Skripta iz matematike

Kristina Perdi

Anura obrt za poduke

Strossmayerova 1a, Osijek
www.anura.hr e-mail: matematika@anura.hr, anura@anura.hr mob. 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Sadraj
Sadraj ......................................................................................................................................................................................... 2 Brojevi ......................................................................................................................................................................................... 4 Realni brojevi ...................................................................................................................................................................... 4 Kompleksni brojevi .......................................................................................................................................................... 4 Intervali ................................................................................................................................................................................. 5 Okolina .............................................................................................................................................................................. 6 Supremum i infimum ................................................................................................................................................. 6 Apsolutna vrijednost realnog broja .................................................................................................................... 6 Binomna formula .............................................................................................................................................................. 7 Matematika indukcija ................................................................................................................................................... 9 Funkcije.................................................................................................................................................................................... 10 Pojam funkcije ................................................................................................................................................................. 10 Kompozicija funkcija ............................................................................................................................................... 10 Inverzna funkcija (injekcija, surjekcija i bijekcija) ................................................................................... 10 Svojstva funkcije ........................................................................................................................................................ 11 Grafiko prikazivanje funkcije ................................................................................................................................. 12 Elementarne funkcije ................................................................................................................................................... 12 Opa potencija ............................................................................................................................................................ 13 Polinomi ........................................................................................................................................................................ 14 Eksponencijalna funkcija....................................................................................................................................... 15 Logaritamska funkcija ............................................................................................................................................ 17 Trigonometrijske funkcije .................................................................................................................................... 18 Ciklometrijske funkcije .......................................................................................................................................... 21 Nizovi realnih brojeva ...................................................................................................................................................... 24 Pojam niza ......................................................................................................................................................................... 24 Aritmetiki niz ............................................................................................................................................................ 24 Geometrijski niz ......................................................................................................................................................... 24 Harmonijski niz .......................................................................................................................................................... 25 Limes niza realnih brojeva ........................................................................................................................................ 25 Redovi realnih brojeva ..................................................................................................................................................... 27 Pojam reda ........................................................................................................................................................................ 27 Kriteriji konvergencije................................................................................................................................................. 27 Poredbeni kriterij ..................................................................................................................................................... 27 D'Alembertov kriterij .............................................................................................................................................. 28 Cauchyjev kriterij ...................................................................................................................................................... 28 Limes funkcije ....................................................................................................................................................................... 29 Pravila za limese ............................................................................................................................................................. 29 Neki vani limesi ............................................................................................................................................................ 30 Asimptote funkcije......................................................................................................................................................... 30 Neprekidnost funkcije ................................................................................................................................................. 30 Derivacije ................................................................................................................................................................................ 31 Deriviranje realnih funkcija ...................................................................................................................................... 32 Derivacije elementarnih funkcija ........................................................................................................................... 33 Derivacije vieg reda .................................................................................................................................................... 33 Osnovni teoremi diferencijalnog rauna ............................................................................................................ 33 Primjena derivacija ....................................................................................................................................................... 34

<Sadraj 2

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Monotonost i derivacija ......................................................................................................................................... 34 Lokalni ekstremi........................................................................................................................................................ 34 Konveksne funkcije i derivacija ......................................................................................................................... 34 L'Hospitalovo pravilo .............................................................................................................................................. 35 Ispitivanje tijeka funkcije ...................................................................................................................................... 35 Integrali ................................................................................................................................................................................... 36 Neodreeni integrali .................................................................................................................................................... 36 Tablica neodreenih integrala................................................................................................................................. 36 Svojstva integrala ........................................................................................................................................................... 37 Metode integracije ......................................................................................................................................................... 37 Financijska matematika ................................................................................................................................................... 38 Postotni raun.................................................................................................................................................................. 38 Kamate ................................................................................................................................................................................ 39 Jednostavni kamatni raun........................................................................................................................................ 39 Sloeni kamatni raun ................................................................................................................................................. 40 Konformna i relativna kamatna stopa ............................................................................................................ 41 Potroaki kredit ............................................................................................................................................................ 42 Otplata zajma ................................................................................................................................................................... 44 Otplata zajma jednakim periodinim anuitetima ...................................................................................... 44 Otplata zajma proizvoljnim anuitetima ........................................................................................................... 45 Plan otplate zajma .................................................................................................................................................... 46 Konana i sadanja vrijednost jednakih uplata ........................................................................................... 46 Renta .................................................................................................................................................................................... 47 Prenumerando renta ............................................................................................................................................... 47 Postnumerando renta ............................................................................................................................................. 48 Vjena renta ...................................................................................................................................................................... 48 Matrice ..................................................................................................................................................................................... 50 Vrste matrica .................................................................................................................................................................... 50 Operacije s matricama ................................................................................................................................................. 51 Gaussova metoda za invertiranje matrice.......................................................................................................... 51 Rang matrice .................................................................................................................................................................... 52 Sustav linearnih algebarskih jednadbi .............................................................................................................. 52 Determinanta ................................................................................................................................................................... 52 Jo neka pravila i formule za raunanje ................................................................................................................... 54 Neki primjeri pitanja s usmenog dijela ispita ........................................................................................................ 56 Literatura ................................................................................................................................................................................ 57

<Sadraj 3

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Brojevi
Sve brojeve moemo podijeliti na: 1. Realne brojeve 2. Kompleksne brojeve

Realni brojevi
Skup realnih brojeva oznaavamo slovom R. Skup R sastoji se od racionalnih (skup Q) i iracionalnih (skup I) brojeva (R=QUI). U skup racionalnih brojeva ubrajamo: a. Skup prirodnih brojeva N (1,2,3,....) b. Skup cijelih brojeva Z (...-3,-2,-1,0,1,2,3,....) c. Decimalne razlomke s konanim brojem znamenki (npr. 163/100=1.63) i beskonane periodine razlomke (npr. 7/22=0.3181818181818...) gdje su brojnik i nazivnik iz skupa cijelih brojeva Z i nazivnik je razliit od nule Svi ostali brojevi iz skupa R, koji nisu racionalni, nazivaju se iracionalni. Skup iracionalnih brojeva I sadri skup neperiodinih decimalnih razlomaka s beskonano mnogo znamenki. To su npr. : = 1.414213562.... log2 = 0,30103.... = 3,14159.... e = 2,71828....

Kompleksni brojevi
Kompleksne brojeve dobijemo ako pokuamo izvaditi drugi korijen iz negativnog broja. Bilo koji broj kvadriran daje pozitivno rjeenje te se stoga uvodi i i naziva se imaginarna jedinica ( ).

C - skup kompleksnih brojeva - kompleksni broj (opi oblik kompleksnog broja) oznaka za kompleksni broj - realni dio, oznaavamo ga s Re z - imaginarni dio, oznaavamo ga s Im z - imaginarna jedinica ( ili ) i jednaki su samo u Brojevi 4 Jednakost kompleksnih brojeva: Dva kompleksna broja sluaju kada vrijedi i . Zbrajanje kompleksnih brojeva:

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Mnoenje kompleksnih brojeva: dva kompleksna broja mnoimo kao dva binoma (svaki sa svakim):
Primjer kompleksnog broja:

1,2 1,2

uvodimo imaginarnu jedinicu

ovo je kompleksni (imaginarni) broj

Grafiki kompleksne brojeve prikazujemo u Gaussovoj ili kompleksnoj ravnini: y b x

a -b

Slika 1. Gaussova ili kompleksna ravnina

Svakom kompleksnom broju odgovara jedinstvena toka (a,b). Ravninu u kojoj se svakom kompleksnom broju pridruuje toka naz ivamo Gaussova ili kompleksna ravnina. Brojevi z i simetrino su smjeteni u odnosu na x -os. broj broja za kompleksan broj (itamo: z potez) kaemo da je kompleksno-konjiugiran - modul, norma ili apsolutna vrijednost kompleksnog broja z.

