Biologji

QELIZAT
 Shkenca e cila e studion qelizen quhet citologji.
 Qeliza eshte njesia themelore strukturale dhe funksionale e organizmave te
gjalle.
 Qeliza eshte e ndertuar nga bashkedyzimet joorganike (ujit dhe materieve
minerale) dhe bashkedyzimet organike (karbohidratet, lipidet, proteinat
dhe acidet nukleike).
 Ne molekulat e bashkedyzimeve organike hyjne elementet biogjene:
oksigjeni, hidrogjeni, karboni dhe azoti.
 Glikoza (monosakarid) paraqet burimin me te rendesishem te energjise per
te gjitha qelizat.
 Glikogjeni (polisakarid) eshte sheqer i shtazeve.
 Amidoni dhe celuloza (polisakaride) gjenden vetem te bimet. .
 Lipidet e thjeshta jane estere ndermjet alkoolit trehidroksil - glicerolit dhe
acideve yndyrore te larta.
 Fosfolipidet si materie te nderlikuara yndyrore hyjne ne ndertimin e
membranave qelizore.
 Proteinat jane bashkedyzime te larta molekulare te ndertuara nga
aminoacidet (esenciale dhe joesenciale) te lidhura ndermjet veti me lidhje
peptide.
 Proteinat jane te domosdoshme per proceset jetesore: shumim, rritje,
shkembim te materieve dhe energjise, levizje, etj. .
 Ne berthamen e qelizave gjenden acidet nukleike. Ato jane bartese te
informacioneve trasheguese.
Viruset
 Viruset janë forma joqelizore ose viruse të organizmit të materies së gjallë.
 Viruset paraqesin parazit brendaqelizor të mikroorganizmave, bimëve,
shtazëve dhe të njeriut duke shkaktuar sëmundjet e caktuara.
 Thërmija e lirë virusale quhet virion. Ajo ka mbeshtjellës proteinik të
quajtur kapside dhe acid nukleik. .
 Viruset te cilat parazitojnë në qelizat bakterale quhen bakteriofaga.
 Viruset shkaktojnë një numër të madh te sëmundjeve infektuese siç janë:
fruthi, gripi, paraliza e fëmijëve, terbimi, SIDA etj.

QELIZAT PROKARIOTE DHE EKUARIOTE

 Qelizat prokariote nuk kane berthame te organizuar dhe permbajne
ribozome.
 Bartesi i informacionit gjenetik gjendet ne ekuivalentin berthamor ose
nukleoid.
 Prokariotet jane baktere te cilat mund te kene forme te shkopthit' topthit
dhe spirales. .
 Elementet gjenetike te qelizes bakterale jane kromozomi bakteral,
plazmidet dhe epizomi. .
 Bakteret te cilat gjate kushteve jo te volitshme formojne spore quhen
bacile. .
 Disa nga bakteret jane shkaktare te semundjeve infektuese (bakteret
patogjene).

Qelizat
 Qelizat eukariote kane forme dhe madhesi te ndryshme dhe jane te
ndertuara nga membrana qelizore dhe protoplazma.
 Membrana qelizore ose plazmalema eshte e ndertuarnga shtresa lipide
bimolekulare dhe proleinave te radhitura ne menyre difuze.
 Pareti qelizor eshte karakteristik per qelizen bimore dhe eshte i ndertuar
nga fijet e celulozes - fibrilet. Citoplazma eshte e perbere nga hijaloplazma
dhe organelet citoplazmatike.
 Retikulumi endoplazmatike (RE) mund te jete granular (me ribozome) dhe
agranular (pa ribozome).
 Ribozomet jane te ndertuara nga proteinat dhe ARN –r dhe te ato kryhet
sinteza qelizore e proteinave.
 Sistemi i Golxhit eshte i ndertuar nga diktiozomet, ndersa secili diktiozom -
eshte i perber nga strajcat e shtypura - sakule. Me vezikulat sekretuese te
sistemit te Golxhit vegohen produktet e fundit te metabolizmit qelizor.
 Lizozomet permbajne enzime hidrolitike te cilat marrin pjese ne zberthimin
e materieve organike.
 Sipas aktivitetit te tyre dallohen dy tipa citozomesh: peroksizome dhe
glioksizome.
 Sferozomet jane organele karakteristike per qelizen bimore dhe te ato
kryhet sinteza e materieve yndyrore.
 Mikrotubat e ndertojne skeletin e brendshem te qelizes. Keto marrin pjese
ne levizjen e kromozomeve gjate ndarjes se berthames, ne levizjen e
qepallave dhe kerbaceve si dhe ne levizjen e organeleve qelizore.
 Centriolet jane karakteristike per qelizat shtazore dhe marrin pjese ne
krijimin e rrjetit (boshtit) te ndarjes.
 Ne mitokondre gjenden enzimet qe marrin pjese ne proceset e
frymemarrjes qelizore.
 Kloroplastet permbajne pigmente te klorofilit dhe fotosintetikisht jane
aktive.
 Lengu vakuolar eshte i pasur me materie organike dhe joorganike.
 Berthama me strukturen e vet specifike pergjigjet per procesin e bartjes se
informacioneve biologjike.
SHKEMBIMI I MATERIEVE NDERMJET QELIZES DHE MJEDISIT
 Membrana qelizore ka leshueshmeri selektive.
 Giate bartjes pasive (difuzionit dhe osmozes) molekulat dhe jonet levizin
nga mjedisi me perqendrim me te madh drejt mjedisit me perqendrim me
te vogel.
 Turgori paraqet shtypjen te cilen e kryen permbajtja e gjalle e qelizes mbi
membranen citoplazmatike dhe paretin qelizor.
 Me procesin e difuzionit mundesohet procesi i levizjes se 02 dhe CO2.
 Nese gjate bartjes se materieve harxhohet energjia, bartja e ketille eshte
aktive.
 Me procesin e endocitozes qelizat i pranojne materiet e domosdoshme
ushqyese.

ARN dhe AND

 Acidet nukleike ADN - i dhe ARN – i jane te izoluara nga berthama qelizore
(nucleus).
 Njesia strukturale themelore e acideve nukleike eshte nukleotidi.
 Secili nukleotid eshte i ndertuar nga:
- sheqerit pentoze (deoksiriboza ose riboza);
- bazes azotike: a) pirimidine (T, C, U); b) purine (A, G);
- grupit fosforik (acidi fosforik). .
 Molekula e ADN-it eshte e perbere nga dy vargie polinukleotide te lidhura
ne menyre komplementiare ne spirale te dyfishte.
 Molekula e ADN-it ka aftesi te replikohet (riprodhohet).
 Molekula e ARN-it eshte varg polinukleotid i vetem dhe sintetizohet nga
mostra e nje vargu polinukleotid te AND-it.
 Sipas struktures dhe funksionit dallojme me teper lloje:
ARN-r, ARN-t, ARN-i dhe ARN-v.