdu. 908 ylnda ttihat ve Terraki Cemiyetine katld. 1909 ylnda 31 Mart Olaynn bastrmak zere stanbula gelen Hareket Ordusunun kurmay heyetinde yer ald. 910 ylnda Arnavutluk Harekatna katld. 13 Eyll 1911de Picardi Manevralarn izlemek zere Fransada grevlendirildi. Aralk 1911de Trablusgarbda talyanlar ile savat. Ocak 1912 Tobruk Savana katldktan sonra, 27 Ekim 1913 ylnda Sofya Ateeliine atand. 2 ubat 1915te 19.Tmen komutanlna atanarak Ece Liman ve Seddlbahr savunmasnda byk baar kazand. 1 Haziran 1915de Miralayla ykselip, 10 Austos 1915 gnAnafartalar Cephesinde byk bir baar elde etti. 7 Austos 1916da Bitlis ve Muu Rus igalinden kurtard. 5 Mart 1917 ylnda II.Ordu, 8 Austos 1917de VII.Ordu komutanlna atand. 31 Ekim 1918 Yldrm Ordular Grubu komutanlna atand. 30 Nisan 1919da 9. Ordu Mfettiliine atanarak 16 Mays 1919da grevine balamak zere Bandrma Vapuru ile hareket edip, 19 Mays 1919da Samsuna kt. Bu sralarda Anadoluda halk silahlanmaya balam lkesini kurtarma areleri aryordu. Atei ve ihaneti grdk ve yanan gzlerimizle durduk bu dnyann zerinde, stanbul 918 terinlerinde, zmir 919 Maysnda ve Manisa, Menemen,Aydn, Akhisar: Mays ortalarndan Haziran ortalarna kadar yani ttn krma mevsimi, yani, arpalar biilip budaya balanrken yuvarlandlar Adana, Antep, Urfa, Mara: dm dvyordu Atei ve ihaneti grdk. Ve kanl bankerler pazarnda Memleketi Alamana satanlar, yan gelip llerin zerine yatanlar

u tsal syan Bal y or

411

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

dtler can kaygusuna ve kurtarmak iin balarn halkn gazabndan karanla kararak basp gittiler Yaralyd, yorgundu, fakirdi millet en azl dvellerle dvyordu fakat, dvyordu kle olmamak iin iki kat, iki kat soyulmamak iin 544 Samsuna kan Mustafa Kemal, Trk tarihinin en byk isyanna nderlik etmek zere almalara balad: Dalarda tek tek ateler yanyordu. Ve yldzlar yle ltl, yle ferahtlar ki ayak kalpakl adam nasl ve ne zaman geleceini bilmeden gzel rahat zamanlara inanyordu ve glen byklaryla duruyordu ki mavzerin yannda birdenbire be adm sanda onu grd. Paalar onun arkasndaydlar. O, saat sordu. Paalar: dediler. sarn bir kurda benziyordu. ve mavi gzleri akmak akmakt. yrd uurumun bana kadar, eildi, durdu. Braksalar ince uzun bacaklar zerinde yaylanarak ve karanlkta akan bir yldz gibi kayarak Kocatepeden Afyon Ovasna atlayacakt. 545

544 Hikmet Nazm Kuvyi Milliye Sf:15 Bilgi Yaynevi Ankara -1974 545 Hikmet Nazm Kuvyi Milliye Sf:102 Bilgi Yaynevi Ankara -1974

412

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

KAYNAKA

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43.

