TRK ROMANINDA TARH RETMEN TPOLOJS Bahri ATA* zet Bu makalede drt Trk romanndaki okullarda tarih reten

roman kahramanlar edebiyat sosyolojisi ve eitim bilim asndan ele alnd. Abstra t The Ty!olo"y o# $istory Tea her at the Turkish %ovel &n this arti le' the novel hara ters o# #our Turkish novels '(ho are tea hin" history at the s hools' are taken into onsideration in term o# the so iolo"y o# literature and also the s ien e o# edu ation. Trk romannda roman kahraman olarak retmeni en ok kullanan edebiyat adam kimdir) denilin e akla hemen *e+at %uri ,ntekin "elmektedir. Bu yzdendir ki' kendisi -retmenlerin roman s- olarak anlm+tr. .nun roman l ve romanlarndaki retmen ti!leri zerine bir hayli al+ma ya!lm+tr. retmenler' Trk romannda ounlukla idealist ve m adele i insanlar olarak kar+mza kmaktadr. /eride' idealize edilmi+ bir retmen ti!ini ser"ilemektedir. ,erek 0e+rutiyet dneminde "erekse 1umhuriyet2in ilk yllarnda olsun' lkemizin ilkretim sorunu zememi+ olmas' eitimden ok +ey beklenmesi ve sorumluluun ilkretmenlere yklenmesi' dolaysyla roman larnda "enellikle onlar konu edinmesine yol am+tr. Bununla birlikte zellikle son yllarda baz roman lar' karakterlerini zellikle bran+ retmenlerinden semi+tir. Ama her nedense' bu tr romanlar zerine ya!lan in eleme al+malar bran+ retmenleri zerine odakla+a ak bir me raya ynelmemi+tir. Bu al+mada' Trk romannda tarih retmenlerinin nasl ele alnd zerinde durula aktr. Burada' edebiyat sosyolojisinin ara+trma yntemlerinden yararlanlm+tr. 3al+ma zerine dayand varsaym +udur4 *oman lar' iinde ya+ad to!lumun birer bireyi olarak' romanlarnda izdikleri retmen !ortreleri' retmenlere ili+kin olduka "ereki i!ular sunar. Bu durum' tarih retmenleri iin de "eerlidir. Bu balamda4 tarih retmeni kahramanlarn !ortrelerinin izildii ve edebiyat sosyolojisi ve eitim bilim asndan ele alnabile ek drt roman in elendi. Bunlar' Ahmet $amdi Tan!nar2n' 5ahnenin 6+ndakiler' *#at &l"az2n $ababam 5n#' .rhan 7amuk2un 5essiz 8v' Adalet Aaolu2nun *omantik Bir 9iyana :az2dr. Bu al+mada' ad "een romanlar kronolojik sraya "re ele alnarak' tarih retmeni olan roman kahramanlar4 ki+ilik' ders i+leyi+i' derste kullandklar retim malzemeleri' deerlendirmeleri asndan irdelenmi+tir. *omann edebi haritas ile romann konusunu te+kil eden zaman ve mekann nesnel haritas kar+ kar+ya konulmaya al+ld. 5A$%8%;% 6&<&%6A=;>8* 98 ;$5A% B8: ;hsan Bey' roman kahraman 1emil2in akl babas olu!' bil"e bir ki+ilie sahi!tir. ;hsan' 9e#a idadisinde tarih retmeni s#at ile okuyu u kar+sna kmaktadr. *omanda iki ti! ;hsan2dan sz edilmektedir. Biri Avru!a2ya "itmeden n eki ;hsan' dieri Avru!a2ya "ittikten sonra ki. Avru!a2ya "itmeden n eki ;hsan' salar dank' eski !sk kimin neyi varsa "eiren' !armaklar mrekke! lekesi' yz sivil eli ayakkabsnn hi olmazsa bir tekinin ba zk bir delikanldr. Avru!a "rm+ ;hsan ise kibar "iyimli ve "zleri etra# dele ek "ibi bakan bir "en adamdr. ;hsan' ,alatasaray lisesinden mezundur. ?