REPUBLIKA E SHQIPRIS MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCS INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT

PROGRAM ORIENTUES PR PRGATITJEN E PROVIMIT KOMBTAR T MATURS SHTETRORE PR SHKOLLAT E MESME

LNDA: BIOLOGJI BRTHAM

VITI MSIMOR 2012 2013

UDHZIME PR ZBATIMIN E PROGRAMIT ORIENTUES T BIOLOGJIS

Programi orientues pr provimin e lnds s biologjis brtham prfshin njohurit, konceptet dhe aftsit kryesore q duhet t zotrojn nxnsit pr t prballuar me sukses provimin e biologjis si lnd brtham n Maturn Shtetrore. Programi prbn nj dokument zyrtar q duhet zbatuar me korrektsi nga specialistt e prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t biologjis pr Maturn Shtetrore. Programi, gjithashtu, siguron informacionin e nevojshm pr msuesit e biologjis t shkollave t mesme q do t prgatisin maturantt pr provimin e biologjis si lnd brtham n Maturn Shtetrore. Msuesit duhet ti aftsojn nxnsit jo vetm pr shtjet msimore t prcaktuara n kt program, por dhe n drejtim t zgjidhjes me shkrim t detyrave biologjike. Kujdes t veant t tregojn msuesit n drejtim t aftsimit t nxnsve n zgjidhjen e ushtrimeve dhe problemave t biologjis pr linjat e prcaktuara n program, si dhe t prgatitjes s tyre me teknikat e vetvlersimit. Prgatitja e nxnsve pr provimin e biologjis t bhet n mnyr t vazhdueshme duke prdorur nj larmi metodash dhe mjetesh. Ky program duhet shqyrtuar me kujdes dhe rigorozitet nga secili prej grupeve t interesuara, sidomos kujdes duhet br nga specialistt e prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t biologjis si lnd brtham pr Maturn Shtetrore, t cilt nuk duhet t prfshijn pr vlersim shtje msimore q nuk jan parashikuar n kt program. Vmendje t tregojn kta specialist dhe n lidhje me sigurimin e balancs midis prqindjes q z secila fush studimi n kt program, me prqindjet q zn kto fusha studimi n test. Nxnsit duhet t sigurojn cilsin e nxnies s shtjeve msimore, koncepteve biologjike dhe aftsive t prcaktuara n program. Pr t arritur kt, her-her ata duhet tu rikthehen edhe shtjeve t tjera msimore t biologjis n shkolln e mesme, t cilat nuk jan parashikuar n kt program, por q prmbajn informacionin baz pr t prvetsuar materialin e zgjedhur pr provim.

LINJAT DHE NNLINJAT Linja: Studimi i s gjalls Nnlinjat: Kimia e jets Biologjia qelizore Ekuilibrat n biosfer Linja: Trashgimia e tipareve dhe evolucioni Nnlinjat: Mekanizmat e trashgimis Si funksionojn gjenet Origjina dhe evolucioni i jets Linja: Studimi i organizmit (anatomia dhe fiziologjia e njeriut) Nnlinjat: Mbrojtja, mbshtetja dhe lvizja T ushqyerit dhe tretja Frymkmbimi, qarkullimi dhe ekskretimi Riprodhimi te njeriu Sistemi nervor dhe hormonal Linja: Studimi i s gjalls Prshkrimi i linjs: Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn njohuri, aftsi, qndrime pr prbrjen kimike t s gjalls, strukturat, funksionet dhe ndrvarsit n natyrn e gjall n t gjitha nivelet e organizimit t saj, q nga qeliza deri n biosfer, duke prdorur faktet, modelet dhe eksperimentet. Nnlinjat Kimia e jets Terma ky: Elemente inorganike Substanca inorganike Substanca organike Monosakaride Polisakaride Sheqernat / karbohidratet Proteinat Enzimat ADN dhe ARN Nukleotide Yndyrnat / lipidet ATP T identifikoj njsit baz (monomert) t lyrave, proteinave, karbohidrateve dhe acideve nukleike; t prshkruaj karakteristikat e lyrave (substanca organike, prbrs t membrans qelizore, burim energjie); t prshkruaj karakteristikat e karbohidrateve (substanca organike, prbrs t murit qelizor, burim energjie, celuloza); t krahasoj prdorimin e karbohidrateve dhe t lyrave si burim energjie; t prshkruaj karakteristikat e proteinave (substanca organike, rolin ndrtues e funksional, duke prfshir dhe enzimat); t prshkruaj ndrtimin e acideve nukleike (substanca organike, njsia baz e ndrtimit jan nukleotidet, t prbra nga sheqer, mbetje t acidit 3 Objektiva

