Genel Yayiri: 332

Sosyal
ve
Felseti
Dizi: 37
zgn
Adt The Prize /
The Epic Quest
for Oil, Money
and
Power
Copyright 1991, Daniel
Yergin
Kesim Telif HaklanAjansi kanahyla ahnmigttr.
Trkiye 14Bankast Kltr Yayinlan
Istanbul
Merker
Megelik Sokagi 2/3 Seyoglu 34433 stanbul
Ankara Merkez
Atatrk Bulvari 199/41 Kavakhdere 06680 Ankara
YayinaHazirlayan Mrgit Balabanhlar
Kapak
Tasarimi Mehmet
Ulusel
Sayfa Dzen Tipograf
(0212)
249 01 01
Birinci Basim
Mart 1
995, Ankara
lkinci
Bastm
Subat
1999, Ankara
ncBastm
Mayis 2003, 1stanbul
ISBN975-458-063-4
OTM 10703703
Basirnev $efik Matbaasi
(0212)
551
55 87
Matbaacilar Sitesi
40
Gnegli34212 lstanbul
TRKiYE
BANKASI
Kltr Yayinfari
etro
PARAVE
G
ATISMASININ
EPIK
YKS
Daniel Yergin
eviren
Kamuran Tuncay
Inceleme
\
":
: S-:Y:-.N
.
.63'.- .%b".M.- :, J1:n"M:Midat wei=T.f"".1 EMee. 1-9: t-T:r'riMG .! (:i- ..kil..MMA
de'Amera. :J.
.?-5773&:;
P:Eft
.

':R:-r ,
vr.uws:e wi--.-eildiffr-.fira..
Bu eserimi
Angela,
Alexander
ve
Rebeka'ya
ithaf
edtporum.
I
I
lindekiler
nsz
9
Birinci Blm
KURUCULAR
1. Kafamizdaki Petrol 17
2. "Planimiz" 33
3. Rekabete A1kTicaret 54
4. Yeni Bir Yzyil 76
5. Eiderin Katli 95
6.
Petrol Savaglan l 12
7. Acem lkesinde "Zevk- Sefa" 132
8. Kaderin
izdigi
Tehlikeli Dah; 146
ikinciBliim
GLOBAL
MCADELE
9. Zaferin Kam: Birinci Dnya Savagt 163
10. Ortadogu
Kapistnm Ailmasi 180
11. Kitliktan Bolluga 202
12. Yeni retimlinSava; 223
13. Petrol Seli 237
14. Dostlar
ve
Dgmanlar 252
15. Arap imtiyazlan 270
ncBlm
SAVAQ
VE STRATE)I
16.
Japonya'yi
SavayaGtren Yol 293
17. Almanya'nm SavagForml 314
18.
Japonya'nm
AgilTopugu 335
19. Mttefikler Savagi 350
Drdnc Blm
HDROKARBON
Al
20. Yeni
ekim
Merkezi 373
2 l. SavagSonu Petrol Dzeni 389
22. YariYarlya:Petrolde Yeni Uzlagma 409
23.
"htiyarMossy"
ve
raniinMcadele 427-
24. Sve; Krizi 454
25. Filler 473
26. OPEC
ve
Yeni Bir Dalgalanma 491
27. Hidrokarbon Adam
510
Beginci
Blm
DNYADAEGEMENLIK
SAVASI
28. Gerileme Ylllart
531
29..Petrol Denen Silah
554
30. "YagamamiziinPazarhk" 576
31. OPEC imparatorlugu594
32. Uyum Saglama
613
33.
lkinci
Sok:
Byk Panik 632
34. "Gidiyoruz"655
35. Siradan Bir Ticari Meta
m1?
670
36. Ter Dklyor. Daha Ne Kadar inebilir?
697
Sonsz
720
Kronoloil 737
Tegekkr 740
- - - -
nsz
Winston Churchill neredeyse
b r gecede fikrini degigtirdi. 1911
yazma
kadar
zamanin
ligleri Ba-
kam olan
gen
Churchill,
"
Ekonomistler" diye
amlan
ve
aslmda
ingiltere-Almanya
arasmdaki
deniz kuvvetleriyariginda
nde gelmek ugruna bazi kigilerinkrkledigi
agin
askeri harcamala-
n
eleptiren kabine yelerinden
biriydi.
Giderek byyen bu
yarigma,
iki
ulus arasmdaki dgman-
hgi pekigtiren
en
gl etken olmutur. Ama Churchill Almanya ile
bir
savagtan
kaimlabilece-
ginde
Israr
edlyor
ve
Almanya'am
niyetinin ille de saldirgan olmadigi tezini
vurgulayarak
savu-
nuyordu. Ona
grepara,
agiri
sayida
sava;
gemisi satin almak iin degil, lkenin
sosyal
program-
lan iin harcanmaliydt
Ancak, l Temmuz
191l'de Kaiser Wilhelm, Alman donanmasmm "Panter" adindaki
gemi-
sini Fas'mAtlantik ktyismdaki Agadir limanma gnderiyordu. Kaiser Wilhelm bunu Fransa'nm
Afrika'daki nfuzun
anlamakve
Almanya'nin buradaki konumu iin
gereklistratejiyi sapta-
mak
amactyla
yapmigti.
"Panter" kk bir
sava;
gemist, Agadir ise, ikinci
derecede
nemli
bir
liman
kentlydi.Yine de
geminin buraya geligiciddi bir uluslararas1
bunahma yol ati. Alman
or-
dusunun
toparlanmasi
lkenin Avrupah kompulari
arasmda
zaten
bir hayli huzursuzluk
yarat-
m1;ti.
Simdi
bir de "Panter"i gndermekle, Almanya'nm
"gnegte
bir
yer
kapma"
abasmda ol-
dugunu, Fransa
ve
ingiltere'nindnya yzndeki konumlarma
aika meydan okudugunu d-
gnyorlardi. Su olayi
izleyen
birka
hafta Avrupa
savag
korkusuyla
alkalandi.
Ancak
temmuz
ayi
bitmeden bu korku yenilmig,
gerginlik
azalmigti
ve
Churchill'in deyimiyle "Zorba artik yuka-
rlya
dogru
tirmanmlyor,
_aagi dogru inlyordu."
Bu szlerine kargin
yaganan
kriz Churchill'in
dnya
grgn
degigtirmigtfr. Almanya'nin
niyetleri
konusunda
evvelce
yapttgt
degerlendirme-
nin aksine artik bu
lkenin
egemenlik
(hegemonya)
peginde
olduguna, bu egemenligi kazanmak
iin askeri gcn kullanmakta
tereddt etmeyecegine
inanmaya
baglamigtt.Artik
savagmger-
ekten
kamilmaz
ve baglamasimn da sadece bir
zaman sorunu
oldugu kanisina
varmigti.
Agadir olaymdan hemen
sonra
Donanma Bakanhgl'na.atanan Churchill, ngiltere'yikal-
mlmaz
grdg
hesaplagma
gn
iin askeri ynden
hazirlayacagma
ve
bu
ugurda
elinden
ge-
len her
geyiyapacagina ant
iti. Grevinin ingiltere'ninemperyalist gcnn sembol
ve
kendi
z
varligt olan kraliyet donanmasmi,
aik
denizlerde kendisine kala tutan Almanya'yla
bag ede-
bilecek gce getirmek olduguna
inanlyordu. Kargilagtigisorunlar
iinde
en
nemli
ve
en
kap-
samh
olanlardan
birisi,
grngteyapi
bakimmdan
teknik
sayllacak bir konuydu. Yirminciyzyil
iin
byk anlamlar
taglyan
bu
sorun
guydu: O gne kadar ngilizdonanmasimn
geleneksel
enerji
kaynagi olan kmrden acaba petrole
dnerek,
kmr yerine petrol kullanimma
geilme-
li miydi? Birok kigibyle bir dngn
tam
anlamiyla
ilgmlik
olacagt kamsindaydi. Onlara gre
donanmanm
o
gne
kadar
emniyetle,
gvenle
kullandigi GallerBlgesi kmrnn
kullammi-
na
devam
etmek
gerekirdi.
Kmr yerine artik "Pers lkesi"nden, (Iran'm
o
zamanki
adi) ok
uzaklardan gelen,
gvenilir
almaktan yoksun
petrol
rezervleri
kullanmak
tam
bir
ilglnlktL
Churchill'in deyimiyle donanmayi geri
dnmemek zere
petrole
baglamak aslinda
"dertler
de-
9
nizine
kargi silablanmak". (Shakespeare'in
Hamlet
oyunundan)
gibi bir yeydi. Ancak petroln
saglayacagl,
daha fazla srat
ve
insan gcnn daha verimli kullanimi gibi
stratejik yararlar
o
denli belirgindi ki, Churchill
daha fazla tereddt
etmedi. Ingiltere'nin
"deniz
kuvvetlerindeki
stnlgn petrole
dayandirmasi"
gerektigine
karar
verdive
bu nedenle de kendisini,
tmener-
ji ve
cogkusuyla bu
amacin
gereklegmesine
adadi.
Zaten bagkabir seenek de yoktu. Churchill'in
ifade ettigi
gibi
"Bu riskli iyten elde edilecek
tek
dl stnlk saglamakt1."
Bu
grgyleChurchill
I. Dnya Savagi'nmarifesinde,
oktemel
olan bir geregi
yansitmig
oluyordu.
Bu gerek
sadeceo
gnleri
izleyen yangLn srecinde degil, daha
sonra
da, yillar
boyun-
ca
geerli olacakti. Artik petrol
tm
yirminci yzyil
boyunca stnlk
ve
efendiligin simgesi ola-
cakti. tebu kitabm konusu budur: stnlk
iin yapilan
atigmamn
yks.
1990'h ylllarm bagmda, Churchill'in
petrole
baglamgmdan yaklagik
seksen
yll
sonra,
iki
Dnya Savagi
ve uzun
bir SogukSavafm
bitiminde, insanlarm yeni
ve
daha
bani
bir
srecin
,
bagladigLna
inandigt
bir anda, petrol yeniden
bir kez daha
tm
dnyada gndeme
geliyor
ve
e-
kigmelerin odak noktasi oluyordu. 2 Agustos 1990'da, yirminci yzytlin bit
bagka
diktatr,
Irak Devlet BagkamSaddam Hseyin, kompusu Kuveyt
lkesini iggal
ediyordu. Amact sadece bir
krallyet devletini ele geirmekle kalmaylp,
aynt
zamanda
lkenin zenginliklerine
de
el
koymak-
tt.
Bu
onun
iin ok muhtegem bir
dl sayihrdi. Bagartholmasi
halinde
Irak dnyanin
en
nde
gelen petrol gc olmakla kalmayacak, hem Arap dnyasimn hem de gezegenin
en
byk
pet-
rol
rezervine
sahip
olan Krfez'in
tek
hkimi
konumuna
gelecekti. Irak'm kazanacagi bu yeni
g,
servet ve
petrol
konusundaki egemenligt, dnyanm geri kalan
tm
lkelerini Saddam
H-
seyin'in
doymaz hirsma kle edecekti. "Irak
Kuveyt'in kaynaklanni
kullanarak
kendisini
sgr-
kemli bir nkleer silah
devleti haline getirebilecek,hatta
daha
da ileri gidip belk de bir
sper
g
olacakti. Bu ise, uluslararasi g dengesinde, kugkusuz dramatik degigikliklerlesonulamr-
di." Kisaca, stnlk
ve
hkimiyet
bir kez daha.dln
ta
kendisi oluyordu.
Ancak,
ottaya
konan dl arilagdacagigibi fazlaca
bykt.
Bu
nedenle Saddam Hseyin'in
tahmininin
aksine,
dnyanm teki
lkeleri Kuveyt'in bir oldu bittiye getirilerek
iggalinekayitsiz
kalamazdi. Kuveyt'in
iggalinin dnyadaki
tepkisi
byk olmugtur Bu
tepki,
Hitler'in Rhinland'i
silahlandirmasinda ya
da Mussolini'nin
Habegistan'a saldirmasmda grlen
pasif tr
bir
tepki
degildi. Nitekim, Birlegmig
Milletler derhal Irak'a kargi ambargo koydu
ve
Bati dnyast
ve
Arap
dnyasmm birok lkeleri, Irak'm
kompusu Suudi Arabistan't savunmak ve
Saddam Hseyin'in
ihtiraslarina kargi
koymak in dramatik bir askerl
g
olugturdular. Bu' devletlerden Birlegik
Devletler
ve Sovyetler
Birligiarasmdak
igbirligi
o
gne kadar benzerine rastlanmamig trdendi.
Aynca askeri
gler
blgeye yayilma
konusunda grlmemig
bir hiz
ve
karar11hkla
hareket etti-
ler. Son birka ylldan
beri, petroln artik
"nemli"
olmaktan tktigmi sylemek
adeta moda ol-
mustu.
Nitekim 1990 ilkbaharmda, Irak'm
iggalinden sadece.
birka
ay
nce, Amerika'mn st
dzey kurmay subaylarina petroln stratejik
nemini kaybettigi nutku ekilmigti.
Ancak
Ku-
veyt'in
iggali
bu imaji sildi.
"1991
ylh
baglarmda Irak'in Kuveyt'ten bari; yoluyla ekilmesiney-
nelik girigimler baansizhkla sonulanmca, Amerika BirlepikDevletleri
nderliginde
otuz alti l-
ke bir koalisyon yaparak beg
haftallk bir hava
ve
yz saatlik
kara
savagi
sonunda
Irak'm
yikici g-
cn yok edip, bu devletin Kuveyt'ten
ekilmesini
sagladilar."Yirminci
yzyihn
sonunda petrol
bir kez daha gvenligin, refahin ve
kugkusuz uygarhgm merkezi oldugunu kamtladi.
Petroln
modern
antamdaki tarihi
geligmesi
on
dokuzuncu
yzylhn
ikinci yarismda bagla-
masma
kargin, tam anlamtyla etkiledigi
ve
degigtirdigi
yzyil,
yirminci yzyil olmutur. Petroln
yks
aslmda
byk
agamaya
dayanmaktadir.
Bunlardan birincisi kapitalizm
ve
modern i;
yaaminm
doguu Ve
geligimidir.Petrol
giderek
dnyamn
en
byk
ve en yaygin
igi
konumuna
geliyordu.
On
dokuzuncu yzythn
son
yillarmda
treyen byk endstriler
iinde
petrol,
bu endstrilerin
en
byg olmugtu. yleki,
daha
yz-
10
yll
bitrneden
petrol endstrisine tmyle
egemen
"StandardOil", dnyanm okuluslu
girketleri
arasmda ilk kurulanlardan birisi
ve en
byg konumuna
geldi.
Yirminciyzyllda
petrol
kapsa-
mmm
bu derece geniglemesi
onun
igletmeciligtnin
serven
dgkn
petrol
arayicilardan agzi
laf
yapan
mtegebbislere, byk ipverenlere,
okuluslu girket
brokrasilerine
ve
devlet
girketlerine
kadar her alanda
yayilmasmayol
amigtit
Bu devrimde, byk
girket
stratejileri,
teknik
degigme
ve pazarlamadaki
geligmeler
ve
kugkusuz, hem mill hem de
uluslararast ekonomiler teker teker
ait olduklan yeri buldular. Tm gemigi boyunca petrol daima pazarhklara konu olmuy
ve
haya-
ti
nemde
kararlarda merkez
tegkil
etmigtir. Bazen byk hesaplarla
bazense neredeyse
bir
ras-
lanti
sonucu
byk anlagmalar yapiliyordu
[insanlar,
girketlerve
uluslar arasmda]. Petrol digmda
hibir iq
"risk"
Ve
"dl"
szcklerinin anlamim
-ve
gans ve yazgimn
ok
byk etkisini- bu
denli btnyle
ve tam
anlamlyla
tammlayamaz.
Yirmi birinci
yzylla bakarken
stnlk
kavrammm bir petrol varilindenoldugu kadar bir
bilgisayardan
da gelebilecegi aika grlyor Yine de petrol, sanayideki
grkemli yerini
koru-.
maya
devam edecek. Unutmayalim ki "Fortune
500" dergisinin rekortmen olarak
gsterdigi yir-
mi girkettenyedisi petrol
girketleridir.
Enerji kaynagt olarak yerini tutacak bagka bir seenek bu-
lununcaya kadar,
petrol dnya ekonomisi
zerinde
eripilmesi ok g olan etkisini
daima koru-
yacaktir. Byk flyat
hareketleri
iktisadi bymeyi krkleyebillr
veya tam
tersi,
enflasyon bagi-
m
alip gider
ve
durgunluk devri
baglayabilir.
Bunlarm hepsi olasidir.
Bugn petrol, sebep oldugu
olaylar nedeniyle i; hayatiyla
ilgili
tm
yaymlarda
dzenli
olarak
yer
alan,
bununla da kalmayip
yaymlann
en
n
sayfasmda
kendinden
sz ettiren tek metadtr.
Gemigte
oldugu gibi bugn de
-kipiler,
girketler
ve
tm
dnya uluslan
iin-
servet
denilen zenginligin mutlak
ve
tartigmasiz
tek
ieneratrdr.
Kisaca,
ok
zengin
ve
nfuzlu bir igadammmdeyimiyle "Petrol Paradir."
,
kincigrge gre, petrol, mill stratejilerle
ve
dnya
politikalari
ile
sikica kucaklagmig
bir
mal
olarak
grnyordu.
Birinci Dnya
Savagisirasmda, yurtiinde kullanilan
"iten
patlamall
motorlat'", atlann
ve
kmrle
aligan
lokomotifin
yerini almca,
petrolmilli
gcn bir-simgesiha-
line geldi
ve
nemi bir kez daha kanitlandi. Gerek Uzakdogu'da gerekse Avrupa'da IL Dnya
Savagl'mn
gikipi
ve
geligmesinde petrol
en
nemli
etken oldu. Nitekim
Japonlar
Pearl Harbour'a,
Dogu Hint Adalan'ndaki petrol kaynaklanna el koyan
ordularmi
korumak
amaclyla saldirmigtir.
Hitler'inSovyetler Birligi'ni
iggal
etmesindeki
en
nemli
stratejik hedel, Kafkasya'daki petrol
ya-
taklarmi ele
geirmekti.
Ancak,
zamanla Amerika'nm petrol konusundaki
stn1g
ve
kararlih-
gi
ortaya ikacak
ve savag
henz
son
bulmadan Almanya'nm
ve
Japonya'ninpetrol tanklari
tam-
takir
bogalacakti.
Soguk Sava; ytllarinda uluslararast girketlerle geligmekte olan
lkeler
arasinda
petroln denetimini
elde
tutmak
iin yapilan
sogukatigmalar
korkun
bir dramm olugmasinda
en
byk etken olmu
tur.
Bu, smrgecilikten kurtulug
ve
milliyetilik hareketlerinin getirdigi
bir olguydu. 1956 yllinda Svey;Krizi
-ki
gerekte agdtgiemperyalist Avrupali glerin
izledl-
gi
slyasetin
artik
sonuna
gelindiginin bir igaretiydi- bagka nedenlerle oldugu
kadar petrol nede-
niyle de meydana gelmigtir. "Petrol gc"nn nfuz ynnden
en
etken
ve
hissedilir
olmasi
1970'li ylllara rastlar. Su yillarda;
o
gne kadar uluslararasi politika konusuna kayitsiz
kalmig
devletler bile,
byk servet
ve
nfuz simgeleyen petrole dogru birbirleriyle
yang
edercesine
ko-
ar
oldular. Bu
durum endstriye agirhk vermig
ve
iktisadi
geligmelerini
petrole dayamigulusla-
nn
arasmda birbirine kargi
"derin
bir gvensizlik"
yaratmigti.
Sonu olarak petrol, 1990'larda,
Soguk
Sava;
sonrasi
ilk bunalimda,
yani Kuveyt'in iggalinde
can
daman
konumundaydL
Ancak,
petrole sadece avantal saglayan bir rn gzyle bakmak dogtu olmaz.
nk
olay-
lar petroln
zaman zaman
ancak bir
ilgm
iin
altin sayilabilecegini de kanitlamigtir. rnegin
ran
Sahi'ni
ele
alahm.
Iran
Sahi
yagaminm
en
byk
ihtirasi
olan
petrol
zenginligine kavugmug-
tu;
ne var
ki bu
onun sonu
olmugtur.
Meksika iin de
aym
gey
sylenebilir. Geri petrol Meksi-
ka'nm iktisadi
yagammi
kalkmdirmitir,
ama
yalnizcayeniden y1kmak
iin...
SovyetlerBirligi
dnyanin
en
byk ihracati
lkeleri arasmda ikinci olmasma karym, petrolden elde ettigi
ka-
11
zancm
hemen tmn 1970
ve
1980'lerde askeri kalkinma
iin
ve
ige
yaramaz,
hatta
zaman
zaman
teblikeli
ve
yikici sayllabilecek
bir
sr uluslararasi serven ugruna heba etti. Birlesik
Devletler se
-bir
zamanlar dnyanin
en
byk tketicisi
olan
lke- bugn petrol
tketiminin
yansmi
digandan
ithal
etmek
zorunda kaldigi
iin, lkenin genel stratejik konumu
giderek
zaylF
liyor
ve zaten dert kaynagi olan bte aigi
.daha
da
byyor. Su
da kugkusuz -sper
bir g
olan
Amerika
iiri bile- tehlikeli
bir durumdur.
SogukSavag'm
sona
ermestyle birlikte uluslararamve
milli alanda
yeni
bir dnya
dzeni
gekillenmeye
bagladt Bugne degin daima atigmalann odak noktasmi olugturan
ideoloji
yle
anlagillyorki yerini ekonomik
yarigmalara, blgesel atigmalara
ve
etnik
rekabete birakacak.
Su
rekabet
ve
atigmalar
modern silahlanmanin
da geligmesinden cesaret almarak kigkirtilmigtir,
Ancak,
uluslararasi
dzende
olugan
bu yeniligin geligmesinasil olursa
olsun
petrol stratejik
meta
olmaya devam edecek
ve
uluslararasi politikalar iin tehlikeli olma niteligini koruyacaktir.
Petroln
tarihinin
nc tezi de
toplumumuzun
nasil
ol'up
da bir "Hidrokarbon Toplu-
mu"na dngtgn
ve
bizlerin antropologlar
dilinde
nasil
birer "Hidrokarbon Adam" oldugu-
muzu
aildlyor. lkgeligtigiyillarda petrolclk
sanayilegmekte olan
bir dnyanm doguuna
ne-
den
olmuytu. Bunun sorumlusu yakigtirma
adlyla kerosin, yani gazyagi
denen
ve
"yeni
ty1k"
an-
lamma
gelen,
gndz
uzatip
geceyi geciktiren,
bu yzden de allgma saatlerini uzatan bir
rnd.
On dokuzuncu
yzyil
sonunda BirleikDevletler'in
en
zengin adami olan
John
D. Roc-
kefeller bu zenginligini
gazyagt
satigma
borluydu.
O
gnlerde benzine
yararsiz
bir
yan
rn
g-
zyle
bakillyor,
ender de olsa alici
bulabildiginde ok
ucuza,
galonu sadece
iki
sente
satihyordu.
Hi satdamadigt gnlerde, yre
halki
geceleri
petrol nehire
dkerdi.
Elektrik ampulnn
icadi lle
birlikte petrol modasmm
getigine
inamllrken, yeni
bir
gag
a11di.ltenpatlamah
motor agi.
Bylece petrol endstrisi yeni
bir
pazar
buluyor
ve
yeni bir
uy-
garlik doguyordu.
Yirminci yzyilda petroln, dogal
gaz
ile
birlikte
sanayi
dnyasom
g
kaynagi olan "Ya-
kitlar Krali Kmr"
tahtindan
indirdigini
gryoruz.
Daha da tesi, petrol,
sava; sonrasi
olugan
byk
kentleme hareketinde bu hareketin temeli
sayilir. Kentlegme
hareketinin
gerek agdag
grnm gerekse modern yagantimiz
aismdan birok
degigmelere
neden
oldugu
bilinlyor. Bu-
gn petroleo
denli bagliytz
ve
petrol.yagantimiza
o
denli girdi
ki, artik
onu
yagantimizm dogal
bir
parasi
olarak kabul ediyoruz ve
olaganst
nemi zerinde durup dgnmyoruz bile... Bi-
ze
oturacak
yer
saglayan,
nasil
yagayacagimiz
konusunda
etken olan, igimize nasil ydecegimizi,
nasil yolculuk yapacaglmlzi
belirleyen,
hatta flrt ederken
bunu nerede yapacagimiza
karar
ve-
ren
sadece petroldr. Petrol
gerekten
kentsel
toplumlarin
hayat
veren
kamdir. Petrol
ye
dogal
gaz, tarimm
dayandigi gbreciligin
en
temel bilegimini olugtururlar.
Petrol sayesinde dnyanm
kendi kendisini besleyemeyecek olan metropollerine glda taginabilir. Aynca, agdag uygarligm
yapitaglari olan
kimyasal
maddeleri saglar. Unutmamaliy1zki bir
gn dnyadaki petrol kuyulan
aniden kuruyuverse, agdagdedigimiz
bu uygarlik
bir
gn bile
yagayamaz ve kmeye
mahkm
olur.
Yirmlnciyzyihn
byk kesitinde petrole
duyulan
gven
ve
bagimlillk
hissi
giderekartmig-
tir.
Petrol
artik
tm
dnyada
insanm ilerleme sembol olarak
algilaniyor
ve
itibar
gryor. An-
cak, bugn
durumun degigtigini gryoruz.
evre
bilincinin dogmasiyla
birlikte
endstriyel
top-
lum prensipleri
zaman zaman
tartigilabiliyor
ve
petrol sanayii tm boyutlanyla scrupturulan,
elegtirilen
ve
itiraz
gren
taallyet
dallan
listesinde
ilk
sirayi
aliyor. Bugn dnyanm her
yerinde
,petrol,
kmr
ve
dogal
gaz
gibi fosil kaynakli yakitlann
kullammim
azaltma
abalari
gzlenlyor
ve
bu
abalartm
dnyada giderek yogunlagiyor. Bu abalar kugkusuz geerli olan nedenlere
dayanmaktadir; fosil kaynakli
yakitlar
kullantidiginda is
ve
hava kirliliginin
artmasi, asitli gazla-
rm
havaya kangmasi,
ozon
tabakasmm.
incelmesi
ve
iklim degiikliginin
olugturdugu olumsuz
etkenler
gibi.
Dnya ekonomisinin
bu denli
odak
noktasi olarak
tanman
petrol, bugn artik
ev-
12
resel kirlenmeye neden olmakla
ve evreyi olumsu2 etkileyip kirletmekle sulanlyor.
Bugne ka-
dar
sahip oldugu
teknolojik
stnlk
ve
ylgitlikten
ve modern
dnyayi.
gekillendirmedeki katki-
smdan
tr kendisiyle
daima
gurur
duymuy olan petrol artik kendini
savunur
duruma dgt.
Petrol
bugnk
kugak
ve
gelecek kugaklar iin bir
tehdit
unsuru
olmakla
sulanlyor.
Ama gnmzn "Hidrokarbon Adami", otomobillerini okseviyor
ve vazgemeyehi de
niyetli degil; banliydeki
evinden
ve yaammi
kolaylagtirmakiin
part grdg egyalarindan z-
veride bulunmayi
h istemiyor.
yleanlagillyor
ki her alanda geligme gsteren dnya insanlan
gevresel sorunlar
ne
olutsa olsun, kendilerini petrol
gcyle
igleyen
bir ekonominin
yararlann-
dan
yoksun birakmaya hi niyetli degiller. Aynca, dnyanin
petrol
tketiminigerlye ekmekiin
girigilecek
herhangi bir
hareket,
nmzdeki
senelerde
beklenen
olaganst nfus patlamasm-
dan
olumsuz ynde etkilenecek
ve
sonuta
baansiz kalacaktir.
1990'llylllarda dnya nfusu-
nun
bir
milyar daha
artmasi
bekleniyor. Bu, nmzdeki
on
yll
iinde, nfusun 1990'll y1llarm
bagma
oranla yzde yirmi
daha
artacagt anlamma
geliyor. Demek ki
gelecek
on
yll iinde
dnya-
da
bugne oranla yzde yirmi daha fazla insan
yayacak
ve
dnya
yzndeyaayan
bu
irtsan-
Iar
"tketim
yapma
haklarini"
talep
edecekler. Endstriyel dnyanm
evresel sorunlara ait
prob-
lemleri
nfusartigmin
baskist
ile llerek degerlendirilecek. Bu arada
1990'h
yillann korkun
ve
zmsz
atigmalarindan biri iin
pimdiden gerekli
ortam
hazirlanmig
grnyor.
atigacak
taraflardan
biri,
evresel
korunmaya daha fazla nem verilmesini
ve
evre
koruma
tedbirlerin n
daha da arttmlmasini
savunan grup
olacakken, digeri de ekonomik
geligmeye katkida bulunul-
masmi
isteyen, Hidrokarbon Toplum ikarlannm
korunmasi
ve
enerii gvenliginin
geregine ina-
nan grup
olacaktir.
Kitabmflerleyen
sayfalannda anlatilan yknn

