ISBN 9944-100-24-2

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ

SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI
(ÝSMEK) YAYINLARI
Branþ Kitaplarý Serisi

Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü

Editör: Muhammet ALTINTAÞ

Mizanpaj: Doðan SEVEN

Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ
Baský: Numune

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ

SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI
www.ismek.org - (0212) 531 01 41
 HAT
SAN’ATI
TARÝHÇE, MALZEME VE ÖRNEKLER

Dr. Süleyman BERK

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ

SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI
www.ismek.org - (0212) 531 01 41
 HAT SAN’ATI

Resim 1- Hattat Ali Haydar Bey’in celî tâl’ik zer-endud levhasý “el-Kâsibu habîbullah” (Sultanahmed Camii).

“Birinci Cihan Harbi’nde askerlik münâsebetiyle tanýþtýðým Macaristanlý

ressam ve subay bir arkadaþým vardý, ara sýra Ýstanbul câmilerini, müze ve
kütübhânelerini birlikte gezer, her çeþid san’at eserlerini ziyâret ve tedkîk
ederdik. Bir gün, Sultan Ahmed Câmii’ndeki Melek Paþazâde Ali Haydar Bey
merhûmun ta’lîk celîsi “el-Kâsibu habîbullah” levhasý önünde bulunuyorduk.
Arkadaþým ona bakdý da, sonra bana dönerek:

---‘Dostum! Bu sizin yazýlarda bir hâl var. Çok dikkat ediyorum, ilk bakýþta
sâde bir renk, geometrik bir sessizlik, baktýkça harekete geliyor, canlanýyor,
cilveleniyor. Önce bir tatlý bakýþ, arkasýndan yavaþ yavaþ içe süzülen canlý bir
akýþ, sessiz bir armoni içinde rûhu oynatan metafizik bir mûsiki var. Lâkin
ondaki âhengi kulaklar duymuyor, içler dinliyor, dinledikçe bir baþka âleme
yükseliyor. Bakarken ne oluyor anlamýyorum, içimi içine çeken büyüleyici bir
çehre, bir güzellik denizi, sevimli titreþimlerle gönlümü ferahlatan bir hava,
derken bir melek sesi ve nefesi kadar gizli ve ýlýk bir okþayýþ ve sarýlýþ içinde
kalýyorum; o, ben; ben o oluyoruz gibi bir þey oluyor, sizde de böyle þeyler
olur mu?’ demiþti.”

Mahmud Bedreddin Yazýr,

Medeniyet Âleminde Yazý ve
Ýslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli,
c. I, s. 69

4
 HAT SAN’ATI
BAÞKAN’DAN...
Hüsn-i hat yani yazýlarýn en güzeli… Tarih boyunca
kalem tutan zarif eller, yazýyý nesilden nesile geliþtirerek
güzel sanatlar seviyesine çýkartmýþlardýr. Özellikle Osmanlýlar
zamanýnda özel ilgi gören bu sanatýmýz, padiþahlar tarafýndan
dahi icra edilmiþtir… Gerek padiþahlar gerekse halk
tarafýndan çok sevilen hat sanatý, Latin alfabesine geçiþten
sonra geleneksel sanatlarýmýz arasýndaki seçkin yerini
almýþtýr.
Bir dünya baþkenti olan kültürler beþiði
Ýstanbulumuz, bütün sanatlarda olduðu gibi hat sanatýnda
da önemli bir merkez olmuþtur. Nice hattat, tarihin tozlu
sayfalarýna, þehrimizin adýný altýn harflerle kazýmýþlardýr.
Osmanlýlar zamanýnda en parlak devrini yaþayan hat
sanatýnýn, en nefis örneklerine, Ýstanbulumuzun simgesi
haline gelen ulu minarelerde, yüce kubbelerde, hüzünlü
mezar taþlarýnda kýsacasý hemen hemen bütün tarihi
yapýlarýmýzda rastlamaktayýz. Bir hazine deðerindeki el
yazmasý kitaplarýmýz, kütüphanelerde muhafaza edilen,
müzelerde örnekleri sergilenen müstesna eserlerimiz de
o dönemlerden bizlere kalan kýymetli yadigârlardýr.
Geçen zaman, geliþen teknoloji ve deðiþen insan
yaþamý, sanattaki incelikleri yok etmek için büyük gayret
sarfetse de, geleneksel sanatlarýmýz ÝSMEK gibi kurumlar
vasýtasýyla yaþatýlmakta, büyük bir özveri, titizlik ve itina
ile geleceðe aktarýlmaktadýr. Kültürel deðerlerimize sahip
5
çýkmamýz gerektiði gerçeði bütün açýklýðý ile önümüzde
durmaktadýr. Çünkü geçmiþine sahip çýkmayan toplumlarýn
geleceði de parlak olmamakta, böylelikle tarih sahnesinden
silinip giden nice insan topluluðu bulunmaktadýr…
“Yaygýn eðitimin ilkeleriyle gerçekleþtirilen bir
yetiþkin eðitimi organizasyonu” olarak tanýmlanan ve
Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi’nin önemli sosyal doku
projelerinden biri olan ÝSMEK, bugün gerek ulaþtýðý yüz
binlerce kursiyer sayýsý, gerek eðitim verdiði 193 kurs
merkezi ve 97 branþýyla adeta “dünyanýn en büyük halk
üniversitesi” haline gelmiþtir. Genç, yaþlý, kadýn, erkek,
özürlü, mahkum ayýrt etmeksizin toplumun her kesimine
ulaþan ÝSMEK sadece ücretsiz eðitimleri ile deðil, seminerleri,
sergileri, alanýnda önemli bir boþluk dolduran yayýnlarý ile
de toplumsal bir hizmete imza atmaktadýr.
Alanýnda uzman usta öðreticileri vasýtasýyla elleri
geleceðe uzanan deðerli sanatkârlar yetiþtiren ÝSMEK,
hazýrladýðý branþ kitaplarý ile sanat dünyasýna bir ýþýk
tutmaktadýr. Saygýdeðer hat sanatçýsý ve ÝSMEK hat usta
öðreticisi Süleyman Berk Beyefendi’nin Hat Sanatý kitabý
ÝSMEK Yayýn Editörlüðü bünyesinde yayýna hazýrlamýþtýr.
Bu sanat kokan, enfes kitapta emeði geçen herkese de
ayrý ayrý teþekkürlerimi sunuyorum…
Sanatla güzelleþen, sevgi, saygý ve hoþgörü dolu bir
yaþam dileklerimle…
 HAT SAN’ATI

FOTOÐRAF DÝZÝNÝ
Mehmed Özçay:
12, 20, 24, 27, 32, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 64,
65, 66, 67, 68, 86, 78, 82, 83, 84, 100, 102, 106, 107, 110, 112, 114, 118, 119, 121, 126, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 136, 135, 140, 141, 142, 143, 146, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170,
175, 176, 177, 181, 182, 183,
184, 186, 187, 192, 193, 197, 210, 215, 216, 227, 228, 229
Mustafa Yýlmaz:
6, 7, 8, 9, 13, 14, 17, 18, 47, 53, 60, 74, 77, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 104, 115, 116, 120,
122, 123, 124, 134, 137, 171, 173, 174, 175, 188, 191, 194, 195, 196, 206, 207, 211, 212, 213, 214, 219, 225
Bahadýr Taþkýn:
2, 3, 4, 5, 10, 21, 22, 23, 26, 30, 31, 33, 34, 63, 72, 73, 80, 95, 144, 179, 190, 222, 223, 224
Dr. Aras Neftçi:
1, 28, 29, 71, 138
Yavuz Özdemir:
117, 145, 172, 180, 185
Turgut Engin:
51, 96, 97, 125, 178
Abdüsselam Ferþadoðlu:
11, 36, 94
Hâdiye Cangökçe:
19 ve Mehmed Þevki Efendi Meþkleri
Muhittin Serin Arþivi:
221
Ali Toy Arþivi:
189, 217, 218, 220, 226
Antik A.Þ. Arþivi:
15, 50, 69, 75, 81, 105, 135
Turan Sevgili Arþivi:
209

6
 HAT SAN’ATI
ÝÇÝNDEKÝLER
Önsöz ...................................................................................................... 8
Genel Kýsaltmalar .......................................................................... 10
I. BÖLÜM
Hat Sanatý Tarihi............................................................................. 11
1. 1. Ýslâm Yazýsýna Genel Bir Bakýþ .......................................... 12
1. 1. 1. Arap Yazýsýnýn Doðuþu .................................................... 12
1. 1. 2. Ýslâm Yazýsýnýn San’at Olarak Çeþitlenmesi ............ 12
1. 1. 3. Emevîler Döneminde Yazý ............................................. 13
1. 1. 4. Abbasiler Döneminde Yazý............................................ 14
1. 1. 5. Selçuklular’da Celî Yazý ................................................... 16
1. 2. Osmanlý Yazý San’atýnda Ekoller....................................... 18
1. 2. 1. Þeyh Hamdullah ve Ekolü.............................................. 19
1. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü............................. 22
1. 2. 3. Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü........................................ 25
1. 2. 3. 1. San’atý................................................................................ 26
1. 2. 4. Ýsmail Zühdî Efendi ve Ekolü......................................... 31
1. 2. 5. Mustafa Râkým Efendi ve Ekolü .................................. 33
1. 2. 5. 1. Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’te Yaptýðý Yenilik. 35
1. 2. 6. Mahmud Celâleddin Efendi ve Ekolü ........................ 40
1. 2. 7. Mehmed Þevki Efendi ve Ekolü................................... 43
1. 2. 8. Hattat Sâmi Efendi ve Ekolü ......................................... 45
II. BÖLÜM
Yazý Çeþitleri..................................................................................... 57
2. 1. Hat Sanatýnda Yazý Çeþitleri............................................... 58
2. 1. 1. Aklâm-ý Sitte ...................................................................... 59
2. 1. 1. 1. Sülüs................................................................................... 59
2. 1. 1. 2. Nesih .................................................................................. 59
2. 1. 1. 3. Muhakkak........................................................................ 60
2. 1. 1. 4. Reyhâni............................................................................. 61
2. 1. 1. 5. Tevkiî ................................................................................. 61
2. 1. 1. 6. Rikaa’ (Ýcâze Hattý)........................................................ 61
2. 2. Diðer Yazý Çeþitleri ................................................................. 61
2. 2. 1. Kûfi .......................................................................................... 61
2. 2. 2. Dîvâni...................................................................................... 63
2. 2. 3. Celî Dîvâni ............................................................................. 64
2. 2. 4. Ta’lik........................................................................................ 65
2. 2. 5. Rik’a ........................................................................................ 66
7
III. BÖLÜM
Hat Sanatýnda Kullanýlan Malzemeler ................................ 69
3. 1. Kalem .......................................................................................... 70
3. 1. 1. Okuma Parçasý (Kamýþ Kalem) ..................................... 72
3. 2. Kâðýt............................................................................................. 73
3. 2. 1. Kaðýdýn Boyanmasý ve Aherlenmesi ......................... 73
3. 3. Mühre.......................................................................................... 74
3. 4. Mürekkep .................................................................................. 74
3. 5. Mýstar........................................................................................... 76
3. 6. Kalemtraþ .................................................................................. 76
3. 7. Mürekkep Hokkasý................................................................. 77
3. 8. Yazý altlýðý .................................................................................. 77
3. 9. Makta’ ......................................................................................... 77
IV. BÖLÜM
Hat Sanatýnda Tuðra Formu ..................................................... 79
4. 1. Tuðranýn Kýsýmlarý .................................................................. 81
4. 1. 1. Sere ......................................................................................... 81
4. 1. 2. Beyze...................................................................................... 81
4. 1. 3. Tuð ve Zülfe ......................................................................... 81
4. 1. 4. Kol (Hançer).......................................................................... 82
4. 2. Hattat Mustafa Râkým’ýn Tuðra’da Yaptýðý Yenilikler... 82
V. BÖLÜM
Ýcâzetnâme........................................................................................ 85
5. 1. Hat San’atýnýn Diplomasý (Ýcâzetnâme) ......................... 86
VI. BÖLÜM
Celî Bir Yazýnýn Hazýrlanýþý ........................................................ 91
6. 1. Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Hazýrlanýþ Safhalarý...... 92
VII. BÖLÜM
Lügatçe ve Deyimler .................................................................... 97
7. 1. Lügatçe ve Deyimler............................................................. 98
7. 2. Bibliyografya.......................................................................... 101
VIII. BÖLÜM
Hat San’atýndan Örnekler........................................................ 107
IX. BÖLÜM
Hattat Mehmed Þevki Efendi’nin Sülüs Nesih (TSMK-GY
190/1) Hattat Halim Özyazýcý’nýn Rik’a Meþkleri .........167
 HAT SAN’ATI

ÖNSÖZ

Son yýllarda klasik san’atlara karþý büyük bir ilginin ekol sahibi hattatý Þeyh Hamdullah, kendinden önceki
olduðu bilinmektedir. Hat, Tezhip, Ebru, Minyatür, Cilt gibi önemli hattat Yâkut’un eserleri üzerinde çalýþmýþ, Hâfýz
klasik san’atlarýmýza olan ilgi, bu sanatlarýn tarihine ve Osman da Þeyh Hamdullah yazýlarý üzerinde çalýþarak
kullanýlan araç-gereçlere olan ilgi ve talebi peþinden ekollerini tesis etmiþtir. XVIII. yüzyýl hattatý Ýsmâil Zühdî
getirmiþtir. Efendi ve XIX. asrýn dâhi hattatý Mustafa Râkým, Hâfýz
Osman’ýn yazýlarý üzerinde uzun tedkîkatlar yaparak,
Bu ilgi, yazý san’atýndaki geliþimi hýzlandýrdýðý gibi,
yazýda söz sahibi hattatlar olmuþlardýr. Sâmi Efendi’nin
yazý san’atý ve geleneksel san’atlar üzerine yapýlan
terakkîsinde, eline geçen Ýsmâil Zühdî’nin bir murakkaa’sýnýn
çalýþmalarý da artýrmýþtýr. Yüksek lisans ve doktora tezleri
büyük tesiri olmuþtur.
yanýnda, nitelikli yayýnlar dikkat çekici seviyeye ulaþmýþtýr.
Tarihte olduðu gibi bugün de, Ýslâm yazý san’atýnda
Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek
öncülüðü ülkemiz yapmaktadýr. Bunda, þüphesiz bu san’atýn
Eðitimi Kurslarý, sanat eðitimi konusunda Ýstanbul’da büyük
sýký bir usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmesinin rolü büyüktür.
bir görevi yerine getirmektedir. Yeni baþlayan kursiyerlere
Asýrlarýn oluþturduðu kuvvetli bir gelenek, yazýyý
yönelik sanat eðitimi yanýnda, ileri seviyedeki kursiyerlere
bozulmadan günümüze taþýmýþtýr. Yazý san’atýnýn
açtýðý tekâmül ve ihtisas kurslarýyla ciddi bir sanat eðitimi
öðrenilmesinde önemli rolü olan güzel örneklerin
vermektedir. Sanat eðitimi alan kursiyerlere pratik eðitim
Ýstanbul’da olmasý, sanatýn merkezi olarak burayý
yanýnda, öðretilen sanatýn tarihi ile ilgili akademik bilgi
göstermektedir. Müze ve kütüphânelerde, özel
verilmesine ve seminerler düzenlenmesine gayret
koleksiyonlarda, dîni ve sivil mimâri eserlerde önemli yazý
edilmektedir.
örnekleri bulunmaktadýr.
Yazý san’atý sýký bir usta-çýrak iliþkisi ile
Hazýrlanan bu kitap, meraklýsýna, yazý san’atý ile
öðrenilmektedir. Hoca ile talebe dersi bire bir yapmaktadýr.
ilgili gerekli bilgiyi vereceði gibi ana kaynaklara yönlendirme
Talebenin, hocanýn sözlerine ve eline dikkat kesilmesi
görevini de yerine getirecektir. Dipnotlarda ve
gerekmektedir. Hoca’nýn kendisine verdiði dersi dikkatle
çalýþmasý yanýnda, güzel örneklerin devamlý incelenmesinin bibliyografyada zikredilen eserler, bu konuda gerekli

yazý taliminde önemi büyüktür. Tarihte ekol sahibi hattatlar, yerlere yönlendirecektir. Daha ilk bölümde, Arap yazýsýnýn

kendilerinden önce gelmiþ usta hattatlarýn eserleri üzerinde kaynaðý, yazýnýn sanata doðru seyri ve hat sanatýnýn çýkýþ

uzun süre çalýþarak ekollerini oluþturmuþlardýr. Osmanlý’nýn kaynaðý ile ilgili bilgiler verilmiþtir. Yazý sanatýndaki önemli

8
 HAT SAN’ATI
ilk dönemlerden sonra, Osmanlý’nýn hat sanatýna katkýlarý
ve hat sanatýnýn kilometre taþlarý, muhtasar da olsa bu
kitapta yer alan ana konulardýr. Ýslâm san’atýnda kullanýlan
yazý çeþitleri; aklâm-ý sitte ve diðer yazý çeþitleri tek tek
ele alýnarak incelenmiþtir. Hat San’atý’nda kullanýlan
malzemelere ayrý bölüm ayrýlmýþtýr. Kamýþ kalem ve
çeþitleri, kamýþ kalemden baþka kullanýlan kalemlerde
bahsedilmiþtir. Aherli kaðýt ve kaðýdýn terbiye edilmesi,
aherlenmesi bu bölümde anlatýlmýþtýr. Kalem açmada
kullanýlan kalemtýraþ, kalem aðzýnýn kat’ ve
þakkedilmesinde kalemin konulduðu makta, örnekleriyle
verilmiþtir. Ýnce ruhlu sanatkârlarýn, özenli malzemeleri
arasýnda mürekkep hokkasý ve divitin ayrý bir yeri
bulunmaktadýr. Tarih boyunca nice sanatkârýn çok büyük
emeklerle hazýrlattýðý bu malzemelerin numûneleri ilgili
bölümde yer almaktadýr. Geçmiþte sanatkârlarýn kullandýðý
âletleri görmesi ve tanýmasý, hat talebesi ile birlikte hat
meraklýlarýna da nostalji yaþatacaðý muhakkaktýr.
Hat San’atý’nda ayrý formuyla önemli yeri olan tuðra
hakkýnda geniþ bilgi verilerek tarihî perspektiften bakýlmýþtýr.
Bir baþka önemli konu, bir hat levhasýnýn meydana getiriliþ
safhalarý bütün ayrýntýlarýyla altýncý bölümde anlatýlmýþtýr.
Eser yedi ana bölümden oluþmaktadýr. Yedinci
bölümde hat sanatýnýn þeçkin örneklerinden bir demet
sunulmuþtur. Ayrýca, hattat Halim Özyazýcý’nýn nesih ve
rik’a meþkleri de bu bölüme konmuþtur. Yazý sanatýyla
ilgili ana kaynaklar, seçme bibliyografyada yer almaktadýr.
Konularla ilgili daha geniþ ve derin bilgi bu kaynaklardan
edinilebilecektir.
Yazý sanatýnda üstad hattatlarýn eserlerinin neþri
çok önemlidir. Hat talebesinin bunlar üzerinde yapacaðý
tetebbûlar, onu mutlaka sanatýnda ileri noktalara
taþýyacaktýr. Katalog kýsmýnda mümkün olduðunca fazla
eser konulmasýna gayret edilmiþtir. Levha yanýnda mimâri
eserler üzerinde bulunan kitâbelerden de örnekler
verilmiþtir. Ayný bölümde, geçmiþ hattatlarýmýz yanýnda
günümüzün güzîde sanatkârlarýndan Ali Toy, Mehmet
Özçay ve Osman Özçay’ýn eserlerinden örnekler verilmiþtir.
Bu sanatlarýn, bir geçmiþ zaman sanatý olmayýp günümüzde
de hakkýyla icrâ edildiðini göstermesi bakýmýndan bu üç
9
güzîde sanatkârýmýzýn eserleri verilmiþtir. Yazý sanatýnýn
“tarih olmaktan” kurtulduðunu bu eserlerden anlayabiliriz.
Fotoðraflar büyük ölçüde þahsî arþivimden alýnmýþtýr.
Bunun yanýnda, sanatkâr dostum Ömer Faruk Dere, basým
merhalesindeki eseri “Hattat Hâfýz Osman Efendi” kitabýndan
bazý fotoðraflarla, fotoðraf arþivinde yer alan Topkapý
Sarayý Müzesi Güzel Yazýlar Bölümü 190/1 numaralý hattat
Mehmed Þevki Efendi’nin sülüs nesih meþk murakkaasýnýn
fotoðraflarýný hiç tereddütsüz kullanmamýz için vermesinden
dolayý teþekkürü hak etti.
Meþkler bölümünde, Mehmed Þevkî Efendi’nin
sülüs-nesih meþkleri yanýnda, XX. asrýn önemli hattatý
Halim Özyazýcý’nýn (1898- 1964) rik’a meþkleri konulmuþtur.
Antalya eþrafýndan Hüseyin Tulpar Bey’e, Halim Hoca’nýn
meþklerini neþre müsaade ettikleri ve koleksiyonuma
kazandýrdýklarý için minnet borçluyum. Merhum Emin Barýn
koleksiyonundan çekimlere izin veren Tevfik Barýn’a, ayný
zamanda ÝSMEK’ten mesâi arkadaþlarým Dr. Münevver ve
Dr. Kaya Üçer çiftine koleksiyonlarýný istifademe cömertçe
açtýklarý için teþekkür ediyorum.
Öncelikle bu eserin yayýnlanmasýný saðlayan Ýstanbul
Büyükþehir Belediye Baþkaný Sayýn Kadir TOPBAÞ
Beyefendi’ye, kendilerinden devamlý feyzaldýðým hocalarým
Prof. Dr. Muhittin Serin ve Prof. M. Uður Derman beylere;
fotoðraflarý çeken sanatkâr dostlarým Mustafa Yýlmaz,
Bahadýr Taþkýn, Dr. Aras Neftçi, Abdüsselâm Ferþadoðlu,
Turgut Engin ve Galata Mevlevihânesi Müzesi Müdürü
Yavuz Özdemir’e teþekkür ediyorum.
Çalýþmalarýmda büyük desteðini gördüðüm vefakâr
eþim Dilek hanýma her zaman þükran borçluyum. Kitabýn
hazýrlanmasýnda azami dikkat ve titizlik gösterilmiþtir.
Olabilecek hatalarýmýzýn mazur görüleceði ümidiyle…
Gayret bizden, baþarý Allah’tan…
Dr. Süleyman BERK
Ekim 2006
Akþemseddin- Fatih
 HAT SAN’ATI

GENEL KISALTMALAR

a.g.e. : Adý geçen eser

a.g.m. : Adý geçen makale
a.g.r. : Adý geçen risale
a.mlf. : Ayný müellif
bkz. : Bakýnýz
c. : Cilt
DÝA : Türkiye Diyânet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi
Env. No. : Envanter Numarasý
Haz. : Hazýrlayan
h. : Hicrî
IRCICA : Ýslâm Tarih San’at ve Kültür Araþtýrma Merkezi
ÝA : Ýslâm Ansiklopedisi
ÝKMHS : Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý
m. : Milâdî
MEB : Milli Eðitim Bakanlýðý
nþr. : Neþreden
ö. : Ölümü
s. : Sahife
sy. : Sayý
TÝEM : Türk-Ýslâm Eserleri Müzesi
ts. : Tarihsiz
TSMA : Topkapý Sarayý Müzesi Arþivi
TSMK-GY : Topkapý Sarayý Müzesi Kütüphanesi Güzel Yazýlar Bölümü
TTK : Türk Tarih Kurumu

10
 HAT SAN’ATI

I. BÖLÜM

HAT SANATI TARÝHÝ

11
 HAT SAN’ATI
1. 1. ÝSLÂM YAZISINA GENEL BAKIÞ
1. 1. 1. Arap Yazýsýnýn Doðuþu
Arap yazýsýnýn ortaya çýkýþý hakkýnda Ýslâmî
kaynaklarda çok farklý ve çeþitli rivayetler mevcuttur.1
Bu bilgiler ihtilâflý olduðu gibi kesin de deðildir. Merhum
Nihad M. Çetin (ö. 1991) bu bilgi ve rivayetleri üç ana
grupta toplamýþtýr.2 Birinci görüþ: Yazýnýn kaynaðý tevkîfî,
yani ilâhîdir. Buna göre, bütün yazýlarýn mucidi, ilk insan
ve peygamber olan Hz. Âdem'dir. Hz. Âdem, yazýlarý
balçýklar üzerine yazmýþ, Nuh tufanýndan sonra da her
kavim kendi yazýsýný bulup öðrenmiþtir. Ýlk Arap yazýsýný
öðrenen Hz. Ýsmail olmuþtur. Ýkinci görüþ: Arap yazýsýnýn
"güney arabistan yazýsý" yahut "himyerî" yazýdan türediði
þeklindedir. Yazý Güney Arabistan'dan, ticarî münasebetler
sebebiyle, önce Þam bölgesine, daha sonra da Hicâz
bölgesine intikal etmiþtir. Üçüncü görüþ ise: Arap yazýsýnýn
“nabat” yazýsýnýn deðiþiminden elde edildiði þeklindedir.
Bugün artýk ilmî araþtýrmalar sonucu kabul edilen
görüþ, Arap yazýsýnýn nabat yazýsýndan türediði, hatta onun
geliþmiþ bir devamý olduðu þeklindedir.3 Nabatî yazýsýndan
Arap yazýsýna geçiþ, IV. ve V. milâdî asýrda olmuþ, yazýnýn
Hicaz bölgesine geçiþi, Havran, Petra ve el-Ulâ üzerinden
gerçekleþmiþtir.4 Arap yazýsý, ârâmi halkasýyla Fenike
yazýsýna baðlanmaktadýr. Arâmi yazýsýndan nabat yazýsý
geliþtirilmiþ ve bundan da Arap yazýsý doðmuþtur. 5
Nabat yazýsýndan Arap yazýsýna geçiþteki merhaleleri
görme imkâný verecek kitabelerin en eskisi Ümmü'l-Cimâl
(m. 250) ve en-Nemâre (m. 328) kitabeleridir. Bu kitabeler
Araplara ait olduðu halde Nabat kültürünün etkisi ile nabat
yazýsýyla yazýlmýþtýr.6 Bahsedilen kitabeler dikkatlice
incelendiðinde, ilk devir Arap yazýsýnýn, nabat yazýsý harf
þekillerine yakýnlýðý görülebilir.
Arapça, Süryâni dili ve yunanca olarak yazýlan
Zebed Kitâbesi (m. 512), artýk nabat yazýsýnýn Araplarca
benimsendiðini, Arapça’nýn da yazý dili olarak kendini
göstermeye baþladýðýnýn iþaretidir.
Ýslâm'ýn doðuþu sýrasýndaki Arap yazýsý ile, Þam'ýn
güneydoðusunda bulunan milâdî 528 tarihli Üveys kitâbesi
ve Þam'ýn güneyinde bulunan, milâdî 568 tarihli Harran
kitabelerindeki yazýlar arasýndaki benzerlik çok ileri bir
seviyededir.7
12
1. 1. 2. Ýslâm Yazýsýnýn Sanat Olarak Çeþitlenmesi
Ýslâm'ýn ilk yýllarýnda yazýnýn, kullaným sahalarý ve
kullanýlan malzemenin tesiri ile iki ayrý tarzý doðmaya
baþladý. Bunlar mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn yazýldýðý
sert ve köþeli yazý ile günlük iþlerde kullanýlan yumuþak
ve kavisli hatlarýn hâkim olduðu yuvarlak karakterli yazý
tarzýdýr.8
Yazýnýn asýl geliþme yolunu bulduðu yuvarlak
karakterli yazýnýn kalýn kalemle yazýlmýþ þekline kalemü’l-
celîl adý verilmiþtir. Esasen, o devirde her iki karakterdeki
yazýnýn kalýn kalemle yazýlan cinsine, bu ad verilmekte
idi.9 Osmanlý mektebinde celîl ismi celîye dönüþmüþ ise
de1 0 baþlangýçtaki celîl yazý ile Osmanlý celîsi arasýnda
-ikisinin de kalýn yazýlmalarý dýþýnda- bir iliþki yoktur.
Yazý Mekke'de mekkî, Medîne'de medenî adýný aldý.
Hz. Ömer ve Hz. Ali hilâfetleri döneminde yazý Basra ve
Kûfe'de, evvelâ geldiði þehirlere nispeten mekkî ve medenî
olarak isimlendirildi; kýsa süre sonra da yazý þehirlere
nispetle basrî11 ve kûfî isimlerini aldý. Baþlangýcýndan beri,
mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn tespitinde kullanýlan
sert ve köþeli yazý Kûfe þehrinde geliþtirilerek kûfî ismini
aldý.12 Böylece ilk defa yuvarlak karakterli yazý ve köþeli
yazý isim ve vasýf olarak kesin olarak ayrýldýlar. Daha
1- Bkz. el-Belâzurî, Fütuhu'l-Buldan, Çev: Mustafa Fayda, Ankara, Kültür Bakanlýðý,
1987, s. 690-691; Ýbnü'n-Nedim, el-Fihrist, Beþrut, (ts), s. 4; el-Kalkaþandî
(Ahmed b. Ali), Subhu'l-A'þa, III, Beyrut, 1987, s. 10-11; Muhammed Hamidullah,
Muhtasar Hadis Tarihî ve Sahife-i Hemmam Ýbn Münebbih, Çev: Kemal Kuþçu,
Ýstanbul, Bahar Yayýnevi, (ts), s. 15; Ýsmail Hami Dâniþmend, Ýzahlý Ýslâm
Tarihi Kronolojisi, I, Ýstanbul, Bâb-ý âli Yayýnevi, 1960, s. 191-205; Selahaddin
el-MÜNECCÝD, Dirâsât fî târihi'l-hatti'l-Arabî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd,1972,
s.12-27; Rýfký Melûl MERÝÇ, "Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý", (Der. Cüneyt
EMÝROÐLU, Ýslâm Yazýsýna Dair), Ýstanbul, Sebil Yayýnevi1977, s. 101; Mahmûd
Es'ad Efendi, Ýslâm Tarihi, Ýstanbul, Marifet Yayýnlarý, 1983, s. 158-159; Nihad
M. ÇETÝN, Ýslâm Hat San'atýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Ýslâm Kültür Mirâsýnda
Hat San'atý), s. 14-15; Ali ALPARSLAN, "Ýslâm Yazý Sanatý", Doðuþtan Günümüze
Büyük Ýslâm Tarihi, c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s. 441-443; B. Moritz,
Arabistan (Yazý) ÝA, I, 498-499; Ýbrahim CUM'A, Dirâsât fi tatavvuri'l-kitabati'l-
kûfiyye, Dâru'l-fikri'l-arabiyye, ts., s. 17.
2- Çetin, a. g. e., 14.
3- Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf., ÝKMHS, 14.
4- B. Moritz, Arabistan (Yazý), ÝA, I, 499; Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf, ÝKMHS, 15.
5- Müneccid, a. g. e. , s. 19 ; Çetin, ÝKMHS, 15.
6- Çetin, DÝA, III, 276 ; el-Müneccid, a. g. e., 19, 20.
7- Çetin, DÝA, III, 276 ; a. mlf, ÝKMHS, 14; Ali Aktan, “Arap Yazýsýnýn Doðuþu,
Geliþmesi ve Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi, Ýslâmî Araþtýrmalar”, sy. 6 (1988),
s. 62; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 445.
8- Çetin, ÝKMHS, 17.
9- Çetin, ÝKMHS, 31.
10- Ali ALPARSLAN, “Mimarî Yapýlarýn Yazý Sanatý Bakýmýndan Önemi”, Boðaziçi
Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi, sy. 4-5, 1976-1977, s. 3; Çetin, ÝKMHS,
30.
11- Basrî hattan günümüze herhangi bir örnek gelmemiþtir. bkz. Müneccid,
75
12- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 19-20; Müneccid, a. g. e., 75; Mustafa el-HABÝB, "Yazý
Ýle Mimarînin Kaynaþmasý" Görüþ, sy. 12 (Aralýk 1977), s. 44; Çetin. ÝKMHS,
20-21; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 458; Mübahat S. KÜTÜKOÐLU, Osmanlý
Belgelerinin Dili (Diplomatik), Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1994, s. 54.
 HAT SAN’ATI

sonralarý kûfi yazý geliþerek muhtelif bölgelerdeki ayný

karakterdeki yazýlarýn ana ismi olmuþtur.13 Kûfî yazý daha
sonralarý çok farklý þekillerde tasnif edilmiþtir. Yapýlarýna
göre yapýlan tasnifte kûfî yazý beþ kýsma ayrýlmýþtýr; 1-
Basit kûfî, 2- Yapraklý kûfî, 3- Zemini süslü kûfî, 4- Örgülü
kûfî, 5- Geometrik kûfî.1 4 Yazýldýklarý bölgelere göre de
kûfî yazý üç kýsma ayrýlmýþtýr; çýktýðý bölge ve çevresinde
yazýlanlar kûfî, çýktýðý bölgenin doðusunda yazýlan ve farklý
özellikleri bulunanýna meþrik kûfîsi, yine çýktýðý bölgenin
batýsýnda yazýlana ise maðrip kûfîsi adý verilmiþtir.1 5

Resim 2- Tûmâr yazýya bir örnek. (TSMK-K 882, 2a) Resim 4- Kûfi yazý. (TSMK-EH, 16, 6a)

Meþrik kûfîsi ile maðrip kûfîsi arasýndaki merhalede

kayravan kûfîsi ortaya çýkmýþtýr.1 6

1. 1. 3. Emevîler Döneminde Yazý (41-132/661-750)

Hat sanatýnýn asýl geliþimi, daha çok yumuþak ve

yuvarlak karakterli yazý üzerinde olmuþtur.17 Bu geliþme
en belirgin þekilde Emevîler döneminde baþlamýþtýr.1 8
Emevîler döneminde meþhur hattat Kutbetu'l-muharrir
kûfî yazý üzerinde deðiþiklik yaparak, dört çeþit yazý
meydana getirmiþtir. Bunlar celîl, tûmâr, sülüs ve nýsf’tan
ibârettir.1 9 Emevîler’in sonu ile Abbasîler’in ilk yýllarýnda
yaþayan Kutbetü’l-Muharrir, daha önce kullanýlan ve kalem
aðzý geniþliði belli olmayan celîl’e nispeten, kalem aðzý

13- Çetin, ÝKMHS, 21

14- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 45-46.
15- Derman, ÝKMHS, 179-184
16- Derman, ÝKMHS, 183.
17- Çetin, ÝKMHS, 21.
18- Çetin, ÝKMHS, 20.
19- Clement HUART, Les Calligraphes et Les Miniatures de L'orient Musulman,
Resim 3- Meþrik kûfisine bir örnek. (TSMK-EH 209, 2a) Paris, Ernest, Leroux, Editer, 1908, s. 12; Müneccid, a. g. e., 81; Alparslan,
Ýslâm Tarihi, XIV, 459; Kütükoðlu, a. g. e., 54.

13
 HAT SAN’ATI

geniþliði belli olan tûmâr yazýyý icat etti.20 Bu yazý daha eliflerin alt uçlarý sol tarafa doðru kývrýlmýþtýr. Bazý harflerin
sonra icat edilecek yazýlar için ana ölçü görevi görmüþtür.21 uç kýsýmlarýna tomurcuk þeklinde çiçek konulmuþtur.
Kalem aðzý geniþliði muayyen olmayan celîl
kaleminin tûmar’a mahsus kalem aðzý geniþliði 24 beygir 1. 1. 4. Abbâsîler Döneminde Yazý (132-656/750-1258)
(birzevn) kuyruðu kýlýdýr.22 Bu da yaklaþýk 15 mm.’ye eþittir
ki23 celî kaleminde de asgarî ölçü budur. Bu yazý resmî Emeviler’in sonu ve Abbâsîler’in baþlarýnda
yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Tarihte ilk defa hattat unvaný kaynaklarýn bahsettiði iki önemli sanatkâr, yazýyý Kutbe'nin
ile karþýmýza çýkan þahýs Kutbetü'l-muharrir'dir. Kutbe, baþlattýðý yönde geliþtirmiþlerdir. Bunlardan biri ez-Zahhak
Arap hattýný sanat olarak geliþtiren ilk þahýs ve kendinden b. Aclân diðeri ise, Ýshak b. Hammad el-Kâtip'tir. 31
sonra gelen büyük hattatlar silsilesinin baþý olarak kabul Abbâsîler'in ilk devrinde yaþayan meþhur vezir ve ayný
edilir.24 Ýsminde bulunan muharrir sýfatý, hattat anlamýna zamanda hattat olan Ebû Ali Muhammed b. Ali (Ýbn Mukle)
gelmektedir. Gerçek yazý sanatkârý ile yazýsý sadece güzel (ö. 328/940), o zamana kadar uzun tecrübe ve arayýþlarla
olaný birbirinden ayýran en eski kelime “Muharrir”dir.25 elde edilen harf þekillerini belli ölçülere baðladý.32 Artýk
Yazýyý sanatlý bir þekilde yazma endiþeleri olmayýp, sadece kûfînin etkisinden kurtulup, aklâm-ý sitteye dönmeye
kitap istinsâhý ile uðraþanlara ise “verrâk” adý verilmiþtir. baþlayan yazýya yeni bir þekil verdi. Bunda sahip olduðu
Uzun zaman sonra “muharrir” kelimesinin karþýlýðý “hattat”,
“verrak” kelimesinin karþýlýðý ise “kâtip” olmuþtur.
Muhtemelen milâdî XII. yüzyýldan itibaren “muharrir”
sýfatýnýn yerini “hattat” sýfatý almýþtýr.26
Baþlangýçta kalýn yazýlar için sadece celîl ismi
kullanýlmýþtýr. Bu isim, çeþitleri oluþmamýþ biri yuvarlak
diðeri düz karakterli yazýlarýn büyük boyda yazýlanlarýna
verilen bir isim idi.27 Celîl yazýnýn üst seviyedeki devlet
yazýþmalarýnda kullanýlan kalem aðzý kalýnlýðý belirli olan
cinsine, dürülüp, bükülen kâðýt yahut deriye nispeten
tûmâr adý verildi. Kalemu'l-celîl'in ince boyda yazýlanýna
kitap istinsâhýnda kullanýldýðý için “neshî”, verraklarca
kullanýldýðýndan da “verrâkî” adý verildi; bu yazý ince
muhakkak özelliði göstermektedir. Üst seviyedeki devlet
yazýþmalarýnda kullanýlan kalemu't-tûmârýn üçte biri
nispetinde olanýna üçte bir manasýna gelen “sülüs” adý
verilmiþtir.28 Emeviler döneminde devlet merkezi Þam'da Resim 5- Ali b. Hilâl Yazýsý ( TSMK-Baðdad 125, 34 a)

yazý “þâmî” ismini almýþtýr ki bu yazý kûfî yazýnýn bir kolu

20- el-Müneccid, a. g. e., 81; Çetin, ÝKMHS, 21.
olarak sayýlmýþtýr.29 Emeviler döneminde þöhret bulmuþ 21- Çetin, ÝKMHS, 21.
22- Kalkaþandî, a. g.e . III, 53; Çetin, ÝKMHS, 23.
bir diðer isim de Hâlid b. Ebi'l-Heyyâc'dýr; bu þahýs Medine'de 23- Alparslan, DÝA, VII, 265.
24- Müneccid, a. g. e., 81.
Mescid-i Nebevî'nin kýble duvarýna Kur'an-ý Kerim'in son 25- Çetin, ÝKMHS, 21;
26- Çetin, ÝKMHS, 29.
yirmi dört sûresini altýnla ve muhtemelen celîl kûfî ile 27- Çetin, ÝKMHS, 30.
yazmýþtýr. Emeviler döneminden o zamanýn hattýna delâlet 28- M. Uður Derman, "Selçuklu'dan Osmanlý'ya Celî Sülüs Hattýnýn Geliþimi",
IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994
edecek bir örnek zamanýmýza ulaþmamýþ, muhtemelen (Ayrý Basým), Konya, Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi,
1995, s. 91; bkz. Çetin, ÝKMHS, s. 22-23; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 459-
Abbasiler devrinde yok edilmiþlerdir. 3 0 Endülüs 460; el-Kalkaþandî, a. g. e., s. 54-61.
29- Müneccid, a. g. e., 81.
Emevileri’nde kullanýlan celîl yazýnýn zemininde süsleme 30- Müneccid, a. g. e., 82.
31- Çetin, ÝKMHS, 21-22.
unsurlarý kullanýlmýþtýr. Dik harflerde zülfe kullanýlmamýþ, 32- Çetin, ÝKMHS, 24.

