OSMAN GAZDEN GAZ MUSTAFA KEMALE ANADOLU GAZLER

Anatolian Gazis From Osman Gazi to Gazi Mustafa Kemal Selahattin D

ZET Bu almamzda amacmz, Osmanl devletinden Trkiye Cumhuriyeti kuruluncaya kadar ki srete, Anadoluda canlln devam ettiren gaza ruhu ve ideolojisinin tarihi seyrini anlatmak ve M. Kemalin de bu ruha olan inancn ortaya koyarak, Milli Mcadeledeki roln ortaya koymaktr. Trklerin yaad Horasan ve Maverannehir blgelerinde, ilk zamanlar Mslman Arap gazileri faaliyet halindeyken, Trklere slam deerlerle birlikte gaza dncesini de alam oldular. Artk Araplarn gaza faaliyetlerine, Mslman olsun olmasn, Trkler de katlr olmutu. nceleri doyumluk kazanma amacyla, alplk ve kahramanlk adna yaayan bu dnce, Trklerin Mslman olmasyla, kutsal bir zellik kazand ve gazilik idealine kolay bir ekilde dnm oldu. Gaza dncesi, Trklerin Anadoluyu istilasn daha da hzlandrd. Bu ruh sayesinde Anadoluda gazi karakterli birok devlet kuruldu. Anadoluya kar balayan, batda Hal, douda da Mool kskac, Anadoluda Trkler arasnda gaza ideolojisinin n plana kmasna sebep oldu. Artk Anadoluda gaza dncesi, dier slam dnyasndaki cihat anlayndan bambaka bir anlam kazand. Tarihte Trklerin en byk imparatorluunu kuran Osmanllar, kuruluunu gaza ideolojisi zerine bina ettiler. Osmanlnn yklna kadar gaza ruhu, Anadolunun siyasi ve ekonomik hayatnda hep canl kald. Osmanl devleti yklp da milli bir mcadele baladnda, Anadoluda kklemi olan gaza ruhunun ok nemli rol olmutur. Mustafa Kemal bu yzden TBMMden gazi unvann alarak Milli Mcadeleye devam etmitir. Anadolunun Gazi Mustafa Kemale olan inan ve gveninde, bu ruhun Anadolunun sinesinde kklemi olmasnn byk etkisi olmutur. Gaza konsepti, Mustafa Kemalin de Milli Mcadele srasnda dayand dinamiklerden biri olmutur. Anahtar Kelimeler: Gaza, cihat, gazilik, Anadolu, Osman Gazi, Gazi Mustafa Kemal, Milli Mcadele. ABSTRACT In this paper, I aimed to search Anatolian Gazi institution and ideology, which was very vigilant during the Ottoman times to republican era, giving importance to Mustafa Kemals policy, who respected and even used Gazi tradition during the War of Independence and thereafter. Muslim Arab pioneers, who were seen around

Yrd. Do. Dr., Kahramanmara St mam niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi (e-mail: dogusselahattin@yahoo.com)

26

Sosyal Bilimler Dergisi

Khorasan and Maverannehir regions in 10th century, introduced Gazi traditions to newly Islamized Turks and the Turks successfully practiced this ideology for the centuries from Central Asia to Anatolia and Europe. The Turksh Muslim and nonMuslims alike joined the Arabs Gaza (holy war) mevements. Before the Islam Turkish warriors fough for booty to sustain their daily life under alplk and bravery ideology pre-Islamic thought of bravery became a holy institution of gaza and jihad when Turksh converted to Islam. Crusaders and non-Muslim Mongol invasion of Anatolia strengthened the Gazi ideology among the Turks. Ottoman Empire was built on Gazi ideology and this ideology was always vivid until the end of the Empire from Anatolia to the Balkans. Mustafa Kemal who was aware of Turkish political heritage, used gazi ideology during the Turkish war of independence. He enjoyed receiving gazi title from Turkish parliament and he signed his name as Gazi Mustafa Kemal. Gazi Mustafa Kemal, can be explained as the basis of the structure of the idea of Anatolia. Two main grounds that Mustafa Kemal relied on were the Anatolian people and the spirit of jihad which was the basis of Turkish national value system. Key words: Gaza, jihad, Osman Gazi, Gazi Mustafa Kemal, national war of independence.

*** GR slam dnyasnda, zellikle Anadoluda, gaza ideolojisinin ve hareketlerinin n plana km olmas, bir yandan Moollarn Seluklular bozguna uratarak (1243) Anadoluda hakimiyet kurmalar, te yandan Anadolu, Suriye ve Msra kar Batdan Hal saldrlarna bal bir gelimedir. Bu konuda Moollar, Papalk ve Bizans ile de diplomatik ilikilere giriiyordu. te bu durum karsnda kutsal sava, gaza, bir lmkalm sorunu olarak ortaya kt. Anadoluda, gaza ruhu zellikle Trkmenleri heyecanlandrmaktayd. nk bamsz hareket etme ve bu uurda srekli mcadeleyle geen yaam biimi, Trkmenlerin karakteristik zelliiydi. Bat Anadoluda Gazi Trkmen beyliklerinin ykselii bu gaza etkinlikleri erevesinde ele almak gerekir. Daha Malazgirt zaferinden (1071) sonra Dou Anadoluda kurulan Saltuklar, Mengcekler, Artuklu ve Danimendliler gibi ilk Trkmen devletleri de birer gazi devleti idi. Mengcek Gazi, Gazi Saltuk, Artuk ve olu l-gazi, Danimend Gazi gibi daha birok Trkmen fatihi o dnemde Anadoluyu parsellemeye balayan gazi komutanlard. Bu Trkmen gazi liderlerinden bazlarnn trbeleri, abidevi eserler olarak gnmze kadar gelmitir. O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi adl nemli eserinde, Anadolu Trklnn temellerinden olan bu kk devletlerin, Trkmen (Ouz) gmenlerinin Anadoluya tanmasna nclk eden ilk gazi teekkller olduunu anlatmaktadr. Diyar- Rumu yani Bizans Anadolusunu ok iyi tanyan gaziler, ok uzak lkelerden gelen Trklere ve daha da fazla gebe

S. D

27

kabilelere kar doal koruyucular olarak kabul edilmi gibiler. Trk ftuhatnda nderlii, bunun iin hazr olan gazilerin yapm olmas, Anadolunun kltrel geleneklerinde kkl bir kopmann gereklemesini nlemitir. Danimend Gazinin kahramanlk yklerini anlatan Danimendname, yzyllarca Anadolu ve Rumeli Trkmen gazileri iinde zevkle okunuyordu. Danimendliler, kendilerini Frat-slam uclarnn ve Anadolunun sonraki Trk gazilerinin hatta Balkanlardaki Osmanl gazilerinin de nl kahraman Seyyid Battal Gaziye dayandklarn ne sryorlard. Anadoluda ilk gazi hareketi, phesiz slamn en nemli snr olan dou Anadoluda balamtr ki blgedeki ilk gaziler, Arap fatihleri idi. El-Battal lakabyla hret bulan Emevi komutannn, Anadoluda Trkler arasnda yaylan kahramanlk menkbeleri, destanlatrlarak Battalname derlenmitir. Bu eser, Danimendname bata olmak zere Anadolu ve Balkanlarda ortaya kan birok gazavatname tr esere ilham kayna olmutur. Ouz Kaan ve Dede Korkut destanlar gibi Ouznamelerin alplaryla Danimendname ve Saltukname gibi menakbnamelerin gazileri, ayn kahramanlk temasn ilemektedir. nceleri Frat boylarnda u blgelerinde faal olan gaziler, Anadolu Seluklular zamannda da daha da batda younlaarak, Bizans snr boylarnda askeri bir tekilat oluturmular ve Seluklu sultanlar da bu tekilat mensuplarna zel bir stat tanmtr. Seluklu hakimiyetine giren Danimendli Trkmenlerin ou bat ularna sevk edilmilerdi. Danimendiler gaziydiler ve hala gazi olduklarn sylemekten gurur duyarlard. Doudaki gazilerin geleneklerini srdren bu u Trkleri, gneybat snrn oluturan Dalaman rmana, o dnemde Seyyid Battal Gazi ansna Battal adn vermilerdi. Seluklu sultanlarnca daima ilgilenilen Seyyid Gazi klliyesi, kutsal savaa onlar motive eden bir gazi ziyaretgahyd. Bat ularndaki bu makam, Trkmen kabilelerine hakim olan gazi zihniyeti ve ruhunu aka gstermektedir (Wittek, 1999: 8; 1985: 35). Gaziler, Abbasi Halifesi Nasr tarafndan 1200 yllarnda yeniden tekilatlanan ftvvet rgtne bal mistik eilimli bir zmredir. Ahilik gibi, birok sosyal ve iktisadi rgt, kendilerine ahlaki rehber olarak ftvveti temel almlard. Gazinin oulu olan guzat, fityan ve ayyar (zcan, 1991: 296) adlar altnda guruplandrlan bu zmreler, her devlet ynetiminin gz ard edemedii bir kuvvet olmutur. htiya annda bu gler hazr kuvvet durumunda idiler. Bu son byk Abbasi halifesi, btn enerjisini, halifeliin dnyevi gcn arttrmaya ve Mslmanlar Hal saldrlarna kar rgtlemeye sarf etmiti. Bu yzden askeri nemi olan btn gleri dzene sokarak halifenin ahsna balamay hedef almt. Toplumsal ve ekonomik bakmdan halkn geri kalanndan farkl olan bu

