İSLAMDAN ÖNCEKİ TÜRK TARİHİ

Anav: Orta Asya’nın en eski kültür merkezidir.

Afenesyova: En Eski Türk kültür merkezidir

Kelteminer:

Karasu:

Taştık

Tagar

Anronova

İlk Bilinen Türk Boyu: İskitler (ilk hükümdarı Alper Tunga- Efrasiyab / Tomris Hatun - Amazon). Üzengiyi
buldular. Üzengiyi avrupaya Hunlar ve Avarlar taşıdı. Atı ilk evcilleştiren de iskitlerdir. Bozkırın
Kuyumcuları olarak adlandırılırlar. Mezar kültürü de iskitlerle başladı, balbal diktiler. Hayvan motiflerini
işlediler.

İlk Bilinen Türk Devleti: Asya Hun Devleti. Kurucusu Teoman, en önemli hükümdarı Mete Handır.
Ötüken (toprak anada) başkentleridir. Orta Asyada siyasi birliği sağlayan Metedir. Mete Çin’i asimile
olmamak için ilhak etmedi. Mete, Çin’i vergiye bağladı ve ilk Türk-Çin antlaşması olan Kuzey Şansi ant.
imzalandı. İlk kez Türk kelimesi burada geçti. Mete’den sonra Kiok çinli prensesle evlendi. Prenses
hizmetkar diye çin ajanlarını içeri soktu. Ajanlar Türk boyları arasında husumet çıkardı. Türk çocukları Çin
adetlerine göre yetiştirildi. Çin özentiliği başladı. Sonrasında Hohanyeh geldi, Çin yardımıyla geldi. Çin’e
bağlanmayı talep etti. Kardeşi Çi-Çi bunu reddetti, alçaklık olarak niteledi. Asya Hun; Kuzey, Güney
hunları olarak ikiye ayrıldı.

İpek Yolu: Çin’den Afganistan’a- İran’dan ikiye: Tranbzondan Karadenize Suğdak Limanı, ikincisi Malatya-
Kayseri-Ankara ve son durak İstanbul. Çin ile İstanbul arasındadır.

Kuzey Hunları karadeniz üzerinden avrupaya göç etti zira güney hunları çin yıkmıştı ve çin tehditinden
sakındılar. 375 yılında Balamir Avrupadaki barbarlı önüne katınca kavimler göçü yaşandı. Roma ikiye
ayrıldı. Avrupa Hun Devleti kuruldu. Kavim beyleri derebeylikler kurdu, derebeylikler kuruldu. İlk çağ
kapandı, orta çağa girildi. Hrisyianlık yayıldı, skolastik düşünce sempatizanı arttı. Avrupanın günümüz
milletlerinin temel taşları atıldı. (frenk, germen, anglo sakson)

Avrupa Hun devletini Balamir kurdu. Sonra başa uldız geçti. Uldız zamanında anadoluya ilk kez ayak
basıldı. (trakya valisine istersem güneşin battığı her yeri zaptederim dedi uldız.) Rua-Karaton-Atilla
dönemi üçüncü dönem olup üçlünün en güçlüsü Atilla’dır.
Atilla önce Doğu Romaya iki kez saldırdı ve iki antlaşma imzaladı. Margos barışı Anatoluis(vergiler üçe
çıkarıldı) antlaşması. Batı Romayla ilk başta iyi ilişkiler kuran Atilla daha sonra Batı Roma imparator
kızıyla nişanlanıp Batı Roma’nın yarısını istedi. Atilla, Batı Roma seferinde manevra yaparak Roma’ya
girdi. Papa I. Leo, Atilla’yı Romayı işgal etmemek için ikna etti. Sasani tehlikesi ve doğu batı arasındaki
husumet Atilla’nın kararında rol oynamıştır. Atilla Roma’dan dönerken suikaste uğramış ve
öldürülmüştür. Atilla; Tanrının kılıcı, cesur kavimlerin efendisi ve Etzel (Nibelungen Destanı) olarak anıldı.

Avrupaya Göç Eden Diğer Türk Boyları

Avarlar: Bayan Han tarafından kuruldu. Avrupanın ikinci Türk devletini kurdular ve üzengiyi Avrupaya
taşıdılar. Sasanilerle ittifak edip İstanbul’u iki kez kuşattılar. İstanbul’u ilk kuşatan Türklerdir.(619-626)
Avarlar Orta Asya’da ve Avrupa’da devlet kurdular, tıpkı Hunlar gibi. Juan juan ve Aparlar olarak
bilinirler. Frank saldırıları neticesinde yıkılmıştır.