14
 HAT SAN’ATI
Resim 6- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii celî sülüs kitabesi.
hendese bilgisinin de etkisi vardýr.33 Yazýyý düzene
koyarken nokta, elif ve daireyi ölçü olarak aldý.34 Noktayý
harflerin boyu, elifi dik harflerin boyu, daireyi ise çanak
þeklindeki harflerin geniþliði için ölçü olarak koydu. Böylece
aklâm-ý sitteyi ölçü içerisine alýp düzene soktu. Ýbn-i Mukle
kalem-i tûmâr-ý kûfi'den bahsetmiþtir ki, kendi ifadesiyle
bu hat cinsi harflerinde yuvarlaklýk olmayan, tamamen
düz hatlardan meydana gelen kûfidir.35 Bu hat daha sonra
ma'kýlî olarak isimlendirilmiþtir.
Ýbn Mukle'den bir asýr sonra gelen ve onun
mektebinin ikinci merhalesini temsil eden Ýbnü'l-Bevvâb
(ö. 413/1022), Ýbn Mukle'nin seviyesine ulaþmak için, yýllarca
onun yazýlarýný inceledi ve taklit etti; Ýbn Mukle yazýsýný
geliþtirdi ve güzelleþtirdi.36 Merhum Nihad M. Çetin'in
ifadesiyle; "... benzerleri arasýnda ortak husûsiyetleri en
bâriz þekilde taþýyan hat üslûplarýný seçti ve çok muhtelif
kanallarýna yöneltti."37 Ýbn Mukle ve Ýbnu’l-Bevvâb’ýn celîl
yazýsýna örnek elimizde olmamakla birlikte, Ýbnu’l-Bevvâb
yolunda yazýlmýþ celîl bir yazý örneði mevcuttur.
Ýbnü'l-Bevvâb'dan iki asýr sonra, Ebu'l-Mecd
Cemâleddin Yâkût b. Abdullah el-Musta'simî (ö. 698/1298),
yazýya yeni bir nefes verdi.38 Yakût uzun süre Ýbn Mukle
ve Ýbn Bevvâb'ýn yazýlarýný inceleyerek, yazýda yeni bir
tavýr ortaya koymuþtur.39 Onun sayesinde aklâm-ý sittenin
kâideleri daha bir belirginleþerek, yazý güzelleþmiþtir.40
Yakût'un yaptýðý en büyük deðiþiklik, o güne kadar
düz kesilen kalemin aðzýný eðri kesmesi ve eðimini
artýrmasýdýr.41 Daha önce de belirtildiði gibi Yâkut, Ýbn
Mukle ve Ýbn Bevvâb yazýlarýndan istifade etmiþ, onlarýn
15
kaidelerine baðlý kalmýþsa da daha çok Ýbn Bevvâb'ýn
yazýlarýna zerâfet kazandýrýp, bir üslûp meydana
getirmiþtir.42 Yâkût'un bilhassa muhakkak ve reyhânîde
ortaya koyduðu estetik kurallar, âhenk ve nisbet Osmanlý
hat mektebinin doðuþuna kadar Ýslâm âleminde ideal
örnekler olarak kabul edilmiþtir. Mustakimzâde, Yâkût'un
Kýbletü'l-Küttab (yazýcýlarýn öncüsü) diye þöhret bulduðunu
kaydeder.43 Abbâsîler'in siyasi hayatlarýnýn bitiþi ve
Yâkut'un vefatýndan sonra Baðdat, san'at merkezi olma
özelliðini kaybetmiþ, yerini önce Kâhire'ye daha sonra
Ýstanbul'a býrakmýþtýr.44
Fâtýmîler döneminde kûfî yazýnýn celîl örnekleri
kullanýlmýþtýr. Bu dönemde celîl yazýnýn kullanýmýnda
zeminde çiçek ve rûmî motifler bulunmaktadýr. El-Hakim
33- Ali ALPARSLAN, Ýbn Mukle'nin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti, "Tarih Boyunca
Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri",
Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1986, s. 11.
34- Adolf GROHMANN, Arabische Palãographie (I. Teil), Wien, 1967, s. 16; Issam
el-Said and Ayþe Parman, Geometric Concepts In Islamýc Art, World of
Islam Festival Puplishing Company Ltd. London, 1976, s. 131; Alparslan,
Ýslâm Tarihi, XIV, 463.
35- Müneccid, a. g. e., 81.
36- Çetin, ÝKMHS, 24; bkz. Mustakimzâde Süleyman Sa'deddin Efendi, Tuhfe-i
Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, Ýstanbul, 1928, s. 331-
332; Habib Efendi, Hat ve Hattâtân, Ýstanbul, 1305, s. 44-48, (45-48. sayfalar
arasýnda Ýbn Bevvab'ýn yazdýðý hat ve kalem hakkýndaki kasîdesi "Kasîde-
i râiyye-i Ýbn Bevvâb maa Þerh" mevcuttur.); A. Süheyl ÜNVER, Hattat ALÝ
BÝN HÝLAL Hayatý ve Yazýlarý, Ýstanbul, Yeni Laboratuvar Yayýnlarý’ndan
1958, s. 5.
37- Çetin, ÝKMHS, 26.
38- Selahaddin el-MÜNECCÝD, Yakût el-Musta'simî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd,
1985, s. 17; Çetin, ÝKMHS, 27.
39- Mustakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, 575; Çetin, ÝKMHS, 27.
40- Alparslan, Ýslâm Tarihi, 464.
41- el-Müneccid, Yâkut el-Musta'simî, 28; Nihad M. ÇETÝN, "Yâkût Musta'simî,
ÝA, XIII, 354; a. mlf., ÝKMHS, 27.
42- Çetin, a. g. e., 27.
43- Mustakimzâde, 575.
44- Muhittin SERÝN, Hattat Þeyh Hamdullah, Hayatý, Talebeleri, Eserleri, Ýstanbul,
Kubbealtý Akademisi Kültür ve San'at Vakfý, 1992, s. 14.
 HAT SAN’ATI
Resim 7- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii çeþme üstü kitâbe.
Camii, el-Ezher Camii harim duvarý, el-Akmer Camii’nde
bu örnekler görülebilir. Bu dönemden Halife el-Muntasýr'ýn
kudretli kumandanlarýndan Emirü'l-Cuyûþ Bedrü'l-Cemâlî
tarafýndan yaptýrýlan El-Cuyûþî Camii (m. 1085) mihrabýnda
bulunan tezyinî kûfî yanýnda mihrap içerisinde mevcut
celî sülüs yazý önemli eserlerdendir. Fatýmî eserlerinden
incelenen tüm yazýlarýn zeminlerinde tezyinat
bulunmaktadýr.45
Karahanlýlar döneminde tezyinî kûfî ve mâkilî ile
birlikte celî sülüs tezyinatlý olarak kullanýlmýþtýr. Bu
Resim 8- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii
çeþme üstü kitâbe.
16
dönemde Namazgâh Camii yazýlarý makýlî, Özkent Celâleddin
Hüseyin Türbesi portali tezyinî kûfî, Muhammed b. Nasr
Türbesi’nde ise tezyinî celî sülüs örnekleri yer almaktadýr.
Buradaki celî sülüs yazý yalýn olarak deðil tezyinatla birlikte
kullanýlmýþtýr.
Gazneliler döneminde de mimarî eserlerde tezyinî
kûfî kullanýlmýþtýr. Aslan Câzib Türbesi kubbe kasnaðý ve
pencere üstleri tuðladan yapýlan parçalarla tezyinî kûfîye
rastlanýr.
1. 1. 5. Selçuklular’da Celî Yazý
Selçuklular’da mimarî eserlerde celî sülüs ve kûfî
kullanýlmakla birlikte celî sülüs daha çok tercih edildi. Celî
sülüs hem yalýn hem de zemini süslü olarak, kûfîler ise
tezyinî olarak kullanýlmýþtýr. Bu dönemdeki yazýlarýn ortak
özelliði harflerin cýlýz, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru
incelmesidir. Ayrýca, yazýda kalem hareketlerinin özelliklerini
görmek mümkün deðildir.
Horasan Selçuklularý devrinde yapýlýp bünye
deðiþikliði geçirmeden zamanýmýza kadar gelen camilerden,
Zavare Mescid-i Cumasý'nda (m. 1136) bulunan kuþak
45- Bu konudaki örnekler için bkz. Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Sanatý Tarihi,
Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi
Enstitüsü Yayýmlarý: 2, 1954, Levha, 67-82.
 HAT SAN’ATI
Resim 9- Hattat Ali b. Yahya Sûfi’nin celî sülüs hat ile yazdýðý Amasya II. Bâyezid Camii Kitabesi
þeklinde kûfî yazýnýn zemini kývrýk dallý motiflerle
süslenmiþtir. 46 Ayný dönemden Ardistan Mescid-i
Cumasý’nda (m. 1160) kubbeye geçiþ bölgesinde ve
mihrapta zemini kývrýk dallý motiflerle süslü celî sülüs
örneklerini görmek mümkündür. Burada celî sülüs satýr
esasýna göre yazýlmýþtýr.47
Anadolu Selçuklularý döneminde mimarî eserlerde
kûfî, muhakkak ve celî sülüs yazý kullanýlmýþtýr. Bu dönem
eserlerinden yazýlarýyla dikkat çeken Divriði Ulu Camii (m.
1129) portalinde zemini süslü celî sülüs kullanýlmýþtýr.
Burada dik harfler oldukça uzun ve harfler küttür. Milâdî
1253 yýlýnda I. Alaaddin Keykubad'ýn kýzý Hond Hatun
tarafýndan inþa olunan Erzurum Çifte Minareli Medresesi
yazýlarý da celî sülüs ile olup zemininde kývrýk dallý motifler
bulunmaktadýr. Yazýlar o dönemin özelliðini
aksettirmektedir. Anadolu Selçuklularý döneminden Konya
Sýrçalý Medrese (m. 1242), yine ayný dönemden Divriði
Sitti Melîk Türbesi (m. 1195) portali, Divriði Ulu Camii (m.
1229) inþâ kitabesi yazýlarýnda celî sülüs zemini kývrýmdal
rûmî ve geometrik desenlerle süslüdür. Aksaray Sultan
Haný portali (m. 1229), Konya Ýnce Minareli Medrese (m.
1258) portali ve Konya Karatay Medresesi (m. 1251- 1252)
yazýlarý örgülü kûfî ve ma'kýlî yazý kullanýlmýþtýr. Kubbe
kasnaðýnda kullanýlan kûfî, o zamana kadar görülen
yazýlardan farklýlýk göstermektedir. Tercan, Mama Hatun
Kümbeti, Selçuklular’ýn bir kolu olan Saltuklular’dan kalma
17
abidevî bir eserdir. Burada kûfî ve celî sülüs yazý kullanýlmýþ,
celî sülüs yazý zemininde kývrým dallý motifler yeralmýþtýr.
Kitabelerdeki celî sülüs harfleri yayvan olup, dik harfler
yukarýdan aþaðý doðru incelmektedir.48
Bu dönem celî sülüsünün ortak özelliði, harflerin
çok basit ve küt, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru
incelmesidir. Yazýlarda Osmanlý döneminde göreceðimiz
estetik, kalem hareketlerinin hakký ve özellikleri, istifte
harflerin birbirini kucaklamasý gibi güzellikleri görmemiz
mümkün deðildir. Bu dönemde yazýlan kûfî yazýlar celî
sülüse göre daha baþarýlý sayýlabilir.49
Orta Asya’da Hâkim Tirmizî Türbesi’nde bulunan
celî yazýlar çok baþarýlý, istif ve harfler mükemmeldir. Dik
harfler dengeli bir þekilde daðýtýlmýþ diðer harflerin
daðýlýmýnda da çok baþarýlý olunmuþtur. XIV. yüzyýla ait
olan bu mezarýn yazýlarýndaki baþarý Osmanlý’da ancak
XVI. yüzyýlda yakalanabilmiþtir.
Semerkand, Bibi Haným Camii’nin gerek çini üzeri
gerek taþ üzerine mahkûk celî yazýlarýnýn harfleri tenâsüb
olarak oldukça baþarýlý ve canlýdýrlar. XV. yüzyýl baþlarýna
46- Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Mimarisi, Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat
Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi Enstitüsü Yayýnlarý: 2, Ankara, 1959,
s. 144.
47- YETKÝN, a. g. e. , 146-147.
48- YETKÝN, a. g. e. , 212.
49- Bazý müellifler, bu dönemdeki celî sülüslere “neshî” adýný vermiþlerdir ki,
bu isimlendirme yanlýþtýr. Zirâ bu yazýlarýn üslûp ve kaide açýsýndan böyle
isimlendirilmesi mümkün deðildir. Bkz. A. Survey of Persian Art, London,
1939, s. 1770-1774; Semra ÖGEL, Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tezyînâtý,
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987, s. 89-90.
 HAT SAN’ATI

Resim 10- Ali b. Yahyâ Sûfi’nin Topkapý Sarayý Bâb-ý Hümâyûn üzerindeki celî sülüs Müsennâ kitabesi; Tuðra Sultan II. Mahmud’a ait olup, Hattat Râkým tarafýndan
çekilmiþtir.

ait olan bu yazýlarda, istifteki çizgi uyumu zamanýna göre celî sülüse terk etmiþtir.50
dikkat çekici seviyededir.
Kûfî yazýnýn mimarî eserlerde kullanýmý Anadolu 1. 2. OSMANLI YAZI SANATI’NDA EKOLLER
Selçuklularý’na kadar devam etmiþ, Osmanlý’da Fatih devrine
kadar da zaman zaman süs unsuru olarak kullanýlmýþ, Ýslâm yazý sanatý en hýzlý geliþmeyi Osmanlý hat
Fatih devrinden sonra kûfi yazý bu alanda yerini tamamen 50- Alparslan, Beþerî Bilimler Dergisi, 2-3.

18
 HAT SAN’ATI
Resim 11- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Davud Paþa Camii kitâbesi.
mektebinde yaþamýþtýr. Özellikle Fatih Sultan Mehmed
döneminden itibaren, yazý sanatýnda ekoller geliþmiþ ve
yaklaþýk her yüz yýlda bir geliþme yaþanmýþtýr.
Osmanlý döneminde yazýda görülen ilk ciddi geliþme
hattat Yahya Sûfi51 ve oðlu Ali b. Yahya Sûfi52 ile görülür.
Yahya Sûfi’nin Fatih Camii avlu pencerelerinde iç ve dýþ
kýsmýnda bulunan yazýlar incelendiðinde, harflerin hareke
ve süs iþaretlerinden arýndýrýlmýþ hâli göze çarpar. Ancak
harflerde istenen olgunluk henüz yoktur. Harfler satýh
üzerine dengeli bir biçimde yayýlmýþ durumdadýr. Dik
harfler, özellikle Fatih Camii avlu pencereleri iç taraftaki
yazýlarda uzunca ve hâlâ küt bir haldedir. Bu dönemin
belirgin bir özelliði, dik harflerin üzerinde satýr halinde kûfi
yazý bulunmaktadýr. Ayný özelliði, hattatý belli olmayan
Çinili Köþk yazýlarýnda da görmekteyiz. Yalnýz burada üst
kýsýmda bulunan yazýlar muhakkak hattý iledir. 53
Ali b. Yahyâ Sûfi’nin yazýlarý, Fatih Camii kitabesinde
harfler satýra nisbeten yayýlmakla beraber, dik harflerin
yer yer kümelendiði görülmektedir. Kitabe hareke çok
az, tezyinî iþaretler ise yok denecek kadardýr. Bu kitabede
baþarýlý olmasa da istif denemesine giriþilmiþtir.
Ali Sûfî’nin, sekiz yýl sonra yazdýðý, Topkapý Sarayý
Bâb-ý hümâyun kitabesi, kitabe üstü müsennâ âyet,54
sað kapý yuvasýndaki âyet55 ile sol kapý yuvasýndaki
“ketebe” yazýlarý þüphesiz Râkým’a kadar celî sülüsün en
güzel örnekleri olarak kabul edilmektedir.56 Bu kitabelerde,
harf yapýsý olarak çok mükemmel bir seviye yakalanmýþtýr.
Fatih Camii kitabesine göre harflerde kalem hakkýnýn
19
halâvetini görmek mümkündür. Bâb-ý hümâyun
kitabelerinin istifi çok girift ve baþarýlýdýr; özellikle müsennâ
âyet, istif olarak mükemmeldir.
Müsennâ yazýnýn alt kýsmýnda bulunan tarih kitâbesi,
girift istifi ve devrine göre harflerin yapýlarýndaki güzellik
dikkat çekmektedir. Kitabe harf yapýsý ve istifi ile bütünüyle
deðerlendirildiðinde, Râkým öncesi mükemmel bir örnek
olarak kabul edilebilir. Ayný dönemde sülüs ve nesih
yazýda Yâkut el-Musta’sýmî üslûbu hâkimdir.
Fatih döneminden sonra temelleri II. Bâyezid’in
valiliði döneminde Amasya’da atýlan aklâm-ý sitte’deki
uyanýþ, II. Bâyezid’in padiþah olmasý ve Þeyh Hamdullah’ýn
Ýstanbul’a gelmesiyle hýz kazanmýþ ve aklâm-ý sitte’de
yeni bir devre baþlamýþtýr. Bu dönemde özellikle sülüs ve
nesih yazý büyük bir geliþme dönemine girmiþtir.
1. 2. 1. Þeyh Hamdullah Hayatý ve Ekolü
Osmanlý Hat Ekolü’nün kurucusu olan Þeyh
51- Yahya Sûfî: Edirnelidir. Abdullah Sayrafî’yi taklit etmiþtir. 882/1477’de vefat
etmiþtir. Fatih Camii þadýrvanlý avlusunda pencere üstü Fatiha sûresi
kendisinindir. (bkz. Nefeszâde, 46; Suyolcuzâde, 43; Mustakimzâde, 583-
584; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Hattatlarý, 49-50; Rado, 46.)
52- Ali b. Yahya Sûfî: Yahya Sûfî’nin oðludur. Fatih devri hattatlarýndan olup
özellikle celî sülüs ve müsennâ yazýda üstat idi. Celî sülüs’te açtýðý çýðýr
Râkým’a kadar devam etmiþtir. Yazýlarýnda harflerin tenâsübü, terkibin
mükemmeliyeti ve harflerin satýra diziliþteki baþarýsý, hemen fark edilir.
(bkz. Nefeszâde, 47; Suyolcuzâde, 83; Mustakimzâde, 333; Ayverdi, a. g. e.,
16-21; Rado, 46.)
53- Fatih Camii ve Çinili Köþk yazýlarý için bkz. Tahsin Öz, Topkapý Sarayý’nda
Fatih Sultan Mehmet II.’ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953,
s. 13-15 (Resim 27) ; Abdülhamit Tüfekçioðlu, Erken Devir Osmanlý
Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, s. 360-363.
54- Hicr Sûresi, 45-48.
55- Saff Sûresi, 13.
56- Alparslan, Beþerî Bilimler, 7; (Kitâbeler ve okunuþlarý ile ilgili bkz. Abdurrahman
 HAT SAN’ATI

Resim 12- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan nesih hatla yazýlan Kur’an-ý Kerîm. (TSMK-YG 913)

20
 HAT SAN’ATI
Resim 13- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Sultanahmed Fîruzaða Camii kitâbesi.
Hamdullah, 1429 yýlýnda Amasya’da dünyaya geldi. Babasý,
Buhâra Türklerinden olan ve Amasya’ya göç eden Mustafa
Dede’dir. Babasý ayný zamanda Sühreverdiyye tarikatinin
þeyhidir. Þeyh Hamdullah, imzalarýnda daima babasýna
izafeten “ibnu’þ-þeyh” sýfatýný kullanmýþtýr. Þeyh
Hamdullah’ýn isminin baþýnda bulunan þeyh sýfatý, Okçuluk
Tekkesi Þeyhi olduðundan verilmiþtir. Osmanlý yazý
Resim 14- Þeyh Hamdullah’ýn Karacaahmed 8. adada bulunan Kabir Kitabesi.
21
ekolündeki öncülüðünden dolayý kendisine “kýblettü’l-
küttâb, hattatlarýn öncüsü”; “kýdvetü ehli’l-hatt, hattatlarýn
baþý” gibi sýfatlar verilmiþtir.57
Þeyh Hamdullah Amasya’da ilim tahsili yanýnda,
Hayreddin Mar’aþî’den Yâkut yolunda aklâm-ý sitte’yi meþk
etmiþtir.58 Yâkut el-Musta’sýmî yazýlarý üzerinde uzun
süren çalýþmalar yaptý. Þeyh Hamdullah yazýlarý incelendiði
zaman, Yâkut harflerinin en güzellerini alarak ekolünü
oluþturduðu görülür.59
Amasya’da vali olan II. Bayezid ile dostluk kurdu
ve ona hat dersleri verdi. II. Bayezid tahta çýktýktan kýsa
bir süre sonra Þeyh de Ýstanbul’a gelerek Saray’a intisap
etti. Þeyh’in sanat hayatýndaki gerçek terakkî Ýstanbul’a
geliþinden sonra baþlamýþtýr.60 Padiþah kendisine, yazý
yazarken hokkasýný tutacak kadar ilgi göstermiþ ve kendisini
devamlý desteklemiþtir.
Þeyh Hamdullah’ýn kaynaklarda, ömrü boyunca 47
Kur’ân-ý Kerîm, sayýsýz en’âm ve Kur’an cüzü yazdýðý
kaydedilmiþtir. Ýstanbul Bâyezid, Sultanahmed Firuzaða,
Davud Paþa Edirne Bâyezid Camii celî sülüs kitabeleri Þeyh
ÞEREF, “Topkapý Sarayý Humâyunu”, TOEM, 1 Kanûn-i evvel 1326, cüz, 5, s.
174; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Mimarîsi, Ýstanbul Fetih Cemiyeti
Neþriyatý, Ýstanbul, 1953, s. 143, 146, 150, 303, 310, 315.)
57- Süleyman Sa'deddin, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý,
1928, s. 185
58- Tuhfe-i Hattâtîn, 58; Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, s. 6; M.
Uður Derman. Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San’atý, Ýstanbul, IRCICA, 1992, s.
191; Muhittin Serin. Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyâtý,
1992, s. 28
59- Serin, Þeyh Hamdullah, 28
60- Derman, ÝKMHS, 191
 HAT SAN’ATI

Hamdullah hattý iledir.61

Sultan II. Bâyezid, Þeyh Hamdullah’tan Yâkut üslûbu

dýþýnda bir tavýr geliþtirmesini arzu etmiþ, ayrýca kendisine
Saray hazinesinde bulunan Yâkut yazýlarýný vermiþtir. Uzun
araþtýrmalardan sonra Þeyh, Yâkut’un yazýlarýndan seçmeler
yaparak Osmanlý Hat Mektebi’nin temellerini atmýþtýr.62

Þeyh Hamdullah ile birlikte Mushaf yazýmýnda

reyhâni hat yerine nesih yazý kullanýlmýþtýr. Yâkut
mektebinde Mushaf kitabetinde aklâm-ý sitte’nin karýþýk
olarak kullanýmý da terk edilerek sadece nesih yazýya
öncelik verilmiþtir.

Aklâm-ý sitte, Þeyh Hamdullah mektebi ile olgunluk

kazanmýþ, koltuklu kýt’a yazýmý da Þeyh Hamdullah ile
baþlamýþtýr. Þeyh Hamdullah nesih yazýda, Yâkut’taki
durgunluk ve donukluðu kaldýrarak, canlýlýk ve kývraklýk
getirmiþtir. Harflerin yapýsýna büyük deðiþiklik getirmiþ,
harflerin satýra oturuþu düzelmiþtir. Hareke ve harfler
birbirleri ile uyumlu hâle gelmiþlerdir. Yazý bütünüyle
uyumlu bir hüviyet kazanmýþtýr.63

Þeyh Hamdullah mektebinde aklâm-ý sitte’de

gösterilen baþarý, maalesef celîde gösterilememiþtir. Harfler Resim 15- Hattat Karahisari hattýyla sülüs karalama.

hâlâ küt ve basit, istif de karýþýktýr. Yine de celi ile yazdýðý
kitabeler, celi sülüs yazýnýn tarihi geliþimi içerinde önemli
bir yere sahiptir.
1520 yýlýnda vefat eden Þeyh Hamdullah’ýn cenâze
namazýný, devrin Þeyhülislâmý Zenbilli Ali Efendi Ayasofya
Camii’nde kýldýrmýþtýr. Þeyh Hamdullah, Üsküdar
Karacaahmed Mezarlýðý’na defnedilmiþtir. Kabri hâlâ ziyaret
edilmektedir.
1. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü
Doðum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ahmed
Þemseddin Karahisâri’nin, Afyon’da doðduðu imzalarýndan
anlaþýlmaktadýr. Yazýlarýna attýðý imzalarýnda Esedullâhi
Kirmâni’nin talebesi olduðunu kaydetmiþtir. Esedullahi
Kirmâni, Yâkut ekolüne baðlý bir hattattýr.
Karahisâri, Þeyh Hamdullah’ýn yazý talebelerinden
Ýshak Cemâleddin Halvetî’ye intisab ederek tasavvuf yoluna
da girmiþtir. Kaynaklarda uzun boylu, zayýf yapýlý ve temiz
giyimli, nur yüzlü, Arapça ve Farsça’ya vâkýf, üç dille þiir
söyleyebilecek kadar kültürlü bir zat olduðundan bahsedilir.
Çocuðu olmadýðýndan, yazý talebesi ve kendinden sonra
yolunu devam ettiren Hasan Çelebi’yi evlatlýk almýþtýr. H.
963/ 1556 yýlýnda doksan yaþlarý civarýnda vefat etmiþ,
Sütlüce’de Ýshak Cemâleddin Halvetî’nin yanýna
gömülmüþtür.64
Þeyh Hamdullah’tan sonra Kanuni döneminde hattat
Karahisâri tarafýndan Yâkut ekolüne dönüþ görülmüþtür.
Karahisâri, aklâm-ý sitte’de Yâkut ekolüne yeni bir güzellik
kazandýrmýþtýr. Fakat, geliþen Þeyh ekolü karþýsýnda
tutunamayarak kendisinden bir nesil sonra terkedilmiþtir.
61- Muhittin Serin, Þeyh’in 30 Mushaf, 50 En’am-ý þerîf ve cüz, 121 murakaa
ve kýt’a, 8 ilmî eser ve altý duâ mecmuasýný tespit etmiþtir. Bkz. Serin, Þeyh
Hamdullah, 79-186.
62- Konu ile ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Nefeszâde Ýbrahim Efendi. Gülzâr-ý
Savâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1939, s. 48; Tuhfe-i
Hattâtîn, 185-186; Melek Celâl, Þeyh Hamdullah, 9.
63- Yâkût yazýsý ile Þeyh Hamdullah yazýsýnýn geniþ mukayesesi için bkz. Serin,
Þeyh Hamdullah, 36-42
64- Ahmed Karahisârî’nin hayatýyla ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Menâkýb-ý
Hünerverân, 25; Nefeszâde, 59-60; Suyolcuzâde, 9-10; Habib, Hat ve Hattâtân,
84-86; A. Süheyl ÜNVER, Hattat Ahmet Karahisari, Ýstanbul, 1964, 13 s.+ 7

22
 HAT SAN’ATI

Resim 16- Hattat Karahisari tarafýndan muhakkak ve reyhani hatlarýyla yazýlan mushaf. (TSMK-H.5)

Karahisâri’nin özellikle celî sülüste terkip kabiliyeti yazýda istif ve terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah’tan
vardýr. Þeyh Hamdullah’da harf mükemmeliyeti yanýnda ileridir.65
Karahisâri’deki terkip mükemmeliyeti de olsaydý, Râkým’la
65- Ali ALPARSLAN. Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi Yayýnlarý,
yakalanan geliþme daha erken olabilirdi. Karahisâri, celî 1999, s. 56.

23
 HAT SAN’ATI

Resim 17- Kaynaklarda, inþâ edildiðinde Karahisârî tarafýndan yazýldýðý bahsedilen Süleymaniye Camii kubbe yazýsý, Sultan Abdülmecid zamanýndaki Fossati tamirinde
Hattat Abdülfettah Efendi’ye yazdýrýlmýþtýr. Resimde görülen kubbe yazýsý Hattat Abdülfettah Efendi’ye aittir.

Resim 18- Hattat Karahisârî talebesi Hasan Çelebi tarafýndan celî sülüs hat ile yazýlan Süleymaniye Camii kitâbesi.

Karahisari’nin müze, kütüphane ve özel
koleksiyonlarda eserleri mevcuttur. Kaynaklara göre
Süleymaniye Camii kubbe yazýsý ve külliyenin mutfak
yazýsý Karahisârî’nindir. Fakat, Süleymaniye kubbe yazýsý
Fossati’nin XIX. asýrdaki restorasyonunda hattat Abdülfettah
Efendi tarafýndan, Râkým üslûbunda yeniden yazýlmýþtýr.66
Ýstanbul Türk- Ýslâm Eserleri Müzesi’nde bulunan
bir En’am’daki müselsel besmele ve kûfi kompozisyon
Karahisâri’nin sanattaki farklý konumuna iþaret etmektedir.
Özellikle müselsel besmeledeki duruþ güzelliðiyle birlikte
harflerdeki metin tavýrlar dikkat çekmektedir.67 Topkapý
Sarayý Kütüphânesi Hýrka-i Saadet Dairesi’nde 5 numarada
kayýtlý büyük boy Mushaf onun sanatýný aksettiren önemli
66- Süleymâniye Camii yazýlarý için bkz. M. Uður Derman, “Süleymaniye
Camii’nde Hat Sanatý”, Mimarî Mirasýn Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S.
303-305.
67- Karahisâri’nin bu eseri için bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 56;
ayný eserde (s. 56) Karahisâri’nin sanatý için yazýlan þu satýrlar dikkat
çekicidir: “… Ahmed Karahisârî, aklâm-ý sitte’de Yâkut-ý Musta’sýmî ekolünü,
Ýstanbul’da yeniden, fakat ondan kat kat güzel bir noktaya ulaþtýrarak
yaþatan ve onu lâyýkýyla temsil eden büyük bir sanatkâdýr. Bu yüzden,
onun sanatýný temsil ettiði ekolün estetik anlayýþý içinde mütâlaa etmek
îcâb eder. Sülüs yazýlarýnda ciddî ve azametli; muhakkak yazýlarýnda da
âbidevî bir duruþ ve görünüþ sezilir. Hattâ sülüs ve celî yazýda istif ve
terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah’tan ileridedir.

24
 HAT SAN’ATI
Resim 19- Hattat Hâfýz Osman Efendi’ye ait sülüs nesih bir kýt’a. (TSMK-GY 146 6a)
bir þâheserdir.68 Kaynaklarda, Sinan Türbesi yazýlarý
Karahisârî’ye atfedilirse de tarih olarak mümkün deðildir.
Zira, Sinan, Karahisârî’den 32 yýl sonra vefat etmiþtir. Kezâ,
Piyale Paþa Camii kapýlarý dýþýndaki yazýlarýn da Karahisârî’ye
ait olmasý mümkün deðildir. Zira, bu cami hattatýn
vefatýndan 21 yýl sonra yapýlmýþtýr.
Talebeleri arasýnda Hasan Çelebi (ö. 1594’ten sonra),
Ferhad Paþa (ö. 1574) ve Derviþ Mehmed (ö. 1591) sayýlabilir.
1. 2. 3. Hattat Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü
Hattat Hâfýz Osman Efendi h. 1052/1642 yýlýnda
Ýstanbul Haseki’de dünyaya gelmiþtir. Babasý, Haseki Sultan
Camii müezzini Ali Efendi’dir. Küçük yaþta Kur’ân-ý Kerim’i
ezberlediði için kendisine “hâfýz” lakabý verilmiþtir. Köprülü
Fâzýl Ahmed Paþa (1637-1691) himâyesinde öðrenim
görmüþ ve bu esnada yazýya ilgi duymuþtur. Yazýyý, önce
I. Derviþ Ali’den69 meþk etmiþtir. Derviþ Ali, o sýralar çok
yaþlý olduðundan, bu kabiliyetli genci, önde gelen
talebelerinden olan Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi Efendi’ye70
gönderdi. Hâfýz Osman, Suyolcuzâde’ den h. 1070/1686
tarihinde, on sekiz yaþýnda icâzet aldý.
25
Hâfýz Osman Efendi, Þeyh Hamdullah yazý ekolünün
incelîklerini öðrenmek için Nefeszâde Seyyid Ýsmâil
Efendi’den71 yeniden meþke baþladý. Bu meþkle, Þeyh
vadisinin bütün özelliklerini öðrendi ve h. 1090/1678’den
68- Bu Kur’an’ýn Kültür Bakanlýðý tarafýndan 2000 ve 2003 yýlý olmak üzere iki
defa týpký basýmý yapýlmýþtýr.
69- Tarihte hattat olarak adý geçen üç Derviþ Ali vardýr. Bunlar sýrasýyla; I. Derviþ
Ali (ö. 1084/1673) ünlü hattat Hâfýz Osman (1642-1698)’ýn hocasýdýr. (bkz.
Suyolcuzâde Mehmed Necib, Devhatü’l-Küttâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar
Akademisi, 1942, s. 49; Müstakimzâde, 336; Derman, DÝA, IX, 191, 192); II.
Derviþ Ali (ö. 1128/1716), I. Derviþ Ali’den ayýrmak için “Anbârizâde” veya
“Ýmam Derviþ Ali” diye de bilinir. (bkz. Suyolcuzâde, 50; Mustakimzâde,
338; Rado, 123; Derman, DÝA, IX, 192); III. Derviþ Ali (ö. 1200/1786), Hüseyin
Hablî’nin talebesidir. Kalenderhâne Camii imam-hatipliðini de yaptý. Râkým
kendisinden meþketmiþtir. Râkým’ýn bir devir nesih yazýlarý kendisine
benzer. (bkz. Mustakimzâde, 340; Derman, DÝA, IX, 192-193.)
70- Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi: H. 1028/1619 tarihinde dünyaya geldi. Eyüp’te
doðduðu için “Eyyûbî”, Suyolcu Ömer Aða’nýn oðlu olduðu için de
“Suyolcuzâde” lâkabýyla anýlmaktadýr. Davhatü’l-küttâb müellifi Suyolcuzâde
Mehmed Necîb Efendi’nin büyükbabasýdýr. Baþlangýçta Dede ismiyle bilinen
bir hattattan ders almýþtýr. Bu zâtýn vefatý ile I. Derviþ Ali’den aklâm-ý sitte
meþkederek icâzetnâme almýþtýr. Sultan IV. Mehmed devrinin seçkin
hattatlarýndandýr. Suyolcuzâde, Þeyh Hamdullah Mektebi’nin son halkasý
olarak kabul edilir; zîra yetiþtirdiði Hâfýz Osman yeni bir mektebin sahibi
olmuþtur. Yetiþtirdiði en önemli talebeleri; Hâfýz Osman (1642-1698),
Hocazâde Mehmed (ö. 1695), Câbizâde Abdullah (ö. 1736)’týr. Elli kadar
mushaf, yüz kadar en’am yazdýðý rivâyet olunur. 1097/1686 tarihinde vefat
ederek Eyüpsultan’da topraða verildi. Mezarý tahrip olunca, mezartaþý
kitâbesi Ýstanbul Türk ve Ýslâm Eserleri Müzesi’nde muhafaza altýna alýndý.
Daha geniþ bilgi için bkz: Suyolcuzâde, 73; Mustakimzâde, 536-537; M. Uður
Derman, “Hattat Suyolcuzâde Eyyûbî, Mustafa Efendi”, Yeþilay, sy. 413
(Nisan 1968) s. 18-20; Rado, 104; Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, ;
Dere, Hâfýz Osman Efendi, Yüksek Lisans Tezi.
71- Nefeszâde Ýsmail Efendi: Ýstanbulludur; Nefeszâde olarak bilinir. “Gülzâr-ý
Savâb” müellifi Nefeszâde Seyyid Ýbrahim Efendi’nin akrabasýdýr. Sülüs ve
nesih yazýyý Halid Erzurûmî’den meþketmiþtir. Þeyh Hamdullah vâdisinde
 HAT SAN’ATI
Resim 20- Hattat Hâfýz Osman Efendi’nin ilk hocasý I. Derviþ Ali’nin sülüs nesih bir kýt’asý.
sonra tamamen Þeyh Hamdullah üslûbunda yazmaya
baþladý. Þeyh Hamdullah üslûbunu elde etmek için, onun
eserlerini tetkik ettiði gibi, Saray’da bulunan bir Þeyh
mushafýný da takliden yazmýþtýr.72 Sultan II. Mustafa, Hâfýz
Osman Efendi’ye çok hürmet gösterir; yazý yazarken
hokkasýný tutardý. Bir ders esnasýnda Padiþah “Artýk Hâfýz
Osman gibi bir hattat yetiþmez” deyince, Hâfýz Osman
Efendi’nin “Efendimiz gibi hocasýna hokka tutan padiþahlar
geldikçe, daha çok Hâfýz Osman’lar yetiþir hünkârým”
cevabýný verdiði çok meþhurdur.73
Bir gün hocasý Suyolcuzâde ile Sadrazam Fâzýl
Ahmed Paþa (1635-1676)’nýn bulunduðu bir mecliste
sadrazam, Hâfýz Osman’dan bir Mushaf yazmasýný ister;
bu arada hocasýnýn kim olduðunu sorar. Hâfýz Osman,
hocasý Suyolcuzâde’yi iþaret ederek “Efendi hazretlerinden
me’zûnum” cevabýný verir. Bu cevaptan çok mütehassis
olan Suyolcuzâde, dýþarý çýktýklarýnda talebesinin alnýndan
öper ve ona hayýr dua eder.74 Yine karlý bir kýþ günü,
Haseki’den Eyüpsultan’a yalýnayak derse gitmesi, hocasýnýn
takdir ve sevgisini kazanmasýna vesile olmuþtur. Aðakapýlý
Ýsmail Efendi’nin “Hüsn-i hattý biz bildik, Osman Efendimiz
yazdý” sözü çok meþhur olmuþtur.75
Sünbüliye tarikatine intisablý olan Hâfýz Osman,
Sümbül Efendi Dergâhý þeyhi Seyyid Alaaddin Efendi’den
mânevi eðitim almýþtýr. Ölümünden üç yýl kadar önce felç
26
geçiren Hâfýz Osman, tedavi sonucu rahatsýzlýðý hafif
geçirmiþ, fakat bu durum yazýlarýna olumsuz tesirde
bulunmuþtur.76 Hastalýðý esnasýnda, kalem açma hizmetini
talebesi Çinicizâde Abdurrahman Efendi77 görmüþtür.78
Ömrünün sonlarýnda Silahtar’da oturmuþtur.
Hâfýz Osman Efendi, genç denilebilecek bir yaþta,
elli sekiz yaþýnda 29 Cemâziyelevvel 1110/ 3 Aralýk 1698
tarihinde vefat etmiþtir. Kabri, Kocamustafapaþa Sümbül
Efendi Camii haziresindedir.
1. 2. 3. 1. San’atý
Hâfýz Osman Efendi kendi üslûbunu yakalamak için
önce, Þeyh vadisinde yazan bu mektebin önemli isimleri
I. Derviþ Ali, Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi ve Nefeszâde
Ýsmail Efendi’den ders almýþ; Þeyh yazýlarý üzerinde uzun
çalýþmalarda bulunmuþtur. Hâfýz Osman yazýlarýnda bulunan
özellikler yer yer Þeyh Hamdullah yazýlarýnda mevcuttur.
Hâfýz’ýn yaptýðý bu özelliklerin yazýlarýnda karar bulmasýdýr.
rakipsiz olduðu bilinmektedir. H. 1090/1679 tarihinde vefat etmiþtir. Bkz.
Tuhfe-i Hattâtîn, 129; Rado, 102.
72- M. Uður Derman, “Hâfýz Osman”, DÝA, c. XV, s. 99
73- Derman, DÝA, 98
74- Tuhfe-i Hattâtîn, 301-302.
75- Tuhfe-i Hattâtîn, 302.
76- Tuhfe-i Hattâtîn, 303
77- Çinicizâde Abdurrahman Efendi: Ýstanbulludur. Sülüs ve nesih yazýyý Ramazan
Efendi’den öðrenmiþ ve ondan icâzet almýþtýr. Gubârî yazý yazmýþtýr.
Padiþahýn mevlidhanlýðýný yapmýþtýr. Derviþ tabiatlý olduðu rivayet edilir.
H. 1137/1724 yýlýnda vefat etmiþtir. Tuhfe-i hattâtîn, 253-254; Çýð, Hattat
Hâfýz Osman Efendi, 7; Rado, 131.
78- Tuhfe-i Hattâtîn, 303
 HAT SAN’ATI

Resim 21- Hattat Hâfýz Osman hattýyla bir hilye-i þerif, (Sadberk Haným Müzesi 11671 Y12).