ayn
kahramam bu
tez
olacak. yk
hepimizin hayatim etkilemig
olaylan
epik
bir
anlatimlave
olug
tarihlerinegre strasiyla veriyor.
Bu eserde hem ekonomi
ve
teknolojiningenel
ynlerine, hem de igadamlannm
ve
politikacila-
rin strateji
ve
entrikalanna deginilmigtir. Kitabin sayfalarmdapetrol dnyasino
en
zengin
ve
n-
fuzlu
kigileriyle
tamgacaksmiz.
Bunlar arasmda, rnegin bir Rockefeller'i bulacagmi2 kugkusuz.
Aynca Henri Deterding,
Calousto Glbenkyan,
J.
Paul Getty, Armand
Hammer, T. Boone Pickens
ve
daha bagka birok
isimlerle
kargilaacaksmiz. Eu ykde
en az
yukarida saydiklarimiz kadar
nemli
bagka
isimler
de
var.
Bunlar arasinda Churchill, Adolf Hitler,
Joseph
Stalin, ibniSuud,
Muhammed Musaddik, Dwight Eisenhower, Anthony Eden, Henry Kissinger, George Bush
ve
Saddam
Hseyinsayllabilir.
Yirminciyzyll haklt olarak
"petrol
yzyill"
olarak
amliyor.
Petroln
gemiginde
her
ne
ka-
dar egitli anlagmazliklar
ve
zit grgler
egemense
de,
zaman zaman
"tek
grg"te
de birlegildi-
gi
oldu. Gr birligi daha
ok kargit
taraflarm
eskiye dayanan olaylara bugn agdagbir
yakla-
Imla
bakabilmesi
ve
bunu yaparken de yeni geligen olaylarda gemigten gelen derin
yankilar
bulabilmesi
geklinde
olugtu. Bu kitap
aym
zamanda insanlan kipiset
olarak ele alan, kipileriny-
ksn
anlatan,
gl ekonomik kuvvetlerin,
teknololik
degigmenin, politik
atigmalarm,
ulus-
lararasi anlagmazliklann
ve
bu arada olugan epik degigiminde hikyesidir. Yazarmumudu, dn-
yamizm
petrole olan bagimliligtnt ekonomik,
sosyal,
politik
ve
stratejik sonulari yrinden
arag-
tiran
bu belgeselin gemige
lytk
tutarak, bizlerin
bugn daha iyi anlamamizi saglamasi
ve
gele-
cek hakkmda plan yaparken bizlere yardimci olmasidir.
13
mm
max.o.mweaEmmmm9ce. 5sw.z:... :
en
sew-,o.-.e.-,e.demo e.ersetze.ww.mo.em-a.oamwram.ortsu.set.o.rwaroit i.N.:eaf?E-
BIRINClBLM
.
KURUCULAR
77,17
*.:
5
"a
75
TT in
i .
-
era-,
:_
_:.m- -a
:
:-, .-_
e_:
:-c ..
.ra
9. DE
.
-ra
i
.
1
Kafamizdaki Petrol
Baglangi
.
Ortadaki
sorun
526 dolar 8 sentin hl denmemig olmasiydl.
1850'll ytllarda
profesrlere
denen
cret doyurucu olmaktan uzakt1.
Buyzden nl bir
kimyagerin
oglu
ve
kendiside Yaleniversitesi'nde degerli bir kimya
profesrolanBenjamin
Silliman
Jr.
526,08 dolar
cretle
bir
aragtirmaprojesindealigmak
zere ikinci
bir ige girdi. An-
cak 1854
yllmda
hir
grup
mtegebbis
tarafmdan
ige
alman
Silliman,
proje
aligmasimtamamla-
mig
olmasma kargm kendisine
vaat edilen
paray1hl alamamigti. Kizginhgi giderek
artan
Silli-
man
sonuta bu
paranmne oldugunu
anlamak istedi. fkesi yatmmci grubun liderlerini hedef
-
allyordu. zellikle de New York'lu bir
avukat olan George Bissell
ve
NewHaven'debir
banka
mdr olan
James
Townsend,
Silliman'm fkesinin odak noktalanydi.
Bunlardan
Townsend
kendi hesabma
gregeri planda
kalmayi yegledi; nk kanisma gre, mdr oldugu
banka-
n1n
mgterilerinin, bu denli. speklatif bir servende
parmagt oldugunu
grenirlerse, bunu hi
de iyi kargilamayacaklarmdankorkuyordu.
Asimda Bissell, Townsend
ve
grubun tek yeleri
o gnlerde
"kayayagt"
adlyla bilinen bir
maddeningelecek gnlere
ait grkemlihayalinikurmaktaydilar. Eu maddeye
"kayayagt"
den-
mesinin nedent, sz konusu
maddeyibitkisel yaglardan
ve
kati hayvan yaglardan
ayltt etmekti.
Asllnda Bissell, Townsend
ve
grubun teki
yeleri
kayayagmm trmaklardan
pskrp
iktigim
veya
Pennsylvania'nmkuzeybatismda
tecrit
edilmig
gibi
duran Oil
Creekdolaylanndaki
tuz
ku-
yularmdan
sizmig
oldugunu Ve
aranmasi
gereken yerin
bunlardan
biri olabilecegini bilmekteydi-
ler.
Oil Creekblgesinin arkalannda bir
yerde,
gayet
likel yntemlerle bu koyu renkli
ve
kokulu
maddeden
nce
sadece birka varil ikanld1. Bu
yntemler
iki
taneydi.
Biri bu maddeyi trmak-
lardan
ve
kayalann
yzeyindensiy1rarak
1karma yntemi,
teki
petrol yagi ieren sulara bez
paralan
ve
battaniye
gibi
paavralar
atarak
bunlan
islatmak
ve sonra sikmakmetoduydu. Bu
ge-
kilde elde
edilenok
az
miktarda rn ila yap1mmdakullamllyordu.
Grtip
giderek
kayayagLmn
ok daha byk miktarlarda elde
edilip
iglenebilecegi
kanisma
vardi. Onlaragre
byle byk
miktarlarda elde
edilecekkayayagi lambalarda
aydmlatici
olarak
kullanilacak bir
eitsivlya
dngtrlebilirdi. Grup,
buyeni aydmlaticmm 1850 yillarmda
yeni
pazarlar kazanmakta
olan
"kmr
yagiyla"
etkin bir gekilde
yarigabilecegine inamyordu.
Kisaca
qu
kamya
vard11ar:
Kayayagt
yeterlimiktarda
elde edilebildigi
takdirde,
on
dokuzuncu yzyil
or-
tasmda
yagayan
insamn
o
denli
ihtiya
duydugu
ucuz ve
yksek
kaliteliaydmlatici
nihayet
te-
min
edilmig
ve pazara.
srlmg olacakti.
Su
yolu
uygulayarakKuzey
Amerika'daki
ve
Avru-
pa'daki gehir
ve
iftlikleri
igiga
kavugturacaklarma
tam
anlamiyla inanlyorlardi.
Grubun, zerin-
de
nerdeyse
ayni
nemle durdugu bagka bir konu da guydu: Yeni
geligmekteolan mekanik-d-
nemde bu kayayagt
acaba
"mekanizmalarm
hareketli
paralari
iin"
kullamlabilir
miydi?
Byle-
ce
hayal kuran
trngirigimcilergibi,
onlar da
sonuta okzengin olacaklanna inandilar.
Eu
ara-
17
da onlara inanmayanlar ve
alay edenier de oluyordu. Ancak bu girigimciler yllmadtlarve sebat
ederek
insanlik
tarihindeyepyeni bir
agin
ilk
nclgn
yapmayi
baardilar. Bu yeni
ag
Pet-
rol
ag1'ydi.
"Acilarimizi Dindirmek" in
Petrol serveni aslmda
birbirini
izleyen bazi
tesadfler
kadar tek bir
adamm
sebat ve
iradesin-
den de kaynaklanmigtir.
Su adam
petrol endstrisinin yaratihymda
herkesten ok
payi
olan Ge-
orge
Bissell'den
bagkasi degildi. Uzun
bir kuleyi andiran yz
ve genig
almyla, Bissellevresine
entelektel
g
ifade eden bir anlam sergillyordu. Yine de aikgz
ve
ipf1rsatlanmdegerlendiren
biti oldugu her halinden belliydi. Su niteligini de yagadtgi
deneyimler
sonucu
kazanmitl. Haya-
tml
kazanmaya daha
on
iki yagmda baglayan
Bissell,
gretmenlik yaparak
ve
makaleler yazarak
Dartmouth Koleji'nde
grenim
yapmay1
bagarmigti. Mezunolduktan
sonra
bir
sre
-Latince
ve
,
Yunanca.profesr olarak aligan
Bissell, daha
sonra
gazetecilik yapmak
iin Washington DC'ye
gitti.
Ve
bir
gn
kendisini New Orleans'da
buldu.
nceNew
Orleans'da bir lisede okul
mdr
olarak aligti;
daha
sonra
da devlet
okullan mfettigligi
yaptL
Avukat olmak
istedigi
iin bog
za-
manlarinda hukuk aliglyor,
bu arada yeni birka
yabanc1 dil daha grenmek-iin devam11
aba
gsteriyordu. Bylece zamanla
Fransizca,
Ispanyolca
ve
Portekizce
dillerini ok
lyi grenmigtl.
lbranice
ve
Sanskrite,eskive
modern unanca, Latince
ve
Almanca
dillerini
ise ancak okuyup
yazabilecek kadar grendi. 1853yllindasaglik
nedenleriyle
lkenin
kuzeyine dnmek zorunda
kaldi. Su dng
yolculugu sirasmda
Pennsylvania'dan geerken bir
raslantisonucu
ilkel
yn-
temlerle
"petrol
toplandigmi"yan
yzeyden petrol siyrildigim
ve
kayayagma
bulanmig
paavra
ynteminin
uygulandigim grd. Bu olaydan
kisa bir sre
sonra
New
Hampshire'm
Hanover
kentinde
oturanannesini
ziyarete
g[ttiginde,
mezun
oldugu okul olan Dartmouth Koleli'neug-
rad1. Burada bir profesrnodasmdaotururken, gige
iinde durmakta olan
bir
madde
dikkatini
ekti. Bu gayet lyi bildigt Pennsylvania kayayagmdan bagka
bir
gey
degildi. Eu
rnegi
oraya
bir-
ka
hafta
evvel,
o
gnlerde Bati
Pennsylvania'da pratisyen doktorluk yapmakta olan bagka bir
Dartmoutlflu
getirmigti.
Su raslanti sonucu
Bissell, kayayaginm agri
dindirici bir ila olarak
y-
renin insanlannfa birok hastaliktayaygin
olarak kullamldigimgrendi. Bu hastallklar arasmda
bag
agns1,
dig agrisi, sagirhk,
mide
bozukluklan, bagirsak
kurtlan
ve
dropsi
hastaligt sayllabilir.
Kayayagt
aynca
at ve
katirlarm
sirtinda
olugan yaralann tedavisinde
de kullanillyordu. Su yre-
de kayayagma, blgede
yagayan
Kizilderililer'in
adma
ve
Ktzilderiligefiiken
ilacm yararlanm be-
yaz
insanlara da atkladigina
inamlan Red
Jacketonuruna
"Seneca yagi"
deniliyordu. "Seneca
yagt"
ahm
satimlyla meggul
biri,
ilacm olaganst iyi edici gcn
o
gnlerdegu
glirle reklam
ediyordu.
Doganin glzl
pmanndan 1kan
bu saglik-kaynagt
Insana
sagligin
fil zini
ve
yagami getirir.
Derinliklerinde akan gizeml
su
Tm
acilan
dindirir,
istirabimizi
yatigtirir.
Bissell,
bu yapigkan, kara renkli
sivimn tutugur
trden
oldugunu billyordu. Su yzden ka-
yayagt rnegini
Dartmouth'da grdg
an,
onun
ila
olarak
degil, aydinlaticiolarak
kullamlabi-
lecegini anlamigtt Bundan kugku
duymuyordu. Kugkuduymadigt
bagka
bir
gey
de,
bu madde-
nin
en
azmdan
"kendi
kesesinin" acitarini
dindirecegiydi. Artik sefaletle
geen
gnleri geride
bi-
rakabilirdi
ve
bu madde
zerinde
aligaraksonuta ok
zengin
olabilirdL
izleyenalti
yll iginde
Bisselldaima
sezgisine
gvendi
ve onun
yol gsteren
igigindan
gagmadi,
sezgisi
ve
yazgtsi
bu s-
re
iinde
zaman zaman
aclyla sonulanan smavlar geirdi.
Su sre iinde sik sik d kinkligma
ugradt
ve
d kinkligt devamli olarak
"umudunu"
glgeledi.
18
Kayiplara Karigan Profesr
Acaba kayayagi gerekten aydmlatici
olarak
kullamlabilir
miydi? Bissellszleriyle teki
yatinm-
cilann ilgisini uyandirmigti, Buyzden 1854 yllt sonunda bir
grup yatmmci
Yale'de
profesr
olan Silliman'abagvurarak kendisini bu
yagm aydmlatici
ve
yaglayiciolarak
nitelikleriniincele-
meklegrevlendirdi.
Dahada
nemlisi
Silliman'danbu
proje
iin
ok degerli
sayilacak
onayim
vermesini
ve
projeyi
desteklemesini istediler. Silliman'in projeyi
resmen
onaylamasi halinde
var
olan stoklanm satabileceklerinden
ve
projenin
geligtirilmesi
iin
gereken
sermayenin
kolayca
saglanacagmdan
emindiler. Amalanm
gergekleptirmek iin Silliman'dan daha
uygun
birini
see-
mezlerdi.SonutaSilliman
tm
kararbligi
ve
cogkusuyla ige girigti
ve
"lyi
ve neeli
bir yze
sa-
hip olan" bu kigi bylece
on
doku2uncu
yzyll bilim hayatinin
en
byk
ve en gerefli isimleri
arasindaki yerini aldi. Bir Amerikan kimya sanayii kurucusunun
oglu
olan Silliman,hem
zama-
nin en
sekin bilim
adamlanndan birlydi, hem de
fizik
ve
kimya konulannda
en
nde gelen okul
.
kitaplanmn
yazanydi.On dokuzuncu yzyil ortalannm Amerika'daki bilimbagkenti sayilan
Yale
niversitesi'nde
baba ogul Sillimanlarbu bagkentin odak noktasmi olugturuyordu.
Ancak Silliman
soyut kavramlarla
ilgilenmeyen,
kesin
gekilde
pratik olan konulara daha
ok ilgi duyan bir yapidaydi. lghayatina da bu
nedenle
attimigtL
Aynca itibar
ve
salt bilim
ona
ekicigelmekleberaber
ek
bir
gelire
de
ihtlya
duyuyordu. Akademik kipilere denen cretin
dgk
olmasi
ve
Sillimanailesinin
giderekbymesi
nedenleriyle,
iginin di1nda danigmanlik
g-
revi
almayt adet edinmigti.
egitli
meslekleiden birok mgteriye
Jeolojik ve
kimyasal degerlen-
dirme
grevi
stleniyordu. Pratik
olanakargi duydugu egilim
onu
zamanla
speklatif
ig-serven-
lerine
dogrudan katilmaya
zorladL
Bu katilimlar
onu
ba
arlya gtryordu.
Silliman
bu baari-
lardan, kendi deyimiyle
"bilim
iin gerekli olan imkm
bol bol" kazanacakti. Ancak, kayinbira-
derlerinden biri hi de byle dgnmyordu
ve bu konuda
olduka
kugkuluydu. Ona gre
Ben-
jaminSilliman
"srekli
olarakbir
geyler n pegindeydi,
ancak
bu
gey
ne yazik
ki bilim degildi."
Silliman
kayayagt
analizinegirigirkenmgterilerineistedikleri
trden
rapor
hazirlayacagma
dair gvence verdi. Daha
aragtirmalannm
bagtnda
onlara
"sonucun
beklentilerine
cevap verece-
gini
ve
bu maddenin degerini ortaya ikaracagini" syledi. Bundan
aysonra, aragtirmanm bit-
mesine yakin heyecan
ve
cogkusudaha da
artmig
olarak raporunda
pu satirlari
yazdi: 'Damitil-
ml;
kayayagl
rnnde,
bu rnn kullanimi konusunda beklenmedik byklkte bagart
sag-
landt." Aragtirma igine
yatmm
yapmig
olanlar byk heyecanla
son raporun
gelmesini bekleme-
ye
bagladilar,
ancak
tam
bu
strada
kargilanna ciddi
bir engel
ikti. Yatinmcilar Silliman'a
aragttr-
ma aligmasi
kargiligtnda
526,08 dolar
(bugnn
parastyla yaklagik
5000
dolar) demeyi
kabul
etmiglerdi. Ancak Silliman
bu
paramn
100
dolarmin
pegin
deme
olarak
derhal denmesini
ve
bu
tutarmavans
geklinde
NewYorkCity'dekibanka hesabmayatmlmasmi
istlyor
ve
bu konun-
da
rsrar edlyordu... Silliman'in gnderdigi fatura onlann
tahminininkat
kat
stndeydi.
Eu
ge-
rekeyle istenen
avansi
demediler. Silliman buna kizmigti.Kanisma
greprojeyi salt entelekt-
el
amala
stlenmediginden
ve
paraya
dehgetli
lhtlyaci
oldugundan, bu
paranin
acele denmesi
gereklyordu.Sonutayatinmcilara
kesin bir dille,
para
kendisine deninceye
kadar aragtirmala-
rma ara
verecegini bildirdi. Dedigt
gibi
de
yapti;
gikyetini fleride
kamtlamak amactyla
raporu
gizlicemuhafaza etmesi iin bir arkadagma
teslim
etti. Rapor,kendisine yeterli deme
yapilinca-
ya
kadar bu
arkadagtakalacakt1. Daha
sonra,
kendisine kolayca erigemeyecekleri bir
yer
olarak
dgndg
Gney'e dogru
geziye
ikti.
Projeye
yatmmyapmig
kipiler bu durum kargisinda
aresiz
kalm1lardt.
Ek
sermaye
eldeede-
bilmek iin
sonraporun mutlakagerektigi
kanisindaydilar.
Parayi
bulmak iin
saga sola
bagvurdu-
lar, ancak bu
abalan
sonu
vermedi. Sonutaortaklardan biri
"gimdiye
kadar tastlanmig
en zor
gnleri
yagiyoruz"
demekle beraher,
gerekenparayi
kendi
imknlan
ile sagladl. Bylece16 Nisan
1855 tarihinde,
son
derece
gerekligrlen
rapor
yatinmcilann eline
geiyor
ve
hi vakit kaybet-
19
meden
basimcilara ulagtinliyordu. Sonuta, Silliman'mtalep
ettigi astronomik ctet
kargismda
akin11ldarmi
hl koruyan yatinmcilar,
.her
geye
kargm koyduklan
parayi
kat kat faziaslyla
geri
al-
mig
oluyorlardL
Silliman
raporu,
tarihilerden
biriliin syledigi gibi
"petrolclkte
bir dnm
noktasi"olugturmutur, Kayayagimn
birok yeni alanda kullamlabilecegi
ve
bunun potansiyel
ge-
leceginin
var oldugu
konusunda Silliman'in
hibir kugkusu
yoktu. Bu arada mgterilerine
yeni
bir
bildiri gnderip kayayagmm
gerektiginde
degigikseviyelerde
kaynama
noktasma
getirilebilecegni
ve
bylece, hepsi de karbon
ve
hidrojenden olugmuydegigikbirka fonksiyon halinde
antilabile-
cegni duyurdu. Su fonksiyonlardanbiri ok
yksek
kaliteli aydmlaticlyag olacakti. Mgterilerine
gnderdigi bir yazida Silliman
gunlan sylyordu: "Baylar,
anladigima
gre,
girketinizde hammad-
denin yle
bir niteligi
var
ki, basit
ve
pahall olmayan
iglemlerle bu hammaddeden
son
derece kiy-
metli
rnler
imal
etmek
mmkndr." Ve, mgterileriyle
arasindaki iqiligkileri
nihayet
dzelmig
oldugundan, i huzuru lle kendisini nnde beklemekte olanyeni projelere adadi.
Diger
taraftanSilliman'molaganst inandtrici bir reklam yerine
geen
bildirisiyle
g
bul-
muyve
yreklenmig olan
grup
yeleri, hibir engelle kargilagmadan, teki yatmmctlardan gerek-
li
mali
fonu fazlas1ile sagladilar. Silliman'm
bizzat kendisi, artik
Pennsylvania Kayayagl$irketi
diye amlan bu
girketten
iki yz
hisse
alarak
bu
igkolunun
saygLnllglm
artlfdl.
Ancak
nlerinde
birbuuk ylllik zorluklarla dolu bir dnem onlan
bekliyordu. Tehlikelerle
dolu
olan bu'birbuuk
yll dolmadan, yatirimcilar yeni bir adim
iin hazir olmadiklarm1
dgnyorlardi.
Silliman'm
aragtirmalan
sonucu
artik
en az
bir
konudaki kuktilan giderilmigti
ve
kayaya-
gindan
tatmin
edici nitelikte bir aydmlatici
sivi
ikabilecegine
inanir olmuglardi. Fakat
pimdi
de
bagka bir konu zihinlerini kurcalamaya bagladi. Acaba yeterli
miktarda
kayayagt
var
m1ydt?Bazi-
larma gre,
mevcut
kayayagi, yeraltindaki
kmr yataklanndan gelen
"sizmtilardan"
ibaretti.
Bukipilere
gre,
kaya
paralarinin
yzeyinde
birikmig
yag
birikintilerini yzeyden
skp almak-
la
veya
kayayagma batinlmig paavralari elde sikip yag ikartmak
gibi
ciddiyetten
urak yntem-
lerie bu 14yapilamazdi
ve
b r
sanayi
kurulamazdi. Ancak,
sonunda, bu kritik
konu da zmlen-
di. Yeterli miktarda
ve
elde edilebilir
trden
kayayagi stokunun
varligt kamtlanarak, projeyi des-
tekleyici
ek
denek saglanabildi.
Fiyat
ve
Yenilik
Kayayagmmnitelikleri hl'a bilinmiyor
ve
bu nedenle yag
esranm
korumakta devam edlyordu.
Ancak,
tri
mitler
bu esrarengiz niteliklerde
odaklanmigtt. Bunun
nedeni kugkusuz kayayagi-
na
duyulan byk
ihtiyatan ileri
geliyordu. Dnya nfusunun giderekogalmasi ve
endstriyel
devrimdeki iktisadi geligmeninyayllmasi
nedenleriyle
yapay
aydinlatmaya kargi duyulan talep
gndengne
artmaktaydi.
Artik
basit bir lamba fitilinin hayvani
veya
nebati yaga daldmlmastyla
elde edilen aydmlatma
metodutalebi
kargilamaktan ok urak.kahyordu. Insanlarmogu
yzyil-
lardan
beri bu
ucuz
yntemin
masraflanni
bile zorlukla
kargillyordu.
Hatta
bicoklan
bunu
bile
yapam1yordu. Parah kipiler,balina baliginm kafastnda bulunan bir cins
yag(ispermeet
yagt)
olan
maddeyiaydmlatma
aract
olarak
kullanmaktaydt. Bu madde, aydinlatma
aralart
iinde
yzyil-
lardan beri
en
stn kaliteli standart olarak
kabul edilmigti.
Ancak,
talebinartmasina
karm
At-
lantik'teki bal na
sayisi
azalmayabagladt.
Bylece balina
avina
tkmig
gemiler karadan giderek
ok
daha uzaklarda seyretmeye
zorlandi. Artik
yalmzca mitBurnu evresinde
ve
PasifikOkya-
nusu'nun
ok
uzak blgelerinde yeterli
av
vardi. F yatlar
her gn biraz daha arttigindan balina
avcilan lin
tam
bir altm
agt
baglamigti.Ancak, tketiciler
iin
aymey
sylenemezdi.
nk
onlar galon bagina 2,50 dolar demek zorundaydi
ve
bu da onlara pahallgeliyordu.
Aynca
gelig-
meler
bu
fiyatin daha da ykselecegini gsteriyordu.
Bu arada daha
ucuza
malolan
bazi
igiklan-
dirici sivilar bulunmuy
ve
geligtirilmigti.
Ama bunlann hepsi de ikinci
kalite aydinlatic11ardi.lle-
rinde
en
tutulant terebentinden
ikanlan neftyagi
(camphere)
idi. Ancak iyi
igik
veren
neftyagi-
20
nm
bu stnfgne
kargin
ok
ciddi bir de sakincasi vardi. Neftyagi yksek derecelerde
ate; al-
ma ve
tutugma
zelligine
sahipti.
Aynca belki bundan daha da
ciddive
sevimsiz
olan bir bagka
zelligi de
ev
iinde patlama egilimiydi. Diger bir aydmlatici da kmrden antilarak elde
edilmig
"Havagazi" idi.
Havagazi, nce kentsel blgelerde
sokak
Ve
caddelere borularla sevk ediliyor,
daha
sonra,
sayllan giderek
artan orta
sinif
ve
yksek
smif
ailelerin evlerine veriliyordu. Ama
kent
gazi
okpahahydi
ve
insanlar artik
gvenilir
ve
nispeten daha
ucuz
bir
aydmlaticlyapiddet-
le gereksinim duyuyorlard1. Aynca
yeni
tr
bir
yaglaylclya
da gereksinim
vardi.
Endstriyel gell-
irn
sonucu enerii
ile alian
tezghlarve
buhar
makineleri
ortaya
ikmig
ve
bunlann yaglantna
gereksinmeleri iin domuz
yagi
fyi bir yaglama
aract
olma zelligini kaybetmigti.
1840ylllansonunda
ve
1850
ytllan
bagmda igyerleri bu gereksinmelerin iyice hissetmeye
bagladilar. Nitekim kmrden
ve
diger hidrokarbonlardan aydmlatici
ve yaglaylci
maddeler
i-
kartma igi de bu
ylllara rastlar. Hem Ingiltere'de hem de Amerika'da birok kigi
ileride
petrol
en-
dstrisinin de
yararlanacagi
aritma
teknoloiisini
bu yillarda
geligtirdiler. Maregalligekadar yk-
selmig
bir IngilizDonanma Amirali
olan
Thomas Cockrane -Byron'un
"Don
Juan"'
adh eserin-
de
ondan
esinlendigi sylenir- asfalt konusuna
aklmi
o
denlikaptirmigti ki, kendisini proieyi
ge-
ligtirmeye
adadi
ve
Trinidad'daok
byk bir katran kuyusu
satm
aldi. Thomas
Cockrane
ve
Ka-
nadali Dr. Abraham
Gesnerasfalt
konusunda bir sre
ibirligi
yaptilar..Gesner
genliginde
Antil-
ler'e
at
ihraci
igine
girmek istemig fakat bu
girigimi
sonulanmamigt1.
Bunun
nedeni
ise
tam
iki
kez,
ihracat
yapan
gemilerinin batmig olmasiydi.Su yzden
ihracat
iginden vazgeerek
Lond-
ra'ya
yerlepti
ve
Guy'sHospital'de
tip
grenimine baglad1,Kisa
sresonra
Kanada'yageri dnd
ve
bir kez
daha
meslek
degigtirerek New Brunswick'te blge
jeologu
olarak
ahymaya
baladi.
Su
arada Gesner asfalttan
veya
asfalt benzeri maddelerden yag ikarma
ve
bunu kaliteli bir aydinla-
tic1yagolarak
rafine
etme
metodunu bulmutu. Bu yaga
Yunanca iki
szck
keros
ve
elaion'dan
olugan
"kerosene"
admi
verdi.
Keros Yunanca'da
"mum", "elaion"
ise
"yag"
anlamma
geliyor-
du. Gesner
"elaion"
szcgn kisaltarak
"ene"
yaptive
bylece buldugu rnri
teden beri
bilinen
"camphene"
(neftyagl)
szcgyle
ayni sesi
ikarmasim sagladi. 1854'te Birlegik Devlet-
1er'e bagvurarak "Kerosene
(kerosin) admlverecegi
ve
aydmlatmada
veya
yaglamada
veya
daha
bagka
amalarda kullanilacak yeni bir
sivi
hidrokarbon imali
iin"
patent
istedi.
Bylece,Gesnersayesinde New Yorkkentinde
gazyagi
igletmesi kurulmutu.. Igletme
daha
1859yllma gelmeden gnde
beg bin galon gazyagi
retir oldu. Boston'da da benzer bir
igletme
kurulmugtu. Aynca, iskoyalikimyager
James
Young Britanya'da
tagkmrn
hammadde
ola-
rak kullanan benzer bir rafinerinin nclgn yapiyordu. Su radaFransa da
bogdurmamig
ve
shale
rock
(Sist'li
kaya) kullammiyla igletilen diger bir
rafineri
daha kurmugtu
yleki 1859 ylli-
na
gelmeden, Amerika'da yakla1k
otuz
drt
girketsenede 5 milyon
dolar degerinde
"kerosin"
veya
yaygm
adlyla
"coaoils"
(kmr
yaglan) retir duruma
geldi.nlbir
ticaret
dergisi
yaza-
nnm szleriyle,kmr
yagi
iginin
bu
denli abuk bymesi
"bu
igin ok hizli geligen bir
enerji
oldugunun
ve
Amerikan zihniyetinin
abuk byyen tm
enetjiler
gibi bunu da
arabuk
kavra-
yacagLmn
ve aynca
bunun
iyi kazan
getiren
bir i; oldugunun kesin kanitlydi." Ga2yag1mn
ok
ufak bir kismi Pennsylvania'dan geleneksel
metotlarlatoplanan
kayayagLndan
ikanllyor Ye
za-
man zaman
New
Yorkrafinerilerine gnderiliyordu.
Gazyagtartik insanltk
iin bilinmez olmaktan ikmigti. Zaman
zaman
Ortadogu'nun
egitli
yerlerinde
yagayan
insanlar
"bitumen"
denen
yan
kati
ve
amurlu bir maddenin atlaklar
arasm-
dan sizdigini gzlyorlardi. Su egit sizmalar daha milattan nce 3000 yillarmda Mezopotam-
ya'da da gzlenmigti. Sizinti kaynaklannm
en
nls Babil
gehrinden
fazla uzak olmayan Firat
zerindeki Hit blgesiydi (Bugnk Bagdat'm bulundugu yer} Milattan-
evvel
birinci yzytlda
Yunanli
tarihi
Diodor eski bitumen
sanaylinden
cogkuyla bahsedlyor
ve
gunlari sylyordu:
"Babil lkesinde gimdiye
dek
olugmuy birok inamlmaz
mucizelerarasmda, burada
bulunmuy
byk miktarda
asfalt
olayi
kadar ilgin
olanma rastlanmamigtir." Bu asfalt sizmtilannm bir kis-
21
mi sizan
petrol
gazlanyla
birlikte devamli yandigi iin Ortadogu'da
atege
tapma
gelenegi ynn-
den lyi bir ortam olugturuyordu.
Eski Ortadogu'da, bitumen
ticari
bir
meta
saythyor
ve
ingaatlarda
har olarak kullatullyor-
du. Filistin'deki Eriha kenti
ve
Mezopotamya'daki Babil'in duvarlan bu
harla
rlmgtr. B-
yk olasilikla Nuh'un Gemisi
ve
Musa Peygamber'in
sepeti,
zamamn
modasma
uyarak
su
geir-
mez
duruma
gelmeleri
iin bitumenle kalafat edilmigti. Bitumen yol yapimmda
da
kullamliyor-
du. Aydinjatma
amaclyla
da kullan11maklaberaber,
bu alandaki kullanimi kisilli kalmig
ve
genel-
likle
tatminedici
olmamigtir. Bitumen
zaman zaman
ila olarak da kullan11migtir.
Milattan
sonra
birinci-yzyllda
yagamig
olan
Romall natralist Phiny'nin eczacihk
aisindan
bitumenin degeririi
anlatan
tammlamast
1850'lerde BirlegikDevletler'dekiuygulamalara da
uyuyor.
Phiny'nin de-
gerlendirmesine
gre, bitumen kani durduruyor, yaralari iyilegtiriyor,gz kataragimtedaviedi-
yor,
nikris hastallgmda cilt zerinde lla olarak
kullamllyor, dig
agrisma
iyi geliyor,mzmin
ks-
rg
yatigtmyor,
nefes darligmt
geirlyor,
diareyi durduruyor, gevyemigadaleleri derleylp
toplu-
yor,
romatizmayi geirlyor
ve
yksek ategi dgryordu. Diger bir niteligi de
"gzler
iin engel
olugturan
kirpikleri dzlegtirme" zelligiydi.
Su yagm diger nemli bir kullammi da
sava;
alanlarmda
grlyor.
Sizmt11ardan
eldeedi-
len bu rn
atege
verildiginde,
savag
alamnda
zamanzaman sonuca
gtren bir rol oynuyordu.
11yada
adli
eserinde Homeros, "Truvalllar'in
hizla seyreden
gemiye
usanmadan
ate; atigim,
ategten hemen
sonra
geminin
burnunda alevden
bir
gl olutugunu
ve
ategi sndrmenin mm-
kn olmadigmi" bildirir. Pers Krah Sirus, Babil kentini almaya
hazirlandigtnda sokak kavgalari-
nm
dogurabilecegi
tehlikeye
kary uyanlmigtl. Su uyarilara
Sirus, sokak kavgasi halinde kenti
ategleyecegi
yamtim
verdi
ve
gunlarisyledi:
"izim
elimizde de yeteri kadar zift
var.
Zift,'alev-
leri sratle her
yere
yayacaktir.
Bylece evlerin damma 1kmig
kipiler
ya
bulunduklari yerleri
a-
bucak
terk
edecek
ya
da bunu yapmadiklarmda
lp
gideceklerdir."Yedinci
yzylldan itibaren
Bizanslilar "Oleum Incendiarum"
--yani
YunanAtegi- ded kleri
bir
maddeden
yararlanmaya bag.
ladilar.Petrol
ve
kire karigim1olan bu
maddenemlendirildiginde
ate;
allyordu.
YunanAtegi'nin
reetes bir devlet
sirn
gibi gizli
tutuldu. Bizanshlar
Yunan Ategi'ni
kendilerinesaldirangemilere
kargi
silah olarak kullandilar. Okla yaptiklan
vuruglarda oklarmm
ucuna
koydular
ve
o
gekilde
kulland11ar.Aynca, ilkel el bombalarinm yapiminda uyguladilar. Bu maddeye yzyillar boyunca
baruttan daha mthig bir silah
gzyle bakildi.
Petroln Ortadogu'da
ok
eskiye
dayanan
ve
degigik
olaylarla dolu bir gemigi oldugunu
gryoruz.
Uzun yillar boyunca Bati, petroln
uygulanigi hakkindaki bilgiden, bilinmeyen
ne-
denlerden dolayi yoksun kaldi. Bununnedeni bir olasilikla, bitumenin bilinen
ana
kaynaklan
ve
kullamm1 hakkmdaki bilginin Roma imparatorlugu'nun
smirlan diginda kalmasiydi. Ayrica, bu
bilgiyi Batt'ya degrudan aktaracak bir geigyolunun olmamasi
da bagka
nedendi.
Ortaaglardan
baglayarakAvrupa'mn birok blgesinde zaman
zaman
petrol sizintilangzlenmig
ve
bu konu-
da grgler bildirilmigti. Bavyera, Sicilya, Po Vadisi,Alsak, Hanover
ve
Galiyabu lkelerden
sa-
dece birkatdir. Daha da nemlisi Rafineri Teknolojisi artik Araplar yoluyla Avrupa'ya
sizmtti.
Ancak,
oguzaman
petrol sadece her derde deva
tibbi
bir ila olarak
dgnlyor
ve
kullammi
tip
alamyla kisitlanlyordu. Petrolngifaverici nitelikleri bilge papazlarca
ve o zamamn
hekimle-
rince bilimsel
aragtirmalar
yoluyla pek tiriliyordu. Tip alanlyla kisitli olmasma karym Bissell'in
dy
kurmaya bagladigt
gnden
ve
Benjamin raporundan
gok
daha nce, Galiya'da
(ki
o
zaman-
lar GaliyaPolonya'nin, Avusturya'nm
ve
Rusya'nin
birer parasiydi)
ve
Romanya'da
yagayan
kyller elleriyle kuyular kaztyor
ve
ham petrol ikarmaya ahylyotlardi. Gnn
birinde
Lvov
blgesinden
bir
eczact,
bir
su
tesisatismm
da yardimiyla,gazyagmi yakit olarak kullanabilen el-
verigli
ve ucuz
bir lamba icat etti. ]854 yilmda
artik petrol Viyana'da, baghca
ticaretmetai
konu-
mundaydi; 1859 yllmda Galiya da
gitgide byyen bir
gazyagt
merkezi olmuytu. Su merkezde
petrol i iyle
ugra
an
150'yl
a
kin ky bulunuyordu. Toplam olarak 1859'da,
Avrupa'nm ham-
22
madde
redmi
otuz
alti bin varil tahmin
ediliyordu
ve
bunun da ogunlugu Galiya
te
Roman-
ya'dan
ikiyordu.
Eu dnemde Dogu
Avrupa petrol endstrisinin yoksun oldugu
ve
her
geyden
ok gereksinim duydugu
tek
bilginin petrol
rafineri-teknoloilsioldugu
80ylenebilir.
1850'll ylllarda Amerika'da gazyagmin
yayginlagmasi belli bagli
iki
engelle
kargilagti. Elde
ne
yeterli miktarda
gazyagtne
de bu
gazyagmm
kullanimma
uygun ucuz
bir lamba
tr
vardi.
Eldekimevcut lambalar kisa zamanda
isleniyor
ve yanan
yagin
hi de hop olmayan bir koku
1-
karmasma neden oluyordu. Sir gn
New York'lu b r
gazyagi
saticisi
Viyana'da Galiyagazyagini
yakan bir
tr
lamba yapildigmi grendi. Edindigi bilgiye
gre,
bir
eczaci ve
bir
su
tesisatlsicam-
dan gigesiolan bir lambayi
tasarlayip
imal
ederek is
sorununu
kknden
zmglerdi.
Bylece
New York'lu
satici
lamba ithaline bagladi
ve
okgemeden yeni
bir
pazar,
yani
ithal
lamba
paza-
n olugmug
oldu. Daha
sonra
her
ne
kadar bu lambanm tasarimt tekrar tekrar
ele almip geligtiril-
migse
de, Vlyana'da yapilan bu ilk lamba Amerikan
gazyagt
retiminin ilk
esin kaynagt olmutur.
Ilerikiyillarda
geligtirilmig
olan Amerikan gazyagt lambalan
yeniden
dnyanm drt
bir
yanma
ihra edilmeye baglandi.
Su
yzderi,Bissell serveninin
bagladigi
ana
kadar, nispeten dgk kaliteli bir yag olan
gaz-
yagmiil
bazi evlerde
zaten
kullamlmakta oldugu sylenebilir.
Petrol gazyagma
dngtrerek
aritma
teknikleri
kmr yagi
kullanarak
zaten
uygulamyordu
ve
ticarialana
yerlegmigti.Aynca
gazyagmi
istendigi gekilde yakan
ucuz
bir de lamba
vardi.
Bissell
ve
Pennsylvania Kayayagt
Sir-
keti'ndeki
yatinmci arkadaylannmyapmak
istedigi, bu hammadde kaynagmm yeni bir kullamm
yanmi
kegfetmekti-.Bunu halen
var
olan bir
ikolu
iin kullanmak
istiyorlardL
ldnp dolagip
bunun mallyetine
geliyordu.
Kanilarma.gre,
yeteri
kadar bol
kayayagL
bulduklari
takdirde
bunu
daha
ucuza
satarak,
ya
ok daha pahallolan
veya
ok
daha
az
tatminkt
rnlerden
aydinlatict
yag-pazarmi ele
geirmeleri
mmkn olabillrdl.
Bu,petrol
igin
topragt
kazmakla
yapilamazdL
Ama belki bunun da bir seenegi vardt Amm-
sadiklanna.gre,
in'de,
bin begyz yll
nceden daha esklye dayanan
gnlerde,
"bir
tuz
ikar-
ma"
igi
iin
topragi
delme yntemi gelitirilmig,
gbin feet derinlige
kadar inen kuyulardan
tuz i-
kanlmigtl.
Sonuta
in'de
geligtirilenbu
metot l 830
yllinda Avrupa'ya glrdi
ve
kopya edildi. Belki
de bunun
gereklegmesi Amerika'da
tuz
kuyulannda yapilan tuz-sondajlama
igini hizlandirmigtin
Bu rada
George
Bissell hl
iglerini
toparlamaya
aligtyordu, lite bu gnlerin
birinde,
1856ylhmn sicak bir
yaz
sabahi NewYork'ta,yakici
gnegten kaip
Broadway'deki bir
eczane-
ye
sigmdigi bir sirada pencereden bakarken, kayayagmdan yapilan
bir ilacin
reklamt
gzne
arptl. Reklamkuyu kazmada
kullamlan
ve tuz
kazilarmda uygulanan
trden
makinelerle all-
an
bazi iskeleleri gsteriyordu. Bissell
o an punu
dgnd.
Patentti ilag
yapmada
kullamlan ka-
yayagt,
tuz
tkarma
iin yapilan kazida
yan
rn oluyordu. Tesadfengrdgve
daha nce de
Bati Pennsylvania
ve
Darmouth Koleji'nden
bildigi bu gerekle eksik
olan
gey
kalasmda alt oldu-
gu
yeri
bulmugtu. Acaba bu
kazi
teknigi
petrol 1karmada da uygulanamaz
miydi?Bu
scrunun
yamti
"evet"
oldugu
takdirde
bu teknik
ona
byk
bir
servet
kazandiracaktl.
nceBissell
ve sonra
Pennsylvania Kayayagi
Sirketi'nin
teki
yeleri
hemen,
tuz
ikarma
tekniginidogrudan petrol zerinde denemeye karar verdiler. Kaztyikayayagtyerine petrol
iin
ya-
pacaklardL
Buiyte yalniz degildiler. BirlepikDevletler'den,
Kanada'mn Ontario.kentinden daha
birok kigibu fikri benimseyip
aym ama uguruna
denemelere baglam1tl. Bissell
ve grubu
bu ka-
darla kalmayip harekete
geme
geregini
duydular.
Profesr Silliman'm
raporu
onlardaydi
ve rapor
sayesinde
sermaye
de onlarda sayllirdi. Yinede
nceleri
pek ciddlyealmmadilar. James
Townsend
admda bir banker
sondajfikrindensz
edip bunun
tartigmasim
yaptigt
zaman,
New Haven'deki
birok kigi
tu
fikre karyl
iktive
"Pompalayarak
su
ikanldigigibi,
pompalayarak petrol ikarila-
cak
yle
mi? Ne
sama
bir fikir.
Sen gerekten ildirmigsm!"
dediler. Ancak
grup
yeleri ige de-
vam
konusunda karar11ydive petroln mutlaka gerekli olduguna
ve
bu firsatmgeldigine
inamyor-
lardi. Yine de kendilerine bu
gigm projeyi kime emanet
edeceklerini sormaktan alamlyorlardi.
23
"Albay"
Bu i iin
aday
olarak d
ndkleri
kipi Edwin L. Drake isimli biriydi. Adayligaseilmesi
tama-
men
bir raslanti idi.
Grngndedikkati
eken
hibir olaganst zellik
veya
belirgin
bir nite-
lik yoktu."Belirli
bir igi olmayan
ama
her igten biraz anlayan Drake, bir zamanlar
trenyollarinda
kondktr olarak
aligmty,
sonradan saghk durumunun bozulmasiyla
galigamazduruma
gelerek
igten ayrilm14ti.O
stralarkiziyla beraber New Haven'de eski bir otel olan Tontine
Otell'ndekalt-
yordu. Tesadfen
NewHaven'li banker
James
Townsend de
aym
otelde kallyordu. Bu otel, salo-
nunda erkek mgterilerin
toplampgnn haberlerini
tartigtiklart,
havadan sudan
konugtuklan
rden bir oteldi. Buyzden
de dost canlisi, nepeli, konugkan bir insan olan
ve
yapacak bagka
bir igide bulunmayan
otuz alti yagindaki Drake iin ideal bir atmosfer olugturuyordu. Drake
ge-
celerini bu otelde
arkadaylarlyla
bulugup onlara kendi renk1lhayatmdan hikyeler anlatip onlan
eglendirerek geirirdi.
ok
canl1bir hayal
gcne
sahip olan Drake
yklerinde
daha ok dra-
matik, abartih konular
seer
Ye bunlarm
tmnde
kendisini hikyenin merkezi
ve
bag kahrama-
ni
olarak gsterirdi. Bu arada sik sik Townsend'le
grgp
kayayagi serveninden bahsediyorlar-
di. Hatta Townsend sonunda Drake'i
girketinden
bir miktar hisse
senedi almayabile ikna. etti.
Birsre
sonra
bu projede aligmasiiin Drake'e
neride
bulundu. Nasilsa Drake
o
gnlerdebog-
tu ve
bu
nedenle de her iy iin uygundu. Tren kondktrlg hl devam
ettiginden
ve
demir-
yollarmdan izinli sayildigindan demiryollannda bedava
yolculuk
etme olanagma
sahipti. Mali
ynden metel ksiz olan bu serven meraklisi iirl bu olanak bile ok byk bir avantaj
sayllirdi.
Ayrica,
Drake'in
son
derece degerli say1labilecekbagkabir niteligi
daha
vard1:Takipiligi. Drake
istedigi
zaman
iginde
oksebatlive
israrli
olabiliyordu.
Drake'i Pennsylvania'ya
yolcu ederken, Townsend
ona,
ileride
ok
kiymetli
oldugu
anlagila-
cakbir de
armagan veriyordu.Ileridedegerli bir
armagan
oldugu anlagilanbu
ey
banker Town-
send'in
Drake daha Pennsylvania'ya varmadan
oraya
gnderdigi bazi
mektuplardL
Orada
kogul-
larm
nasil
oldugunu
bilmeyen
ve
bundan kaygt duyan
ve
oradakikipilerietkilemek isteyen
ban-
ker, bu
mektuplari
"Albay
E.L Drake"adresine
gnderiyordu.
Asimda Drake'in albayhklauzak-
tan
yakmdan bir fligkisi
yoktu. Albayhgl uydurulmugtu. Yine de bu strateji
tuttu ve
1857nin
Arallk aymda, bir
amur
deryasmdan
geerekgeldigi
yorucu
bir
yolculugunbitiminde "Albay"
sicak bir konukseverlikle kargilandi. Haftada
iki
kez sefer
yapan
posta
vagonunun
arka kismm-
da
yolculuk ederek
geldigibu
kk
ve
fukara Titusville kynde sadece 125 kigi
ya1yordu.
Pennsylvania'nm
kuzeybatismdaki tepeler
iine
sikigml;
bu kyn
sakinleri
gogunlukla kereste-
cilikle
ugraglyorve
kereste girketine ait yredeki dkkna srekli bor yapiyordu.
evredeki
agalar
devamli
kesildiginden, halk bir
gn
kesecek
aga
kalmadigmda kyn lp
gidecegi
ve o
zaman
tmyrenin
Kizilderililer'in
elinegegecegi
korkusu indeydi.
Drake'in burada yaptigi ilk ig, gelecegin
petrol topraklari.saydigt
ve
bir
iftlik
zerinde
ku-
rulu bu araziye yeni bir isim bulmakti.
Bunu hemen
gerekleptirdi.
Daha
sonra
New Haven'e
. dndgnde
o zamana
kadarki faaliyetlerine gre ok
daha ylldinci
buldugu ikinci adimi atma-
ya
-yani bu
petrol sondajlama line
girmeye-
kesin karar
vermigti. Bu kararmi
pu
szlerle
ifade
etmigtir:"Karartmlvermigtim. Tuzlu
su
ikarmada
uygulanan kazi yntemini petrole de uygula-
yarak
bol
miktarda
petrol ikarilacagina inanlyordum. Bu
arada
ikinci bir karar daha
almigtim.
Bu
igi
yapacak
kigi ben olacaktim. Ancak ok gemeden
anladim
ki, bu konuyu kendisine
ati-
gitn
kipilerden
hibiri fikrime katilmlyor, hepsi birden,
mevcut
petrol birikiminin ok byk bir
kmr yatagmdan gelen alentilar
oldugunda
israr
ediyordu."
Ama Drake bu iddialardan ylimadi
ve
kararmi degigtirmedi. 1858 ilkbaharmda ige devam
etmek
iin Titusvillekyne dnd. Bu arada petrole yatirim yapmig grup
yeleri
Seneka Petrol
irketi
adim verdikleri yeni
bir
girket
kurmuglar
ve
bagma
geneltemsilci
olarak Drake'i
getirmig-
lerdi.
Drake
ilk
aligmalarmyapilacagi
yer
olarak Titusville
kynderi
yaklagtk
iki
mil tedeki Oil
24
Creek(Petrol Deresi) blgesinde karar kild1.Burasi, iinde bir
petrol
kaynagt bulunan
bir iftlik-
ti ve
buradan gnde, geleneksel metotlarla ila alti
varilpetrolikarilabillyordu. Su
agamadan
birka
aysonra
yeniden Titusville'e dnen Drake, Townsend'e yazdigi bir mektupta gunlan sy-
lyordu: "Bundan byle kartyt el
ile
yapmaktan vazgeiyorum,
nksondal
yapmanm
en ucuz
yntem
oldugunuanladim."Bu arada New Haven'll
bankerden
kendisine derhal daha fazla
pa-
ra
gndermesini
istedi
ve
bunun iin neredeyse
yalvardi.
"Eger
herhangi
bir
sonu
almak istiyor-
sak,
mutlaka
paraya
ihtlyacimiz
var...
Kararm1ziltfen bana derhal bildirin.
Elimizde
ok
az pa-
ra
kald1." Olduka
uzuri bir gecikmeden
sonra
Townsend
nihayet
beklenen
parayi gnderebil-
migti. Bindolar olan bu
parayla
Drake, igi
yrtmek
iin gerek duydugu iki
adet
"tuz
ikariclyi"
igeangaje etti. Ancak, bu iilerin
kt bir ghreti vardi; viskiye kargi
agirl
d knlklerlyle
tani-
myor, siksik
sarhopoluyorlardi. lealacagt
adamlar konusutida
ok
dikkatli olmak isteyen Drake
bu iilere
primvaat etti. Kazilan her
"feet"
uzunluk
iin
kazi baarlyla
son
buldugunda bir do-
lar
prim
deyecekti.
Buna
ragmen
ige aldigi ilk iki ii kay1plara kantilar.
Aslinda,
bu adamlac
yzne kargi sylemeye
cesaret
etmemekle
beraber,
Drake'in
deli
olduguna inanmiglardi.
Titus-
ville'degeirdigiilk bir
yilliksrede Drake'inelinde bagarl
clarak gsterecegi hibir
gey
yoktu.
Ayrica, karakig da
egikte
bekliyordu.
SonundaDrake kendisini
sondaFdonammma
enerji
veren
buhar
makinestnin kurulmasma adadi. New Haven'deki yatinmc11ara
gelince,onlarm burada
yapabildikleri
tek
gey
kizmak
ve
beklemekten ibaretti.
Nihayet
l 859
ylli
ilkbahannda
Drake aradigt kazictyi buldu. Bu William A. Smith admda,
"BilliAmca" diye
amlartve
ige gelirken iki
ogluna
da
yamnda
getiren
bir demirciydi. Eu adam
daha nce
tuz
ikaric11arla
aligtigt
ve
onlara
gereken aletleri
imal
ettigi
iin bu igte
ne
yapilmasi
gerektiginibiliyordu.
Byleceolugan kk ekipartik
iskele kurup ige
gir gecek
ve
gereken do-
nammi
baglayabilecekti. Tahminlerine gre
toprak
inde
b rka
yz
"feet"
derinlige inmeleri
gerekiyordu. Ancak
iy
yava
yryordu. lerlemekaydedilmedigini
gren
NewHaven'li
yatinm-
cilar
giderek
sabirsizlanmaya bagladilar.Ancak Drake
planmdangagmad1
ve
kararmdan
vazge-
medi.Aradan
geen zaman
iinde, gir gimcilerintm projeye
olan
inanlarim yitirdilet
Bukigt-
ler iinde
gvencini
kaybetmeyen
tek
kipi Townsend'di. yleki, gnn bir nde
elde
tek
kurug
kalmadigmda, Townsend
gelenfaturalan bizzat kendi cebinden demeye bagladl. Sonunda
are-
sizlik
iinde
Drake'e
son
bir
para
havalest
gnderip igi kapatmasini,
operasyona
ait faturalart
deyip
derhal New Haven'e dnmesi
talimatml verdi.
Su strada takvimler1859 senesi Agustos
aymin son
gnlerinigsteriyordu.
1859 ylli Agustos
ayimn
27sinde, bir cumartesi gn
gleden
sonrasi, altmly
dokuz feet
derinlikteki bir kuyuda kazi yapildigi bir sirada, aniden, sondaj
aletinin
bir
atlaga
girdigini
ve
hemen
sonra tekrar
bir alti in daha derinlige indigini
fark ettiler.
Sagkinliga
ugrayan ekip
artik
hafta
sonunun
geri
kalan kisminda
altymamayakararverdi. Ertesi gn,
ki
gnlerden
pazardi,
BillAmca
kuyuyugrmek
isteyerek kuyunun bulundugu
yere
geldi. Egilipboru
iinden apaglya
bakt1.
Grdg
gey su
zerinde
yzmekte
olan
keyu
renkte bir sivlydi. Sividan
numune almak
iin kuyu iine
teneke
bir kova sarkitildi. BillAmca
gagkina
dnmgt; ikarilan yogun
agtrlikta-
ki
sivly1
incelerken duydugu
heyecan yznden kolayca
okunuyordu.
Pazartesi
sabahi
olup da
Drake kuyunun bulundugu
yere
gelince ilgin bir manzarayla kargilaytt. Bill Amca
ve
ogullan
kuyunun
hemen yanmda duruyor
ve
yant
baslanndaki ii petrol dolu
ok sayida fl1,
legen
ve
varil
gibi
kaplarin nbetini tutuyorlardi.
Sagkmhgint
kisa
zamanda atan Drake hemen alelade bir
el
pompasmi
kuyuya baglayarak
pompalamaya bagladt. Yaptigi
gey
projeyle alay eden kipilerin
alay konusu ettikleri
iglemin
ta
kendisiydi. Sivinm pompalanmasi, garip bir rastlantiyla Town-
send'in gnderdigi
para
ihbarnamesi
ve
igi kapatma emrinin Drake'e ulagmasi ile
aym gnerast-
11yordu...
Su emir eger
bir
hafta
evvel
gelmig olsaydi,
byk
olasihlda
igyeri bugn
kapatilmig
durumda olatakti.
Fakat artik bunu
yapamazdi. Kendikafasinm dikine
gitmesinin dln gr-
mg
ve tam
zamamnda petrol bulmu
tu.
Oil
Creek'te
yapyan tm
iftiler
vakit kaybetmeden
25
Titusville'e
akmetmeye
bagladt Bir taraftan
da durmadan haykirlyorlardi: "Yankee petrol bul-
dul"
Haber byk bir
yangmm
etrafa
yayllmasigibi,
yreye yayildt
ve yer
kapip petrol
ikarmak
iin
sz
konusu blgeyeilgm
bir hcum
bagladt.
Ancak, petrol iin
yapilan
kazida elde edilen
baan parasal alanda
ayni
oranda olmadi
ve
petrol baansmm, parasal baariyi
garantilemedigt
anlagildi. Su durum
kugkusuz ileride yeni bir-
taktm
sorunlara yol aacakti.
rneginakip giden petrolle Drake
ve
BillyAmca nasil bag edecek-
lerdi? nceleriblgede
bulduklari
tm
viski fiilarina
el koyup her birini teker
teker
petrolle
doldurdular. Dolduracak bagka fii kalmaymca, bu defa
tahtadan
bir miktar f1i
yapip
konuyu
zmek
istediler. Ancak byk bir ganssizhk
eseri,
bir
gece
kullandiklar1fenerden
sirayan
bir
alev
aniden petrol gazlanni tutugturarak
petroln biriktirildigi
blgenin
tmyle
havaya
umasi-
na ve
kizgm alevler iinde
yanip
kl olmasma neden
oldu, Bu
arada
komu evrelere
yeni yeni
kuyular
aihyor,giderek
daha ok
kayayagi ikarillyordu.
Su durum, petrol
arzinm
petrole du-
yulan
talebi
ok
agmasi,
fiyatm srekli degigmesiyle sonulanlyordu.
Petrol ikarmada uygula-
nan
kazi yntemlerinin geligmesiyleartik kayayagi sikintisison bulmuytu..Simdi
sikmtisi ekilen
tek
gey
viski fiisiyokluguydu.
Nitekim ok gemeden viski f1ilarmmmaliyeti
o
denli
ykseldi
ki bir viski ftismin flyati, iindeki petrol
fiyation yaklagik
iki
katma ulatl.
"agtn
Igigi"
Pennsylvania kayayagmin rafine edilmig
gazyagt
halinde
pazara
srlmesi
ok vakit almadi.
Gazyagmm erdemleri
abukanlagilmigt1,
Drake'in
kegfi
zerinden henz bir yll bile
gemeden
petrolkonusunda
Amerika'nm ilk
el
kitabml
yazmig
olan
bir
yazar,
kitabinda
gunlarisylyondu:
"Biraydmlatici olatak
petrolgekilsizdir.
Sekilden
yoksun
olan bu madde
aslmda
'agm
Igigt'dir."
Yazar,
aynca
pu
tammlamayt
da ekliyordu: "Petrol
yanar
halde grmemigolanlar
rahat
etsinler.
Onun
tigt
ay
1;igi
degildir. Su
igik
olsa
olsa gn
igigina
benzetilebilir, nk gn
lylgi
kadar
te-
miz,
kuvvetli,
parlak
bir
igiktir.
Petro1nsattgt
igikta
karanliga
yer
yoktur... Kayayagi ok m-
kemmel,
ok ince bir
igik
saar.
Dnyadaki
en
parlak
ve aym
zamanda
en ucuz
olanbu
igik,
an-
cak Krallara
ve
Kral ailelerine
yaraan,
Cumhuriyet lere ve
Demokratlara
ise hi
yaragmayan
bir
igiktir."
e
ilk
tegebbsetmig
olanlardan George Bissell
kye ilk gelenlerden
ve en
aceleci
davra-
nanlardan
biriydi. Oil Creek
yresinde
yz binlerce dolar harcayarak
ilgmcaaligverig
yap1yor,
iftlikler
kirahyor, araziler
satm
allyordu. Egine yazdigi mektupta
gunlan sylyordu:
"Burada
egine rastlanmayan bir heyecan
yagiyoruz.
Yre sakinlerinin
tmyan 11gtn
durumda... Haya-
umda
hl byle bir beyecan grmedim. Tm bati yresi
sakinleri
burada
toplamyor.
Eu
arada,
yrenin petrolvaat
eden
kesimlerinde toprak
satm
alabilmek iin astronomik flyatlar
teklif
edi-
llyor." Bu noktaya gelebilmek igin Bissell
yaammm
alti
yllim
vermigtive
yagadigt servende
kargilagtigi inig
ve
ikiglar
ona pu
szleri sylemek hakkim veriyordu:
"SagligLm
olduka
iyi,
an-
cakok
fazlaylprandim. Yolumuz ok zor
engellerle
dolu. Ama emin oldugum bir
gey
var;
gele-
cegimiz ok parlak
ve
ok
gvenli, bundan hi kugkum yok... Byk bir
servet
kazanacagimiz
anlagthyor."
Bissellgrgnde
hakllydi,
nitekim gerekten
de
ok
zengin oldu. Para bagigi
yapan
birok
haytrseverarkadagtgibi
o
da Dartmouth'da
bir
jimnastik
salonu kurulmast iin gereken
parayi
bagigladi. Dartmouth'usemesinin
nedent, projesinde
kendisine
ilham
vermig olan
kayayagi
gi-
esini
ilk
defa burada grmgolmasiydt.
grencilik
yillarmda Bissell
"bowling"
sporuna gok
dgknd.
Bu
agin
dgknlk
zaman zaman
sorunlar yaratiyor
ve
Bissell'in
disiplin
cezasma
arptirilmasma neden oluyordu. Kendi
ifadesiyle
"bu
disiplin sorunlarmm amsma" Bissell
lim-
nastikhanede
alti
adet bowling salonu yapilmasimistedi
ve
bunda
israr
etti. Hayatmm daha
ileri
kl yillarmda Bissell
"isminin
ve
nnn" kltamn bir ucundan br
ucuna, yagayan
tm petrol-
26
clercetanmdigi
sylenir. Eu
aligmada,
parasal ynden
en
byk katkly!
saglamigolan
banker
Townsend'egelince, yazik ki kendisi hakki olduguna inandigi
gan
ve.yhrete kavugamamigtir.
"Bu igin
tm
planmi
ben
yaptim,
benim nerilerim yrrlge kondu" diyor
ve
buruk bir ifadey-
le ekliyordu:
"Gereken
para
benim tarafimdan
ortaya
kondu
ve
ait oldugu
yere gnderildi.Sy-
leyecegim
qu
szleregoistoldugum
lin
degil, geregi yansittigi iin sylenmigtir.Petrol
ikarma
ugrunayapmt;
olduklanmi
eger
yapmamig
olsaydim, bugn petrol kesinlikle
tkanlmamigola-
cakti."Ve szlerine
gunlan
da ekliyordu: "Yagadiglm
BCl Ve
Raygllanbir
servet ugruna dahi bir
kez daha yinelemek
istemem."
Drake'e
gelince
onun
hesabma igler hi de lyi
gitmedi.
ncepetrol alic111gl
yapti, daha
son-
ra
da
petrol
hisseleri konusunda ihtisas
yapan
bir Wallstreet firmasma ortak oldu. Tedbirsiz, lyi
bir igadamt niteliklerinden uzak
ve
konu
ticaret
oldugunda gerekten kumarbaz gibi hareket
eden
bir
kipiydi. 1866 yllma gelindiginde
tm servetini
kaybetmig Drake, losa
sre
sonra yan
ktrm oldu
ve
hayatmin
geri
kalan
y111armi
aci
ekerekyaadt
ve
sefalet
iinde
ld. Bir dos:
tuna
yazdigt mektupta gunlari
sylyordu:
"Eger iinizde hl biraz
insanhk
kirintist kalmtysa
ve
ben
ve
ailem
iin
en
ufak bir merhamet duygusu
taylyorsamz,
bana
para
gnderin. Acmacak de-
recede
paraya
ihtlyacim
var, ayrica
hastayim."
Sonunda1873yllmda
Pennsylvania Eyaleti ken-
disine
gemig
hizmetleri
amsina
hayat boyu devam edecek kk bir
maag
bagladt
Bu
sayede
Drake
yagamtmn
son
y1llarmdafiziki
acilan
degilse bile
parasal
acilarmin
d ndirilmesi konusun-
da
az
da olsa rahata kavugmuy oldu.
Yaammm
son
ylllarma dogru Drake, petrol tarihinde
lay1koldugu
yeri alabilmeabasma
girigti. Su konuda
gu
szleri sylemigtir: "Iddiaedlyorum; petrol 1karmada kullamlan Petrol
Borusu'nun
mucidibenim. Onu
ilk ige uygulayan klgi de benim. Eger ben bu
icad1
yapmamig
olsaydim,topraksuyladolu oldugu zamanlarda insanlar derindeki
topraklarda
kazi
yapamaya-
caklard1. Yine
iddia
ediyorum
ki, Amerika'da petrol ikarmak iin ilk defa kazilan
ilk
petrol ku-
yusu
kazisim da bizzat ben
yaptim,
hatta bu kuyuyu
sizlere
gsterebilirim." Bu iddiasmi peki-
tirmek
iin
gu
szleri
ekliyordu:
"Eger ben bunu
yapmamig
olsaydim, bu iq bugne dek yapil-
mamig
olacakti."
lk
Patlayly
Gerekten de rafine
etme
igi, gazyagt
ile denemeler,
uygun
olan lambamn seimi
gibiyeni
tre-
yen
bir endstrinin
tm
elemanlan, bir
tanesi
digmda,
tamamlanmig, yerli
yerini bulmugtu.Ek-
sikolan
tek
gey,
Drake'in kazi sirasinda
anlaylp
ispalladigi
gibi,yeni geligen
endstrinin
son
ge-
reksinimi
olanel
altmda
yeterli birikim bulundurma
igiydi.
Su saglandigt
takdirde
artik insanog-
lu,
geceningeligini geciktirme yetenegine sahip olacakti. Drake'in keyfidnya nfusuna hareket
yetenegi
ve g
kazandiracak, uluslarm
ve
imparatorluklarin
ykselig
ve
dgglerinde
en
nem-
li rol
oynayacak,
bununla da kalmaytp insan
toplumunun
geirdigi evrimde
en
etkin
unsur
du-
rumuna
gelecekti.
Kugkusuz bu geligmeler henz
yaanmamigt1,
ama
yaanacakti.
Su geligimi
izleyen
gnlerde
yle
bir
yey
oldu ki,
meydanagelen
olay
tipki
altma hcum
gnleriniammsatti. Oil Creek blgesinin dar vadisinde birdenbire btn
evlerkapigilircasina
tu-
tuldu
ve
daha 1860 Kasim
ayi
gelmeden, yani Drake'in kegli
zerinden
on
be;
ay sonra,
yakla-
gik yetmig
beg
kuyu retime
geti.
Toprak yzeyinde
yara
izini
andiran kuru
ukurlar
olugtu.
1860yllma
gelinceye
dek bir
yazarm
dedigi
gibi
"Titusville artik speklasyona
susamig
yabanc1-
lann
randevu yeri"
olmugtu.
Ayn1
yazar
gunlari
da
sylyordu: "Bu insanlar birbiriyle flyat konu-
sunda
iddialaglyor,
hisse
senedialiyor,toprakalipsatlyor, kuyularmderinligi, grnm
veyave-
rim kapasitesi
v.s.
gibi konularda birbirlerlyle
tartigiyorlar.
Yreyi bugn
terkeden
biri
ertesi gn
kargisma ilk
ikan
kiglye hemen bu konuyu
aiyor,
kuyunun
gnde
rnegin 50 varil
saf petrol
verdlgini sylyor... Su sylentilerin etkislyle, ertesi gn yreye yeni bir insan akimi oluyor
ve
27
bunlann
sayist
belki de
gidenlerden
ok... Hareket halindeki bir
an
kovamnda
bile
bu denli
cog-
ku grlmemig,
bu kadar
okgrlt
duyulmamigttr."
Oil Creek yresinin eteklerinde, yrenin Allegheny Nehri'neuzandigi
yerde,
admi Seneka-
11bir Kizilderili
geften
almt;
Cornplanter
isminde
kk bir kent vardt. Zamanla kentm ismi de-
gigtirilmig ve
Oil
City
(Petrol Kentil admi
almigti.
Petrol Kentigiderek Titusville'leheraber bu-
gn
Petrol Blgeleri diye amlan araziyi.olugturdu
ve
bu ara2inin
en
byk merkezi haline geldi.
Ham
petrolgazyagma
eviren
rafineriyi kurma iglemi
ucuza
mal oldugundan,
1860
yilmagel-
meden Petrol Blgeleri'nde
en
az on
beg rafineri
faaliyetegemig
durumdaydL
Ayrica Pittsburgh
blgesinde be; rafineri daha
kurulmugtu. 1860 ylbnda yreyi
gezen
bir kmr
yagi
rafinericisi,
sregelen
yangmalari
kendi
gzylegrmgve
gunlan
sylemigti: "Eger bu
igteki
baan devam
ederse, bu
kmr
madenciligininsonu
demektir."
Gerekten
de
zamanla
bu szlerin dogrulugu
kanitland1. 1860
ylli
sona
ermeden
kmr
yagi rafinericileri
ya
igi birakmak zorunda kaldilar
ya
da
sratlemeslekdegigtiripham petrol
rafinericiligine yneldiler.
O gne
kadar bulunmug
olan
kuyular
sadece
mtevazi
miktarda petrol retebildigi iin
pompalanmasi gerekiyordu. Eu durum 1861ylh
Nisan
ayma
kadar devam
etti. Nisanaylrida
bir
gn durum degigtl. Yapilanbir kazida, kazicilar
ilk defa olarak
petrol pskrten bir
kuyuya
rast-
lad11ar.
Kuyuinamlmaz bir hizia petrol pskrtyor
ve
gnde
bin varil petrol veriyordu. Bir
gn kuyudan gelen petrol havayla
tutugtu
Ve byk bir patlama duyuldu. Sonuta,olugan
ate;
duvarmda
on
dokuz kigi ld. Eu
yangin

gn devam etti. Su durum dnyaya bir
mesajveri-
yor
Ye
yeni treyen
endstri iin bol miktarda hammadde
temin
edilebilecegini duyuruyordu.
Ancak bu
arada
daha nemli bir haberin ortaya 1kmasi,
yani Gney'inkonfederasyon kuvvetle-
rinin
Sumter Kalesi'ne
ate;
aip
i
savagi
baglatmalari, bu mthig haberin
en
azmdan bir sre
iin
yeterincekigi tarafmdan
duyulmasm1engellemigti.
Bati Pennsylvania'da
petrol
retimi yle
abukgeligiyordu
ki, 1860'ta
450.000 varil olan
retim 1862'de3 milyon varili bulmugtu. Ne
var
ki bu igin pazarlamasi
yavag
oluguyordu
ve
ha-
cim
itibariyle
abukgenigleyen
petrol kargismda
ona
yetecek,
cevap
verecek
hlza
erigemiyordu.
Sonutaflyatlar dgmeye ba1ad1
ve
rnegin 1861 Ocakaymda varili 10dolar
olan
petrol hazi-
ran ayina
kadar 50 sente kadar dgt. Sonradan daha da dgerek 1861
ylh bitmeden 10sente
kadar indi. Bu birok retici iin mahvolma
anlamma geliyordu. Flyatlarmbu gekilde ucuzlay1g1
Pennsylvania
petrolne
pazar
yerindeabuk
ve
kesin zafer sagladi;
tketici
kitlelerini
arkasm-
dan
srkledi
ve
kmr yagiyla
teki
aydmlaticilan saf
digt etti. Kisazamanda
talep
arzla denge-
lendi
ve
fiyatlar 1862 yih bitiminde varil bagma 4 dolara
ykseldi.
1863Eyll'ndeise varil ba-
Ina
7,25 dolara kadar ykselmigth Fiyatlardaki
hu akil almaz dalgalanmalara kargm
"bir
gnde
zengin olundugu"
hikyeleri kitleleri
Petrol
Blgeleri'ne
ekmeye
devam ediyordu. Aradan iki
yll gememigti
ki,
sonradan
byk n kazanan bir kuyu, yatinlan her dolar kargihgi 15.000do-
lar kt
saglar oldu.
Amerikan l
Savagt,
Petrol Blgeleri'ndeki
ilgmpatlamay1
olumsuz ynde etkilemek bir
yana,
petrolclgn gel mesinde
belli
bagli itici g
olmugtur.
Bunun nedeni de
gyle
agiklana-
bilir:
avag
nedeniyle Gney'den yapilan petrol
sevklyati durmuytu. Bu da
terebentindenikan-
lan
ucuz
aydinlatict yag
"camphene"
(neftyag1)
gereksinimini piddetle
artirmigtive aradaki
bog-
luk arabuk Pennsylvania yagmdan elde edilen gazyagt
ile dolduruldu.
Bylece Kuzey'de
ok
abuk geligenyeni pazarlar oltigtu. Gney'in
federasyondan
ekilmesi
zerine
Kuzey,Ameri-
ka'mn
en
byk ihra
maddelerinden biri olan pamugun getirdigigellrden
yoksun kaldt. Bu
ge-
lir boglugu da Avrupa'ya yapilan petrol ihracatinm hizla
arttnasi
yoluyla dolduruldu
ve
bylece
yeni bil gelir kaynay saglanmigoldu.
Savagmbtn alkantilari
ile birlikte
sona
erigiyz binlerce emekli
askerin
Petrol Blgele-
ri'ne alan etmesine neden oldu. Bu
askerler
kendilerine yeni bir
yayanti
kurmak
ve
yeni geligen
speklatif ortamda bir
servet
edinmek amacmdaydilan Bu speklatif patlama, flyatlarin srekli
28
oynamasi ve
varil bagma l3,75 dolara kadar ykselmesi yznden
giderek kiziglyordu, Bu kar-
maganm
etkileritm
Dogu Yakasinda hissedillyor, yeni
tremigyzlercepetrol
girketi fiyatlar-
daki
inigikiglarlaalkalanlyordu. ylebir
zaman
geldi ki bu yeni girketler New York'un mallye
merkezi sayllan kesitinde kendiferine aligacak
bro bulamaz
oldular.
Hisseleriolaganst bir
hizla satillyordu, yleki bir
gn yeni girketlerden
biri sahip
oldugu
hisselerin
tmn sadece
drt
saat
iginde
elden
ikardi.Durumdanetkilenen
bir ingilizbanker
ga
kmligmi
pu
szlerle
ifa-
de
ediyordu:
"Yz binlerce insan
gryorsunuz. Bunlarm hepsi petroln
sagladigt
kazanci ban-
kalann verdigi kk faiz
oramna
tercih
ediyorlar." Washington DC'de
esen
ilgm havadan
New Yorkda etkilenmigti. Petrol
topraklarmabyk
yatirim
yapmig
olan
ve
sonradan Amerika
BirlegikDevlelleri Baykani
olanJames Garfield,petrol
arama
belgesi
saticist birine, bu konuyu
kendisi
gibi
Kongre
yesi olan
teki
bazi kipilerle konugtugunu, herkesin
"bu
igin
iinde
oldu-
gunu,
humma hastaligim andiran bu akimdan
Kongre'nin
de
giddette etkilenmigoldugunu"
syledi.
tlgmcasma
sregelenbu
speklasyon
belki de
en
fyl
gekilde, Titusville'den
on
beg
mil
uzaktaki Pithole
Creekmevkiindeki Pithole kasabasma
ait ykyle aiklanabilir. Bu kasabada,
ilk
kuyu
1865
y111 Ocakaymda, yogun ormanhk bir
arazide ailmigti. Daha haziran
ayi
gelme-
den dtt kuyudanbirden, hem de gnde iki
bin varil
petrol
ftkirmayabagladi. Petrol Blgele-
ri'nin verdigi
tm
randimanm te
biri kadardi.Artik yollari dolduran
insanlar
ve
petrol
ykl
vagonlarla
tam
bir karmaa
gzleniyordu.O gnlerde yreyi
gezen
biri
aynen gunlan
sylemig-
tir:
"Tm
evre
bit kita dolusu
askerin
diate
olduklan
zaman
duytilan koku gibi kokuyor." Arazi
speklasyonu hibir
smir
tanimiyordu,
Birka
ay
evvel gerekten hibir degeri olmayan bir
iftli-
gin,
birka
ay sonra,
1865
Temmuzu'nda1,3milyon
dolara
satildigi, Eyll
aymdatekrar,,bude-
fa
iki
milyon dolara yeniden satildigi oluyordu. Aym
yllm
ayni
ayinda, Pithole
Creek
evresinde
uretim
gnde alti
bin
varili bulmutu. Bu, Petrol Blgeleri'nin
tm
retiminin
te
ikisiydi.
Ve
ayni
yllni
eyll
ayma
kadar balta
girmemigormanlarda
bir vakitler yeri bile
bilinmeyen
toprak-
larda artik
on
be; bin nfuslu bir kasaba dogmutu. New York
Herald
gazetesinin
yazdigma
g-
re,
Pithole kasabasmm
en
nde
gelen
igi
"iki
imek
ve
kira" igleriydi.
Nation gazetesi ise gr-
n
u
szlerle ifade ediyordu: "Bu kasabada
ucuz cins
iilen lkinin
tm
dnyada
aym
byk-
lkteki kasabalardan herhangi birinde iilen ikiden
daha fazla
oldugu
rahata iddia
edilebilir."
Tmbunlara kargmPithole kasabasi sahip oldugu
iki
banka,
iki
telgrafhane,bir gazete, blr
su ge-
bekesi,
itfaiye
teykilati,dzinelerle pansiyon
ve
iq
sahalanyla,

tanesi
zamanm
byk
gehir
za-
rafet standardina
uygun on
begten fazla
oteli
ve
gnde be;
bini
agkm
mektup
muamelesi
yapan
postanesiyle, oktan
saygm
bir kent
olmaya
ynelmigti.
.Ancak
birka
ay
sonra,
birdenbire,
tipkt
ba1adigt
zamanki hiz1yla,retim dgmeye baglad1.
Pithole
halki
iin bu bir felaket,
yani, kutsal kitapta yazili veba gibi
bir
geydL 1866 Ocak
aymda,
petroln kegfedildigignden
sadece
bir yll
sonra,
binlerce kasabah yeni umutlar
ve
firsatlar
pe-
ginde
kasabadan kaar oldular. Hemen bir
gece
iinde vahgi ormanlardan figkirmigolan kasaba
artik
tamamen
-terk
edilmigti.Ategemberiyle sarilan binalar kl
olupgitmig,.geride kalan
ahgap
iskeletler,
ya
bagkayerlerde kullanmak iin
paralanmig,
ya
da
civartepelerde
yagayan
iftilerce
ira
yer ne kullanilmigtl. Bylece Pithole yeniden sessizlik
ve
vahgete
brnyordu.1865'tePit-
hole'de
2 milyon dolara satilan
bir parselarari, 1887de 4,37 dolara, hem de mzayede ile
sati.
11yordu.
Pithole snerken,
speklatifpatlama bu
kez
bagka bir yerde doguyor,
tm
kompu blgeleri
bagrinda
topluyordu.Petrol Blgeleri'ninretimi 1866'da
3,6 milyon varile
s1radL
Anlagildigt-
na gre
petrol
cogkusu
hibir
smtr
tanimayacakti
ve
giderek petrol salt bir
aydmlatma
ve yagla-
ma
kaynagi degil,
aym
zamanda poplerkltrn bir
parast
olacakti.
Artik Amerikal11ar"Ame-
rikan Petrol
Polkasi"
ve
"Petrol Hummasi Drtnala"
melodileriegliginde
dans ediyor, "nl
Pet-
rol Firmalan"
ve
"Kafamizdaki Petrol"
ark11armi
dillerinden dgrmyorlardi.
29
Kafamizdaki Petrol
Trltrlyaglarvar
Balikyagi,
kastor, ayiekgibi
"tatli."
Hastay: ayaklandiran
Vede
yapan
kanatti.
Bizimki ise garip bir yag
Elde ettigimiz
Kuyu
nsanlancopturmaktir
Sarkimizla
onun
Huy
Kafamizdaki petrol...
Kafamizdaki
petrol...
Bir kompumuz var
Adi Bay Smith.
Metelige
kurgun
atardi
Yirtikglysilerleyatardi
abuk
toparlad1kendini
Bu fakir
gen...
Birde gimdi
grn
onu
Nasil da degigti
sonu
Artik ok gik giyinlyor
Spor
yapip
vnyor.
Elmas, ocuk
hepsi onda
Bayarisigarkimizda
Kafamizdaki petrol...
Kafamizdaki petrol...
Grlt, Patirti
Petrol bulma
yanymi
bagka bir
yang
izliyordu.
Petrol
olanak
verdigi oranda
abuk
ve
ok
mik-
tarda
retme
yangi,
"Flag
rn" elde
etme
abasi genellikle
petrol
rezervlerini bozuyor, gaz ba-
smcmin
zamamndan
nce
tkenmesine
yol
aiyor,
bylece rezervlerinonanlmasinigleptiri-
yordu. Y ne de bu
yntem
standart uygulama olarak kabul edilmigti
ve
bu da
bazi gerekelere
dayamyordu. Bunlardan biri jeoloyik
bilgi
eksikligiydi. Bir digeri vaat edilen byk
ve
abuk
dller, ncs ise kiralama
kogullanmn
yapist geregince
retimi
mmknoldugu
kadar
a-
buk
yapana
prim
denmesiydi.
Ancak, Amerikan
petrol
retimi
megru
itihadimn
ve
bizzat petrolendstrisi
yapisinm
ge-
killendirilmesinde
en
byk
etken
Ingiliz rf
ve
adet
hukukuna dayali bir doktrin
olan
"ele
ge-
lrme"
yasasi
olmugtur.Su
yasaya
gre, eger bir
av
hayvant
veya
kug, belirli bir
arazidenbagka
bir araziye geecek
olsa, gem oldugu arazinin sahibi
av
hayvanim kendi topraklan
zerinde
ldrme yetkisine sahip oluyordu. Buna benzer
bagka bir
yasaya
gre de,
toprak
sahipleri kendi
topraklanaltinda
bulunan herhangi bir
hazineyi,
eger
varsa,
ekiptkarmak
hakkina sahipti. Bir
Ingilizyargicm yargisma
gre,
"arzm
bu sakli damarlan
iinden
nelerin getiginden hi kimse
emin olamazdi."
Petrolretimine uygulandigmda ele
geirme
kuralmin arazi
sahipleri ynnden
anlami
ise
kendi
arazileri
iginde petrol iktiginda, alabilecekleri
petroln hepsine kendilerinin
sahipolma-
larlydi.
Bu, kuyuyu
ey
oranda kazmadildari
ve
civar
kuyulann
ve
kompu reticilerin verimini
dgrdkleri
zaman
da
aynen
geerli
oluyordu.
30
Bunedenle kamilmaz olarak
yalon
olan kuyularm
sahipleri,mmkn oldugu kadar
ok
petrol
ikarmak iin birbirleriyle
ategli
bir rekabet
iindeydi.
Amalari petrol kendilerinden
ev-
vel bir bagkasimn
\karmasmi
engellemekti. Ancak hizil ret me bu
gekilde
agirlik verilmesi
hemretimde hem de flyattarzerinde
tutarsizliga
yol
ati.
Petrol
kugkusuz
av
hayvanlarlyla bir
tutulamazdt.
Dolayislyla
ele
geirme kurah bir hayli
zarar
ziyana
neden
olup, belli bir kuyudan
ekilen retimi olumsuz
ynde
etkiledi. Buna karo
kapka kurali bazi bakimlardan avantaj da
saglamigttr.Ele
geirme
kurah
sayesinde
birok insan bu endstride
kendilerine
yer
buldu
ve
ku-
ral olmasaydi asla grenemeyecekleri bazi gerekli becerileri grendiler.
Kapka kuralinm bagka
bir
avantaji
da, firetimi daha
abuk
saglama yoluyla, daha
genig
alan11
pazarlar
kurulmasma
yar-
dim etmig olugudur.
Ele
gegirme
kuralinin
-ve
servet
yangimn-
daha da biledigi
bu karmayada Petrol Blgele-
ri'nde
iinden
ikilmaz bir
manzara
olugtu. stste insan
ylginlan,
irili
ufaklikulbeler,
gece-
kondu
tipi ahyap
binalar, hepsi
bir
tek
odada drt, beg, alti hatta
yedi
saman
yataktan
otel,
ina-,
at
iskeleleri,
stoklama
tanklarive hepsi de umut
ve
sylentilerle enerjilerine enerji katmig insan-
lar, petroln yaydigi
keskin koku; hepsi birden
bu
manzaradayer
allyordu. Ayricakainilmasi
as-
la
mmknolmayan
ve
srekli olarak varligtm
gsteren
bir de
amur
olgusu vardi. O gnlerde
yagamig
iki
ayn
yazarm
gzleminegre "Oil Creekamuru"
kendinezg bir n kazanmigti.
Su n,
amuru
gren
ve amur
iinden
geip kendilerine yol aanlann bellegiride her
zaman ta-
zeligini
koruyacakti.
Derinlere kadar
iglemig,
tarifedilmezderecede stkmti
veren
bu
amur
yag-
mutlu
havalarda
ana
caddeleri
tamamen
kapliyor,
kasabalann
ana
sevkiyat
merkeziolan yollari
amurdanolugmu
sivi
bir gl
veya amur
alam grnmne
sokuyordu.
Btn bu
grltpatirtiyi
ve
abuk
para
kazanma hirs1yla
gelmig
"vurgunculari"
grp
de,
petrol
sahneye
ikmadannceki sakin Pennsylvania
tepelerini
ve
kylerini
animsayanlar,
zle-
mini
ekenler
de yok degildi. Bu kipiler insan dogasmm nasil
olupda bu denli degigebilecegini
ve
servete
konma hayaliyle
onurlarmi
yitirebilecegini birbirlerine
soruyordu.
Yrede
yagayan
bir
yazar
1865y11mda punlan yazmigti:
"Petrol
ve
arazi opkusu bu blgede artik
salgmbir hastallk
oldu.
Su salgin her
siniftan,
her
yagtan
ve
her
trl
kogullar
altmda
yaayan
insanlan
tmyle
sarmig
durumda. Bu insanlar
alti
ay
evvelki grnmlerinden
okfarklilar. Konumalan, bakigla-
n,
davranilari
tamamen
bagka.
Anladiklan
tek
gey
arazi, kiralama, kontrat,
uyugmazlik, anlag-
ma,
faiz
gibi
konular. Bunlann
diginda
hibir geyialgilamlyorlar.Her kgede
garip
suratli insanla-
ra
rasthyoruz.
Yre halkmm
asilsakinleriburayi terkedip NewYork'a
veya
Philadelphia'ya
gitti-
ler, hempehrilerimizin
yandan fazlasi
pimdi
oradalar. Mahkeme binamiz
tam
bir durgunluk iin-
de; banmiz yozlagnily,sosyal evremiz dagilmig, mabedimiz unutulmuy gltmig.
Servetekonma
ugrundayap11an
bu dolu dizgin
hcumda,
yanm
yzyildanbu
yana egemen olmuytm
delleri-
miz,
fikirlerimiz, derneklerimiz alaagt oldu. Bazi fakir
kimselerzengin oluyor;
zengin kimseler
daha
zengin
oluyor;
fakir
ve zengin
bazi kigilerse
yapmig
olduklan
tm
yatinmi bir andakaybe-
diyorlar. Igtebyle
yaglyoruz."
Aym
yazarson
olarak
gunlansylyordu;"ylegrnyor
ki kaynamakta olan kazantn s-
tndeki
damlaaklar
ok
yakmda patlayacaktir."
Damlac1klar gerekten de
patladi;
bu
patlama
speklasyonun
ve
ilgin
bir
akiglaolugan
agi-
n
retimin kamilmaz bir
tepkislydi.1866
ve
1867ytllarmda
petrolendstrisi
depresyon geiri-
yordu;
flyatlar varil
bagma 2,40 dolara dgmgt. Su
arada
bazi kipiler kazi igini biraktilarsa da,
bazilan devam
etti
ve
zamanla Oil Creek
arkalarmdayeni
kuyular
aildi.
Bu sanayiden
artikba-
zt
yenilikler
ve organizasyon
dzeltmeleri beklenir
oldu.
lik
petrol
kegfiyleberaber, bazi
kipiler
yk arabalanmn
atlarmi kamilayarak bogvaril yk-
leri
lle
bfrlikte petrol blgelerine dogru doludizgin akin edip petrol
tagimact11gi
yapmaya
bagladt-
lar. Fonksiyonlan ynnden sadece bir
vasita
olmaktan fa21a
anlam
taglyan
bu
kipiler, kendilerini
igin
tekeliniellerinde
tutar
grdklerinden ok
agin
flyat
talepediyorlardi.yleki bir varil
pet-
31
roln
amurluyollari
agip
birka mil tedeki
tren
istasyonuna
taginmasi,
aym
varili Pennsylva-
nia'dan New York'a
trenle
nakletmekten daha
pahahyageliyordu.
Araba
srclerinin
nakliye
konusundaki baskilan
o
derece bunalticlydt
ki,
sonunda
bir alternatif bulmaya karar verild
ve
nakliye iginin boru hattiyla yapilmasi karara bagland1.
1863 11e
1865ylllari
arasmda
toplumdan
gelen
tm
alaylara
ve
kmsemelere kargin tahtadan
yapilan boru
hatlannm
petrol
tagimacill-
ginda
ok
daha verimli
ve
ucuza
gelecegl
artik anlagilmigti.
Konumlartmn
degigtigini
grenara-
ba srcleri buna
tehditler
savurarak, silahltsaldinlarda
bulunarak, kundak1lik
ve
sabotajlar
yaparak
tepkigsterdiler.Fakat ok
ge
kalmiglardi. l 866 yihna gelinceye kadar Petrol Blgele-
ri'ndeki tm
kuyulara petrol hatti dgenmigti. Gelenpetroln demiryoluna bagh daha
genigbir
boru hattma akmasi da saglanmltl.
Rafinericiler petrol
satin
almak
istlyordu. Ancak bu da bir hayli kargaadan
sonra
gerekle-
gebildi.
Petrol
satin alma igi, nceleri
at
stnde gelip
kuyu kuyu' dolagan, kagla gz arasinda
ahm igini bitiren alicilarca yapillyordu. Fakat
endstrinin bymesiyle daha dzenli bir
pazarla-
ma sistemi
olugtu.
Artik
alicilar
ve
satictlar gayri resmi olarak bir
araya
gelip
flyat
zerinde
anla-
tyor,
yle aligveri;
yaplyorlardt.
Bu
lisl
Titusville'de
bir otelde
veya
demiryoluna yakm bir ku-
yu
kenarmda
yapilan.bir pazarliktan
sonra
benimseniyordu. 1870'li
yillarin
bagmdan
itibaren
petrol
alim satim1
daha resmi esaslara baglandi
ve
bu ilk kez Oll City, Titusville'de, Petrol Blge-
leri'nde
ve
New York'ta
uygulandi.
Petrol
alim sattml