Uzlar: Hristiyan Oğuzlara denir. Bizansta ücretli askerlik yaptılar. Malazgirt savaşı sıraşında Peçeneklerle
birlikte taraf değiştirdiler. Romanya’nın Dobruca bölgesinde ve Moldovya’da yaşadılar, halefleri Gagauz
Türkleri olarak biliriz.

Peçenekler: Devlet kuramamış, hristiyanlardır. Bizans ordusunda paralı çalıştırlar. Bizans tarafından
anadolunun 4 tarafına gönderildiler. Uzlarla birlikte taraf değiştirip Selçukluları tuttular. Bulunan birçok
hazine Peçenekler’e aittir.

*Budapeşte’de ilk Türkoloji enstitüsü kuruldu.

Bulgarlar: Tuna ve İtil diye ikiye ayrılır. Boris Han zamanında Tunalılar hristiyan oldu. İlk defa Han
ünvanı yerine Çar ünvanını kullandılar. (Simon) İtil Bulgraları ise İltereber Almış Han zamanında
müslüman oldu. İbni Fadlan, rihle adlı eserinde İtil bulgralarının nasıl müslüman olduğundan bahseder.

Hazarlar: Museviliğin Karay koluna mensup oldular. İlk ve tek musevi tek devletidir. Kürk yoluyla
zenginleşmiş, Sibirya’ya kürk satmışlardır. Türgişlerle birlikte Emevilere karşı mücadele ettiler. İlk defa
Türk tarihinde paralı asker kullandılar. Yaşadıkları dönemde pax hazaria, hazar barış çağı inşa ettiler.
Hazarların içinde yaşayan müslümanların başlarına Haz adı verilen yönetici atadı. Günümüzde
Polonya’da Karay-Karaçay-Karail Türkleri olarak bilinirler.

Sibirler: Kelime manası yoldan sapandır. Sibirya’ya adını verdiler.

Kıpçaklar(Kumanlar): Sinirli, sarı saçlı demektir. Karadenizin kuzeyinde yaşadılar. Altın ordu devletinin
himayesine girdiler. Eyyübiler ve Memlük ordularında görev yaptılar. St. Pauli kütüphanesinde Türkçe-
Farsça-Latince bir sözlük olan “Codex Cumanius” u tevarüs ettiler. Dede korkut destanında Oğuzlarla
yaptığı mücadeleler, İgor destanında ise Ruslarla yaptığı mücadeleler yer almaktadır. Yaşadıkları yer
vaktiyle Desti Kıpçak olarak da bilindi.

Köktürk: Töles Han, Avarlar içindeki isyanı bastırınca Avar Hakanının kızını istedi, kızı alamadığı gibi Avar
Hakanı şahsına hakaret etti. Bunun üzerine diğer Türk boylarını da toplayıp Avarları yıktı ve Köktürk
devleti kuruldu. Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. Kurucusu Bumin Kağandır.(il kağan). Merkezi
Ötüken olan Köktürklerin en parlak zamanı Mukan Kağan dönemidir. Tapo Kağan zamanında Budizm
halka benimsetilmek istendi, sempatizan bulamadı. Köktürkler, Sasanilerle anlaşarak Akhunları yıktılar.
Köktürkler daha sonra Bizansla anlaşma yapıp Sasanilerle savaştı. Böylece orta asyadan Bizans’a
gönderilen ilk elçi Göktürk elçisidir. Bizans tarafından gönderilen elçinin adı ise Zemarkhos’tur. Türk
tarafı ise Maniech(manyak)’i elçi olarak gönderdi. Çin tarafından yıkıldı. Tötü kanalını inşa ettiler.

Kutluklar, 2. Köktürk: Kurucusu Kutluk Kağandır, Ötükende kurulmuştur. Kutluk, İlteriş ünvanıyla
(derleyen, toplayan) başa geçti. Vezir Tonyukuk, Çin’in birbirine düşürdüğü Türk boylarını toplayıp
barıştırmak suretiyle devleti inşa etmiştir. Bu sebeple batılı tarihçiler tarafından Türklerin Bismarc’ı
olarak adlandırıldı. Kök Türk kaynaklarında ise Tonyukuk, Apa Tarkan olarak geçmektedir. Orhun
Abideleri bu dönemde dikilmiştir. Tonyukuk-Bilge ve Kültügin zamanında dikilmişlerdir. Uygur, Basmil ve
Karluk Türkleri tarafından yıkıldılar.

