STANBUL BYKEHR BELEDYES SANAT VE MESLEK ETM KURSLARI (SMEK) EL SANATLARI DERGS SAHB Mahmut DOAN .B.B.

nsan Kaynaklar ve Eitim Daire Bakan

Grafik: M.Fatih KILI

YAZI LER MDR Mehmet DOAN .B.B. Eitim Mdr GENEL KOORDNATR Gven ALIKAN SMEK Genel Koordinatr GENEL YAYIN YNETMEN Muhammet ALTINTA SMEK Yayn Editr YAYIN KURULU Dilek CAN, Emine UAK, H. Salih ZENGN Metin YKSEL, Alaaddin APAYDIN FOTORAFLAR Mustafa YILMAZ, smail KK Nebi URGANCI, Turul MERCAN TEKNK YAPIM SMEK YAYIN EDTRL SANAT YNETMEN mer VEFA GRAFK TASARIM - UYGULAMA Mehmet Fatih KILI BASKI HAZIRLIK Melih SERGEK, Doan SEVEN DZG Kahraman SARI TASHH Neva OLUT, Hatice GZLEMEC, Aye BDAYI BASKI TAKP Abdurrahman TAKALE BASKI Numune Matbaaclk ve Cilt San. Ltd. ti. ORGANZASYON Merkez Eitim Yaynclk SMEK EL SANATLARI DERGS STANBUL BYKEHR BELEDYESNN BR KLTR HZMET OLUP, CRETSZDR ADRES: skenderpaa Mah. Ahmediye Cad. Hac Salih Efendi Sok. No: 6 Fatih - stanbul Tel: 0212 531 01 41 e-mail: ismek@ismek.org www.ismek.org

nsan, znde insan aryor

Var olma gayretindeki insan, ou zaman hayatn kuytularnda savrulup gidiyor. Usuz bucaksz ummanlarn derin sularnda yorulan idrakler, sonunda dermansz kalyor. Var biraz da sen oyalan hakikati hi deimiyor. nsan, en byk mrebbiye olan hayatn tedrisinden gemeden durulmuyor. nsan, znde insan aryor. nsan ycelten ba keye kuruluyor, hayat ycelten hayatta kalyor. Sanat, insana ait olan evrenseli yakalad oranda sanat oluyor. nsan, evrensele ancak kendine ulat zaman varabiliyor. Kendini sorgulayan, sonsuzlua uzanyor. Kendine ulamadan gnl gz almyor. Kendine ulamann yollarn ancak yine insann kendisi buluyor. Lakin bu aray hi de kolay olmuyor. Emek istiyor, sabr istiyor, ile istiyor. Ltuf ancak ondan sonra geliyor ... SMEK El Sanatlar Dergisi, 5. says ile huzurlarnzda. Dergimize gstermi olduunuz byk ve scak ilgiye layk olmak iin tay her say biraz daha yukar ekebilmenin gayretindeyiz. Emeklerimizin boa gitmediini grmek bizlere byk mutluluk veriyor. nsana ait olan gzelliklerin peinde yoluna devam eden dergimiz yine dopdolu. Yazarlarmzn yakndan ahit olduumuz heyecan ve gayretleri ortaya ok gzel sonular kartyor. Sizler adna hepsine gnl dolusu teekkrlerimizi sunuyoruz. Geleneksel sanatlara byk emekleri geen ok nemli isimleri bir bir kaybediyoruz. Prof. Dr. Ali Arparslan ve Hamit erden sonra imdi de dergimiz yazarlarndan Prof. Kerim Silivri hocamz Hakkn rahmetine uurladk. Rabbimizden kendilerine gani gani rahmet diliyoruz. Hepimizin ba saolsun. nsanca kalabilmek ve insanca retebilmek temennilerimizle Hrmet ve muhabbetler

57

BU SAYIDA

Ali Emr Efendi ve Divn- Lgati't-Trk

Sabiha TAK

6
Eskimez Harflerin Tasarm Dehas M. Halim zyazc
mer Faruk DERE

14
Antakyada Kunduracln Son Demleri

Sezai ERKEN

60
Byleyici Bir Ak Hava Mzesi Nevehir

Do. Dr. Faruk TAKALE

20
Saltanatn Dervileri, Dervilerin Saltanat

24
Akla Yanan Sanat Kenti Konya

36
stanbulda Ak Yolunun Sanat Yolcular

72
SMEK Sanatevinden Gz Alc Eserler

Melis ENOL

Dilek CAN

Nee SMSARLAR

Rana KAYACIK

40
Mutlak Gzele Metaforik Bir Yolculuk

46
Sanat Kimdir?

50
Taraksz Tarakl

78
Kandilli Rasathanesinin Gizli Hazineleri

Yrd. Do. Dr. Aynur CAN

Prof. Dr. lhan ZKEEC

Yusuf ILGIN

Dr. Tahsin mer TAHAOLU

86
Prof.Kerim Silivrilinin Ardndan

Do. Dr. Faruk TAKALE

102
Ssleme Sanatlarnda Zirve Yeil Cami

110
Urfa Mozaiklerinde Amazon Efsanesi

114
Deniz Kokan Sanat

Emine UAK

Nuri COAR

Zeki SAAT

154
Beyaz Diyarn Siyah ncisi Oltu Ta

E. Hilal KORUCU

94
Nusretiye Camii Yazlar

118
Balkanlardaki Osmanl Miras

128
Aklar Mekn; Muradiye Camii

131
Anadolu Dini Mimarisinde Kalem i

Dr. Sleyman BERK

Ahmet KU

Dr. Hatice AKSU

Ahmet Hamdi BLBL

134

146
Delil-l Hayrt Dnya Mevlevihaneleri

157
Derin Ssleme

105
Kada Ruh Katan Sanat

Kahraman SARI

Yrd. Do. Dr. Hseyin GNDZ

brahim DIVARCI

Rukal KAYRA

Sanat; insanlk tarihi ile edeerdir demek yetersiz kalr, ilk insann yaradl harikulade bir sanattr aslnda Etiyle, kemiiyle ve kalbinde Yce Yaratcnn soluunu tayan kutsal ruhuyla; ei benzeri olmayan bir sanat eseri olan insanolunun da yzyllardr nice gzel sanat eserine imza atmas kanlmazdr. Tarih boyunca icra edilen btn sanatlar, yaradlta bahedilen trl gzelliklerin davurumu ile gereklemektedir. alar ilerledike medeniyetlerin asli gstergesi kabul edilen sanat, toplumlara zg nitelikler kazanarak, deerli kltrel birikimleri vcuda getirmitir. Ustalara sayg ve gzel sanatlara ilgi boyutunda byk deer atfedilen sanatlar olduu gibi, belki dnemsel koullar, belki de tamamen ilgisizlikten dolay unutulup gitmi sanatlar da bulunmaktadr. Dnya zerinde bir zamanlar var olmu sanatlara bakldnda ciddi kayplar olduu aka grlmektedir. Bu kayplarn ekli ve boyutlar, milletten millete farkl karakterlerde tecelli etmektedir. Saysz medeniyete beiklik etmi, dnyaya hkmeden imparatorluklarn ba tac olmu Anadolumuz adeta bir hazinedir. Geleneksel sanatlar asndan ok zengin, ihtiaml ve kkl bir kltre sahip olduumuz aikardr. z deerlerine, kltrne ve sanatna sahip kabilmi milletler arasnda st sralarda yer almaktan dolay byk mutluluk duyduumu da bu vasta ile belirtmek istiyorum.

Yaadmz an teknolojik ve metalik tadnn yreklerde yaratt paslanmann nne gemek maksadyla, bahsi geen deerleri, verdiimiz eitimler vastasyla zmsetmek yolunda admlar atmaktayz. cretsiz sanat ve meslek eitimlerimiz, 2010 Dnya Kltr Bakenti kabul edilen stanbulumuzda SMEKler vastasyla binlerce insanmza ulamaktadr. Geleneksel sanatlar ve el sanatlar alanlarnda eitim alan bireyler iin bu eitimler, sanatla aydnlanan l l bir gelecee kaplar aralamaktadr. cretsiz eitimlerin yan sra sergiler ve seminerler bata olmak zere pek ok baarl faaliyete imza atan SMEK, cretsiz yaynlar ile de hem kursiyerlerine, hem stanbullulara, hem de btn sanatseverlere gzel bir hizmet sunmaktadr. Yurtdnda dahi youn ilgi gren SMEK yaynlarndan El Sanatlar Dergisi, alannda nemli bir boluu doldurmakta ve beinci says ile sanat aklarn hrmetle selamlamaktadr. SMEK El Sanatlar Dergisinin ieriinde yer alan btn sanat dostlarmz baarlarndan dolay tebrik ediyor, z kltrmzn eseri olan nadide sanatlarmzn sonsuza dek yaamasn diliyorum. Dnya sanatla gzelleecek, sanatn hkmettii dnya gzelliklerin ana yurdu olacaktr. diyorum. Sevgi ve sayglarmla

6-13.qxd

07.03.2008

17:01

Page 2

Eskimez Harflerin Tasarm Dehas

M. Halim zyazc
mer Faruk DERE*

Hat sanatnn XX. asrda yaayan en nemli temsilcilerinden biridir Mustafa Abdlhalim zyazc. Kalemi bileine esir etmi bu byk yaz ustas, Mevl tarafndan her trl yazy fevkalade suhulet ve kudretle yazabilecek kabiliyetle techiz edilmiti. Kompozisyonlarndaki denge, harflerindeki olgunluk ve vuzuh zevk sahibi gzleri her daim hayran etmektedir.

eitli sebeplerle kesintiye urasa da, elli yl akn zaman dilimine yaylm sanat hayatna sahip bir sanatkrdan geriye kalanlar elbette ki bilinenlerle snrl deildir. Gnden gne ortaya kan yazlaryla Halim Efendinin sanat dehasna daha yakndan ahit oluyor ve yaz bilgisine hayran kalyoruz. Bu yazmzda hat sanatnn her sahasnda kalem oynatm, mahir, seril-kalem bir hat ustasndan ilgin bir belgeyi sizlerle paylamak istiyorum. Halim Efendinin 1924 ylndan sonra Bb- l caddesinde at yazhanede alt yllarda, gelen mterilerine kartvizit eitlerini gstermek zere hazrladn tahmin etiimiz bu belge, gnmz tabiriyle bir hattatn rn kataloudur.

Varlk Birlikle Yaar (Kfi,Rka)

6-13.qxd

07.03.2008

17:02

Page 3

Hac Azizzde smail Saf

lkemizin nemli koleksiyonerlerinden Haluk Perk tarafndan ksa sre nce ahsi mzesinin envanterine dahil edilmitir. Bu katalog ayn zamanda Halim Efendinin ticaret ve pazarlama tekniklerinde de mahir olduunu gstermektedir. Zira bu maharetini hayatnn daha sonraki dnmelerinde uraaca baclk ve zm ticaretinde de gsterecektir. Krml Nalnc Hac Cemal Efendiyle, Sudanl Adviye Hanmn evlatlar olarak stanbulun Haseki semtinde 20 aban 1315/14 Ocak 1898 gn dnyaya gelen Mustafa Abdlhalim, melez olarak dnyaya gelenlerin fevkalade kabiliyetli olduklarn kantlar derecede bir istidatla bu fni leme merhaba demiti. Doumundan, elim bir trafik kazas sonucu rahmet-i Rahmana kavutuu 27 Cemaziyelevvel 1384/30 Eyll 1964 ylna kadar geen atm alt yllk mrnde geride brakt saysz eserlerin her biri, bu mstesna istidadna halen delil tekil etmektedir. Daha ortaokul (rdiye) sralarnda hocas Musa Azmi Bey (ki daha sonralar Hmid ismiyle hreti leme yaylan byk hat stad Hamid Bey) kk Halimdeki istidad fark ederek ders mfredat olan

rka hattnn yannda dier yaz eitlerini de altrd. Daha sonralar gen Halim, bir yl kadar Sanayi-i Nefise Mektebine (gzel sanatlar okulu) devam ettiyse de daha iyi bir eitim alacan dnerek yeni alan Medresetl-Hatttne (Hattatlk fakltesi, bu bina u anda M.E.B. kitap sat birimi olarak hizmet vermektedir.) kaydoldu. Burada btn yaz eitleri retilmekteydi. Drt yl devam ederek diplomasn ald bu okulda Hasan Rza ve Hac Kmil Efendilerden sls-nesih, Hulsi Efendiden talik, Turake smail Hakk Beyden cel sls ve tura, Ferid Beyden divn-cel divn ve Said Beyden yeniden rka mek ederek 20 Zilhicce 1336 / 26 Eyll 1918 gn yirmi yanda buradan mezun oldu. Mezuniyetinin akabinde Dvn- Hmyn kaleminde vazifeye balayan Halim Efendi, yirmi alt yana kadar aralarnda askerlik vazifesinin de bulunduu eitli resmi kurumlarda grev ald. 1924 ylnda Bb- l caddesinde at yazhanede genlik yllarnn en verimli dnemini geirdi. Mteakip satrlarda sizlerle paylaacam ve bir nevi rn katalou da diyebileceimiz bu belge, tahminimizce o yllarda yapt kartvizit almalarndan seilerek hazrlanmtr.

zzet Muhyiddin, Galatasaray Lisesi talebesinden

6-13.qxd

07.03.2008

17:03

Page 4

alim afa H Must t a t Hat

ddin Seyfe med h e M

esi miyy umu i t diriye a m n. harit da , t n e r h la n z ed N kumanda m h sta Me zba si po li y ube Kdem kadastro ve plan

i Hayr amdi H e d nz Dursu Hac

Otuzlu yalarn bana kadar devam eden bu bereketli yllar, maalesef 1928deki harf inklbyla hazin bir ekilde sona erecekti. Cesur, azimli ve mteebbis bir insan olan Halim Efendinin ticari kariyeri de harflerin deimesiyle beraber deiecekti. Halim Efendi, Silivrikap dnda Tepeba denilen mevkide yirmi bir dnmlk arazi alarak buray zm ba yapmaya karar verir. Bahvanlktan anlayan pek oklarnn o toprakta ba olmayacan sylemeleri zerine Halim yapsn da siz grn diyerek ie azmetmi ve on dnm zerine bin ktklk bir ba kurarak ok eitli zm trleri yetitirmitir. Sekiz - dokuz yl getikten sonra, zellikle vakf eserlerinin tamiri veya yeni yaplan camiler dolaysyla yaz ihtiyac ortaya km ve Halim Efendi yeniden hatrlanmtr. Kubbe ve kuak yazlar yazmaya balayan stad bylece yeniden sanata dnmtr. Bugn burada sayamayacamz kadar ok camide yazlar bulunan Mustafa Abdlhalim zyazc, 1946da elli yanda iken Devlet Gzel Sanatlar Akademisine hsn-i hat muallimi olarak tayin edilmitir. 1948den emekliye ayrld 1963 ylna kadar on be yl burada feyizli ve bereketli alma hayat geirmi ve nice talebeler yetitirmitir.

rt Nobe Sub , c a Ecz

6-13.qxd

07.03.2008

17:04

Page 5

Msli m Nu ri

Mir Nusr et Pa a Ha fidi N usret Muza ffer

nda. i ba k a nu) d ikap koleksiyo Silivr f a a r c g o h oto Halim lnihal f G t e m (s

Emekliye ayrlndan yaklak bir yl sonra bann yaknlarnda gece vakti bir aracn arpmasyla geirdii kaza sonucu hastaneye kaldrlmtr. On gn hastanede lm-kalm mcadelesi vermi ve bu mcadeleden malup ayrlarak emanetini sahibine erken saylabilecek bir yata, altm alt yanda 30 Eyll 1964 gn tevdi etmitir. Kozlu mezarlnda medfun bulunan Halim Hoca, ortaya koyduu eserlerle hat sanat tarihindeki mmtaz yerini almtr. Hat sanatnn btn yaz eitlerinde mahir olan bu kalem ustas, yalnzca Arab harflerde deil Latin harfleriyle yazlan kaligrafide de ok baarl olmutur. Halim Efendinin Avrupallar kendi yazlaryla vnrlermi, gelsinler de onlarn yazlarn da nasl yazdmz grsnler diyerek adeta onlara meydan okuduu nakledilir.

Abdu rrahim Ceva d

Mehm ed R emzi

areti. e ziy d in v e ba ocay lim h a H nn erma u) ek D i on y ve leksiy er Be toraf ko v n fo yl She Glnihal t (sme

Ahm ed N azif

6-13.qxd

07.03.2008

17:06

Page 6

4 5

9 8
Hattat Mustafa Abdlhalim zyazcnn tasarm boyutu ne kan baz almalar

10

6-13.qxd

07.03.2008

17:07

Page 7

11

10

14

13 12

15

18 16

20

17 19

11

6-13.qxd

07.03.2008

17:09

Page 8

Kzm ve Cemal biraderler deme atelyesi Halim Efendinin yaz bilgisi, detaylar grebilme kabiliyeti ve bilek gcnn her hattata nasip olmayacak seviyede olduunu, kendisiyle beraber alma imkn bulan merhum Profesr Emin Barn, evket Radonun Trk Hattatlar adl kitabnn Mustafa Halim zyazc maddesinde yle anlatyor: Hattat Halim, fevkalade sratli yazard. nce kurun kalemiyle ok basit ekilde kompozisyonu hazrlar, kam kalem kalnln ayar eder ve derhal yazya geerdi. Harf veya kompozisyondaki herhangi bir bozukluu tashih ederek dzeltmektense yeniden yazmak onun iin daha kolayd. Bu ii ince tashih yapmaktan korktuu iin deil, kendisine gvendii iin byle yapard. Halim Efendinin Bb- li caddesinde alt dnemde yazd kartvizitlerden seilerek oluturulan bu rn katalounun bir baka zellii de gelen mterilerin beenisine sunulmak zere hazrlandndan seilen rneklerin o zamana kadar yazd yzlerce kartvizitten seme oluudur. Bylece burada grlen yazlar hattatn bizzat kendi seiminden getiklerinden ayr bir nem arz etmektedir. Bu katalogta, hat sanatnn o gn iin kullanlan btn formlaryla yazlm kartvizitler e katlanm bir kartonun iine dengeli ve estetik bir ekilde yerletirilmitir. Kartvizitlerin bazlar daha nce yazd kartvizitlerin bask numunelerinden, bazlar ise is mrekkebiyle yazlm orijinal nshadr. Kf hattan turaya kadar eitli yaz nevileriyle kaleme

Sleyman ekib

Sleyman Recep alnan isim kompozisyonlarna, bir de Halim Efendinin kendi buluu olan ve o gn iin modern bir yaz tarz olarak kabul edilebilecek serbest tarzda yazlm kartvizitleri ilave etmeliyiz. Kf hattnn iinde yer alan sarmal rm motifleri ve bu kartvizitin iki yannda bulunan rm motiflerinin kendisi tarafndan izilmi olduu muhakkaktr. nk Halim Efendi, medresetl-hatttnde okuduu yllarda tezhib dersleri de grmt. Bunun yannda onun gibi bir kabiliyet iin tezhib yapabilmek, desen ve motif izebilmek hi de zor olmasa gerekti. Bu belgede yer alan hat eitleri unlardr: kf, cel sls, sls, nesih, hatt- icze, talik, rka, cel divni, tura ve kendi buluu olan hatt- Halm. Btn yaz cinsleri iinde zellikle sls ve celsinde ulat bilgi ve beceri seviyesini ifade etmekte sz aciz kalyor. Kalem akndaki cereyan, kalem hakk, ve boluk-leke dengesi Halim Efendinin slslerinde muhteemdir. Cel divni ve talik slubu pek latif olan Halim Efendi, nesih hattnda ise kendine mahsus bir yol ittihaz etmitir. Ak, net, okunabilir ve dengeli bir satr nizamyla kaleme ald nesihleri pek sevimlidir. Halim Efendiyle alakal yeni belge ve bulgular ele getike onun sanatn daha yakndan bulma ansn yakalamay mid ediyor, Mevlnn Halim Hocaya rahmetiyle muamele etmesini, dnyada ismini pek ok kereler yazd Hz. Peygambere ukbda komu eylemesini niyaz ediyorum.

Yoksa hat sanatnda ok nemli bir yeri olan ince tashih iinde de Halim Bey ok usta idi. Yazlan yaz rtu edilirken, kalem akn ayn kvraklk ve tavrda devam ettirebilmek byk bilgi ve kudret ister. Hattatlar arasnda tashihsiz yaz yazmak veya bu ii belli etmeden yapmak, byk kudret saylr. Halim Bey, yazlarnda pek az tashih yapar ve yapt zaman da bu, hi belli olmazd

Trkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti, stanbul heyet-i merkeziyesi

12

6-13.qxd

07.03.2008

17:10

Page 9

Numaralandrlm Kartvizit Tercmeleri 1. Varlk birlikle yaar/kf, rka (imzal) 2. Nijad Tevfik, veklet-i idariye ve ticariye, Ankara, stanbul caddesinde daire-i mahsusa/ sls, hatt- icaze, rka (imzal) 3. Kzm ve Cemal biraderler deme atelyesi/cel sls, nesih 4. Mehmed Read/cel divni (Halim imzal) 5. Mehmed Seyfeddin/talik (imzal) 6. Levi Varon/cel divni (imzal) 7. Tevhide Hayri/ rka 8. Ahmed Sleyman, stanbul, Trk neriyat ve kitaplk evi, sahib ve mdr/Cel sls, rka, nesih (imzal) 9. Sabiha/cel sls (imzal) . 10. zzet Muhyiddin, Galatasaray Lisesi talebesinden/ta snda esna s r e ir d lik, nesih (imzal) n b 63 g 9 1 s 11. Hicaz Fahri, Gazi Ayntab rusumt merkez memuru/ta ise usto 5 A ldaki iyle 2 l Bey, so r lik, nesih (imzal) le ) n onu kse seve i ve dn Y f koleksiy 12. Saliha Mazhar/talik (imzal) beler daki Ay a r le a t o t zc en sa lnihal fo zya 13. Nuri Tahsin/talik (imzal) kiid tG e Halim turan iki m s o ey. ( 14. Kdemli yzba Mehmed Nzhet, harita mdiriyet/i umu nde Oran B t R miyyesi plan ve kadastro ubesi posta kumandanlarndan/rka, Ali talik, hatt- icze (imzal) 15. Hac Azizzde smail Saf, stanbul/celi divani, cel sls, (imzal) 16. ebnem Eyvn/celi divani (imzal) 17. Mtekaid mirliva Mustafa sm, barut ve mevd/ infilkyye inhisar mdr muavini/hatt- icze, talik, nesih (imzal) 18. em Him/ hatt- Halm (imzal) 19. Abdlmnim es-Semennd, tlib-i snev/ talik,nesih (imzal) 20. Abdurrahman es-Semennd, tcir-i hrdavat./sls, nesih (imzal) 21. Sleyman Receb / hatt- Halm (imzal) 22. Sleyman ekib /hatt- Halm (imzal)
Kaynaka:
DERMAN M. Uur, Hattat Mustafa Halim zyazc, stanbul 1964. Sakp Sabanc Mzesi Hat Koleksiyonundan Semeler, stanbul 2002, s. 232-233. NAL bnlemin Mahmud Kemal, Son Hattatlar, s. 105-106. KUOLU M. Zeki, Osmanl Kartvizitleri, stanbul 1996. RADO evket, Trk Hattatlar, stanbul tarihsiz. s. 260-261. SERN Muhittin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul 1999, s. 187-192

*SMEK Ebru Usta reticisi

ebnem Eyvn

Nijad Tevfik, veklet-i idariye ve ticariye, Ankara, stanbul caddesinde daire-i mahsusa

13

14-19.qxd

07.03.2008

17:15

Page 2

Antakyada Kunduracln Son Demleri

Yaz ve Fotograflar: Sezai ERKEN

lk zamanlar Ermeni meslei olarak ifade edilen, zamanla Trklerin ve Araplarn da almaya balad ayakkabclk sektr, yzyl akn zamandr Antakya'da varln srdryor. Ancak kunduraclk olarak da tabir edilen bu meslekle uraanlar, son yllardaki gzle grlr olumsuz gelimeler nedeniyle g durumda

14

14-19.qxd

07.03.2008

17:15

Page 3

Pabu, kundura, naln, sandalet, terlik, bamak, cimcime, izme, apula, edik, galo, oson, fotin, yemeni, mest, tomak, kaln, merkub, tm bunlarn birer ayakkab eidi olduunu biliyor muydunuz? Orta Asya Trkleri, deri ve yn kullanarak yaptklar ayakkablar bu tr isimlerle adlandrrlarm. 20. yzyla kadar Trklerde ayakkab yapm tamamen el iiliine dayanyormu. 100 yldan uzun zamandr Antakyada ayakkabclk yapan ustalar ise belki de el iiliinin son temsilcileri Anlattklarna baklrsa bir meslek daha ksa zaman ierisinde tarih sayfalarndaki tozlu yerini alacak gibi grnyor. Ayakkabnn Tarihi Yaplan aratrmalara gre ilk insanlar taa topraa dayanamayacak yapda olan ayaklarn korumak iin aa kabuklarndan, yapraklardan ve zamanla hayvan derilerinden ilkel ayakkablar yapt. lkel ayakkab modellerinden binlerce yl sonra Eski Msr'da sandalet tipi ayakkablar, Hititlerde bugnk arn ilk modelleri yaplmaya baland. Bu uygarlklar ayakkabcln gelimesinde nemli rol oynad. Roma ve Yunan uygarlklarnda ilkel ayakkab modellerinin yerini gelimi ve eitlenmi biimler almaya balad. Eski Yunanistan'da da mantar tabanl 'kothorns', deri kayl 'krepis', gelin ayakkabs 'nymphitikon' isimli ayakkablar retilerek deiik ayakkab modelleri oluturuldu. Ayakkabcln tarihi geliiminde, Anadolu, nemli bir merkez olarak her zaman dikkat ekti. zellikle sr ve manda derisinden yaplan, kenarlar kvrlarak aya yanlardan koruyan, ular dikili ve ayaa iplerle balanan basit bir ayakkab olan ark, herkes tarafndan giyilen bir ayakkab oldu. Osmanl Devleti ayakkabclkta ok ileri dzeylere ularken, ayakkablarda zarafet n planda tutuldu.

19. yzyla kadar ayakkab yapmnda kullanlan temel aletler; hafif bak ve raspa, kerpeten, eki; kenar ve topuk yapm iin trp tr aletlerdi. Tm iler el dzeni ile yapld iin bir ayakkabc gnde tek bir ift ayakkab retebiliyordu. 1850'li yllarda ilk kez makineler kullanlmaya baland. Bu yllarda diki makinelerinin ortaya kmas, ayakkab endstrisinde ilk nemli teknolojik yenilii dourdu. 19. yzyln ikinci yarsna kadar retilen ayakkablarn byk bir blm tek bana ya da birka rak ile birlikte alan ayakkab tamircileri ya da gezici kiiler tarafndan retildi. Daha sonralar dnya ayakkab retimi, srekli olarak igc maliyetinin dk olduu yerlere doru kayd. Ayakkab reticileri, 1960'l yllarda nce Japonya'da sonra Kore ve Tayvan'da daha sonralar ise (1980'li yllar) in'de toplanmaya balad. 1980'li yllarn ortalarnda Tayvan ve Kore, dnya ayakkab ihracatnn yzde 45'ini gerekletiriyordu. Trkiye'de Ayakkabclk Trkiye'de ayakkabclk ile ilgili ilk bilgilere 14. yzyl kaytlarnda rastlanyor. II.Mahmud zamannda daha ok asker ayakkabs yapmak amacyla kurulan Smerbank-Beykoz Deri ve Kundura Sanayii Messesesi, ayakkab retiminde elden makineye geiin balangc olarak gsteriliyor. Fabrika Smerbank'a devredildikten sonra, asker ayakkabs yannda her trden ayakkab yapmaya balad. Beykoz Ayakkab Fabrikas, 1942 ylnda makineleti ve ylda 3 milyon ift ayakkab yapabilecek kapasiteye ulatrld. Cumhuriyetin ilanndan 1950'lere kadar olan dnem smarlama ayakkab dnemi olarak biliniyor. Ayakkabclk makinelemeye yneldi, retim nceki dneme gre ciddi ykseli gsterdi.

15

14-19.qxd

07.03.2008

17:15

Page 4

Makinelemi ve yar makinelemi tesislerin artmas, ihracattaki srama ve devletle ilikilerin fazlalamas bu dneme rastlad. 1980'li yllarda uygulamaya balanan liberal ekonomi politikalar ve ithalatn kolaylamas, ou sektr gibi ayakkab sektrnde de gelimelere yol at. 1990'l yllara gelindiinde sektr pazarlama atan gerekletiremedi. 1990'l yllarn banda ihracat, zellikle Rusya'ya yaplrken, bu lkede 1990'l yllarn 2. yarsnda yaanan ekonomik kriz, Trk ayakkab sektrne byk darbe vurdu. Son yllarda sektrde uluslararas teknolojiye uyum salamak iin yenileme projeleri devam etmekle birlikte, lkemizin yaad Kasm 2000 ve ubat 2001 ekonomik krizleri retimi hemen hemen durma aamasna getirdi. Antakya'da Ayakkab retimi Ayakkab imalats (saya), kendi bana ve belirli bir sre ierisinde, tabii ve yapay deriler ile tekstil veya benzeri rnlerden belli bir stampa zerine kesilen ayakkabnn st paralarn hazrlama, regola ve diki ilemlerini yaparak saya haline getirme bilgi ve becerisine sahip nitelikli kii olarak tanmlanyor. Antakya'da ayakkab retimi, derinin ya da mein ad verilen taklit derinin tabanyla, aynasyla, yzyle, astaryla ayakkabya dnt bir sreci kapsyor. Ayakkabnn yzn diken "sayac", el dikilerini atan "sara", ayakkabya son halini veren, deriyi ya da meini kalba eken "kundurac" bu srecin birer paras olarak birlikte alyorlar. Trkiye'de ayakkab imalatnda alanlar, retimin aamalarna gre farkl uzmanlk alanlarna ayrlmlardr. zellikle sayaclk meslei, gn getike ayakkab imalatlnn atsnn altndan karak bamsz iletmelerde gerekletirilmektedir. Byk ve orta lekli ayakkab fabrikalar ayakkablarn sayalarn (st ksmlarn) fason olarak fabrika dnda yaptrmay tercih etmektedir. 16

14-19.qxd

07.03.2008

17:16

Page 5

Ayakkab retiminde makineleme giderek artmakta ancak sayaclk hala bir meslek olma zelliini korumaktadr. Byk reticilerde, iblmnn doal gerei olarak, sayaclar tra, regolac ve dikii olmak zere e ayrlarak grevlendirilebilmektedir. Ancak, meslek genelinde bu tr bir uzmanlama yaygn olarak grlmemektedir. Yzyl akn zamandr Antakya'da ayakkab reten, genel anlamda 'ayakkabclk' ya da 'kunduraclk' olarak tabir edilen meslekle uraanlar, son yllardaki gzle grlr olumsuz gelimeler nedeniyle g durumda. Zaman iinde, teknolojik olanaklar dahilinde gnmze dek eitli ayakkablar reten esnaf, son yllarda ekonomik nedenlerden dolay 'kalitesiz ayakkab' retimine dek varan bir deiim geirdi. Hala ayakkab retiminin her aamasn gerekletiren ayakkabclar, zellikle ekonomik nedenlerden dolay eitli araylar ierisine girmi durumdalar... Son yllara kadar Rusya'ya, Romanya'ya, Bulgaristan'a ve Arap lkelerine ayakkab ihra eden Antakya esnaf, artk retimini satamad iin, ucuz iilikle rettii ucuz ayakkablar ancak i piyasada eritmeye alyor. in'den ithal edilen ucuz ayakkablarla pazarlar daha da daralan ayakkabclar, areyi in mal taklit derilerle ayakkab retmekte bulmu. Tabakhane'de hala kaliteli deri ayakkablar retilirken, saylar tam olarak bilinmeyen yzlerce ayakkabc kalitesiz retim gerekletirerek para kazanmaya alyor. Ayakkabclar Dernei'ne, vergi kaytlar olmad iin ye olamayan sayaclar, saralar ve imalatlarn says tam olarak belirlenemiyor. Onlarca pasajda, onlarca dkkanda alan ve saylar tam bilinmeyen ayakkabclar, genellikle taklit deriden (mein) ayakkablar ok ucuza retip, yine ok ucuza satyor. Bu durum onlarn iilik cretlerinin de dk olmasn beraberinde getiriyor. Sayaclar, saralar ve kunduraclar para bana dk cretler 17

14-19.qxd

07.03.2008

17:17

Page 6

Sayaclar, saralar ve kunduraclar para bana dk cretler alyor. Dk iilik karlnda gnde 15-16 saat ve yln en fazla 6 aynda zor koullarda alabilen esnaf, doal olarak halinden memnun deil, ounun sigortas ya da herhangi bir sosyal gvencesi yok. Kt koullarda, havalandrmas olmayan dkkanlarda uucu yaptrclar soluyarak alan ayakkabclarn salklar da ciddi risk altnda. Harcanan bu emein karl ise 5 ile 8 ytl'ye satlan ayakkablardan elde edilen ve sayaclarn, saralarn, kunduraclarn ve imalatlarn pay ald gelir.

18

14-19.qxd

07.03.2008

17:17

Page 7

alyor. Dk iilik karlnda gnde 15-16 saat ve yln en fazla 6 aynda zor koullarda alabilen esnaf, doal olarak halinden memnun deil, ounun sigortas ya da herhangi bir sosyal gvencesi yok. Kt koullarda, havalandrmas olmayan dkkanlarda uucu yaptrclar soluyarak alan ayakkabclarn salklar da ciddi risk altnda. Harcanan bu emein karl ise 5 ile 8 ytl'ye satlan ayakkablardan elde edilen ve sayaclarn, saralarn, kunduraclarn ve imalatlarn pay ald gelir. "Fukara Ayakkabs" Antakya'daki ayakkab sektrnn her gn ktye gittiini dnen esnaf, meslek onurlarnn dahi kalmadn ifade ediyor. Zanaatkarlarn eitli mesleklere kaymasna neden olan gelimelere dur demek iin hkmetlerden yardm isteyen, fakat bugne dek olumlu bir gelime grmediini syleyen esnaf, "Brakn sosyal hayat, bizim bir Ba-kur gvencemiz bile yok!" diyerek tepkilerini dile getiriyor. "Bizde vergimizi vermeyi isteriz, bizde sigortal almay isteriz ama ayakkablarmz satabileceimiz kanallar yaratlmadnda, ayakkablarmz satamyoruz. Mecburen ucuz ayakkab retiyoruz. Kaliteli ayakkab retsek dahi pazarlayamyoruz." diyen esnaf, ayn zamanda rettikleri ayakkabnn sala zararl olduunu belirtiyor ve ekliyor, "Bunlar fukara ayakkabs. Be nfusluk bir aile babas bir ift ayakkab yerine be ift alyor. Salkl olmasa da alabilecei ayakkab ancak bu!". te yandan, meslek tanmlarnda yeri olmayan ve bu nedenden dolay tannmayan fakat ayakkab retiminin nemli bir paras olan sayaclar ve saralar, gemi yllarda dernek ya da kooperatif kurmak iin aba harcam fakat ounun vergi kaydnn dahi olmamas nedeniyle birlikte hareket edememiler. Ayakkabclar Dernei'ne de ayn sebeplerle giremeyen sayaclar ve saralar, herhangi bir sorunlar olduunda dahi muhataplarn bulamamaktan ikayeti. "En azndan bir derneimiz olsa, birlikte hareket edebilirdik." diyen sayaclar, "ayakkabc" diye tannmann dahi kendilerini ortaya koymalarna engel olduunu dnyor. Meslein Gelecei Umutsuz Grnyor Antakya'da ayakkab retimini gerekletiren ya da bu retime destek veren malzemeciler de dahil olmak zere kimse, ayakkab sektrnn geleceini "parlak" grmyor. En youn altklar

sezonlarda dahi para ba 60 yeni kuru ile 80 yeni kuru arasnda para alabilen esnaf, ne almaktan vazgeebiliyor, ne de temel ihtiyalarn tam olarak karlayabiliyor. Kt koullarda almalarna karn para kazanamamaktan ikayeti olan esnaf, en ok i rettiklerinde dahi, en fazla yln dokuz ay dzenli alabiliyor. Aralarndan birou, "Asgari cretle bile alrm, yeter ki dzenli bir gelirim olsun. Burada para ba alyoruz. Haftalmz aldmz zaman ihtiyalarmz ancak gideriyoruz. Elimizde bir ka kuru kalsa da btn yl ara vermeden alsak yine iyi" diyor. lk zamanlarda zel sipari ayakkablar, krkl izmeler reten esnaf, her geen gn bir kmaza doru ilerliyor. "nceden ihra ettiimiz ayakkablar artk retemiyoruz. retsek de kime, nasl satacaz?" diye soran esnafa hak vermemek de elde deil.

19

20-23.qxd

10.03.2008

09:39

Page 2

Levha, Destarli Mevlevi Sikkesi

Saltanatn Dervileri, Dervilerin Saltanat

Melis ENOL

Osmanl mparatorluunun grsel arivinde nemli yer tutan stanbul Mevleviliine ait levha, gravr, fotoraf ve gndelik hayata ilikin objelerden oluan Saltanatn Dervileri, Dervilerin Saltanat: stanbulda Mevlevilik sergisi, sanatseverleri, evrenin srlarna doru gizemli bir yolculua karyor.

2003 ylndan bu yana kltr, sanat, eitim, ve salk alanlarnda faaliyet gsteren Suna ve nan Kra Vakfnn bir kltrsanat projesi olan stanbul Aratrmalar Enstits, slam tarihinin en byk mistik airlerinden olan Mevlana Celaleddin Ruminin, 800. doum yldnm nedeniyle, stanbulun tasavvuf tarihine k tutan bir sergi hazrlad. Unesco tarafndan tm dnyada ilan edilen Mevlana Ylnda tertip edilmesi bakmndan byk onem tayan Saltanatn Dervileri, Dervilerin Saltanat: stanbulda Mevlevilik sergisi, 2008

ylnn Mart ay sonuna kadar sevgi ve hogr ikliminde yorulmak isteyen sanatseverleri arlayacak Osmanl mparatorluunun grsel arivinde nemli bir yer tutan stanbul Mevleviliine ait levha, gravr, fotoraf ve gndelik hayata ilikin objelerden oluan, kratrln Ekrem Inn, danmanln Prof. M. Baha Tanmann yapt sergi, sema eden, ney fleyen dervilerin byl zikir atmosferini ve Mevleviliin kltr birikimini gnmze tayor.

20

20-23.qxd

10.03.2008

09:41

Page 3

Mutteka detay

Levha, Destarli Mevlevi Sikkesi

stanbul Mevlevileri 13. yzyl sonlarnda, toplumsal ve kltrel kkleri asndan slam ortaana ait mistik bir kurum olan Mevlevilik, Fatih Sultan Mehmedin stanbulu fethiyle Konyadan stanbula uzanan yolda, stanbulun Avrupa rnesansna dnk yz nedeniyle dnya zerindeki yerini alr. Yzyllar boyunca sren tarihsel sreklilik iinde, Asya kkenli bir zihniyet olmaktan, Dou-Bat arasnda entelektel ve tinsel bir kpr olmaya giden Mevlevilik, 1491de kurulan Galata Mevlevihanesiyle birlikte Balkanlar ve Akdeniz corafyasna yaylma imkan bulduysa da, stanbul Mevleviliinin temelleri 17. yzyl ortalarndan itibaren stanbuldaki Mevlevi eyh aileleri tarafndan atlr. stanbul, insanln Babil Kulesidir. Dinler ve dillerin, gelenekler ve zihniyetlerin birbiriyle kaynat bu hayat maherinde stanbul Mevlevleri, szn zerafetini, kalbin evrenselliini ve ruhun yceliini temsil etmilerdir. mparatorluk merkezinin incelmi zevkine, siyasetin sonsuz labirentine, toplumsal grgnn binbir trl ayrntsna kaznm Mevlev damgas, stanbulun kimlik sembol olmutur. Bu balamda denilebilir ki; Mevlevler stanbulu, stanbul da Mevlevleri yaratmtr.
Aski

stanbulun uygarlk atlasnda, insann insanla, kltrn kltrle bulutuu be Mevlev dergh yer alr: Galata (1491), Yenikap (1598), BeiktaBahariye (1622 / 1877), Kasmpaa (1631) ve skdar (1793) mevlevhneleri. Her biri Osmanl kubbesini ayakta tutan bu temel direkler, toplumsal hayata anlam katan sanatlarn ve dnce insanlarnn yetitikleri birer okul olmutur. Bu mevlevhnelerde renilen ders, bize miras braklan Tanr ak ve insan sevgisidir. Sergi kratr Ekrem In, stanbul mevleviliinin kltrel boyutlar konusunda yle diyor; stanbul Mevlevliinin tarih iinde oynad siyas rol kadar, Osmanl kltr dnyasn ekillendiren kltrel retim boyutu da ayrca nemli bir balktr. Merkez iktidar tarafndan salanan geni destein kltrel planda bir Mevlev slubu ina etmesi bu noktada dikkat ekmektedir. Bu slup, daha 15. yzyl sonlarnda bid elebi tarafndan temsil edilen Mevlev-Nak gelenei iinde ekillenmi Mesnev yorumculuuna damgasn vurmu, Hoca Hsameddn Efendi ve Elif Efendi gibi farkl tarikatlara mensup eyhlerin kiiliinde 19. yzyl sonlarna kadar etkisini srdr-

21

20-23.qxd

10.03.2008

09:42

Page 4

Levha Ya Hazret-i Mevln Kaddese Srrahul-Azz (Sami Efendi)

mtr. zellikle Mevlevlerin Lle Devrinde Osmanl st tabakasn meydana getiren Melm ve Nak kkenli aydn zmre iinde etkin rol oynamalar, stanbula zg bir manev kltr sentezinin de balca belirleyicisi olmutur. Mesnev arihi Sar Abdullah, air Nedim, hattat Cevr ve tarihi Raidin yetimesinde bu kltr sentezinin nemli pay vardr. Muskden hat sanatna, edebiyattan mimariye uzanan izgi zerinde ekillenmi imparatorluk slubu, byk lde stanbul Mevlevlii bnyesinde temelleri atlan rafine kltr geleneinin doal bir sonucudur. Szn zerafetini, kalbin evrenselliini ve ruhun yceliini temsil eden stanbul Mevlevileri, ortaa tasavvuf kltr iinde ekillenmi Mevlevi sembolizmini, gndelik hayatn dokusuna yayarak, maddeye ruh veren abayla, giyim kuamdan sradan eyaya, sanat eserinden konuma diline kadar geni bir kltr yelpazesinin mimarlar olmulardr. nce gravr sanatlarnn, ardndan fotoraflarn gelecee miras braktklar stanbul Mevlevliine ait grntler, Osmanl mparatorluunun grsel arivinde nemli bir yer tutar. stanbulu ziyaret eden her sanat, karlat bu zarif insanlarn bysne kaplm, onlarla birlikte evrenin snrlarna doru gizemli bir yolculua kmtr. Sem eden, ney fleyen dervilere ait bu izgiler, kaybettiimiz bir uygarlktan bize miras kalm son grntlerdir. Saltanatn Dervileri, Dervilerin Saltanat: stanbulda Mevlevilik sergisinde, Sadberk Hanm Mzesi, Sakp Sabanc Mzesi, Sleymaniye Ktphanesi, stanbul Bykehir Belediyesi Yldz ehir Mzesi, Galeri Alfa, Suna ve nan Kra, Baki Baykara, Aye

22

20-23.qxd

10.03.2008

09:44

Page 5

eyh Ahmed Celaleddin Efendi

Dervi Tahir, Dervi Ali ve Dervi Sami

Yetikin Kubilay, M. Baha Tanman, Ekrem In ve Emin Barn koleksiyonlarndan derlenen toplam 76 orijinal eser yer alyor. Bu eserler ierisinde deer biilemeyen levhalar, sikkeler, defterler ve semazen kyafetleri de bulunuyor. Suna ve nan Kra Vakf Kltr ve Sanat letmesi Genel Mdr zalp Birol, Tm dnyada Mevlana Yl olarak kutlanan 2007 ylnn sonlarnda, stanbul Aratrmalar Enstits olarak, stanbul ve stanbul Mevleviliini mercek altna almaktan, benzersiz bir uygarlk ve kltrn bizlere miras kalm son grntlerini stanbullularla paylamaktan farkl bir heyecan duyuyoruz. stanbul Aratrmalar Enstitsnn sergi katna yaylan 76 adet obje, gravr ve fotorafn, zellikle de eyh Galibin Hsn- Ak ve Hamamizade smail Dede Efendinin Kudmnn byk ilgi ekeceini dnyoruz. Bu serginin, gelecekteki daha geni lekli projelerin mjdecisi olduunu dnyorum. diyor. ki blmden oluan serginin ilk blmnde, Mevlevi sanatlarn elinden km sanat eserleri sergilenirken, ikinci blmde ise stanbul Mevleviliine ait grntler gnmze yansyor. Dervilerin kullandklar giyim eyalar, yabanc ressamlarn stanbul mevleviliini anlatan eserleri de bu blmde bulunuyor. Sergi, stanbula tarihi ve mistik adan bakmak isteyen herkesin grmesi gereken bir sanat leni olarak ziyaret edilmeyi bekliyor

Kudm

23

24-35.qxd

07.03.2008

17:33

Page 2

24

24-35.qxd

07.03.2008

17:35

Page 3

Akla Yanan Sanat Kenti Konya

Yaz: Dilek CAN Fotoraflar: Mustafa YILMAZ

Felsefesi ile dnyaya k tutan Mevlanann ars duyulur sokaklarnda Bozkrn ortasnda aan iek, akn dier addr Konya Yzlerce yllk el sanatlarn yaatr barnda Geleneklisi ayr gzeldir sanatnn, maharetli insanlarnn elinde biimlenen yreseli ayr

25

24-35.qxd

07.03.2008

17:38

Page 4

Ad, sevgiyle, hogryle, akla ksacas Mevlana ile zdeleen Anadolunun irin kenti Konya, saysz tarihi, kltrel ve doal gzellikleri ile bozkrn ortasnda aan nadide bir iektir. Konya, Hitit, Frig, Lidya, Pers, Bergama, Roma, Bizans, Seluklu, Karamanoullar ve Osmanl dnemlerini tm aaas ile yaam, bu dnemlerden kalan eserleri asrlardr kalbinde tamtr. Konya'da Trk-slam dneminden nce yaplan eserlerin gnmze pek fazla ulaamad sylenir ancak bu grnm ile bile Konya adeta bir mze ehir hviyetindedir. Konya, Seluklulara iki asrdan fazla bakentlik yapmas hasebiyle, Trk mimarisinin gzde yaplar saylan eserlerle sslenmitir. Seluklu ve Osmanl mimarisinin en gzel rneklerini yanstan trbeleri, camileri, medreseleri, emeleri ve Konyann sembol olan Mevlana Mzesi sayesinde kent, her yl yz binlerce turisti kendine eker. Konyay kefe gelenler iin ilk durak, Mevlana Mzesidir. Mevlanann babas Bahaddin Velede, Seluklu Sultan tarafndan hediye edilen gl bahesine 1274 ylnda Mimar Bedrettin Tebrizi tarafndan ina edilen trbe, Kubbe-i Hadra (En Yeil Kubbe) adyla anlr. Bu ad, trbenin, 16 dilimli klah, turkuaz renkli inilerle kapland iin verilmitir. Trbe ve evresindeki binalardan oluan mzede Mevlanann sandukas, dervi mezarlar, tarihi Kuranlar, el yazmalar, levhalar, sema trenlerinde kullanlan enstrmanlar, dervi kostmleri, dnemin yaay ile ilgili bilgiler ieren metinler ve Mevlanann kiisel eyalar sergilenir. Trbenin iine girdiiniz anda balayan huzur iklimi, insan ve yaratc sevgisiyle dolup taan bir yrein, yzyllar ve milyonlar saran ruhunu iliklerinize kadar hissetmenizi salar. O dnemin dervilerinin yaamlarn, baklarn, tattklar ruhani lezzetleri anlamaya alr, gnmz dnyasndaki ruhi erozyonlarn enkaznda sizi de aydnlatacak bir k ararsnz adeta 17 Aralk 1273 olan rahmet gnn eb-i Arus yani dn gecesi olarak niteleyen Mevlanay ziyaret etmek iin, Aralk ay ierisinde dzenlenen etkinleri beklemek de olduka isabetli karar olur. O gnlerde dnyann drt bir yanndan gelmi olan ilahi akn yolcular ile Konya deyim yerindeyse tam bir kltr mozaii haline gelir.