Intervali
Intervali su skupovi realnih brojeva koji imaju svojstvo da njihovi elementi zadovoljavaju odreene nejednakosti. Otvoreni interval: ili
To znai da nam brojevi a i b ne pripadaju intertvalu. Otvoreni interval koristimo i kada imamo interval neogranien s negativne strane (npr. ) ili neogranien s pozitivne strane (npr. ).

Zatvoreni interval ili segment:

To znai da brojevi a i b pripadaju intervalu. Ako u ovom sluaju imamo neogranien skup s jedne strane piemo ga ili .

Brojevi 5

Poluotvoreni interval je interval s jedne strane otvoren, a s druge zatvoren, npr. ako imamo nejednakost tada interal zapisujemo ili ako je tada imamo interval . Beskonani intervali su intervali: , , i .

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Ukoliko su nam rjeenja nekog zadatka dva intervala tada je rjeenje unija ta dva intervala, a to zapisujemo pomou znaka za uniju (npr. ).

Okolina
Otvorena okolina realnog broja Simetrina okolina realnog broja - svaki otvoreni interval realnih brojeva koji sadri broj - okolina kojoj je sredina

Slika 2. Prikaz simetrine okoline realnog broja

Sve simetrine okoline broja su oblika gdje je ( - itamo epsilon). Tu okolinu nazivamo -okolina broja . Duljina -okoline je . Realan broj pripada -okolini onda i samo onda ako je .

Supremum i infimum
s Supremum je najmanja majoranta skupa S, tj. najmanja gornja granica skupa S. Oznaavamo ga . Ako je nazivamo ga maksimalnim elementom skupa S i oznaavamo s .

Neka postoji skup . Majoranta ili gornja mea (granica) skupa S je svaki broj M sa svojstvom ( - itamo svaki). U tom sluaju skup S je odozgo omeen ili ogranien, u suprotnom on je odozgo neomeen. Infimum je najvea minoranta skupa S, tj. najvea donja granica skupa S. Oznaavamo ga s . Ako je nazivamo ga minimalnim elementom skupa S i oznaavamo s . Neka postoji skup svojstvom je odozdo neomeen. . Minoranta ili donja mea (granica) skupa S je svaki broj M sa . U tom sluaju skup S je odozdo omeen ili ogranien, u suprotnom on

Skup je omeen, ako je i odozgo i odozdo omeen. U protivnom on je neomeen. Svaki odozgo omeen skup ima supremum, a svaki odozdo omeen skup ima infimum.

Apsolutna vrijednost realnog broja

- apsolutna vrijednost realnog broja Apsolutnu vrijednost realnog broja definiramo s:

Brojevi 6

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Svojstva apsolutne vrijednosti: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. - nejednakost trokuta

x
Slika 3. Graf funkcije

Binomna formula
Izraz gdje su a i b kompleksni brojevi i n prirodan broj raunamo:

Postavlja se pitanje kako nai opu formulu za Svaki izraz zapoinje lanom eksponenata svakog lana je n.

. . Ukupan broj lanova je n+1, a zbroj

i zavrava lanom

Faktorijeli (itamo en faktorijela) umnoak prirodnih brojeva

Za cijele brojeve n i k (

) definiramo binomni koeficijent

(itamo n povrh k): Brojevi 7

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Svojstva binomih koeficijenata: 1. 2. , k=1,2,...,n , k=1,2,...,n (simetrija binomnih koeficijenata)

Ako uvedemo binomne koeficijente tada navedene jednakosti za binome na n-tu potenciju moemo zapisati i ovako:

itd...

Binomni koeficijenti mogu se odrediti i pomou tzv. Pascalovog trokuta: BINOM BINOMNI KOEFICIJENTI

1 1 1 1 1 1 5 4 10 3 6 2 3 4 10 5 1 1 1 1 1

Prema tome moemo poopiti izraz za

navesti binomnu formulu:

Brojevi 8

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Matematika indukcija
Matematika (potpuna) indukcija je metoda matematikog dokazivanja. Neka (i) (ii) ( Tada je . . (M je podskup skupa N) ima ova dva stvojstva:

Matematiku indukciju dokazivanja ispravnosti tvrdnje provodimo kroz 3 koraka: 1. Prvi korak ili baza indukcije - dokazujemo da zadana tvrdnja vrijedi za . 2. Drugi korak je pretpostavka indukcije - pretpostavljamo da tvrdnja vrijedi za neki proizvoljni prirodni broj k, pa je . 3. Trei korak je korak indukcije - dokazujemo da tvrdnja vrijedi i za sljedbenika prirodnog broja k , uvrtavamo . Iz svega toga zakljuujemo da tvrdnja vrijedi za svaki prirodni broj .

Brojevi 9

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Funkcije Pojam funkcije

Neka su D i K bilo koja dva neprazna skupa. Funkcija (preslikavanje) - postupak koji svakom elementu domene tono jedan element kodomene . To zapisujemo: Domena - podruje definicije funkcije, to su svi brojevi za koje funkcija ili . Kodomena - skup brojeva koje funkcija moe poprimiti, to su . pridruuje

postoji.

ili - funkcija - nezavisna varijabla ili argument - zavisna varijabla(neka funkcija pretvara neki broj x u neki novi broj y)
Ako funkcija ima oblik zove se konstanta. Taj pravac paralelan je s ordinatom (osi y). Funkcija, izmeu ostalog (u obliku tablice, grafiki, rijeima), moe biti zadana analitikim izrazom (eksplicitno i implicitno).

Ova funkcija zadana je eksplictno, openiti oblik eksplicitno zadane funkcije je . Funkcija je zadana implicitno ako je analitiki izraz kojim je funkcija zadana prenesen na lijevu stranu tako da je na desnoj strani nula:

Kompozicija funkcija
Neka su definiranu formulom i . dvije funkcije, takve da je oznaavamo s . Tada funkciju i zovemo kompozicija funkcija

Inverzna funkcija (injekcija, surjekcija i bijekcija)

Za funkciju kaemo da je injekcija skupa D u skup K ako razliite elemente domene D preslikava u razliite elemente kodomene K, tj. ako vrijedi .
Linearna funkcija (pravac) Nasuprot tome, kvadratna funkcija preslikava i isti element kodomene je injekcija jer iz proizlazi da je nije injekcija jer razliite elemente domene x i x, . . ,

Za funkciju kaemo da je surjekcija ako je svaki element kodomene K slika barem jednog elementa iz domene D, tj. ako za svaki postoji barem jedan takav da je . Funkcije 10 Za funkciju koja je i injekcija i surjekcija kaemo da je bijekcija (obostrano jednoznano preslikavanje). bijekcija. Tada postoji jedna i samo jedna bijekcija takva da je: i . Tu jedinstvenu bijekciju g oznaavamo s i nazivamo inverzna funkcija funkcije ili inverz od . Neka je

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Inverzna funkcija je funkcija suprotna od poetne funkcije inverzne funkcije jer je . pa je tako . Tako su i

Svojstva funkcije Nultoke

Neka je funkcija. Kaemo da je nul-toka, ako je . Nultoke funkcije su one vrijednosti argumenta za koje je funkcija jednaka nuli, tj. to su toke u kojima funkcija sijee os apscisa ( -os).
Nutoke dobijemo tako da funkciju izjednaimo s nulom, vrijednosti koje dobijemo su nultoke funkcije.

Parnost funkcija
Parna funkcija Neparna funkcija Funkcija moe biti niti parna niti neparna!

- simetrina je s obzirom na -os - simetrina je s obzirom na ishodite

Konveksnost, konkavnost i toke infleksije

Funkcija sve Funkcija sve vrijedi vrijedi je konkavna (okrenuta prema dolje ) na intervalu ako za je konveksna (okrenuta prema gore ) na intervalu ako za

Funkcija vrijedi Funkcija vrijedi

je strogo konveksna na intervalu

ako za sve

je strogo konkavna na intervalu

ako za sve

Monotonost funkcije
Za funkciju vrijedi , kaemo da monotono raste na skupu D ako za sve vrijedi Funkcije 11

tj. da monotono pada na skupu D ako za sve Za funkciju vrijedi

, kaemo da strogo monotono raste na skupu D ako za sve

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 tj. da strogo monotono pada na skupu D ako za sve vrijedi

Lokalni ekstremi funkcije

Funkcija broja Funkcija broja u toki takva da je u toki takva da je postie lokalni minimum ako postoji okolina za svaki . postie lokalni maksimum ako postoji okolina za svaki .