51 nolu Mhime Defteri Abdizade Hseyin Hsameddin -Amasya Tarihi- Amasya Belediyesi 1986 Abul Farac Tarihi ev. mer Rza Dorul TTK Ankara 1999 Advar, Abdlhak Adnan -Osmanl Trklerinde lim- Remzi Kitabevi stanbul 1982 Ahmed Cevdet Ksas- Enbiya Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar 1984 Aka smail -Timur ve Devleti - TTK 2000 Akda Prof Dr Mustafa -Trkiyenin ktisadi ve timai Tarhi- Bar Yay. Ankara 1999 Akda Prof. Dr. Mustafa -Trk Halknn Dirlik Dzenlik Kavgas- Bar Yay. Ankara 1999 Akgndz , Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr. Sait, - Bilinmeyen Osmanl - OSAVYay. 1999 Ana Britannica Ansiklopedisi -1999, Armutlu Dr. H. Mehmet -Karamanoullar Tarihi -Karaman Valilii Yaynlar 2001 Atsz - Oru Be Tarihi- 1001 Temel Eser-Tercman Yaynlar 1972 Atsz- Akpaaolu Tarihi-M. E. B Yaynlar 1992 Avcolu Doan, - Trklerin Tarihi- Tekin Yaynevi stanbul 1990 Baburnme- Sf: 287-290 Kltr Bakanl -2000 Balm Sultan Trbesi Kitabesi- Hac Bekta- Nevehir Baltacolu smail Hakk- Trk Milliyeti - MSB ARGE Bakanl Gn. Kur. Basmevi 1965 Ankara Baron Joseph Von Hammer Purgstall -Byk Osmanl Tarihi - Sabah Yaynlar Barthold Prof. Dr. V. V -Orta Asya Trk Tarihi Dersleri- alar Yaynlar Ankara 2004 Barthold V.V. -Mool stilasna Kadar Trkistan- TTK Ankara 1990 Birdoan, Nejat -Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm- Mozaik Yaynlar Ekim 1995 Bitlisi dris-i Selim -ah-Nme- Hazrlayan Dr. Hicabi Krlang K.B.Y 2001 Celal-Zde Mustafa -Selim- Nme- Kltr Bakanl 1990 Cem Sultann Trke Divan Baskya Haz. Dr. Halil Ersoylu.Tercman 1001 Temel Eser Clauda Cahen, -slamiyetCveyni Alaaddin Ata Melik Tarih-i Cihan Ga- Kltr Bakanl 1988 amurolu Reha smail- OM Yaynevi stanbul 1999 ay Do.Dr. M. Abdulhaluk -Trk Ergenekon Bayram-Nevrz- Trk Kl.Ar. Ens. Yay.Ankara elebi Elvan Haz: .Ocak, A.Y- Ernsal . E. -Menakubul Kudsiyye Menasbil-nsiyye TTK 1995 De Lamartine. A,-Trkiye Tarihi - Tercman 1001 Temel Eser Dedebaba Noyan, Bedri -Btn Ynleriyle Bektailik ve Alevilik- Ard Yay.Ankara 2003 Demir Do.Dr. Necati -Danimend-Nme - Sf:190-191 Aka Yaynlar 2004 Ankara Doan D. Mehmet -Byk Trke Szlk- z Yaynclk 1996 Ebulgazi Bahadr Han- ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soy Kt)- Ankara 1996 Efendiev Oktay, -Azerbajdzanskoe Gosudarstovo Sefevidov- Bak 1981 Eflaki Ahmet Ariflerin Menkbeleri -ev. Tahsin Yazc M. E. B 2001 Enis Emir - slam Tarihinde Ehl-i Beyt ve Eshab- Can Yaynlar 2003 stanbul Eraslan Kemal -Divan- Hikmetten Semeler- K.B.Y 2000 Erhat Azra -Heredot Tarihi Remzi Kitabevi stanbul 1983 Esterbadi , Aziz B.Erdeir-i Bezm u Rezm Kltr Bakanl Ankara1990 Eybolu Sabahattin -Yunus Emre- Cem Yaynevi stanbul 1981 F. Babigner F. Kprl -Anadoluda slamiyet- nsan Yaynlar. stanbul 1990 Farsa-Trke Lgat Milli Eitim Bakanl Yaynlar 1996

413

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89.