Konya, Alaeddin Camii, Aziziye Camii, nce Minareli Medresesi, Karatay Medresesi, Akehir Mzesi, Etnografya Mzesi, Koyunolu Mze ve Ktphanesi, Ereli Mzesi, vriz Kaya Ant, Sille Aya Elena Klisesi, Eflatunpnar Hitit Ant, Sultan Hamam, pliki Camii, Sahip Ata Camii ve Klliyesi, Tavusbaba Trbesi gibi yaplar ile tarih ve sanat gezginleri iin bir cennettir. Yeryznde insanlarn yerleik dzene geip ilk kurduklar kentlerden olan atalhyk, eski tarihlerde kuyumculukla uraan aznlklarn yaad, mimarisi ve doas ile gze arpan Sille, byleyici grntsyle pek ok resme konu olan Meke Krater Gl, Trkiyenin en byk tatl su gl Beyehir Gl, dnyaca nl ifal kaplcalaryla Ilgn, ta evleri ve kayalara oyulmu yaplaryla Kapadokyay hatrlatan Kilistra, Konyann evresinde grlebilecek gzelliklerden Dnyann orta yerini merak edenler iin ise evresi ak olduu halde kaps kilitli bulunan Akehirdeki Nasreddin Hoca Trbesini grmelerini tavsiye edebiliriz. Bozkrn Sanatlar Seluklular Konyada pek ok yapya attklar deerli imzann yan sra el sanatlarnda da kendi adlarn baki klmlardr. Konya ile ilgili eitli kaynaklarda, dokumaclk, aa iilii, dericilik, bakrclk, keecilik, halclk, kaklk ve kuyumculuk gibi sanatlarn Seluklularla baladn ve zaman iinde gelitiini grmekteyiz. Yine eski belgelere gre, bu dnemde el sanatlar ile uraan bir esnaf kesimi tremi ve arlar kurulmutur. Sanata byk nem ve deer atfeden Seluklu sultanlarnn himayesinde ini, hat, kndekari gibi byk emek gerektiren geleneksel sanatlar da ykselme dnemine girmitir. u anda da Konyal usta eller ve o ellerin yetitirdii raklar bu sanatlarn izlerini srmeye devam etmektedirler. yle ki, Mevlana semti olarak tannan mzenin arkasndaki mahallede yer alan restore edilmi ta konaklarn byk blmnde hat, ini, ebru ve tezhip kurslar verilmektedir. Konyada sk sk alan el sanatlar sergilerinde hat, tezhip, ebru, ini, seramik, vitray, minyatr, sim srma, tespih, oya, baston, kndekari, keecilik ve hakkak (aa oyma) gibi sanatlarn gz kamatrc rnekleri sergilenir. Elbette ki tm el sanatlarnda olduu gibi teknolojideki gelimeler, makinelemenin insan emeinin yerini almas gibi sebeplerden dolay el sanatlar rnlerine kar talebin gittike azalmas sorunu Konyada da yaanmaktadr. Ancak pek ok yremizden daha az yaand muhakkaktr.

26

24-35.qxd

07.03.2008

17:40

Page 5

Trbenin iine girdiiniz anda balayan huzur iklimi, insan ve yaratc sevgisiyle dolup taan bir yrein, yzyllar ve milyonlar saran ruhunu iliklerinize kadar hissetmenizi salar. O dnemin dervilerinin yaamlarn, baklarn, tattklar ruhani lezzetleri anlamaya alr, gnmz dnyasndaki ruhi erozyonlarn enkaznda sizi de aydnlatacak bir k ararsnz adeta

27

24-35.qxd

07.03.2008

17:42

Page 6

28

24-35.qxd

07.03.2008

17:44

Page 7

29

24-35.qxd

07.03.2008

17:45

Page 8

nce Minareli Medrese

Konyann el sanatlarna ksaca deinmek gerekirse; Konya'ya Byk Seluklular zamannda giren ve Anadolu Seluklular zamannda en iyi rneklerini veren halclk, Ladik, Sille, Akehir, Karapnar, Saray, Kavak ile kylerinde halen yaplmaktadr. zellikle Karapnarda dokunan tl kilimleri, arpc renkleri ve peluu andran grnmyle en ok aranan kilimlerin banda yer almaktadr. El ipi ve kk boyann kullanld el yapm hal ve kilimler, ngiltere, Almanya, sve, talya, Danimarka ve ABD arlkl olmak zere birok lkeye ihra edilmektedir. Konya hallarnda ilenen ekiller, izgiler, renkler belli bir dzen ierisinde kendini gstermekte ve izleyenleri kendine hayran brakmaktadr. yle ki 1200lerin sonuna doru kenti ziyaret eden Marco Polonun seyahatnamesinde bile Konya'da dnyann en iyi ve gzel hallarnn dokunmakta olduunu yazd sylenir.

30

24-35.qxd

07.03.2008

17:47

Page 9

Konyada genellikle imir, armut, grgen, kavak gibi aalardan yontularak yaplan kaklar, Trk kaklk sanat ierisinde nemli bir yer tutar. Konya kaklar daha ok az ve sap ksmlarnda bulunan zengin sslemeleri ile ilgi eker. Bu kaklarn yapm ksaca yledir; beceriyle oyularak ekillendirilen kaklar, ustalar tarafndan boyanr, motiflendirilir. Sonra sir denilen reineli ilalarla cilalanr ve kurumaya braklr. yi cilalanm kaklar uzun yllar bozulmadan kullanlabilmektedir. Konya kaklarnda bitkisel ssleme yannda, yazl sslemeler de yaplr. Konya dnlerinin vazgeilmezi olan ve oyuna ho bir ahenk de katan kaklar, turistik eya olarak en ok pazarlanan el rnleri arasnda yer alr.

Akehir Nasreddin Hoca Camii

Aziziye Camii Minaresi

31

24-35.qxd

07.03.2008

17:50

Page 10

1930lu yllara kadar tuz retimi yaplan, iie patlayan iki yanardan oluturduu Meke Krater Gl, dnyann nazar boncuu olarak biliniyor. stten bakldnda tpk bir nazar boncuu grnm olan Meke Krater Gl binlerce yldr curuhtan olumas ve yaan yamurun ve karn hi andrma yapmadan dibe szlmesi sebebiyle hi bozulmadan kalabilmi.

32

24-35.qxd

07.03.2008

17:52

Page 11

Seluklu Sultanlar tarafndan yazlk mekan olarakmekan kullanlan Beyehirkullanlan Glnde gnBeyehir batm. Seluklu Sultanlar tarafndan yazlk olarak Glnde gn batm.

Tarih boyunca Anadolu'nun nemli kee yapm merkezi olan Konyann merkezinde ve Akehir ilesinde bu sanatn yapm halen devam etmektedir. zellikle yurtdnda byk ilgi gren kee sanat ile eitli ev demeleri, seccadeler, yolluklar, paltolar yaplabilmektedir. Eskiden binek ve koum hayvanlarnn eer ve semerlerinde kullanlan keenin yapm ise yledir; ynler temizlendikten sonra hasr zerine (renk isteniyorsa desenli bir ekilde) dzgn olarak serpitirilir, ynler baskyla sktrlr. Rulo haline getirilen hasr birka kii tarafndan ayaklaryla yerde yuvarlanr. Sonra keeler scak su ile ykanr ve keeye son hali verilir.

Konya tfekilikte de adn duyurmutur. Konya iline bal Hulu kasabasnda dnyaca nl el icras av tfekleri yaplmaktadr. Av tfekleri dz oyma eklinde yaplabildii gibi pirin veya gm kaplama zerine hayvan motifli de retilir. Beyehir ilesine bal zml kasabasnda da tfek imalat yaplmaktadr. Almanya, Fransa, Yeni Zellanda, Lbnan ve Kbras'a gnderilen av tfekleri youn ilgi grmektedir. Oya ve nak ileri, Konyann maharetli hanmlarnn ellerinde nadide bir sanata dnmektedir. Gergef, kasnak gibi el tezgahlarnda, kuma ve dokuma bezler zerine eitli renk ve

Konya Kulu ilesi snrlar ierisindeki Kulu Gl, artk saylar iyice azalan flamingolarn g yolu zerinde bulunan nemli bir reme merkezi almasna ramen kresel snma nedeniyle yok olma tehlikesi ile karkarya. 2007 banda ekilen bu fotorafa can veren esiz gzellikteki gl, yl sonuna gelindiinde byk lde sularn kaybetti.

33

24-35.qxd

07.03.2008

17:54

Page 12

motiflerle sslenmi seccade, yastk, boha, evre, mendil, rt, yamak, kese yaplabilmektedir. Konyada ine ilerinden in inesi, balksrt, cier deldi, mrver ine ileri, ahmeran, mavili muska gibi oyalar ok mehurdur. Oya ve nak ileri turistik eya satan dkkanlarda satlmaktadr. Konya aa iiliinde de nde gitmektedir. Toroslarn, am, ladin, mee, ve sedir aalarnn keresteleri hammadde olmutur yllarca bu kente. zellikle Bozkr ilesi Toroslara olan yakn konumu nedeniyle, Konyal aa ustalarnn mekandr.

34

24-35.qxd

07.03.2008

17:55

Page 13

Testiler, desenli kaplar, iekli sakslar Anadolunun pek ok kentinde olduu gibi Konyada da motif motif, renk renk yapla gelmektedir. Bu konuda uzmanlam ilelerin banda da Doanhisar gelmektedir. Konya, bu ve bunun gibi pek ok el sanat, doal ve tarihi zenginlikleri, dnyay ayana getiren dini motifleri ile Anadolunun gzbebeidir. Bu gzelliklerin sonsuza dek daim kalmas dileklerimizle

35

36-39.qxd

07.03.2008

11:12

Page 2

stanbulda Ak Yolunun Sanat Yolcular

Nee SMSARLAR

Mevlana Celaleddin Ruminin, 800. doum yldnm mnasebetiyle ilan edilen Mevlana Yl, tm sene boyunca eitli etkinliklerle kutlanrken; pirin akyla ldayan fikr hazine, sanatlara da ilham kayna oluyor. Tezhipten minyatre, iniden hatta kadar pek ok sanatn kalbine ilenen figrler, birlik, beraberlik, kardelik, bar ve sevgi mesajlar veriyor. SMEK de dzenledii yarmalar ve sergilerle bu srece deerli katklarda bulunuyor.

Ak geldi; damarmda, derimde kan kesildi. Beni kendimden ald sevgiyle doldurdu. Bedenimin btn czlerini sevgili kaplad. Benden kalan yalnz bir ad, tesi hep 0...... der gnller sultan Mevlana, deerli satrlarnda Ve t verir tm zamanlarn insanlarna; Aksz olma ki l olmayasn, akta l ki diri kalasn

36

36-39.qxd

07.03.2008

11:14

Page 3

Ak olmaynca nee ve sevin artmaz. Aksz olursa en gzel vcut bile salnamaz. Buluttan denize yz damla der ama ak harekete gelmedike hibiri sedefte inci olamaz. Dnyann her paras aktr. Eer gkyz ak olmasayd gs gnl byle saf lekesiz olur muydu? Eer gne de ak olmasayd onun yznde bir parlt bu k olur muydu? Yeryz ve da ak olmasalard her ikisinin gnlnden bir ot bile bitmezdi. Eer deniz aktan habersiz olsayd byle dalgalanabilir miydi? Elbet bir yerde donar kalrd. diyen Mevlana, btn gzellikleri aka balam, onunla aklamtr. alar boyu kitleleri aka doyuran Mevlana, sanat dnyasna da, varln sebebi sayd akn soluunu katmtr. Birlemi Milletler (BM) Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO) tarafndan ilan edilen 2007 Mevlana Yl, Trkiyede ve dnyada, sema gsterileri, syleiler, konferanslar, sergiler, yarmalar gibi dikkat ekici, gz alc ve yank uyandran organizasyonlara sahne oldu. Sanatkrlar konularn Mevlana olarak belirledi, onu, yaamn, felsefesini iaret eden ok deerli eserlere imza att.

Dzenlenen sergiler vastasyla sanatseverlerle buluan bu eserler, ou zaman yarmalar yoluyla seildi ve sanatseverlerle bulutu. SMEK (stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar) de Dnya Mevlana Yl etkinliklerine katkda bulunmak amacyla Tak Tasarm, Krkyama, Kurdele Nak, Makine Nak, Resim, Ebru, Tezhip, ini, Minyatr ve Hat branlarnda el sanatlar yarmas dzenledi. Tm stanbullulara ak olan yarma ile stanbullularn el sanatlarna olan ilgisini artrarak, sanatsal faaliyetlere katkda bulunmalarn salamak, ekonomik destek vermek, Dnya Mevlana Yl etkinlikleri kapsamnda uluslararas bir tantm organizasyonun yap talarndan birini oluturmak ve Trkiyenin dnyaya alan gz olarak renkli bir kltr mozaii sunmak hedeflendi. SMEKin el sanatlar yarmas, mevcut etkinliklere katk salad gibi ayn zamanda stanbullar arasnda Mevlanann arsnn z olan sevgi, sayg, hogr ve dayanmann yaylmasnda nemli fonksiyonlar icra etti.

37

36-39.qxd

07.03.2008

11:17

Page 4

Ak olmaynca nee ve sevin artmaz. Aksz olursa en gzel vcut bile salnamaz. Buluttan denize yz damla der ama ak harekete gelmedike hibiri sedefte inci olamaz. Dnyann her paras aktr. Eer gkyz ak olmasayd gs gnl byle saf lekesiz olur muydu? Eer gne de ak olmasayd onun yznde bir parlt bu k olur muydu? Yeryz ve da ak olmasalard her ikisinin gnlnden bir ot bile bitmezdi. Eer deniz aktan habersiz olsayd byle dalgalanabilir miydi? Elbet bir yerde donar kalrd. diyen Mevlana, btn gzellikleri aka balam, onunla aklamtr. alar boyu kitleleri aka doyuran Mevlana, sanat dnyasna da, varln sebebi sayd akn soluunu katmtr.

38

36-39.qxd

07.03.2008

11:19

Page 5

SMEK, 2007-2008 eitim dneminin bandan itibaren, Mevlana konulu el sanatlar yarmasnda dereceye giren eserler ile dier baarl bulunan eserlerden seilen rnlerle Mevlana konulu sergiler amaya balad. Sergiler, stanbul'da Ekim aynda Bakrky Carousel Alveri Merkezi'nde, Kasm aynda Haramidere Carrefoursa Alveri Merkezi'nde, Maltepe Carrefoursa Alveri Merkezi'nde, Mecidiyeky Cevahir Alveri Merkezi'nde, Aralk aynda Etiler Akmerkez Alveri Merkezi'nde, Ocak aynda da Beylikdz Beylicium Alveri Merkezi'nde dzenlendi. stanbul iinde alan bu sergilerin yan sra 20-24 Eyll 2007 tarihleri arasnda Almanya'da, 1-7 Aralk 2007 tarihleri arasnda da Konya'da, ubat aynda Japonya da Mevlana konulu sergiler tertip edildi. Tezhip, Hat, Ebru, ini, Minyatr, Tak, Mefruat, Kurdele Nak, Makine Nak gibi branlardaki el emei gz nuru eserler, Mevlana retisinin sevgi, dostluk, bar ve kardelik gibi temalarn bu sayede tm sanat- severlerle buluturmu oldu.

39

40-45.qxd

10.03.2008

10:09

Page 2

40-45.qxd

10.03.2008

10:13

Page 3

Bir Gl Vesilesiyle Sbjektif Gzelden

Mutlak Gzele Metaforik Bir Yolculuk

Yaz: Yrd. Do. Dr. Aynur CAN* Fotoraflar: Muhammet ALTINTA

Gzele n iin gzel d eriz? Gl, gl kokusunu n eden gzel buluruz? B ize sevdirilen bu gzellikleri kaynanda fark etmek, estetik hazzn zirveye ulat noktay iaret eder. Bu yazda metaforik bir dnme biimi ile sz konusu gzellik ltlerini iinde tayan bir yolculuk anlatlmaktadr.

40-45.qxd

10.03.2008

10:16

Page 4

Bilindii gibi estetik bilimi erevesinde, gzel ve gzelliin niteliklerinin okunabilecei ltler ortaya konmutur. Gzel ve gzellik atfedilen bir nesnenin zellikleri isel/ieriksel ve dsal/biimsel zellikler olarak ikiye ayrlmaktadr. Bunlardan dsal nitelikler orant ve simetri, ahenk (uyum), oklukta birlik ve ekonomi ilkesi olarak belirlenmitir. sel nitelikler ide, tr ve tipe uygunluk, yetkinlik, canllk ve anlatm (ifade) unsurlar ile temsil edilmektedir. Renkler, kokular, biimler aldnda ieriksel zelliklere yol alnmaktadr. Bu soyut, anlamsal kategorilerle biimler harmanlanmakta ve ontolojik bir btnlk iinde estetik haz yaanmaktadr. Meramn metaforlarla anlatmaya alan yolculuun znesi, stanbulda tarihi yarmadada gezinen bir kadn ve elinde tad aslna sadk, deiime duyarl bir gl nesnesidir. nsana Sevdirilenler Bir kadn ki olabildiince sade, souk, marur ve cesur. Korkmuyor gecenin karanlndan, zihni ve yrei gn gibi aydn. Biliyor ki gecenin en zifiri karanl, gnein doumu ile yrtlr. Biliyor ki gnn doma vakti geldiinde gecenin, rktc karanln rtmeye mecali kalmaz. Kadn Vefada durmu, kitabesiz bir mezar ta banda alyor, yitirdikleri iin kendisinin ve ait olduu toplumunun. Ne kadar alayabilir ki yitiklere ve umutsuzlua. nsan umut baml bir varlk. Hatrlatyor akl ve ban yukarya kaldryor. Gkyz yldzlarla m ortada kskn bir ay, hilal biimini alm. Solgun k yreini styor ve ona bir yol tarif ediyor, yldzlarn arasndan. Bir umut, bir scaklk hissedince biraz mahcup olup indirdiinde ban nne, fark ediyor yaprana demi gln beyazn. Niye nce fark etmedim ki diye kzyor kendisine, sanki evvel grecekmi gibi. (Sezgisi glmser zeksna) Elimizde tuttuumuz gl bize ait olmad iin, ait olduu yerde gzel olduu iin severiz belki de. Grnte (zahirde) bize duygusallk penceremizden ulaan bu kk iek, hilik kprsnden geerek aklmz aarak gnlmze kavuur. Geici bir grn, aldatc bir san olarak yaayan gz alc gl, kendisinin hep var olduunu syleyen ve yaayan tek varla kavuarak ait olduu yerde, zde, asl olanda (batn) varlk kazanr. Reel ile ideal aras kk bir seyir sunan zavall, fani ve

geici, azck hkm olan bir iekik ona karr, ondan selam getirir ve ona selam gtrr. Biz de insan olduumuzu hatrlarz tm duruluu ve ycelii ile. Yani mutlak gzellik aacnn incecik bir dalna konmu kk bir ku gibi, kinatn ahengine katlveririz. Konuveririz, uuveririz, gveririz ve yeniden doarz defalarca Yunusun dedii gibi, bizden kim usanas. nsan, ayn zamanda hata baml. Hata yapar, bazen bilerek bazen de bilmeyerek. te bir gaflet an, kadn gl koparyor dalndan. Benim diyor bak byle, benim ellerimde daha gzel grnyor, yakyor bana, toprak kadar belki ondan da fazla. Gl ieini tayan incecik yeil dal smsk avucunda, gl kokusu ten kokusuna karyor. Benim diye yle skm ki ellerini gen kadn, yorulmu bitap dm Badat gl, salvermi boynunu kble ynnde. Su versem gelir kendine ve bana daha ok ait olur belki diye, hzla yrm kadn. Sleymaniyeye karken sabah ezan ile ferahlam yrei ama derdi gl ve kendisi ya, bir rpda gemi Kprl mescidini ve kendisini, II. Mahmut Trbesi nnde akar bir emede bulmu, yal bir narn glgesinde. Su krm bilirmi eskiden beri, ykanma, arnma, korunma ve huzura hazrlk demekmi. Eilip suyun akna, su serpmi gln krpe tenine, hafife. Canlanm gl. Suda matematii aan bereket, su da kr, temizlik, iman ve huzurda olu. Su onun huzurunda, kadn suyun huzurunda, elindekileri kaybetmek korkusu iinde dilinde yapmack bir kr. Dnm yolun bana, kede biri oturmu bekliyor. Eskilerin pr- mugan dedikleri ihtiyar meyhaneci, ellerini am glmsyor. Bir elinde inci, dierinde akl ta. Kavuturuyor ellerini bir avu yapyor. Ne fark var bunlarn birbirinden? Dn, durduun yerden. Bulduunu elindeki gle bitiin deerle kyas et. Hangisi kymetli? Hangisi senin, hangisi benim? Yoksa hi mi? Hibirisi mi deil bizim? Diyor gzleri kadnn iine ileyen derinliklerden adeta bir ok. Kadnn uzun uzadya dnmek deil niyeti, sadece canlandrmak elindeki kendisinin olan ve daha uzun klmak fanilii. Hafife glmsyor ihtiyar, sezgisi gibi kendisine. Kadn ihtiyarn karsnda kldn hissediyor ve nnde yok olmamak iin aklna snyor ve uzaklayor. Bu kez gerekten ihtiyarn gzlerinde ve kendi benliinde klyor kadn ve iniyor yoku aa Sultanahmete.

40-45.qxd

10.03.2008

10:20

Page 5

40-45.qxd

10.03.2008

10:21

Page 6

stanbullu Kimdir? Grnnce alt minare, hicaz bir ikindi ezan ykseliyor. Hem de hoparlrsz. Gklerden gelen haber, yine gklere eritiriliyor.

Hzn, gurbetlik yoksa bu bir veda arks m, kadnn yreini acyla youran. Vakit dar, mrler hep ksa bu devirde, kouyor kadncaz hzla. Sirkeci, Eminn derken bir bakm ki Zindankapda, Ahi elebi Camii avlusunda. erde neler olup bittiini bilmiyor. Evliya elebi elindeki gl ve rengini iaret ediyor. Kadn hayretler iinde nasl olur krmzya dnm, ihtiyardan sonra pembeleti farknda deilsin diyor Evliya. Evet, gerekten farknda deil kadn olup bitenden, sanki kan damlyor, rengi kanyor gln derken yanldn fark ediyor, gzya deil mi bu? Evliya, ierdeki misafirlerin ii olmal diyor, gln ruhuna flediler. Ne yapsn zavallck. Kadn renkler, biimler deiiyor ama z ayn kalyor diye dnrken, galiba gln de dili sryor ve seyahat istiyor can gnlden ve dveriyor kadnn elinden. O da ne, yine rengi deimi. Bu effaf, bu renksiz, nasl desem camn ve suyun rengi. Yani renksizlie brnm ama ayn kokuyu sayor. Kokusu akl trmanyor, yrei ayor ve teslim oluyor. Ayrlk vakti. Kadn yerden alyor gl ve Haliin dingin suyuna brakveriyor, incecik yeil bir dal, tabut misali. Neyi aryorsan, onu bulursun diye fsldyor kulana Mevlana yzyllar ncesinden. Tm gcyle sesleniyor kadn. nce Ya Vedud Sultana ura, sonra Eyp Sultana misafir ol. Su akyor, hayat akyor. htiyalar ve biimler deiiyor suya vuran renkler ve srekli dans eden tonlar gibi, ayn kalan onun nitelii hayal, kurgu ve gzya ile ykl oluu. lmn ak pak gereklii. Akln zekt olarak bllyor hzn ve can buluyor bu topraklarda hznn estetii. Bir tr gurbetlik, kavuma bekliyor, vefa ve sebat istiyor aslna, asli duruuna. te o an fark ediyor, bir eikte sendelediini kadn ve okuyor, huzurunda huzur duyulan hanmefendilerin ve beyefendilerin hal tercmelerini. O eikten hi ayrlmadklar iinmi meer. Varlk ile hilik, ideal ile reel aras eikte salam bir tart kurmular stanbulda, darasz tartmlar sz, iiri, mzii, mimariyi hepsinden nce de kendilerini. Dinlerinin altnc art bilmiler, haddi amamay, hatr krmamay. te bu yzden dengeye vurmu lleri. Komularn kendilerinden ok dn-

44

40-45.qxd

10.03.2008

10:23

Page 7

mler, yetimleri ocuklar gibi. Ayrmamlar, deliyi bir tutmular veli ile. Kyamamlar krk kanatl leyleklere, merhametle kucaklamlar yeryzndekileri. Onlarn, bu hogr ve efkatlerine karlk olsa gerek hayalleri zenginlemi, ryalar gzellemi ve masal tadnda yaamlar dnyalarn, coku dolu masum ve zgr ocuklar gibi. Bize yalan gelir, belli ki onlara gerek. te bu dzen duygusu iinde fark etmiler oklukta birlii, orant ve simetriyi, ahengi yakalamlar ve arka yapnn derinliklerine srprizlerle gizlemiler ve bylece her tabakada kat kat artarak yaadklar estetik hazz ikram etmiler kendilerinden sonrakilere, katksz edep ve sonsuz vefa ile. Bir mit I Biz mi ne yapmalyz? nce kbustan uyandrmalyz kendimizi, zenle besleyip byttmz benliimizi ve belki o zaman yaatabiliriz, ehrimizin -siliklemeye yz tutan- asli karakterini. Kim bilir?
*Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yksekokulu retim yesi

45

46-49.qxd

10.03.2008

10:47

Page 2

Sanat Kimdir?
Prof. Dr. lhan ZKEEC*

Ne yalanlarda var ne hakikatte Gzm yumduka grdm nak Bouna gezmiim yok tabiatta imdeki kadar ini ve k N. F. Ksakrek

Toplumun imarnda bilim adamlar, liderler, dnrler, mimarlar, mhendisler kadar ona yn veren, ruh mayasna manalar katan sanatkrn pay da byktr. Sz sylerken duygulu, manal bir tarzda ifade-i meram eden, duygulara tercman olan air, yazar, fikir adam nasl gelecee dair hedefler gsterecekse, sanatkr da bu oluumda; estetik, bedii zevk ykl eserleri ile toplumu ynlendirir. Bu bilinle eser veren bir sanatnn bata kendi toplumu ve daha sonra da tm dnya adna getirecei almlar, aaca ufuklar gerek anlamda birer fetih olacaktr. Estetiin ele ald en nemli konulardan birisi de herhalde sanatdr. nk sanat olmasayd, sanat domazd. Sanatda dier insanlardan farkl olarak kurgu gc, duyarlk ve duygu stnl, arm zenginlii ve zgn bir alglama yetenei vardr. Peki, toplumsal olarak bylesine nemli bir konumda olan sanat kimdir? Neden bir sanat eseri yapar, nasl retir? Onu eser vermeye ynelten ey nedir? Sanat denince aklmza gelen model nedir? Banda beresi, aznda piposu plak modeller izen bir ressam m, her gn birou parlayp snen arkclar m? Akas bu sorularn tek bir doru cevab yok, daha dorusu cevaplar kiilerin bak asyla belirlenir. Popler kltrn ynlendirdii gndelik s ortam ap daha derinlerde yatan sanat imaj ve onun dnce biimini sorgulayacak olursak bu noktada ereveyi biraz geniletmemiz ve biraz suya sabuna dokunmamz gerekir. nk bu sorularn cevabn uzunca bir sredir bize retildii gibi kabulleniyoruz, gnmzn dar perspektifinden bakarak byk dnemiyoruz veya maalesef hi merak etmiyor ve sorgulamyoruz. Trkiyede sanat ve sanat tarihi eitimini Osmanlnn son dnemlerinden itibaren Batl sanat ve dnce tarz biimlendirmitir. Bat medeniyeti kendi sanat izgisini maara devri resimlerinden, antik Yunan sanatna, oradan Rnesansa ve modern Bat sanatna balar. Bat sanat temelinde paganist (putperest) Antik Yunan dncesini benimsemitir, ona yknr, zlem duyar. Bat medeniyetini biimlendiren aydnlanma anda bu temelden yola klarak insan her eyin nne ve merkeze yerletirilir. nsan bir eyi yapmak veya elde etmek istediinde yerde ve gkte onu engelleyecek hibir gcn olamayaca kabul edilir. Bu anlayta insan yaratcnn yerine koyan, insanda onun gcn ve hkimiyetini gren yakksz bir ima vardr.

Bu dnce sisteminde sanat duruunda hep bir itiraz, kar olu, tepki, inkr ve meydan okuma esastr. Sanatlarn yapt her rn iin srarla yaratma ifadesi kullanlr, hatta bu byk bir cesaret olarak nitelenir, sanatnn cretkrl bir marifet olarak yceltilir ve bu anlay kabul ettirmek zere bask kurulur. Rnesansn nl sanatlarndan Michelangelonun Musa heykelini yapp bitirdikten sonra, heykelin canl duruundan ok heyecanland, nihayet elindeki ekici heykele doru frlatp "Ne duruyorsun konusana! diye bard anlatlr. Bat sanat aslnda bir tepkiler sanatdr ve dnml olarak devam eder. Rnesansn aklc, idealist, klasik izgisine tepki olarak son derece incelmi, detaylanm, cokulu ve artk son noktasna ulaarak kendini tekrarlayan konumdaki barok sanat geliir. 18. yzyldan sonra ise sanatn merkezi talya dan Fransaya Parise geer ve birbiri ardna sanat akmlar doar. Baroka tepki olarak yeniden Antikite sanatna yknen klasizm akm ortaya kar. Bunu materyalist gr reddederek duyguyu n plana karan romantizm, doaya alarak allm resim kurallarna kar kan empresyonizm, sanayileme sonras yaanan gelimelerle insan ve tabiatla ilgili

46

46-49.qxd

10.03.2008

10:49

Page 3

olarak sanata yansmtr. 20. yzyln balarndan itibaren endstri (sanayi) devrimi ile gelien kapitalist sistem btn dnyay etkilemitir. mparatorluklar yklm, dini, ahlaki, kltrel deerler deimi, bata ekonomi olmak zere, aile, eitim, hukuk, siyaset gibi btn byk kurumlar kkl deiimlere uramtr. Bu yeni materyalist dnya dzeni belli kurallar ve deerler erevesinde, sarayn ve sanatseverlerin himayesinde eser veren sanatya da yeni bir konum verir. Sanat artk din ve saray dnda, tamamen kiisel grlerini yanstan eserler retir. Bir tek inan etrafnda toplanmak yerine birok grn paralad toplumda, sonuta birletirici unsurlar arama abas sz konusudur. Bu arada bindii dal keserek, kendinden bir sonraki nesle bile hi bir ey brakmak istemiyormuasna tabiat mahveden bir anlay ilerleme olarak grlmektedir. Toplumsal deimelerle paralel gelien sanat ortam da bu grntden farkl deildir. Balangta toplumdaki olumsuzluklara ve arpklklara dikkat ekmeyi amalayan ada sanat zamanla bu izgiden uzaklam ve anlamn yitirmitir. Sonu gelmeyecekmi gibi hrsla srp giden teknolojik yenilikler insan kayglandran bir bilinmeyene srkler grnmektedir. Birey birey paralanan, aile mefhumunu bile yitiren, hatta bireyin kendi iinde tutarszlat bir toplumsal ortamda hibir eyle uzun sre megul olamayan, sabrsz, ok beklentili, umursamaz, bencil, duyarsz, hibir eyle tatmin olmayan bir insan tipi ortaya kmtr. Bilimsel teknoloji a olarak adlandrlan amzda ise bu karmak sanat ortamnda sanatlar grlenin arkasndaki deimeyen deerleri kefetmek kaygsndadr. Bu araylarla Batda ortak bir sanat dili -binlerce yldr douda hem de felsefesiyle var olan- soyut sanat gelimitir. Tm deerlerini yitiren materyalist bir gr temelinde sadece tketici konumunda olmaktan bunalan insanlar, gnmzde yeniden kltrel, manev ve ahlaki deerlerine daha ok nem vermeye balamtr. Bir yandan da uluslararas deerler ve standartlara nem verilmesiyle oluan evrensel izginin oluturduu tekdzelik iinde yerel kltrler, renkler, tatlar, zgnlkler aranmaktadr. nsanlar kklerini aratrma, dier toplumlardan kendini ayracak zgn kltrel, sanatsal zenginlik ve miras arayna girmitir. Temelinde bu zihniyetle gelien modern bat sanatnn seyrini bu ekilde deerlendirdikten sonra gelelim bizim sanat dnyamza Son dnemlerinde byk yenilgiler ve sorunlarla bouan Osmanl devleti ve onun yklndan sonra kurulan gen Trkiye Cumhuriyeti zm Bat medeniyetini benimsemede grmtr. Her alanda Batllama yaanrken Bat resmi ve sanat anlay 19. yzylda Osmanl toplumuna girmitir. Ancak bahsettiimiz akmlarn iine doduklar artlarn hibiri bizim toplumuzda mevcut deildi. Biz bu sanat taklit ederken bunun ne kadar farkndaydk veya imdi ne kadar farkndayz? O dnemlerde Fransaya giden ve orada hangi akm gl veya revata ise o tarz resimler yapm olan Trk sanatlarn bu dnsel alt yapy kavram olduklarndan emin deilim.

olaylar gereki bir ifadeyle ele alan realizm, antik sanat anlayna bir tepki olarak gelien ve gelecei konu alan futurizm, empresyonizme tepki olarak ortaya kan, biimi n plana kararak objeleri kp, koni, kre vb. biimlendiren kbizm, figrleri gerek grntlerinin aksine hayal leminde ve asla var olmayacak, dsel bir ortamda resmeden srrealizm gibi pek ok yeni akm izlemitir. Tahmin edilecei zere gnmze kadar ulaan bu kadar ok ve farkl sanat anlay sanat dnyasnda tam bir karmaaya ve youn eletirilere yol amtr. Modern sanat -yine Bat sanat dnyasnda- anlalmaz, manasz, irkin, tahrip edici, barbarca, hasta, karmakark olarak nitelendiren hatta modern sanatlar dnya suikastlar olarak grenler ve kyasya eletirenler de vardr. Aslnda bu sanat akmlar kesinlikle toplumsal gelime ve deimelerden etkilenerek domutur. Batnn gerekletirdii, corafi keifler, smrgeler, sanayi devrimi, ekonomik deimeler, hzl kentleme, I. ve II. Dnya savalar ve tm bu deiimlerin dourduu yeni devasa sorunlar, sosyal sarslmalar, i huzursuzluklar ve karmaa doal

47

46-49.qxd

10.03.2008

10:49

Page 4

Doal olarak batl eserleri taklit eden bu ithal sanat toplumun benimsemesi mmkn olmad. Zira sanat dnceyle biimlenir ve sonra dnceleri biimlendirir. Bu bir dng gibidir, sanat toplumdan, onun kltrnden, inancndan g alarak eser verir; onun rettii eser de toplumu daha ileri ufuklara tar, yarnna yn verir. Dolaysyla bir toplumun dnce sistemini, deerlerini ve ahlak anlayn deitirmesi kolay deildir. Benliinden baka bir benlie balanmann bedelinin toplumda nelere mal olduu grld; kendi kltrnde var olan tm gzel sanatlar yok etme hi deilse aalama. Sanat ile halkn sanat anlaynda uurumlar meydana geldi ve sanatn toplumdan koptuu grld. Bu yzden de bu yabanc sanat anlay bir trl oturmad, geni kitlelerce benimsenmedi, iliik, yapmack, kald toplum onda kendine ait hissettii bir mana, bir ruh bulamad. Sonuta toplumda eski sanat anlayndan btnyle kopamayan ama onu da tam olarak ifade edemeyen, yeni sanat anlaynda yerel zgnlkler yakalamaya alan modern ve geleneksel olarak isimleri dhil her ynden tartmal ikili bir sanat anlay geliti. amzn ve yaadmz ortamn sanatna gelince, maalesef -en hafif ifadeyle- ok dank. Gerek sanat eseri nadirdir, sslenip pslenmeye, kendini beendirmeye ihtiya duymaz. Ben yaptm oldu kabilinde almalar baz evrelerde rabet gryor olsa da sanat eseri olamaz. Sanatnn eserinde bir deha lts, bir esizlik, sra dlk, hi deilse saygdeer bir hner grlmeli. ok kalc, kesin kurallar olan sanat ve estetik konusunda, bu kurallar kavrayp zmseme ile yeni bir eyler yapabilme arasndaki hassas dengeyi kurabilmek gerekten stn bir yetenek gerektirir. Ama gnmzde sanat eserleri istisnalar kaideyi bozmazssl, satlk, ilevsiz, amasz, tketicileri olunduu srece bol, in mal gibi ucuz, kalitesiz, popler olana ynelik, neredeyse basit hobi veya hediyelik eya hviyetinde grnyor. Popler olan mutlaka yozlamay beraberinde getiriyor. Poplariteden besle-

nen kesim farknda olmadan insani duygulardan ve znden uzaklayor. Kavramlarn ii boalyor. Maalesef sanat eseri de ticari meta gibi daha ok maddi olarak deerlendiriliyor. Peki, uzun sre yumurtadan kp kabuunu beenmeyen bir havayla reddi miras yapm olsak da binlerce yllk bir sanat mirasna sahip olan bir toplum olarak daha nce bizde sanat imaj nasld? En nemlisi Trk toplumunun dnce biiminde insana, topluma, tabiata bak nasld? Sanatn k noktas inantr. Bizim dnce sistemimizdeki insan anlay Bat dncesinden ok farkl, hatta onun tam tersidir. Bize gre her eye hkim olan insan deil yaratandr. Her ey Onun elindedir, ama insana da bir irade ve insiyatif vermitir, yani insan hem kaderine hkimdir, hem deildir ve bu bilinle yaar. Bizim dncemiz sevgi zerine kuruludur.

Yaradlan ho gr yaradandan tr Ben gelmedim dava iin/ Benim iim sevi iin Sevelim sevilelim dnya kimseye kalmaz
diyen Yunus Emrenin iirleriyle lmszletirdii gibi sanatn da temelinde sevgi ve gzellik esastr. Sanatnn inanc toplumunkinden farkl deildir ve sanat aykrlk, kar olular, tepkiyle deil gzel olana, iyi olana katkda bulunarak geliir; daha iyisini yapabilme abasyla geliir. Sanat tabiata da sevgiyle bakar, onunla mcadele etmez, yaratcnn eseri olarak ondan ilham alr. Bata tabii evre olmak zere, etrafn gzlemleyen bir zihinle yola kan sanatkr, sradan insann fark edemedii detaylar yakalar. Belki de hi dikkati ekmeyen bu detay bilgileri bir sanat eserinin retiminde ne kadar da mhimdir. Kendini farkl seziler ve kapsaml yetilerle tehiz edilmi hisseden sanatkr ayr mana lemlerinde yaar ona tevdi edilen bedii hissiyat, estetik sezgi onu toplumun dier bireyleri ierisinde ayr bir dnyann gzelliklerine eli yapar.