Ukoliko vrijedi onda govorimo o strogom lokalnom minimumu, a ako vrijedi govorimo o strogom lokalnom maksimumu.

Globalni ekstrem
Funkcija za svaki Funkcija za svaki u toki . Ako vrijedi u toki . Ako vrijedi postie globalni minimum na D ako je tada govorimo o strogom globalnom minimumu. postie globalni maksimum na D ako je tada govorimo o strogom globalnom maksimumu.

Periodinost
Periodina funkcija ponavlja se nakon nekog perioda Za periodinu funkciju vrijedi: je za svaki gdje je
Najpoznatije periodine funkcije su trigonometrijske funkcije.

Grafiko prikazivanje funkcije

Funkcije grafiki prikazujemo u koordinatnom sustavu. Svaka toka odreena je brojevima koji odreuju njen poloaj, a nazivaju se koordinate. Koordinate oitavamo na koordinatnim osima apscisi (x -os) i ordinati (yos). Sjecite koordinatnih osi naziva se ishodite koordinatnog sustava i ima koordinat e (0,0). Ako se funkcija u koordinatnom sustavu nalazi iznad x-osi tada je ona pozitivna jer su rjeenja funkcije, tj. f(x) vea od nule. Suprotno, ako su rjeenja manja od nule, tada se funkcija nalazi ispod x -osi te je ona negativna.

Elementarne funkcije
Elementarne funkcije su funkcije koje se dobivaju iz osnovnih elementarnih funkcija pomou konanog broja aritmetikih operacija (+, -, *, /) i konanog broja kompozicija osnovnih elementarnih funkcija. Osnovne elementarne funkcije su: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Opa potencija Polinomi Eksponencijalna funkcija Logaritamska funkcija Trigonometrijske funkcije Ciklometrijske funkcije

12

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Opa potencija
Opa potencija je funkcija
Postoje neki posebni sluajevi: a) ako je eksponent neki prirodan broj tada je funkcija definirana za svaki realan broj x. b) ako je eksponent tada je funkcija definirana samo za ako je n paran broj, tj. za svaki realan broj x ako je n neparan broj.

y-os

x-os

Slika 4. Graf ope potencije u ovisnosti o eksponentu

Pravila za potencije 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Funkcije 13

8. 9.

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Polinomi
Funkciju definiranu sa:

nazivamo polinomom n-tog stupnja nad . - koeficijenti polinoma - najstariji ili vodei koeficijent - slobodni koeficijent Ako je , onda za polinom kaemo da je n-tog stupnja. Ako je polinom normiran. za Polinom svaki za svaki . Polinomi . onda kaemo da je

je nulpolinom onda i samo onda ako je i , su jednaki onda i samo onda ako vrijedi:

Linearna funkcija
Linearna funkcija je polinom prvog stupnja i ima oblik pravca. Opi oblik: koeficijent smjera (to je vei pravac je strmiji; ako je pozitivan funkcija raste, ako je negativan funkcija pada) odsjeak na osi ordinata - odsjeak na osi apscisa (nultoka)

Slika 5. Linearna funkcija (

- funkcija raste)

Kvadratna funkcija
Kvadratna funkcija polinom je drugog stupnja, a graf je parabola. Opi oblik: Funkcije 14

a vodei koeficijent b linearni koeficijent c slobodni koeficijent, odsjeak na osi ordinata

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Odsjeke na osi apscisa (nultoke toke u kojima funkcija sijee -os ) raunamo pomou formule:

gdje je diskriminanta. O diskriminanti ovisi poloaj parabole u koordinatnom sustavu (slika 6.), a o vodeem koeficijentu ovisi da li je parabola konveksna ili konkavna te irina parabole (to je apsolutna vrijednost vea parabola je ira) (slika 6.). Svaka kvadratna funkcija ima jedan ekstrem ako je konveksna tada ima minimum, a ako je konkavna tada ima maksimum. Tu toku nazivamo tjeme parabole, a koordinate raunamo:

Slika 6. Parabola u ovisnosti o

Eksponencijalna funkcija
Eksponencijalne funkcije, ukratko reeno, su one funkcije koje u eksponentu imaju x. Eksponencijalnu funkciju s bazom definiramo: . Domena eksponencijalne funkcije je skup svih realnih brojeva ( ). Eksponencijalna funkcija je uvijek pozitivna, tj. iznad apscise. Baza mora biti pozitivna ( ) i razliita od jedan ( ). Kod grafikog prikazivanja za eksponencijalna funkcija je rastua, dok je za eksponencijalna funkcija padajua. Karakteristinost svake eksponencijalne funkcije je da sijee ordinatu u toki 1. Razlog toga je to svaki broj s potencijom nula daje rezultat 1. U sluaju da je

15

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 , to je vei od 1 to je funkcija bre rastua te je blia ordinati. Ako je u intervalu tada to je blii nuli, tj. to je razlomak manji to je funkcija blia ordinati, strmija je. Graf eksponencijalne funkcije s obziom na a:

y-os

Slika 7. Eksponencijalna funkcija u ovisnoati o

x-os

y-os

x-os
Slika 8. Eksponencijalna funkcija u ovisnosti o

16

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Logaritamska funkcija
Logaritamska funkcija je inverzna funkcija eksponencijalne funkcije. Logaritamsku funkciju s bazom definiramo izrazom: Zbog inverznosti funkcija vrijedi:
Domena logaritamske funkcije je interval ordinate. To znai da x mora biti vei od nule ( razliita od 1 ( i ).

, za svaki .
, dakle, ona se u koordinatnom sustavu nalazi desno od ). Baza kao i kod eksponencijalne mora biti pozitivna i

Logaritme s bazom nazivamo dekadski logaritam i ne piemo bazu, pa umjesto piemo . Ako je baza logaritma takav logaritam zovemo prirodni logaritam i umjesto piemo . y-os

x-os

Slika 9. Graf logaritamske funkcije i njene inverzne eksponencijalne funkcije (simetrine su s obzirom na pravac )

y-os

x-os Funkcije 17

Slika 10. Graf logaritamske funkcije s obzirom na bazu

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Trigonometrijske funkcije
Trigonometrijske funkcije su sinus, kosinus, tangens i kotangens:

Periodinost trigonometrijskih funkcija

Trigonometrijske funkcije su periodine funkcije. Budui da se rotacijom za 2, -2, 4, -4, 6, -6... vraamo u istu toku na krunici iz koje smo i krenuli oito je da vrijedi: . Sinus i kosinus imaju period , neprekidne su i domena im je cijeli skup realnih brojeva R. Vrijednosti funkcija sinus i kosinus nalaze se u intervalu te kaemo da su one omeene funkcije. Kaemo da je sinus neparna funkcija jer vrijedi: , a za kosinus kaemo da je parna jer vrijedi: . Rotacijom po krunici dolazimo do zakljuka da se i vrijednosti za tangens i kotangens ponavljaju pa vrijedi: . Tangens i kotangens imaju period . Funkcije tangens i kotangens su neomeene funkcije jer tangens poprima vrijednosti iz intervala , a kotangens iz intervala . Tangens i kotangens su prekinute funkcije. Tangens i kotangens su neparne funkcije jer vrijedi: . Trigonometrijske funkcije definirane su na jedininoj krunici polumjera cosx ctgx :

tgx sinx x 1

18

Funkcije

Slika 11. Definicija trigonometrijskih funkcija

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Iz slike moemo zakljuiti da je:

Veze izmeu trigonometrijskih funkcija: 1) 2)

3) 4)

Slika 12. Grafiki prikaz funkcija sinus i kosinus

Slika 13. Grafiki prikaz funkcija tangens i kotangens

19

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Jedinice za mjeru kuta

1. Kutna ili geometrijska jedinica je stupanj ( o) 2. Luna ili analitika jedinica je radijan (rad)

Odgovarajui luk kuta

Slika 14. Kut

i odgovarajui luk kuta

Puni krug ima 360o i 2 radijana (raunamo opseg jedinine krunice) to znai da je ili . Ova relacija je veza izmeu kutne i lune mjere kuta. Iz nje dobivamo formule za pretvaranje stupnjeva u radijane i obrnuto:

20

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Stupnjevi Radijani 0 30 0 0 1 0

45 60 90 180 270 360 0 1 0 0 1 0

Tablica 1. Vrijednosti trigonometrijskih funkcija za kuteve izraene u stupnjevima i u radijanima

Ciklometrijske funkcije
Ciklometrijske funkcije su funkcije inverzne od trigonometrijskih. To su arkussinus, arkuskosinus, arkustangens i arkuskotangens:

Arkussinus je strogo rastua i neparna funkcija u intervalu . Arkuskosinus je strogo padajua funkcija u intervalu . Arkustangens i arkuskotangens definirane su za sve u intervalu .