Uygurlar: Ötüken’de kurulmuştur. Yerleşik yaşama geçen ilk Türk devletidir. Kutluk Bilge Kül Kağan
tarafından kuruldu. Bögü Kağan zamanında manheizm dinine geçtiler. Dinde et yemek yasak olduğu için
tarıma ve yerleşik yaşama yöneldiler. Uygur, kelime manası olarak akraba, müttefik demektir. Çin
kaynaklarında ise şahin gibi dolaşan, hucum eden anlamındadır. Başkentleri bilahare Karabalsagun’a
taşındı. Uygurlar yaptıkları şehirlere Balık adına verdiler. Manhezim diniyle et yemeyen Türk ordusu
güçten düştü. Manheizm öğretilerinden biri de “savaşma” olduğu için savaşçılık özelliği yitirildi.
Manheizm’de duaları yazılı edildiği için Çin’den matbaa getirildi. Manheizm’de tapınak inşası zorunlu
olduğu için ve tapınağı günde en az 9 kez görmek mecburi olduğu için tapınaklar şehrin ortasına yapıldı.
Bu da Külliye yapımı örneğidir ve ilk örneği Uygurlardadır. Manheizm’de resim çizmekte dini bir
uygulama olduğu için resim gelişti. Hayvan motifleri işlendi. Ressamlara Bedizci denildi. Minyatüre
başladılar, freskalar basıldı. Türk tarihinin ilk kütüphanesini kurdular. İlk kez Örgün eğitimi inşa ettiler.
Türk tiyatorsunun temelini attılar. Pandomim, opera, şan vb. kültürel faaliyetlerinde Türk tarihindeki
ilk temsilcileridir. Nişa madeninin bulunmasıyla ekonomi canlandı. Çinli tüccarlara faizle, senetle borç
para verildi, Türk banka sisteminin temelleri atıldı. Çav adlı bir para icat edilip kulanıldı. Vasiyetname,
hukuk vesikaları vb. hukuk kurallarının temeli, vakıfların temeli yine Uygurdur. Çiçek aşısını ilk defa
kullandılar, ağrı kesici ilaçlar geliştirdiler, Türk tarihinde tıpta önemli bir yer edindiler. Moğollar,
Uygurlar’a “benim hocam” deyi hitap eylediler. Kırgızlar tarafından yıkıldı.

Kırgızlar: Milletler arası ilk yarışmaları düzenlediler. Dünyanın en uzun destanı olan Manası yazdılar.
Yenisey Kitableri Kırgızlar’a aittir.

Karluklar: İlk müslüman Türk boyudur. Talas savaşında Araplarla birlikte müttefik olup savaşı Abbasilerin
kazanmasında rol oynadılar. Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk boyu olmuşlardır. Karahanlıların
kuruluşunda etkili oldular.

Türgişler: İlk hükümtarı Baga Tarkan olup Göktürklerden sonra para bastırmıştır ancak kendi adına para
bastıran ilk hükümdardır. Hazarlarla birlikte Sulu Kağan zamanında müslüman Araplara karşı savaştılar.

Akhunlar: Eftalitler olarak bilinirler. Sasanilerde çıkan Mazdek isyanının bastırılmasında önemli bir rol
oynadılar. Göktürk – Sasani işbirliğiyle yıkıldılar.

Tabgaçlar: Çin tarafından asimile edilmiştir, 200 yıl varlık sürdürmüşlerdir.

Başkırtlar: 1730’da Rusya’ya başkaldırdılar, günümüzde Rusya’da yaşayan özerk bir millettir.

Oğuzlar: Kelime manası kalabalık, kavim, topluluk anlamına gelir. BSD, ASD ve Osm.’yı kuran boydur.
Oğuzların müslüman olanına Türk veya Türkmen, hristiyan olanına uz denir.

Kimekler:
İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİNDE KÜLTÜREL HUSUSLAR

Hükümdarın Görevleri: Kurultayı kabuluyle töreleri değiştirebilir. Ordunun başında sefere çıkar. Adaleti
sağlar. Açı doyurmak, çıplağı giydirmek.

Gök Tanrı’nın sülaleye verdiği yönetme yetkisine ise kut denir. Küç ise doğuştan yönetme yetkisine sahip
kimseye verilen doğuştan bahışlardır. Ülüş, Gök Tanrı’nın hükümdara ve sülalesine verdiği ekonomik
güçtür.

Hükümdarın Sembolleri: Otağ(çadır), nevbet(davul), tuğ(sancak), kur(kemer), berge(kamçı), ordu,

toy(ziyafet), kılıç, örgün(taht), yay(üç kirişli yay), kotuz(sorguç. kulak arkasına takılan hayvan tüyü)

Hükümdarın Ünvanları: Han, Kağan, Hakan, Yabgu, İlteber, İlteriş, İdikut, Kara, İlik, Erkin, Tanhu, Şanyü

İkili Teşkilat: İlk defa Asya Hunları uyguladı. Doğu-Batı olarak ülke ikiye ayrılır.