@A@2da Avru!a2ya "itmi+Bs.C@D ve ?@?E de memlekete dndnde FEGFC ya+larndadr. 6zenli olarak Trk . a2na "itmektedirBs.?EAD. ;hsan' 7aris2te iken :ahya =emal ile tan+m+tr. 1emal2e :ahya =emal2in kulland +iir dilinin temizliinden sz aar. . yllarda yaymlanan >eon 1ahun2un - ,k Bayrak- nemli bulmamaktadr. Bununla birlikte "enlerin ya+nn "erei bu kitab okuyabile eklerini d+nmektedir. 7aris2ten "elirken' ;hsan' resim kitab da yannda "etirmi+tir' bunlardan birkan 1emil2e hediye eder. ;hsan2n kendisi Avru!a dn+ dei+imini +yle anlatmaktadrH - ...Avru!a2da #ikir denen +ey ile kar+la+tm... memlekete dnn e rendiklerimin bir i+e yaramaya an anladm. <imdi saa sola ba+vuru! duruyorum. ;nsann kendi hayatna istikamet vere ek bir #ikri bulmas ne kadar "... Ayakkab deil ki hazrn alaym. <imdiye kadar kelimeler bizi sarho+ etti' hadiseler ka#amza vurarak uyandrd. ;nsan' tarihi ve hayatn ihtiyalarn "remedik. Bize bir manivela lIzm. Bu nedir)..-Bs.?EED. ;hsan' 9e#a 5ultanJsinde 1emil2in kar+sna tarih retmeni olarak kar. 1emil' ;hsan2n ders i+leyi+ini +yle anlatmaktadr4 - ....nun "eli+iyle mektebin ve biraz da ka#amzn muvazenesi altst oldu. Bu "en' d+ne d+ne konu+an ve konu+tuka kar+sndakini ister istemez d+nmeye me bur eden adam sevmek iin behemehal onun den"i olmak lazm deildi. dersler daha ilk "n bildiimiz ders olmaktan km+t. Bize anlay! anlamadmz hi aklna "etirmeden' +iirden sanattan Akdeniz 0edeniyetinden ve hususiyetlerinden' "emi+ +eylerden bahsetmeye ba+lad. <iir okuyor' =artiveG>aten2deki talebe hayatn anlatyor.

ho alarndan bahsediyor' #ikrin hayatla mnasebeti olmas lzumunu sylyor' - Az okuyoruz' hattI hi okumuyoruz ve "aliba hi d+nmyoruz- diye +ikayet ediyordu. Bilhassa o uka olduunu bildii halde okuduumuz +eyler zerinde bizimle konu+uyordu-Bs.K?D. .kulda' her +eyi ayr ayr renmek ve ka#alarnda "z "z saklamak al+kanlna sahi! olan ren iler iin ;hsan2n meselelere btn l BholistikD yakla+m 1emil2i olduka ezbetmi+tir. Bu da ;hsan Bey2in tarih2in merkezde olduu bir tr to!lu retim ya!tn "stermektedir. ?@?E2de Balkan $arbinin etkisiyle mekte!lerde intikam mar+lar retilmeye ba+lanm+tr. ;hsan' o "n st kattaki mzik odasndan "elen mar+ seslerini i+itir ve bunu ok kt bulur. ;hsan2a "re' bu ti! i+ mzik bile deildir. te yandan bir ki+inin ara lyla eski mzii de tanmaya al+maktadrBs.?EAD. ;hsan duy"usal eitimin kaldrlmas "erektiini savunmaktadr. $issi bir terbiye' d+n e z"rlnn kaybedilmesine yol amakta' milletleri lzumsuz ma eralara srklemektedir. Buradan hareketle' ;hsan' Balkan harbine "iri+ tarzn' ya!lan hatalar anlatrBs.KFD. ;hsan' daha ilk derste ren ilere *oma tarihinden ve /ransz tarihinden sz etmi+ - ;nsanln btn talihini bu ikisinde "rebilirsiniz-Bs.LMD demi+tir. ;hsan Bey2in sn# iinde kulland retim malzemeleri ve deerlendirmesi hakknda bil"i sahibi olamamaktayz. A. 5heyl Nnver2in hatralarnda belirtildii zere' ?