21

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

-1

-1

Slika 15. Grafiki prikaz ciklometrijskih funkcija arkus sinus i arkus kosinus

Slika 16. Grafiki prikaz ciklometrijskih funkcija arkus tangens i arkus kotangens

22

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Slika 17. Graf funkcija arkus sinus i arkus kosinus

Slika 18. Graf funkcija arkus tangens i arkus kotangens

23

Funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Nizovi realnih brojeva Pojam niza

Funkciju oznaava se s nazivamo niz realnih brojeva. Vrijednost niza na prirodnom broju i naziva n-ti ili opi lan niza . Sam niz oznaava se s ili jednostavno

Beskonanim nizom realnih brojeva nazivamo niz gdje je n-ti ili opi lan niza. Domena je cijeli skup prirodnih brojeva N, iz njega uzimamo vrijednosti za kojih ima beskonano mnogo pa tako i lanova niza ima beskonano mnogo te se takav niz zove beskonaan. Kodomena je cijeli skup realnih brojeva R.

Aritmetiki niz
Aritmetiki niz je niz realnih brojeva kod kojeg je razlika izmeu svakog lana (osim prvog) i lana ispred njega uvijek jednaka (konstantna) za svaki par susjednih brojeva: , tj. , . Razlika naziva se jo i diferencija aritmetikog niza. Za k-ti ili opi lan aritmetikog niza vrijedi formula: . Suma prvih lanova aritmetikog niza rauna se pomou formule:

Svaki lan (osim prvog i posljednjeg) aritmetika je sredina(po emu je i dobio ime) njemu susjednih lanova:

pa tako za k-ti ili opi lan

aritmetikog niza vrijedi formula: , strogo padajui za i stacionaran za .

Aritmetiki niz je strogo rastui za

Primjer aritmetikog niza: niz glasi:

Geometrijski niz
Nizovi realnih brojeva 24 Geometrijski niz je niz realnih brojeva kod kojega je kvocijent izmeu svakog lana (osim prvog) i lana ispred njega uvijek jednak za svaki par susjednih brojeva: , tj. ,

Kvocijent naziva se i kvocijent geometrijskog niza. Geometrijski niz dobio je taj naziv zato to svaki njegov lan, osim prvog i posljednjeg (ako je rije o konanom nizu), geometrijska sredina dvaju njegovih susjednih lanova:

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 pa tako za k-ti ili opi lan Suma prvih geometrijskog niza vrijedi formula: . lanova geometrijskog niza rauna se pomou formule:

Primjer geometrijskog niza: niz glasi.

Harmonijski niz
Harmonijski niz je niz kojem je svaki lan (osim prvog) harmonijska sredina dvaju neposredno susjednih lanova. Niz zadan opim lanom je harmonijski niz. Harmonijska sredina brojeva a i b:

Limes niza realnih brojeva

Kaemo da je realan broj gomilite ili toka gomilanja niza realnih brojeva ako svaka okolina broja sadri beskonano mnogo lanova niza. Bolzano-Weierstrass-ov teorem: Svaki omeen niz realnih brojeva ima barem jedno gomilite. Kaemo da je niz konvergentan ako postoji realan broj takav da za svaki realan broj postoji prirodan broj takav da: . Isto vidimo na slici 19.:

Slika 19.

Broj

zovemo limes ili granina vrijednost niza i piemo: Nizovi realnih brojeva 25

ili
To itamo: niz tei kada

.
tei u beskonano. Za niz koji nije konvergentan kaemo da je divergentan.

Svaki konvergentan niz realnih brojeva ima samo jedan limes. Konvergentan niz realnih brojeva ima samo jedno gomilite. To je ujedno i njegov limes. Svaki konvergentan niz realnih brojeva je omeen. Svaki omeen i monoton niz realnih brojeva je konvergentan.

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Za niz realnih brojeva kaemo da divergira k i piemo , ako za svaki prirodan broj , takav da . Za niz realnih brojeva kaemo da divergira k , ako za svaki postoji prirodan broj , takav da . postoji i piemo

Posebno je znaajan niz iji je opi lan je granina vrijednost , tj. se i definira kao limes niza iji je opi lan .

. Rije je o konvergentnom nizu ija . Eulerov broj upravo

Algebarske operacije s nizovima

Neka su nizovi realnih brojeva Tada: 1. Niz i konvergentni i neka je , .

je konvergentan i vrijedi:

2. Niz

je konvergentan i vrijedi:

3. Niz

je konvergentan i vrijedi:

4. Ako je

za svaki

, onda je niz

konvergentan i vrijedi:

5. Ako je

za svaki

, onda je niz

konvergentan i vrijedi:

6. Ako je

za svaki

bilo koji realan broj, onda je niz

konvergentan i vrijedi:

Ako funkcija piemo:

26

Nizovi realnih brojeva

tei k s lijeve strane kaemo da ima limes slijeva u toki i to zapisujemo: , a ako funkcija tei k s desne strane kaemo da ima limes zdesna u toki i .

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Redovi realnih brojeva Pojam reda

Beskonani red je izraz oblika: ili skraeno:

gdje su , lanovi reda shvatiti kao zbroj lanova nekog (beskonanog) niza.

. Dakle, red moemo

Neka je niz realnih brojava. Pomou njegovih lanova definiramo niz parcijalnih suma gdje predstavlja sumu prvih lanova niza :

Ureeni par nizova realnih brojeva zovemo red realnih brojeva i oznaavamo s tome zovemo opim lanom, a zovemo n-tom parcijalnom sumom reda .

. Pri

Red je konvergentan ako je konvergentan pripadni niz parcijalnih suma. Graninu vrijednost ili limes tog niza parcijalnih suma nazivamo sumom zadanog reda i oznaavamo s , tj.

Ako je niz parcijalnih suma divergentan, kaemo da je red divegentan.

Primjer: suma beskonanog reda je beskonana (ne postoji) pa je red divergentan. U suprotnom, ako suma postoji (konani red) red je konvergentan.

Nuan uvjet konvergencije reda (ali ne i dovoljan!) je da mu lanovi tee nuli, tj. nuan uvjet za konvergenciju reda je .
Aritmetiki red je red kod kojeg je razlika susjednih lanova konstantna, tj. aritmetiki red je suma lanova aritmetikog niza. Red je aritmetiki ako vrijedi: .

Kriteriji konvergencije Poredbeni kriterij

Neka su i broj i prirodan broj bilo koja dva reda s nenegativnim lanovima i neka postoje realan takvi da je .

27

Redovi realnih brojeva

Geometrijski red je red kod kojega je kvocijent susjednih lanova konstantan, tj. geometrijski red je suma lanova geometrijskog niza. Red je geometrijski ako vrijedi: .

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Tada vrijedi: a) Ako red b) Ako red konvergira, onda konvergira i red divergira, onda divergira i red , .

Poredbeni kriterij u formi limesa

Neka je postoji a) b) c) Za Ako je Ako je red s nenegativnim lanovima, gdje je . red red s pozitivnim lanovima i neka

konvergira onda i samo onda ako red konvergira, i ako red konvergira, onda i red konvergira, i ako red divergira, onda i red divergira.