48

46-49.qxd

10.03.2008

10:50

Page 5

Yce Yaratcnn ona bahettii stn sezgi kabiliyetini, kavray ve deerlendirme ayrcaln kendi hayatnda tatbik ederek meydana getirdii eserler birer rehber niteliindedir. Sanat sanat eseri verirken;

maddi imknlarn vefasz sevgili gibi mrn verdii sanat iin harcayan kiidir. Tecrbeyle sabit, bence gerek sanat byle oluyor. Bu tariflerimiz, gnmzde pek bulunmayan ve adeta tarihte kalm kiilikleri yanstyor gibi olsa da bunun iini dolduran sanatkr kimlikleri de gnmzde hala vardr. ahsiyetini vakarla koruyan, sanatna her eyden ok ehemmiyet veren, gururu ve midi z deerlerinin yaamas yolunda hayat bulan, yaayan sanatkrlarmz var olmaya devam edecektir. nk teknoloji ne kadar geliirse gelisin el ile yaplan, insan olan, insann tabiatna hitap eden eyler hi deimez ve hi eskimez. Bu gzel eyler kymetini bilsek de bilmesek de, farknda olsak da olmasak da bir biimde bizle de bizden sonra da devam edecektir. Sanat ortam ne kadar yozlam veya dalm gibi grnse de zaman iyi, gzel ve doru olan ayklar; kkszler ot gibi kurur gider, layk olanlar kalr. nemli olan ilkemizi doru belirlemek, zmleri doru tespit edebilmektir. Mehmet Akifin dedii gibi Yeni, yeni olduu iin alnmaz iyi ise alnr; eski, eski olduu iin atlmaz kt ise atlr. ilkesi sanat iin de geerlidir. Sanatn ilevsel, simgesel boyutlaryla ve kltrel arka planyla birlikte seyredilen bir obje olmaktan karak yeniden hayatn iinde yer almas gerekmektedir. nsan eliyle biimlenmi bir evrede yaamak zorunda olan ada insann bu yapay ve sorunlu evrede daha doal ve estetik grnmlere ruh sal asndan da acilen ihtiyac vardr. Pek ok sanat Trk sanatnn geleceini ve baarsn a yakalamakta grmektedir. zm aa yetimek falan deil bence, a ne ki dnya ne alar grm. Asl zm gerei grmek, insan olmak. Sanat bir anlamda eyann hakikatini grme ve gsterme anlamnda kabul ederek, szmz Hz. Peygamberin (AS) duasyla bitirelim: Ya Rab! Bize eyann hakikatini gster. *Fatih niversitesi retim yesi

Doru gzlem Kod bellei Rutinin stne kma Srat-intikal Fayda temini nsan ve toplum ihtiyalar Yorumlama Soyutlama Sadeletirme sluplatrma-zetleme-detaylar ve teferruat atarak manaya ve ze nfuz edebilme,
Sadelikte ok eyi ifade edebilme abasndadr. Maddeden ok manaya ynelen, yce, akn, ulvi olana heves eden ve srekli gzeli arayan bu sanat anlaynda yklmayan, prsmeyen, eskimeyen ve lmeyene rabet vardr. Sanat, maddeye, mevkiye, mansba, ikble, refaha nem vermez, bunlar bir n art olarak kabul etmez. Rahat bir mevki ona yetmez, sradan insanlarn makbul olan atafatl meknlar, meskenler, vastalar, mal-mlk, hret onda bir tatmin ve doyum meydana getirmez, o srekli iyiliin, gzelliin aray iindedir. Nasibi rzk yaratan ya erdem verir ya talih demiler. Gerekten de kii neyi diler neyin peinden koarsa eline geen o oluyor. Sanat da gnlk hayattaki gelimelerden ister istemez etkileniyor tabii ki, ama yine de gerek bir sanat; sradan insanlardan farkl, daha deli veya lgn diyebiliriz, gz kara, gemileri yakp arkasna bakmadan gidebilen, bakalar ban sokacak ev, yeni model araba, olum, kzm derdindeyken o idealleri iin ok eyden fedakrlk edebilen, zamann, enerjisini, akln, fikrini, hatta elindeki tm

49

50-56.qxd

07.03.2008

11:23

Page 2

Taraksz Tarakl
Yaz: Yusuf ILGIN Fotoraflar: Mustafa YILMAZ

Sakaryann irin ilesi Tarakl, doal manzaralar, tarihi dokusu, camileri, emeleri, Osmanl evleri, Arnavut kaldrml sokaklar ile mutlaka gezilip grlmesi gerekenler listesinde ilk sralarda yer alyor. leye adn veren taraklk blgede halen devam ettirilemese de kaklk, semercilik, dokumaclk, demircilik, mutaflk, bastonculuk, pabuuluk, saralk gibi el sanatlar yaatlmaya allyor.

50

50-56.qxd

07.03.2008

11:25

Page 3

Sakaryann gney ucunda yer alan ve stanbula sadece 2 saatlik uzaklkta bulunan Tarakl, sanki bambaka bir dnyann uzants gibi, bekliyor seyyahlarn keiflerini nsan eli dememi gzellikteki yemyeil doas, Osmanlnn zarafetini tayan inci misali dizilmi asrlk evleri, mimari harikas Kurunlu Camii ve tm ileye hakim Hdrlk Tepesi, Tarakl denildiinde ilk akla gelen gzelliklerden Ayrca Hisar Tepedeki kale kalntlar, su sarnlar, tarihi hamam, Tarakl Han, Kil Hamam Kaplcas, Kara Deirmeni, Karagl Yaylas, Belengerme Tepesi, Kemer Kprs, Acsu, Hamza Pnar, ile Pnar, Drt Oluk, Gngrmez elalesi, Grleyik Suyu, Ak eme, oban emesi ve Hark Kanyonu dier grlesi yerlerden

51

50-56.qxd

07.03.2008

11:26

Page 4

Evliya elebi bile seyahatnamesinde Tarakldan yle bahseder; "Osman Gazinin fethi olan Tarakl, Bursa Tekfuru tarafndan yaptrlmtr. 150 akeli kazadr. Halen kalesi virandr ama bal, baheli, 500e yakn mamur evi, zeri tahta ve kiremitlerle rtl irin bir kasabadr. 11 camii ve 7 mahallesi vardr. ar iindeki camii (Yunuspaa Camii) ok gzeldir. Bir hamam, be han, alt mahalle mektebi ve 200 dkkan vardr. Hemen herkes, kak ve tarak yaptndan, bu ehre Tarakl derler. Dalar safi imir aac kapl olduundan halk bunlar ileyip Arap ve Aceme gnderirler. Suyu ve havas ok gzeldir. Btn dalar ormanlarla kapl av yeridir. Deresi iinde aktktan sonra, dier bir nehir vastasyla Sakarya Nehrine kavuur." u andaki Tarakl, belki Evliya elebinin anlatt gzelliklerin hepsine sahip deil elbet ancak tarihi dokusu, sivil mimarisi, Arnavut kaldrml sokaklar, muhteem doal manzaralar ve geleneksel hayat tarz ile gemiin izlerini tamaya devam ediyor nl gezginin satrlarnda da bahsi getii gibi, adn blgede youn olarak yaplan taraklardan alan ilede, tarak yapm hala srdrlmese dahi kaklk, semercilik, dokumaclk, demircilik, mutaflk, bastonculuk, pabuuluk, saralk gibi el sanatlar yaatlmaya, geleneksel dokuya destek olmaya alyor

Cennetten Bir Ke Antik alarda Dablais, Doris, Deblis ve Dablai isimleri ile bilinen Tarakldan, Frigler, Lidyallar, Persler, Makedonyallar, Bizansllar, Seluklular gibi pek ok medeniyet gelip gemi... Taraklnn Osmanl Beyliine katlmas konusunda ise tam bir tarih belli olmamakla birlikte baz kaynaklarda 1289 ile 1293 yllar belirtilmektedir. Joseph Von Hammer ''Osmanl Devlet Tarihi'' isimli eserinde Tarakl'nn fethini Osman Bey'in ilk fetihleri arasnda gstermektedir. Osmanl dneminde kaza olan Tarakl, Cumhuriyetin ilanndan sonra bucak olmutur. 1954 ylnda belediye tekilt kurulan Tarakl, 1987ye kadar Geyve lesine bal bir kasaba iken, bu tarihten itibaren Sakarya line bal bir ile merkezi haline gelmitir. Tarakl, gleryzl ve sevecen yre halk ile sohbetimizden rendiimiz kadaryla ekonomik sebeplerden dolay byk ehirlere youn bir g vermi. Bu g, mevcut homojen kltr korumakla birlikte yal nfusun younlamasna sebep olmu. Ancak son dnemlerde doal ve kltrel gzellikleriyle adn duyuran irin ile, i turizm younluu ile adeta yeniden hayat bulmu

52

50-56.qxd

07.03.2008

11:26

Page 5

Safranbolu ve Beypazar ileleri gibi evleri ile mehur olan ve turistlerin byk ilgisini eken Tarakldaki evlerin genel karakteristii, Osmanl ehir dokusunu oluturan katl ev biimi. Tarihi evlerin kimilerinin yalar 3 asrn zerinde. Tarakl evlerinin bulunduu alan ST alan ilan edilmi ve korumaya alnm. Bu alanda yaklak 120 tarihi ev bulunuyor. Osmanl devleti, topraklarna katt her yerleim yerine nar aac dikme geleneini Taraklda da srdrm. Taraklnn Yusufbey Mahallesinde bulunan yaklak be asrlk nar aac Kltr Bakanl tarafndan Doal Ant olarak tescillenmi Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi srasnda Vezir-i Azam Yunus Paa tarafndan 1517 ylnda Mimar Sinan'a yaptrlan Yunus Paa Camii (halk arasnda Kurunlu Camii diye bilinir) bir mimarlk harikas. Sadece bu yapy grmek iin bile ileyi ziyaret edenler bile var. Kare planl ve tek minareli klasik slupta ina edilen camii, tarih boyunca pek ok ykc depreme maruz kalmasna ramen hala sapasalam ayakta... Yunus Paa Camii'nin en byk zellii, inaatnda hartan ok eritilmi kurun kullanlmasym. Koca Sinan, yapya ta bloklar yerletirirken, her iki ta ortalarndan oyup, demir ubuk yerletirdikten sonra, zerine hartan ok eritilmi kurun dktrm. Camii, yannda bulunan tarih hamamdan denen tesisatla yaklak 5 asrdr alttan stlyor. am aalar ile kapl olan Taraklnn hakimi Hdrlk Tepesi adn, Anadoluya gelen alperenlerden olan Hdr Dede Trbesinden alm. Mesire yeri olarak dzenlenen tepede her yl Haziran aynn ilk hafta sonu geni katlmlarla dzenlenen Hdrlk Pilav Etkinlikleri yaplyor ve katlanlara etli pilav ve ayran ikram

ediliyor. Taraklnn neredeyse tm kylerinde bahar sonunda yaplan hayr pilavlar gelenei de ok uzun yllardan beri srdrlyor. Deniz seviyesinden 1200 metre ykseklikte etraf tamamen am, kayn, kknar, mee ve imir aalar ile kapl gr ormanlk olan Karagl Yaylas, yemyeil tabiat, bol oksijenli havas ve ifal ime sularyla tam bir doal bir tedavi merkezi. lkbaharda kyller burada yaylaya kyorlar. Yayla evleri tamamen ahaptan yaplm ve iki katl. Her yl binlerce kiinin kamp kurup konakladklar yayla, yerli dizilere bile konu olmu. Karagle gelip de Belengerme Tepesinden Karagl Yaylasn seyretmemek olmaz. Belengerme Tepesinde gnein batn seyretmek en az Nemrut Dandaki manzarada sarho olmak kadar zevkli

53

50-56.qxd

07.03.2008

11:27

Page 6

Taraksz Kalm Taraklnn Yaayan El Sanatlar Tarakl, adndan da belli olduu zere bir zamanlar taraklar ile nl olan bir yer imi. Yerli halktan rendiimiz zere, taraklk gnmzden 80-90 yl ncesine kadar Tarakl arsnda 2-3 dkkanda yaplmaktaym. Tarak Mehmet ve Tarak Ahmet bu sanatn bilinen en nemli ustalarym. Taraklar, imir, grgen, armut ve iyi cins ceviz aacndan yaplrm. Ancak imir aac beyaz renk, sert ve dayankl olduundan daha ok tercih edilirmi. u anda ilede tarak yapm devam etmiyor olsa da aa oyma iler ustalarn maharetli ellerinde hayat buluyor. lede yapm devam eden maket Tarakl evleri, turistler tarafndan ok ilgi gryor. Kaklk, ilenin Alballar, Kemaller, Esenyurt ve Uurlu kylerinde hala yaatlyor. 200e yakn aktif ustas ile kaklk, blgenin en yaygn geleneksel el sanatlar arasnda. Kaklk gelenei onlarca Kak Evi/Kak Odasnda srdrlyor. (Kak odalar, evlerin bitiiinde yaplan 1,5 metre yksekliinde ve 3 metre geniliinde alanlardr. Bu mekanlarda genellikle 3 kak ustas birlikte almaktadr.) Ustalar kaklarn yapmnda genelikle imir ve kayn aac kullanyorlar. imir aacndan yaplan kak dier aalarn kaklarna gre daha deerli. Kaklar kepe, yemek ka ve mama ka olarak boyda imal ediliyor. Kak odalarnda, kan yannda kepe, ekerlik, erezlik, eitli hayvan figrleri, eyiz sand, sehpa, telefonluk resim erevesi, tepsi, rahle, nihale, abajur, ekmek sepeti, peetelik de yaplyor. Semer yapm, genel olarak Sakaryann Tarakl, Geyve ve Pamukova ilelerinde usta-rak ilikisiyle yetimi birka usta tarafndan halen yaplyor. Bu geleneksel sanat, semerin kullanm alannn azalm olmasndan dolay gnmzde turistik ama kapsamnda minyatr biimde retiliyor.

54

50-56.qxd

07.03.2008

11:29

Page 7

55

50-56.qxd

07.03.2008

11:29

Page 8

geleneksel olarak Trk sava malzemelerinden mifer, zrh ve kalkann yan sra, kartal, tavan, at, ylan, yaprak ve zm vb. gibi hayvan ve bitki figrlerinin gz alc rnekleri, ahize, amdan, sehpa, fener, merdiven korkuluu, balta, keser, kazma vb. birok ss ve kullanm eyas retiliyor. Bu el sanatn en gzel rneklerini ise ilenin Yenidoan (delik) Mahallesinde bulmak mmkn. Mutaflk, kei klndan klan, kilim, uval, heybe, yem torbas, urgan, kolan ve benzeri eyalarn dokunarak retilmesi anlamna geliyor. Bugn Taraklda yaayan ve nadirde olsa bu ii zaman zaman yapan birka usta var. Gnmzde bu eyalarn sentetik ve benzeri maddelerden yaplmas ve yrede kei saysnn da azalmas nedeniyle pek de rabet grmyor. Taraklda ayrca tamamen el emei gz nuru olan bastonculuk, geleneksel el sanat olarak yaatlmaya allan pabuuluk, ksele denilen kaln deri ve ince deri ile hayvan koum takmlar, kemer, silah klf, mermi klf, anta gibi avc gerelerinin yapld saralk az da olsa yaplmaya devam ediyor.

Taraklda dokumaclk ok eski tarihlere dayanan bir el sanat. Evlerde kurulu aa dokuma tezgahlarnda, eskisi kadar youn olmasa da yer demesi olarak pala bezi dokunuyor. Kadnlarn ba rt olarak kullandklar rt bezi, giysi olarak kullandklar bezdon yaplyor, bezdondan da alvar, gmlek, araf ve yastk rts Taraklda scak demir ustalar tarafndan demir atlyelerinde

56

57-59.qxd

01.04.2008

09:58

Page 1

Kagarl Mahmudun Araplara Trkeyi retmek ve Trkenin Arapa kadar nemli bir dil olduunu ispatlama gayesiyle yazd Divn- Lgati't-Trk

Ali Emr Efendi ve Divn- Lgati't-T Trk

Sabiha TAK*

Kagarl Mahmut, 2008de dnya apnda anlacak. UNESCO 2008-2009 yllarn Trk kltr ve tarihinin bu byk ahsiyetine ayrd. Kltr tarihimizin byk bekisi Ali Emr Efendi, air, tarihi, biyografi yazar ve yayncmzdr. En byk arzusu Osmanl-Trk gemiini gelecek nesillere tantmakt.
Divn- Lgatit-Trk iin en veciz deerlendirmelerden biri Ali Emr Efendiye aittir: Bu kitap deil, Trkistan lkesidir. Trkistan deil, btn cihandr. Trklk, Trk dili bu kitap sayesinde baka revnak kazanacak. Bir baka sznde, Trk dilinde imdiye kadar bunun gibi bir kitap yazlmamtr. Bundan sonra da yazlamaz. Bu kitaba hakiki kymeti verilmek lazm gelse, cihann hazineleri kafi gelmez. Benim Ali Emr Efendiye hayranlm Millet Ktphanesi emekli mdrlerinden Mehmet Serhan Tayi Beyle tanmam ile olur. Eski Trk Edebiyat yksek lisans rencisi olduum 1996 ylna rastlar. Youn bir devim var ve Halvet tarikatn aratrmaktaydm. Lisansdan hocam olan Prof. Dr. Mustafa iekler bana (kulaklar nlasn) O devi ancak Millet Ktphanesi Mdrnn yardmlar ile zebilirsin demiti. armtm. Mehmet Serhan Tayi Beyle grmemde hocamn ne denli hakl olduunu grdm. Bende bu grmeden sonra Millet Ktphanesi, Ali Emr, Kagarl Mahmut ve o efsanev kitap Dvnu Lgtit- Trk ak balam oldu. 1999 depreminden sonra Millet Ktphanesinde bulunan yazma eserler Beyazt Devlet Ktphanesine tanm ve bu mekanda geici olarak hizmet vermitir. Beyazt Devlet Ktphanesinde sergilendiinde Millet Ktphanesi mdiresi Melek Genboyacnn SMEK kursiyerlerine Divn- Lgatit-Trk adl eseri inceleme frsat vermesi ve medeniyetimizin zengin mirasna sahip kma adna gsterdii gayretler rnek gsterilmesi gereken bir vefa tablosudur. Eser

57

57-59.qxd

01.04.2008

09:58

Page 2

nerede SMEK orada. Beyazd Devlet Ktphanesinde sergilendiinde SMEK allar tekml snfyla sergideydik. Pera Mzesinde sergilendiinde SMEK allar, Yeilova ihtisas kursiyerleriyle oradaydk. htisas reticisi olduum SMEK allar, Yeilova Osmanlca ihtisas kursiyerleri ile birlikte, nemli bir saha almas gerekletirdik. Bu saha almasnda Ali Emri Efendi ve Dnyas adl sergiyi gezdik ve yerinde incelemelerde bulunduk. Bu deerli sergi zerine edindiim intibalar ve aldm notlar kaleme almay arzu ettim. stanbul Aratrmalar Enstits ve Pera Mzesi salonlarnda sunulan Ali Emr Efendi ve Dnyas sergisi ana blme ayrlyor: Birinci blmde, Kanuniden Sultan Reada uzanan 500 yllk bir dnemin tura, hat ve tezhip heserleri olan ve bugne kadar gnna kmam 49 adet ferman ve berat yer alyor. kinci blm ise hat sanatnn byk ustalarna ait 31 adet kta levhay kapsyor. eyh Hamdullah, Hafz Osman, Yedikuleli Seyyid Abdullah, eyhlislam Veliyddin Efendi, smail Zhd, Mahmud Celleddin ve Kazasker Mustafa zzet Efendinin kaleminden kma hatlar, Osmanl estetiinin ulat ba dndrc zirveyi gzler nne seriyor. Hat sanatnn byk ustalarna ait 31 adet levhay hsn-i hat hocas Taner Kaygsz, kta zellikleriyle, yaz tryle, istiflerin yazl yntemiyle ilgili bilgilerini vererek anlatt. Hattatlarn el maharetlerini kaybetmemek ve kendilerini gelitirmek iin yazdklar karalama rneklerini tantt. nk bu karalamalarda gnmz modern bak ile mcerred (soyut) resim alglamas varken, kendilerinden sonraki hattatlar iin ise onlarda inkiafa yol aacak nemli bir miras vardr. nc ve son blm, Ali Emr Efendinin btn mr boyunca toplad muhteem ve nadir yazma kitaplardan bir seme. Osmanl padiahlarna ait dvnlar; tp, corafya, tarih ve tasavvuf konulu bu geni yelpazede 69 adet kitap sergileniyor. Ali Emr Efendinin 1914te kefettii ve dnyadaki tek nshas Millet Ktphanesinde olan, 11. yzylda Kagarl Mahmudun yazd efsane kitap Divn- Lgatit-Trk ise, ilk defa bu sergide yer alyor. Divn- Lgatit-Trk, Kagarl Mahmudun Karahanllar zamannda meydana getirdii (Trke-Arapa ) en eski Trke szlk-ansiklopedi olma zelliini tayor. Trkmen, Ouz, Yama, Krgz ve iil Trklerinin kelime hazinesinin yannda, Bizans snrndan in snrna kadar uzanan Trk boylarnn ivelerini de verme zelliine sahip. Kagarl Mahmud, nl Arap dili limi elHalilin Kitabl-Aynndaki usln kullandndan bahseder. Eser Arapa filolojisine gre dzenlenmitir. Eser, kelimelerin zelliklerine gre sekiz kitaba, her kitap da kelimelerin isim ya da fiil

olularna gre iki ksma ayrlr. Yazarmz, Trk fonetii ile Arap fonetii arasndaki nans aklar. Dvannda Trk dilinin grameri yannda, Trk yer adlar, Trk damgalar ve Trk topluluklarn da etrafl ekilde anlatr. Ayrca Trklerle ilgili hadislere de yer verir. Buhrl imamlar arasndaki bir gvenilir kaynaktan ve Niabur halknn bir imamndan iittim: Her ikisi de aadaki hadisi aktard, ve ikisinin de isnat zinciri Reslullha (s.av.) dayanyor. Kyamet almetlerinden ahir zaman azaplarndan ve Ouz Trklerinin ortaya kndan sz ediyordu. Dedi ki: Trklerin lisann (Osmanlca) renin, nk onlarn saltanat uzun srecektir. Uygur alfabesini Arapa karl ile verir. Hatt Ouz boylarndan bahsettii sayfalarda Arapa rakamlar ile Trk ongularn karlkl kullanr. Baz Trk kabilelerinin yerlemesi zerine hemen hemen tek kaynak olan bu efsanev eserin sonunda Trk dnyasna ait bilinen ilk harita yer alr. Haritann her bir kesinde renklerin ne anlama geldiini gsteren Arapa kelimeler vardr. Bu bir lejant haritadr. Yani yeil renk, denizleri; hk renk, nehirleri; kzl renk, dalar; bakr renk de lleri gsterir. Kagarl Mahmudun Araplara Trkeyi retmek ve Trkenin de Arapa kadar nemli bir dil olduunu ispatlamak gayesi ile yazd Divn- Lgatit-Trk kitabnda bulunan harita gnmze ulaan en eski Trk haritasdr. Kagarl Mahmud, haritay Trklerin yaad blgeleri gstermek iin izdiini belirtir. Kagarl Mahmut, mrnn sonlarna doru memleketi Kagara dner. Tahminen 1090da burada vefat eder. Saha almasnda ilk Trk haritas ile Trk Ouz boylarna ait sayfalar da okunup erh edildi. Ali Emr Efendi Fatih Camii haziresinde medfundur. Kitbesi hattat Hmid Ayta tarafndan yazlmtr. Dars Zemahernin Mukkaddimetl- Edeb Fil- Luga (Dil Bilimine Giri) Arapa-Trkmence-Farsa szlnn bana. Divn- Lgatit-Trkten bahsedenler arasnda Ktib elebinin Kefuz Zunn ile Antepli Mahmud Bedreddinin Ikdul cman fi trihi ehliz zamn adl eserleri sayabiliriz. Eserin elde mevcut yegne nshas bir tesadf sonucu Ali Emr tarafndan bulunmutur. Kad kaln ve salam, yazs kt bir nesih krmasdr. Bu nsha Sve kasabas halkndan olup sonradan ama yerletii anlalan Muhammed b. Eb Bekr bini Ebl-feths-Sv Smmeed-Dmk tarafndan1266 tarihinde, Kagarl Mahmudun kendi el yazs ile yazd asl nshadan ekilmitir. Eserde yer alan kayda gre Kagarl Mahmud kitabn yazmna H. 464 yl Cemaziyel evvelinin gurresinde (ilk gnnde; M. 25 Ocak 1072) balam, drt defa tashihten sonra 10 ubat 1074 gn tamamlamtr. lk Trk Haritas Kagarl Mahmudun Araplara Trkeyi retmek ve Trkenin de Arapa kadar nemli bir dil olduunu kantlamak amac ile yazd Divn- Lgatit-Trk kitabnda bulunan harita gnmze ulaan en eski Trk haritasdr. Kagarl Mahmud, haritay Trklerin yaad blgeleri gstermek iin izdiini belirtir: Bundan baka her boyun bulunduu yeri de bildirdim. Bizans lkesine en yakn olan boy Becenektir (Peenek), sonra Kpak, Ouz,Yemak, Bagrt, Basmil, Kay, Yabaku, Tatar, Krgz gelir. Krgzlar in lkesine yakndr. Bu boylar hepsi Rum lkesi yanndan douya doru yle uzanr, gider: iil, Tohsi Yama, Urak, aruk, omul, Uygur, Tangut, Ktay. Ktay lkesi indir. Bundan sonra Tavga gelir. Oras Maindir. Bu boylar gney ile kuzey arasnda bulunurlar. Bunlarn her birini u degrede (dairesel haritada) birer birer gsterdim.

58

57-59.qxd

01.04.2008

09:59

Page 3

Bilinen lk Trk Haritas

Haritada Trk boylarna komu olan yerler de grlr. Dou ve Bat Avrupa, Habeistan, Hind, inhindi, in ve Japonyann yer ald haritann merkezine Karahan hkmdarlarnn oturduu Balasagun kenti oluturur. Haritada Yarkent, Kagar, kikz, tken, Talas gibi Trk kentleri de yer alr. Merkezini Trklerin oluturduu bir dnya haritas olarak kabul edilir. Dairesel dnya haritasnn etrafndaki ember zerinde, saat gstergesi ynnde srasyla Gney, Bat, Kuzey, Dou yazldr. Dou, haritann tepesindedir. Haritann her bir kesinde renklerin neyi ifade ettii belirtilir. Bu bir tr lejanttr. Buna gre yeil renk denizleri, haki renk nehirleri, kzl renk dalar, bakr rengi de lleri gsterir. Yapl amac ve yapld yer olan Badat dikkate alndnda, haritann o yllarda slam lkelerinde yaygn ve geerli tarz olan dairesel ekli semi olduu grlr. Kagarlnn haritas ilk ve ortaadan beri inanlan karalarn bir okyanusla evrili olduu dncesini yanstr. Buna gore, Kagarlnn tanmlad karalar deniz ile evrilidir. Bunun dnda Yecc ve Mecc lkesi, Zlkarneyn, Ademin ayak izi gibi mitolojik geler, vahi hayvanlar ve Nasnas ad verilen eytans yaratklar da haritada kendine yer bulur. (Atlas, 2005) Divn- Lgatit-Trk

addr. Nitekim Tanrnn Hel et alel-insni hnun mined-dehr (insann zerinden, (henz kendisinin anlan bir ey olmad) uzun bir sre gemedi mi (k.76:1)) ayetteki insan kelimesi Adem anlamna gelmitir; burada yalnz bir tek kiiyi bildirir. Trk sz, Nuhun olunun ad olduunda bir tek kiiyi bildirir, oullarnn ad olduunda, beer kelimesi gibi okluk ve yn bildirir. u ayette olduu gibi; Legad halagnel-insne f ahseni takvmin smme radadnhu esfele sfiln illel-lezne men ve amils-sliht [Biz insan en gzel biimde yarattk, sonra onu aalarnn aasna evirdik. Yalnz inanp iyi iler yapanlar hari... (k.95:4-6)] topluluk (cemi) ad olarak kullanlmtr. Zira kimse bu szcn kapsam dnda deildir. Yani bu kelime, mfret ve cemi yerine kullanlr, nitekim Rum kelimesi Tanr yarlgayas shakn olu Iysu, Iysunun olu Rumun addr; oullar da bu adla anlmtr, Trk kelimesi de byledir. Biz ad olarak Trk adn Ulu Tanr vermitir dedik. nk bize Kagarl Halef olu mam, eyh Hseyin, ona da bn Gark denilen kimse, bn Eb Dny a-eyh Eb Bekr al-Mugd al-Cercer denmekle tanlan hrzaman zerine yazm olduu kitabnda (elmuellef f hiriz- -zamn) isnad zinciri Ulu Yalavaca (Peygambere (s.a.v)) dayanan bir hadise gre Allahu Tel Benim bir ordum vardr, ona Trk ad verdim, onlar douda yerletirdim. Bir ulusa kzarsam Trkleri, o ulus zerine musallat klarm diyor.
Kaynak: 1. Divn- Lgatit-Trk (Robert DANKOFF, James KELLY; trke eviri Serap Tuba YURTSEVEN ve Sekin ERD) Kabalac Yaynevi, stanbul 2005. 2. Atlas, Nisan 2005

Trk; Allahn selam zerine olsun Tanr yarlgayas Nuhun olunun addr. Bu, Tanrnn, Nuh olu Trkn oullarna verdii bir

*SMEK Osmanlca htisas Usta reticisi

59

60-71.qxd

07.03.2008

12:01

Page 2

Byleyici Bir Ak Hava Mzesi

Nevehir

Do. Dr. Faruk TAKALE*

Byleyici grnts ve esiz doasyla dnyann en gzel yerlerinden biri olan ve insanlk tarihi boyunca birok uygarla ev sahiplii yapm olan Kapadokyada ilk gze arpan; peribacalar, yeralt ehirleri ve vadileri bir yandan br yana katedip duran gvercinleridir.

Roma imparatoru August zamannda Antik dnem yazarlarndan Strabon, 17 ciltlik Geographika adl kitabnda (Anadolu XII, XIII, XIV) Kapadokyann snrlarn gneyde Toros dalar, batda Aksaray, douda Malatya ve kuzeyde Dou Karadeniz kylarna kadar uzanan geni bir blge olarak belirtir. Bugnk Kapadokya; Nevehir, Aksaray, Nide, Kayseri ve Krehir illerinin kaplad alandr. Daha dar bir alan olan kayalk Kapadokya ise Uhisar, Greme, Avanos, rgp, Derinkuyu, Kaymakl, Ihlara ve evresinden olumaktadr. Antik dnemde ad Nyysa olan Nevehirin Osmanl dnemindeki ad Mukara idi. Osmanl Padiah III. Ahmedin damad ve sadrazam olan Damat brahim Paa (1660-1730) doup byd kk bir ky olan Mukaraya ayr bir zen gstermitir. 18 hanelik bu kyde camiler, medreseler, ktphaneler, imaretler, hamamlar ve ta evler yaptrmtr. Daha sonra evredeki Trkmen halkn Mukaraya yerletirerek bu kk ky kaza yapm ve adn Nevehir olarak deitirmitir. 1867 ylnda Konyann Nide sancana balanan Nevehir, 1902de Ankara sancana balanm ve 1954 ylnda il olmutur.

60

60-71.qxd

07.03.2008

12:03

Page 3

Damat brahim Paa, 1717 ylnda III. Ahmet Hann kz Ftma Sultanla evlenmi ve vezrizamla getirilmitir. Endern-i Hmynda yetien sadrazamlarn on ncs ve Osmanl sadrazamlarnn yz otuzuncusu olan brahim Paa, ilk matbaann tesisi ve sanayi tesislerinin kurulmasn gerekletirmitir. stanbulda ini, uha ve Hatay ismi verilen kuma fabrikalarnn kurulmas brahim Paann gayret ve almalaryla gereklemitir. stanbulda esnafta bulunan nadide kitaplarn ucuz fiyatlarla satn alnp Avrupaya gnderildiini renen brahim Paa, bu eserlerin yurtdna kmasn yasaklayp birok ktphane kurarak bu deerli kitaplar koruma altna almtr. Zevcesi Ftma Sultan ile birlikte stanbulda ehzade Camii yaknnda Dralhads, talebe odalar, sebil ve ktphane yaptrm, Lle Devrinde nem kazanan park ve baheciliin gelimesini salamtr. Ancak, 1730 ylnda Patrona Halil syannda ldrlmesiyle birlikte yklp yok edilen bahelerin benzerleri daha sonra Avrupada yaplmaya balanmtr. Nevehir; doann bir heykeltra titizliiyle hazrlad peribacalar, kaya kiliseleri ve esiz manzarasyla bir akhava mzesi grnmndedir. Bu masals mze, zm balar ve ide aalaryla sslenmitir. Peribacalar ve kayalara oyulan yerleim alanlar doal ve kltrel merkezlerdendir. Kayalarda yaam, nesiller boyu devam etmi ve sonraki yzyllarda inzivaya ekilen keiler iin uygun bir barnak ve ibadet yeri olmutur. Yeralt da bir baka gzelliktedir Nevehirde. Kapadokya gemite sk sk eitli saldrlarla kar karya kaldndan dolay halkn tehlike annda geici olarak snmasn salamak amacyla yeralt ehirleri yaplmtr. Bu gizemli ehirde gkyz; gndz ve gece en az yeryz ve yeralt kadar gzel ve etkileyicidir. Gndz gkyznde gvercinler uar durur ve pamuk gibi bulutlar adeta bulut gsterisi yaparlar. Gece ise gkyz sanki yldzlarn istilasna uramtr. Sk sk yldz kaymalarna tank olmak mmkndr. Ay yla aydnlatlm peribacalar bir baka gizemlidir geceleri.

61

60-71.qxd

07.03.2008

12:04

Page 4

Nevehir Kalesi ve Kale Mahallesi

Drt mevsimde birbirinden ekici grntye brnen Kapadokyada k mevsiminde yaan kar, peribacalarn beyaz bir tlle rter adeta. Baharda ise aan gelincikler, yabani badem ile kays iekleri ve iek am ide aalarnn scak bir rzgr estiinde yaylan kokusu insann iini yaama sevinciyle doldurur. Peribacalar; vadi yamalarndan inen sel sularnn ve rzgrn tflerden oluan yapy andrmasyla olumutur. Sel sularnn dik yamalarda kendine yol bulmas, sert kayalarn atlamasna ve kopmasna neden olmutur. Alt ksmlarda bulunan ve daha kolay anan malzemenin derin bir ekilde oyulmasyla yama gerilemi ve st ksmlarda yer alan apka ile anmadan korunan konik biimli gvdeler ortaya kmtr. Daha ok rgp civarnda bulunan apkal peribacalar konik gvdeli olup, tepe ksmlarnda bir kaya bloku bulunmaktadr. apkay oluturan kaya trnn gvdeyi oluturan kaya trne gre daha dayankl olmas peribacasnn oluumu iin ilk kouldur. Peribacalarnn dnda vadi yamalarnda yamur sularnn oluturduu ilgin kvrmlar blgeye ayr bir zellik katmaktadr. Peribacalar en youn ekilde rgp, Uhisar ve Avanos geni arasnda kalan vadilerde, rgp-ahinefendi arasndaki blgede, Nevehir at Kasabas civarnda, Kayseri Soanl Vadisinde ve Aksaray Selime Ky civarnda bulunmaktadr. Byk bir ksmnn yumuak tfn aa doru derinlemesine oyulmasyla yaplan yeralt ehirlerinin tarihi, M.. IV. yzyla kadar gider. Yunanl Ksenefonun Anabasis adl kitabnda; Helenlerin bu gizemli ehirlerde yaadklarna dair hikyeler yer alr. Ancak birok aratrmacya gre yeralt ehirlerini ilk ina edenler Hititlerdir. Bu ilgin ve gizemli ehirlerin blgede bulunan

Kaymakl Yeralt ehri

62

60-71.qxd

07.03.2008

12:05

Page 5

Peribacalar ve gvercinler

ou evle gizli geitlerle balantlar bulunmaktadr. Yaklak 7 katl olan yer alt ehirleri yzlerce odadan olumaktadr ve odalar birbirine uzun galeriler ve labirent gibi tnellerle balanmtr. Katlar arasndaki meknlar birbirinden ayran, savunma amal srg talar bulunmaktadr. Yeralt ehirlerinin en eski katlar genelde giri katlar olup, bu katlar daha ok hayvan barna olarak kullanlmtr. K ve yaz lk olan yeralt ehirlerinde mutfak ve rahaneler de st katlardadr. Mutfaklarda gnmzde Kapadokya kasaba ve kylerinde halen yemek piirmek amacyla kullanlan tandr ad verilen yere oyulmu ocaklar bulunmaktadr. Katlar arasnda odalarn tavan ve duvarlarnda iletiim salamak amacyla yaplm 5-10 cm arasnda haberleme delikleri bulunmaktadr. Bu delikler sayesinde halk, uzun tnellerden gemeden, zorunlu durumlarda kolay ve abuk bir ekilde birbirleriyle haberlemekteydiler. En yaygn kullanm Bizans dnemine ait olan yeralt ehirlerinde, kanalizasyon sisteminden havalandrma bacalarna, odalar ve ehirleri birbirine balayan tnellerden, yiyecek depolarna kadar birok detayn dnld muhteem bir sistem gelitirilmitir. Nevehirde; Derinkuyu, Kaymakl, zlce ky, Tatlarin, zkonak ve Maz, yeralt ehirleri restore edilip Kltr Bakanl tarafndan turizme almtr. Nevehiri yksekten seyreden iki nemli kalesi bulunmaktadr. Bunlardan biri ehir merkezinde bulunan ve yapm Seluklu dneminde gerekleen Nevehir Kalesidir. Kale, Damat brahim Paa tarafndan onarlm ve 1979 ylnda tekrar onarlarak tahrip olmaktan kurtarlmtr. Nevehir merkezi ve civarnn, gn doumu ve batmnn en gzel izlenildii kale, ayn zamanda Kale Mahallesi ile merkezin en eski ve en yksek yerleim yeri konu-

Akam zeri belediye kavanda bir grnm

63

60-71.qxd

07.03.2008

12:07

Page 6

Balondan panoramik Kabadokya grnts

64

60-71.qxd

07.03.2008

12:09

Page 7

65

60-71.qxd

07.03.2008

12:10

Page 8

mundadr. Blge; Nevehir Belediyesi tarafndan slah edilerek, Nevehire yarar bir yerleim merkezi haline getirilmek zere proje dahiline alnmtr. Yerden ykseklii 179 metreye ulaan Uhisar Kalesi, Kapadokyann en nemli seyir noktalarndan biridir. Bizansllar tarafndan ato olarak kullanld belirtilen kale, ilk an doal gkdelenlerinden birisi olarak bilinmektedir. hisar Kalesi ierisinde bulunan ok saydaki odalar birbirine merdivenler, tneller ve koridorlarla balanmtr. Nevehir Kalesinden merkeze doru gz gezdirildiinde ilk gze arpan ant gibi ykselen minarelerdir. Damat brahim Paa Klliyesi 1726-1727 yllarnda brahim Paa tarafndan yaptrlm olup, klliye; halk arasnda Kurunlu Camii olarak bilinen Camii Kebir, medrese, ktphane, imaret, sbyan mektebi, hamam, kervansaray ve emelerden ibarettir. 1202 ylnda, Seluklu Sultan Alaaddin Keykubat tarafndan Avanos ilesinde yaptrlan Alaaddin Camii, 1887de ilk onarmn, 1956da ise ikinci onarmn grmtr. 1948de ise Meccanl Athem lhan Usta tarafndan Trk tarz bir minare yaplmtr. rgp ilesi, Damsa Ky merkezinde yer alan Taknpaa Camii, Karamanllar dneminde yaptrlmtr. Caminin kakma tekniiyle cevizden yaplm mihrab Ankara Etnografya Mzesinde sergilenmekte olup, tek rnek olmas asndan nemlidir. Kaymakl Kasabasnda bulunan Camii Kebir, Damat brahim Paa tarafndan Osmanl Sarayna a olarak alnp daha sonra abala ykselen Kaymakll yeen Hac Abdullah Aa tarafndan 1732 ylnda yaptrlmtr.
Kurunlu Camii - Cami-i Kebr

Glehir ilesinde bulunan Silahtar Seyit Mehmet Paa Camii

Kurunlu Camii avlusundaki adrvan

66

60-71.qxd

07.03.2008

12:10

Page 9

1777de Karavezir Silahtar Seyit Mehmet Paa tarafndan ina ettirilmitir. 1716 ylnda brahim Paa tarafndan Nevehir merkezde yaptrlan Kara Camii ve 1814 tarihli rgp Espelli Camii Nevehirin nemli camilerindendir. Nevehirde dikkati eken dier yaplar da kiliseden evrilen ve ayn ama iin hizmet veren camilerdir. Bunlarn banda Derinkuyu ilesine bal eski adyla Zile olan zlce Kynde bulunan, halk arasnda Kilise Camii olarak bilinen ibadethane gelir. 1849 ylnda kilise olarak yaptrlm ve 1930 ylnda camii olarak ibadete alm olan camii, mimari yapsyla, pencere zeri ve n giri duvar zerinde bulunan halar, giri kapsnn sa ve solunda bulunan ve acil restorasyona ihtiyac olan Azizler ve Hz. sann doumunu tasvir eden resimler ve minaresiyle adeta bir kilisecamidir. Bugn bir mihrap ve minare ilave edilerek camii olarak kullanlan bu ibadethanenin camiye dntrlmeden nceki kitabelerinden birinde yre azyla Aziz Vasiliostan bahitir. Zilelilere ne mutlu. Gelipte gren gezenlere, kalfasna yapturannere rahmet olsun ecdatlerine. Portatu Ayiu Vasiliu (Aziz Vasileosun Kaps) ve dierinde Bu ok mukaddes ve pek gzel kilise, 12 Havariler Kilisesidir. Hristiyanla bal olan Ortodoks Hristiyanlar arkasna alan Konya ve yresi despotu Neofitosun ve halkn byk ba ve gayretleri ile Sultan Mecidin saltanat devrinde ina edildi. sa Mesihe asrlarca an versin diye. Mbarek sene 1849, Mart 16 yazldr. eitli dinlere ait insanlarn hogr ierisinde bir arada yaad Nevehirde Osmanl dnemindeki Hristiyanlar da kiliselerini ina ettiler. Bunlar bar ve hogrnn gzel bir rneidir. Gvercin; slam inancnda aileye balln ve barn, Hristiyan
an Kulesi

Avanosda mlek yapan bir gen

Antpark Kava

67

60-71.qxd

07.03.2008

12:12

Page 10

inancnda ise Tanrnn ruhunun simgesidir. Gvercinler, kursaklarna doldurduklar tahl tanelerini sindirebilmek iin sk sk su ime ihtiyac duyduklarndan su pnarlarnn koruyucu kuu olarak da anlrlar. Kapadokya yresi iftileri tarafndan nesilden nesile ba ve bahelerde verimi arttrmak iin gvencin gbresi kullanlm ve bu nedenle ok sayda gvercinlik yaplmtr. Gvercinliklerin yzeyi ou kez yapld dnemin gelenek ve sosyal yaantsna uygun olarak sslenmitir. Bazen de gvercinliklere yapm tarihi, maallah Allah gibi kelimeleri ihtiva eden kitabeler de ilave edilmitir. Bugn Nevehir insan iin gvercin beslemek bir gelenek ve hobidir. Yre gvercinlikleri en youn biimde Uhisar, Greme-Kllar, rgp-zengi, Ortahisar-Balkan Deresi, Kzlukur ve at vadilerinde bulunmaktadr. XIX. yzyl Kapadokya evleri yamalara, ya kayalarn oyulmas suretiyle ya da kesme tatan ina edilmitir. Bu ekilde yaplm en gzel rnekler Gre ve Gremede bulunmaktadr. Blgenin tek mimari malzemesi olan ta, yrenin volkanik yapsndan dolay ocaktan ktnda yumuaktr. Dolaysyla rahat ilenebilmekte ve havayla temas sonucunda sertleerek ok dayankl bir malzemeye dnmektedir. stanbul, zmir, Ankara gibi byk kent mimarlarnn bu ta halen kefetmemi olmas byk bir kayptr. Kullanlan malzemenin bol ve eitli olmasndan dolay blgeye has olan iilii gelierek mimari bir gelenek halini almtr. Kemerli olarak yaplan kaplarn st ksmlar stilize bitki ve geometrik motiflerle sslenmitir. Evlerde ok sayda oturma ve yatak odas, misafir odas, mutfak, kiler, depo, tandr, pekmez ve ra yapma blmleri bulunmaktadr. Yresel mimarinin en ilgin rnekleri XIX. yzyl ile XX. yzyl balarna aittir. Kapadokyada yeni yaplan yaplar ounlukla yre mimarisine uygun olarak kesme tatan ina edilmektedir. Bu yeni yaplarn en gzel rneklerini rgp, Greme, Avanos, Derinkuyu, Kaymakl ve zlce Kynde grmek mmkndr. Yreye zg klasik mimari zelliklerin Nevehir merkezinde en gzel yansmasn 2006 ylnda 34.790 m2lik bir alanda ina edilen Kapadokya Kltr ve Sanat Merkezi ile restoran olarak kullanlan Nevehir Konanda grmek mmkndr.