Padiþah hattatý olunca, Þeyh üslûbunu daha iyi elde
edebilmek maksadýyla, Topkapý Sarayý’nda bulunan Þeyh
Hamdullah mushafýndan taklid sahifeler yazmýþtýr. Bir
manada, klâsik yoldan, Þeyh Hamdullah yolundan
ayrýlmadan sülüs ve nesih yazýyý kemâl noktasýna
ulaþtýrmýþtýr. Þeyh Hamdullah’tan Hâfýz Osman’a kadar
gelen hoca silsilesi þöyledir: Þeyh Hamdullah, Þükrullah
Halîfe, Pir Mehmed Dede, Hasan Üsküdâri, Halid Erzurûmi,
II. Derviþ Ali ve Mustafa Eyyûbi.79
79- A. Süheyl Ünver. Hattat Hâfýz Osman, Ýstanbul, 1967, s. 7

27
 HAT SAN’ATI

Resim 22- Hattat Hâfýz Osman hattýyla nesih En’am-ý Þerîf (Ömer Faruk Dere Fotoðraf Arþivi).

Hâfýz Osman ile Þeyh Hamdullah yazýlarý düþürülerek harfe hareket verilmiþtir.
karþýlaþtýrýldýðýnda þunlar söylenebilir:80
7- Hâfýz Osman, ortada ve sonda yazýlan “ayýn”
1- Dik harfler devamlý olarak satýra yarým nokta harfinin ortasýný devamlý kapalý yazmýþtýr.
sola meyilli yazýlmýþtýr.
8- Hâfýz Osman’da “vav”, “fe” ve “kaf” harflerinin
2- “Rý” ve “vav” gibi bülbül týrnaðý bulunan harflerin baþ kýsmý öne eðik durumdadýr.
týrnaklarýnýn yukarý olan aþýrý meyilleri törpülenmiþtir.
9- Þeyh Hamdullah keþîdeyi çok kullanmýþken,
3- Ayýn harfinin baþ kýsmýnýn sola olan düþüklüðü Hâfýz fazlaca kullanmamýþtýr.
düzeltilmiþtir.
10- Þeyh Hamdullah nesih yazýda kapalý cezm hiç
4- Lafza-i celâl’de sondaki “he” harfi küçüldüðü kullanmamýþtýr.
gibi, “he” harfinden önceki “lam” harfinin açýklýðý artmýþ
11- Hâfýz Osman harfleri, Þeyh Hamdullah harflerine
ve yukarý çýkýþ daha narin bir hâl almýþtýr.
nazaran daha küçüktür.
5- Ýsm-i Nebi yazýmýnda “ha” harfinden “mim”
Hâfýz Osman Efendi, sanat vadisinde ilerleyiþ
harfine geçiþte Þeyh’te bulunan açýklýk Hâfýz’da kapanmýþ,
serüvenini bizzat kendisi kaleme almýþtýr. Burada, Þeyh
ikinci mim harfi de küçülerek, isim daha narin bir hâl
Hamdullah’a olan hayranlýðýný ve çalýþma gayretini
kazanmýþtýr.

6- “Sin” harfinin ikinci dendaný yarým cezim aþaðý 80- Daha geniþ bilgi için bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 38-50.

28
 HAT SAN’ATI
Resim 23- Hattat Hâfýz Osman hattýyla sülüs nesih bir kýt’a. (TÝEM, 2469)
görmekteyiz. Hâfýz Osman’ýn nesih hatla yazdýðý ve Topkapý
Sarayý’nda olan bu belge Arapçadýr ve tercümesi þöyledir:
“Benim yazýma dikkatlice ve insafla bakan kiþi!
Allah binlerce, binlerle merhamet etsin. Þunu bil ki ben,
ilâhi lütûflara mahzar olmuþ ve ‘Ýbnu’þ-þeyh’ olarak bilinen
Hamdullah’ýn zamanýna ulaþamadým. Onun yanýna gidip
gelerek bu güzel san’atý nasýl öðrettiðini göremedim. Onun
terbiyesinden geçme mertebesine de nâil olamadým. Fakat
birçok latîf kýt’asýný toplayarak onlar üzerinde mütâlaalar
yaptým ve ondan nakiller yapmaya kendimi mecbur
gördüm. Gece gündüz çalýþarak, sonsuz ilim ve kudret
sahibi olan Allah’ýn yardýmý ile bu seviyeye ulaþtým.
Allah’tan, ulaþamadýðým baþka derece ve merhalelere de
nâil kýlmasýný, en kalbî hislerimle niyâz ederim. Çünkü, bu
çalýþmalarým gençlik yýllarýmda olmuþtur. Þimdi ise zaman
þüphesiz, daha ileri safhalara ilerleme zamanýdýr.
29
Allah’ýn kullarýnýn en zayýfý ve bu isme en az lâyýk
olana Kur’an hâfýzý Osman”81
Hattat Hâfýz Osman Efendi, sülüs, nesih, muhakkak,
reyhâni ve tevkiî (rikaa) yazý çeþitleriyle eser vermiþtir.
Sülüs’leri, ileride celî sülüste büyük atýlým yapacak olan
Mustafa Râkým (1758-1826)’a örnek olan Hâfýz Osman, celî
sülüsle de eser vermiþtir.82 Bugün, kolaylýkla görülebilecek
Üsküdar Doðancýlar Þehit Süleyman Paþa Camii çeþmesi
kitabesi ile Karacaahmed Mezarlýðý’nda Siyavuþ Paþa
mezartaþý Hâfýz Osman’ýndýr.83
Hâfýz Osman’ýn sanatýnýn en parlak yýllarý 1678-
81- TSMK - EH. 2213; Ayrýca bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 27-28.
82- Hâfýz Osman’ýn, Hattat Mustafa Râkým’a tesiri hakkýnda geniþ bilgi için bkz.
Süleyman Berk. Hattat Mustafa Râkým Efendi, Ýstanbul, Kaynak Yayýnlarý,
2003, s. 85
83- Ýmzasý bulunmayan bu eserlerin Hâfýz Osman’a aidiyeti, üstad Necmeddin
Okyay’da bulunan yazma bir tarih kitabýndaki nottan naklen; M. Uður
Derman, Hâfýz Osman’ýn Yazý Sanatýmýzdaki Yeri”, Hayat Mecmuasý, sy. 52
(1967), s. 9
 HAT SAN’ATI
Resim 24- Hatat Hâfýz Osman Efendi’ye ait sülüs nesih bir kýt’a.
1688 yýllarý arasýdýr.84 Özellikle 1690 yýlýndan sonraki
yazýlarýnda nesih harfleri küçülmüþ ve daha olgun bir hâl
almýþtýr.85
Hâfýz Osman’ýn yazýda yeni üslûp oluþturmasýndan
baþka, yaptýðý diðer önemli bir yenilik, Hilye-i þerif formu
oluþturmasýdýr. Hz. Peygamber’in beþerî ve ahlâki vasýflarýnýn
yazýyla anlatýlma þekli olan hilyenin, bugün de en çok
kullanýlan formu, ilk defa Hâfýz Osman tarafýndan
geliþtirilmiþtir.86 Baþmakam denilen kýsýmda “Besmele”,
göbek kýsmýnda genellikle Hz. Ali rivayeti olan metin; bu
kýsmýn dört köþesinde Hulefâ-i râþidîn (Hz. Ebûbekir, Hz.
Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali) isimleri; göbek kýsmýnýn hemen
altýnda Hz. Peygamberle ilgili bir âyet, alt kýsýmda da
göbekte yazýlý metnin devamý bulunacak þekilde tasarlanan
bu hilye formu, bugünkü bilgilerimize göre ilk defa Hâfýz
Osman tarafýndan tasarlanmýþtýr.87
30
Hâfýz Osman Efendi, Kur’ân-ý Kerim, En’âm-ý þerîf,
Delâil-i hayrât, kýt’a, murakkaa, karalama, hilye ve kitabe
þeklinde bir çok eser vermiþtir. Kaynaklarda, hayatý boyunca
yirmi beþ Kur’an yazdýðý kayýtlýdýr. Eserleri, Ýstanbul’da
Topkapý Sarayý Müzesi, Türk ve Ýslâm Eserleri Müzesi,
Vakýflar Hat Sanatlarý Müzesi, Süleymaniye Kütüphanesi,
Ýstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, Sadberk Haným
Müzesi, Sakýp Sabancý Müzesi, Bursa, Türk ve Ýslâm Eserleri
Müzesi, Ýstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ve birçok özel
koleksiyonda görülebilir.88
Hâfýz Osman yazýda birçok talebe yetiþtirmiþtir.
84- Derman, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San’atý, 199; a. mlf. P Sanat Dergisi,
142.
85- Ünver. Hattat Hâfýz Osman, 6.
86- M. Uður Derman. “Yazý San’atýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi, Yýl. 13, sy. 28
(Aralýk 1979), s. 35.
87- Hilye hakkýnda geniþ bilgi için bkz. Derman. “Yazý San’atýmýzda Hilye-i
Saadet”, Ýlgi, 32-39; M. Uður Derman. Türk Hat Sanatýnýn Þâheserleri. Ýstanbul,
Kültür Bakanlýðý, 1982, L. 49; Ali Yardým. Peygamberimiz’in Þemâili. Ýstanbul,
Damla Yayýnlarý, 1997, s. 55-60
88- Hâfýz Osman Efendi’nin talebeleri ve eserlerinin toplu listesi için bkz. Dere,
Hâfýz Osman Efendi, Talebeleri için s. 12-24, eserleri için s. 67-199.
 HAT SAN’ATI
Resim 25- Hatat Hâfýz Osman En’am’ýndan bir sahife. (Özel Koleksiyon)
Bunlarýn içinde en çok tanýnanlarý, Yedikuleli Seyyid
Abdullah Efendi, Rodosizâde Abdullah Efendi, Ýkinci Derviþ
Ali, Hasan-ý Üsküdâri’dir.89
1. 2. 4. Ýsmail Zühdî Efendi ve Ekolü
Ordu’ya baðlý Ünye kazasýnda dünyaya geldi. Doðum
tarihi belli deðildir. Genç yaþta, takriben 1750 yýllarýnda90
babasý Mehmed Kaptan tarafýndan Ýstanbul’a getirildi. Ýlim
tahsili yanýnda, Ahmed Hýfzý Efendi’den91 sülüs ve nesih
meþk etti. Bu arada Mehmed Emin isimli bir baþka hattattan
da istifade ederek icâzetini ve “Zühdî” mahlasýný aldý. Ýcâzeti
zamanýmýza kadar gelmediðinden hangi tarihte icâzetname
aldýðý bilinmemektedir.92 Kendisinden önce yaþamýþ ve
ayný ismi taþýyan hattat Ýsmail Zühdî (ö. 1144/1731)’den
ayýrt etmek için “Yeni”, “Ýkinci” ve Zühdî-i Sâni” olarak da
anýlmýþtýr.93
Sultan III. Mustafa devrinde Enderûn-i Hümâyun’a
yazý hocasý oldu, vefatýna kadar bu görevde kaldý.94 Kýrk
Mushaf, birçok hilye-i saadet, murakkaa, kýt’a ve levha
yazdý. Bugün, müze ve özel koleksiyonlardaki eserlerinden
31
Resim 26- Hattat Ýsmail Zühdî Efendi’ye ait bir levha. (Özel Koleksiyon)
baþka, Eyüp Defterdar’da Þah Sultan Türbesi’ndeki celî
yazýlar,95 Ortaköy sýrtlarýnda talebesinden Þânizâde Atâullah
Efendi’nin yaptýrdýðý çeþmenin h. 1198/1784 tarihli celî
kitâbesi96 ile Fatih Niþancý Camii haziresinde h. 1219/1804
tarihli Hatice Haným mezartaþý kitâbesi, Ýsmail Zühdî ‘nin
önemli eserlerindendir.
1 Þevval 1221/12 Aralýk 1806 tarihinde vefat eden
Ýsmâil Zühdî, Edirnekapý mezarlýðýna defnedildi. Kabir
89- Hâfýz Osman Efendi’nin talebelerinin toplu listesi ve hayat hikayeleri için
bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 12-24.
90- M. Uður Derman, “Hattat Ýsmail Zühdî Efendi”, Hayat Mecmuasý, sy. 49 (27
Kasým 1969), s. 26; a. mlf. “Ýsmail Zühdü, Yeni” Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm
Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 2001, s. 125
91- Ahmed Hýfzý Efendi’nin hayatý için bkz. Mustakimzâde Süleyman Sadedin
Efendi, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1928, s.
86-87; Rado, Türk Hattatlarý, 169; Devhatü’l-Küttâb, 43; Derman, ÝKMHS,
203
92- Ýbnülemin, 472; A.Süheyl Ünver. Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, Ýstanbul 50
San’at Sever Serisi, 1, 1953, s. 1; Derman, Hayat Mecmuasý, sy. 49 (27Kasým
1969), s. 26; a. mlf. , ÝKMHS, 204; a.mlf. , DÝA, s. 125; Bu kaynaklardan Son
Hattatlar s. 472’de ve Derman, ÝKMHS, 204’de 1180/1766 yýlýnda icazet
aldýðý belirtilmesine raðmen, Derman, DÝA, 125’te bunun zaman olarak
mümkün olamayacaðý belirtilmiþtir. Zira, belirtilen tarihten üç yýl sonra
1183 tarihinde Ýsmail Zühdî, kardeþi Mustafa Râkým’a sülüs-nesih yazýdan
icazet vermiþtir; belirtilen tarihte Ýsmail Zühdî baþarýlý bir hattattýr. Yine M.
Uður Derman’ýn tespitiyle, en eski eseri 1175/1761 tarihini taþýdýðýndan,
bu tarihten evvel icâzet almýþ olmalýdýr.
93- Derman, Hayat Mecmuasý, 26; a. mlf. DÝA, s. 125.
94- Derman, Hayat Mecmuasý, 26
95- Eyüp Þahsultan Türbesi içerisinde bulunan paftalý celî sülüs yazýlarla ilgili
bkz. Süleyman Berk, “Eyüpsultan’da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar”, Tarihi Kültürü
ve Sanatýyla V. Eyüpsultan Sempozyumu, 11-13 Mayýs 2001, s. 109-110
96- Bu çeþme ile ilgili bkz. Affan Egemen, Ýstanbul’un Çeþme ve Sebilleri,
Ýstanbul, Arýtan Yayýnlarý, 1993, s. 780-781; Berk, Hattat Mustafa Râkým
Efendi, 34.
 HAT SAN’ATI
Resim 27- Hattat Ýsmail Zühdî Efendi’ye ait celî sülüs bir levha. Ýmza kýsmýnda “Veli Efendi Çayýrýnda” yazýldýðý belirtilmiþtir. (Türk Petrol Vakfý Koleksiyonu)
kitâbesi, talebesi ve kardeþi Mustafa Râkým (1758- 1826)
tarafýndan nazmedilip yazýldý. Kabri, hat meraklýlarýnca
hâlâ ziyaret edilmektedir.
Celî’de eski tarza baðlý olan Zühdî Efendi, sülüs ve
nesih yazýlarýnda, Þeyh Hamdullah ve Hâfýz Osman’dan
sonra harf ve kelimelere zarif bir görünüþ kazandýrmýþtýr.
Sülüs ve nesih yazýlarýnda Hâfýz Osman yolunu en güzel
þekilde, Ýsmâil Zühdî geliþtirmiþtir.
Hat sanatý tarihinde Ýsmail Zühdî Efendi’nin önemi,
özellikle sülüs ve nesih yazýda, Þeyh Hamdullah ve Hâfýz
Osman’dan sonra bir atýlým gerçekleþtirmiþ olmasýdýr.
Kendisinden evvel yaþamýþ bu iki hattatýn eserleri üzerinde
uzun süre çalýþýp tetkiklerde bulunduktan sonra, beðendiði
harf ve kelimeleri seçerek, kendi üslûbunu ortaya
koymuþtur.97 Fakat sülüs ve nesih yazýda üslûbu Hâfýz
Osman’a daha yakýndýr. Elinden tashihsiz harf çýkarmadaki
mahareti onu, hattatlar arasýnda öne çýkaran bir diðer
32
özelliði olmuþtur.98 Ýsmail Zühdî Efendi yazýdaki üslûbuyla
kendinden sonra gelen hattatlarý derinden etkilemiþtir.
Vakit bulduðunda mesire yerlerine giden Ýsmail
Zühdî Efendi, buralarda boþ durmamýþ ve yazdýðý kýtalarýn
altýna, mekânýn adýný da kaydetmiþtir. Veliefendi Çayýrý,
Sâdâbâd, Yedikule Bostaný ve Çeþme Meydaný gibi
mahallerin isimlerini belirttiði yazýlarý bulunmaktadýr. Kuþ
formu þeklinde besmele istifi, yaþadýðý devre göre yenilik
sayýlabilecek terkip ve tertipteki yazýsýdýr. 9 9
Ýsmail Zühdî Efendi’nin yazmýþ olduðu sülüs nesih
bir murakkaa, yýllar sonra 1310 yýlý Ramazan’ýnda hattat
Sâmi Efendi’nin eline geçmiþtir. Murakkaa üzerinde çalýþan
Sâmi Efendi, celî sülüste yeni bir döneme girmiþtir.100
97- Ünver, 50 San’at Sever Serisi, 1; Derman, Hayat Mecmuasý, 26
98- Derman, DÝA, 126; a.mlf. Sabancý Koleksiyonu, 100.
99- Topkapý Sarayý Müzesi Güzel Yazýlar Bölümü 314/40 numarada olan ve
altýn mürekkebiyle iþlenen bu yazýnýn tarihi sehven h. 1013/1604 olarak
atýlmýþtýr. Bkz. Derman, Hayat Mecmuasý, 26; a. mlf. DÝA, 126
100- Bu murakkaanýn Sâmi Efendi’nin eline geçiþiyle ilgili daha geniþ bilgi için
bkz. M. Uður Derman, “Hattat Sâmi Efendi’nin Diþ Kirasý”, Hayat Tarih
Mecmuasý, sy. 12 (Ocak 1969), s. 20-22
 HAT SAN’ATI
Resim 28- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Fatih Nakþýdil Türbesi avlu giriþ kapýsý üzerindeki celî sülüs kitâbesi.
Enderundaki yazý hocalýðý dolayýsýyla imzalarýnda
“Kâtib-i Saray-ý Sultâni”, “Hâce-i Enderûn-i Hümâyun”
sýfatlarýný kullanmýþtýr. 1 Þevval 1221/12 Aralýk 1806
tarihinde vefat eden Ýsmail Zühdî Efendi, Edirnekapý
kabristanýna defnedilmiþtir. Celî sülüs baþ taþý ile celî talik
ayak taþý kardeþi hattat Mustafa Râkým Efendi tarafýndan
yazýlmýþtýr. Manzum ayaktaþý yine kardeþi tarafýndan
nazmedilmiþtir.
Ýsmâil Zûhdi ile alâkalý olarak, merhum Necmeddin
Okyay ve merhum Mâcid Ayral birlikte, M. Uður Derman
Bey’e þu tespitte bulunmuþlardýr; “Tashihsiz olarak elinden
güzel harf çýkartmakta, Ýsmâil Zûhdi Efendi’nin geçmiþ
üstatlar içinde benzeri gelmemiþtir.101
Bilinen en meþhur talebesi ayný zamanda kardeþi
olan hattat Mustafa Râkým Efendi’dir.
1. 2. 5. Mustafa Râkým Efendi ve Ekolü
Celî sülüs’te ve tuðrada yaptýðý inkýlâpla, mektep
sahibi olan Mustafa Râkým, bunu saðlayabilmek için uzun
süre Hâfýz Osman yazýlarý üzerinde çalýþmýþtýr.102 Râkým’ýn
yazý sanatýndaki yeri deðerlendirilirken üç hususa dikkat
çekilir:
1- Celî sülüs harflerinin estetiðinde saðladýðý baþarý
2- Celî sülüs’ün istifinde saðladýðý âhenk.
3- Tuðra ölçülerinde yaptýðý estetik yenilik103
Râkým’ýn yaptýðý bu deðiþiklik ve yenilikler “inkýlâp”
kelimesi ile ifade edilmiþtir.104 Celî sülüs ve tuðra, Râkým’ýn
yaptýðý büyük deðiþim sebebiyle “Râkým öncesi-Râkým
sonrasý” þeklinde bir ayýrýma tâbi tutulmuþtur.105 Celî
33
sülüs'te geçmiþ bütün üslûplarý silen Râkým mektebi, Sâmi
Efendi’de kemâl noktasýný bulmuþtur.106 Sert ve durgun
bir üslûba sahip olan Mahmud Celâleddin mektebi, bu
özelliðinden dolayý Râkým mektebi karþýsýnda
tutunamamýþtýr.107
Sanat hayatýnda devamlý arayýþ ve yenilik içinde
olan, serbest nükteleriyle bunu yazýlarýnda gösteren Râkým,
yeni ortaya koyduðu celî üslûbunu ancak, aðabeyi ve
hocasý olan Ýsmâil Zühdî’nin vefatýndan sonra ortaya
çýkarmýþtýr.108 Râkým’ýn eserleri kronolojik olarak tasnif
edildiði zaman durum açýkça görülebilir. Aðabeyinin
vefatýndan sonra, Râkým celî’sinde hýzlý bir geliþme görülür.
Mustafa Râkým, celî’den baþka padiþah tuðralarýný
da hat ve þekil yönünden ýslah ederek, bu konuda da
“inkýlâp” yapmýþtýr. Tuðranýn harflerine kalem hakkýný
101- Derman, ÝKMHS, 204
102- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; M. Râkým Dosyasý, Derman Arþivi,
Dosyada Necmeddin OKYAY’dan naklen þöyle bir not mevcut: “Bir defaya
mahsus olmak üzere, mahalle mektebinde ilk yazý gösterdiðim Ahmed
Cenâb Bey’in elinde bir (Hâfýz Osman Murakkaa’sý) vardý. Takdîr-i ilâhî ile
onu bana bir aralýk sattý. Çýkartmýþ olduðum (Mustafa Râkým’a ait)
fotoðraflarla bunu bir de karþýlaþtýrdým ki, Râkým bu murakkaadan
çalýþarak tirfil’in açýk yerini dahi aynen taklit etmiþ. Hakký Bey bize gelmiþti.
Bir tatbikat yaptýk, hayretlere gark oldu. Sonra Emîn (Yazýcý) ve biraderi
Ömer (Vasfi) Efendi’ye bu murakkaý aldým götürdüm. Fotoðraflarý çýkarýp
karþýlaþtýrdýlar. Râkým Efendi’nin yazýyý Hâfýz Osman’ýn bu meþkinden
yazdýðýný görünce, ondan sonra Hâfýz Osman Efendi’ye ehemmiyet
vermeye baþladýlar.”
103- Alparslan, Ýslâm Tarihi, 491- 492.
104- Ýsmail Hakký BALTACIOÐLU, Sanat, Sühulet Kütüphanesi, 1934, Ýstanbul,
s. 64; Derman, ÝKMHS, 34; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 492.
105- Derman, ÝKMHS, 35.
106- Derman, TA, XIX, 58.
107- Derman, ÝKMHS, 35; Baþlangýçta Sultan Abdülmecid’in tesiriyle, Mahmûd
Celaleddin mektebine tabi olan Kadýasker Mustafa Ýzzet Efendi, birgün
talebesi Muhsinzâde Abdullah Bey’e, “Abdullah Bey, Abdullah Bey!
Gidilecek yol Râkým yoluymuþ, biz bunu anlamakta niye gecikmiþiz?”
demiþtir. (Derman, Sabancý Koleksiyonu, 120)
108- Derman, Türk Hat Sanatýnýn Þaheserleri, Lv. 22; Sâmi Efendi bu konuda,
“Üstada tazim böyle olur. Bulmuþ olduðu þiveyi, olur ki gücenir diye
hocasý ölünceye kadar meydana koymamýþtýr. Ondan sonra bulmuþ
olduðu yolu yürütmüþtür” demiþtir. (M. Râkým Dosyasý, Derman Arþivi).
 HAT SAN’ATI
Resim 29- Hattat Mustafa Râkým Efendi tarafýndan celî sülüs hat ile yazýlan Fatih, Nakþýdil Türbesi kuþak yazýsýndan bir bölüm.
vererek ýslah etmiþ, kürsü kýsmýnda istifi yeniden tertip
ederek kürsüye tok bir görünüm kazandýrmýþtýr.
Râkým’ýn, sanattaki kudretini ve yerini þu hüküm
çok güzel özetlemektedir: “Yalnýz þu kadarýný söyleyelim
ki bir Sinan, Türk mimarlýðýnda, Michelange, heykeltraþlýkta
ne yapmýþsa, daha ziyâdesini Râkým yazýda yapmýþtýr.109
Titiz bir sanatkâr olan Râkým, yaptýðý herþeyi düþünerek
ve hesap ederek yapmýþtýr. Bu kudretteki eserler de ancak
böyle meydana getirilebilir.110
Topkapý Sarayý Müzesi Arþivi’nde bulunan111
Sultan Mahmud’a hitaben yazýldýðý anlaþýlan bir arîzada,
Mustafa Râkým’ýn sanat kudreti þu þekilde anlatýlmaktadýr:
“Benim Efendim,
Buyurmuþsunuz ki, yazýlarýný Mustafa Râkým
hazretleri gibi yazsýn. Ayâ, cihanda anýn mislini yazan
gelmiþ midir ki bu fakîr yazabileyim? Kendi mikdârýmca
yazabildiðim bu kadardýr. Vâzýulasl Hamdullah Efendi ve
Hâfýz Osman Efendi’nin ahsen olan murakkâtýndan yazýp
ve onlardan da en güzel harflerini intihâb ederek bu uslûba
eriþtirmiþtir ve hatt-ý müselsel olarak müfredât hurûfu
muttasýlan bir Murakkaa yazmýþlardýr ki, sâlifuzzikr üstâdân
görseler pesend edip, alnýndan bûs ederlerdi. Yazdýðý
yazýlarda sülüs kaleminden itibâren bir karýþa kadar bir
kalemle yazý yazsa hüsnünü muhafaza ederdi. Bütün
esrâr-ý hat’ta vakýf olup, Rabb-ý Bedîin yedinde ihsân
eylediði perkâr-ý kudretini bir kuluna bahþ etmiþ deðildir.
Bundan böyle de gerçi tecelliyât-ý ilâhiyesi mahdûd
olmamakla berâber böyle bir zâtýn âlem-i hat’ta
yetiþmesine imkân göremem. Bu sözüme Fatih’de,
Cihangir112 ve Tophâne’de yazdýðý celî yazýlar bürhân-ý
celîdir ki, kýyâmete deðin mislini kimse vucûda
ve getiremeyecektir. Kaldý ki, bu abd-i fakîr pergâr-þinaslýk’da
olan mahareti de inzimâm ederek istif meselesini de bir
hatt-ý mustakîme irca’ ile üst ve altýný mýstara yerleþtirmiþtir.
Þi’r u inþâ ve kitabet-i cedîdede yed-i tûlâsý cümlenin
müsellemidir. Rahmetullâh-i aleyhi rahmeten vâsiaten.
Cenab-ý Hak turâb-ý menþûri kadar sizleri pâyidar
109- Ýsmail Hakký BALTACIOÐLU, “Türk Yazýlarýnýn Tetkikine Medhal”, Darü’l-
Fünûn Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý, sy. 5-6 (Haziran, 1927), s. 30.
110- Ünver, Tarih Dünyasý, 275.
111- Bu ariza TSMA.E. 1193, numarada olup 24.5 x 12 cm. ölçülerinde ve krem
rengi Alikurna kaðýdýna yazýlmýþtýr.
112- 1290/1873 yýlýnda yanan eski Cihangir Camii’nde Râkým’ýn celî sülüs bir
kuþaðý mevcut idi. TÝEM’deki Râkým Efendi’nin kuþak yazý kalýplarý tasnif
edildiðinde, bu yazýnýn 2646 Envanter numaralý Mülk suresi yazýsý
olabileceði kanaatine varýlmýþtýr. Konu ile ilgili daha geniþ bilgi için bkz.
Süleyman BERK, “Cihangir Camisi Yazýlarý”, AD Art Dekor, sy. 89 (Aðustos
2000), s. 156-164.
34
 HAT SAN’ATI
Resim 30- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin çizdiði papaðan taslaðý ve ayný taslaðýn içini doldurduðu yazý-resim. (M. Uður Derman koleksiyonu)
ve serîr-i saltanatýnýzda berkarar buyursun. Âmin.
“Ýlm-i hattýn sýr olan bekâretini
Fâþ edip celîle gösterdi.”
Bu arîzada, Râkým’ýn sanat kudreti, güzel tespitlerle
ortaya konmuþtur. Bunlar sýrasýyla; Râkým’ýn, Þeyh
Hamdullah ve Hâfýz Osman’ýn sülüs harflerinden seçmeler
yaparak, celîde bir üslûp oluþturmasý, bu üstadlarýn sülüs
harflerindeki canlýlýðý celî harflerine tatbik etmesidir.
Arîzada, istife getirdiði yeniliðe de iþaret edilmiþtir. Râkým’ýn
müselsel113 olarak yazdýðý hurûfat meþkine iþaret edildikten
baþka, hat sanatýnda böyle bir zatýn yetiþmeyeceði
belirtilmiþtir ki, bu konu ile ilgili olarak, hattat Sâmi Efendi;
“Râkým geçilemez, onu geçmek isteyen geri döner!” demek
suretiyle Râkým'ýn büyüklüðünü ifade etmeye çalýþmýþtýr.114
Râkým'ýn celî sülüs yazýsýndaki estetik güzelliklerin
açýkça görülebilmesi için daha önce ortaya konan örneklere
bakýlmasý, Osmanlý dönemi örneklerinin ise dikkatle
incelenmesi gereklidir. Bu konuda kýsa bir karþýlaþtýrma
35
Râkým celî'sinin azametini ve farkýný ortaya koyacaktýr.
Râkým'da önce harfler yapý olarak geliþmiþ ve güzelleþmiþ,
daha sonra da istifteki yerlerine en güzel þekilde
oturmuþlardýr.
1. 2. 5. 1. Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’te
Yaptýðý Yenilik
Mustafa Râkým’ým celî sülüs’te yaptýðý deðiþim þu
baþlýklarda toplanabilir. Bunlar:
1- Harflerin bünyesini ýslah etmiþtir.
2- Harflerin kalýnlýðý ile kalem kalýnlýðý arasýndaki
ideal ölçüyü yakalamýþtýr.
3- Ýstifte baþarý saðlamýþtýr.
Mustafa Râkým’a gelinceye kadar hattatlar, celî
113- Bu müselsel hurufat meþkinin iki kýtasý bugün, Emin Barýn koleksiyonundadýr.
Bu meþklerle alâkalý olarak bkz. Derman, Türk Hat Sanatýnýn Þaheserleri,
Lv. 30; a. mlf., ÝKMHS, 205; Berk, Hattat Mustafa Râkým Efendi, 64.
114- M. Uður DERMAN, “Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi” Hayat Tarih
Mecmuasý, 5 (Haziran, 1969), s. 7.
36
HAT SAN’ATI

Resim 31- Hattat Mustafa Râkým Efendi’ye ait celî sülüs levha. (TSMK-GY 1319)
 HAT SAN’ATI
Resim 32- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin sülüs bir yazýsý.
sülüs harflerinde ölçüyü bir türlü saðlayamamýþlardýr. Ayný
harfin yazýmýnda bile standart tutturulamamýþ, yazý sadece
kalýn yazýlabilmiþtir.115 Osmanlý’da baþlangýcýndan, Fatih
devrine kadar celî sülüs, mimarîde bir süs unsuru olarak
görüldüðü için baðýmsýz ele alýnmamýþ, bu sebeple de celî
sülüs’te gerek harf yapýsý, gerekse istif yönünden aklâm-ý
sitte derecesinde baþarý saðlanamamýþtýr. 1 1 6
Râkým’ýn celî sülüs’te yaptýðý yenilik
deðerlendirilirken þu hüküm çokça kullanýlýr: “Hâfýz Osman’ýn
sülüs’te yaptýðýný, Râkým celî’de yapmýþtýr."117 Sâmi
Efendi’nin þu tespiti bu hükmü doðrular mahiyettedir:
“Hâfýz Osman’ýn sülüslerini büyütürseniz Râkým’ýn celîsini,
Râkým’ýn celîsi’ni küçültürseniz Hâfýz Osman’ýn sülüslerini
bulursunuz."118
Osmanlý hat mektebinde sülüs’te, Þeyh Hamdullah
ve Hâfýz Osman’la birlikte harflerin estetik ölçüsünde baþarý
saðlanmýþ, fakat celî’de bu ölçü bir türlü saðlanamamýþtýr.
37
Bu durum Râkým’a kadar devam etmiþtir. Râkým, Hâfýz
Osman’ýn sülüs ölçülerini büyüterek, celî sülüse baþarý ile
tatbik etmiþtir.119 Bu sebeple Râkým’ýn celî harfleri canlý
ve hareketli bir yapýya sahiptir.120 Bu durum, harfler tek
tek incelendiðinde açýk bir þekilde görülebilir.
Yazýda harflerin veya harfleri teþkil eden kýsýmlarýn,
genel bir tabirle istifi oluþturan çizgilerin istif sahasýna
uyumlu bir þekilde ve ayný nispette yayýlmasý yani istif
örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta olmasý istifte
organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda denge, uyum,
115- Derman, ÝKMHS, 34; a. mlf., Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý, 385.
116- Baltacýoðlu, Türklerde Yazý Sanatý, 45; Derman, Baþlangýcýndan Bugüne
Türk Sanatý, 385.
117- Baltacýoðlu, Türklerde Yazý Sanatý, 46; Derman, ÝKMHS, 35; Alparslan,
Ünlü Türk Hattatlarý, 90; a. mlf., Ýslâm Tarihi, 491-492.
118- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; M. Uður Derman Bey’in, Necmeddin
Okyay’dan tespit ettiði þekliyle, Sâmi Efendi þöyle söylemiþtir: “Râkým’ýn
yazýlarýný küçülttüðünüz vakit, Hâfýz Osman’ýn aynýný bulursunuz. Lâkin
öyle Hâfýz Osman yazýlarý sizin elinize nereden geçecek.” (M. Râkým
Dosyasý, Derman Arþivi).
119- Derman, ÝKMHS, 35; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 491-492.
120- Baltacýoðlu, Türk Plastik Sanatlarý, 117.
 HAT SAN’ATI

Resim 33- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Nakþî Tâcý þeklinde istiflediði yazýsý. (TSMK-Arda 90)

38
 HAT SAN’ATI

Resim 34- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Eyüp Mihriþah Sultan Türbesi için hazýrladýðý hilye. (TÝEM 2732)

39
 HAT SAN’ATI

canlýlýðý celîye aktarmýþtýr. 1 2 4

Râkým’la ayný asýrda yaþayan
Mahmud Celâleddin de
Þeyh Hamdullah ve Hâfýz
Osman yazýlarý üzerinde
çalýþmýþ, sülüs ve nesih’te
latif bir tavra sahip olmakla
birlikte, celî sülüs harfleri
donuk ve katý kalmýþtýr.125
Ýstifte de harfler
birbirleriyle alâkasýz ve

Resim 36- Hattat Mahmud Celâleddin’in Eyüp Þeyh Murad Tekkesi’nde bulunan kabir taþý.
daðýnýk bir görünüm
Resim 35- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’ye ait sülüs celi sülüs bir levha.
(Kaya Üçer Koleksiyonu). almýþtýr. Mahmud
ritim ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin temel Celâleddin'in celîlerinde
unsurlarýdýr. Râkým, harflerdeki tenâsübü ve ölçüyü hareke ve diðer tezyinî
saðlamakla beraber, gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde iþaretler seyrek olduðundan,
harfleri birbirleri ile kaynaþtýrmýþtýr. Ýstifte harfler âdeta harfler bütün donukluðu ve
birbirlerini kucaklamýþlardýr. Harflerin tenâsübünde, istifteki katýlýðý ile ortaya çýkar.
yer ve duruþlarýna göre, bazý tasarruflarda bulunmuþtur.
1.2.6 Mahmud
Harflerin ölçüsünü yerine göre büyültmüþ yerine göre ise
Celâleddin Efendi ve Ekolü
küçültmüþtür, istif icabý bunu yerine göre denemiþtir.121
Bu durum istifte yazýnýn güzelliðine güzellik katmýþ, harf Aslen Daðýstanlý olan
gövdeleri donup kalmamýþtýr.122 Nakþýdil Türbesi yazýlarý, Mahmud Celâleddin Efendi,
özellikle Nakþýdil Ýmaret Çeþmesi üzerindeki müsennâ babasý Þeyh Mehmed Efendi
âyet ve aslý Atina Benaki Müzesi’nde olan papaðan ile birlikte Ýstanbul’a gelmiþtir.
þeklindeki istif, harflerin onun elinde nasýl yumuþadýðýnýn Doðum tarihi belli deðildir.126
delilidir. Ayrýca Râkým, istiflerinde tezyinî iþaretleri çok
Ýlk yazý derslerini Ak
fazlaca kullanmamýþtýr; Râkým yazýlarý, harf gövdeleri ile
ön plandadýr. Ancak harfler yerlerine oturduktan sonra Molla Ömer Efendi ve Hoca Râsim Efendi’nin talebelerinden

belli sayýda, yazýyý boðmayacak miktarda hareke ve tezyinî
iþareti kullanmýþtýr. Þu bir gerçektir ki, Osmanlý'da istif,
Râkým'la birlikte geliþme yoluna girmiþtir.
Önceki yüzyýllarýn celî yazýlarý ile Râkým'ýn harf,
kelime gruplarý ve istifleri karþýlaþtýrýlýrsa Râkým’ýn
harflerindeki canlýlýk, azamet ve istiflerindeki güzellik daha
iyi görülebilir. Râkým öncesi celî harflerinde mevcut
donukluk ve orantýsýzlýk, yerini tenâsüp ve canlýlýða
býrakmýþ, istif daðýnýklýktan kurtulmuþtur. Râkým istiflerinin
diðer bir özelliði ise, harflerin uzaktan rahatça görülebilecek
toklukta oluþlarýdýr. Harfler yazýlacaklarý yahut asýlacaklarý
yere göre güzellik ölçüsüne kavuþmuþlardýr. 1 2 3
Râkým, Þeyh Hamdullah, özellikle Hâfýz Osman
yazýlarý üzerinde çalýþmýþ, Hâfýz Osman’ýn sülüslerindeki
Abdüllatif Efendi’den almýþtýr. Yamakzâde Sâlih Efendi ve
Ebubekir Râþid Efendi’ye yazý dersi almak için yaptýðý
müracaatlar ise, dik baþlýlýðý sebebiyle reddedilmiþtir.
Bunun üzerine, Hâfýz Osman Efendi (1942-1698)’nin
121- M. Bedreddin Yazýr buna “kaide üstü durumlar” ismini vermiþtir. (bkz.
Kalem Güzeli, III, 308-309).
122- Baltacýoðlu, Türk Yazý Sanatý, 47-48.
123- Ahmed Süreyyâ, “Osmanlýlarda Sanâyi-i Nefîse ez-Cümle Hutûtu Bedîa”,
Sýrât-ý Mustakîm, sy. 174 (14 Muharrem 1329), s. 282. Hattat Hasan Rýzâ
Efendi’nin (1849-1920) oðlu olan Ahmed Süreyyâ (Saltuk) bu makâlesinde,
Râkým celîsinin özelliklerini dört madde halinde belirtmiþtir. Bunlar özetle:
Harflerin týknazlýðý, hareketliliði, tenâsübü ve istifin âhengidir.
124- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; a. mlf., Ýslâm Tarihi, XIV, 491.
125- Derman, Kök, 14; Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 103-104.
126- Ýbnülemin, 187. Doðum tarihi kesin olarak bilinmeyen Mahmud Celâleddin
Efendi’nin, doðum tarihi ile ilgili olarak, M. Uður Derman, Sabancý
Koleksiyonu, s. 104’de þöyle bir bilgi mevcuttur: “Doðum yýlý belli
olmamakla birlikte gördüðümüz 1188/1774 senesinde yazýlmýþ mükemmel
bir murakkaasýndan 1163/1750 tarihi civarýnda doðduðu neticesini
çýkarýyoruz.”