D'Alembertov kriterij
Neka je red s pozitivnim lanovima. i realan broj takvi da je a) Ako postoje prirodan broj

onda je red

konvergentan. takav da je

b) Ako postoji prirodan broj

onda je red

divergentan.

DAlembertov kriterij u formi limesa

Neka je konvergentan za red s pozitivnim lanovima. Ako postoji i divergentan za . , tada je red

Cauchyjev kriterij
Neka je red s nenegativnim lanovima. za svaki divergentan. onda Redovi realnih brojeva 28 a) Ako postoje prirodan broj i realan broj takav da je je red konvergentan, b) Ako je za beskonano mnogo indeksa , onda je red

Cauchyjev kriterij u formi limesa

Neka je kovergira za red s nenegativnim lanovima. Ako postoji i divergira za . , onda red

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Limes funkcije
Neka je i. ii. , gdje je . u toki jednaka L i piemo:

Tada kaemo da je granina vrijednost ili limes funkcije

ako za svaki niz iz konvergira prema L. Neka je i. ii. iii. , gdje je postoje i

koji konvergira prema

, niz funkcionalnih vrijednosti

Tada 1. postoji 2. postoji 3. ako je vrijedi: i vrijedi: i vrijedi: i ako je u nekoj okolini broja , tada postoji i

Pravila za limese

29

Limes funkcije

4.

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Neki vani limesi

Asimptote funkcije
Kaemo da je pravac desna kosa asimptota funkcije ako vrijedi

a lijeva kosa asimptota ako vrijedi Koeficijenti k i l desne kose asimptote iznose

Koeficijenti k i l lijeve kose asimptote iznose

Ako je k=0 pravac Pravac

nazivamo horizontalna asimptota. ako je

je vertikalna asimptota funkcije

Neprekidnost funkcije
Za funkciju kaemo da je neprekidna u toki ako vrijedi:

30

Limes funkcije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Derivacije
Derivacije ili diferencijalni raun smatraju se jednim od najvanijih matematikih otkria. Do tog otkria doveo je engleskog znanstvenika Newtona problem brzine, a njemakog znanstvenik a Leibniza problem tangente.

-os

-os
Slika 20. Definicija derivacije

Ovisnost veliine o veliini dana je formulom . Ovisna veliina moe se bre ili sporije mijenjati od neosvisne veliine . Prirast neovisne varijable usporedit emo s prirastom ovisne varijable . Prirast ovisne varijable jednaka je . Omjer prirasta ovisne i neovisne varijable slui nam kao mjera relativne promjene funkcije i neovisne varijable . Ako tu mjeru relativne promjene funkcije promatramo kada tei nuli dobijemo izraz: gdje je brzina promjene ovisne varijable u ovisnosti o promjeni neovisne varijable. Ako je realna funkcija definirana i neprekinuta na intervalu , i postoji

onda se broj u toki .

zove derivacija funkcije

u toki . Kae se da je funkcija

derivabilna

31

Derivacije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Derivacija funkcije je granina vrijednost kojoj tei kvocijent diferencija ovisne i neovisne varijable, kada prirast neovisne varijable tei nuli, tj.

Supstitucijom

ova formula prelazi u ekvivalentnu formulu:

Broj

nazivamo kvocijentom diferencija.U brojniku je diferencija (razlika) vrijednosti funkcije

tokama i , a u nazivniku odgovarajua diferencija (razlika) nezavisne varijable . Kvocijent diferencija mjeri brzinu promjene funkcije u odnosu ne promjenu nezavisne varijable to je derivacija vea funkcija se bre mijenja, to je manja funkcija se sporije mijenja, a ako je derivacija nula, funkcija se ne mijenja. Dakle, derivacija funkcije u toki je limes kojem konvergira kvocijent diferencija kada . Realna funkcija toki . je derivabilna ili diferencijabilna na interval ako je derivabilna u svakoj

Derivaciju oznaavamo s

ili

Deriviranje realnih funkcija

Pravila za deriviranje funkcija: 1. Derivacija zbroja (razlike) dviju realnih funkcija: 2. Derivacija umnoka dviju realnih funkcija: 3. Derivacija kvocijenta dviju realnih funkcija:

4. Derivacija umnoka konstante c i funkcije: 5. Derivacija sloene funkcije (kompozicije funkcija):

32

Derivacije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Derivacije elementarnih funkcija

Red.br. 1 2 3 4 5 6 7

Funkcija

Derivacija funkcije Red.br. 0 8 9 10 11 12 13 14

Funkcija

Derivacija funkcije

Tablica 2. Derivacije elementarnih funkcija

Derivacije vieg reda

Ako je funkcija derivabilna njenu derivaciju nazivamo prvom derivacijom funkcije . Oznaavamo s ili . Prva derivacija moe, i ne mora biti derivabilna. Ako je prva derivacija derivabilna te ju deriviramo, tj. funkciju dva puta deriviramo, tada dobijemo drugu derivaciju funkcije i nju oznaavamo s ili . To bismo mogli zapisati ovako: . Dakle, bilo koju n-tu derivaciju funkcije moemo zapisati ovako: . Po dogovoru je .

Osnovni teoremi diferencijalnog rauna

Fermatov teorem: Neka funkcija derivabilna u toki , onda je u toki . i derivabilna na intervalu . Derivacije 33 i derivabilna na intervalu . ima lokalni ekstrem. Ako je

Rolleov teorem: Neka je funkcija neprekidna na segmentu . Ako je , onda postoji toka takva da je Lagrangeov teorem: Ako je funkcija neprekidna na segmentu , onda postoji toka takva da je

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Cauchyjev teorem: Neka su i neprekidne funkcije na segmentu intervalu . Ako je za svaki , onda postoji toka . Taylorov teorem: Neka je interval, , funkcija koja ima -vu derivaciju na intervalu i bilo koji prirodan broj. Tada za svaki postoji realan broj ( za , odnosno ), takav da vrijedi: i derivabilne na takva da je

gdje je

Primjena derivacija Monotonost i derivacija

Intervale monotonosti pravimo pomou prekida funkcije i stacionarnih toaka. Stacionarne toke su toke u kojima prva derivacija ima vrijednost nula. Dakle, pronalazimo ih tako da prvu derivaciju funkcije izjednaimo s nulom . Neka imamo neki skup intervalu , tada vrijedi: a. Funkcija i funkciju koja je derivabilna na

monotono raste na skupu onda i samo onda ako je za svaki . Ako je za svaki , onda funkcija strogo monotono raste na

skupu . b. Funkcija monotono pada na skupu onda i samo onda ako je za svaki . Ako je za svaki , onda funkcija strogo monotono pada na skupu .

Lokalni ekstremi
Lokalni ekstremi su minimum i maksimum. Ekstreme pronalazimo pomou stacionarnih toaka koliko ima stacionarnih toaka toliko ima ekstrema. Neka je dvaput derivabilna funkcija na nekoj okolini svoje stacionarne toke c. Stacionarne toke uvrtavamo u drugu derivaciju funkcije kako bismo utvrdili da li ona predstavlja minimum ili maksimum: a. Ako je b. Ako je , onda , onda ima strogi lokalni maksimum u toki c. ima strogi lokalni minimum u toki c.

Konveksne funkcije i derivacija

Intervale konveksnosti, tj. konkavnosti pravimo pomou prekida funkcije i toaka infleksije Toke infleksije su toke u kojima funkcija prelazi iz konveksnosti u konkavnost ili obrnuto. U tokama infleksije vrijednost druge derivacije je nula, dakle, pronalazimo ih tako da drugu derivaciju funkcije izjednaimo s nulom ). Neka je funkcija : dva puta derivabilnana intervalu . Konveksnost i konkavnost ovise o

34

Derivacije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 a. Funkcija b. Funkcija je konveksna na je konkavna na onda i samo onda ako je onda i samo onda ako je za svako za svako .

