ELJEZNICA I EKOLOGIJA - PREDNOSTI I ZNAAJ RAILWAY AND ECOLOGY ADVANTAGES AND SIGNIFICANCE

NE OPTUUJ PRIRODU! ONA JE SVOJE UINILA, A SADA TI UINI SVOJE! Milton-Paradase Lost VIII

Mr Milenko aranovi1)

Rezime: Zatita i ouvanje ivotne sredine, od dalje degradacije namee se imperativno, naroito u zadnjoj deceniji XX vijeka. Industrijalizacija i razvoj niza novih tehnologija znaajno su uticali na degradaciju ivotne sredine. Saobraaj je, kao djelatnost, postao dio svakodnevnih potreba savremenog ovjeka. Mobilnost je, kao pojava, pretoena u ivotni stil. Saobraaj ne prevozi samo ljude i robu. On povezuje i spaja ljude. eljeznica je najmanji zagaiva atmosfere, obzirom da za pogonsko gorivo koristi elektrinu energiju, zauzima manje prostora za infrastrukturu od autoputeva i bezbijednija je od drumskog saobraaja. Modernoj eljeznici pripada budunost i primat nad ostalim vidovima kopnenog saboraaja. Kljune rijei: ovjek, ivotna sredina, ekologija, saobraaj, eljezniki saobraaj, ISO standardi. Abstract: Enviroment protection and maintenance are being intruded imperatively by the further degradation, especially for the last decade of XX century. Manufacturing as well as the score of new technologies development, had the great influence on enviroment degradation. Traffic, according as the type of activity, became a part of daily demands of a modern one. Mobility, according as occurrence, issued to be the style of living. Not only men and goods are transported by it, but also it connects men. Railway is the least atmospheric contaminant, considering the fact it uses energy for operative fuel, occuping less space for infrastructure than highways being as well as more secure than road traffic. Modern railway is to hold the future and primate over the rest modes of land transport. Key words: Man, Enviroment, Ecology, Traffic, Railway Traffic, ISO Standards.

1) Mr Milenko aranovi, direktor Centra Unapreenje kvaliteta, CG a.d. Podgorica, Trg Golootokih rtava 13, tel. 081-620-497, e-mal: zcg-uprava@cg.yu

1. ISTORIJSKI PREGLED
Vjekovima je ovjek ivio u skladu sa prirodom i uivao u bogastvu njenih darova. Za to vrijeme ovjek se prema prirodi odnosio razumno, sa potovanjem i zahvalnou, koristio je obazrivo i sa mjerom. Skladan odnos tako je odravan hiljadama godina. Sa razvojem industrije, pojavom i nastankom novih tehnologija, dogaaji su krenuli u obrnutom smjeru. Priroda je napadnuta i na kopnu i u vodi i vazduhu. Ugroavanje je u pojedinim zonama poprimilo katastrofalne razmjere. Ne samo to su nestali i to svake godine nestaju po neka biljna i ivotinjska vrsta ili se njihova stanita svode na male lokalitete nego nastaju promjene na zemljinom omotau, tako da sunce izvor ivota prijeti da postane masovni ubica, mijenja se klima, ire se pustinje i slino. Zazvonila su zvona na uzbunu - Priroda je napadnuta i ugroena od ovjeka, jednog razumnog bia u njoj - kakva ironija. Kapital transformisan u prljave tehnologije dobio je prvu rundu ove bitke. Prijeti li nam osveta prirode u vidu apokalipse? Odgovor na ovo pitanje moemo sagledati (i sami donijeti zakljuke) preko niza pokazatelja o elementima koji ine uslov opstanka ovjeka. Ponimo od vode nezamjenjivog uslova opstanka. Na kraju XX vijeka bila je deficitarna u 48 zemalja na planeti, koje naseljava preko 3. milijarde ljudi. Procjenjuje se, da e ako se nastavi ovakvim tempom zagaivanja voda 2050. godine 4 milijarde ljudi biti bez vode za pie. ivotni prostor koji ini stanite ovjeka, svake godine se suava za oko 1 milion hektara samo zbog neureenih deponija. Dio ovjeanstva stradae u sopstvenom smeu. Koncentracija ugljendioksida i drugih otrovnih materija u vazduhu osjetno se poveava, irei zonu kisjelih kia, koje gutaju milione hektara uma i zajedno sa umskim poarima i neplanskom sjeom prijete da umu desetkuju ili ak unite. Pored ovih opasnosti pojavljuju se opasnosti novog tipa: organizovani kriminal, mafijake mree, finansijske pekulacije, korupcija ogromnih razmjera, nastanak novih bolesti i irenje epidemija (sida, ebola, bolest ludih krava, slinavka i druge), a velika ekoloka zagaenja izaziva vjerski i etniki fanatizam, efekat staklene bate, profilacija novih nuklearnih oruja i mnoge druge negativne stvari. Ovaj rad nema pretenzije da se bavi svim navedenim problemima, jednostavno prostor i vremenska odrednica ovoga skupa to ne omoguavaju. Ugroavanjem ivotne sredine, ranjava se najsuptilniji dio ovjeka - njegova dua, koja ljubav pretvara u mrnju, raspoloenje u apatiju, nadu u beznae. Opasnost od nasrtaja na ivotnu sredinu, primijetio je davne 1854. godine, mudri indijanski poglavica Sijetel iz drave Vaington. U odgovoru koji je posredstvom Ambrahama Linkolna, uputio XIV-om predsjedniku SAD-a Frenklinu Pirsu, na njegovu ponudu da proda rezervat u kome je ivjelo njegovo pleme rekao je: ... Kako moe da se proda ili kupi nebo i toplina zemlje? Tako neto sasvim nam je strano. Mi nijesmo vlasnici svjeine vazduha i bistrine vode. Pa kako ih moemo kupiti... Moraete uiti svoju djecu da im je pod nogama pepeo naih djedova. Da bi potovali zamlju, reiete im da je zemlja bogata ivotom naih predaka. Moraete da uite nau djecu da nam je zemlja mati. to snae zamlju, snai e i njenu djecu... Na drugom dijelu Planete, u domovini prve Ekoloke drave svijeta u Crnoj Gori, mudri vladar i Patrijarh Petar I Petrovi poznatiji u svome narodu kao Sveti Petar - Cetinjski (1750 - 1830) obraajui se svojim sunarodnicima izgovorio je proroansku reenicu i