40
 HAT SAN’ATI
Resim 37- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’ye ait celî sülüs bir levha. (Mehmet Çebi Koleksiyonu).
eserlerine bakarak kendi kendini yetiþtirmiþtir. 127
Sülüs ve nesih yazýda kendine has güzel bir tavra
sahip olmuþ ve çok kuvvetli ve kudretli eserler ortaya
koymuþtur. Celî sülüs’te ise ayný baþarýyý gösterememiþtir;
celî sülüs harfleri donuk ve küt kalmýþtýr. Celî’nin istifinde
de harfler birbirinden baðýmsýz gibi kalmýþ, hareke ve
tezyinat iþaretlerini baþarýlý bir þekilde daðýtamamýþtýr.
Ayný asýrda yaþayan celî sülüs üstâdý hattat Mustafa
Rakým’ýn celî sülüs’te yaptýðý atýlým ve deðiþimin yanýnda,
Mahmud Celâleddin’in celî anlayýþý tutunamamýþtýr.128
Sultan Abdülmecid’in, Mahmud Celâleddin’in
talebesi Mehmed Tâhir Efendi (?-1846)’nin talebesi olmasý
sebebiyle bir ara bütün hattatlar padiþah sevkiyle Mahmud
41
Celâleddin Efendi yolunda eserler vermiþseler de, padiþahýn
ölümü ile bu yol terkedilmiþtir.
Râkým ile Mahmud Celâleddin’in arasýndaki farkla
alâkalý olarak, hattat Ömer Vasfî Efendi, Sâmi Efendi’den
naklen þu hadiseyi anlatýrmýþ; “Vaktiyle Ýstanbul’un tanýnmýþ
hattatlarýndan biri cuma günleri kendisinden celî dersi
almaya gelen öðrencilerine Mustafa Râkým çýðýrý ile
Mahmud Celâleddin çýðýrý arasýndaki ayrýlýðý akla gelmeyen
bir yolda anlatýrmýþ. Bu yazý üstadýnýn uzun boyu, uzun
sakalý varmýþ. Ayaða kalkar, dimdik durur, sonra sakalýný
127- 101. Habib, 166; Ýbnülemin, 187; M. Uður Derman, “Mahmud Celâleddin”
Kültürde ve Sanatta Kök, c. 1, sy. 20-22 (Ekim-Kasým-Aralýk 1982), s. 14;
a. mlf. ÝKMHS, 205
128- Ýbnülemin, 188; Derman, KÖK, 14; a.mlf., ÝKMHS, 206; Süleyman BERK,
Hattat Mustafa Râkým’da Celî Sülüs ve Tuðra Estetiði, s. 94-95.
42
HAT SAN’ATI

Resim 38- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’nin talebesi Mehmed Tahir Efendi’nin celî sülüs bir levhasý.
 HAT SAN’ATI

1. 2. 7. Hattat Mehmed Þevki Efendi

Sülüs ve nesih yazýnýn zirve

ismi olan Þevki Efendi h. 1244/1828
yýlýnda Kastamonu Seyyidler’de
dünyaya geldi.131 Küçük yaþta
Ýstanbul’a getirilerek ilmî tahsili

Resim 40- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Merkez Efendi kabristanýnda bulunan mezar taþý kitabesi.
yanýnda, dayýsý hattat Mehmed
Hulûsi Efendi’den sülüs ve nesih
dersleri aldý. Hulûsi Efendi’den h.
1257/1841 yýlýnda icazetini aldý.

Menþe-i Küttâb-ý Askerî’de

rik’a hocalýðý yaptý. Ayrýca Sultan II.
Abdülhamid’in þehzâdelerine iki
yýldan fazla yazý dersi verdi. Esas
görev yeri Harbiye Nezâreti Mektûbi
Kalemi’ndeydi.132

Ýcâzetini verdikten sonra

hocasý kendisine “Ben yazýyý sana
bu kadar öðretebilirim; yazýyý
ilerletmen için Kazasker’e götüreyim”
Resim 39- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Amme Cüz’ünden bir sahife.
(Gülbün Mesara Koleksiyonu). deyince: “Ben sizden baþka hocaya

ileri doðru uzatýp, gözlerini açar, ileri atýlýr gibi durup “Ýþte gitmem” cevabýný vermiþtir. Bu cevap

Mustafa Râkým elifi” dermiþ. Sonra sakinleþir, sakalýný üzerine hocasý, Þevki Efendi’ye hayýr duada bulunmuþtur.

göðsünün üzerine dayar, gözlerini kapar “Ýþte Mahmud

Celâleddin elifi” dermiþ."129 Hattat Necmeddin Efendi,
Râkým ile Mahmud Celâleddin arasýndaki farký, dinlerdeki
mezhep ayrýlýðýna benzetmiþtir. Ýkisinin kaynaðý da Þeyh
ve Hâfýz Osman’a varýr.130
Mahmud Celâleddin Efendi’nin, mushaf ve dua
kitaplarý yanýnda, hilye ve kýt’a þeklinde de eserleri
mevcuttur. Eyüp, Mihriþah Sultan Türbesi celî sülüs iç
kuþak yazýsý Mahmud Celâleddin Efendi’ye aittir. H.
1245/1829 yýlýnda vefat etmiþ ve Eyüp Niþancý Þeyh Murad
Dergâhý’na defnedilmiþtir. Mezartaþý kitâbesi þöyledir:
Huve’l-Hayyu’l-Bâkî
Meþâyih-i hattâtînden
Cennetmekân merhum ve maðfûr
Mahmud Celâleddin Efendinin
Ruhîçûn el-Fatiha
Sene 1245
Aslýnda bu sebat ve vefâ, Þevki Efendi Mektebi’nin
doðmasýna vesile olmuþtur. Eðer Kazasker Mustafa Efendi’ye
devam etseydi, Kazasker yoluna mensup Þefik Bey,
Muhsinzâde Abdullah Efendi, Abdullah Zühdî Efendi ve
Hasan Rýza Efendi gibi isimlere bir yenisi eklenmiþ olacaktý.
Fakat kendisi, ekol sahibi her hattatýn yaptýðýný yaparak
Þeyh Hamdullah, Hâfýz Osman, Ýsmail Zühdî Efendi ve
Mustafa Râkým’ýn yazýlarýný inceleyerek ve onlarýn yolundan
yürüyerek kendi üslûbunu oluþturmuþtur. 1 3 3
13 Þaban 1304/7 Mayýs 1887 tarihinde vefat eden
Þevki Efendi, Merkezefendi Kabristaný’nda hocasý ve dayýsý
129- Baltacýoðlu, Türk Plâstik Sanatlarý, 117
130- Baltacýoðlu, Yeni Adam, sy. 447, s 7.
131- Ýbnülemin, 397 ve Derman, ÝKMHS, 214’te doðum tarihini h. 1244/1828
olarak; A. Süheyl Ünver, Hattat Mehmed Þevki, Ýstanbul, 50 San’at Sever
Serisi-6, 1953, s. 1 ve Rado, 225’te Ünver’den naklen doðum tarihi
1245/1829 olarak vermiþlerdir.
132- Derman, ÝKMHS, 214
133- Ünver, Hattat Mehmed Þevki Efendi, 1; Derman, ÝKMHS, 214

43
 HAT SAN’ATI

Resim 41- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Kur’ân-ý Kerîm’inden bir sahife. (TSMK-GY.309-111, 2b)

44
 HAT SAN’ATI

Mehmed Hulûsi Efendi’nin ayak ucuna defnedilmiþtir. Mürekkebi ile hazýrlamýþ ve çok iyi
tashih etmiþtir. Bu kalýplardan

Resim 42- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin hocasý Mehmed Hulûsi Efendi için yazdýðý celî sülüs kabir taþý kitabesi.
Þevki Efendi, Râkým’ýn celî sülüs’teki özellik ve
müzehhibler levhalarý hazýrlamýþ
güzellikleri aynen sülüs yazýsýna aktarmýþtýr. Sülüs yazýlarý
yahut taþa hakkedilmiþtir.
kývrak ve metindir. Þevki Efendi, itinalý ve tekellüflü yazan
bir hattattý. Bu sebeple yazýlarý pürüzsüz ve çok temizdir. Sâmi Efendi’nin müze ve
Celî sülüs’ün eþsiz hattatý Sâmi Efendi “Þevkî’nin elinden koleksiyonlardaki yazýlarýndan
istese de fenâ harf çýkmaz” demiþtir. Þevki Efendi’nin baþka Kapalýçarþý
özellikle h. 1290/1873’ten sonraki yazýlarý kemâl noktasýna Nûrosmaniye 135 ve Fesçiler
ulaþmýþtýr. Bu bakýmdan, bu tarihten sonraki yazýlarý Þevki kapýsý üstü celî talikleri
Efendi’nin örnek yazýlarýdýr. mükemmeldir. Bâyezid kapýsý
üzerinde de II. Abdülhamid adýna
Þevki Efendi’nin sülüs yazýlarýndaki olgunluk yanýnda,
tertiplediði tuðra bulunmaktadýr.
harflerin satýra diziliþleri mükemmeldir. Bu yönüyle,
Nallý Mescid, Þehzâdebaþý, Atikali
harflerde akýcýlýk hemen göze çarpmaktadýr. Sülüs ve nesih
Paþa camileri celî sülüs yazýlarý
harflerinde olgunluk ve mükemmellik Þevki Efendi ile
yanýnda Yenicami Sebili celî sülüs
yakalanmýþtýr. Ayný þekilde nesih yazýda, harflerin satýra
kitâbesi çok meþhurdur. Sâmi
diziliþi ve satýra oturuþu, Þevki Efendi’nin yazýdaki önemli
Efendi’nin Yeni Cami sebili kitabesi
maharetlerindendir.
celî sülüs yazýlarý, celî sülüs
Bakkal Ahmed Ârif Efendi ve Fehmi Efendi en önemli öðrenmek isteyenlere âdeta hoca
talebelerindendir. Fehmi Efendi, Þevki Efendi’nin hakký olmuþtur. 136 Sâmi Efendi bu
olduðu halde fazla tanýnmayan talebesidir. Fehmi Efendi’nin kitabede celî sülüs’ün bütün
bugün, Medine’de Mescid-i Nebevî’de büyük boy hilyesi nüktelerini göstermiþtir.137
bulunmaktadýr.
Sâmi Efendi (1838- 1912) XX. asrýn baþlarýnda h.
1. 2. 8. Hattat Sâmi Efendi 1310/1893’ten sonra bir atýlým yaparak, celî sülüste eksik
kalan kýsýmlarý tamamlamýþtýr.138 1310/1893 Ramazanýnda
Râkým Efendi mektebine dahil fakat farklý bir þîve
eline geçen Ýsmâil Zühdî’nin sülüs-nesih murakkaasýndan
sahibi olan Sâmi Efendi, 16 Zilhicce 1253/13 Mart 1838
seçmeler yaparak Râkým’ýn eksikliklerini tamamlamýþtýr.
tarihinde Ýstanbul’da dünyaya geldi. Babasý Yorgancýlar
Celî sülüs'ün en önemli unsurlarý Sâmi Efendi’de kemâl
kethüdasý hacý Mahmud Efendi’dir. Asýl adý Ýsmail Hakký’dýr.134
bulmuþtur. Celî sülüs'teki iþaretler (tirfil, mim, mimli tirfil,
Sýbyan Mektebi’nde Boþnak Osman Efendi’den hurûf-u mühmele ve harekeler) yanýnda rakamlar da Sâmi
sülüs-nesih meþketti. Daha sonralarý celî sülüs yazýyý Efendi’de kemâl noktasýna varmýþtýr. Tezyinat iþaretlerinin
Râkým’ýn talebesi Mahmud Þakir Recâi Efendi (1804- düz kýsýmlarý Sâmi Efendi'de daha deðirmi bir hal alarak
1874)’den aldý. Talik yazýyý önce Kýbrýsîzâde Ýsmâil Hakký kývraklýk ve canlýlýk kazanmýþtýr. Meselâ, tirfilin sol kýsmý,
Bey (1785- 1862)’den sonra Ali Haydar Bey (1802 – 1870)’den þeddenin sol kolu Râkým'a göre Sâmi Efendi'de daha
meþketti. Dîvâni yazýyý Ebûbekir Nâsýh Efendi (1813 – 1885),
134- Eskiden, kalem efendilerine ikinci bir isim, mahlâs vermek âdet olduðundan
rik’a yazýyý Ebûbekir Mümtaz Efendi (1810 – 1871)’den Ýsmail Hakký’ya da “Sâmi” ismi verilmiþtir. Sâmi Efendi’nin mezar taþýnda
ismi “Ýsmâil Hakký Sâmi” olarak geçmektedir. Bkz. M. Uður DERMAN, -
meþketti. “Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi”, Hayat Tarih Mecmuasý. sy. 5,
Haziran 1969, s. 4.
135- Bu kitabenin yeniden yapýlýþý serüveni için bkz. Refiî Cevad ULUNAY, “
Sâmi Efendi asýl maharetini celî sülüs ve celî talik
Hatâ Düzelir”, Milliyet, 08. 07. 1959; a. mlf., “Ýnandý Teres”, Milliyet, 17-18
yazýda ortaya koymuþtur. Yazýlarý daha çok zerendûd ile Eylül 1961.
136- Derman, Yeni Cami Sebili’nin Kitâbesi, Lâle, 4 (Aralýk 1986), s. 15.
hazýrlanmýþtýr. Mürekkeple yazýlmýþ yazýsý yok denecek 137- Derman, a. g. m., 15.
138- M. Uður DERMAN, “Hattat Sâmi Efendi’nin Diþ Kirasý”, Hayat Tarih Mecmuasý,
kadar azdýr. Kendisi yazýlarýný genellikle siyah kaðýda Zýrnýk sy. 12 (Ocak, 1969), s. 22; a. mlf., Türk Hat Sanatýnýn Þâheserleri, 36.

45
 HAT SAN’ATI
Resim 43- Hattat Sâmi Efendi’nin celî sülüs levhasý. (Merkez Efendi Camii)
yumuþak ve deðirmi bir hal almýþtýr. Harekelerde ötrenin
baþ kýsmýnda baþlangýç noktasý Sâmi Efendi'de bir es
çizerek baþlamýþ, Râkým Efendi'de ise burasý düz bir þekil
almýþtýr. Dolayýsýyla Sâmi Efendi'nin bu yumuþak hareketi
ötreye bir canlýlýk ve yumuþaklýk kazandýrmýþtýr. Sâmi
Efendi'de ötre kuyruðunun alt kýsmý, Râkým'a göre biraz
daha besli bir hâldedir. Diðer harekelerde iki üstat arasýnda
46
bir fark yoktur. Râkým harflerine göre Sâmi Efendi
harflerinde canlýlýk mevcuttur. Sâmi Efendi'de harf zülfeleri
yarým nokta daha fazladýr; Râkým’da bir buçuk nokta olan
elif zülfesi Sâmi Efendi’de iki noktadýr. Elif harfi Sâmi
Efendi'de dibe doðru, son üç noktada hafif bir kývrým
yaparak, Râkým'a göre daha bir hareketlilik kazanmýþtýr.
Esasen bu durum dik harflerin tamamýnda mevcuttur. Rý,
 HAT SAN’ATI
Resim 44- Hattat Sâmi Efendi’nin zýrnýk mürekkebiyle hazýrladýðý bir celî sülüs levha kalýbý. (Süleyman Berk koleksiyonu)
vav gibi kuyruklu harflerin satýra meyli Râkým'da bir buçuk
nokta iken, Sâmi Efendi'de bu meyil daha fazla ve iki
nokta kadardýr. Sin diþlerinde mevcut
kývraklýk ve canlýlýk Sâmi Efendi'de
daha belirgin bir hal almýþtýr.
Râkým'da nun harfinin çanaðý sol
tarafta baþ kýsma bir buçuk
nokta kala bitmiþken, Sâmi
Efendi de sol kýsmýn bitiþ noktasý,
Resim 45- Hattat Sâmi Efendi’nin mezar taþý kitabesi. Fatih Türbesi Haziresi.
nun baþlangýcý ile neredeyse
ayný seviyededir.
Sâmi Efendi yazýda
tezyinat unsurlarýný bol miktarda
kullanmýþtýr. Bu durum onun
celî divânî ile fazlaca meþgul
olmasýndan kaynaklanmýþtýr.
Râkým Efendi'nin istiflerinde
harfler, kendi yapýlarý ile ön
plandadýr, bazý istiflerinde
tezyinat unsurlarý yok denecek
kadar azdýr. Bunun sebebi daha
önceki devirlerde de harekenin
dahi çok kýsýtlý kullanýlmýþ olmasýdýr. Hareke ve tezyinat
47
iþaretleri celî sülüs’e Râkým’la girmeye baþlamýþtýr. Çok
titiz bir sanatkâr olan Sâmi Efendi, yazýnýn tashihi ile fazlaca
uðraþýr, elinden altý ayda yazý çýktýðý olurmuþ.139 Râkým’ýn
tamamlayýcýsý olarak kabul edilen Sâmi Efendi, celî sülüs
ve tuðrada Râkým mektebine dahil olmakla birlikte farklý
bir þiveye sahiptir.140
Hayatýnýn sonlarýný felçli olarak geçiren Sâmi Efendi
16 Recep 1330/ 1 Temmuz 1912 tarihinde vefat etmiþtir.
Kabri, Fatih Camii haziresinde olup, mezar taþý kitâbesi
talebesi Kâmil Akdik tarafýndan celî sülüs ile yazýlmýþtýr.
Hüseyin Hâþim Bey'in Sâmi Efendi hakkýnda yazdýðý
kasidesinin bir beyti þöyledir:141
Râkým da eðer görse celî hattýný derdi
Samî-i senâ pâye bu vâdide yemandýr
Üstat merhum Necmeddin Okyay, hocasý da olan
Sâmi Efendi’nin vefatýna düþürdüðü tarihte, onun vefatý
ile Râkým yolunun üstadsýz kaldýðýna iþaret eder. Tarih
þöyledir:142
139- Kemankeþ Bâhir’in bir sözü var: Sâmi Efendi merhumun yazýlarýný Râkým
Efendi görse idi, mutlaka hayýr duâ eder idi. Zîra yazýda çok titiz
davranmýþtýr.“ Kök, sy. 15 (Mayýs 1982), s. 43.
140- Derman, Hayat Tarih Mecmuasý, sy. 5 (Haziran, 1969), s. 7; a. mlf., ÝKMHS,
217.
141- Ýbnülemin, 359
142- M. Uður DERMAN, Hattat Sâmi Efendi, Hayatý ve Eserleri, 50 San’at Sever
Serisi, 18-1962, Ýstanbul, s. 2.
 HAT SAN’ATI
Resim 46- Hattat Sâmi Efendi’nin Þehzâdebaþý Camii’nde bulunan celî sülüs kitâbesi.
Resim 47- Hattat Sâmi Efendi’nin Kapalýçarþý Fesçiler Kapýsý üzerinde bulunan celî tâlik kitabesi.
Serfürû eyler cihan, târih-i Necmeddin için, Göçtü
Sâmi, kaldý Râkým mesleki üstâdsýz. 1330 H.
Sâmi Efendi’den sonra talebeleri, Nazif Bey,143
Tuðrakeþ Ýsmail Hakký Bey,144 Aziz Efendi,145 Ömer Vasfi
Efendi146 ve Neyzen Emin Yazýcý147 celî sülüs’te Râkým
yolunda, Sâmi Efendi þivesinde yazmýþlardýr. Son devrin
önemli hattatlarýndan Halim Özyazýcý148 ve Hâmid Aytaç149
da ayný vadide eser vermiþlerdir. Son iki üstad doðrudan
olmasa da, Sâmi Efendi’nin eserlerinden istifade ile celî
yazýda maharet sahibi olmuþlardýr.
143- Mehmed Nazif Bey: 1846 yýlýnda bugün Bulgaristan’da kalan Ruscuk’ta
doðdu. Aslen Kýrýmlýdýr. Ýstanbul’a hicretten sonra Enderun’a intisap etti.
Þefik Bey’den sülüs ve nesih meþketti. Daha sonra Sâmi Efendi’den celî
sülüs, celî ta’lik, divanî ve tuðra meþketti. Erkân-ý Harbiye Dairesi hattatlýðý
yapan Nazif Bey, ayný yerde mümeyyiz oldu. Celî sülüs’te Ýsmâil Zühdî
ve Râkým yolunu takip eden Nazif Bey’in celîleri tokça görünümlüdür.
Bunun sebebi, yazýlarýný yazdýktan sonra pertevsuzla (mercek) tashih
etmesiydi. 1913 yýlýnda vefat eden Nazif Bey, Yahya Efendi Kabristaný’na
defnedildi. (bkz. Ýbnülemin, 232-235; M. Uður Derman, Hattat Nazif Bey,
50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1965, 3 s.; Rado, 242-244).
144- Tuðrakeþ Ýsmail Hakký ALTUNBEZER:1873 yýlýnda Ýstanbul’da doðdu. Ýlk
yazý derslerini hattat olan babasý Ýlmî Efendi’den aldý. Divan-ý Hümâyun
kalemine girdi ve burada Sâmi Efendi’den, divanî, celî divanî, celî sülüs
ve tuðra meþketti. Müzehhib Bahaeddin Bey’den tezhip öðrendi. Ressam
olmasýnýn verdiði avantajla, yazýda çok güzel istifler meydana getirdi.
1945 yýlýna kadar Güzel Sanatlar Akademisi’nde dersler verdi. 19 Temmuz
1946 tarihinde vefat ederek, Karacaahmed Mezarlýðý’na defnedildi (bkz.
Ýbnülemin, 97-101; Derman, Tuðrakeþ Ýsmail Hakký Altýnbezer, Hayat Tarih
Mecmuasý, sy. 6, 1971 , s. 43-51; Rado, 258-259; Derman, ÝKMHS, 255).
145- Aziz Efendi: 1871 yýlýnda Trabzon/Maçka’da doðdu. Küçük yaþta Ýstanbul’a
gelerek, evvelâ Bakkal Arif Efendi’den sülüs-nesih meþkederek 1896
yýlýnda yazdýðý hilye ile icâzet aldý. Ta’lik yazýyý Hasan Hüsnü Efendi’den,
celî sülüs ve celî ta’liki de Sâmi Efendi’den meþketti. Davet üzerine gittiði
Mýsýr’da uzun süre kalarak orada yazýlar yazdýktan baþka talebe de
yetiþtirdi. 16 Aðustos 1934’te vefat etti, kabri Edirnekapýsý Necatibey
Mezarlýðý’ndadýr (bkz. Ýbnülemin, 68-72; Serin, Hattat Aziz Efendi, 119 s.;
Rado, 251; Derman, ÝKMHS, 220).
146- Ömer Vasfi Efendi: 30 Nisan 1880 tarihinde Ýstanbul/Tophane’de doðdu.
Rüþdiye Mektebi’nde okurken Çukurcumalý Kadri Efendi’den yazý meþketti.
48
Daha sonra Aziz Efendi’den sülüs ve ta’lik, hacý Kâmil Efendi’den sülüs,
divanî ve celî divanî, nihayet Sâmi Efendi’den de ta’lik, celî ta’lik ve celî
sülüs meþketti. Celî yazýda, hocasý Sâmi Efendi’den sonra o yolun en usta
takipçisi oldu. Hýrka-i Þerif Camii hatipliðini de yapan Ömer Vasfi Efendi
1928 yýlýnda vefat etti. Kabri, Eyüp Gümüþsuyu’ndadýr (bkz. Ýbnülemin,
262-267; Derman, Ýki Kardeþ Hattatýmýz Ömer Vasfi Efendi (1880-1928),
Neyzen Emin Efendi (1883-1945), 50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1966,
9 s.; Rado; 251; Derman ÝKMHS, 226-227).
147- Neyzen Emin YAZICI: 1883 yýlýnda Ýstanbul’da dünyaya geldi. Ýlk yazý
derslerini Rüþdiye Mektebi’nde iken aldý. Aðabeyi Ömer Vasfi, Sâmi
Efendi’ye derse gittikçe onu da götürdü. Aðabeyi gibi düzenli ders almadý.
Aðabeyinin yazýlarýný tashih ederek celîde maharetini arttýrdý. Dinî ve
lâdinî musikîde de behre sahibi idi. 3 Þubat 1945 tarihinde vefat ederek
aðabeyinin yanýna defnedildi (bkz. Ýbnülemin, 80-84; Derman, Ýki Kardeþ
Hattatýmýz, 9 s.; Rado, 255-256; Derman, ÝKMHS, 226-227).
148- Mustafa Halim ÖZYAZICI: Babasý Kýrýmlý, anasý Sudanlý olan Halim Efendi
14 Ocak 1898 tarihinde Ýstanbul’da dünyaya geldi orta tahsili sýrasýnda
hattat Hâmid Bey’den Rik’a meþketti. Daha sonra Medresetü’l-Hattâtîn’de
devrin önemli hat üstatlarý, Hasan Rýza, Kâmil Efendi, Hulûsi Efendi ve
Tuðrakeþ Ýsmail Haký Bey’den yazý meþketti. Her yazý cinsini büyük bir
kudretle yazdý. 1963 yýlýnda emekliliðine kadar Güzel Sanatlar
Akademisi’nde yazý dersi verdi. 30 Eylül 1964 tarihinde vefat etti (bkz.
Ýbnülemin, 104-106; Derman, Hattat Mustafa Halim Özyazýcý (1898-1964),
50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1965, 3 s.; Rado, 260-261; Derman, ÝKMHS,
227; Süleyman BERK, “Hattat Halim Efendi’nin Bilinen Tek Hilyesi“, Tarih
ve Düþünce, sy. 2002/7(Temmuz 2002), s.56-64).
149- Hâmid AYTAÇ: 1893 yýlýnda Diyarbakýr’da doðan Hâmid Bey, ilk yazý
derslerini de orada aldý. Ýstanbul’a gelerek önce Hukuk daha sonra da
Sanâyi-i Nefîse Mektebi’ne devam etti ise de tamamlayamadý. Geçimini
saðlamak için piyasaya yazý iþleri yaptý. Hattat Nazif Bey’den yazý dersine
baþlamýþsa da ancak bir ders devam edebildi. Harf inkýlâbýndan sonra
matbaacýlýk yaptý, ancak yazýyý býrakmadý. Zamanýn büyük hattatlarý ile
görüþtükçe onlardan istifade etti. Her cins yazýyý büyük bir kudretle yazan
Hâmid Bey çok titiz bir sanatkârdý. 18 Mayýs 1982 tarihinde vefat eden
üstat, Karacaahmed Kabristaný’nda, Þeyh Hamdullah’ýn yanýnda medfundur.
(bkz. Ýbnülemin, 119-123; Ali Alparslan, Hattat Hamid Aytaç, Hayat Tarih
Mecmuasý, sy. II, 1972, s. 16-22; Rado, 267-269; M. Hüsrev SUBAÞI,“ Aytaç,
Hamit“, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi, Ýstanbul, Türkiye Diyanet
Vakfý, 1991, c. IV, s. 287-289; Derman, ÝKMHS, 229; Hattat Hâmid Aytaç’
la ilgili geniþ bir deðerlendirme için bkz. Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî) Anma
Paneli - Eylül 1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, 1997; Hattat
Hâmid Aytaç Kitabý, (Hazýrlayan Ýsmail Yazýcý). Ýstanbul, Kitabevi, 2002,
216 s. )
 HAT SAN’ATI

Resim 48- Hattat Sâmi Efendi’nin “Fallahu hayrun hâfizan” levhasýnýn zýrnýkla yazýlmýþ kalýbý. Bu kalýpta tashih edilen yerler siyah boya ile belli olmaktadýr. Harflerin
kenarý iðnelenmiþ durumdadýr. Görülen bu kalýp üst kalýptýr. Bu kalýptan zerendud olarak levhalar hazýrlanmýþtýr. (Süleyman Berk koleksiyonu)

49
50
HAT SAN’ATI

Resim 49- Hattat Sâmi imzalý zýrnýk mürekkebiyle hazýrlanmýþ celî sülüs levha kalýbý. (Türkpetrol Vakfý koleksiyonu)
51
HAT SAN’ATI

Resim 50- Hattat Sâmi Efendi imzalý zerendud celî sülüs levha.
 HAT SAN’ATI

Resim 51- Hattat Sâmi Efendi’nin Yeni Cami Sebili üzerinde bulunan celî sülüs Kitâbesi.

Resim 52- Hattat Mehmed Nazif Bey’in Sülüs bir levhasý. (Mehmet Özçay koleksiyonu)

52
 HAT SAN’ATI

Resim 53- Hattat Sâmi Efendi’nin Kapalý Çarþý Nuruosmaniye kapýsý üzerinde bulunan celî tâlik kitâbesi.

Resim 54- Hattat Sâmi Efendi’nin talebesi Ömer Vasfi Efendi’nin Eyüp’te Sultan Reþad Türbesi üzerinde bulunan
celî sülüs müsennâ kitabesi.

53
 HAT SAN’ATI

Resim 55- Hattat Mehmed Nazif Bey’e ait istifli celî sülüs bir levha.

Resim 56- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’e ait istifli celî sülüs bir levha. Resim 57- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’e ait istifli zerendud celî sülüs bir levha.

54
 HAT SAN’ATI

Resim 58- Hattat Mehmed Nazif Bey’e ait celî sülüs bir levha.

Resim 59- Hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi yolunu geliþtiren Hattat Þefik Bey’e ait celî sülüs levha. (Süleyman Berk koleksiyonu)

55
 HAT SAN’ATI

Resim 60- Hattat Sâmi Efendi’nin celî sülüs zerendud levhasý. (Aksaray, Vâlide Sultan Camii)

Resim 61- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn celî sülüs bir levhasý. (Süleyman Berk koleksiyonu)

Resim 62- Hattat Mehmed Nazif Bey’in celî sülüs bir levhasý. (Abdurrahman el-Uweys koleksiyonu, Dubai)

56
 HAT SAN’ATI

II. BÖLÜM

YAZI ÇEÞÝTLERÝ

57
 HAT SAN’ATI
Resim 63- Muhsinzâde Abdullah Bey’in Sülüs Nesih kýt’asý.
2.1. HAT SANATINDA YAZI ÇEÞÝTLERÝ
Ýslâm yazýsýnýn kaynaklarda birçok çeþidinden
bahsedilmiþtir. Yapý ve þekil olarak harfler birbirine yakýn
olsalar da, yazý çeþitlerinin harfleri arasýnda nüanslar
bulunmaktadýr. Ýslâm yazýsýnýn bu çeþitlenmesi, sanat
olarak ve kendi içindeki bir sýnýflamadýr. Sülüs yazýda,
yahut nesih yazýda, yahut kûfi yazýda her harfin ana yapýsý
aynýdýr. Fakat sanat olarak, farklý yazý çeþitlerindeki yazýlýþta
bir takým farklýklar ortaya çýkmaktadýr. Meselâ sülüs, nesih
yahut muhakkak yazýda “sin” harfinde “dendan”, diþ
bulunurken, talik yazýda bu diþler çoðu kere
bulunmamaktadýr. Kezâ, diðer yazý çeþitlerinde “elif”
harfinde “zülfe” bulunurken talik ve rik’a yazýda zülfe
kullanýlmamaktadýr. Bu farklýlýklar daha da çoðaltýlabilir.
Ýslâm yazýsý baþýndan itibaren kullaným alanýna
göre çeþitlenmeye baþlamýþtýr. Çünkü yazý, Müslüman
toplumda, baþlangýcýndan itibaren bir sanat konusu olarak
ele alýnmýþ ve iþlenmiþtir.150 Kûfi yazýnýn temelini oluþturan
köþeli yazý, dîni metinlerin tespitinde kullanýlýrken, kullanýmý
daha kolay olan yuvarlak karakterli yazý günlük
58
yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Ýleriki dönemlerde dîvanlar
ve fetvâlar talik yazý ile yazýlmýþtýr. Dîni ve sivil mimâri
eserlerde, uzaktan daha rahat görülebilen celî sülüs, celî
kûfi ve celî talik yazý kullanýlmýþtýr. Kullaným sahalarýna
göre yazýnýn kullanýmýnda, harflerin yapýlarýna estetik
müdahaleler de bulunulmuþ ve bazý farklýlýklar oluþmuþtur.
Tarihi süreç içerisinde oluþan bu durum, yazýnýn estetik
çeþitlenmesini doðurmuþtur.
Asýrlarca süren arýnma ve süzülme sonucu, yazý
estetik olarak güzelleþirken çok çeþitlenen yazýlar belli
bir tasnifte toplanmaya baþlamýþtýr. Aklâm-ý sitte adý
altýnda toplanan yazýlarýn temeli, Hz. Peygamber
döneminde ortaya çýkan iki ana karakterden, köþeli ve
yuvarlak karakterli yazýdan ne’þet ederek çeþitlenmiþtir.151
Bu yazýlarýn ana çizgileri Ýbn Mukle ve Ýbn Bevvâb tarafýndan
belirlenmiþ, Yâkut el-Mustasýmî tarafýndan kaideleri
konmuþtur.152 Yazý çeþitlerini þöyle tasnif edebiliriz:
150- Yazýr, Kalem Güzeli, II, 75
151- Daha geniþ bilgi için bkz. Nihad M. ÇETÝN. -“Ýslâm Hat Sanatýnýn Doðuþu
ve Geliþmesi (Yâkût Devrinin Sonuna Kadar)”, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat
Sanatý. Ýstanbul, IRCICA, 1992, s. 15
152- Serin, Hat Sanatý ve Meþhur Hattatlar, 72
 HAT SAN’ATI

Resim 64- Ýlk dönem kûfi yazý örneði.

Aklâm-ý sitte denilen altý çeþit yazý þunlardýr: kýsma ayrýlmaktadýr.