L'Hospitalovo pravilo
L'Hospitalovo pravilo koristimo za raunanje limesa pomou derivacija. Koristimo ga kada se pojave neodreeni oblici tipa: , , , , , i . Neka su realne funkcije za neko jo . Ako postoji i definirane na intervalu , neka je i neka u intervalu postoje derivacije i , pri emu je , onda postoji i i jednak je , tj.

Ispitivanje tijeka funkcije

Pod ispitivanjem tijeka funkcije podrazumjevamo odreivanje: A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. Podruja definicije funkcije (domena) Toke u kojima funkcija ima prekid Nultoke funkcije - odsjeak na ordinati Lokalne ekstreme funkcije Asimptote funkcije (vertikalne, horizontalne i kose) Intervale u kojima funkcija raste i pada (intervali monotonosti) Intervale u kojima je funkcija konveksna i konkavna (intervali konveksnosti) Parnost funkcije Periodinost funkcije

35

Derivacije

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Integrali Neodreeni integrali

Integrali su inverzna funkcija od derivacija. Ako je (antiderivaciju) zapisujemo , tada neodreeni integral

Pri emu je znak integrala, podintegralna funkcija, podintegralni izraz. Izraz oznaava integraciju po x-u.

primitivna funkcija, a za

Primitivna funkcija funkcije na skupu I je svaka funkcija sa svojstvom: svaki . Za funkciju kaemo da je integrabilna na I, ako ona na I ima primitivnu funkciju.

Tablica neodreenih integrala

Red.br. 1 2 3 4 5

Integrali

Red.br. 6 7 8 9 10 11

Integrali

Tablica 3. Neodreeni integrali

36

Integrali

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Svojstva integrala
Neka je I jedan od skupova: vrijedi: 1. 2. 3. Aditivnost: 4. Homogenost: . Ako je derivabilna na I, tada

Metode integracije
Metode integracije slue da bi sloene podintegralne funkcije sveli na jednostavnije , osnovne integrale, navedene u tablici. Metode su: A. Direktna integracija metoda se svodi na drugaiji zapis podintegralne funkcije B. Metoda supstitucije dio podintegralne funkcije zamjenimo za varijablu kako bismo dobili jednostavniji integral C. Parcijalna integracija u podintegralnoj funkciji odredimo i te koristimo formulu:

37

Integrali

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Financijska matematika
Definirajmo neke osnovne oznake koje emo koristiti: - kapital - poetni kapital ili poetna vrijednost konani kapital ili konana vrijednost - broj obraunskih razdoblja (broj anuiteta) - broj obraunskih razdoblja u godini (m=1 god. ukamaivanje, m=2 polugodinje, m=4 kvartalno, m=12 mjeseno, m=365 (366) dnevno) godinja kamatna stopa (kamatnjak) - ispodgodinja kamatna stopa - godinji kamatni faktor ( ) - ispodgod. kamatni faktor ( ) vrijednost anuiteta (rate) pojedini iznosi kojima otplaujemo kredit ili ih uplaujemo - kamate Uplata ili isplata mogu biti: 1. Prenumerando na poetku razdoblja 2. Postnumerando na kraju razdoblja

Postotni raun
Postotni raun je raun kojim raunamo postotke. Linearna funkcija, tj. pravac koji prolazi ishoditem i tokom (G,100) glasi: . Ako uzmemo da je x=W tada dobijemo . Y sada oznaavamo s p i nazivamo postotak, a W je postotni iznos ili u financ. matematici kamata: . Kaemo da je W "p posto" (p%) od G. Ako neka vrijednost S naraste za p% i postigne novu vrijednost N tada je N: (poetna vrijednost+kamate), ako izluimo S: . Iz te jednakosti moemo izraunati i S: . Postotni raun za vie od 100: Financijska matematika 38 . Ako se S smanjuje za p% to raunamo:

ili

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Iz i slijedi:

Postotni raun za manje od 100:

ili

Iz

slijedi:

Kamate
Za izraunavanje kamata koriste se jednostavni i sloeni kamatni raun. Kod jednostavnog kamatnog rauna kamate se izraunavaju na istu glavnicu (poetni kapital) za svako razdoblje ukamaivanja, dok se kod sloenog kamatnog rauna kamate izraunavaju na glavnicu uveanu za prethodno obraunate kamate svakog vremenskog razdoblja, tj. obraunavaju se kamate na kamate. To je ujedno i razlika izmeu jednostavnog i sloenog kamatnog rauna. Kamate se mogu obraunavati: 1. Anticipativno na poetku razdoblja (npr. kod potroakog kredita) Anticipativni nain obrauna kamata znai da se njihov obraun se vri i isplauje ili pribraja unaprijed za neko vremensko razdoblje, pri emu se kamate obraunavaju od konane vrijednos ti iznosa. 2. Dekurzivno na kraju razdoblja (npr. kod zajma) Dekurzivni nain obrauna kamata znai da se njihov obraun vri i isplauje ili pribraja danom iznosu C na kraju danog vremenskog razdoblja, pri emu se kamate obraunavaju od poetne vrijednosti iznosa.

Jednostavni kamatni raun

Financijska matematika 39 Ako ulaemo kapital uz p% kamata uz jednostavni obraun kamata tada raunamo kamate uvijek na poetnu vrijednost :

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Sada moemo zakljuiti da e za n godina kapital biti:

Za ispodgodinje ukamaivanje umjesto p koristimo relativnu kamatnu stopu . Osim te razlike, izvod formule je isti kao prethodni:

koju raunamo:

Sada moemo zakljuiti da e za n razdoblja kapital biti:

Sloeni kamatni raun

Ako ulaemo kapital uz p% kamata uz sloeni obraun kamata tada raunamo kamate na poetnu vrijednost uveanu za ve obraunate kamate:

Pa prema tome, dobijemo formulu za kapital nakon n godina:

Za ispodgodinje ukamaivanje koristimo ispodgodinju kamatnu stopu kamatni faktor :

i ispodgodinji

Pa prema tome, dobijemo formulu za kapital nakon n razdoblja:

40

Financijska matematika

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 U ovom sluaju sloenog ispodgodinjeg ukamaivanja koristimo ispodgodinju kamatnu stopu koju nazivamo i konformna kamatna stopa, a raunamo ju:

Ovu formulu izvodimo ovako:

Kapital nakon n razdoblja moemo izraunati i pomou godinjeg kamatnog faktora r:

Konformna i relativna kamatna stopa

Konformna kamatna stopa uvijek je manja od relativne. Konformnu i relativnu kamatnu stopu moemo grafiki prikazati kao funkciju godinje kamatne stope:

0
Slika 21. Relativna i konformna kamatna stopa

p Financijska matematika 41

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Potroaki kredit
Potroaki kredit je poseban imovinsko pravni-odnos kreditora (banke ili trgovakog poduzea) i korisnika kredita ( individualnog potroaa), kojim se poveava kupovna snaga potroaa radi nabavke netrajnih i trajnih potronih dobara. Kredit se vraa jed nakim otplatnim kvotama, kojima se dodaju jednostavne anticipativne kamate obraunate na ostatak duga. Rata na poetku prvog obraunskog razdoblja iznosi (sadri n -ti dio kredita (otplatna kvota) i kamate): , kamate obraunavamo pomou jednostavnog kamatnog rauna pa je: . Druga rata sadri takoer n-ti dio kredita i kamate na ostatak duga : . Openito ratu na poetku k-tog razdoblja raunamo: . Zbroj svih rata iznosi:

Izraz u zagradi predstavlje aritmetiki niz gdje je prvi lan n lanova aritmetikog niza je , pa je stoga:

, a razlika

. Suma prvih

Gdje su ukupne kamate: svih rata:

. Da bi sve rate bile jednake rauna se aritmetika rata

42

Financijska matematika

U praksi se postupa na sljedei nain: prvo se od iznosa odobrenog potroakog kredita C obraunava i oduzima udio (uee) u gotovini U i time se odreuje stvarni iznos kredita C0. Na iznos C0 obraunavaju se i dodaju ukupne kamate I i time se utvruje ukupno dugovanje C2. Kamate se za svaki mjesec raunaju uz fiksnu kamatnu stopu po jednostavnom kamatnom raunu. Na kraju, iznos konstantne mjesene rate a izraunavamo dijeljenjem ukupnog dugovanja C2 s brojem rata n. Klasini nain obrauna potroakih kredita karakterizira: (1) primjenjuje se relativna mjesena kamatna stopa godinje kamatne stope , (2) mjesene kamate raunamo po jednostavnom kamatnom raunu uz primjenu 'prosjene' kamatne stope i (3) primjenjuje se anticipativni nain obrauna kamata.