Ayrca, Aksaray ynnden Nevehire girerken yolcular karlayan ehitler Park ile Bar Ant ve ehir merkezine doru devam edildiinde Borsa Kavanda yaplan Borsa Ant, Nevehir Belediyesi tarafndan yre talaryla yaptrlm antlardr. Nevehir yedi ileden olumaktadr. Acgl ilesi, M.. 1800-2000 yllar arasnda yerleim merkezi olmu ve 1987de Nevehire balanmtr. Antik ad Venessa olan Avanos ilesi blgenin anak-mlek merkezidir. lede anak-mlek yapm Hititlerden bu yana sregelmektedir. mlek, kp, testi, gve form ve boyutlar ihtiyaca ve amur trne gre ekillenir. Geleneksel retim, boylar 20 cmden 1,5 mye kadar deien ss ve kullanm eyalardr. Son yllarda Hitit ve Frig seramikleri bata olmak zere, Anadolunun en eski formlarn tekrarlayan hediyelik eya retimi balamtr. Gnmzde byk kentler ve Avrupann birok kentinde hediyelik eya satan maazalarn vitrinlerini ssleyen Avanos yapm testiler, antik anak-mlek reprodksiyonlar, blgenin en nemli gelir kaynaklarndan biri haline gelmitir. Avanosa 5 km. uzaklkta, peribacalarnn en youn bir ekilde bulunduu Zelve, adeta bir peribacas kenti grnmndedir. Yaamn ne zaman balad bilinmeyen bu akhava mzesi, zellikle IX. ve XIII. yzyl hristiyanlarnn en nemli yerleim ve dini merkezlerinden biri olmutur. Yamalarn dibinde yer alan Direkli Kilise, Zelvedeki manastr hayatnn ilk yllarna aittir. Balkl, zml ve Geyikli kiliseler Zelvenin dier nemli kiliselerindendir. Eski ad Melegobia olan Derinkuyu ilesi, akarsu ve gl bulunmadndan dolay bu ilenin ime suyu 60-70 m. derinlikteki kuyulardan temin edildii iin Derinkuyu adn almtr. En nemli zellii, olduka geni bir alana yaylm yeralt ehri bulunmasdr. Turizme ak yeralt ehirlerine sahip Kaymakl Kasabas ve zlce Ky de Derinkuyuya baldr. lk kez Hititlere ev sahiplii yapm olan Glehir ilesi tarih boyunca Frigyallar,

68

60-71.qxd

07.03.2008

12:14

Page 11

Yaz mevsiminde kays aalar arasnda peri bacalar bir baka gzelliktedir.

69

60-71.qxd

07.03.2008

12:14

Page 12

Atatrk Evi olarak ziyarete almtr. le her yl 16 Austosta Hac Bekta Veli anma treni ve kltrel etkinliklerine ev sahiplii yapmaktadr. Kozakl; ad Seluklular dneminde yaam Kozakolu adnda bir kiiden geldii sylenen bir iledir. Scak suyuyla bilinmektedir ve 1954 ylnda ile olmutur. rgp ilesi Kapadokyann en nemli merkezlerindendir. Tarih boyunca birok isme sahip olmutur. Bizans dneminde Osiana (Assiana), Hagios Prokopios; Seluklu dneminde Bahisar; Osmanl dneminde Burgut Kalesi ve Cumhuriyetin ilk yllarnda rgp adn almtr. Bizans dneminde nemli bir dini merkez olan rgp; ky, kasaba ve vadilerindeki kaya kiliselerinin ve manastrlarn piskoposluk merkeziydi. 1515 ylnda Osmanl topraklarna katlan rgp, XVIII. Yzylda Damat brahim Paann kadlk makamn doduu yer olan Mukaraya balamasyla ikinci planda kalr. Ancak brahim Paa, rgp halkn madur etmemek iin Kavak kynden 20 kmlik bir yeralt yolu ile su getirir. Sokak ve meydanlara emeler yaptrarak, kitabelerin iirlerini dnemin en iyi airlerine yazdrr. rgpte dier nemli bir yap da 1909da tamamlanan Rum Hamamdr. rgp de Greme gibi Nevehirin kltr, turizm ve elence merkezidir. El yapm nl Kapadokya bez bebeklerinin yapm merkezi, rgpe 50 km uzaklktaki Soanl Kydr.

Yreye zg talardan yaplm tarihi bir konak

Lidyallar, Persler, Makedonya Krall, Romallar, Bizans mparatorluu ve Osmanl mparatorluu egemenliinde kalmtr. Aksaray ren yeri, volkanik tflerden oyulmu evler, kiliseler ve manastrlarla adeta bir kaya ky grnmndedir. Eski ad Suluca Karayyk olan Hacbekta,1954 ylnda Nevehire balanarak ile olmutur. Kurtulu Savann ilk yllarnda Mustafa Kemal Atatrk Sivastan Ankaraya giderken, 1919 ylnda Hacbekta ilesini ziyaret etmi ve burada bir gece kalmtr. Daha sonra konaklad ev, Kltr Bakanl tarafndan onarlarak

Gece Camii ve Kaya Kilisesi

70

60-71.qxd

07.03.2008

12:15

Page 13

rgpte halcl sembolize eden kadn figrleri ve Kapadokyal genler

Nevehir tarih boyunca birok nemli ahsiyet yetitirmitir. Hnkr Hac Bekta Veli, aka dair sylemlerini, insan sevgisini ve n bu topraklardan yaymtr. Osmanl dneminin nl sadrazam Damat brahim Paa Nevehirde domu ve modern Nevehirin temelini atmtr. 1867de rgpte doan eyhlislam Hayri Efendi, Adliye Nezareti (Adalet Bakanl)nde grevleri ve medreselerdeki fiziki dzenlemelerin yan sra ders programlar zerinde yapt yenilikler (Tekilat- Hayriye) ile bilinmektedir. Ayrca, Medresetl Vaizn, Medresetl-Hattatn ve Medseretl Kudad adnda yeni medreseler kurmu, medreselerde dini derslerin yan sra sosyal ve teknik derslerin de okunmasn salamtr. nl ressam Prof. Dr. Neet Gnal Nevehire bal eski adyla Kzncil olan zyayla Kynde dnyaya gelmi, stanbul Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dekanl yapm, resimleriyle Anadolu Efsanesini yazm nemli bir figratif ressamdr. Nevehire zg yiyecek ve ieceklerin banda dn orbas, stl orba, sulu kfte, kabak iei dolmas, mlek peyniri, kylerde ta frnlarda yaplan ky ekmei, zm ras, pekmez ve stle kavrulmu kabak ekirdei gelir. Kfeki tandan yaplan peribacas maketleri, bez bebekler ve Avanos retimi anak-mlekler en ok ilgi eken hediyelik eyalardandr.

Kaya Kilisesi resimleri

Nevehir; kltr turizmine, inan turizmine, spor, kongre, elence, atl ve yaya doa turizmi trleri ile termal turizme uygun tarihi eserlere, doal gzelliklere ve modern bir altyapya sahiptir. Kent; Vali M. Hac Mustafaolu ve Nevehir Belediye Bakan Hasan nverin proje ve almalaryla tarihi ve doal dokusu korunarak hzla gelimekte ve Dnyann bar merkezi haline gelmektedir.
Kaynaka: Nevehir Kltr ve Tarih Aratrmalar, 2004-2007, Say: 1-7. www.nevsehir.gov.tr - www.cappadocia.gov.tr Fotoraf konusunda yardmlarndan dolay Kapadokya Kltr ve Sanat Merkezi Mdr Celal Korkmazere teekkr ederim.

*MSG Geleneksel Trk Sanatlar Blm Tezhip Ana Sanat Dal Bakan

Nevehir Belediyesi Kapadokya Kltr ve Sanat Merkezi

71

72-77.qxd

10.03.2008

11:03

Page 2

SMEK Sanatevinden Gz Alc Eserler

Rana KAYACIK

Be yldan bu yana ini, tezhip, porselen boyama, ahap boyama, mefruat, makine nak, el nak, kurdele nak gibi el sanatlarnn nadide branlarnda esiz sanat eserleri ortaya koyan SMEK Sanatevi, bnyesindeki ustalarn maharetli elleriyle stanbullu sanatseverlere ulayor. Sanatevindeki eserler, sergi ve tantm amal retildii gibi, makul fiyatlar zerinden sipari zerine de almalar yaplyor.

72

72-77.qxd

10.03.2008

11:04

Page 3

2003 ylnn Mays aynda Bayrampaada alan SMEK Sanatevi, 2005 ylndan bu yana Fatihteki binasnda sanatseverlerin kefini bekliyor. Eski bir stanbul evinin restore edilmesi ile sanat dnyasna kazandrlan yap, ara sokaklarda olmasna ramen isteyenlerin kolayca ulaabilecekleri bir nitelik tayor. En alt kat depo olmak zere drt katl bir binada retim yapan SMEK Sanatevinin giri katnda mefruat-kurdele nak atlyesi, birinci katnda el nak-makine nak atlyesi, ikinci katnda ahap boyama-porselen boyama-ini-tezhip atlyesi, nc katnda ise rn tehir blm bulunuyor. Hep birlikte SMEK Sanatevini gezmeye balyoruz SMEK Sanatevinin giri katnda mefruat-kurdele nak atlyesi bulunuyor. Atlyede neredeyse her yatan usta var. ou SMEKte kuma boyama, ahap boyama, mefruat, rlyef, folyo gibi branlarda eitim alm, ardndan usta reticilik dahi yapmlar SMEKte. Atlyede kutu kaplamalar, krlentler, boncuk ileri, kurdele nak panolar, sehpa rtleri ileniyor. ounluu sipari olan bu eserlerin sat da yaplyor. Keselerde 5 ytlden balayan fiyatlar, zel tlarla yaplan boncuk ilerinde 250 ytlye kadar kyor.

73

72-77.qxd

10.03.2008

11:05

Page 4

Birinci kat, el nak ve makine nakna ayrlm durumda. El naknda genellikle Trk ii eserler retiyor. Trk ii uzun rtlere talebin youn olduunu belirten ustalar, modellerine gre fiyatlarn da deitiini sylyor. 300 ytlden balayan fiyatlar, ift ynl ilemelerde 3 milyara kadar kyor. Makine naknda grev alanlarn says ise daha fazla. Atlyede makine naknda, rt, heybe, al, barts, anta, kese, pano, cepken, kaftan, tablo, kyafet gibi eserler ortaya koyuyor. ounlukla Mara ii allyor. Keselerde fiyatlar 7,5 ytlden balyor, kaftanlarda ise fiyatlar 3 milyara kadar varabiliyor. Bu atlyede de nce SMEKte eitim alan sonra hocalk yapan ya da sadece kursiyer olan ve usta reticilik yaptktan sonra buraya gelen SMEKli ustalar bulunuyor. kinci katta ahap boyama, porselen boyama, ini ve tezhip branlarnda eserler retiliyor. Tezhip branndaki eserler genellikle sergilerde, tantmlarda kullanlyor ve protokole hediye ediliyor. 4 sene boyunca SMEKte eitim aldktan sonra 7 yldr bu ii yapan tezhip ustas, Bu eserler seri retimler olmad iin ok zel anlamlar var. Biz burada sanat yapyoruz, ticari anlamda bir retim merkezi deil o nedenle zgn tasarmlar ve ei olmayan almalar kyor ortaya eklinde konuuyor. SMEKte ini brannda 4 yl boyunca eitim aldktan sonra Sanatevinde eserler reten usta ise, bu branta ounlukla tabaklara ilgi olduunu sylyor. Vazo, ekerlik, pano, ayna gibi pek ok objenin yapldn, inide tabaklarda fiyatlarn 30 ytlde balayp panolarda 1000 ytlye kadar ktn da ekliyor.

74

72-77.qxd

10.03.2008

11:06

Page 5

SMEK Sanatevinin ahap boyama, porselen boyama ve tezhip branlarnda eserler retilen blmnde gz alc eserler ortaya konuyor. Vazo, ekerlik, pano, ayna gibi pek ok objenin yapld atlyede rnler dikkat ekici ve yeniliki izgilerinin yannda kaliteli iilikleri ile fark oluturuyor.

75

72-77.qxd

10.03.2008

11:07

Page 6

Sanatevinde ahap boyama brannda masa, sandalye, dolap, tepsi, raf, konsl, sandk gibi objeleri ssleniyor; seramik brannda ekerlik, vazo, kp, amdan gibi objelerin zerine Trk slam motifleri ile craft desenleri uygulanyor. Bu blmde eski eyalar da yenileniyor. yle ki; eski mobilyalarn vernikleri sklerek yeniden motifleme yaplyor. Porselen blmndeki ustalar, porselende akademik bir eitimin olmadn, rencilerin atlyelerde yetierek ustalatn anlatyor. Ustalar daha ok kullanm ve dekor amal yemek takm, ay fincan, ekerlik, saat, ibrik, abajur gibi porselenler rettiklerini sylyorlar. 20 ytlden balayan porselen fiyatlar 1750 ytlye kadar kyor. 1750 ytllik rn aure gm ve tabandan oluan enfes bir takm SMEK Sanatevinin en st kat ise rn tehir yeri olarak hazrlanm. Atlyeyi ziyaret eden misafirler burada arlanyor ve eserler burada grcye karlyor. Sanatevini gezerken bir yandan da rnlerin sanatseverlere ulam hakknda bilgi alyoruz. Eserlerimiz sergi ve fuarlarda bazen grmlk bazen sat amal grcye karlyor. Ancak sipari zerine de alyoruz diyen SMEK Sanatevi yneticisi, u ana kadar Kltr A, Anchor, Zeytinburnu Belediyesi gibi kurum ve kurulularn yan sra kiiye zel retimler de yaptklarn sylyor. Kimi eserlerin zerinde yle emek var ki satmaya kyamyoruz, en azndan bir sergi grsn diye bekletiyoruz diyen ynetici, Ama elbette ki burada her ey satlk demeden de geemiyor.

76

72-77.qxd

10.03.2008

11:08

Page 7

Basnda padiah piudeleri projeleri ile ska yer aldklarn syleyen ynetici, stanbul Trbeler Mzesi Mdrlnn padiah sandukalarnn zerlerindeki ypranm tarihi puidelerin yok olmalarn engellemek amacyla depolara kaldrdn, bo kalan sanduka stleri iin de puide arayna giren mdrln SMEK ile almay setiini anlatyor gururla lk aamann Sleymaniyedeki Kanuni Trbesinde yatan Kanuni Sultan Sleyman, 2. Sleyman, 2. Ahmetin puideleri olduuna dikkat ekiyor ve puidelerin ipek kadife zerine, taban derisi dolgu malzemesi olarak kullanlarak, Mara ii teknii ile hazrladklarn da szlerine ekliyor.

2007 ylnn Mevlana Yl ilan edilmesiyle dolaysyla, bu konsept dahilinde pek ok almaya imza atan SMEK Sanatevi, u anda stanbulun 2010 yl Avrupa Kltr Bakenti olmas erefine dzenlenecek etkinlikler iin eserler retiyor. Sultanahmet, Ayasofya gibi kltrel deerlerimiz ilendii almalar gerekten gz alc, tpk Sanatevindeki btn almalar gibi Ustalarmza almalarnda baarlar dilerken, stanbullu sanatseverlerin byl bir dnyann kefi SMEK Sanatevine muhakkak uramalar gerek diyoruz

77

78-85.qxd

07.03.2008

13:50

Page 2

Kandilli Rasathanesinin Gizli Hazineleri

Dr.Tahsin mer TAHAOLU*

Kandilli Rasathanesi Mzesi'nde kurulu yllarndan itibaren kullanlan ve bugn tarihi eser saylan teodolit, kronograf, sismograf, saat, sekstant, teleskop gibi astronomi, deprem, meteoroloji, manyetik, jeodezi aletlerinin yan sra, Trk - slam bilim ve teknoloji tarihine k tutan, sanat tarihi bakmndan byk nem tayan rubu tahtalar, usturlablar, kblenmalar, kreler, gne saatleri ve gk haritalar sergilenmektedir.

stanbul'da ilk rasathane, Sultan III. Murad zamannda 1577 ylnda kurulan Takyeddin Rasathanesi'dir.1 stanbul Rasathanesi adyla da bilinen bu rasathane, Tophane stndeki tepede, Fransz Sefareti'nin bulunduu yerin yaknnda kurulmutur. mr pek ksa olan rasathane, 1780 ylnda yaplan stanbul plannda grlmektedir.2 Bu rasathane, 1260 ylnda kurulan Merae ve 1420 ylnda kurulan Semerkant Rasathaneleri'nden sonra Trk-slam tarihinin en nemli rasathanesi olup, her nn de Batdaki astronomi bilimine faydal etkileri olmutur. yle ki, stanbul Rasathanesi ile ayn tarihlerde Uranienborg'da kurulan Tycho Brahe Rasathanesi ile 1584 ylnda kurulan Stjerneborg Rasathanesi'nde bu slam rasathanesinde yer alan astronomi aletlerinin kullanld grlmtr.3 stanbul'daki ikinci rasathane ise Sultan Abdlaziz zamannda 1868 ylnda Pera'da (Beyolu) Della Suda Eczanesi'nin karsnda kurulmutur. 74 metre rakml bir tepenin zerinde kurulan bu rasathane, "Rasathane - i Amire" ad ile anlm, aletleri ise, Avrupa'nn birinci snf fabrikalarndan satn alnmtr. Rasathanenin zmir, Gelibolu, Trabzon, Varna, Kstence, Kavala, Selanik, Beyrut, Badat ve Fav gibi Osmanl mparatorluunun nemli merkezlerinde ubeleri vard. Bu ubeler her gn hava durumunu, denizlerdeki rzgr ve frtna durumlarn telgraf araclyla merkeze bildirirlerdi.

78

Mze Binas

78-85.qxd

07.03.2008

13:50

Page 3

Giri zerindeki ini ssleme

Mze Binas - giri cephesi

Ayrca Rasathane - i Amire her gn Paris, Berlin, Roma, Viyana ve St. Petersburg rasathaneleriyle bilgi alveriinde bulunurdu ve 5 ktada 42 rasathane ile irtibat halindeydi.4 Rasathanenin ilk mdr ise, Fransz Aristide Coumbary olmutur. Daha sonra M.Lekuan mdr olmu, onu da Trk bilim adam Salih Zeki Bey takip etmitir. Ancak Salih Zeki Bey'in Darlfnun Genel Mdrl'ne atanmas zerine, Rasathane - i Amire Takla'ya, Topu Okulu'nun karsndaki binaya nakledilmi, 1909'a kadar burada etkinliklerini srdrmtr. 12 Nisan 1909'da kurulan yeni hkmetin Milli Eitim Bakan Emrullah Efendi, 21 Haziran 1910 tarih ve 1076 sayl yazs ile Fatin Gkmen Hoca'y Rasathane - i Amire Mdrl'ne atar ve bu messese iin yeni bir yer semesini ister.5 Bunun zerine Fatin Hoca uzun aratrma ve incelemeler sonucunda, bugn Kandilli Rasathanesi'nin bulunduu yer olan, cadiye Tepesi'ni seer ve rasathaneyi buraya tar. Cumhuriyetin ilk yllarnda, resmi yazmalarda buras iin Rasathane - i Amire ad devam etmitir. Bazen de rasathaneye gnderilen yazlarda, Kandilli veya Vaniky adlar gemitir. 1928'den sonra, Maarif Vekaleti, Heyet ve Fiziki Arzi stanbul Rasathanesi adn almtr. 1936'da ilk kez resmi olarak Kandilli Rasathanesi adyla anlmtr. 1940'tan sonra ise, Kandilli Rasathanesi, Astronomi ve Jeofizik adn almtr. Rasathane 1982 ylnda Boazii niversitesi'ne balanarak, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits olmutur. Rasathanenin kurulduu yer olan cadiye Tepesi'ni, Boaz tarafndan Kuleli, Kandilli ve Vaniky, kara tarafndan ise Talimhane snrlamaktadr. Yaklak drt yz dnmlk bir alan kapsayan bu tepenin denizden en yksek noktasnn rakm 136 metredir. Rasathane'nin bulunduu alanda 1911 ylndan gnmze kadar 20'den fazla bina ina edilmi ve Kandilli Kamps meydana gelmitir. Trkiye'de ilk ve tek olan bir Rasathane Mzesi'nin kurulmasna 2004'te Boazii niversitesi ve Kandilli Rasathanesi ynetimi tarafndan karar verilmi ve kampsn en gzel binas olan, temeli 1930'da atlan ve 1934'te yapm tamamlanan Sismograf Binas seilmitir. 2005 sonbaharnda bu tarihi binada orijinal ekli korunarak restorasyon ileri balatlm ve 21.06.2006 gn mze olarak hizmete almtr. Trk mimarisinin gzel rneklerinden biri olan bu bina cadiye Tepesi'nin Bebek'e kar olan yamacnda yaplmtr. Kagir ve iki katl olup, iki blmden oluur. Birincisi n tarafndaki bro blmdr, ikincisi ise aletleri ieren (Kav) blmdr. Bro blm altta , stte be olmak zere sekiz odadan oluur, Kav blm ise, ara katta bulunur, drt oda ve byk bir salondan oluur. ndeki iki oda mekanik katlarn ilemek ve tespit etmek ile fotoraf katlarnn banyosunu yapmak iin ayrlmtr. s bacalar ve a kar renkli cam ve su tertibat vardr.

Dier iki odaya fotorafik yazclar konmutur. Byk salona da drd mekanik, drd eloktromagnetik olmak zere sekiz adet sismograf kurulmutur. Cephe mimarisi ve ini sslemeleri ile Osmanl Trk Mimarisinin zelliklerini yanstan bu tarihi binann n cephesi bask kemerli bir giri, iinde iki kanatl ahap kap ve stnde dikdrtgen bir kartu iinde lacivert, firuze, yeil, bordo ve beyaz renklerin kullanld, iek ve bitki motiflerinin hkim olduu, ortada ise bir astronomi aleti olan rubu tahtas desenli bir ini pano, bunun stnde ise, ii sekizgen yldz motifleri ile ssl ve lacivert, firuze ve bordo renklerin kullanld be adet kare eklinde ini levha dizisi yer alr. Bunun stnde ise, dz atkl byk bir pencere, zerinde ise bitki yapraklarndan ve iek motiflerinden oluan, firuze, lacivert, bordo, yeil ve beyaz renklerin hkim olduu dikdrtgen ini pano yer alr. Giriin sanda ve solunda altta bask kemerli birer pencere, stlerinde ikinci katta sivri kemerli birer pencere, bunlarn zerlerinde ise, iek ve bitkisel motifli lacivert, firuze ve yeil renkli dikdrtgen eklinde birer ini pano yer alr. Binann gney cephesi ise, altta bask kemerli bir pencere, yannda yine bask kemerli bir ufak pencere ile depoya geit veren bask kemerli dar bir kap yer alr. Bu cephenin bitiiinde ise, ara katta bulunan Kav ksmnn ndeki odasna ait bask kemerli iki ufak pencere yer alr. stte ise sivri kemerli bir pencere, yannda ifte sivri kemerli byk bir pencere yer alr. st pencerelerin zerinde birer ini pano yer alr. Binann kuzey cephesi ise, altta iki bask kemerli pencere, stlerinde ise iki sivri kemerli ikinci kat pencereleri, bunlarn zerinde de ayn renklerin hkim olduu, iek ve bitkisel motifli ini panolar yer alr. Bu cephenin bitiiinde ise, ara katta bulunan Kav ksmnn ndeki odasna ait bask kemerli iki ufak pencere yer alr. Binann arka cephesinde ise, stte ufak bir pencere bulunur. Binann cephesinde bulunan alt kat pencereler demir parmaklkldr. Binann etrafn stten Osmanl sivil mimarisinin nemli unsurlarndan biri olan geni bir saak epeevre dolar. Binann iine gelince, giri koridorunun sanda bir oda, banyo ve baheye kaps olan bir depo, solunda ise iki oda yer alr. Giriin karsndaki sekiz basamakl bir merdivenle ana binann arka tarafnda yer alan ve Kav ksmn oluturan ara kata klr. Buradaki koridorun sanda ve solunda birer oda vardr. Koridordan dar bir girile daha ufak bir koridora geilir, bunun da iki tarafnda lm aletlerinin bulunduu penceresiz iki ufak oda bulunur. Bu ufak koridordan dner bir kap ile tarihi sismograflarn bulunduu Kav ksmn oluturan byk salona girilir. Ara kattan ana binann ikinci katna yine sekiz basamakl bir merdivenle klr. Bu katta sada ve solda ikier oda, ortada ise giriin stnde ve cepheye nazr ufak bir oda bulunur.

79

78-85.qxd

07.03.2008

13:51

Page 4

Resim: 1 (Rubu Tahtas)

Bu mzede Rasathane - i Amire'nin kurulu yllarndan itibaren kullanlan ve bugn tarihi eser saylan teodolit, kronograf, sismograf, saat, sekstant, oktant, barograf, teleskop gibi astronomi, deprem, meteorolojii, manyetik, jeodezi aletlerinin yan sra, Trk - slam bilim ve teknoloji tarihine k tutan ve Trk - slam sanat tarihi bakmndan byk nem tayan rubu tahtalar, usturlablar, kblenmalar, kreler, gne saatleri ve gk haritalar sergilenmektedir. Bu eserlerin zerinde Arapa ve Osmanlca olarak yapan kiilerin adlar ve yapl tarihlerinin yazlmas bu eserlere tarihi belge nitelii kazandrmakta olup, deerini artrmaktadr.

gzleme dzeni ile hedefe baklmakta ve daire merkezinden aaya doru sarkan bir ekln blmlemedeki deeri okunmaktadr.6 Ayrca her rubu tahtasnn zerinde yapan kiinin ismi ve tarih yazldr. Bu alet eski Trk - slam rasathanelerinde kullanld gibi Osmanl devrinde de kullanlm olup, Rasathane - i Amire'nin kurulmasyla Avrupa'dan modern astronomi aletlerinin ithal edilmesinden sonra da yapmna ve kullanmna devam edilmitir. Mze koleksiyonunda en eski rubu tahtas 1713 ylnda yaplmtr. En son rubu tahtas ise Ahmed Ziyaeddin tarafndan 1916 ylnda yaplmtr. Burada tahta zerine iki taraftan birer kat tabakas yaptrlm ve izimler kat zerine yaplmtr. Bu rubu tahtas bir astronomi aleti olduu kadar, zerinde resmedilen ve kitap cildini andRubu tahtas bir dairenin eyrei eklinde olup gk Resim: 3 (Kblenma) ran renkli motifler sayesinde bir sanat eseri haline getirilmitir. cisimlerinin eim asn lmek iin kullanlr. Tahtadan yapl(Resim 1) Usturlab ise, bir yldzn belli bir ykseklikte, genellikle m olan bu alet dey dzlemde tutularak bir kenar zerinde

Resim: 4 (Kblenma)

Resim: 5 (Kblenma)

80

78-85.qxd

07.03.2008

13:52

Page 5

Resim: 2a (Usturlab)

Resim: 7 (Kblenma- Gne Saati)

Resim: 2b (Usturlab)

60 derecede, ufkun stnden gei ann saptamaya yarayan bir astronomi aletidir. Pirinten yaplan bu alet genellikle yuvarlak eklinde olup st ste rabtedilmi paradan ibarettir. Genellikle usturlablarn zerinde burlarn adlar Arapa olarak yazldr. Bunun dnda cetveller, izimler ve yapan kiinin ad ile tarih bulunur. Mze koleksiyonunda en eski usturlab el - Belevi tarafndan 1687 tarihinde yaplmtr. sim ve tarih st ksmdaki dilimli genin iinde yazldr. Burada tarih ebced hesabyla verilmitir. (Resim 2a/2b) Mzeyi ssleyen eserler arasnda slam tarihi

boyunca kullanlmakta olan Kblenmalar da bulunmaktadr. Kblenma kble ynn gstermek iin pusula grevini yapan bir alettir. Bu aletler bile Trk - slam medeniyetinde birer sanat eseri haline dntrlmtr. Bunlarn en estetik rnei 1738 ylnda El-Baron El-Muhteri tarafndan stanbul'da yaplan yuvarlak kutu eklindeki Kblenma'dr. (Resim 3) Kutunun kapanda iten stte Mekke'deki Harem-i erif resmedilmitir. Etrafnda er erefeli minarelerin bulunduu yeil kubbeli revaklar evreledii avluda Ka'be-i Merrefe, Hacer-i Esved, Makam- Maliki, Makam- Hanifi, Makam-

Resim: 6 (Gk Haritas - Mirts-Sem)

81

78-85.qxd

07.03.2008

13:54

Page 6

Resim: 9 (Erzurumlu brahim Hakknn MARFET-NAMEsi - Dnya Haritas)

82

78-85.qxd

07.03.2008

13:56

Page 7

83

78-85.qxd

07.03.2008

13:56

Page 8

Resim: 10 (Erzurumlu brahim Hakknn MARFET-NAMEsi) Hanbeli, Makam- afii, Makam- brahim, Minber-i erif, Bab- Selam- Atik, Nerdiban- Kabe (Kabe Merdiveni) ve Bir-i Zemzem (Zemzem Kuyusu); Harem-i erif'in dnda sol tarafta Mescid-i Mzdelife, Cebel-i Nur, Cebel-i Kubay; sa tarafta ise yine yeil kubbeli maret binas grlmektedir. Altta ise kblenmann icad ve kullan ile ilgili bilgiler verilmi, yapan kiinin ad, hicri tarih ve yapld yer yazldr. (Resim 4) Kutunun ana ksmnda ise iten stte cam iinde ufak bir pusula ekli ve dnya haritas, altta ise 20 adet dikey stun iinde yukardan aaya doru ehir adlar yazldr. Tam ortaya da pusulann ibresi yerletirilmitir. (Resim 5) Ayn zaman gne saati grevini de yapan dier bir kblenma ise tahtadan yaplm daire eklindedir. Dairenin ortasnda kenarda sekiz ayr kartu bulunmaktadr. Ancak be tanesinin iindeki yazlar okunmaktadr. Ancak be tanesinin iindeki yazlar okunmaktadr. Yazlar; poyraz, karayel, bat, lodos ve kble eklindedir. Bunun etrafnda sa tarafta dikdrtgenler ierisinde ehir isimleri, solda ise Kabe-i Merrefe'nin resmi bulunmaktadr. Orta yuvarlan iinde ise pusulann inesi bulunmaktadr. (Resim 7) Mzedeki dier bir gzel eser ise gezegenlerin yerlerini gsteren ve zerinde eseri yapan kiinin adnn Tahsin olduu yazl Gk Haritas'dr. (Resim 6) Bu eser st ste birbirine rabtedilmi iki mukavva parasndan ibarettir. Alt para yuvarlak eklinde olup, st para ise alt ksmn zerinde dnen bir hilal eklindedir . Mavi zeminli olan alt ksm ortasnda gkyzndeki yldzlar, etrafnda ise

Resim: 8 (KTAB-I BAHRYE (Piri Reis - PORTALAN)

Resim: 12 (OSMANLI DEVR YAZMA TAKVMLER)

84

Resim: 11 (OSMANLI DEVR YAZMA TAKVMLER)

78-85.qxd

07.03.2008

13:57

Page 9

Resim: 13 (ATLAS- CEDD- Dnya Atlas)

Resim: 14 (ATLAS- CEDD- Dnya Atlas)

rumi aylar gsterilmitir. Hilaln ortasnda ise (Asitane-i Aliyye), (Mirts-Sem) ve yapan kiinin ad yazlmtr. Bunun etrafnda ise burlarn adlar, vakitler ve konu ile ilgili bilgiler yazldr. Ayrca rasathane arivinde bulunan, astronomi, astroloji, matematik ve corafya konulu yazma eser koleksiyonundan baz eserler de mzede sergilenmitir.7 Bu eserler Trk - slam bilim tarihine k tutmasndan dolay ok deerli olduu gibi bazlarnn ciltleri, tezhipli yapraklar ve renkli ekilleri sanat tarihi bakmndan byk nem gsterir. Mzede sergilenenler arasnda u eserler yer alr: KTAB-I BAHRYE (PORTALAN) (Resim 8) Yazar: Piri Reis, Telif Tarihi: 1520, stinsah Tarihi bilinmiyor. Yaz Tr: Nesih, erii: Yavuz Sultan Selim'e ithaf edilmek zere yazlan bu kitapta Akdeniz kylar, kalntlar, limanlar, sular ve adalar anlatlmaktadr. MARFET-NAME (Resim 9, Resim 10) Yazar: brahim Hakk Erzurumlu, Telif Tarihi: 1756, stinsah Tarihi: 1834-35 Yaz Tr: Nesih, erii: Kitapta yeryzndeki varlklarn yaratl, bitkiler, hayvanlar, canszlar, su, toprak, hava, ate, anatomi, psikoloji, geometri, dnya yuvarlakl, gezegenler, enlem-boylam ve astronomi konular ilenmitir. OSMANLI DEVR YAZMA TAKVMLER 1559-60 Yl Takvimi, Hazrlayan: Mneccim ba Yusuf es-Saati. (Kanuni Sultan Sleymana ithaf edilmitir.) (Resim 11) 1754-55, 1763-64, 1767-68, 1755-56 Yllar Takvimleri ve 1772-73 Yl Takvimi, Hazrlayan: Mneccim ba Fethiyeli Halil Efendi. III.Sultan Mustafa'ya ithaf edilmitir. (Resim 12)

Mzede ayrca 1794 - 1893 tarihleri arasnda stanbul iin hazrlanm aharl deri zerine yazlm mihrabiyeli ve tezhipli rulo eklinde takvimler de sergilenmektedir. Yukarda zikredilen yazma kitaplarn yan sra, mzede ok deerli ve nadir matbu eserler de sergilenmektedir. Bunlarn en eski tarihlisi Atlas-i Cedid adyla tabedilen Dnya Atlas'dr. ATLAS- CEDD (YEN ATLAS) (Resim 13 ve 14) Devlet Matbaas, skdar 1804 erii: zerinde Osmanl Devleti'nin Armas ve III. Sultan Selim'in Turas bulunan Atlasta ASYA, AVRUPA, AFRKA ve AMERKA ktalarnn HARTALARI karlkl iki sayfaya resmedilmi olup, corafya bilimi, yeryz, gne, ay, yldzlar, ynler, kuzey, gney, dou ve bat yarm kreleri ve Osmanl devletinin yayld blgeler gsterilmitir. Harita ve ekillerin ou renkli olarak izilmitir.
Dipnotlar: 1- Detayl bilgi iin bkz. NVER, SHEYL : stanbul Rasathanesi, Ankara 1969 2- GKMEN, FATN : Rasd Takyeddin, cumhuriyet Gazetesi, stanbul 1925, S.4 3- HASSAN, AHMED : Taqi-al-din and Arabic Mechanical Engineering, Aleppo 1976, S.21 4- OSMANLI DEVLET SALNAMES, stanbul 1877, S. 606 - 609 5- ERKMAM, H.KEMAL : Kandilli Rasathanesi 50 Yl 1911-1961, stanbul 1961, S. 4 6- Detayl bilgi iin bkz. DZER, MUAMMER : Rubu Tahtas, stanbul 1987 8- Detayl bilgi iin bkz. KUT, GNAY ve Dierleri : Kandilli Rasathanesi El Yazmalar 1 , stanbul 2007 * B.. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits retim Grevlisi

85

86-93.qxd

07.03.2008

14:50

Page 2

Zaman Ik Hzyla Geiyor...

Prof. Kerim Silivrilinin Ardndan

Do. Dr. Faruk TAKALE* Kerim Silivrili hocayla 1987 ylnda Mimar Sinan niversitesi, Rektr Yardmcl grevi yapt srada tantm. 1983-1987 yllar arasnda Geleneksel Sanatlar ve Kitap Sanatlar restorasyonu konusunda yararlandm Prof. Emin Barn (1913-1987), 1984 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ngilizce Blmnden mezun olmamdan sonra Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk Sanatlar Blm Tezhip Anasanat Dalnda yksek lisans yapmam konusunda beni tevik etmiti. Ayrca, 1984 ylnda Topkap Saray Tezhip Atlyesinden mezun olduktan sonra, ayn yl Rikkat Kunt (1903-1986) Hanmefendiyle tanmama ve rencisi olmama vesile olmutu. Emin Bey, Kerim Beyden bizzat benim iin randevu alarak almalarmdan oluan bir dosya ile Kerim Beyi niversitedeki odasnda ziyaret etmemi salad. Kerim Bey onca iinin arasnda benimle ilgilendi, almalarm inceledi ve mutlaka yksek lisans programna bavuruda bulunmam gerektiini syledi.

Bylece 1987 ylnda Kerim Beyin danmanlnda yksek lisans programna balayarak Geleneksel Trk Sanatlar Blmne adm atm oldum. Yksek lisans eitimim sresince Kerim Beyin verdii Tezhip-Minyatr Tasarm, Trk Tezhip Desenleri ve Tezhip Aratrmalar derslerine katldm. 1999 ylnda Kerim Hocann ynettii Tezhip Sanat ve Tezhip Sanatnda Rikkat Kunt Ekol konulu aratrmam ile yksek lisans programn tamamladm. Sanatta yeterlik programnda ise aldm dier derslerin yan sra Kerim Beyin Tezhip Minyatr Tasarm ve Trk Tezhip sluplar derslerine girdim.

Kerim Silivrili ve ei Neriman Silivrili ereve tezhibi: Kerim Silivrili

86

86-93.qxd

07.03.2008

14:51

Page 3

Talik besmele Hat: Necmettin Okyay, Tezhib: Kerim Silivrili

1989 ylnda Tezhip Anasanat Dalnda Aratrma Grevlisi olarak almaya baladktan sonra, Yrd. Do. Turgay Korun ile birlikte Trk Desenleri dersinde Kerim Beye asistanlk yapmaya baladm. Birlikte bu almamz 1998 ylna kadar uyum iinde devam etti. Trk Desenleri dersi Perembe gnleri leden nce ve leden sonra olmak zere iki oturumda yaplmaktayd. leden nce Kerim Hoca hat, tezhip minyatr, ini, cilt ve hal sanatlarnn en gzel rneklerini ihtiva eden dia gsterisi ile hepimizi hayran brakan bilgi ve konumasyla; motif, desen ve Trk Sanatlar ziyafeti verirdi. ok kalabalk bir katlmla gerekleen bu gsteriye ou zaman blm retim yelerinden de katlanlar olurdu. leden sonra ise, uygulamal motif ve desen derslerini yrtrdk. ou zaman Kerim Bey, ders verme konusunda tecrbe kazanmamz ve rencilerle kaynamamz iin izim derslerini bize brakrd. ki yaryl sren Trk Desenleri dersinde rm, hatay ve bulut motifleri ile gemeler detayl bir ekilde ilenir ve kompozisyonlar izilirdi. Neeli ve verimli geen derslerle iyice kaynaan renciler, en gzel deseni izmek iin adeta birbirleriyle yarrlard. Kerim Bey bu durum karsnda ok neelenirdi. Zaman zaman rencileri Geleneksel Trk Sanatlarnn en gzel rneklerini grmeleri iin mze ve ktphanelere gtrrdk. zellikle Bykderede Sadberk Hanm Mzesi ziyaretimiz, dnte Emirgandaki ay molas nedeniyle ok neeli geerdi. Kerim Bey; bilgisi ve ariviyle adeta ayakl bir ktphaneydi. Sahip olduu bilgi ve grsel malzemeleri bizden esirgemezdi. Blmde; Yrd. Do. Hseyin Gndzden Prof. Dr. Sitare Turan Bakra, Yrd. Do. Pnar Doudan Prof. Dr. iek Dermana kadar hepimizin

zerinde emei bulunmaktadr. Ayrca bir eserle ilgili rapor yazarken ya da idari ilerle ilgili bir sorunumuz olduunda ilk bavuracamz kii Kerim Bey olurdu. Her sorun iin mutlaka pratik bir zm bulurdu. 1995 ylnda yardmc doentlik snav jrimde, Prof. Kerim Silivrili bata olmak zere, Prof. lhami Turan, Prof. Dr. Muhittin Serin ve Prof. Dr. Ali Alparslan (yedek) bulunmaktayd. 2006 yl sonlarna kadar Kerim Bey blmdeki derslerini srdrd ve biz kendisinden istifade etmeye devam ettik. Bir bilgi, resim ve desene ihtiyacmz olduunda mutlaka en az bir rnek bulunurdu arivinde. Girdii dersleri ou zaman keyifle dinlediimiz anlar, hikyeler ve anekdotlarla ilgi ekici hale getirirdi. Dolaysyla dikkati dalma ihtimali olan rencinin ilgisini tekrar derse ekmi olurdu. Son bir yldr hastal nedeniyle dar kma imkn snrl olan Kerim Beyi, Modadaki anlarla ve kitaplarla dolu evinde ziyaret eder ve yardmcs Lenann yapt ay yudumlarken sohbet ederdik. Ziyaretine gittiimizde en ok beendii hediyeler olan kitap ve makalelerimizin yaynland dergileri incelemekten byk keyif alrd. Vefat etmeden iki gn nce telefonla konutuumuzda beni grmek istediini belirtti ve 15 Kasm 2007de Aratrma Grevlisi Atilla Yusuf Turgutla beraber kendisini ziyaret ettik. Son birka haftasn geirdii, kzlar Glderen ve Nesterennin kendisi iin hazrladklar zel odasnda dinlenmekteydi. Sa tarafnda, yatann kenarndaki sandalyeye oturdum ve elimi sk sk tuttu dakikalarca. Birka cmle dnda hi konumad.

87

86-93.qxd

07.03.2008

14:52

Page 4

Kerim Silivrili ve Faruk Takale

Kerim Silivrili ve kzlar Nesteren ile Glderen

Ertesi gn vefat haberini aldm. Zaman k hzyla geiyor. rencisi ve asistanln yaptm 20 yl boyunca kzgn yzn hi grmediim, devaml gleryzyle bildiim Kerim Hoca, anlarn da yanna alarak ok sevdii ei Neriman Hanmla bulumak zere 16 Kasm 2007de son yolculuuna balad. Vefatndan 3 gn sonra, 19 Kasm Pazartesi gn Mimar Sinan niversitesinde bir tren yapld ve Erenky, Galip Paa Camisinde ikinci namazn mteakip klnan cenaze namazndan sonra Sahray- Cedid Mezarlnda, ei Neriman Hanmn yanna defnedildi. Kerim Silivrili, 23 Nisan 1921 tarihinde stanbulda dodu. Babas Kuvay- Milliyeci Hseyin Kazm Bey, annesi Behice Hanmdr. Kendisine ocuk yalarda Yunus Emre ilahilerinin ounu reten

babaannesiyle birlikte ziyaret ettii mze ve camilerdeki inileri hayranlkla izler, sk sk Topkap Saray inili Kke gtrmesi iin babaannesine srar edermi. imdiki ad Endstri Meslek Lisesi olarak bilinen ve Trkiyede ilk defa alan Tekstil Okulundan mezun olduktan sonra, 1941 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi Trk Ssleme Sanatlar Blmne girdi ve 1945 ylnda pekiyi dereceyle bitirdi. Hocalar; smail Hakk Altunbezer (1873-1946), Necmettin Okyay (1883-1976), Halim zyazc (1898-1964) ve Feyzullah Daygil (?-1949)di. Kerim Silivrili mezun olduunda Nuri Korman (1868-1951), Tahirzade Behzat (1889-1947), Muhsin Demironat (1907-1983), Prof. Emin Barn (1913-1977) Akademide derslere girmekteydiler ve Rikkat Kunt (1903-1986), 1944 senesinde Kerim Silivriliden bir yl nce mezun olmutu.

Kerim Silivrili ve arkadalar

88

86-93.qxd

07.03.2008

14:52

Page 5

Kerim Bey, 1946 ylnda Akademide smail Hakk Altunbezer ve Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin rencisi Neriman Hanmla evlendi. Kzlar Glderen Hanm, Akademinin Mimarlk Blmnden Nesteren Hanm ise Resim Blmnden mezun olmutur. 19461947 yllar arasnda anakkale-Ezinede yedek subay olarak askerliini yapt. 1949 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi Trk Ssleme Blm Trk ini Desenleri Atlyesi retmenliine atand. 1951-1969 yllar arasnda Akademi Mdr Muavinlii yapt. 1968 ylnda Profesrlk nvann ald. 1972-1975 yllarnda Yksek Resim Blm Bakanl, 1977-1982 yllar arasnda Temel Sanat ve Bilimler Blm Bakanl ve Dekanl grevlerini srdrd. 1982-1988 yllar arasnda Mimar Sinan niversitesi Rektr Yardmcl grevinde bulundu ve 1988 ylnda emekli oldu. Emekli olduktan sonra da 2006 ylna kadar Geleneksel Trk Sanatlar Blmnde Trk ini Desenleri, Trk Ssleme Desenleri ve tm anasanat dallarnda yksek lisans ile sanatta yeterlik programlarnda tasarm, uygulama ve seminer derslerini verdi. Kerim Silivrili, 1936 ylnda Akademiye balanan, ama 1960larda rencisi olmad iin kapanan Trk Ssleme Blmnn yeniden almas iin ura vermi; blmn 1976 ylnda tekrar almas, programlarn hazrlanmas ve blmde alacak retim yeleriyle ilgili alma yapmak zere, niversite Senatosu tarafndan grevlendirilmitir. Kerim Silivrilinin Trk ini Sanatlar zerine yaynlanmam iki almas, stanbul ili Camisinde bir tavan uyarlamas, Maliye Bakanlnca bastrlm pul tasarmlar bulunmaktadr. Kerim Silivrili birok levh, kta ve hilye tezhiplemitir. Bunlarn banda Mehmet Aziz Rfi Efendinin (1872-1934) sls-nesih hatlaryla yazd [(S.H.M.nr.15512Y 105), (Hilye-i erfe, Faruk Takale, Hseyin Gndz. sh.60)] ve

Mehmet Kamil lgen tarafndan sls-nesih hatlaryla yazlm hilyeler gelir (Hilye-i erfe, Faruk Takale, Hseyin Gndz, sh. 287).1950 ylnda Mehmet Nuri Sabuncu tarafndan Adanada yaptrlan ifte Minareli Camiisinin i sslemeleri de 1970li yllarn sonunda Kerim Bey denetiminde yaplmtr. Kerim Bey, Geleneksel Trk Sanatlar Blmnn kuruluunu ve Akademiye giri servenini yle anlatmaktadr: Gzel Sanatlar Akademisine Ekim 1941de girdim. imdi Geleneksel Trk Sanatlar Blm dediimiz Trk Ssleme Blmne, 1941 Ekim aynda renci olarak girdim. Geleneksel Trk Sanatlar Blm, Akademinin beinci blm olarak Temmuz 1936da Akademiye baland. Ama kuruluu 1914tr. Yani Resim, Heykel, Mimarlk, Tezyini Sanatlar ve Geleneksel, beinci olarak Kuruluu 1914tr. Ve hat sanat retimi iin Medreset-l Hattatin ad altnda, yaznn etrafnda toplanan btn sanat dallarn da retmek amacyla kurulmutur. imdi biliyorsunuz, bizde btn ssleme sanatlar ya yaznn etrafna toplanr ya da yapnn.