28

Sosyal Bilimler Dergisi

unsurun, daha valyece rgtlenmesi gerei akt. Gazi rgtlenmeleri, tam da rehber ilkeleri olan kafirlere kar cihat dncesi nedeniyle gerekli nitelikleri pek gzel tutturuyorlar ve halifenin planna mkemmel bir uyum salyorlard. Bylece Bizans snrlarnda kurulan Trk devletleri de hakimiyetlerini byle bir meruiyet kanalyla desteklemek istemilerdi. Gaza dncesi zerine hareket eden Osmanl hkmdarlar, kuruluundan yklna kadar, tahta k merasimlerinde hep ftvvet kurallarn uygularlard ve kendilerine gazi unvan bir trenle verilirdi. Orhan Gazi Bursann fethinden sonra yaptrd camiin 1337 tarihli kitabesinde: Sultan, bn Sultan el-guzat gazi ibn el-gazi.. unvann kullanmtr (Tevhid, 1926: 285-301). Ulardaki dier Trkmen beyliklerinde de bu gelenekler hakimdi. Mesela, XIV. yzyln ortalarnda Eflaknin eserinde, Aydnolu hanedanndan bir emire, Mevlev dervi tarikatnn eyhi tarafndan gazilerin sultan unvannn verilii anlatlmaktadr (MenakbulArifinden naklen, Yazc, 1959: I, 485). Bat Anadolu beyliklerini 1332-1333 yllarnda dolaan mehur seyyah bn Batuta, onlarn dini durumlaryla ilgili bilgiler verirken, hemen hemen btn beylerin yannda fakihlerin bulunduunu ve onlara hrmet edildiini tespit etmitir. Bu arada Umur Beyin faaliyetlerini gaza kelimesiyle aklad gibi, Sinopta Kastamonu emiri Gazi elebiden sz eder (bn Batuta, 1330, 337, 355). Hemen hemen ayn dneme ait olan merinin (l.1348) eserinde de beyliklerden ve u blgesinden bahsedilmekte, yine guzat, gazve, gazavat tabirlerine rastlanr (meri, 1988: 176-177). Mellif blge hakknda verdii bilgileri, bu yrede bulunan kimselerden naklettiini, dolaysyla bundan da bu kavramlarn halk arasnda yaygn olduu anlalmaktadr. Ayrca burada Yldrm Bayezid, el-Gazi diye gemektedir. Ancak Trk dnyasnda her dnem iin, gaza faaliyetlerinde asl itici gcn din gayreti olduu sylenemez. Henz yerleik hayatn genellemedii, konar-ger ve atl-gebe hayatn srdren byk Trkmen kitlesi iin gaza, her eyden nce bir kazan yoluydu. Doyumluk elde etme kaygs gazay bir meslek dal haline getirmiti. Zira Trkmenler, medreselerin ve ulemann hakim olduu ehir hayatnn yaand slam anlayndan ok farkl bir popler slam anlayna sahipti. Bu anlayta slam ncesi Orta Asya Trk inanlarnn izlerini grmek mmkndr. Anadoluyu vatan haline getiren de bu Trkmen guruplardr. ran ve Azerbaycan zerinden Anadoluya akan Ouz Trkleri, beraberlerinde Orta Asya szl gelenekleriyle, atl gebe kltr rn olan alplk ve yiitliin hayatlarn ekillendii ve bu zelliklerini canl yanstan Ouznamelerle gelmilerdir. Osmanllar dahil, Anadoluda kurulan btn devletlerin ortak tabann Ouzlar oluturmutur. Yerleik hayata gemekle bir srdrlen Osmanl merkeziyeti politikalar, ayn zamanda kendi ynetim mekanizmasn pekitiren Ortodoks bir slam anlayn hakim klmaya alrken, atl gebe kltrn yanstan

S. D

29

alplk, alp-erenlik lks, ehir kltrn artran gazilie dnecektir. Osmanllar XV.yya geldiinde artk yerleik hayatn deerleri hakim olmu ve bu dnemde yazlan Osmanl kaynaklarnda gazilik, Ouz (Trkmen) geleneklerini yanstmaktan uzak, koyu Snni bir slam anlayn temsil etmektedir. Gaziler artk din gayretini esas alm, mal, mlk peinde komak haramilik saylmakta, gazilik ehir kltr olarak anlmaktadr (Ahmed, 1949: I/6-8). Aada ele alnaca gibi, Osmanl merkeziyetiliinin hakim olduu XV. yzylda gaza gelenei bir evrim geirmitir. Bu dnemde eski menakbnamelere dayanarak yazld anlalan erken dnem Osmanl kronikleri, gazilii az ok medrese etkisinde kalm, ulemann yaad, ehir kltr olarak yanstmaktadrlar. Dolaysyla ou anonim olan ve gaza fikrini srekli halk arasnda canl tutmaya ynelik kaleme alnan bu eserlere gre, asl hedef ila-y kelimetullah, ganimet sevdas ise bu kutsal savan bir meyvesi, bir sonucudur. lhanl hakimiyetindeki Anadolunun bat snrlarnda kurulan Trkmen beyliklerin de gazilik, Osmanl hakimiyetine girinceye kadar, imparatorluk ordusunda asker olarak istihdam alan ve servet edinme kayna idi. Seluklu devletinin dalmasyla birlikte, u veya ucat olarak adlandrlan Bat Anadolu blgesinde kurulmu olan ve mttefik olarak hareket edebilen Trkmen beylikleri, siyasi adan az fark gsterseler de taban itibaryla ayn inan ve deerler manzumesinin hakim olduu bir dnyay oluturuyorlard. Bu yzden XIV. yzylda bu devletiklerin hepsi Osmanl emsiyesi altnda ksa zamanda birleti. Btn bu Trkmen zmrelerini bir araya getiren ortak zellik, gaza fikri idi. Mesela Osman Gazinin bir imparatorluk ordusuna kar giritii Bafeus savana, Anadolunun dier sahalarndan gelen birok gazi itirak etmitir (nalck, 2000: 329). F. Emecen, Osmanllar ve Bat Anadolu Trkmen Beylikleri Dnyas adl eserinde, bir araya getirdii eitli makalelerinde, Bat Anadolu blgesinde balayan bir Osmanllama srecinden bahsetmektedir (Emecen, 2005: 39). Buradaki Osmanllama, siyasi olduu kadar sosyal ve iktisadi adan da deerlendirilmelidir. 300 gemiden oluan gl bir donanmaya sahip Aydnolu Gazi Umur, Ege Adalar ve Balkanlarda yapt gaza faaliyetleriyle destanlarken, Rumelide Sleyman Paa ve Orhan Gazinin emrine girmekten ekinmemitir. Anadoluyu Trklerin ilk istila hareketlerinden Milli Mcadeleye kadar bu ruh, bir ideoloji olarak hep var olmutur. Nasl ki Osmanl devletinin zerine bina edildii dinamik gcn ad gaziler, liderleri Osmann unvan da gazi idiyse, Cumhuriyet Trkiyesini ortaya karan Kuvay- Milliyecilerin de hepsi birer gazi, liderleri Mustafa Kemal de gazi unvanl idi.

30

Sosyal Bilimler Dergisi

Gaza ve Cihat Kavramlar slam dnyasnda gaza ve cihat kavramlar genellikle birbirin yerine ayn anlamda kullanlmtr. Trkler arasnda her iki kavram farkl anlamlar kazanmtr. Kuranda daha ok cihat ve mcahit kavramlar gemesine ramen (Kuran, 3/156, 9/52), Trkler Anadoluda zellikle gaza ve onun faili olan gazi kavramn tercih etmileri. Hz. Peygamberin her iki kavramn faziletleri hakkndaki vc szleri (Ktb-i Sitte, (1982): 7-11), Trklerde lrsem ehit kalrsam gazi prensibinin ortaya kmasna sebep olmutur. Trk-slam tarihindeki fetih hareketlerinde, bu prensibin birinci derecede rol olmutur. slam dnyasnda Arapa ve Farsa eitli ilmihl kitaplarnda gazilik konusu eitli adlarla ele alnm, bazlarnda ksa bazlarnda ise ayrntl olarak ilenmitir. rnein XV. yzylda yazlm eyh Bedreddinin Tashil ve Molla Hsrevin Durar adl eserleri ierisinde kitabul-cihat blmyle risaletl-slam arasnda ciddi benzerlikler bulunmaktadr (nalck, 2002: 77). Rumelideki gazalaryla hret bulan, Karesi beylii gazi liderlerinden Hac lbeinin bir Hristiyan cariyesinden doan ve dolaysyla Trkmen gazisi soyundan gelen eyh Bedreddinin (Divitiolu, 1996: 48) Rumelide gazilikle ilgili bilgiler vermesi nemlidir. XIV. Yzylda, bir gazi beylii olan Karesi topraklarnda (Balkesir), eski Arapa ve Farsa ilmihal kitaplarndan faydalanlarak derlendii anlalan ve inasi Tekin tarafndan yaymlanan Risaletl-slm adl eserde, gaza ve cihat kavramlar hakknda geni bilgiler verilmitir. Gaziliin Yollar olarak tanmlanan bu eserde (Tekin, 1989: 139-155), gaziliin, erkan ve artlar olan bir tarikat, bir tekilat, hatta bir meslek olduu ilenmektedir. Hem de yle bir meslek ki, ticaret, sanat, tarm ve hayvanclktan ok daha nde gelen toplumsal bir ekonomik faaliyet idi (Tekin, 1989: 140-143). Trk-slam tarihine bakld zaman genel olarak din urunda savaan her Mslmann sfat olan gazi, dar manada ordudaki veya byk ehirlerde muayyen zmreler iin de kullanlmtr. Horasan Gazileri, Semerkant Gazileri, Gaziyan- Rum (Anadolu Gazileri), Rumeli Gazileri gibi. Burada gazilik sadece cihat ruhunu yanstan kutsal sava olmaktan ziyade sosyo-ekonomik nitelikler tayan toplumsal bir gurubu belirtmektedir. Hem de dini ve siyasi meruiyeti olan imtiyazl bir zmredir. Gaza ve cihat kelimelerinin manalar arasndaki farkllk, son zamanlara gelindike azalm ve bir yerde her ikisi de e anlaml olmutur. Cihat; dman, slam lkesini igal etmi ise yaplan savatr ve savamak herkesin boynunun borcudur. Dolaysyla burada dmanla savamak farz- Ayndr. Gaza ise; dman slam lkesinde deilse veya igal edilmi bir Mslman ehri ok uzaklarda ise yaplan sava belirtir. Burada savamak farz- kifayedir (Tekin, 1989: 140 vd.; Divitiolu, 1996: 45). Yani savaan baka

S. D

31

Mslmanlar varsa, savamak herkesin boynunun borcu deildir. Dolaysyla gaza, cihattan daha aa kategoridedir. Cihat ise daha kapsaml ve genel bir hareketi ifade edebilmektedir. Yani Mslman toplumun kollektif ykmlldr. rnein Emperyalist batya kar slam dnyas veya mmeti savaa davet edildiinde, cihat ilan edilirdi. Ancak gaza konsepti, zaman ierisinde anlam deiikliine uramtr (Kafadar, 1995: 80). Hangi gayeyle yaplrsa yaplm olsun, sonuta gazann amac slamn gcn yaymaktr. Yani daha ok ftuhat anlamna gelmektedir. XI. yzyldan itibaren, Asya steplerinden Anadoluya akan Trkler hep darlharp zerine yrmler, savunma deil, saldrma durumunda bulunmulardr. Bu suretle gaza ve gazi kelimeleri, Trkenin temel gndelik konuma diline girmi, hatta bunlardan gazi, yer ad ve unvan olmu, gaza ve gazavat destanlarnda, menakbnmelerde, Osmanl kroniklerinde ve mimari eserlerin kitabelerinde kullanlmtr. Cihat sz ise, u blgelerinde anlatlan kahramanlk hikyelerinde nadiren kullanld gibi, erken dnem Osmanl kroniklerinde de ok az gemektedir. Osmanl Trklerinde gaza ruhu yle gelimitir ki Arap edebiyatndaki megazi trnn yerini, Anadoluda gazavatnme adyla gelien edebi tre brakmtr. Yaz dili ile konuma dili arasndaki uurumun iyice derinlemeye balad XVI. ve XVII. yzyllarda Osmanl aydnlar, halkn konutuu dilden ve kulland kelimelerden mmkn olduu kadar uzaklama modasna uyarak cihat ve mcahit kelimelerini tercih etmeye balamtr. Sonu olarak bir yanda halkn nesiller boyu severek okuduu ve dinledii Battal Gazi, Danimend Gazi destanlarnda gaza ve gazi gibi kelimeler Trkenin temel unsurlarndan saylarak devam ederken, te yandan yksek zmre edebiyat mensubu air ve mniler marifetiyle, cihat, mcahit, mcahede gibi kelimeler, tekilerin yannda yer alm, fakat bunlar hibir vakit gaza, gazi gibi kelimeleri dilden atamamtr. Tanzimat dnemi edebiyatmzn nemli eserleri arasnda da gaza ve alplk lksnn ilendii ve canl tutulduu grlmektedir. Namk Kemalin Vatan Yahut Silistre (1873) ve Abdlhak Hamidin Eber (1880) adl eserlerinde bu kavramlar ilenmektedir. TBMMnin 19 Eyll 1921 tarihinde kabul edilen bir kanunla Trk ordusunun Bakumandan Mustafa Kemal Paaya gazi unvan tevcih edilmiti. te burada Mustafa Kemalin vatann igal etmi olan dmana kar mutlak farz olan mcadelede, mcahit unvan yerine, gazi unvann tercih etmesi, kelimenin tarihi geliim srecinde Trklerde farkl bir anlam kazandnn bir baka rneidir. Burada mcahit ile gazi arasnda mana olarak bir fark kalmamsa da, gazi kelimesinin, yzyllar nce Trkenin temel kavramlarndan biri haline geldii iin kullanlmtr. Buna karlk,