1-Muhakkak 1- Meþrik kûfîsi
2-Reyhâni 2- Maðrip kûfîsi
3-Sülüs 3- Kayravan kûfîsi
4-Nesih 2. 1. 1. Aklâm-ý Sitte
5-Tevkii
2. 1. 1.1 Sülüs
6-Rikaa (Ýcâze Hattý)
Diðer Yazý Çeþitleri Aklâm-ý sitte içerinde yer alan ve üçte bir anlamýna
7-Kûfi gelen sülüs yazý, ismini baþlangýçtaki yuvarlak karakterli
8-Ta’lik yazýdan geliþen tûmar yazýnýn üçte bir ölçüsünden almýþtýr.
9-Dîvâni Kalem aðzý kalýnlýðý 3 mm’dir. Hat sanatýnda, sanat olarak
10-Celî Dîvâni yazýnýn anasý “ümmü’l-hutût” olarak kabul edilmiþtir.
11-Rik’a Muhakkak yazýya göre harfleri biraz küçüktür. Çanaklý
Kûfi yazý çeþitli kollara ayrýlmaktadýr. harflerin çanaklarý derindir. Nesih yazý ile birlikte geliþimi
A- Yapýlarýna göre kûfi yazý Osmanlý’da çok hýzlý olmuþtur.
1- Basit kûfî
2. 1. 1. 2. Nesih
2- Yapraklý kûfî
3- Zemini süslü kûfî Kelime anlamý “ortadan kaldýrmak, iptal etmek”
4- Örgülü kûfî anlamýna gelmektedir. Kitap yazýmýnda diðer yazýlara göre
5- Geometrik kûfî153 daha fazla kullanýldýðý için bu ismi almýþtýr. Kalem aðzý
B- Yazýldýklarý bölgelere göre de kûfî yazý üç
153- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 45-46.

59
 HAT SAN’ATI
Resim 65- Hattat I. Derviþ Ali’ye ait muhakkak ve reyhâni hatlarýyla bir kýt’a.
kalýnlýðý, sülüs kaleminin üçte biri kadardýr. Sülüs kaleminin
üçte biriyle ona tabi olmuþtur. Þeyh Hamdullah ile birlikte
Kur’ân-ý Kerîm yazýmýnda nesih yazý kullanýlmaya
baþlanmýþtýr.
Baþlangýçta “muhakkak”, “verrâki” ve “ýrâkî” denilen
neshî yazý üzerinde yapýlan çalýþmalar neticesinde, ileride
iki ayrý tarz ortaya çýkmýþtýr. Reyhâni ve nesih yazýnýn
ortaya çýkmasýndan sonra, özellikle nesih yazýnýn kâideleri
Yâkut tarafýndan belirlenmiþtir. Osmanlý’da Þeyh Hamdullah
ile birlikte hýzlý bir geliþim merhalesine girmiþ ve Osmanlý’nýn
son döneminde estetik zirveye ulaþmýþtýr.
Burada yeri gelmiþken gubârî yazýdan bahsetmek
gerekir. Adýný Arapça “toz” anlamýna gelen “ðubar”dan
alan gubârî yazý, nesih yazýdan çok ince, bazen gözle zor
görülebilecek kadar ince yazýlan yazýya verilen isimdir.
Bu hat ile sanattan ziyade maharet gösterilmektedir.
Sancak Kur’ân’larý bu yazý ile yazýlmýþtýr. Bazen bir
60
pirinç tanesi üzerine ihlâs sûresi yazýldýðý da olmuþtur.
Sultan Ahmed Camii’nin celî yazýlarýný yazan Seyyid Kâsým,
bir pirinç tanesi üzerine ihlâs sûresini yazdýðý için kendisine
“Gubârî” sýfatý verilmiþtir. Bu yazýyla XX. asýr baþlarýnda
Mehmed Nûri Sivâsi154 baþarýlý örnekler ortaya koymuþtur.
2. 1. 1. 3 Muhakkak
Kelime anlamý itibariyle “muntazam” ve “muhkem”
gibi anlamlara gelmektedir. Kalem aðzý kalýnlýðý, sülüs
kalemine tabidir. Harfleri sülüs yazýya göre daha büyüktür.
Yatay harfler ve harflerin yatay kýsýmlarý daha yayýk ve
uzundur. Çanaklar geniþçe ve sülüs yazýya göre daha
154- Sivaslý Mehmed Nûri’nin hayatý bilinmemektedir. Ancak gubârî yazý
geleneðinin son temsilcisidir. Bazý yazýlarýnýn ketebe kayýtlarýnda kendi
mesleði kaydetmiþ ve hocasýnýn ismini vermiþtir. Bir yazýsýnýn ketebesinde
“Mülgâ Dâire-i Meþihat Mektûbi Kalemi Mütekâidi” olduðunu belirtmiþtir.
Meþihat Kalemi kâtiplerinden Ahmed Efendi’nin oðludur. Þeyh Mahmud
Hamdi’den yazý dersi almýþtýr. Daha çok 1905-1935 yýllarý arasýnda eser
vermiþtir. Eserlerini koyu zemin üzerine üstibeç boya kullanarak meydana
getirmiþtir. Bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 187; Zübeyde Cihan
Özsayýner, “Yöresel Hattatlarýmýzdan Mehmet Nuri Sivasî”, V. Milletlerarasý
Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara, Kültür Bakanlýðý, ts, s.340- 342.
 HAT SAN’ATI

Resim 66- Reîsü’l-hattâtîn Haci Ahmed Kâmil Akdik hattýyla sülüs nesih bir kýt’a.

düzdür. Satýr halinde yazýlýr, istifli olarak yazýlmaz. gelmektedir. Tevkiî yazýnýn küçüðüdür. Onun kurallarýna
tabidir. Ýcazetnameler bu hat ile yazýldýðý için “Hatt-ý icâze”
2. 1. 1. 4 Reyhâni
diye isimlendirildiði de olmuþtur. Ayrýca, talik yazý geliþene
Nesih yazý nasýl sülüs kalemine tabi ve onun üçte kadar bu yazýyla vakýf kayýtlarý tutulmuþtur.
biri ise, reyhâni de yazý kurallarý bakýmýndan muhakkak
2. 2. DÝÐER YAZI ÇEÞÝTLERÝ
yazýya tabidir. Kalem aðzý kalýnlýðý ise muhakkak yazýnýn
üçte biri kadardýr. Muhakkak ve reyhâni yazý XV. asra Kûfi
kadar mushaf yazýmýnda kullanýlmýþtýr.
Dîvâni
2. 1. 1. 5 Tevkiî
Celî Dîvâni
Tevkiî yazý, sülüs yazýnýn ihmal edilmiþ þeklidir.
Rik’a
Sülüs yazýnýn kurallarýna tabidir. Daha çok divana ait kýsa
metinlerin yazýmýnda kullanýlmýþtýr. Daha sonra yerini Ta’lik
Dîvâni yazýya býrakmýþtýr. Sülüs yazýya göre harflerin boylarý,
2. 2. 1 Kûfi
çanaklar, küpler ve elifler daha kýsa, küçük ve kývraktýr.
Kalem aðzý kalýnlýðý sülüs kalemine tabidir. En belirgin Ýslâm’ýn ilk yýllarýnda kullanýlmakta olan sert köþeli
özelliði birleþmeyen harflerin birleþmesidir. yazý daha sonra Kûfe þehrinde iþlenerek, geliþtirildiði þehre
nisbetle kûfi adý verilmiþtir. Yazýldýðý yere ve yapýsýna göre
2. 1. 1. 6 Rikaa’
çeþitlenmiþtir.
Kelime olarak “küçük sayfa ve mektup” anlamýna

61
 HAT SAN’ATI

Resim 67- Hattat Halim Özyazýcý’nýn rikaa’ hattý.

4- Örgülü kûfî:

Bazý harflerinin örülmesinden dolayý bu ismi almýþtýr.

Bu çeþit kûfinin en erken örnekleri h. V. asra uzanmaktadýr.
En eski örneði Ýran Râdekân Kalesi’nde (h. 411) Tunus
Kayrevan Camii mescidinde (h. 431), en bilinen ve meþhur
örnek ise Ýran Pir Alemdar kabrindedir.

5- Geometrik kûfî :156

Diðer kûfi çeþitlerinden dik ve keskin çizgileriyle

ayrýlýr. Ortaya çýkýþý hususu pek fazla aydýnlatýlamamýþtýr.
Ýran ve Irak mescidlerinde çok fazla yaygýndýr.

B- Yazýldýklarý bölgelere göre de kûfî yazý üç

kýsma ayrýlmaktadýr.

1- Meþrik kûfîsi

2- Maðrip kûfîsi

3- Kayravan kûfîsi

Resim 68- Hattat Hâmid Aytaç hattýyla Þevkî Efendi’ye takliden yazýlmýþ nesih
bir sahife. (Mehmet Özçay koleksiyonu)

Kûfi yazý çeþitli kollara ayrýlmaktadýr. 1 5 5

A- Yapýlarýna göre kûfi yazý

1- Basit kûfî:

Ýslâm’ýn ilk yýllarýnda þark ve garbda yayýlan kûfidir.

En güzel örnekleri Kubbe-i Sahra ve Tolonoðlu Camii
kitâbesidir. Bu çeþit kûfide her hangi bir süsleme mevcut
deðildir.

2- Yapraklý kûfî:

Aðaç yapraklarý gibi süslemelerin bulunduðu çeþittir.

3- Zemini süslü kûfî:

Zemininde kývrýk dallý motiflerin bulunduðu kûfidir.
Bu çeþit kûfinin en güzel örnekleri Ýran’da Gazne’de ve
Kâhire Sultan Hasan Medresesi’nde bulunmaktadýr.
Resim 69- Ma’kýlî yazýya Sirkeci Hubyar Camii’nden bir örnek.
155- Kûfi yazýyla ilgili geniþ bilgi için bkz. CUM'A, Ýbrahim. Dirâse fî Tatavvuri'l-
Kitâbâti'l-Kûfiyye. Dâru'l Fikri'l-Arabî, ts. 286 s.
156- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 45-46.

62
 HAT SAN’ATI

Resim 70- Hattat Mehmed Nûri Sivâsî’nin gubâri levhasý.

2. 2. 2 Dîvâni Yazý hükümdarý Uzun Hasan’ý maðlup ettikten sonra Ýstanbul’a

Terim olarak, padiþahýn iradelerini emirlerini,
buyruklarýný yazmak için kullanýlan yazý anlamýna
gelmektedir. Akkoyunlu ve Karakoyunlular’da kadim ta’lik
resmi yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Bu yazý Fatih’in Akkoyunlu
getirdiði Ýranlý sanatkârlarýn, kadîm ta’lik hattýnýn
iþlenmesinden çýktýðý söylenebilir.157 Çünkü harflerin þekli
ve birleþmeleri yönünden büyük benzerlik mevcuttur.158
157- M. Uður Derman’dan naklen
158- Alparslan, Sanat Dünyamýz, sy. 35, s. 36

63
 HAT SAN’ATI

Resim 71- Mehmed Tevfik Ebuzziya (1843-1912) tarafýndan kûfi hat ile yazýlan Yýldýz Hamidiye Camii kubbesi (Necm Sûresi ilk âyetler).

Geliþmiþ dîvâni örneklerinin girift görüntüsü vardýr.
Dîvâni yazý sadece devlet yazýþmalarýna tahsis edildiði için
gizliliði korumak kaydýyla girift yazýlmýþtýr. Ayrýca, dîvâni
yazý, Osmanlý’da sadece sarayda kullanýlmýþ, dýþarýda
kullanýlmasý yasaklanmýþtýr.
2. 2. 3 Celî Dîvâni
kullanýlmýþtýr. Bazen satýrlarýn biri mürekkep birinin altýnla
yazýldýðý ferman ve beratlar bulunmaktadýr. Son dönemde
Ebûbekir Mümtaz Efendi (1810- 1871), Vahdetî Efendi
(1833- 1871), Mehmed Þefik Bey (1820- 1880), Ebûbekir
Nâsýh Efendi (1813- 1885), Ferid Bey (1858- 1925), Mehmed
Ýzzet Efendi (1841- 1904), Sâmi Efendi (1838- 1912), Ahmed

Ýlk bakýþta, sülüs ve ta’lik yazý çeþitlerinde olduðu

gibi bu yazýnýn da dîvâni yazýnýn kalýn kalemle yazýlaný
olduðu anlaþýlabilir. Fakat aralarýnda fark vardýr. Bu farklar
þöylece tasnif edilebilir:159

1.Dîvâni yazýda hareke ve tezyîni iþaretler

olmamasýna karþý, celî dîvâni yazýda hareke ve çok fazla
tezyinî iþaret bulunmaktadýr. Celî dîvâni’de küçük noktalar
da tezyinî iþaret olarak kullanýlmaktadýr.

2.Dîvâni istifsiz, satýr hâlinde yazýlmasýna karþý celî

dîvâni yazý istifli ve girift olarak yazýlýr.

3.Celî dîvâni geniþ aðýzlý kalemle yazýlmaktadýr. Resim 72- Bursa Ulucami’de Þefik Bey hattýyla celî sülüs ve kûfi yazý.

Celî Dîvâni yazý sadece devlet yazýþmalarýnda 159- Daha geniþ bilgi için bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 192- 193.

64
 HAT SAN’ATI
Resim 73- Bursa Ulucami’de Mehmed Þefik Bey’e ait celî divani levha.
Resim 74- Bursa Ulucami’de Mehmed Þefik Bey’e ait celî divani levhanýn benzeri Ýstanbul Tophane Kýlýç Ali Paþa Camii’nde bulunmaktadýr.
Kâmil Akdik (1860- 1941), Ýsmail Hakký Altunbezer (1869-
1946), Halim Özyazýcý (1898- 1964), Hamid Aytaç (1891-
1982) önemli dîvâni ve celî divâni hattatlarýdýr. 160
2. 2. 4 Ta’lik
Aklâm-ý sitte’den sonra en çok meþhur olan ve
kullanýlan yazý çeþididir. Ta’lik kelime anlamý itibarýyla
“asma, asýlma” anlamlarýna gelmektedir. Harekesi olmayan
bu yazýnýn kalýn aðýzlý kalemle yazýlanýna, týpký sülüs’teki
gibi celî ta’lik adý verilmiþtir.
Talik yazýya Ýran’da nesta’lik adý verilmektedir.
Türkiye’de de bu isimle anýldýðý olmaktadýr. Türkiye’de
ta’lik yazýyý bu isimle anma bazý karýþýklýða sebep olacaðý
muhakkaktýr. Ýran’da ilk icâdýnda kullanýlan ta’lik yazý
geliþtirilerek yeni ortaya farklý tavýrdaki yazýya nesta’lik
adý verilmiþtir.
Kadî ta’lik yazý Ýran’da, aklâm-ý sitte ile birlikte
günlük yazýþmalarda kullanýldý. Yazma ve okunma
zorluðundan dolayý bu yazý üzerinde bazý deðiþiklikler
yapýlarak nesta’lik yazý ortaya çýkarýlmýþtýr. 1 6 1
65
XIX. asra kadar Ýran nesta’lik ekolüne baðlý olan
Türk hattatlarý, Yesârî Mehmed Es’ad Efendi bilhassa oðlu
ve talebesi Yesârîzâde Mustafa Ýzzet Efendi elinde ta’lik
yazý yeni þîve kazandý. Ýran ve Türk nesta’liki ayrý ayrý
netleþti.162 Daha sonralarý bu farký belirtmek için Türk
uslûbu nesta’lik, ta’lik olarak isimlendirilmiþtir. 163
Ýran’ýn meþhur hattatý Mir Ýmad Hasenî elinde ta’lik
yeni bir uslûba büründü. Ýmad, Osmanlý hattatlarýnca da
önemle takip edilen bir hattattýr. Ýmad uslûbu Türkiye’ye
talebesi Buharalý Derviþ Abdi (ö. 1647) tarafýndan getirilmiþtir.
Osmanlý talik hattatlarýndan Abdülbâki Ârif Efendi (ö. 1688),
Durmuþzâde Ahmed Efendi (ö. 1716), Þeyhulislâm
Veliyuddin Efendi (ö. 1768), Kâtipzâde Mehmed Refi’ Efendi
elinde geliþtirilmiþtir.164 Ta’lik yazýda sanat bakýmýndan
Ýranlý ve Osmanlý hattatlarý ayný seviyede baþarý
160- Bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 194- 198.
161- Ali Alparslan, “Ýslâm Yazý Çeþitleri: 4 Nesta’lik”, Sanat Dünyamýz, Yýl. 11,
sy. 34 (1985), s. 3
162- Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý, 155.
163- Nesta’lik ve ta’lik isimlendirmesiyle ilgili geniþ bilgi için bkz. M. Uður
DERMAN, “Piyer Loti Kitâbesi ve Ta’lîk Hattýna Dâir Bir Mülâhaza”, Kültürü
ve Sanatýyla IV. Eyüpsultan Sempozyumu, Tebliðler, 5- 7 Mayýs 2000,
Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s. 278- 283.
164- Alparslan, Sanat Dünyamýz, sy. 34, s. 6
 HAT SAN’ATI

2. 2. 5 Rik’a Yazýsý:

Osmanlý tarafýndan icâd edilmiþ bir yazýdýr. Divâni

yazýnýn harflerinin küçültülmesi, sadeleþtirilmesiyle
geliþtirilmiþtir. Divânî yazýya göre harflerin kavis ve meyilleri
azaltýlmýþtýr. Harekesiz olan rik’a yazýsý, sade ve süratli
yazýlmaya müsait olduðundan günlük hayatta kullanýlmýþtýr.
Sýbyan mekteplerinde, çocuklara yazý öðretimine bu yazý
ile baþlanmakta idi.166

Rik’a hattý, Dîvân-ý Hümâyun’da ortaya çýkýp

geliþmiþtir. Zamanla kâideleri teþekkül edip sanatlý þekilde
yazýlmýþtýr. Bu yazýda baþlýca iki tarz geliþmiþtir. Birincisi
Mümtaz Efendi yahut Bâb-ý Âli rik’asý denen tarz, ikincisi
ise Ýzzet Efendi rik’asýdýr. Ýzzet Efendi rik’asýnýn sanat özelliði
daha baskýndýr. Son dönemde hattat Hâmid ve hattat
Halim Bey, Mümtaz Efendi tarzýnda güzel örnekler
vermiþlerdir.

Resim 75- Dîvâni hattýyla hazýrlanmýþ, II. Abdülhamid tuðralý ferman.

göstermiþlerdir. Fakat celî ta’lik’te Osmanlý hattatlarý daha

baþarýlý olmuþlardýr.165

Türk ta’liki’nin kesinleþmiþ kaidelerine raðmen Ýran

nesta’liki’nin kesinleþmiþ kaideleri yoktur. Ýran nesta’liki’nde
ayný harf çok farklý ölçülerde yazýlabilmektedir. Halbuki
Türk ta’liki’nin kaideleri bellidir.

Osmanlý ta’lik ekolünün kurucusu Yesârizâde

Mustafa Ýzzet Efendi’den sonra uslûbu talebeleri Kýbrýsizâde
Ýsmâil Hakký (ö. 1862), Ali Haydar Bey (ö. 1870), Kazasker
Mustafa Ýzzet Efendi (1876) eliyle yayýlmýþtýr. Ýkinci nesilden
hattat celî sülüs’ün de yegâne usta hattatý olan Sâmi
Efendi, ta’lik’te bazý eksiklikleri tamamlayarak ayrý bir þîve
sahibi oldu. Sami Efendi’den sonra talebeleri Mehmed
Nazif Bey (ö. 1913), Ömer Vasfi Efendi (ö. 1928), Mehmed
Aziz Efendi (ö. 1934), Hulusi Yazgan (ö. 1940) ve Necmeddin
Okyay ta’lik yazýnýn Sâmi Efendi yolundaki usta takipçileri
olmuþlardýr. Hulûsi Efendi’den ta’lik meþk eden hattat
Resim 76- Ýmad’a ait tâlik bir kýt’a.
Hâmid Aytaç (ö. 1982) ve hattat Halim Özyazýcý (ö. 1964),
Yesârizâde Mektebi, Sâmi Efendi kolunun yakýn dönem 165- Alparlsan, Sanat Dünyamýz, sy. 34, s. 5
usta hattatlarýdýr. 166- Bugün de hat öðretimine ekseriyetle rik’a yazýsý ile baþlanmaktadýr.

66
 HAT SAN’ATI

Resim 77- Hattat Mehmed Hulûsi Efendi’ye ait celî tâlik levha. (Emin Barýn koleksiyonu)

Resim 78- Hattat Sâmi Efendi’ye ait zerendud celî tâlik levha.

67
 HAT SAN’ATI

Resim 79- Hattat Halim Özyazýcý’nýn rik’a yazýsýna bir örnek. (Süleyman Berk koleksiyonu).

Resim 80- Hattat Yesârizâde Mustafa Ýzzet Efendi’nin tâlik hat ile yazdýðý Hilye-i Hâkâni’nin ilk kýt’asý.

68
 HAT SAN’ATI

III. BÖLÜM

HAT SAN’ATINDA KULLANILAN MALZEMELER

69
 HAT SAN’ATI

Resim 81- Makta, kalemtraþ ve mürekkep hokkalarýndan oluþan bir yazý takýmý.

Þüphesiz her sanat eseri için bir takým âlet ve 7-Mürekkep hokkasý
malzemeler kullanýlmaktadýr. Kullanýlan âlet ve malzemenin 8-Mýstar
kalitesi, doðrudan sanat eserinin kalitesine tesir etmektedir. 9-Yazý altlýðý
Bu konuda söylenmiþ bir atasözü bunu teyid eder: “Kem
3. 1. KALEM168
âlât ile kemâlât olmaz”.167 Kaliteli, saðlam ve iyi malzeme
ile kaliteli ve güzel iþler çýkarýlacaðý muhakkaktýr. Kaliteli Kur’ân-ý Kerim’de kalem üzerine yemin edilmiþ,
ve saðlam bir kalem, kaliteli ve iyi bir mürekkep, iyi terbiye Hz. Peygamber de kaleme özel önem atfetmiþtir.
edilmiþ aherli kaðýdýn kullanýldýðý bir yazý, ayný evsafý Medeniyetlerin kalem ucundan satýra dökülenlerle
taþýyacaktýr. Kalem, kâðýt ve mürekkebin iyi ve uyumlu oluþmasý, insan hâfýzasýnýn en büyük yardýmcýsý olmasý
olmasý, iyi bir yazý için çok büyük önem arz eder. gibi daha birçok þey, kalemin önemini gösterir. Yazýnýn
üç önemli unsurundan birisi kalemdir.169
Hat sanatýnda geçmiþte kullanýlan malzemeler
küçük deðiþikliklerle bugün de kullanýlmaya devam Hat sanatýnda kamýþ kalem ve kalemler çok
edilmektedir. Kullanýlan ana malzemeler kamýþ kalem, çeþitlidir:
aherli kâðýt ve is mürekkebinden oluþmaktadýr. Hat 1-Kamýþ kalem
sanatýnda kullanýlan kalem ile günümüzde normal hayatta 2-Meneviþli (Hindî) kalem
kullanýlan kalem arasýnda hiçbir benzerlik yoktur. Hat 3-Cava kalemi
sanatýnda kullanýlan malzemeyi þöyle sýralayabiliriz: 4-Bambu kalemi
1-Kalem 5-Kargý kalemi
2-Kâðýt 6-Tahta kalem
3-Mürekkep
167- Muhittin Serin, Hat Sanatý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý,
4-Mühre 2003, s. 333.
168- Hat literatüründe “kalem” iki farklý anlam için kullanýlmaktadýr. Biri yazý
5-Kalemtraþ çeþidi anlamýnda, diðeri ise kamýþ kalem anlamýnda kullanýlmaktadýr.
169- M. Uður Derman, “Eski Mürekkebciliðimiz”, Ýslâm Düþüncesi, yýl 1, sy. 2
6-Makta’ (Haziran 1967), s. 97

70
 HAT SAN’ATI
Resim 82- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’e ait çeþitli kalemler. (Mehmet Özçay koleksiyonu)
Yazý sanatýnda kullanýlan kamýþ kalem denildiðinde;
daha çok Hazar denizi kenarý ile Irak Dicle nehri kenarýnda
Resim 83- Ucu açýlmýþ bir celî kalemi. (Mehmet Özçay arþivi)
71
bulunan Vâsýt þehrinden temin edilen kamýþ kalem anlaþýlýr.
Kamýþ kalemin ham hâli nohûdi renkte olup, renginin
kararýp sertleþmesi için gübre içine yatýrýlýr. Gübre içerisinde
sertleþen kamýþýn rengi koyu kahverengi olur.170 Bu
kurutma iþlemi, sýcak ülkelerde güneþe karþý serilerek de
yapýlmaktadýr.
Hindistan’da yetiþen içi dar, uzun boðumlu ve dýþý
benekli kalemler (Meneviþli kamýþ) kendileri sert olduðu
için gübreye yahut güneþe yatýrma iþlemi yapýlmamaktadýr.
Bambu kamýþý, bambu isimli bitkiden elde
edilmektedir. Sandalye yapýmýnda da kullanýlmaktadýr.
Normal kamýþ kaleme göre daha sert ve kalýndýr.
Kargý kalemi ise, ney yapýmýnda da kullanýlan
kamýþtan elde edilmektedir. Boðumlarý kesilerek
kullanýlmaktadýr. Kargý kalem de normal kamýþ kaleme
göre daha sert ve kalýndýr.
Cava kalemi, Uzakdoðu’da Cava’da yetiþen bir
170- Kamýþ kalemle ilgili daha geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, “Kalem”,
Ýslâm Düþüncesi, yýl 1, sy. 3 (Eylül 1967), s. 165
 HAT SAN’ATI
3. 1. 1. Okuma Parçasý
KAMIÞ KALEM
“Görünürde basit, fakat iç yüzü acýklý bir mâcera
dinledim.
Bir çift kamýþ kalemin hazin âkýbeti.
Bir terekeden satýn alýnan, henüz açýlmamýþ, çift
parçalý iki uzun kamýþ kalem.
Masa üzerine býrakýlmýþ. Masanýn sahibi odada
yokken, kamýþ kalemin ne olduðunu bilmeyen bir çift
yabancý el, can sýkýntýsýný gidermek için, bunlarý ufacýk
ufacýk parçalar halinde doðramýþ.
Doðranmasaydý, bu bir çift kamýþ kalem ne iþe
yarayacaktý? Yazý âleti olmaktan çoktan çýktýðý için, uzun
asýrlar görmeye devam ettiði o iþi artýk yapacak deðildi
elbette. Fakat bir antika gibi, mükemmel bir vitrin eþyasý
vazifesi görecekti.
Kendileri kadar narin yapýlý bir mahfaza içinde,
vitrinin bir köþesinde, ebedî uykularýný uyurlarken, ara
sýra yüzlerine bakanlara, uzun tarihlerinin þanlý
sahifelerinden öyle menkýbeler nakledeceklerdi ki,
kendileriyle beraber, ayný vitrin içinde yorgun argýn
dinlenen bütün öteki antika parçalar, utanacaklar,
sinecekler, söneceklerdi.
Kamýþ kalemi parça parça eden o bir çift elin
sahibine, iþlediði cinayetin azametini kalemin kendi dilinden
anlatabilmeyi ne kadar isterdim!
Bu merhametsiz parmaklar arasýnda, narin vücudu
liyme liyme olurken, incecik kamýþ kalem, belki þöyle
feryad etmiþdir:
-Ne büyük bir suç iþlediðini bilmiyorsun gafil genç!
Senin þanlý tarihinin yapraklarýný yazanýn, benim þu nâçiz
vücudum olduðunu bilseydin, þu dakikada utancýndan
yerlere geçerdin.
Ben bir zamanlar, o kadar baþ tacý idim ki, Türk
çocuðu, elifbesini okumak için kullandýðý “Hilâl” adlý, süslü
demirden, iþaret âletini býrakýp da beni eline alabildiði
gün kendisini bahtiyar sayar, artýk okumuþ yazmýþ insanlar
arasýna gireceðini benim sayemde idrak eder, ruhunda
bir büyüklük duyardý. O günden itibaren, ben o çocuðun
fikir hayatýna, kâðýt üzerinde yürüyen sivri ucumun çýkardýðý
vakur ve tatlý cýzýrtý ile istikamet çizerdim.
72
Beni, kimler parmaklarý arasýnda tutmadý ki?
Koca Fatih, daðlardan aþýrdýðý kadýrgalarýný Ýstanbul
surlarýna indirdikten sonra, Bizans’ýn yýkýk dökük halini
tasvir eden meþhur mýsralarýný, kâðýt üzerinde benim
dilimle döktü.
Ondan evvel ve ondan sonra gelen nice padiþahýn
elinde, ben gâh gene böyle içden gelme melâlli veya
þehametli sözleri ilk tercemaný oldum, gâh ince ruhlarýn
elemlerini ve emellerini terennüm ettim. Zaman oldu;
devletli baþlar, kimseciklere açamadýklarý gizli dertlerini
benimle paylaþtýlar; gâh, yabancý taçlýlara, benim dilimden
dökülen haþmetli sözlerle iltifatnâmeler, dehþet saçan
kelimelerle korkunç fermanlar yolladýlar.
Sana tavsiye ederim; þu yaþadýðýn þehirdeki
kütübhaneleri, müzeleri, antikacý dükkânlarýný, eski ailelerin
evlerini gez dolaþ.
Oralarda hep benim âciz vücudumun eseri olan
yüksek bahada, cildler dolusu kitab, meþhur hattatlarýn
elinden çýkma, baha biçilemez levhalar bulacaksýn.
Zaman oldu, Nef’î’lerin, Namýk Kemal’lerin, Âkif’lerin
elinde arslanlar gibi kükredim. Cýlýz vücudumdan hiç
umulmayan davudî bir ses, bütün bir milleti tek ruh
halinde vecde getirdi.
Zaman oldu, içli þairlerinizin elinde, benimle ayný
hamurdan yoðurulmuþ olan ney gibi, inim inim inledim.
Gün geldi, yazdýðým muhteþem fermanlar, Garb’ýn nice
maðrur hükümdarýný dize getirdi.
Gün geldi, dilimden dökülen ateþli sözler, en insafsýz
güzellerin gözlerinden yaþlar akýttý.
Süleyman Nazif “Firak-ý Irak” ýný, Tevfik Fikret “Sis”ini,
Âkif “Çanakkale Þehidleri”ni benimle yazdý.
Beni, masanýn üstünde halsiz halsiz yatarken
gördün de, çöp sandýn, deðil mi genç adam?
Haklýsýn. Kabahat sende deðil, benim kim olduðumu
sana öðretmemiþ olanlarda.
Ben, uzun bir tarih boyunca, senin atalarýna çok
hizmet ettiði için yorulmuþ, tarihin sinesinde dinlenmeye
çekilmiþ bir emekdarým.
Beni kýrdýðýna iyi etmedin. Ama bilmeyerek kýrdýðýn
için, seni gene affediyorum!”
Hamdi Varoðlu, Cumhuriyet Gazetesi 27 Ocak
1957171
171- M. Uður Derman, “Kalem”, Ýslâm Düþüncesi, yýl 1, sy. 4 (Aralýk 1967), s.
265-266’dan naklen
 HAT SAN’ATI

cins aðacýn yaprak diplerinde bulunan sert, ince ve uzun

kýsýmdýr. Kur’ân-ý Kerim gibi uzun metinlerin yazýmýnda,
normal kamýþ kalemin ucu zaman zaman bozulup tekrar
açýlmayý gerektireceðinden, kalemin aðýz kalýnlýðý, önceki
aðýz kalýnlýðý gibi olamayacaðýndan, daha sert olan ve aðzý
çabuk bozulmayan cava kalemi tercih edilmiþtir. 172

Bambu ve kargý kaleminin yetmediði kalýnlýktaki

yazýlar için tahta kalem kullanýlmýþtýr. Mukavemetli ve
saðlam yapýlý aðaçlardan imal edilen bu tip kalemlerin
sap kýsýmlarý elin kavramasý için ince yapýlmýþtýr. Çok fazla
geniþ aðýzlar için kalem imal edilmemiþ, bu tip kalýn yazýlar
kareleme usulü kullanýlarak çizme suretiyle meydana
getirilmiþtir.173
Resim 84- Kalemin kat’ edilmesi. (Mehmet Özçay arþivi)
3. 2. KÂÐIT
sünger yardýmýyla boyanýrsa buna da “sürme usûlü”
Yazý sanatýnýn önemli malzemelerinden biri kâðýttýr.
boyama adý verilmektedir.174
Kâðýt hat sanatýnda, ham hâliyle, terbiye edilmeden
kullanýlmaz. Kalem ve mürekkeple uyum saðlayacaðýndan, Bazý kâðýtlar orta kýsmý farklý, yan kýsýmlarý farklý

usûlünce boyanmýþ ve terbiye edilmiþ kâðýt kullanýmý boyanýrsa, böyle boyanmýþ kâðýtlara “akkâse kâðýt” adý

önemlidir. Ham kâðýt, yani aherlenmemiþ kâðýt mürekkebi verilmektedir.

emeceðinden ve tashihe imkân vermeyeceðinden makbul

Kâðýt boyandýktan sonra aharlama iþine hazýr
deðildir. Ahar, kalemin kâðýt üzerinde kolayca hareket
demektir. Ahar iki çeþittir. Niþasta aharý ve yumurta aharý.
etmesini saðlar. Hat sanatýnda kullanýlan kaðýdýn asitsiz
Özellikle celî yazýlarda kullanýlacak kâðýtlar önce niþasta
olmasýna dikkat edilmesi gerekmektedir. Çünkü asit kâðýdýn
ile sonra yumurta aharý ile aherlenmelidir.
zamanla yanmasýna sebep olmaktadýr.
Niþasta aharý, bildiðimiz niþastanýn suyla karýþtýrýlýp
Eskiden Ýtalya’da üretilen kalýnca kaðýt çokça
ateþte kaynatýlmasýyla elde edilmektedir. Niþasta evvela
kullanýlmýþtýr. En ziyade celî sülüs yazý için kullanýlmýþtýr.
soðuk su ile ezilir, hafif ateþte karýþtýra karýþtýra kaynatýlýr.
Ýtalya'nýn Toskana eyaletinin güneyinde güzel bir þehir
Elde edilen kývam soðuduktan sonra, sünger yardýmýyla,
olan Livurna'da yapýlan bu kâðýtta (A. Ligorna) kelimesi
kaðýda yedirilerek sürülür; kâðýt kurumaya terk edilir.
soðuk damga ile vurulduðundan tahfife uðrayarak "Ali
Niþasta aharýnýn üzerine duruma göre en az iki kat veya
Kurna" olmuþtur.
daha fazla yumurta aharý sürülür.

3. 2. 1. Kaðýdýn Boyanmasý ve Aherlenmesi

Yumurta aharý; yeterli miktarda yumurta aký bir

Kâðýt aherlenmeden önce boyanmalýdýr. Boyama kaba alýnýr. Yumurta büyüklüðünde bir þap avuç içine

için çok çeþitli bitkilerden çeþitli renkler elde edilmektedir. alýnarak yumurta aký kesilinceye kadar çýrpýlýr. Çýrpma

Fakat tercih edilen renk, çaydan elde edilen nohûdi renktir. iþlemi yumurta aký kesilinceye kadar devam etmelidir.

Renk elde edilmek istenen bitki, geniþ bir kaba konularak
þapla birlikte kaynatýlarak boya elde edilir. Elde edilen
boya geniþ ve yayvan bir kaba alýnarak kâðýt bunun içine
batýrýlmak suretiyle boyanýr. Bu þekilde kâðýt boyama
usûlüne “banyo usûlü” adý verilmektedir. Eðer kâðýt bir
Kesilerek köpüklü bir hal alan karýþým bir müddet daha
172- Cava kalemi ilk defa Hattat Çömezzâde Mustafa Vâsýf Efendi ve talebesi
Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi tarafýndan kullanýlmýþtýr. Bkz. Derman,
Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran 1967), s. 168.
173- Meselâ, Ayasofya’nýn, kalem aðzý kalýnlýðý 35 cm. olan ciharyâr yazýlarý
ile kalem aðzý kalýnlýðý 15 cm. olan kubbe yazýsý bu suretle yazýlmýþtýr.
174- Daha geniþ bilgi için bkz. Boya, Mürekkeb, âhar Mecmuasý. Millet
Kütüphânesi. Ali Emîri Efendi, Tarih, no 809; Yazýr, Kalem Güzeli, II, 191-
193; Nefeszâde, Gülzâr-ý Savâb, s. 107; Serin, Meþhur Hattatlar, 341.