@?? ylnda ;stanbul2da sade e idadi vardr. Bunlar' ,elenbevi' 9e#a ve 0er an ;dadisidir. Ahmet $amdi Tan!nar2n tarih retmenine ;hsan ismini vermesi de ok il"intir. . yllarda 9e#a ;dadisindeki tarih retmenini sa!tayamadk' #akat 0er an idadisi ve 6arGlG mualliminGi O liye' ,alatasaray >isesi tarih retmeni -Baba- laka!l nl eitim i ;hsan <eri# 5aru2durB?PMMG ?@E@D. ;hsan <eri#' ;ttihat ve Terakki 7artisi yanls' hrriyeti bir retmen olu!' &&. Abdlhamit dneminde Qr#a2da zorunlu ikamete tabi tutulmu+tur. ?@AP sonras ;stanbul2a dn+nde hrriyet davasndan dolay srld iin tarih dersi verdii "enler arasnda daha #azla bir il"i ve merakla dinlenir olmu+tur. 1umhuriyet2in ilk on ylna kadar kendisinin yazd ilkokul tarih ders kita!lar yay"n olarak okutulmu+tur. Benzer +ekilde ?P@A2larda 0ektebGi 0lkiye tarih retmeni olan 0izan 0urat2n tarih derslerinde zellikle /ransz ;nklI b zerinde durmas' "enlerde hrriyeti ve ihtilal i duy"ularn olu+masnda tarih derslerini ara olarak kullanmas &&. Abdlhamit dneminde tarih derslerine +!heli yakla+maya sevk etmi+tir. Ahmet $amdi Tan!nar2n &&. 0e+rutiyet n esi ve sonras ve de 1umhuriyet dnemleri tarih retimine verilen nemi hissettirmesi asndan da nem ta+maktadr. $ABABA0 5&%&/& 98 =8> 0A$0QT 7ek azmz *#at &l"az2n o baba an' sert mizal' baba an olduu kadar merhametli ve I deta 0nir zkul2un +ahs ile btnle+mi+ =el 0ahmut2un tarih retmeni olduunu #ark etmi+izdir. Bunun sebebi' herhalde *#at &l"az2n $ababam 5n# adl romann #ilminde =el 0ahmut2un idare ilik vas#larnn n !lana karlm+ olmasdr. =el 0ahmut2un derslere "enellikle "e "irdiini renmekteyiz. 5ade e bir keresinde ilk de#a sn#a dakikas dakikasna "irmi+tirBs.?E@D. =el 0ahmut' kitaba dayal bir tarih eitim ya!maktadr' harita kullanmaktadrBs.?@D. =el 0ahmut2un' ders srasnda sk sk -e+ek- deme al+kanl vardr. Bir derste ?F de#a e+ek diyebilen biridir. =el 0ahmut2un ren ileri deerlendirmesi hakknda olduka bil"i sahibi olmaktayz. .' -karaka!l- not de#teri srekli yannda ta+yan' +aka yoluyla da olsa ren ileri not ile korkutan bir tarih retmenidir. -Anlat bakalm' 9iyana muhasarasn)-Bs.FAD' - Anlat bakalm' >ale devrini)-'- Anlat' Ankara muharebesini)-Bs.?KPD "ibi sorulardan anladmza "re ders ren inin takririne dayanmaktadr. =el 0ahmut2un beylik sorular +unlardrH ?. >ale 6evri ve 7atrona $alil 9akas ve 6amat ;brahim 7a+a2nn lm. F. &&&. 5elim2in &slahat Te+ebbsleriBs.P@D. E. Almanya ve ;talya2daki 0illiyetilik 1ereyanlar C.:unanistan2n .smanl ;m!aratorluundan Ayrl+ ve Te!edelenli Ali 7a+a. K. Tanzimat M. /ransa Byk ;htilali L. $al 5e#erleri L. %a!oleon2un 0oskova se#eriBs.@AD. ,rld "ibi' deerlendirme sorular tarih kitabndaki konu ba+lklardr. 5nav esnasnda tarih kita!larn to!latmaktadr. 