32

Sosyal Bilimler Dergisi

yllarca vatanlarn igal kuvvetlerine kar savunan Kafkas, Afgan ve dier Ortadou Mslmanlar, Mcahit unvann kullanmlard. Gaza fikrinin Osmanllarn ideolojisinden asla kmadn vurgulayan I. Melikoff da, Trk dnyasnda her iki kelimenin anlam bakmndan farklln, zellikle Osmanllarda gaza kelimesinin hakim olduunu vurgulamtr (Melikoff, EI: 1068). lk Gaziler lk zamanlarda Kuran ve hadislerin tevikiyle Arabistan yarmadasndan kan Mslman Arap fatihleri, slam yaymak iin sadece din gayreti ve cihat ruhuyla hareket etmiler, Hz. mer zamannda ilk defa Trklerle temasa gemilerdi (Taberi, 1983: 64, 96). Emeviler zamannda Anadolu ve ran corafyasna ulaan Mslman Araplar, ksa zamanda Trklerin youn olduklar Horasan ve Maverannehir blgelerine dek yayldlar. Her ne kadar bu ilk fetih hareketlerinde din gayreti ve cihat ruhu, nemli bir rol oynamsa da Araplar, gazaya ynelten, parlak zaferler kazanmalarna yardm eden baka etkenler de vard: Bizans ve Sasanilerin nesiller boyu devam eden savalar ve snrlarnn gvensizlii Mslman Araplarn siyasi ve iktisadi itahlarn tahrik ettii gibi, genellikle dk hayat standartlarna sahip Araplarn, askerlere verilen yksek maa ve elde ettikleri muazzam ganimetler dolaysyla ksa zamanda byk bir hret ve servete kavumalar da etkili olmutur. Gaza yapmak zere byk bir Arap kitlesi, Trkistan blgesine doru hareket ederken, tarihte ilk defa Sami rknn g balad deniliyordu (Kitap, 1991: 223). Horasann Mslman Arap valilerinin Buhara ve Semerkantta Mslman olmayan toplumlardan, bu arada Trklerden o kadar ar vergiler tahsil etmilerdi ki, blgede birok isyan kmt. Bu isyann nclerinden biri de Anadolu Gazileri arasnda derin bir hret kazanan Horasanl Ebu Mslimin isyanyd (750) (Barthold, 1990: 229). Trklerin de kart bu isyan sonunda Emeviler yklm, yerine Abbasilerin iktidar balamt. Yukarda belirtildii gibi, genel anlamda din mcahidini ifade eden gazi, dar manada ordudaki veya byk ehirlerdeki muayyen zmreler iin de kullanlmtr. Ekonomik zorunluluklar yznden ortaya km olan ilk gazi teekklleri, Samanilerden itibaren IX. yzylda Maverannehir ve Horasanda grlr. Bunlar snrlardaki, Trklerin de dahil olduu kafirlerle, yani henz Mslman olmam topluluklarla cihat ederlerdi. Tekilatlar devlete ve resmen tannm olan bu kurulularn reisi sipehsalar- gaziyn unvanyla anlrd (Kprl, 1999: 85; Barthold, 1990: 237). Gazvelerde elde edilen ganimetlerin nakli ve paylalmasyla ilgili bu tekilattan, Taber ve bnl-Esir gibi ilk slam tarihileri bahsetmilerdir. Bu cretli askerler iin savan mutlaka iktisadi yn de vard. Durumlarndan memnun olmayanlar, gazilere katlarak, kafirlere kar sava edilen blgelere gitmek zorundayd.

S. D

33

Gaziler snf, btn dou topluluklar gibi, hkmet tarafndan tannm bir tekilata sahipti. Bunlar gibi gnll askerlerin kumandanlarnn byk bir hret sahibi olmalar yannda resmi sfatlar da vard. Vatanlarna bal olmadklar iin zellikle Maverannehirli gnlller her nerede gaza olursa ve her nerde ganimet midi varsa oraya giderlerdi. Blgede kurulan hanedanlar, hakimiyetlerini srdrmek iin ihtiya duyduklar mali kaynaklarn banda gazalardan elde edilen ganimetler gelmekteydi (Barthold, 1990: 235 vd.). Daha nce bahsedildii zere, gazi zmrelerinin bu zelliklerini bilen Abbasi halifesi, onlar hem kontrol altna almay dnerek meru bir kimlik kazandrm, hem de glerinden yararlanmaya almtr. slam tarihinde emirulmminin unvann kullanan ilk halife olan Hz. mer zamannda, Arap gazilerinin, Horasan ve Maverannehir blgelerinde yapm olduklar gazalar sonucu, muazzam miktarda ganimetle dnlmt. Bu yzden birok idar tekilat kuran Hz. mer, Beytlmal (devlet hazinesi) tekilatn da bu dnemde ihdas etmitir (bnl-Esir, 1991: III/92). Ayn zamanda Trk alplaryla Arap gazileri de ilk defa bu blgede karlamlard. Dolaysyla gaza, orijinal anlamda, yama ve ganimet akn yada yabanc topraklar istila hareketlerini ifade etmektedir. 672 ylnda Halife Muaviye zamannda, Bizansa kar yaplan gazada, Anadoluyu batan baa geerek stanbulu kuatan Mslman gaziler ierisinde, Ebu Eyyub el-Ensar gibi nemli bir sahabe de bulunmu ve stanbul surlarnn dibinde ehit olup orada defnedilmiti (bnl-Esir, 1991: 468). stanbulun fethiyle birlikte Fatih tarafndan trbesi ve adna camii ina edilmi, btn Osmanl hkmdarlar sefere kmadan nce bu byk gazi sahabenin makamn ziyaret ederlerdi. Hatras ve misyonu Osmanldan gnmze kadar yaayarak gelmi olan bu nemli ahsiyet, bugn stanbuldaki Eyp semtine adn vermitir. Seyyid Battal Gazinin hatras da ayn ekilde Seluklu ve Osmanl gazileri arasnda yzyllarca yaayarak, Trbesinin bulunduu yer, bugn de Seyitgazi ilesine adn vermitir. Henz yeni Mslman olmu Ouzlar, bol ganimet midiyle Samanler emrinde gaza faaliyetlerine balamlard. Muaviye zamannda kurulan ve Trklerden oluan zel saray muhafz birlii, zellikle Ferganann Trk delikanllarndan oluturulmutu (Kitap, 1994: 181). Daha sonra Abbasi halifeleri de Trklerin bu sava kabiliyetlerinden yararlanmak zere henz Mslmanlkla tanan bu guruplar ordularna alyorlar, sadece snrlarda gaza amal deil ayn zamanda zel birlikler olarak da merkezde tutuyorlard. Abbasi halifelii, Badat yaknndaki Samarra ehrini, bu Trkmen savalar iin kurmutu. Bu yeni ruh, Ouzlarn nemli bir geim kayna olan doyumluk amacyla yaplan yama ve talan aknlaryla da uyuuyordu. Yukarda bahsedilen Horasan ve Semerkant gazileri ierisinde Trkler de bulunuyordu

34

Sosyal Bilimler Dergisi

(Barthold, 1990: 290). lk zamanlarda, talan eden gnlllerin, yani gazilerin ounu yeni Mslman olmu Trkler tekil etmekteydi. Talan edilen, yamalanan gebe kabileleri de Trkt. Gazneli Mahmud, Hint seferlerine karken yannda binlerce gaziyi de gtrmt (Barthold, 1990: 307). Horasan ve Meverannehirin her tarafndan gelen gaziler, Gazneli Mahmudun Hindistandan muazzam miktarda ganimetle dnmesi zerine Gazneli Mahmudun safna getiler. Fakat halifeye ftvvet balaryla bal olan bu kurulular merkezi hkmetler iin bazen tehlike de oluturabiliyorlard. Hkmdarlar, az ok tehlikeyi gze almadan bu gnlllerin hizmetlerinden her zaman faydalanamazd. zellikle snr blgelerine yerletirilen bu kuvvetler balangta macerac gibi grnmesine, Avrupann korsan ve valyeleri gibi, hatta Horasanl Ebu Mslim rneinde olduu gibi adlar baz ihtilallere karmasna ramen, zamanla tamamen mspet ve dinin savunucusu bir zmre haline gelmilerdi (bnlEsir, 1991: V/305, 349; Barthold, 1990: 232). Anadolu Gazileri Turul Beyden itibaren Anadoluya eitli aralklarla yaplan aknlarn asl amac ganimet kazanma arzusuydu. rnein Trk emiri Artuk, ganimet peindeki ordusuyla birlikte Bizansn iine, Bitinyaya (Bursa-znik) kadar ilerlemiti. Ayn zamanda yardm isteyen Bizans ordusunda cretli asker olarak da bulunmulard. zellikle, Malazgirt zaferinden sonra Anadoluyu dolduran ve tarihlerimizde Horasan erenleri olarak geen zmrelerle birlikte Horasan gazilerinin (Tekin, 1993: 16), ganimet amacyla, bir Mslman komutan idaresinde, Anadoluya nemli seferler dzenlediklerini belirtmeliyiz. Bizansa kar kazandklar zafer ve ganimetler dnda Anadolunun eitli ehirlerini, sugur vilayetlerini ve hatta Badat dahi istila ve yamalayan Horasan gazilerinin bu faaliyetlerini durdurmak iin halife byk aba harcamtr. Horasan gazileri, karlarnda sanki kafirler varm gibi tekbirler getirerek savayorlar, rafizi diye nne kanlar ldryorlard (bn Esir, 8/491-2). Anadolunun fethine katlan emirlerin hepsi gaza geleneinin temsilcisi oldu. Daha nce Abbasilerin yapt gibi, Seluklu devletinin Bizans ile snr olan blgelerine yerletirilen gaziler, Trk kaynaklarnda uc Trkleri diye anldlar. Halife Nasrn zamanndan sonra gazi unvan, Hal seferleri srasnda Hristiyanlarn tehdidi altnda bulunan snr blgelerine dnm olan Suriye ve Kuzey Mezapotamyann hkmdarlar tarafndan benimsendi. Bylece Hallarla mcadele dneminde slamn merkezlerinde de yank bulan ve itibar kanlmaz olarak artan popler gazi hareketi, imdi Anadoluda Avrupadaki valyelik rgtlenmesiyle karlatrlabilecek bir kuruma dnm oluyordu. Kafirlere kar ortak sava arlarndan ve ulara zg toplumsal ve kltrel kimliklerinden baka, ftvvet ilkelerine bal olmak gibi rgtlenmesi, zel