Kurultay, Toy, Kengiş: Başında Hakan bulunur. Hatun, komutanlar, boybeyleri-henadan-ileri gelenler
kurultaya katılır. Katılımcılara toygun denir. Kurultay, Hakan töreye uymazsa hakanı görevden alabilir.
Dini konular dahil her konu kurultayda görüşülebilir. Hazarlar’da; ihtiyarlar meclisi, Peçeneklerde;
Komenton, Tuna Bulgarlarında millet meclisi, Avrupa Hunlarında seçkinler meclisi, Tabgaçlarda Nazırlar
meclisi denir.

Devlet Görevlileri: Apa: Sivil yöneticidir. Aygucı: Vezidirdi. Tudun: Vergi Memuru. Tutuk: Askeri Vali.
Ağılığ: Hazineden sorumlu. Tamgacı: Yazıcı, bitikçi. Buyruk: Bakan. Erkin: Oğuzlarda hükümdar. Tigin:
Hükümdarın oğulları, prens. Şad: Ordu komutanlığına ve idareye atanmış tigine denir. İnanç, İnal,
Ataman: Tigini eğitir. Ayuki: Hükümet Emçi, Otaçı: Doktor.

Kang, Baba. Oğuş, alie. Urug, urug. Boy, boy. budun, millet. İl, devlet. Şölen; halk eğlencesi.

Hukuk: Hukun’un değişmez 4 öğesi: Adalet(konilik), eşitlik(tüzlük), insanlık, iyilik(uzluk). Mahkeme

başkanına yargan, yargucu denir. Hapis cezaları on günü geçmez. İdam vardır.

Ordu: 10’lu sistemin, düzenli ordunun bulucusu Mete’dir. On kişilik birliğe, takım. onbaşı yönetir. Yüz
kişiliğe, bölük. yüzbaşı yönetir. Bin kişiliğe tabur. Binbaşı yönetir. On bin kişiliğe, tümen denir. tümebaşı
yönetir. Düşmanı keşif için gönderilen akıncılara islam öncesinde “yelme” denirdi. Türkler; savaş
taktikleri, et konserve, üzengi, ceket ve pantolon, onluk sistem icatları ile dünyayı etkilemiştir.

Bilim: 12 hayvanlı Türk takvimi, güneş yılı esastır. Hicri takvim, ay yılı esastır. Celali takvim, güneş yılı
esastır. Rumi takvim, güneş yılı. Miladi takvim de güneş yılı esaslıdır.

Sanat: Dokumacılık, heykelcilik(babal), çadırcılık, halıcılık(dünyanın en eski halısı pazırık halısıdır),

madencilik(altın elbiseli adam), minyatür, resim(fresko)

Spor: Kureş, seğirtmek(yürüyerek koşma), çevgan, ayak topu tepük, kayak, kızbörü, gökbörü, cirit, beyge

Din: Göktengri, maniehizm, budizm, hristiyanlık, islamiyet, musevilik, şamanizm.

İnanışlar: Tabiat kültü(inanç), Yer Su Gök İnancı, Atalar Kültü, Totemizm(ongunluk). Kavramlar: Yuğ,
Cenaze töreni. Kurgan, Atla ve savaş aletleriyle hazırlanan mezar. Eşük, kefen.
Müzik: Kithara, Türk kanunu. Kopuz, saz. Çevgan. Küg, melodi. Ir, beste.

Ekonomi: İlk parayı bastıran Göktürklerdir. Kendi adına para bastıran ise Türgiş hakanı Baga Hakandır.
Para adları olarak; Çav(kağıt-uygurlar), Kuanpoyu(bez), Yarmak(madeni), Böz(bez), Kamdu(bez).