Biologjia qelizore Terma ky: Teori qelizore Qeliza prokariote Qeliza eukariote Brthama Organelet Mur qelizor Funksionet e membrans qelizore Procesi i shprhapjes Osmoza Transporti aktiv Endocitoza Ekzocitoza Fotosinteza Frymmarrja qelizore Dyfishimi i ADN Mitoza Riprodhim Kromozomet n qelizat somatike dhe n gamet Mejoza Riprodhimi seksual -

fosforik, si dhe nga baza t azotuara, ADN sht e prbr nga dy fije, struktur helikoidale, dhe ARN nga nj fije); t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin biologjik t molekuls s ATP-s (pa formula kimike); t zgjidh ushtrime n lidhje me kimin e jets; t realizoj hartn e koncepteve pr prbrjen organike t qelizs. T formuloj parimet e teoris qelizore; t prcaktoj rndsin q pati teoria qelizore n zbulimet e mtejshme n fushn e biologjis qelizore; t prshkruaj strukturn e qelizave prokariote; t shpjegoj pse qeliza eukariote sht m komplekse se ajo prokariote; t bj lidhjen e strukturs s organeleve (membrans qelizore, brthams, membrans brthamore, brthamzs, citoplazms, mitokondris, rrjetit endolazmatik, aparatit t Golxhit, lisozomeve, vakuolave, murit qelizor, centriolave, kloroplasteve t prbra nga tilakoidet dhe granat, cilieve dhe flagjeleve, mikrofijzave dhe mikrotubthave) dhe funksioneve t tyre; t shpjegoj pse membrana qelizore ka veti gjysmprshkuese (difuzioni, osmoza, shprhapja e lehtsuar dhe transporti aktiv); t diskutoj pr procesin e endocitozs dhe ekzocitozs; t shpjegoj pse procesi i fotosintezs dhe ai i frymmarrjes qelizore n qelizat e organizmave fotosintetik kan natyr ndrvepruese; t skicoj, me t gjitha organelat, nj qeliz bimore dhe nj qeliz shtazore, t para n mikroskopin elektronik; t krahasoj n struktur dhe funksion qelizat bimore me ato shtazore; t shpjegoj procesin e mitozs me t katr fazat dhe procesin e citokinezs n qelizat bimore; t analizoj pse procesi i mitozs ka rndsi n ruajtjen e numrit t kromozomeve gjat riprodhimit seksual; t diskutoj pse procesi i mejozs rezulton n formimin e qelizave haploide (gametave); t shpjegoj si ndodh procesi i mejozs; t analizoj rndsin e procesit t mejozs n riprodhimin seksual; t krahasoj ndrmjet tyre procesin e mitozs me t mejozs. t skicoj fazat e mitozs dhe t mejozs; t modeloj strukturn e ADN-s dhe dyfishimin e tij; t zgjidh ushtrime n lidhje me biologjin qelizore; 4

t realizoj hartn e koncepteve pr biologjin qelizore.

Nnlinja: Ekologjia Ekuilibrat n biosfer Terma ky: Biosfera Popullata Biotopi Bashksit biologjike Prodhues Konsumator shprbrs Piramid ushqimore Ligji i t dhjetit -

Objektiva T prshkruaj elementet prbrse t biosfers; t diskutoj pr elementet prbrse t nj ekosistemi (popullata, biotopi, dhe bashksit biologjike ose kumunitetet); t analizoj rolin e energjis diellore n formimin e biomass n biosfer; t prcaktoj pjest prbrse t nj ekosistemi pyjor ose liqenor; t prdor rrjetn ushqimore pr t identifikuar prodhuesit, konsumatort e rendeve t ndryshme dhe shprbrsit; t paraqes me an t diagrams s piramids ekologjike transferimin e energjis n nivele t ndryshme ushqimore; t realizoj hartn e koncepteve t ruajtjes s ekuilibrave n biosfer; t zgjidh ushtrime n lidhje me ekuilibrat n biosfer dhe zinxhirt ushqimor.

LINJA: Trashgimia e tipareve dhe evolucioni Prshkrimi i linjs: Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn njohuri, aftsi, qndrime pr bazn materiale t trashgimis dhe transmetimit t tipareve nga prindrit te pasardhsit. Ata do t msojn se gjenet lejojn ruajtjen dhe transmetimin e informacionit gjenetik, Mbi kt baz, nxnsit do t argumentojn n mnyr shkencore si transmetohen tiparet te gjallesat dhe evolucionin e tyre, duke prdorur faktet, modelet dhe eksperimentet.