S. D

35

kurumlar ve kurallar vard (Kprl, 1999: 87, Wittek, 1985: 50; Kafadar, 1995: 144). Ftvvetin seyfi kolunu temsil eden Anadolu gazileri, nceleri ehirlerden ziyade ularda yerlemi ve tamamen din mcahidi haline gelmilerdi. Sugur, avasm, ribat olarak tekilatlandrlan slm ularnda Trk unsuru, daha IX. yzylda hakim duruma gelmiti. Bu ada Trkler, asker snfn esas temsilcileriydi. Yalnz dzenli ordularda deil, ilk bata douda Horasanda ve Maverannehirde ortaya km yaygn bir halk hareketi olan gaziler arasnda da egemendiler. Daha sonra Danimendlilerle devam eden Anadolu gazileri, Frat-slam ularnn ve Anadolunun sonraki Trk gazilerinin ve hatta Balkanlardaki Osmanl gazilerinin de nl kahraman olan Seyyid Battal Gaziye dayandklarn ne sryorlard. Bat Anadoludaki u Trkleri, Malatya ve Kilikyadaki gazilerin geleneklerini srdrmlerdi. rnein gneybatda snr oluturan Dalaman rmana o dnemde Seyyid Battal Gazi ansna Battal ad verilmitir. Bu snr blgelerinin merkezindeki eski bir Bizans manastr da nl Seyyid Gazi mescidine dntrlmt (Wittek, 1985: 35). 1207de ina edilen Seyit Gazi kompleksi, bir gazi ziyaretgahyd. Gaziler, burada atalarna kranlarn sunar, kutsal savaa devam etme kararlarn yenilerlerdi. Battal Gazi, Emeviler zamannda Anadoluda yaam, kahramanlklaryla sadece Trklerin deil Hristiyanlarn da gnlnde taht kurmu bir Arap komutandr. Eskiehirin gneybatsnda Seyitgazi kasabasnda ehit olup orada defnedilmitir (Ocak, 1992: 5/204). Anadoluda gaza geleneini yanstan ilk eser, Seyyid Battal Gazinin gaza yksn anlatan Battalnamedir. F. Kprl, Battalnamenin phesiz tarihi bir esas zerine ilenmi ve Trklere has bir kahramanlk destan olduunu belirtmitir (Kprl, 1980: 257). Bat Anadoluda Emevi-Bizans mcadelesinden Anadoluda Trk ftuhatnn balad Trk-Bizans mcadelelerine kadar uzun bir dnemin hatralarn tar. Cihat ve gaza ruhunu ok kuvvetli bir ekilde yanstr. Melik Danimend ve Sar Saltuk gibi Trkmen gazi dervileri, adeta Battal Gazinin ad deitirmi halidir. Osmanl yazarlar eserlerinde, gazilerin ok houna gittii iin Battal Gaziyi bir Trk kahraman saymtr. Horasan blgesinde de Ebu Mslim, Trkmenler arasnda ayn ekilde seviliyor, Trk gleriyle birlikte Ebu Mslim-i Horasannin menkbeleri Anadoluya gelmitir. Menakbnamesi, Bat Anadolu Trkleri arasnda 11-13. yzyllar arasnda teekkl ettirilmitir. Battal Gazinin trbesi, sadece Seluklular deil, erken dnem Osmanl gazilerince de byk saygya mazhar olmutu. Alp Arslann gazi emirlerinden biri olup, Malazgirt zaferinde bulunmu ve fethettii yerler kendisine ikta olarak verilen Melik Danimendin efsanevi kiilii etrafnda ekillenen Danimendname, menei Trk olan Anadoluda meydana getirilmi ilk kahramanlk destandr. Seluknamede

36

Sosyal Bilimler Dergisi

de Alp Arslann Sivas, Tokat, Amasya ve Kayseriyi Danimend Gaziye ikta ettii belirtilir (Turan, 1971: 113). Seluklu Sultan II.Keykavusun emriyle 1245te, gaziler arasnda dolaan menkbelerin derlenmesi sonucu kaleme alnmtr. Danimendname, Battalnameden daha ok tarihi bilgiler vermekte, gerek hadiselere dayanmaktadr. Danimendname, bandan itibaren Battalname ve Ebu Mslime balanr ve en ok dikkat eken husus, cihat ve gaza rgsnn ok ak biimde ilenmesidir. Eser, atl gebe kltr ile medrese hakimiyetindeki ehir kltr arasnda bir kpr gibidir. Alplk lksnden, 150 atn kurban edilmesinden vs. bahsedildii gibi, Halifeden izin almadan gazaya klmamas, ganimetlerin slam kurallara gre pay edilip, halifenin hakknn Badata gnderilmesi gibi rnekler de iermektedir (Ocak, 1992: 8/478). Anadoluda kurulan ilk ve gerek gazi devleti Danimendliler olup, madeni paralarnda bile liderlerini gaziler olarak ilan etmilerdi. Osmanl devletinin kurulduu sahada Danimendli oymaklar da vard. Bunlar, Bat Anadolu beylikler topraklarndaki Yrkler gibi, kendileri gibi Trkmen geleneklerine dayal bir siyasi oluum olan Osmanl devletinin insan kaynan oluturuyordu. I. Muradn bu eserle ilgilenmesi, o zamanki gaziler arasnda hretinin yaylm olmasyla ilgilidir. Yaand dnemin, din, kltrel, iktisad, sosyal hayatn ve hatta insanlarn dncelerini dahi, kuru vekayinamelerden daha canl ve daha detayl olarak yanstan bu tr eserler, klasik Trkmen gleriyle birlikte Batya doru bir seyir takip etmitir. Gazavatname nitelii tayan ve XIV. yzylda yaylm Dsturname-i Enveri ve Ahmedinin skendernamesi ile birlikte, Trkmen Beylikleri topraklarna uzanp, XV. yzylda da Saltuknme ile Balkanlara yaylarak hepsi birden Osmanlnn mal olmutur. Bu gazavatnmelerin ortak kahraman gazi yada gazilerdir. Ularda iman savalar olarak kafirlere kl alp gaza yaparlar. Ama ularda faal olan bu zmrelerin savamaktan te bir ileri olmad anlalmamaldr. nk yzyllarca Ermeni, Rum, Grc halklaryla snrda olan, u ve akritai (Bizans snr savalar) geleneinin torunlar olan bu gaziler, dostluk, ak, evlilik, din ve etnik hogr gibi erdemlerden uzak deillerdi. Sz konusu bu eserlerde, Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki gnl ilikisiyle ilgili rneklerde bulunmaktadr. Ne ok Ortodoks ne de ar heterodoks mslman olan gaziler, amanizm-Mslmanlk karm, uzlatrmac-badatrmac, banazlktan uzak, hogrl bir din ve kltrel yapy rneklendirirler (Divitiolu, 1996: 39). Balkanlardaki gaza ruhunu yanstan ve bir Trkmen dervi gazisi olan Sar Saltukun, derviler ve gaziler arasnda zevk ve heyecanla okunan menkbelerini anlatan Saltukname, Cem Sultann emriyle Ebul-Hayr-i Rumi adl birisi tarafndan derlenmitir (1480). Saltuknamede geen eitli dman motifleri ve kahramanlk rnekleri, Battalname, Danimendname, Krolu hatta Dede Korkut destanlarnda getii gibi, eserde bu eski

S. D

37

destanlara atflarda da bulunulmaktadr (Yce, 1987: 196; Akaln, 1987: I/1). ehzade Cemin, kardei Bayezidle girdii saltanat mcadelesi srasnda, gazilerin desteini almak iin Rumeli gazileri ierisinde byk bir hreti olan Sar Saltuk etrafnda ekillenen Saltukname, Battalname ve Danimendnameden daha stn bir tarihi kaynak zellii tar. Saltuknamede bir gazi ehri ehri olan Edirnenin merkez rolnden uzaklatrlp yerini, cinayet, rvet, zina, barbarlk yata ve kozmopolit bir devirme merkezi olan stanbulun almas, iddetle tenkit edilmektedir (Akaln, 1990: III/365-368). nk gaziler oca Edirne ile birlikte gaziler de gzden dmektedir. Saltuknmeye gre dnyann merkezini tekil eden bu ehirde, Sar Saltukun ak alemi dalgalanmaktadr Saltukun gazalarda kulland ak sancak, sonradan Osmann da sanca olmutur (Kprl, 1943: 436; Yce, 1987: 283). Bylece her kim Rum topraklarnn fatihi olmak istiyorsa, gazilerin kalbi olan Edirnede oturmaldr. Gaza iin buradan daha iyi bir yer yoktur. Dnya bir yzk gibidir. Rumeli bu yzn mhr, mhrn ortas ise Edirnedir. Kim bu yz parmana takmak isterse, bu serhatta olmaldr. O kutsal yer, Rumelinin merkezidir (Akaln, 1988: 241-2). Ksaca hibir Osmanl hkmdarnn, kutsal ve eski bir gazi merkezi olan Edirneyi asla ihmal etmemesini istiyordu. Bu ifadeler, XV. asrda Rumelideki Osmanl gazilerinin psikolojisini gstermesi bakmndan da nemlidir. Bu eserde Anadolu beyleri arasnda sadece Gazi Umurdan bahsedilmesi de, onun Balkanlardaki anl seferleri dolaysyla, btn Rumeli gazileri ve Trk denizcileri arasnda hretinin devam etmi olmasndan dolaydr. Cihat ile geen uzun bir mrden sonra ehit olan Sar Saltuk, Balkan Hristiyanlar tarafndan da aziz bilinmekte, birok yerde bulunan makam ziyaret edilmekteydi. Sadece cihad ve slamiyeti yaymay dnen Sar Saltuk, XV. yzyl gazilerinin de gaza ideolojisini yanstmaktadr. Bir zamanlar Saltuk ili diye anlan Bartn ve Sinop (Saltuknamede Ceziretl-Uak diye geer ki XIV-XV. asrlarda bile Sinopun bu isimle yad edildii muhtelif Osmanl eserlerinden anlalmaktadr) havalisinin Krm ile XIII-XIV. yzyllardaki daimi siyasi ve iktisadi ilikileri, Altnorda hanlar ile Krmdaki byk prenslerin Ulahlar, Bulgarlar ve Bizanslar ile sk balar Anadoludan buralara ve buralardan Anadoluya vaki olan baz gler, Dobrucadan balayarak Edirne civarlarna kadar daha Osmanl ftuhatndan nce birtakm Trk kolonilerinin kurulmu olmas, bunlarn zaman zaman tekrar buralar brakp kamaa mecbur edilmeler gibi tarihi hadiseler, eserde destani birer menkbe eklinde tespit edilmitir (Kprl, 1943: 440). Saltuknameyi derleyen Ebul-Hayr-i Rum, Sultan Cemin, gazilere, padiah olursam Edirnede otururum dediini de nemle kaydetmektedir (Kprl, 1943: 437). O, tahta geerse, bakenti Edirneye tayacan ve