Kerim Silivrili (Mimarsinan Gzel Sanatlar niversitesi fotoraf arivinden

89

86-93.qxd

07.03.2008

14:54

Page 6

Blm, yaznn etrafnda toplanan sanatlar; yani cilt, tezhip, minyatr, Trk inicilii, hakkklk, kymetli talar zerine kakmalar, sedefkrlk ebru gibi- sanatlar bir araya toplamak amacyla kurulmutur. Bu mektep, harf inklbna kadar faaliyetlerini srdrmtr. Daha dorusu Medreset-l Hattatin ad, retim Birlii Kanunu kabul edilip medreseler kapatlncaya kadar srmtr. Medreseler kapatldktan sonra, bu okul ark Tezyini Sanatlar Mektebi adn almtr. Sonra da mektep yeleri 1933te Ankarada alan bir sergiye katlrlar. O sergiyi gezen Atatrk onlarn yaptklar ileri beenir, hepsine ilgi gsterir ve: Hepiniz yerinize adam yetitirin! talimatn verir. Ve ondan sonra, 1933-1936 yllar arasnda bu blmn Akademiye balanmas iin yaplan almalar srer ve 1936 Temmuzunda, Trk Ssleme Blm ad altnda blm, Akademiye balanr. 1936da Akademiye balanan, 1954e kadar da retimini srdren, bugn Geleneksel Trk Sanatlar dediimiz blm, Trk Ssleme Blm, renci gelmedii iin durduk yerde kapal durumuna girmiti. Blm var, imtihan ayoruz; renci yok. Gelen renci, galeri hocalar tarafndan yahut Akademideki arkadalar tarafndan: Bu blme gitseniz ne olacak? Ayn imtihanlardan geiyoruz, ayn barajlar ayoruz; siz oraya gidiyorsunuz Siz gelin Tekstile girin, Resime girin, Grafike girin vesaire. Yani Akademinin ada sanatlar retimi yapan herhangi bir blmne girin diye baka blmlere ynlendirildiler. Ve bizim blm aa yukar rencisiz kald iin kapal duruma geti. Sadece rencisiz kalmad, hocasz da kald. 1976da blm yeniden kurduumuz vakit, blmn kadrolu tek retim eleman ben kalmtm. Ondan evvelkilerin kimi baka yere gemiti, kimi lmt. Zaman her

Desen: Kerim Silivrili Tezhip: Neriman Silivrili Fotoraf: smail Hakk Altunbezer

Zerendd-Muhakkak Besmele Turake: smail Hakk Altunbezer, Tezhib: Kerim Silivrili

90

86-93.qxd

07.03.2008

14:55

Page 7

Sls-Nesih Kta Tezhib: Kerim Silivrili

eyin aresini buluyor. Bir ben kalmtm. Ama sadece benim abamla 1976da Geleneksel Trk El Sanatlar blm yeni batan kuruldu ve kurulur kurulmaz da renci bulduk. Akademinin dier blmlerinin birinci devresini baaryla bitirmi olanlardan, isteyenler bu blme gelebilir dedik. Blmn kadrolar hemen doldu. Ondan sonra giri snavlaryla renci almaya baladk. Blmn renci sorunu kalmad. Kadro oluturmaya gelince Bata ben vardm. Emin Barn vard. Emin Barn aslnda ark Ssleme Blm Dekoratif Sanatlar Blmndeydi. Onu da bizim blme aldk. Sonra eski hocalardan, emekli olmu Muhsin Demironat getirdik ve bunun dnda dier dersler iin elemanlar bulduk. Blmde tezhip, hat, minyatr, ini, lake, ebru ve Trk inicilii eitim ve retimi verilmekteydi. Daha sonra 1982de Akademi, Mimar Sinan niversitesi haline getirildikten sonra ilave olunan Hal, Kilim, Eski Trk Kumalar Anasanat Dal ile birlikte be anasanat dal olarak eitimine devam etmeye balad. Syledim; Trk Ssleme Blm 1936 Temmuzunda katlmtr. Cumhuriyetin 10. ylnda Ankarada, imdi opera binas olan Ankara Sergi Salonunda mimar evki Vanl- bir genel sergi almtr. Medreset-l Hattatin, sonra ark Tezyini Sanatlar Mektebi, sonra da Trk Tezyini Sanatlar Mektebi oraya katlmlar. O sergiyi gezen Atatrk, Ekim 1933te, Cumhuriyet Bayramndan sonra oradaki sanatlar tebrik etmi, takdirlerini belirtmi. Onun karsnda, ileride Etnografya Mzesi vardr. Etnografya Mzesini gstermi ve Byle mzelere byle yerden gidilir demi. Muhsin Demironattan bir adet tezhip edilmi tabak satn alm, 500 lira mukabilinde; o tarihte 6 Cumhuriyet altn Ve: Hepiniz yerinize gre adam yetitirin. Bu sanatlar kaybolmasn demi. Onun zerine Milli Eitim Bakanl, Geleneksel Trk Sanatlar ad altnda

Sls Besmele Tezhib: Kerim Silivrili

91

86-93.qxd

07.03.2008

14:57

Page 8

Hilye-i erfe Hat: Mehmed Aziz Rif Efendi, Tezhib: Kerim Silivrili (58.5x39 cm - SHM.koleksiyonu

92

86-93.qxd

07.03.2008

14:59

Page 9

Celi Sls Levha Hat: Turake smail Hakk Altunbezer, Tezhib: Kerim Silivrili

andm blmn Akademiye balanmas iin teebbse geiyor. Ve 1936da sonu veriyor ve bu blm Akademiye balanyor. 1936da Akademiye balanan Geleneksel Trk Sanatlar Blm kadrolar tam usta-rak zihniyeti ile yetimi insanlardan oluu-yordu. Ve bunlardan bugnn gereksinimine cevap verecek bir retim tarz benimsemelerini yahut devam ettirmelerini beklemek abesti. Mesela en basiti renciye desen izmek retilmez. Desenleri hocalar belirler, renkleri de hocalar sylerlerdi. Ama bunun kar bir yol olmadn erken fark edenler oldu. Blm ierisinde grev yapanlardan mesela Feyzullah Bey, Muhsin Demironat, Rikkat Kunt ve onlardan sonra da ben gelirim. Onlarn tevikiyle belki, bunun kar yol olmadn grdk. Kendi desen retimimize kendimiz baladk ve ben bunun yanl olduuna kani deilim. Klasik devrin en baarl rneklerinden esinlenmek suretiyle desen retmeye, tezhip yapmaya, cilt yapmaya yahut ini tasarlamaya yneldik. rencileri olarak yokluunu her zaman hissedeceimiz Kerim Hocamz rahmetle anyoruz.
Kaynaka: Kerim Silivriliden naklen Nesteren ve Glderen Silivriliden naklen Ahmet ner Gezgin, Akademiye Tanklk 3, stanbul, 2003, sh. 69-131. *MSG Geleneksel Trk Sanatlar Blm Tezhip Ana Sanat Dal Bakan Haty desen: Kerim Silivrili

93

94-101.qxd

10.03.2008

11:14

Page 2

Zarif Caminin Zarif Hatlar

Nusretiye Camii Yazlar

Yaz: Dr. Sleyman BERK Fotoraflar: Mustafa YILMAZ Nusretiye Camiinde, hat sanatnda XIX. asrn, mektep (ekol) sahibi iki nemli hattatnn cel yazlar mevcuttur. Cel slste ekol olmu Mustafa Rkm ile cel talikte ekol sahibi Yesrizde Mustafa zzet Efendinin yazlarn birlikte bu camide grme imknna sahibiz. Her iki stadn yazlarnn mermere mahkk olmas, yazlarn bozulmadan zamanmza kadar gelmesini mmkn klmtr. Ayrca, Nusretiye Camii'nin zarif iki minaresi tesbih ustalarna, tesbih immesi olarak ilham kayna olmutur.

Fotoraf: Kzm ZAM

94

94-101.qxd

10.03.2008

11:15

Page 3

Nusretiye Camii i grnm

Barok slpdan ampir slba geii temsil eden Nusretiye Camii, Sultan II. Mahmud tarafndan yaptrlmtr.(1) Caminin bulunduu alanda daha evvel, III. Selim tarafndan yaptrlan Tophne-i mire Arabaclar Klas Camii bulunmaktayd. Bu cami 1823 ylndaki Firuzaa yangnnda harap olmu, inasna 1823 ylnda balanan Nusretiye Camii ise 1826 ylnda tamamlanmtr.(2) Caminin mimar Kirkor Balyandr. Bu eserde, ampir slp Avrupadan farkl olarak, Trk zevk ve anlayna uygun bir ekilde ele alnmtr. Drt kemer zerine oturan kubbesi ve yarm daire eklinde kntl mihrab, Nuruosmaniye Camiine benzemektedir. Kubbesi yksek bir kasnak zerine oturmu, etraf kuleciklerle evrilmitir.(3) Cami inas tamamlandnda, minarelerin ksa kald ve kurulan mahyann deniz tarafndan grlmedii fark edilince, minareler alt erefeye kadar yktrlarak, imdiki zarif ve narin haline getirilmitir. Nusretiye Camii, 1955- 1958 yllar arasnda esasl tamir grm, 1980 ylnda da ksmen restore edilmitir. Restorasyon almalar 1992 ylnda tekrar balamtr. Merhum Ord. Prof. Dr. Sheyl NVER, caminin klsik Osmanl mimarisiyle alkas olmamas sebebiyle Nusretiye, Rkm yazsnn mahfazasdr demitir.(4) Nusretiye Camiinde, hat sanatnda XIX. asrn, mektep (ekol) sahibi iki nemli hattatnn cel yazlar mevcuttur. Cel

slste ekol olmu Mustafa Rkm ile cel talikte ekol sahibi Yesrizde Mustafa zzet Efendinin yazlarn birlikte bu camide grme imknna sahibiz. Her iki stadn yazlarnn mermere mahkk olmas, yazlarn bozulmadan zamanmza kadar gelmesini mmkn klmtr. Sadece, Yesrizdenin caminin giri kaps zerinde bulunan cel talik yazs, kap kanatlarn 1999 ylnda yaklmas sonucu epeyce bozulmutur. Camide bulunan yazlarn varak altn, 1996 yl ierisinde yenilenmitir. Caminin iini kuak eklinde evreleyen cel sls Amme suresi (Kurn- Kerm/78) Mustafa Rkm Efendiye ait olup, kuan sonunda Rkmn istifli imzas bulunmaktadr. Caminin i meknnda ve dnda eitli kaplar zerinde bulunan yet ve hadislerin Rkma ait olduu belirtilse de, yazlar slp ve tavr olarak farkllk arz etmektedir. Kald ki, kuak yazsnn sonlara doru olan ksmnn da Rkma ait olduu phelidir.(5)Caminin giri kaps, muvakkithane ve sebil zerinde bulunan cel talik yazlar Yesrizde Mustafa zzet Efendi ( ?- 1849)(6)ye aittir. Yesrizdenin cel talk yazlarnn bulunduu Nusretiye Muvakkithne ve sebli aslnda caminin karsnda bulunmaktayd. Sultan Abdlaziz dneminde, imdiki yerlerine tanmlardr.

Nusretiye Camiinde bulunan Hattat Mustafa Rkma ait Cel Sls kuak yazdan detay

95

94-101.qxd

10.03.2008

11:15

Page 4

Nusretiye Camiinde kuakta Deve Boynu olarak isimlendirilen ksmlar

Nusretiye Camiinin muhtelif yerlerinde bulunan cel sls yazlar ve ibareleri yledir: -Kuak yazs: cel sls hat ile Amme Sresinin tamam yazlmtr. ( 60 cm. x 41 m. llerindedir.) -Mihrap stnde, cel sls hat ile: meliketu ve huve kimun yusall fil-m mihrb(7) Fendethul-m Ayrca caminin i ve d kaplar zerinde on be adet muhtelif, cel sls hatla yazlm yet-i i kerme ve hads-i i erifler bulunmaktadr. Yazlar, taa mahkk ve altnla varaklanm vaziyettedir.(8) yet-i kerme ve hadis-i erflerin ibareleri ve camide bulunduklar yerler yledir: *Yan sol revaklara, cami dndan alan kap n cephede, cel sls hat ile: Efdall-a amli es-s salt f evveli vaktiha(9) *Yan sa revaklara, cami dndan alan kap n cephede, cel sls ile: Et kule emrin ve sl halfe kulli immin(10) *Yan sa revaklara, cami dndan alan kap n cephede, cel sls hat ile: Tuhfetl-m meliketi tecmrul-m mescid *Yan sol revaklara, cami dndan alan kap arka cephede, cel sls hat ile: Men sallel- berdeyni dahalel-c cennete *Yan sol revaklara cami iinden alan kap d cephede, cel sls hat ile: yevmilnnem yamuru mescidallhi men mene billhi vel-y (11) hiri *Yan sol revaklara cami ierisinden da alan kap (mam Odas zeri) zerinde cel sls hat ile: Hfiz ales-s salavti ves-s saltil-v vust(12)

*Yan sa revaklara cami iinden alan kap d cephede, cel sls hat ile: nnes-s salte tenh anil-f fahi vel-m mnker(13) *Yan sa revaklara cami iinden alan kap i cephede, cel sls ile: nnes-s salte knet alel-m mminne kitben mevkt(14) *st kat, sa Paa Dairesine alan kap i cephede, cel sls hat ile: Kalen-n nebiyyu aleyhis-s selm: Erfu mmet hameletl(15) Kurn *st kat, sa Paa Dairesine alan kap d cephede, cel sls hat ile: Kalel-l lhu tal: nn cealnke halfeten lin-n nsi(16) *st kat, sol Paa Dairesine alan kap i cephede celi sls hat ile: Kalen-n nebiyyu aleyhis-s selm: Efdall-i ibdeti krtl-K Kurn(17) *st kat, sol Paa Dairesine alan kap d cephede celi sls hat ile: Kalennebiyyu aleyhisselam: el-c cennetu drul-e eshiyi(18) *st kat Hnkr Mahfili giri kaps, d cephe zerinde celi sls hat ile: Klallahu tel: inn cilun fil-a arzi halfeten(19) *st kat, Hnkr Mahfili giri kaps, i cephe zerinde, celi sls hat ile: Es-S Sultnu zillulahi fil-a ardi(20) *Hnkr mahfiline, d ksmdan, kble tarafndan alan kap zerinde, cel sls hat ile: Rabbi enziln mnzelen mbraken ve ente hayrul-m mnziln(21) Ketebehu Mustafa Rkm [1] 241

Nusretiye Camiinde bulunan Hattat Mustafa Rkma ait Cel Sls kuak yazdan detay

96

94-101.qxd

10.03.2008

11:15

Page 5

Hattat Mustafa Rkm Efendinin Nusretiye Camii Yazlar Hakknda Deerlendirme Rkmn vefat yl ierisinde h. 1241/1826 ylnda yazd Nusretiye Camii kua, h. 1234/1819 tarihli Fatih Nakdil Trbesi kuak yazs seviyesinde olmasa da(22) istif mkemmeliyeti ve harflerin tensb ynnden mkemmeldir. Rkm, bu kua, sol taraf felli olduu halde talebeleri Mehmed Him (23) ve Mehmed kir Reci(24) efendilerin yardmyla, yatandan yan dnerek yazd rivayet olunur(25). Amme suresinin tamamnn yazl olduu kuak, 41 metre uzunluunda, 60 cm. enindedir. (26) Rkm, Euzubillahissemil-almimineeytnirracmden sonra istifli besmele ile kuaa balamtr. Rkm bu kuanda, istifteki ustaln gstermi, harfleri gayet dengeli bir biimde datmtr. zellikle de dik harflerin dengeli dalmna dikkat etmitir. Daha nceki istiflerinde ska kulland harf tetabuklarna bu kuakta yer vermemitir. Yalnz, kuak sonundaki istifli imzada bol tetabuk kullanarak, istif dehasn ortaya koymutur. mrnn son zamanlarnda ve hasta halinde yazmasna ramen harflerin tensb ve yaznn istifi olduka gzeldir. Kuak, mihrab sofasna(27) kadar dz bir kanal eklinde ilerlerken, sofann balangcnda ykselerek, sofann bitiminde ise tekrar eski seviyesine inerek devam etmitir. Bu ini ve ka Deve Boynu(28) ad verilmitir. Hattat Smi Efendi bu ksm iin u deveboynu ift dn yok mu Allah Allah! diyerek hayranln ifade etmitir. (29) Deveboynu denilen ksmda harfler, durularn bozmadan kat kat terkip edilerek, istif st ksma karlmtr. Ayn ekilde ini ksmnda da, harfler kat kat istif edilerek, yaz eski seviyesine indirilmitir. Harfler, Rkm tarafndan ilk defa baar ile bu ekilde istiflenmitir. Rkm, sanat anlay bakmndan gayet cesur ve yeniliklere ak bir yapya sahiptir. Balangcndan beri, her yazsnda bir ncekinde bulunmayan zellik ve nkteyi grmek mmkndr. Bu durum, Mustafa Rkm dier hattatlardan ayran en belirgin vasfdr. Rkm Efendi, Nusretiye Camii kuanda istifi, harf gvdeleri ile n plana karmtr. Bunun yannda bol miktarda hareke ve tezyin iaretleri de kullanmtr. Ancak hareke ve tezyin iaretlerde kulland kalem kalnl, harflere gre clz kald grlmektedir.

Nusretiye Camii Hnkr Mahfili Kafesi

Zaten, hareke ve tezyin iaretler, estetik gzelliine, Rakm yolunda ayr bir ve sahibi olan hattat Smi Efendide kavumulardr. Buradaki kuak istifinde sonlara doru bir skma gze arpar. Bu durum, yaznn bu ksmlarnn Rkmn elinden kmam olabilecei ihtimalini akla getirdii gibi, hastaln tesirinden olabilecei de ihtimal dhilindedir. Caminin kuak yazlar hari, dier cel sls yazlarnn Rkma ait olmama ihtimali yksektir.(30) Hattat Rkm Efendinin hat sanat tarihi ierisindeki nemi, kendisine gelinceye kadar cel sls hattnda harf ve terkip mkemmeliyetinde ulalamayan gzellii yakalamasdr. Evvel cel slste kalem kalnl ile harfin bykl arasndaki uyumu yakalam, harfleri istif ierisinde, gze ho gelecek uygun yerlere koymay baarmtr. Denebilir ki, istif Osmanlda Rkm Efendi ile gelime yoluna girmitir. Balangcndan itibaren, tarihi seyri ierisinde cel sls yaz tetkik edildiinde, Rkmn cel yazya kazandrd estetik briz bir ekilde grlebilir. Aklm- Sittede (sls, nesih, muhakkak, reyhani, tevkii ve rikaa) daha Osmanlnn balang yllarnda bir slp oluturulmasna ramen, cel slste slp oluturma abasnda, Rkma kadar baar salanamamtr. Bir dier ifadeyle, estetik geliim ok ar bir seyir takip etmi, Rkmla birlikte bu zincir krlmtr.

Nusretiye Camii Kuann Mihrab Sofasndaki ksm

97

94-101.qxd

10.03.2008

11:16

Page 6

Bu sebeple, hattatlarca Rkm Efendinin yazlar pek makbul saylm ve daima rnek alnmtr. zellikle, Nakdil Trbesi Hazresi yazlar ile kuak yazs ve Nusretiye Camii kuak yazs hattatlarn nemli ziyaretghlarndan olmutur ki, bugn de bu durum aynen devam etmektedir. nk bu yazlarda, cel slsn nemli nkteleri bulunmaktadr.(31) Tabii bu meyanda, Rkmn Eypsultan Trbesi Hazresinde bulunan ve elebi Mustafa Red Efendi iin yazd cel sls mezar ta kitabesini de unutmamamz gerekmektedir. Rkm mektebini olgunlatrmak ve gelitirmek, Smi Efendiye nasip olmutur. Harekeler Smi Efendide daha derlenmi, toplanm ve istif ierisinde daha fazla kullanlmtr. Rkm yazlar istifte, harf yaplar ile n plana karken, Smi Efendi istifi hareke ve tezyin iaretlerle tamamlamtr. Nusretiye Camii cel sls yazlarnda iki yerde Rkm imzasna ve hicr 1241 tarihine rastlanmaktadr. Caminin ana meknnn tarafn dolanan kuak yaznn sonunda, caminin sol duvarndaki kuak bitiminde ve darda hnkr girii kaps zerinde imza ve tarih konulmutur. Kuak yaznn sonunda beyz madalyon ierisindeki istifli imza dikkat ekici zelliktedir. mzada ilgin tetabuklara (ki ayr harfin baz ksmlarnn tek izgide gsterilmesi) rastlamak mmkndr. Mesel, ketebehu fiilinin kef harfinin sereni, Mustafa isminin sad harfinin ba ksmn oluturmu; yine ayn ismin t harfinin ierisine fe harfinin ba ksm gayet gzel bir ekilde yerletirilmitir. stifin st ksmnda, iki elif harfi paralel bir ekilde deta sarktlmtr. Bu imzada Ketebehu Mustafa Rkm gufire leh 1241 ibaresi bulunmaktadr. mza istifi, bu ekliyle ilk defa grlen bir rnektir ve kendinden sonra gelen hattatlara rnek olmutur. Hattat imzalarnn slplamas (stilize) Rkm ile balad gibi, istifli imza gelenei de Rkm ile balamtr.(32) Nusretiye Camiinde bulunan dier Rkm imzas, hnkr girii kaps zerindedir. Bu imzada sadece Ketebehu Rkm [1]241 ibaresi bulunmaktadr. Nusretiye Camiinin giri kaps, sebil ve muvakkithanesi zerinde, devrin nemli talik stad, Trk talik ekolunun kurucusu Yesarizde Mustafa zzet Efendinin yazlar bulunmaktadr. Talik yaznn tarihi geliimi asndan nem arz eden kitbelerin metinleri yledir:

Caminin giri kaps zerinde, Hattat Yesarizde Mustafa zzet Efendi hattyla cel talik kitbenin metni yledir:

Topdan Tophneyi bd kld pdih Msryla eylemidim vasf- sr- behn Cmii kalmd ancak an da tekml edb Secde-i kr etdi Mevlya cnd- mslimn Grmedik mislin bi-Rabbil-Kabe bu nev cmiin te dny ite sr- seltn-i gzn Varsa arhn beyt-i mamur bu da snsidir Bad-ezn eflke fahr etse nola ry- zemn Eyledi mihrbna k-i girbn sumn Old mnend-i efk ol matla- nr- mbn Minber old ar- Rahmna muall nerdubn Gelse yandr hitbet etmeye Rhul-emn Oldu her bir necm-i zerkr birer mihr-i felek Ziynet krssidir rek-i sipihr-i rmn ki serv-i b- dn old minreyn-i blend Sernign-i rekidir tb-y firdevs-i bern Cmi-i Nusret ola nm bu vl mabedin Eyleye bnsini mansr Rabbl-lemn Haredek derghn ztyle Mevl eylesin Kble-i ikml-i lem mukted-y ehl-i dn Vaktini hayr u gazya sarfdan dr olmad Klada bu mabedinden fark eder ehl-i yakn zzet ol beyt-i Hudnn syledim trihini Cmi-i Mahmd Hn old mut-f mminn el- Fakr Yesrizde Mustafa zzet ufirilehum 1241(33)

Nusretiye Sebilinin genel grnm

98

94-101.qxd

10.03.2008

11:16

Page 7

Muvakkithane zerinde bulunan, Hattat Yesarizde Mustafa zzet Efendi hattyla, cel talik kitabenin metni ise yledir:

Bu rastgh- cihana necm-i baht- hsrevn stemem ehnme-i gzn dinlemem efsneyi Gayretinden dn urunda eder cann fed Fer verildin grmedi Mahmud Hann evketin Kim aar Anka yannda mkiyann sohbetin Din urunda gren ol ehriyarn gayretin rtifa- menzilet kesbetti sadk kullar Sye-ve yerlerde kald bilmeyenler nimetin Bir oca kaldrp yzbin oca kld en Dest-i dmandan halas etti Muhammed mmetin Yoluna etmez mi dnya topdan sr- cn Sairi grdke topu kullarna rabetin nna lyk mdr Tophane yaptrd demek Eyledi ihya o hakan- l-i Osman- devletin Varmadan mha mansur oldu avn-i Hakla Cami-i Tophanenin koymudu nm- nusretin Bilmeyen var ise shib-i vakti eylesn bad-ezn Bu muvakkithne im etti n u hretin Lutfun yetti btn dnyaya nsf fazlas Ceyb-i ihsanndan almaz m muvakkit ksmetin Kefe-i mkat tevbih etmee ba salar Padihn- zaman bilsin yr- suttun Aslrd bu muvakkitgha mkat- felek Grse mh- revzede Tophanenin cemiyyetin Yol verirse Hak geer Hurd ber sver-i ahden An remz eyler yazanlar irtifn hikmetin Etse ok mu mihr-i reyi kafdan kafa gzr Bir ehinhn ki Mevl bast edince kudretin Hyt tahrk edemez bd- muhalif badezn Rub meskn ekmez artk rzigrn mihnetin Bilmeyen sim sanr gnler ksald revzede Halka iftarn Felek ektirmez oldu hasretin Tevbe etti devr-i n-hemvrna girdn dahi Korkudan terk eyledi herkes muhalif adetin Bana dnsn dnerse byle hurd-i efserin Akl var ise Felek bilsin o ahn kymetin Lykyla padiah artnca zllullahdr Gn be gn mzdd ede Allah zll-i refetin ki trih-i mcevher arz eder her gn Felek Bilse zzet sana ol mihr-i cihann himmetin Dver-i devrn yaptrd muvakkithneyi Mlki ihya etmenin ol h buldu saatin
el-Fakr Yesrizde Mustafa zzet ufirelehuma 1241
Nusretiye Camiinde Hattat Mustafa Rkma ait Cel Sls kuak sonundaki istifli imza

Nusretiye Sebilinin Hattat Yesrizde Mustafa zzet Efendiye ait Cel Talik Kitabesinden grnm Nusretiye Camiinin yan revaklara gei kaps kitbesii

99

94-101.qxd

10.03.2008

11:17

Page 8

Sebil zerinde bulunan Hattat Yesarizde Mustafa zzet Efendi hattyla cel talk kitabenin metni ise yledir: Kld hayyz himmete h- cihn icr sebil Yapd ryz- nusrete bir gl gibi rn sebl b- revn bendinin resm-i latfi kendinin rin lem kandinin olmaz m y ala sebl Yokdur cihanda su be su bo bouna bir katre su Ol hsrev hayrat cya eme yapd y sebl Ey kse-i hurd bo gezme bu b eyle n Tophanede kld hur mnende-i dery sebl
Nusretiye Camii kaps zerinde, Hattat Yesrizde Mustafa zzet Efendi'nin Cel Ta'lk hattyla yazd kitbeden detay (Bu kitbe, kapnn 1999 ylnda yaklmas sonucu bozulmutur.)

Oldu o hn bendeler seyrb- lutf serbeser Bir katre iemem yapsa ger skender u dr sebil Yok had nevval-i cdna gyet keml-i cdna Yetmez zll-i cdna ger olsa bu dnya sebl Cudn gren ins u melek derya kyas etmek gerek Emvc- lutfundan felek kendin sanr gya sebl ek eylemem kim h cem etmezdi meyle defi gm Yaplm olsayd o dem byle neat efza sebil kisinin bir safveti bil km muraccah lezzeti b- hayata irketi etmezmi y dav sebl Tebih olundu yeksere zer taslar taliblere Vermekde nass- kevsere tefsir ile mana sebl rin zebndr llesi azbul-beyndr llesi Gya lisandr llesi atna der kim m sebil Camiine bir firdevs ola mmet gelip saf saf dola Bulsa civarnda nola teseyymden mecr sebil Bakma zllin lafna benzer mi b- sfna Gayet budur evsafna ala sebl ala sebil Mdem aka lemde m bulduka bu glen-num b- bekya dim ha ede Mevla sebl Mabedle zzet ol zaman tarhn etmidim beyn Yapd civar- camie Mahmud Han bl sebl el-Fakr Yesrizde Mustafa zzet ufirelehum

Nusretiye Muvakkithanesinin genel grnm

1242

Nusretiye Muvakkithanesinin Hattat Yesrizde Mustafa zzet Efendiye ait Cel Talik Kitabesinden grnm

100

94-101.qxd

10.03.2008

11:17

Page 9

Dipnotlar:
1- Celal Esat ARSEVEN. Trk Sanat, Cem Yaynevi, 1984, s. 179 2- Yasemin SUNER, Nusretiye Camii, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 1994, s. 105; Seluk Mlayim, Nusretiyenin Al, 60 Yanda Sinan Genime Armaan Makaleler, 2005, s. 502. 3- Oktay ASLANAPA. Trk Sanat. stanbul, Remzi Kitapevi, 1989, s. 281; a. mlf. Osmanl Devri Mimar Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1993, s. 235. 4- M. Uur Dermandan naklen 5- Rkm Efendinin hayatnn sonlar hasta olarak gemitir. Bkz. Mehmed Esad Efendi. Vaka-nvis Esad Efendi Tarihi, stanbul, Osmanl aratrmalar Vakf, 2000, s. 522; Mustafa Rkm Efendi, 25 Mart 1826 tarihinde vefat etmi, cami ise 12 Mart 1826 tarihinde padiah II. Mahmudun katld Cuma selml ile almtr. Caminin alna hattat olarak Rkm Efendinin talebesi ve evlatl Mehmed Him Efendi ve cel talik yazlar hattat Yesrizde Mustafa zzet Efendi katlmlardr. 6- Hayat ile ilgili bkz. Kzm Hacmeyli. Yesrizde Mustafa zzet Efendinin stanbuldaki Ketebeli Kitabeleri. stanbul, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Geleneksel Trk El Sanatlar Anasat Dal (Yksek Lisans Tezi, 1994, 115 s. 7- l-i mrn 3/39 8- Bu cami yazlar hakknda bkz. Hfz Hseyin b. smail AYVANSARY, Hadkat'lCevmi/II, Matbaa-i mire, 1281, s. 63; Ahmet Rasim, Menkb- slm, 76; Derman, "Rkm'n Cel Sls Kuaklarna Dir", s. 48- 49; Alparslan, nl Trk Hattatlar, s. 96; Sleyman Berk, Hattat Mustafa Rkmda Cel Sls ve Tura Estetii, Erzurum, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slm Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal Doktora Tezi, 1999, s. 38- 40; Sleyman Berk, Hattat Mustafa Rkm Efendi, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2003, s. 112- 119. 9- Manas: "Amellerin en faziletlisi vaktinde klnan namazdr." Keful-Haf, I, 171. 10- Manas: "Banzdakine itaat edin ve her imamn arkasnda namaz kln." Msned, II, 93. 11- Manas: Allah'n mescidlerini sdece, Allah'a ve hiret gnne inanan kimseler onarr." Tevbe Sresi, 9/18. 12-Manas: "Namazlara ve orta namaza devam edin." Bakara Sresi, 2/238 13-Manas: "Muhakkak ki namaz hayaszlktan ve fenlktan alkoyar." Ankebt Sresi, 29/45 14-Manas: Namaz phesiz, inananlara belirli vakitlerde farz klnmtr." Nisa Sresi, 4/103 15-Manas: Peygamber (sav) yle buyurdular: mmetimin en ereflileri, Kur'an hfzlardr." Keful-Haf, I, 143. 16- Manas: Allah tel yle buyurdular: Biz, seni insanlara halife kldk." 17- Manas: "Peygamber (sav) yle buyurdular: badetlerin en faziletlisi Kur'an okumaktr." Feyzul-Kadir, II, 44. 18- Manas: "Peygamber (sav) yle buyurdular: Cennet cmertlerin yeridir." 19- Manas: " Allah tela yle buyurdular: [Rabbin Meleklere] Ben yeryznde bir halife var edeceim demiti." Kuran- Kerim, II/30 20- Manas: "Sultan, yeryznde Allah'n glgesidir. 21-: Manas:"Rabbim! Beni mbarek bir yere indir. Sen indirenlerin en iyisisin" [de]." Kuran- Kerm, XXIII/29 22- M. Uur Derman, Rkmn Cel Sls Kuaklarna Dair, IX. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi 23-27 Eyll 1991 (I-III), Ankara, Kltr Bakanl, 1995, s. 49 23- Mehmed Him Efendi: Mustafa Rakmn talebesi ve evlatl olan Haim Efendi , Kafkasyadan gelmedir. Yazda baar gstererek Sikke-i Hmyun Ressamlna tayin olundu, daha sonra Darphne-i mire Ser-Sikkezeni oldu. Yazda, slp ve terkip olarak hocas Mustafa Rkm taklid etmi ve onun yolunu takip etmitir. Hayat hakknda bkz. evket Rado. Trk Hattatlar, stanbul, 1984, 205; bnlemin Mahmud Kemal NAL. Son Hattatlar, stanbul, Milli Eitim Bakanl, 1955, s. 125- 126; Ahmed Rasim. Menkb- slm. stanbul, Cihan Ktphanesi, 1325, s. 76; M. Uur Derman, Him Efendi, Mehmed Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 1997, c. XVI, s. 408- 409; Sleyman BERK, Hattat Mustafa Rkmda Cel Sls ve Tura Estetii, Yaymlanmam Doktora Tezi, s.25- 26. 24- Mehmed kir Rec Efendi: 1218/Mart 1804 ylnda stanbulda dodu. On yanda hattat Filibeli Mehmed Efendiden iczet ald ve kendisine Rec mahlas verildi. Mustafa Rkm Efendiden cel sls dersleri ald. Cel slste Rkm yolunu en iyi temsil eden hattatlardandr. Hayat ile ilgili bkz. bnlemin, 309- 313; M. Uur Derman, Sabanc Koleksiyonu, stanbul, Akbank, 1995, 122; Habib, Hat ve Hatttn, stanbul, 1305, 173. 25- Hfz Hseyin b. smil el-Ayvansary. Hadkatl-Cevmi. Matbaai mire, 1281, c. II, s, 63; Mehmed Sreyya. Sicill-i Osmn, stanbul, 1308, s.365; Derman, Rkmn Cel Sls Kuak Yazlar, 49; a. mlf. Hat Sanatnda Kuak Yazlar, Konferans, slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA), 18. Ocak. 1992, (IRCICA Kaset Arivi); M. Uur Derman Arivi Mustafa Rkm Dosyasnda yle bir not mevcuttur: Hac Kmil Efendiden rivayet olunmutur; Rkm Efendinin son zamanlarnda nzl isabet ettii iin, Nusretiye Camiindeki kua yle yazm, nne kat kuak kalbn getirmiler, o da oturduu yerde kalemi eline alp yazarm. Bu sebeple yazlar dierlerinden biraz farkl olmutur. 26- Bu kuan kalb, Rkmn dier btn kalplar gibi stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesi Env. No: 2509da olup on drt paradan ibarettir. 27- Bu tabire Rkmn TEMdeki kalplarnn birisinin arkasnda not eklinde tesadf olunmutur. Bkz. Derman, Hat Sanatnda Kuak Yazlar, Konferans (IRCICA)

28- Deve Boynu tabirini hattat Smi Efendi bulmutur. 29- M. Uur Derman, Hattat Smi Efendi, Konferans, IRCICA, stanbul, 5 Mart 1988, (IRCICA Kaset Arivi) 30- Bkz. Ayvansary, Hadkatl-cevmi, II, 63; R. Walsh, Nusretiye Camii, Hayat Tarih Mecmuas, sy. 12 (Ocak 1971), s. 71; Read Ekrem Kou, Nusretiye ve Dolmabahe Camileri, Hayat Tarih Mecmuas, sy. 7 (Austos 1966), s. 44; M. Uur Derman, DA, c. XIV, s. 408; Berk, Mustafa Rkm Efendi, 112. 31- Ali ALPARSLAN. nl Trk Hattatlar, Ankara, Kltr Bakanl, 1992, s. 96dan naklen: Bir defasnda Gzel Sanatlar Akademisinden akamzeri karken Hocam Necmeddin Okyayn Gel Nusretiyeye gidelim. Rkmn yazlarn gr dediini ve oraya girince yere uzanp yarm saatten fazla o yazlar seyrettiini ve bana aklamalarda bulunduunu hi unutmam. Bugn cel renecek bir kiinin eer hoca bulamazsa Rkmn bu yazlarna bakarak kendini kontrol etmek sretiyle ilerleyebileceinde phe yoktur. 32- Rkmdan sonra, istifli imzann grld en gzel rnek, yaz talebesi Sultan II. Mahmud iin tertipledii Ketebehu Mahmud b. Abdlhamid Hn eklindeki imza ve Ayasofyada, Kadasker Mustafa zzet (1801- 1876) Efendiye ait byk levhalardan, Hz Hseyin levhasnn altnda bulunan cel sls imzadr. Aslnda bu imzann kendisi ayr bir heser ve levha hkmndedir. 33- Bkz. Ayvansary Hseyin Efendi. Hadkatl-Cevmi. (Hazrlayan Ahmed Nezih Galitekin) stanbul, aret Yaynlar, 2001, s. 463; Hacmeyli, a.g.t. 22- 24.

Bibliyografya:
Ahmed Rasim. Menkb- slm. stanbul, Cihan Ktphanesi, 1325, 694 s. ALPARSLAN, Ali. nl Trk Hattatlar, Ankara, Kltr Bakanl, 1992, 147 s. ALPARSLAN, Ali. Osmanl Hat Sanat Tarihi. stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1999, 215 s. ARSEVEN, Celal Esat. Trk Sanat, Cem Yaynevi, 1984, 286 s. ASLANAPA, Oktay. Trk Sanat. stanbul, Remzi Kitapevi, 1989, 454 s. ASLANAPA, Oktay. Osmanl Devri Mimar Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1993, s. 185- 238. Ayvansary Hseyin Efendi. Hadkatl-Cevmi. (Hazrlayan Ahmed Nezih Galitekin) stanbul, aret Yaynlar, 2001, 744 s. BERK, Sleyman. Hattat Mustafa Rkmda Cel Sls ve Tura Estetii, Erzurum, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits slm Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal Doktora Tezi, 1999, 155 s. BERK, Sleyman. Hattat Mustafa Efendi. stanbul, Kaynak Yaynlar, 2003, 182 s. DERMAN, M. Uur. Rkmn Cel Sls Kuaklarna Dair, IX. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi 23- 27 Eyll 1991 (I-III), Ankara, Kltr Bakanl, 1995, s. 47- 49. DERMAN, M. Uur. Him Efendi, Mehmed Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 1997, c. XVI, s. 408- 409. DERMAN, M. Uur. Hat, Sabanc Koleksiyonu, stanbul, Akbank Kltr ve Sanat Kitaplar: 61, 1995, s. 14- 179. DERMAN, M. Uur. Hat Sanatnda Kuak Yazlar, Konferans, slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA), 18. Ocak. 1992, (IRCICA Kaset Arivi). DERMAN, M. Uur. Hattat Smi Efendi, Konferans, IRCICA, stanbul, 5 Mart 1988, (IRCICA Kaset Arivi). GM, Nurhal. Nusretiye Camii ve Klliyesi. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Lisans Bitirme Tezi (Yaymlanmam), 1964, 32 s. Habib. Hat ve Hatttn, stanbul, 1305, 285 s. Habersiz Buluma / Blind Date. stanbul, Deutsche Bank Kunst / Art& Sakp Sabanc Mzesi, 2007, 252 s. HACIMEYL, Kzm. Yesrizde Mustafa zzet Efendinin stanbuldaki Ketebeli Kitabeleri. stanbul, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Sanat Dal (Yksek Lisans Tezi, 1994, 115 s. Hfz Hseyin b. smil el-Ayvansary. Hadkatl-Cevmi (I- II). Matbaa-i mire, 1281. NAL, bnlemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar, stanbul, Milli Eitim Bakanl, 1955, 837 s. KOU, Read Ekrem, Nusretiye ve Dolmabahe Camileri, Hayat Tarih Mecmuas, sy. 7 (Austos 1966), s. 43- 47. Mehmed Esad Efendi. Vaka-nvis Esad Efendi Tarihi, stanbul, Osmanl Aratrmalar Vakf, 2000, 896 s. Mehmed Sreyya. Sicill-i Osmn (I- IV). stanbul, 1308. MLAYM, Seluk, Nusretiyenin Al, 60 Yanda Sinan Genime Armaan Makaleler, 2005, s. 499- 507. RADO, evket. Trk Hattatlar, stanbul, ts. [1984], 304 s. SERN, Muhittin. Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul, Kubbealt Yaynlar, 2003, 383 s. SUNER, Yasemin. Nusretiye Camii, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 1994, c. VI, s. 105- 107. WASH, R. Nusretiye Camii, Hayat Tarih Mecmuas, sy. 12 (Ocak 1971), s. 70- 71.

101

102-104.qxd

10.03.2008

11:33

Page 2

Ssleme Sanatlarnda Zirve

Yaz: Emine UAK Fotoraf: Adnan ERDOAN

Yeil Cami

Yeil Camii, ini, ta, kalem ii ve al bezemelerinin en yksek kalitede bulutuu bir tarihi eserdir. Yeil Camiyi benzersiz klan zelliklerinin banda ise; yksek kalitedeki ini, ta, kalem ii ve al bezemeleri gelir.

Bursa denince akla ilk gelen eserlerdendir; Yeil Cami klliyesi. Klliyenin bir blm olan Yeil Trbe, Ulu Camiden sonra Bursann simgelerinin banda gelir. Yeil Trbenin dndaki ini sslemeler sebebiyle cami gnmzde ikinci planda kalm olmakla birlikte grebilenler iin kapsndaki mermer ilemeler bile tek bana estetik ihtiamn ortaya koymaya yeterlidir.. Yeil Camiyi benzersiz klan zelliklerinin banda ise; yksek kalitedeki ini, ta, kalem ii ve al bezemeleri gelir. Erken dnen Osmanl yaplarndan olan klliye; medrese, imaret, hamam ve trbeden olumaktadr. Medrese gnmzde Trk slam Sanatlar Mzesi olarak kullanlmaktadr. Cami, Sultan elebi Mehmed tarafndan Hac vaz Bin

Bayazide 1413-1420 yllar arasnda yaptrlmtr. Yeil Cami daha giriinden itibaren ssleme sanatlarndaki grsel ekicilikle karlar ziyaretilerini. Giri alnlnda, pencerelerde ve iki yandaki kk mihraplarda kaliteli mermer kabartmalar yer almaktadr. Bu sslemelerde rumi motifler belirgindir. Trk ahap oymaclnn en gzel rneklerinden olan giri kapsnn yanlarna iki Bizans stunu yerletirilmitir. Birbirlerine benzemeyen bu stunlara ayn ykseklii verebilmek iin kaidelerine bir takm ilaveler yaplmtr. Giriin iki yanndaki merdivenlerle de Hdavendigr ve Yldrm Beyazt camilerinde olduu gibi st kata klmaktadr.