Nnlinjat Mekanizmat e trashgimis Terma ky: Tiparet trashguese Kromozome seksuale -

Objektiva T formuloj kuptimin biologjik t koncepteve: kariotip, gjen, alel, kromozome homologe, gjenotip, fenotip, homozigot, heterozigot; t dalloj, midis modeleve t trashgimis, se alelet, q jan n forma t ndryshme n gjen, mund t jen dominante, recesive ose kodominante; t prdor rrjetn pennet pr t prcaktuar probalitetet n 5

Kromozome autozomike Kromozome homologe Alel Recesiv Kariotip Gjenotipi Homozigot Heterozigot Fenotipi Trashgimia e nj tipari Trashgueshmria e dy tipareve Gjenet e lidhura Krosingoveri

kombinimet e gjenotipeve dhe fenotipeve n kryqzimin monohibrid (t nj tipari); t llogaris prpjestimin e fenotipit t trashguar sipas ligjit t Mendelit t zbrthimit t tipareve; t argumentoj, nprmjet modeleve, ligjin e Mendelit t grupimit t pavarur t tipareve (kryqzimi i dy tipareve); t argumentoj, me an t shembujve, si gjenet q ndodhen n t njjtin ift kromozomik ose thjesht n nj kromozom, jan t lidhura; t prshkruaj se si gjat procesit t mejozs kromozomet homologe kmbejn pjes, duke u kryqkmbyer ndrmjet tyre (crossing - over); t tregoj se organizmat kan nj numr karakteristik kromozomesh, ku nj ift i tyre prcakton seksin e individit (kromozome seksuale), ndrsa t tjerat quhen kromozome autozomike; t prshkruaj se shumica e njerzve prmban 23 ifte kromozomesh, ku ifti i 23-t prmban zakonisht XX pr seksin femr dhe XY pr seksin mashkull; t tregoj se gametat prmbajn gjysmn e numrit t kromozomeve t qelizave diploide dhe, n shumicn e rasteve, gametat bashkohen pr t formuar nj individ t ri; t zgjidh ushtrime n lidhje me mekanizmat e trashgimis; t realizoj hartn e koncepteve pr mekanizmat e trashgimis.

Si funksionojn gjenet? Terma ky: Alelet e shumfishta Sistemi MN, ABO, Rh Prcaktimi i seksit Smundje e trashgueshme Pema gjenealogjike ADN ARN informacioni ARN ribozomike ARN transporti Biosintez Transkriptim Translatim Mutacione Kod gjenetik

Origjina dhe evolucioni i jets Terma ky: Prshtatshmri Przgjedhja artificiale Przgjedhja natyrore

T analizoj trashgimin e tipareve t lidhura me kromozomin X (daltonizmi dhe hemofilia); t prshkruaj, me an t shembujve, trashgimin e grupeve t gjakut (fenomenin e aleizmit t shumfisht, sistemin MN, ABO, Rh); t diskutoj se informacioni trashgues ndodhet n gjene (nj tipar i trashgueshm mund t prcaktohet nga nj gjen ose nga m shum se nj gjen dhe nj gjen i thjesht mund t ndikoj n prcaktimin e m shum se nj tipari), t cilat jan t lokalizuara n kromozome; t diskutoj se si kodi gjenetik prgjigjet pr sekuenca specifike t aminoacideve, q prbjn karakteristikat proteinike t do organizmi; t ushtrohet n deshifrimin e kodit gjenetik; t analizoj procesin e biosintezs s proteinave, q i referohen prfshirjes s ADN-s, ARN-i (informacioni), ARN-r (ribozomike), ARN-t (transporti) dhe aminoacideve, n fazat e translatimit, transkriptimit dhe mbarimit t sintezs t vargut proteinik n ribozome; t skicoj etapat e biosintezs s proteinave; t zgjidh ushtrime n lidhje me funksionimin e gjeneve dhe me kodin gjenetik; t realizoj hartn e koncepteve pr biosintezn e proteinave. T shpjegoj, me an t shembujve, aftsin e organizmave pr tu prshtatur (prshtatshmria konsiston n trsin e strukturs, funksionit dhe sjelljes q karakterizon do organizm dhe q i lejon atij t mbijetoj, t riprodhohet dhe t shfrytzoj burimet e mjedisit ku ai jeton), llojet e prshtatshmris (t prkohshme, t prhershme, mimetizmi); t shpjegoj pse przgjedhja natyrale dhe mekanizmat specifik t ndryshimeve gjenetike mund ndryshojn shumllojshmrin e gjallesave; t krahasoj przgjedhjen natyrale me at artificiale; t realizoj hartn e koncepteve pr teorin e evolucionit dhe t prejardhjes s jets; t zgjidh ushtrime n lidhje me evolucionin e jets.