Fazlan bni -Seyahatname - Prof Dr. Ramazan een Bedir Yaynevi- stanbul 1995 Feridun Bey Mneat Fuzuli- Saadete Ermilerin Bahesi (Hakikatisuada)-st. Marif Kitaphanesi MCMLXV Gibb H. A. R -Orta Asyada Arap Fetihleri- alar Yaynlar Ankara 2005Gibbons, Herbert Adams -Osmanl mparatorluunun Kuruluu- Yzyl Yay. Ankara 1998Gde,Y.Do.Dr. Kemal, -Eratnallar- TTK. 1994 Glpnarl Abdlbaki -Simavna Kadsolu eyh BedreddinGlpnarl Abdlbaki -Manakb- Hac Bekt- Vel- Vilayet-Nme- nklap Yay. Grousset Rene Bozkr mparatorluu- tken Yay. 1999 Gne Prof Dr. hsan -Trk Parlemento Tarihi I ve II Merutiyet TBMM Hac Bekta Veli, -Makalat ve Mslmanlk-Haz. Mehmet Yaman Glbay Yay. st.1985 Haydar elebi Ruznmesi Bask. Haz. Yavuz Senemolu Tercman 1001 Temel Eser Hnz Walther,-Uzun Hasan ve eyh Cneyd - TTK 1992 Historia De IEmpire Ottoman- Osmanl mparatorluu Tarihi- Historia niversitesi Tarih Kurumu - Kar Yaynlar - stanbul 2005 Hoca Sadettin Efendi -Tact Tevarih- K.B.Y 1999 Hrant D. Andreasyan -Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli- TTK. Ank.2000 bn Fadlan -Trkler ve tekiler- Seyahatname stiklal Kitabevi stanbul - 2005 slm Ansiklopedisi M. E. B Yaynlar 1997 stanbul Ansiklopedisi, Nurgle Matbaas stanbul 1969 Kantemir Dimitri -Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi - Mart 2005 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi- TTK 1983Kaya Mustafa (Akozan) -Trkn Destan Hakannme- Aka Yay.- Ankara 2004 Kaygusuz smail, -Nizari smaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabah ve Alamut- Su Yay. 2004 Kymen Prof Dr. M. Altan - Turul Bey ve Zaman -K.B.Y 1976 Kut A. Turgut -Folklor ve Etnografya Aratrmalar- stanbul 1984 Mahmud Kagarl -Divan Lugatit- Trk Kabalc Yaynevi stanbul 2005 Markopolo Seyahatnamesi Tercman 1001 Temel Eser Mehmet Halife- Tarih-i Glmani- Haz. mer Karayumak Tercman 1001 Temel Eser Mevdud -Seluklular Tarihi- Hilal Yaynlar Ankara 1971 Miyasolu Mustafa -Dede Korkut KitabAka Basm-Yayn-Pazarlama Ankara 1999 Mneccimba Ahmed b. Ltfullah -Cmiud Dvel- Seluklular Tarihi Akademi Kit. zmir 2001 Mneccimba Ahmet Dede -Mneccim Ba Tarihi-1001 Temel Eser Tercman Namk Kemal -Osmanl Tarihi- Bilge Kltr Sanat stanbul-2005 Nazm Hikmet- iirler - Adam Yaynclk 1987 Necip Asm, -Cellttin Harezemah- stanbul Devlet Matbaas 1934 Neri, Mehmet, Kitb- Cihan-Nm-Neri Tarihi- TTK - 1995 Nizml- Mlk Siyset-Nme Haz.Prof Dr. Mehmet Altay Kymen TTK Ankara 1999 Ocak, Ahmet Yaar- -Menakbnameler- TTK Ankara 1997 Ocak, Prof Dr. Ahmet Yaar -Babailer syan - Dergah Yaynlar -stanbul-2000 Onarl smail -ah smail- . Can Yaynlar stanbul 2000den Zerrin Gnal -Karas Beylii- Trk Tarih Kurumu Ankara 1999 el, Prof Dr. Bahaeddin -Trk Mitolojisi- 1 TTK 2003 z Baki -ttihat Terraki ve Trkler- Can Yaynlar stanbul 2004 z Baki, -Aleviliin Tarihesi - Can Yaynlar stanbul 2004 zaydn Dr. Abdlkerim -Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi- TTK 1990 zkrml, Atilla -Trk Edebiyat Ansiklopedisi- Cem Yaynlar-stanbul 1982