102

102-104.qxd

10.03.2008

11:35

Page 3

badet mekan, ayn eksen zerinde kubbeli iki ayr mekan ve bunlardan giri kaps yannda bulunan iki yanna bitiik kubbeli kk mekanlardan olumu bir plan dzenine sahiptir. Bylece caminin ters T plan ortaya kmtr. ki ana mekann zerleri 12.50 m. apnda iki ayr kubbe ile rtlmtr. Her iki kubbeyi birletiren byk bir kemer ile kilit ta Mimar Hac vaz Paann bir harikasdr. Duvarlardan kubbeye geii ise stalaktitli tromplar salamtr. Bu iki ayr mekandan mihrap tarafndaki, adrvanl mekandan basamak daha yksektedir. Bylece Erken slm camilerindeki gelenee uyularak adrvanl avlu ieriye alnmtr. XIX.yzylda ibadet mekann geniletmek ve her iki blm ayn seviyeye getirmek iin adrvanl avlu toprakla doldurulmutur. Ahmet Vefik Paann Bursa Valilii srasnda adrvan meydana karlarak cami eski haline getirilmitir.

103

102-104.qxd

10.03.2008

11:35

Page 4

in niler rde Tekn nik Kus sur rsuz zluk

Caminin mihrab yaklak 10 m. ykseklikte, stalaktitler, geometrik desenler ve bunlarn arasndaki iek dekorlu bir yaz frizi ile ilgin bir grnme sahiptir. Ortasnda be keli, beyaz, ak ve koyu mavi, siyah ve altn renkli kabartmalar vardr. Ayrca ini karolarn st ksmlarnda yer alan rmi ve hatai motifleri de dikkat ekicidir. Mihrap inilerinin renk ve desenleri Timur dneminde Mehet, Herat ve Semerkantta yaplm benzerlerini andrmaktadr. Bylesine yakn benzerlikler ayn ekol benimsemi iilerin her iki tarafta da alm olduklarn akla getirmektedir. Ayrca mihrabn solunda Glistandan alnma bir beyit ile sanda Fatiha sresi yazldr. Caminin yan mekanlarnda niler, al ocaklar ve dolaplar vardr. Buradaki pencere ve kap zerindeki ini yazlarda da elebi Sultan Mehmetin, Osmanl Devletinin geirdii tehlikeler ve bu konuda yaplmas gereken el birliine deinilmektedir. Yeil Cami mimarisi ile olduu kadar inileri ile de n yapmtr. Giriteki duvarlar alt keli lacivert inilerle kaplanmtr. Yan mekanlarn duvarlar ise yerden iki metre ykseklie kadar alt keli koyu yeil inilerle bezelidir. Bu alt keli inilerin arasnda

kalan gen yzeyler firuze renkte kk ini paralar ile doldurulmutur. Klliyenin ini sslemeleri gerek mozaik iniler gerekse renkli sr tekniindeki inileriyle o dneme kadar Trk ini sanatnda grlmeyen bir teknik kusursuzlua ulamtr. Burada kullanlan krmz renk Osmanl ini sanatnda 16. yzylda ortaya kan mercan krmzsnn nemli bir adm olarak deerlendirilir. Yeil Camide renkli sr tekniinin salad olanaklarla bitkisel motiflerde byk bir eitlilie ulalmtr. Yapdaki sslemenin tamamndan sorumlu olan Nakka Ali bin lyas Alinin ad ise hnkar mahfilinin st ksmndaki kitabede yer almaktadr. Yeil Caminin ilgin blmlerinden biri de bu hnkr mahfelidir. Giriten olduka dar merdivenlerle klan hnkar mahfeli caminin adrvan avlusu zerinde, mermer balkonlu olarak ieriye hakim bir biimde yerletirilmitir. Bylece Osmanl mimarisinde hnkr mahfeli ilk defa Yeil Camide ortaya kmtr. Buradaki ini bezeme caminin dier blmlerindekileri aratmayacak kadar gzeldir. Duvarlar 3 m. yksekliine kadar alt keli yeil, ak ve koyu mavi arasnda deien inilerle kaplanmtr. Yapld yldan gnmze dein solmadan rengini koruyan bu iniler zerinde de onlar yapan Mecnun Mehmetin imzas bulunmaktadr.

104

105-109.qxd

10.03.2008

11:58

Page 1

Kada Ruh Katan Sanat

Kahraman SARI

80li yllarn ocuklarnn hayal oyuncaklaryd kattan kuular, kurbaalar, kular, filler, dinazorlar, kediler, kayklar, apkalar Origamiydi ad, yani kat katlama sanat Trkiyede yaayan origami ustas Chika Oshima Akba ile gerekletirdiimiz keyifli ylei ile o gnlere dnyoruz yeniden

Dnya sanat mozaiine renk veren el sanatlardan biri de origamidir. 1980lerin televizyon ocuklar, TRT ekranlarnda tanmtr origami ile. Kttan kuularyla, kurbaalaryla zihnimizde her ne kadar kdn oyuncaa dnmesi olarak kalsa da, origami, gemii ok uzun yllar ncesine dayanan ve dnyaca ne kavumu nemli bir sanattr. En ksa tarifi ile origami; makas ya da yaptrc kullanmadan, sadece kare bir kdn katlanmasyla figrler oluturma becerisidir. Origami pek ok insan iin bir hobi olmaktan ziyade gnmzde Japonyada alzheimer hastalarnda rehabilitasyon amal kullanlmaktadr. Trkiyede de baz zel eitim kurumlarnn yan sra TURPON (Trk Japon Dostluk Dernei)da origami dersleri verilmeye balanmtr. Trkiyede yaayan origami reticisi Japon Chika Oshima Akba ile bu saymz iin zel bir rportaj gerekletirdik Origaminin lgi ekici Gemii inliler, M.. 250de, yaznn icadndan sonra insanlk tarihi iin ok nemli olan kd bulmulardr. Origaminin ilk k yerinin de bu balamda in olduu tahmin edilmekte ve Budist rahipler tarafndan Japonyaya getirildii dnlmektedir. Origaminin tek ve temel maddesi kt, ilk bulunduu dnemlerde pahal olduundan bu sanatla sadece zenginler ilgilenmilerdir. Zaman ierisinde kt retiminin artmas sonucu maliyetinin dmesi ile origami daha geni kitlelere yaylma frsat bulmutur. Origaminin zellikle Japonyada ilgi grmesinin sebebi Japonlarn kda verdikleri neme balanmtr. Asl geliim yeri Japonya olan origaminin ismi de

Japonyada ori (katlamak) ve gami (kt) kelimelerinin birlemesinden domutur. Ayn zamanda yazl farkl olsa da okunu olarak kami (Tanr) kelimesiyle sestetir. Origaminin ilk kullanm alanlar imdikinden biraz farkl idi. rnein, Origami Tsuki ismi sertifika, diploma anlamnda kullanlrd. Bu da Japonlarn eskiden bu tr belgeleri farkl katlama teknikleri ile katlamasndan ileri geliyordu. Bunun nedeni ise belgelerin taklit edilmesinin nlenmesiydi. rnein renimini tamamlayan bir Japon kl ustas, kazand belgenin taklit edilmemesi iin belgeyi kendine zg bir katlama ile alrd. Japonyann kltr, sanat alanndaki en parlak d-

105

105-109.qxd

10.03.2008

12:00

Page 2

nemi olan Heian dneminde (7851185) origami, festivallerde, trenlerde tapnaklara ssleme amacyla kullanlmtr. Gnmzde bile baz Japon tapnaklarnda kullanlmaktadr. Japonyada gnmze kadar gelen bin katlama teknii Senba Orizuru yapldnda dileklerin gerek olaca geleneinin de bu dnemde balad dnlmektedir. O dnemde kdn ok deerli olmas nedeniyle dn trenlerinde sake denilen Japon ikisini origami ile kelebek biiminde katlanarak yaplm bardaklarda gelin ve damada ikram ederler ya da origamiden yaplm ieklerle hediyeleirlerdi. Muromachi dneminde (13381573) kadn daha dk maliyete temin edilmesiyle origami yaylm, Japonyada samuraylarn devam ettii Ise ve halkn ilgi gsterdii Ogasawara isimli origami okullar almt. Fakat bu dnemde bile bu sanat, yazl kaynak ile deil grerek renme yoluyla hayatta kalmt. Origami hakknda bilgilerin ou Edo dneminden (16031867) kalmtr. lk yazl kaynaklar olan Hiden Senba Orizuru Orikata (1000 turna katlama) 1797; Kan No Mado 1845 eserleri bu dnemde yazlmtr. Origami sanatnda adndan ok sz ettiren kiilerden biri de Akira Yoshizawadr. Elli binden fazla almas olduu sanlan Yoshizawa, origami tariflerinde kullanlan sembolleri icat etmitir. Birok eseri olan Yoshizawann eserlerinin ounun tarifi maalesef mevcut deildir. pekyolu ticareti, kd bat dnyasna tam bu yolculuk srasnda origami de Batya alma frsat bulmutur. Avrupa origamiyi ilk defa spanyay fetheden Mslmanlardan renmitir. slamda insan ve hayvan figrleri yasaklanm olmasndan

dolay desen ve geometrik formlar n planda idi. spanyollar origamiyi sevmi ve birok yeni figr kazandrmlardr. lk origami okulunu Unamuno ismiyle spanyada Miguel Unamuno tarafndan almtr. Bat dnyas zamanla origamiyi benimsemi, bu sanat zerine Paper Magic isimli bir kitap dahi yazmlardr. Bu da Japonyann geleneksel sanat olmaktan km dnyada sevilerek yaplan her yatan her meslekten insann hobisi durumuna gelmitir. Baz lkelerde origami kulpleri dahi almtr. Origami Teknikleri Origami gnmze gelene kadar douda ve batda ok farkl geliim evreleri geirmitir. Almanya ve Amerika bu sanata ok ilgi gsteren lkelerdir. Klasik origamiden daha ziyade boyutlu almalara arlk vermilerdir. Origami klasik ve paral (modler) olarak ikiye ayrlmaktadr. Tek paradan oluan origami klasik, iki ya da parada yaplan ise paral origamidir. Klasik origamide nadiren de olsa para kullanlarak hayvan ve eya figrleri yaplr. Paral origami (modler origami) genelde boyutlu grntler elde etmek iin kullanlr ve geometrik ekiller iin kullanlr. Fakat gnmzde sanatn geliimi ile boyutlu hayvan figrleri de oluturulmaktadr. Paral origamide katlanan para saysnda snr yoktur. Birok paray birbirine geirerek farkl figrler oluturulabilir. Gnmzde kullanlan birok temel figr, Japonlarn 1200 yl nce oluturduklar formlardr. Bu formlar, Japonlar iin dini deerler tamaktayd. Gnmzde sanat gelimi mimari, pop up, kirigami, gibi modern hal almtr. Modern origamide kat, makas kullanmakta saknca grlmemitir.

106

105-109.qxd

10.03.2008

12:01

Page 3

Trkiye A Bir Origami Ustas Chika Oshima Akba, 10 yldr Trkiyede yaayan bir Japon. Asl bran ngilizce retmenlii olmasna ramen u anda zel bir eitim kurumunda Japonca retiyor. Chika Hanm, ayn zamanda bir origami hocas. Yine zel bir kurumda origami dersleri veriyor. Ayrca bir televizyon kanal iin 100 blmlk bir origami program hazrlayan Chika hanm, bu konuda ok mtevazi; Bu iin profesyonelleri Japonyada. Gerekten ok usta sanatlar var. Makas, yaptrc kullanmadan ok karmak ve ok gzel boyutlu objeler yapyorlar. diyor. Bir defa hangi milletten olursanz olun origami renmek iin dil gerekmiyor. Sadece grmeniz yeterli. Bu byk kolaylk oluyor. Bunun yannda bir kd ekillendirmek, onu kt grntsnn dnda bir hale brmek ok elenceli. Ayrca masraf da yok. Yani hem maliyetsiz, hem renmesi kolay, hem ksa zamanda pratik olarak yapabildiiniz bir sanat. eklinde bir tanm yapan Chika Hanm, bu nedenlerden dolay origaminin tm dnyada yaplagelen bir sanat olduunu sylyor. Origaminin balangcnn zarf eklindeki objeler olduunu syleyen Chika hanm, Her eyden nemlisi katlanacak kdn kare olmas. diyor ve ekliyor; Origami, her trl kttan yaplabilir ama yrtlmamas nemli. Origami sanatnda kullanlmak zere elle imal edilen Japon kd (washi) zeri dokulu, hafif kabartmal ve dayankldr.. boyutlu karmak ekiller iin zellikle bu tr ktlar tercih ediyoruz. Sanatsal (asl) origaminin yapmnda kural olarak makas ve yaptrc olmadn syleyen Chika Hanm, ocuklarn yapabilmesi iin temel tekniklerin kullanld basit ekillerden balama uygun olmakta. rnein 5. snf rencilerine turna kuunu yaptrmay denedim; 40 dakika srd. Dolays ile retme ii kademeli olarak gletirilmeli. Bu yntemle karmak ekilleri dahi yardmc malzemeler kullanmadan yapabilmeyi baarabilecekler. diyor. Origami sanatnn dnyadaki geliimine de deinen Chika hanm, Bu sanat iin inde km deniliyor, fakat benim bildiim kadar ile inde daha ok kat kesme sanat (kirigami) n plana km durumda. Origaminin kkeninin nereden kaynakland tam olarak bilinememektedir. Almanya zellikle origami geliiminde pay sahibi. Sistemli almalar nedeniyle origamiyi eitim haline getirdiler. Avrupa u anda origamiyi boyutlu alyor. Farkl figrler zerinde younlamlar. Japonya daha sanatsal bakyor origamiye mesela bir kttan melek nasl yaplr diye urayor ama Avrupa geometrik boyutlu objeler retiyor ve tek para deil, ok paral alyorlar. Eitiminin verildii kurslar var. Fakat geleneksel katlamadan te yenilik peindeler. Kitaplar yazyorlar. Origamiyi benimsemiler. eklinde szlerini zetliyor.

Bu sanatn Japonyadaki durumu soruyoruz Chika Hanma, onu ise yle aklyor; Japonyadaki niversitelerde bu sanatla ilgili bir blm duymadm. Ancak, mimarlk gibi boyutlu dnmenin gerekli olduu dallarda origaminin kullanld seminer oturumlar dzenlenmekte. Aslnda bu sanata dair kalan eylerin ou Edo dneminden kalan eyler. u anda Japonyada bu sanatla ilgili iki dernek var. Ayrca temel eserler de mevcut. Origami o kadar ge ama mercekle baktnzda turna kuu olduunu gryorsunuz. O kadar kk bir turna kuu yapmlar. Gerekten ok ardm. Turna kuunun hikayesini anlatmasn istiyoruz Chika hanmdan, hznlenerek anlatmaya balyor; Japon geleneine gre turna kuu origamisinden bin tane yaparsanz dilekleriniz kabul olur. Turna kuu, u anda dnya barna mesaj veren bir objedir. Sadako Sasaki, 11 yanda lsemi hastas kk bir kz. Atom bombasnn etkisiyle lsemi hastas olmu. kinci dnya sava bittikten on sene sonra vefat etmi. Hasta iken gelenee uygun olarak bin adet turna kuu yapmaya balam, fakat 644 adedini tamamlamaya mr yetmi. Kalan 356 adedini arkadalar tamamlayp mezarna brakmlar. O olaydan sonra her yl 6 Austos Bar Gnnde

107

105-109.qxd

10.03.2008

12:03

Page 4

dnyann drt bir yanndan origami turna kularn ocuklar Hiroshimaya gnderirler. Orada 1958 ylnda dikilmi bar ant vardr bu antn zerinde turna kuuyla Sadako Sasakinin heykeli vardr. Chika Hanm, zelikle ocuklarn kck elleriyle bu sanat daha gzel icra edebildiklerine deiniyor ve origamiye gen yata balayanlarn daha ok ilerleme kaydettiklerine dikkat ekiyor. Olu Fatih Shoichironun baz origamileri kendinden bile gzel yaptn da itiraf etmeden geemeyen sanat, yaplan aratrmalarda origaminin beyin geliiminde ok etkili bir sanat olduunu, ocuklarn yan sra ihtiyarlarda da byk nem tadn sylyor.

108

105-109.qxd

10.03.2008

12:05

Page 5

Gnmz artlarnda, youn stres altnda yaayan insanlarn yeniden geleneksel sanatlara nem vermeye baladklarn hatrlatarak, Japonyadaki durumu soruyoruz. Japonyada da aslnda biz ok ey kaybettik. Eskiden ok gzel teknikler vard. Zamanla kaybolmu baz eyler ama imdi tpk buradaki gibi bir dn var o sanatlara. zellikle bahe sanatna dn fazla. Origamiyle de ilgilenenler ok diyor. Chika Oshima Akbaa, bizi 80li yllarn byl dnyasna gtren bu keyifli sohbetinden ve scack syleimiz srasnda gerekletirmi olduu baarl origami figrlerinden dolay gnl dolusu teekkrlerimizi sunu yoruz.

109

110-113.qxd

10.03.2008

12:18

Page 2

Amazon Efsanesi
Nuri COAR

Urfa Mozaiklerinde

Ad Mozaikler ehri olarak anlmaya balayan anlurfada bu yl yaplan kazlarda gnmzden 3000 yl ncesinde ait Amazon Kralieleri Mozaikleri bulundu. Haleplibahede ortaya karlan, efsanevi sava kadnlarn mozaie resmedilmi ilk rnekleri, dnyann en kymetli mozaiklerinden biri olarak kabul ediyor.
Tarihi ok eski dnemlere dayanan ve Peygamberler Diyar olarak da bilinen anlurfa, snrlar ierisinde barndrd eserler ile arkeologlarn, sanat tarihilerinin, bilim adamlarnn ve turistlerin urak mekan Balklgl'n yan banda yaplan kazlarda ortaya kan ve anlurfa Arkeoloji Mzesi'nde sergilenen 11 bin 500 yllk dnyann en eski heykeli, ehir merkezine 17 km. mesafedeki Gbeklitepe'de ortaya kan 11 bin 500 yllk dnyann en eski tapna bunlardan sadece ilk akla gelenler Tarihsel birikimi ile birok uygarla beiklik eden; din, dil, rk, kltr ve medeniyetlerin bulutuu, kaynat, bir hogr diyar olan anlurfa, sahip olduu esiz mozaikleri ile de mozaikler ehri nvannn hakkn veriyor. l Kltr ve Turizm Mdr Selami Yldz, Urfa mozaikleri hakknda, M 300l yllara dayanan Edessa Krall, Urfa tarihi ve mozaik tarihi asndan byk nem tar. Edessa kentinde kltr ve sanat doruk noktasna ulamtr. anlurfa merkezdeki Halilr-Rahman Glnn yan banda, gecekondular altnda kalan Antik Edessa Kentinin Grek kltr kalntlarndan en nemlisi, ok renkli ve usta bir slpla yaplan Haleplibahe mozaikleridir. diyor. Haleplibahe kazlarnda Sava Amazon Kralielerinin Mozaie Resmedilmi Dnyadaki lk rneklerine rastlanldn syleyen Yldz, uzmanlarn, Haleplibahe mozaiklerini, teknii, sanat, ebad, Frat Nehrinin orijinal talarndan yaplmas ve benzeri zelliklerinden dolay, dnyann en kymetli mozaii olarak tanmladklarna da dikkat ekiyor. Dnyann en kymetli mozaiklerinin dnyann en ok konuulan, bilinen ve hayal edilen sylencesi olmasna da amamak gerek aslnda. Amazonlarn izlerine yalnzca destanlarda deil, corafyac ve tarihilerin kitaplarnda da rastlanr. lka insanlarndan kalan eserlerde Amazonlardan bahsedilir. Homeros onlarn Truva Savalarna katldn yazar. Heredetos, Diodoros ve corafyac Strabon onlardan sz eder. Herakles ve Achilleus efsanelerinde de Amazonlar'dan bahis geer. Sokrates ve Platon Amazonlar'n Atina'ya saldrdklarn bir gereklik olarak kabul eder. Sylenceye gre, Amazonlar, Anadolu'da yaamlar ve birok kent kurmulardr. Amazonlar'n kurduu kabul edilen kentler; Ephesos/Seluk, Smyrna/zmir, Kyme, Gryneion, Pitane, Ege blgesindeki kentlere ilaveten Midilli adasndaki Mytilana, Marmara ve Karadeniz yrelerinde ki Myrleia, Sinope/Sinop'tur. Bunlara yine Ege blgesindeki Elaia, Anaia, Latori kentlerinde de eklememiz gerekir. Ephesos'taki Artemis Tapna da Amazonlar tarafndan balatlmtr. Ephesos'taki kazlarda sava kadnlara ait, tanra Artemis'e hizmet eden heykelcikler bulunmutur.

110

110-113.qxd

10.03.2008

12:20

Page 3

Tarihsel birikimi ile birok uygarla beiklik eden; din, dil, rk, kltr ve medeniyetlerin bulutuu, kaynat, bir hogr diyar olan anlurfa, sahip olduu esiz mozaikleri ile de mozaikler ehri nvannn hakkn veriyor.

111

110-113.qxd

10.03.2008

12:23

Page 4

Harran niversitesi Sanat Tarihi Blm Bakan Yrd. Do Dr. Cihat Krkolu, Haleplibahede arkeoloji dnyasnn gndemine oturan sanat harikas Amazon Kralieleri Mozaiklerinin bulunu hikayesini ise yle anlatyor: Haleplibahe'nin nc derece sit alan olmas nedeniyle hafriyatlarda arkeolojik buluntularn kma olasln gz nnde bulunduran ve meslek sevgisinin verdii merak nedeniyle hafriyat srasnda dozer kepesinin at her ukuru gnlerce dikkatle izleyen Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Bakan Yrd.Do.Dr.Bahattin elik bu meraknn semeresini ald. Sayn elik, bir gn kepenin at ukurda ancak dikkatli bir arkeologun fark edebilecei mozaik kesitini grd. O srada kazlara nezaret eden mzede grevli Arkeolog Ali Uygun'u bilgilendirdi ve durum Mze Mdrlne bildirildi. Bylece Haleplibahedeki sanat harikas Arkeolog Yrd. Do. Dr. Bahattin elik tarafndan kefedilmi oldu. Krkolu

Haleplibahedeki mozaiklerle ilgili olarak Haleplibahe Amazon Kralieleri Mozaii byk bir olaslkla Byk skender ile birlikte Makedonyadan Urfaya gelen nl bir sanat tarafndan imparatorluk slubuyla yaplm olmaldr. diyor. 3000 yl nce Egeden, Karadenize ve Anadolunun ilerine uzanan kltr havzasnda, erkek egemenliine kar savaan kadnlarn av sahnesi mozaii ok etkileyici olduunu, sava Amazon kadnlar bu havza ierindeki devletlerin ve milletlerin mitoloji, tarih ve edebiyatnda efsanevi olarak anlatldn aklayan l Kltr ve Turizm Mdr Selami Yldz, mozaikler hakknda bilgi veriyor: Av sahnesi mozaiinin kenar bordrlerinde, geometrik motifler, bitki desenleri, gvercin, kanatsz Eros, sincap, rdek, kaplan, keklik, ceylan ve taz figrlerine yer verilmitir. Mozaii evreleyen bordrn kelerinde ise Edessa Gzeli diye

112

110-113.qxd

10.03.2008

12:24

Page 5

kamuoyuna yansyan, gen kz maskna yer verilmitir. Ayrca mozaiin genelinde doadaki tm renklerin kullanlmas, ayn rengin farkl tonlar kullanlarak verilen glgelendirmeler, ksacas renklerin zenginlii, talarn kkl, st seviyedeki sanatn mozaiklere resmedilmesi grenleri bylemektedir. Ana sahnede drt amazon kraliesi Hippolyte (Bu ad tayan kadn kahramanlarn en nlsdr. Heraklesin kemerini ele geirmek iin lkesine gittii amazonlar kraliesidir. Aresin kzdr. Herakles tarafndan ldrlmtr), Antiope (Irmaklar Tanrs Asaoposun kz),

Melanipe (Helenin olu Aiolos Iin kzdr. Herakles tarafndan esir alnan Melanipe, Hippolite tarafndan kurtarlmtr. Telemon tarafndan ldrlmtr) ve Penthesileia (Aresin kz. Akhilleus tarafndan ldrlmtr) sava amazon kadnlarna zg giysileriyle, tek gsl olarak at stndeki av sahneleri tasvir edilip, Greke isimlerine yer verilmitir. Bu sahneler bugne kadar rlyeflere resmedilmiti, kralielerin Greke isimleri ile yer ald av sahnesinin mozaie resmedilmesi dnyada ilk defa Urfada Haleplibahede ortaya kmtr.

Haleplibahede ilk etapta 100 m2lik mozaiin gn na karldn syleyen Yldz, Alann tamamnda tarama yaplp varsa dier mozaikler de ortaya karlacak ve belki de buluntu yerinde koruma altna alp sergilenecektir. diyor ve can alc bir konuya deiniyor: Urfaya ait mozaiklerin bir ksm kayp, bir ksm merakl kiilerin koleksiyonunda, kayda geenler ise anlurfa ve stanbul Ayasofya Mzelerinde sergileniyor. Haleplibahenin batsndaki Mance Deresi, Krk Maara, Yakubiye, mahalleleri ile Eyyubiye ve ehitlik mahallelerinde yer alan M.S. I.III. yzyllara ait (Osrhoene (Abgar) Krall dnemi) yzlerce kaya mezarndaki deme mozaiklerinin yeterli nlem alnmadndan gecekondular altnda kalarak gnden gne kaybolup gittiini syleyen Yrd.Do Dr. Cihat Krkolu ise Buralardaki kaya mezarlar hazr foseptik ukurlarna dntrlerek mozaikler, freskler, rlyefler tahrip edildi. Bazlar da eski eser kaaklar tarafndan sklerek yurt dna karld. diyor. Uzun almalar sonucunda yzlerce kaya mezar, rlyef ve mozaiklerin koru-

nabilmesi amacyla ok geni bir alan birinci derece arkeolojik sit alan olarak tescil edilmesini saladklarn syleyen akademisyen, yasak olduu halde buralarda binlerce gecekondunun trediini belirtiyor. Bu konuda olduka zgn olduu gzlenen Krkolu bir anekdot anlatmadan da geemiyor: 1952-1956-1959-1961 ve 1966 yllarnda Urfay ziyaret eden ngiliz Tarihi Prof.Dr. J.B. Segal bu blgede saptayabildii onlarca mozaii Edessa the Blessed City adl eserinde fotoraf ve izimleriyle yaynlad. Prof. Segal, 1970li yllarn sonlarnda son kez geldii Urfada bu blgenin gecekondular altnda kaldn, daha nce saptad kaya mezarlarnn, mozaiklerin ve rlyeflerin tahrip edilmi olduunu grnce siz neler yapmsnz diyerek oturup alamtr. Krkolu, Urfa'nn zengin mozaik potansiyeli yeterince korunamadndan yok olup gitti. Bu mozaikler korunabilseydi bugn Urfa dnyann nde gelen mozaik mzelerinden birine sahip olurdu. lenle lnmez diye bir sz vardr. Giden gitmitir. Burada bizlere den en nemli grev elde kalanlar kurtarmak olacaktr. diye szlerini noktalyor.

113

114-117.qxd

10.03.2008

12:54

Page 2

Deniz Kokan Sanat

Nedim Celkan, pina ad verilen dev midyelere, tablolara ve heykellere yazyor denizin iirini Her ey gizemli bir btn oluturmak iin bir araya gelmi gibi; iskorpitler, mezgitler, kefaller, yosunlar, yengeler, deniz hunileri Hayret verici gzellikteki eserlerin doyumsuz seyri, ustann hayalinde yaatt mitolojik kahramanlarn zuhuru sanki
Zeki SAAT Sanat Nedim Celkan ve einin can yolda, tek yardmcs Arsev Hanm. ki gzel insan Bykekmecedeki mtevazi evlerine konuk oluyoruz. Kapdaki samimi karlama esnasnda, onlardan nce arka fondaki tablolar buyur ediyorlar odaya bizi, bylenmi gibi yaklayoruz yanlarna. Dokunmakla koklamak istei arasnda gidip geliyoruz ama zarar veririm endiesiyle dokunmadan koklamakla yetiniyoruz. Kokmuyor... Bunca deniz rn bir odada ama kokmuyor. Soruyoruz, ok zel ilemlerden geerek bu aamaya geldiini anlatmaya balyor Nedim Bey. Bu kadar zahmetli bir ie mr veren aka imreniyoruz Akn ad iki kelimeden oluuyor; deniz ve resim Su rnlerinden Sanatsal Yaptlar Nedim Celkan 1945 stanbul doumlu. 15 yandan beri balkadam. Kk yalardan itibaren de resim yapyor. Gzel sanatlar okumam ancak 1965lerde sinema afiilii ile adm atm izim sanatna. TVnin sinema karsndaki galibiyeti ile iler azalm ve izgi romanlara balam Nedim Bey. 2 sene izmi, Caalolu mekan olmu. Matbaa ressaml da yapm bir sre, ardndan yal boya tablolar. Bu sre ierisinde dalmay hi brakmam, her gn yeni yeni dnyalar kefetmi diplerde. Klasik modern sanatn dnda, farkl bir eyler yapmak daha dorusu yaplmam yapmak, mavi derinliklerdeki esiz gzellikleri tantmak gayesiyle bu sanata balam. Adn da kendi koymu sanatnn; su rnlerinden sanatsal yaptlar lk sergisini 1989 ylnda Emlak Bankas Tnel Sanat Galerisinde am. u ana kadar 52 sergi almas olmu. Genellikle Marmaris, Bodrum ve Datada sergiler ayor Nedim Bey. imdilerde ise Almanyada bir sergi amay planlyor. 18 senede 250 tabloya ruhunu katm Yarsna yaknn sattm diyor usta ve ounu da yurtdna 15 bst yapm, samur salar bildiimiz deniz yosunundan

114

114-117.qxd

10.03.2008

12:56

Page 3

Nedim usta, yllarn verdii artc ve gz alc sanat hakknda bir iddiada da bulunuyor; Atm sergilerle uzak yol kaptanlar da dahil olmak zere dnyann her memleketinden insanla tantm diyebilirim. Hepsi hayran kaldlar eserlerime ve ilk defa byle bir eyle karlatklarn sylediler. Aratrmalarm yaamm boyunca srd, izine rastlayamadm. Rahata diyebilirim ki; dnyada bu sanat yapan tek kii benim Denizin Altnda Sakl Mitoloji Eskiden dalarm Nedim Bey hem de tpsz, ancak imdi dalmyor, en son Datada vurgun yemi. Hem tansiyonum var, yalandm artk diyor usta. Malzemeleri yazn toplar, kn da alrdm, depolamadan olmaz bu i Marmaris, Bodrum, Data ve Marmaradan malzemelerim. Karadenizde hi dalmadm. diye ekliyor. Bu malzemelerin nasl bir araya geldiini merak ediyoruz, glmseyerek cevap veriyor; Baln etini yerken bile dnrm bunu nasl kullanabilirim diye Denizin alt bambaka bir dnya ve ok gizemli, bana mitolojiyi artryor diyen Nedim ustann eserlerinin her karesinde bu kahramanlara rastlamak mmkn. Ayrca Kzlderililer, yerli kabileler ve savalar her tablodan ayr bakyorlar olmayan yzleriyle gzlerinize Mesela bir Kzlderili kabilesi olan Siyular Gzlerini ve baklarn biz hayal ediyoruz hikayelerini anlatrken Nedim Bey. Bu oturan boa diyor, u kzlar, yandaki de damad. Hangisi damad? diyorum. Birgn o, baka birgn de dieri. Sen hangisini istersen o diyor, glyoruz. tina ile aklyor tablodaki malzemeleri. amlar dil bal srt, tepeler iskorpit bal, gvde ve kollar pavurya (pavurya, yengecin by), sa krlang bal kanatlar, pantolonunun pskl lapin bal srt Deniz dnyasna o kadar yabanc olan benim iin bu kelimeler o kadar anlalmaz ki. Hangi balk, adn tekrarlar msnz, nasl bir balktr, peki ya tad sorularma bir bir sabrla cevap veriyor usta.

115

114-117.qxd

10.03.2008

12:58

Page 4

Malzemeler ylesine ilgin ki hepsini saymak istiyorum ancak mmkn deil. Gene de bazlarn paylamak istiyorum; Amazon savalar adl tabloda savalar yenge, ejderha dragonya bal (Nedim Beyden rendiimize gre ok tehlikeli bir balkm), kpek balklar leopar kpek bal yavrusu, kular ise karagz balnn alt kanatlar Avustralya yerlileri tablosunda, mask kurbaa bal kuyruu ve kanatlar kullanlarak yaplm. Onun dnda tabloya hayat veren dier elemanlar ise; deniz yldz, mezgit, kefal, deniz salyangozu, deniz rmcei, dil bal srt, leopar, deniz hunileri Mzraklar stakoz anteni, gvdeler pavurya, ayaklar mavi yenge, kolyeler ve salar deniz yldz kesitleri Deniz tanrs Poseidonun klc, mren bal stne, istakozdan kabza, iskorpit, su ylan ve deniz hunilerinin birleiminden oluuyor. Anibal bstnde sakallar Marmara yosunu, gvde deniz salyangozu, mifer ve yz iskorpit derisi, Yakup tara muhtelif deniz kabuklar. Deniz kz bstnde de salar yosun, yz ve vcudu dil ve iskorpit bal, apoletler Yakup tara ve salar deniz yldzlar ve ortada lapin bal yavrusu Bu arada tm tablolardaki beyaz rengin dil bal altndan elde edildii dip notunu beynime kazyorum. Tablolarda ve bstlerde zel malzemeler de kullanlyor; koku gidericiler, dolgular ve Avrupa ilalar gibi... Peki bu eserler ne kadar zamanda soluk almaya balyorlar? Sorumuza aslnda beklediimiz bir cevap geliyor ustadan; Yapm zaman her esere gre deiiyor. Mesela 2. Ramses aym ald. Hareket fazlalanca zaman uzuyor. Eserlerinde sadece deniz rnleri kullanmaya zen gsteren Nedim Bey, bazlarnda farkl malzemeler de eklemek zorunda kalyor, sebebini yle aklyor; rnein 2. Ramses. O dnemde altn ok olduu iin mecburen sar metal kullandm tabloda. Ustam Olmad Talebem de Gnmzde insanlar yaptklar iin hemen paraya dnmesini istiyorlar ancak bu ite mmkn deil. Para getirecek bir sanat deil akas. Fuarlarda, sergilerde gryorlar, ilgin geliyor, renmek isteyenler oluyor ama ok birikim ve emek gerektiren bir sanat bu. Kostm bilgisinden resim ve deniz bilgisine kadar pek ok eye hakim olmanz gerek. Malzemelerim ise bir hazinedir benim iin. Bir de byk bir atlye lazm. renmek isteyenleri Yalovadaki atlyeme davet ediyorum ama gelen yok diyor Nedim usta ve ekliyor; Ustam olmad gibi talebem de olmad benim

116

114-117.qxd

10.03.2008

12:59

Page 5

Bstlerin yapmnn zorluuna deinen usta, yllarn verdii esiz eserlerin artk yapmn durduunu, emee kymet verilmedii iin ok yorulduunu ve yprandn sylyor. Rportajmzn sonlarna doru Nedim Bey'in mzikle de ilgilendiini anlyoruz. Sanatn her trn sevip, sayg duyan usta, musikinin esiz tnlarnn insan alp farkl diyarlara gtrdn, ruhlara sknet verdiini ve her daim sonsuz gzelliklere gebe olduunu ifade ediyor. Ancak TV'lerdeki yozlamann altn iziyor ve "beste yapsan ne yapmasan ne kalitenin farknda deil hi kimse" diye bir serzenite bulunuyor Ustalar sanata kstren bu duyarszln sanata dokunmakla, ona sahip kmakla mmkn olacan dnp zlerek ancak tad damamzda kalan bir sohbetin scakl ile Nedim Bey ve bizi sevgiyle arlayan Arsev Hanm'a teekkr edip, evlerinden ayrlyoruz

117

118-127.qxd

07.03.2008

15:01

Page 2

Mostar Kprs - Mostar - Bosna Hersek - 2006

118

118-127.qxd

07.03.2008

15:03

Page 3

Balkanlardaki Osmanl Miras

Ahmet KU*

Balkanlar, tarih boyunca farkl medeniyetlere yurt olmu ok nemli bir corafyadr. Osmanl Devleti, 14. yzyln ortalarndan 20. yzyln balarna kadar tam be asr boyunca Balkanlarda hkm srerek, byk ve kkl bir miras brakmtr. Ecdat yadigr bu yetim corafyann dier bir ismi de Rumelidir. Bir dnem Osmanl hkimiyeti ierisinde yer alan Rumeli ehirlerinin ounluu her trl tahribata ramen hl Osmanl kimliinden izleri barndryor
119

118-127.qxd

07.03.2008

15:04

Page 4

Sultan Camii - Berat - Arnavutluk - 2007

Bizim iin Balkan maceras, 14. yzyln ortalarnda balar. Genellikle Balkanlar veya Balkan Yarmadas diye isimlendirilen gneydou Avrupadaki bu blge, Arnavutluk, Makedonya, Yunanistan, Bulgaristan, Kosova, Srbistan, Karada, Bosna Hersek ve Trakyadan oluur. Ayrca Romanya, Hrvatistan, Slovenya ve Moldovay da Balkan yarmadasnda bir miktar topra olduu iin bu gruba dahil edebiliriz. Osmanl Devletinin Balkanlardaki hkimiyeti 1912 ylna kadar devam etti. lk ayrlma 1829 ylnda Yunanistan ile balad ve en son 1912 ylnda Arnavutlukun Osmanl Devletinden ayrlmas ile Balkan hkimiyetimiz sona erdi. Ortak bir gemi ve ortak bir corafya olduu iin bu ayrl hibir zaman snrlar gibi keskin bir izgi ile olmad. Her ne kadar Osmanldan ayrlan bu topraklarda ok sayda devlet kurulsa da bu lkelerdeki soydalarmzla hep gnl bamz oldu. Zaten sz konusu lkelerde yaayan aznlklar ile ayn soya ve ayn dine mensuptuk. Bu Osmanl bakiyesi halklardan ne zaman birisinin ba sksa Trkiyenin kaps alnd. Yakn tarihte bile milyonlarca kardeimiz lkemize g etti. Bir ksm dou blou diye isimlendirilen siyasi komnist blok ierisinde olan bu lkeler seneler boyunca kardelerimize zulm etti. 1990l yllarn bandaki zgrlk hareketi sonucu bamszln kazanan bu lkelerin tamam demokrasiye geti. Bu sre ierisinde soydalarmz demokratik haklara kavutu, rgtlenme hakk elde etti ve hrriyetleri daha da geniledi. Artk eski dnemlere gre bu lkelerden bazlar Avrupa Birlii yesi olduu iin veya demokratik gelimeler sebebiyle Balkanlardaki kardelerimizin durumu eskiye nazaran daha iyi bir durumdadr. Balkanlar, tarih boyunca farkl medeniyetlere yurt olmu, ok nemli bir corafyadr. Osmanl Devleti, 14. yzyln ortalarndan 20. yzyln balarna kadar tam be asr boyunca Balkanlarda hkm srerek, byk ve kkl bir miras brakmtr. Bu miras Balkanlarda yaayan toplumlarn sosyal yaamna, mimarisine,

Gazi Kasm Paa Camii - Pe - Macaristan

120

118-127.qxd

07.03.2008

15:04

Page 5

Bes Takpr - kodra - Arnavutluk - 2007

diline, musikisine, sanatna, folkloruna, mutfak kltrne kadar birok alanda derin izler brakmtr. Ecdat yadigr bu yetim corafyann dier bir ismi de Rumelidir. Osmanl dneminde bu topraklar iin genellikle Rumeli ismi kullanmtr. Bir cihan devleti olan Osmanl, bu topraklar fethettikten sonra youn bir imar faaliyetine balamtr. Eski ehir merkezlerini ihya ettii gibi yeni ehirler kurup camiler, tekkeler, medreseler, ktphaneler, arlar, trbeler, kprler, su kemerleri ve imaretler ina etmitir. Osmanl Devleti, Rumelide kald be yz yl sresince Osmanl medeniyetini Rumeli ehirlerine bir nak gibi ilemitir. Trkiye ile bu lkeler arasnda bir kader ve gnl birlii vardr. Durum ne olursa olsun orada ki gelimelere hibir zaman ilgisiz kalamayz. En azndan byk bir lke olmann sorumluluu, bu lkeler ile yakndan ilgilenmeyi gerektirir. Trkiye ile Balkan lkeleri arasndaki be yz yllk tarihi birliktelik sebebiyle Balkanlar ile Trkiyeyi ayr dnmek mmkn deildir. Balkanlar, Avrupaya alan kapmz olduu iin stratejik neme sahiptir. Bu lkeler ile ekonomik ilikilerimizde olduka gelimitir. Tm bunlar bir kenara braksak bile oradaki kardelerimizin en gvendii lke Trkiyedir. Zaten Balkanlarda ne zaman bir huzursuzluk ksa olayn direkt taraflarndan biri Trkiye olmutur. Onlarn bize syledii en nemli sz ise Trkiye ne kadar gl bir lke olursa, biz burada o kadar rahat ederiz. Evet, snrlar deise de kader ve gnl birlii hl sryor. Balkan lkeleri etnik olarak ok karmak bir yapda olduu iin i savalar ve kavgalar hi eksik olmuyor. ok deil 12 yl nce biten son Bosna Sava bile hl hatrmzda O gnleri unutmak mmkn deil. Her zaman olduu gibi o zamanda Bosnal kardelerimizin yardmna koan yine bizlerdik. Oradaki acy bizde aynen burada hissettik, dualarmz, yardmlarmz onlar iindi. Trkiye o yllarda yaplmas gerekeni yapt ve Bosna-Hersekli kardelerimizin gnlnde taht kurdu. imdi Trkiyeden Bosna-Herseke kim giderse gitsin olaanst bir ilgi ve sevgi ile karlanr.

Berat Kalesi - Berat - Arnavutluk - 2007

121

118-127.qxd

07.03.2008

15:05

Page 6

Murad Hdavendigar Camii - Filibe - Bulgaristan - 2006

2006 ve 2007 yllar ierisinde blgeye yaptmz geziler srasnda zellikle baz ehirlerde Osmanl Devletinin ok nemli yatrmlar gerekletirdiini gzlemledik. Tabii ki bizim grebildiklerimiz tahribat ve ykmdan kurtulabilen eserlerdi. ok farkl lkelerde ok farkl kesimlerden insanlarla konutuk. Aa yukar bu insanlarn tamamna yaknnn ortak gr Osmanlnn adil bir devlet olduu idi. Bir de blgede Osmanl ve Trk olmak hl itibarl bir durum. nsanlar her eye ramen Osmanl devlet yapsna gveniyor ve o yapnn buras iin huzur ve bar kayna olabileceine inanyorlar. Trkiye sevgisi de had safhada. Yine o lkelerde birok dostumuz ayn eyi anlatyor. Gney Kore ve Japonyada oynanan 2002 FFA Dnya Kupas malar srasnda Trkiye Milli Takmnn elde ettii her ma sonras Trklerin yaad ehirler bayram yerine dnyormu. Zaten Trk Milli Takmn ve Galatasaray neredeyse tanmayan yok. Milli takmn kazand her baar, ayn ekilde kutlanyormu. Futbolun nerede olursa olsun milli duygular zerindeki et-

kisi ok byk. Kitleleri birbirine yaklatrc bir unsur. Ne yazk ki Osmanl Devletinin tarih sahnesinden ekilmesiyle birlikte Rumelideki mimar yaplar da depremler, yangnlar, geici igaller ve isyanlar sonucu yok olmutur. Bu yaplarn bazlar yeni devletler tarafndan kastl olarak yklm, bazlar ise saydmz afetler sonucu yok olmutur. Tabi ki bu tahribat esnasnda dini faktrlerde etkili olmutur. Bir dnem Osmanl hkimiyeti ierisinde yer alan Rumeli ehirlerinin ounluu her trl tahribata ramen hl Osmanl kimliinden izleri barndryor. Zaten gezilerdeki amacmzda Rumeli'deki Osmanl zlerini belgelemekti. Ksmet olursa bu lkelerinde ektiimiz fotoraflar ayn isimle kitap haline gelecek. Bir sergiyle balayan Balkan projemiz ciltlik bir kitap ile devam edecek. Birinci cildi 2007 ylnda yaymlanacak olan kitabn ikinci cildi nmzdeki yl ve nc cildi ise 2009 ylnda baslacak. almalar srasnda grdk ki Osmanl nerede bir ehir varsa oraya camiler, kervansaraylar, su kemerleri, kaleler, kprler, medreseler, trbeler, emeler ina etmi. Adeta hakimiyetine geen ehirleri ihya etmi. Akla hayale

122

118-127.qxd

07.03.2008

15:06

Page 7

gelmeyen tepelere kaleler, nehirler zerine kprler ina etmi. yle bir medeniyet oluturmu ki hayran olmamak mmkn deil Oralara hem adaleti hem de medeniyeti gtrm. Osmanl ald lkeleri smrmemi, bilakis oralara huzur ve adalet gtrm. Gnmzde bu yetim corafya hl Osmanldan kopuun sarsntlarn atlatabilmi deil. Balkan lkeleri hakknda genel bir deerlendirme yapacak olursak nmze yle bir tablo kar. Mslman nfusun youn olarak yaad Kosova, Bosna-Hersek ve Makedonyada Osmanl mimar yaplar daha iyi korunmutur. Trklerin aznlkta kald Romanya, Bulgaristan ve Yunanistanda ise eserlerin ou yklmtr veya bakmsz bir haldedir. Salam olanlar ise amalar dnda kullanlmaktadr. Mslmanlarn nfus olarak ok az kald veya tamamen terk ettii Macaristan, Srbistan, Hrvatistan ve Karada gibi lkelerde ise ok az sayda Osmanl yaps gnmze kadar ulaabilmitir. Bulgaristan ve Yunanistann Trkiyenin Trakya blgesine yakn ksmlarnda Mslman Trk aznln yaad kylerde zellikle camiler byk lde korunmutur. Buna ramen Bulgaristanda Komnist dnemde tahribat bir hayli fazla olmutur. Bu iki lkede Avrupa Birlii yesi olduktan sonra aznlklarn dini hrriyetleri daha da genilemitir. Bylelikle tarih zellii olan ibadethanelerinde korunabilmesi daha kolay bir hal almtr. Avrupa Birlii sreci oradaki eserlerin korunmas konusunda ok olumlu neticeler dourmutur. Bu konudaki en nemli sorunlardan bir tanesi de yaplarn tamir edilirken tarih zelliklerinin korunmamasdr. zellikle camilerin ounda ehil olmayan kiilerce yaplan tadilatlar sonucunda ok byk hatalar yaplmtr. Tarihi eser stats olan yaplarn tamirinin de bir proje dahilinde profesyonel ekiplerce yaplmas gerekir fakat orada yaayan Mslman cemaatlerin fazla imkn olmad iin bugne kadar meselenin bu yn hep ihmal edilmitir. Ne yazk ki birok cami betonla svanarak tarihi zelliklerini yitirmitir. Rumelideki eserler bugne kadar bu kk abalar sonucu korunmutur. Bundan sonra yaplacak restorasyonlarda Trkiye mutlaka proje konusunda katk salamaldr.