73
 HAT SAN’ATI
Resim 85- Kaðýt aherlemede kullanýlan çakmak taþý mühre. (Emin Barýn koleksiyonu)
karýþtýrýlýr. Bir müddet dinlendirildikten sonra tülbentten
süzülerek elde edilen ahar maddesi bir sünger yardýmýyla
çok dikkatli bir þekilde kaðýda sürülür. Gerek niþasta aharý
gerek her yumurta aharýndan sonra kâðýt mührelenir. Bu
konu kâðýt mühreleme bahsinde ayrýca anlatýlacaktýr.
Aharlanan ve mührelenen kâðýtlar tavlanmasý için
bir müddet baský altýnda dinlenmeye býrakýlýr. Bu dinlenme
müddetinin en az altý olmasý gerektiði kaynaklarda belirtilse
de daha önce kullanýlabilir.
3. 3. MÜHRE
Kâðýt üzerine yapýlan aharýn parlatýlmasý ve
pürüzlerinin giderilmesi maksadýyla çakmaktaþý, akik taþý
ve camdan mamul mühre ile mührelenir. Mühreleme
iþleminin, mühre tahtasý veya pesterk denilen damarsýz
ve eksiz ýhlamur aðacý üzerinde yapýlmasý tercih edilir.
Daha pratik olarak karton kâðýtlarýn konulmasýyla
yumuþatýlmýþ zemin üzerinde de yapýlabilir. Sürülen her
ahardan sonra mühre yapýlýr; son kat ahar üzerine mühre
direkt yapýlýr. Diðer zemin aharlarý ise bir kâðýt üzerinden
yapýlýr. Son kat aharý mührelenirken, mührenin kâðýt
üzerinde rahat kaymasý ve mührenin kaðýdý çizmemesi
için kaðýdýn üzerine fýndýk yaðý sürülmelidir.175 Yalnýz, yazý
yazmadan evvel, fýndýk yaðýnýn tesirini gidermek için kâðýt,
pudra tozu ile silinmelidir. Zira yaðlý zeminin mürekkebi
tutmasý mümkün deðildir.
Mühreleme mühre âleti ile yapýlýr. Mühreler
74
çakmak taþý yahut camdan üretilmektedir. Saplý bir tahtaya
tespit edilen cam yahut çakmak taþýnýn, kaðýda deðen
yani mühre yapýlan kýsmýnýn gayet pürüzsüz ve temiz
olmasýna dikkat edilmelidir.
3. 4. MÜREKKEP
Hat sanatýnda kullanýlan mürekkepler þöyle tasnif
edilebilir:
1-Ýs mürekkebi
2-La’l mürekkebi
3-Üstübeç mürekkebi
4-Altýn mürekkebi
5-Zýrnýk mürekkebi
6-Tashih mürekkebi
Hat sanatýnda kullanýlan ana mürekkep, is ve
zamktan elde edilen, siyah is mürekkebidir. Bezir yaðý,
balmumu, neft yaðý, çýra ve gazyaðý gibi çok çeþitli
maddelerden elde edilen is,176 eritilip boza kývamýna
getirilen arap zamký içerisine katýlýr, iyice karýþtýrýlarak
dövülür. Bu karýþýma gerekli miktarda saf su katýlarak
inceltilir ve mürekkep kullanýlýr.177
175- Kaynaklarda, mührelemeden önce kaðýda kuru sabun sürülmüþ çuha
gezdirilmesi tavsiye edilmektedir. Fakat daha sonra bu sabun, pudralama
ile giderilemediðinden yazý yazmada büyük zorlukla karþýlaþýlmaktadýr.
En doðrusu, fýndýk yaðý yahut cildin tabii yaðýnýn kaðýda sürülmesidir.
Merhum hattat Halim Özyazýcý (1898-1964)’nýn mühreleme için baþýnda
bulunan ve hiç yýkamadýðý takkesini kullandýðý rivayet edilmiþtir.
176- Ýs elde edilmesi ile ilgili geniþ bilgi için bkz. Nefeszâde Ýbrahim. Gülzâr-ý
Savâb. Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1939, 93-94; M.
Bedreddin Yazýr. Medeniyet âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde Kalem
Güzeli, II, Ankara, Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1974, 183; Derman,
Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran 1967), s. 98-99.
177- Mürekkep yapýmý ile ilgili geniþ bilgi için bkz. Gülzâr-ý Savâb, 94- 100;
Yazýr, Kalem Güzeli, II, 180- 183; Derman, Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran
1967), s. 100-103.
 HAT SAN’ATI

Resim 86- Porselen hokka takýmý. (Emin Barýn koleksiyonu)

Ýs ve arap zamkýnýn karýþýmýndaki oran; dört kýsým hokkaya bir mikdar lýka ve siyah mürekkep ve su koyup
zamka, bir kýsým is konulmasýdýr. Mürekkebin karýþýmýna iyice karýþtýrdýktan sonra aðzý açýk olarak güneþte býrakýlýr,
zamk fazla konulduðunda, yazýda mürekkep parlama ara sýra çubukla karýþtýrýlýr. Su azalýp mürekkep kuruyacak
yapar, kalemden zor akar, dolayýsýyla yazý zor yazýlýr. hale gelince biraz daha su ilâve olunup karýþtýrýldýktan
Ayrýca yazý murakka’a gerildiðinde kusma yapacaðý gibi, sonra yine güneþte býrakýlýr. Bu tarzda beþ-on gün devam
mürekkep ileride çatlama da yapabilir. Ýs fazla olunur. Mürekkebin parlaklýðý gidip mat bir hal alýr. Þayet,
konulduðunda ise, yazýya el deðince siyahlýk yayýlarak kullanýldýðý zaman is zerreleri kaðýda, üzerinde daðýlýp
yazýnýn bozulmasýna sebep olur. bulaþýrsa, az miktarda süzülmüþ bal ilâve edilip
karýþtýrýlmalýdýr. Bununla yapýlan tashihler belli olmaz, yazý
Tabiatta bulunan çeþitli renkteki pigmentler, arap
kenarlarý þiþip kabarmaz. Ýðnelenirken rahat ve muntazam
zamký ile karýþtýrýlarak istenilen renkte mürekkep elde
iðnelemeye de yardýmý olur.”179
edilebilir. Siyah is mürekkebinden baþka nadiren de olsa
kýrmýzý (la’l) mürekkep, beyaz (üstübeç) mürekkep ve
zerendûd (altýn) mürekkep hat sanatýnda kullanýlmaktadýr.
Ayrýca XIX. asýrda yazý kalýbý çýkarýlmasýnda sodyum ve
arsenik sülfürün arap zamký ile karýþtýrýlýp dövülmesiyle
elde edilen sarý (zýrnýk) mürekkebi kullanýlmýþtýr. Üstübeç
mürekkebi ile mushaflarýn sûre baþlýklarý yazýlmýþtýr.
Zerendud levhalarýn hazýrlanmasýnda varak altýn, arap
zamký yahut bal ile ezilip, jelatinli su ile sulandýrýlarak
kamýþ kalem veya fýrça ile kullanýlýr. 178 Zerendud
Resim 87- Mürekkep hokkasý ve rîhdan. (Emin Barýn koleksiyonu)
levhalardaki altýn, daha sonra “zermühre” denilen mühre
ile parlatýlýr. Bir de tashih mürekkebi vardýr ki sadece M. 178- Renkli mürekkep imali için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, II, 184- 186; Derman,
Ýslâm Düþüncesi, sy. 2 (Haziran 1967), s. 103-105.
Bedreddin Yazýr bahsetmiþ ve tarifini þöyle yapmýþtýr: “Bir 179- Yazýr, Kalem Güzeli, II, 186

75
 HAT SAN’ATI

3.5. MISTAR kalemin iyi ve güzel açýlmýþ

olmasý gerekmektedir. Bunu
Eskiden, Kur’ân-ý Kerim, kýt’a ve hilye gibi metinlerin
saðlamak için kamýþ kalemin

Kalemtýraþý yapan ustanýn mührü týð kýsmýnda görülmektedir. (Emin Barýn koleksiyonu)
yazýmýnda, formun ve satýr çizgisinin tespiti için kullanýlan
açýldýðý kalemtýraþýn gayet kaliteli
malzemedir. Yazýlacak her ayrý eser için ayrý mýstar
ve keskin olmasý lâzýmdýr. Burada
hazýrlanýr. Sayfa boyuna göre hazýrlanmýþ olan mukavva
bahsedilen kalemtýraþýn bugün

Resim 88- Bir kalemtýraþýn sap, parazvana ve týð kýsmýnýn görünüþü.

üzerinde, satýr çizgilerinin baþý ve sonu iðne ile delinerek
kurþun kalem açmada kullanýlan
ibriþim bu deliklerden geçirilir. Sayfa üzerinde, ibriþimin
kalemtýraþla herhangi bir alâkasý
düðmesiz olmasýna dikkat edilmelidir. Sayfanýn sað ve
bulunmamaktadýr. Hat sanatýnda
soluna da dikine ibriþim çekilir. Yazý yazýlacak kâðýt bu
kamýþ kalem açmada kullanýlan
mukavvanýn üzerine konularak parmak uçlarý ile ip izinin
kalemtýraþ, sap kýsmý, kesici
kaðýda çýkarak satýrýn belirmesi saðlanýr.
kýsýmdan en az iki kat büyük
Mýstarlar meþk mýstarý, sahife mýstarý, hilye mýstarý olan býçak görünümündedir. Hat
olmak üzere kullanýlacaklarý formlara göre sýnýflanýrlar.180 sanatýnda, kamýþ açma ve
tashihte kullanýlan iki çeþit
Bugün daha pratik olarak ýþýklý masada, kâðýt altýna
kalemtýraþ bulunmaktadýr. Tashih
konan ve satýrlarý koyu kalemle çizilmiþ kâðýtlar, satýrý belli
için kullanýlan kalemtýraþlar
etmek için, mýstar niyetine kullanýlmaktadýr.
normal kalemtýraþlardan çok
3. 6. KALEMTIRAÞ daha küçüktür.

Harflerin güzel ve keskin yazýlabilmesi için kamýþ Kalemtýraþ üç ana kýsýmdan meydana gelmektedir:

1-Su verilmiþ çelikten imal edilen ve tîð denen

kesici kýsým

2-Çeþitli maddelerden imal edilen sap kýsmý

3-Sap ile kesici kýsmý birbirine baðlayan parazvana

denen kýsým

Kesici kýsým yapýlýþ þekline göre hattâtî, kâtibî, söðüt

yapraðý, cam kýrýðý gibi çok çeþitli isimler almýþtýr.181 Eski
kalemtýraþlarda, kesici kýsmýn parazvanaya yakýn yerinde
usta ismi yer almýþtýr.

Günümüzde klasik tipte kalemtýraþ imal edilmekle

birlikte daha pratik olmasý bakýmýndan kýrtasiye tipi kesim
býçaklarý da kullanýlmaktadýr. Tashih için de daha pratik
olmasý sebebiyle “neþter” kullanýlmaktadýr.

Kamýþ kalemin açýlmasýnda önce boðuma yakýn

kýsmý yatay olarak kesilir. Bu ana kesimde sonra, kalemde
oluþan ve “dil” tabir edilen kýsým, istenilen incelik elde

180- Mýstar yapýmý ile ilgili geniþ bilgi için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, II, 208- 210.
181- Bkz. A. Süheyl Ünver, “Türk Kalemtýraþçýlarý”, Yücel, c. IV, sy. 34 (1937),
Resim 89- Nesih sahife mýstarý. (Süleyman Berk koleksiyonu) s. 170; Derman, Ýslâm Düþüncesi, 2, s. 170

76
 HAT SAN’ATI

çok önemlidir. Mürekkebin iyisi ve kalitelisi ayný þekilde

kaðýdýn iyisi, doðrudan yazýlacak yazýya tesir etmektedir.
Bu sebeple atalarýmýz “Kem âlât ile kemâlât olmaz”
demiþlerdir. Ýyi eserin iyi malzeme ile çýkacaðý muhakkaktýr.

Kaliteli mürekkebin kullaným kabýnýn da önemi

bulunmaktadýr. Sýrlanmamýþ toprak saklama kaplarý ile
mermerden mâmul hokkalar mürekkebin hassasiyetini
kaybetmesine sebep olmaktadýr. Seramik ve cam hokkalar
mürekkebin özelliðini kaybetmemesi açýsýndan daha iyidir.
Geçmiþte gayet sanatlý, seramik ve camdan, mürekkep
hokkalarý üretilmiþtir.

3. 8. YAZI ALTLIÐI

Kamýþ kalemin kaðýda iyice oturmasý için kaðýdýn

tatlý sert bir zemine oturmasý gerekmektedir. Bir miktar
kaðýdýn üst üste tutturulmasýyla oluþturulan altlýklar, ta’lik
yazý için farklý þekilde hazýrlanmýþtýr. Bazen deri, yazý altlýðý
olarak tercih edilmiþtir.

Resim 90- Kalemtýraþ çeþitleri. (Emin Barýn koleksiyonu)

3. 9. MAKTA’

edilinceye kadar sað ve soldan týraþlanýr. Kalemin kaðýda

Arapça kesim yapýlan yer anlamýna gelmektedir.
dokunacak, yazý yazacak kýsmý kalemtýraþla, makta
Kamýþ kalemin dil denilen kýsmý kat’ edilirken yahut
üzerinde “kat” edilerek elde edilir. Kat’ edilen dil kýsmýndan
þakkedilirken býçaðýn aðzýnýn zarar görmemesi ve kalemin
mürekkebin akýþýný saðlamak için, dil kýsmýný ortadan ikiye
uygun zeminde bu ameliyeye tabi tutulmasý için kullanýlan
ayýrmak için “þakk” edilir. Þakkýn dikkatli yapýlmasý, yarýlan
alettir. Daha çok kemik, fildiþi, abanoz gibi maddelerden
kýsmýn iki eþit iki parçaya ayrýlmasý gerekmektedir. Esasen
imal edilmiþtir. Makta’da kalemin oturtulduðu bir yuvasý
kalemin þakký, yazýlacak yazýnýn cinsine göre deðiþmektedir.
vardýr. Zamanýnda, maktanýn daha pratik olmasý için cepte

Kalem þakký, nesih ve talik yazý kaleminde, dilin taþýnanlarý da imal edilmiþtir.

sað üçte birden þakk edilmelidir ki, nesih ve talik yazýdaki

yarým hareketler ortaya çýkabilsin. Sülüs’te sol üçte birden;
rik’a yazýda tam ortadan þakkedilir. Dîvâni ve celî dîvâni
yazýda sol üçte birden þakk tavsiye edilmiþtir.

Kalem açýlmasýnda kesme ve yontma usulü

kullanýlýr. Kaba kýsýmlar alýnýrken kesim yapýlýr, kabasý
alýnmýþ kaleme istenilen incelik ve kývam verilirken ise
kesmeden ziyade yontma iþlemi uygulanýr. Bütün bunlar
yapýlýrken kalemtýraþýn gayet keskin olmasýna dikkat
Resim 91- Cep maktaý. (Emin Barýn koleksiyonu)
edilmelidir.182
182- Hattat Kâmil Akdik’e, “Hangi talebeniz daha güzel yazýyor efendim?” diye
3. 7. MÜREKKEP HOKKASI sorulunca: “Kalemini en iyi açan yazmaktadýr” cevabýný vermesi, kalemi
düzgün ve kývamýnda açmanýn önemini göstermektedir. Eski üstadlar
kalem açma üzerinde durmuþ ve “Kalem açýþýnda çok sýrlar var, o sýrlar
Yazý sanatýnda kullanýlan malzemenin kaliteli olmasý yakalanmadan güzel yazý yazýlamaz” demiþlerdir.

77
 HAT SAN’ATI

Resim 92- Makta’ çeþitleri. (Emin Barýn koleksiyonu)

Resim 93- Hat san’atýnda kaðýt kesmek için kullanýlan makas. (Emin Barýn koleksiyonu)

Resim 94- Sultan III. Ahmed tuðralý, iþlemeli divit. (Mehmet Çebi Koleksiyonu)

78
 HAT SAN’ATI

IV. BÖLÜM

HAT SAN’ATINDA TUÐRA FORMU

79
 HAT SAN’ATI
Osmanlý hânedanýnýn niþan ve alâmeti olan tuðra183
Oðuzca bir kelime olup, aslý tuðraðdýr. Anadolu lehçesinde
kelime sonundaki (ð) okunmadýðýndan, bu kelime “tuðra”
olarak telaffuz edilmiþtir.184 Arapçasý “tevkî”, Farsçasý ise
“niþan”dýr.185 Tuðra, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçuklularý,
Memlûklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanlýlar’da
kullanýlmýþtýr.186
Oðuz hanlarýnýn kullandýklarý tuðralar hakkýnda bir
bilgiye sahip deðiliz.187 Selçuklu tuðralarýnýn þekli hakkýnda
ise Bündârî’nin “Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra” adlý
eserinde bazý tarifler mevcuttur. Buna göre Selçuklu
tuðralarý kavisli olup, sultan alâmeti bu kavisin altýndadýr.188
Memlûklular’da ise þekil tamamen farklýdýr. Memlûklu
tuðralarýnda, hükümdar ve baba ismi olmakla birlikte,
bunlar düz bir satýra dik harfler yukarý uzatýlarak meydana
getirilmiþtir.189 Bazen de hükümdar ve baba ismi bu dik
harflerin üzerine daha kalýn bir kalemle yazýlmýþtýr. Anadolu
beyliklerinin tuðralarý, Selçukîler’de olduðu gibi kavisli ve
münhanilidir; bu kavis ve münhani Osmanlý tuðralarýnda
da devam etmiþtir.190 Bunun yanýnda Osmanlý tuðrasýnýn
þekli, kendine munhasýr bir geliþme göstermiþtir. 191
Osmanlý’da tuðrayý karþýlayan birçok deyim
kullanýlmýþtýr; tevkî-i hümâyun, tevkî-i refî, niþân-ý þerîfi
âlî þân-ý sultânî ve tuðrây-ý garrây-ý sâmi mekâný hakânî,
tevkîi refii hümâyun, niþân-i hümâyun, niþân-i hümâyun
ve misâl-i meymûn, tuðray-ý garra, niþân-ý þerîf-i âliþan ve
alâmet-i þerîfe tabirlerinin hepsi tuðra demektir. 192
Tuðralar genel olarak, berat, menþur, ferman,
sikkeler, defterhane defter ve kâðýtlarý baþýnda, bayrak,
pul, nüfus kâðýtlarý, antlaþmalar, vakfiyeler ve binalar
üzerinde kullanýlmýþtýr.193
Memlûklular ile Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve
Osmanlýlar’da tuðra çekilmesi arasýnda fark vardýr.
Memlûklarda tuðra gerekli yere bizzat divân-ý inþâ reisi
tarafýndan çekilmeyip, daha evvel kâtib-i destler tarafýndan
hazýrlanan tuðralar gerekli yere yapýþtýrýlýrdý. Diðerlerinde
ise, tuðrayý bizzat gerekli yere Tuðrâî denilen niþancý
çekerdi.194
Padiþah tuðralarý deðiþik yerlerde kullanýlmakla
beraber, gerçekte resmî evrak üzerine ve bu iþle görevli
80
olanýn çektiði tuðradýr. Bunun dýþýnda birçok hattat
tarafýndan padiþahýn deðiþik ibare ve istiflerle tuðrasý
yapýlmýþtýr. 195 Osmanlý’da padiþah tahta çýktýðýnda,
kendisine gösterilen deðiþik tuðra örneklerinden birini
beðenir, bu da saltanatýn sonuna kadar padiþahýn alâmeti
olurdu.196
Osmanlý’da ilk tuðra, Sultan Orhan’a aittir. Orhan
Gazi’nin elde mevcut tuðralarýndan ilki m.1324 tarihli,
diðeri ise m. 1348 tarihlidir.197 Her iki tuðranýn ibaresi de
“Orhan b. Osman” þeklindedir. Milâdî 1324 tarihli tuðrada
üç nun harfi sola keþideli bir biçimde iç içe yerleþtirilmiþ,
dik harflerden de üç adet tuð elde edilmiþtir. Milâdî 1348
tarihli tuðrada ise üç “nun” harfi soldan saða doðru yukarýda
birleþmiþ, dik harflerden elde edilen tuðralara zülfe
takýlmýþtýr.198
Ýki beyzeli üç tuðlu tuðra yapýsý I. Murad tuðrasý ile
baþlamýþtýr. Zülfeler ise, Orhan Gazi tuðrasýnýn aksine sola
doðrudur. I. Murad tuðra ibaresi “Murad b. Orhan”dýr.
Baþlangýcýndan itibaren tuðra metinlerinde bir takým
deðiþiklikler meydana gelmiþtir. I. Bayezid tuðrasýnda,
baba ismine baðlý “hân” unvaný kullanýlmýþtýr.199 II. Mehmed
(Fatih) ile bu tabire “dâima” kelimesi eklenmiþtir. 200
183- Ali, “Tuðray-ý Hümâyun”, TOEM, sy. 43 (1 Nisan 1333), s. 53; Mübahat S.
KÜTÜKOÐLU, Osmanlý Belgelerinin Dili (Diplomatik), Ýstanbul, Kubbealtý
Akademisi Kültür ve Sanat Vakfý, 1994, s. 71.
184- Ýsmail Hakký UZUNÇARÞILI, “Tuðra ve Pençeler”, Belleten, sy. 17-18, 1941,
s. 102;
185- Uzunçarþýlý, Belleten, 101; Midhat SERTOÐLU, Osmanlý Türklerinde Tuðra,
Ýstanbul, Kardeþ Matbaacýlýk, 1975, s. 3.
186- Sertoðlu, a. g. e., s. 8.
187- Suha UMUR, Osmanlý Padiþah Tuðralarý, Ýstanbul, Cem Yayýnevi, 1980, s.
13.
188- Uzunçarþýlý, Belleten, 102; J. DENY, “Tuðra”, ÝA, XII-2, 7.
189- Uzunçarþýlý, Belleten, 105.
190- Uzunçarþýlý, Belleten, 105; Umur, a. g. e., 13.
191- Umur, a. g. e., 15; J. Deny, ÝA, XII-2, 8.
192- Uzunçarþýlý, Belleten, 106; Sertoðlu, a. g. e., 10; Umur, a. g. e., 17; Bekir
Sýtký BAYKAL, “Tuðra”, TA, 12-2, Ýstanbul, MEB, 1982, 455.
193- Uzunçarþýlý, Belleten, 109; Sertoðlu, a. g. e.,10; Umur, a. g. a., 17.
194- Uzunçarþýlý, Belleten, 105.
195- Umur, a. g. e., 17.
196- Umur, a. g. e., 18.
197- Sertoðlu, 10; Baykal, TA, 12-2, 455;
198- Orhan Gazi’nin bu tuðralardan milâdî 1324 tarihli olaný, Ýstanbul Büyükþehir
Belediyesi Atatürk Kitaplýðý Muallim Cevdet kýsmýnda, milâdî 1348 tarihli
olaný ise TSMK Arþivi’ndedir. (bkz. Sertoðlu, 10)
199- Umur, 28; J, Deny, ÝA, 12-2/8; Zarif ORGUN, “Tuðralarda el-Muzaffer Daima
Duasý ve Þah Unvaný, Þehzade Tuðralarý, Mehmed II’nin Tuðra, Ýmza ve
Mühürleri” Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, sy. 5, Ýstanbul,
1949, s. 210’da “han” ünvanýnýn I. Mehmed ile baþladýðýný belirtmiþtir ki
doðrusu, baba adýna izafeten I. Bayezid ile baþladýðýdýr.
200- Ayný makale (Zarif ORGUN, Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi,
s. 204)’de “Murad II. ninkinde “el-Muzaffer daima” ile tuðra bildiðimiz
þekle yakýn hal alýr” demektedir. Halbuki “daima” kelimesi tuðraya II.
Mehmed (Fatih) ile girmiþ, “el-Muzaffer daima” ise Kanunî ile girmiþtir. II.
Murad tuðrasýndaki beyzelerin ortasýnda bulunan nokta « bin »’deki
nun’un noktasýdýr. Bu noktanýn zorlama ile “dâim┠þeklinde okunmasýna
 HAT SAN’ATI
Resim 95- Mustafa Râkým tarafýndan çekilmiþ Sultan IV. Mustafa tuðrasý. (TSMK-GY 1207)
Yavuz Sultan Selim (I. Selim) ile tuðraya “Þâh” ünvaný
girmiþ, I. Süleyman, II. Selim ve III. Murad’ýn tuðralarýnda
“Þâh” kelimesi hem padiþah hem de baba ismine izafeten
iki defa kullanýlmýþtýr.201 III. Mehmed tuðrasýnda “Þâh”
ünvaný tamamen kalkar, I. Ahmed’le “Þâh” ünvaný tekrar
tuðraya girer. II. Mahmûd dahil bütün tuðralarda kullanýlýr.
Yalnýz bu tuðralarda þah ünvaný tek “Þâh” iki “he” ile
yazýlmýþtýr.202
4. 1. TUÐRANIN KISIMLARI
II. Mehmed (Fatih) tuðrasý ile standart þeklini alan203
tuðra formu þu kýsýmlardan meydana gelmektedir:204
4. 1. 1. Sere (Kürsü)
Tuðra metnini ihtiva eden, padiþahýn ve babasýnýn
ismi, þah, han, el-Muzaffer ve bin kelimelerinin yerleþtirildiði
kýsýmdýr. Önceleri dikdörtgen þeklinde olan sere, III.
Murad’dan itibaren üstü daralarak üçgen halini almaya
81
baþlamýþtýr. IV. Mustafa tuðrasý ile de kaidesi
yuvarlaklaþmýþtýr.
4. 1. 2. Beyze
(Ýç ve dýþ beyze): Bin ve han kelimelerinin “nun”
harfinin kývrýlmasýyla ve iç içe yazýlan iki beyzî þekle denir.
“el-Muzaffer” kelimesi tuðraya girdikten sonra bu kelimenin
“rý” harfi, beyzelerden sola doðru uzanarak beyzeleri ikiye
ayýrmýþtýr.
4. 1. 3. Tuð ve Zülfe
Tuðra metnindeki dik harfler yahut eliflerden
meydana gelir. Tuð’a flama ismi de verilmiþtir.205 Tuð’lardan
imkân yoktur. TSMA. E. 6465’te bulunan II. Murad tuðrasý incelendiðinde
bu durum sarahatle görülebilir. (bkz, Umur, 105) Yine “muzaffer”
kelimesinde de “el” takýsý mevcut deðildir. (bkz. Umur, 103-107, J. DENY,
ÝA, 12-2, 8.)
201- Orgun, a. g. m., 204-205; Umur, 29.
202- Orgun, a. g. m., 205; Umur, 29.
203- J. DENY, ÝA, 12-2, 9.
204- J. DENY, ÝA, 12-2, 9; Orgun, a. g. m., 219; Umur, 25-26.
205- Kütükoðlu, a.g.e., 71 (Umur, a.g.e., 26’da zülfe’ye diðer bir isim olarak
 HAT SAN’ATI
Resim 96- Emirgân çeþmesi üzerinde, Râkým öncesi anlayýþla çekilmiþ, Sultan I. Abdülhamid tuðrasý.
saða doðru sarkan kavislere de zülüf206 ismi verilmiþtir
4. 1. 4. Kol (Hançer)
Beyzelerin devamý olan tuðranýn saðýna ve aþaðý
doðru uzanan kýsma verilen isimdir.
4. 2. HATTAT MUSTAFA RÂKIM’IN TUÐRA’DA
YAPTIÐI YENÝLÝKLER
Celî sülüs’te harflerin tenâsübünü saðlayýp, terkipte
de büyük yenilik yapan Mustafa Râkým, ayný þekilde
tuðrada da büyük deðiþim yapmýþ, kendinden sonra
gelenler onun koyduðu estetik ölçülere baðlý kalmýþlardýr.207
Râkým’ýn tuðra’da yaptýðý deðiþim üç kýsýmda
mütalâa edilir:208
Hat deðiþikliði:
Tuðra’nýn harfleri, celî divanî ve sülüs karýþýmý
üslûplaþtýrýlmýþ bir tarzdýr.209 Râkým, tuðranýn harflerini
ýslah ederek, onlara kalem hakkýný vermiþtir. Râkým’ýn h.
1230’dan sonraki tuðralarýnda harfler dolgun bir hâl almýþtýr.
Ýstif deðiþikliði:
Tuðra’nýn özellikle sere kýsmýnda, padiþahýn ve
82
baba ismi ile “el-muzaffer” kelimelerinin yerleþtirilmesi
önem arz eder. Râkým’dan evvel, sere’nin sol yarýsý, önceleri
“Þâh” kelimesinin çift “he” si, sonralarý da þekli doldurucu
iþaretlerle dilimli bir þekilde istif edilmesi, nahoþ bir görüntü
meydana getirmiþtir. Ayrýca kürsünün görüntüsü alttan
iki yana sarkmýþ durumdadýr. Râkým, istifi yeniden tertip
ettikten baþka, kürsünün alttan iki yana sarkýk görüntüsünü
de ortadan kaldýrmýþtýr. III. Murad tuðrasýnda üstü daralarak
üçgen bir hal alan sere kýsmý, Râkým’la, IV. Mustafa
tuðrasýndan itibaren yuvarlak bir hal almaya baþlamýþtýr.
Þekil deðiþikliði:
Râkým, tuðranýn aksamýndaki orantý bozukluklarýný
gidererek, tuðraya estetik görünüm kazandýrmýþtýr.
Beyzelerin sol tarafýný yukarý kaldýrarak germiþ, sere’yi
toparlamýþ, tuð ve zülfeleri genel görünüm ile uyumlu
hale getirmiþtir. Daha önceleri dik olan tuðlarý birer nokta
sola yatýrmýþ, zülfeleri de daha aþaðýdan sarkýtmýþtýr. Ayrýca
flama derken, Kütükoðlu, a.g.e., 71’de tuð’a bu ismi vermiþtir.)
206- Umur, a.g.e., 26.
207- M. Uður DERMAN, “Padiþah Tuðralarýndaki Þekil Ýnkýlâbýna Dair Bilinmeyen
Bazý Gerçekler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 11-15 Ekim 1976,
Kongreye sunulan Bildiriler, c. III, Ankara, 1983, s. 1615; Alparslan, Ýslâm
Tarihi, XIV, 492.
208- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1614.
209- Derman, a. g. m., 1614.
 HAT SAN’ATI
Resim 97- Mustafa Râkým tarafýndan çekilmiþ Sultan II. Mahmud tuðrasý. (Topkapý Sarayý Bâb-ý Hümâyun üzeri.)
ilk defa Sultan ll. Mahmud tuðrasýnýn sað tarafýna “adlî ”
mahlasýný koyarak tuðranýn þeklini tamamlamýþtýr.
Râkým Efendi’den önce, tuðranýn beyzeleri aþaðý
sarkýk, kürsü sað ve sol taraftan yanlara yayýlmýþ ve
sarkmýþ durumda, sere kýsmý da üçgen bir halde idi. Tuðlar
ise genel görünüm ile ölçüsüz bir biçimde, hem uzunca
hem de dikçe idi. Genel olarak, Râkým öncesi tuðranýn
þeklinde bir âhenk mevcut deðildir. Râkým Efendi, daha
III. Selim tuðrasýnda210 sere’nin iki yanýný, sað ve soldan
hafif toparlamýþ, iç ve dýþ beyzeyi yukarý kaldýrmýþ; harfleri
düzelttikten baþka istifini de yeniden tertiplemiþtir. Ýstifte
harfler aþaðýdan yukarýya doðru örülmüþlerdir. 1223/1808
tarihli IV. Mustafa tuðrasýnda da arayýþlarýný sürdüren
Râkým, bu tuðrada sere ve zülfeleri toparlamýþ, tuðlarý ise
hafif sola meylettirmiþtir. Zülfe’ler ve hançerdeki uyumsuz
görünüm ile istifteki problem ise bu tuðrada hâlâ devam
etmektedir. Çünkü sere’nin sol alt kýsmý, sað tarafa göre
oldukça seyrektir. Zülfeleri III. Selim tuðrasýnda aþaðýya
çekmiþ iken bu tuðrada tekrar yukarý almýþtýr. Hançer’in
son kýsmýnda ise önce yukarý çýkýþ, sonra aþaðý iniþ
mevcuttur. Yalnýz bu tuðrada kalem hakkýnýn özellikleri
hakkýyla verilmiþtir. Râkým’ýn h. 1223 yýlýnda Sultan II.
83
Mahmûd için tertiplediði ve bugün TSMK-GY. 825’te bulunan
tuðra, Sultan II. Mahmud’un h. 1230 yýlýnda olgunlaþan
tuðralarýna nispetle kalemi ince, genel görünüþü itibariyle
de zariftir. Sere kýsmý nisbeten toparlanmýþ, fakat istif
seyrek kalmýþtýr; tuðlar ise oldukça uzundur. Tuðlarýn
uzunluðu sebebiyle zülfeler de uzunca ve sarkmýþ
þekildedir. Sultan II. Mahmud için tertip ettiði ilk tuðralardan
olan bu tuðra, h. 1230 yýlýnda olgunlaþarak en güzel
seviyesine ulaþmýþtýr. Tuðranýn sað üst köþesine, “Adlî”
mahlasý yerine ayný tuðranýn minyatürünü çekmiþ, bu
minyatür tuðranýn sað üst köþesine ise “Adlî” mahlasý
koymuþtur.
Râkým’ýn tuðradaki yenilik giriþimleri aslýnda celî
sülüsteki atýlýmlarý ile paralellik göstermektedir. Râkým’ýn
celî sülüste olgunluk döneminin baþlangýcý olan 1230/1815
yýlý ayný zamanda tuðradaki yeniliði tamamlayýp, estetik
güzelliðine kavuþturduðu tarihtir. Topkapý Sarayý Müzesi
Bâb-ý Hümâyun ve Bâb-ý Selâm üzerindeki tuðralar
1230/1815 tarihli olup, bu tuðralarda istif yerine oturmuþ,
sere ve beyzeler toparlanmýþ, sere’nin kaidesi yuvarlak
210- Üsküdar, Çiçekçi’de III. Selim Çeþmesi üzerinde iken, 1970’li yýllarýn baþýnda
Vakýflar, Türk Ýnþaat ve Sanat Eserleri Müzesi’ne nakledilmiþtir. Tuðra,
bugün hâlâ bu müzededir. Tuðranýn sað tarafý kýrýktýr.
 HAT SAN’ATI

Resim 98- Hattat Abdülfettah Efendi tarafýndan çekilen Sultan Abdülaziz tuðrasý. (Aksaray Vâlide Sultan Camii avlu kapýsý)

bir hâl almýþ, beyzeler gerilmiþ, tuðlar hafif sola meyletmiþ,

zülfeler ve hançer de genel yapý ile uyumlu hale gelmiþtir.
Tuðranýn sað üst kýsmýna, yine bir yenilik olmak üzere, ilk
defa sülüs ile “Adlî” mahlasýný da Râkým koymuþtur.211
Aynalýkavak Kasrý giriþi üzerindeki h. 1233 tarihli tuðrada
da Râkým ayný estetik kudreti göstermiþtir.212 Mustafa
Râkým ile tuðra, harf ve yapý olarak dolgun bir görünüm
kazanmýþ, çizgiler gergin bir hal almýþtýr.

Râkým’ýn, celî sülüs ve tuðra’da yaptýðý yenilikten

sonra, peþinden gelenler onun yolundan yürümüþler, bu
yolu benimsemeyenler ise silinip gitmiþlerdir.213 Sanat
vadisinde Râkým’ýn mütemmimi214 olarak kabul edilen
hattat Sâmi Efendi, padiþah tuðralarýný estetiðin zirvesine
ulaþtýrmýþtýr.215 Kürsü’nün geniþliði ve olgunluðuna paralel
olarak, beyzeler hafif büyümüþ, tuð ve zülfeler uzamýþtýr.
Sâmi Efendi, tuðrada kürsüyü esas alarak yirmidokuz
yerde ölçü birliðini saðlamýþtýr.216
211- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1615. (II. Mahmûd “adlî” mahlasýný
þehzadeliðinde almýþtýr. Bkz. Derman, II. Mahmûd Semineri, 40.)
212- Râkým III. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmûd’dan baþka, þehzadeliðinde
Sultan Abdülmecid için de tuðra tertip etmiþtir. (Bkz. A. Süheyl ÜNVER,
“Ýsmail Zühdî ve Mustafa Râkým”, Hamsi, sy. 9, 1955, s. 8.)
213- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1615.
214- Derman, Sami Efendi, 7.
215- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1617.
216- Derman, VIII. Türk Tarih Kongresi, 1617.

84
 HAT SAN’ATI

V. BÖLÜM

ÝCÂZETNÂME

85
 HAT SAN’ATI
Resim 99- Silâhî Sâlih Efendi’nin Ýcâzetnâmesi. (Ýsmet Gülnihal koleksiyonu)
5. 1. HAT SANATININ DÝPLOMASI (ÝCÂZETNÂME)
Yazý sanatý usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmektedir.
Birebir, hoca talebesiyle ilgilenerek dersi göstermektedir.
Hoca, dersi talebeye yazmakta, daha sonra yazdýðý kýsmýn
talebesi tarafýndan aynen taklid edilmesini istemektedir.
Bir sonraki derse kadar talebe, hocasýnýn verdiði derse
çalýþmakta, istenilen yazýyý aynen taklide gayret etmektedir.
Esasen hat derslerinde belli bir usul takip
edilmektedir. Yazý dersine teberrüken “Rabbiyessir” duasý
ile baþlanmaktadýr. Bu derste baþarýlý olunduðu takdirde
“müfredat” denilen elifba harflerinin ( Elif- be- cim- ha…)
yazýlmasýna geçilmektedir. Elifba harfleri baþarýyla geçilince
bu sefer, her harfin diðeri ile yazýlýþ þekline geçilmektedir.
“Be” harfinin “elif”le, “be” harfinin “be” ile, “be” harfinin
“cim” harfi ile bitiþik þekli yazýlarak ( bâ, beb, bec…)
çalýþýlmaktadýr.
Müfredat kýsmý baþarýyla tamamlandýktan sonra,
sülüs ve nesih çalýþan talebeye genellikle âyet, hadis ve
kelâm-ý kibar gibi metinler yazdýrýlýr. Talik çalýþanlar, Ýran’ýn
büyük sûfilerinden Abdurrahman Molla Cami’nin (817/1414-
86
898/1492) Besmele Kasîdesini217 yahut Hâkâni Mehmed
Bey’in (ö. 1015/1606) Hilye-i Hâkâni’sini218 yazarlar. Yazý
talebesi bu kýsýmda da dersini yazmakta, hocasý
beðenmediði kýsýmlara “çýkarma” yaparak doðru olaný
göstermektedir. Mürekkebât kýsmýnda artýk talebeye istif
nükteleriyle birlikte hareke ve süs iþaretleri de
gösterilmektedir.
Müfredat derslerinden sonra mürekkebât kýsmýný
talebe baþarýyla bitirdiði takdirde, hocasý tarafýndan
talebeye hat eðitimini tamamladýðý ve yazýlarýnýn altýn
ketebe219 “imza” atabileceði ve ders verebileceðine dair
izni ihtiva eden “icâzetnâme: diploma” verir.
Ýcâzetnâme için geçmiþ üstad hattatlarýn yazdýðý
bir kýt’a yahut hilye aynen taklid edilerek yazýlmaktadýr.
Ta’lik icâzeti için genellikle XVIII. asrýn Ýran ta’lik üstadý
Ýmadü’l-Hasenî’nin yazýlarý taklid olarak yazýlýr. Hazýrlanan
217- Molla Câmi’nin Besmele Kasîdesi’nin, hattat Hulûsi hattýyla bir örnek için
bkz. M. Uður Derman. Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim,
2001, s. 151.
218- Hâkâni Mehmed Bey’in Hilye-i Hâkâni’sinin hattat Arabzâde Mehmed
Sadullah Efendi hattýyla örnek metni için bkz. Derman, Osmanlý Hat Sanatý,
103.
219- Deðiþik ketebe sýgalarý için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, c. I, s. 154-155.
 HAT SAN’ATI
Resim 100- Mustafa Hulûsi Efendi’nin, Mehmed Hulûsi Efendi’den aldýðý icâzetnâme.
bu yazýlarýn alt kýsmýna hoca tarafýndan izin cümlesi yazýlýr.
Ýzin cümlesi, farklý þekilleriyle þu þekilde
yazýlmaktadýr: “Bismillahi teyemmüne bizikrihi’l-celîl. Bu
güzel, mubârek, latîf kýt’ayý yazan Mehmed Þefik Bey’e
–Allah ömrünü uzun eylesin, ilmini ve marifetini artýrsýn,
Allah murad ve maksuduna yükseklik versin; Âmin, bi
hurmeti seyyidi’l-enbiyâi ve’l-murselîn- ketebe koyma
izni verdim. Ben, Eyyûb Ensâri Camii hatîbi, fakîr es-Seyyid
Mustafa Ýzzet, 1255”.220
Ýzin cümleleri Arapça yazýldýðý gibi Türkçe de
yazýlmýþtýr. Kebecizâde Mehmed Vasfî Efendi’den sülüs-
nesih icâzeti221 alan Sultan II. Mahmud’un icâzetinin izin
kýsmý þöyledir: “ Bu hatt-ý latîf ve kelâm-ý münîf, Hazret-i
87
Þeyh Ýbn-iþ Þeyh Hamdullah Efendi’nin intihab ettiði kavaid-
i rüsumu üzere sahib ül hatt-ý Hümayun, azametlû,
mehabetlû, kudretlû Ýbn üs Sultan Þehzade Mahmud-ý
Adlî ibn üs Sultan Abdülhamid Han ibn üs Sultan Ahmed
Han efendimiz Hazretlerinin istihkaký nümayan olmaðile,
hilyeleri ve kitâbetleri zeyline ketebe tahririne izin verdim.
Hüve’l-Üstad Vasfî, 1222 H.”222
Ýzin kýsmýna, icâzet verme yetkisine sahip baþka
hattatlar tarafýndan da tasdik konabilir. Tarihte çok sayýda
tasdiki bulunan icâzetnâmeler bulunmaktadýr. 223
220- Bu tercüme, Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 19’da bulunan icâzetnâmeden
yapýlmýþtýr.
221- Hilye þeklinde olan bu icâzetnâme TSMK-GY 1353’tedir.
222- Derman, Ýcâzetnâmeler, 724
223- Ýcâzetnâmelerle ilgili geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, “Türk Yazý
San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklid Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi,
 HAT SAN’ATI

Resim 101- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’nin hocasý Mehmed Þevkî Efendi’den aldýðý hilye þeklinde sülüs nesih icâzetnâmesi. Altta sað kýsýmda zamanýn önemli
hattatý Yahya Hilmi Efendi’nin tasdiki, sol kýsýmda ise talebenin hocasý Þevki Efendi’nin icâzet izin kýsmý yer almaktadýr. (TSMK-GY. 335)

88
 HAT SAN’ATI

Resim 103- Hattat Halim Özyazýcý’nýn üslûplaþmýþ imzasý.