ayn
sistemle yapillyordu. Birincisi
"spot"
satiplar
denen, petroln
derhal almip demenin derhal yapildigt
sistem.Ikincisi
"normal"
satig dedikleri
ve tm
iglemlerin
mutlaka
on gn
iinde
bitirilmesini gerelttirensistem,
nc-
s
"gelecege
alt"
satiglarda
uygulanan sistemdi.
Su
sonuncu
sistembelirli
miktarda
petroln
be-
lirli bir fiyatta belirli bir
zaman
iinde satilmasmi ngryordu. Gelecegeait
flyatlar
speklasyo-
na
son
derece elveriliydi.Eu yzden zamanla petrol
"gnn
en
revata
speklatif metai" olup
ikti.
Alicimn nnde
seebilecegi
iki yol vardi. Ya
petrol hemen almak
ve
kontratta yazili fiya-
ti
hemen demek;
veya
petrolsonradan
almak
ve
bunu yaparken
kontrattaki fiyatla
o
gnk
"normal"
fiyat arasmdaki farkt -eger
varsa-
saticlya
demek, ya'da
gerektiginde
geri almak. Sa-
dece bunu yapmakla, daha petro1almadan, ahctlar
hatiri
sayihr
bir kr saglamigoluyordu.Tabii
bazen de korkun bir
zaran gzealmalan
gerekiyordu.
1871 yllmda,
daha
"Titusville Petrol Allm Satim
Sirketi"
kurulmadan
nce
petrol ok
b-
yk
bir iq olma yolunda
bir hayli
yol
kat
etmig,
milyonlarca insanin
yagantisim
degltiren bir
en-
dstri olmutu. Eu arada 1860'tan187l'e
kadarki
sonon
yll iinde
olugan geligmeler,
zellikle
Drake'in akla durgunluk
veren
deneyiminin sagladigt bag dndrc geligme
unutulmamalidir.
Drake'in deneyimi gerekten, Amerikan
kafasmin, ileride lyi
kazan
getirecegine
inandi ,1
herhangi bir endstri dalinda
ne
denli enerjik
hareket
edebileceginigsteren
ve sonsuza
dek
yaayacak bir kamt sayllmalidir. George
Bissell'in igds, Edwin Drake'in kegfi
ve
her
ikisi-
nin birlikte
gsterdigi
sebat,
alkantih bir devrin atligma
neden olmutur. Su aga zek
ve
yeni-
lik;
pazarlik
ve
kgittlik; kazamlan
servetler,
kaybedilen servetler;
hibir
zaman
kazamlma-
mig
servetler;
ylpratici aligma
ve aci
dg kiriklari;
ve son
olarak
da akil almaz bir byme
agi
denebilir.
Btn
bunlar
gzden geirildiginde, acaba petroln geleceginden
ne
beklenebilirdi? Olan
bitenlerebir
kez daha bakip Bati Pennsylvania'da
o
denli
yogun
yaganan
olaylari
yeriiden dg-
nenler,
gelecekteok
daha lyi firsatlar ikacagl
beklentisine girdiler.
Petrol endstrisinin
gelece
gininson
derece byk
ve
ok
parlak
oldugunu
dgnyorlard1. Bu Petrol Blgeleri'nde
yaa-
yanlardan sadece pek
azinm
dgnebilecegi kadar byk hacimde
ve
parlak bir gelecek olacak-
ti.
Ancak te yandan da etrafta dnen karmaa
ve
dzensizlik,
dalgalanmalar diglanlyor, redde-
diliyor
ve
hakaret
gryorlardi. Yinede girigimcilerbenimsedigi, petrol iginin
nasilorganize
edi-
lecegi
ve
geligtirilecegihakkinda
ok
kuvvetli ve
inandiklan
fikirlere sahipti. Bu
fikirlere
uyarak
kisazamanda
harekete geip, kendi planlarmi
esas
alarak uygulamaya getiler.
32
2
"Planimiz"
John
D. Rockefeller
ve
Amerikan Petrolnn
Birlegmesi
1865 yllinin bir pubat gn, Cleveland, Ohio'da
garip bir mzayede yapillyordu.
Kent
o
yll
en
aall gnlerini
yagtyor,
hem Amerikan
Savasi'ndan
ve
hem de petrol vurgunundan byk ka-
zanlar saglayarak
iktigt
iin, refah iinde
yagayarakAmerika'nin byk endstriyel geligme
a-
gmin
keyfini ikartyordu. Kentin
en
bagarili sayilan petrol rafinerilerinin birinde, st dzeyden
iki
ortak, her
zamanki gibi byme hizi hakkmda
tartiglyorve
her zamanki
anlagmazhklanndan
birini daha yaglyorlardi.Ortaklardan daha
tedbirli
olam,
Maurice
Clark arkadagmt
ortakligtboz-
makla
tehdit etti. Ama bu kez diger
ortak,
John
D. Rockefellerarkadagini agkinlik
iinde biraka-
Tak
ayrilma
nerisini
kabul etti. Sonunda
bu iki kigi
ortaklaga zel bir aik
arttirma dzenlemeyi
kararlagtird11ar. Aik arttirmada
en
yksek flyatt hangisi
verirse girket
onun olacakt1.
Agik
arttir-
mayi
hemen
oracikta, ofiste
yapmaya
karar
verdiler.
Aik
arttirma
500 dolarla bagladlysa
da
miktar
abucak
ykseldi. Maurice Clark kisa
za-
manda
72.000 dolara
ikti. Rockefeller ise
serinkantiliklahareket
ediyordu. Clark'in 72.000
do-
larma kargin 72.500
dolar verdi, Bunun zerine Clark teslim oldugunu
gsterircesineellerini
yukarl kaldirarak "Ben artik yokum, daha fazla
vermeyecegim,
bu
ip senin" szlerlyle kargilik
verdi.
Rockefellerhemen orac1kta
ona
bir
ek
yazmayi teklifettiyse
de Clark bu
teklifi,
parayt
daha
sonra
da alabilecegini
syleyerek geri evirdi. Sonutahemen oracikta birbirlerinin elini
siktilar
ve
ortakliktan aynldilar.
Yarimyzyil
sonra
Rockefeller
o
gne alt dgncelerini
gu
szlerle aikllyordu:
"Yagadigim
o
gne ben
tm
hayatim boyunca kazandigim baanlarm bagladtgi ilk
gn
gzyle bakanm."
Iqte bu
tek tokalagma, vahqi Pennsylvania ormanlarmda
yaganmig
karmaaya disiplin
geti-
ren modernpetrol endstrisinin baglamasimn ilk igareti
sayilabilir.Bu baglangt
zamanla
Stan-
dard
Oil ismini
alacak
ve
dnya
petrol
ticareti
zerinde
mutlak bir
egemenlik
kuracakti. Stan-
dard
Gil bu
ticaretin
efendisi olarak,
zamanla dnyanm
en
cra
kgelerine"Yeni lg1k" dene.n
ucuz aydmlatmaynetimini
tagiyan
dnya apinda
kompleks
bir endstriye
dnecekti.
Sirket
nceleri
on
dokuzuncu
yzy11
sonu
kapitalizminin
acimasiz metotlarmave
gem vurulmasi
im-
knsiz hirsma
uygun
bir
gekilde
idare
ediliyordu. Yine
de dnyadaki ilk
ve en
byk okuluslu
iyerlerinden
biri olarak geligtigiiin,
yeni
bir
igiragmly
sayilabilirdi.
"Son Derece Metotlu"
StandardOil'in
beyin
adamt 1865'te Cleveland'daki
mzayedeyi kazanan
gen
adamdl. Daha
o
zaman,
henz yirmi
beg yaglarmdayken,
John
D. Rockefeller ismindeki bu kigi
etrafina antipatik
bir izlenim
b1rakiyordu. Uzun boyu, zaylf vcuduyla
evresindekilerce konugmay1
sevmeyen,
insanlardan
uzak
bir
adam olarak grnyordu.
Her
zamanki
sessizligive
uzun
yzndeki
sivri
33
enesiyle,
soguk
ve
insan1 deler gibi grnen
baloglanyla
evresinitedirgin
ediyor
ve
korkutu-
yordu. Bakiglansanki insanlann
ilerini okur
gibiydi.
Rockefeller
tek
bagma, petrol endstrisinin gekillendirilmesindeki en
nemli kigidit.Ameri-
ka'nin
endstriyel geligmesindeki tarihi
yeri
ve
modern
girketlegmedeki
konumu iin de
ayni
ey
sylenebilirse
de, bu ikincisi tartigma
gtrebilir. dareve organizasyon ynnden bazi
kim-
selerce bir dahi oldugu iddia edilen
ve
hayranlik duyulan Rockefeller,ayn1zamanda,
en
ok
nef
ret
edilen ve
kfr
yiyen Amerikall
iadamlarinm birincisi olma
unvanma
da
sahiptir.
Kendisine
yneltilen
bu nefret iki
nedene baglanabilir.
Kismen ok
acimasiz
oluguna, k1smende
ok
baa-
nli
oluguna. Petrol endstrisindeki egsiz
nfuzu
ve
kapitalizmin
geligmesindeki.zel yeri
sonsu-
za
dek bir
miras
gibi, gelen kugaklarca daima
hissedilecektir. Rockefeller hay1rseverligi
ile
de
evreyi etkilemigoldugu
iin, bu yndeki
n de her
zaman
devam edecektir. Rockefeller bu
ay-
dinlik
imajla
oldugu kadar, olduka
karanhk
ve
glgeli olan
diger imajlyla da
sonsuza
dek daima
anilacaktir.
Rockefeller.1839'da New YorkEyaleti'nin
kirsal kesiminde dnyaya geldive
yaklagik b-
tn
bir yzytl, 1937 yllma kadar yagadt BabastWilliam
Rockefeller,kereste Ve
tuz
ticaretiyleug-
ra
an,
sonradan allesiyleOhio'ya
g
etmig
biriydi.
Ohio'ya
yerlegtikten sonra,
ismini "Dr. Willi-
am
Rockefeller"e dngtrp
bitkisel
ve
patentli
ila
satimma
bagladi. Baba Rockefeller siksik
aileyi birakip
uzun
zaman ortadan
kayboluyordu. Bazilarimn syledigine gre, Kanada'da ikinci
bir egi
ve
bagka bir ailesi
daha
vardi.
Ogul
Rockefeller'in karakteri ise daha
ok
kk
yagtan
belliydi.
Dindar,
kafasima dildne
giden, sebath, ok
dikkatli, ayrmtilara
nem
veren,
hesap iglerine
-zellikle parayla
ilgili olan-
lara- akh
eren ve
merakh
birisiydL Yedi
yagina
geldiginde,
bagarlyla sonulanan
ilk
servenine
ynelmigti
bile. Bu hindi satigi igiydi. Daha
gok
kkken babasi hem
ona
hem de diger kardeg-
lerine
ticaret
iin gereken
becerileri
Ogretmeye
koyuldu. Bir sylentiye gre,
"ocuklara
ticaret
gretiyorum"
diye sagda solda vnr, "Onlarmcamna
okuyup
her firsatta dayak atiyorum.
Onlan
adam etmek
istiyorum"
derdi.
Ortaokuldayken
gen
Rockefeller'in
en
baanlt
oldugu
dets matematikti. Okul
idatesi zihin aritmetigine yani toplay1p
ikarmayi
akildan
abucak
yap-
ma
yetenegine,
ncelikle nem veriyordu.
Su konuda ise Rockefeller
en
nde
gellyor, rakip
ta-
mmlyordu.
"Byk bir geyleri"
yapabilmek dilegiyle Rockefeller
on
alti yagmdayken bir sevkiyat firma-
sinda
alignak zere Cleveland'a gitti. 1859 ylhnda
kendi igini kurup
ticaret
yapmak
iin Ma-
urice Clark'la
ortak oldu. l Sava; nedeni
ile
ve
Bati'nin
iskna
aihymdan
dolay1
o
gnlerde
.
"talep"
artmigt1.
Rockefeller firmasi
bu durumdan yararlanarak refah yolunda
ilerlemeye
bagla-
d1.Daha sonraki gnlerde
bir
gn
Maurice Clark,
deneyimlerine dayanarak, Rockefeller'in
"son
derece
metotlu
bir insan"
oldugunu
50yleyecektir.
Rockefeller'in
"kendi
kendine konugmak"
gi-
bi bir huyu vardi. Kendi
kendine konuqur, kendine danigir,
dualar
okur, tuzaga
dgmemesi iin
kendi kendini uyarirdi. Pratik oldugu
kadar da drst bir
insandt Firma bydke Rockefeller
bu huyuna
giderek daha fazla sanldi. Firma Ohio'da
bugday, Michigan
tuzu
ve
Illinois domuz
eti ticareti
yaplyordu. Albay Drake'in kegfinden sonraki
iki yll
iinde,
artik Clark
ve
Rockefeller
firmast da, digerleri gibi Pennsylvania
petrol igine girigmig
ve
bu igten
para
kazantr duruma
gel-
migti.
1863 yllmda Cleveland'a yeni bir
demiryolu hatti baglanmigt1.
Bu baglanti
nedeniyle
kent-
te yagayan
i; sahipleri hayallerini
bir kez daha petrol konusuna
ve abucak
zengin olma
ykle-
rine
yneltmigti.
Cleveland'a giden
demiryolu raylan
boyunca her bir
istasyonda
yeni rafmeriler
aillyordu..Rafinerilerden birogu
sermaye
ynnden-ok aresiz
durumda
oldugu
halde, bir
tek
rafineri bunlardan
tarkhydi.
Su Rockefeller
ve
Clark'in sahip
olduklan rafineriydi. Baglang1ta
Rockefeller rafineri
iginin retim iginde
sadece
yeni bir
yan
i; olacagimdgndyse de, bir
sene
iinde
rafinerinin kr getirdigini grerek
bu fikrini degigtirdi. Gnler geiyor
Ye
takvimler
1865
34
yilmi gsteriyordu. Aik
arttirma
igi
oktangeride
kalmig
ve
Rockefeller Clark'i saf digt
etmigti.
Artik
orta
derecede
varhkh
gen
bir adamdi
ve
Cleveland'daki
otuz
rafinerinin
en
bygnn
sahibi,
tek
hkimi
ve
efendisiydi.
Byk Oyun
I.
Rockefeller rafinericilikteki ilk
zaferini ok
uygun
bir
zamanda gerekleptirdi. 1865 yilmda
Savagbitmigti. Savaginbitmesiyle
birlikte BirlepikDevletler'de byk bir ekonomik byme
ve
hizl1
geligme
gzlendi.
ok
ategli
speklasyon
ve giddetli
rekabetin
yanisira
byk ottakliklann
kurulmasi
ve
tekellegme
agt
baglamigoldu. Teknolojik geligmelere paralel olarak
ok
byk
apta ve
tamamen
farkl1rnler 1karanyenl bazi endstriler
tredi.
Bunlar arasinda
eliken-
dstrisi,
et ambalajlama, ulagttrma.
gibi
birbirleriyle hi
ilgisi
olmayanendstriler sayllabilir.te
yandan pazarlar da hizla
bymeye baglamigt1.Bu bymede
lkeye
giren yogun
galom
ve
Bati'nin yerlegime ailmig
olugu iki nemli etkendir.
Gerekten de
on
dokuzuncu
yzyilin
son
otuz
begylh iinde,
Amerikan
tarihinde
o zamana
kadar rastlanmamig derecede i; merkezi ku-
rulmutu. Artik
Amerika'da
gereklegen
14
yapillyor denebilirdi. te
gen adamlarm enerjisini,
hirsmi
ve kafasmi buraya
ekenmiknatis
da buydu. Bu ekime kargi koyamiyorlard1.
Bir igi ba-
parma ve
kurma abasi;
parayi hem
para
oldugu iin hem de
baannm kaniti olarak kazanma
drts. Rockefeller'in "Byk
Oyun"dedigi igte buydu
ve
insanlar
bu akima dogru
kendilerini
kaptirmig, koguyordu.
Diger
taraftangazyagt
ve yaglayici
pazarlan da bymgt. Ama bu
byme rafineri kapa-
sitesinin ihtiyalarma
cevap
verecek kadar degildi. Aymmgteriler iin birbirleriyle
yarigan
ok
fazla sayida
girketvardi. Rafinerici olmak iin pek fazla
sermaye veya
beceri
gerekmlyordu. Roc-
kefeller'in
sonradan
sylediginegre,
"bu
ige her
meslekten insan"
girmiti.Hatta Rockefeller
ve
arkadaylarmm
igini begendigi
bir finnci, bir
gn
bir ilgmhk
yapmigve
koskoca fmmm dgk
kalite bir rafinerlyi
satm
alma ugruna, satia ikarmigtt. Sonunda, buna zlen Rockefeller
ve
ar-
kadaylan firmclyt eski igine
dndrebilmek iin
ona para
demiglerdi.
Zamanla
Rockefeller kendisini igini gl.endirmeye adadi
ve
bunu da
eldeki
tesislerigenig-
leterek,
kaliteyi koruyup
lyilegtirerek
ve
bu arada mallyeti de her
zaman
kontrol
altmda
tutarak
yapti.
Birikim
ve
dagitim fonksiyonlanni teykilatm iinde
zme
iglemi
olanentegrasyona dog-
ru
ilk
adimi
attu
Entegrasyondan iki
ama gdyordu.
Tm
operasyonlaripazarlarm oynakligi-
na
karti korumak
ve
bu yangmada konumlanm daha da iyilegtirmek.
Kendi varillerini kendile-
ri yapmak iin Rockefeller firmasi
yeni araziler
satm alarak
buralarda
beyaz
mege
yetigtirdiler.
Aym zamanda yalniz kendilerinin kullanacagt
tanker
arabalari, New York'ta kendilerine mah-
sus
depolar,
Hudson Nehri zerinde petrol
taglyacakteknelersatm
aldtlar. Rockefeller daha igin
baginda, kendisine bir ilke edindi
ve
bu ilkesine de
sonuna
.kadar
sanki
kutsal bir
geymiggibi
sadik kald1. Bu ilkesi, firma iin kuvvetli bir nakit
para
pozisyonu kurmak
ve her
zaman
iin el-
de
bol
miktarda
para
bulundurmak
ilkesiydi.
Aynca daha
1860'lardabile yeteri kadar finans
kaynagt da kurmutu. Bunu yapmasmdaki
ama
da, demiryollan
ve
bagkabyk girketlerin ug-
radigi
akibeteugramamak, girketinin sermayedarlara,
bankerlere
ve
speklatrlere muhta du-
ruma
gelmesini
nlemekti. Nakit
para
sayesinde
girket, hem rakiplerini yerden
yere vuran gid-
detli karmaa
ve
depresyonlardan
daima uzak kald1hem de bu gibi durumlardan kendisine
ya-
rar
sagladi.
Rockefeller'in byk
yeteneklerinden biri de, girketininve genel olarak da
endstrinin
ne-
reye gittigini,
dogru tahmin
etme
yetenegiydi. Bunu
yaparken
aym
zamanda, kendi
girket nin ip-
lerini
gngnne,
ayrmtilanyla
denetlemekten geri kalmiyordu. "Ige muhasebeci olarak bagla-
digim iin rakamlara
ve gereklere,ne
kadar kk olurlarsa olsunlar byk
saygt gstermeyi
grenmigimdir" derdi.
indeki
her
trlayrmtiyla
ve
iginher ynyle mutlaka ilgilenir,
bunlann
35
I
iine
glrerdi.
Bu igler
ne
kadar
can
sikici olursa olsun,
bu prensibinden asia vazgemezdi. Petrol
Blgeleri'nde, amurlu tarlalarda dolagip petrol
satin
ahrken giydigiok
eski
bir
giysiyi
daima
muhafaza etmigtir. Btn
bunlann
sonucunda tek-merkezden
yneltilerek
igleyen
bu firma,
1860'lann ikinci
yansma
gelmeden, dnyanm belki
de
en
byk rafinerisi olacaktl.
186Tde, Rockefeller
gen
bir adamla ortak oldu. Henry Flagler adindaki bu
ortagin
Stan-
dard Oil'in kurulmasmdaki etkisi neredeyse Rockefeller'inki kadar byktr, On drt yaginda
aligmayabaglayanFlagler daha yirmi
beg
yayma
gelmeden Ohio'da
viski imalatmdan kendisine
ufak bir servet edinmigti bile. Ancak 1858'de alkol
yapimma
pek
lyi
gzle
bakilmadigt
gereke-
siyle, bu
igteki
alle hisselerini
-
kendininkileri degilse de
papaz
olan
babasinin hisselerini
satti.
Daha
sonra
Michigan'da
tuz
imalatihgtna
atildi. Fakat durumun
son
derece kangik olugu
ve
arzm agiri
dzeyde olugu yznden
iflasa srklendi. Bu iflas
onun
gibi
parayi
ok
kolay kazan-
mig
biri
iin yarath
bir deneyim
yerine gemigti.
Aslinda Elagler doguitan
iyimserdi. Gemigten aldigt derslerle daha da olgunlagrm; olarak
yeni bir attlim
yapmaya
karar verdi. Yaamigoldugu
iflas
olayi
ona
yeni
bir inan getirmigti.
Ar-
tik
reticiler arasmda
"igbirliginin"
ne
denti
degerli
oldugunu anlamig ve
bunun bilincine
var-
mtti.
Yaammmdaha ileri
y1llarmda
"ktsitsiz
yangma" diye nitelendirdigi olaya kargl ise
aym
de-
recede
derin bir neftet duyar olmugtu. Edindigi kamya gre
igbirligi
ve
birlegme,
gvenceden
yoksun kapitalizm dnyasinda
mevcut
riskleri
en
alt dzeye ekmek
iin
mutlaka
gerekiyordu.
Deneyimlerlyle grendigi bir konu- daha vardi.
Sonradan syledigi gibi,
"nce
kafam
suyun
s-
tnde
tut;
ondan
sonra
lkenin byyecegi hakkmda bahse
gir"
diyordu. Nitekim Flagler, lSa-
vag
sonrastnda Amerika zerine bahse
girmeye
hazir
ve
istekliydi.
Zamanla
Flagler, Rockefeller'in
en
yakm meslektagi
ve en
yakin dostu oldu. nsanlardan
uzak
yagayan
Rockefeller iin
gnn
birinde, atasz sayilacak
Qu
szleri sylemigtir:
"ig
zeri-
ne
kurulan
bir
dostluk, dostluk zerine
kurulan
bir igten daha saghkhdir." Enerjik
ve
mcadele-
ci karakteriyle Flagler, asik suratli,
agtn
temkinli Rockefelleriin biilmigbir ortakti. Rockefeller
"bu
denli
gayretli ve
itici
gce
sahip" bir ortaga sahip olmaktan mutluluk duyuyordu.
Ancak
eleptirmenlerden birinin gzyle
Flagler farkli bir imaj verir: "Kstah,
temkinsiz,
kendi
ikarim
dgnen, vicdan sahibi olmayan biri."
ok
seneler
sonra,
Rockefeller'le ortakhgtndan
ok
b-
yk bir
servet
edindikten
sonra,
Flagler
ikinci
bir
zaferin pegine dgt. Florida Eyaleti'nin geligti-
Tilmesi,
Dgledigi
ve
"Amerikan Rivierast" dedigi imaji gereklegtirmek iin Florida'mn dogu ki-
yllan
boyunca, Keys blgesine kadar
uzanan
demiryolu
dgedi,
hem Miami'yi hem de Bati
Palm
Beach'i kurdu
ve
kalkmdirdi.
.
Kugkusuz
tm
bu
iglerin
yapilmast
zaman
aldi
ve
ileriki
ylllarda gereldeyti. Daha nceki
kurulug yillarinda,
Rockefeller
Ve Flagler
birbirlerine
ok
yakin
bir
mesai
iinde
ahytilar. Aym
olisi paylagiyor,
arka
arkaya yerleptirilmigmasalannda, sirtlan
birhirine dnk olarak
oturuyor,
mgterilerin
ve
petrol aldiklari
kipilere yazdiklan
mektup
taslaklanm
devamli olarak ne arkaya,
birbirlerine
geiriyor,
istedikleri
sonucu
elde edinceye kadar
bu
gekildeahylyorlardi.
Arkadallle
lan ige dayamyordu
ve
devamli
olarak
ve sabit
fikir halinde
konugtuklan
tek
konu igti. Ofistey-
ken, Union Kulp'te yemek yedikleri
sirada, ofisten birbirine yakm olan evlerine yrrken, da-
ima iq konuqurlardi. Rockefeller
gunu
sylemigtir: "Konugmalanmizin digetkenlerle sik sik kesil-
digi ofis atmosferinden uzak oldugumuz bu yryglerde, dgnce,
konugma, bir
arada
planla-
ma
iglevlerimizi
yerine getirdik."
Standard Oil'de, baan ynnden
can
daman oldugu artik kanitlanmig nakl yat
igini Flag-
ler yklenmigti. Nakliye iginin dzenli yrmesinin
tm
rakiplere kargi girketi daha
bagarth
ya-
pacagina, mutlak g kazanacagma
inamyorlardi.
Olaylar
da bunu kamtlamtyttr. Bu prensibe
g-
re
hareket eden pirketin
konumu
giderek
daha
da lyilegmig,
zaten sahip oldugu
arpici
gce
ye-
niden
taze
g
kattlmigtL
Flagler petrol alamnda kupkusuz
bir uzmandi. Konu petrol oldugunda Flagler'in biraz da sal-
36
l
dirgan olmaya yneldigt sylenebilir. Ancak
gunu
da kabul etmek
gerekir
ki,
petrol
dnyasi,
eger
Hagler'in bu iki
niteliginden yoksun kalmig olsaydi, bugn
tm
dnyamn
tamdigi
Standard
Oil
Sirketi
Kralhgivarligini devam
ettiremezdi.
Tren yollari idaresi,
Rockefeller
tesislerinin
byklg,
etkinligi
ve
mkemmel ekonomik
durumunu
gznne alarak bu girkete
tagima
cretinde indirim
uygulamigti.
Bylece
rakipleri-
nin dedigi
tagima
cretinden
daha dgk cret deyen pirketin
toplamnakliye
masraft
azalmig-
ti.
Su durum
fiyat
ve
kazan aismdan
girketeek
bir
avantal kazandtriyordu.
11eriki
y1llarda
bu
indirim
konusu byk anlagmazliklara yol amigtir.
Birok kigi
ortaya ilop
girketin,rakiplerinin
fiyatlanni indirmelerini
saglamak
iin indirim
uygulamasi
yaptirdiglDl,
demiryollarmi buna
zor-
ladigtni iddia
etti. Onlara
gre
bu adaletsizlikti. Ancak
tagima
aisindan demiryolu idareleri bir-
birleriyle
byk rekabet halinde
olduklanndanher
ne gekildeolursa olsun indirim uygulamast
tm
lkede
yaygin
olarak devam
etti.
zellilde
byk
apta
dzenli sevklyat
garantisi verebilen
herhangi bir kigi iin demiryollan byk indirimler
yapti. Sonu
olarakStandard
Oil Teykila-
t1'ningrkemli gcn arkasma alan Flagler,bir kez
daha
mmkn
olan
en
lyi pazarligi
gerek-
leptirmigoluyordu.
Ama Standard Oil yalmz
indirim
saglamakla yetinmedi. Rakiplerinin
"dezavantajh"
du-
rumlarmdan da kazan
saglama
yoluna
gltti.
Su avantaj
gu
gekildesaglamyordu: rnegin,
gir-
ketin
rakibi
durumunda bir sevkiyati, petroln
trenle
New York'a gndermek istediginde
de-
miryollanna varil bagma bir dolar deyecek olsa, demiryollan
derhal bu
paramn
yirmi
beg
sen-
tini geri
dyordu,
ama sevktyat1ya
degil,
sevklyatmm rakibine,
yani Standard Oil Sirketi'nel
Kugkusuz bu durum petroln
zaten
ucuza mal
eden girket iin rakiplerine kargi
olaganstii
ek bir mali
avantaj daha sagliyordu. Bu uygulamamn gerek
sonucu
olarak,
girketinrakibi
olan
teki
girketler farkmda
olmaksizin
Standard
Oil'i beslemig oluyorlardt Ancak sirket
dezavan-
tajlardanfaydalanma
ve
buna
benzer diger uygulamalari
ile
artik kamuoyunun
antipatisiniek-
meye
baglamigti.
"Haydi
Planimizi Hayata Geirelim"
Petrol
pazan
olaganst bir hizla geliirken, petrol
arayan
pazarlarm
sayisi
da
giderek daha b-
yk bir hizla
artlyordu. Bu durum byk fiyat
dalgalanmalanna
ve
sik sik olugan bunahmlara
yol
aiyordu.1860'laradogru
agin
retim
nedeniyle flyatlaryeniden dgmeye baglamig,
yeni
ge-
ligen
endstri
depresyona
girmigti.
Bunun nedeni ok aikti: Kuyularm
ve
petroln de
ok fazla
olugu. Bunalimdan rafinericiler de
reticiler
kadar etkilenmigti. 1865-1870 yillan arasmda
gaz-
yagmm
perakende fiyati yaridan
daha
apagt dgmgt. Tahminiere
gre, rafinerilerin
gazyagl
retme
kapasitesi pazarlann kaldirabileceginin

.kat
fazlaslydt
Rockefeller, kapasitenin stnde retim
yapildigini
ve
13ununmaliyetini
anlamakta gecik-
meyerek, bu elverigsiz kogullar
altinda, rafinericilerden ogunun
para
kaybma
ugradigt bir
sira-
da,
abalarmi endstriyi birleptirmeye
ve
kendi kontrol-altma almaya yneltti. Kendisinin
Flag-
ler ile
birlikte istedigi, daha fazla
kapital edinmekti; ancak bunu kontrol
elden kairmadan
yap-
mak istiyorlardt.
Bunun
gereklegmesinde
kullandiklan
teknik,ortakligt bir
anonim girkete dn-
drmekti
ve
bunu
gereklegtirdiler.
10
Ocak 1870tarihinde,bagta Rockefeller
ve
Flagler oldugu
halde, diger be; adamla
birlikte
Standard
Oil Company
kurulmuy
oluyordu.
irkete
isim verilir-
ken,
tketicileringven
duygusunun saglanmasi istenmig,
"standart
kaliteli rn" imajmi
veren
isim
bu nedenle seilmigti.
O gnlerde piyasada satilan
gazyagt
egitleri birbirinden ok farkhy-
d1; bu nedenle ok
dikkatti
olmak
gerekiyordu.
nk, agiri
miktarda benzin
veya
nafta ieren
gazyagi,
bu iki
maddenin
abuk
tutugur
olugu nedeniyle, bu
tr
gazyagim yakmaya kallgan
bir
.
kimse.belki de hayatmm da
son amm yaamig
olacakti.
Nitekim,
gerekten de
zaman zaman
bu
tr
olaylar
ya
anmigttr. Rockefeller
mevcut
stokunun drtte
birini, artik Amerika'daki
tm
rafi-
37
neri endstrilerinin onda birini kendi
kontrol
altmda tutan
yeni girketinde muhafaza
ederdi. Yi-
ne
de bu yalnizca bir baglangi sayllabilir. Nitekim ok seneler
sonra
Rockefeller
gemige,
eski
gnlere
bakarken
gunlart
sylyordu: "Bu igin bu kadar
byyecegini
kim bilebilirdi?"
Yeni kurulmug
haliyle
ve
daha fazla kapitalle donanmig olan
Standard bir kez daha gcn
demiryollannda indirim konusuna yneltti
ve
buna eskisinden daha
fazla aglrlik verdi. Bundan
amaci
rakiplerine kargi daha fazla avantaj
saglamaktL
Fakat bir yandan da i; kopullanmn genel
durumu
gitgide
yozlagmaya
baglamigti.
yleki daha takvimler
l871
yll1m
gstermeden
rafineri
endstrisi
tam
bir panik iine dgmgt. Kr marjlan
tmden yok oluyor, rafinerilerin
ogu
de-
vamli
para
kaybediyordu. En kuvvetli girketin
bagi olan Rockefellerbile durumundan endige du-
yar
oldu. Rockefelleraradan
geen
sre
iinde
Cleveland'daen
nde
gelen
adami
olmug,
aym
zamanda da Euclid Avenue Baptist Church
isimli
yre kilisesinin
nde
gelen erknlan
arasma
katilmigtt. 1864 yllmda Laura Celestia
Spelman'la evlenmigti. Bu
gen
kiz okulu
bitirirken
yaz-
digt mezuniyet
makalesinde
aynen
gunlanyazmigti:
"Kendi KaylgiminKreklerini Kendim
e-
kerim. Kadm, dgncede, icraatta, iradede bagtmsiz
ve
zgr olmalidir,
ama ne
yazik kl
zgr
degildir. Bu,
agm
kary1karglya
oldugu
en
byk sorunlardan
biridir." Laura her
ne
kadar Rocke-
feller'le evlendikten
sonra
kendi kay1gminkreklerini
kendi ekmekten
vazgetiyse de, kocast-
mn en
yakm sirdagt olmayi bagardi. Rockefeller'in i; mektuplarimbile gzden
geirdigL
olmug-
tur.
Yatak odalarma
ekildikleri bir
gn Rockefeller kansina bir konuda
sz vermigti. Eger bir
gn
i; durumu
haklanda
herhangt bir endigeye
kapilirsa,
bunu
ilk
olarak kanstna syleyecekti.
Simdi
takvim1872'yigsteriyordu
ve
rafineri bunalimimn ortalanndaydilar. tebyle bir
gn-
.de
Rockefeller kansmm endigelerini yatigtirma
ihtiyacim duyarak
ona
punlari
syledi:
"Sunu
bil
ki, biz petrole yapilan
yatino
diginda da, bagimsiz
ve
zenginiz."
Rockefeller'inhemen
tmpetrol
rafinerilerini bir
att
altinda dev bir kombinasyonda bir-
legtirme fikri iyte bu zntl gnlere
rastlar. Daha
sonra
syledigi gibi
"igi
kurtarmak" iin
mutlaka bir geyler yapmak gerekiyordu. Gerek
bit birlesme, salt
bir kuyunun
veya
dernegin
tek bagma yapamayacagi geyi
yapabilir diye dgnyordu.
Fazla kapasiteyi yok etmek, fiyatlar-
daki
ilgmca
dalgalanmay1
bast1rmak
ve esas
olarak da endstriyi kurtarmak. Rockefeller
ve
meslektaglanmn
"planimiz"
derken kastettikleri buydu. Ancak aslmda plan Rockefeller'den
ge-
liyordu
ve
icraatm1 da kendi ynlendirdi.
ok
daha
sonra,
Rockefeller bu konuda
gunlan
syle-
migtir: "Fikir benden gelmigti
ve
bazilarmm itirazma
kargm destek de grd. nceden
itiraz
edenler sonradan
bu igin heybetini, devamli
olarak
daha bydgn
grerek yuinugadtlar
ve
bize katildilar."
Standard Oil bu konuda bir de kampanya aarak katilmalan kolaylagtirmak iin kendi
ser-
mayesini artirdi. Fakat olaylar
aym
zamanda aksi yne
de
geligiyordu. 1872
Subati'nda
bir
gn,
kafasi karigan Pennsylvania'll bir demiryolu sahibi aniden, flyatini ykseltti; Petrol Blgele-
ri'nden New York'a kadar
denen ham petrol
tagima
cretini-birden bire
iki
katina
ikardL
Sy-
lentiye gre fiyat
artigt
adi
sam
bilinmeyen
South
Improvement Company isimli bir
topluluktan
geliyordu. Bu esrarengiz girket neyin nesiydi?
Arkasmda
kimler vardi? Tm bu sorular sorulur-
ken Petrol Blgeleri'ndeki bagimsiz reticiler
ve
rafinericiler hop
oturup
hop kalkiyor, byk
pa-
nik yagiyorlardi.
South
Improvement
Company(Cneyi Geligtirme
Sirketi)
petrol endstrisine
istikrar
ka-
zandirmak
iin yrtlen
allgmalarlaugraan
bagka
bir kutulugtu. Su kurulug
ileriki
yillarda
te-
kellegme kontrolnn
gereklegmesi
abalannm sembol olmuytur. u aligmalarla
ilgill
olarak
Rockefeller'inadt sik sik
gese
de
ve
her
ne
kadar kendisi projenin
en
ileri
gelen uygulayicst
ol-
mugsa
da, asimda fikir
demiryollarmdan gelmigti. Bunun sebebi
savag
sonunda demiryollannda
act
bir
fiyat politikasi uygulanmasiydt. Bu proje
demiryollan ile
rafinericileri
kartellerin
kanad1
altmda bir
araya
getirmeyi
ve
pazarlari blgmeyi
ngrmekteydi. Bylece rafinericiler yapacak-