Linja: Studimi i organizmit (Anatomia dhe fiziologjia e njeriut)

Prshkrimi i linjs: Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn njohuri, aftsi, qndrime pr lidhjet ndrmjet organizimit t qelizave n inde dhe t organizimit t indeve n organe, ku struktura dhe funksionet e organeve prcaktojn lidhjet e tyre brenda sistemeve trupore t nj organizmi, n t cilin homeostaza i lejon atij t realizoj funksionet baz, duke prdorur faktet, modelet dhe eksperimentet. Nnlinjat Mbrojtja, mbshtetja dhe lvizja Terma ky: Lkura Homeostaz Sistem mbshtets Skelet Kocka Muskuj Artikulacione T ushqyerit dhe tretja Terma ky: Molekulat e diets Sheqernat Yndyrat Proteinat Vitaminat Metabolizmi Homeostaza Tretja Prpunim mekanik/ kimik Prthithja Mlia Objektiva T shpjegoj sekretin e organizimit t qelizave n inde, organe dhe sisteme organesh; t prshkruaj ndrtimin e lkurs si nj organ kompleks, t prbr nga epiderma, derma dhe hipoderma; t diskutoj funksionin e lkurs si nj termostat i temperaturs - homeostaza; t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e sistemit mbshtets te njeriu, skeletin (skeleti i njeriut, kolona vertebrale, artikulacione, brinj, kafka, gjymtyrt); t shpjegoj ndrtimin e muskujve dhe mekanizmin e kontraktimit t tyre; t diskutoj si muskujt dhe sistemi kockor bashkpunojn pr t mbshtetur trupin dhe pr t prodhuar lvizje (kockat prodhojn qelizat e gjakut); t prshkruaj organet kryesore q ndodhen n brendsi t trupit t njeriut (n kok, n gjoks dhe n bark); t realizoj hartn e koncepteve pr mbrojtjen, mbshtetjen dhe lvizjen; t zgjidh ushtrime n lidhje me ndrtimin dhe funksionin e lkurs dhe t sistemit lvizs. T diskutoj pse njeriu pr t jetuar ka nevoj pr tu ushqyer, pr nj shumllojshmri substancash (proteina, sheqer, lyra, vitamina, uj, kripra minerale, glukoz, trigliceride, enzima) dhe diet t ekuilibruar; t shpjegoj sigurimin e energjis nprmjet frymmarrjes qelizore (shkurt, pa reaksione); t prshkruaj procesin e metabolizmit n organizm (anabolizmin dhe katabolizmin); t analizoj procesin e tretjes nprmjet pjesve prbrse t sistemit t tretjes n shndrrimin e makromolekulave t ushqimeve n molekula m t vogla, q mund t prdoren nga qeliza pr energji, riprtritje e rritje; t analizoj si ndodh procesi i tretjes nprmjet prpunimit mekanik dhe kimik; t realizoj hartn e koncepteve pr t ushqyerit dhe tretjen; t zgjidh ushtrime n lidhje me problemet e tretjes dhe nj t ushqyerit t shndetshm. T shpjegoj pse kemi nevoj pr oksigjen; t analizoj ndryshimin midis frymmarrjes qelizore dhe 8

Frymkmbimi, qarkullimi dhe

ekskretimi Terma ky: Frymmarrja qelizore Ajrimi i mushkrive Aparati i frymmarrjes Qelizat e gjakut Zemra Sistola Diastola Presioni i gjakut En gjaku Ekskretimi Veshka Nefrone Filtrimi Rithithja Sekretim Limfa Imunitet Antitrupa Riprodhimi te njeriu Terma ky: Spermatozoid Qeliz vez Pllenim Aparat riprodhues Cikli menstrual Faza folikulare Ovulacioni Faza luteale -