Yazı-Dil Edebiyat: Orhon, Uygur, Çin, Soğd, Kiril, Fars, Arap, Latin alfabeleri kullanıldı. İlk yazar Vezir
Tonyukuk’tur. Sav(atasözü), sagu(ağıt), koşuk(şiir), hikaye sözlü örneklerdir. Yenisey yazıtları, orhon
abideleri, bugut yazıtları ise yazılıdır. Yenisey yazıtları Türk tarihinin en eski yazıtıdır, Kırgızlar’a aittir.
Bugut yazıtları, köktürklerin en eski yazıtlarıdır. Türk tarihinin ilk edebi eseri ise Orhon abideleridir,
kutluklar zamanında yazıldı ve günümüzde Moğolistandadır. Tonyukuk-Kültigin ve Bilge Kağan adına
dikilmiştir. Orhon’ca ve Çince yazılmıştır. Tüz yani hükümdarın halka karşı görevleri anlatılır. Kitabeleri
Danimarkalı William Thomsen çözmüştür. İlk çözülen sözcük ise Tengri olmuştur. Runik yazı çeşidine
göre yazılmıştır.(sağdan sola, yukarıdan aşağı). Yanı sıra Terhin, Karabalsagun, Sine-uşu yaz, Moyen çur
yaz yazıtları da vardır ve hepsi uygulara aittir. Alper Tunga/Şu Destanı: İskitler. Oğuz Kağan Destanı:
Asya Hun. Atilla Destanı: Avrupa Hunları. Manas: Kırgızlar. Ergenokon ve Bozkurt: Göktürk. Türeyiş ve
Göç: Uygurlar. Şan Kızı destanı: Bulgarlar. Yaradılış destanı: Altay, Yakut Türkleri.

İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ

Talas Savaşı: Atlık savaşı olarakta bilinir. Çin ve Abbasi arasında olmuştur. Karluk Türkleri Abbasilerin
yanında yer almıştır. Savaşı Abbasiler kazandı, Karluklar islamiyete girdi. Uygurların sanat eserleri batıya
taşındı. Kağıt ilk kez, Çin dışında Semerkand’da üretilmiştir. Semerkand: Semizkent, şehirlerin şahı.
Buhara: İslamın Roması. Kaşgar: Işıldayan inci. Böylece yeni şehirler kuruldu. Orta Asyada ilk kurulan
Türk müslüman devleti Karahanlılardır. İslamiyeti devlet dini haline getiren ilk devlet İtil Bulgarlarıdır.
Mısırda kurulan ilk müslüman Türk devleti ise Tolunoğlullarıdır. Karahanlılar asıl adı Efrasiyaboğullarıdır.

Karahanlılar: Orta Asyada kurulan ilk müslüman Türk devleti olup kurucusu Kül Bilge Kadir Han’dır.
Yöneticisi ve halkı Türktür. Resmi dili Türkçedir. (Ulusçu karakterdedir.) Satuk Buğra Han zamanında
islamiyeti kabul ettiler. Böylece Satuk, Abdulkerim ismini aldı. Düzenli posta teşkilatını kurdular. Ribat adı
verilen kervansaraylar yaptılar. Tamgaç Buğra Han zamanında Semerkand medresesi açıldı ve dünya
tarihinde ilk kez burslu öğrencilik başlatıldı. Bimarhane adında hastaneler açıldı. İlk Türk-İslam edebi
eserlerini oluşturdular. (Kutadgu Bilig, Divanı Lügatıt Türk, Atabetül Hakayık). Ribat; kervansaraylardan
farklı olarak her ribatta imam bulunduruldu, böylece gelen hristiyanları müslüman etme amaçlandı.
Ribatlar arası posta teşkilatı kuruldu. Ribatlardaki askerler kervan sahiplerini korudular. Bu askerlerden
gazi olanlar ribatlarda mesken tuttu, ribatlar gazilerin sığınağı oldu.

Gaznelilier: Afganistanın Gazne kentinde kurulmuştur. Alp Tekin tarafından kurulmuştur. Yöneticisi Türk,
halk karışıktır. En önemli hükümdarı Gazneli Mahmuttur. Gazneli Mahmut, Şii Büveyhoğulları’nın
Abbasilere olan saldırısını durdurmuştur. Bunun üzerine Abbasi hükümdarı, Mahmut’a sultan ünvanı
verdi. Dünya tarihinde ilk defa Mahmut, sultan ünvanını kullandı. Hindistan’a 17 sefer yaptı ve
Hindistan’da islamiyet yayıldı. En önemli sefer “sumnat seferi” dir. Bu sefer sırasında 4 büyük hindu
putunu parçalattırdı bu sebeple “put kırıcı” ünvanını da aldı. Alemin aslanı, zamanın yeganesi de
ünvanları arasındadır. Reyhan el Biruni; seferlerin 4’ne katıldı. Mahmut, Biruniyi sarayımın en değerli
hazinesi olarak nitelendirdi. 1035-neva, 1038-serash, 1040-Dandanakan savaşlarıı ile Oğuz Yabgu devleti
ile Gazneleliler savaştı. Böylece büyük selçuklu devleti kuruldu ve Gazneliler yıkılışa geçti. Afgan guruları
Gaznelileri yıktı.