38

Sosyal Bilimler Dergisi

stanbuldaki kapkullarnn stnln krmay vaat ederek, bylece gazilerin desteini almay dnm olmaldr. Gaziler iin bu, eski eref ve gl dnemlerine geme frsat idi (Kafadar, 1995: 148). Anlald kadaryla, gaziler, II. Bayezid ile Cem Sultan arasnda sren saltanat mcadelesinde dengeleri sarsacak bir g unsuru idi. Kprlye gre kahraman ve bahtsz ehzade Cemin Rumelideki Osmanl gazileri arasnda olduu gibi, Krm, Kpak ve Altnorda sahasnda byk hreti olan Sar Saltuk hakknda byle bir eser tertip ettirmesi gayet tabii idi (Kprl, 1943: 432). Ak Paann 1330da yazd Garipnme, tasavvuf olduu kadar, Trklerde gaza ve cihat kavramlarnn menei olan alplk gelenei zerinde durmu, gazilerden de bahsetmitir. Trke yiit, cesur, kahraman anlamna gelen alp unvan, slam kltrnn etkisiyle baz Seluklu kaynaklarnda gazinin Trke karl olarak kabul edilmi, bazen alp-gazi eklinde birleen bu kelime, tasavvuf cereyanlarnn tesiriyle alp-eren (sava derviler) eklini almtr (Mengi, 1984: 481). Ancak milli gelenekleri bozulmam, yar gebe Trkmen airetlerinin youn olduu u blgelerde, gazilerden nce veya en azndan onlar kadar imtiyazlar kalmamsa da, alplar da bulunuyordu. Seluklu hkmdar Alp Arslan gibi, Osman Beyin dedesi Gndzn unvan da alp idi. Osman Gazinin arkadalar arasnda Abdurrahman Gazi gibi hem gazi, Konur Alp gibi hem de alp unvanl kumandanlar vard (Kprl, 1999: 84; nalck, 2002: 78). Alplar, atl gebe kltrne balyken, gaziler az ok yerleik, en azndan ehir kltrne uzak deillerdi. Alplarn da, tpk gaziler gibi, eski Trk kabile tekilatnda savalarda kahramanlklaryla ykselmi fertlerden oluan bir imtiyazl snf olduu anlalmaktadr. Garipnamede, alperene gerekli dokuz niteliin neminden bahsedilmitir. Bunlar; salam yrek, gl pazu, gayret, iyi bir at, zel giysi, ok-yay, kl, sng ve yolda olarak sralanr (Mengi, 1984: 482). XV. yzyl Osmanl kaynaklarnda geen, tahta kllarla kaleler fethedip, bir avu mridiyle binlerce kafiri ldren Sar Saltuk, Geyikli Baba, Abdal Murad vb. alperenler, gazi derviler olarak halk tarafndan sevildikleri gibi, Osmanl sultanlar da bu sava dervilerin hatralarn hep yad etmilerdir (Kprl, 1993: 254). Atl gebe kltrnde, Ouznamelerde getii zere, ba kesip kan dkmeyen bu snfa dahil olamyordu. Bat Anadoluda Bizans snrnda yaayan konar-ger Trkmenler arasnda da durum byleydi. Osmanl ftuhat Mslman snrlarn Balkanlarn iine ilerletince, Kprlnn alplar devri dedii dnemin btn zelliklerini orada da ayn ekilde gstermitir. Bu devrin kadnlar da ayn karakteri tarlard. Akpaazadenin Bacyan- Rum dedii sava Trkmen kadnlar da bu devrin alplar iinde incelenebilir (Kprl, 2004: 294). Ouznamelerden sonra, A. Srr Leventin (1956) Anadoluda tespit ettii, eitli tarihlere ait

S. D

39

gazavatnamelerle birlikte, eitli ktphanelerimizde mevcut ve bugn says 300 bulan bu tr eserler, byk lde gaza gelenei zerine oturmu bir toplumun ruhunu da sergilemektedir. F. Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar adl nemli eserinde, destani halk hikayelerinin ok iyi tarihi malzemeler ierdiini belirterek, kaynak olarak nemine iaret etmitir. XII-XIV. Asrlardaki Anadolu gazileri, cihada giderlerken, Ebu Mslim, Battal Gazi gibi hatralar Anadolu Trkleri arasnda daima yaayan slam kahramanlarna ait olduklar rivayet edilen gazi bayraklar tayorlard. Kprl, bir Danimendname nshasnda geen altn bal bir sancaktan hareketle, bu alemlerin, Seluklu ve hatta Osmanl gazilerinin nnde savaan seyyidlerin, eyhlerin ve yaln ayak dervilerin ellerinde de bulunduu ve bunun tabii olduunu belirtir (Kprl, 1943: 428). U beyleri az-ok ehir hayatna geip gazi lakabn almalar, az-ok medrese tesiri altna girmi olmalaryla ilgilidir. XV. yzyla gelindiinde artk alplk yerini kesin olarak gazilie brakmtr. Alperenlikten gaza dncesine dnmn yaand Osman, Orhan ve I.Murad dnemlerinde Osmanllar, henz u beylii geleneinden kesin olarak ayrlmamt. Osmanllarda Gazilik Trkistanda balayp, Danimendliler ve Seluklular devrinde Anadoluda gelien gazilik kltr, Osmanllarda daha derin bir iman ve hayatiyetle canlanmtr. Mslman gazileri ile Trklerin alplar birleiyor ve bu zmreler Anadoluda din bir hviyet kazanyordu. Osmanl devletinin kuruluu ile ilgili olarak gaza ideolojisinin nemi zerinde ilk duran tarihi P. Wittek olmutur. Ona gre gaza, Osmanl devletinin varlk sebebiydi. Meneindeki u gazi gelenei, onun btn tarihine hakim olmutur (Wittek, 1985: 45-63). Daha sonra F. Kprl ve H. nalck baz ilavelerle, Witteki destekleyerek, bu ideolojinin kurulutaki nemini vurgulamlardr. Son zamanlarda bu tez zerine baz tenkitler yaplmtr. R.C. Jenings (2000, 429-442), C. Imber (2000, 243-270), R.P. Lindner (2000a, 409), son olarak .Tekinin aada ele alacamz makalesi. Ancak Wittekin teorisine en iddetli eletiriyi getiren Lindner dahi, gaza, tarihlerinde ve yaplarnda Osmanlnn aments haline geldi (2000b, 83) demitir. Osmanl devletinde gaziliin itici g ve varlk sebebi olduu konusundaki tezi, hala nemini korumaktadr. Orhan Gazinin yaptrd cami kitabesi gibi, dier Trkmen beylii merkezlerinde ina edilen eserlerin kitabelerinde geen gaza ibareleri, yukarda bahsettiimiz rnek eserlerden, gaza ideolojisinin, hem Anadolunun hem de Osmanllarn siyasi, dini ve sosyo-ekonomik hayatnda nemli bir yer igal ettiini gstermektedir (Tekin, 1993a: 14). P. Witteke gre Bat Anadoludaki u beylikleri gazi tekilatndan domutur. Hepsinin gayesi fetih olan bu gazi beyliklerin, balangta en k olan Osmanl u Beylii, corafi mevkii ve Bizansa snr komusu

40

Sosyal Bilimler Dergisi

olmas dolaysyla gayrimslimlerle daima cihat halindeyken, buna bal olarak da gaza ruhunu hep canl tutmutur. Gazi aknc guruplar veya cretli asker zmresi olarak hareket eden Trkmen topluluklar, bir araya gelerek, Gazi Umur rneinde olduu gibi, Rumelide Osmanllarn gaza liderliinde birletiler. Gazi Umur ve Orhan Gazi gibi gl liderler sayesinde Bizans imparatorlar, Anadoludan byk apta asker yardm elde etmeyi umabildi. Dolaysyla (Bizans kaynaklarnn ifadesiyle) Bizansllarn sadk dostlar olarak onlarn hizmetlerinden yararlanrken, Trkmen beyleri bunlarla ittifak kurmak suretiyle giderek artan bir lekte Balkanlara aknlar yapmak zere kendi sancaklar altnda toplanan ve saylar srekli artan gazilere i ve ganimet temin edebiliyordu (nalck, 2000: 239). Gaziler, kafirleri kleletirirken dindarca bir eylem yaptklar gibi, ok kazan da elde ediyorlard. Kle ticareti en kazanl ticaret dalyd. Paral asker olarak istihdam frsat ve ganimet elde etmek iin yaplan aknlar, profesyonel askerlik asndan olduu kadar toplumsal bir farkllamaya da yol amt. Seluklularn yklmasndan sonra Anadoluda kurulan eitli Trkmen beyliklerinin en belirgin zellikleri, gazi karakteri tamalar ve hepsi birer komutan olan hkmdarlarnn gazi unvann kullanmalardr. Osmanlnn da yer ald u blgesindeki beylikler, aslnda taban itibaryla ayn kaynaktan beslenen ve birbirinden ok farkl olmayan homojen bir zellik tamaktayd. Bat Anadoluda 1300l yllarda gaza ve gaziliin, ele alnan kaynaklardan ve kitabelerden, basit ekillerle de olsa, anlamnn bilindii ve kullanldn gstermektedir. Osmanllarn dier beylikler ierisinden syrlp onlar kendine balamas ve gaza liderliini eline almas, her eyden nce bulunduklar blgenin stratejik nemi ve srekli akn-gaza siyasetini dierlerine gre daha canl tutmu olmalarndan kaynaklanmaktadr. Osmanllar, Bizans aleyhinde ksa srede byd, glendi ve fetihlerini iyi organize edebilen tek devlet haline geldi (Wittek, 1931: 302). Genellikle birer gazi lideri olan u beyleri, Osmanlnn ilk zamanlarnda, yani merkeziyeti politikann hakim olduu Fatih zamanna kadar, hkmdarlar deitirecek politik gce de sahiptiler. Konuulan Trkenin yannda eitli imar faaliyetlerinde dahi milli hususlar daha ok n plandadr. Osmanl Devleti, kuruluunu gazi ideolojisi zerine bina etmesine ramen, tam bir merkeziyeti imparatorluk vasfn kazand dnemlere doru bu karakterinden uzaklamsa da, devlet hibir zaman gaza lksnden ve gaza geleneini sk sk ilemekten vazgeememitir. Her ne kadar Fatihle birlikte devirme sisteminden gelen kul taifesi, merkezde ve Osmanl brokrasisinde en nemli yeri igal edip, z Trklerin oluturduu gaziler, merkezka kuvvetler olarak, merkezi devlet politikas iin endie kayna olmusa da Osmanl hkmdarlar, devletin gerek kurucular olan bu gce, zellikle askeri sahada, hep muhta kalmlard. Dindar Anadolu halk da gazay ciddiye almakta, kendisi gazaya itirak edemese de, sultann gazalarna parayla katlanlar dahi olmaktayd.