ajrosjes s mushkrive, si dhe ndrvarsin midis tyre; t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e sistemit t frymkmbimit; t prshkruaj prbrsit dhe funksionet e gjakut (gjaku, qelizat e gjakut, rruazat e kuqe, rruazat e bardha, plazma); t argumentoj pse gjaku quhet ind lidhor; t prshkruaj ndrtimin dhe funksionimin e zemrs; t analizoj punn e zemrs, si organ automatik vetnxits; t shpjegoj si shprndarja e lndve bhet me an t gjakut (qarkullimi i gjakut me an t dy rrathve); t skicoj ndrtimin e zemrs dhe t rrathve t qarkullimit t gjakut; t shpjegoj ndrtimin dhe rolin e enve t gjakut (arteriet, venat, kapilart); t prcaktoj grupet e gjakut, mbshtetur n elemente prcaktuese t gjakut; t prshkruaj rolin e sistemit limfatik n mbrojtjen e organizmit (limfa, reaksione inflamatore, imuniteti, antitrupa); t diskutoj ndrtimin dhe rolin e sistemit t ekskretimit n mnjanimin e mbetjeve t metabolizmit (veshka, nefrone, ekskretimi, filtrimi, rithithja, sekretimi); t realizoj hartn e koncepteve pr frymkmbimin, qarkullimin dhe ekskretimin; t zgjidh ushtrime n lidhje me frymkmbimin, qarkullimin dhe ekskretimin. T prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e sistemit t riprodhimit te mashkulli; t shpjegoj ndrtimin dhe funksionin e qelizs seksuale mashkullore (spermatozoidi / gameta mashkullore); t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e sistemit t riprodhimit te femra; t shpjegoj ndrtimin dhe funksionin e qelizs seksuale femrore (veza /gameta femrore); t analizoj ciklin menstrual te femra; t realizoj hartn e koncepteve pr riprodhimin te njeriu; t zgjidh ushtrime n lidhje me ndrtimin dhe funksionin e organeve riprodhuese.

Sistemi nervor dhe hormonal Terma ky: Ngacmim/stimul Prgjigje Sistem nervor Impuls nervor Sinapsi SNQ: truri Palca kurrizore Reflekset Sistemi nervor periferik Sistem nervor autonom Nervat simpatik Nervat parasimpatik Sistemi endokrin Gjndra hormonale Hormonet Gjndr me sekrecion t jashtm

T shpjegoj pse koordinimi i puns s qelizave, indeve dhe organeve pr t kryer funksionet e tyre duhet t jet i garantuar nga dy sisteme, ai nervor dhe sistemi hormonal, q kapin stimujt, i analizojn, i prpunojn dhe m pas drgojn prgjigje t prpikta (sistemi nervor dhe hormonal, neuroni, hormone, stimuj); t shpjegoj strukturn dhe funksionin e sistemit nervor (sistemi nervor qendror e periferik); t analizoj ndrtimin e qelizs nervore (neuroni prbhet nga trupi, aksoni dhe dentritet), llojet dhe funksionet e tyre; t analizoj komunikimin ndrmjet neuroneve (sinapset); t prshkruaj ndrtimin e sistemit nervor qendror dhe t trurit n veanti (truri, talamusi, hipotalamusi, bulbi, palca); t argumentoj rndsin e kores s hemisferave t mdha; t shpjegoj ndrtimin dhe rolin fiziologjik t palcs kurrizore; t analizoj rolin e palcs n realizimin e reflekseve; t analizoj rolin e harkut reflektor n realizimin e lvizjeve t pavullnetshme; t prshkruaj ndrtimin e sistemit nervor periferik dhe funksionin e tij n realizimin e reflekseve t organeve t brendshme (sistemi nervor autonom, nervat simpatik e parasimpatik); t shpjegoj se hormonet jan substanca kimike aktive q mbartin informacion dhe prodhohen n gjndrat hormonale; t prshkruaj llojet dhe funksionimin e gjndrave me sekrecion t jashtm dhe t brendshm; t realizoj hartn e koncepteve pr sistemin nervor dhe at hormonal; t zgjidh ushtrime n lidhje me sistemin nervor dhe hormonal.

Linjat e programit dhe pesha pr seciln linj

Nr. 1. 2. 3. Linjat Studimi i s gjalls Trashgimia e tipareve dhe evolucioni Studimi i organizmit (anatomia dhe fiziologjia e njeriut) Prqindja 30% 24% 46%

10

Nnlinjat e programit dhe pesha pr seciln nnlinj

Nr.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Nnlinjat Kimia e jets Biologjia qelizore Ekuilibrat n biosfer Mekanizmat e trashgimis Si funksionojn gjenet Origjina dhe evolucioni i jets Mbrojtja, mbshtetja dhe lvizja T ushqyerit dhe tretja Frymkmbimi, qarkullimi dhe ekskretimi Riprodhimi te njeriu Sistemi nervor dhe hormonal Total:

Prqindja

7% 15% 8% 12% 8% 4% 8% 8% 13% 5% 12% 100%

11