lan sevklyat
iin indirim
grmekle kalmayacak,
-
dezavantajli
durumlarda denen
geri
deme-
38
leri de
-
ye
olmayan
rafinericilerin dedigi
tam
cretten
pay
alacaklardi. Rockefeller'in biyog-
rafisini yazanlardan biri,
qu
szleri sylemigtir: "Bu uygulama
o zamana
kadarki uygulamalar
iinde
en
acimasiz
ve
ldrc
olani,
ayni
zamanda Amerikan sanayicileri tarafmdan
en
kabul
grenive
benimseneni
olmuytur."
Esrarengiz
tutumunu
devam ettirmekle beraber Gneyi
Geligtirme
Sirketi,
Petrol Blgeleri
halkinca hop kargilanmamig, hatta onlari kizdtrmigti.
Basm bu olay1degigik
gekildeyorumladi.
Pittsburgh'da
ikan
bir
gazete
"Bu
girket
btn petrol
blgesi iinde
olsa olsa tek bir ahci bulabi-
lir"
derken, Titusvillegazetesi, bu
girketin
sirf "Titusville'i kurutmak iin" bir
tehdit unsuru
ola-
rak
kuruldugunu
ileri
sryordu.
Subat
ayi
sonunda
bir
gn,
Gneyi Geligtirme
Sirketi'ni
pro-
testo
etmek amaclyla gz dnm
bin kipilik bir kalabahk ellerinde pankartlar oldugu halde
TitusvilleOpera Binasi'm bastilar. Iqte, ileride Petrol Savaglandenen hareket bu gekilde
baglamig
oldu. Demiryollan, Rockefeller ve
diger rafinericilerin hepsine artik dgman gzyle bakillyor-
du. Tm
reticiler
kasaba kasaba
dolagip
"Canavar",
"Kirk Haramiler"
lgliklanylaprotestolanm
haykirmaya
baglad11ar.
Artik
reticiler
tekelcilige
kargi g
birligi
yapmiglardi
ve
birlegmig halde,
rafinericilere
ve
demiryollanna
kargi boykot
uyguladilar.
Bu boykot ok etkili olmugtur. rnegin
Cleveland'daki
StandardOil
rafinerilerine bir anda
ok
az
ham petrol gelir oldu
ve
sonuta,
nor-
mal olarak
iki
yz
ii
ahyttrati
bu
girket,
yalmzca yetmig ii
ahytmrduruma dgt. Fakat
Rockefelleryaptigt
lyin dogrulugundan kuku daymuyordu. Petrol Savaglansirasinda egine
yaz-
digt
bir mektupta
yyle
syler: "Gazetelere
makale
yazip
elegtiride bulunmak kolay bir igtir,
ama
bizim yapacak
bagka iglerimiz
var.
Dogru olani
yapmaya
ve gazetelerin yazdiklarmdan sinirlen-
memeye,
zlmemeye kararliyiz."
Yine, petrol
savagmm
bagka bir agamasmda
egine yazdigt
mektupta,
hayatt boyunca sadik kaldigt
ilkelerinden birini
yazlyla
ifade ediyor
ve
"Bizim 14
an-
lagmalanmizi degigtirmek
kamuoyuna dgmez" diyordu.
Rockefeller'in bu szlerine karym, 1872yllinm Nisan
ayi
geldiginde kendisi de dahil,
rafi-
nericiler
Ye
demiryollan, Gneyi Geligtirme
Qirketi'ni
gzdenikarmayave
batirmaya karar
ver-
migdurumdaydi. Petrol Savaglari
sona
ermig, grgne
gre
reticilerin
zaferiyle bitmigti.
Ileriki
yillarda
Rockefeller, GneyiGeligtirme
Sirketi'nin
baansiz
olacagtm
teden beri bildigini, fakat
amacma
erigmek iin byle hareket ettigini sylemigtir. "Biliyorduk ki,
girket
eninde sonunda
batacaktt: qte
o
zaman
biz
'planimizi
uygulama'
durumuna geecektik" demigtir. Aslmda Roc-
kefeller
harekete gemek iin Gneyi Geligtirme
Sirketi'nin
batmasim bile beklememig,
ok
da-
ha
nceden harekete
gemigti.
Takvimler 1872 yilmm
ilkbahanm
gsterirken
o
artik Cleveland
rafinerilerinin
ogunun
ve
New
York rafinelerinin de bazilarmin kontroln eline geirmigti. Bu
durum da
onu
dnyanm
en
byk
rafineri
grubunun
efendisi konumuna getiriyordu. Artik dn-
yadaki
tm
petrol endstrisini ele geirmeye
ve
hkmetmeye hazirdi...
1870 yllinm
dikkate deger bir
zelligi
bu yll
iinde rnn devamli
artmast
olay1dir.Geri
reticiler rn kisitlamak iin bikmadan
aba
sarf ettiler
ama
baan11olamadilar. retim
o
deri-
li oktu ki, petrol depolayan
tanklar
dolup
tagiyor, topragi
ham petrolle
kapltyordu. Gnn birin-
de petrol fazlasmin
a1r1
dzeyi buldugu,
flyatlarm
son
derece
dgk seviyeye
indigi saptandi.
Artik petrol
depolayacak daha bagka
yer
de kalmadigmdan, ham petrol
irmaklara
ve
tarlalara
dkmek zorunda
kaldilar.
yle
bir
an geldi
ki flyat varil bagma kirk sekiz sente kadar indi.
Bu
fi-
yat
ev
kadmlarmin ime
suyuna
dediklerinden
sent
daha
azdi. u arada
retimin kisillan-
masi
iin
tekrar tekrar
birok girigimler yapildlysa
da bagarl saglanamadt. Devamli olarak kazi
yapildigt
ve
yeni yeni petrol yataklari bulundugu
in
endstri
bir
trl
istikrar kazanamtyordu.
Etkili bir k1sitlamahareketini
engelleyen
bagka bir faktr de, ortahkta mevcut
retici
sayismm
gerekenden
ok
daha fazla ol.uuydtt.Tahminlere
greon
dokuzuncu yzyilm
son
yirmi beg ylh
iinde,
Petrol Blgeleri'nde retim
yapan
firma
sayisi on
alti bini
buluyordu,
Bu reticilerderi
birogu
speklatrler, digerleri ise iftiydi. Biroklari da,
geoigleri hangi meslekten
olursa ol-
sun, agirl
derecede bireysel,
"uzagi
grme yetenegi" olmayan, halkm lyiligini dgnmeyen kipi-
39
Lerdi. Bu
son
gruptakiler
kendilerine sunulan plan iyi bile
olsa,
igbirligine yanagmtyorlardi.
Disip-
line kargi lyice duyarli
olan
Rockefellerise reticiler
arastnda dnen karmaa
ve
blnmeye,
on-
lara katilmadigim gsteren
bakiglarla baklyordu.
Su konuda daha
sonra aci
bir hognutsuzltikla
unlari
sylemigtir:
"O gnlerde
Petrol Blgeleri
tam
bir
maden
ikarma
kamplydi."
Bunlan sy-
lerken kugkusuz rafinerileri hedef
almigt1.
Savag
ya
da Bang
Rockefeller'in byk bir
cesaretle
girigtigt savag
plani, kend szcklerlyle
qu
gekilde
ifade
edil-
migtir: "Kr
etmeme
politikasini biak keser
gibi
kesmek
ve sona
erdirmek." Ayrica, kendi kont-
rol altmda
"petrol
igini gvenli
ve
krh hale
getirmek."
Bu
savagta
Rockefeller hem bir strate-
jist
gibi, hem de
orduyu
idare
eden
bagkomutan gibi hareket etmigtir. Emrindekikurmaylardan
byk
bir gizlilik
ve
sratle
icrada
da uzmanliklanm gsterecek gekilde
hareket
etmelerini iste-
di. Eu kogullarda, kardepi William'm diger
rafinerilerle
olan
iligkilerini
"savag
ve bang" diye
ta-
mmlamasma gagmamak
gerekir.
e
her blgede
belli bagh
rafinerileri
ve en
nemli firmalan
satin almakla
bagladilar. Rafine-
ricilerle olan iligkide, Rockefeller
ve
arkadaylari
saygt,
nezaket ve pohpohlamaesaslannagre
hareket
ettiler. Kendi girketlerinin
br
girketlerle
kargilagtinldiginda
ne
kadar
ok
kr
getirdigi-
ni etrafa sergilemek istiyorlardi; nk diger girketlerin birogu kt gnler geiriyor, varliklan-
m
srdrme mcadelesi veriyordu. Rakip
tarafi
kendi
tarafma
dostane
bir gekilde
ekmek
iin
bizzat Rockefeller
abagsteriyor, bu ugurda yksek
dzeyde olan ikna
yetenegini seferber edi-
yordu. Dgncesine gre
bu
politika
lyeyaramasa
bile
hi
degilse
etin bir rakibi dize
getirm
olacaklar,
ya
da
en
azmdan
"bagmi
agritacak"
ve
"bir
hayli
terleteceklerdi."
Aynca
bu durumda-
ki firmanm
pazarinda
fiyatlan
dgrecek,
bylece rakibin
"zararda"
aligmasmi saglayacakti.
Bu-
nunla
da yetinmeyen Standard Oil plyasadaki btn varilleri
toplayarak
bir
tr yapay
"Varil
ali-
gi"
yaratarak
rakiplerini
bagegmeye zorlamigt1.Su ugurdaki bir bagkamcadele sirasmda, kendi
ynlerine
ekmek
istedikleri rakip yola
gelmeyince,
Henry Flagler adamlarma
pu
talimati
veri-
yordu: "Baktimz ki adam
yeteri
kadar
ter
dkmemig, daha ok
terletmek
iin zerine
yorgan
atm. Ona bir kurug kaptirmaktansa
avu
dolusu
parayi
kaybetmeyi yeglerim."
frket
mensuplan, byk bir gizlilik iinde
hareket
ederek
dig dnyaya
kargi bagimsiz g-
rnmek isteyen
fakat aslmda girketin bir
parasi
olmuy
firmalarla ige
girigtiler.
Birgokrafineri, fi-
yatlari
dgren, kendilerine baskt uygulayan yerel rakiplerin, aslmda
gndengne
bymekte
olan Rockefeller imparatorlugunun adamlan oldugunu hibir
zaman
anlamadilar. Kampanya de-
vam
ettigi srece, her agamada, girket mensuplari gifreyle
haberleptiler.
StandardOil "Morose"
gifreadim
kullanlyordu.
leriki gnlerde
Rockefeller
ne zaman
bu derece
gizli
hareket
ettigini
sa-
vunmak
zorunda kalsa, gizlilige
bagvurdugunu
her
zaman
kabul etmig, hibir
zaman
saklama
yoluna gitmemigtir. Bir defasmda
yyle
demigti: "Hepsi de dogrul Ama
size
soranm,
bir Mttefik
Kuvvetler Komutanom
savaga
karar verdigi
zaman taarruz
tarihini dgmana bildirdigi grlm
ey
midir?"
1879 y11lannda
sava;
artik
tamamen
sona
ermigti
ve
bu
savagtan Standard Oil muzaffer
olarak ikmigtl. Artik Amerika'daki rafineri kapasitesinin yzde doksani kontrol altindaydt Bo-
ru
Hatlan
ve
Petrol
Blgeleri
toplamagebekesi
de
kontrolne
gemigti. Aynca
nakliyecilikte de
artik egemendi. Gerek
gudur
ki, Rockefeller kazandigt
zaferi duygusal tepkilerle
kargilamamig
ve
asla kin
gtmemigtir. O kadar ki zamanla, yenilglye
ugrayan
rakiplerden bazilari Standard
Oil'de grev aldilar. Ynetim Kurulu'na girdiler
ve
kampanyamn
ilerideki
agamalarmda
girketin
sadik birer mttefiki olarak
hareket ettier. Buna kargin 1870'lerin
sonuna
dogru
girket
kuman-
dayi
tam
anlamtyla ele gegirdigi zaman
bile,
arada bir beklenmedik kargi koymalar
grlmyor
degildi.
Yeni Tehditler
1870'lerin
sony
llarmda Rockefeller'in artik
igleri
kendi kontrol
altma aldigina inandigt
bir
si-
rada Pennsylvania firmalan
Standard
Sirketi'nin
kendilerini artik bogmakta olan baskismdan
kurtultnak iin
son
bir girigirnde
bulundular.
Bunu ok cretli sayllabilecekbir fikri
gerekleptir-
mek yani
uzun
menzilli boru hatti dgemek
amactyla
yapmiglardi. Bu fikir dnyada ik dela de-
nenecek bir atihmdi
ve
daha evvel hibir
zaman
buna benzer bir proje
denenmig degildi.
Tide-
water
(medcezir)
adi verilen bu projenin teknik aidan mmkn olacagi konusunda da hibir
garanti yoktu. Proje, petroln Petrol Blgeleri'nden doguya dogru 110 mil kadar naldini, orada
Pennsylvania
ve
Reading demiryollarina
baglanmasmi ngryordu.
Sonunda ige giripildi. Boru
hatti ingaati byk bir
gizlilikiinde yrtld. Bu arada bazi engelleme
girigimleri
de oluyordu.
Boru hattmm yola engel olacagi gerekesiyle
girket
binasinm istimlaki in
uydurma
araziincele-
meleri bile yapildi. Boru hattmm
gereklegip igletmeye
ailacagindan
son
dakikaya kadar kugku
duyanlar olmuytur. Tm bu kukulara karym boru hatti
gerekleyti
ve
aild1. 1879 Mayis
ayi
gel-
diginde
artik
boru hattimn iinden petrol aklyordu. Buolay gerekten kmsenmeyecek,
ok
byk bir
teknolojik
agama
sayilir.
Bu boru
hattmm dgenmesi ancak drt yll
sonra
gereklegen
Brooklyn Kprs'yle kiyaslanacak kadar byk
bir baan say11abilir. Aynca, boru hattmm
ger-
eklegmesiyle
petrolclktarihinde
de
yeni
bir sayfa ailmig oluyordu. Zamanla, boru hatti
uzun
mesafeli nakliyatta da nemli
yer tutacak
ve
demiryolunun
en
byk rakibi olacakti.
Tidewater'm. bu apaik
baansi
ve
nakliyecilik ynnden ifade
ettigi
devrim kargismda
Standard
Sirketi
yalmz byk bir
gagkinliga
ugramakla kalmiyor,
aynca bu sektr zerinde sahip
oldugu kontroln de
bir kez daha
tehlikeyeatmig
oluyordu. Artik bu
girkete
bir alternatif bu-
lunmugtu
ve
bunu da
reticiler
yapmigt1.
Tidewater
Sirketi
derhal harekete geti
ve
kisa
srede
Petrol
Blgeleri'ndenCleveland'a, New York'a, Philadelphia'ya
ve
Buffalo'ya kadar
uzanantam
drt
petrol
hatti kurdu. iki yll iinde Standard,Tidewater
.irketi
iinde azinhkta kalmig bir his-
sedar durumuna dgmgt.
Aynca, rekabet saglamak iin
sevklyatiyeni
boru
hatti
girketiyle
yapmak zere bir de
anlagmayapmigti.
Ancak Tidewater operasyonlar
ynnden
bir dereceye
kadar bagimsiz kalmak istedi.
Rafineri iginde
birlegme saglandiktan
sonra
gereklegenbu boru
hatti ile Standard
lrketi
petrol sanayiinde
entegrasyonu
saglamig
oluyordu.Kisaca
sylemek
ge-
rekirse Tidewater di1nda,Petrol Blgeleri'ne giren
ve ikan
boru hattmm hemen her
santimet-
resi Standard
Sirketi'nin
kontrolne girmigti.
Artik bu dev
tegekklyerinde
tutmanin,ona
dur demenin
bir
tek
yolu kaliyordu.
O da ige
politikayi
ve
mahkemeleri kangtirmak.
1870'liytllann sonunda, Petrol Blgelerireticileri Pennsyl-
vania'da, ayncahkh fiyat uygulamalanni fleri srerek Standard
aleyhine seri
halinde hukuki giri-
imlerde bulundular.
Sirketi,
petrol igini
o
gne kadar
grlmemig
gekilde kendi kontrol altina
almakla itham
ederek,
"Otokrat"olmakla suladilar
ve
girket mensuplanndan
"bu
haydut
ete-
si" diye
sz
ettiler. Bazilan daha da lleri
giderekgirketinen
st dzey mensuplannin bir cinayet
tertibinin iinde olduklan iddiasinda bulunarak cezalandmlmalanm istediler.
O stralarda New
York'ta
yer
almakta olan
ve
demiryollarlyla
ilgili hukuki bazi
oturumlarda
Standard Oil'in
uygu-
lamig
oldugu
indirimli
nakliyesistemi
(rebate
sisterni) gndemde bag konuyu
olugturuyordu.
Bylece,
Pennsylvania
ve
New York
gibi
iki
eyalette birden srdrlen
sorupturmalar
ve
hukuki
iglemler,
StandardOilfaallyetlerini, kuruldugu gnden
beri ilk defa, kamuoyuna
aika
gsteren
igaretler
sayilabilir. Bu arada, kugkusuz
girketin nerelere kadar uzandigi,
ne
denli
etkili oldugu
Ve
kamuoyu nakliye uygulamalanm
nasilyaptigi gibi zaylf oldugu ynleri de nnde
aiga iki-
yordu.
Eu arada Pennsylvania'da
byk
jri,
Rockefeller, Flagler
ve
bu
ikisinin igle iligkilibirka
yakimni
tekelyaratialigi yapmak
ve
rakiplerine
zarar
vermekten
sulu bulmustu. Aynca, Rocke-
feller'i Pennsylvania'ya
srme konusunda da
yogun
bir faaliyet sregelmekteydi.
O kadar ki
du-
cumdan
alarma
kapilan Rockefeller, New Yorkvalisine ha
vurarak bu konuda
ikmasi olast bir
41
1
I
I
karari anaylamamasi
iin kendisinden sz alma geregini bile duydu. Sonunda dgmanlannm bu
girigimi
bagarisizhkla sonulandi.
Fakat
yeni aiga ikan bazi gerekler
ve
birikimler zamanla
kamuoyu zerindeki
etkisini
gsteriyor
ve
girket
hesabina
olumsuz
-ve
srekli-
puan
kaybma neden oluyordu. Artik
girketi
saran
gizemli
tl ortadan
kaldirilmig
ve
gerek oldugu gibi meydana
ikmigti.
Kugkusuz kamu-
oyu
bu g0rdklerinden
memnun
kalmayacak
ve
fkeye kapilacakti. Standard'a
kargi yneltilen
tm
sumalan yazill clarak
ilk
ele alan kigi Henry Demarest Lloyd admda
bir yazardt. Bu kigi
ChicagoTribune'da
yayimlanan
bir
yazi
dizisinde
tm
bu sulamalan
bir btn olarak ele aldi.
.
Daha
sonra
bu
yazi
dizisini "Byk Bir Tekelin yks"
bagliglyla
188l'de Atlantic Monthly'de
yayimlanan bagka
bir
makale
izledi. Su
yazi o
denli
dikkat
ve
ilgiyle kargilandi ki
tam
yedi kez
basildi. Yazar
Lloyd'un bu makaledeki
iddiasina gre, Standard Oil
Sirketi
Pennsylvania Eyale-
ti'ne
"Eyalet Kanunlanm dzeltme"
digmda yapabilecek her trl olumsuz geyi
ve
ktlg
yapmttL
Cariptir,
makaledeki
tm
sumalara
karym, i; ynnden Standard
bu iddialardan fazla-
ca etkilenmedi
ve
igi bozulmad1. Ancak Lloyd'un
yazmig
oldugu
ve
Standard'm igleri nasil
y-
rttgn aiga ikaran
makale, bu tr makalelerin
ilk
byk
rnegi olmakla beraber
sonuncu-
su
da olmad1. llerideldylllarda
bu trden
daha bagkabirok yazi
daha yaztldt
Artik
John
D. Roc-
kefeller'in kamuoyuna verdigi gizemli
imaj, yani grnmez adam olmak
sona
ermigti. yleki,
zaman zaman,
Petrol Blgeleri'nde
yaayan
anneler, yaramazhk yapan ocuklarmt
yola getirmek
iin "Szm dinlemezsen seni Rockefeller'e veririm" diyorlardi.
Trst
Bir
taraftan
mahkemelerle
ve
kamuoyu sorunlanyla ugragirken diger taraftan da Rockefeller'in
kurmuy oldugubyk
imparatorlukta soylu bir i dzen
ve
kontrol
ele
geirmeabasi
verili-
yordu
Ve
bu
abada
da baanli olunmuqtu. Bir kere, ortada
lkeyi
epeevresaran
ve
egitli
rafi-
nerileri simgeleyen bir dernegin
var
oldugunu gsteren
aik bir
megru
zemin mevcut degildi.
Bunadayanarak, ileride
bir
gn,
Rockefeller mahkemede
verdigi yeminli bir
ifadede insanlann
yzne baka baka ekinmeden
ve
yalan
yere
yemin etmig
de olmayarak, sz konusu
tm
girket-
lerin sahibinin Standard
Oil olmadigimve
kontroln Standard Oll'in yapmadigim syleyecekti.
Aslmda bunlarm
ogunlugunun
kontrol kendisindeydi. Rockefeller grubundan bir hisse
sahibi
gnn birinde
New YorkEyaleti Yasa Temsilcileri
Komisyonu'na lkede
mevcut
rafinerilerden
yzde 90 kadarinm hallerinden
ve
aralarmdaki i;
iligkilerinden
"memnun
olduklarini,
uyum
iinde bir
arada ahytiklanm" syleyecekti. Bir bagka
hissedar da
aym
komisyona kendi firmasy
nm
Standard Oil'le hibir baglantisi olmadigini
ifade edecek
ve
Standard'laolan tek
kipiseliligki-
sinin
"kr
hisselerinin blnmesinde
igirtkanlik yapmaktan" ibaret oldugu hakkmda komisyo-
na teminat
verecekti. Aslmda
organizasyonun
esas
hedefi
zaten
buydu, Kendi
firmalarmdan
bag-
ka firmalarda hisse sahibi olanlar Standard Oil'in kendisi degil,
Standard'ta
hissesi
bulunan kipi-
lerdi. O gnlerde,
teykilatlarm
kendileri
bagka
tegkilattarda
hisse
sahibi
olmak hakkma sahip de-
gildi.
Hisselerin
"emanete"
almma igiOhio Standard Oil
Sirketi
adma degil,
o
tegkilatm
hissedar-
lari adina yapilabiliyordu.
"Trst" deyiminin hukuki kavrami zamanla
lyileptirilip
bir gekle
baglandt
ve
bu 1882 yill 2
Ocak
tarihinde
Standard Oil Trst Anlagmasi'nm
imzalanmasiyla
resmiyet kazandi.
Bu anlagma,
1870'lerin sonunda
ve
1880'lerin
ilk ydlannda
yer
alan yargisal
ve
politiksaldinlara bir yanit ni-
teligindeydi.
Aynca bundan daha bagka
bir neden
de
vardL
Artik Rockefeller ve ottaklan
yava;
yava;
lm kavrami
ve
miras
konulanm da dgnmeye
baglamiglardi
ve
ilerinden bir
tekinin
lmyle
ne
gibi sorunlann
ortaya 1kacagt
konusunda
bilinlenmigolarak
ortak
karara
varmig-
lardL
Mevcut sisteme gre,
ilerinden bir
tek
kigi bile lse,
kargilarina
bir
sr
karigikhk, deger-
ler zerinde karmaga, davalar
ve sonu
gelmeyen acilar
ikacakti. Bu
inanla
ve
ortak kararla bir
42
trst
kurmaya
karar
verdiler. Trst kurmakla btn bu olasthklar nlenmis olacak, sahiplik kav-
rami
organize edilip
tanimlanacak,
bylece ileride
atigma
konusu olacak herhangi bir
sorun
ikmayacakti.
Bu
trstn
haztrlanma agamasmda
byk
titizlik
gsterildi.
"Boru hattinm her bir
ayagt
te-
ker
teker
lld
ve
tugla
ile rlm her alan
en
kk
parasina
kadar degerlendirildi." Bir
mtevelli heyeti kurularak
Standard
Oil'ce kontrol edilen btn malzeme stoklari bu mtevelli
heyetinin yelerine devredildi. Hisseler de zamanla bu heyetin sorumluluguna
emanet
edildi.
Toplam
sayisi
700.000 olari
hisselerin
en
byk
payi
191.700 hisseyle
Rockefeller'e aitti. On-
dan
sonra
sirada Flagler geliyordu
ve en
ok hisseli ikinc hissedar olarak Flagler 60.000hisseye
sahipti. Mtevelli heyeti yeleri
kendilerine
emanet
birakilan
hisseleri Standard Oil Trst'e bag-
h kirk bir hisse sahibi adma
ayn ayn
bireysel
sirketlerde
muhafaza edlyordu. Tmyle sahip ol-
duklan
on
drt
grketinve
kismen sahip olduklan yirmi alti
girketin
"genel-denetleme"
igi
de
on-
lara verilmigti. Heyetin birok sorumlulugu vardi; yneticilerin
ve
memurlann seimi de onlara,
aitti. Bu
yetkiye
dayanarak
gerektiginde
bizzat kendilerini de
seme
hakkina sahiptiler. Adi
ge-
en
bu
trsto
gne kadar kurulmuy olan
byk
"trstler"
iinde birinci
olamydi
ve
hukuki yn-
den fevkalade
megruydu.
Ama bu
megruluguna ragmen,
nceleri
eglerini kaybetm dullari
ve
bunlarm yetimlerini
koruyucu bir
messese olarak
tanman
"trst"
deyimi, kisa zamanda ismi
amldigi
zaman
zillet
ve
nefretle
ammsanan
bir
kavram haline dngt. Bu arada her eyalette
ay-
n StandardOil organizasyonu adlyla, Standard'in
eyaletlerdeki nitelerini kontrol
amacma
y-
nelik birtalom
teykilatlar
kurulmugtu. Bu
egitli
nitelerin faaliyetlerini koordine
eden
ve rasyo-
nel hale getiren merkezi bir ofisin
kurulmasi ise sz edilen
trst
anlagmasiylammkn olabil-
di. Bunun gereklegmesi,
i; hacminin giderek bymesiyle artik acil bir
grev
olmugtu. Trst
ay-
nca
Rockefeller
ve
i; arkadaylan lin bir
gegit
"megruluk
kalkam
ve
idari
esneklik" sagllyordu.
Rockefeller
ve
arkadaglan bu ikisinden,
artik gerekten bymg
ve tm
dnyayi
sarmig
nitele-
rin daha etkin gekilde
igletilmesinde yararlankkt1.
Trst sayesinde
iglerin
megrulyeti saglanmasma karym ortada zmlenmesi gereken
pra-
tik
bir
sorun
kalmigt1.Bu da, yeni nf
tenin ne gekilde
idare edilecegl sorusuydu. Bu kadar
ok
saylda bagtmsiz mtegebbis
Ve
bu kadar ok egitli
rn
ikaran
bu kadar
ok
igyeri
nasil
birleg-
tirilipde bu yeni
trste
baglanacakti? Sz edilen egitli
rnler
arasmda gazyagl
ve
mazottan
bagkayaklagik
yz egit
yan
rn vardi. Su konular zerinde
uzun uzun
dgndkten
sonra
bir karara
van1di
ve
bir
idare
ve
koordinasyon
sistemi
kurulmasi
ve
sistemin bir
komisyona veril-
mesi
kararlagtirildi. Ancak
mevcut
komisyonlarm
sayist
bir hayli kabankti. Bunlardan birka1
qu
komisyonlardi:
i Ticaret Komisyonu, ihracat Ticaret Komisyonu, malatKomisyonu, Fl1
ve
BaghklamaKomisyonu, Boru Hatti Komisyonu, Petrol
Muhafaza Komisyonu, YaglamaKomisyo-
nu ve
daha
sonra
olugan retimKomisyonu.
Bu komisyonlara her
gn
dnyanin drt yamndan
gnlk raporlar
akiyordu. Su komisyonlann
hepsinin stnde olan bagka bir komisyon daha
vardi ki
en
st dzey idarecilerden olugan
ve
Icra
Komisyonu olatak bilinen bu komisyonun
g-
revi
tm
politikalan
ve
talimatlan
bir btn olarak saptamakt1. icraKomisyonu
hibir
zaman ta-
lep,
teldifve tavsiye
halinde
emir vermlyordu. Bununla beraber herkes komisyonun otorite
ve
kontrol gcnn bil ncindeydi
ve
bundan asia kugku duymuyordu. Yazdigtbir mektupta Rocke-
feller
merkez-teykilat ile
tagra-tegkilatlan
arasmdaki
iligkisinin
ne
gekilde
olmasi
gerektigini
uy-
gun
bir dille
ve
emir vermeden, sadece bir grg olarak
gu
szlerle anlatir: "Bu
konuda
tagrada
bulunan
siz
saym
baylar
kukusuz bizden
daha Isabetli karara
varacaksin12.
Fakat
politikasim
kontrolmz altma alamayacagimiz
konularda fazla
ayrmtiya
girmesek nasil olur?"
1870'll ylllarda Standard'm
ana
strateji olarak daima uyguladig1bir olgu l 880'li yillarda da-
ha da belirgin
ve
yogun olarak uygulanmaya
kondu. Bu, retimi dgk flyatla
yapma
stratejisiy-
di. Su stratejinin devreye sokulmasi kugkusuz birok yenilik gerektirlyordu. gletmedeverimli-
lik, fiyatlarda hkimiyet,
hesap
ve
hacim
iglerinde yetenek,
teknolojiye kar
i
srekli ilgi
ve
niha-
43
yet konu
kendilerinden daha byk
pazarlar oldugunda, bunlara kargi
tkenmez
bir ilgi
ve
arag-
tirma
istegi
gibi...
Bu
alanda verimlitik saglamak
ugruna
ilk
agamada rafineri
operasyonlan
kon-
solide edildi. Elde edilen baan
son
derece bykt;
o
kadar ki 1880'll
yillannortalanna gelindi-
ginde,
Standard'a ait sadece rafineriyle
dnyamn
toplamgazyagi
arzmm
drtte birinden faz-
lasi saglamr
olmugtu.Szedilen
bu rafineri Cleveland, Philadelphia
ve
New
Jersey'deki
Ba-
yonne
rafinerileriydi.
Fiyatsaptamalanson
derece
tilizlikle
yapiltyor,
bazen
gerektiginde
ksurat
nc
ondalik noktaya
kadar hesaplamyordu.
Bu yzden fiyatlar
aynr
dzeyde kaliyor, hibir
zaman
fazla
bir dalgalanma gstermiyordu. Su konuda,
strasi
geldiginde bir gn Rockefeller'in
syledigi
gu
szler
ammsanmaya
deger:
"ig
hayatimda
her
geyisayarak
yapmay1
kendime
kural
edinmigimdir."
Sirketin son
derece geligmigbir haberleyme sistemi vardi. Su sistem devreye
so-
kularak
arbitrajm(haberleyme
sistemi
baglamak)
sagladigt avantaidan yararlamhyor, bylece Pet-
rol Blgeleri'nde, Cleveland'da, New York
ve
Philadelphia'da
aynca
Antwerp
ve
Avrupa'ninda-
ha
bagka
yerlerinde
fiyat farklan
isabetli gekilde saptamyordu. Aynca girket haber alma
ve casus-
luk alanlannda
gayet
etkin
ve
olaganst bir sisteme sahipti.
Bu
sistem sayesinde
tmpazar
ko-
ullanm
ve
rakipleri
hakkmdaki bilgiyi
gn
gnne izlemek olanagt vardt lkede
var
olan
pet-
rol
alicilarindan hemen hepsi iin
ayn ayn
birer kart
katalogu tutuluyor, bu kartlarda bagimsiz
petrolclerin
ykledigi varillerden hemen
hepsinin
teker teker
nereye
gittigi gsteriliyordu.
Rockefeller'in
petrol
alanmdaki
idareciligi
temelde
merkezi
tek bir
temaya dayamr. Petrol
konusuna
gerekten inanmtytt
ve
bu inanci hibir
zaman sarstlmamigttr.
Ona gre ham petrol
konusunda olugabilecek herhangi bir flyat dgg hibir gekilde bir endigeye yol amamallydi.
Tam
aksine
bu dggdaha
ok
ham petrol
satin
almak iin bir firsat say11mahyd1. 1884 yilmda
irkete
verdigi bir
talimatta
gyle der: "mitederim ki, eger ham petrolde yeniden bir dg
olursa, Ynet m Kurulumuz
ortaya
birtakim istatistikler
ve
bilgiler dkerek ham petrol alimimizi
engellemeye abymaz. Pazarlama
igi sif1ri
tketip
iflas
yoluna gittiginde, bazi kimselerin hemen
her
zaman yaptiginm
aksine,
abamizi
durdurmamah, sinirlerimize hkim olmahytz."
Buszle-
ri sylediginden kisa bir
sre
sonra
da
pu
grgn ifade ediyordu: "Eger
satm almaktan katmr-
sak, hi kugku yok,
byk bir hata
yapmig
oluruz,
"
Standard
Oil
st dzey idaresi
gu
kipilerden oluguyordu: Rockefeller, kardegi William,
Henry Flagler
ve
bunlardan
bagka iki
kig daha,
tm
hisselerin yedide drdnrt idaresini ellerin-
de tutuyorlardt
Bu kipilerin digmda st dzey
idatesine kanan, buraya kadar
uzanan
yaklagik
on
iki kigi
daha vardi ki, bunlarm hepsi gerekten kendilerini
bu ige adamig, sebatla
allpan,
ge-
mig ylllarda baanli birer
mtegebbis olarak kendilerini
kanitlamt
ve
bir vakitler Rockefeller'in
rakibi olmug kipilerdi. Ileridebir
gn,
bu kipileri ima ederek,
Rockefeller'in
syledigi
qu
szler
ammsanmaya
deger: "Bu denli kuvvetli, gl
kipileri
kendiniz gibi dgnmeye, fikrinizi onlara
kabul ettirmeye aligmak zannedildigi
kadar kolay bir iqdegildir," Bu
tr
bir gruplamada bagvu-
rulacak
tek
ve en
lyi yntem konsensus
yntemiydi
(bir
fikri
tartigmaya
amak
ve
sonunda
itti-
fakla
karara
varma
yntemi) Bu konsensuslarda tm
seenekler
ve
kararlar
teker teker
ele ah-
nip tartigibyor, tekrar
mnakaga ediliyor,
fakat harekete
geme
igi derhal yapilmlyor;
"eylem"
sonraya
birakihyordu.
Harekete
geme
igi Rockefeller'in istedigi gibi, ancak sorunlar tekrar
tek-
rar
dnp dolayttrildiktan, akla
gelebilecek
her trl
olasilik
ayriayri
dgnlp sonunda
saghk-
h
olan yn hangisiyse
o
ynde bir karar verildikten
sonra
bagllyordu.
Ileridebir
gn
Rockefeller,
tu geirilen
seneleri animsarken pyle
demigtir:
"igkolu
ne
olursa olsun
o
igin
ne
derece sratle
yapilmasma
karar vermek
nemli
bf
r
sorundur. Bu
sorun
her
lykolu iin geerlidir. Bize gelince,
o
gnlerde
biz
bir
hayli abuk hareket
etme
durumundaydik, dinlenmeye vakit bulmadan n-
mze yeni yeni
acil
durumlar
ikiyorduve
bunlarla bagetmek zorundaydik. nsanmsabnm
zor-
layan bu konulari
ne
kadar
ok
ele aldik
ve
tartigtik.
Bunu
anlatmakgerekten zordur! Bazi ko-
nularda igi
ne
kadar
abuk
kotarmamiz gerektigi
zerinde fikir ayriliklarimiz
oluyordu.
Aramiz-
dan
bazilari igi hemen sonulandtrmak
isteyerek
ve
beklemeye
gerek
duymadan byk
harca-
44
maar
yapma
egilimi gsteriyordu. Digerleri ise
ihmli
davranmak yanhslydi. Yine de biz her
za-
man
bir
orta yolu
bulmayi bagarmigizdir. Ne
yapip
edip bir yolunu buluyor, igi
ne
acelecilerin is-
tedigi
kadar
abuk
bitiriyor
ne
de
tutuculann
diledigi
derece dikkatli
ve
yavag
davranlyorduk. 14-
lerin her
birini
teker
teker
allyor,
bu
ikisi
arasmda
ilimll
bir yol
izleyerek
gzmlyorduk." Bu
aiklamaya
pu
szleri
de ekliyordu: "Sonunda aldigimiz karar
mutlaka
ittifakla
alinmt; oluyor-
du." stdzey
yneticiler arandiklan
zaman
daima
geceve gndz trenlerinde,Cleveland'la
New York, Pittsburg'la Buffalo
ve
Baltimore'la Philadelphia
arasmda mekik dokur
halde bulunu-
yorjardi.
1885yihnda
trst
yeni
merkez
binasma
tagmdi.
Burasi AgagtManhattan'da, Broadway
26 adresinde dokuz kath bir ofis binastydi. Su bina ok gemeden yalmzca bu endstriye
tahsis
edildi. Artik
btn
tepldlatbagta Ynetim Kurulu
olmak
zere
buradan idare ediliyordu. Yne-
tim
Kurulu yelerinden
o
gn hangisi
gehirdeysekurulu
o
temsil ederdi. stdzey yetldliler g-
le
yemeklerini her
gn binamn st katinda bulunan kendilerine
aynlmigzel yemek salonlarm-
da
yerdi. Yemek
sirasmda bu kipiler hayati nemde bilgileri
birbirlerine aktanr, fikirler incelenir
Ye
bir konsensusa
vanhrdi. Gerekgudur
ki, Rockefeller'in liderligi altinda, evvelce
onun
rakibi
olmuy bu kigiler,
kendi aralarinda, faaliyetleri
ve
kapsami ynnden epsiz bir
organizasyon
olan
ve
akillara durgunluk
veren abuklukla
geligmig bir
girket olugturmuglardi. Broadway 26
adre-
sindeki-yemek
masasi
etraftnda
toplanan
bu kigiler her anlamda
olaganstyetenekte insanlar-
di. Bir
gn New
YorkMerkez Demityolu'ndan William Vanderbilt, New York'taki Devlet Yasa
Temsilcisi'yle
konuptugu bir
strada,
bu kipiler hakkinda
gunlartsylemigtir:"Bu adamlar benden
ok daha
akilli.
ok
mtegebbis
ve
zeki kipiler.
Bugne kadar hayatimda iglerinde bu
derece ba-
arih
ve
yetenekli bir
insan topluluguylakargilagmadim."
"Kurnaz
lhtiyar
Baykug"
Yine de
bunlarm iinde
en
akilli
olanJohn
D. Rockefeller'di. Trstn kuruldugu
gnlerde
kirk
yaglarmda
olan
Rockefeller daha
o
yaita Amerika'nm
en
zengin altiadammdan biriydi.
Sirketin
yol gsteren gc, kendini
onun
bymesine adamig
ve
bu
yolda kendi bildiginden
gagmayan;
birlegmey!
saglamig, kontrolsuz
yarigmanin
"kaylp"
olduguna inanan
ve
bunu kmseyen,
amacinda hakli olduguna gvenci olan
bir kiplydi. Garip
bir
gekilde
ve
kasitli olarak kendisini
"ulagilmaz"
noktada
tutuyordu.
Yaammmflerki
yillarmdaezberinde
olan
bir drtlg dudakla-
rmdan dgrmez, devamli
minldanirdi.
Mege agacmda
kurnaz ihtiyar bir baykup
yagtyordu,
Giderekdaha
ok
gryor, daha
az
konuuyordu,
Daha
az
konugtuka
daha
okgey
duyardi,
Niin hepimiz bu
ihtiyar
kup gibi
olmayahm?
Daha i;
hayatmm ilk
gnlerinde kararlagtirdigt
gibi,
gizlilik
politikasmi yegler,
gerekleri
"olanak
verdigince
az
sergilemek" yoluna giderdi. inceleyici
ve gpheciydi.
nsanlarla
arasma
mesafe Royardi.
Su uzakhgi
ve
soguklugu, insan1 deler
gibi bakan buz
gibi
bakiglanyla
tedirgin
eden bir
imaj yaratiyordu. Bir defasinda Rockefeller Pittsburgh'da bir
rafinerici
grubuyla
tanig-
mig,
onlarla.
toplantiyapmigti.
Toplanti sonunda
gruptan
birkai
birlikte
yemege pktilar. Konug-
malar dnp
dolagip
asikyzl,
insanlarla konugmay1
sevmeyen,
tehdit eder gibi bakan
Cleve-
land'll Rockefeller'e
geldi. llerindenbiri Rockefeller iin "Acaba ka
ya
indadir?"
diye
ortaya
45
bir
soru
atti. Raf nericilerden
her biri bi.r
tahminde bulunuyor, degigik
yarutlar
veriyordu.
Sonun-
da bunlardan biri gyle syleyecekti: "Dikkat ettim. Herkesi
konugturuyor,
ama
kendisi konug-
muyor,
hibir
gey
sylemiyor;
sadeceoturup
konugulanlan dinliyor. Ama hayrettir, hatirlamadigt
hibir
gey
yok. Konugmayabagladigi
zaman
her
geyi
yerli
yerine
oturtuyor... yle
saninm
ki bu
adam 140 yaginda
olmah,
nk
herhalde dogdugu
zaman
zaten
100 yagindaydi."
Bundan ok seneler
sonra uzun
yillar Rockefeller'le beraber aligmig
bir i; arkadagi
onu
gu
szlerle tarif etmigtir: "Hayatimda tanidigim
insanlar arasinda
duygusalliktan
en
uzak olam."
Ama hi kugku yok
ki bu
maskenin arkastnda
gerek bir
"adam"
sakliydi.
1870-1880 ylilan
"plamm1zm"
meyve
vermeye bagladigtyillardi. Birlegme
ve
entegrasyon
ve
basmdan gelen h-
cumlann
en
yogun oldugu bir
defasmda
Rockefeller'in
gyle
dedigi
sylenir: "Kazandigimbunca
servetin tmlio
devirde
yagadigimkaygi ve
endigeyi tazmine yetmedi." Egi
de bu konuda kendi-
sine
katihyor
ve o
gnleri
"znt
dolu gnler"
olarak nitelendiriyordu. Bizzat kendi syledigi-
ne
gre,
"o
gnlerde uykusu blnmeden geirdigi
tek
bir
gecesi bile yoktu."
Rahat etmek ve
gevgemek
istedigi
zaman
bunu
degigik ekillerdeyapardi. Gnn
ge
saat-
lerinde yaptiklan iq
toplantilannda
kendisi
bir
kanepeye
sitt
st
uzanir,
beraberindekilere le
devam etmelerini syler ve kendisi tartigmalara
byle sirt st
yatar
durumda
kat111rdi. Ofisinde
her
zaman
basit bir kas gevgetici
alet bulunurdu. Atlara,
-ncelikle
hizh koganlara-zel
bir dg-
knlg
oldugu
iin bazen akgamlari ge saatte
at
kogulmugarabastyla gezintiye ikardi.
Bir
sa-
at
kadar sren bu hizh gezintilerde
atma
"tms
yaptinr, rahvan gtrr, aha
kaldinrdL"
Bu
ge-
zintiler bitip akyamyemegi yendikten
sonra
dinlendigini dgnr, kendini yenilenmig
bisseder-
di. Bu gekildegeirdigt akgamlardan
birinde "Akgampostasmi
aip
iinden mektuplari ikaracak
zamani
bile buldum" dedigi sylenir.

yagami
digmda Cleveland'da vaktini Baptist
Kilisesi'nin iglerine
adamigti. Yneticilerin-
den oldugu
Pazar Okulu'nda grenciler zerinde unutulmaz bir
imaj
yaratmigttr.
Bu
grenciler-
den, bir vakitler
ocuklanmn
arkadagi olmuy bir
luz grenci
seneler
sonra
Rockefeller'i
pu
sz-
lerle animstyordu: "Bay Rockefeller'i Pazar
Okulu'nda ayinleri ynetirken
ammslyorum.
Uzun
sivri
burnu, biz
ocuk
grencilere ynelik
uzun,
keskin
aill enesi,
ifadesi
hi
degigmeyen aik
renk mavi
gzleri
hl gzmn
nnde. Her
zaman
ok
ihtlyatli
ve
dgnerek
konutugundan
konugmalan ok
yavag
olur, fazla
zaman
alirdi.
Ama hi kimse
onun
bu konumundan gerekten
zevk almadigmi syleyemez. Durumundan ok hognut oldugu aika anla1hrdi.Bu solu
gr-
nm sanki
onun
hobisiydi,
O da olmasa
bagka
h bir
habisi yok diyebilirdiniz."
Cleveland
diginda Forest Hill maliknesinde
yaamayi
severdi; bunun igin
maliknenin
ay-
nntilanyla meggul olurdu,
Bu ayrintilar
zel
parlak kirmizi tugladan yapilmiggmine
yapimi,
agag
dikme, ormanlar
iinden
geen
yeni yol yapimiyla
ilgilenmek
gibi geylerdi. Daha
sonra
New
York
kenti kuzeyindeki Pocantico
tepelerinde yaptirdigi grkemli yeni
maliknesine
tagindigtzaman
bu hobisini daha da genigleterekdevam ettirdi.
Arazi
tanzimi,
dekorasyonun
man2arayi
grecek
ekilde dzenlenmesi
gibi
ugraglan vardi. Ayrica, elinde
bayrak
ve
direk,
yeni
yollann
yapim
igin-
de yorulup tkeninceye
kadar ahgirdi.
Arazi
tanzimine
byk merakivardi. Bunu yaparken ken-
disini i; hayatinda bu denli
baanli kilan yetenekve
kavramciligmdan
yararlamyordu.
Amerika'nm
en
zengin adami olma yolundayken bile
ilgintir ki, sadelik ve tutumluluktan
aynlmamigtir. Ailesinden gelentm
kargi koymalara kargm, elbiselerini sik sik yenilemeye
yanag-
maz,
pantolonlanm arkasi parlaymcaya kadar
giyer,
kiyafet
tamamen
eskiyip glyilemeyecek
hale
gelmeden yenisini almazdt. En sevdigi besin
"st
ve
ekmek"ti. Sylentiye
gre
bir delasmda Cle-
veland'dayken,
oramn
nl bir iadami
ile egini
yaz
aylanni geirmeleri iin Forest Hill'deki mali-
knesine
davet
etmig. Alti hafta sreyle burada kahp gzel bir
tatil
geiren
nl
ift, evlerine dn-
dkten
sonra
garip
bir srprizle kargilagmiglar.
Kendilerini bir
fatura bekliyormuy
ve
fatura Rocke-
feller tarafmdanonun
evinde
gegirdikleri alti
gzel haftanm
kargiligt olarak gnderilmig.
Kendine
zg,
akacthgakadar giden
bir
espri anlaylgivardi; fakat bunu sadece ok yakm
46
buldugu kimselerle beraber
oldugu
zamanlarda
gsterirdi. Bir defasinda arkadagi Henry
Flag-
ler'le gyleakalagtigisylenir: "Bugn diiye
gittim.
Dii koltugunda
oturmak berbat bir
gey.
Inan,
sana
mektup yazmak,
hatta
senin mektuplarim okumak bile bundan daha fena olamaz.
Ne
yapayim
ki
gitmek
zorundaydim." Akgamlari yemekte
allesiyle
beraberken
onlari eglendir-
mekten hoglamr, garki
syler,
burnunun stne biskvi koyup
agzlyla
tutar,
hatta bazen burnu-
nun
stne
tabak
bile koyup
dengeleme numaralan yapardi, Sevdigi
geylerden
biri de
ocuklar1
ve
ocuklanomarkadaglanyla birlikte n verandada oturup
"buzz"
dedikleri bir
oyun
oynamak-
ti. Oyuna
gre
ilerinden biri
saymaya
bagliyor, iinde
"yedi"
rakami
olan
saylya
geldigindeyedi
yerine
"buzz"
diyor,
eger
bunu
yapamiyorsa oyundanikanhyordu.
Kendisi iyi bir
matematiki
oldugu halde Rockefeller bu oyunda her
zaman yenilir, ancak
71
sayisma
kadar
gelebilirdi.
o-
cuklar bu
oyunu
ok
sever ve
Rockefellerile birlikte
gzel saatler geirirlerdi.
Para kazanmaya
bagladiktan kisa bir sre
sonra
Rockefeller bagli
oldugu kiliseye kk ba-
giglar yapmaya
baglad1.Seneler getike bagiglarmmiktart giderek artlyordu. Kendisinde,
birik
tirmig
oldugu
servetin byk bir losmmi
"vermek"
gibi
bir istek
uyanmigti
ve
bu duygu
giderek
artlyordu. Hay1r
yapma
iginde de tipkl ip yagaminda
oldugu
gibiaym
kriterlere bagvuruyor,
aym
matematik incelemeyi
ve
titizligtgsteriyordu.
Bagiglarsratle yayildt
ve
gnn birinde
bilim
dallarina,
tip ve
egitim alantarina kadar uzanarak bu dallan da kapsadt
Ancak,
on
dokuzuncu
yuzyllda yaptigt
hayir igleri daha
ok Baptist Kilisesi'ni kapsamig
ve
bu kiliseyle kisitli kalmigttr.
Rockefeller artik bu kilisenin
en
byk bagilsi
ve
en
gl koruyucusu durumuna gelmigtir.
1880'll yillar sonunda, kendisini
tam
anlamlyla byk
bir Protestan niversitesinin
gerek-
legmesine adadi
ve
bu
ugurda Chicago niversitestnin
kurulmasi iin
gereken mali destegi sag-
ladi. Bununla da yetinmeyip niversitenin organizasyonu
iin
gereken ykmllkleri de st-
lendi. Her
zaman
niversitenin
en
byk bagtgisiolarak kaldi.
leriki yillarda da daima
niver-
siteye
kendinden
sonra en
byk bagigi yapanlarin bag
glarmi
kat kat
aan
bagiglarda bulunmug-
tur.
Universitenin kurulup
geligmesi
agamasmda byk dikkat
ve titizlikgsterdigi
halde, kurul-
duktan
sonra
niversitenin
akademik iglerine hibir gekilde kangmamtyttr. Yalniz niversitenin
mutlaka btesinin similan iinde
kalmasiru istiyor
ve
bu konuda israr
ediyordu. Universite bi-
nalanndan hibirisine
hayatta
oldugusrece kendi isminin verilmesme
nza
gostermedi. Kurul
dugundan
sonraki
ilk
on
yll iinde niversiteyi
sadece
iki
kez ziyaret etmigtir. Ilkziyareti niver-
sitenin beginci ylldnm olan 1896
yllina
rastlar. Su ziyaretinde,
sylentiye
gre,
mtevelli he-
yetinden
bir niversite yetkilisine
gunlansylemigtir:
"Benim
bu ige
gvenim
var.
Bu benim
ya-
amim
boyunca
yapmig
oldugum
en
iyi yatinm. Madem ki Ulu Tann bana
para
verdi,
onu
nasil
Chicago
niversitesi'nden esirgeyebilfrim?"
Bu konugma olurken bir
taraftanda bir
grup
ni-
versite grencisinin sesleri duyuluyor,
gen
grenciler Rockefeller'e
serenad yaparak,
gu
garkiyi
sylyorlardi:
John
D. Rockefeller,
bu mthig adam
Tm bozuk
parasmi
bize
Chicago
niversitesi'ne
Verdi...
Ne
var
ki 1910 yllina gelindiginde, Rockefeller'inniversiteye vermig oldugu
"bozuk
para"
miktari,
tm
diger
kaynaklardan
gelen
7 milyon
dolara kargm
35 milyon dolan bulmutu;
yap-
mig
oldugu
tm
bagiglann
tutan
ise 550 milyon dolardl.
igyerinde
uyguladigi
detleri zel
hayatma da ta1migtir.
O ylllar
"Altin
ag"
diye
anilan
devrin
yaklagik
on ytllik
kesimine
rastllyordu. Eu yillarda
"haydut
baronlar"
akil almaz
servet
yapip gok msrif
ve
gamatall
bir
yaam
iindeydiler.
Bu gnlerde bile Rockefeller
ve
ailesi New
York'taki evlerinin
ve
Pocantico'daki
maliknelerinin
gerekten
grkemli olmasina kargin, da-
ima
gayaali,gsterigli
ve
agLn
getirdigi
zevksizliklerle
dolu
yagamtarzindanolanak verdigince
47
uzak kalmaya zen gstermiglerdir. Kendisive
egi, ocuklanna
dogruluk kavrammdan, kendi
anlayiglanna zg
ne
anliyorlarsa agilamaya aligmiglar,bylece onlari gelecekte
veraset yoluyla
konacaklan zenginligin tehlikelerinden
korumaya gayret
etmiglerdir. rnegin, paylagmaduygu-
sunun ne
oldugunu
grenmeleri iin
eve
btn ocuklar
iin
tek bir
tekerlekli
bisildet
allmrdi.
New York'ta oturduklari
zaman,
tm zengin
aileocuklan okula
ssl
at
arabalanyla
ve
uaklar
eglig nde geldikleri halde Rockefeller'in oglu okula
yryerek gidip
gelirdi.
Cep harllgmi
baba-
smm
mlklerindeki teki
iilerle
egit kogullarda,
aym
gndeligi
ahp ahgarakikantlardi.
1888'de Rockefeller,ailesini ve
iki Protestan rahibi
yamna
alarak
ay
iin Avrupa'ya
gitti.
.
-
Avrupa'da, Fransizca
bilmedigi
halde, gittigi
her yerde nne gelen faturalan, faturalardaki
her
kalem
masraft
byk bir dikkatle gzden geirirdi. Ornegin,
bir seferinde lokantada yemek
ye-
dikten
sonra
getirilen hesapta
"poulet"
szcgn grmg,
ne
oldugunu bilmediginden oglu
John'a
"Poulet
ne
demek?" diye
sormuy,
ancak
"tavuk"
yanitim
aldiktan
sonra tatmin
olmugtu.
Hesaptaki her
yemegi teker teker soruyor, ne
olduklanm anlamak
istiyordu.
OgltiJohn,
daha
-
sonraki ylllarda
bu
konuda
gunlan
sylemigtir: "Babam hlbir zaman
bir faturay1
zerindeki
ra-
kamlan
teker teker
incelemeden, dogrulugundan
emin olmadan
demezdi.
Kk aynntilara
bu kadar zen gstermesi
belki bazi evrelerce hasislik olarak nitelendirilir; ancak babamm g-
rgne
gre bu
hasislik degil,
bir yagam
prensibinin uygulanmastydi."
Grmeye Deger Harika
Rockefeller'inkurup
egi
bulunmaz
bir
refaha
erigtirdigi girket, 1880'lerde
ve
1890'lara kadarki
sre
iinde
genigleme
agamasina
devam etti. Bilimsel
aragtirma
yntemi artik petrolclge de
girmigti. Rafineriden yerel dagitimelya ulagmcaya
kadar,
hem rnn kalitesine hem de
operas-
yonlanntitizlik
ve
temizligineolanak
verdigince
dikkat gsteriliyordu. Pazarlama sisteminin b-
ytlmesi
ve
rnn
en son
tketiclye
kadar ulagtinlmasi
ama
edinilmigti
ve
bu
ama
girketin
ngrdg bir
emir olarak eksiksiz uygulamyordu.
Sirketin,
dev kapasitesine
cevap
verecek
ye-
ni pazarlara
ihtiyaci
vardi
ve
bu yzden
biraz da saldirgan
davranarak
"her
toprakta,sonuna
ka-
dar"
pazar
aramak yoluna gittiler.
Rockefeller'in dedi.giglbi
"daha
ok
pazara
gereksinim vardi."
Aslmda bu
pazar
gnden
gne emin
ve
tutarl1bir gekilde
biraz daha byyordu. Bunun nedeni
olarak petrol
kullanimmm daha ok gazyagi geklinde her gn biraz
daha
artmasi,
akil almaz bo-
yutlara
uzanmasi
gsterilebilir.
Petrol
ve
gazyagi lambasimn
o
gnlerdeki Amerikan
yagamm1ve
Amerikalilar'm
saat
kav-
rammi
degigtirdiginisylemek yanlig olmaz. ister
Dogu'nun kasaba
ve
kentleriode yagasmlar,
is-
ter
Ortabati
iftliklerinde, tketicilergazyaglarim
ogunlukla
ya
yredeki
bakkaldan
ya
da
ecza-
neden
allrlardL
Buralara gazyagimtoptanci
verirdi Toptancilarm
ogu
da gazyaglarin1
Standard
Oil'den
ahyordu.
Daha 1864 ylhnda, New York'lu bir
eczaci
bu yeni aydmlatici yagm
zellikle-
tini
gu
szlerle anlatmigtir: "Gazyagi bir
anlamda
kirsal kesimde
yagayan
insanlarm
hayatml
uzatti. Balina
yagmm
yeterli olmamasi nedeniyle erkenden gne batar
batmaz
yatmaya
ve ya-
amlarimn hemen hemen
yansmi
yatakta geirmeye aligmig
insanlar
artik gecenin bir
kismmi
okumakla
veya
eglenceyle geiriyorlar.
Bu durum
ncelikle log
mevsimi
iin geerli."
Gazyaginmpratikte nasil kullanilacagt
ve
dnyada
ne
kadar
abuk kabul buldugu hakkm-
daki ilk
bilgiler, 1869 yllmda Uncle Tom's Cabin
(TomAmcamn
Kulbesi) kitabinm
yazan
Har-
tiet Beecher
Stowe
tarafmdan
verildi. Aslmda
yazar
Beecher kendisi
gibi
yazar
olan
ve
Ameri-
can
Woman's Home
or
Principles of Domestic Science
(Amerikan
Kadmmm Evil isimli
kitabt
yazmig
olan kiz kardegine kitabm yazilmasmda yardim ettiginden konu hakkmda fikir sahibiydi.
Bu
iki
yazar,
okuyuculanna
ne
tip
lamba alacaklanm
gtlerken,
gunlan
yazmiglardt:
"lyi
cins
gazyagmm
verdigi
igik
tamamen
tatmin
edicidir." Ama yine de kt kalite
ve
pis
gazyagt
kullan-
maya
kargi okuyuculanm
uyarip
"Bu
mthig
patlamalar
tamamen
kt kaliteli pis gazyaglann-
48
dan oluyor" demiglerdir. 1870'lerin ortalarmda bir
sene
iinde meydana
gelmiglm olaylarmin
beg, alti bini bu
gibi
kazalara baglanmigti, Bu konudaki kurallar hem
yavag
hem de gvensiz
ge-
kilde iglediginden,
Rockefeller istikrar
ve
kalite kontrol zerinde
bilhassa duruyordu. Sirketine
Standardismi
verme
nedeni
de buydu.
Daha byk kentsel blgelerdeyse
kmr, ham petroln bagka bir fraksiyonu olan nafta-
dan
ikanlan
"gehir
gazi"
gazyagi
ile hl rekabet ediyordu. Ama gazyagt gebir
gazma
kargi fiyat
bakimmdan avantajliydi. O gnlerdeki bir
yayina gre
1885 yllinda, New York'ta
yagayan
bir
ai-
le
senelik gazyagt
ihtiyacini
sadeceon
dolarla kargilarken,
"hali
vakti lyi olan aileler bu
paray1
bir
ayhk aydmlatma mastafi olarak harc1yordu." Kirsal kesimde bu
tr yarigma
yoktu. Bir grenci-
nin
yazdtgma
gre
"1876'da
Philadelphia'nin yznc yll kullamalan strasmda,
kasabanm iyi i;
yapan
bir
dkknma
girecekolsamz
orada sayilamayacakkadar ok lamba
ve
lamba
cami
grr-
dnz."
Aynca "Gazyagl
rnleri dedikleri
ve
gazyagtkullanan rnlerden de bol
miktarda
var-
dl. Su
manzara,
evvelce
etrafi grmek iin donyagma batinlip
tabagm
kenarma koyulmuy bir
pa-
avra
parasmdan
medet umanlar iin
gerektengrmeye
deger bii harikaydi."
O
gnlerde,gazyagi, rafinerilerden ikan
rnler iinde kugkusuz
en
nemli olamydi;
ama
tek
rn degildi. Daha bagka rnler de
vardi.
Bunlar
arasmda
Qu
rnler sayllabilir: Nafta, eri-
tici
olarak kullamlan
veya binalan teker teker aydmlatmada kullamlmasi iin
gazyagina
dng-
mggekliylebenzin,
mazot, tren
motorlan
ve
demiryolu arabalarmda,
tanm
aletlerinde
ve
daha
sonra
bisikletlerde, bunlarm oynak
kisimlarinda
kullamlan yaglayicilar.Ve bunlardan
ayn
olarak
ticari
alanda "Vazelin" denen
ve
eczacihkta kullamlan
petrol
jlesi
ve parafin.
Parafin
mum yap-
mada
ve
besinlerin
korunmasinda kullantidigt gibi
"parafinli
iklet"
denen
ve
devamlt dikig di-
ken hanimlarm pek ragbet
ettigi bir
mamulnyaptmmda da kullanillyordu.
StandardOil
Sirketi
tketiclye
erisme
abalannda,yani.igin pazarlanmasmda da kontrol
ele
geirmigti. 1880'lerde
girketin
pazarlamadaki kontrol
orani
neredeyse rafinericilikteki kont-
rol
oranma eg,
yani %80'lerdeydi.
Sunu
da belirtmek gerekir ki, Standard Oil pazarlamadaki
bu
dev csseli
payi
alabilmek iin
acimasiz
taktikler
kullamyordu. rneginsatic11ar
"yumruklarim
sikip"
hem
rakipleri hem de rakip rn
tagimak
cretinde
bulunan
perakendecileri rktmek
iin her
trl abay1sarf
ediyorlardi. Su arada pazarlamanm verimini
artirmakve maliyeti
d-
rmek iin
seri halinde indirim yaptilar. Bu
arada hantal
sizmti
yapan
irkin
ve
pahah variller-
den kurtulmamn
da bir
aresini
arad11ar.Bulduklan yntemlerden bir
tanesi uzun
mesafelere
gazyagtmvarillerle
tagimakyerine,
bu iq iin demiryolu
tankerlerini
kullanmakti. Standard te
yandan sokaklarda gazyagmi varillerle satmak yerine atli arabalarm stne yklenmig depolar
kullanmaya bagladi. Bylece
tketicilerbir litre
ile
yirmi be; litre arasmda
diledikleri kadar
gaz-
yagi
satm
alabilmeye bagladilar. Gnmzde
bile
petrol ls olarak kullanilan
tahta
variller ise
lkenin
i blgelerine gderilip
o
blgelerde unutulmaya
terk
edildi.
"Satin
Alabilecegimizin Hepsini Alalim"
Ognlere kadar Standard
Sirketi
igin
en
kritik kismim
olugturan, petrol retim iginden
uzak kal-
may1
bagarmigti. Petrol retimi ok riskli,
ok
degigken,
ok speklatif
bir igti. Aynca, bir gn
petrol kuyularmm kuruyabilecegi
olasiligt
da
dgnlyordu. Bu durumda,
rnegin
belirli
bir
kuyunun
ne zaman
kuruyacagmi kim bilebilirdi? Bu
olasihklar
dgnlerek,
StandardPetrol,
retim igine karigmamaya,
hu riski
reticilere birak1p,
kendisi makul olanlara yani rafineri
igle-
mi, nakliye
ve
pazarlama iglerine devam
etme
karan
aldi.
Sirketin
ynetim kurulundan bir ye
1885
ylhnda
Rockefeller'e yardigt
mektupta
qu
satirlara
yer vermigti: "Bizim igimiz
imalatilik
yapmak.Kamma gre,
imalati
veya tccarolan birinin,
speklasyonlu
iglere
kari1pbunun
stre-
sini
yaamast talihsizliktir."
Ancak,
tm
dnyayi
epeevre saran
gubelerine ragmen,
yine de bilin
altmda, Standard,
49
ihtiyatli
olmak geregini duyuyordu.
Petrol bir
gn bitebilirdi. Topraktan
gelmigolan
bu Tann
ar-
maganmm bir
gn,
geldigi kadar abuk
ortadan yok olabilecegini dgnyordu. "Fla; ret m"
kuyulann retme yetenegini
tketmigti.
Bundan
en
byk
zaran
gren Pennsylvania petrol ol-
du. nsanlar, Pennsylvania'nm d'egigik
blgelerinde
olugan
bu durum belld de
tm
Petrol Blge-
lerl'nin yazgismda vardir,
diye dgnmeye bagladilar.Pithole'de grlen ykselig
ve
dgg, belki
de
olacaklann anlamli
bir
uyarisiydi. Byle bir durum olugacakolsa acaba bu endstri
on
yll da-
ha
yagar mi,
yaamaz
mi
diye dgndler. Hem petrol olmadan
tm
bc
abalar,
tm
bu
sermaye
yatinmi, rafineriler, boru hatlan,
tankve
vapurlar, pazarlama sistemleri boga
mi
gltmigolacakti?
Birok
uzman
kigiPetrol Blgeleri'nin yakmda
tkenecegine
dikkat
ektiler.1885'te Pennsylva-
nia'da Devlet
Jeologu
olan biri ilgilileri uyararak
gli
szleri
sylyordu:
imdiye
kadar
grlen
ve
akillara durgunluk verip adeta bir petrol panayinni
andiran petrol
arzi, geicive
kaybolmakta
olan bir
olaydir.
BU
olay, genlerin
ileride grecegi gibi, bir gn
dogal
sonucuna
ulaacaktir."
Aynt
yll iinde,
John
Archbold admda
Standard'm st dzey yetkiliterinden birine, yine
.
Standard'da
aligan
bir petrol
uzmam,
Amerikan retiminde bir dggn kaimlmaz oldugu ha-
berini veriyordu.
Uzmanm
grgne
gre, daha
bagka bir yerde
ok
byk
petrol yataklart bulu-
nacakti
ve
bu mutlaka olacakti. Archbold bu uyarilara inanmig olacak ki, vakit kaybetmeden
Standard Oil'deki hisselerini
zaranna,
bir dolarhk
hisseyi
yetmig
bey,
seksen sente
derhal
elden
gikardi. Yinebu siralarda Archbold'a Oklahoma'da petrol olduguna dair igaretler bulundugu ha-
beri
geldiginde
su
szlerle tepkisini
gsterm ti: "Akliniz1
mi
kairdmiz? Mississippi'nin batism-
da
ikan
petro1nher galonunu
hkir likir
ierim."
Ama
tam
bu
gnlerde
Pennsylvania
dipinda
--hem
de dramatik
gekilde
birdenbire- petrol
ikarildi.
urasi Ohio'nun kuzeybatislydt
ve ayni
yrede Findlay civarmda evvelce de kolayspat-
layan
trden
bir
gaz
iktigt
biliniyordu. O
zaman
ok
byk
yankilar
uyandirmig bu
gaz
yatagi-
na
Lima Indiana Fields (Lima Indiana Petrol Blgesi)adi verilmigti. Yeni keyfedilen bu yataklar
fevkalade
verimliydi;
o
kadar ki, 1890 ylli geldiginde Amerika'mn rettigi petrol toplaminm-
te
biri artik bu
blgeden
1kan11yordu.
Artik Rockefeller iin durup dgnmek
zamani
gelmigtl
ve
sonuta
yagammin en son
b-
yk stratejik kararim aldi
ve
dogrudan
petrol
retimine glrmeye karar verdi. Beraber aligtigi
meslektaglannm teden beri petrol
retenlere kargi
antipati
duyduklanm billyordu
ve
kendisi de
onlarla
ayni
duygular iindeydi.
reticilerin
speklatr olduldanm, gvenilecek
kigiolmadiklan-
m,
tipki
altma hcum agmdakiler
gibi
salt para
hirsiyla davrandiklarmt
ok
lyi biliyordu.
Ancak,
tm
bu dezavantallara karym,
Lima'da
girketi
hesabma
birok
firsatlarmda bulundugunun bilin-
ci
igindeydi.
Bylece ham petroln okbyk apta
kontrol altina alabilecek, girkette uygula-
nan
saghkl1idari
mekanizmay1
petrol retiminde de uygulayacak,
retimi
ve
envanterleri
paza-
rm
ihtiyacma
gre
dengeleyebilecekti Kisaca, petrol retimine girmekle, girketini pazarlamanm
d lgalanmalarmdan, ini ikiplanndan
ve
her
geydenok
bir.kaz1 kampimn dzensizliginden
uzak
tutmak
istedi.
Sirketini
de kesin olarak bu yne dogru ynlendirdi.
Pennsylvania'da
petroln
tkenme
igareti verdigi artik bilindiginden, bu igaret
girket
iinde
bir
uyan
sayild1;
cesur
davranma
karari almdi. Artik Lima,
petrol
aismdan yeni bir
gelecek
vaat
edlyor
ve
petrol endstrisinin
Pennsylvania
dipinda
da
geligebilecegi
kanisim veriyordu. Yalmz
ortada
iki byk
engel
vardi. Biri petroln
kalitesiydi.
nk
Lima petrol nitelik bakimmdan
Pennsylvania
petro1ndenok
farkllydl. Bir kere dayamlmaz derecede kt, slfre benzeyen
bir kokusu vardi
ve rk yumurta
gibi kokuyordu. Hatta bu yzden bazilan Lima petro1ne
"Pis
sivi, sansar
kokulu sivi" dem stir. stelik
o
gn
iin bu kokudan anndirma yntemi de bilin-
mediginden, Ohio petrol kendisine
pazar
hulmada bir hayli glk ekti
ve pazar sayisi
kisith
kaldi.
kinci engelse, dogrudan
Broadway 26 no.dan, Rockefeller'in kendinden daha
tedbirli
olan
ig
arkadaylanndan geliyordu.
Bunlar bu igin ok fazia riskli oldugunu dgndler. Buna kar i
50
I
Rockefeller baglang1
olarak girketin alabilecegi kadar
ok
petrol
satin almasive
bunun
dnya-
nm
her ynne
dagLlmig
tanklannda
depolanmasi fikrinine srd
ve
bunda
israr etti. Ohio
top-
raklanndan figkiran
petrol,
flyatlann dgmesine neden olacak kadar oktu. O kadar ki 1886'da
varili kirk
sente
sat11an
petrol,
1887de
on
beg
sente
kadar dgmgt.
Su arada Rockefeller'in
iy
arkadaglan,
o
anda ige
yaramayan
petrol
gimdidensatm alma fikrine kargi iklyordu. Rockefel-
ler bunlar hakkmda sonradan gunu sylemigtir: "YnetimKurulu'ndaki
tutuculardehgete kapil-
mig
olarak el kaldinyor, fikrimize itiraz ediyor, bu konuda, biz
sayisiaz
olanlarla
amanstz
mca-
dele ediyordu." Ama
sonuta kazanan Rockefeller oldu
ve
Standard
tam
40 milyon varil Lima
petroln depolamayi bagardi. Daha
sonra
1888, 1889 ylllarmda
Herman Frasch isimli bir Al-
man
kimyager Limapetrolndeki
rElk
yumurta kokusuna
are
bulmuy
ve
bylece bu
sorun
da
halledilmigtir. Alman kimyagerin ynteminde, ham petrol bakir oksidi ile bir
arada
rafineri
igle-
mine
tutuluyor,
bylece iindeki
slfrdenanndinliyor,
bu da
rkyumurta
sorununu
yok edi-
yordu. Kokudan
anndirilmig Lima petrol bu yolla kabul edilir bir
gazyagt
kaynag1 olmugtu.
Rockefeller,Lima petrol konusunda oynadigt kumardan bir
kere
daha zaferle ikiyordu. Nite-
kim Frasch'in ige
girmesiyle, Lima petrolnn
flyati birdenbire
iki
kat ykseldi
ve
varili
on
beg
sentten otuz
sente ikti
ve
daha da ykselmeye
devam
etti.
Varil bagma
nceden
on
be;
sent
demig
olanStandardbu igten
yine krh
ikmigti.
Bu
defa Rockefeller,
girketini
bagka bir konuda sikigtirmaya
baglad1;
retimde gereken mal-
zemelerden
olanak verdigince ok
salm
alma konusu. Yeni geligmekte olan endstrinin
en
kl-
hanbeyi,
en
dzensiz simfi
reticilerdi.
Bu nitelikleri, sahip
olduklan idare
gekillerindede, iq ilig-
kilerinde de
aynen
belliydi. Rockefeller
girketin
yapisma
daha dzenli, daha
tutarli
bir
nitelik
ka-
zatidirmak iin durumun msait oldugunu dgndyse de iy arkadaglan, evvelce oldugu gibi bu
konuda
da kararsizdi hatta bu fikre kar1bir
tutum
gsterdiler.
Fakat
Rockefeller
Israrllyd1,
kara-
nndan dnmedi. Satilmak zere bekleyen miktardan
"alabildigimiz
kadar
ok almacak" emrini
verdi. 1891 yllmda retim her
ne
kadar birka yll evvelin dzeyini bulmamlysa
da, Standard
tek
bagina Amerika'da
ikarilantm
petrol
tutarimn
drtte birini kendi bagma tkarlyordu.
itketin
bundan sonraki icraatt Indiana'da Michigan Gl k1yisindaissiz
kum y1gtnlari
ara-
sma
sikt;mig Whiting denen
yerde,
dnyamn
en
byk
rafinerisini
kurmak
oldu. Burada Lima
ham petro1iglenecekti.
Su proiede de yine Standard'mher
zaman
prensip edindigi gtzlilikpoli-
tikasi
uygulandt
ve tm
tegkilatta
bagtan
sona
benimsetildi.
Geriherkes Standard'm bir rafineri
inga
ettirdigini bilmekteydi, ancak
ne
rafinerisi? Chicago Tribune gazetesinden bir muhabir
bu
konuda
projenin bagi olan agzi siki Bay Marshall'dan bir
geyler
grenmek istediyse
de, bagara-
madi. Muhabire
gre Bay Marshall
"Whiting'de
olup bitenlerden
tamamen
habersiz oldugunda
Israr
edlyor, beg
milyon
dolarhk bir rafineri de inga edlyor
olabilirler,
domuz eti
paketleme
tesisi
de
yapiyor
olabillrler" diyor,
bagka bir
gey
sylemiyordu. Ingaatindomuz eti paketleme
tesisi
ol-
dugunu
pek
zannetmedigini
ama
yine de bundan emin olmadigim szlerine ekliyordu.
zerindedurulmasi
gereken
bagka bir konu da flyat
80runuydu.
Seneler boyu, Petrol Bl-
geleri'nde
ve
New York'ta, egitli
petrol degig
tokuunda
petrol
sertifikastticareti
etken
olmugtu.
1889'larda Standard'm
satm
almadaki kolu
Joseph
Seep Acentasi,
petro1
herkes gibi aik
pazar-
dan,
gereklisertifikay1gstererek
satin
allrdi. Dogrudan kuyu bagmda
satm aldlgl
Zamanlarsa,
dedigi flyat
o
gnk degig
tokuglarm
en
yksek
ve
en
dgk flyatlanmn ortalamasi oluyordu.
Bu itibarla
Seep,
satm alma
igini degrudan reticlyle
aracisiz
olarak
yapmayi yegledi.tekirafi-
nericiler de zamanla bu akima uydular. 1890'lar
geldigindedegig
tokupesasma
gre yapilan
alim
satim
igleri
bir hayli azalmigti.
Sonuta 1895 Ocak aymda
Joseph
Steel
yaymladigt tarlhi
bir bildiriyle, petrol degig
tokuu
dnemini kknden kapadl. "Petrol reticilerinin Dikkatine" sundugu bu
bildiride
"degig
toku-
a
dayali
allyveriglerinrnn degerini gstermede gvenil r olmaktan iktigim" ilan
ediyordu.
Beyanma gre
"o
gnden
itibaren yapilacak her
satm
almada,
denecek flyat dnya
pazarlanmn
51
saptadigt flyat kadar olacakti.
Fakat bu fiyatin petrol degigtokup sertifikasmda gsterilen fiyat
ka-
dar olmas1da
gerekmezdi."
Seep
ayrica,
"bu
ofisten
her
gn
bildiri
yaymlanacagini da"
szleri-
ne
ekliyordu. Artik
petrol
ahm
satimmm yzde
seksen, yzde
doksanmda
flyati
Seep
ve
Stan-
dard
Sirketi
saptlyordu, hem de etkili bir gekilde. Ama yine de karar verirken
arz
Ve
talep
kurall-
na
uyuluyordu. Rockefeller'in i; arkadaylarmdan
biri flyat
saptama
yntemleri hakkmda
gunlan
sylemigtit:
"Bize
en
saglikh
istihbarat
gellr. Bunlan degerlendirerek
en uygun
olani zerinde fi-
kir birligi
yapar, en
lyi flyat hangisiyse cari
fiyat
olarak
onu
saptanz.
Petroln gnlk fiyatml
sap-
tamada
uyguladigimiz yntem budur."
Sanayinin Kurucusu
Standard'm gerekleptirdigioperasyonlar,
hangL
ynden bakihrsa
bakilsm,
rakipleri a1sindankor-
kutucuydu
ve
onlan kizdinyordu.
Ama
yine de Standard'mtutumunun
rafineri iginde
bile
tamte-
kelci bir tutum
oldugu
sylenemez. Petroln yzde
15-20'si
rakipler tarafmdansatillyordu
Ve bu
oran
Standard yneticilerince itiraz grmyordu. Tutarli durumunun korunmasi iin pazarlann
en az
yzde 85'inin kendi ellerinde olmasi yeterliydi,
Arazi
planlamadaki
ve
aga yetigtirmedeki
katkisma deginirken Rockefeller, ileri
yalarda
bir
gn pyle demigti: "Hem ocuk
yetigtirmede
hem de bagka alanda
ileri
byk
apta
tutmanm yararlan
kendini belli
ediyor."
Bu
"bagka
alan-
lar"
listesinde Standard kesin olarak
listenin bagmdaydt Rockefeller
dikey
birleymigbir petrol
gir-
ketini gerekleptirmisti.
ok
seneler
sonra,
Standard'm
Ohio'daki gubesinde abgan
haleflerinden
biri
-ki
gen
bir avukatken kendisiyle
ahymigti-
Rockefeller'in gerekleptirdigi byk icraatlar-
dan sz ederken gyle
demigtir: "Sezgileriyle, igyeri
ve
kapitalinyalmz
ve sadecemerkezi
kontrol-
le
yrtlebilecegibilincine varmigtl. Merkezden
idare edilmede
tek ama,
rnn reticiden
baglayarak
tketiciye
kadar, dzenli bir akiglasaglanmasiydi."
i
te
bu dzenli,
ekonomik
verimli
akigabiz bugn
"dikey
birlegme"
diyoruz. Ben BayRockefeller'inbu deyimi kullanip kullanmad1-
gim
bilmiyorum. Ancak
onun
bu fikrin ifade
ettigi kavrami bildiginden eminim.
Bazi yorumcular ise Rockefeller'in
icraatlan
kargisinda
srekli
olarak
gagmyordu.
Ameri-
kan hkmetinin gvenilir bir kaynagt
olan
Mineral Resources 1882'de
gyleyaz1yordu: "Sir-
ketin
byk bir i; bagardigi gphe gtrmez;
ayrica
petrol rafinericiliginin gereksiz aynntilardan
armdirilip alt dzeye
indirilmesi, bir ip haline getirilmesigirket
sayesinde olmugtur. Nakliye igi-
nin
basitlegtirilmesi de
onun
sayesindedir;
fakat,
tm
bu iglere
ne
kadar ktlk kangmig oldu-
gunusorarsamz,
kesin
bir
gey
sylenemez."
Bagkalanmn, yani
Standard'm rakiplerinin
ve
halktan
olduka byk bir kesitin fikirleriy-
se, tartigilmayacak
kadar olumsuzdu. Birok retici
ve
bagimsiz rafinerici Standard'm
"ruh
ve
vcut" olarak tm rakiplerini peneleri iine almak
iin olugmuybir
"ahtapot"
oldugu
karusm-
daydilar. Petrol endstrisinin doguundan beri Rockefeller'in
yaptiklarmdan
yani
sonu
gelmeyen
ticari
baskilar,
"iyice
terlemeler", aldatma
ve
gizlilikten
bezmig olanlarsa,
onun
ikiyzllkle
Tann'ya yakaran
ve
bunu yaparken
insanlann yagantilarmi
ve
hatta yaamlarmi
para ve
stn-
lk ugruna mahveden kansiz bir
canavar
oldugunu sylyordu.
Rockefeller'in bazi ip arkadaylart
bi1
eleptirilerden
tedirgin olmaktaydt.
Bunlardan biri
1887de Rockefeller'e gunlan yazlyordu: "Ticaret
tarihindegrlmemig
bir baanya ulagtik, adt-
miz tm
dnyada n kazandl. Kamuoyundaki
yerimizse
hi de
gipta
edilecek gibi degil. Adimiz
tm ktlklerin, acimasizhgin,
zulmnve
kati kalpliligin
temsilcisiymigiz
gibi
amhyor. Bence
bu haksizhktir... Bunu yazmaktan
aci
duyuyorum;
nktm
hayatimda
ticari
yaamda perefli
bir
yer
edinmenin zlemini ektim."
Rockefeller'in kendisi bu elegtirilerden
fazla rahatsiz
olmuyordu.
O sadece kapitalizm
ru-
huyla hareket etmigti. Standard'1 savunmalan iin Protestan din adamlarmi
grevlendirmeyi
bile
dgnd.
ogu
zaman
elegtirileri
duymamazliktan
geldi.
Standard'm insanligm daha lyiye git-
52
.
mesi, karmaa
ve
belirsizlikyerine istikrann
saglanmasi,
toplumda
byk
ilerleme kaydedilmesi
ye
karanliklar dnyasma
"yeni
igik"
armagani getirilmesi yolunda
aract
oldugundan
tamamen
emindi
ve
buna
itenlikle inamyordu. Bu inancmi
sonuna
dek korumugtur.
Ona gre irket, ka-
pital, organizasyon
ve teknolojiyi
saglamig
ve
bir dnya
pazarmin
yarattlmasi iin
gerekli
olan
ok byk riskler stlenmigti. Ynetim
Kurulu'ndaki
i; arkadaylarma "Fakir insanlara
ucuz
igik
saglayalimBeyler" dedigi
sylenir. KendiapsindanStandard'mkazandigt bagari
gelecege atilmig
cesur
bir adimanlammdaydi.
Sirketteki
aktif dare grevinden
aynlipkpeye
ekildikten
sonra
bir gn pyledemigti: "Birlegme
gn
artik gitmemek zere geldi. Bireysellikgitti
ve
artik geri
gelmeyecek." Bu szlerine gunlart da ekliyordu: "Bu
lkede
gelmigge ; tm
kuruluglar iin-
de StandardOil
en
byklerinden biri
ve
belki de
en
bygdr."
Altm
agadli
kitaplarmda Mark Twain
ve
CharlesDudley Warner, l
Savag
sonrast
yillara
deginirken,
agm
karakterini
"dev
planlann yapildigi, her
tr
speklasyonun
var
oldugu
ve...
bir
irpidaservet
kazanma hirsiyla krklenmig
ag"
olarak tanimllyorlard1.
Bazi bakimlardan