Hasan Baba Camii - Haziredemezar ta detay - Manastr - Makedonya

Restorasyon konusunda son yllarda ok baarl almalarda bulunmaktadr. Bu baarl almalara Bulgaristann Filibe ehrinde yer alan Murad Hdavendigar Camiini rnek olarak gsterebiliriz. Caminin restorasyonu 2006 ylnda stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan balatlmtr. 25 Kasm 2005 tarihinde stanbul Bykehir Belediyesi Meclisi tarafndan restorasyon karar alnan caminin tamiri getiimiz gnlerde tamamland ve bu ay ierisinde ala hazr hale getirildi. Bulgaristandaki Osmanl eserlerinin en nemlilerinden birisi olan Murad Hdavendigar Camiinin restorasyonu baarl ve rnek bir

Fethiye Camii - Atina - Yunanistan

123

118-127.qxd

07.03.2008

15:08

Page 8

Kavala Su Kemeri - Kavala - Yunanistan 124

118-127.qxd

07.03.2008

15:11

Page 9

125

118-127.qxd

07.03.2008

15:14

Page 10

Bulgaristan ve Yunanistann Trkiyenin Trakya blgesine yakn ksmlarnda Mslman Trk aznln yaad kylerde zellikle camiler byk lde korunmutur. Buna ramen Bulgaristanda Komnist dnemde tahribat bir hayli fazla olmutur. Bu iki lkede Avrupa Birlii yesi olduktan sonra aznlklarn dini hrriyetleri daha da genilemitir. Bylelikle tarih zellii olan ibadethanelerinde korunabilmesi daha kolay bir hal almtr. Avrupa Birlii sreci oradaki eserlerin korunmas konusunda ok olumlu neticeler dourmutur.

Banyaba Camii Camii - Sofya Sofya - Bulgaristan Bulgaristan Banyaba

126

118-127.qxd

07.03.2008

15:14

Page 11

almadr. Rumelideki Osmanl yaplar ile ilgili projeye balarken bu konuda yaplan yaynlarn az ve yetersiz olduunu tespit ettik. Daha sonra drt be tane daha aratrma yaplmasna ramen hl en iyi alma Rahmetli Ekrem Hakk Ayverdinin Avrupada Osmanl Mimar Eserleri isimli eserdir. Hocann ok zor bir dnemde olaan st bir gayret sonucu hazrlad bu eser daha sonra hazrlanan kitaplarda hep kaynak olarak zikredilmitir. Ayverdi Hoca baz yaplara ulaamasa da bu konudaki en kapsaml almaya imza atmtr. Eserin hazrland yllarn zor artlar gz nne alnp bu eksikliklerde normal karlanmaldr. Yine de Balkanlardaki Osmanl eserleri hakknda en kapsaml kitap bu almadr. Sonradan yaplan almalarn ounluu eksik veya yzeyseldir. lkemizin her zaman ncelikli bir Balkan politikas mutlaka olmaldr. Oradaki gelimeleri ok iyi takip etmeliyiz. ayet siyasilerimiz i politikadan frsat bulabilirlerse sk sk oralara gitmeliler. Onlar bizi karde olarak biliyorlar. Bizde bu kardelik hukukunun gereini yapmalyz. Trkiye Osmanlnn varisi olduu iin Balkanlardaki, Ortadou'daki, Afrika'daki gelimelere kulan tkayamaz, tkamamal ine kapanp, dnyadan bihaber yaamak bizim gibi byk bir devlete yakmaz. Allaha hamdolsun ki ok sayda lkeyi grme imknmz oldu. nann samimiyetle sylyorum, Yunanistanda dahil birok lkeden ok daha gelimi bir lkeyiz. Hatta bizim lkemiz doal gzellik, insan kalitesi, yaam standartlar gibi llerde dier lkelerin ouyla mukayese bile edilemez. Her ne kadar bize kurulan tuzaklar nedeniyle ieride birbirimizin boazn skmaya alsak ta dardan baknca biz ok byk ve gelimi bir lkeyiz Dnya apnda birok lkede gsmz kabartan gzel almalara imza atan TKA (Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl), Deniz Feneri Dernei, Kimse Yok mu Dernei ve Trk Kolejleri Balkanlarda da en faal kurumlar. Gittiimiz her yerde bu kurumlardan biri veya birka mutlaka vard. Bu kurumlar bulunduklar lkede ya bir Osmanl yapsn restore ettiriyorlar, ya da oradaki halka yardm ediyorlar. Zaten Trk kolejlerinin yurt dn-

Ethem Bey Camii - Tiran - Arnavutluk - Makedonya

daki eitim hizmetleri hepimizin malumu. Ana faaliyeti eitim sektr olmasna ramen bir Trk elilii gibi alan okullarn Trkiyenin tantmna ynelik katklar da bir hayli fazla. Trk kolejleri faaliyet gsterdikleri lkelerde en itibarl eitim kurumlar. Birok devlet yneticisinin ocuklar hatta varlkl kesimin ocuklar bile bu okullarda eitim gryor. Burada isimlerini zikrettiimiz gerek devlet kurumlarna gerekse sivil toplum kurulularna yurt dnda yaptklar hizmetlerden dolay ne kadar teekkr etsek azdr. Karamsar olmaya gerek yok almak ve sabrl olmak her zaman baary getiriyor. *Fotoraf Sanats

Hasan Baba Camii - Hazirede bir mezar ta detay - Manastr - Makedonya

127

128-130.qxd

10.03.2008

13:02

Page 2

Aklar Mekn;

Muradiye Camii
Dr. Hatice AKSU*

Osmanl sultanlarnn bakent dnda yaptrd son eserlerden birisi olan Sultan Murat Han tarafndan yaptrlan Manisa Muradiye Camii, plan emas bakmndan Mimar Sinann stanbulda yapt skdar Mihrimah Sultan Camiine (1547-1548), kuzey d cephedeki basamakl kemer grntsyle de, stanbul Edirnekap Mihrimah Sultan Camiine (1562-1566) ok benzer.

Rahman ve azamet sahibi olan Allaha yaklat, o Allah ki alemlerdeki btn varlklarn sahibidir. O Allahn izzeti ve erefiyle ereflenmi mlklerin sahibi, Allahn yeryzndeki milletler zerindeki glgesi, Acem ve Arabn sultan, sultanlar sultan Ebul Muzaffer Selimin olu Sultan Murat Han -Allah onun saltanatn sonsuza dek daim klsn- bu gzel yapl camii tesis etti. Varlklarn ve coar denizlerin maliki Hicaz, Rum ve Irak lkelerinin ah, bir camii yaptrd. Onun yapmnn balangc 991in Muharrem aydr. Bir gnl ehli ziyaret iin geldi ve tarihini yle dedi: Aklarn Kabesi, yazmakta camii kitabesinde. Bu yapnn bitii 994 senesinin Zilhiccesidir. Kitabe cami giri kapsnn iki yanndaki niler zerinde uzanr.

Caminin yapmna H. 991 muharreminde 1583te balanm; dousundaki ni zerinde H.994 zilhiccesinde 1586da bitirildii yazldr. Klliye, Saruhan Bey Mahallesinde Murat Caddesiyle Uygur Sokann kesitii yerdedir. Cami medrese, imaret, dkkanlar, eme ile sonradan ilave edilen ktphaneden oluur. III. Muratn ehzadelii dneminde, bugnk camiinin yerine nce bir zaviye ina edilmi, muhtemelen 1570de balanm, 1572de bitirilmitir. Bugnk cami, medrese imaret, dkkanlar, han ve tabhaneden oluan klliyenin plann Mimar Sinan izmitir, uygulamasn ise Mahmut Aa yapmtr. Mahmut Aann aniden lm zerine yerine, Sultan Ahmet Camiinin mimar Mehmet Aa getirilmitir. Klliyenin imaret ksm, ilk camiinin mevcut olduu 1581de faaliyete gemi, sonraki inaat srasnda ise geniletilmitir. Medrese ise 1585den sonra ina edilmi, 1592de Osman Efendinin tayini ile eitime balanmtr. Nihayet 1593te binalarn etrafna kaldrm denmesi ve 1602de camii etrafna duvar ekilmesiyle inaat faaliyetleri sona ermitir. Camiinin bugn Vakflar Genel Mdrlnde tarihsiz bir vakf kayd bulunmaktadr. Muradiye Camiine 1687-1688deki deprem nedeniyle 1689-1690da onarm iin keif yaplm, muhtemelen keif sonras da onarlmtr. Daha sonra, 1780 ve1819da onarm grm, dou taraftaki minaresi bir yldrm isabetiyle hasara uradndan demir ember ile takviye edilmitir. Bu restorasyonlardan en kapsamls, Karaosmanzade Hac Ahmet Aann, 1782 ylnda balayp, 1786 ylnda bitirdii onarmdr. Ayrca mihrabn sa st ortasndaki pencere krlm ve 1740-1741de tamir edildii altndaki krk tkta bu cam olundu ihya dahi evvelkinden merbubu ziba tarih ve yazdan anlalmaktadr. Vakflar Genel Mdrl tarafndan 1952-1964 tarihleri arasnda minarelerin her ikisi yklarak aslna uygun olarak tekrar yaplmtr. Bugn salam ve ibadete ak olan yap, enine dikdrtgen planl ve blmldr. Dou ve bat blmleri boyuna dikdrtgen planl, zeri kubbemsi yarm apraz tonozla, orta blm ise, kare planl zeri kubbeyle rtldr. Kubbeye pandantiflerle geilir. Ana kubbe, iki ynde atlan ask kemerle kuzey duvardaki duvar payeleri zerine oturur. Caminin

128

128-130.qxd

10.03.2008

13:03

Page 3

kuzeyinde, dou bat duvarna kadar uzanan bir st mahfil bulunmakta ve ask kemerler arasnda yer alan ksm, mihraba doru balkon gibi knt yapmaktadr. Bu knt kare kesitli drt ince stun tarafndan tanmakta ve ajur tekniiyle yaplm geometrik ebeke rgl mermer korkulukla evrilmitir. Camiinin kuzeyindeki st mahfilden baka yan kanadn gneydou kesinde Hnkar mahfili vardr. Hnkar mahfilini duvardaki zengiler, iki serbest stn zerine oturan sivri kemer tar. Hnkar mahfilinin gneybat kesine bitiik kk bir vaiz krss yer alr. Krs, sivri kemerlerle birbirine balanan mukarnas balkl drt stn tarafndan tanr. Mihrap okgen gvdelidir. Etrafn beyaz mermer kaval silme dikdrtgen oluturacak ekilde ereveler bu ereve tonoz eteindeki mukarnasl kornie kadar ykselir. Mihrabn iki kesinde kum saati motifli balk ve kaidesi olan somaki gmme stnce bulunur. Mihrap nii dikdrtgen eklinde dar taar. Minber mihrabn batsndaki duvar payesi nnde yani orta mekann gneybat kesindedir. Mermerden yaplmtr. Camiinin kesinde be blml son cemaat yeri bulunur. Birbirlerine sivri kemerlerle balanm alt tane mermer stunla tanmaktadr. Stunlar yuvarlak kaideli, mukarnas balkldr. Son cemaat yerinin zerini, orta blm hari, pandantif geili kubbeler, orta blmn zerine ise aynal tonoz rter. Orta blmn rt sistemindeki farkllk, revak cephesinde de bir ykselti ile kendini gsterir. Son cemaatle iki pencere arasnda okgen gvdeli birer mihrap yer alr. Mihraplar alt sra mukarnasldr. Klliyenin etrafn, kesme tatan yaplm alak bir al duvar evirir. Bu duvarn camii dolaan ksmnda kuzey, gney ve bat ynlerinde kap almtr. Klliyenin esas girii, kuzeyde, camii ile medrese arasnda ve zerinde Kelime-i ahadet yazs bulunan kemerli bir kapdan olur. Camiinin kuzeyinde yer alan avlunun ortasnda, son cemaat yerinin nnde, Vakflar Genel Mdrl tarafndan 1956 yl onarmnda yaplan bir adrvan bulunur. Bu adrvan devrinin mimari geleneine uygun sekizgen planl, geni saakl sivri klahldr. Geni saan kelerindeki stnceler tar. Ssleme rnekleri, yap iinde; ini, kalem ii, al, ahap, maden

ve mimar elemanlarla yaplan ta ssleme ile yap dnda renkli ta iilii grlr. ini sslemeleri, mihrap duvar ile mihrabn iki yannda dou ve bat duvarlar zerinde son cemaat pencere alnlklarnda grrz. Mihrap duvar ve yan duvarlar tonoz altndaki mukarnasl silmeye kadar tamamen renkli sr alt tekniiyle yaplm znik inileriyle kaplanmtr. Mihrap zerinde lacivert zemin iinde hat yazs ve bunun etrafn ereveleyen motifli bordr kua dolanmaktadr. st pencerelerin kenarlar iki ince, bir geni bordr tarafndan evrilmektedir. Camiinin yap iindeki tm alt pencerelerin stnde ve son cemaat yeri pencereleri dahil olmak zere ayet yazl panolar yer almaktadr. ini panolarda, stilize edilmi geometrik motifler, hatai, pen, rumi, gl, iek motifleri ve saz yapraklar grlr. Hnkar mahfili ve mihrabnn dou alannda son cemaat pencere alnlnda ini panolar iinde hat yazlar yer

129

128-130.qxd

10.03.2008

13:03

Page 4

ortasnda daire iinde lacivert zemin zerine beyaz sls hatla ayet yazlmtr, ikinci sslemeli bir bordrden sonra dendan ve tlarla snrlanm rumi tasarml blm yer alr. Daha sonra yuvarlak madalyon sslemeler bulunmakta ve kubbe eteine rumi motifleriyle geilmektedir. Kasnak pencerelerinin etrafna kenar sular yaplm aradaki blmler ise kandil motifleri ile bezenmitir. Yarm kubbe ileri rumi tezyinat ile bezenmi, lacivert zemin zerine sls hatla drt halifenin isimleri yazlmtr. Dou ve bat kaplar i alnlklarnda ve onlarn zerine gelen, st mahfil altlarnda hatai, pen ve yapraklardan oluan sslemeler bulunmaktadr. Hnkar ve st mahfilin, kndekari tekniiyle yaplm hissi veren, ahap alt tavanlarnda kalemiinin edirnekari teknii uygulanmtr. Kndekari gei yerlerinde zencerek motifi, hatai, pen, saz yapra, lale motifleri kullanlmtr. Bu motifler, lacivert, krmz, sar, yeil ve beyaz renklerle ilenmitir. Kalemii sslemelerle, ini sslemeler, motif, desen renk ve karakterleriyle birbirine benzerler. Al ssleme st pencerelerde ve mihrap alanndaki mukarnas dizisinde grlr. Ahap iilii kap kanatlaryla pencere kepenklerinde grlr. Ceviz aacndan yaplm ta kaps, iki kanatl ve blmldr. Madeni ssleme kap ve pencere kepenklerinde ve orta kapnn kap tokmanda grlr. Kap ve pencere kabaralar, bronzdan, ajure tekniiyle yaplm ok ince bitkisel sslemelidir. Ta ssleme ise camii iinde minberde ve mahfil korkuluklarnda ayrca mimari elemanlarla yaplm; mahfil altndaki kemer ile eyvan kemerlerinde renkli dilimli bir ekilde karmza kar. Minber ve mahfil korkuluklaryla minber yan aynalnn orta blm mermerden ajure tekniiyle geometrik bir ebeke eklinde yaplmtr. Minber mermerdendir. Minber krss, okgen gvdeli, drt ince stnce zerine oturur. Stnceler arasnda sivri kemerler atldr. Alt pencereler dikdrtgen zerleri dtan sivri kemer alnlkldr. Alnlklar ajure tekniiyle yaplm geometrik ebekelidir. Kelerde glbezekler bulunur. Orta kat pencereleri tek sivri kemerli alnlk iine alnm ikiz pencerelidir. Kuzeydeki ta kap olduka sadedir. Etrafnda kaval silmeli bir profil evirir, kap nii, kelerde yer alan kum saati motifli gmme stncelerin zerinden itibaren sarkt eklinde stalaktitli bir rg ile sonulanr. Camii dtan enine dikdrtgen planl ve blml grlr. Orta blm dikdrtgen seklinde gneye doru knt yapar. Orta blmn zerine rten kubbe ynde, kubbemsi yarm apraz tonozlarla desteklenir. Kubbe kasnana on sekiz pencere almtr. Pencereler birbirine dikdrtgen silmelerle ayrlmtr. Kasnan drt bir kesinde yer alan arlk kuleleri, sekizgen gvdeli ve zeri kubbe ile rtldr. Minareler, son cemaatin kelerinde, kare kaide zerine oturan, gen topuklu, okgen gvdelidir. okgenin kenarlar kaval silmelerle belirmitir. Tek erefeli olan minare erefeleri sarkt iimli mukarnasldr. Osmanl sultanlarnn bakent dnda yaptrd son eserlerden birisi olan Sultan Murat Han tarafndan yaptrlan Manisa Muradiye Camii, plan emas bakmndan Mimar Sinann stanbulda yapt skdar Mihrimah Sultan Camiine (1547-1548), kuzey d cephedeki basamakl kemer grntsyle de, stanbul Edirnekap Mihrimah Sultan Camiine (1562-1566) ok benzer. Bibliyografya: 1- Hakk Acun; Manisada Trk Devri Yaplar, stanbul 1999. 2- .Uluay - . Gken; Manisa Tarihi, stanbul 1939. 3- M. . Uluay; Muradiye Camii, Gediz S.39 1940, s.6-8. *SMEK Tezhip Usta reticisi

alr. inilerin zerinde, 16.yy n en nemli rengi mercan krmzsnn yan sra trkuvaz , mavi , beyaz, yeil renkler ve tahrir rengi olarak siyah renk kullanlmtr. Muradiye Camiinin dier nemli bir zellii de, bu camide pencere alnlklarnda kullanlan inilerin stanbul Mesih Ali Paa Camiinde pencere alnlklarndaki inilerle ayn olmasdr. Mesih Ali Paa Camii mihrab inilerinin ayns, Sultan Ahmet Camii kadnlar mahfili duvarlarndaki iniler ile benzerdir. 16. yyda sanatta slup birliinin olduunu ve retilen inilerin depolandn daha sonra kullanldn gryoruz. Kalemilerine kubbe ilerinde ve aslan gslerinde, kemer altlarnda pencere kenarlarnda, son cemaat yeri kubbesinde, pencere alnlndaki panolar ile i pencerelerin tavannda rastlanr. Camiinin kalemii sslemeleri hassa nakkalarndan Mehmet Halife ve maiyetindeki on iki nakka tarafndan yaplmtr. Vakflar Genel Mdrl tarafndan yaplan son restorasyon (1952-1964) srasnda 19. yydan kalma barok kalemileri raspalanarak altndan orijinal kalemileri ortaya karlmtr. Kubbe

130

131-133.qxd

10.03.2008

13:14

Page 1

Anadolu Dini Mimarisinde

Kalem i

Ahmet Hamdi BLBL*

Anadolu'da gerek Seluklu, gerekse Osmanl mimarileri iinde veya dnda kullanlan kalem ilerinin farkl malzeme ve teknikte uyguland bilinmektedir. Ne var ki, gnmze zgn olarak gelebilen rnekler iki elin parmaklarn gemez. Buna neden olarak, ya ad geen devletlerin bu ssleme biimini az kullanmalarn, ya kalem ilerinin dayankszln ya da svayla dklp yok olmasn gsterebiliriz.

Kalem ii, Arapa kalem, Farsa kr (i) kelimelerinin birlemesiyle oluan, frayla renkli olarak yaplan mimari bezemedir. Altn varan bolca kullanld ince kll kalem tabir edilen fralarla yaplan bu naklar, yapldklar malzemelere gre sva zerine yaplan (dekan, s. 933) kalemileri, ahap zerine yaplan kalemileri eklinde adlandrlrlar. Bu sanatla uraanlara nakka veya kalemkr denilir. Anadolu Trk dini mimarisinde i sslemede eitli bezeme trleri denenmitir. Bunlardan biri olan, Kalem ii diye adlandrlan boyal naklardr. Bu naklarn kkeni, Uygurlar'a dayandrlabilir. Hatta ahap malzeme zerine kullanmn Hunlar'a kadar indirebiliriz. Noin-Ula Blgesi'nde alan Hm Kurgan'larnn ilerinde bulunan boyal ahap eyalar, bunu dorulamaktadr. Anadolu'da gerek Seluklu, gerekse Osmanl mimarileri iinde veya dnda kullanlan kalem ilerinin farkl malzeme ve teknikte uyguland bilinmektedir. Ne var ki, Byk Seluklu ve ksmen de Anadolu Seluklu dneminden, gnmze zgn olarak gelebilen rnekler iki elin parmaklarn gemez. Buna neden olarak, ya ad geen devletlerin bu ssleme biimini az kullanmalarn, ya kalem ilerinin dayankszln ya da svayla dklp yok olmasn gsterebiliriz. Gnmze gelebilen erken rnekler arasnda, Afyon Ulu Camii (1272), Sivrihisar Ulu Camii (1275), Konya Beyehir Erefolu Camii'nin (1297-99) sslemelerini sayabiliriz. Bunlarn dnda Konya-Beyehir Bayndr Ky Camii (1365), Kastamonu Kasaba Ky Mahmut Bey Camii (1366), ayrca Ankara'da yer alan Eyp, rtmeli, Genei, Poyrac, Sabun Mescitleri, znik Krgzlar Trbesi bulunur. Bu rneklerin ortak zellikleri, hepsinin de dorudan doruya ahap zerine yaplm olmaldr. Daha sonra, Bursa'da 1419-24 tarihli Yeil Camii, ehzade Ahmet Trbesi'nde, Edirne Beylerbeyi, Muradiye, erefeli Camii'ndeki kalem ilerini (Demiriz 1988, s.465), Klasik Dnem camilerindeki zengin motifli kalemileri takip eder. Klasik dnem kalem ilerinde ortak zellik btn tekniklerde rneklerin olmasdr.

131

131-133.qxd

10.03.2008

13:15

Page 2

Topkap Takkeci ibrahim avu Camii kalem ilerinden.

stanbul Rstem Paa Camii kalem ilerinden.

Kalem i Teknikleri I - Sva zerine yaplan kalem ileri a) Yalboya ile yaplan kalem ileri, b) Sulu tutkall boyalarla yaplan sslemeler (Edirne Muradiye, Tire Yeil maret Camii) 2- Ta zerine yaplan kalem ileri Bu trn grld eserlerde, kabartma biiminde ta oyulur ve oyulan eklin boyanmas ile oluur. Genellikle altn yaldz ve krmz renk, bu motiflerde en ok kullanlan renklerdir. (Firuz Aa, Amasya 11. Bayezit Camii son cemaat yerinde, Kadrga Sokullu Mehmet Paa Camii) 3- Malakri tekniinde uygulanan kalem ileri Kaba sva zerine 0,5-1 cm. kalnlnda al sva ekilir, motife uygun olarak boaltlacak alanlar, zel baklarla kesilerek zemine kadar boaltlr ve zemin fra ile boyanr. (lkc, s.43) Malzemenin dayankszl, rneklerin nispeten ayrlnn sebebidir. Nemli yerlerde kolayca bozulan malakri sslemenin yerini zamanla tamirler de yaplm, ge devir sslemeler almtr. (Demiriz 1988, s.474) 4-Ahap zerine kalem ileri Ahap malzemeye kalemii sslemelerin yapmnda ilk nce, ahabn zerine kaynam bezir ya (Osmanl beziri), ngiliz beziri, stbe (istida) ve bir miktar murdesenk karm, (Kandarcolu 1992; s.45) ile hazrlanan macun srlerek ahabn yzeyi dzgn hale getirilir (Nemliolu 1993, s.63) ve istenilen motif boyanr. Desenler nceden kt zerine izildikten sonra bu izgiler delinerek kmr tozuyla (Szen 1983, s.117) silkeleme tabir edilen

metod ile zemine geirilir. Boya olarak da Arap zamk toprak boyalar kullanlr. (rte 1990, s.173) Ahap zerine yaplan kalem ileri ekilde yaplr: a) Zemin ince talarla, eitli geometrik ekillere blnr. Buralarda oluan boluklara motifler boyanr. (Ankara ki erefeli Camii, stanbul Sultan Ahmet Camii) b) Dorudan doruya ahap zerine yaplan kalem ileri (Beyehir Erefolu, Kastamonu Kasaba Ky Mahmud Bey Camii, Ankara rtmeli, Sabun, Eyp, Genei, Poyrac) c) Kndekri tekniiyle yaplan tavanlarn, renkli boyalarla boyanmasyla oluan kalem ileri (skdar Atik Valide, Manisa Muradiye, Eminn Rstem Paa Camii) 5- Ahap zerine Deri Gerilerek Yaplan Kalem ileri Ama przsz ve kalc bir zemin hazrlamaktr. Deri pahal bir malzeme olduu iin az kullanlan bir tekniktir. (Kl Ali Paa Camii) Kalem lerinin Kullanld Yerler Kalem ileri, kullanld tekniklere gre yapnn farkl yerlerinde grlebilir. Ancak insan boyunun yetitii seviyeler srtnmelerden etkilendii iin, bu yerlerde kalem ilerine rastlanmaz. Buralar genellikle ini vs. gibi, srtnmelerden kolayca etkilenmeyen bir ssleme programna sahiptir. Kalem ileri kimi rneklerde gbek bezemesi nsal olarak yaylan iekli bezeme ekilleriyle, kubbe kasnana varr. Kubbe elei kalemkri bezemenin younlat bir blgedir. (dekan; s.934) Kubbenin eteklerinin oturduu gei elerinin (kresel bingiler, pandantif) yzeyleri, duvarn kemerle bulutuu yerler, kemer kavsaralar, kemer aralarnda kalan boluklar, kalem iinin sva zerinde en ok grld yerlerdir. Son cemaat yeri ve avlu revaklarnn kubbelerinde, gei elerinin yzeylerinde de yaygn olarak grlr. Ayrca bu pencerelerin evrelerinde de kalemii bezeme grlr. Ahap zerinde grld yerler ise, erken dnem ahap direkli cami ve mescitlerin tavanlarnda, kiri zerinde veya aralarnda, dolap ve pencere pervazlarnda, mahfil tavanlarnda, kiri zerinde veya aralarnda, dolap ve pencere pervazlarnda, mahfil tavanlar kap kanatlar ve baz minberlerin zerinde grlr. Malakri teknii ise, avluya dorudan girii salayan, ufak blml yerlerin kubbesinde ve pandantiflerde genellikle yaplarn ilerinde deil de, giri blmlerinde yer almaktadr.

Rstem Paa Camii kalem ilerinden.

132

131-133.qxd

10.03.2008

13:15

Page 3

Kalem lerinde Grlen Motif Kompozisyon ve Renk Anadolu Trk dini mimarisinde kalem iinin bulunduu yaplarn hepsinde, bitkisel bezemenin hakim olduu grlmektedir. Erken dnem rneklerin grld yerlerin ahap olmas, bize kullanlan renkler asndan salkl bilgi vermektedir. nk ahap, zerine srlen boyay emer ve kalc olmasn salar. Bu dnem naklarnn en nemli zellikleri, kompozisyon ve zemin rengidir. ki motif belirlenmi ve bunlar srasyla birbirini takip etmitir. Bu kompozisyon dzeni genellikle, erken dnem rneklerinde grlr. Bu dnemde grlen bir nokta da, zemin renginin krmz veya turuncu renk oluudur. Uzmanlar bu durumu erken dnemde a boyasnn kullanlm oluuna balarlar. Ayrca motifler naturalist ve basit formlardan olutuu da gze arpar. Fakat kontrler srekli bir renkle (siyah veya kahverengi) belirginletirildii grlmektedir. Daha sonraki dnemlerde devam eden bu emaya ek olarak, madalyon olarak tabir edilen biimler iine yerletirilmi bitkisel motiflerin, geme motiflerle birbirlerine balanmasndan oluan kompozisyonlar kullanlmaya balanr. Krmz, turuncu zemin renginin yerini de, koyu yeil ve kahverengi almtr. Ayrca motiflerde zellikle sar rengin tonlar ile birlikte, oka kullanld dikkati ekmektedir. Motif asndan her iki dnem rneklerin de geleneksel akayk, nar iei, hatayi, rum, palmet, lotus ve kvrk dallar kullanlmtr. Ancak ge dnem rneklerinde lle, karanfil motiflerine de yer verilmitir. Motif asndan tek fark, ge dnemde bunlarn biraz daha stilize oluudur. Kalem ilerinde grlen motiflerin benzerlerine, ayn dnemde var olan, dier el sanatlarnda, ini, tezhip, minyatrlerde rastlanr. Grlyor ki, Trk dini mimarisinde ssleme, ssleme iinde de kalemii, sevilerek kullanlan bir bezeme trdr. 17. yzyl balarna kadar srekli bir gelime gsteren rneklerden, hibir restorasyona maruz kalmadan gnmze gelebilen rnekler ok azdr. Mimarinin eitli yerlerinde ve deiik tekniklerle uygulanan kalem ilerine genellikle yaplarn i blmlerinde mahfillerin tavanlarnda, kubbe ve kemer yzeylerinde rastlyoruz. Bir ksm rneklerde de revakl avlunun kubbelerinde ve giri revaklarnn saaklarnda rastlanr. Gze ho gelen, insan tabiatnda ar bir etki uyandrmayan, birbirleriyle uyumlu renklerin hakim olduu bu bezemelerde motif ve kompozisyonlarla kullanlan renklerle bir uyum ierisindedir. Anadolu'da erken rneklerinin Afyon Ulu Camii (1272), Sivrihisar Ulu Camii (1275), Beyehir Erefolu Camii( 1297-99), Kasaba Ky Mahmut Bey Camii (1366) grld bu bezemelerde motif ve kompozisyonlar srekli bir gelime iindedir. Beyehir Erefolu Camii'nde, Kasaba Ky Mahmut Bey Camii'nin ve Ankara'da rtmeli, Gerei, Poyrac Mescitlerinin tavan mahfil parmaklklar ve kirilerinin zerinde grlen zencerek motifleri 16. yzyl camilerinde sevilerek kullanlmtr. Erefolu ve Kasaba Ky Mahmut Bey Camii'nin mahfil stunlarnn desteklerini ekillendiren bezemeler Selimiye Camii ve Cedid Ali Paa Camii'nde karmza kar. Ankara Poyrac Mescidi kirilerini ssleyen, hatayiler ve kvrk dallar, 16. yzyl camilerinde bordur ss olarak ilev kazanmakta, yine Ankara Sabun Mescidi'nin tavannda yer alan motiflerin benzerleri, Kl Ali Paa Camii'nde (1580) de yer almtr. Grlen rneklerde dikkatimizi eken ey, kompozisyon ve motiflerde bitkisel ssleme elerinin kullanlm, hemen hemen hepsinde kndekri teknii veya talarla oluturulan geometrik dzenlemelerde, kk geometrik

Kl Ali Paa Camii kalem ilerinden.

paralarn aralar da rum, hatay trnde naturalist motiflerle bezenmitir. Geometrik bezemeye, Kasaba Ky Camii'nde konsol zerleri ve aralarnda, Rum Mehmet Paa Camii'nin kubbe kasnanda, Takkeci brahim Camii'nde ise bordur aralarnda, Lleburgaz Sokullu Mehmet Paa Camii'nde kap pencere alnlklarnda rastlanr. Nadir grlen bir motif de hayvan motifleridir. Bu trn tek rnei de Afyon Ulu Camii (1272) grlen stilize kulardr. Motif ve kompozisyonlar, erken dnemde serbest fra darbeleri ile olduu gibi zemin zerine ilenirken, klasik dnem rneklerinde daha itinal yapld gze arpmaktadr. Ve erken dnemin sade ve kaba kompozisyonlar yerini daha zarif ve i ie gemi motiflerin oluturduu kompozisyonlara brakmtr. Bunda zaman iinde ortaya kan sluplarn etkili olduu phesizdir. Bezemenin youn kullanlmas, mekn bomaya neden olduu iin, Osmanl nakkalarnn bu konuda titiz davrand grlmektedir.
Kaynaka:
AKOK, Mahmut; "Kastamonu Kasabaky Mahmut Bey Camii", Belleten, X, 1946, s. 293-301 ASLANAPA, Oktay; Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1989.- Trk Sanat, stanbul 1983. DEMRZ, Yldz; Osmanl Mimarisinde Ssleme 1 (Erken Devir 1300-1453), stanbul1979. - " Sinan Mimarisinde Bezeme", Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri, stanbul 1988, s. 465-475. RTE, SEMH; "Kasmpaa Piyale Paa Camii'ndeki Ahap st Kalemiler" Vakflar Dergisi, S.XXI, stanbul 1990, s. 173-182. KANTARCIOLU, A.Serda ; "Ahap st Kalemileri Bezemelerin Koruma Yntemleri", Trkiyemiz, Ekim 1993, s. 45-63. KURAN, Aptullah; Mimar Sinan, stanbul 1986. KKKAYA, Glin; "Mimar Sinan Dnemi stanbul Belgrad Aras Menzil Yaplar Hakknda Bir Deneme", Vakflar Dergisi, S.XXI, stanbul1990, s.183-254. MAHR, Ban; "Saz Yolu", Trkiyemiz, S. 54, ubat 1988, s. 28-37. NEMLOLU, Candan ; "Ahap Mahfil Tavanlarmz", Trkiyemiz,, S.31, stanbul1992, s.35-38. NEY, Gnl; "Anadolu Seluklu Devri Ahap Teknikleri'" Sanat Tarihi Yll, S.III, 1969-1970, s. 135-149.- Ankara'da Trk Devri Yaplar, Ankara 1971. Z, Tahsin; "Sultan Ahmet Camii ve Tezyini Hususiyetleri", Vakflar Dergisi, S.1, Ankara1938, s. 8-11. SZEN, Metin; Trk Sanat, stanbul 1983. LKC, M. Cmert; "Selimiye Camii Sslemeleri", Kltr ve Sanat, Edirne zel Says, s.43-49. YCEL, Erdem; "Trk Mimarisinde Aa leri", Arkitekt, S. 37, stanbul 1968, s. 7-33. "Manisa Muradiye Camii", Vakflar Dergisi, S. 9, Ankara 1964, s. 203-209.

*Sanat Tarihi- stanbul IV Numaral Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdrl

stanbul Sultan Selim Camii kalem ilerinden.

133

134-145.qxd

10.03.2008

14:02

Page 2

Hat, Tezhip ve Tasvir Sanatnn Grkemli Bulumas

Delil- l Hayrt
Yrd. Do. Dr. Hseyin GNDZ*

Osmanl mparatorluunda, matbann geliimine kadar elle yazlan kitaplarn banda hi phesiz Kurn- Kermler (mushaflar) gelmekteydi. Allahn sz olan Kurn- Kerm, hat ve tezhip sanatkrlarnn btn maharetlerini gsterdikleri el yazmas olma zelliini tar. Kurn- Kerme olan inan, sayg ve sevgi, hattat ve mzehhipleri Kurn- Kermi en gzel ekilde yazma ve sslemeye sevketmitir. Mze, ktphane ve zel koleksiyonlar hat, tezhip ve cilt sanatlarnn en nadide rneklerini ihtiva eden Kurn- Kermleri muhafaza etmektedirler.

Kurn- Kermden sonra el yazmas kitaplar olarak din, ilm ve edeb eserler gelir. Kurn- Kermin Amme, Yasin, Enm srelerini ihtiva eden mecmualar, Delill-Hayrt denilen dua kitaplar, tarikatlarla ilgili Evrd- erfler, Elifbalar en ok rastlanan dini yazma eserlerin banda gelir. Genel olarak nemli kiiler iin yazlan el yazmas kitaplar; hat, tezhip ve cilt bakmndan byk bir itina ile hazrlanmtr. Mushaflar dndaki dn el yazmas kitaplarda Ftiha ve Bakara srelerinin ilk yedi satrn iine alan ift sayfa eklinde tasarlanm olan serlevha tezhibi yerine, yalnzca sada, metnin balad ilk sayfaya gsterili bir tezhip yaplr ve buna unvan sahifesi denir. Bu tezhiplerin ou kubbeli ve ta biiminde olup st ksmlar t ad verilen sslemelerle biter. Baz unvan sayfalarnda ise tezhip tl, dikdrtgen formlarda tasarlanmtr. Unvan sayfalarnda zaman zaman metni evreleyecek ekilde alt ve yan taraftaki boluklara altn ya da hafif renkle (ikf halkr) yaplm halkr grlr.

134

134-145.qxd

10.03.2008

14:04

Page 3

135

134-145.qxd

10.03.2008

14:05

Page 4

136

134-145.qxd

10.03.2008

14:07

Page 5

137

134-145.qxd

10.03.2008

14:09

Page 6

El yazmas kitaplarn Osmanl Trkesi olanlar daha ok nesih hattnn hareketsiz ekli ve hurde talk hatlar ile yazlmtr. Ancak dua kitaplarnn yazmnda ounlukla Hdim-l Kurn (Kurna hizmet eden) olarak nitelendirilen nesih hatt kullanlmtr. Dier elyazmas kitaplarda olduu gibi delillerde de kt rengi olarak nohd renkler tercih edilmi, yazlar ise siyah mrekkeple yazlmtr. Zaman zaman baz terimlerin ve isimlerin yazlmas iin krmz mrekkep de kullanld grlmektedir. lkemizde Kurn- Kermden sonra en ok yazlan ve okunan din eser Delildir. Hz. Peygamber iin okunan ve salvat denilen du-

alar ihtiva eden kitap, Delil-l Hayrt (iyilerin delilleri), Delil-i erfe (erefli deliller) olarak da bilinir. Delil-i erfeyi okuyanlarn byk sevap kazanacana, dnyev ilerinin daha iyi olacana ve Hz. Peygamberin efatine nil olunacana olan inan, delillerin byk bir nem kazanmasna sebep olmutur. Deliller, blm blm ve dzenli biimde okunur. Haftann hangi gn hangi blmlerin okunaca metin balklarnda yazlmtr. Delillerde genellikle mzehhipler ya da minyatr sanatkrlar tarafndan yaplm Kbe-i Muazzama ve Ravza-i Mutahhara (Hz. Pemgamberin mescit ve trbesi)y tasvir eden minyatrler de bulunur. Baz delillerde ise Hz. Peygamberin giysisi, tara, tesbihi, naln, leen ve ibrii, misvak, Hz. Peygamberin sembol olan gl, el ve ayak izi tasvirlerine de rastlanr. Kimi delillerde ise Hz. Peygamberin ve drt halifenin, dier peygamberlerin, Hz. Alinin oullar Hasan ve Hseyinin hilyelerini de grmek mmkndr. inde Tb aac, zlfikar resimleri ve Mhr- Sleymann da yer ald deliller de bulunmaktadr. Delilleri yazan hattat ve mzehhipler ou zaman tevazudan olsa gerek imzalarn atmamlardr. Bununla birlikte en nemli hattat ve mzehhiplerin yazp tezhipledii ve en gzel ciltlerle koruma altna alnan delillerde Kurn- Kermler gibi mze, ktphane ve zel koleksiyonlarn vazgeilmezleri arasnda bulunmaktadr. Bunlardan biri de zel bir koleksiyonda bulunan Mehmet ehr Ketebeli Delil-l Hayrtdr. Delil, XVIII. yzyl hattatlarndan Mehmet ehr Efendi tarafndan 1153 H./1740 M. tarihinde, nohud renk hrl kt zerine siyah mrekkep kullanlarak ince bir nesih hattyla yazlmtr. Mehmet ehr Efendi, 1120 H./1707 M. tarihinde stanbulda domutur. Usturaczde diye bilinmektedir. Sls ve nesih hatlarn Mehmet Girid (. 1165 H./1751 M.)den mekedip iczet almtr. Gen yanda kula ar iittiinden dolay, Mstakmzdenin ta-

138

134-145.qxd

10.03.2008

14:11

Page 7

biriyle Sylenen laflarn hibirine kulak asmayp ksa mrn senelerce Hfz Osman (1052 H./1642 M. 1110 H./1698 M.) vadisinde ilerleyip ona yaklamak urunda harcad. mr uzun olsayd bu gayesine phesiz ulaacakt. Mehmed ehr Efendi, Kurn Kerm, enamlar, deliller, ktalar ve murakkalar yazmtr. Kendisi tasavvuf erbbndand. 1153 H./1740 M. tarihinde henz 33 yandayken vefat etti ve Ayaspaa semtinin kurulduu yerdeki Taksim Mezarlnda defnedildi (evket Rado, Trk Hattatlar, stanbul, sh.141). Eser; hattatn en verimli olduu ve vefat ettii sene yazlp, Mzehhip Mustafa Red Efendi tarafndan itina ile tezhip edilmitir. Mustafa Reid Efendi hakknda pek fazla bilgiye rastlanmamakla beraber evket Radonun Trk Hattatlar isimli eserinin 127. sahifesinde, Mzehhipler bahsinde, Mustafa Red Efendinin ismi Sul-

tan Selimli Mustafa Red Efendi olarak gemektedir. Eser; 16 cm yksekliinde ve 10.5 cm geniliinde olup srt kalnl 2 cmdir. Hz. Peygambere dua ile balayan eserin unvan sahifesi alt satr olup, metnin devam dokuz satr olarak kar sayfada devam etmektedir. Unvan sahifesinde metin; sar ve yeil altn cetvellerle evrilmi olup ta formundaki tezyinat, devrin en nemli m zehhibi Ali skdaryi hatrlatr zelliklere sahiptir. Dolaysyla, Mzehhip Mustafa Red Efendinin Ali skdarden etkilendiini ya da ayn tarzda altn sylemek yerinde olur. Balk tezhibinde zemin silme altn olup, saz yolu tarzndaki hatyler mavi ve krmzyla renklendirilmi, boluklara siyah renkle hali ii tatbik edilmitir. lk iki sahifede cetvel dnda kalan boluklar, haty ve

139

134-145.qxd

10.03.2008

14:11

Page 8

140

134-145.qxd

10.03.2008

14:11

Page 9

141

134-145.qxd

10.03.2008

14:13

Page 10

142

134-145.qxd

10.03.2008

14:15

Page 11

rm motifleri ile altn kullanlarak halkri tarznda tezhip edilmitir. Satr aralarna altn ile hali ii yaplm ve cmle sonlarna renkli duraklar (noktalar) konmutur. 23. sahife Hz. Peygambere dua ile bitmekte ve Hz. Peygamberin kabri ile ilgili bilgileri ihtiva eden blm balamaktadr. 24. sahifede Hz. Peygamberin trbesi tasvir edilmi olup, trbenin etraf lcivert ve vine r renkli zeminlerden oluan iek motifli paftalarla tezhiplenmitir. 24. ve 25. sahifelerde Hz. Peygamberin trbesinin de yer ald Medine-i Mnevvere ehri resmedilmitir. 32-37. sahifelerde Esma-n Neb (Hz. Peygamberin isimleri) yazldr ve isimler arasna altn ile zarif noktalar yaplmtr. 38. sahifede Hz. Peygamberin seccadesi, okuduu Kurn- Kerm, tesbihi, asalar, terlii, ibrik ve tarann tasvirleri bulunmaktadr. 39. ve 40. sahifelerde Mekke-i Mkerreme ve Kbe-i Muazzama ile Medne-i Mnevvere ve Ravza-i Mutahhara minyatrleri yaplm olup keler lcivert zemin zerine iek motifleriyle klsik tarzda tezyin edilmitir. 41. sahifede Hz. Peygamberin kabrini tasvir eden minyatr bulunmaktadr. Boluklar lcivert zemin zerine iek motifleriyle tezhip edilmi olup bu tasvirde bir perspektif grlmektedir. 42. sahifede Hz. Peygamberin trbesi ve Ashabn sandukalar bulunmaktadr. Boluklar altn kullanlarak hali iiyle tezhip edilmi ve sayfa kenarlarna ince bir nesih hattyla konuyla ilgili aklamalar yazlmtr. 43. ve 44. sahifelere Kbe-i Muazzama ve Ravza-i Mutahhara tas-

143

134-145.qxd

10.03.2008

14:17

Page 12

144

134-145.qxd

10.03.2008

14:19

Page 13

virleri yaplm olup, keler gl arlkl iek buketleriyle tezhiplenmitir. Sar ve yeil altnla ekilmi cetvellerden sonra sayfa kenarlarnda kalan boluklara haty motifleriyle altn kullanlarak zarif bir halkr yaplmtr. 47. ve 48. sahifelerde yeni bir blmle Hz. Peygambere dua metni devam etmekte olup, bu sayfalar bol altn kullanlarak unvan sayfasnda olduu gibi itinayla tezhiplenmitir. Kutsal ehir tasvirleri, Osmanl tasvir sanatnda nemli bir yere sahiptir. zellikle Mekke-i Mkerreme ve Medne-i Mnevvere; Kbe-i Muazzama ve Ravza-i Mutahharay da ihtiva edecek biimde tasvir edilmitir. nsan resminin kullanlmad kutsal ehir tasvirlerinde ou zaman tasvir edilen yerlerin isimleri de yazlr. zellikle XVIII. ve XIX. yzyllarda yaygn olarak, Delil-l Hayrt ve Hilye-i erfelerde kullanlan kutsal ehir tasvirleri ayrca belgesel bir nitelik tarlar.Sz geen Delil-i erfenin son sahifesi, ketebe sahifesi olarak deerlendirilmitir. Hz. Peygambere yaplan dua sona erdikten sonra ayrlan kk pafta ierisine altn ze-

min zerine beyaz mrekkeple Zehebehu Mustafa Red eklinde mzehhibin imzas atlmtr. Daha sonraki satr, eseri yazan hattatn imzasn ihtiva etmektedir. mza; nesih hattyla Ketebeh edafl kttb Mehmet ehr hamiden lillhi tela al niamihi ve musalliyen al nebiyyihi Muhammedin ve lihi ve sahbih ecmayn, 1153 eklinde yazlmtr. Son derece itina ile yazlp tezhip edilmi olan eser, hat ve tezhip sanatnn nemli rneklerinden biri olarak addedilebilir. Eser; sadece fizik grntsyle deil, ayn zamanda muhtevasyla da insan ruhunu rahatlatan bir zellie sahiptir.
Kaynaka:
Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul, 1999. Hseyin Gndz, Faruk Takale, Rakeden Harfler, stanbul, 2000. Faruk Takale, Hseyin Gndz, Hilye-i erfe, stanbul, 2006. Muhittin Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, 2. Bask, stanbul, 2003. evket Rado, Trk Hattatlar, stanbul. inasi Acar, Trk Hat Sanat, stanbul, 1999. Uur Derman, Sabanc niversitesi Sakp Sabanc Mzesi Hat Koleksiyonundan Semeler, stanbul, 2002.