C-44

... vi znadete da inite, no neznadete to inite .... Naalost ova konstatacija Svetoga Petra potrajala je do dananjih dana. Posmatrano u meunarodnim razmjerama najbeskrupoluozniji su veliki i moni. U dungli opte globalizacije, veliki i moni mogu da odaberu gdje e investirati, proizvesti, stanovati, platiti ili ne poreze, i to bez formalnih zahtjeva ili molbi. Finansijski kapital svojom snagom otvarae im sva vrata, ruei pred sobom tradicionalne neprijatelje rad, red i pravnu dravu, a preko drave sve ono to ona treba da zastupa, naroito brigu o ovjeku i o ivotnoj sredini. Diktira uslove koji su poznati: liberalizacija, privatizacija, konvertabilnost nacionalne valute, stabilnost politikog sistema (ne smeta diktatura ako je potrebna) ograniavanje uticaja sindikata, skromnost u zahtjevima socijalne zatite i ivotne sredine. Za uzvrat zemlja koja prihvati i ispuni sve bitne zahtjeve stie pravo da se prikljui globalnom tritu, da ue u neravnopravnu utakmicu na tom tritu sa svim rizicima za sopstvenu privredu, ivotnu sredinu, a bez ikakvih garancija da e na taj nain realizovati vei stepen sopstvenog blagostanja. Zatita i revitalizacija ivotne sredine javljaju se kao velika prepreka plasiranom kapitalu i novonastalom profitu. Zbog snanog udara kapitala na ekologiju kao nepoeljnu i njemu nametnutu obavezu i dravu kao ometajuu instituciju i daljeg sve veeg ugroavanja ivotne sredine, javila se potreba uspostavljanja regulative tako da je ovaj problem stigao pred Ujedinjene nacije. uveni samit u Riju 1992. godine usvojio je principe koji se najkrae mogu pretoiti u tri poruke i to: jednakost svih u uivanju u blagodetima ivotne sredine, podjela bogastva u planetarnoj perspektivi,

ugraivanje ivotne sredine kao komponente razvoja sa proklamovanim pristupom odrivog razvoja. U slobodnoj interpretaciji pod odrivim razvojem smatra se onaj razvoj koji u dovoljno sagledivoj vremenskoj perspektivi i prema usvojenom tumaenju raspoloivih naunih saznanja ne ugroava ni spoljanje ni unutranje podloge opstanka ovjeka, njegove kulture i prihvatljivog nivoa civilizovanih tekovina. Zamiljen kao kompromisna formula, koncept odrivog razvoja trebao je da elastinije reaguje na ekoloke probleme i diferencijalni pristup njihovom rjeavanju u dogovoru industrijski razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Ovaj projekat dao je izvjesne rezultate i do poetka 90 tih godina XX vijeka uglavnom je rastao. Doprinos ovakvoj politici nalazimo u djelovanju i radu znaajnih pojedinaca, drutva, asocijacija, pokreta sa ekolokim porukama, meu kojima su najznaajniji: Rimski klub (1968), Izvjetaj Meadows (1972) - Limiti na zamlji, Premijerna konferencija UN 1972. godine u Stoholmu,