Rockefeller agin gerek

simgesiydi.
Standard
Oil,
"ldrmek
iin
adam kesen"
-acimasiz
bir
ra-
kip
ve
kurucusu da dnyadaki
en
zengin
adamdL
Yalniz
gurasi
unutulmamaltdir:
Petrol krallan
arasmda
soyguncu
pek ok kigi sahip olduklan
serveti
speklasyon, stoklama
ve
mali
bazi dala-
Vereler
ve
dpedz hile yoluyla elde ettikleri
halde Rockefeller
bu gekildehareket etmemigtir. O
servetini
kendi
elleri
ile
kurdu. Bunun iin
gencecik, vahgi,
gelecegt
belirsiz
ve
gvensiz
bir
en-
dstriyi seerek, bikip usanmadan
kendi
mantigma gre yenileptirmigtir.Bu endstriyi ok lyi
.
organize edilmigbir iy durumuna getiren, dnyamn
igiga
olan ahgini fazlasiyladoyuran
odur.
"Plammiz"
denilen proje Rockefeller'in
en smirsiz
hayallerini bile agacak
gekildebaganh ol-
mugtur. Ancak bu bagarisi
uzun
mrl
olmad1;
nk
Amerikan kamuoyu
ve
politikacilar art1k
birlegme
ve tekelciligebagkaldirmaya, kibirlilik
ve
i; ahlakma
uymayan
davram;
olarak
grdk-
leri bu
tutuma
kar1
gelmeye baglamigt1.Eu baansizhkta diger bir etken olarak Rockefeller'in
erigemeyecegi kadar uzak yerlerde yeni yeni kigi
ve
girketlerin
faallyete
gemigolmasi gster le-
bilir. Yeni olugan bu
girketler
Bak, Sumatra, Burma
ve
daha
sonra
da frangibi
ok
uzak yerler-
de kuruluyor, kendilerini
etin
ve
inati rakipler olarak
kanitliyorlardL
Bunlardanbazilan sadece
varhklarmi srdrmekle kalmaylp, byyp kk salmiglardir.
53
Rekabete Aik Ticaret
Her
ne
kadar dnyanm
geri kalan k1smiAmerika'dan
gelecek
"yeni
1918\"
beklemekteyse de, Avru-
pa'ya yapilan
ilk
petrol
sevklyatt
hi de kolay olmamtytir.Gemi mrettebati kargo olarak
garya ta-
ind1glOl
bildigriden bir
patlamaveya yangin
olasihgim
dgnerek korkuyor, igi kabul etmek iste-
miyordu.
Nihayet
1861senesinde Pennsylvania'daki bir sevkiyati buna
ilgin
bir zm
buldu.
Mrettebat olarak
alacagt
denizcileri nce iiripsarhopedlyor,
sonra
da
zor
kullanarak
gemiyegeti-
riyordu.
Sarhopolarak gelen
denizcilerin bulundugu gemi kargoyu salimen Londra'ya ulagtirabildi.
Bylece dnyada
ticaret
kapist ailmig
ve
Amerikan petrol dnyanm her yerinde kendine
yeni
pa-
zarlar bulmutu.
Artiktm
dnyada insanlar
gazyagLndan
yararlanmak istiyordu. Bu
nedenle,
ta
bagmdan beri, petroln uluslararast
bir
i; oldugunu sylemek yanligolmaz. Amerikan petrol
en-
dstrisi
eger
yabanc1kaynakh pazarlar
bulmamig olsaydt,hibir
zaman
bugnk kadar byyemez
Ve
bugnk konumuna
gelemezdi.
Amerikan petrolne kargiAvrupa'ningsterdigi talep
hizla
arti-
yor ve
bunda bazi faktrler etken oluyordu. Sanayilegme,ekonomik byme, gehirlegme
ve
Avru-
pa
kitasimnerdeyse bir kugak boyu etkilemigolan kati
ve sivi
yageksikligtbunlardan baglicalandir.
Pazarlardan
ogunun
bu denli hizla geligmesindeAvrupa'da grevli Amerikan konsoloslanmn yeri
unutulmamalldir.
Bunlar"Yankee
icadi" (Amerika'nm kuzeydogusunda yaayanlaraverilen
isim)
denilen petrol ileride
mgteri olmasi mmkn kipilerebenimsetmek iin ellerinden geleni
yapi-
yor,
hatta bazen bedelini kendi ceplerinden deyerek
satm
allyor
ve
mterileredagittyorlardi.
Artik bu maddeye dnya
apmda talep
gsteriliyordu. Bunun
ne
anlama geldigini bir
dg-
nelim. Aydmlatma konusunda
tm
dnyada
en
fazla
tutulan
bu
madde ogunlukla
Amerika'dan
ve
sadece Pennsylvania Eyaleti'nden 1karillyordu.
Nitekim daha sonraki yillarda hammadde
ar-
zmi elinde
tutan
blgelerden
hibiri Pennsylvania
dzeyine
ulaamamigtir.Bu
arada
ihracatihk
bir hayli geligme gsterlyordu, hatta
ihracat iginin hem yeni geligmekte olan Amerika'mn yeni
petrol endstrisi ynnden hem de milli ekonomi aismdan neredeyse bir gecede
son
derece
nem
kazandigi
80ylenebilir.
l870
ve
1880'lerde
Amerika'dan 1kanlanpetrol fazlasiyla
artmig-
ti.
Bu lkeden
gikanlan petrol
toplamimn yansmdan fazlast gazyagt
ihracati olarak digarlya
gn-
deriliyordu.
Gazyagi, Birlepik Devletler'in ihra
mallari arasmda,
deger bakimmdan
en
nde
ge-
lenler iinde drdnc
sitadaydt Mamul eyalar iindeyse birinci
strayi
iggal ediyordu. Eu mad-
denin srldg
en
byk
pazar
ise Avrupa
kitasiydL
1870'lerin
sonunda,
bu
endstride
egemenlik
artik sadece Pennsylvania'da degil, bir tek gir-
ketin
elindeydi
ve
bu girketde Standard Oil'den
bagkasi
deglldi. Bu y111arda
ihra
edilen
gazyagi-
nm en az
yzde doksan1 Standard tarafmdan
saglanlyordu. Uygulanan
ihra
sisteminde Stan-
dard'm
rol ihracatin
bagladlglherhangl bir Amerikan
limanmda
son
buluyordu
ve
Standardbu
durumdan
memnundu. Saglamtemellere
dayandigmr
biliyor
ve
kendine
gvenlyordu.
Buneden-
le artik Amerikan
temeline
dayanarak dnyayi
fethetmeye hazirlaniyordu. Gerektende John
D.
Rockefellersznde durmug,
"planimit
dedigi projeyi
tm
dnyada uygulatmay1bagarmigt1. Ay-
nca
girket rettigi
mamt311erdenbyk
gurur
duymaktaydi. Standard Oil'in dig
lkelerde
grevli
i
I
54
I
belli bagli
temsilc lerinden
birinin szleriyle "Petrol,
tek
kaynaktan ynetilen gelmiggemig
tm
endstriler iinde,
uygar
olan
ve
olmayan lkelerde,
en
cra
yer
ve
kpelerekadar
sizmig,
kendi-
ni kabul ettirmigtir,Oteki
endstrilerden
hibiri bu
konuda
onun
kadar baanli olamamigtir."
Ama her
yeye
karympotansiyel yabanct rekabette
tehlike
igareti vermekteydi. Ancak Broad-
way
Caddesi26 numarada
oturanlar
bunun zerinde durmadilar. Onlaragre bu
tr
bir
rekabet
ancak yeni hammadde
kaynaklan
bulunmasi
ve
hammaddenin
ucuz
ve bol olmasi halinde
sz
konusuydu.
1874'teyaymlanan Pennsylvania
Jeolojik
Raporubyk bir gururla bu eyalette reti-
len petroln dnya
pazarlarinanasil
tam
olarak egemen oldugunu yaziyordu, Bu arada, zerinde
pek durmayarak "Bagka
lkelerde
yapilan kazilardan acaba petrol ikar mi?" konusuna da
degini-
yordu.
Jeolojik
Rapor,bunu uzak bir
clasthk
olarak gryor, "Bu bizi
olsa olsa ok
ileride ilgilendi-
rebilir" diyordu. Raporun yazarlari Amerika'nm
egemen
rolnden
o
denli emindiler ki, konuyu
o
gn
iin
daha fazla degmek
ve
izlemek
geregini
duymadilar. Ancak, hata yaplyorlardi...
Ceviz Parasi
"Yeni
igk"
isteyen pazarlar
iginde
en
mit
veren
lke,
sanayilegmeye baglayan
ve
yapay
igigm
kendisi igin
zel nem
tagidigt
koskoca
Rus mparatorlugu'ydu. lkeninbagkenti St. Petersburg
gehtiok
kuzeyde oldugundan,
ncelikle kig aylannda akgamabuk
oluyor, kent
sadece alti
saat
.gn
igigt
gryordu. Bu nedenle Amer kan
gazyagmm
Rusya'ya
ve
St. Petersburg'a
girmesier-
ken bir
tarihte,
1862'de oldu
ve
girergirmez
de hemen
genig evrelerce
kabul
grd. O gne
degin
hemen tmyle
donyagtyla
idare eden Petersburg halla bylece donyagi yerine gazyagi
lambasi kullanmaya baglamigt1. O kadar ki, 1863Araltk
aymda,
Amerika'nm
St.
Petersburg Kon-
solosu
"Petersburg'un
Amerika'dan
ilerideki yillarda giderek
artart
byk
apta talepte
buluna-
cagini, bunun kesin
oldugunu
ve
hesaplarm buna gre yapilmasim" memnuniyetle
bildiriyordu.
Yazikki bunu sylerken
imparatorlugun
uzak ve girilmesiolanakstz bir kpesinde olugacak degi-
iklikleri dikkate
almamigti.
Bu degigiklikler yalmzca Rus
pazanm
Amerikan petrolne kapat-
makla kalmadi,
aynca
Rockefeller'in dnya apindakiplanlanni
da altst etti.
Aspheron Yanmadasi'nda bazi petrol sizintilarma rastlandigt sylentileri yzy1llardan beri
duyulmaktaydi.
Su yarimada, KafkasDaglan'mn
bir
parasi olarak Hazar Denizi kiyllarma kadar
uzamr.
13.
yzyildaMarco
Polo, Bak yakminda yag ikaran bir
kaynaktan
sz edildigini
duy-
dugundan hahsederek bu yagm
"yemekte"
kullanmaya
uygun
olmadigmi,
fakat
"yakma
iginde"
uygun
oldugunu;
aynca
develerde
uyuz
hastahgma iyi geldigtni
yazar.
Bak
aym
zamanda Zer-
dgt
mezhebinden'olanlarintaptiklan
"ebedi
ate; stunu"
topraklanydi.
Aslmi sylemek
gere-
kirse,
"stun"
denilen
gey,
petrol
kalmtilan ieren
ve
kire
tagmm
yanklarmdan
sizarakgelmig
kolay alev alan
gazm
neden oldugu
bir olgudan ibaretti.
Bak,
on
dokuzuncu yzyllm sadece
ilk yillarmdan itibaren Rus
mparatorlugu'na
bagli kal-
mig,
bir
dkabgtn
parastydi. Ozamana
kadar bu yrede ilkel de olsa
bir
petrol endstrisi
dogmug
ve
geligmeyebaglamigtl.1829 y11makadar el ile kazilarak ailmigkuyu
sayisi
seksen
ikiyi buluyor-
du. Ne
var
ki
verim ok
azdi. Gerek blgenin geriligt
ve
yeniliklere uzak kaligi, gerekse ufac1k
petrol
sanayiini
bir devlet
tekeli
gibi idare
edenylkici,zalim
ve
yeteneksiz
arlik
idaresi yzn-
den, petrol sanayiinin geligmesitehlikeligekilde
kisitlanmigti. Ancak 1870'lerinbaginda Rus h-
kmet
tekelsistemini kaldirip blgeyizel tegebbse
ve
rekabeteati.
Sonuta, bir zel
tegebbs
patlamasi
oldu. El
ile
kazilan
petrol
kuyusu devri attik kapanmigtt. Ilkkuyular l 871-72
y11larinda
kazildi
ve
1873yllma
gelinceye
kadar yirmi rafineriden faziasi faaliyetegeti.
Kisabir sre
sonra,
Robert Nobel
isimli kimyager Bak'ya gelecekti. Robert, degerli isveli
mucit
immanuel
Nobel'in ogluydu,
lmmanuel Rusya'ya
gmen
olarak 1837 yllinda gelmig
ve
gelir
gelmezde askeri idare tarafmdan
sualti madencilikteki
icadi
nedeniyle, byk kabul gr-
mgt. Daha
sonra
hatm
say1hr
byklkte
bir smai girket kurmug
olan
hnmanuel'in bu
abast
55
Rus hkmetinin kararsizligt, fikir degigticipyerli
sanayiden
yabanci
sanayle
geigiyrnden bo-
a
gittL Zamanla Nobel kardeplerden biri, Ludvig, babasmm kurdugu
ve
artik
harabeden
olugan
kalmtilar zerinde
yenive genig
kapsamh, silah imal eden bir girket kurdu. Ayrica Ludwig "No-
bel
tekerlegl"
dedigi
ve
harap durumdaki
Rusya
topraklanna
ok
uyan
tekerlegiicat etti. Kardeg-
lerden
bir bagkasi, Alfred ismindeki
gense,
hem kimya
ve
hem de mallye dallarmda
gayetyete-
nekliydi. Su yetenekleri
sayesinde,
St. Petersburg'daki gretmenin de
tegvikiyle, nitrogliserin
zerinde aligmalar
yapmigve sonuta,
tm
dnyada
tanmanve
kendisinin Par s'ten idare
ettigi
byk bir dinamit imparatorlugu kurmutu.
ocuklardan
en
byk olani
Robert
ise,
gans
y-
nnden kardepleri
gibi degildi. Birok
ige
giripikmig,
ama
bagari kazanamadigi iin,
sonunda
is-
temeye
istemeye kardegi Ludwig'le allymayabaglamigt1.
Ludwig silah imall iin Rus hkmetiyle
nemli
bir kontrat yapmigtl.
Silahlarm
yapimi
iin
keresteye ihtiyac1 oldugundan,
gerekli
stoku ieriden
temin
etmek amaclyla kardegi Robert'i Rus
cevizi kerestesi aramak zere gneye, Kafkasya'ya
gnderdi. Takvimler 1873 Mart
aymi
gster-
diginde, Robert Bak'ya
ulagmigti.
Bak
o
zamanlar
Dogu
ve
Bati
arasmda byk bir
ticaret
merkezi oldugu halde, minareleri, Iran
ahlarmaait eski mzesi, Tatar, franl1
ve Ermeniler'den
olugan nfusuyla hl bir Asya
lkesi
sayihyordu. Buna karym
son
zamanlarda petrolde
kaydedi-
len geligmeler
buraya byk degigikliklergetirmigti. Robert, Bak'ya ayak basiginmdaha
ilk g-
nnde bu durumun etkisinde kallyor
ve o
da digerleri
gibi
petrol tutkusuna
yakalamyordu. So-
nuta,
babasma danigmadan kardeglerin
en
byg oldugu
ve
bunun kendisine bazi
ayticahklar
sagladigma inanarak,
Ludwig'in kendisine kereste satin almak
iin verdigi
yirmi
be; bin rubleyi
yani
"ceviz
parasim"
rafineri igine
yatmyor
ve
ceviz
kerestesi yerine bir rafineri
satin
ahyordu.
Robert'in bunu
yapmastyla
Nobel'ler fiilen
petrol
igine
girmig
oldular.
Rus Petrolnn Kalkinmasi
Ludwig'in
parasi
ile
rafineriyi
satmalan
Robert gecikmeden bu rafmerlyi modernleytirme
ve
da-
ha verimli
yapma abasinagirmigti.
Kardeginin de ek
para
desteglyle
ok gemeden
kendisini
Bak'nun
en
yetenekli rafinericisi olarak
kamtladL
l 876 ylh Ekimayinda Nobel'lerin ilk
"aydm-
latma yag" sevluyati St. Petersburg'a
yapihyordu.
Ayni
sene,
olanlari
gzleriyle
grmek iin Lud-
wig de Bak'ya
geldi.
mparatorluksistemi konusunda oldukabilglliolan Ludwig,
ann
karde-
i
ve
Kafkasya Genel
Valisi
aym
zamanda
Dk Hazretlerinin
gznegirmek
iin gecikmedi. Fa-
kat Ludwig
aym
zamanda endstri alanmda
byk bir liderdi
ve
Rockefeller'i rnek alarak bir
plan yapabilecek kapasitedeydi. Bundan tr
oturup
petrolclgn her ynn
teker teker
in-
celemeyegirigti.
Petrolclkte Amerika'nm geirdigi
deneyimler
hakkmda greni
mesi
gereken
her
geyi
grendi. Bilim, yenilik, 14planlamasi kavramlanm
verimlilik
ve
krlilikla bir
araya
getir-
di. Tm bu servene kendi kipisel
nderligini
ve
dikkatini katti. Byleceok kisa
bir sre iinde
Rus petrol
Amerikan
petrolne yetigmig
ve
hatta
kisa
bir
sre
iin
onu
gemi oluyordu.
So-.
nuta
Ludwig Nobel isimli
bu sveli
"Bak'nun Petrol Krah" olmuqtu.
ehirler aras1
ta1macthk
o
gnlerde ciddi bir sorundu. Petrol nce
tahta
variller iinde Ba-
k'dan
sevk
ediliyor,.uzun
ve
zahmetli bir yolculuktan
sonra
Astrahan'a ulagiyor,oradan
mavna-
lara
aktanlip
VolgaNehri'ne kadar
uzun
bir yolculuga
1karillyor,
sonucunda
yeniden
bir
veya
birka
tren
hattma getirildikten
sonra
tekrar
sevk edilmek
zere
bu istasyonda
trene
aktanhyor-
du.
Su nedenle petrol sevkiyati mastafi
ok
pahaliya geliyordu. Varillerbile okpahallydi;
yre-
de
yeterli
miktarda kereste bulunmadigt iin
varil yapimmda kullanilan
tahtano
imparatorlugun
ok
uzak bir kgesinden getirilmesi
veya
Amerikan varili kullamlmast geregi ortaya 1klyordu.14-
te
Ludwig bu konuyu da ele alarak
varil
sorununa
bir
zm
bulmugtur. Bu
bulug
tm evrede
byk yanki uyandirmigt1.Buldugu
zm,
petrol
geminin
iine
yaptmlacakok
byk
tank-
larda
"byk
parti" olarak
toptan
sevk etme yoluydu,
56
Bu fikir nce
ok
ragbet
grdyse
de, uygulamada denge
ve gvenlik
aismdan pek ok
so-
run aratti.
"Byk parti"
petrol
tagirken paralanmig olan bir
geminin kaptani bu konuda
gun-
lan sylyordu: "Paralanma
pu
nedenle
ileri
gelmlyclabilir: Anladigtma gre petroln hareket
hizi
suyun
hareket hizindan daha
fazla.
Kt havalarda gemi firtinayla ileriye dogru
srklendi-
g[nde,
petrol
harekete
geiptekneyi
dalgalara dogru itiyor." Ludwig
denge
sorununa
da bir
-
zm bulma
yolunu aragtiraraksonunda bu
igi
tanker
aracillglyla
yapmaya
karar verdi
ve
Zoroas-
ter
isimli
dnyamn
ilk
tankerini
ismarlayarak
1878 yilmda Hazar Denizi'nde servise soktu. By-
lece 1890'larm ortalarma
gelindiginde
artik Ludwig'in Atlantik'te de kendini kamtlamig
ve
pet-
rol nakliyatmda byk bir devrimi bagarml; oldugu
grnr.
Bu arada Bak'daki rafinerisini bi-
limsel ynden dnyamn
en
ileri
rafinerisi yapmak iin devamh aba gsteriyordu.
Nitekim
dn-
yada
kadrosuna profesyonel bir petrol
ieologualan
ilk
girketonun pirketidir.
Ludwig'in kurdugu
byk
ve tam
entegre
petrol kombinesi kisa zamanda Rus petrol
tica-
retini
elinegeirmigti. Nobel kardeglerin kurmu
oldugu "Petroleum Producing Company"
(Pet-
rol retim
Sirketi)
tm
imparatorluga yayilmi kuyulan,
boru hatlart, rafinerileri,
tankerlerl,
mavnalanyla,stoklama depolari
ve
kendine ait demityoluyla
ve
perakende
dagttlm
gebekesiyle
bunun
en
belirgin kanitiydi.
irketin
aynca
bir de okuluslu iggc
rgt vardi ki,
bu
rgtn
kesin
olarak
Rusya'dak
tm
iggc rgtleri ilnde
en
lyi igleyeni
oldugu
syleniyordu.Eu r-
gtn yeleri kendileriyle
gurur
duyuyorlar
ve
kendilerini
"soylular"
adlyla
tamtiyordu.Ludwig
Nobel'inkurmuy oldugu petrol kralhgl
ilk
on
yll iinde olaganst bir sratle geligmekteydi. Su
geligme
qu
szlerle tanimlanmigtir:
"Tm
on
dokuzuncu yzyil boylmca iq
tegebbsalanmda
kazamlan
en
byk zaferlerden biri."
-
1874yllmda alti yz bin varili bile bulmayan Rusham petrol retimi, bundan
sonraki
on
yll
iinde
10,8 milyonu bulmuytu. Su ise Amerikan retiminin
yaklagik
te biri demekti.
1880'lerin
bagma
gelindiginde
Bak'nun yeni endstri
merkezi
olan
ve
"Black Town" (Kara
Kent) olarak adlandinlan
yrede
yaklagik
iki
yz
rafineri faaliyet halindeydi ki, bu ihtiyaca
cevap
veren
bir miktardi. Rafinerilerin etrafa yaydigi ok yogun kata renkli bulutlar
ye
kokulu
petrol
dumani nedeniyle
o
gnlerde
Black Town'da bulunmug biri kasabay1
"soba
bacasi"na benzeti-
yor,
kasabadaki
yaantlyt
"soba
bacasina tikilmigolmak"
szleriyle
anlatiyordu. Igte
Nobelkar-
deplerin
egemen
oldugu, giderek genigleyen endstri buydu.
Sirketleri
artik
tm
Rusya'da
reti-
len gazyagnin
toplaminm
yarismi
rettiginden,
Nobel kardegler hissedarlarina, zafer kazanmig-
asina,
"artik
Amerikan
gazyagimn Rusya pazarlanndan
tamamen
diglandigini"sylyordu.
Ancak, zamanla kardepler arasmda anlagmazlik
ba
gsterdi.
Bunlardan Robert, Ludwig'in
kendi stokuna
kavugmasmdan hognut degildi. Bu
yzden
ktzip isve'ednd. Ludwig'e gelin-
ce o tam
anlamiyla bir kurucuydu
ve
durmadan byyp genipleme pegindeydi. Ludwig'in bu
abasi,
Nobel kardeplerin devamli olarak yeni
sermaye
istedigtnin
ve sermayeye
kari alik iin-
de oldugunun bir kamtlydl. Kardeplerden Alfred, ilerinden.en
tedbirli
olamydi.
Bir vakiller
ba-
basimn
agiri yayilma
ve
.agirl
taahhdeglrme yznden nasil
iflas
ettigini
gayet
lyi ammstyordu.
Kardegini bu agmligi yznden azar11yor
ve gunlan
sylyordu: "Seni
en
ok
Quana
konuda
eleptiriyorum: Proieyi nceden
kuruyor,
nereden
ne
ikar
diye bakinmay;
sonraya
birakiyor-
sun." Yeni
kapital
elde etmesi
iin Ludwig'e
girket
hisseleri lle
borsada speklasyon
yapmast
gdn verdi. Ancak, Ludwig kardegine "Pazar speklasyonu yapmak kt bir meslektir.
Spe-
klasyon yapmak, igi
ehil olmayan ellere birakmak demektir" szleriyle
yanit veriyordu.Arala-
rindaki gr farkma kargi, yine de Alfred kardegine hayati nemde
yardimlar sagladi. Bunu
hem kendi
parasim ortaya
koyarak, hem de bagka yerlerden bor
para
saglayarak
yaptL
Bunun
iinde
LionKredi Bankasi'ndan sagladigi nemli
miktarda
kredi de vardt Bu
para, teminat
ola-
rak
ileride ikanlacak
petrol gsterilerek yapilan ilk
bor
para verme
olaylydl. Bu bakimdan
bir
baglangl
olugturmutur
ve nem
tagit
Nobel kardelerin
Rus imparatorlugusinirlari
iinde
petrol dagitimmda
egemen
olduklari
57
I
I
dogrudur; ancak bu simrlann
digmda Rus petrol
fazia bir anlam tagimlyordu. lkecografyasi,
petrol
imparatorluk
smirlan iinde hapsetmigti. rnegin,
Baltik klyismda bir limana ulagmak
iin,
"aralikh
olarak 2000
mil
mesafelik deniz
ve tm
Bati Rusya boyunca, karayollarmdan
ge-
mek gerekiyordu." leridaha da ktlegtirmek
ister gibi,
etin
kig
partlari
hkm sryor
ve
ekim-mart aylan arasmda gazyaginm Hazar Denizi'ne sevkini engelliyordu. Bundantr rafi-
nericilerden
birogu
senenin
yan
kismmda igleri
resmen
kapamak zorunda kabyordu. Petrol
blgelerinin bazilarina girilemiyordu
bile.
rneginTillis
kentine,
gazyagmi
8000 mil uzaktaki
Amerika'dan
ithal.etmek, 341 mil
batidaki Bak'dan ithal etmekten daha
ucuza
geliyordu.
Ayrica, Rusya'daki petrol imparatorlugu
iinde
pazarlama yapmak bazi kisttlamalarla bag-
hydi. Nfusun
ogunlugunu
olugturan kyller
iin
aydmlatma
byk
bir ihtiya degildi,
en
azindan
parayla satin
alabilecekleri bir
gey
degildi. Bu nedenle Bak'daki reticiler, retimin de
devamh
artmasi yznden, gzlerini
hirsla imparatorluk smirlarimn digma evirmek zorunda
kaldilar. Nobel'lerin
hkim oldugu kuzey yoluna bir seenek
arayan
yeni reticilerden
ikisi,
Bungeve
Palashkovsky hkmet onaylyla
yeni bir demiryolu hatti ingasina
girigtiler.
Bu demir-
yolu Bak'dan baglaylpbatiyi takiben
Hazai'
zerinden Batum'a uzanacakt1. Batum, Trkiye'yle
yapilan bir
savag
sonucunda Rusya'ya
kattlmig,
Karadeniz
kiyismda
bir limandl.
Ancak,
ingaat
devam ederken
yan
yerde petrol fiyati dgt ve
Bunge
ve
Palashkovsky
parasiz
kaldilar. Durum-
lari gerekten
mitsizdi.
Ancak, bir kurtulug
aresi
bulundu. Bu
are,
grp geirdigtsavaglar,
hkmetler
ve
endst-
riler
arasmda,
Avrupa'mn yeni
demiryollarmdan
biroguna
parasal
destek saglamig
bir ailenin
Fransiz
kkenli kolundan
geliyordu. Eu ailenin Adriyatik zerinde Fiume'de bir
rafinerisi vardi.
Rafinerilerde dgk fiyath
Rus
hammaddesi
iglemek istlyorlardi. Bunge
ve
Palashkovsky'nitrbag-
ladiklan demiryolunun
tamamlanmasi
in gereken
bor
parayi
verdilen
Kargilik
olarak
da Rus-
ya'daki petrol
tesisleri
zerinde
bir ipotek
koydular. Aynca Rus petrolnn cazip flyatlarlaAvru-
pa'ya sevki iin gerekli dzenleme de yapildi. Bu aile
nl
Rothschild ailesiydi.
O
gnlerde Rusya'da Yahudi
Irlandan
olanlara kar1ategli bir dgmanlik
hkm srmek-
teydi.
1882 ylhnda
imparatorluk karanyla Museviler'in
imparatorluk
smirlan
iinde
daha fazla
toprak
almasi
veya
kiralamasi yasaklanmigt1.Rothschild'ler
ise dnyadaki
en
nl
Musevi aile-
siydi. Fakat konu onlar oldugu iin
Rothschild'ler olaymda
imparatorluk
karan dikkate almma-
dl. Rothschild'lere gre Rus petrol Parisli
Rothschild'lerin projesiydi. zellikle
de Baron Alp-
honse'un,
nk
Baron Fransa'mn
1871
Prusya yenilgisinden
sonra,
ortaya lkan
onanm
bor-
lannin denmesini ayarlamigkipiydi. Baron
Alphfonse'a
tm
Avrupa'mn
istihbaratt
en
kuvvetli
adamlarindan
biri
gzyle bakihyor
ve
kitamn
en
gzel
biyiklara sahip kipisi olarak dgnl-
yordu. Kk kardei Baron Edmond ise Musev ler'in Filistin'e yerlegmesinde parasal destegi
saglamigkigiydi. Rothschild kredisi sayesinde Bak
demiryolu 1883 yilmda tamamlandi
ve
bu-
nun sonucunda
Batum neredeyse
bir
gece
iinde dnyamn
en
nemli petrol limanlarmdan biri
oldu. 1886'da Rothschild'ler Hazar Denizi
ve
Karadeniz Petrol
Sirketi'ni
kurdular
ve
girkete
Rus dilindeki bag
harfleriyle "Bnito" admt verdiler. Depolama
ve
pazarlamatesisleriniise Ba-
tum'da
kurdular.
ok
gemeden
Nobel kardepler de
aym
aloma
uyacaktt. Bylece Bak-Batum
demiryolu Rus petrolne Bati'nm
kapismi
amig
oldu.
Eu
ayni
zamanda, dnyanm petrol
pazar-
lan arasmda etinbir
otuz
yll
savagmi
da
baglatmig
oluyordu.
Standard Oil'e Bagkaldin
Rothschild'lerin sahneye
1kmasiyla
Nobel kardegler birdenbire byk bir rakiple kargi karplya
gelmig oluyordu. Su rakip
kisa zamanda Rusya'mn
en
byk ikinci
petrol grubunu
kurmuytu.
Bu iki
grup
geri
zaman
zaman
bir
araya
gelip birlegme
konusunu
tartiglyorlardi.
Fakat dosta
niyetler
ifadesi diginda aralannda h bir ottak nokta bulamadiklarmdan, birbirlerinin ategli rakibi
58
olmaya devam
ettiler.
Petrolcler arasmda niyetleri tamamen
dgmanca
olantar da
vardi. Stan-
dard,
Rus petrol endstrisini
grmezlikten gelemezdi; nk artik Rus-gazyagi,
Avrupa'mn bir-
ok
lkesinde
Amerika'mn aydmlatma yaglanyla
yangir
dzeye
gelmigti.
Standard, bu
olayi gr-
mezlikten gelme yerine, yabana pazarlar
ve
yeni rakipler hakkinda
istihbarat
toplamaabalannt
yogunlagtirdi.
Bu
sayede Broadway Caddesi 26
numaraya
aralarmda
Standard
bordrosundaki
Amerikan konsoloslannmki de dahil, istihbarat raporlan akini bagladi. Gelen
bilgiler
can
sikicly-
dl. Anlagildigmagre Standard elinde
tuttugu
petrol hkimiyetine daha fazla
gvenemeyecekti.
Standard'm idari blm bir tahminde bulunarak
ar
hkmetinin Ludwig Nobel
tesisleri-
nin
tmnsatin
almalarma hibir
zaman
izin
vermeyecegini dgnd. Ama
en
azmdan Nobel
hisselerinden
epey
bir mlktar
satin
alabilirlerdi. Su arada egsizLudwig'i de
tipkl
Amerika'daki
en
iyi
rakiplerine yaptiklan
gibi,
kendi
ynetim kurullanna
alacaklardi.
1885 yllmda Standard'm
en
st
dzey i; diplomati sayllanW.H. Libbyadada biri St. Petersburg'da Nobel kardeglerlebu konu-
da
bir grgmeyapti. Ancak Ludwig Nobelnerlyle
ilgilenmemiti.
Proieyeevet
demektense ken,
di z pazarlama gebekesini daha da kuvvetlendirmeyi
ve
Avrupa'da
satt; tegkilati
kurmay1
yegleye-
rek
abalanm bu ynde pekigtirdi.
Aslmda kendisinin bagkabir alternatifi de
yoktu. Rus petrol re-
t m nin
inamlmayacak bir hizla
artmasi
Nobel'i
ve
Rusya'dakidiger petrolcleri imparatorluk digm-
da yeni pazarlar
aramaya
zorladi. Bak gehrinde hayret verici petrol figkirankaynaklararastlanmig,
bunlara
"Kormilitza" (Islak Dadi], Altm Pazar
ve Seytan
Pazan gibi isimler
verilmigti. Bunlardan
"Droozba" (Dostluk)
admdaki
kaynak bey
ay
sreyle gnde kirk bin varil
petrol vermigti.
1kan
petroln ogu
ziyari
olup gidlyordu. 1886 yllma
gelindignde
kaynak
say1st on
biri bulmugtu. Son-
radan yeni ailmigtopraklarda
birbirinin ardindan yeni yeni
daha
bagka kaynak da
olugtu. Tm
Rusyadzeyinde retilen
toplam
petrol
miktan
1879-1888
arasion
katma
ikmig, 23 milyonvari-
le
erigmigti.Bu, Amerika'daki retimin begte drdnden fazlasina egitti, 1880'lerde petrol akigi
ok
fazla oldugundan bu petroln kendisine yeni pazarlarda
yer
bulmasi artik
zorunluolmuytu.
Diger
taraftanStandard, Nobel'in Avrupa'da
yrttg bu yeni satig
kampanyasmdan
te-
dirgin olmug, BaktTda retimin giderek
artmasi
kargismda da
ayrica
alarma gemigti. Bu yz-
den, artik sadece
tartigmalarla
vakit
geirmekyerine,
bazi nlemler
almaya karar verdi. Ilkn-
lem
olarak 1885 Kasimi'nda,
tipki
Amerika'daki bir rakibine
saldtidigizaman
yaptigt gibi, fiyat-
lan dgrd. Avrupa lkelerindeki
yerel
acentalan
araaliglyla
ortaya Rus
gazyagtmn kalitesi
ve
gvenligi konusunda
gpheuyandinc1 birtakim sylentiler yayd1.Sabotaj
ve
rgvet yollanna
bile
bagvurdular. Ancak
Standard'myaptigi
tm
bu saldir11arakargin, Nobel
ve Rothschild'lergiddet-
le
mcadeleyedevam edip sonunda baanli
oldular.
Standard
yneticileri
artik yapacak
bir
gey
kalmadigindan, "Rus rekabeti" diye
niteledikleri
blgenin dnya haritasi zerinde
gittikegenig-
leylgini
seyretmekle yetindiler.
New Yorkkenti Broadway Caddesi26 numarada, bazi StandardYnetim Kurulu yeleri
girketinyabanci
lkelerde
kendine
ait
pazarlama girketlerikurmasmdan yanaydi
ve girkete
bu
yoldan baski yapmaktaydilar. Yerel pazarlara
satlyyapmaktan
daha iyl
olduguna inandiklaribu
yntemle rakiplerle
daha etkin bir
gekildeyangacaklan
kanismdaydilar Ayrica
tankerlerle
toptan
sevk
yntemi
de
artikgeli migoldugundan
bu
ip
sahasmda byk parti sevk daha
da ekonomik
olacak diye dgnyorlardi. Hatta
John
D. Rockefeller'in
ynetim
kurulunun
ge
karar almastna
lazarak
188S'te
qu
eleptirici satirlan kaleme aldigt sylenir:
"Ne
ihtiyanz
ne
de uykuda.
Yazgimizainanan bir yrekle
Kalkipharekete geelim.
Bagaralim,
Arayalim,
aligmayi
ve
beklemeyi grenelim."
59
1888 yllmda Rothschild'ler
yeni
bir adim daha attilar
ve ingiltere'de
kendilerine ait
ithalat
ve
dagitim girketleri kurdular. Bu
konuda
Nobel
kardepler
de
onlari
izleyerek
ayni geyi
yaptilar.
Sonunda Standard sanki elektrik
arpmig
gibi
bir hizla
harekete geerek,yabanct bir lkede ilk
ortakhgmi att.
"Anglo American Oil Company"
adli
bu
girketin
kurulugu Rothschild'lerin Bri-
tanya'da
atiklart yeni tegebbsnresmen
a111pmdan
tam
yirmi drt
gn sonraya
rastlar. Stan-
dard
aynca
Avrupa kitasinda daha
bagka
yeni ortakliklar
almaya devam etti. Eu yeni
ailan
or-
takhldarda mlkiyeti yrenin
ileri
gelen
dagitimcilarlyla
paylagiyordu. Su itibarla Standard Oil
artik
gerek
bir
"okuluslu"
tegebbsolmuqtu.
Ancak Standard
bu
yolla
da rakiplerini durduramadl. rneginRothschild'ler devamli ola-
rak Rusya'mn
kk reticilerine
bor
para
veriyor, kargiligindabunlarm elde ettigi retim
ze-
rinde hak
sahibi
olma yoluna gidlyor,
retimi avantajli fiyatlarla satm almak istiyordu. Bustrada
Bak-Batum
demiryolu byk bir
zorlukla
kargilagmigtt
ve
bundan ok byk
sikmti
eklyordu.
Bunun sebebi bin feet yksekligindeki tepenin yetmig sekiz mil'lik
ktsmmda, geiginfevkala-
de
zor
yapilir oluguydu. Bu engel nedeniyle
her yklemede sadece
yanm
dzine
vagona
ykle-
me
yap11abillyordu. Ancak 1889 ylhnda
Nobel kardepler
daglarm
iinden
geirilerekgereklepti-
rilen kirk
iki
mil uzunlukta bir boru hattim
yapip
tamamladilar.
Ancak ailan
tnel
durumu pek
degigtirmedi. Bu
tnelintek
aidan yararli oldugu sylenebilir. O da Alfred kardeye sahip oldugu
dinamit
miktarmm
drt yz
tonunu
kullanma olanagt vermig olmastydi.
Yeni ailan bu igirda,
Standard'm
ipleri
elinde
tutan
elisi Libby'nin deyimiyle
"Tam
rekabete
aikticaret
denen dn-
ya
ihracati iginde, aydmlatici yag
aismdan Rusya'mn hissesi yzde 22'den yzde 29'a 1karken,
Amerika'mn hissesi 1888'in yzde 78'ine
kargin 189l'de yzde 7l'e inmigti.
Bak'nun
usuz
bucaksiz yeni petrol kaynaklarindan giderek artan miktardapetrol
figkmr-
ken,
Ruspetrol sanaylinde giderek
dramatik bir degigimgzleniyordu.
Bitmek
tkenmek
bilme-
yen engeller
kargismda sabir
ve
irades nden asla dn vermemig olan LudwigNobelfizikiyn-
den artik
tkenmigti.
Sonuta, Bak'nun Petrol Kralt Ludwig Nobel, l 888
yllmda,
elli
dokuz
ya-
ginda, Fransiz Rivierast'nda
tatilini
geirdigi bir sirada, kalp krizinden hayata veda
ediyordu...
Bu
arada
garip
bir
gey
olmug ve
Avrupa'da yayinlanan gazeteler yanhghkla Ludwig yerine
Alfred'in ldgn
yazmigtl.
Daha
kendisi hayattayken basilan bu lm ilanlari kargistnda Alf-
red znt duymuy
ve
kendisinin bu ilanlarda
savag
donanimcist
"dinamit
krali", insanlari
sakat
yapmak
ve
ldrmek pahasma
mubtegem servet
kazanmig
"lm
tccan"
olarak sulanmasin-
dan
tedirgin
olmuytu. Sonunda
bu lm
ilanlari, biyografiler
ve
sulamalar zerinde durup
uzun uzun
dgnmek ihtiyacmi hissetti
ve
vasiyetnamesini degigtirdi. Yeni vasiyetnamesinde
tmparasom
insanligtn geligimine katkida
bulunan kipilere
dl
olarak dagttilmasim istlyor
ve
bylece Nobel
ismini
de lmszleptiriyordu.
Sedef Tccarmin Oglu
Bu
arada Rusya gazyagt
sorunu
devam etmekte
ve
Batum'dan lkarilan gazyagi giderek
artan
bir
hizla geligmekteydi. Gazyagt
iin
yeni pazarlar bulmak artik kesin bir gereksinim
olmugtu.
No-
bel'ler,
Rusya'daki pazarm
iplerini ellerinde tutuyordu.
Fakat digerleri zellikle Rothschild'ler
iin
scrun
her
sene
daha da byyor
ve
gazyagimn
ne
gek lde
"pazarlanacagi"
bir
trl
bilinemi-
yordu. Yine de Rothschild'ler Standard Oil'le
bag etmek
ve
dnya
pazarmda
kendilerine
yol
a-
mak lin bir
zm
bulmaya kesinlikle kararliydilar. Eu mitle gzlerini,
Dogu'ya, Asya'ya evi-
rerek
bu yrelere
zel bir ilgi
gstermeye
bagladilar. Bu blgelerin
"yeni
igik"
iin yzlerce, mil-
yonlarca potansiyel mgteriyle dolu oldugunu
anlamiglardi. Ancak petrol onlara nasil ulagtira-
caklardi?
Rothschild'lerin Paris'te yerlegmig
kolu, Londra'da
Fred Lane admda petrol sevklyati
ko-
misyonculugu
yapan
ve
Rothschild'lerin oradaki petrol iglerlyle ugraan
birini
tamyordu.
Bu
60
adama konuyu
atilar
ve
igbirligi
karart
aldilar.
Her
zaman
lin arka planda kalmigolan bu
adam,
ileride petrol dalinda nclk yapanlarm
en
nemlilerinden biri olmugtur.
Lane, iri
csseli,
kaba
yapih fakat
gayet
zeki
bir adamdi
ve
yeni arkadaghklar kurmada, insanlann
ikarlanm
ihmli
bir
tutumla
bagdagtirmada zel bir
yetenege
sahipti. Dostlanm
ve
is alaninda kazanmig oldugu kipi-
leri
-ki
bu
ikisi
genellikle
aym geydir-
desteklemeyi seviyor
ve
bunu
da kismen kendine
ait
ser-
mayeyle bagarmakistiyordu.
"Mkemmel arabulucu" olarak
"GlgeAdam" lakablyla
tanmlyor-
du. Fakat bu lakap kendisine
herhangi bir gekilde dzenbazlik
yaptigt
iin
verilmigdegildi, n-
k
asla dzenbaz degildi.
"GlgeAdam" diye amligi,
zaman zaman
belirli ip
muamelesinde bir-
birinden ok farkh kipileri
aym
anda
temsil
edebilmesinden ileri
geliyordu.Aymanda birok
kimseyi
temsil ediginden dolay1,aslmda kimin iin
aligtigini anlamak mmkn olmuyordu.
Lane sevklyat alanmda gerekten bir
uzmandi.
Simdi
bu
uzmanligmi Rothschild'ler iin
se-
ferber
etme
zamani
gelmigti. Bunu da
pu
gekilde
baarmigttr: Rothschild'lerin
onu tamdigi
gibi
o
da Marcus Samuel
adh
nl
ve
nemi giderek yayilmakta olan bir
tccar
tamyordtL
Rothsc-
hild'lerin
Samuel
lle iletigimlerini
sagladi,
onlari
birbiriyle
tamitirdi.
Bu
tampmaninsonucu,
bek-
lentileri de
ayan
bir proienin
gereklegmesi
oldu. Bu
proie zamanla sadece
Ruspetrol
sorununu
zmekle
kalmayacak,
aym
zamanda baanh oldugu
takdirde,ileride gerek anlamda verilere
dayanan bir anlagmaya dngecekti.
ByleceRockefeller
ve
StandardOil'in dnya
gazyagt
tica-
reti zerindeki
demir
gibi
saglam otoritelerini de yumuatmig olacakt1.
Takvimler
1880'lerin
sonunu gsterirkenartik
Samuel Londra kentinde hatiri
sayllir
d-
zeyde
nemli
bir gahsiyet durumuna gelmigti. Bu bir Yahudi iin -hem de atalari
ispanya
ve
Por-
tekiz'den
gelmigSefardikailelerinden degil, Londra'nm dogu
ucunda
yaayan, 1750 yllmda
Hollanda
ve
Bavyera'dan gelmig
gmenterin
torunlanndanolan bir Yahudi iin- hi
de km-
senecek
bir baari
degildi. Samuel babasi Marcus Samuel'le
aym
ismi
taglyorduki bu da Yahudi-
1er'de hi
aligilmamigbir
geydi.
Marcus
Samuel
ilk
ticaretine
Londra'nin
dogusundaki doklarda
girigmigve
limana yeni gelen gemicilerden ufak
tefek
hediyelik
egya satm
almakla baglamigt1.
1851
yill
nfus sayimmda mesleklere ait
listede
ad1"Sedef
tccari"
olarak
geer. Sattigt mamul-
ler
arasmda
en tutulani
st sedef igleme ile
kapli kk cicill bicili "Brighton'dan Hedlyelik Eg-
ya" denilen bu kutular daha
ok
Viktorya
Devri ngilteresi'nin sayfiyeyerlerinde oturan gen
kiz
ve
hammiar
tarafindanbegenilip
satin
almlyordu.
1860'lara
gelindiginde
Marcus'lardan byk
olam artik bir
miktar
servet
sahibi olmuy
ve
sedef
iglemeli
kutulara
ek
olarak daha
birok mal it-
hal edecek duruma
gelmigti. Bunlar arasinda elde yapilmig iglemeli
bastonlar, devekuqu
tyleri,
baharat
ve sac
levhalara
kadar muhtelif egyalar sayllabilir. Faaliyetleri bununla
kisitli kalmaylp
ayni
zamanda
ihracat igiyle
de ugraan Marcus, birok mamul
egya
da ihra
ediyordu.
Uzunbir
liste
01ugturan
bu ihra
mallariarasmda
ilk
defa olarak yapilan
ve Japonya'ya
gnderilen meka-
nik
tezghlarsayilabilir.
Buna ilaveten,
byk oglu Samuel de, Ingiltere'nin
en
ileri gelen
ticari
firmalarlyla
-ki
bunlar lkeleri
digmda
yagayan
iskoyalilarca idare
edillyordu- yakm bir igbirligi
gebekesi kurmay1bagarmigti. Eu i
teki
baarismdan Samuel ilerideki
hayatinda ok byk
yarar
saglam1ptir.Su
ticari
firmalar Kalkta'da, Singapur'da, Barigkok, Manila, Hong Kong
ve
Uzakdo-
gu'nun
daha bagka
yerlerinde faallyet
gstermekteydi.
Gen Marcus 1853 yllmda dogmugtu,
1869 yllmda,
on
alti yagmdayken, Brkse]
ve
Pa-
ris'te
geirdigt
losa
bir tahsilhayatmdan
sonra
aligmakamaclyla babasimn
aligtigl
iyerine
gitti.
Igte
tam
bu sirada Amerika'da,
Samuel'den
on
drt
yag byk olan John D. Rockefeller da yak-
lagik
on
yll srecek
"petrol
endstrisini birleptirme kampanyasma" baglama hazirligi iindeydi.
Artik tm
dnyada yeni
teknoloji,aligverig
ve
uluslararasi ticaret
yagantismi
radikal olarak degig-
tirmeye baglamigti. 1869 yllinda a11migolan Svey; Kanali, yolu Uzakdogu'ya dogru drt bin
mil
daha kisaltmig
oldu. Yelkenligemilerin yerini
artik buharl1gemiler
almaktaydi. 1870 yllmda
Ingiltere'den Bombay'a
kadar
uzanan
telgraf gebekesi
tamamlanmigti,
Bundan kisa bir
sre
son-
ra
da
Japonya,
in,
Singapur
ve
Avustralya
gibi
lkeler de
telgrafgebekesi
iine
almdilar. Byle-
61
l
-I
:I
ce,
ilk defa olarak telgrafteli
araciliglyla
tm
dnyada her
yer
global haberlegme agl lle sanlmig
oldu. Artik aylarca sren bekleme
ve ne
yapilacagim
bilmeden
geen
devir
geride
kalmig
ve.ye-
rini akici, kolay bir haberlegmeye
birakmigti.
Mal
sevki
sorunu
da artik zlmve
speklatif
bir
macera
olmaktan gkmigti.
Anlaymalann aynntilan
artik kolayca
aylar nceden saptanabilir
hale
getirilmigti.
4te
sayllan
tm
bu yenilikler
gen
Marcus Samuel
iin, ilerideki
hayatmda
ser-
vetini kurarken yararlandigt unsurlar oldu.
Babasom
lmriden
sonra,
Marcus, kardegi Samuel'le ortak olarak, byk bir
ticaret
operasyonuna
girigti. Su
tegebbslerinin
ilk
birka yllinda Samuel
Japonya'da
oturmaya
devam
etti. Samuel
kardeglerin ild
ayn
firmasi vardi. Bunlardan biri Marcus Samuel
ve
ortagi adlyla
Londra'da faaliyet g0steriyor,
teki ise Samuel Samuel
ve
ortagi adlyla Yokohama'da bulunuyor-
du. Samuel Samuel, sonradan firmasim Kobe
kentine
tagidt.
Bu
iki
kardeg
Japonya'mn
endstri-
legmesi konusunda
nemli
bir
katkida bulunmuglardir.
Sonuta,
Marcus, daha
otuz yagina gel-
meden Japonya'ylayapttgi ticari
allyverigten servetinin ilk kismim gereklegtirmig oldu. Daha
sonra
iki
kardeg iq yapmak amactyla
tm
Uzakdogu'yu bagtan
baa dolagip buralardaki
ticari
fir-
malarla
igbirligi
kurdular.
Bilindigi
gibi bu igbirliginintemelleri
daha nceden babalan
tarafmdan
atilmig
durumdaydi. O zamanlar, Marcus
ve
Samuel Samuel, Dogu ile
ticaret
iligkisinde
bulunan
ilk
ngilizYahudisi'yditer Ye onlardan bagka bu igi
yapan
bagkangilizYahudisi
yoktu.
KardeglerdenMarcus Samuel
her
zaman
iin
ticaretigahsen
gereklegtiren
fikir
adamlydl.
Kendisinden iki
ya;
kk olan Samuel Samuel'se daima kendisine syleneni harfiyen yerine
ge-
tirenve
kenarda kalmaya mahkm olaniydt. Byk kardeg Marcus kardegine k1yasladaha
eki-
ci bir
insand1.
Ancak seneler getike bu ekiciligin
yerini her nedense bir
egit
insanlardan
uzaklagma aldi. Sanki
yznde bir maske
tagiyor
gibiydi.Kisa
boylu
saglam gvdesi,
kalm kagla-
nyla
ekici
olmaktan
tamamen
uzaklagmig gibiydi. Ama uzagt grmedeki yetenegi, servene
olan
dgknlg,
aik yrekliligl, harekete gemedeki
abukluguve
istedigi
zaman
kafasmdaki
fikre her
zaman
iin
sadik
kahy niteliglyle dikkat eken biri olmugtu. O kadar
alaksesle
konu-
gurdu ki bazen etrahndakiler
onu
duyamazlardi.
Syledigini duymak iin aba gsterir, etrafmi
evirirlerdi.
Nitekim bu yetenek sayesinde kredi almak
istedigi zamanlar yani
tam
yirmi
yll, ban-
kerlere degil, Uzakdogu'daki skoyahtacirlere
gvenmigtir. Marcus'un gndeminde
sadeceser-
veti
servet
oldugu
iin kazanmak, servet
koleksiyonu yapmak diye bir
gey
yoktu. Mevki sahibi
olmak
istiyordu
ve
bunun zlemi
iindeydi. Diplanmig
biri olarak, yani Londra'nm
dogu
ucunda
dogmug bir Yahudi olarak,
gimdi
de Samuel
ismini ingilizsosyetesinin en
st katma
1karmakve
orada kabul grmesi
iin elinden gelen
her abayi gstermek
istiyordu.
Bu ugurda
tm enerjisi-
ni seferber etme
kararmdaydi.
Samuel Samuel'e gelince, kardegl Marcus'un aksine,
son
derece sicak
kalpli, bonkr,
toplu-
luktan hoglanan biriydi. Ve bir niteligi de
i; konusunda daima
ge
kalmasiydi. linden
lkilmaz,
sama sapan
bilmecelerle meggul
olur, bunlara kargi zel merak gsterirdi. Bu bilmeceler
onu
en az
yanm
yzyll, hatta
daha
uzun
sre meggul
etti. rnegin, gnegli gzel
bir
gn
bir konuk
gelecekolsa
ona
yyle
bir sz sylemesi ok dogaldi: "Yangigin
ok gzel
bir gn." "Ne
yarigi"
diye
soran
konuguna verecegi yanit
byk olasilikla
pu
oluyordu:
"Insan
yangl." Aynca,
bu
sz-
leri zafer kazanmig bir edayla sylerdi.
Marcus i; hayatmda igleri fazia bytp, bagedemez
duruma getirmek
istemedi.
Tm igini
dogu ucundaki Eloundsditch Mahallesi'ndeki
kk brosundan
idare ederdi.Bronun arkasm-
da depo
olarak
kullamlan
yet
tavana
kadar
egya
doluydu. Bunlar arasmda Japon
vazolan,
ithal
mah
mobilya
ve
ipek
kumaglar, deniz kabuklan, tyler,
hediyelik egyalar
ve
hatira trnden
bir-
ok
egya
bulunuyordu. Dayaniksiz saydigi
bir mah
depolamaz, hemen elden
ikanrdi.
Personel
olarak ok
az
kigiahytirdigi,
hatta
daha
agk sylemek
gerekirse,
hi
personel aligtirmadtgibili-
nir. Sermaye konusundaysa, ok
az
sermayesi
vardi
ve
bu konuda daha
ok,Uzakdogu'daki tica-
ret firmalannm kendisine
verdigt
krediye gvenirdi. Su
ticaret
firmalanm
aym
zamanda
kendisi-
62
I
ne
ait yabanci acentalar
olarakda kullanir, bylece organizasyon
ve
idare
masraflarmdankismig
olurdu.
Gemikiralama iginde Lane
ve
Macandrew
nakliyat-komisyonculuk firmaslyla
i;
yaplyor,
firmamn bagortagi
Fred
Lane'i,M. Samuel
ve
ortagi girketineait dar bir
pasaj
iindeki
can sikici
offsinde kolayca bulup
iglerini
zmlyordu.
1892 Darbesi