S. D

41

Osmanl sultanlar, son padiaha kadar daima gazi unvann kullanmlardr. Osman Gaziden beri devam eden bu gelenei, milli mcadele yllarnda Mustafa Kemalin srdrmesi phesiz ok anlamldr. Milli Mcadele, Trk kuvvetlerinin lideri, igal glerine ve Yunan igaline kar mcadele ederken (1919-1922), popler olarak Gazi Mustafa Kemal diye adlandrlmtr. Osmanl tarihlerinde ierisinde gazilik konusunu ileyen en eski eser, Ahmedinin (l.1412) skendernamesidir. Ahmed XV. yzyln banda yazd skendernamesinin sonuna, ksa bir Osmanl tarihi eklemitir. Bu metinde cihat kelimesi yalnz 4 yerde, gaza ve gazi kelimeleri ise 24 yerde gemektedir (Ahmed, 1949: I/6-8). Yldrm Bayezidin lmyle olu Emir Sleymana ithaf ettii eseri, adeta sultana sunulmu bir ftuhat projesidir. Bayezid de esere adn veren Byk skenderin ktaya yaylan parlak zaferlerini takip edercesine, kendisine Yldrm unvann kazandran bir hzla, lkesinin snrlarn batda Tuna nehrinden, douda Frat boylarna kadar geniletmitir. Ahmed, gaza anlayn cihat ak zerine temellendirir: O gaziler ki hkmranlklar Osmanllarn hkmranldr. air daha sonra, gazi kimdir? Sorusunu sormakta ve cevabn da yle vermektedir: Gazi, Allah dininin arac, yeryzn ok tanrl pisliinden arndracak Tanr hizmetkardr. Gazi, Allahn klc, mminlerin koruyucusu ve snadr. Eer Allah urunda ehit derse ldne inanmayn; o Allahn saadetine ve rahmetine kavumutur, lmszle ulamtr (Akdoan, 1988: 22; Wittek, 1985: 26, 27). II. Murad ve Fatihin ada olan Enveri tarafndan Anadoluda yazlm ilk Trke eser olan Dsturnme (1465), F.Kprlnn de belirttii gibi, Trk denizci gazileri arasnda okunmas iin halka mahsus bir gazanamedir. Aydnolu Umurun gaza faaliyetlerinin anlatld bu vekayinmede, Gazi Umur menkbelerinin, XV. yzyl sonlarnda da bile Trk denizcileri arasnda hala kuvvetle yaadn gstermektedir (Kprl, 1943: 399). Fatihin veziriazam Mahmud Paaya sunulan bu eserin ksa bir blm de Osmanl tarihiyle ilgilidir. Gazi Umurun tam 21 yl din uruna mcadele ederek toplam 26 gaza yapt, son seferinde zmiri geri almaya alrken 36 yandayken gen yata ehit olmas (1348) yks, Dsturnamede ok hazin anlatlr (Enveri, 1928: 73). Orijinalinin Umurun gaza arkada Hoca Salmana ait olduu anlalan bu Trke eserin, uzun mddet denizci gaziler arasnda okunduunu belirtmeliyiz. Akpaazde, Ner ve yukarda geen kaynaklara dayand anlalan daha sonraki Osmanl kroniklerinde, gaza dncesine nem verilmesi, bu eserlerin de adeta birer menakbname ve gazavatname tr olduunu hissettirmektedir. Bu tr eserlerin naklettii bilgilerin ou, genellikle serhatlardaki gazi liderlerinden ve u beylerinden dinledikleri ifahi bilgilere dayanmaktadrlar. XV ve daha sonraki tarihlerde kaleme alnan bu

42

Sosyal Bilimler Dergisi

kroniklerde, zellikle, Erturul, Osman ve Orhan Bey ve etrafndakilerden gazi, gaziler ve gaziyn diye sz edilmektedir. I. Murad ve I.Bayezid rneinde grld gibi, Memluk sultannca sultanul-guzat velmcahidin olarak nitelendirilmeleri (Ner, 1949: I/217), Osmanllarn, gazilii bir meruiyet kayna olarak kabul ettiklerini gstermektedir. Seluklu sultanlar, gazi unvan nadiren kulland halde, Osmanl hkmdarlar hep gazi sfatyla anlyordu. zellikle ilk zamanlarda Osmanl sultanlar gazi, ordular da gaziler oluyordu. Hibir devirde dini ve askeri kuvvet arasnda bu derece kaynama ve birleme vuku bulmamt. Akpaazde, Seluklularn k ve Osmanllarn kuruluu zamannda, Anadoluda en nemli zmre olarak bu gten, Gaziyn- Rum (Anadolu Gazileri) olarak bahsetmitir (Akpaazde, 1332: 205). Kendisi de bir gazi lideri olan ve Rumeli sahasnda birok gazaya katlm olan Akpaazade (l. 1485), bir yerde bizzat gazilere hitap ederken; Hey gaziler.. (1332: 35) diye seslenir. Akpaazade, eserinde verdii bilgilerin ounu, Yahi Fakih menakbnamesi diye bilinen fakat kaybolmu bir esere dayandrmtr. Bu bilgiler, Osmanl klasik anda, gaza dncesinin ve gazilik misyonuna ne derece nem verildiini gstermektedir. Osmanllarda ftvvet tekilatna bal gazilik geleneinden ayrlmaya ve kuvvetli bir merkeziyeti devlet kurmaya alan ilk hkmdar I. Bayezid olmutur. O da 1402de Timura yenilince, XV. yzyl Osmanl kroniklerine gre, gaza geleneinden uzaklat iin adeta manevi bir cezaya arptrlmtr. Timurun darbesinden sonra yeniden birlemi olan Osmanl devleti, bakenti serhatlara tayarak gazi hareketine arlk vermeye balamtr. Timurun Anadolu beyliklerini canlandrmas, Osmanllar esas eylem olarak gene Balkanlara yneltti. Bu nedenle bakent, ulema kenti Bursadan, gaziler kenti Edirneye tand. te yandan eski slam alemiyle balanty kuran halka olarak nemi iyice anlalm bulunan ve byk bir gazi potansiyeline sahip Anadolu da ihmal edilmedi. Bylece Osmanl genilemesi dou-bat ekseninde ayn anda gazilerin omuzlarnda ykseliyordu. Osmanl merkeziyetilii, Fatihle bir olgunlua eritikten sonra, andarl Halil Paa rneinde olduu gibi, sava u beylerinden ou ortadan kaldrldlar. stanbulun fethini takiben yzyllarda Balkan gazilerinin gaza destanlar, an ve erefle anlatlp, gazavatnmeler derlenmesine ramen, gaziler, bu merkeziyeti hkmdar protesto ediyorlard. 1457 ylnda Belgrat kalesinin kuatlmas srasnda Fatihin bizzat tevik dolu szleri ve atyla en n safta mcadele edip yaralanmas da, gazilerin gevek tutumunda bir deiiklik yapmad. Akpaazdeye gre gaziler; eer Belgrat fethedilirse biz burann efendisi deil, topra srmek zorunda kalan kle durumuna gelmeyecek miyiz? (Akpaazde, Giese neri, 1929: 62) diyordu. Gaziler, artk merkezi devlet politikas gerei,

S. D

43

kapkullarna gre ikinci planda kaldklarnn farkndaydlar. Atalarnn tam bamsz ve hareketli snr savalar (aknclar) statsn kaybediyorlard. Her ne kadar bir sre daha birok aknlar yapp toprak ve bol ganimet kazandysalar da zaman getike tmarlar ve prestijleri ellerinden kayp gidiyordu. Asker snftan reaya statsne dmlerdi. Artk kul sistemine dayal, klasik Osmanl idari mantna gre, gebe airetleri ve u savalar, kontrol altna alnp bir dzen ve hiyerariye balanyor, topraklar da taksim ediliyordu (Kafadar, 1995: 147). Timurun darbesinden sonra balayan, Rumeli ile Anadolu veya ulema ehri Bursa ile gaziler ehri Edirne arasndaki rekabet, Edirneden yana sonulanmtr. Ancak daha sonra bu rekabet, yerini stanbul ile Edirne arasndaki ekimeye brakacaktr. lk zamanlardan beri saltanat mcadelesine kalkan her Osmanl ehzadesi, soluu Edirnede alrd. Mehmed elebiye kar, Musa elebi; II. Murada kar Mustafa elebi; II. Bayezide kar Cem Sultan vd. hep bu yolla Edirneye geerek devirme kkenli merkez brokrasiye kar, merkezka gleri temsil eden gazilerin ve u beylerin desteini almaya almlard (Akda, 1977: I/385). Osmanl merkeziyetiliinin ve kapkulu sisteminin sembol olan stanbul, ksa srede imar edilip adeta yeniden kurulurken, Anadolu, sadece savalarda ihtiya duyulan hazr kta bir gazi deposu olarak kald. Bu ikilem yznden, bakentin stanbul dna tanmas sorunu, mparatorluun son dnemlerine kadar Osmanl siyasi tarihinde sembolik bir alternatif olarak hep gndemde olmutur. Gen Osman (1618-1622), kapkullarnn taknlklarn durdurmak istedii zaman, bakenti baka bir ehre tamakla tehdit etti. O srada merkezin, Edirne, Bursa veya ama tanaca sylentileri yayld. 1703te Yenieriler, stanbul ulemas ve esnaf loncalar ile birlikte Edirne zerine yrdler. Sultan Mustafa (1695-1703) yllardr orada oturuyordu ve dedikodulara gre Osmanl bakenti olarak Edirneyi dnyordu. Daha sonra Sultan Mustafa tahttan vazgemeye zorunda kald. Yeni seilen III. Ahmed (1703-1730) bakenti terk etmeyecei szn verdikten sonra tahta geti. 1800lere gelindiinde II. Mahmud (1808-1838), Yenierilerin arlklarn terk etmedikleri taktirde, saray stanbul dna karmakla tehdit etmiti (Kafadar, 1995: 149). Sonuta merkez ve emperyal bir g olan Osmanl devleti, gazi beylerinden biri olan Osman Gazinin liderliinde kurulmutu. stanbulun fethinden sonra gaza ruhu, merkezi politikaya ramen srdrlm, bu kez Avrupa ktasnn snr boylarndaki aknc birliklerinde devam etmitir. Osmanly bir imparatorluk haline getiren Fatih, 1461de Trabzon dalarna yaya trmanrken, yle demitir: Bu zahmetler Allah iindir. Elimizde slam klc vardr. Eer bu zahmeti ihtiyar etmese bize gazi demek layk olmazd (nalck, 2002, 506) diyerek, bu ruhtan ayrlmadn ifade etmektedir.