(Süleyman Berk koleksiyonu)

Resim 102- Hattat Ömer Vasfî Efendi’nin Hattat Sâmi Efendi’den aldýðý ta’lik Resim 104- Hattat Hulûsi Efendi’nin tâ’lik bir kýt’asýnýn altýndaki imza.
icâzetnâmesi. (TSMK-GY.324) (Emin Barýn koleksiyonu)

Osmanlý’nýn son döneminde 1915 yýlýnda açýlan ve icâzetnâme verilmiþtir. Bu icâzetnâmede talebenin yazdýðý
devrin kudretli sanatkârlarýnýn ders verdiði Medrese-i bir ibâre bulunmamaktadýr.224
Hattâtîn’den mezun olanlara, klâsik icâzet yerine, mektebin Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih
Kurumu, 1973, s. 716- 728.
bütün hocalarýnýn imza yahut mühürlerinin bulunduðu 224- Bkz. Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 23

Resim 105- Hattat Ali Hamdi Efendi’ye ait sülüs karalama.

89
 HAT SAN’ATI

Resim 106- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait nesih Besmele ve Rabbiyessir meþki.

Resim 107- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’ýn kullandýðý “Ketebehû Mehmed” þeklindeki imzasý.

90
 HAT SAN’ATI

VI. BÖLÜM

CELÎ BÝR YAZININ HAZIRLANIÞI

91
 HAT SAN’ATI
Resim 108- Hattat Halim Özyazýcý’nýn celî sülüs bir levhasý için hazýrladýðý kalýp. (Süleyman Berk arþivi)
6. 1. CELÎ SÜLÜS BÝR HAT LEVHASININ HAZIRLANIÞ
SAFHALARI
Karþýsýnda durup hayranlýkla seyrettiðimiz sanat
eserlerinin nasýl bir emekle meydana getirildiðini çoðu
zaman aklýmýza getirmeyiz! Bir eserin, sanatkârýn zihninde
berraklaþmasýndan, meydana gelene kadar geçen süre
içerisinde çekilen zahmet, verilen göz nuru aslýnda esere
verilen ruh kadar önemlidir. Bir sanatkârýn eserini evlâdý
gibi sahiplenmesi baþkalarýna garip gelse de, bu alýn teri
ve çilenin bir neticesidir.225
Hemen bütün sanat dallarýnda, bir eserin meydana
geliþ safhalarý birbirine benzemektedir. Þiirinde kullanacaðý
uygun kelimeyi uzun müddet düþündükten sonra bulan
Yahya Kemal Beyatlý da ayný çileyi çekmiþ, bir levhasýna
92
altý ayda vücûda getiren hattat Sâmi Efendi de ayný çileli
yoldan geçerek eser vermiþtir. Bir Mustafa Râkým’ýn, bir
Yesâri’nin, bir Osman Hamdi’nin de ayný çileli yollardan
geçerek eser verdiklerine þüphe yoktur.
Bir hat eseri, elifbâ harfleri, kamýþ kalem, kâðýt ve
mürekkep kullanýlmak suretiyle meydana getirilmektedir.
Yazýlacak bir metinde, harflerin yanýnda okutma iþaretleri
olan harekeler bulunmaktadýr. Yine normal metin
yazýmýnda olmamakla birlikte, özellikle celî sülüs, celî
dîvâni gibi yazýlarda, harf ve harekenin yanýnda bir takým
süsleme iþaretleri de kullanýlmaktadýr. Yerine ve lüzûmuna
göre tirfil, mimli tirfil, týrnak ve hurûf-ý mühmele denilen
þekiller, celî sülüs levha yazýmýnda istifin doldurulmasýnda
225- Bu yazý, IX. Tarihi Sanatý ve Kültürüyle Eyüpsultan Sempozyumu’na teblið
olarak sunulmuþtur.
 HAT SAN’ATI
Resim 109- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn çeþitli istif çalýþmalarý.
(Süleyman Berk arþivi)
önemli rol oynamaktadýr. Harflerin yanýnda, hareke ve
tezyinî iþâretlerin gayet düzenli, intizamlý, yerinde ve
dengeli kullanýlmasý, istif sahasýna düzenli bir þekilde
yayýlmasý önem arz etmektedir. Burada sanatkârý sýnýrlayan
husus, harflerin ve harekelerin, teþrifata uygun, yani yerli
yerinde kullanýlmasý; metnin mânâsýný bozacak uygunsuz
yere konulmamasýdýr.
Yazýda harflerin veya istifi meydana getiren diðer
unsurlarýn, istif sahasýna uyumlu bir þekilde ve ayný nisbette
yayýlmasý, yani istif örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta
olmasý, istifte organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda
uyum, denge, ritm ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin
temel unsurlarýdýr. Harflerdeki tenâsüp ve ölçü yanýnda,
gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde, harflerin birbirleri
ile kaynaþmýþ bir halde bulunmasý önemlidir.
Genel olarak, yazýlacak metin seçilirken mânâya
dikkat edildiði gibi, seçilen metnin istife uygun olup
olmayacaðý da göz önünde bulundurulmaktadýr. Yalnýz,
bir ibârenin, istife uygun düþüp düþmeyeceðini önceden
kestirmek zordur. Ýstif üzerinde çalýþma, çeþitli zuhûratlara
sebep olabilir. Bazý metinlerin istifi kolaylýkla çýkabildiði
93
gibi bazý metinlerin istifleri günler, hatta aylar sonra ortaya
çýkabilmektedir. Ýstifin oturmasý, bazen zaman istemektedir.
Yazýlacak metnin istifi oluþuncaya kadar, hattatýn zihnini
devamlý meþgul eder. Bu arada, zaman içerisinde geliþtirilen
istifler de yeri gelince kullanýlmak üzere muhafaza edilir
veya daha iyisi bulunana kadar istif üzerinde çalýþýlýr. Bazý
hattatlarýn dosyasýnda daha sonra geliþtirilmek üzere
birçok istif çalýþmasý bulunabilmektedir. Bazen
tamamlanmýþ istifler, çok sonralarý levha hâline
getirilmektedir. Ýstifin oluþma safhasýnda, meslektaþlar
arasýndaki istiþârenin de önemi çok büyüktür.
Yazýlacak metin, evvela kurþun kalemle çalýþýlýr,
yazýlabileceðine kanaat getirilen istifin taslaðý çýkarýlýr.
Ýkinci ve önemli safha, kurþun kalemle yapýlan taslaðýn,
sülüs yazý ve kamýþ kalemle sýnýrlarý tespit edilmiþ alana
yazýlmasýdýr. Bu safhaya geçmeden evvel, metinde bulunan
bütün harfler tek tek çalýþýlmaktadýr.226 Bu çalýþma
esnasýnda beðenilen harf, metinde kullanýlmak üzere
saklanmaktadýr. Eðer metinde ayný harften iki adet varsa,
diðeri için de, daha önce çalýþýlmýþ harf kullanýlmaktadýr.
Celî sülüs harfler çalýþýlýrken hattat Sâmi Efendi, Nazif Bey,
Neyzen Emin Efendi, Halim Özyazýcý gibi Sâmi Efendi
ekolüne mensup hattatlarýn harfleri örnek alýnmalýdýr. Celî
sülüs yazý için þu tespiti yapmak mümkündür; celî sülüs
harfleri, ölçü ve estetik olarak hattat Sâmi Efendi eliyle
mükemmel hâle getirilmiþtir; ayný þeyi istif bakýmýndan
söylemek mümkün deðildir. Celî sülüs’ün istifinde Mustafa
Râkým’la birlikte, özellikle Sâmi Efendi ile çok mesâfe
alýnmýþtýr ama, yapýlmasý gereken daha çok þey olduðu
muhakkaktýr. Yapýlanlar hâlâ çok azdýr.
226- Bu konu ile ilgili Mahmud Bedreddin Yazýr’ýn ait Kalem Güzeli (Kalem
Güzeli/I, s. 151) isimli eserde anlattýðý olay çok önemlidir: “Nitekim, hocam
Ömer Vasfî Efendi’ye bir gün yazý göstermeye gitmiþtim. Odasýna
girdiðimde, siyah kaðýd üzerine sülüs celîsiyle …kad eflaha.. sûresini
yazarken meþgul buldum. “Gel birâder gel!” diye yanýna çaðýrdý. Bir (dal)
harfini baþka bir siyah kaðýd üzerine defalarca -hatýrýmda kaldýðýna göre
yirmi kadar- yazmýþtý ve nihayet “Hah oldu!” diye birisini beðendi ve
onu iðneleyip asýl yazdýðý yere silkti, sonra üzerinden itina ile tekrar
kalemle yazdý, sebebini öðrenmek için “Niye böyle yaptýnýz?” diye sordum,
þu cevabý verdi: “Elimiz öteki þekillere alýþmýþ, buraya uygun olaný bir
türlü çýkaramadým, yaza yaza kývamýný bulduruncaya kadar uðraþmaya
zaruret hasýl oldu. Ýþte, çok yazmanýn bir manasý da budur. Bu þekli bir
daha yapabileceðime güvenim olmadýðýmdan, iðneleyip silkmek ve
üzerinden yazmak kolaylýðýný tercih ettim. Gördün ya, hocamdan icazet
alalý, yani bana hattat denileli þöyle böyle yirmi seneyi geçtiði ve þu harfi
binlerce defa yazdýðým halde, istiften doðma icaplara uygun olacak
surette ve belki de buraya mahsus olmak üzere, harfi kürsüsüne oturtmak
noktasýnda bir talebe kadar ter döktüm. Fakat, muvaffak oluþum,
yorgunluðumu giderdi.”
 HAT SAN’ATI
Resim 110- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, celî sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)
Ýkinci safhada metin, tespit edilen sýnýrlara yazýlýr.
Gerektiði taktirde ayný kâðýt üzerinde, þekil ve estetik
olarak beðenilmeyen harflere müdâhalede bulunulur.
Burada þu husus akýldan çýkarýlmamalýdýr; istifte harflerin
ölçüsü, meþkte öðrenildiði gibi deðildir. Ýstif icâbý harflerin
ölçüsünde belli bir noktaya kadar deðiþiklik mümkündür.
Meselâ celî sülüste, “nun” harfinin çanak tabir edilen kýsmý
normalde beþ nokta ölçüsündedir. Ýstif icabý bu çanak dört
buçuk nokta ölçüsünde olabileceði gibi, beþ buçuk nokta
ölçüsünde de olabilmektedir. Ýstif hazýrlanýrken hareke ve
tezyinî iþâretler birlikte düþünülür ve çalýþýlýr.
Dördüncü safhada, hareke ve tezyinî iþâretler
üzerinde durulur. Unutulmamalýdýr ki baþarýlý bir istif,
hareke ve tezyinî iþaretler kapatýldýktan sonra, harflerinin
dengeli daðýlým gösterdiði istiftir.
Beþinci safhada, yazý fotokopi usulü ile yazýlacak
büyüklüðe getirilerek, harekelerin de son kontrolleri yapýlýr.
Levha artýk, aherli kaðýda yazýlacak hâle gelmiþtir.227
Altýncý safhada artýk yazý, aharlý kâðýt üzerine yazýlýr,
94
ince tashihi yapýlýr. Aslýnda bir levhanýn en önemli
safhalarýndan biri de bu kýsýmdýr. Levhanýn kalýptan aherli
kaðýda aktarýlmasý uzun sürmese de tashihi, özellikle ince
tashihi epeyce zaman alabilmektedir. Toplu iðne ucu
kadar demir uçlu yahut cava kalemi ile yapýlan ince tashih
dikkat ve ihtimam istemektedir.228
Levhanýn yazým ve tashihi bittikten sonra fotokopi
usulü ile küçültülerek cýlýz kalan yerler tashih edilmek
227- Önceleri, fotokopi imkânýnýn olmadýðý zamanlar, yazý kalýbý, þablonu
hazýrlamak için siyah kâðýt kullanýlýrdý. Siyah kaðýda sarý zýrnýk boya ile
yazý yazýlýr, beðenilmeyen kýsým siyaha boyanmak sureti ile istenen
kýsým ayný yere, sarý zýrnýk ile tekrar yazýlýrdý. Ayrýca yazý kalýbýnýn, esas
levhanýn yazýlacaðý büyüklükte yazýlmasý gerekmekte idi. Ayný yazýnýn
ayrý ölçüsü gerektiðinde tekrar ayný usullerle kalýp hazýrlanmasý zorunluydu.
Günümüzde fotokopi usûlü, yazý kalýbý hazýrlama iþini epeyce
kolaylaþtýrmýþtýr. Bir gün, hattat Mehmet Özçay’ýn “Eðer Sâmi Efendi
zamanýnda fotokopi olaydý, kim bilir ne yazýlar yazardý!” dediðini çok iyi
hatýrlýyorum.
228- Yazýnýn tashihi yazýdan da önemli bir husustur. Tashih için yazý sanatýna
çok iyi vâkýf olunmasý gerekmektedir. Sâmi Efendi’nin ifadesi ile “yazýnýn
neresinden alýnýp, neresine verileceðinin iyi bilinmesi” gerekmektedir.
Yazý asýl güzelliðini tashihten sonra almaktadýr. Tashihte dikkat edilecek
hususlar þunlardýr: 1- Kalemin hakkýný vermek, 2- Kalemin nefes gibi
akýþýný muhafaza etmek, 3- Harfin tenâsüp ve tenâzurunu muhafaza
etmek, 4- Bu kayýt ve þartlar altýnda noksanlarý görüp tamamlamak, 5-
Fazlalýklarý giderip yazýyý þekil ve durum bakýmýndan lâyýk olduðu
kürsüsüne oturtmak (Yazýr, Kalem Güzeli, III, 297). Yazý tashihi için ayrýca
bkz: Savaþ Çevik, “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður Derman 65. Yaþ
Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi Yayýný, 2000, s. 209- 219.
 HAT SAN’ATI
Resim 111- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)
üzere tespit edilmelidir. Bu iþ için özellikle beyaz kâðýt
tercih edilir, çünkü beyaz kâðýt, hatalarý daha bâriz bir
þekilde göstermektedir. Tekrar yapýlan bu tashihte ayrýca,
harflerin kalem hakkýnda bir bozulma meydana gelmiþse
bu da giderilir. Çünkü tashihte kalemin tabii cereyan
hakkýnýn bozulmamasý çok önemlidir. Hattat Nazif Bey (ö.
1913)’in yazýlarýnýn tashihini bitirdikten sonra fotoðrafla
küçültüp harflerin cýlýz kalan yerlerini tashih ettiði
kaynaklarda belirtilmiþtir. Bu tashihler yapýldýktan sonra
95
imza ve tarih konulur. Levha artýk tezhibe hazýr hâle
gelmiþtir. Levhada imza ve tarih en son düþünülen
hususlardýr.
Burada sýralanan safhalar, peþ peþe icra edilebildiði
gibi, uzun zaman aralýklarý ile de icra edilebilmektedir.
Tashih kýsmýnýn fazlaca zaman aldýðý bilinmelidir. Titiz bir
san’atkârýn yazýnýn her safhasýnda, hiçbir ayrýntýyý ihmal
etmediði, güzellik ve mükemmelliðin ayrýntýlarda gizli
olduðunu akýldan çýkarmadýðý muhakkaktýr.
 HAT SAN’ATI

Resim 112- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay)

Resim 113- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)

96
 HAT SAN’ATI

VII. BÖLÜM

LÜGATÇE VE DEYÝMLER

97
 HAT SAN’ATI

7. 1. LÜGATÇE ve DEYÝMLER
Âher: Genellikle, niþasta, yumurta aký ve pirinçten
yapýlan ve ham kâðýtlarýn terbiyesinde kullanýlan sývý.
Âhenk: Harflerin yapýlarýnýn, estetik ölçülerinin,
hem münferid hem de diðer harflerle uyum içerisinde
olmasýdýr. Bunlar da tenâsüp ve terkiple ifade olunmuþlardýr.
Aklâm-ý Sitte: Türkçesi, "altý kalem", Farsçasý "þeþ
kalem" dir. Sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevkî ve
rýkaa' yazýlarýna verilen toplu isim.
Ali Kurna: Eskiden kullanýlan kâðýtlardan birinin
adýydý. En ziyade sülüs yazý için kullanýlýrdý. Ýtalya'nýn
Toskana eyaletinin güneyinde güzel bir þehir olan
Livurna'da yapýlan bu kâðýtta (A. Ligorna) kelimesi soðuk
damga ile vurulduðundan tahfife uðrayarak "Ali Kurna"
olmuþtur.
Osman ve Hz. Ali için özellikle sünnî müslümanlar tarafýndan
kullanýlan bir tabir.
Çýkarma: Hocanýn, talebenin yazdýðý meþkin altýna,
yapamadýðý harfleri tekrar yazmasýna verilen isimdir.
Dendan: Sin diþlerine verilen addýr.
Dýval: Kadife üzerine sýrma ya da gilapdanla
kabartma olarak yapýlan iðne iþi. Ýþlenecek desenler
mukavva veya deri üzerine çizilir. Bunlar kesilerek gergef
veya kasnaða gerilen kadife üzerine yerleþtirilir. Gergef
veya gilaptan bu kalýplarý örtecek þekilde iþlenir. Bindallý
kadýn elbiseleri ile birlikte bohçalar, keseler, örtüler dival
iþi olarak bu teknikle süslenir. Türk el iþleri arasýnda divalin
yeri büyüktür.
Ebrû: Su yüzeyine serpilen toz boyalara kâðýt tatbik
olunarak yapýlan boyama.

Babüssaâde: Arz kapýsý, taht kapýsý. Topkapý Envanter: Döküm, liste.

Sarayý'nýn üçüncü kapýsý olup Enderun ve Bîrun'u birbirinden
Esma-i Hüsnâ: Allah'ýn en güzel ve þerefli doksan
ayýrýrdý.
dokuz ismine verilen addýr.
Bâb-ý Hümâyûn: Topkapý Sarayý'nýn Ayasofya'ya
Estampaj: Taþa mahkuk olan yazýlarýn üzerine kâðýt
bakan birinci kapýsýna verilen ad.
konmak suretiyle kalýbýnýn alýnmasý.
Bâb-ý Selâm: Topkapý Sarayý'nýn Bab-ý Hümâyûn’dan
Estetik: Duygu ilmi manasýný ifade ederse de bugün
sonra gelen ikinci kapýsý olup, daha ziyade Ortakapý diye
sanattaki güzelliðin mahiyetinden bahseden ilim; güzellik
anýlýr.
duygusu uyandýran, güzel olan.
Berat: Osmanlý Devleti teþkilatýnda bazý vazife,
Evâhir: Son dönem, ustalýk dönemi.
hizmet ve memuriyetlere, tayin edilenlere vazifelerini icrâ
selâhiyetini tevdi etmek üzere, padiþahýn tuðrasý ile verilen Evâil: Ýlk dönem, çýraklýk dönemi.
mezuniyet veya tayin emirleri.
Evâsýt: Orta dönem, kalfalýk dönemi.
Beyze: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup, saðdan sola
Ferman: Bir iþ veya maslahat sipariþini mutazammýn
ve yukarý doðru çekilen çift þekil.
padiþah tarafýndan verilen yazýlý emir.
Beyzî: Yumurta biçiminde olan, oval.
Fersûde: Yýpranmýþ, eskimiþ, aþýnmýþ; eski, yýrtýk.
Celî Sülüs: Sülüs yazýnýn yaklaþýk 9 mm.'den kalýn
Gubâri Yazý: Arapça toz anlamýna gelen gubardan
yazýlanýna verilen addýr. Sülüs yazýya göre bu yazýda hatlar
ismini alan yazýdýr. Çok ince ve küçük hatta gözle zor
daha belirgin bir hâl alýr.
görülebilecek yazýlara verilen isimdir.
Celîl: Celî yazýnýn Abbasiler dönemindeki adý.
Hâfýz: Kur'ân-ý Kerîmi tamamen ezberleyen ve
Ciharyâr-ý Güzîn: Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. ezberinde tutan kimse.

98
 HAT SAN’ATI
Hançer: Tuðra'da beyzelerin devamý olarak saða
uzanan çif kola verilen ad.
Hasaneyn: Hz. Peygamberin torunlarý Hz. Hasan
ve Hz. Hüseyin için kullanýlan tabirdir.
Hazire: Etrafýnda duvar veya çit bulunan aðýl,
mezarlýk ve saire.
Hurûf-u Mühmele: Arap elifbasýndaki noktasýz
harfler.
Ýbda': Bir sanat eseri meydana getirmek. Ýbda'
olunmuþ bir eser demek, hiçbir modeli olmayan ve kimseyi
taklit etmeyerek vücuda getirilen aslî eser demektir.
Ýcâzet: Hat san’atýnda müfredat ve mürekkebat
meþklerini bitirenlere hocalarý tarafýndan, yazýlarýnýn altýna
ketebe koyma iznini veren diploma.
Ýmza: Hat sanatýnda, hattatýn levhanýn uygun yerine,
yahut yazdýðý kitabýn genelde son sahifesine ismini yazmasý.
Levhalara genellikle ismin stilize þekli konmuþtur.
Ýptidaî: Basit, geliþmemiþ, iþlenmemiþ.
Ýstif: Bir þeyi birbiri üzerine ve sýra ile dizip yýðmak
demek olan bu kelime Ýslâm yazýsýnda kelimeleri satýr
nizamý dýþýnda birbirinin üzerine çýkarmak yerinde kullanýlýr
bir tabirdir.
Ketebe: Bir hattatýn yazdýðý yazýya ismini koymasý
yerinde kullanýlýr. Ýmza demektir.
Kitabe: Camii, mescit, medrese, kale, türbe,
kervansaray, han, hamam gibi bir mimarî eserin kapýsý
üzerine veya uygun bir yerine yerleþtirilen, üzeri kabartma
yazýlý taþ levha.
Kuþak: Bir abidenin çevresini tamamen, yahut
kýsmen kuþatan ve uzaktan okunabilmesi için celî þekliyle
yazýlmýþ olan yazýlar.
Külliye: Osmanlý zamanýnda Araplar’daki bazý
medreselere üniversite kelimesinin karþýlýðý verilen bir ad.
Lahit: Harç ile yapýlan mezar, ölüleri koymaya
mahsus sanduka yerinde kullanýlýr bir tabirdir.
99
Mahkûk: Maden, taþ, tahta vesaire üzerine demir
kalemle çukur veya kabartma olarak yazýnýn oyulmasý.
Ma'kýlî: Hiçbir parçasýnda yuvarlaklýk bulunmayan,
düz, dik ve köþeli yazý biçimidir.
Mahlas: Asýl addan baþka kullanýlan ikinci ada
verilen isimdir. Þairler þiire baþladýklarý vakit böyle ikinci
bir ad alýrlar, onu þiirlerinde kullanýrlardý. Devlet
memuriyetine girenlerin bazýlarýna da âmirleri tarafýndan
mahlas verilirdi.
Malakârî: Tavan ve duvarlara alçý ile az kabartma
olarak yapýlan tezyinat. Kabartmalar gayet az kalýnlýktadýr
ve ekseriya bir santimi geçmez. Bu tarz iþe malakârî
denilmesi, mala gibi küçük bir aletle yapýldýðý içindir.
Mektep (Ekol): San’atta ayný esaslara tâbi olan,
ayný san’at prensiplerini müdafaa eden ve o tarzda çalýþan
san’atkârlar grubuna denir.
Muhakkak: Sülüs yazýya göre harfleri daha
düzümsü, çanaklarý geniþçe ve derin olmayan yazýdýr.
Kuyruðu olan harflerin kuyruklarý daha uzuncadýr.
Muharrir: Tahrir eden, yazý yazan, kâtip, yazar, bir
mevzuyu yazý ile anlatan.
Murakkaa: Hattatlarýn, ayrý ayrý kâðýtlara yazarak
körük gibi bir ciltte topladýklarý yazý albümü. Murakka'
albümleri çeþitli yazý türlerini içine alýr.
Muvakkithane: Vakit tayinine yarýyan saat gibi
aletlerin bulunduðu yerler hakkýnda kullanýlýr bir tabirdir.
Mücellid: Kitap ciltleyen, ciltci.
Müderris: Medrese ve camiide talebeye ders okutan
hoca yerinde kullanýlan bir tabirdir.
Müfredat: Yazý sanatýnda elifba harflerinin tek tek
ve birbirleriyle yazýlmasýndan oluþan ders.
Mürekkebât: Müfredat dersinden sonra, âyet, hadis
ve kelâm-ý kibârdan oluþan yazý dersi.
Müselsel Hat: Zincirleme, ardý ardýna, aralarý
kesilmeden, zincirleme yazýlan yazý.
 HAT SAN’ATI

Müsenna Yazý: Ayný ibarenin harflerinin karþýlýklý Teþrifat: Yazýda harflerin, yerli yerinde takdim ve
olarak yazýlmasýdýr. Bu yazýya aynalý yazý da denmektedir. tehir yapýlmaksýzýn kullanýlmasý.

Müstensih: Ýstinsah eden, bir yazýnýn kopyasýný, Tevkiî: Sülüs'e tabi olup, onun ihmal edilmiþ þeklidir.
suretini çýkaran. Ayrýca bitiþmeyen harfler de birbirlerine bitiþtirilerek yazýlýr.

Nesih: Sülüs'e tabi olup, onun üçte biri kadardýr. Tezhib: Yazma kitaplarla murakka'larda, boya ve
Bu yazý teknik bakýmýndan sülüs’ün üçte ikisini neshetmiþ altýn tozu ile yapýlan her türlü süsleme iþine verilen ad.
ve üçte biriyle de ona tabi olmuþtur. Daha çok kitap
Týrnak: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak
istinsahýnda kullanýlmýþtýr.
kullanýlan þeklindeki iþaret.
Perspektif: Eþya ve nesnelerin uzaktan görünüþü;
Tirfil: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak
nesneleri bir yüzey üzerine görüldükleri gibi çizme sanatý.
kullanýlan þeklindeki iþaret.
Reyhâni: Muhakkak'a tabi olup onun ince kalemle
Tuð: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup sere’ye dikine
yazýlanýna verilen ad.
olarak yukarý doðru çekilen üç eþit hatta denir. Bunun
Rýkaa': Tevki' yazýya tabi olup onun ince kalemiyle yerine elif de denir.
yazýlan yazýdýr.
Tuðrâî: Berat, ferman ve sair tuðra çekilen kâðýtlara
Sere: Tuðra'nýn þekillerinden olup, tuðra metninin tuðra çeken yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Bu vazifeyi gören
yazýldýðý kýsýmdýr. Bu kýsýmda padiþahýn ve babasýnýn adlarý memura “Tuðrâî”, “Niþancý”, “Tevkiî” de denilirdi.
yazýlýrdý. Bu kýsma "kürsü" de denilir.
Tuðra Çekmek: Berat, ferman ve sair vesikalara
Seren: “Kef” harfinin üst çizgisi. tuðra denilen alâmetin yazýlmasý yerinde kullanýlýr bir
tabirdir.
Sülüs: Her harfinin altýda dört parçasý düz, altýda
ikisi de yuvarlak olan yazýdýr. Ýslâm yazýlarý içerisinde Üslûp: Tarz, yol, biçim, usûl.
ümmü'l-hutût olarak isimlendirilmiþtir. Umumiyetle aðzý
Üslûplaþtýrma: Stilize etme, belli bir biçime sokma.
3-4 mm. geniþliðinde kalemle yazýlýr.
Varak Altýn: Kâðýt halinde gayet ince hale getirilmiþ
Tasdik: Ýcâzetnâme’ye, talebenin hocasýndan baþka
altýn.
hocalarýn koyduðu kayýt.
Yazý Silkelemek: Harf kenarlarý iðnelenen bir
Tashih: Hat san’atýnda harfin fazla veya pürüzlü
yazýnýn, zemin rengine göre kömür yahut tebeþir tozu ile
kýsýmlarýnýn, yalama yahut traþlama suretiyle giderilmesi,
yazý üzerinden gidilerek, yazýnýn esas yazýlacaðý zemine
eksik kýsýmlarýnýn ise tashih mürekkebi ile doldurulmasý
tespit edilmesi.
suretiyle yapýlan iþlem.
Zerendûd: Kaðýdýn üzerine sývama altýn sürülmesi
Teberrüken: Baþlanýlan iþin hayýrlý ve bereketli
anlamýna kullanýlan bir tabirdir.
olmasý için.
Zülfe: Sülüs yazýsýndaki eliflerin ucunda çengele
Tenâsüp: Ölçülü olma; hüsn-i hatta aranan bir
verilen ad.
vasýftýr. Harflerin boylarý, kalýnlýklarý, harf aralýklarý , kalem
kalýnlýðýna göre olmasýdýr.

Terkip: Ýstif anlamýnda, hat sanatýnda harf ve

kelimelerin âhenkli bir surette tertip edilmesi.

100
 HAT SAN’ATI
7. 2. BÝBLÝYOGRAFYA
Kur’ân-ý Kerim ve Türkçe Açýklamalý Meali. Ankara,
Türkiye Diyanet Vakfý Yayýnlarý,1993.
ACAR, Þinasi. Türk Hat Sanatý. Ýstanbul, Antik A.Þ.,
1999, 305 s.
-“Hattat Mezar Taþlarý (I-II)”, AD Art Dekor, sy. 81-
82 (Aralýk 1999- Ocak 2000), s. 112-122, 112-118
-Ünlü Hattatlarýn Mezarlarý Gelimli Gidimli Dünya.
Ýstanbul, 2004, 128 s.
AKTAN, Ali. “Arap Yazýsýnýn Doðuþu, Geliþmesi ve
Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi”, Ýslâmî Araþtýrmalar. c. II, sy.
6, 1988, s. 61-67.
Âli. “Tuðray-ý Humâyun”, TOEM. sy. 43 (1 Nisan 1333)
s. 53-58.
Âli, Gelibolulu Mustafa. Menâkýb-ý Hünerverân.
Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1926, 133+92 s.
ALPARSLAN, Ali. “Hattat Hamid Aytaç”, Hayat Tarih
Mecmuasý. sy. II, 1972, s. 16-22.
-“Yazý-Resim”, Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler)
Dergisi. c. I, 1973, s.1-27.
-“Mimarî Yapýlarýn Yazý San’atý Bakýmýndan Önemi”
Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi. c. IV-V, 1976-
1977, s. 1-14.
-Ünlü Türk Hattatlarý. Ankara, Kültür Bakanlýðý
Yayýnlarý, 1992, 147 s.
-“Ýslâm Yazý Sanatý”, Doðuþtan Günümüze Büyük
Ýslâm Tarihi. c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s. 441-
522.
-“Celî”, DÝA/VII. Ýstanbul, 1993, s. 265-267.
-Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi
Yayýnlarý, 1999, 215 s.
-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 3 Celî Sülüs”, Sanat Dünyamýz,
sy. 33 (1985), s. 27-35.
-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 4 Nesta’lik”, Sanat Dünyamýz,
sy. 34 (1985), s. 3-11
-“Ýbn Muklenin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti”, Tarih
Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/ 2
Mayýs 1986 Bildirileri, Ýstanbul, 1986, s.11-14.
-“Gubâri”, DÝA, c. XIV, s. 167
ALUS, Sermet Muhtar. “Eski Yazýlar, Hattatlar”,
101
Akþam Gazetesi. 4 Aðustos 1950.
-(Ýstanbul Yazýlarý. Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir
Belediyesi Kültür Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý Yayýnlarý No: 15,
1994, s. 260-262).
ARSEVEN, Celâl Esad. Sanat Ansiklopedisi (I-V).
Ýstanbul, MEB, 1966.
AYVAZOÐLU, Beþir. “Mustafa Râkým Efendi”, Aksiyon.
sy. 150, (18-24 Ekim 1997), s. 58-59.
-Geleneðin Direniþi. Ýstanbul, Ötüken Yayýnlarý, 1996
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Türk Edebiyatý. sy.
290 (Aralýk 1997), 12-14.
-Kuðunun Son Þarkýsý. Ýstanbul, Ötüken Neþriyat,
1999, s. 125-133.
-“Acý bir manzara ve bir teklif”, Not Defteri, Zaman
Gazetesi, 20. Ekim. 1997
AYVERDÝ, Ekrem Hakký. Fatih Devri Hattatlarý ve Hat
Sanatý. Ýstanbul, Ýstanbul Fetih Cemiyeti, 1953, 56 s.
BALTACIOÐLU, Ý. Hakký. “Ýslâm Yazýlarýnýn tarihçesi
III Sülüs Nev’i”, Tedrîsât-ý Ýbtidâiye Mecmuasý. c. II-III, No:
1327-1328, s. 213-222, 1-13.
-“Türk Yazýlarýnýn Tedkîkine Medhal”, Dârü’l-Funûn
Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý. c. II, sy. 5-6, Haziran 1927,
s.111-136.
-Sanat. Sühulet Kütüphanesi, Ýstanbul, 1934, 238 s.
-“Necmeddin Okyay ile Görüþtüm”, Yeni Adam. sy.
447 ( 22 Temmuz 1943), s. 6, 7, 11.
-“Mustafa Râkým”, Türke Doðru. 1943, c. II, s. 70-71.
-Türk Plâstik Sanatlarý. Ankara, MEB., 1971, s. 115-
121.
-Türklerde Yazý Sanatý. Mersin, Kültür Bakanlýðý,
1993, 143 s.
BAYAT, Ali Haydar. Hüsn-i Hat Bibliyografyasý.
Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1990, 160 s.
BAYKAL, Bekir Sýtký. “Tuðra”, Türk Ansiklopedisi (TA)
XII/2, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1982.
BERK, Nurullah. “Ýslâm Yazýsýnda Plastik ve Ýfâde”
AÜÝFD. sy. I-II, 1995, s. 49-57.
BERK, Süleyman, “Eyüpsultan Sýnýrlarý Ýçerisinde
Hattat Mustafa Râkým’a Ait Mezartaþý Kitabeleri”, III.
Eyüpsultan Sempozyumu Tebliðler (28-30 Mayýs 1999),
 HAT SAN’ATI

Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s. 242-249. Eyüpsultan Sempozyumu 11-13 Mayýs 2001 (V. Eyüpsultan
Sempozyumu/ Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2002, s. 106-
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Ýstanbul’daki
111)
Mezartaþý Kitabeleri”, AD Art Dekor, sy. 87 (Haziran 2000),
s. 120-125. -“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, VI. Eyüpsultan
Sempozyumu 10-12 Mayýs 2002 (VI. Eyüpsultan
-“Cihangir Camisi Yazýlarý”, AD Art Dekor, sy. 89
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 336-341)
(Aðustos 2000), s.156-164.
-“Ýstanbul’un Sur Kapý Kitâbeleri”, VII. Eyüpsultan
-“Sultanahmet-Firuzaða Camisi Kitabesi”, AD Art
Sempozyumu 09-11 Mayýs 2003 (VI. Eyüpsultan
Dekor, sy. 90 (Eylül 2000), s. 130-133.
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 300-303)
-“Hattat Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’ün Estetiðinde
-“Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Meydana Getiriliþ
Ortaya Koyduðu Yenilikler”, M. Uður Derman 65. Yaþ
Safhalarý”, IX. Eyüpsultan Sempozyumu 13-15 Mayýs 2005
Armaðaný, Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi, 2000, s. 145-174.
(IX. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi,
-Hattat Mustafa Râkým Hatýra Defteri”, Türk Edebiyatý 2005.
Dergisi, sy. 343 (Mayýs 2002), s. 48-53.
-“Celî Sülüs’ün Þâheserleri”, AD Art Dekor, sy.
-“Filibeli Ahmed Ârif Efendi”, AD Art Dekor, sy. 88 87(Haziran 2000), s. 120-125.
(Temmuz 2000), s. 148-154.
-“Ýstanbul Açýk Hava Hat Müzesi”, Aksiyon. Sy. 440
-“Bir Hilye-i Hakâni”, AD Art Dekor, sy. 97 (Nisan (12 Mayýs 2003), s. 52-56.
2001), s. 94-95.
-“Hattat Filibeli Bakkal Ahmed Ârif Efendi (1252/1836-
-“Hat Sanatýnýn Öðretiminde Meþk Murakkaalarý”, 1327/1909)”, Umran, sy. 123 (Kasým 2004), s. 81-83.
Tarih ve Düþünce, sy. 06 (Haziran 2001), s. 64-68.
-“Hüsni- Hat Yazýlarýn En Güzeli”, El Sanatlarý Dergisi,
-“Hattat Halim Efendi’nin Bilinen Tek Hilyesi”, Tarih sy. 1 (Mayýs 2005), 134- 137.
ve Düþünce, sy. 07 (Temmuz 2002), s. 56-64.
-“Bir Zafer Abidesi: Ulucami”, Aksiyon, sy. 580 (16
-“Hattat Hâmid Aytaç (1893-1982)’la Alâkalý Birkaç Ocak 2006), s. 74-75.
Not”, Hattat Hâmid Aytaç Kitabý. Ýstanbul, Kitabevi, 2002,
-“Gelenek ve Gelecek”, ÝSMEK El Sanatlarý Dergisi,
s. 109-114.
sy. 2, 2006, s. 78-95.
-“Osmanlý Hat Sanatýnda Estetik Unsurlar”, Yaðmur,
BOYDAÞ, Nihat. Ta’lik Yazýya Plastik Deðer Açýsýndan
Yýl 6 sy. 25, (Ekim-Kasým-Aralýk 2004), s. 44-48.
Bir Yaklaþým. Ýstanbul, MEB,1994, 159 s.
-“Hüsn-i Hat, Güzel Yazý Üzerine”, Standard, Yýl 44,
-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (I)”, Türk Dünyasý Tarih
sy. 519 (Mart 2005), s. 92-95.
Dergisi, sy. 35, (1989), s. 18- 24.
-“Hattat Mustafa Halim Efendi ve Kartvizit
-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (II)”, Türk Dünyasý Tarih
Çalýþmalarý”, Tüliya, sy. 1 (Mayýs 2005). s. 390-335
Dergisi, sy. 36, (1989), s. 45- 50.
-“Hattat Hâfýz Osman Efendi”, Antik Dekor, sy. 90
-“Ýslâm Hat Sanatýnda Ritm”, Gazi Üniversitesi Eðitim
(Eylül Ekim 2005), s. 108-113.
Fakültesi Dergisi, c. IV, sy. 1 (1988), s. 299- 310.
-“Tarihi Silmek”, Türk Edebiyatý, sy. 386 (Aralýk 2005),
-“Hat Sanatýmýz ve Batýya Tesiri”, Vakýflar Dergisi,
s. 69-71.
s. 16 (1982), s.161-164.
-“Mütevazi, Hoþsohbet, Nüktedan”, Türk Edebiyatý,
-“Epigrafik Malzeme Olarak Ýslâm Yazýsý”, Türk
sy. 389 (Mart 2006), s. 42-43.
Kültürü Araþtýrmalarý, c. XXVI/2, 1989, s. 131-139.
-“Eyüp’te Medfun Bir Hattat Filibeli (Bakkal) Ahmed
-”Ýslâm Yazý Sanatýnda Plastik Elemanlar”, Yedi
Ârif Efendi (1252/1836-1327/1909), IV. Eyüpsultan
Ýklim, c. VIII, s. 59 (Þubat 1995), s. 45-56.
Sempozyumu 5-7 Mayýs 2000 (IV. Eyüpsultan
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2001, s. 324-335) -“Plastik Deðerler Açýsýndan Bir Mezar Taþý”, IX. Millî
Mevlâna Kongresi, 15-16 Aralýk 1997, (Tebliðler), Konya,
-“Eyüpsultan’da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar”, V.
Selçuk Üniversitesi, 1998, s. 115-121.