hayatinda
geirmig
oldugu
tm
deneyimler
MarcusSamuel'i, nne
bir firsat
iktigmda
bunu
siki siki yakalamak konusunda kogullandirmigtl.
teRothschild'lerle
olan i; iligkiside
bu kurala
uyarak geligmi
ve
insana hayret
veren
bir
sonuca ulagmigt1.
Bu
projede Marcus igin
temelini
La-
ne
ile
birlikte atmak iin
abuk
davrandi. I
890
yllmda
bu iki kigi Kafkasya'ya, ileriye
ynelik
planlannmgerekleesi amaclyla b r
yolculuk
dzenlediler.
lteMarcus'un nemli
bir gzlem-
de bulunmasi bu yolculuk
sirasina
rastlar. Yolculuk
sirasmda
bir
gn
beklenmedik bir
anda
gz-
ne
byk csseli
ve
ilkel
yapida
bir
tankeriligmigti.
I;te
o
anda Marcus
byk
csseli tankerle-
rin
geminin
su
stnde
yzen bir
gigeye
benzemesinden dolayi
amacm
gereklegmesi balomm-
dan
ok daha
verimli olacagt
karanna
vardi. Eu olayi izleyen
gnlerde
M.
SamuelJaponya'ya
ve
Uzakdogu'ya giderek oralarda dolagtt
ve kafasmda olugan yeni prolede
katilimlarmt
saglamak
iin
kendileriyle
devamli ig
yapmakta oldugu Iskoyah
ticaret
firmalarmi ikna
etme
yollanm
ara-
di.
Onlar olmadan bu
ige devam edemeyecegini
anlamigtL
Bu defa onlardan bekledigi
gey
sade-
ce
igbirligidegildi. Henz flkir halindeki bu projeyi mali ynden de
desteklemeleri
gerekiyordu.
Sonunda iskoyali
ticaret
firmalan ittifak halinde projeyi
destekleme
ve
katilma karan aldilar.
Su kipilerlebirlikte, MarcusSamuel firsatm degerlendirilmesi iin gereldi incelemeyis
yapti
ve
baarmm
saglanmasiyolunda
gereldi
olan
ihtlyalan
byk bir
titizliklesaptadi. Bunu
yapar-
ken
gsterdigi zen
en
abuk hareket eden bir
tacirin
bile normalde
g0steremeyecegi kadar b-
ykt. Ancak
tm
bu nlemlere
karym projenin
ierdigi
risklerin
ve
oynanan
kumarm
ne
denli
byk oldugunun bilinci indeydi. lyiceinandigi
ve
bildigi
bir bagkakonu da
guydu: Kendisi
ve
ortaklari Standard Oil'den daha apagtfiyatla
satig
yapamadiklan
srece
veya
hi degilse, kendile-
rinin StandardOil'ce
daha
apag1
flyatla
satilmalanm nleyemedikleri
srece,
pazara sizmaya
a-
hymanm
hibir
anlamt
ve yaran
olmazdi. Buna inandi
ve
davramplarmi
ona gre
dzenledi. Eu
sonuca
ulagmak amactyla
giripilecek
kampanyada, kampanyanm yapildigt pazarlarm
tmnde,
flyatlarin
ayni
anda
aynt
miktardauygulanmast
karan
alindi.
Eger bu yapilmamig otsaydt, Stan-
dard
Oil, Samuel grubunun kendisine rakip
olarak
bulundugu
pazarlarda, flyatlan
yapay
olarak
dzenleyecek
ve
fiyat indirimi
yapacakti.
Samuelgrubunun
hazir bulunmadigt
pazarlardaysa, fi-
yatlan alabildigine
ykseltecekti. Alman diger bir karar
da srat
ve
gizlilik
saglanmastkonularm-
daydt
Sratli davranmanm
ve
mmkn oldugu oranda glzlilikiinde
hareket etmenin mutlak
gekilde gerekli
olduguna
inandilar.
Marcus
Samuelkargismda
acimasiz
bir
rakip oldugunu bili-
yor
ve
onunla
savaga
hazirlamyordu.
Ancak
Samuelbu savagtanasil hareket etmeliydi? Bunun
yaniti
henz bilinmiyordu.
e
ilk
nce, ihtiyalann
uzun
ve ylldinc1bir listesini
yapmakla bagladi.
Her geyden nce,
gazyagini
ka-
salar iinde
nakletmek yerine
tanklar
iine
koyup nakletmelerini
saglayacaktankerlere
ihtiya
vardi.
Yer
ve
agirlikkonulannda iktisat yapmakla
ve
hacimden kazanmakla,
galonbagina dgen
nakliye
mastafinm byk
apta
azalacagi biliniyordu. Bunu bildigi iin
nakliye
masrallanna
mut-
laka hkim
olmak
geregine
inandi
ve
bir vakitler
Rockefeller'indemiryollarmda
yaptigimyap-
mak istedi.
O gnlerde kullanilmakta
olan
tanker tipiyle
bu i;
asia yapilamazdi. Yeni, daha b-
yk,
teknolojikbakimdan daha
ileri
tip tankere
ihtiyact
olduguna inandi
ve
bu zellikleri
ieren
tasanmdagemilerin
inasi iin siparig
verdi.
Batum'dan ok
miktarda gazyagi
gelmesinibekliyor
ve
bunu
garantilemek istiyordu.
Aynca gazyaginm
yeterli
miktarda
olmasmi
ve
fiyatimn
da,
te-
nekeyle nakledilmemig olmasi
nedeniyle saglanmi olan
tasarrufuyansitmasim
istiyordu. Bagka
63
bir
arzusu
da Sveyg
Kanah'na girriek, bylece
yolculugu drt
bin mil
kadar
kisaltmak,
dolayt-
styla
fiyatlan daha
aagiya
ekmekti.
Su
yolla Standard
irkettne
kargi olan avantaili durumunu
daha da saglamlagtirmigolacakti.
nk
o
gnlerde Standard,petrol
Uzakdogu'ya ulagtirmak
iin yelkenli gem lerden yararlamyor,
gemiler mitBurnu'ndan dnp
yle
seyredlyorlardi.
An-
cak M.
Samuel
bu
amacma
kolay ulaamadi. Gvenlikgerekesiyletankerlerin
Sveyg Kana-
li'ndan
gemesi
yasaklanmigti. Nitekim Standard Oil tankerlerine
de daha nce Sveyften
ge-
me
msaadesi verilmemig
ve
tankerleri
geri evrilmigti.
Ancak, bu Samuel'i
durdurmadt. Kaplyt
mutlaka
zorlaylp
amak
istlyordu, Bu arada
ihtiyaci olan diger bir
gey
de, byk
depolama
tank-
larlydi. Bunlan Asya'nm
belli bagh limanlanmn hepsinde
kullanmak istiyordu. Aynca gazyagmi
en
cra kgelere kadar
tagiyabilecek
tanker
arabalarma
ve
tanker
vagonlarma da gereksinim
var-
di. Sonuolarak, Samuel
ve
ortaklan bir
araya
gelip, depolar kunnak ve
buralarda,
toplu
halde
gelen
byk miktar
gazyagim
blp
kaplar
iine koydurarak yrenin
toptan
ve perakendeticare-
tine
sunmak
karan aldilar.Aynca zerinde
durduklan
ok nemli bir nokta da pararlarm
koordi-
nasyonu,
mhendislik
igleri
ve
politika
gibi
faaliyetler de
ieren bu ok
zor
girigimin mmkn
oldugu kadar gizli
tutulmasi
koguluydul
Rothschild'ler
ve
Enito
ile
gerek
bir anlagma yapma
ve
anlagmayi
hazirlama yolunda Sa-
muel bir
hayli zorlukla kargilagti. Rothschild'ler bu konuda farkh
dgnyorlardi.
Standard
Oil'le rekabet yapmak isteyip
istemediklerinden
tamamen
emin
degillerdi.
rnegin,Rothsc-
hild'lerin petrol
konusunda nde gelen kigisiM. Aron,
Standard'm her
zaman
"gl
girket"
ol-
dugu, kmsenmemesi gerektigi grgndeydi.
Buna karym 1891 yllmda, ok
uzun
sren m-
zakereler sonunda
ve
flyatlarmda
dgmesi nedeniyle, Samuel Rothschild'lerle bir kontrat
imza-
latnay1bagardi. Kontrat Samuel'e
dokuz yillik bir sre
iin, 1900 ylhna kadar, Bnito'nun
gazya-
gim
Sveyfin dogusunda satabilmek
iin
tam yetki veriyordu. lte bu
kontrat
onun
bagtan beri
istedigi, sonunda
mutlaka
kazanacagtm
bildigi, bundan emin oldugu ve
birok
yerlerde ugrunda
son
sratle mcadele
verdigigeydi.
Siparigvermigoldugutankerler
ok
nemli bir
teknolojik
geligmenin simgelerlydi, Fiyatlan
daha da dgrebilmek iin bu
tankerler
buharla temizlenebilir
gekilde
yapilmigti.
ncebuhar
te-
mizlemesine tutulacaktankerler
daha
sonra
dng
iin yeniden, Dogu'dan
gelmig malla ykle-
nip yola
ikacakti.
Yklenen mallar arasinda yiyecek maddesi
de bulunuyordu. Bu yiyecekler
petrol
kokusundan etkilenmeyecek nitelikteki yiyeceklerdi.
Bu
tankerler,aynca
Svey;
Kanah
Sirketi'nin
gart
kogtugu emniyet nlemlerini de
ieriyordu. O
gne
kadar
tankerlerdeclugmuy
bazi patlamalar,
insanlarda
bir korku yaratmig
oldugundan, bazi
emniyet
nlemlerinin
almmasi
artik mutlaka isteniyordu. te
Samuel'in sagladigt emniyet
nlemleri bu ihtlyact
tam
olarak
kar-
gilamigtir.
Amerika BirlegikDevletleri'nin dogu
kiyislylaAvrupa arasmda
seyreden Standard'a ait
tankerlerin
aksine Samuel'intankerleri
bambagka
bir
tasarimla
donatilmltL
Bu tankerlerde
bazi
zel
tanklar
gibi
birok
yeni emniyet tertibati
vardi. Su tanklar,
degigik
1silarda gazyagLnm
gn-
legmesine olanak verecek
tarzda
yapilmt; oldugundan,
yangm ve
patlama riskini
en
alt
dzeye
indirmekteydi.
Ancak, ok gemeden
rakipler sesini ykseltmeye
bagladi.
Bunlar
Samuel'e
ait tankerlerin
SveygKanall'na girmesine
izin
verilmemesini
savunuyorlard1.
1891 ylh
yaz
aylannda,
artik
ba-
sin
bu
konuyu diline dolamig, karanlik bazi sylentilerden
bahseder olmugtu.
Sylentlye
gre,
"lbrani
etkisi" altmda
hareket
eden bir
grup
"gl
mallyeci
ve
tacir"Svey;
Kanall'ndan
tan-
ker geirmek pegindeydiler. Aynca Londra kentinde,
en
Onemlikipilerin oluturdugu bir avukat-
hk firmasmm
da sz ediliyor ve
bu avukatlardan Russellve
Arnholz admda
iki
kipinin
Samuel'e
Sveyg
iin izin
verilmemesi konusunda kuvvetli bir lobi olugturduklan
ve
kampanya atiklan
syleniyordu. Kampanyamn girigtigi
faaliyetler arasmda
bizzat DigigleriBakam'yla yapilan
uzun
yazlymalar da
vardi. Adi
geen
avukatlik firmasi, SveygKanall'nm emnlyeti
konusunda gerek-
ten ok,
ama
oktedirgindi.Gemilere
ne
olacak, sicak gnlerde
ne
olacak, kum firtmasi oldugu
64
gnlerdeneler olabilir gibi sorular
devamh
olarak zihinlerini
kurcallyordu. zerindedurup
en-
dige edecek
o
kadar ok
sorun
vardi ki,
nereden
baglayacaklanna karar-vermekte
glkeki-
yorlardi. DigigleriBakani kendilerine
Ingiltere'ninhangi 1karmahizmet ettiklerini
sorduguza-
man
bile,
mvekkillerinin kim oldugunu aiklamak istemediler.
Ancak, onlann agtzlarmi
bu
denli
siki
tutmalannakargi sz edilenmvekkilinStandardOil oldugu herkese biliniyordu.
Aradan
okgemeden bu defa, Russell
ve
Arnholz
yeni
bir
tehlikenin
varligmi ileri
srerek ngil,
tere
hkmetini uyardi. Savlarma
gre,
ingiliz
tacirleretankerlerini
kanala sokma izni
verildigi
takdirde, Rus sevkiyat acentalari da mutlaka
aym
hakki isteyecek
ve
bu hakki alacaklardt. Byle
bir durumun gereklegmesi halinde Rus deniz subaylan
ve
denizcileri bir kere kanala
girdiler
mi,
tekneleri
de insanlarla
yld oldugundan, kanalda akla
gelebilecek
her
trl
ktlg
yapa-
bilecektL
"Kanalm deniz
kuvvetlerini
bloke etmek"
ve
"kanalda
ne
kadar
gemi varsa hepsini
mahvetmek" gibi her trf

ktk
gz nnde
tutulmallyd1.
Ancak,
tm
bunlara kargm Samuel'in
de.hem Rothschild ailesi iinde
ve
hem de ok etkin
olan
Fransiz
Bankasi nezdinde pek
ok
nfuzlu mttefikleri
vardi. Bunlardan Rothschild
ailesi-
ne mensup
olup da ingiltere'de
yagayan ve
1875 yllinda Benjamin
Disraeli
Svey;Kanali hisse-
1erini alirken
ona
mali destek vermig olan ingilfereliRothschild'ler
de vardi.
Ayrica artik Digigle-
ri
Bakamda Ingiltere'ye
alt tankerlerinkanaldan geiginigrmg, bunun ngiltere'nin
menfaati-
ne
ne
denli
uygun
oldugunu anlamig olarak
bir
avu
avukattan olugan
firmamn
kendisine sz
geirmesine izin
veremezdi.Sonunda,
deniz
sigortasi
iglerine
bakan kurum
Samuel'e
ait
yeni
tanker
tasarimmm
dogru yapilmt;
ve
emniyetli oldugunu kabul
ve
tescil etti.
Aradan
geenzaman
iinde,
M. Samuel
ve
ortagi
firmasi
bagka bir kampanyaya daha y-
neldiler.
Su yeni
kampanya,
tm
Asya dzeyinde
petrol
depolama
tanklarikurmayi ngryor-
du. Bunun iin Samuel kardegler gereken yerleri
hulmak,
tanklarm
yapimmi
denetlemek
ve
da-
gitim
sistemlerinin kurulmasmda
ticari
firmalarla bir arada allgmak zere,
yegenleri Mark
ve
Joseph
Abraham'l
grevlendirdiler. Joseph
Hindistan'a, Mark
Uzakdogu'ya gnderildi. cret
olarak Mark haftada
sadece begpound allyordu. Aynca dl
olarak
kendisine devamli kusur bu-
lunuyor, elegtiriliyor
ve
hakaret
gryordu.AmcalarMark'a
en
ok iki konuda
baski yaplyorlar-
di.
Masraflandgk
tutmasmi
ve
igi
htzlandirmasmi
istiyorlardi.
Ama bu iki
hedef birbirleriyle
asla
uyugmuyordu. Yegenleri
tm
vakitlerini
sonu
gelmeyen mzakerelerde, konsolos
konu-
mundakimemurlar, liman yetkilileri,
tccarlar
ve
Asyallyetkililerle yapilan
toplantilardageirdi-
gi
halde, amcalarmdan hibir anlayi; grmyordu. Sonuta bir
gn,
masraflan dgk
tutmak
amactylakendisine elden dgme bir
Japon
faytonu
aldlgLnda,
bu
davramgi dah
amcalannm kar-
i
koymasiyla kargilandi. Aynca, sanki igleri
daha da zorlagtirmak ister gibi, sanki Mark'in
yapa-
cakyeteri kadar igi
yokmupasina, kendisine ek bir iq verip, bogkaldigt
zamanda
bunlarla
meg-
gul olmasini isteyerek,
Japonya'dandigariya
ihra
etmeye
aligtiklarikmr
satma grevi yk-
lediler. Btn bu iglerle meggul
olan Mark yine
de
tm
Uzakdogu'da gerekli yerleri
satm almayi
ve
depolama
tanldanyaptirmayi bagardi. Yeni yerler arasmda, Singapur aiklarmda
Freshwater
Adasi denen
yerde salm aldigi
yer
de vardi. Bu
yer
iglere
daima engel koymak isteyen liman
g-
revlilerinin yetkisi digmda
kalmasi
nedeniyle
ok nemliydi.
Takvimler
1892 yllmm5 Ocak tarihini gsterirken, artik Londra kentindeki nfuzlu avukat-
larin
tmkargi koymalarma
ragmen, Svey; Katiali'ndan
tankerleringemesi
iin resmi
onay ve-
rildi;
ancak, bir
tek
bir kogul vardi:
Tankerler mutlaka M.
Samuel'inyeni
tasanmmauygun
olarak
inga
edilmig olmallydi. Resmi
onaym
verildiginden drt
gn
sonra
Economist, stunlarinda
pu
szlere
yer
vermigtir:
"Bu yeni proje
kendine zg bir cret
ve
byklk semboldr Projeye
kargi
ikanlarm
iddiasi dogru bile
olsa,proje gerekte salt ibraniruhunun bir esintisi bile olsa, yi-
ne
de
bizi ilgilendirmez. Bu iddia
grldg
kadarlyla,
dogru bile olsa,
onun
aleyhine kullamlma-
malldir.
Eger sadelik denen
gey
baanmn unsurlarindan biriyse, bu projenin
kesinlikle
vaatlerle
dolu
oldugu
sylenebilit
nk
petrol
kargolanm,
yapimi bir haylipahahya ikan, idaresi
pahali-
65
ya
mal olan, kolayca
bozulan
ve sizinti yapabilen
kasalar iinde gndermek
yerine, bu projeyi
ya-
panlar
artikemtlayi tank ta1yan
buharh gemilerle Svey;
Kanali yoluyla
gndermeyi amahyor-
lar. Aynca bu petrol
ihtlyacin
en
fazla oldugu yerlerde-rezervuarlar iine aktanp bogaltmak
isti-
yorlardt. Tketiciler
de bu rezervuarlardan
ihtiyalan olan
miktarda
hemen petrol alabilecekler."
O gne
kadar Mark Uzakdogu'da
bir hayli bagari saglamt; durumdaydi. rneginHong
Kong'da mkemmel
bir
yer
satin
almayi
bagarmigti. Aynca
Sangay'da
da
yer
satm
almaya
aligi-
yor
ve
bu
konuda
aceleci
davramyordu.
Sangay'daki
yeri mutlaka
inliler'in
yllbagign gelme-
den evvel almak
istiyordu
ve
bunun
iin de kendine
gremakul
bir nedeni vardi. Mark bu
ne-
deni
gu
szlerle
ifade
etmigtir:
"inliler'in
detine gre
o seneye
ait tm borlar yeni yll gelme-
den nce denmeli
ve yeni
ylla
borsuz olarak girilmelidir. Aynca
paraya
ihtiyalan da
olduguno
dan ellerindeki mah yllbagi gelmeden elden ikarmak
isterler.
Su nedenle yllbagmdan evvel
ya-
pilan aligveriglerdealici daima mah
ucuza
mal
eder." Uzakdogu'nun teki
birok
limamna de-
vamh olarakgidip gelmigolan Mark, sonunda
1892
Mart
aymdaSingapur'a
ulagti. Burada,
her .
zaman
oldugu gibi
kend sini
amcalanndan
gelmig
azarlarla dolu bir mektup
bekliyordu. Amcala-
n
Mark'tan daha abuk davranmasmi,
ok daha abuk
hareket etmesini
istiyor, bu konuda
israr
ediyorlardi. Onlaragresaat
alarm
vermekteydi.
Standard Oil'in
ne zaman ve
nasil kargi
taarru-
za
geecegini
hl
kimse
bilemezdi.
Eu arada Samuel'lerin
ismarladigi
ilk
modern tanker
Bati Hartlespool'da ina ediliyor
ve
bitmek zere bulunuyordu. Tankere, bir
vakitler deniz kabugu tacirligiyapmig
olan
ihtiyar Mar-
cus'un
amsma
bir
tr
deniz
kabugu olan Murex adi verildi. Samuel'ler
teden
beri sahip olduk-
lari
tankerlerin
hepsine birer deniz kabugu
adi vermeyi det edinmiglerdi.
1892
ylli Temmuz
ayinm
22'sinde, Murex Bati Hartlespool'dan
kalkip Batum'a hareket etti. Batum'da,
tagimakta
oldugu petrol tankerlerine
Brito'nun
gazyagini
doldurup
bu defa, 23
Agustos'ta Svey
Kanah'ni
geerek
doguya dogru yol aldi. Tagidigi kargonun bir k1smini Singapur'daki
Freshwater Ada-
si'nda bogaltti; yk artik
bir dereceye
kadar haliflemigti. Su
nedenle yolu zerinde bulunan
agilmasi ok
zor
bir sigligi
agabildi
ve
Mark'm Bangkok'ta kurdugu yeni tesise
dogru yol
aldi.
Bylece artik grevi
tamamlanmig oluyordu.
Samuel grubunun
bu denli abuk hareket edigi, Standardtemsilcilerini
gafil avlamigt1. Sonu-
cu
grendiklerinde
byk
bir gagkmliga
ugradilar. Vakit
ge rmeden
Uzakdogu'ya
gitmeye
ve
sez-
dikleri
tehlikeleri
yerinde
degerlendirmeye karar verdiler. Gerekten etrafta birok
tehlike
igareti
grlyordu.
Nitekim
o
gnlerde Economist
gazetesinin yazdigt gibi "Bu igin
mtegebbisleri eger
ok umut
veren
beklentilerini
gerekleptirebilirlerse,bu Dogu'da yapilankasayla-petrol-tagimacill-
ginm
bitmigoldugu anlamina gelir." Tm acele davraniglarma
kat;m Standard
grubu temsilcileri
yine
de
ge
kalmig, onlar ige el attiklarmda Samuel'e
ait
gazyagi
her yerde
bulunur
ve
satil1rol-
mugtu.
Bu durumda Standard'a
yapacak pek
bir
gey
kalmlyordu. Artik fiyatlan bir pazarda
dg-
rp, br
pazarda ykseltmeleri
ve
bylece denge saglamalan
.mmkn
olamayacakti.
Yetine
getirilmigolan
grev
gerekten parlak bir baanydi
ve
mkemmel
uygulama ile
ger-
eklegmigti.
Ancak,
tm
bu
igler yapihrken Samuel grubu
ve
Uzakdogu'daki
ticaret
firmalan ok
nemli
olan
ve
tm
baanlarini neredeyse mahvedecek bir konuyu gzden kairrniglard1.Ilkgi-
rigimlerinde gazyagtm
toptan
olarak muhtelifyrelete sevk
edeceklerinive
mgterilerin
kendile-
rine ait kaplarla kuyruk
yapip
sirada
bekleyeceklerini,
gazyagmi
bu gekildesatin
alacaklanm d-
gnmglerdi.
Tahminlerine
gre
mgterifer
kap olarak
ellerindeki eski StandardOil teneke
kap-
lan kullanacaklardi. Halbuki i; byle olmadi;
o
gnlerde
mavi renkli, Standard Oil'e ait bu
tene-
ke kaplar bagtan baa
tm Uzakdogu'da bagka amalarla kullamlir
olmuytuve
yerel
ekonomiler-
ce
okragbette
olan bir
dayanak
yerine geiyordu. Tavan
ingaatmdan
tutun,
kug kafeslerine,
es-
rar
kabi
yapimma, ay
demliginden
ve
yumurta irpma
aletine
kadar her
trl
geyin yapiminda
kullamliyordu. Bu denli kiymetli sayllan bu
rnden durup dururken
vazgemeye
de Uzakdogu
halla hi niyetli deglldi. Bu durum
tmprojeyi
ciddi gekilde tehdit etmekteydi
ve
igin garibi teh-
66
dit Standard'tan
veya Svey;Kanali politikalarmdan tr de gelmlyor, dogrudan dogruya Asya
halkmm dellerinden
ve
tercihlerinden
kaynaklamyordu. Durum
o
gekilde
geligtiki, sonunda
her limanda
yerel bir bunalim halini
aldi;gazyagt satilmadan
ylece kaldi
ve
Houndsditch adre-
sine birbirini izleyen
karamsar
telgraflaryagmaya bagladt
Bu bunahma abuk
ve
aik
yreklilikle yamt
veren
kipiyine Marcus olmugtur. Marcus
bu
konudaki davraniglyla
mtegebbislik
alaninda
gerek bir deha oldugunu kanitlamigtir.
YaptlgL
i
guydu: Ucuza kiraladigt bir gemiyi, teneke
levhalarla doldurarak valdt-geirmeden
Uzakdogu'ya
sevk etmek
ve
Asya'daki ortaklanna
bunlan kullanarak
gazyagi
iin
teneke
kap
imal
etmeleri
ta-
limatamvermek. Bunun nasil yapilacagmi hi kimse bilmiyordu; fakat
o
buna
aldingetmedi. Su
igin
yapilmast iin
gereken
tesisler mevcut olinadigt halde, buna da aldirmadi
ve
bunlarm hepsi-
.
ni
yapabilecekleri
konusunda
Asya'daki
ortaklarint
ikna
etti.
rneginSingapur'daki bir
acenta
Samuel'in
Japonya'daki
ortaklarma "Tel-tutacaklar kaba nasil
yapltin11t?"diye bir
soru
ortaya
attiginda, kendisine derhal bunun nasil yapilacagt
talimati
veriliyordu.
"Ne renk olmasini
istersi-
niz?"
sorusunaysa
Mark
hemen
su
yanitt veriyordu: "Kirmizi renk olsun."
ok
gemeden artik Uzakdogu'daki
ticaret
firmalarmin
hepsi bulunduklan
yrelerde
tene-
ke kap imal
eden yerel fabrikalar kurdular
ve tm
Asya bir yandan br
yana
Samuel'in
imalati
olan parlak
ve pmltili, fabrikadan yeni ikmig kirmizi kaplarla dolmaya baglad1.
ok
gemeden
bunlar
StandardSirketi'nin
mavi renkli, dnyanm hemen
yarisim
dolagip
yle gelmig
eski,
yam-
ru
yumru
paralanmigkaplannin yerini alarak onlarla
yarigir
duruma
geldi.
Belki
de mgterilerin
bazilan Samuel imalati
gazyagmi,gazyagindanok iinde bulundugu ige
yarar
kirm1zi
teneke
kaplar iin
satm alir oldular. Nedeni
ne
olursa olsun, kisa zamanda kirm121renkli damlar
ve
kir-
mizi
kug kafesleri
mavi olanlarm yerini almaya bagladl. Aym
gekildelarmizi renkli
afyon
kaplan,
ay
szgegleri ye
yumurta
irpma
telleri
mavilerle
yer
deglgtirdi
ve
her
yer
bagtan baa kirmiziya
brnd.
Bylece bir 14
daha
bag'arilmig
oluyordu. Samuel'in grevi
bir kez
daha yerine
getirilmig
ve
rekor
sayilacak bir srede
tamamlanmigt1.
Sene 1893 oldugunda,
Samuel
tam
beg
gemi daha
is-
marlamig durumdaydi. Gemilerin hepsine birer deniz kabugu
adi
veriliyordu: Conch,
Clam,
Flax, Cowrie gibi. 1895senesi sonunda, SveygKanall'ndan
gemig
olan gemi
sayisi
altmig do-
kuzu bulmuytu ve
drt
tanesi
diginda, bu gemilerin hepsi Samuel
Sirketi'ne
ait olan
veya
Samu-
el
girketi'nce
kiralanmig gemilerdi. 1902 yllma gelinceye kadar, Sveyg Kanah'ndan geirilmig
olan
tm
petrol
miktannm
yzde 90'l Samuel
Sirketi'ne
veya
onun
grubuna aittir.
Belediye Meclisi
yesi
Marcus Samuel artik sadece
iq hayatmda
byk
bir bagarmm
epiginde degildi. Kazandigt bagka
bir bagari da Ingiliz
yaam
tarzmda
elde etmekte oldugu konumda kendisini gsteriyordu. 1891
yllinda, dnya
apmdaki misyonuna baglamadan evvel yaptigi planlamanin
orta yerinde, bagka
bir
proje
iin de kendine
zaman
ayirabilmig
ve
Londra
Sehri
Belediye
Meclisi yeligi iin
yapi-
lan
seimlere katilarak
Belediye Meclisi yeligine seilmigti. Bu
grev
kendisine daha ok
onur
yeligi
olarak
tevdi
edilmig olmasma karym
o,
grevi ciddlye almig
ve
byk bir zevkle
yerine
getirmigtir.Ancak 1893 yilmda,
misyonuntamamlanmasmdan
bir yll
sonra
yagammda meydana
gelen
talihsizbir
olay
onu
-hem
14hayatmda hem de
sosyal yagaminda- her
geyin
bog
ve
deger-
siz olduguna inandirdt
nk
Samuel artik ciddi
bir hastaliga
yakalamigt1.
Doktoru
kanser
tani-
sini
koymug
ve en ok
alti
ay
mr kaldigim bildirmigti. Bu
teghisin
yanilyll oldugunu
zaman
gsterecek
ve Samueldegil alti
ay tamotuz
drt yll daha
yagayacakt1.
Artik doktorunun verdigi
bu
yanifyli kisa
yagam
sresi Samuel'i daha da motive etmig
ve
iglerini biraz daha dzene koy-
mak
ve toparlanmak
firsatini dogurmuytu. Bu
toparlam;yeni
bir igin daha kurulmastyla
sonu-
landt
ve
Tanker Sendikast faaliyete
geirildi. SendikaSamuelkardeq1er,Fred Lane
ve
Uzakdo-
67
gu'daldticaret
firmalarmm
mensuplan
tarafmdan
kuruldu.
Aralarmdaki anlagma
uyarinca, tm
dnyada bagtan baa elde ettikleri
tm
kr
ve
Raylbi egit olarak paylaglyortardi.Standard
Oil'le,
Standard'm
setigi herhangi bir pazarda yangabilmek
ve
baanh olmak
ve
gerektiginde
meydana
gelen kayiplara dayanabilmek iin byle
davranmalan
gerekiyordu, Nitekim isabetli
olduklan ki-
sa
zamanda anlagildi
ve
Tanker Sendikast hizla byyerek byk bir baan
kazandL
Marcus Samuel'in serveti gnden
gneartan
bir hizla ig gibi
byyordu. Bu byme
yal-
mzca
petrolden
ve
tankerlerden
ileri
gelmiyor,
aym
zamanda Urakdogu'yla
ve
zellikle
Japon-
ya'yla
uzun
sredir
devam etmekte olan ticari
baglantilardan
da
kaynaklanlyordu.
Samuelkar-
degler 1894-95 yillannda Japonya'nm
in'le
yaptigt
SVag
Slf3Slnda
Japonya'ya silah
ve
mhim-
mat
satan belli
bagh firmaydi
ve para
daha ok
bu kaynaktan geliyordu. Sonuta, Murex'in
S-
veyg
Kanah'ndan
ilk
geiginitakip
eden sadece
birka
yll
iinde, bir zamanlar Londra'nm dogu-
sunda
yaayan
bir Yahudi olan Marcus Samuel artik ok
zengin bit adam olmugtu.
Simdi
her
sa-
bah Hyde Park'ta at
gezilerine ikan, Kent blgesinde Mote adim
verdigi
grkemlibir ky evi
bulunan, bu evin beg
yz
dnmlk
arazisinde
bir de geyik parki olan, ogullarmdan biri Eton'da
okuyan,
br oglu da Eton'a yeni girmig
muazzam
servet
sahibi bir adamdi.
Tm bu baanlanna karo, bir igadami olarak Samuel'inciddi sayllabilecekbir kusuru
var-
.
dL
Bu da organizasyon
ve
idare
konusundaki noksamydi. Rakibi olan Rockefeller'in aksine Sa-
muel
organizasyon
ve
idare
yeteneginden yoksundu. Dzenli
yagama
kargi Rockefeller'in duy-
dugu dogal
egilimyerine,. Samuel
hazirhkl1
yagamay1
sevmiyor
her
geyi
o an
iinden
geldigt
gibi,
hazirhksiz
yapmayi
istiyordu. Onun kanisma
gre,
organizasyon denen
gey
dgnceden
sonra,
dgnme igi bittikten
sonra
yap11mallydi. Buna inanarak
her geyi aklma estigi gibi
yaplyor ve
hayrettir bu
onun
srekli olarak devam
etmekte olan baanlarmi daha da
arpici
killyordu:
Ug-
raglart
arasmda bir de, petrol iginin bir
parasi
saydigt bagka bir is daha
vardi: Byk bir buharli
gemi
isletmecilig.
Bu igi, ofisinde byle
bir organizasyonu
gerekten idare edebilecek bilgi
ve
deneyime
sahip herhangi bir kipi
bulundurmadan
tek
bagma
yaplyordu.
Btn bu igler iin yal-
mz
Fred Lane'e gveniyordu. Filonun
tm gnlk
igleri,
iinde bir tek
masa,
iki
sandalye, duva-
ra
asth bir
dnya haritasi
ve
iki de ktipten bagka hibir
gey
olmayan Houndsditch semtindeki
kk bir
odadan
idare
ediliyordu.
Bunu, Rockefeller'in
erigilmezligi,
maskeli
gibi
duran
yz, sakin
ve
tedbirli
tutumu,
1400
no.lu
odadaki
baylann fikir birligine dayanarak
verdigi hkmler, giddetli tartigmalar, atigmalar
hiddet Ye
sulamalarla kargilagttralitn. Rockefeller grubunda Marcus
ve
Samuel
son
karara var-
madan
nce,
tm
bu agamalan teker teker
yagiyorlardt. Samuel'in ofisinde ise bazen yle
olu-
yordu ki, rnegin
bir bilgi
istendiginde, bunu olise getirmesi iin bir ktip
agrdlyor,
ktip bilgiyi
Samuel'e getirinceye kadar orada aligan
bir
grevlininanlattigina gre
"iki
karde; yerlerinden
kalkip
pencereye
gidiyor,orada arkalan
kaplya dnk olarak durup, birbirlerine yaklagiyor,
kolla-
nm
birbirinin
omuzuna
dolayip,
baglan
egik, alak sesle konuuyor
ve sonra
birdenbire yine bir
anlagmazliga dgerek birbirlerinden
aynhyor, kavga etmeye baghyotlardi. Su kavgalarda Bay
Sam yksek
ve
kizgtn sesle baginr,
Bay Marcus'sa alak sesle konuqurdu; ancak her ikisi de bir-
birine deli,
aptal, geri zekli gibi szle sverlerdt Sonra
birdenbire,
hangi nedenle oldugu
bilin-
meden
barigirlar
ve
fikir birligine
vanrlardi.
Dalma
abuk
ve
kesin olarak
birbirlerlyle
son
bir fi-
kir aligverigiyaparlardt Bu
bittikten
sonra
Bay Marcus kardegine "Sam,
onunla telefonda
ko-
nug"
talimatmlverir
ve
telefon
konu mast
devam ettigi srece kardeginin
omuz
bagmdan aynl-
maz,
konugma bitinceye kadar orada ylece
beklerdi.
Samuel'lerinabyma
tarzi
ite byleydi.
lesiyeMcadele
.
Petrol Savaglan olarak adlandinlan
mcadele devrinin olugumunda birok faktr rol oynamigtir.
Rus petrol retiminin sratle
artmasi, Standard
Oil'in konumunda
yet
alan byk ykselig,
arz
68
stokunun bu denli
arttig yillarda
mevcut
olan
ve yeni
kurulmuy
pazarlan ele geirme mcadele-
si
bu
etkenlerden bazilandir. l890
ydlarmda, bu mcadeleye katilmigolan drt rakip -Standard,
Rothschild'ler, Nobel'ler
ve
Rusya'daki teki
petrol
reticileri-
arasinda,devamli,amansiz
bir
ekigme
hkm sryordu. Su ekigmenin olug
tarzi
olduka garipti. Bir bakardimz,
gu an pa-
zarlan ele geirmek
iin
etin
bir
gekilde
savagan,
flyat indirimi
yapan,
birbirlerini atlatarak
pet-
rol tekilerden daha
ucuza
satma abasigsteren
bu drt takip, hemen
be; dakika
sonra
birbit-
1erine kur
yapmaya
baglar,dnya
pazarlarmi kendi aralarmda paylagmakiin
bir ayarlama
yap-
mak
araylgl
iine
girerlerdi. Hemen bir dakika
sonra
bu defa birleyme
ve
mktesep hak elde et-
me pegme
dgerlerdi.
Bazi zamanlar
bu nn
hepsi birden
ayni
zamanda, byk bir
gphe
ve
gvensizlikatmosferinde i; yaparlar, ancak hibir
gekilde nezaket sinirlanmn digina
ikmazlardi.
Her seferinde de
Standard Oil'in
en etin
rakiplerini
cmerteyutmaya
hazir olaganst
yapis1
ige karigir
veya
Standard, yneticilerinin szleriyle rakipleri kendine katmaya
ve
asimile
etmeye
allgirdi.
1892
ve
1893 yillarinda Nobel'ler,
Rothschild'ler
ve
Standard, dnyadaki
tm
petrol
reti,
mini filli olarak bir
tek
sistem iine sokmak, bylece dnyay1kendi aralarmda paylagmak yolun-
da birbirlerine yaklagtilar
Ye
bu amalanm neredeyse
gereklegtirdiler.
Arada yapilan grgme-
lerde
Rothschild'lerin
ikarini gzetmekle ykml
temsilcisi
M. Aron
gyle
sylemigti:
"-ok
kr kriz
nihayet
sona
erdi; nk bu
kadar
uzun
zamandan
beri
sregelen bu
lesiye
mca-
deleden Amerika'da
ve
Rusya'da
y-agayanherkes bikkinhk duymaya bagladi." Rothschild'lerin
Fransa'da
yagayan
kolunun bagkamolan Baron Alphonse ise sorunlan zmek, bir
sonuca
ulay-
tirmak
konusunda, bizzat
ok
istekliydt
Ancak, basmin
yazacaklanndan Olesiyekorktugundan,
Standard'm kendisine New York'a gelmesi iin
yaptigi ve
adeta baski yaparak
israr
ettigi
gagnyi
kabul
edemedl. O siralarda Chicago'daDnya Fuan yapillyor, fuan
grmek
iin dnyamn her
yerinden
birok
yabanci
Amerika'ya
alun
ediyordu.
Bundan yararlanan Standard Oil mensubu
Libby,
Baron Alphonse'u Rothschild grubunun Amerika'ya
gelmekle
fazla dikkat
ekmeyecegi
konusunda ikna
etti.
Sonunda buna inanan Baron New York'a
gitti
ve
Broadway 26 adresinde
Standard yneticileriyle
bir
toplantiyapti.
Toplanti bittikten
sonra
StandardOilyneticilerinden
biri Rockefeller'e
verdigiraporda Baron'un
son
derece nazik biri oldugunu,
ingilizceyi fevkalade
iyi konugtugunu
sylyor
ve
szlerine gunlari ekliyordu:
"Rothschild'ler
Rusya'da petroln
kontrolne ynelik
girigimederhal baglayacaklar
ve
ilk
adimt hemen atacaklar. Onlann bu igi
ba-
garmak iin gereken yetenege
sahip
oldugundan
tamamen eminim." Ancak Standard yetkilisi-
nin dikkatinden kaan bir
gey
vardi. Baron bunlari sylerken bir de kopul lleri
srmg, nazik fa-
kat kesin
szlerle Standard Oil'in Amerika'da
bagLmsiz
olarak petrolclk yapaniari da kontrat
iine
almast iin israr
etmigti, Rothschild'ler Nobel'leri de yanlarina ahp byk gaba gstererek
I
tm
Rusya reticilerini
ortakbir cephe kurmaya
razi
ettiler. Ortak cephe
Standard'la yapilacak
byk uzlagmada bir baglangi olacakti. Rothschild'ler bu
sonu
iin her
ne
kadar
byk
aba
sarf ettilerse
de bu
abalan sadece rakiplerince degil
o
gnlerde Bak'ytt kasip kavuran kolera
salgimyznden engellendi
ve sonu
istedikleri kadar
abuk almamadi.
Artik Standard, Ameri-
kan petrolnn yzde 85, yzde 90 kadarim kontrol altma
almigtt, Buna ragmen, ok
nemli
olan
eksik
orani
bir
trltamamlayamlyor,
bagtmsiz
ahyan
Amerikall rafinericileri
ve
reticileri
bir
trl byk projeye katmayi bagaramiyordu.
Su yzden Baron Alphonse'la
yapmay1
dgn-
dlderi
anlagma bir
tr1gereklegemedi.
Buna kargin 1894 ylli gz mevsiminde Standard yeniden dnya
apmda
bir fiyat indirimi
kampanyastna girigti. Rothschild'ler
Standard'layapacaklan pazarhkta Samuel'ipazarlik kogulla-
rmi
iyilegtirmede kullanacaklari bir
ara
olarak gryor
ve
onunla
aralarmdaki
szlegmenin
yo-
rumlanmasi konusunda ok da
sert
davranlyorlardi.
Sonuta Samuel daba fazla dayanamayarak
aci aci ve
yksek sesle
gikyete
bagladt.
O derece yksek sesle gikyet etti
ki bu Standard Oil'ce
bile duyuldu. Standard
Oil, gikyeti
Samuel'in Rothschild'lerle arasmdaki bagm zaylfladigini
69
dgnerek
onunla
anlagmak
iin mzakerelere girdi.
Amerika'daki
rakiplerine
yapmig
oldugu
tekliflereok
benzeyen bir
teklifi,
daha byk
apta
olarak
ona
da
yaptl.
Adt
geen
rakipler
artik
kavgay1birakmq, Standard'm kardegi olmuglardi. StandardSamuel'eok byk paralar deye-
cegini,
girketinin
Standard Oil'in bir
parasi
olacagim,
kendisinin de Standard'a mdr olarak
atanacagm1
ve
eger isterse kendi yurttaglik
haklanm
korumakta serbest olacagmt
sylemigti.
T-
myle ele almdtgmda
teklif
gayet ekiciydi. Fakat Samuel bu
tekliti
reddetti.
Sirketin
bagimsiz
hviyetini korumasmdan yanaydi;
aynca
bayragtmn M. Samuel
ve girketiadini
yagatircasma
ge-
mi direklerinde dalgalanmasmi istiyordu. Belki de hepsinden
nemlisi,
her
geyin
ingiliz
olarak
kalmastm istiyordu. Dgncesine
gre
o
gne
dek
elde ettikleri baan
ngiliz.kogullanna gre
saglanml;
ve
ingiltere'yeait olan bir baanyd1. Samuel bunun
aynen
korunmasmda
israr
ediyor,
bir Amerikan
girketi
olan
toplulukla
birlegmek
istemiyordu.
Bu durum kargismda Standard Oil vakit kaybetmeden bir kez daha Rus reticileriyle
tema-
sa geti
ve
14 Mart 1895
tarihinde
Rothschild'lerle
ve
Nobel'lerle
uzun
zamandir
zlemini
ek-
tigt
byk ittifak anlagmast
imzalandi.
Anlagma "Amerika BirlegikDevletleri Petrol Sanayii Adi-
na"
ve
"Rusya Petrol
Sanayii
Adma"
imzalanmigt1.
Anlagma
uyarinca
dnya
ihracat
satiplanndan
gelen
tmgelirinyzde
75'i Amerikalilar'm,
yzde 25'i
Ruslar'm
olacakti. Fakat nedense
bu
an-
lagmahibir
zaman
yrrlge sokulmadi. Grngegre
bunun
gerek
nedeni Rushkmetinin
kargi
koymastydL
80ylece bir kez daha
beklenen
ve
zlenen
byk
ittifak,
daha yrrlge girme-
den
kyordu. Bu kgten
sonra
Standard yeniden fiyat dgrme
kampanyalanna
bagvurdu.
Standard
Oil'in Rus
reticileriyle
byk
ittifak
yaparak,
dnya petrol
pazart ve uluslararasi
rakipleri zerinde yeniden kontrol ele geirmesi mmkn olmam14tl.Fakat bunun iin bir
see-
nek mevcuttu. Standard
yneticilerine
gre
bu, Ruslan kendi oyunlanyla yenilglyeugratmak, di-
ze
getirmekti. Aslmda
bu konuda Ruslar daha avantajlt durumdaydi. Bu avantaj
gu
gerege
daya-
myordu: Batum'un
Singapur'dansadece
l l.500 mil uzak olmasma karm, Philadelphia Singa-
pur'dan
15.000mil uzaktaydi ve
kugkusuz
bu Ruslar ynnden bir avantaj sayllirdi.Ancak, Stan-
dard
durumu
tersineevirerek
lehine kullanmak
istedi.
Plamna gre, Asya
pazanna ve
hatta As-
ya'ya ok daha yakm olan
yerlerdeki
ham petrole ulagtigt takdirde,
durum kendi leyhlerine dne-
cekti. Su nedenle
dikkatini
Dogu Hint Adalan'nm Hollanda hkimiyetindeki Sumatra
blgesine
evirdi.
Malaka
yoluyla Singapur'a ulagmakbuharli gemiyle sadece birka
saat
allyordu. Bu arada
gzlerini,
uzun
mcadele yillarmdan
sonra,
balta
girmemig
Sumatra ormanlanndan kendisine
krh bir meslegi adeta yaratmig olan bir Hollanda girketine
dikmigti.
Eu girket
o
siralar Ta Petrol
admi
verdigi kendi
petrol
rnyle
tm
Asya
pazarlarinda nfuzunu artirma yolundaydi.
Byle
yapmakla, petrol retiminde dnyada
en
byk olanlar arasmda nc strada gelen blgenin de
kapilanm
aiyordu. Bu girkete "Hollanda Kraliyet Petrol" (RoyalDutch) adt verilmigtir.
Hollanda Kraliyet Petrol
Hollanda'ya
ait Dogu Hint Adalan'nda
yzy1llardan
beri petrol sizmtisi gzlenmigti. Yre halki
bu sizmtidan yararlanma yoluna
glderek
"toprak
yagi" diye adlandirdiklart
bu
maddeyi
ila
yap-
makta
kullarilid1.
"Kas
tutulmalarma"
lyi geldigine inandiklart bu maddeyi
aym
zamanda daha
bagka
gelenekseltibbi
amalarla da kullamyorlardi. 1867
yllinagelinceye
kadar Adalar Deni-
zi'nde
en az
elli
iki
sizmti olayisaptanmigtir. Ancak bu sizmti
ok srmemig, giderek etkisini
kaybetmigti.
Amerikan
gazyagt
ise
aym
ylllarda
byk geligme gstererek
tm
dnyanin kalbini
kazanmigti.
1880 yilmda
bir gn Aeilko
Jans
Zijlker admda Dogu SumatraTtn
Sirkett'n n
mdr
olan bir kigi
Sumatrakiyilanmn bataklik blgesinde bir ttn iftliginde gezinlyordu. Gronin-
gen'in
iftiailelerinden birinin
en
kk oglu olan Zijlker, ok
seneler
nce bagmdan
gemig
mutsuz bir agk macerasmdan
sonra,
yaklagik
ytrmi yll nce Dogu Hint Adalan'na gelmig, bura-
70
l
daki sakin
ve
yalniz hayata
siginmak
istemigti.
iftlik
civarmda dolagirkertaniden byk bir
firti-
na
koptugunda, Zijlker geceyi geirmek zere karanhk
ve
kullamlmayan bir
ttn
siperl gine
si-
gmmak
zorunda kaldi. Yanmdabir de yre
halkmm
Mandur
dedigi yerli bir nezareti vardi. Et-
raf zifiri
karanlik
oldugundan,
biraz
Igik
iin bu adam elinde bulunan megaleyiyakt1. Megalenin
satigt parlak alev smlsiklam
islak
Zijlker'in dikkatini ekmigtl. Grdgalevin nereden
geldigi-
ni
anlamami,
ok fazla reine
ieren bir
tahta parasmdan
olugtugunu sanmigt1.
Mandur dedik-
leri hu adam acaba megaleyi nereden
bulmugtu? Bunu kendisine sordugunda Mandur, elindeki
megalenin bir eyit madeni
balmumuyla
sivanmig
oldugunu syledi. nsanlarm
hatirlayamayaca-
gi
kadar uzak yillardan bu
yana,
yerli
halk bu balmumunu kk havuzlann yzeyinden
ikan-
yor, sonra
da gemi imali
dahil
olmak zere
egitli
alanlarda kullanlyorlardi.
Zijlker ertesi sabah Mandur'u
yanina
alarak
havuzlardan birin n
yanina
gitti. Orada ilk his-
setigi
gey
burnuna
gelen
bir koku oldu. Su koku birka yll nce adalara sokulmug olan
ithal
ma-
11gazyagmi andinyordu. Hollandah Zijlker bu amurlu maddeden kk bir miktaralarak tetkik
edilmek zere Batarvia'ya gnderdi. Gelen
cevap
mit vericlydi; nk
rnek zerinde yapilan
analiz, bu maddenin
yzde
59'la yzde 62
oranmda gazyagt ierdigini belli etmigti. Sonutan
memnun
kalan Zillkerbu kaynagt geligtirmeyekarar vererek kendisini
btn kalbiyle bu
serve-
ne
adadi. Kafasinayerleptirdigi bu
yeni fikir
.o
gnleri izleyen
on
seneyi agkin bir sre Zijlker'i
devamh olarak megguletmig, kendisini
tm
varliglyla
bu ige adamasim saglamigtir.
Bundan
sonra
yaptigt
ilk iq Langkat'taki yerel sultandan bu
ige destek istemek oldu
ve
bu-
nu
baardi. Sultanin
yaptigi
bagi TelagaSaid diye
tamnan,
Sumatra'nm kuzeydogusunda, Mala-
ka kiyilarma bogalan Balaban Nehri'ne
alti mil mesafede
balta
girmemig bir
araziydi.ilkkuyu-
nun
baanyla kazilmasi yillar aldt
ve
ancak1885
y11mda
gerekleti.
Kazi
teknolojisinino,k
ilkel
oluguve
araziye
hi de
uygun
olmaylgtyznden
iq
ok
ge
ilerliyor,
ok fazla
zaman
allyordu.
Bu durum daha
sonraki
birka
yll
iinde
aynen
devam etti. Zijlker'in bu iq iin srekli
paraya
ih-
tiyac1oluyordu.
Vesonunda,
bu
parayi
bizzat kendi
lkesinde, Hollanda'da
byk itibar kazana-
rak
sagladt
Para, Dogu Hint Adalan'ndaki Merkez
Bankasi'am eski bagkanmdan
ve aym
lke-
nin eski
genelvalisindengelmigti.
Aynca, bu gl
bagigilann
gsterdigi abamn
sonucu
ola-
Tak,
bizzat Hollanda Krah Ill. William "Royal" (Kraliyet)
unvanmm
bu
speklatiftegebbs
adma
kullamlmasma
nza gsteriyorve
bu
unvani
bir belgeyle
kendisine veriyordu. Normal olarak bu
belgenin yalmzca halen kurulmuy
ve
kendilerini
kamtlamig
girketlere verilebilecegl gz nne
almdtgmda, bu olgunun
ne
denli
nemli
oldugu
kolayca
anlagilir.Verilen belgenin
degeri
ok
bykt
ve sonsuza
kadar devam edecekti, 1890 senesinde faaliyetegemigolan
Hollanda Kra-
liyet
Sirketi
ilk stokunu denizam gnderdikten
sonra o
derece ragbet kazandi ki, hemen arka-
smdan
sevklyat drt buuk katina ikanldi.
SonundaZillkerzaferi kazanmigtt. nnde
uzanan
yillarda
son on
yll
iinde sarf
ettigi
tm
abalarm
kargthgim
grr
gibiydi. Yazd gl bir mektupta
fikirlerini
qu
szlerle dile getirmigtir:
"Bkemeyeceginiz eli kirin. Gemigteki tm
arayiglanmda
prensibim
daima
pu
olmuytur: Benim
yammda olmayan benim kargimda demektir
ve
ben de sz konusu kipiyebuna gre
davramrim.
Bu prensibin bana dgmanlar kazandtrdigini ok
iyi biliyorum. Fakat
gunu
da biliyorum ki, eger
bu
gekilde
hareket etmemig olsaydim bu
te
asla baanli olamazdim."
Bu szler Zijlker'in
mezar
tagma
kitabe olarak yazilsa yerinde olurdu.
nk
1890
gz
mevsiminde Uzakdogu'ya dnm
olan Hollandali,
girketin
faallyete
gemesinden
birka
ay sonra,
Singapur'augradigmda hi bek-
lenmedik
ekilde
ld.
Hayal
ettigi
ama
gereklegmemigti. Mezan bagina gsterigsiz, sade bir
anit
dikilmig, yattigi
yer
bu amtla belirlenmigti.
Zillker'den
sonra
Sumatra'mn konuk
sevmeyen
bataklikli ormanlannda liderlik
Jean
Bap-
tiste
August Kessler'e
geti. 1853 yilmda
dogmug olan Kessler, Dogu Hint Adalan'nm Hollan-
da'ya
ait kesiminde kendisine baanli bir
ticaret hayati
kurmugtu. Ancak sonradan 14hayatmda
ciddi bazi tersliklerle
kargilagtigindan, kalbi kirilml;
Ve
saglig!bozulmuy olarak
tekrar Hollan-
71
da'ya dnmgt. Hollanda
Kraliyet
Sirketi'nin
kendisine her
yeye
yeniden baglama f1rsativerip
teldifte
bulunmasi bu yillara rastlar. Kessler bu
teklifi
kabul etti. Eu adam
gerekten
dogugtan li-
derdi
ve
demir gibi
bir
iradeye
sahipti. Aynca hem kendisinin hem de
evresindekilerin
tm
eneriisini gerektiginde
tek
bir hedef zerinde yogunlagttrmayetenegi vardt
1891 yllmda sonda] mevkiine vardiginda
tm
endstriyi karmaa iinde
buldu. Avrupa
ve
Amerika'dan sevk edilen
ara-gere
dahil
her
gey,
mali durum da inde
olmak zere btnyle
dzensizlik iindeydi.
Egineyazdigt
bir mektupta bu konu iin
punlansyler: "Dgnmeden
ya-
pilan ani hareketler yznden
byk say11abilecekparalar heba olmug."
aligma
kopullari da
berbatti. Dinmek bilmeyen
yagmurlu gnler
sonunda,
iiler bazen
bellerine kadar
uzanan
sular
iinde
ahymak zorunda kallyordu. Yrede yiyecek pirin
de kalmadigmdan
inliler'den
olugan
-
sekiz kipilik
bir ii ekibi, birka uval pirin
bulmak iin
on
be;
mil uzakliktaki bir kye
amur-
lara batarak, hatta bazen de
yzerek gitmek zorunda
kallyorlardi. Btn bunlar
yetmiyormug
gi-
bi bir
taraftan
da Hollanda'dan gelen nne geilmez baskilarla kargi kar1yayd11ar. Bu baskilar
iglerin
abuklagtinlmasim,
programa uygun
olarak
ahgilmasimve
yatinmctlan mutlu
etmeleri
ynndeydi. Tm
bu zorluklarla mcadele ederek
ve
gece
gndz
aligmak
suretiyle,
oguza-
man
da
sitma hummas1yla hastalanan
tedirgin
Kessler,yine
de
ne yapip
yapip
igin
gerektirdigi
tempoyu
zorla
tutturmasini
bildi.
I892 yllmda, balta glrmemig ormanlardaki kuyulan Balaban Nehri zerindeki rafineriye
baglayan alti mil uzunluktaki boru hatti nihayet
tamamlanmigtl.
Takvimler 28
Subat'i
gsterir-
ken ekibin
hepsi birden
bir
araya
gelmi heyecanli
ve
sinirli
bir halde
petroln rafineriye ulagma-
sim
bekliyorlardi.
Bunun
ne
kadar
zaman
alacagini nceden hesapladiklanndan, ellerinde saat,
dakikalan saylyorlardi. Sonunda vakit
geldi ve
ne
yazik ki geti. Bekledikleri petrol
ikmamiti.
Dogal
clarak endigeyle
bekleyen tm
seyircileri
derin bir karamsarlik
sarmlytt. Kessler'egelince,
o,
yenilginin kapida bekledigini sezmig, korkarak arkasim dnmgt. te
tamo an,
beklenme-
dik bir
gey
oldu
ve
birden orada bulunanlann hepsi donup kaldilar Tipki
"ok
gl
bir firtma-
mn
kkremesi" gibi bir
ses
duyulmug,
petrolngeldigini
ilan
etmigti. Gelenpetrol Hollanda Kra-
liyet
Petrol rafinerisinin
ilk imbigine byk
bir hizla
ve
"inanilmaz
bir itici gle"
akmaya bagla-
di. Oradaki
kalabalik
gimdi
artik sevin igliklan
atlyordu.
Hollanda bayragi havada
dalgalamyor,
Kessler
ve
ekibi Hollanda Kraliyet Petrol'n mstakbel refahi
gerefine
kadeh kaldinyordu.
Artik, girket fillen ige
girmigti.
1892 Nisam'na gelindiginde,
-ki
bu
tarihte
Marcus
Samuel
ilk
kargosunu Svey; Kanall'ndan geirerek gnderme
hazirligi iindeydi-
Kessler, Hollanda
Kraliyet Petrol
adlyla kayit edilmigilk birka
kasa
gazyagimpazara
srmgt. Tm bunlara kar-
gin
refahm
yani
baglannda oldugu sylenemezdi. Srekli devam eden
ihtlyaglar
yznden Hol-
landa Kraliyet parasal kaynaklan arabuk
tkenmly,kendi z varhgi,
igletme iin
gerekli
serma-
yenin saglanamamasi nedeniyle
tehdit
altma
girmigti.
Yeni fon
bulmak iin
yaptigt ilgmca
arayly
iinde
Kessler, Hollanda
ve
Malezya'ya gitti. Ayhk
gazyagi satigi yirmi
bin kasayi
buldugu halde
girket
hl
zarardayd1.
Sonunda Kesslersermayeyi bulabildi
ve
1893 yllmda
Telaga
Said'e geri
dnd. Burada gr-
dkleri
gerekten iler
acis1ydi.
Sirketin
btn operasyonlan acinacak durumdayd1. Kessler bu
durumu
gu
szlerle
tarifetmigtir: "Igedrt elle sarilmamak, cehalet, ihmal,
bakimsizhk, dzen-
sizlik
ve
stkmti her yerde
aika belli oluyor. tebiz bu kogullar altinda,
igimizi
genigletmek isti-
yoruz.
Tabii igin iki
ucunu
bir
araya
getirmek
istiyorsak."
Bu amala
operasyonu
mmkn oldu-
gu
kadar byk
gleahmaya
yneitti
ve
mevcut tehlikeyi
gu
acikl1szlerle zetled : "Dur-
gunlagip
gevgemek
igi
tasfiye
etmek
demektir."
nlerindeagmalari
gereken
her
trl
engel vardi. Bunlardan biri Sumatra'ninbir
bagka
ye-
rinden gelmig olan
ve
sayilan yaklagik
yz
bulan
apulcu
korsanlardi.
Bunlarsonda) yeriyle
rafineri
arasindaki
baglantlyt nee
geici olarak kestiler,
sonra
da yredeki binalardan bazilanm
atege
verdiler. Atege
verme olaymda
ilk
defa
on
ylli aikm bir sre evvel Zijlker'in gzne
iligen
72
gelenekselpetrol
megatelerini kullandilar. Tm bu glklere kargm Kessler yine de yllmadi
ve
aligmalari iin
ekibini zorlamaya devam etti. Karisma yazdigi
bir
mektupta "gler
ters
giderse
igimi
ve gerefli
ismimi kaybederim. Aynca belki de
zverilerimiti
ve olaganst abalanmm kar-
giligipazarligin engellenmesi gekliyle
denecek.
Tann beni tm
bu
acilardan korusun"
diyordu.
Kessler karannda sebat
gsterdi
ve
sonunda baardi. iki
yll
iinde retimi
alti katma
ikar-
mig,
Hollanda Krallyet Petrol' sonunda kra geirmigti. Hatta
ilgililere
kr hissesi deyecek du-
ruma
bile
gelmigti.
Ancak yine
de retici olmak yetmiyordu. Hollanda Kraliyet
Petrol'nvarligi-
ni
devam
ettirmesi iin Uzakdogu'da,
aracisiz
olarak kendi pazarlama
organizasyonunukurmasi
partti.
Bu arada
girkettanker
kullanmaya
ve
pazarlann
yaloninda
kendi depolenni da
yapmaya
baglamigt1.Ama nlerinde bir
tehlike
daha bekliyordu. Samuel'in Tanker Sendikasi'nin
ok
a-
buk hareket ederek nlerine
gemesinden, kendilerini
oyuna getirmesinden
korkuyorlardi.
Ney-
se
ki
vaktinde yapilan korumaya
ynelik bir mdahaleyle Hollanda hkmeti, Tanker Sendika-
si'nm Dogu Hint Adalan limanlarma girmesini
yasakladi. Buna
gereke
olarak
da kendi retici-
lerine, Tanker Sendikasi'nm
o
agamada yerel sanayi
iin
bir
terr unsuru
olmamasi
gerektigini
gsterdi.
Hollanda Kraliyet
Petrol'n
igleri
hayret verici bir abuklukla geligiyordu. retim1895-
1897
yillan
arasinda
be; kat
artmigti.
Ancak, Kessler
ve
girket,
kazamlan bagarinmfazla abartil-
mamasmi,
bu
konuda fazla
grlt
yapilmamasmi istediler.
Strastgeldigi bir
gn
Kessler arka-
daylarini
uyararak, Hollanda Kraliyet Petrol
yeni
ilave bagiglar
elde edinceye kadar "Fakirmigiz
gibi
davranmamiz-gerekiyor" demigtir. Sonra da
byle dgngnn
nedeni olarak, diger Avru-
pah
ve
Amerikali
girketlerin
ilgisini
Dogu Hint Adalan'na
veya
Hollanda Krallyet Petrol'e ek-
mek istemedigini
sylemigti. Astl byk
korkusu
StandardOil'den kaynaklanlyordu. Billyordu
ki,
eger kizacak olsa, Standard, asil
silahmi
yani
flyat indirimini
seferber edecek
ve
Hollanda
Kraliyet Petrol'
kpeye silogtiracakti.
"Hollanda Kaynakli Engeller"
Ancak Hollanda Kraliyet Petrol
uzun
zaman
rakiplerinin
dikkatinden kaamazdi.
ok
abuk
b-
ymesi,Asya'dakiteki reticilerin de bymesiyle bir
araya
gelince Rus reticilerin
sebep ol-
dugu zntye
eg
yeni
bir bag
agnsi yaratlyordu. Standard
bu nedenle mmkn olabilecek
tm
olasthklari
teker teker aragtirdt. Vakitgeirmeden Sumatra'da bir imtiyaz
ele geirmek iin
m-
zakerelere.girigtiyse de, yerliler arasmda ayaklanma bag
gstermesi
zerine, bu
fikirden
ara-
buk vazgeti.
n'denve
Sakhalin'den California'ya kadar Pasifik'in her kpesinde retim
gansi
aramaya
koyuldu.
1897 ylhnda Hollanda
KraliyetPetrol
tehdidine
kargi
ne
yapilabileceginin degerlendirilme-
si
iin Standard Oil
Sirketi
Asya'ya iki temsilei
gnderdi.
Temsilciler
Dogu Hint Adalarl'nda
Hol-
landa Kraliyet Petrol'n yerel mdryle grgtler
ve
girketintesislerini
gezdiler. Aynca
Hol-
landa hkmetine
mensup
memurlari da
arayip
onlarla konugtular. Yrede yurt hasreti ekerek
allgan Amerikah sondajctlardan bilgi
topladilar.
Bu arada
temsilciler
devamli
olarak Broadway
26'yt
arlyor,
balta girmemig ormanlarda buhar
uygulamasi
yaparak
girigilecek
"bu
denli kangik
bir
giriglme"
yanagmamasi
hususunda yetkilileri uyarlyordu. Yapilacak
en
iyi igin halen
mevcut
retimi
satin alarak itibarh
bir Hollanda girketiyleortakhk kurmak oldugunu sylyorlardt Buna
gereke olarak
"Hollanda
Koloni Hkmetinin" kullandigi yntemleri anlatmakla
ge
kalmdigi-
ni
ileri
sryor, bir
bagka
gereke
olarak da
pu
fikirleri ifade ediyorlardi:
"Siz"diyorlardi,
"idare-
yi yrtecek yetenege sahip
yeterli
sayida
Amerikah'yi burada
tutmakta
daima
zorluk
ekersi-
niz." Standard'in hedefinin, baanh
girketleri
bir
araya
getirmek olmastgerektigini
Israrla
vurgu-
ladilar.
Bu
girketlerarasmda,
hepsinden
nce Hollanda Krallyet Petrol
Sirketi
gelmeliydi.
Hollanda
girketiStandard'ideh
et verici
bir rakip,
korkulu bir
rya
olarak
gryordu. Stan-
73
dard ise,
Hollanda
girketinin
yigitligine byk
saygi
duymaktaydi. Standard'1n adamlan Kess-
lefin liderliginden,
izledigi olumlu ekonomi pol tikasmdan, yeni pazarlama
sisteminden
bt-
nyle
ve
gerek
anlamda
etkilenmiglerdi. Yazdiklari bir raporda
bu konuda
gunu
sylediler:
"Petrol iginin gelmiggemig
tmtarihi
boyunca Hollanda Kraliyet Petrol'n gsterdigi baan
ve
abuk
ilerleme
bagkahibir olayda bu
derece yogun
yaganmam14tir."
NitekimStandardOil
yet-
kilileri Sumatra'da Hollanda Kraliyet Petrol mdrlerine veda ederken, durumlarmdan
neredey-
se
bir haylflanma
seziliyordu. llerinden
bir yetkili bu anda su
szleri sylemigtir: "Ne yazik, si-
zin
ve
bizim gibi byle byk sorunlan olan iki girket
birlegemiyor."
lgleri daha da kangtirmak istercesirle, bundan kisa bir sre
sonra
Samuel'e ait
sendikanin
da Hollanda Krallyet Petrol' gzlemekte oldugu
ortaya
iktl. Her
iki
grup arastnda
1896 yllinda
ve
1897nin baglarmda piddetlitartigmalar
olmaktaydl. Fakat
hedelleri
b rbirinden ok
farkliydt.
Hollanda Kraliyet Petrol, Asya'da ortak bir pazarlama
dzenlemesi
istiyordtL
Marcus
ve
Samuel
Samuel ise bundan
daha fazlasmm pegindeydiler. Amalari Hollanda Krallyet Petrol'
satm
al-
makti. Aradaki
tartigmalarda
her
iki
taraf
birlikte
saglanacak
ikarlardan sz ediyor fakat
her
gey
bundan ibaret
kallyordu. Sam, Hague
kentinde Hollandah mdrlerleyapttgt
ve
daha ok
ses-
sizlikle
geen
buz
glbi
soguk bir havamn
egemen
oldugu toplantlyt
kardegi Marcus'a
gu
szlerle
anlatlyordu: "Hollandahlar'm yaptigi
sadece
oturmak
ve
hibir
gey
sylememek. Bu sessizlikis-
tediklerini
elde edinceye kadar
da srecek. Ama bu
durumda istediklerini kugkusuz
elde
ede-
meyecekler." Zaman _geiyor, hibir ilerleme
olmuyordu. Yine de aralarmdaki rekabete
karm,
Marcus
ve
Kessler
birbirleriyle dostane iligkiyi koruyabiliyorlardi. 1891 Eyll'nde Kessler'e
yazdigi mektupta Marcusnazik bir
dille
gyle
diyordu: "Bana
yle geliyor ki
gnn
birinde ko-
ullarda anlaacagiz. Bunun byle olmasi
lazim, nkeger anlaamazsak,
her
iki
taraf
da birbir-
lerine karyt yikici bir
yangmaya
girigecek,"
StandardOil
ise arada
geen
tartigmalardan
haberdardi
ve
iki girketin
er ge
birlegip, kendi
irketinin aleyhine ggl bir beraberlige gitmesinden
korkuyordu. Bu
gnlerdeStandardOily-
neticilerinden biri dgncelerini gyle
ifade
etmigtir:
"Her
geen
gn, durumu daha glegtiri-
yor ve
konuya hkim olma
olanagtmizitehlikeye
sokuyor. Eger hemen harekete geip
kontrol
ele almazsak egemenlik Ruslar'a, Rothschild'lere
veya
bagka
bir girkete geecek." Daha evvel
Standard, Ludwig Nobel'in
ve
Marcus
Samuel'in girketierini ele geirmek
istemig ancak
bagara-
mamigtL
Simdi,
1897 yazmda ise Standard
Oil'in BagDig
Temsilcisi olan W.H. Libby, Kessler'e
ve Hollanda
Krallyet Petrol'e resmi
bir
teklifgtryordu.
Teklife
gre, Hollanda Kraliyet Pet-
rol'n sermayesi
drt katma tkarilacak, btn ek
hisseler
Standard'a
verilecekti. Libby, Stan-
dard Oil'in, Hollanda Krallyet
Petror
"kendi
gc altma almaya
hibir
niyeti olmadigtm" zeri-
ne
basa basa vurguladl. Hedefterininok
mtevazi oldugu konusunda Kessler'eteminat
veriyor,
"istedikleri
geyinsadece lyi bir
sermaye
yatmm1" oldugunu
israrla
sylyordu.
Kessler, Libby'nin
szlerine
ve
nerisinin
samimiyetine
kanmamigtl. Kessler'in
istarla
tekrarladigt
gtlere
uyan
Hollanda Kraliyet Petrol ynetimi
hu neriyi
reddetti.
Dg
kinkligina
ugramt;
olan Standard
bu defa Dogu Hint
Adalari'mn Hollanda kesiminden
yeni
blr imtiyaz kazanmak iin yeni grgmelere
girigti.
Ancak
hem Hollanda hkmeti
yetkili-
leri hem de Hollanda Kraliyet Petrol'n
kendisi duruma mdahale ederek bunun gereklegmesi-
ni
engellediler.
Amerikah bir yetkili
bu konuda,
"Hollanda'dan gelen engellemelerin Amerikall-
lar
ynnden dnyada zlmesi
en zor sorun
oldugunu" beyan ederek szlerine
gunlariekli-
yordu; "Bunun nedeni Amerikahlar'm her zaman
aceleci olugu, Hollandahlar'm
ise hibir
za-
man
aceleci olmayigidir." Her
geye
kargm Hollanda Kraliyet Petrol
kendisini
gvende hissetmi-
yordu.
Sirketin
mdrleri ve
idare
Standard'm
Amerika'da nasil ahyttgim, rakiplerini
belli et-
meden
tedirginetme
pahasma
hisseleri nasil satm
altp sonradan etkisiz hale getirdigini billyor-
du. Byle bir
oyuna
gelmemek
iin nceden haztrlikli olmayi kararlagtirdilar
ve
bu amala
ter-
cihli hisse denebilecek
zel bir
hisse senedi
tr olugturdular. Ynetim Kurulu'nun kontrol bu
74
tercihli
hisse
sabiplerinin
elinde
olacakti.
Tercihli hisse
sahibi olabilmenin daha da
gleptirilmesi
iip
bu sekin
topluluga
ancak davet
ile
girilebilmesi
esas1
getirildi.O stralarda, Standard Oil'in
bir yetkilisi mitsizlik iinde Hollanda Kraliyet Petrol'n bir Amerikan
virketi
olan kendileriyle
hibir
zaman
birlegmeyecegini sylyordu. Hollanda Kraliyet Petrol ynnden
yolu
kapayan
gey
sadece
"duygusal
bir engel" degildi
ve
igin iinde
aynca
pratikanlamda da bir
sorun
vardL
Ona
gre gerek quydu: Hollanda Krallyet Petrol yetkilileri girketin knndan yzde 15'l almaktan b-
yk keyif duyuyordu.
.I
I
i
75
4
Yeni Bir Yzyil
Bazi bagimsiz
reticiler
Standard Oil'e
kendi aralarmda "Eski Ev"
adml
takmiglardi. Su
girket
kurulduktan
sonra
byk
ve
nemli bir varhk olarak serpilmig,
glgesini
her ynde hissettirmig-
ti.
Artik Amerika'da
mevcut
petrol arazisinin her santimine
egemendi.
Yabanct rakipleri dig l-
kelerde "Eski Ev"e meydan okurken,
Birlepik Devletler'in
her yerinde belirli bir
teslimiyet
sezili-
yordu. Grnge
gre
Standard'm her
geye
sahip
olmasi
ve
her
geyi
kontrol altma almasi kai-
nilmazdi. Yine de 1890
yilmda
ve
yeni
yzytlm
ilk
on
ylli iinde olugan
geligmeler"Eski Ev"in
stnlgn
tehdit eder nitelikteydi.
Petrol endstrisinin asil
dayanagt olan pazarlar
giddetle
sarsillyor
ve
dagilma
tehlikesi
gsteriyordu. te
tam
bu
strada BirlepikDevletler'in retim har -
tasinda
da dramatik bir degigimgzlendive
yeni
tremig
bazi nemli Amerikah rakipler
Stan-
dard'm egemenligine kafa
tutar
oldular. Artik StandardOil aismdan bile dnya
agiri
derecede
byyordu
ve
bu byyg
sadece
dnya iin degil,
Birlegik Devletter iin de geerliydi.
Kaybolan
ve
Kazanilan Pazarlar
19. yzyil sonlarinda
yapay
igiga
kargi gereksinim ogunluklagazyagt,
havagazi
ve
mumla kargi-
lamyordu.
.Havagaziyredeki
gaz
idaresinden, kmr
veya
petrolden
veya
dogrudan
dogal
gaz-
dan retilerek
saglaruyor,sonradan gerekli yerlere naklediliyordu. Su kaynagm de birbi-
rinin
aym
ciddi
bazi sorunlar yaratiyordu. Her de kurum, kirlilik
ve
isi
ikanyor, oksijen
t-
ketiyordu. Ayrica her
zaman
iin
yangm
tehlikesi
vardi. Yangm
tehlikesi
yznden birok bina
igiklandinlmlyor,
tamamen
karanliklar iinde
b1rakihyordu. Bu
binalar arasmda Gore Hall
ve
Harvard Koleji'nin ktphanesi sayllabilir.
Gazyagi, havagazi
ve mumun
egemenligi
uzun
sremezdi. Birokbulugun mucidi
ve
icat-
lan
arasmda
mimiograf,
fonograf,
pil
ve
sinema
da bulunan Thomas
Alva Edison 1877 yllindan
beri, elektrikle aydmlatma
konusuna egilmigti. iki yll
iinde
igiga
kargi dayamkli
akkor elektrik
ampuln icat
etmig
ve
geliptirmigti.Icat etmeyi bir
hobi olarak degil, ip
olarakgrrd. Yazdigi,
bir
mektupta
qu
szlere
yer
vermigtir: "Ticari deger
igeren
geyler
zerinde
aligmayadevam et-
meliyiz.
Bu laboratuvar
onun
iin yapildi.
Tm hayatmi bir
annin
derisini incelemekle
geiren
ve
kara ekmekle birasmi
buldugu
srece durumdan hognut
kalan ihtiyar Alman profesre ben-
zememeliyizi" Edison kendisini icatlanm ticari sahaya dkmeye adadi
ve
bu iglemle
ugragirken
elektrik retimi
sanayiini yaratti
Elektrigin fiyatim belirleme
konusunda bile dikkatle aligti.
Bundaki
amaci
elektrik fiyatmi gehir
gazi
flyatiyla tipattp
ayni
dzeye, bin kbik feet
iin 2,25
dolara
getirmekti.
Bunu
yapmakla elektrigin
gehirgazlyla
rekabet edecegi kamsmdaydt.
simrlan
son
zamanlarda Wall
Street'i de iine alan Agagi Manhattan'da bu maksatla bir
gsteri-proje
merkezi kurdu, 1882yilmda, bir
gn, bankasmin mdr olan dostunun
brosunda
ayakta
du-
rur
durumdayken, bir dgmeye basarak tek
bir
an
iinde
retim tesisini
aligtirmlyoldu. Bunu
yapmakla sadece yeni
bir
sanayle kapi
amig
olmuyor, btn dnyay1degigtirecek bir
icada
da
76
kapi
amig
oluyordu.
Elektrikbirok avantallar sagllyor,iyi kalite
igik
verip,
kullamcistnin
fazia
dikkatli
olmasmi gerektirmiyordu. Bulunabildigi yerlerde
ona
kargi diren
gstermekmmkn
olamazdt
1885yllma kadar 25.000 elektrik
ampul kullanima girmig, bu rakam 1902 yllma ka-
dar 18
milyonu bulrauptu. Artik yeni
igik
gazyagmdan
degil
elektrikten
tkanhyordu.Dogal
gaz
sanayi pazarlan
artik
isitma
ve
pigirme aralarma
dngyor,
Amerikan petrol
sanayiinin
merke-
zi sayilan gazyagi
kullammi
giderek
kirsal
Amerika yla kisitlamyordu.
Yeni
geligenelektrik
teknolojisi
lasa
srede
Avrupa'ya da
yaylldi.
1882 yllmda, Londra'mn
Holborn Viaduct istasyonunda bir elektrikle aydmlatma
sistemitesis
edildi. Elektrik
eneriisi
ve
elektrikle igletilen
sanayiler Berlin'de
o
kadar
abukyaylldi
ve
benimsendi ki, gehir kisa
zaman-
da isim
degigtirerek Elektropolis
adlylatanmir
oldu. Londra'da ise
elektrigin yayilmasi bu denli
.
dzenli yapilamadt
ve
ancak bazi
tehlikeliagamalardan
sonra
gereklepti. Yirminci yzyilm bag-
larmda
Londra'ya elektrik
tam
altmig beg degigik
elektrik idaresinden
veriliyordu. "Elektrik kul-
lanmaya
parasal gleri olanlar
sabah
kahvaltisinda, ekmeklerit11belirli bir
egit elektrik idaresi,
nin
sagladigt elektrikle
kizartlyor,
ofisleriniayri
bir idarenin
verdigi enerjiyle
aydmlatiyor, yakin-
dald bir
arkadagml ziyarete
giderken
bagka bir
idarenin enerlisini kullanlyordu."
Elektrik
alabilenler iin
bu enerji gerekbir nimetti. Ancak, abuk geligmesiyznden
pet-
rol
sanaylive
zellikle "Eski Ev" iin
byk bir
tehdit
olugturuyordu. Bu nedenle Standard Oil
ok
gemeden,en byk
pazan olan aydmlatmay1kaybedecek olursa,
gazyagi
retimindeki de-
vasa yatmmlari, rafineriferi, boru hatlan, depolama
tesislerive
dagitim
teykilatlylakendisini
na-
sil bir gelecegin bekledigini dgnmeye bagladi.
Pazarlardan bir
tanesi
ortadan silinip
kaybolur
gibi olurken, hemen arkasmdan yeni bir
sa-
nayi
tryordu.
Bu,
"atsiz
araba"
ya
da diger adlyla otomobil sanayilydi. Bu aralarm
bazilari, i-
ten
patlamah
motorunun sagladigi enerjiyle ahglyordu. Su aralar gazyagimn zincirleme patla-
tilmasiyolu
ile
g saghyor ancak grltl, saghksiz
ve
gvenilmez
bulunduguiin nakliye ala-
nmda pek de kabul
grmyordu. Ancak 1895'teyapilan Paris-Bordeaux-Paris
yangmdan
sonra
iten
patlamah
motorla
aliannakil vasitalan itibar
kazaamaya bagladi.
Su
yaripta saatte
on
be;
mil
gibi
olaganst bir srat rekoru
kinlmigtL
Bunu
izleyen
sene,
Rhode Island'm
Narragansett
blgesinde dnyamn ilk
oto yangi
yapildt Aralar
o
denli
yavag
ilerliyor
ve
durum
o
kadar
can
sikiyordu
ki, ilk defa
olarak insanlarin
protesto niteliginde, "At bundan
ok
daha iyidir.
Git
bir
at
getir!"diye bagirdigi
duyuluyordu.
Tm bu olumsuz
tepkilerekargm hem Amerika'da, hem de Avrupa'da
"atsiz
araba" gide-
rek
ragbet kazamyor, girigimci mucitlerin kafalarina yerlegiyordu. Bu girigimcilerden biri Henry
Ford
admda, Detroit'teki Edison Aydmlatma
Sirketi'nin
bagmhendisi olan
kipiydi. Ford iginden
istifa
ederek kendisini,
sonradan kendi adini verdigt gazyagi enerjisiyle
alianbir nakil vasitasi-
nin tasarim,
imal
ve
satig
iglerine
adadi. Henry Ford yaptigi ilk
arabayi bir adama
satmigti.
Bu
ki-
gi de arabasmi bir bagkasma,
A.W. Hall ismindeki
birine
satmigti.
Hall,
sonradan Ford'a bu konu-
da "Atsiz Araba Hummasi"na kapildigmi
syleyecekti. Hall, ileri
yillarda
motor
srclerinin
kalplerinde, kayitlara
geen
ilk
"kullamlml;
araba
alicisi"
olarak hak
ettigi
zel bir
yer
kazana-
cakti.
1905 yllmda artik benzin enerjisiyle ahyan araba
-buhar
ve
elektrikle
ahgan-nakil
ara-
lanni
tam
bir
yenilglye
ugratmig
ve
bu alanda ahyan
tm
rakipleri zerinde
kesin bir,egemenlik
kurmugtu. Yine de bazi kimselerde arabanm
anza
yapacagt
ve
gvenilir
olmadigi
konusunda
kugkular
vardi.
Ancak
1906San Francisco depremiyle bu kugkularm hepsi
-bir
daha ele alinma-
mak zere-unutuldu
ve
bir kenara bitaloldt
Depremde, iki
yz adet zel araba
kurtarma
alig-
malanna katilmak iin
hizmete zorlandi
ve
bunlar yakacak olarak Standard Oil'in
bagigladigi
on
be
bin
galon
benzini kullandilar. Deprem
sirasmda