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 To preglednije moemo zapisati ovako:
Iznos odobrenog potroakog kredita Uee u gotovini Iznos stvarnog kredita Ukupne kamate Ukupno dugovanje C U C0 I C2

Ako je stopa uea u gotovini q, onda je iznos uea u gotovini:

. Nakon to se uplati

uee u gotovini preostaje: . Na dug obraunavaju se kamate po jednostavnom kamatnom raunu uz 'prosjenu' stopu , koju zovemo anticipativni kamatni koeficijent, a raunamo: , gdje je fiksna kamatna stopa. To znai da su ukupne kamate jednake kamate : jednakih mjesenih iznosa (rata) . Prema tome, ukupan dug mjesena rata . , gdje je broj mjeseci. Dug dobijemo tako da dugu . Ukupan dug jednak je dodamo ukupne vraa se kroz n , to znai da je

43

Financijska matematika

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Otplata zajma
Zajam su financijska sredstva potrebna za investicije, koja treba vratiti uz obraun dekurzivnih sloenih kamata. Moe se vratiti jednokratno ili u vie otplatnih anuiteta (rata). Svaki anuitet sadri prispjele kamate i otplatnu kvotu (dio anuiteta koji otplauje sam zajam): Zajam moemo vraati: 1. Jednakim periodinim (godinjim ili ispodgodinjim) anuitetima 2. Proizvoljnim anuitetima

Otplata zajma jednakim periodinim anuitetima

Najee primjenjivani model zajma je model otplate zajma jednakim anuitetima. Pretpostavke tog modela su sljedee: 1. Obraun kamata je sloen i dekurzivan (kamate se obraunavaju na kraju razdoblja) 2. Anuiteti su jednaki i dospijevaju u jednakim vremenskim periodima i to krajem razdoblja (postnumerando) 3. Kamatnjak je stalan (fiksan) u cijelom razdoblju

..........

Iz slike 22. dobivamo sljedee:

44

Financijska matematika

Slika 22. Otplata zajma

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Izraz u zagradi, itan s desna na lijevo, predstavlja zbroj prvih lanova geometrijskog niza iji je prvi lan , a kvocijent . Budui da je zbroj prvih lanova geometrijskog niza , iznos zajma moemo izraunati pomou formule:

Ostatak duga nakon k-tog anuiteta raunamo ovako:

Moemo zakljuiti da je: Ako izluimo dobijemo: Izraz u zagradi, itan s desna na lijevo, predstavlja zbroj prvih lanova geometrijskog niza iji je prvi lan , a kvocijent . Budui da je zbroj prvih lanova geometrijskog niza , ostatak duga nakon k-tog anuiteta raunamo koristei formulu:

Godinje ukamaivanje

Ispodgodinje ukamaivanje

Poetni kapital

Anuitet

Otplata zajma proizvoljnim anuitetima

Osim jednakim periodinim anuitetima, zajam moemo otplaivati proizvoljnim anuitetima. U tom sluaju proizvoljna je veliina anuiteta i duina razdoblja ili oboje.

45

Financijska matematika

Ostatak duga nakon plaenog -tog anuiteta

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Veliinu zajma raunamo pomou formule:

gdje je vrijeme od uzimanja zajma do prvog anuiteta, vrijeme od uzimanja zajma do drugog anuiteta, vrijeme od uzimanja zajma do treeg anuiteta itd.

Plan otplate zajma

Plan otplate raunamo pomou slijedeih formula:

Redni broj 1 2 3 4 Ukupno:

Anuitet 0 10.000,00 15.000,00 20.000,00 40.800,00 85.800,00

Kamate 0 10.000,00 10.000,00 9.000,00 6.800,00 35.800,00

Otplatna kvota 0 0 5.000,00 11.000,00 34.000,00 50.000,00

Ostatak duga 50.000,00 50.000,00 45.000,00 34.000,00 0

Tablica 4. Primjer plana otplate zajma

Konana i sadanja vrijednost

jednakih uplata

Sadanja vrijednost je vrijednost vie uplata na poetku prvog razdoblja dok je konana vrijednost vrijednost vie uplata na kraju razdoblja. Uplate mogu biti godinje ili ispodgodinje i uplaivati se poetkom (prenumerando) ili krajem (postnumerando) razdoblja. Uplate mogu biti periodine ili proizvoljne. Uplauju se uz kamatnu stopu . Neka je iznos dekurzivna godinja kamatna stopa. Poetkom svakog od razdoblja uplaujemo neki . Suma vrijednosti svih uplata na kraju -tog obraunskog razdoblja je:

Izraz u zagradi predstavlja geometrijski niz gdje je i , pa konanu vrijednost jednakih periodinih uplata koje se uplauju poetkom godine (prenumerando) raunamo:

46

Financijska matematika

Ako su sve uplate jednake tada je:

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Sadanju vrijednost raunamo:

Ako su sve uplate jednake, sadanju vrijednost jednakih periodinih uplata koje se uplauju poetkom godine (prenumerando) raunamo:

Godinje ukamaivanje Konana vrijednost jednakih periodinih prenumerando uplata Sadanja vrijednost jednakih periodinih prenumerando uplata

Ispodgodinje ukamaivanje

Renta
Iz uplaenog kapitala isplauje se renta. Isplate mogu biti godinje ili ispodgodinje, jednake periodine ili proizvoljne te prenumerando ili postnumerando. U sluaju jednakih periodinih isplata rentu moemo podijeliti na prenumerando rentu i postnumerando rentu:

Prenumerando renta
Uplaen je kapital (sadanja vrijednost rente) u trenutku razdoblja isplauje iznos : Godinje ukamaivanje te se poetkom svakog Ispodgodinje ukamaivanje

Sadanja vrijednost rente ( )

Anuitet

47

Financijska matematika

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Ostatak rente nakon -tog anuiteta

Postnumerando renta
Uplaen je kapital isplauje iznos : (sadanja vrijednost rente) u trenutku Godinje ukamaivanje te se krajem svakog razdoblja Ispodgodinje ukamaivanje

Sadanja vrijednost rente ( )

Anuitet

Ostatak rente nakon -tog anuiteta U sluaju da je renta proizvoljna, za izraune koristimo formulu za zajam s proizvoljnim anuitetima.

Vjena renta
Vjena renta je renta gdje se na osnovu jednog uloenog iznosa moe vjeno podizati nominalno jednake postnumerando iznose uz pretpostavku da je obra un kamata sloen, godinji i dekurzivan uz primjenu fiksne godinje kamatne stope, tj. renta kod koje se isplauju samo kamate na poetni kapital. Sadanju vrijednost n jednakih postnumerando iznosa uz pretpostavku da je obraun kamata sloen, godinji i dekurzivan uz primjenu fiksne godinje kamatne stope raunamo: Financijska matematika 48

S obzirom da se trai vjena renta, to moemo zapisati kao limes kada n tei u

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Vrijednost vjene rente raunamo: kamatama na poetni kapital: , vrijednost anuiteta (isplate) jednaka je .