44

Sosyal Bilimler Dergisi

Osmanl hkmdarlarna, Orhandan itibaren sultan al-guzat unvan, askerlere guzatul-slm denilmekle, gazilik gelenei eitli ekillerde yzyllarca devam etmitir. Sipahiliin babadan oula gemesi ve tmar tekilatn oluturan birime kl denilmesi tesadfi deildir. Akpaazade, Bursa fatihi olarak and Orhan Gaziyi gaza iin ak brk giybtr, yz ak ii sa olan Orhan Gazi, ne giyse yaraur... (1332 : 84) dedii bu ak brk daha sonra Yenieriler giyecektir. rnekten da anlald gibi, gazilik geleneinin devam, Yenieri askeri tekilatnda daha ak grlr. Keza Enderun mektebinden nce Balkanlarda ilk devirilen ocuklar, Hac Bekta Veli kltnn hakim olduu Anadoluda, gazi ailelerin yannda, gaza gelenekleri ve terbiyesiyle yetitirilmilerdi. Bu yzden Yenierilere gaziyn- Hac Bekta- Veli denilmesi tesadfi deildir. Yine Kanuni Sultan Sleymann Avrupa seferine kmadan nce, Sar Saltukun makamn ziyaret etmesi, gaza ruhunun canl tutulmasyla ilgilidir. 1732de Tebrizin alnmas zerine I. Mahmuda gazi unvan verildii gibi, 1769 ylndaki savata, Rus ordularna kar baarlarndan dolay III. Mustafaya da bu unvan verilmitir. Keza Hezarfen Hseyin Efendi, umur- saltanatn azam feth-i bilad ve def-i ada ve gazadr der (zcan, 1995: 366). Osmanlnn son sultanlarndan II. Abdlhamidin, 1877-78 OsmanlRus savanda eyhlislamn fetvasyla gazi unvann almas, turasna ve devrinde baslan sikkelere bu unvan koymas, ayrca hutbelerde sylenmesi iin ferman kartmas, bu gelenein devamdr. II. Abdlhamid, ayn savata Plevne mdafii Osman Paa ile Ahmed Muhtar Paaya gazi unvan vermitir (zcan, 1995: 367). Osmanl tarihinde bunun rneklerini oaltmamz mmkndr. Bu durumda, her Osmanl hkmdarnn savaa ksn veya kmasn gazi olduu sonucu karlabilir. Dolaysyla Konya Seluklularndan itibaren Trklerin Anadoluda nesiller boyu devam eden faaliyetlerine bakarsak, gaza kelimesinin Trklerle zdeletiini syleyebiliriz. Gaza ruhu ve gazilik gelenei Trk kltrnde derin izler brakm, Gazi ve kelimenin diisi Gaziye, sadece unvan olarak deil, ahs ismi olarak da Anadoluda severek kullanlmtr. Milli Mcadelede Gaza Ruhu Gazi Mustafa Kemalin Milli Mcadeleye Anadoludan balamas, devirme kkenli brokrasinin ve nemli bir gayrimslim nfusunun bulunduu stanbulun siyasi ve asker nemini kaybetmesinin de balangc olmutur. Sonunda gazi unvanl bir Trk komutannn, Trkiye Cumhuriyetinin bakenti olarak Ankaray tercih etmesi, Osmanl politik dzeninden nihai bir uzaklama olarak yorumlanmaldr. 13 Eyll 1921de Sakarya Meydan Muharebesinin kazanlmas zerine, 19 Eyll 1921 tarihinde TBMM, Mustafa Kemale mareal rtbesi ile birlikte gazi unvan vermitir. Mustafa Kemal Paa, neferlere bal altnda 20 Eyll 1337

S. D

45

tarihli kendi eliyle yazd ve silah arkadalarna gnderdii mesajda bu unvan ve rtbeyi ancak onlara izafe ederek tayacan belirtmitir1. Milli Mcadelenin askeri safhasnn tam ortasnda TBMMden bu unvan almasyla Mustafa Kemal, Anadolu nezdinde ki meruiyetini pekitirmi olmaktadr. Mustafa Kemale gazi unvann veren ilk TBMM bir gazi meclisi olduu gibi, Milli Mcadele srasnda, Gazi Meclisinin dzenli ordusu, ilk (nn Savalar) ve son zaferini (Bakomutanlk Meydan Sava), halk arasnda hala gaza ananelerinin yaad Bat Anadolu topraklarnda kazanmt. Bu saha, bir zamanlar u blgesi saylan ve ilk gaza faaliyetlerinin balad topraklard. Gazi Mustafa Kemal, 1924 ylnda Dumlupnarda byk zafer hakknda konuurken: Arkadalar! Bu gaza ve ahadet diyarn terk ederken, o hatray hep beraber hrmet ve tazim ile selamlayalm! (1997, II/188) diyordu. Antep ilinin bana, gazi sfatnn konulmas karar, bu ehir halknn istiklal savanda gsterdii yiitlik ve kahramanlkla birlikte gazi hatrasn yaatmakla dorudan ilgisi vard. 1934 ylnda Atatrk soyadn alan Gazi Mustafa Kemalin, gazi unvanl bir kentin nfusuna kaytl olmas da tesadfe yorumlanmamaldr. Atatrkle olan hatralarn kaleme alan F. Rfk Atay, ankaya (1984) adn verdii eserinin her yerinde, Onu hep Gazi diye anmtr. Osmanldan kalma birok lakap ve unvan kaldran Atatrkn bir konuma esnasnda, kendisine Paa hazretleri denmesine tepki gstererek, Ne demek paa hazretleri? Paa hazretleri yok, paalk yok, bundan sonra bana paa demeyiniz demitir (Atay, 1984: 582). Bundan byle Gazi unvann erefle tayan Mustafa Kemal Atatrk, btn yazlarn, gazi imzasyla kaleme almtr. Bu gaza gelenei, gnmzde de baz faaliyetlerle canlln korumaktadr. eitli sava ve mcadelelerde hayatn kaybedenlere ehit, yaral da olsa sa dnen askerlerimize hala gazi demekteyiz. Sras gelince Millet Meclisinin kutsal bir at olduundan bahsedilmekte, baz meclis oturumlarnda meclis bakanlar, gazi meclisi tabirini kullanarak bu ruha iaret etmektedirler. 1927 ylndan beri her yl dzenlenen Gazi Kousu hala bu unvanla yaplmaktadr. Milli Mcadeleye katlarak stiklal Madalyas alanlara da stiklal Sava gazisi unvan verilmitir. H. nalckn Osman Gazinin znik kuatmas srasnda, profesyonel Trkmen gazileri, profesyonel asker stnlk Bizans imparatorluk ordusuna kar galibiyeti getiren doal bir faktr olduunu belirtmitir (nalck, 2000: 330). H. nalckn profesyonel askeri stnlk, profesyonel Trkmen gazileri szleriyle tanmlad bu zelliin, tarihi ve sosyal sebepleri vardr. Srekli mcadele ve mcadelede, Trkleri, zannedildii
1

Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, TBMM Hkmeti Dnemi (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923), Ankara 1984, IV/1, resim 37.

46

Sosyal Bilimler Dergisi

gibi devlet gelenei ve sisteminden deil, ticaret ve sanat alkanlklarn gelitirmeye frsat vermedii iin geri kaldlar. Sanat, ticaret ve maarifte gayrimslimler ilerleyip, zenginleirken, Trkler, geleneksel geim kayna olan iftilik ve hayvanclkla uratlar. phesiz Osmanllarn zuhurundan bugnlere kadar Trkler arasnda birok tccar, esnaf snf, sanayi ve ziraat erbab vard, fakat bunlarn seviyesi hi bir zaman yeterli olmamtr. Gaza ideolojisi zerine hayatna yn veren bir toplumun, ileri dzeyde sanata, ticarete, esnafla ve hatta iftilie vakti yoktu. nk her eyden nce gazalara itirak edip dman iline saldrmak, daha kazanl bir iti. Sonuta hem sevap kazanyorlar, hem de birok ganimet ve servet elde ederek daha doal ve kolay bir eylem yapyorlard. Ayn zamanda sanat ve esnaflk gibi sabr ve uzun zaman isteyen meguliyetler, asrlarca zaferlerden byk sevinler elde etmi bir millete ve gazi toplumuna ar geliyordu. Bizde en nemli insan tabakas savala megul, en nemsiz insanlarsa retimle megul iken, batda durum tam tersidir. Trkler eskiden beri sava kendilerine yegane meslek olarak kabul etmilerdir. Dnyann en byk imparatorluklarndan biri olan Osmanl devleti de bu anlay zerine bina edilmitir. Tanzimat ve Merutiyet gibi hrriyet devirlerinde bile bu anlay deimemitir (Nuri, 1329: 117). Her Trk asker doar sz, yzyllardan beri sre gelen bir gelenein devamndan baka bir ey deildir. Osmanllar, bandan beri, fethettikleri topraklar hem iskan etmek ve hem de gaza yapmalar iin Rumeliye g ettirdikleri gebe Trkmenleri, Yrk adyla tanmlamtr. Gebe ve en iyileri konar-ger olan bu zmrelerin, mcadeleyle yorulmu hayat servenleri, Osmanl yneticilerinin, bunlarn savalk kabiliyetlerinden yararlanma yoluna itmitir. Trkmenlerin, hibir g ve ynetimin emri altnda yaamak istemeyen bamsz hareket etme karakterleri, gnderildikleri u sahalarda dmanla kolay ba etmelerini salyordu. Anadoluda Mool hakimiyetine kar gsterdikleri bamszlk mcadelesinde, ba onlar ekmiti. Balkan topraklarn da, arkasndan gelen Trklere vatan aan yine bu Trkmenler idi. Ge dnem Osmanl kaynaklarnda Balkanlardaki bu Yrkler, evlad- fatihan olarak taltif edilmilerdi. Mustafa Kemalin de Karaman blgesinden Rumeliye grlen Yrklerden olduu bilinmektedir. te uzun zaman sonra, Milli Mcadele srasnda, 1921 ylnda, Gazi Mustafa Kemal: Hrriyet ve istiklal benim karakterimdir (Atatrk, 1997: III/31) derken, soyundaki Trkmen geleneini de yanstm olmaktadr. Milli Mcadelede Gazi Mustafa Kemal, Balkan savalar, I. Dnya sava, anakkale savalar vb. birok cephede savam Anadolu halknn, yeniden sava meydanlarna dklmesinde, bu insanlarn ruhlarndaki gaza fikrine ve savalardaki doal stnlne gvenmi olmaldr. nk O, ad geen savalarda Trk milletinin bu gaza ruhunu test etme frsat bulmutu. Zaten Rumeli ve Anadolunun her blgesinde, eski gazi rgtlenmelerini andran Kuvay- Milliye tekilatlanmalar meydana kmlard bile.