5nav sorularn eve "tr!' mutlaka okuyu!' de#tere "eirmektedir. 6erste ko!yaya i#rit olan' kita! a! yazan birini "rrse' btnlemeye brakmaktadrBs.FMKD. te yandan' krk not alm+ olanlarn dzeltmesi iin bir de#a hak tanmaktadr. Bu yazl ya da szl olarak olmaktadr. 5855;R 89 98 TA*;$3; /A*Q= /aruk' bir tarih retmeni olmaktan ziyade bir tarih doentidirBs.P?D. .nun +ahsnda' niversitede al+an bir bilim adamG tarihi ti!i sz konusudur. /aruk' ,ebze ar+ivindeki #erman' ta!u kaytlar' mahkeme si illerinin

salad ya+anm+ "emi+ hikayelerle -sisin arkasndaki kara !arasnn- ke+#etmeye al+maktadr. =endisinden n e - mesleini seven ve umhuriyetin ilk yllarna z" o brokratik milliyetilikle yan! tutu+an bir lise tarih retmeni bunlara bir dzen vermeye kalkm+' ama bezmi+ Bs#.PFD denilmektedir. Nstelik retmen bo+ durmam+' kendi hayat hikayesinden ve ,ebze2nin tarihsel ya!laryla' nllerinden sz ettii bir kita!k yaymlam+trBs#.PFD. Bu balamda' &&. 0e+rutiyet sonras 6arl#nun2un 8debiyat <ubesi Tarih blmnden mezun olan "en retmen adaylarnn tarih retmeni olduklar yerin -yerel tarihlerini- ve bazlarnn kendi otobiyo"ra#ilerini de yazma "iri+imi iine "irmeleri bir "erektir. ;smail $akk Qzunar+l olsun' 0. Rekai =onra!a olsun tarihilie lise tarih retmeni olarak ba+layan kimselerdir. Bunlarn yansra' 1umhuriyet dnemi alan ,azi Terbiye2den mezun olan 3aatay Qluay' benzer +ekilde tarih retmeni olduu 0anisa ilinin tarihine ok byk katklarda bulunmu+tur. .nlarn abalarn salt -brokratik milliyetilik- ile aklamak eksiktir. Qlusuluk literatrnde byle bir tr adlandrma da yeni bir i attr. 8vet' "eri onlar ar+iv i olarak yeti+tirilmediler' ama tarihilik mesleini sevmeleri' -ilim a+k-' yurda hizmet etme "ibi duy"ularda #aaliyetlerinde etkili olmu+tur. te yandan' roman' <eriyye 5i illeri2nin .smanl dnemi "nlk hayatna ili+kin zen"in malzeme sunduunu da dolaysyla ima etmektedir. .rhan 7amuk' bu romannda bir bilim adam olarak tarihi ile "emi+ten kalm+ bir vesika arasndaki ili+kiyi -ya+am+ asna- ok "zel i#ade edebilmektedirBbknz. s#.PED. .kuyu u' .smanl2nn ilk dnemlerinde ;zmit2in adnn -;znikmit- olduu "ibi ok ayrnt bil"i ile bile satr aralarnda bil"ilendirilmektedirBs.PFD. /aruk' ar+ivde okuduu tarihi metinlerdeki <eriyye 5i illeri2ndeki kahramanlarla em!atik bir ili+ki iinde olan bir tarihidir. /aruk' bu haliyle bize $erbert Butter#ield +u szn hatrlatmaktadr4 - 5izlerB tarihilerD' ki+ileri ierden "rmeden oynad rol bir aktr "ibi hissetmediinizde onlarn d+n eleri zerine tekrar tekrar d+nmediinizde' "zlem i rolnde deil de eylemi ya!an konumunda olmanzda' hikayeyi doru anlatamazsnzBu romanda /aruk2un niversitedeki retim ya+antsndan ok onun bir tarihi olarak "emi+i im"elemi ve zihninde yeniden in+as anlatlmaktadr. *.0A%T;= B;* 9;:A%A :AR& 98 =O 0;> =A:A Adalet Aaolu' *omantik Bir 9iyana :az adl kitabnn ba+lan" nda romann -okunu! #lenmi+ roman kate"orisine- "irmediini- vur"ulamaktadr. 