arabay! yirmi drt

saat
devamli
aligtir-
mak
suretiyle devrede
tutmug olan,
San Francisco'nun
o gnk
itfaiye
get
yardimcist sonradan
bu konuda
pu
szleri sylemi
tir:
"Deprem
felaketi olmadan evvel otomobil
hakkinda
olduka
77
i
I
gvensizdimve
gphelerim
vardl.
Simdi
ise
tm
kalbimle mitmettarlik
duyuyorum."
Aym
sene
iginde,
ileri gelen gazetecilerden
biri
gazetesinde
"otomobilin
artik bir paka
konusu oltnaktan
iktigmi"
yaziyor,
"Bunun
yerine at
getir!" diye bagiranlann kigkirtici igliklarmmgiderek azal-
makta oldugunu sylyordu.Bundan
daha da nemlisi, artik araba bir egit
itibat
simgesi ol-
mugtu. Gnn
yazarlanndan birl
bu konuda fikirlerini
pu
szlerle
dile
getiriyordu:
"Artik
oto-
mobil modern
ag
iin
tapilacak
bir
gey,
bir ilah oldu. Motorlu arabasi olan biri, buna bindiginde
sadece
geZLnin
keyfine
varmlyor,
sokakta
yrmekte olan hallon da hayranligini
eklyor
ve...
kadmlar aisindan
da bir Tann gibi grlyor."Otomobil
endstrisinin byyp geligmesiakilla-
ra
durgunluk verecek bir hizia oldu. Araba aldiklarina dair kayit yaptiranlarin
sayisi
BirlegikDev-
letler'de
1900yllinda 8000 iken, 1912 yllinda
902.000
sayisma
ulagti. On yil
iinde otomobil
pratik
bir fantezi olmaktan 1kmig,
insanoglunun
grngnve
aligkanhklanm etkileyen
ve
de-
gigtiren
bir
gey
olmutu.
Ve
tm
bunlar petrol
sayesinde gereklegmigtir.
O gne kadar benzin,
aritma
igleminin
nemsiz bir
parasi
olmaktan
ileri
gitmemigti. Kim-
yasal zcler aisindan
biraz deger tagiyor, sobalarda
yakacak
olarak kullaniltyor, bunlardan
bagka alanlarda pek bir
yarar
saglamiyordu. 1892 yllinda
benzinini galon
bagma iki
sente satma-
y1
bagaran bir petrolc, bu baansmdan tr kendisini kutlamigti. Igte
bu durum
motorlu
tagitm
ortaya ikmaslyla deglgti. Artik benzin degeri giderekartan
degerli
bir rne dngmgt. Bu
arada
benzinden bagka,
ikinci bir byk
pazar
daha geligmekteydi, Bu, fabrika kazanlannda,
trenlerde
ve
gemilerde giderek daha
ok
mazot
kullanilmasi gereksiniminden
dogan bir pazardi.
Petrolrl gelecek yillardaki pazarlan
konulu zc
sorun,
sessizce
bir
zme
kavugmuy, fakat
bu dela giderek karamsarliga gtren yeni bir
sorun
ortaya ikmigti.
Geligmeyeelverigli
bu
pazar-
lar
nasil bestenecekti?
Pennsylvania blgesi retimde agika
inige
gemigti.Ohio'dakiLimapet-
rol blgesinden
ve
Indiana'dan gelen
retim ise yetersiz kaliyordu. Acaba yeni petrol kaynaklari
bulunabilecek miydi? Bulunacaksa nereden bulunacak
ve
kimlerin kontrol
altmda olacakti?
Yeni
girketler
Standard'mpetrol
retimindeki egemenligi daha
on
dokuzuncu
yzy1l
son
bulmadan
agmmaya
baglamigt1.retimciler
ve
petrol
saglayan
kipiler bagimsizhlt istiyordu.
Bunlardan
bazilari
gerek
bir bagimsizik kazanma
nlemi olarak, trstlerinsistemleri,
boru hatlartni
ve
rafineriteri birley-
tirme
yntemi olarak
uyguladigi yntemden kamak
isteyerek sonunda bunu baarabildiler
1890'lann
ilk y1llannda Pennsylvania'da bir petrolc grubu, rafinericilerle bir ekip olugturarak,
. reticiler ve
Rafinericiler Petrol
Sirketi
adlyla
bir
girket
kurdu. Bu kipiler, petroller ni Petrol Bl-
gelerl'nden
digarl
ikanp, rekabete
uygun
bir flyatla deniz kiyisma ulagttrmadikga "Eski Ev"e
kargi hibir bir ganslan olmadigmm
bilinci iindeydi. Eu nedenle kendi boru hatlanni inga
etme-
ye girigtiler.
Bir yandan demiryolculann silahh
saldmlarma
kargi koymaya aligirken, bir yandan
da lokomotillerden
zerlerine dklen
buhar, kaynar
su ve yanar
kmrden kainmaya aligi-
yorlardi. Standard Oil'in
"demir
yumruklu eli" bir kere daha harekete
gemigti.
Ama boru hatti
her
geye
kargin kuruldu.
1895 yllinda egitlibagimsiz kuruluglar
bir
araya
gelerek denizagiri lkelerde
ve
Dogu Sa-
hili'nde
pazarlama teykilatlarim
kurmak
iin
"Saf
Petrol
irketi"
adlyla bir girket
kurdular. Saf
Petrol bir
trst olarak
kurulmus,
yelerine "Bagimsizlik Savunuculan"
adi
verilmigti. Standard
Oil, deti oldugu
zere inatla
Saf
PetroPe ait tesislerintm
subelerini
satm
almak
ve
girketin
kontroln ele geirmek
isttyordu. Ancak yapilan bazi yakmlagma girigimlerinekarym bunu
ba-
paramadt. Aradan
geen
birka
sene
iinde Saf Petrol
tam
anlamlyla
entegre
olmug,
nemli ihra-
cat pazarlanna sabip bir girket haline dngmgt. Standard Oil'lekargilagtirildigmda,
onun
iri
bir
fil byklgndeRi cssesi kargismda
kck
grnen Saf
Petrol, bagtmsiz
reticileri
ve ra-
finericileriylesonunda
kurdugu dg gerekleptirmigti.Standard
Oil'e baanyla kargi koymu
Ve
78
kendisini
onun
etki sahasmin
dipinda birakmayi bagarmigti.
Ama Standard,
kendi isteginin digm-
daki bu
gerege
kendini aligtirmakta zorlanlyordu.
lkesinde geligmekte olan byk
ve sonu
gelmez
bir
rekabete artik aligmak
zorundaydL
Ancak,
SafPetrol'n varligt
btnyle Pennsylvania blgesine bagliydi. Aynca yasalar
pet-
rolclgn BirlegikDevletler'in dogusunda yapilmasmi
ngryor
ve
bagkayerlerde
petrol
ara-
maciliginl yasakliyordu. Bunun verdigi karamsarlik; yeni petrol
arzi
konu
edildigindedaha da
ar-
tarak
devam ediyordu. Oysa ki
o
stralar kitanm ok daha batisinda,
Colorado
ve
Kansas'ta, yeni
petrolsahalan kegfediliyordu.
Bunlardan ok daha batida olan California'nm KayalikDaglar dolaylarmda da petrol kay-
naklarl bulunmugtu.
O saralarda
topraklarda
bulunan
asfalt
sizmtilan
ve
katran kalintilan bazi
kimseler iin burada
petrol olasiliginm
var
oldugu
anlamma
gellyordu. 1860'larda, Los Ange-
les'in kuzeyinde yeni bir
petrole
hcum
olay1yaandl. Yaleniversitesi'nin degerli profesrle-
rinden
Benjamin SillimanJr.
(George Bissell
ve
Albay
Drake'e 1850'lerde petrol
aragtirma
ruh-
sati
veren
kipi) devamli olarak kendi iginden
bagka iglerde de
aligmayi sevdiginden, Califor-
nia'daki petrol tesislerinden bazilannda damqman
olarak grev aldi. Itekigevki hibir
zaman
kirilmayan bu
adamyazdigt bir mektupta, "Bir petrol
iftliginindegeri iinden ikanlan
en s-
per
kalite
petrolngetirdigi
inamlmaz
servetten fleri gelir"
derken
bagka bir mektubunda da
yle
yaziyordu: "Burada ikanlmaya elverigli bol miktarda petrol var." Ancak Silliman'in
yapti-
gi
testlerin
bu detece
yksek gazyagi potansiyeli
gstermesi
kugkusuz bir
nedene dayamyordu.
Analiz
ettigi
rnek,
Gney
California'daldbir dkknm raflarmdan alinmty birinci
sm1f,rafine
edilmi; Pennsylvania
gazyagt
ile zenginlegtirilmigti
ve
Silliman bu numuneyi baz alarak hkm
vermigti. Ancak 1860'lann
sonuna gelindiginden
LosAngeles'de
patlayanpetrol
balonu
Califor-
.
nia'mn beklentilerine
ciddi
bir darbe
indirecekti. Su olaydan
sonra,
Profesr Silliman'm
zaten
sarsilmigolan itibari daha da ok sarsilacak,
bu kipinin kendisini agagilanmig,
kltlmg his-
setmesine neden olacakti. Nitekim duydugu
apagtlanma
ve
kltlme hissi
o
denti
giddelliydi
ve
o
kadar
agir
basti ki, bir zamanlar Amerikan bilim hayation
en
nde gelen kigilerinden biri
oldugu halde
sonunda,
Yale niversitesi'ndeki
kimya
profesrlg grevinden istifa
etmek
zo-
runda kaldi.
Ancak aradan sadece
on
yll
getikten
sonra
Silliman yeniden itibar kazanacak,
gklere
i-
karilacaktL
Vaktiyle
petrol
pkacak diye
vdg blgelerde
yani Ventura Blgesi
ve o
zamanlar
sadece
sekiz
bin
nfuslu bir kasaba olan Los Angeles'in kuzeyinde
yer
alan San
FernandoVadi-
si'nin kuzey ucunda mtevazi
denilecek
miktarda da
olsapetrol
ikanlmaya
baglandi. O gnler-
de evrede
yaygin
bir korku kk
salmig,
blgeye
digkaynakh
ucuz
kalite
petrol sokulacagi inan-
ci
yayllmigt1.Su korku thal mall petrole
koyulmug
olan gmrk vergisinin kaldirilmasindan
kaynaklamyordu.
Grirk resminin kaldmlmaslyla yerel
Californiapetrol sanayiinin nefes ala-
mayacak duruma gelecegi saniliyordu. Ancak
el abukluguyla
yapilan bir siyasi
manevra
sonu-
cunda yabarici petrol
zerindeki
gmrk vergisi azaltilmak bir
yana,
aksine iki katma
tkanldt.
l 890'larm ilk yillarma
gelindiginde
ilk byk parti petrol nce Los Angeles
petrol
blgesinden
1kanlmig,bunu
California'dan
ve
SanJuaqin
Vad si'nden
1kanlanteki byk partiler
izlemig-
ti. California'daki petrol retimi
gerekten dramatik bir geligme gstererek 1893 yllmm
470.000 varillik
retimi
yerine 1903'te 24 milyon varile
ulagti. Bunu izleyen
oniki yll iinde
California, petrol 1karmadabirinci duruma geldi. 1910'lara gelinceye kadar Amerika'nm petrol
retimi 73 milyon varile ulaacakti ki bu
tm
yabanci
lkelerin
erigtigi
retimden
daha byk
retim
ve tm
dnyamn ikardigi
toplampetrolnse yzde 22'si demekti.
California
petrol retiminde
artik
egemen
olan
girket,"Unocol"olarak amlan Union Oil
Sirketi'ydi.
Eu girket 1890 yllindan beri,
StandardOil di mdaki byk
ve
entegre girketler
ara-
sinda bag1msizligimsrdrebilmig
tek
irketti. Union Oil
ve
Union'dan daha kk olan bazi
California irketleri
diger girketlerin
tutumunun aksine,
i in yrtlmesi iin
profesyonel jeolog-
79
lardan
yardim
istemi
ti.
Aslmda bu, lkenin Otekiyerlerindeki
girketlerintutumuyla
kargilagtinl-
digmda onlara
tamamenters
dgen bir davramgti. Gerek gudur ki BirlegikDevletler'de, petrol
jealoglugu
meslegi ilk defa olarak California'da hayata
geti.
1900-1911
yillari arasmda Califor-
nia
girketlerinde
aligtirilan
jeologve
Jeoloji
mhendisi
sayisi
kirki buluyordu. Bu belki de Birle-
gik Devletler'in btn eyaletleri bir
araya
getirilecek olsa,oralarda
ahyan
toplamjeolog
sayismi
aan
bir
saylya
ulaglyordu. Belkide
dnyanm herhangi bir yerinde,
bu igte
aliganlarm
sayismi
da aglyordu. Union Oil
Sirketi
her
ne
kadar
Standard'm penelerine
dgmemeye
abytiysa da
Standard
ne yapip
yapti
ve
Batf daki petrol
pazarlamaciligma ve
petrol dagitimma
el
koymayi ba-
.gard1.1907 senesinde California StandardOil
adi
ile
dogrudan dogruya retime
gemeye
bagla-
di. Her
ne
kadar California,
yzyllm dnm noktasmda,
en
byk
petrol
eyaleti
olarakdogmuy
ve
geligmigsede,
lkenin teki yerlerinden ok
uzak kalmly
ve
yalmzhga itilmigti.
Aynca dig
pa-
zarlan da, BirlegikDevletler yurttaglanmn
ogunun
yagamakta oldugu Dogu KayalikDaglar bl-
gesinde
degil, Asya'dayd1.ly
ynnden balaltrsa California'ya bagli bagma
bir lke
demek mm-

knd. BirlegikDevletler'in
teki yerlerinde giderek hissedilen
petrol
susamigh ma
ve
hirsma
bir zm bulmak artik
partti.
Ancak bu
zm
bagka
bir
yerde aranmallydive
sonuta
da
Oyle
oldu.
Patillo Higgins'in Ryasi
Patillo Higgins admda, tek
kollu bir makinist ve odun
tccari
olan
ve
egitimini kendi.kendine
yapmig
biri,
son
gnlerde
kafasim
bir
yeye
takmig,
dgnp duruyordu.
Texas'm gneydogusun-
da Meksika Krfezi'yle birlegen SabineGl
zerinde,
Port Arthur'a
on
dokuz mil uzakhktaki
kk Beaumont kasabasma yakm, dzlk kiyl
arazisinin stnde ykselen bir
tepenin
etekle-
rinde petrol. bulunduguna inanmig, bunun dgn kuruyordu. Su fikir
ona
ilk defa, Protestan
Pazar Okulu'ndakiderslere katilmak
iin digan
ikiptepede
yry yaptigt
bir
anda gelmigti.
Yrysirastnda alti kadar kk
aya
rastlamig, bunlarm
iinde
gaz
damlaciklan oldugunu
gzlemigti. Tam
o
yerde,
topragm
iine bir degnek sokarak kaan gazlan
tutugturdu.
Bunu g-
ren
evredeki ocuklar durumdan
keyillenmig, glgp duruyorlardi. Higgins'e
gelince,
aqirip
kalmig,
akli
karmakarigtk olmugtu.
zerindevahgi
bogalarm
cirit attigt Spindletop adh bu
tepe,
sylentlye
gre
bu ismini ie dnk bir geometrik koni
gibi byyen yerel
bir agatan almigti.
Higgins
tepeye
"Byk Tepe" adini verdi. Tepe devamli olarak kafasma
takillyor,
bu konuyu bir
trl aklmdan
ikaramlyordu. lerideki gnlerde,
o
blgenin bir petrolsahasi olduguna
inanma-
sma
neden
olarak, aylardan 1karipaldigi kk
kayalan gsterecek, bu inancm1 kayalarm
ya-
rattigini
sylecekti. Kayalarinbu olgu
ile
ne
ilglsi oldugunu ise
ne o
gn,
ne
de daha
sonra
hibir
zaman
aiklayamadL
Ancak gerek
Qu
ki
kayalann bu olgu
ile
bir
ilgisi
vardi.
Artik Byk Tepe'de
petrol
bulunduguna
tamamen
inanmig olan Higg nsbu defa
kendisini
eolojiye verdi ve jeoloji
konusunda bir kitap satm alarak hevesle okudu. 1892
yllinda
da "Glady.
ehir Petrol Gaz
ve
lmalat
Sirketi"ni
kurdu. Glady,
Protestan Okulu'nda beraber oldugu kk
bir kizm adt.ydi
ve
Higgins girketini
bu kizm
ismiyle
anmak istemigti. Kendini
tamtmak
amactyla
yazilan reklam mektuplarinda
virket
gayet
arpici
bagliklar kullanarak iki dzine petrol tankinm,
bir dzine
dumant ikan
bacamn
ve
birka
kiremit
binanm
izimlerinignderdiyse
de fayda
et-
medi.
Sirketin
tm abalan boga gitti. Su
konuda Higgins
ileriki gnlerde yeniden birka girigim
yaptlysa
da emekleri
boga
ikti.
Bu s1ralarbagkabir yerde, Texas'ta
kk
apta
petrol retimi baglamakzereydi. Corsica-
na
adli bu kgk kasabada kentin nde gelen
kipileri,
su
yoklugunun kentin
ticari
geligmesini
durdurdugu
gerekesi
ile
su
kuyulan
kazmak
iin
yeni
bir
girket
olugturdular.
Bu yeni girket
1893 yllmda
su
bulmak
iin kazilanna bagladi.
Ama
su
iin kazi yaptiklari
halde bulduklari
pet-
rol oldu. Izleyengnlerde pek
ok
sondaj yapildt Artik Texas petrol endstrisi dogmug, by-
80
I
meyi bekliyordu. Corsicana'da, sondai yntemi olarak yeni
ve
daha randiman verici
bir metoda
bagvuruldu.
Bu
"burgu
usulyle sondaj" denen
ve su
kuyusu
mteahhitlerindenrnek
ahnarak,
petrol
arama
faallyetlerine uyguladiklari bir
yntemdi. Bu
yntemin
kullamlmastna
kargin
Corsi-
cana,
retimde
abuk ilerleyemiyor,
ikan
petrol
yetersiz
kallyordu. rnegin, 1900 yilma kadar
elde edilen retim
gnde 2.300 varili
gemedi. Bu arada Beaumont'ta Patillo Higginshl inan-
-
digi
dgten
vazgemiyor, Spindletop petrol potansiyelini ileriye
gtrmeabalarmadevm edi-
yordu. Bir
gn, Beaumont'a
gelenbir
trenden
birok
jeologun
indigi-grlmg,
bunlar projenin
olanaklarmiinceledikten
sonra
Higgins'e kafasmdaki dgncenin
sama
oldugunu bildirmigler-
di. Texas
Jeololi
Dernegi isimli kurulugun yesi olan bir
kigidaha da
ileriye
giderek,1898yllin-
da
bir
makaleyaymladt Bu yazida "Higgins'in hayali" dedigi
proieye kanmamalan iin halki
uyarlyor, bis hayali proieye
yatirim yapmamalanm
gt veriyordu. Ama
Higginsyllmlyor,
abala-
rina
devam
ediyordu.
Eu arada
tepeden
dogal
gaz
ekerekbeg galonluk birka
gazyagttenekesi-
nin
iine
depoladi,
sonra
da
tenekelerievine
ta1yarak
lamba iginde
yakti. Tm bu davramplar
,
kasabanm
sakinlerince
"olmayan
bir geyi hayal etmek" diye
nitelendiriliyor,
Higgins'e deli
g-
zyle bakihyordu. Ancak bu Higgins'i inandigi
yoldan caydirmaya yetmeyecekti.
aresizlik
iinde
son
bir girigimyaparak bir derglye
ilan
verdive sondait yapacak bagka bi-
rini aradl. Bu ilana
sadece bir kigiden, adi Anthony E Lucas
olan
bir kaptandan
yamt gelmigti.
Avusturya-Macaristan imparatorlugu'nunDalmaya sahilinde dogmuy
ve
mhendis
olarakyetig
migolan Lucas sonradan
Avusturya Deniz Kuvvetleri'ne katilmig, daha
sonra
da
gmen
olarak
BirlegikDevletler'e
gelmigti.Tuz kubbeleri diye
amlan
ve
birer
jeolojikyapit olan kubbelerde
hem
tuz
hem de slfr
arama
aligmalanna katilmly, bu konuda bir hayli deneyimi olan biriydi.
VeByk Tepe de
tam
bir
tuz
kubbesiydi.
Higgins'le anlagan KaptanLucas 1899ylhnda
sondaj
igine bagladi.
ilkabalan
bagarili
ol-
madi.
Profesyonel
jeologlarprojeyi
alaya
aliyordu.
Kaptan Lucas'a
vaktini ve parasim
boguna
harcadigmi
sylyorlardi. Tuz kubbesi olan bir
jeolojikyapitin
petrol
anlaminagelrnedigi
ve
pet-
rol ikma
gansinm
sif1roldugu kamsmdayd11ar.
Onlan bunun
aksine
inandirmak iin Kaptan Lu-
cas'm
yaptigt
tmgirigimler
boga
gidiyordu.
Profesyonel
jeologlarm
"hayalim"
dedigi bu projeye
inanmamalari
kaptam karamsarhga gtrd. Inancisars11mayabaglamigtt.Aynca
para ynnden
de sikmtidaydi. Eger ige
devam edecekse yeni fonlar bulmasi gerekiyordu.
Geri
yardim
yapila-
cay
konusunda
StandardOil'denbir umut verilmigti; fakat sonunda bu da
gereklegmedi
ve
Lu-
cas
eli bogolarak
geri evrildi.
Lucas
son are
olarak Pittsburgh'a gidip
lkenin
en
baanh petrol ikarma firmasi
olan
Guffey
ve
Galey'e bagvurdu. Su
girketartik
onun son
midiydi.
1890y1llarmda
James
Guffey'le
Galey, kitamn
orta yerinde Kansas'ta dnyamn ilk byk
petrol yatagmi geligtirmigler, sonradan
hunu
Standard'asatmiglardi lerindegerek sondajct
ve
aragtinc1olan Galey'di.
Sonrakiyillar-
da bir ip arkadagmin syledigt
gibi
"Petrol
John
Galey'i
sankibylemigti." Aynca Galey
petrol
bulmada
ya1rtic1
bir
yetenege sahipti. Titizce ahymasma
ve
gnn
leolojik
teorilerini uygula-
masma
kar1nyine de agday meslektaglan petrol
bulamayacagini,
petrol sadece koklamakla
kalacaglfil id da
edlyordu. Ama Lucas sessizce
ve
sogukkanhlikla durup dinlenmeden petrol
av-
cihgi igine devam
edlyordu. Bu hazinenin
aranma
igi
onun
a1smdanhazinenin kendisinden da-
ha
ok
anlam ifade
ediyordu. Konugmalarmdan birinde, bir gn, petrol bulunup bulunamayaca-
gmien
kesin
olarak syleyecek kipinin
"Doktor Delgi" oldugunu
sylemigti.
Guffey
ve
Galeyfirmasmm teki
ortagi
olan
JamesGuffey, daha
renkli bir simaydi. Bir de-
fasmda Demokrat. Parti'nin bagkam
oldugu gnlerde
oturuma
Buffalo Bill giysileriyle gelmigti.
Sonradan Amerika'yi
ziyaret etmig bir Ingiliz, Guffey iin
"ogunluk
tarafmdan
tutulan
Ameri-
kah'nm
tipikbir rnegi"
diyecekti. Amerika'da ikanlan
agdag
bir petrol
dergisi ise bu ki,yiden
sz
ederken, daha bagka bir dil kullaniyor,
onu
gu
szlerle
tammliyordu:
"Ta bagmdan bu
yana
i1eri
'git-yap'
prensibiyle yrten bir kigi. Ne
eskiden
ne
de
gimdi,
ekspres
trenveya uakla
yol-
81
culuk
yapmanin
mmkn oldugu yerlerde, asla bir yk
trenine
binmeyecek bir kipilik." Guffey
bir hareket adamiydi; itici
gc
saglayan, anlagmayi
yapan
kipiydi. Lucas'la olan
aligmalarda
e-
tin
bir pazarliga
girerek, Lucas aleyhinde ok
olumsuz partlarladolu bir anlagma
yaptirmigti.
Guffey
ve Galey'in
sagladigt mali destege
kargi Lucas krm yalmzca sekizde birini ahyordu. Hig-
gins
ise,
Guffey'inesefle
bildirdigine
gre
hibir
pay
almiyordu.
Eger duygusal
davramr
ve
arzu
ederse, Lucas hissesini Higgins'le paylamakta serbestti
(!)
Szleymeitnzalandiktan
sonraJohn
Galey, Beuamont'a
giderek
araziyi
inceledi.
Sondajye-
ri olarak
Patillo
Higgins'in
bulmuy oldugu,
iinden kaynayan
gaz
kaynaklan
bulunan
kk
fr-
maklara yakm bir
yer
seerek
ige koyuldu. Su
noktayi igaretlemek iin nce
zeminin iine
bir
degnek daldtrdt
O gnlerde
Kaptan Lucas sondajci
ii aramak iin
uzaga g tmigti
ve
orada bu-
lunmuyordu. Bir
ara
hi beklenmeyen
bir
an,
Galey'in Bayan Lucas'a dnp
qu
szleri syledigi
duyuldu: "Kaptammza syleyin, ilk
kuyuyu burada,
tam
bu noktada
aaln.
Aynca Bak'dan bu
yana en
byk petrol kuyusuna rastlayacagtm,
bunu bildigimi
de
syleyin."
Kazi igine
1900ylli gznde baglandi
ve teknikolarak bir
vakitler nclg
Corsicana'da
yapilmig teknilderin
ayms1,
yani
"Burgu
teknigiyle
sondallama" yntemi uygulandi. Beaumont
kasabasimn
yerli halki
bu siralar Lucas
ve
ekibinin,
zellikle
de Patillo Higgins'indpedr birer
deli olduguna inamyor, yaptiklari igin zerinde
bile durmaya degmedigini sylyorlardi. Yaptik-
larim
seyretmeye,
ne
olup bittigini grmeye sadece evrenin
tavganavina
ikmigocuklan geli-
yordu.
Sondajctlar, kumun
iinde yzlerce
feet derinlige inmeye
aliglyor,
evvelce bagarisiz
kal-
mt;
abalann bu defa bagarlyaulagmasimistiyorlardi. Nihayet yaldapk 880 feet derinlikte petro-
le
rastlandi.
Byk bir heyecana kapilan kaptan,
bagsondajci
olan
Al Hamill'e dnerek
rastladik-
lan bu
petroln,
kuyunun iindeki
miktann
ne
kadan olabilecegini sordu. Al Hamill verdigi
ya-
n1tta
gnde rahata elli
varil
petrolikacagini
bildirdi.
Bu
saylyt
verirken
akhnda,gnde yimi
iki
varile ikacagim bildigi Corsicana
kuyulan vardl.
Noel
tatilindesondajcilar
aligmaya
ara
verip 1901senesiyilbaignne
kadar igi durdur-
dular. Yllmilk gnnde yeniden
yorucu
iglerin
bagmdaydilar. Takvimler
ocak
ayimn
onunu
gs-
terirkenbellelderden asia silinmeyecek bir olay
oldu.
Kuyudan
digari dogru
byk
bir kuvvetle
amur
figkirmaya
bagladt Sanlyelerle sayllabilecek bir sre
iinde
sondaida kullamlan
tagiyici
-
boru, alti
ton
petrolle dolu olarak zeminden
digari,
zemini sanki delerek hrladi,
iskele
boyunca
yukan dogru
uzamp
iskelenin
tepesini
aparak daha da yukanlara
ikti.
Daha
sonra
her
yer
yeni-
den sessizlepti. Figlormastrastnda
hayatlarini yitirmekten korkarak canlanm kurtarmak iin
ora-
ya buraya
kaigmig
olan sondajcilar grdkleri geyin
ne
oldugundan emin
degildiler,
hatta
ger-
ekten grdklerinden
bile
kugkuluydular. Iskelenin
yanma
geri
dndklerinde
orada
korkun
bir atik ylgini, pislik
ve amur
grdler. On beg santim derinliginde bir
amur
tabakas11skelenin
zerinde bulundugu zemini
tamamen
kaplamigti. Etrafi
temizlemeye
koyulduklannda kuyudan
yeniden
amur
gelmeye
bagladi.
nce
top at141na
benzer bir sesle geliyor,arkadan
srekli,sagir
edici bir kkreme duyuluyordu. nce
gaz
figkirmaya
bagladi,
sonra
da petrol Yegil
renkli
ve
agir
olan petrol,
giddeti
giderek
artan
bir gle gelerek evredeki
kayalan havaya, yzlerce feet
uza-
ga
firlatti.
Endoruk
noktayageliptekrartopraga
dgmeden evvel bundan daha da ggl bir akly-
la iskele
boyunun
iki kati
yksekligindeki mesafeye,
evresini
zorlayarak figkirdi.
Haberi
duydugunda
Kaptan Lucas orada
degildi,
kasabaya inmigti. Haber ulagir ulagmaz,
atli arabasma binerek
yarigir
gibi bir hizla
tepeye
dogru yol aldi. Atini lrcesine koituruyor, da-
ha hizli
gitmeye
zorluyordu. Tepeye ulagtigi
zaman
bu hiz nedeniyle arabadan dgt. Dgtg
yerde bir yandan zeminde yuvarlamyor, bir yandan da ayaga kalkmaya abaliyordu. Sonunda
kalkip heyecandan nefesi kesiltnig
bir durumda,
o
patirti
iinde
sesini duyurmaya aligarak
ora-
da bulunan
Hamill'e
gunlan syledi: "All All
bu
nedir?"
Hamill
ise
opa
gyleyamt verdi:
"Petrol Kaptant Her
damlastyla petrol!"
Lucas'm bu s.zlere
karyl
syledikleri, "Tanrfya
gkrl
Tanrfya
kr" szckleri oldu.
82