414

D R E N E N

T R K L E R

M s l m

U l u s o y

90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129.

zmen smail -Alevi-Bektai airleri Antolojisi- KBY 1998 ztuna Ylmaz -Trkiye Tarihi- Hayat Kitaplar 1964 ztrk. Do. Dr. Yaar Nuri -Tarih Boyunca Bektailik -Yeni Boyut Yay. stanbul 1990 Pakaln M. Zeki -Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl- M.E.B Yaynlar 1993 Peevi brahim Efendi- -PeeviTarihi- K.B.Y 1999 Ramazan Muzafferolu -Glgam Destan- Cumhuriyet Dnya Klasikleri 1998 Rmlu Hasan, -Ahsent Tevarih (ah smail Tarihi) - Ard Yaynlar Ankara 2004Runcman Steven -Hal Seferleri Tarihi- Noktakitap stanbul 2005 Sertolu Murat -Evliyalar Evliyas Hnkar Hac Bekt Vel- adrvan Yay.Temmuz 1966 Sevim Prof Dr. Ali -Kutalmolu Sleymanah- TTK Ankara 1990Sevim Prof Dr. Ali - Anadolunun Fethi (Seluklular Devri)- TTK Basmevi Ankara 1988 Solak-zde Mehmed Hemdem elebi -Solak-zde Tarihi- K.B.Y 1989 Smer Prof Dr.Faruk -Ouzlar- Trk Dnyas Aratrmalar Vakf stanbul 1999 Smer Prof.Dr. Faruk -Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin RolSmer Prof.Dr. Faruk -Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri- TTK 1998 Smer, Prof Dr.Faruk -Kara-Koyunlular- Cilt:1 TTK 1992 akir Ziya -Mezhepler Tarihiami Nizamddin Zafernme - TTK 1987 apolyo, Behnan Enver -Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi- Elif Kitabevi stanbul 2004 Tanci bn Batuta- bn Batuta Seyahatnamesi- Yap Kredi Yaynlar stanbul 2005 Taneri Dr. Aydn - Celald-din Harizmah ve Zaman- K.B.Y Ankara-1976 Tarih-i Tberi Trkesi M. Faruk Grtuca Salam Yaynevi stanbul Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velidi -Umumi Trk Tarihine Giri - Enderun Kitabevi. 1981 Turan Osman -Seluklular ve slamiyet - Boazii Yaynlar stanbul 1993 Turan Osman -Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti tken Yay. stanbul 2003 Trke Szlk Trk Dil Kurumu Ankara 1998 Ulusoy Celalettin -Pir Dergahndan NefeslerUlusoy Mslm -Yrein Sesi -Eka Yaynclk Ankara 2003 Ulusoy. Mslm -Anadolu ve Avrupada Trk Damgas Kou Baba I - Ankara 2002 Uzluk, - Prof Dr. Feridun Nafiz -Anadolu Seluklular Tarihi- Ankara 1952 Uzunarl . Hakk -Osmanl Tarihi- TTK Yaynlar 1982 Uzunarl .Hakk, Karamanolu brahim Bey Vakfiyesi, Belleten I Yaz Sleyman te Bizim Mahzuni- Hasat Yaynlar stanbul 1999 Yalgn. A. Rza, -Cenubta Trkmen Oymaklar - Kltr Bakanl Ankara 1977 Yaltkaya Ord.Prof.M.erefddin -Baypars Tarihi- TTK Ankara 2000 Yayla mam Tarihi -Vaka- Cedid- Haz. Yavuz Senemolu Tercman 1001 Temel Eser Yinan Prof. Dr. Refet -Dulkadir Beylii- TTK Ankara 1989 Yrkan Turhan -Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar- Kltr Bakanl Ankara 2002 Ycel. Prof. Dr.Yaar -Sevim, Prof. Dr. Ali -Trkiye Tarihi - TTK. Ankara 1990Zeyrek Yunus -Tarihi-i Osman Paa- Kltr Bakanl 2001

415