Komisija za ivotnu sredinu i razvoj UN 1986. godine sa uvenim Brandtlandovim izvjetajem. Ratni udari u Persijskom zalivu i na Balkanskom poluostrvu (gdje na alost tadanja Jugoslavija nije poteena) znaajno su uzdrmali glavne poluge projekta odrivog razvoja.

C-45

2. SAOBRAAJ I IVOTNA SREDINA - OSNOVNE RELACIJE

Transport je stalna, neophodna i komplementarna ljudska potreba. Bez obzira na razliita tumaenja znaenja ove rijei, izvjesno je da je transport premjetanje ljudi i roba sa jednog na drugo mjesto. I ako je saobraaj bitan preduslov funkcioniasanja ljudske zajednice uopte, i svojim funkcionisanjem stvara uslove, utie i izaziva niz pozitivnih neposrednih i posrednih efekata na privredu i drutvo u cjelini, isto tako utie na ivotnu sredinu i stvara niz neeljenih i tetnih efekata. Do nedavno, eksternim negativnim efektima u ovoj oblasti ivota i rada nije se posveivala adekvatna panja. Negativni eksterni efekti uglavnom su vezani za funkcionisanje saobraaja i manifestuju se u vidu: saobraajnih nezgoda, zaguenja na saobraajnicama, zagadjenja vazduha, vode i tla, vibracija, potronje raznih oblika energije, potronje i drugih ograniavajuih resursa za proizvodnju saobraajnih sredstava i infrastrukture, zauzimanje slobodnih povrina, naruavanje pejzaa, ugroavanje kulturnih i istorijskih spomenika. Intezitet ovih efekata razlikuje se po saobraajnim granama i vidovima saobraaja i svaki od njih ima niz sekundarnih, esto dalekosenih posrednih efekata. Kvantifikovanje globalnih negativnih uticaja i kategorija pojedinih negativnih uticaja na prirodu, pokazalo je da je saobraaj bitan, a kod nekih kategorija dominantan zagadjiva. Zbog svoje rasprostranjenosti i heterogenosti saobraaj utie na ivotnu sredinu i lokalno i globalno, a efekti toga djelovanja zavise uglavnom od: 1. proizvodnje saobraajnih sredstava, karaktera i stanja saobraajne infrastrukture i njihovog odravanja, 2. funkcionisanja saobraaja po granama, odnosno inteziteta korienja infrastrukture i voznih sredstava, 3. grane i vida saobraaja, 4. primijenjenih tehnolokih rjeanja u ovoj oblasti. Osnovni negativni uticaji saobraaja mogu se grupisati u sledee kategrije: a) zagadjivanje uglavnom vadzuha (ugljenvodonicima, ugljenikovim i azotnim aksizima, raznim esticama, pepelom, olovom itd.) ima tetan uticaj na zdravlje ljudi i na okolinu u cjelini, a posebno na stanje atmosfere, b) buka, koju izaziva naroito drumski i vazduni saobraaj, ima tendenciju porasta, posebno u urbanim sredinama, c) prostor koji zauzima saobraajna infrastruktura dugorono ograniava njegovu izmjenu i upotrebu za druge svrhe, d) odlaganje rashodovanih saobraajnih sredstava i druge opreme iz ove oblasti stvaraju probleme i zagadjuju ivotnu sredinu, e) saobraejne nezgode, koje se povremeno javljaju u svim granama saobraaja, naroito u drumskom saobraaju, uzrokuju gubitak ljudskih ivota, povrede sa trajnim invaliditetom, i velike materijalne tete, f) prevoz opasnih materija (eksplozivnih, otrovnih, zapaljivih) predstavlja stalnu potencijalnu opasnost irih razmjera, g) potronja energije za potrebe saobraaja, kao i korienje ogranienih resursa za proizvodnju saobraajnih sredstava uzrokuju niz dugoronih problema u vezi sa korienjem resursa i eventualnog recikliranja.

C-46

h)

i)

zaguenja na pojedinim saobraajnicama izaziva gubitak vremena uesnika u saobraaju, poveava razne vidove trokova (po osnovu izgubljenog vremena, po osnovu poveanje potronje goriva i sl.), nervoze, pojaava se buka, vibracije, emisija gasova i slino, izgradnjom saobraajne infrastrukture, naruava se pejza, ugroavaju kulturni i istorijski spomenici i slino.