102
 HAT SAN’ATI
CUM'A, Ýbrahim. Dirâse fî Tatavvuri'l-Kitâbâti'l-
Kûfiyye. Dâru'l-Fikri'l-Arabî, ts. 286 s.
ÇAÐMAN, Filiz- AKSOY Þule. Osmanlý Sanatýnda Hat.
Ýstanbul, Kültür Bakanlýðý, 1998,115 s.
ÇETÝN, Nihad M. “Ýslâm’da Paleografyanýn Doðuþu
ve Geliþmesi” (Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik
Semineri, 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri) Ýstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ýstanbul, 1988, s. 1-10
(Levhalar, 223-230)
-“Ýslâm Hat Sanatýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Yâkût
Devrinin Sonuna Kadar)”, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý.
Ýstanbul, IRCICA,1992, s. 14-32.
-“Yâkût Musta’sýmî”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c. XIII,
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1986, s. 352- 357.
ÇEVÝK, Savaþ. “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður
Derman 65. Yaþ Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi
Yayýný, 2000, s. 209- 219.
ÇIÐ, Kemal. Hattat Hâfýz Osman Efendi. Ýstanbul,
Uzman Laboratuvarý, 1948, 47 s.
DENY, J. -“Tuðra”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) XII/2,
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý,1988, s. 5-12.
DERE, Ömer Faruk. Hat San’atýnda Hâfýz Osman
Efendi ve Ekolü. Ýstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayýmlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi,
2001, 212 s.
-“Hat San’atýnda Üç Ekol”, El Sanatlarý Dergisi, sy. 2,
2006, s. 102-107.
-“Duaya Vesile Ýmzalar”, Tarih ve Düþünce, sy. 9
(Eylül 2003), s. 52-58.
DERMAN, M. Uður. “Diþ Kirasý”, Hayat Tarih
Mecmuasý. sy. 12, 1 Ocak 1969, s. 20-22.
-“Hat Sanatýmýzda Resim-Yazýlar”, Kubbealtý
Akademi Mecmuasý. sy. 3, Temmuz 1972, s. 65-72.
-“Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi”, Hayat
Tarih Mecmuasý. sy.5, Haziran 1969, s. 4-10.
-“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, Hayat. sy. 49, 27 Kasým
1969, s. 26.
-“Yazý Tarihimizde Hattat Ýmzâ ve Þecereleri”, VII.
Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye
Sunulan Bildiriler. Ankara, TTK,1973, s. 728-733.
-“Hat”, Türk Ansiklopedisi, c. XIX. Ýstanbul, Milli
Eðitim Bakanlýðý, 1971, s. 49-60.
103
-“Türk Yazý San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklîd
Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970,
Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih Kurumu,
1973, s. 716-728.
-“Mezâr Kitabelerinde Yazý San’atýmýz”, TTOK
Belleten. sy. 49, 1975, s. 36-47.
-“Ölümünün Yüzüncü Yýldönümünde Kadýasker
Mustafa Ýzzet Efendi”, Meydan. sy. 540-22, Aralýk, 1976, s.
43-45.
-“Yazý Sanatýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi Mecmuasý.
sy. , Aralýk 1979, Yýl: 13, s. 33- 39.
-“Mahmud Celâleddin”, Kök. sy. 20, 21,22 (Ekim,
Kasým, Aralýk 1982), s.14-17.
-“Padiþah Tuðralarýndaki Þekil Ýnkýlâbýna Dair
Bilinmeyen Bazý Gerçekler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara,
11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler. c. III, Ankara
1983, s. 1613-1618 Resimler, s. 485-496.
-“Sultan II. Mahmûd’un Hattatlýðý”, Sultan II. Mahmûd
ve Reformlarý Semineri, 28-30 Haziran 1989, Ýstanbul.
Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araþtýrmalarý
Merkezi, Ýstanbul, 1990, s. 37- 47.
-“Hat San’atýnda Osmanlý Devri”, Ýslâm Kültür
Mirâsýnda Hat San’atý. Ýstanbul, Ýslâm Tarih, Sanat ve Kültür
Araþtýrma Merkezi (IRCICA), 1992, s. 33-43, 178-244.
- “Türk Hat Sanatý”, Baþlangýcýndan Bugüne Türk
Sanatý. Ankara, Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, 1993,
s. 373- 396.
-“Selçuklu’dan Osmanlý’ya Celî Sülüs Hattýnýn
Geliþimi”, IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri
Bildirileri ( 25-26 Nisan 1994). Konya, Selçuk Üniversitesi
Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi, 1995 (Ayrý Basým) s. 91-95.
-“Hat”, Sabancý Koleksiyonu. Ýstanbul, Akbank Kültür
ve Sanat Kitaplarý: 61, 1995, s., 14-179.
-“Râkým’ýn Celî Sülüs Kuþaklarýna Dair”, IX.
Milletlerarasý Türk Sanatlarý Kongresi 23-27 Eylül 1991 AKM
(I-III). Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1995, s. 47-49.
-“Süleymaniye Camii’nde Hat Sanatý”, Mimarî Mirasýn
Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S. 303-305.
-“Derviþ Ali, Üçüncü”, DÝA/IX. Ýstanbul, 1994, s. 192-
193.
- Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý. Ankara,
Türkiye Ýþ Bankasý, 1993, s. 373-396.
-“Yeni Câmi Sebili’nin Kitabesi”, Lâle, sy. 4 (Aralýk
 HAT SAN’ATI
1986), s. 14-17.
-The Sultan’s Signature. Ýstanbul, Deutsche
Guggenheim, 2001, 211 s.
-Calligraphies Ottomanes. Ýstanbul, Reunion Des
Musees Nationaux, 2000, 204 s.
-Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche
Guggenheim, 2001, 211 s.
-Sabancý Üniversitesi Sakýp Sabancý Müzesi Hat
Koleksiyonundan Seçmeler. Ýstanbul Akbank, 2002, 272 s.
-“Hâþim Efendi, Mehmed”, DÝA, XVI, s. 408-409.
-“Türk Hat Sanatý: Ýncelîkleri ve Bediî Deðerleri”,
Arýþ, sy. III (Aralýk 1997), s. 54-67.
-“Ýsmâil Zühdü, Yeni”, DÝA, XXIII, s. 125-126.
- “Piyer Loti Kitâbesi ve Ta’lîk Hattýna Dâir Bir
Mülâhaza”, Kültürü ve Sanatýyla IV. Eyüpsultan
Sempozyumu, Tebliðler, 5- 7 Mayýs 2000, Ýstanbul, Eyüp
Belediyesi, 2000, s. 278- 283.
-“Osmanlý Celî Hattýnda Klasik Kavramý”, Sanat ve
Klasik, Nisan 2006, s.11- 38.
-“Medresetü’l-Hattâtîn’e Dâir”, Prof. Dr. Mübahat S.
Kütükoðlu’na Armaðan. Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Osmanlý Müesseseleri ve Medeniyeti
Anabilim Dalý, 2006, s. 511- 547.
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Dosya, M. Uður
DERMAN Arþivi.
DEVELLÝOÐLU, Ferit. Osmanlýca-Türkçe Ansiklopedik
Lûgat. Ankara, Aydýn Kitabevi, 500 s. el-HABÝB, Mustafa.
“Yazý ile Mimarinin Kaynaþmasý”, Görüþ. sy. 12 (Aralýk 1977),
s. 38-52
ERDEN, Hasan. “Mustafa Râkým ve Hat Sanatýmýz”,
Pýnar. c. I, sy. 22, Ekim 1973, s. 20-24.
GÖKBÝLGÝN, M. Tayyib. “Mustafa Râkým Efendi”,
Dünya Gazetesi. 30 Mart 1954.
GROHMAN, Adolf. Arabische Palãographýe (I. Teil)
Wien, 1967, 154 s.
GULAM, Yousif Mahmud. The Art of Arabic
Calligraphy. Arap Cultural Center, 1982, 464 s.
HABÝB. Hat ve Hattâtân. Ýstanbul, 1305, 285 s.
HAKKÂKZÂDE, Mustafa Hilmi. Mîzânü’l-Hat. Millet
Kütüphanesi, Ali Emîri Efendi Koleksiyonu, Tarih Bölümü
No: 812.
104
Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî). Anma Paneli - Eylül
1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, Kültür
ve Sanat Yayýnlarý No: 5, 1997, 88 s.
Hattat Rýfat Yazgan Canlý Tarihler/IV. Ýstanbul,
Türkiye Yayýnevi, 1946, s. 3-8.
HATTATOÐLU, Muhittin. Ýstanbul Silivrikapý’da
Topçubaþý Bâlâ Süleyman Aða Mimarî Manzûmesi, Vakýflar
Dergisi. 4, 1958, s. 183-191.
HUART, Clement. Les Calligraphes et Les Mini
aturistes de L’orient Musulman. Paris, Ernest, Leroux, Editer,
1908, 388 s.
Hurûf (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b.
Uveys Vakfý Yayýný, 2003.
HÜSEYÝN HÂÞÝM. “Zamanýmýzdaki Hattâtîne Dâir”,
Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi. 17 Cemâyize’l-âhir
1329, No: 6, s. 41-43.
-“Hat”, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi, 1 Safer
1329, No: 2, s. 9- 12.
-“Hutût-u Ýslâm’a Ýnkisâr”, Osmanlý Ressamlar
Cemiyeti Dergisi. 25 Nisan 1328, No: 12 2. sene s. 106-107.
ISSAM el-Said and Ayþe Parman. Geometric Concepts
In Islamic Art. World of Islam Festival Publishing Company
Ltd. London, 1976, s. 129-134.
ÝBNÜLEMÝN (Mahmud Kemal ÝNAL). Son Hattatlar.
Ýstanbul, 1955, 837 s.
Ýmlâ Klavuzu. Ankara, Türk Dil Kurumu, 1999, 354 s.
Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) Ýstanbul, Milli Eðitim
Bakanlýðý, (I-XIII) (1940-1988).
Ýstanbul Ansiklopedisi (Ýst. A). (I-X), Ýstanbul, 1958-
1974.
KAYAOÐLU, Ý. Gündað, “Divitler”, Antik Dekor, sy. 5
(1989), s. 50-54.
KÖKER, Hüseyin Sýdký.“Mustafa Ýzzet Efendi”, Selâmet.
6, 7, 12 ( Eylül, Ekim 1962, Mart 1963 )
KUÞOÐLU, Mehmet Zeki. Dünkü Sanatýmýz-
Kültürümüz. Ýstanbul, Ötüken, 1994, 188 s.
KÜTÜKOÐLU, Mübahat S. Osmanlý Belgelerinin Dili
(Diplomatik). Ýstanbul, Kubbealtý, Neþriyatý, 1994, 605 s.
-Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl. Ýstanbul, Kubbealtý
Neþriyatý, 1997, 182 s.
MANSOUR, Nassar. The Ijaza in arabic Calligraphy.
 HAT SAN’ATI

Amman, Dar Majdalawi, 2000, 240 s. s. 280-285.

Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, 16 SELAHADDÝN el-Müneccid. Dirâsât Fî Târihi’l-Hatti’l-
s.+26 Resim. Arabî. Beyrut, Daru’l-Kitâbi’l- Cedîd, 1972, 150 s.

MERÝÇ, Rýfký Melûl. Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý. -Yâkut el-Musta’sýmî. Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1985,
(Derleyen: Cüneyd Emiroðlu, Ýslâm Yazýsýna Dâir), Ýstanbul, Beyrût, 79 s.
Sebil Yayýnevi, 1977, s. 101-126.
SERÝN, Muhittin. Hat Sanatýmýz. Ýstanbul, Kubbealtý
MORITZ, B. “Arap Yazýsý”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c.I, Neþriyatý, 1982, 136 s.
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1993, s. 498-512.
-Hattat Aziz Efendi. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý,
MUSTAKÎMZÂDE, Süleyman Sa’deddin. Tuhfe-i Hattâtîn. 1988, 119 s.
Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyâtý, 1928, 756 s.
-“Âhenk”, DÝA, c. I, 1988, s. 521-523.
ORGUN, Zarif. “Tuðra; Tuðralarda el-Muzaffer dâima,
-Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý
duasý ve þah ünvaný, Þehzâde Tuðralarý, Mehmet II’nin
Neþriyatý, 1992, 203 s.
Tuðra, Ýmzâ ve Mühürleri”, Türk Tarih, Arkeologya ve
Etnografya Dergisi. sy. 4, 1949, s. 203-220. -“Kubbealtý Akademisi Kültür ve San’at Vakfý Ekrem
Hakký Ayverdi Hat Koleksiyonu Envanteri”, Ekrem Hakký
Osmanlý-Türk Hat Sanatý Koleksiyonu. Yurtbank,
Ayverdi Hatýra Kitabý. Ýstanbul Fetih Cemiyeti, Ýstanbul,
1998, 107 Resim.
1995, s. 25-54.
ÖGEL, Semra. Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tezyînâtý,
-“Kâhire Dâru’l-Kütübü’l-Mýsriyye’de Osmanlý Hat
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987.
San’atýna Âit Eserler”, Kubbealtý Akademi Mecmuasý. Yýl:
ÖZ, Tahsin. Topkapý Sarayý’nda Fatih Sultan Mehmet 26, Ekim 1997, sy. 4, s. 49-62.
II. ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953, 39 s.
-Þevki Efendi'nin Sülüs Nesih Meþk Murakkaý.
– 88 resim.
Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.
Özçay (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b.
-Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi'nin Sülüs ve Nesih
Uveys Vakfý Yayýný, 2004.
Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.
ÖZEN, Mine Esiner. Yazma Kitap Sanatlarý Sözlüðü.
-Hulûsî Efendi'nin Ta'lik Meþk Murakkaý. Ýstanbul,
Ýstanbul, 1985, 91 s.
Kubbealtý Neþriyatý, 1999.
ÖZSAYINER, Zübeyde Cihan. “Mahmud Celaleddin
-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý
Efendi” Tarihi, Kültürü ve Sanatýyla VI. Eyüpsultan
Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 1999, 327 s.
Sempozyumu (10- 12 Mayýs 2002), Tebliðler, Ýstanbul, Eyüp
Belediyesi, 2003, s. 342- 347. -“Ekrem Hakký Ayverdi Þahsiyeti ve Hat Koleksiyonu
(1899-1984)”, Kubbealtý Ekrem Hakký Ayverdi
-“Yöresel Hattatlarýmýzdan Mehmet Nuri Sivasî”, V.
Koleksiyonundan Seçmeler Sergisi. Ýstanbul, Sadberk
Milletlerarasý Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara, Kültür
Haným Müzesi, 2000, s. 2000.
Bakanlýðý, ts, s.340- 342.
-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý
PAKALIN, M. Zeki.Osmanlý Tarih Deyimleri ve
Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 2003, 383 s.
Terimleri Sözlüðü (I-III). Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1946.
SERTOÐLU, Midhat. Osmanlý Tarih Lûgatý. Ýstanbul,
RADO, Þevket. Türk Hattatlarý. Ýstanbul, Yayýn
Enderun Kitabevi, 1986.
Matbaacýlýk, ts. (1984), 303 s.
Seyyid Mehmed Mecdî. Sülüs Yazýsý Rehberi. (nþr.
REVNAKOÐLU, C. Server. “Hattat Mustafa Râkým
Mustafa Necâtüddin) ts. Medîne-i Münevvere, 42 s.
(Dosya)” Dîvan Edebiyâtý Müzesi. Dosya No: 38.
SUBAÞI, M. Hüsrev. Hattat Osmanlý Padiþahlarý.
SALTUK, Ahmed Süreyya. “Ýslâmî Yazýlarda Âhenk”,
Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sonçað
ÝTA. I, 1941, s. 154.
Tarihi Kürsüsü (Yayýmlanmamýþ Mezuniyet Tezi), 1977, 86
-“Osmanlýlar’da Sanayi-i Nefîse ez-Cümle Hutût-u s. , 7 ref.
Bedîa”, Sýrât-ý Mustakîm, 14 Muharrem 1329, c. 7, sy. 174,

105
 HAT SAN’ATI

-“Hattat Osmanlý Padiþahlarý”, Osmanlý, c. XI, Ankara, -“Mart Ayýnda Kaybettiðimiz Üç Büyük Sîma: Râkým,
Yeni Türkiye Yayýnlarý, 1999, s. 52-60. Âkil Muhtar, Ali Rýza”, Cumhûriyet Gazetesi. 16 Mart 1951.

-Aytaç, Hamit“, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm - Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, 50 San’at Sever Serisi
Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 1991, 1. Ýstanbul, 1953, 2 s.
c. IV, s. 287-289.
- Hattat Mustafa Râkým Efendi, 50 San’at Sever
SUYOLCUZÂDE, Mehmed Necib. Devhatü’l-Küttâb. Serisi 3. Ýstanbul, 1953, 2 s.
Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1942, 160 s.
- Türk Yazý Çeþitleri. Ýstanbul, Yeni Laboratuvar
SÜHEYLE YASÝN, el-Cubûri. Aslu’l-Hatti’l-Arabî ve Yayýnlarý, 1953, 44 s.
Tatavvuruhu Hattâ Nihayeti'l-Asri'l-Emevî. Matbaatu’l-Edîb,
-“Ýsmail Zühdî ve Mustafa Râkým”, Hamsi, sy. 9,
el-Baðdad, 1977, 184 s.
1955, s. 6-9.
ÞANÝZÂDE, Mehmed Atâullah Efendi. Þânizâde Tarihi
-“Hattat Mustafa Râkým”, Sebîlürreþâd, c. IX, sy.
(I-IV). Cerîde-i Havâdîs Matbaasý, 1873.
203, 1955, s. 47- 48.
ÞEHSUVAROÐLU, Halûk Y. “Hattat Mustafa Râkým”,
-Hattat Ahmet Karahisari. Ýstanbul, 1964, 13 s.+71
Cumhuriyet Gazetesi. 12.9.1955, (Ayný makale: Sebilürreþad.
Resim.
c. IX, sy. 204, 1955.)
-“Zat-ý Sâmî’lerini Ziyâret”, Kök. cilt, 2, sy. 14, Nisan
TAÞKALE, Faruk- GÜNDÜZ, Hüseyin. Hat Sanatýnda
1982, s. 41-43.
Hilye-i Þerîfe. Ýstanbul, Antik AÞ. Yayýnlarý, 2005, 300 s.
- A. Süheyl ÜNVER’in Ýstanbul’u. Ýstanbul, Ýstanbul
The International Exhibition of The Arabic
Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý,
Calligraphy. 2005, Goverment of Dubai-Department of
1996, 249 s.
Tourism and Commerce Marketing-Researc Centre for Islamic
History, Art and Culture. S. 26-27. - Sevdiðim Ýstanbul, Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir
Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1996, 53 s.
TÜFEKÇÝOÐLU, Abdülhamit. Erken Devir Osmanlý
Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, 2001, 768 s. -“Hattat Mustafa Râkým Efendi", SK. Süheyl Ünver
Baðýþ Dosyalarý. No: 84.
Türk-Ýslâm Eserleri Müzesini Ziyâret, Selâmet. sy.
50 (30 Nisan 1948), s. 6, 7, 15. -“Türk Kalemtýraþçýlarý”, Yücel, Ýlkkânun 1937, s.
167-173.
Türkçe Sözlük (I-II). Ankara, Türk Dil Kurumu, 1998.
YAZIR, Mahmud Bedreddin -“Yazýda Âhenk”, ÝTA/I.
Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA).
No: 35, 30 Mayýs 1942, s. 2-3.
(I- ), Ýstanbul, (1988- )
-Medeniyet Âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde
ULUNAY, Refiî Cevad, “ Hatâ Düzelir”, Milliyet, 08.
Kalem Güzeli. Ankara, DÝB, (I-III), I/1972, II/1974, III/1989.
07. 1959
-Eski Yazýlarý Okuma Anahtarý. Ankara, Vakýflar
- “Ýnandý Teres”, Milliyet, 17-18 Eylül 1961.
Genel Müdürlüðü, 1978, 284 s.
UNAT, Fâik Reþit. Hicrî Tarihleri Mîlâdî Tarihe Çevirme
Klavuzu. Ankara, TTK, 1988, 175 s.

UZUNÇARÞILI, Ýsmail Hakký. “Tuðra ve Pençeler”,

Belleten. sy. 17-18, 1941, s. 101-157.

-Osmanlý Devletinin Ýlmiye Teþkilâtý. Ankara, TTK,

1984, 349 s.

ÜNVER, A. Süheyl. Ressam Üsküdarlý Ali Rýza (Hayatý

ve Eserleri 1858- 1930), Ýstanbul, 1949, 14 s.

-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Tarih Dünyasý. sy.

7, Temmuz 1950, s. 271- 275.

106
 HAT SAN’ATI

VIII. BÖLÜM

HAT SAN’ATINDAN ÖRNEKLER

107
 HAT SAN’ATI

Resim 114- Hattat Hâmid Aytaç hattýyla sülüs nesih bir kýt’a. (Tezhib: Fatma Özçay)

108
 HAT SAN’ATI

Resim 115- Hattat Halim Bey’e ait Azapkapý Sokollu Camii kubbe yazýsý.

Resim 116- Süleymaniye Camii kubbe ve aslan göðüslerinde bulunan yazýlar.

109
 HAT SAN’ATI

Resim 117- Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’nin Ayasofya kubbesinde bulunan yazýsý.

Resim 118- Hattat Hâmid Aytaç hattýyla Eyüp Sultan Camii kubbe yazýsý.

110
 HAT SAN’ATI

Resim 119- Hattat Halim Bey’in Ankara Maltepe Camii kubbe yazýsý.

Resim 120- Ýsmail Hakký Altunbezer hattýyla Beyoðlu Hüseyinaða Camii kubbe yazýsý.

111
 HAT SAN’ATI

Resim 121- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’a ait sülüs bir levha. (Tezhib: Emel Türkmen; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

112
 HAT SAN’ATI

Resim 122- Fatih Camii avlu penceresi üzerinde Hattat Yahya Sûfi’ye ait celî sülüs kûfi yazý.

Resim 123- Beþiktaþ, Küçükmecidiye Camii avlu kapýsý üzerinde hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’ye ait celî tâlik kitâbe.

113
 HAT SAN’ATI

Resim 124- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’a ait celî sülüs istifli besmele. (Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

Resim 125- Hattat Sâmi Efendi’nin Çemberlitaþ Atikalipaþa Camii giriþi üzerindeki celî sülüs kitabesi.

114
 HAT SAN’ATI

Resim 126- Hattat Osman Özçay hattýyla celî sülüs levha. (Tezhib: Gamze Yorgancý; Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

Resim 127- Hattat Osman Özçay’ýn, Mehmed Nazif Bey’den naklen yazdýðý celî sülüs levha. (Tezhib: Ayten Tiryaki; Ali Demirel koleksiyonu)

115
 HAT SAN’ATI

Resim 128- Hattat Osman Özçay’ýn, Hâmid Aytaç’tan naklen yazdýðý celî sülüs müsenna yazýsý. (Tezhib: Gamze Yorgancý; Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

Resim 129- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs besmelesi.

116
 HAT SAN’ATI

Resim 130- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs levhasý. (Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

Resim 131- Hattat Osman Özçay hattýyla celî sülüs levha. (Muhammed el-Murr Koleksiyonu - Dubai)

117
 HAT SAN’ATI

Resim 132- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs müsennâ levhasý. (Osman Þerif Koleksiyonu - Dubai)

118
 HAT SAN’ATI

Resim 133- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs müsennâ levhasý. (Tezhib: Hasan Türkmen; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

Resim 134- Hattat Sâmi Efendi’nin Zerendud celî sülüs levhasý.

119
 HAT SAN’ATI

Resim 135- Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’nin celî sülüs levhasý.

Resim 136- Hattat Mehmed Nazîf Efendi’nin zerendud celî sülüs levhasý. (Topkapý Sarayý Hýrka-i Saadet Dairesi)

120
 HAT SAN’ATI

Resim 137- Hattat Ýhsan Efendi’nin celî sülüs bir levhasý. (Þiþli Camii Vakfý koleksiyonu)

Resim 138- Ayasofya Camii’nden Sultanahmed Camii’ne nakledilen hattat Mehmed Hulûsi Efendi’nin zerendud celî tâlik levhasý.

Resim 139- Sultan II. Mahmud imzalý celî sülüs levha. (Topkapý Sarayý Hýrka-i Saadet Dairesi)

121
 HAT SAN’ATI

Resim 140- Hattat Þefik Bey’in Zerendûd celî sülüs levhasý. (Bâlâ Süleyman Aða Camii).

Resim 141- Hattat Þefik Bey’in Zerendûd celî sülüs levhasý. (Bâlâ Süleyman Aða Camii.)

Resim 142- Hattat Yesârizade’nin celî tâlik hattýyla yazdýðý Bahçekapý I. Abdülhamid Medresesi kitâbesi.

122
 HAT SAN’ATI

Resim 143- Hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

123
 HAT SAN’ATI

Resim 144- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn bilinen tek hilyesi. (Tezhib: Hasan Türkmen)

124
 HAT SAN’ATI

Resim 145- Hattat Hâfýz Vahdetî Efendi hattýyla sülüs nesih hilye. (Galata Mevlevîhanesi Müzesi)

125
 HAT SAN’ATI

Resim 146- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Resim 147- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa
Camii pencere üstünde bulunan yazýsý. (Bu yazýlarýn tümü 2003 yýlýnda Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.
yapýlan restorasyonda silinmiþtir.)

Resim 148- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Resim 149- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa
Camii pencere üstünde bulunan yazýsý. Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 150- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Resim 151- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa
Camii pencere üstünde bulunan yazýsý. Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 152- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Resim 153- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa
Camii pencere üstünde bulunan yazýsý. Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

126
 HAT SAN’ATI

Resim 154- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Resim 155- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa
Camii pencere üstünde bulunan yazýsý. Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 156- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa Resim 157- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa
Camii pencere üstünde bulunan yazýsý. Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 158- Beþiktaþ Sinanpaþa Camii’nde h. 1395 tarihli ve Râgýp Torun imzalý Resim 159- Hattat Þefik Bey’in talebesi Alaaddin Bey’in Beþiktaþ Sinan Paþa
pencere üstü yazýsý. Camii pencere üstünde bulunan yazýsý.

Resim 160- Beþiktaþ Sinanpaþa Camii’nde h. 1395 tarihli ve Râgýp Torun imzalý
pencere üstü yazýsý.

127
 HAT SAN’ATI

Resim 161- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs - sülüs levhasý. Resim 162- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs ve sülüs karalamasý. (Muhammed el-Murr
(Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai) Koleksiyonu - Dubai)

Resim 163- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs Besmelesi. (Tezhib: Arda Çakmak; Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

128
 HAT SAN’ATI

Resim 164- Hattat Þefik Bey’in zýrnýkla hazýrladýðý celî sülüs levha kalýbý. (Savaþ Çevik koleksiyonu).

Resim 165- Hattat Osman Özçay’ýn celî sülüs levhasý. (Tezhib: Neslihan Çakmak; Osman Þerif Koleksiyonu - Dubai)

129
 HAT SAN’ATI

Resim 166- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’ýn celî sülüs müsennâ levhasý. (Tezhib: Fatma Özçay; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)

Resim 167- Hattat Osman Özçay’ýn istifli sülüs levhasý. (Tezhib: Fatma Özçay)

130
 HAT SAN’ATI

Resim 168- Günümüz hattatlarýndan Osman Özçay’ýn celî sülüs levhasý. (Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

131
 HAT SAN’ATI

Resim 169- Hattat Halim Özyazýcý’nýn sülüs Âyetü’l-Kürsî levhasý. (Tezhib: Hasan Türkmen)

132
 HAT SAN’ATI

Resim 170- Hattat Halim Bey’in istifli celî sülüs besmelesi. Ýmza kýsmýnda Halim Bey, Hamid Bey’in talebesi olduðunu belirtmiþtir. (Ýsmail Yazýcý Koleksiyonu)

133
 HAT SAN’ATI

Resim 171- Sivas Burûciye Medresesi’nde devrinin özelliðini yansýtan celî sülüs ve kûfi yazýlar.

Resim 172- Ayasofya Camii içerisindeki hattat Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi’ye ait celî sülüs levhalar.

134
 HAT SAN’ATI

Resim 173- Hattat Aðakapýlý Ýsmail Efendi’ye ait Fatih Feyzullah Efendi Medresesi (bugünkü Millet Kütüphanesi) kapýsý üzeri celî sülüs kitâbe.

Resim 174- Durmuþzâde Ahmed Efendi’ye ait Fatih Feyzullah Efendi Medresesi (bugünkü Millet Kütüphanesi)’ne bitiþik çeþme üzeri celî tâlik kitâbe.

Resim 175- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer hattýyla Hüseyin Âgah Bey’in celî sülüs mezar taþý kitâbesi. (Sultan II. Mahmud Türbesi Hazîresi)

135
 HAT SAN’ATI

Resim 176- Hattat Mustafa Kütâhi’ye sülüs nesih Hilye-i Þerîf.

136
 HAT SAN’ATI

Resim 177- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’ye ait sülüs nesih Hilye-i Þerîf.

137
 HAT SAN’ATI

Resim 178- Beþiktaþ, Orhaniye Kýþla Camii kýble duvarý üzerinde kûfi pano.

Resim 179- Topkapý Sarayý Müzesi, Seferli Koðuþu’nun Reîsü’l-hattâtîn Ahmed Kâmil Akdik hattýyla celî sülüs kitâbesi

138
 HAT SAN’ATI

Resim 180- Mehmed Hulûsi Efendi’nin celî sülüs levhasý. (Galata Mevlevîhânesi Müzesi)

Resim 181- Hattat Osman Özçay’ýn Mehmed Nazif Bey’den naklen yazdýðý celî sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay; Ali Demirel Koleksiyonu)

139
 HAT SAN’ATI

Resim 182- Hattat Fehmi Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

140
 HAT SAN’ATI

Resim 183- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

141
 HAT SAN’ATI

Resim 184- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’ýn sülüs nesih hilyesi. (Tezhip: Necati Sancaktutan; Hususi Koleksiyon - Ýstanbul)

142
 HAT SAN’ATI

Resim 185- Yesârizâde Mustafa Ýzzet Efendi’nin zerendûd tâlik hilyesi. (Galata Mevlevîhânesi Müzesi.)

143
 HAT SAN’ATI

Resim 186- Hattat Hâfýz Vahdetî Efendi’ye ait Hz. Peygamber’in on mûcizesinin anlatýldýðý levha.

144
 HAT SAN’ATI

Resim 187- Hattat Mehmet Özçay’a ait sülüs nesih bir hilye. (Osman Þerif Koleksiyonu - B.A.E.)

145
 HAT SAN’ATI

Resim 188- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’in Üsküdar Þemsipaþa Camii kubbe, kuþak ve cami takýmý yazýlarý.

Resim 189- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait bir levha. “Ýstanbul muhakkak fethedilecektir. Onu fetheden kumandan ne güzel kumandan ve onu fetheden ordu
ne güzel ordudur.” (Hz. Muhammed s.a.v.)

146
 HAT SAN’ATI

Resim 190- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’nin celî sülüs-sülüs hilyesi.

147
 HAT SAN’ATI

Resim 191- Hattat Muhsinzâde Abdullah Bey’in oðlu Mehmed Rahmi Bey’in celî sülüs levhasý. (Emin Barýn Koleksiyonu)

148
 HAT SAN’ATI

Resim 192- Hattat Hasan Rýza Efendi’nin sülüs nesih hilyesi.

149
 HAT SAN’ATI

Resim 193- Hattat Þefik Bey’in Ýstanbul Üniversitesi giriþ kapýsý üzerindeki celî sülüs kitâbeleri. Üst kýsýmda T.C. rumuzunun bulunduðu mermerin altýnda Hattat
Abdülfettah Efendi’nin Sultan Abdülaziz tuðrasý bulunmaktadýr.

Resim 194- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn Merkez Efendi Kabristanýndaki bir mezar taþýnda bulunan celî sülüs müsennâ yazýsý.

150
 HAT SAN’ATI

Resim 195- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’in Beyoðlu Hüseyin Aða Camii’nde çini üzerinde bulunan Resim 196- Hattat Þevki Efendi’nin Merkez Efendi
celî sülüs bir yazýsý. kabristanýnda bulunan bir mezar taþý üzerindeki
celî sülüs yazýsý.

Resim 197- Hattat Þeyh Hamdullah Efendi’nin sülüs nesih bir kýt’asý.

151
 HAT SAN’ATI

Resim 198- Hattat Mustafa Halim Efendi’nin kartviziti. (Süleyman Berk Resim 199- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.
Koleksiyonu)

Resim 200- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit. Resim 201- Hattat Ýhsan Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 202- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit. Resim 203- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

Resim 204- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit. Resim 205- Hattat Halim Bey tarafýndan hazýrlanan kartvizit.

152
 HAT SAN’ATI

Resim 206- Hattat Ahmed Kâmil Akdik’in fotoðrafý. (Emin Barýn arþivi) Resim 207- Hattat Ýsmail Hakký Altunbezer’in fotoðrafý. (Emin Barýn arþivi)

Resim 208- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý. (Ýsmet Gülnihal arþivi)

153
 HAT SAN’ATI

Resim 209- Hattat Hâmid Aytaç’ýn ressam hattat Turan Sevgili tarafýndan yapýlan portresi.

154
 HAT SAN’ATI

Resim 210- Hattat Hamid Aytaç’ýn Þiþli Camii kapýsý üzerinde bulunan celî sülüs müsennâ kitâbesi.

Resim 211- Hattat Ýsmâil Hakký Altunbezer’e ait eski Sultanahmet Cezâevi üzerindeki celî sülüs kitâbe.

155
 HAT SAN’ATI

Resim 212- Mehmed Þevkî Efendi’nin celî sülüs Kelime-i Tevhîdi. (Fatih Camii)

Resim 213- Fatih Camii’nde taþa mahkûk h. 1376 tarihli Hattat Hâmid Aytaç hattýyla celî sülüs fetih hadis-i þerîfi.

156
 HAT SAN’ATI

Resim 214- Son halife Abdülmecid Efendi hattýyla celî sülüs levha. (Fatih Camii)

Resim 215- Muhsinzâde Abdullah Bey’e ait celî sülüs kitâbe. (Sultanhamam Haci Küçük Camii)

157
 HAT SAN’ATI

Resim 216- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay hattýyla celî sülüs levha. (Tezhib: Gülsüm Gügercin; Ali Demirel Koleksiyonu - Ýstanbul)

158
 HAT SAN’ATI

Resim 217- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait “Lafzatullah” levhasý.

159
 HAT SAN’ATI

Resim 218- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait divâni levha.

“Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet cihanda bir nefes sýhhat gibi.”
Kânûni Sultan Süleyman

160
 HAT SAN’ATI

Resim 219- Hattat Hamid Aytaç hattýyla sülüs Âyetü’l-Kürsî.

Resim 220- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy’a ait celî ta’lik levha. (Talak Sûresi, 7)

161
 HAT SAN’ATI

Resim 221- Hattat Abdülfettah Efendi’ye ait Bursa Ulucami’deki celî sülüs müsennâ levhanýn 1940 öncesi görünümü. (Fotoðraf: Mustafa Düzgünman. Muhittin Serin
fotoðraf arþivi.)

Resim 222- Hattat Abdülfettah Efendi’ye ait Bursa Ulucami’deki celî sülüs müsennâ levha. (Alt kýsýmda bulunan hattat imzasý 1940’lý yýllarda siyah boya ile kapatýlmýþtýr.)

Resim 223- Sultan II. Mahmud imzalý, malâkâri tekniði ile yapýlmýþ celî sülüs levha. (Bursa Ulucami)

162
 HAT SAN’ATI

Resim 224- Bursa Ulucami’de Þefik Bey hattýyla celî sülüs müsennâ vav’lar.

Resim 225- Hattat Halim Efendi’nin Þiþli Camii kubbe yazýsý.

163
 HAT SAN’ATI

Resim 226- Günümüz hattatlarýndan Ali Toy hattýyla celî tâlik Âyetü’l-Kürsî levhasý.

164
 HAT SAN’ATI

Resim 227- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait sülüs nesih hilye. (Hususi Koleksiyon - Ýstanbul)

165
 HAT SAN’ATI

Resim 228- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait celî sülüs bir levha. (Tezhip: Fatma Özçay; Merhum A. Aydýn Bolak Koleksiyonu - Ýstanbul)

Resim 229- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait sülüs nesih bir kýt’a. (Tezhip: Ayten Tiryaki; Dr. Enver Gargaþ Koleksiyonu - Dubai)

166
 HAT SAN’ATI

IX. BÖLÜM

HATTAT MEHMED ÞEVKÎ EFENDݒNÝN

SÜLÜS-NESÝH (TSMK-GY 190/1) ve
HATTAT HALÝM ÖZYAZICI’NIN
RÝK’A MEÞKLERÝ

167
HAT SAN’ATI

168
HAT SAN’ATI

169
HAT SAN’ATI

170
HAT SAN’ATI

171
HAT SAN’ATI

172
HAT SAN’ATI

173
HAT SAN’ATI

174
HAT SAN’ATI

175
HAT SAN’ATI

176
HAT SAN’ATI

177
HAT SAN’ATI

178
HAT SAN’ATI

179
HAT SAN’ATI

180
HAT SAN’ATI

181
HAT SAN’ATI

182
HAT SAN’ATI

183
HAT SAN’ATI

184
HAT SAN’ATI

185
HAT SAN’ATI

186
HAT SAN’ATI

187
HAT SAN’ATI

188
HAT SAN’ATI

189
HAT SAN’ATI

190
HAT SAN’ATI

191
HAT SAN’ATI

192