, a godinju kamatnu stopu raunamo:

49

Financijska matematika

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Matrice
Matrica A tipa je pravokutna shema elemenata stupaca. Matricu A zapisujemo: koji su poredani u m redaka i n

Tip ili format matrice pokazuje koliko matrica ima elemenata (m n) i na koji nain su ti elementi poredani (u m redaka i n stupaca). Dvije matrice A i B jednake su ako su istog tipa i ako su im odgovarajui elementi jednaki: , tj. za sve i=1,2,....,m i j=1,2,...,n. Glavna dijagonala kvadratne matrice sastavljena je od elemenata dijagonala kvadratne matrice sastavljena je od elemenata . . Sporedna

Vrste matrica
Pravokutne matrice su matrice kojima je broj redaka razliit od broja stupaca, ako je matrica je kvadratna. Simetrina matrica je kvadratna matrica kod koje su elementi, simetrino rasporeeni s obzirom na glavnu dijagonalu, jednaki, tj. za sve ureene parove (i,j) . Anitsimetrina matrica je kvadratna matrica za koju vrijedi za sve (i,j). Dijagonalna matrica je kvadratna matrica za koju vrijedi im je , tj. kada su svi elementi izvan glavne dijagonale jednaki 0. Skalarna matrica je dijagonalna matrica za koju je , tj. kod skalarne matrice svi elementi na glavnoj dijagonali su jednaki. Jedinina matrica je skalarna matrica koja na glavnoj dijagonali ima jedinice. Nul-matrica je matrica koja ima sve elemente jednake nula. Gornja trokutasta matrica je kvadratna matrica za koju vrijedi im je . Donja trokutasta matrica je kvadratna matrica za koju vrijedi im je . Vektor-redak je matrica koja ima samo jedan redak, a vektor-stupac je matrica koja ima samo jedan stupac. Trag kvadratne matrice A je zbroj elemenata na glavnoj dijagonali: . Transponirana matrica matrice A formata mn je matrica ,formata mn, tako da bude . Reci (stupci) matrice su stupci (reci) matrice A, pa vrijedi . Ortogonalna matrica je kvadratna matrica U n-tog reda za koju vrijedi: . Za kvadratnu matricu A kaemo da je regularna ili invertibilna, ako postoji kvadratna matrica B takva da je AB=BA=I. U protivnom matrica je singularna. Skup svih regularnih matrica n-tog reda ima sljedea svojstva: a) b) Matrice 50

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Operacije s matricama
1. Zbrajanje matrica Zbroj formata Matrica matrice i matrice s elementima: mnoi se skalarom , obje formata , definira se kao matrica .

2. Mnoenje matrice skalarom tako da se svaki njen element pomnoi skalarom:

3. Mnoenje matrica Produkt matrica i definira se samo onda kada su te matrice ulanane, tj. ako prva matrica ima onoliko stupaca koliko druga matrica ima redaka. Ako je matrica formata i formata , produkt je matrica formata , iji se elementi raunaju po formuli:

Mnoenje matrica nije komutativno, tj. matrice komutiraju. Svojstva zbrajanja i mnoenja matrica: 1. 2. 0 nul-matrica tipa 3. 4. 5. 6. 7.

. U sluaju da ipak vrijedi

kaemo da

8. Asocijativnost: 9. Distributivnost slijeva: 10. Distributivnost zdesna: 11. 12.

Gaussova metoda za invertiranje matrice

Neka je A kvadratna matrica. S oznaimo matricu A proirenu jedininom matricom istog reda. Elementarnim operacijama nad recima matricu svodimo na oblik . Ako je to mogue, A je regularna i , a ako to nije mogue, onda je A singularna matrica. Pod Gaussovim elementarnim operacijama nad recima matrice podrazumjevamo: 1. permutiranje redaka, 2. mnoenje redaka skalarom razliitim od nule te 3. dodavanje retku nekog drugog retka prethodno pomnoenog proizvoljnim skalarom.

51

Matrice

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Rang matrice
Maksimalan broj linearno-nezavisnih stupaca matrice A zovemo rang stupaca matrice A, a maksimalan broj linearno-nezavisnih redaka zovemo rang redaka matrice A. Ako je rang stupaca matrice A jednak je rangu redaka matrice A, taj broj zove se rang matrice A i oznaava se s r(A).

Sustav linearnih algebarskih jednadbi

Sustav linearnih algebarskih jednadbi moemo rjeavati matricama. Gaussova metoda (metoda eliminacije) je metoda gdje proirenu matricu svodimo na gornje trokutasti oblik, dok u GaussJordanovoj metodi proirenu matricu svodimo na dijagonalni oblik te direktno oitavamo rjeenje. Uvjet rjeivosti sustava linearnih jednadbi Kronecker-Capelli-Rouch Sustav ima rjeenje onda i samo onda ako matrica A tog sustava i proirena matrica imaju isti rang.

Determinanta
Determinanta je funkcija definirana za sve kvadratne matrice, a svodi matricu na broj. Zapisujemo kao: . je broj . Determinantu matrice drugog reda . Determinantu matrice treeg reda .

Determinanta matrice prvog reda je raunamo: raunamo: Determinanta matrice n-tog reda je

Matrica

i transponirana matrica

imaju jednake determinante:

Ako je matrtica A trokutasta matrica n-tog reda, onda je determinanta . Matrica A je regularna onda i samo onda ako je . Svojstva determinante: 1. Determinantu mnoimo brojem tako da elemente bilo kojeg retka (stupca) pomnoimo tim brojem. 2. Ako su dva retka (stupca) jednaka, determinanta je nula. 3. Ako dva retka (stupca) zamijene mjesta, determinanta mijenja predznak. 4. Determinanta se ne mijenja ako jedan redak pomnoimo brojem i dodamo drugom retku.

52

Matrice

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Laplaceov razvoj determinante

Laplaceov razvoj determinante govori nam da se determinanta moe razviti po bilo kojem stupcu ili retku. Laplaceov razvoj determinante po i-tom stupcu raunamo:

a po j-tom retku:

53

Matrice

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Jo neka pravila i formule za raunanje Kvadrat i kub binoma Razlika kvadrata, razlika i zbroj kubova

Financijska matematika
Jednostavni i sloeni kamatni raun

Jednostavni kamatni raun - kamate se obraunavaju na poetnu vrijednost

Sloeni kamatni raun obraunavaju se kamate na kamate

Vrijednost kapitala za neko prolo razdoblje: Konana vrijednost n jednakih periodinih uplata koje se uplauju poetkom godine Jo neka pravila i formule za raunanje 54

Otplata zajma jednakim periodinim anuitetima

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269 Otplata zajma proizvoljnim anuitetima Ili: Ostatak duga nakon vremena t (k-broj anuiteta do vremena t):

Postnumerando renta

Prenumerando renta

55

Jo neka pravila i formule za raunanje

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Neki primjeri pitanja s usmenog dijela ispita

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. Kompleksni brojevi Binomni formula Matematika indukcija Linearna i kvadratna funkcija Eksponencijalna i logaritamska funkcija Sinus i kosinus Ciklometrijske funkcije Monotonost funkcije, rast i pad funkcije Niz Limes niza Aritmetiki red Konvergencija reda Kriteriji konvergencije reda Definicija derivacije (graf + formula) Lagrangeov teorem L'Hospitalovo pravilo Parcijalna integracija Determinanta Mnoenje matrica Gauss-ova metoda (metoda eliminacije) Invertiranje matrica Proirena matrica sustava Rjeavanje sustava algebarskih jednadbi Jednostavni i sloeni godinji i ispodgodinji kamatni raun - razlika Konformni kamatnjak izvod Vrijednost vie uplata plativih poetkom razdoblja Otplata zajma Otplata zajma proizvoljnim anuitetima Renta Vjena renta

Sretno! Kristina Perdi

56

Neki primjeri pitanja s usmenog dijela ispita

Anura obrt za poduke www.anura.hr - matematika@anura.hr Tina 098-184-3163, 091-733-1635, 095-528-7269

Literatura
1. 2. 3. 4. 5. M. Crnjac: MATEMATIKA ZA EKONOMISTE, Osijek, 2001. D. Juki, R. Scitovski: MATEMATIKA I, Osijek, 2000. M. Crnjac, D. Juki, R. Scitovski: MATEMATIKA, Osijek, 1994. N. Brontejn i suradnici: MATEMATIKI PRIRUNIK, Zagreb, 2004. B. ego: FINANCIJSKA MATEMATIKA, Zagreb, 2008.

57

Literatura