9erilen bil"ilere "re' =I mil =aya FK ya+nda ?@KE ylnda "reve ba+lam+tr. =Imil =aya' kruvaze eketli' u u yuvarlak siyah !abular' utan"a "lmsemesi ve eketinin dmelerinin sk sk ilikli olu!' olmadn yoklayan biridir. =endini romantik bir tarih retmeni olarak tanmlar. Tarih anlatmann yansra edebiyatla da il"ilenen biridir. <iir yazmay sever. 6aha ilk dersinde =Imil =aya2nn senkronik bir tarih anlay+n benimsediini "rlmektedir. :ani' bir yandan Trklerin ;slamiyet2e "ei+lerini ve .smanl devletinin kurulu+unu anlatrken' dier yandan Avru!a2nn ve 6nya2nn durumunu "z nne "etirmektedir. ?@CE2de to!lanan F. 0aari# <uras2nda da tarih retmenlerinin senkronik bir tarih dersi i+lemeleri nerildii "z nne "etirilirse =Imil =aya2nn tavr daha iyi anla+lr. ren ilerin bilmedikleri kavramlar aklamakta' edebiyat retmenine "ndermeler ya!maktadr. =Imil Bey' tarih dersinin retiminde harita ve duvar haritalarnn nemini kavram+tr. =Imil =ayaH -Avru!a haritasn "ndermediler.- diye inleyen bir tarih retmenidir. Tarihi "rsel malzemeler ile retiminin nemini +u mlelerle vur"ulamaktadrH - :alnz haritalar m karde+ler' elimizin altnda +yle bol bol "ravr' resimler' #otora#lar #alan olmal. msr dedik mi Allahm' ber size /iravun mezarlarn' Bizans dedik mi Ayaso#ya2y her yanyla "sterebilmeliyim. 5eluklu deyin e k!rleri' kervansaraylar... Bakn i+te' tarih kitabnzda 5eluklu ;m!aratorluu diye bir +ey izilmi+tir' an ak kosko a im!aratorluk neyle evrili' bu yok. Bir iki nehir' bir iki "l resm edilmi+' o kadar. Bunlar d+nda ne yaylalardan' ne dalardan haber var. Bilhassa kom+ular' hi. %e yazyor +urada okunmuyor bile. ;m!aratorluk diye "zmzde anlanan m erret' yani soyut ko aman bir bo+luk. Bu im!aratorluun hi mi bl"eleri' +ehirleri yoktur. ;s#ahan nerede biter' $amedan nerede ba+lar' deil mi ya)...=Imil =aya2nn bu mleleri adeta "nmz tarih retmenlerinin tarih kita!larndaki resimlerin ve haritalarn ilkellii hakkndaki +ikayetlerine ter man olmaktadr. =Imil =aya harita yokluunun bir aresini bulmu+tur. Tahtaya bl"enin haritasn eliyle izer ve ren ilerden d+leriyle bu iz"ilerin ilerini doldurmasn isterBs.EKD. 1eza olarak ren ilerden +iir istemektedir. =Imil Bey2in kan revan iindeki mar+lardan ho+lanmadn renmekteyiz. =Imil Bey' yerel tarihten yola karak lke ve dnya tarihini anlatan bir retmendir. Bu konuda +yle diyorH - Ay! ay! insan doduu' hem de doyduu yerin tarihini bilmezse ne memleketin ne dnyann tarihini bilebilir-Bs.ELD. =Imil Bey' tarihi' ora#ya ve edebiyat ile ili+ki kurarak i+lemektedir. =Imil Bey' =astamonu lisesi &&. sn#ta konu -;slamiyet- olmasna ramen' sn#taki ren ilere kentin tarihini sorarak' n e kentin mze ve tarihi yerleri "ibi ya+adklar to!raklar ile il"ilenmeye te+vik etmektedir. =Imil Bey2in !eda"ojik dersleri al! almadn bilmiyoruz' ama i+ini olduka iyi ya!maktadr.