*MSGS Geleneksel Trk Sanatlar Blm Hat Anasanat Dal retim yesi

145

146-153.qxd

10.03.2008

14:23

Page 2

Dnya Mevlevihaneleri
Yaz:brahim DIVARCI Fotoraflar: Feyzi imek - Ahmet Ku - brahim DIVARCI

Hz. Mevlnann btn insanl bar, hogr ve kardelie aran evrensel mesaj, alar boyu btn insanln ilgisini ekmitir. Zamanla tarikatn temel eitiminin verildii mekanlar ihdas edilmi ve mevlevihaneler ortaya kmtr. Osmanl Devletinin hkm srd Saraybosnadan Kahireye, Krmdan Mekkeye uzanan byk corafyada kurulan bu tekkeler birer gzel sanatlar akademi gibi hizmet etmilerdir. Osmanlnn tarih sahnesinden ekilmesine paralel olarak ise eski ihtiamlarn yitirmi ve gnmze ancak on bir lkede on drt mevlevihane ulaabilmitir.

Ebediyet sevdals dervi Konyadan yola koyuldu. Az tahamml ve tefekkrd. Yol uzun, yol etin, yol sszd. ller at yolcu, nehirler geti, karl dalar dize getirdi, gn oldu yalnz kald gn oldu maheri kalabalklara kart. ktaya ve yedi iklime ulat yolcu. knnda sabr vard, ak vard, ilim vard. Konaklad yerde ney fledi, kainat okudu. Ve gittii yer yere o gzel mutuyu iletti; Gel ne olursan ol yine gel.

146

146-153.qxd

10.03.2008

14:24

Page 3

Gel ne olursan ol yine gel

146-153.qxd

10.03.2008

14:25

Page 4

Bu arnn sahibi byk mutasavvf ve mtefekkir Hz. Mevlna, 13.yzylda Konyada yaam eserlerini burada kaleme alm, dersler vermi, talebeler yetitirmitir. Hz. Mevlnann btn insanl bar, hogr ve kardelie aran evrensel mesaj, huzur arayan dnyamzda daima ciddi yank bulmutur. Hz. Mevlnann vefatndan sonra ise olu ve talebesi olan Sultan Veled, dier talebelerin ve yakn dostlarnn da desteini alarak Mevlevilik tarikatn kurmutur. Tarikatn asitanesi-merkezi Hz. Mevlanann trbesini de iine alan Mevlana Dergah olmutur. Tarikatn temel eitiminin verildii 1001 gn ile karmak diye de tarif edilen sre iin mekanlar ihdas edilmi ve Mevlevihaneler ortaya kmtr. Konya Mevlana Dergah, bunun en gzel rneidir.

Mevlana Dergah alt ayr blmden olumaktadr. lk bahsedeceimiz blm Matbah- eriftir. Burada canlar ilesini tamamlar, yemek pier, yeteneklerine gre hat, sema, tezhip, ney fleme eitimleri verilirdi. Matbahta ilesini tamamlayan canlar, sema edip sikke giydikten sonra kendilerine dervi hcresi dediimiz odalar tahsis edilirdi. Buralarda mesnevi okunur, hat, tezhip gibi gzel sanatlar icra edilirdi. Meydan erif diye adlandrdmz mekan ise Matbahtan sonraki en nemli mekandr. Burada sabah namazndan sonra dedeler toplanr, eyh efendi huzurunda mrakebe yaplr, kahve iilirdi. Mevlevihanelerde kurucu eyhin veya takipilerinin mezarlar ou kez semahaneye alan bir trbede yer alr. Burada Mevlevilerin lme ve mezarlara bak nem tar. Zira en bata Hz.Mevlana lm eb-i Arus yani dn gecesi olarak tarif ettii iin hamuan-mezarlklara Mevleviler ciddi manada zen gstermilerdir. Bunu Konya Mevlana dergahnda grmemiz mmkndr. Mevlevihanelerde eyh efendinin ailesi ile birlikte kald haremlik ve misafirlerini arlad selamlk blmleri bulunurdu. Ayrca ktphane, frn, hamam, sohbet odas gibi blmler ile adrvan, sarn, kuyu gibi yaplarda mevlevihanelerde tesis edilmitir.

148

146-153.qxd

10.03.2008

14:25

Page 5

Mevlevihaneler, 14.yyda Ulu Arif elebinin Anadoluda yapt ziyaretler sonrasnda birok ehirde tesis edilmilerdir. Osmanl devletinde II. Murad zamanndan sonra Mevlevilie nem verildiini ve desteklendiini grmekteyiz. Osmanlnn snrlarnn genilemesine paralel ekilde mevlevihanelerin de yayld ve baz kaynaklara gre saysnn 150yi at ifade edilmektedir. mparatorluun nemli ehirlerinin tamamnda mevlevihanelerin bulunmas bunun en byk delilidir. Osmanl Devletinin hkm srd Saraybosnadan Kahireye, Krmdan Mekkeye uzanan byk corafyada yani ayr kta ve yedi iklimde bu tekkeler birer gzel sanatlar akademi gibi hizmet etmilerdir. Osmanlnn tarih sahnesinden ekilmesine paralel olarak eski ihtiamlarn yitirmi ve gnmze on bir lkede on drt mevlevihane ulaabilmitir. Konya Mevlevihanesinin 1925 ylnda kapanmas zerine asitanelik, Halepe tanmtr. Hz. Mevlanann eitim hayatnda da nemli yeri olan Halep, Mevlevilik geleneinin son asitanesi olarak tarihteki yerini almtr. Halep Mevlevihanesi (Suriye) Mevlevihane, Suriyenin Halep ehrindeki Bab-l Farec semtindedir. Girii ana caddenin aalarla sslenmi bir eski sokandandr. Minarenin altndaki kapdan avluya girdiinizde greceiniz ilk ey, muntazam kesem talarla yaplan eski bir binadr. Mevlevihaneyi kuran Divane Mehmet elebinin dervileri Mirza Fulad ve Mirza Ulvan tarafndan yaptrlm,1544 tarihinde kapatlm, 1944 ylna kadar 400 yl semahane olarak kullanlmtr. O tarihte mescide evrilmi ve semahane formu bozulmutur. Mescide evrilen bir baka blm de sema talimhanesidir. adrvan ve hamuann arkasnda yer alan bu ksm, kadnlar mescidi olarak kullanlmaktadr. Mevlevihanenin en gzel yaplarndan birisi olan minare, hem estetii ile hem de zerindekince ta iilii ile dikkate deerdir. Minarenin bitiiinde

sebil yer alr. Eskiden eyh evi olan ksm, imdilerde son cemaat mahalli olarak kullanlmaktadr. Bina yklm ve eski gnlere ait sadece en dipte ikinci kata kta kullanlan merdiven kalmtr. Bu avluyu evreleyen dervi hcrelerini gnmzde camii grevlileri mesken olarak kullanmaktadr. l rzgarlarn bir baca vastas ile su soutmada kullanan derviler, bu suyu da inili bir eme vastas ile susayanlara ikram etmilerdir. Mevlevihanenin en nemli ksmlarndan biri olan matbah- erifi ne yazk ki harabe halindedir. Stunlu ta kaps, ahap kap kanatlar, kitabesi, ta kap kemerleri, servis pencereleri dndaki ksmlar yklmtr. Hamuan demir parmalklarla evrilerek koruma altna alnmtr. Her bir mezar ta ayr bir sanat eseri kadar zenli ta iiliine sahiptir. Parmakllarda oynaan gvercinler belki de hayatn ve lmn esiz ahengine kanat rparlar usul usul... Hamuana bitiik hcrelerin birinde atr Dede ile Abdlgani Dedenin sandukalar vardr. Humus Mevlevihanesi (Suriye) Mevlevihane ehir merkezinde, belediye ve maliye binalar arasnda yer almaktadr. Sadece mescit ve binalarn bir ksmnn duvarlar gnmze ulaabilmitir. Mescitte son eyhin torunlarndan Abdurrahman eyh Osman imamlk yapyor. Bize dedesi Nur Muhammed eyh Osmann Humustaki son eyh olduunu, btn Suriyede tanndn, Mevlevihanenin bir ksmnn 1950lerde tarihi eser deildir denilerek istimlak edildiini ve ykldn anlatyor. Abuluf Caddesinde sema yaplan ve bugnk mescide bitiik semahane ve eyh evinin de dedesinin yaklak 30 yl nce vefat etmesinden sonra yklp yerine i hanlar yapldn ilave ediyor. Mevlevilii dedelerin miras olarak benimsedikleri anlatan Abdurrahman eyh Osman bizi Humusta grmekten dolay mutlu olduunu, eref duyduunu dile getiriyor. Mevlevihanenin hatras yaatmaya devam eden mescide ve ykk duvarlar veda edip Mevlevilere ait eyalarn bulunduu Halid Bin Velid slam Eserleri mzesine gidiyoruz. Mze mdr annesi

Halep

149

146-153.qxd

10.03.2008

14:26

Page 6

Humus

bir Trk olan Muhammed Faissal Sheikhany burada bulunan, zil, ney ve def gibi alglarn mevlevihaneden buraya getirildiini ama en nemli eyann 1954 ylnda Mevlevilerin nderlik ettii yryte kullanlan sikkeli tarihi sancak olduunu ifade ediyor. (5-6 nolu fotoraf) Humus Mevlevihanesine ait dier eyalar ise amdaki Kasr-ul Azm mzesinin Mevlevilik Seksiyonunda sergileniyor. Bu eyalarn en dikkat ekenleri ise ya hazreti Mevlana yazl bir tablo ahap bir Mevlevi sikkesi. am Mevlevihanesi (Suriye) am Mevlevihanesi, II.Abdlhamit Han tarafndan yaptrlan Eski stasyon Binasnn apraznda Nasr Caddesi zerindedir. lk dikkatinizi ekecek ey Halepte olduu gibi burada minare zerindeki mevlevi sikkesidir. Duvarlarda, parmaklklarda ve d duvara bitiik bfe olarak kullanlan tarihi emede bu figr grmek mmkndr. avluya getiinizde de durum ayn, merdiven korkuluk balklar yine birer sikkeden oluur. Bu merdivenlerin sonundaki ahap bir kapdan mescide girersiniz. Mescit son derece sade tezyin edilmi. Neyzen Nam Muhammed Heysem ile semazen Halit Mevlevi ricamz zerine ksa bir sema icra ediyorlar. Mevleviliin izlerini mescidin her yannda grmek mmkn. Minber ve pencere detaylarndaki sikkeler ve sslemeler bu kanaatimiz pekitiriyor. Semahanenin kubbesinde de yine bir sikke var. Gnmzde kadnlar mescidi haline getirilen semahanede mihrap zerindeki vitarya Mevlevi sikkesi ilenmi. Mtrban mahfili azda olsa deiiklie uramakla birlikte muhafaza ediliyor, tpk eski bir amdan gibi. Trbe ksm bir bez rtyle semahaneden ayrlm durumda. Trbedeki sandukalarn kimlere ait olduunu kestirmek ok zor. Zira ou hem eskimi hem de krk dkk vaziyette.
am

Mevlevilik konusunda kitaplar olan am niversitesinden Dr. Murat Mevlevi, mescitte bize mevlevihanenin kurucusu Karamanl

150

146-153.qxd

10.03.2008

14:26

Page 7

Kartal Dedenin sandukas nnde Suriyedeki Mevlevi geleneinden, amn son eyhi Faik Dededen, Kral Farukun lm nedeniyle bir araya gelen Halep, am, Humus ve Trablus eyhlerinden sz ediyor. Suriyedeki son ihtifalinde 1954 ylnda bu mescitte yapldn da reniyoruz. Dr. Mevlevi gnmzde artk gelenein sona erdiini zlerek ifade ediyor. Trablus Mevlevihanesi (Lbnan) bn-i Mehasin ve Evliya elebi mevlevihaneden sz ederken mamur, binas gzel, gezilebilir bir mesire, irem ba gibi iinde limon, turun ve gl glistan olan bir mekan olarak tanmlar. Ama ne yazk ki imdilerde terk edilmi, harap olmu yanndan akp giden Ebu Ali dersinin gadrine uram bir yerdir Trablus Mevlevihanesi. Harap haldeki mevlevihanede yine de o gnleri yad etmenizi salayacak birka ey var elbette, bir adres tabelas, o gnlerden kalma bir kap ve burann ne olduunu anlatan kitabesi. Bina iindeki dervi hcreleri ve semahenin ayakta kalan son duvarlar bizi ister istemez derinden etkiliyor. Trablus Mevlevihanesinin bu harap halinden kurtarlmas iin 2007 ylnda TKA vastas ile Trkiye tarafndan restorasyon balatldn da hatrlatmakta fayda var.
Hanya - Plata Meydan

Kuds Mevlevihanesi (Filistin/srail) Mevlevihane, dou Kdste sur iinde bn-i Cerrah Soka ile Mevleviye Sokann kesitii noktada bulunur. Mevlevihaneye birka basamakla ulalan bir kapdan girilir. Sokaklarda karlatmz Filistinli ocuklar bizi burada yalnz brakmyor. Merdivenin bittii yerde genie bir avlu var. lk dikkatinizi eken ey mevlevihanenin kuyusundan arta kalanlarla Kuds Emiri Hdaven Ebu Sayfayinin 1587 ylnda yaptrd minare oluyor. Minare 1999 ylnda tamir grm. Mevlevihanenin gnmze ulaan en salam yaps ise mescididir. Neredeyse Gazi Ebu Sebinin emri ile ina edildii 1587deki hali ile ayaktadr. Sadece son restorasyonda Mevlevi sikkeleri silinmitir. Minberi ve stunlar olduu gibi muhafaza edilmitir. Avlusunda 1854 ylnda vefat eden Seyyid Hac Ali Dedeye ait bir mezar bulunmaktadr. u an Filistinli bir aile mevlevihanenin mtemilatn oluturan yaplar mesken olarak kullanmaktadr Kahire Mevlevihanesi (Msr) Mevlevihane, eski Kahirede Tolunolu Camii yaknlarnda Sharia es Syufiyya Caddesinde yer alr. 16.yzylda Divane Mehmet elebi tarafndan kurulmutur. Giuseppe Fanfoninin iziminde Mevlevihane, Sungur Sadi Medresesi, Emir Kuson, Emir Batak Saraylar ile Hasan Sadaka Trbeleri birlikte grlebilmektedir. Cadde zerindeki giriinde Mevlevihane tabelas grlmektedir. Semahene, giriin hemen solunda yer alr. ki ayr giri kaps bulunmaktadr. ine girdiinizde katl bir yap ile karlarsnz. Trkiye dnda en iyi durumdaki semahane burasdr. 1988 ylnda tamamlanan restorasyonda btn unsurlar aslna sadk kalnarak muhafaza edilmitir. Sekizgen planl semahanenin direklerinde ve kubbesindeki ince iilik grlmeye deerdir. Semahanenin alt katnda eski bir hamamn kalntlar ve bunun evreleyen hcreler bulunmaktadr. Bu hcreleri Mevlevi dervilerinin kulland bilinmektedir. Ayn alanda bir sanduka ve Mevlevilere ait eyalarn sergilendii ikinci bir oda bulunmaktadr. Mevlevihaneyi oluturan btn yaplarda olaanst ta iilii grlmektedir. Bunlardan biri de Hasan Sadaka adna yaptrlan trbedir. zerinde sikkesi bulunan minaresi de en az dier yaplar kadar kayda deerdir. Yaplarn i kubbe detaylar da sylediklerimizi teyit etmektedir. D avlunun etrafnda mutfak, eyh evi ve misafirhane sralanmtr. Orada ise havuz bulunur. Dervi hcreleri ise sokaa bakan d cephededir. Lefkoe Mevlevihanesi (KKTC) Mevlevihane, Lekoede Sur ii diye bilinen yerde Girne Kaps yaknlarnda yer almaktadr. Mevlevi mzesi olarak kullanlmak-

Kuds

151

146-153.qxd

10.03.2008

14:27

Page 8

Lefkoe

tadr. Kaps zerindeki ya Hz. Mevlana yazs aslna uygun olarak yeniden yazlmtr. Mevlevihanenin birok ksm yklm ve yerine i merkezleri yaplmtr. Gnmzde avlu iinde dtan dz atl iten kemerli ta bir yap ve buna bal ksmlar ayaktadr. ksm duvarlarnda Mevlevi figrl kalem ii sslemeler bulunmaktadr. Semahanesi ve mtrban mahfili orijinaline uygun olarak restore edilmitir. Semahane formu bilinen rneklerden farkldr. Burada 2002 ve 2005ylnda sema yaplmtr. Rumi Enstits Mdr Gkalp Kamil Bey bize Lefkoe Mevlevihanesi ile alakal olarak unlar anlatyor: Dtan ok

kubbeli iten birbirine geili bir grnt veren trbede ilk sanduka son eyh Selim Dedeye, ikincisi tekkenin kurucusu Ahmet Paaya, ncs eyh Celalettin Efendiye, dier sandukalarda burada grev yapan dier Mevlevilere aittir. Bahede kalan son mezar ise Mevlevihanenin banisi Emine hanmn mezardr. Binann iinde yaplan dzenleme ile odalardan biri mutfak eyalarnn sergilendii bir ksm haline getirilmitir. Bir zamanlar asumana ykselen Ya Hazret-i Mevlana yanksndan geriye kalan emeye -suyu kurusa, kitabesi yer yer silinse dahi kap kemerindeki sikkeye ve talik yazya gz taklnca; kendilerini tekkeye adam bu soylu insanlarn ruhunu ad etmek iin can gnlden hu! dememek olmaz. Pe Mevlevihanesi (Macaristan) Mevlevihane, Pe ehir Hastanesi bitiiindedir. Gnmze camisi ve semahane kalntlarnn bazlar ulaabilmitir. Arka avlusunda semahanenin stunlar ile birka mezar ta bulunmaktadr. Giri kapsndaki tabelada buray yaptran Yakoval Hasan Paann ad grmek mmkndr. Bugn Trkler Mzesi olarak kullanlan mekanda Mevlevilik ve Konyaya ait tablolar ve Mevlevihanenin eski bir gravr ile Osmanl dnemine ait eyalarn ve sava aletlerinin sergilendii camekanlarda bulunmaktadr. Semahanenin stunlarnn yerlerini belli etmek iin temsili demirden stunlar yaplm, eski dneme ait kalntlar bunlarn stlerine yerletirilmitir. Uzun bir koridor vastas ile ulalan camii, 1957 ylnda Trk ve Macar Hkmetleri tarafndan restore edilerek yeniden camii haline getirilmitir. Pritina Mevlevihanesi (Kosova) Kosovada Pritina ehrinde bulunmaktadr. Eski ehir olarak anlan Sultan Murat Camii ve saat kulesinin bulunduu semttedir. Semahane, trbe ve bir evden oluan kk bir tekkedir. Bugn baka bir tarikatin bnyesindedir. atsndaki Mevlevi sikkesi, eski gnlerin ho bir hatras olarak gnmze ulamtr. Semahane ksmnda dar bir mtrban mahfili ve son derece zengin el yazmas kitaplarn olduu bir ktphane bulunmaktadr. 1999 ylndaki olaylarda bahesindeki trbe tahrip edilmi ve orijinal herhangi bir unsur kalmamtr. Hangi sandukann kime ait olduuna dair salkl bilgi de ne yazk ki yoktur.

Pe

152

146-153.qxd

10.03.2008

14:27

Page 9

Saraybosna Mevlevihanesi (Bosna-Hersek) Mevlevihane daha bilinen ad ile sa Bey Zaviyesi, Bent Ba denilen yerdedir. Milli Ktphaneye ok yakn bir alandr ve gnmzde sadece temelleri mevcuttur. 1999 ylnda yaplan kazlardan sonra mevlevihanenin yeniden inas iin almalar yaplmaya balam ve bununla ilgili projeler hazrlanmtr. Mevlevi geleneinin Balkanlardaki son temsilcilerinden Halit Hacmuli Efendi bu ehirde Mesneviyi Bonakaya evirmeye devam ediyor ve Mevlevihane uzanacak bir yardm eli ile eski muhteem gnlerine dnecei zaman bekliyor. Filibe Mevlevihanesi (Bulgaristan) Bulgaristann Filibe ehrinde eski mahalle diye anlan semttedir. Ta deli sokaklardan geerek ulatnz giriinde sizi Mevlevihane yazl bir tabela karlar. Giriin hemen sanda binann gemii anlatan tasvirlerle karlarsnz. Bu alan ayn zamanda mevlevihanenin kuyunun da bulunduu eski baheye almaktadr. Bu ksmdan bir kap yardm ile misafir arlama salonuna, oradan uzun bir koridor vastas ile de imdilerde yemek salonu olarak kullanlan semaheneye ularsnz. Semahane formu korunarak 1999 ylnda restore edilmitir. Eski dneme ait amdanlar muhafaza edilmitir. Ayrca tavan, duvar ve stun sslemeleri elden geirilmi ve yenilenmitir. Semahanenin altnda eski antik bir kalnt bulunmaktadr. Buradan gemite depo olarak kullanlan blme ve arka bah- eye ulamak mmkndr. Gemite dervi hcresi olarak kullanlan odalar bu baheye bakmaktadr. Bu baheden ayr olarak n tarafta kullanlmayan bir ayr bahe daha mevcuttur. Biraz vaktiniz varsa mevlevihanenin sokanda Osmanl dnemine ait bakaca konaklar da grme frsat bulabilirsiniz. Gzleve Mevlevihanesi (Krm) Ukraynann Krm Muhtar Cumhuriyetinin Gzleve ehrinde Eski Odun Pazar semtindedir. Mevlevihane ve camii ayn avlu iinde yer alr. Semahane kiremit atl bir binadr. 1944 ylnda Stalin dneminde bombalan minare ykk vaziyettedir. Semahaneye girdiinizde en ok dikkatinizi ekecek olan ey dervi hcrelerinin direkt semahaneye alyor olmasdr. Kubbeli bir yap olan semahane de mtrban mahfili de bulunmamaktadr. Semahanenin kemer formlu pencerelerindeki vitraylar yakn zamana ait. Semahanenin ierisinde bulunan rahlelerden burasnn tpk eskiden olduu gibi imdide insan eitiminde kullanlan bir mekan olduu anlyoruz. Baheyi gezmeye baladmzda gemite tahrip edilen ve son yllarda yeniden yaplan mevlevihanenin banisine ait olduu sylenen bir mezarla ve su kuyusu ile karlayoruz. Mevlevi tekkesi 15. yzyl yapsdr. Ayrca tarihi ve arkeolojik bulgular ile 1830 ylnda buray ziyaret eden bir Alman seyyahta caminin adnn Cuma Camii olduunu zikretmektedir. Atina Mevlevihanesi (Yunanistan) Atinann Plaka semtinde Roman Agora denilen sit alan iindedir. Bir ad da rzgarlar kulesidir. erisinde eski dneme ait sadece mihrap kalntlar bulunmaktadr. Yklma tehlikesine kar ierisine demir bir iskele kurulmutur. Bu yapnn kkl sebebi ile semahaneden ziyade talim yeri olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu yapnn eski halini gsteren gravrle, Mevlevi dervilerin sema yaptn gsteren bir baka gravrde bu kanaatimizi glendirmektedir. Mevlevihane avlusu iinde gnmze ulaan

Atina - Rzgarlar Kulesi

Fethiye Camii de bulunmaktadr. Mevlevihanenin dier ksmlar gnmze ulaamamtr. Girit-Hanya Mevlevihanesi (Yunanistan) Osmanlya ve mevlevihanelere vedamz belki de ne iyi anlatan yer Girit Mevlevihanesidir. 1880 ylnda aslen Konyal olan Kara Sleyman emsi Dede tarafndan kurulmutur. Ana yap gnmzde yetimler yurdu olarak kullanlmaktadr. Binann solunda yer alan trbe mevlevihaneden daha eski dneme aittir. Gemite semahane olarak kullanlan blm imdi salon haline getirilmitir. Burada yatakhane olarak kullanlan ksma kan merdiven yer alr. 1886 ylnda vefat eden Sleyman Dedenin kemiklerinin karlarak 1923te yurda getirilmesine kadar trbe olan ksm bugn mutfak olarak kullanlyor. Dervi hcreleri ise snfa evrilmi, mescit ksm kazan dairene dntrlmtr. Mevlevihanenin sekizgen planl adrvan ise Hanya ehrinin merkezindeki Plata semtine tanm ve kullanlmaya devam ediyor. Byk bir medeniyetin en gzel eserlerinden birisi olan bu adrvann kymetini de galiba en ok gvercinler biliyor

Hanya

153

154-146.qxd

07.03.2008

15:59

Page 2

Beyaz Diyarn Siyah ncisi

Oltu Ta

E. Hilal KORUCU

Erzurumun yeniden douunun rengi siyah beyaz, ad ise Palandken ve oltu ta artk. Dnyadaki sayl kayak pistlerinden birine ve siyah inci olarak adlandrlan oltu tana sahip olmak, bu tarihi kente eski ihtiaml gnlerine dn frsat sunuyor. zellikle oltu ta, ekonomik deer retmenin yan sra Erzurumun kltrel ve sanatsal derinliini yanstmas asndan ayrcalkl bir konuma sahip.

Kuruluu M 4000li yllara dayanan 2000 metre ykseklikteki Erzurum, Anadolunun en nemli yerleim merkezlerinde biri. Tarih boyunca Urartular, Kimmerler, skitler, Seluklular, Bizansllar, Sasaniler, Moollar, lhanllar, Safaviler gibi birok medeniyete ev sahiplii yapan ehirde, gemiin izlerini tayan birok yapya rastlamak mmkn. ok sayda cami, medrese, hamam, kervansaray ve emeden oluan bu eserlerin en nlleri ifte Minareli Medrese, Kmbetler, Lala Paa Camii, Yakutiye Medresesi, Ulu Cami ve Rstem Paa Bedestenidir. Zorlu iklim koullarnn da etkisiyle uzun yllar kalknma hz kaydedemeyen bu ehrin yeniden douunun rengi siyah beyaz, ad ise Palandken ve oltu ta artk. Dnyadaki sayl kayak pistlerinden birine ve siyah inci olarak adlandrlan oltu tana sahip olmak, bu tarihi kente eski ihtiaml gnle- rine dn frsat sunuyor. zellikle oltu ta, ekonomik deer retmenin yan sra Erzurumun kltrel ve sanatsal derinlii-

ni yanstmas asndan ayrcalkl bir konuma sahip. ok eski dnemlerde eitli eyalarn yapmnda kullanld rivayet edilen oltu tann ilemecilik olarak 200 yllk bir gemii var. Kara Tan Ia Doru Zorlu Yolculuu G, sabr ve emek istiyor oltu ta ilemecilii. Rezervler arlkl olarak Oltu ilesinin Dutlu da ve evresinde bulunuyor. 600 civarndaki ocakta iki kiinin alabildii 70-80 cm. apndaki galerilerde yaplyor arama almalar. Daha ekonomik grld iin geleneksel yntemler kullanlmaya devam ediliyor. Tamamen yre halk ve yerel imkanlar ile 150200 metre derinlikten karlan madenin z bitki fosilleri. Sabr gerektiren bu arama ilemi sonucunda elde edilen ham maden ilenmek zere atlyelere gnderiliyor. Kolay ilenebilmesi iin topraktan kt nemli haliyle muhafaza edilmeli. Nadiren de olsa kahverengi olabilen bu ta, siyah kehribar olarak da biliniyor.

Tespih hazrlayan usta

154

Fotoraf: Erhan Mutlugn

154-146.qxd

07.03.2008

15:59

Page 3

Zanaatten Sanata Uzanan Usta Eller reticiler tarafndan satn alnan hammadde, yabanc madde ve atlarlardan arndrlarak retilecek aksesuarn boyutuna gre paralara ayrlyor. Oltu ta ilemesinde elektrikli ya da geleneksel el tornas kullanlyor. leme ncesi bir sre suya konulan ham maden ifte su verilmi keski baklar ile yontuluyor. Zmparalama ileminin ardndan tebeir tozu ya da zeytinya ile cilalanyor. Telkari, kakma, kalpta kabartma, delik ii, kalemkarlk, savatlama, mhlama, kaplama ve yaldz gibi geleneksel kuyumculuk teknikleri ile yaplan ilemede altn, gm ve pirin kullanlyor. Her ileme yntemi taa ayr bir gzellik katmakla birlikte savatlama ynteminde oltu ta tozunun kullanlmas hem estetik hem de ekonomik bir zm olarak kyor karmza. Son derece sabr isteyen bu meslekte, bir tespih tanesi zerinde 200e yakn delik alp metal ileme yaplabiliyor. Kullanlan desen ve tasarmlar arlkl olarak Trk slam Sanatnn elerini tayor. Btn bu incelikler oltu ta ilemeciliini zanaatten sanat boyutuna tayor. Taklarda uzun yllardr altn ve gm ileme yaplyorken, vitrinlerde grdmz metal ilemeli tespih ve azlklarn mazisi daha yeniye dayanyor. Oltu ilesinde ok sayda atlye bulunmasna ramen oltu tann merkezi, Kanuni Sultan Sleymann sadrazam Rstem Paa tarafndan 1561 ylnda yaptrlan Rstem Paa Bedestenidir. Gnmzde yaygn olarak Tahan adyla anlan iki katl mekanda imalat ve satclar tarafndan kullanlan yaklak 85 dkkan bulunuyor. Artan ilgi nedeniyle daha iyi koullarda hizmet verebilmek iin restore edilen yapda bulunan imalatlar ehrin farkl noktalarnda retim almalarna devam ediyorlar.

Oltu Tandan Saz Oltu tan sembolize eden en nemli iki rn tespih ve azlk. Anahtarlk, yzk, kpe, bileklik, kolye, kol dmesi, kravat inesi, ofis masa seti gibi birok aksesuarn yapmnda kullanlan bu deerli ta, bu ie gnl veren Yavuz Kardeler Oltu Tann sahibi mer Yavuzun ellerinde saz olarak ekillenmi. Tamamen oltu tandan yaplan bu sazn ses kalitesi bu iin ustalar tarafndan takdir grm. Yavuz Usta bir de minyatr cami yapm oltu tandan. Desen ve modelleri ile beeni toplayan oltu ta, tadna inanlan tedavi edici zellii ile de ilgi gryor. Stresi azaltc etkisi nedeniyle zellikle tespih ve yzk olarak ska tercih edilen bu tan, nazara kar da koruyucu etkisi olduu toplum tarafndan kabul gryor. Dk Kalite Oltu Tann tibarn Zedeliyor Gnmz hzl tketim toplumunun olumsuz etkilerinden oltu ta ilemecilii de nasibini alyor. Youn emek ve ustalkla ortaya kan rnlerin maliyeti daha yksek olduundan, satclar farkl hammaddelerden oluan rnleri daha dk fiyatlarla mteriye arz ediyorlar. Dardan bir gzn kolaylkla ayrt edemeyecei bir aksesuarn oltu tandan yaplp yaplmadn anlamak iin eitli yntemler bulunuyor. Bunlarn en ok bilinenleri; kehribar zelliinden dolay bu tan srtnme sonucu elektriklenerek kk toz paracklarn ekmesi ve avu iine alp flediinde buharlaarak nemlenmesi.

Oltu tandan saz

155

154-146.qxd

07.03.2008

16:00

Page 4

Tahan

Tahanda 45 yldr oltu ta tesbih ustas olarak ter dken Abdulkerim Demirci, dede mesleini ilk gnk ahlaki ve mesleki sorumlulukla srdryor. Oltu ta ilemeciliinin bu blgede tespih yapm ile baladn ve bu meslein kutsal bir yannn da olduunu ifade eden Abdulkerim usta, meslekteki ahlaki anmadan rahatsz. Son yllarda Rusya ve Grcistandan getirilen dk kalite madenler ve skma dkm ile yaplan retimlerin oltu tann itibarn olumsuz etkilediini vurgulayan usta, meslee ilikin endielerini Eskiden retimi yapan usta ayn zamanda rn satan kiiydi. rettiinin kymetini mteriye anlatrd. Bugn poplist yaklamlar ile oltu tann alan geniletilmeye allrken, kutsal deerlerle yourduumuz mesleimizin itibar zedeleniyor. eklinde dile getiriyor.

Oltu Tann Geliimine Akademik ve Sivil Giriim Destei Oltu ta ilemeciliinin geliimine akademik ve sivil toplum rgt olarak da nemli destek veriliyor. Zira Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesinde kurulan kymetli ta ileme atlyesinde, Dekan Yardmcs Yrd. Do. Dr. Tahsin Parlakn nderliinde nemli almalar yrtlyor. Alayl meslek ustalarnn bugnlere tad geleneksel izgiler, yeni nesil okullular tarafndan ortaya konulan modern bak asyla yeni bir renk ve derinlik kazanyor. almalardaki orijinal tasarmlar yeni neslin bu bayra ileriye tayacan gsterir nitelikte. Bu konuda yrtlen akademik almalarn yan sra Oltuda faaliyet gsteren reticilerin giriimi sonucu kurulan Oltu Ta Sanatn Gelitirme Sanatkarlarn Koruma ve Kalkndrma Derneinde kayda deer faaliyetler yrtyor. Yerel bir deer olarak bu sanat gelecek nesillere aktarma ve srdrlebilir kalknmaya kaynak oluturma amac gden dernek, Oltu Ta lemecilii Sanatnn Modernize Edilerek Gelitirilmesi ve Sanatkarlarn Kalkndrlmas projesini Atatrk niversitesi Oltu Meslek Yksek Okulu bnyesinde, Avrupa Birliinin mali destei ile yrtyor. Patenti alnm olan ve dnyada sadece Oltuda karlan bu ta, 3213 sayl Maden Kanununun kymetli talar kapsamnda. Deerli ta eitlilii asndan zengin olan blgede yldz her geen gn parlayan oltu zmrt de vitrinlerde oltu ta ile rekabet etmeye balam. Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Deerli Talar Atlyesinde birok ta eidi zerinde yrtlen almalar gsteriyor ki bu i rekabet ileride daha da younlaacak. Bu tatl yarn uluslararas alanda bir dayanmaya dnmesini, lkemizin doal kaynaklar olan bu talarn ad ya da rengi ne olursa olsun, gelitirilerek korunmasn diliyoruz. Zira tata aan bu iekler kltrel mirasmzn nadide paralarn tekil ediyor.

156

Fotoraf: Erhan Mutlugn

157-159.qxd

10.03.2008

14:46

Page 1

Derin Ssleme
Rukal KAYRA

nsanlkla var olan bir malzeme deri. Yzyllar boyunca insanlar adr, yayg, rt, giysi, belge ve pek ok dekoratif rnde deriyi baaryla kullanm Derinin sanat olmasna gelince Sanat nedir? Bir ii severek yaparsnz, sanat olur diyen Mustafa Burun, 20 yldr Binnur Hamzac ile masklar, rlyefler ve daha pek ok objeye derinin yumuak dokusuyla can veriyor

157

157-159.qxd

10.03.2008

14:48

Page 2

Mustafa Burun, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi mezunu. Tekstil okumu; tasarm ve uygulama boyutunda youn almalar gerekletirmi. 1983 ylndan bu yana deriden eserler retiyor. Binnur Hamzac ise okullu deil alayl dedikleri kesimden ancak yetenei, tasarmlar ve izimleri ile parmak srtyor almalarn grenlere. Bu topran insanlarnn Antik adan gnmze braktklar kltrel ve sanatsal miraslar bazen aslnn zelliklerini korumaya alarak, bazen yeniden yorumlayarak gelecee aktarmay mis- yon edinen iki sanat Mustafa Burun ve Binnur Hamzac... Kkyaldaki Hitit Artistik El Sanatlar ve Dekoratif rnler Atlyesinde retiyorlar eserlerini 20 yldr birlikte olan Mustafa Bey ve Binnur Hanm, dostluk, sanat ve dayanmann en gzel rneini sergiliyorlar ve o zamandan bu zamana ak olduklar deri malzemeyle btnlemiler adeta Malzemeyi seversiniz ve oradan devam edersiniz, iin z malzemeyi kefetmektir. niversite yllarnda anta, kemer, bileklik gibi objeler yaparak balad diyebilirim deriyle temasm diye balyor sze Mustafa Burun. Ve devam ediyor; nsanlkla var olan bir malzeme deri. Avlanmay rendiinden beri bir anlamda Yzyllar boyunca insanlar yayg, rt, giysi, belge ve pek ok dekoratif rnde deriyi baaryla kullanm Derinin sanat olmasna gelince Sanat nedir? Bir ii severek yaparsnz, sanat olur ok gzel bir noktaya temas ediyor sanat, bir ii severek yapmak onu sanat tacyla onurlandrr elbette. Ancak sanat nereye kadar doyurur insan? Pek ok tartmann balang noktasdr aslnda bu. Sanat retim unsuru haline gelince ticari objelere mi dnmektedir. Ticaret ile sanat yan yana yaayabilir mi ya da geim kaygsndaki insan sanat yapmaktan, sanatn yaratclndan uzaklaabilir mi?

158

157-159.qxd

10.03.2008

14:50

Page 3

Atlyenin Hitit, Osmanl, Seluklu, Troya uygarlndan izler tayan byleyici atmosferinde bu konuya deinmeden geemiyoruz. Sanatmz ok zor artlarda icra ediyoruz. nk ok sevdiimiz bu ii yaparken ayn zamanda hayatmz devam ettirmek, faturalarmz demek, evimize ekmek gtrmek zorundayz. Dolaysyla da almalarmz satmalyz. Eserlerimizin fotoraflarn ekerek CDler hazrladk, dattk. Herkes almalarmz ok beeniyor ancak ucuz in mallar her eyi vurduu gibi bizi de vuruyor. Deri grnmnde ucuz malzemeden yaplm rnleri tercih ediyor ne yazk ki insanlar diyor Mustafa Burun. Sadece fiyat daha uygun olduu iin tercih edilen kalitesiz in mallar pek ok alan talan etmi durumda. Ve grld zere sanat da bundan nasibini alm. ok zc Bir eyler yaplmal yoksa gn gelecek btn deerler tkenecek diye dnyoruz. Anadolu kltrnn izgileri var eserlerimizde. Bu kltr yaatlmal, unutulmamal. nk srdrlemeyen kltr biter diye devam ediyor Mustafa Bey ve ancak ac bir Haklsnz ile yetinerek, atlyedeki eserlerin bu dnyann skntlarndan uzak gz alc dnyasna giriyoruz. Hediyelik eyadan mobilyaya kadar her ey yaptk deriden diyor Binnur Hanm ve hepsinin bir bir izah ediyorlar bize. Transfer almalar, kabartma resimler (rlyef), masklar ve oyma almalar yapyorlar deri malzeme ile. Oyma yntemi ile hazrlanm ciltler, ereveler kar yor bize Binnur Hanm. Deri zerine fra ile resimler, desenler antalar, kutular, kemerler, czdanlar birbirinden gzel desenlerle dolu ve hepsi Binnur Hanmn kendi tasarmlar

Resimlerde nl ressamlarn tablolarn da yanstyorlar objelere. Mobilya olarak masalar, koltuklar, sehpalar, abajurlar yapyorlar. Haritalar da yle ilgi ekici ki, sanki tarihin derinliklerinden el veriyor Piri Reis, Ali Macar Reis Mitolojiyi ok sevdiini syleyen Mustafa Bey, almalarnda bu unsuru ska kullanyor. Hele masklar ylesi yzlere bezenmi ki bir zaman yolculuunda hissediyorsunuz kendinizi Malzeme olarak hangi derinin kullanldn merak ediyoruz ve elbette ki deriye nasl ekil verildiini. Genellikle sr derisi kullandklarn sylyor Mustafa Bey ve devam ediyor; Kalpl olan ve kalpl olmayan almalar var. Kalpla bile olsa nemli olan deriye ekil verebilme mahareti nk deri zor ekil verilen bir malzeme. Genellikle otantik olan almalar kalpla oluyor. Mesela masklar, Apollon ba gibi. Boya olarak ise anilin boya ve su bazl boya kullanldn ekliyor. Peki ya bu eserlerin fiyatlar ne? Maskeler 20-150 ytl (150 ytl olan Apollon ba), antalar 20-100 ytl arasnda deiirken, rlyefler 450-500den balyor almalarnn tamamn youn emek ve titiz bir el iilii ile gerekletiren, Anadolunun derin izlerini gnmze itina tayan sanatlarmza keyifli sohbetleri iin ok teekkr ediyoruz.

159