S. D

47

Doduu topraklar imdi igal altnda kalm, evlad- fatihnn bir yesi olan Gazi Mustafa Kemalin, kahraman ecdadnn o kutsal gazi unvann kullanmasnn siyasi, askeri ve sosyal olduu kadar, tarihi bir yn de olmaldr. Bu arada unu da ifade etmek gerekir ki, tarihlerimizde 93 harbi diye bilinen, 1877-78 Osmanl Rus sava ve daha sonra Balkan savalar sonucu ok byk bir nfus Anadoluya g etmek zorunda kalmt. Balkan Trklerinin, Osmanlnn son zamanlarnda dahi yneticilerin, gazaya tevik etmek iin kendilerini evlad- fatihan (fatih torunlar) adyla yad ettikleri, o insanlarn topraklar imdi igal altndayd. Gazi Mustafa Kemalin Milli Mcadele srasnda Selanik dahil Bat Trakya topraklarn Misak- Milli snrlar ierisinde gstermesinin zel bir anlam vard. Ancak O, Milli Mcadeleye, atalarnn yzyllarca savat Rumeli topraklarnda, Balkan serhatlarnda deil de, Anadolu topraklarnda balamak zorundayd. Eer bu gaza ruhu, Anadolunun sinesinde bu denli kklemi olmasayd, Atatrk, ilke ve inklaplarn Anadoluda benimsetmeye alrken, bu kadar baarl olamayabilirdi. nk gazi kimlii, Ona Anadolu halk katnda byk bir karizma yklemiti. Atatrk ilke ve inklaplarn halka yaymaya alrken, gazi kimliinin byk yarar olmutur. nk asrlarca, yedii her lokmay padiahn bir ltfu sayan, geleneklerine bu derece kuvvetle bal bir toplumun, inklaplar kolayca benimsemesi beklenemezdi. Dolaysyla devrimler, sosyal tabandan gelen bir ihtiyatan deil de, yukardan dayatmayla halka empoze edilmek durumundayd. te bu srete, aleyhinde oluan iddetli muhalefete ramen Mustafa Kemalin baarl olmasnda, gazi kimliinin byk yardm olmutur. Ayrca Mustafa Kemalin dnd Milli Mcadeleyi, Anadoluya ve Trk milliyetilii zerine bina etmesindeki sosyo-psikolojik faktrlerden biri de, yzyllar boyunca ihmal edilen Trk milletinin, devirme kkenli brokrasiye ve gayrimslim aznlklara tercih edilmesi gereidir. Bu kez Mustafa Kemal, kahraman ve fedakar Trk milletini, sadece kendi topraklar iin, kendi davalar iin gazaya davet ediyordu. Avrupada monarilerin yklp, ulus devletlerin ortaya kt bir dnemde, uluslararas siyasi konjonktrn de gerei buydu. Dolaysyla Gazi Mustafa Kemalin balatt Milli Mcadele, hedefler milli olduu gibi, sava srasnda, gaza dncesi gibi, dayanlan temel deerler de milli idi. te Gazi Mustafa Kemal, gelenekleriyle bu denli zdelemi bir din-tarm toplumundan, cumhuriyeti benimseyen ve zmseyen bir toplum karmaya alrken, Milli Mcadele srasnda grld gibi, sadece askeri alanda deil, siyasi ve idari sahada da gazi kimliini kullanmtr.

48

Sosyal Bilimler Dergisi

KAYNAKA
AHMED, (1949), Dastan ve Tevarih-i Mluk- Ali Osman, nr. N. Atsz, Osmanl Tarihleri serisi iinde, Trkiye Yaynevi, stanbul AKALIN, .Haluk, Saltuk-name, C. I (1987), C. II (1988) ve C. III (1990), Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar. AKDA, Mustafa. (1977), Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul. AKDOAN, Yaar. (1988), skendernameden Semeler, Kl. ve Tur. Bk. Yaynlar, Ankara. AIK PAA, Garipnme C. I-II, haz. K.Yavuz, TDK Yaynlar, Ankara. AIKPAAZDE, D. Ahmed. (1929), Menakb- Tevarih-i Al-i Osman, Giese neri, Leipzig. Akpaazade Tarihi, (1332), Ali Bey neri, Matbaay Amire, stanbul. ATAY, F.Rfk. (1984), ankaya, Bate Yaynlar, stanbul. Atarkn Sylev ve Demeleri (1997), C.II-III, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara. BARTHOLD, W. (1990), Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. H.D.Yldz, TTK yaynlar, Ankara. CANAN, brahim. (1982), Ktb-i Sitte, 3-4. ciltler, Aka Yaynevi, stanbul. DVTOLU, Sencer. (1996), Osmanl Beyliinin Kuruluu, Eren Yaynlar, Ankara. EFLAK, Ahmed. (1959), Menakbul-Arifin, nr. Tahsin Yazc, C.I, Ankara. EMECAN, Feridun. (2005), lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, stanbul, Kitabevi. ENVER. (1928), Dsturname, nr. M.Halil Yinan, Trk Tarih Encmeni Klliyat, stanbul Evkaf Matbaas. IMBER, Colin. (2000), Osmanl hanedan Efsanesi, Stten stanbula, mge Kitabevi, stanbul, ss. 243-270., BNL-ESR, (1991), El-Kamil Fit-Tarih, C.3, ev. A. Araka, Bahar Yaynlar, stanbul. BN BATUTA (1330), Seyahatname, trc. M.erif, C.I, stanbul, ss. 337, 355-356. NALCIK, Halil. (2000), Osman Gazinin znik Kuatmas ve Bafeus Sava, Stten stanbula Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, derleyen, M. z, mge Kitabevi, Ankara. NALCIK, Halil. (2002), Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. NALCIK, Halil. (2005), Dou Bat Makaleler, Cantekin Matbaaclk, Ankara. NALCIK, Halil. (2000), Osmanl Devletinin Douu Meselesi, Stten stanbula, der. O. zel-M. z, mge Kitabevi, Ankara, ss. 225-240. JENNNGS, C.Ronald. (2000), Gazi Tezi zerine Dnceler, Stten stanbula, mge Kitabevi, stanbul, ss. 429-442. KTAPI, Zekeriya. (1991), Yeni slam Tarihi ve Trkistan, Boazii Yaynlar, stanbul.

S. D

49

Kitap, Zekeriya. (1994), Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler, Konya. KAFADAR, Cemal. (1995), Between Two Worlds The Construction of the Ottoman State, Universty of California Press, London, England. KPRL, Fuat. (1999), Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK Yaynlar, Ankara. KPRL, F.- BARTHOLD, W. (2004), slam Medeniyeti Tarihi, Aka Yaynlar, stanbul. KPRL, Fuat. (1993), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, TTK Basmevi, Ankara. KPRL, Fuat. (1943), Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, S. 27, C. VII, ss. 379-485. LEVENT, A.Srr. (1956), Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnmesi, TTK Yaynlar, Ankara. LNDNER, R.P. (2000a), Ortaa Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, ev. M. Gnay, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. LNDNER, R.P. (2000b), lk Dnem Osmanl Tarihinde tici G ve Meruiyet, Stten stanbula, derleyen M. z, O.zel, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. MELKOFF, I. Ghazi, Encyclopedie de Islam (nouvelle edition), II. MENG, Mine, (1984), Garip-Namede Alplk Geleneiyle lgili Bilgiler, Belleten, Sa.192, C.HKLVIII, Ankara. NER. Kitab- Cihannma, nr. F. Unat-M.A. Kymen (1949), K.B.Yaynlar, Ankara. NUR, Celal. (1329), Mukadderat- Tarihiye, Matbaay Amire, stanbul. Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (1984), TBMM Hkmeti Dnemi (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923), Ankara. OCAK, A.Yaar, Danimendname, TDVA, C.8, ss. 477-478. OCAK, A.Yaar. (1992a), Battal Gazi TDVA, C.5, ss. 204-205. OCAK, A.Yaar. (1992b), Battalname, TDVA, C.5, ss.205-206. MER. (1988), Mesalikl-absar fi Memalikl-emsar, (faksimile) nr. F.Sezgin, Frankfurt, III-IV, ss. 176-177. ZCAN, Abdlkadir. (1995), Trklerde Gaza Gelenei, Ekrem Hakk Ayverdi Hatra Kitab, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar. ZCAN, Abdlkadir. (1991), Ayyar, TDV slam Ansiklopedisi, C. IV, stanbul. TABER. (1983), Tarih-i Taberi Tercemesi, III. Cilt, Can Kitabevi, stanbul. TEKN, inasi. (1989), XIV. Yzylda Yazlm Gazilik Tarikas Gaziliin Yollar Adl Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Gaza / Cihad Kavramlar Hakknda, Journal of Turkish Studies, V.13, 1989, stanbul. TEKN, inasi. (1993a), Gazi Teriminin Anadolu le Akdeniz Blgesinde tibarn Yeniden Kazanmas, Tarih ve Toplum, C.19, Say.110, Ankara. TEKN, inasi. (1993b), Trk Dnyasnda Gaza ve Cihad Kavramlar zerine Dnceler, Tarih ve Toplum, C. 19, S. 109, stanbul. TEVHD, Ahmet. (1926), Orhan Beyin Vakfiyesi, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, 16.sene, No.13, stanbul.

50

Sosyal Bilimler Dergisi

TURAN, Osman. (2004), Dou Anadolu Trk Devleti Tarihi, tken Yaynlar, stanbul. TURAN, Osman. (1971), Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat, stanbul. WTTEK, Paul. (1985), Osmanl mparatorluunun Douu, ev. A. Berktay, Kaynak yaynlar, stanbul. WTTEK, Paul. (1936), Deux Chapitres de IHistorie des Turcs de Roum, Byzanton, Bruxelles, XI. WTTEK, Paul. (1999), Mentee Beylii, ev. O..Gkyay, TTK Yaynlar, Ankara. YCE, Kemal. (1987), Saltuknamede Tarih, Din ve Efsanev Unsurlar, KB Yaynlar, Ankara. ZACHARADOU, Elizabeth. (2000), lk Osmanllara Dair Tarih ve Efsaneler, Stten stanbula, mge Kitabevi, stanbul, ss. 341-394.