5.%Q3 Bu drt roman' Trk romanndaki tarih retmen ti!olojisi hakknda "enellemelere varmamza yete ek bil"i sunmamaktadr. =onuya ili+kin daha #azla roman okumas ya!mak "erekmektedir. Bununla birlikte' bir takm sonulara "idilebilir4 Birin isi' Tan!nar' -me#kure adamln- on a retmen arasnda tarih retmenine yklemi+tir. yle ki' kahraman ;hsan Bey2e lisede tarih dersi verdirmi+tir. Tan!nar2n tarih retmeni ;hsan' resim' mzik' edebiyat' +iir kltrn her alannda dolu bir Trk aydndr. 6ersinin konusu memleket !roblemleridir' "n el !roblemlerdir. Bu anlamda o rlativistGre#orm u tarih retmeni ti!ine denk d+mektedir. Nstelik' ;hsan Bey bir aksiyon adam olu!' bir +eyleri dei+tirme abas iindedir. ;kin isi' =el 0ahmut' tarih kitabna bamll' deerlendirme sistemi ile "elenekselGklasik bir tarih retmenidir. Nn s' =Imil =aya' zen"in i dnyas ile tarihGedebiyatG ora#ya arasndaki ili+kiyi yakalam+' romantik bir tarih retmenidir. =Imil =aya ve ;hsan Bey :ahya =emal2in +iirlerini sevmeleri ve kan revan iindeki mar+lardan ho+lanmamalar asndan ortak bir zevk birlii ta+maktadr. 6rdn s' .rhan 7amuk2un /aruk2u bilim adamBtarihiDG tarih retmeni ti!ine uy"undur. .nun tarihsel bel"e ile ili+kisi' sn# ii davran+larndan' ren i ile ili+kilerinden daha n !lana karlm+tr. =A:%A=3A Aaolu' Adalet. *omantik Bir 9iyana :az' ;stanbulH :a! =redi :ay.' ?@@K. Ata' Bahri. - Tarih retimine Bilimsel 7roblem 3zme :nteminin Qy"ulanmasna :nelik Bir 0odel- ,azi Nnv. 5osyal Bilimler 8nstits Tarih 8itimi A.B.6. :ksek >isans Tezi' ?@@L. 8mil' Birol. - retmenlerin *oman s *e+at %uri ,ntekin- 0armara Nnv. Atatrk 8itim /akltesi 8itim Bilimleri 6er"isi' ;stanbul' ?@@A. &l"az' *#at. $ababam 5n#. ;stanbulH 3nar :ay.'?@P@. =a!lan' 0ehmet. retmenler ve 0emurlar *oman s *e+at %uri ,ntekin' ;stanbul' ?@KL4 =brs' ;brahim. - *e+at %uri ,ntekin2in romanlarnda retmenlerin 6in ve 6in Adamlarna =ar+ Tutumlar- retmen 6nyas' ?@PK' s.MF. .rak' Adem. Atatrk 6evri Trk *omannda retmen ve 8itim. ,azi Nniversitesi 5osyal Bilimler 8nstits :eni Trk 8debiyat Anabilim 6al 6oktora Tezi' ?@@L. 7amuk' .rhan. 5essiz 8v. ;stanbulH ;leti+im :aynlar' ?L bask' ?@@M. 7arlatr' ;smail - Trk *omannda Ti!ler- Trk 6ili' ?@PM' s.C?E' s#. ELE. 5aru' =Imran <eri#. ;hsan <eri# 5aru' 8itim $izmetinde 8lli :l. ;stanbulH 0illi 8itim Basmevi' ?@LA. 5tan#ord' 0i hael. A 1om!anion to the 5tudy o# history. Bla (ell' ?@@C. Tan!nar' Ahmet $amdi. 5ahnenin 6+ndakiler. ;stanbulH 6er"ah :ay.' ?@@A.