3. IVOTNA SREDINA KAO EKONOMSKO DOBRO

Dok se na jednoj strani vodi borba za zatitu i vei stepen ouvanja ivotne sredine, na drugoj strani razvoj saobraaja u kome je primjetno progresivno poveanje broja voznih jedinica, apsorbuje znaajan dio prirodnih neobnovljivih resursa i za proizvodnju voznih sredstava i za njihovo pokretanje. Naime, veoma diskutabilno je pitanje dali resurse koji se mogu potroiti i neobnovljivi su, ima li pravo ekonomska nauka da ih tretira kao ekonomsko dobro, posebno sa aspekta ivotne sredine, koja dugorono predstavlja uslov opstanka ljudske vrste. Dejstvo saobraaja na prirodnu okolinu moe se pratiti preko niza negativnih efekata, koji se medjusobrno preplijeu i multiplikuju, sa napomenom da sve grane saobraaja ne utiu jednako negativno. Iz tih razloga teite razmatranja prenosi se vie na praktine aspekte koji utvrdjuju drutveno poeljne orjentacije saobraaja u smislu zadovoljenja potreba prevoza kao internih kriterijuma i aspekta minimuma teta za ivotnu sredinu, kao eksternih kriterijuma. Negativni uticaji saobraaja na ivotnu sredinu su oigledno eksterni efekti koji, teko da mogu biti kontrolisani privatnim aktivnostima, zbog toga ih sa nivao drave treba usmjeravati, kontrolisati i po potrebi oporezivati iskljuivo u javnom interesu, ovu tezu potkrepljuju sledee injenice: svojinska prava u domenu okoline nijesu definisana, te je njeno korienje za korisnike praktino besplatno, zagadjenje je esto prouzrokovano iz vie razliitih izvora, a tetne posledice zajedniki trpe razliite kategorije oteenih, neizvijesnost u pogledu dimenzija teta u budunosti i mogunost kontrole te vrste rizika dodatno komplikuje situaciju, subjektivno procjenjivanje rizika za vjerovatnoe pojedinih dogadjaja, koji mogu biti vezani za ozbiljnije posledice ugroavanja ivota, ne samo ljudi, nego i biljnog i ivotinjskog svijeta. Uprkos raspravama i razlikama dali se ovjekova okolina moe ili ne moe tretirati kao ekonomsko dobro, nesumljivo zajedniki stav savremenih ekonomista sadran je u predlogu da se raspodjela resursa vri preko cijena dobara i da je ona fleksibilan instrumenat za kontrolu iscrpljivanja okoline kao resursa.

4. UTICAJ ELJEZNICE NA IVOTNU SREDINU

Saobraaj je znaajna karika u lancu ljudskih djelatnosti, koji ne samo da prevozi nego i povezuje i spaja ljude. Evidentno je da svi vidovi saobraaja ugroavaju i zagadjuju ivotnu sredinu. Sa toga, veoma znaajnog aspekta, u buduem razvoju treba svjesno favorizovati grane saobraaja ini je udio u degradaciji ivotne sredine najmanji.

C-47

Razvijene zemlje, Zapadne Evrope i Amerika, primarne su da sve vie pootravaju kriterijume za oblast drumskog saobraaja u ekolokom pogledu. To ih prisiljava da trae nova racionalnija tehnika i tehnoloka rjeenja. Svjesni smo injenice, da i kada dodje do takvih pronalazaka, oni e ostati dugo vremena dostupni i primjenjivi samo u razvijenim i ekonomski bogatim zemljama, tanije kod onih koji su to sposobni da plate i implementiraju. U dogledno vrijeme, i dalje e se voziti kod nas polurashodovana drumska vozila, koja su u prvom redu zbog aero zagadjenja izbaena iz saobraaja u zemljama Zapadne Evrope. eljeznica je u mogunosti da za pogonsko gorivo koristi elektrinu energiju i da pri tome obavi veliki radni uinak (da preveze putnike i robu). Elektrina energija kao pogonsko gorivo je najistija, ne skladiti se i moe se dobijati iz regerativnih prirodnih izvora, najmanje od svih ostalih izvora energije ugroava prirodnu sredinu, to eljeznici daje prednost nad svim ostalih vidovima, posebno kopnenog saobraaja. Imajui u vidu ovu prednost, uz kvalitet, shvaen kao nivo ispunjenja elja i oekivanja korisnika, veu zatitu ivotne sredine od ostalih vodova kopnenog transporta i bezbijednost u prevozu kao konstantu, eljeznica ispunjava kriterijume najpodobnijeg transportera. Ekoloki rizik uzrokovan eljeznikim saobraajem manifestuje se u tri oblika i to: uticaj na okolinu, bezbijednost pri prevozu, otrovnih, zapaljivih i eksplozivnih materija, uticaj na zaposlene i putnike. Uzimajui u obzir i ove elemente analize, prednost eljeznikog u odnosu na drumski i rjeni saobraaj ogleda se: eljeznike pruge sa svim prateim objektima (eljeznike stanice, peroni i ostali gradjevinski objekti) zauzimaju dva puta manje zemljinog prostora od autoputeva, procenat od ukupno nastradalih lica u prevozu, na eljeznici otpada 3,7%, a na drumski saobraaj 96,3%, eljeznica troi manje koliine svih vidova energije po jedinici prevoza i ukupno. Od ukupne potronje pogonske energije na eljeznki saobraaj u SCG otpada oko 6,5%, drumski putniki saobraaj oko 23%, teretni drumski oko 57,2% i rjeni oko 12,3%, eljezniki saboraaj najmanje ugroava i zagadjuje ivotnu sredinu od svih ostalih vidova saobraaja. Kumulativno posmatrana sva zagadjenja koje izrokuje saobraaj (ne raunajui vazduni i pomorski) na eljezniki saobraaj otpada 2,4%, putniki drumski saobraaj 19,5%, teretni drumski 70,4% i rjeni saobraaj 7,4%. Kakav je ekoloki uticaj eljeznice sa aspekta obima prevoza u poredjenju sa drumskim i vazdunim saobraajem, kao ilustrovan primjer mogu posluiti eljeznice Crne Gore A.D. Podgorica i njihov radni uinak iz 90-tih godina XX vijeka, kada je Crnogorska eljeznica prevozila oko 3,0 miliona putnika i 4,5 miliona tona robe godinje. 1. Za prevoz putnika na relaciji podruje Crne Gore, podruje Srbije, bilo bi potrebna dnevna angaovanost po 100 autobusa sa po 80 sjedita ili 50 aviona sa po 150 sjedita. 2. Za prevoz robe na istim realcijama u oba smjera bilo bi potrebno angaovati konvoj od 450 do 500 kamiona razliite nosivosti sa dnevnom potronjom od oko 150 tona nafte. Slian je sluaj i sa lokalnim prevozom rasutih tereta (ruda, uglja, itarica, tenih goriva i slino).

C-48

5. UMESTO ZAKLJUKA
Ovdje se nakratko vraamo detalju iz prvog dijela ovoga rada, upozorenju o optoj ugroenosti ivotne sredine. Slavni poglavica Sijetel, preselio se u vjenost i legendu, a bjeloglavi orao simbol njegovog rezervata odletio je nekuda zauvijek. ovjekova ruka ostala je prijetei podignuta nad prirodom, priznajmo i nad naom sudbinom i budunou. Dali e eljeznica svojim mjerama u oblasti zatite ivotne sredine, uspjeti da spasi ast saobraaja, ponese LAUREAT najmanjeg zagadjivaa umiri savjest odgovornima za opti ekoloki haos, koji vlada i kod nas u saboraaju da vrati nadu korisnicima i ukupnom drutvu. To e SVG u budue, zavisiti u prvom redu, od spremnosti menadmenta eljeznice, da eljeznicu istakne ne samo kao najekonominijeg i najefikasnijeg, nego i ekoloki posmatrano najprihvatljivijeg transportera, uz niz drugih prednosti, gdje dominira stalno poveanje nivoa kvaliteta usluge, i od spremnosti dravnih organa, da daju podrku (ali ne samo dekorativnu) granama i vidovima sabraaja koji najuspjenije zadovoljavaju standarde ne samo iz oblasti ISO 9001: 2000 nego i ISO 14001. Uvjeren sam da e eljeznica Crne Gore A.D. Podgorica i eljeznice Srbije i Crne Gore u cjelini, projektu zatitne ivotne sredine dati znaajan i vidljiv doprinos. Pozivamo sve korisnike eljeznikih usluga (postojee i budue) da se lino uvjere u porast kvaliteta nae usluge i visok stepen zatite ivotne sredine.

LITERATURA I IZVORI:
[1] [2] [3] [4] CIP - saobraajni Institut - Eksterni trokovi saobraaja Doki M., Saobraajni sistem SCG asopis eljeznice - jun 1992. godine aranovi M., Ekoloke prenosti Crne Gore neke prednosti i znaaj

C-49