Simdi
Spindletop .arazisinde "Lucasl
"
diye
tamnan
kuyudan
gndesadece elli varil
degil,
yetmig be; bin varil
petrol ikiyordu.
Su olaym yarattigi cogku
ve
kkreme
kugkusuz
Beau-
mont'tan bile,
oldukanet olarak
duyuluyordu.
Bazi kimseler artik dnyanin
sonunun geldigini
dgntneye baglamigtt.
Bu, petrol
kaynaklan ile
nl Bak digmda
daha evvel dnyanm hibir
yerindegrlmemigbir olaydi. Bu
byk
olaydan "Byk Amerika figkirmasi"diye bahsedillyor-
du. Haberin bagtan baa
tm
Amerika'ya yayilmasi
ok
az
vakit aldt Ye
hemen
sonra
da
tm
dnyaya
yaylldt Texas petrolne hcum baglamak
zereydi.
I
Bunu izieyen
gnlerde
gerekten
okpattrtili olaylaryagandi. Arazi kiralama yolunda der-
hal ilgm bir kapigma bay]adi. Bu
arada
kira bedellerini
daha da
ykseltip astronomik dzeye
i-
karmak
amaciyla
ticari
zihniyetli
kipiler bazi dalavereler de dndryordu.
rneginmeslegl
p
toplamakolan bir kadin kendine
ait domuz otlagini 35.000 dolara sattigi
zaman
buna ok
mem-
nun
olmug, sevinten
ne
yapacagini gagirmigti.
Ancak
aradan ok kisa bir
sre
getikten
sonra,
sadece
iki yll evvel
metrekaresi 10 dolara
satilan arazinin fiyati bu defa dnm 900.000 dolara
,
ykselmigti. Bu arada pek
oksatigyap111yor, ayni arazinin
st ste birka kez
bile satildig olu-
yordu.
Satiplarkk, hatalarla
dolu haritalara bakarak
ve
satilan yerlere anlagilmasi
tamamen
imknsiz birtakim
yeni
isimler
yakigtirilarakyapillyordu.
Sehirtam
anlamtyla yapilan igleri gr-
meye
gelen seyircilerle,
topraktan
kismet
arayan
kipilerle, szlegme yapanlar
ve petrol sahas1ig-
ileriyleadeta
istila
edilmig durumdaydt. Gelen her trenden Higgins'in
"amnda
zengin
olma"
hayalinin bu beldeye ektigi birtakim
insanlar inlyordu. Bunlar hayallerinin karanlik renkli
pet-
rol figkirmasindan olduguna inaniyorlardi. Tek
bir
pazar gn
iinde
Beaumont'a gelen gezi
tre-
ninden
LS00 kipinin
iktigioluyor, bu kipiler
amur,
kahnti
ve petrol
birikintileri iinden
gee-
rek dnyanm bu yeni harikasmi grmek istlyorlardi. Bir sylentiye gre
tepede,
adirlarda
yaga-
yan
insan
sayision
alti bini
agmigtL
Birka
ay
gibi kisa bir
sre inde Beaumont kasabasmin
kendi nfusu balon
glbi
gigerek
10.000'den
15.000'eykseldi.
Beaumont'ta
hareketli bir
yaam
baglamig,
tm
evre
adirlarla,barakalarla, kulbeler, ku-
marhane
ve genelevlerle
dolmugtu,
Yeni kurulan bu yerler kasabanm istekle
yanan
halkmm
e-
itli
gereksinimlerini kargilamak zere kurulmustu. Yapilan bir
ankete gre
bu ilk aylarda
tm
Texas'ta
tketilenviskinin
yansi sadece
Beaumont'ta
iilmigti. Dvgme, kavga 1karmasevilen
bir
vakitgeirme
araci
olmuytu. Her
gece
en az

veya drt adam
ldrme
olay1oluyor,
bu
say1
bazen
daha
da yksege ikiyordu. Bir seferinde,
tek
bir dvg gecesi kurbam olarak yredeki
ne-
hirden bogazlan kesilerek nehre
atilmig
on
alti
ceset 1kanlmlyti. Barlarda
en
ragbette
olan
eglen-
me
gekli
egitli
iddialara
girmekti. Bunlardan
en
tutulam
da
mgirakli
yllanin kafese koyulmuy
bir kuu
ne
kadar zamanda yiyecegi
hakkmda iddiaya
girmekti. Bundan
belki de
daha
revata
olan
eglence kasabaya
sizmig
olan hayat kadmlanydi. Hazel Hoke, Myrtle Bellvue
ve
JessieGe-
org
adli "Madamlar" Beaumont'ta
sanki bir efsane giblydiler. Kirli
su
dolu bit banyo kvetinde
ylkanabilme
mutluluguna ermek iin insanlann berber
dkknlari nnde
bir
saat
kuyruga
gir-
mesi
ve
eyrek dolar demesi gerekiyordu. Meggul
olacak
petrol igi bulundugu
srece
insanlar
bagka ugragla vakit kaybetmek istemiyordu.
Bu yzden yre
hallo
daha
ok aik hava
tuvaletle-
rinden yararlanmak iin,
upuzun
kuyruklarm
en
baginayakin yerlere bir dolara kadar
ekstra
pa-
ra
dyorlardi. Bazen insanlann kuyruga
girmek igin kirk-elli dolar dedigi bile
oluyordu. Bunu
deyenler
uzun
kuyrukta
ayakta
durarak
bekleyecek zamanlan olmayan kipilerdi.
Bu
arada,
dogal olarak kaybedenlerin
sayisi
kazananiarm sayisindan daha ok oluyordu.
Paranin
abuk el degigtirmesini
garantilemek iin etrafta bitmez
tkenmezoyunlar
oynarnyor,
sahtekrliklar, hileler dnyordu. Ellerinde
degerli oldugu
gpheli
hisse
senedi
bulunduran
o
ka-
dar
ok insan
vardt
ve
bunlar
o
derece meggul kimselerdi ki, kisa zamanda "Spindletop" kasaba-
sinm
adi
"Swindletop"a
(dolandmcilar
beldesine) dngt. Etrafta birok
samaliklar dnyor-
du. rneginismi
Madam la Monte olan
bir
falci, cretkrlik isteyen bir
davranigla mgterilerine
yeni
petrol kaynaklarinin
nerede oldugunu syleyebiliyordu. Bazen bundan
daha ileri
giden
83
olaylar da grlyordu.
evrede
yaayan gen
bir
erkek ocugun
"rntgen
gzlere"sahip oldu-
guna,
bu gzlerle sadece
topragin
iine bakarak petroln
nerede
oldugunu anladlglna nanlyorlar-
dl. Bu derece yetkill olduguna
inandiklan delikanlmm szlerine dayanan bir girket binlerce hisse
.
senedi aldi.
Birka
ay
gibi kisa bir sre iinde
yrede
tam
214 kuyu aildi.
Bunlar
en az
yz degigikgir-
kete ait,
hatta biri de Gen Hanimlar
Petrol Sirketi diye anilan girketeait kuyulardi. Su
girketler-
den bazilari sondaj
igini
son
derece kk alanlarda, neredeyse
bir
posta
pulu byklgnde
ve
ancak
iskeleyi alabilecek byklkteki
yerlerde yaplyorlardt. Spindletop
kuyulannin giderek
ge-
ligmesi, daha ok
randiman
vermesine
paralel olarak figkiranpetrol
miktan
da gndengnearti-
yordu. O
kadar ki 1901
yazimn
ortalarinda petrol flyatlarl byk dg
gsterecekve
varil
bagi-
na

sente
kadar
inecekti.
O gnlerde
bir bardak
su
beg
sente
satildigma
gresu
ile
klyaslandi-
lnda
petrol fiyation
ne
kadar dgm oldugu anlagilir. Bylece Patillo Higgins'in Byk Tepe
hakkindaki kehaneti sonunda dogru 1kmigoluyordu.
Asrin Byk Anlagmasi
Spindletop'ta
en
byk
retici durumunda olan
James
Guffey'in petrol
iin herkesten
ok
yeni
pazarlara
gereksinimi
vardi.
Ancak
Standard Oil
tarafmdan
yutulmaya da hi niyetiyoktu.
Bu
yzden bagkamgteriler edinmek
istedi.
Aradigi lyi mgterlyi
bulmasi
ok
zaman
almamigti. Ye-
ni mteri
o
gn
iin Londra
gehrinin
Belediye Meclisi yesiolan
ve
Belediye Bagkanligt
sitasi
gelmi Sir Marcus Samuel'di. Bay Samuel,
Spindletop'tan
gelen
haberlerden
en
ok etkilenen-
lerden biri oldugu iin mgterilige
talip
olmutu. Marcus Samuel
son
gnlerde,
sratle by-
mekte olan girketini, tipkttankerleri
gibi
ikinci
kez vaftiz ederek ismini degigtirmig,
lmg
baba-
simn
ilk
meslek olarak Deniz Kabugu
ticaretiyapmasi
nedeniyle,
babasmm
hatirasma sayglyla,
ona
yeni
isim olarak "Shell
Transport" (Deniz
Kabugu Nakliyat)
admi
vermigti. tesonunda Sa-
muel
ve
girketi
Texas dzlgnde
kopup gelen petroln, Shell'in Rus retimine bagli kalmama-
smi
saglayacak bir yoldan akip geldigini gtleriyle gryor,
aynca
Avrupa'ya dolaysiz olarak
ih-
ra
edilecek petrol elde ediyordu. Texas retimin n, Samuel'intm
rakipleri
zerindeki
kont-
roln
daha da glendirmesi artik dogaldt. Marcus Samuel'in gcn perinleyen
bagka bir
faktr de, aydmlatici olarak
almdigmda
dgk
kalitell
bir kaynak sayilabilecekTexas ham
petro-
lnn yakit olarak gemilerde
kullanilmaya ok
elveriglioluguydu. Samuel'in
h1rsdenebilecek
ve
her
an
kafasmi
iggal
eden arzularmdan biri
de kmrle
aligangemileri petrolle
-kend
petroly-
le- alian gemilere dngtrmekti. 1901
yilmda byk bir
iftiharla,
girketinin
"okyanusta
har-
canan
sivi
yakitin ncs oldugunu
rahata iddia edebilecegini" duyurdu.
Spindletop'la ilgili haberler Londra'ya
ilk ulagtiginda Shell
Sirketi
birdenbire ilginca dene-
bilecek girigimlerdebulunmug, her
geyden
.nce
vakit kaybetmeden
Beaumont'un
nerede oldu-
gunu
grenmek istemigti. Bunun
iin ofisteki atlasa
baloldlysa
da Beaumont atlasta bulunamadi;
ikinci
olarak Guffey'letemas kurmaya aligtilar.Shell
mensuplart
o
gne kadar Guffeyismini hi
duymadiklanm sylyordu.
Guffey
de
tipki
onlar gibi davrandi ve
kendi hesabma Shellistnini
o
gne kadar hi
duymadigim syledi. Londra bu szlere
lonlm14, sinirlenmigti. Bu dela Shell,
Guffey'e
telgraf
stne
telgraf,
mektup
stne
mektup gndererek
Shell
Sirketi'nin
"dev"
bir
girket
oldugunu, dnyadaki
en
byk petrol girketleri
arasmda ikinci geldigini
ve
Standard Oil
Sirketi'nin
"en
tehlikeli
rakibi" oldugunu
savunmaya girigti.
Bu arada Standard
Oil
tankerlerinin
dzenli
olarak
Port Arthur limamndan
Spindletop'a ait kargolart ahp gtrdghaberi Shell'in
endigelerini
daha
da artirdi
ve
girketin daha abuk harekete
geme
kararim kamiladi. lleriki
gnlerde Samuel kaymbiraderini nce Yeni Dnya'ya, New
York'a,
sonra
da Pittsburgh
ve
niha-
yet
Beaumont'a gnderecekti. Ama lasa bir sre nce tanimadigini syledigi Guffey'den
bir
kontrat koparmakti.
Alelacele mzakerelere girigildi. Bu arada Shell kendi
kendine hibir
jeolo-
I
84
I
I.
Jik
degerlendirme
yapmamigtt. imzalanankontrati gzden
geirmesi
iin
Amerikall bir
avukat
tutma
zahmetine bile
girmedi.
Mzakerelerin bu agamasmda kaymbirader
grgmeleri
kesmig
ve
Otekilkelerdeki
Shell faallyetleri konusunda Guffey'i
ikna i n
bir dnya haritasi
satm alma-
ya
gitmigti.Gulfey'leyapilan mzakereler
sona
erdikten
sonra
kaymbirader ok hayati bir konu-
da
-retim
arzmm
dgme
olasiligimn olmadigt
konusunda-
Samuel'l inandiramayacagmdan
emin
olaraki rahatliglyla Londra'ya
dnd.
Korktugu
tek
gey
agm
retimdi.
1901
senesi Haziran aymda, Spindietop'taki
petrol patlamasmdan
yalmzca alti
ay sonra
iki
girket grgmeleri
tamamlayarak
bir kontrat
imzaladilar.
Anlagmaya
gre
nlerindeki
on sene
iinde
Shell
Sirketi
Guffey'in retiminin
en az yansmi alacak
ve
bunun kargh mda varil bagma
yirmi
begsent deyecekti. Anlagmaya gre
en az on
beg
milyon varil petrol almacagi
ngrl-
yordu.
istedigi takdirde
daha da fazlasmi almakta serbestti. Eu anlagma her iki
tarafca
"YeniYz-
yilinAnlagmasi"olarak kabul edildi. Eu arada Marcus Samuel diger bir byk proje gzyle
baktigi
yeni bir
darbeyi
gereklegtirmek
iin hazirbk iindeydi.
Yeni Texas Ticaret
adim verdigi
proje
iin drt yeni
tanker
ismarlamigti.
Spindletop
ilerdeki gnlerde petrol endstrisini
yeniden
kurdu dense dogru
olur.
Dev
b-
yklgndeki hacmiyle
Amerikan retimini Pennsylvania
ve
Appalachia'dan
kopanp gneybati-
ya
dogrugtrd. Spindletop'un icraatindan biri de
yirminci yzy1lm
en
nde
gelen pazarlarm-
dan biri olan, Marcus Samuel'in bag
ektigt
bir
pazati
-mazot
pazanm- amig
olugudur. Bunun
gereklegmesi ise
tasarlayarak
degll daha
ok
bir hata
sonucu
oldu. Texas petrol
son
derece d-
k
kaliteliydi
ve
bundan
tr mevcut iglemlerin uygulanmastyla gazyagna evrilemiyordu.
Eu nedenle
ogunluklaaydmlatma
iin degl,
181,
enerji
ve
nakliye alanlarmda kullamhyordu.
O
gnlerde
Texas'takioksayida endstri
kullandiklan
yakiti derhal kmrden petrole evirdiler.
SantaFeDemiryolu1901 yllinda petrolle allgan
tek
bir lokomotile sahipken, 1905 ylhnda 227
lokomotif
sahibi
oldu.
Spindletop
nedeniyle olugan
tm
bu yakit dngmleri endstriyel
top-
lumda
da byk
blr degiglminvarligim simgeliyordu.
Spindletop
bir bakimdan Gneybati petrol
endstrisinin egitim sahasi da
olmutu. Burada-
ki
iftlik yanagmalannm
hepsi,
ayrica
gehirden
gelmig
genler
ve
iftlik
iileri
bu meslegin sirla-
rmi
bu kentte grendiler. Spindletop tepesinde
yeni
bir
konugmadili bile
tremig,
bazi szckle-
rin
adi
degigtirilmigti. "Kuyu-delici"
szcg
nce
"sondalci"
szcgne, vas1fh
irak
"etin
bo-
yun",
yan
vasifli 1raksa
"amele"
szcklerine dngt.
Kundurabagt
satan meteliksiz
saticinin yeni ismi
"fukara
ocuk", gelirini yanmda ahytir-
digt insanlara
saan
hali vakti yerinde kipininki ise
"arazi
sahibi" olmugtu. Arazi sahibinin evi,
yatill pansiyonu,
en
sevdigi
bann igletmecisi, hatta
gerektigi
yerde
en
begendigi
"madami"
bile
yeni isimlerle
anihyordu.
Birka yll iinde Spindeltop'ta grnen bu petrole hcum, btn ilgmbklan,
delilikleri
ve
yankilan ile birlikte
Gneybati'nmegitliyerlerinde zellikle de Louisiana'da
ve
Texas'm krfez
kiyismdaki
tuz tepeciklerini
barmdiran blgelerinde
tekrar
tekrar
yagandi. Krfez kiyismda olu-
gan
petrol olayimn bir egi de
ok gemeden Oklahoma'da
grld.Oklahoma'da
190
l yllmda
baglayan
ve
birbirini izleyerek olugan bir dizi
petrol
Sahasmm
kegfi, 1905 yilma gelinceye
kadar
Tulsa
yakmmdaki
byk Clenn Pool Vadisfni
kaplamigt1
bile.
ok
gemeden
bunu Louisiana'da
olugan
yeni petrol sahasi
kepifleri izledi.
Su arada petroln oradaki varhgmdan haberi
olmayan
Kuzey Texas iftileri,
su
ikarmakamaclyla
topragi
kazdiklarmda
zaman
zaman su
yerine pet-
rol
tktigmigryorlardi. Aslmda bu bir baglangiti
ve
okgemeden
Kuzey Texas'ta da bir
pet-
rol patlamasi oldu. Yine de blgede
en egemen
petrol retici yre olarak Texas degil, Oklahoma
gsterilir.
Nitekim
1906ylhna
gelindigindetm blgede
ikanlan petrol
retimi
toplammm
yan-
smdan fazlasmi
Oklahoma,tek
bagma
retiyordu.
YalmzTexas
1928 yllmda, kalitede birincilik
unvamm
bir kere daha
kazanacak
ve
bu
stnlg tm Amerika'da bugne kadar korumaya de-
vam
edecekti.
85
"Izninizle" Demeye Yanagmayan KOrfez
Lucas'1desteklemig
ve petrol endstrisinigeligtirmig
olan
JamesGuffeyamnda
servet szcg-
nn milli sembol olmug, sylentlye
gre
ikinc bir Rockefeller olma yolunu
tutmuytu.
En
azm-
dan bu
grngte byleydi. Belki de Guffey'in kendisi
bir
sre
iin buna
inanmigt1r.Ne de olsa
dnyamn
en
byk
petrol anlagmasmi yapmig,
Shell
Sirketi'nin
MarcusSamuel'iyleyirmi yll s-
reyle geerli bir szlgme
imzalamayi
bagarmigtL
Ancak
1902 ylhnm ortalarmda, Spindletop
grevinden
sonraki bir buuk yll
iinde
Guffey
ve
girketi ok
sikmtih duruma dgtler.
Agin re-
tim
nedeniyle
ve
neredeyse
posta
pulu
byklgndeki
araziler
zerine
yerlegtirilmig
bir
ylglH
iskele
yznden Spindletop'tatoprak
altmdan basmla figkiran petrol
sona
ermig, bu nedenle
Byk Tepe'de retim durdurulmugtu.
Ancak
Guffey Petrol'n asil derdi bizzat Guffey'in kendi
davramplarmdan
kaynaklamyordu. Unutmamak
gerekir
ki
James
Guffey
ok
yetenekli bir
petrol-
c olmakla beraber asla iyi bir
idareci
degildi.
Bir idareci olarak
ifade
ettigi
deger
ancak dgk ,
kaliteli petroln degeri kadardi.
Bu durum Guffey
ve
Kaptan Lucas'i desteklemek iin ilk
sermayeyi
koymuy
olan
Pitts-
burgh'u
iki
bankeri, Andrew W.
ve
Richard Mellon'u
son
derece huzursuz
etti.
Babalan
Yargi
Thomas Mellon, daha Andrew henz
yirm alti yagmdayken aileden gelen
bankalarmt
ona
dev-
retmigti. Thomas
ve
erkek kardegi "Melon
ve
Ogullan"
admdaki
bankalanm kisa zamanda
lke-
nin
en
byk bankalanndan birine, Amerika'da ise
on
dokuzuncu yzyil endstriyel geligmesi-
nin merkezi olan bir bankaya
dngtrdler.
kikardeg Guffey'in ortagi
John
Galey'e kargi
zel
bir
baghlik
ve sayg1
beslemekteydiler. Galey'in babaslyla kendi habalan YargiMellon, onlar da-
ha ok kk birer
ocukken rlanda'danAmerika'ya
aym
vapurla gelmiglerdi.
John
Galey'in
byk bir
petrol
kifi oldugunu biliyorlardi. Galey'inmali bakimdan
dikkatsiz
olmasma zl-
yor,
fakat yine de
onun
yeteneklerini kabul ediyorlardi. 1900 senesinde Galey'in
ortagt
Guffey,
Spindletop'ta yapilacak bir
aramaya
yz bin dolar
sermaye
koymalan iin Mellon'larl ikna
et-
ti.
Bundan bagka
Mellon'lar
Spindletop'unyeniden
retime gemesinde kullamlmak zere bir-
ka
milyon
dolar daha vermeyi kabullendiler.
Bu anlagmadan sadece
birka
ay
sonra,
1902
se-
nesinde Spindletop'takibasm olaymm bag gstermesiyle Mellon kardepler korkuya kapildi.
Guffey'in kendilerinin verdigi
paray1
kaybedeceginden
ve
bununla da kalmaylp, kendilerinin
buldugu diger
yatinmc11armparalarmi
da batiracagindan korkuyorlardi.
Sonunda
are
bulundu. Dgncelerine
gre
bu
are
yegenleri William C. Mellon'du. Ban-
ker kardepler
Mellon'lardan sadece
on yag
kadar kk olan William gvenilir bir kiglydi. Daha
on
dokuz
yagindayken Pittsburgh yaktmndaki Ekonomi kasabasinda bir petrol grevi oldugunu
duymug,
petrol kokusu
ve
igin heyecanlyla
sanki bylenmigti. Bu nedenle kendisini bu ige
ver-
di. Ileridekibirka
ylli
Appalachi Blgesini bagtan
sona
dolagtppetrol arayarak
ve
petrol
bularak
geirdi. Bir
defasmda kiliseye ait bir mezarhkta gnde bin varil getiren bir kuyu bile bulmuytu.
Ancak kilise kuyunun orada
kalmasim istemeyerek
ne yapip
yapti
ve
kuyuyu kapattirdi.
William sanki bir hummaya yakalanmigti
ve
bunu kendisi de biliyordu. "Petrol Hummasi"
denebilen
bu hastaligt petrolclerin
ogu
adina
pu
szlerle
tanimliyordu:
"Petrol igi bulagici ku-
mar oyununa
benzer. Kumarda oldugu
gibi
petrolclkte de
esas
olan heyecandtr. Petroln
ya-
rattigi heyecan bir petrolc iin, elde
ettigi
petrol damlac1klarina
kiyasla, ok
daha degerlidir...
limizdenhibiri igi birakmayi, kuyunun sagladigt
parayi
ahp
ekipgitmeyi,
evlerimize dnmeyi
istemedik. Baganh olsun
veya
olmasin her
kuyu bizde
yeni bir
kuyu
ama
drts uyandinyor-
du." Amcasi Andrew ise
aym
kamda degildi. Ona gre
ciddi
bir
sanayi bu gekilde idare edilme-
meliydi. William'a bu fikri
telkinde
gecikmedi. Andrew
amca amacin
entegrasyona
gidilmesi, ip-
lerin her
agamasmm
yakm
kontrolle idare
edilmesinden yanaydi. Andrew "Petrol gerek bir iq
yapmanm,
ondan kt saglamamn
tek
yolu,
onu
bir btn olarak ele ahp, bagtan
sona
incelemek,
bu gekilde geligtirmektir. Topraktan hammadde
ikarmak,
imalat
yapmak, dagttimmi saglamak-
86
I
I
tir"
diyordu. Ona
gre
unun
bagka herhangi bir yolu olamazdi. Bagka
trl
davranmak
leri
StandardOil'in
insafma terk
etmek olurdu.
William,
amcasmm
verdigi
gtlere
uydu
ve
Standard Oil'den, Pennsylvania Demiryolla-
ri'ndan gelen
itirazlari dikkate
almayarakentegre
ahyan bir petrol.girketi kurdu.
Sirket retimi-
ni Batt Pennsylvania'da, rafineri iginlyse lkenin her
iki
ucunda yapmaktaydt. Petrol, bu b0lgele-
rin hepsinden girkete ait
boru hattiyla ulagtirillyor,daha
sonra
Philadelphia'dan Avrupa'ya satill-
yordu.
1893 yllma
gelindiginde
Mellon
Qirketi
Amerika'nm yaptigt
ihracat
toplammin
ortalama
yzde
onunu
kendi bagina saglayacak duruma gelmigti.
Ayrica fazladan bir milyon varil petrol
stoku
vardi.
ok
gemeden Standard Oil Mellon'larateklifte
bulunarak
girketlerini
kendisine
satmalanm nerdi. Mellon'lar karakter
itibariyle
duygusalliktan uzak
yapidaydilar.
Bir
igi nce
kurar, kurduktan
sonra
da yeni bir le ynelirlerdi. Standard'm
teklifi
zerine petrol girketlerini
satmanm
en uygun zamam
oldugunu, girketin
sirtmdan hatin sayibr bir
para
kazanacaklanm
dgnerek
satigarazi
oldular. Dgndkleri gibi de oldu
ve
girketin satilmastyla Mellon'larin eli-
ne
hi de kmsenmeyecek
miktarda
para
geti. Daha
sonra
William petrolclg
sonsuza
dek biraktiglmsyleyip, kendi de buna
inanarak bu defa
tramvay
igine girigtl. Ne
var
ki yanilmig-
ti.
Yenilgisinianlamak
iin
aradan yedi yll gemesi gerekecekti. Yediyll
sonra,
daha yirmi yedi
yagtndayken
yapmig oldugu
hatayt anladi. Amcalanmn emir
ve
iradesine kargi
gelerek
durumu
degerlendirmek, aileye ait yattrimi
incelemek iin Spindletop'a gitti. Yaptigi
incelemeden
sonra
amcalanna
gnderdigi durum degerlendirme raporunda, Guffey
igin baginda oldugu srece
pa-
ralanni hibir
zaman
geri alamayacaklar1
haberini
veriyordu.
Bunun zerine,
tipki
yedi
sene
evvel oldugu gibi bu
defa Mellon'lar yeni
igletmeyi
satm
al-
masi
iin Standard'a teklifte
bulundularsa
da Standardteklifi
kabul etmedi
ve
olumsuz
yanit
ver-
di. Gereke
olarak
Texas'm
girket
aleyhine
ve
zell kle
John
D. Rockefeller aleyhine
baglattigt
hukuki sulamalar kampanyasmi
gsterdi.
Bu
10
kapanip
teklifingeri evrilmesi William Mellon'da dg kirikligi
yaratmigtt.
Bir
geyler
yapmak
gerektigine
inanlyor fakat
zm
bulamlyordu. Sonunda bunun
tek
bir aresi olduguna
inand1.
"Simdlye
kadar ba lma
gelmig
en
kt
durumdan
birazc1kdaha lyi olan bir
gzm
bul-
dum. Bu lyi idarecilik,
ok aligma
ve
ham
petrolyolundangeer"
dedi. nneikan
ilk
engel
yeteneksiz
bir
etin
ceviz olarak grdg
James
Guffey oldu. SonundaMelloni ie
girmig
ve
her ikisi
de 1901'de kurulmug Guffey Petrol
ve
Krfez Rafineri
girketlerinin
idari kontroln
stlendi. Su durum
Guffey'i
derinden kirmigti. Ne kadar olsa
basm
onu
Amerika'da
mevcut
en
byk petrolc olarak
tanitmigt1.
Mellon
zaman
zaman
bu
en
byk petrolcye sert davranmak
geregini
duyuyordu.
"Asil
sorun
ham
petrol
paraya
evirme
sorunudur" diyen Mellon, Guffey Petrol
Sirke-
ti'nin
Shell
ile aralannda imzaladiklan
kontrat konusunda bir geyler
yapilmasi
gerektigine
inani-
yordu. Kontrat hatirlanacagi zere yirmi yll
sreliydi
ve
Amerikan
pirketini yirmi yll boyunca
kendi.petrolnn
yansmi
varil bagma
yirmi bey
sente Shell'esatmaya
zorluyordu.
Bu kontrat
retimin
smirsiz,
adeta
durdurulamaz
oldugu gnlerde kaleme
almmigti. O
zaman
girketin
para-
ya
ihtiyaci vardi. Bu
nedenle petrol varil
bagma
on
sente, hatta
sente satildigmda,
ne
gekilde
hesap
edilirse
edilsin iyi bir kr getirmigoluyordu. Geri kontratm sresi yirmi ylldi; fakat dnya
son
iki
yll
iinde
bir hayli degigmigti. 1902'nin
ikinci
yarismda
ve
1903 yllma girerken Spindle-
top'taki
retim inanilmayacak
kadar azalmig oldugundan petrol
flyatlart birden ykselmig, varili
otuz
beg
sentten
satillyordu. Bu nedenle kontrat hkmlerine uymak iin Guffey Petrol
oguza-
man
nc
ahislardan
petrol
satin
almak
ve sonra
da
zaran
pahasma Shell'e satmak
zorunda
kallyordu. Belki de Guffey btn olanlardan
sonra
hl kontratin yzytlm
en
byk olayi oldu-
guna
inamyordu. Mellon'a gelince,
onun
dgncesi
tamamen
farkliydi. Kontratin
pis
bir
anlag-
ma
oldugu, ondan derhal kurtulmasi
gerektigi
kamsmdayd1.
Oteyandan Marcus Samuel kontrata ok gveniyordu. Bu nedente Texas'tan kt haber
87
yani Guffey Petrol
arzmin
baansiz oldugu haberi geldiginde
kederinden
gok
geirdi.
Guffey
ne
kadar
aci ekerseeksin
bu durum Shell'i
ilgilendirmiyor,
o
sadece
kontrattaki
partlannyerine
getirilmesini, eger bu yapilmazsa
girketin
ykl bir
tazminat
demesini istiyordu.
Kt
olan partlanolanak
verdigiace iyiye
evirmek
isteyen
Samuel,Texas Petrol retimi
petroln sevki
iin yaptirmig
oldugu
drt
yeni tankerinin
Texas'tan
sigir srs
ykleyerek
Londra'nm dogu
ucuna gnderilmesinive
bu
tagima
iin
tankerlerde
gereken
tadilatmyapilma-
smi
emretti. Ancak, bu petrol sevklyatl yeniden baglayincayakadar
geerli
olabilecek
geici bir
nlemdi.
Dsnp
sorunu
mahkemeye
bagvurarak
zmlemek
istediyse
de, Amerikah bir hu-
kuk dangmanmm
kargi grg belirtmesi zerine
bundan
vazgeti. Amerikali danigman
mahke-
me
salonunda srdrlecek bir
savagin ne sonu
vereceginden emin olunamayacagtm, bu
sava-
ym
olumlu
sonulanmasmin
hl de garantili olmadigt grgn savunuyordu. Kanisina destek
olarak her
geyden
evvel kontratm acemice,
uzman
olmayan kipiler
tarafmdan
hazirlanmig olma-
smi
gsteriyordu.
Konuyu yerinde gzlemek amaclyla Mellon'un bizzat kendisi Londra'ya, Kent'e
gidip
Mo-
te
maliknesinde
oturan
Samuel'i ziyaret etti
ve
onunla konugtu. 1903 ylli Agustos
aylmn
18'in-
ci gn Samuel
gnlgne
qu
notlan dgyordu: "Bay Mellon maliknenin
iinde
bulundugu
Park'a hayran kaldi." Ertesi gn gnlgnn teki sayfasma
gunlariyaziyordu:
"nemlibir i;
zm
i n
sabah 9.20
treniyle
Londra'ya
indim...
ok
dolu bir gn geirdim. Guffey
Sirke-
ti'yle aramizda
herhangi hukuki bir
girigimin
nlenmesi iin Mellon'la anla1p
ihtilafm
halline
ynelik
geici bir anlagma
(modus
vivendi) saglamak
istedim,
ancak
baaramadim.
Sonunda
avukatlara damptim." Nazik, ekici, davramplarlylayumuak bir
kipilik
olan
Mellon
aym zaman-
da
ok
inati
ve
kesinlikle
sert
mizata bir
adamd1.
Sonunda
eyll
ayi
baglamadan
evvel her iki
tarafyeni bir anlagmaya
"modus
vivendi"ye kavugtu. Marcus
Samuel'inryalannda bu denli ha-
yati
nemde
olan
"asnn
anlagmast bu defa
bagka,
yeni
bir anlagmayla
yer
degigtiriyor, ancak
petrol
konusunda
Shell
Sirketi'ne
hemen
hemen hibir
gey
garantilemiyordu.
Guffey
Petrol
ve
Mellon'lar sonunda Shell'intaktig
kancadan tamamen kurtulabilmigti.
Su arada WilliamMellon, yeni bir
strateji
pegindeydi. Su petrol endstrisine
tm
yirminci
yzy11boyunca
egemen
olacak, bu endstrinin merkezini olugturacak bir
stratejiydi. Bunagre
endstri
ayri ayn
yapilan tm
faaliyetleri bir
ati
altmda
toplaylp
uyumlu,
entegre
bir petrol
gir-
keti kuracakti.
Mellon'un stratejisi niyet bakimmdan StandardOil'inkindenfarkhydt. Mellon'un
gzlemine gre Standard'in gcn hissettirmesi
ve
konumunu
koruyup daha da iyiye
gtrme-
si ham
petro1n
hemen
tek
aliasi olmasindan ve
nakliyede kontro1 elinde
tutmasmdan
kaynak-
lanlyordu. Mellon bu gzlemde yanilmamigtl. "Fiyatlan saptayan Standard'dtr" diyordu.
retici
lerin hemen hepsi
girkete
bagtmhyd1.
reticiler
bu dzenlemeden
epeyce yarar
sagliyorlarsa da
kendilerini
"bu
girketin
insafina
terk
etmig" durumdaydilar Mellon Texas'ta yeni yeni petrol
ya-
taklari
kegfedilipgeligtirildikegnn
birinde Standard'm boru hatti sistemini
buraya da
sokaca-
gindan
endigeliydi. Bylebir durumda
Mellon faaliyetlerinin Standard'm
retim sistemlerine
e-
kilmesi
kaimimazdi. Onun peginde oldugu
gey
bu degildi. Mellon'un ykselme hirst daha
genig
bir hedefi kapslyor,
Standard'mtalantisi
olmaktan ok
daha teye uzamyordu.
Vaktiyle
amcasi-
mn ona
verdigi
ders
ve
gtleri
bir
yanlo gibi yenid,en duyan Mellon
sonundagu
karara vardi:
"Kargismdakiyle
yarigmanin
yolu
her
geyden
evvel, petrol
retecek,
gerekten
retim yapacak
entegre
bir
girket
kurmakla olur.
gmdi
anladim kl byle bir igin
temeli
mutlaka retim olmalidir.
Bir
girketin
herhangi bir kimseye
'izninizle'
demeden, msaade istemeden
igletilmesinin
sadece
tek
bir
yolu vardir: retim."Mellon'lara gelince, onlarm herhangi bir kipiye, ncelikle Stan-
dard'a
"izninizle"
demeye hi niyeti yoktu.
Mellon'un kargismdaki
en
byk sorunlardan
biri
girketin
Port Arthur'daki yeni rafinerisi-
nin kapasite aismdan
tm
Texas Eyaleti'nin retimine egit oluguydu. Aynca hl herhangi
bir
zamanda
fire verebilecek
dgk
kaliteli petrole bagimllydi
ve
bu da diger bir
sorunu
olugturu-
88
yordu. Ancak sonraki yil 1905'te Oklahoma'da GlennPool'un keyflyle
daha lyi
kalite
petrol
elde
etmek mmkn oldu. Igtesorunlardan kurtulma yolu bulunmugtu. Bu ig,
"pazarlamaya
elverig-
li Pennsylvania kalitesinde,
ama
Texas'ta
tkarilan
petrol kadar
okpetrolpkarmakla"mmkn
olacaktt. Ne
var
ki
girketin
daha
abuk
hareket etmesi gerekiyordu.Su arada Standard Oil de
boydurmuyor, boru hatti gebekesini Kansas, Independence
blgesinden, limana
uzatmaya ahyl-
yordu.
Su konuda Mellon amcalarmi uyarmak
isteyerek
"Oklahomadenilen
pu
petrol blgesine
sizamadika
igletmemiz
tmyle
iflas
eder"
dedi.
Port Arthur'dan
Tulsa'ya
uzanan
450 mil
uzunluktaki boru hatti yol ingaatim hizlandirmak
iin drt
ayrt ekibi
birden bu igle
grevlendir-
di. Bunlardan biri Tulsa'mn
gneyinden,
br Port Arthur'un kuzeyinden,
son
ikisi
de orta
yerden
baglay1pher
iki
uca
dogru
gidecekti.
Eu sanki
zamana
kargi
bir yarigtl
ve
rakip de Stan-
dard
Oil'di. 1907
ylli
Ekim
ay1
geldiginde Glenn Pool Vadisi'nden bogallp
gelen petrol,
boru hat-
tindangeip Port Arthur rafineristne dogru akmaya baglamigtl.ByleceMellon'lar petrol endst-
risinin
baaktrleri
olarakait olduklarlyere
lyice
yerlegmigoldular.
Boru hatti ingaatom teki
girketlerin
de
yapacagi
anonim bir katihmla
yrtlmesi dg-
nldyse de Mellon'lar
ok
harap, dklr durumda olan byle bir
tesise
bog
yere para
ak1tmak
istemediler, llerindenWilliam Mellon, Guffey Petrol
ve
Krfez Rafineri
Sirketi'nin
reorganize
edilmesini nererek bu igin mhendislik kismmi stlendi. SonundaKrfez Petrol Korporasyonu
admda
yeni bir girket dogdu. Andrew Mellon girketin
bagkam,
Richard B. Mellon muhasebecisi,
William da
ikinci bagkam
oklular. Guffey'i
tamamen
devre digt birakmiglardi.
Ileridebir
gn
Cuffeybu konuyu aarken
aci act
gikyet
ederek "Beni kapi digari
ettiler" diyecekti.
YaSpindletop'un petrolde
nclk
etmig olanlari?
Bunlardan Kaptan Anthony
Lucas kendi
durumu iin
sonradangunlan
sylemigtir: "BayGuffey
ve
Mellongrubu artik
paraca
ok,zengin
olmutu; benimse meteligim yoktu. Bu nedenle onlann
tekliflerini
kabul edip
kendi
hissem lyi
bir
para
kargligmda onlara sattim." Daha
sonra
Washington DC'ye yerlegerek bir
sre
dam-
man-mhendis
ve jeolog
01arak
aligti.Spindletop'taki
byk kefinin
zerinden
tam
yll
ge-
migti. Bir kez daha
Beaumont'ad0np BykTepe'yigrmek, yeni bir degerlendirme yapmak
istiyordu. Tepenin bulundugu
yer
bir
vakitler
o
kadar bol
retim vermig olan,
gimdi
iskelelerle
dolu, fakat tkenmig,petrolden
yoksun bir grnmdeydi. Su topraklari
bagtan baa
bir
kez
da-
ha dolasip durumu lyice
gzledikten
sonra,
bir
mezar tagmayazilmastgereken
gu
szleri
syle-
di: "negi
sagmada
fazla sert davranmiglar;
aynca sayna
igini de aktllicayapmamiglar."
ikincinc Patillo Higgins'e gelince,
o
fazla duygusal bir adam olmamasi nedeniyle kendi-
sini
diglamigolan Kaptan Lucas't
mahkemeye
verip aleyhine dava
atl.
Su arada Higgins Petrol
Sirketi
adlyla bir de
girket
kurduysa da
girketi
devam
ettiremeyerek
kisa
zamanda ortaklanna
devretti. Bu defa HigginsStandard Petrol
Sirketi
adi altmda yeni, entegre
bir
girket kurma sevda-
sma
kapildlysada, halkm artik Spindletop imzasim
taglyan
stok-petrol
tekliflerindenbikkmlik
ge-
tirmig
olmasi
yzndengirigiminde
baansiz kaldi.
Ama Higginsyine de bu yillar boyunca k-
msenmeyecek bir
para
yaptl. Bir defasmda Beaumont kasabastndan
otuz
iki vatandag Hig-
gins'i vmg,
imzaladiklari aik mektupta "Spindletop'un kegfedilmesinin
ve
geligtirilmesinin
tm
gerefi yalmzca
ona
aittir. O bunu hak etmigti" diyen bir deklarasyon yaymlamiglard1.Bu
Higgins'in her
geye
ragmen
o
kadar dgncesiz Ve
11gmca
hareket
etmedigini
gsterir.
James
Guffey
ve John
Galey'egelince,
bu ikisi
hibir
zaman
para tutmayi
grenemediler.
Galey'inyegeni olan bir
gen
ileride
onlar iin
qu
szleri syleyecekti: "Her ikisini
de yaglan
iler-
ledike
giderekaglflaan
zor
gnler
bekledi
ve
yeni bir geri dng, bir
atilim
yapma
midi
gn-
den
gne zaylfladi
ve
eripilmez oldu. Aslmda
ok
byk servetler edinmek iin
ellerine
sayisiz
firsatlar
gememig
degildi. Ama onlar belki de kumardaki gibi koz
oynamayt ve
kararmda
oyna-
mayi
hibir
zaman
bilmedikleri iin bu firsatlan
kairdilar.
Guffey
ve
Galeybirbirlerinin
ortagi
olarak
Spindietop'la
byle bir firsati yakalamig ancak
degerlendirememiglerdir.
Sonraki y11larda
yaamlannm
geri kalan kismim
orada
burada
ufak
tefek
sondaj projelerinde ali arak geirdiler."
I
89
Petrol bulmada
nc
olarak tanman Guffey
doksan
bir yillikhayatimn
son on, on
be
yllmi
bor iinde
ge rdi. Pittsburgh'da beginci cadde zer ndeki
ikametghi
lmne kadar
ona
tah-
sis edilmigti. Borlu oldugu alacaklilan
incelik gstererek gemig hizmellerinin
anisma
burada
oturmasma
msaade ettiler. Petrolasil
bulmuy
olan Galey
ise Spindletop anlagmasi
uyannca
Guffey'inona
borlu oldugu 366.000
dolarm
ancak birka kurugunu alabildi. Yaaminin
sonuna
dogru Kansas'a giderek yrenin degigik
blgelerini
dolagti
ve
yeni
bir 14
anlagmasikoparmaya
a-
ligti, Bu gezilerinde kendisine bir vakitler Spindletop'ta sondait
yapmly
olan
Al Hamill
eglik
edi-
yordu.
Bir
gn
onlar
digarda
oldugu
bir sirada birdenbire okgiddellibir kar firtmasi kopmug,
nereye
sigmacaklanni bilememiglerdi. Gezintiyi
kesip
eve
yollanmaya karar verdiler. Igtebu
stra-
da Galeyarkadagt Al Hamill'e
act
bir itirafta
bulundu. Tm hayati boyunca hibir
zaman o gn-
k kadar fukara olmadigini syledi.
"Acaba
Hamill,
borcuna mukabil Bayan Galey'in
imzaladigt
bir
eki
kabul eder miydi?"
Bu
soru
zerinde Hamill Galey'den hibir
para
almadigndan
bagka,
tamtersine
otel masraflanm da deyerek
o
karli gnde trene
bindirip
evinegnderdi.
Bu, bir
va-
kitler
"petroln
yerini kokusundan bulan adam" diye n salmig
John Galey'inyeni bir petrol
an-
lagmasi pegindeki
son
irpmiglydi.
Nitekim
ok
gemeden
ld.
Petrolde nclk
yapmig
olanlardan William Melon ise, zamanla dnyamn
en
ileri
gelen
petrol
girketlerinden biri durumuna
geen
Krfez Petrol
Sirketi'nin
bagkani
ve
ynetim
kutulu
bagkani
olarakuzun
yillar grev yapti. 1940
yllinda, lmnden
kisa bir sre evvel syledigi
qu
szler dikkate deger: "Krfez
Sirketi o
denli byd
ki,
artik izini kaybettim."
Sun
Sirketi
"Petrol Ne Yapacagimizi Bilmeliyiz" Diyor
Ylllar nce Kaptan Lucas'm petrol kegfini duyup
trene
atlayarak Texas'in Beaumont kasabasma
kogan binlerce kigi arasinda Robert Pew
isimli
biri de
vard1. Spindletop'ta
gereklegmig
petrol
olayini
ilk
olarak
alti gn nce
amcasi
J.N. Pew'dan
duymug, buraya
onun talimatiyla
gelmigti.
Robert Pew, nnde bekleyen olanaklarin sadece petroldengelmeyecegi,nakliyatm
Meksika
Krfeziyoluyla yapilmasimn
da
aynca
byk imknlar saglayacagi geregini grmekte gecikme-
di. Ne
var ki
Texas'a ait hibir
geyden
hoglanmiyor,
havasmi, kasabayi, insanlanni, etrafta olup
biten
patirti
ve grlty
hi sevmiyordu. Bu yzden hastalanip
eve
dnmek zorunda kaldi. Bu
defa
aym
grevi
erkek kardegi
J.
Edgar Pew yklenecekti. Gelirken
bavuluna kardeginin
ve am-
casmm tavsiyesiyle
Beaumont'un kaynayan atmosferinde
kigisel korunmasmda ige
yarayacagtm
sandigt
bir de
tabanca
koymayl ihmal
etmemigti...
Pew allesi Beaumont'un yabancislydi; fakat
petroln
yabanctsi degildi. O gne kadar belki
yirmi begyll sre hidrokarbon
iginde
aligmiglardi.1876senesinde J.N. Pew, Bati Pennsylvania'da
bit
ortaglyla
beraber dogal
gaz
igine
bagladiysa
da ok
gemeden
bunun boga
giden
bir rn ol-
dugu dgncesiyle
satma
yolunagitti.
1883senesinegelindiginde,
imalat yoluyla elde edilen
ge-
hir
gazi
alternatifi olarak byk bir
gehre -Pittsburgh'a- dogal
gaz
veren
ilk
girket
konumuna.
erigmiglerdi.Bu onlarm ok byk bir
i; kurduklan
anlamma gelir.Ancak Standard yimdi de gz-
lerini
gaza
evirmig,
1886 yllmda bir de Gaz
Trst' kurmutu. Sonunda J.N. Pew da 1890'lar-
da Mellon'larm petrol
alanmdaki
ilk
girigimlerinde
izledikleri
yolun
aynmi
takip
ederek
gaz
igini
Standard'a devretti.
1886'da Pew bagkabir girigimde
daha
bulunarak
Lima
yataklarmdan
petrol
retmeye bagla-
dl. Kurdugu
yeni girketine uzayla
ilgili bir isim vermek
istiyordu. Gkyzndeki
tmuzay
isimle-
ri arasmda
en
nemlisinin Gney olmasi nedenlyle girketine Gneyszcg anlamma gelen
"Sun" adim verdi. Ne
var
ki
Sun
Sirketi
sonraki
on
beg yll
iinde
sanayide
gneg
kadar parlak ol-
mayi
bagaramadi. Ama Standard Oil'in glgesi altmda da olsa,
saygtn
bir petrol iginin
atisim
ku-
rabildi.
J.
Edgar Pew 190l'de
Beaumont'a
geldigindeyaptigi
ilk i; Sun Petrol
Sirketi
iin aligma
90
izni almak oldu. Ancak, hem
kendisi
ve
hem de allesi geoigteki deneyimlerine dayanarak
so-
runlann
sadece retim yapmakla zmlenmeyeceginin
bilincindeydi. Bu konuda
J.
Edgar daha
sonra
pu
sozleri
syleyecekti: "Varilibeg
sentten
milyonlarca varil petrol
satin almak mmkn-
dr; fakat
asil
sorun o
petrol
daha
sonra ne
yapacagimizi
bilmektir."
Bunun bilincinde olarak
Sun
Sirketi
yrede yeni depolama
tesisleri kurdu. Aynca,
gemiyle
sevk edilen Texas kaynakli
hammaddeyi
teslim
almasi iin Philadelphia
dipinda,
Marcus Hook'ta bir de rafineri yaptirdi. Bir
taraftan da
uzun
vadeli
pazarlar
kurmak
istediginden bunun girigimineyneldi. Spindletop
yte-
sine
gelince,
herkesin artik aikagrdg
gibi burasi
retimde
dg
agamasma gelmigti.
Bu d-

olugurkenSun
Sirketi
Texas'm daha
bagka
yerlerinde
geligip
bymekteydi.
Uretimigerek-
leptiriyor,blgede kendine
ait
bir
ana
boru hatti konuglandirlyordu. 1904 senesine gelindiginde
Sun
Sirketi,
KrfezYakasi
petrol
ticaretinde nde
gelen
bir
avu
girket
iinde lider
olmugtu.
"Ksele Surat
Joe"
ve
Texaco
Spindletop'taki
girdap
iinden byk
bir petrol girketinin
daha dogmasi sanki
yrenin
yazgismda
vardi. Burast Texas petrol iginin geligmesinde
en
bagta gelen
nclerden biri olan
Joseph
Culli-
nan'in kendi
el emegiyle
dogmugtu. Cullinan, Standard'm boru hatti gebekesinde gelecegi ok
parlak olan
kariyerinden, 1895 senesinde Pennsylvania'da kendine ait, petrolclkte kullamlan
alet
imal
eden bir girket
kurmak iin ayrilmigti. Saldirganliga
varan
biktirici kipillgi,bir igin ille
de
yerine getirilmesi iin gsterdigi inat
ve
isran
yzndenevredeona
"KseleSuratJoe"
deni-
yordu.
Bu nitelikleri
yznden
emri altmda aligan kipilerJoe'yugrdkleri
zaman
petrol-arazi-
sinde
kullamlan
eldiven
ve
kunduralarm
sert
derisini
ammsarlardL
1897 yllmda
Cullinan,
petrolde
kaydedilen
son
geligmeler
hakkindarahiplere b lgivermek
zere kisa
bir sre iin Texas'm Corsicana kentine davet
edildi.
Oraya
gittiginde
sadece bilgi
vermekle kalmaylp bu kente yerlegerek, Corsicana'mn petrol konusunda
en
sz
geen
pahsiye-
ti
oldu. Kaptan Lucas'm Spindletop petrol patlamasmdan hemen
sonra
Beaumont'a gelmig, du-
rumu
incelemeye
baglamigtibile. Bunun
bambagka, tekilerden
bsbtn farkh bir i; oldugunu,
aynca
Corsicana'da
yaptigt iten ok
byk
apta
yapildigimanlamakta
gecikmedi.
Ilk i; olarak
Beaumont'ta ham
petrol ahm satimlyla ugragacak Texas Fuel
Sirketi'ni
kurdu. Eu i
e
yneldigin-
de
alet-eksperligi
konusundaki bilglsinden
epeyce
yararlandi. Eskiden depo
tesisleri
yapmig
olan
Cullinan'm bu alandaki deneyimi
ve
tesislerin
oraya
sadece yirmi mil
tede
olugu
Texas Fuel
Sirketi'ne
gelecekteld
rakiplerine kargi bir avantal sagliyordu.
ok
geeden
Cullinan
eski
politikacilarm
kurdugu
sendikanin Spindletop adma
yapip
saklamigoldugu k1ymetlikira kontratlarmm
kontroln de
ele aldi. Sendika yz kirk kilo agirlik-
ta
eski bir vali
ve
ilerlemeden
yana
birisi diye tamnan James
Hogg admda biri
tarafindanyneti-
liyordu.
Bu
adam
idarecilikte oldugu kadar iq alamnda da ok sert davranan biriydi. "Hogg" sz-
cg
dilimizde
"domuz"
anlamina gelir. Bu nedenle
bir
strasi geldiginde
Bay Hogg kendisi iin
"Benim adim Hogg'dur. Tabiatim da
tipkl
domuzunkine
benzer" demigti. Anlagma saglama ko-
nusunda Hogg grubu,
en
nemli
ve
anahtar konumundaki anlagmayi
James Guffey'densagla-
migtl.James
Guffey,idarecilik ynnden bazi baansizhklari
olduya
da, Demokrat Parti Bagkan-
11gi
yapmig
birinden beklenen,
ona
yakig1rsaglam bir politik
igdye sahipti. Daha sonraki gn-
lerde, bu
anlagmalan satmasi kargiligmda aldigi
paramn,
politik karlyerinin
sigorta
bedell
oldu-
gunu
sylemigtir. "O
gnlerde
Texas'ta Kuzeylilere fazla
saygl
gStrlmyOrdu.
Vali Hogg'un
o
yorede nfuzlu oldugunu bildigimden,
onu
kendi
tarafima
ekmek istedim;
nk
harcayaca-
gimparanm
ok byk bir
tutar
oldugunu biliyordum."
Hogg'un
aynca
kendine
zg daha bagka bir erdemi daha
vardi;
bu, Texas'ta Standard
Oil'in
en
byk
muhalifi olmasmdan kaynaklanlyordu.
Vali
oldugu
dnemde
Hogg, Rockefel-
ler'in
mahkemeye
New
York't
ikmasmi
nlemek iin Rockefeller dava dosyasmi New Yorkdi-
91
l
inda
bir
yere
naklettirmek
bile
istemigti. Nitekim Hogg'un bu ige
el atmaslyla,Standard'myeni
bir hasimla kargi karplya
geldigi
zaman
kullandigt aligilmig
taktikleri
bir dereceye kadar etkisiz
hale
getirilebilmigti.
1;anlagmalanmn
daha
da genigletilmesi
iin
gereken
sermaye
ABD Deri Trst'nn
can
daman
olan Deri
igletmelerisahibi, New
York'lu Lewis H. Lapham'dan
ve
Chicago'lubir mall-
yeci
olan renkli pahsiyetJohn
W. Gates'den
saglandt. Lapham
her firsatta her
gey
zerinde bah-
se
girmeyi
seven
biri oldugundan evrede "Milyonluk-BahisGates"
olarak
tamnird1.
Sermayenin
"yabanci
kaynaktan"
gelmig
olmasi
ve
zamanla
stnlk
saglayacagi
endigesi Texasli ortaklann1
rahatsiz ettigi iin Cullinanonlanteskin
eder, "Tammary halki yalanda Gneyliler'de kendi ben-
zerlerini bulacak" derdi. Bu nsezisi zamanla dogrulugunu bir dereceye kadar kanitlayacakti.
Genigdeneyimi
ve
dogal
liderlik yetenegiyle Cullinan kisa zamanda, Beautmont'ta petrol
alanmin
en gzde,
en
nde
gelen
adami olmuytu, 1902ylli
Eyllayinda Spindletop'ta
cehennemi
andiran
byk bir
yangn ikmig,
tm kasaba bagtan
baga alevlerle
sanlm14t1.
Bu
yanginda
Culli-
nan,
tm abalann
yangnm
sndrlmesi iin seferber
edilmesi komutunu vermigti. Kendisi de
tam
bir hafta, bir dakika durup dinlenmeksizin,
yangm
sndrlnceye
kadar bu
allymalara
katil-
di. Yangn sndrldgndeartik yorgunluktan bitkin, petian durumdaydi. Gzleri
gaz
duma-
nmdan krlegmig,hatta birka gn grme
duyusunu kaybetmigti.Ancak
gzleri
sargtlar iinde
ya-
taga tutsak
oldugu gnlerde
bile
konferans dzenlemekten,
talimat
vermekten
geri
kalmadi.
Onunla ahganlararasmda, 1893'te PatilloHiggins'in baanstzhklasonulanan ilk girigiminde
son-
daji
yapan,
gimdi
ise bagsondajci olan Walter B..Sharp vardi. Diger
biri
de Howard Hugher Sr.
admdaki
uzman
bir sondajclydi, 1902
ilkbahannda. Cullinan egitlitrdeki
birok iginin birleptiril-
mesini
ve
bylece elinde
tuttugu
kipisel
ve
otokratik kontroln biraz daha kuvvetlenmesini
istedi.
Bir petrol girketininnasil ynetilecegini
bilmeyen
JamesGuffeylin
aksine Cullinanbu igi
goklyi biliyordu. Su nedenle "Guffey Krfe2l"
Sirketi'llin
tersine
"Texas"
$irketi
igin bagmdan
beri krda
aligtyordu.
I; kurulduktan sonraki birinci yll
iinde petroln varili ortalama
on
bey
sent
gibi bir flyatla
satmay1
bagarmigtL
retimindoruk
dzeyde oldugu gnlerde
varil bagina
on
iki
sentten petrolalip
depoladigt
gz nne almirsa, girketinne
denli lyi durumda oldugu anlagi-
lir. Mellon'lar
Guffey'le
aralanndaki sorunlann zmne aligtiklan
gnlerde Krfez
Sirke-
ti'nin
Cullinan'm Texas
Sirketi'yle
birlegmesi
igi tamamlanmak
zereydi.
Fakatdaha
kk
pet-
rol girketlerinin yeni kurulacak bir petrol trstn
gzlerinde fazla bytp Texas hukuk yasala-
n
ynnden gnn
en
gncel konusu yapmalan yznden
bu
birlegmeyi bagaramamiglardi.
Hatta bu
tartigmalarsirasmdaher iki taraf
bag lobicilerin Austin'deki bir otelde herkesin nnde
yumruk
yumruga
kavga ettikleri bile olmugtu.
Sonunda, Texas yasalan birlegme konusuna kargi
ikti, bylece
birlegme
firsati da ortadan kalkt1.
Su dela Cullinan dikkatini daha bagkabir
yere,
Texas Petrol
Sirketi'nin
genigletilmesi
amac1-
na
yneltecekti.
Bunun
gereklegmesi
iin ilk olarak Oklahoma'daki
Gleen Pool'dan Texas'ta
Port Arthur'a kadar
uzanan
kendi
boru hattml
kurdu. 1906 yllmda da girketine, ticaret
unvani
olarak setigt "Texaco" ismini verdi
ve
bu ismi
tescil
ettirdi. Eu isim
kirmtzi bir
ylldiz
zerine
Texaco sminin
sembo1 olarak kabartma
basilml; "T"
harfiyle belirlendi.
Daha
sonra
benzin
imaline
girigti.1907yilmda, kurulugundan
henz alti yll
sonra
Dallas Devlet Fuan'nda birbirin-
den farkl1
tam
kirk rn sergilemeyi
baardi. 1913
yllmagelindigindeartik benzin retimi
en
nemli rn olarak aydinlatici yaglann
yerini almly
ve
nde gelen rn olmugtu. Bundan
ok
daha evvel Cullinan'm
gelecek
iin
yaptigi
kehanet dogrdlanmig, gerege
dngmgt. Cullinan
bu
kehanetinde "Bir gn
-belki
de
ok
yakmda- merkez tegkilattmizm Beaumont'tan Hous-
ton'a naklini isteyecegiz. Bana
yle
gellyor
ki Houston gneybati petrolclgnn
ilerideki
mer-
kezi
olma
yolundadit" demigti. Bu szleri syledikten kisa
sre
sonra
da, Houston
yazinin nem-
li
sicagma
cesurca ggsgererek
iin
en
nemli
kismmi,
ayni
zamanda New York'tan da yrt-
lebilecek bir ayarlamayla, Houston'a nakletti.
92
KseleSuratJoe'nun
idarecilikte
gsterdigisert
tutum
yatinmcilarda
giderek
olumsuz etki
yapmaya
baglamig
ve
Texas ile
NewYorkarasmda
ilk defa olarak birtakim
srtgmelereyol
a-
migti. Bu srtgmelerin
yakmbir gelecekte girkete
yansimast
kaimlmazdr.
Budurumdan gik-
yeti olanlardan bir bagynetici, Lapham'a yardigt bir yazida yakmmasmi
pu
szlerle
tanimliyor-
du:
"Cullinankendisinin her
geyi
bildigini, her
geye
bumunu sokmak zorunda oldugunu
sam-
yor.
Bize,
girketin
burada New York'ta
aligan
elemanlarina ise kpegin kuyruguymuuz
gibiba-
layor, hem de
ok
kk bir kuyruk."
Sonundahissedarlarm nde
gelenleri
Cullinan'm
eliniko-
lunu
baglaylp etkisiz hale getirmek isteyince,
Cullinan
bu duruma isyan
ederek, kontrol
yeni-
den ele
geirmek
iin
bissedarlara kargi
amansiz
bir mcadeleye
girdi.
Yerinden kopardip bagka
bir
yere
nakledilmig olan Pennsylvania'h bu
savagi
blgesel bir
mcadeleye,
Texas-Dogu mca-
.
delesine dngtrmek istedi. Hissedarlara yaymladigi
bir yazida,
girketin
"gemigteki
idare
tarzt,
kurumculuga
bagh
tutumu ve
faallyetlerinin Texas ismi
ve
Texas idealleriyle
bir
arada geligmig
oldugunu" duyurdu.
Aynca duyurusuna
"girketin
merkez tegkilatlarimn
ve
idare otoritelerinin
Texas'ta
birakihp,
devamli olarak Texas'ta kalmasi gerektigini" ekledi. Ancak
gerekte
savagm
sregelme nedeni
kugkusuz btl degildi. Gerek nedeni Cullinan'm
tek-adam
olma
tutkusundan
ileri
gellyordu.
Sonunda, kavga New York'un kazanmasiyla sonulandi. Bu
savagta Cullinan byk yenil-
giyeugramigt1.Artik igi ilozoluga
vurmaktan bagkayapacak bir
geyi
kalmamigt1.Bu konuda
es-
ki bit Pennsylvania'li
tanidigma
yardigi mektupta
Ksele
SuratJoe gunlan
sylyordu: "Yaadi-
gimiz
olay
tam
bir yatill okul dalagmasiydi. Eu
dalagmada kugkusuz
bazi mobilyalar
kinldt,
an-
cak sonunda blzim
taraf
yenildi. Ben de bu yzden
yalonda kendime yeni bir iq arayacagim."
Dedigi
glbi
de
yapti
ve
petrolclkte yeni yeni birok baanlar kazand1. Ancak,
o
gnden,sonra
petrol-tarama
ve
retme igine bagli kalip, rafineri
ve
pazarlama iglerini
bagkalanna biraktt.
"Nasil Kontrol Edebiliriz?"
Bu arada krfezin kiylsi
ve
kitanm
orta
yerinde yeni yeni petrol yataklannm bulunmasi
Standard
Oil'in grngte
sarsilmaz
gibi duran konumunu zaylflatmaktaydi.
Su yeni petrol kaynaklan,
sratle treyenmazot ve
benzin pazarlanyla bir
araya
geldiginde sayilan bir orduyubulan yeni
rakiplere de kapilarim
amig
oldu. Aynca
bu
rakipler,
William Mellon'un
ifadesiyle,
ne
Stan-
dard'a
ne
de bagka birine
"izninizle"
diyecek
trde
kimseler
degildi. Geri Standard'm satiplan
kesinlikle kukuya meydan vermeyecek
gekilde
devamli bymeye devam ediyordu. Bu arada
yeniagiyansitan
benzinin
satigi da 1900-1911
ylllan
arasmda
katmdan fazlaya
ikmig
ve
1911yllma gelindiginde
ilk defa
olarak gazyagi satigmi geride birakmigtt. Aynca
Standard
ileri
teknolojikdegigimlere de ayak uydurinay1
ihmal
etmiyordu, Wright kardeIerin
yaptigi uak
1903'te North
Carolina'yabagli Kitty Hawk kasabasmdan
ilk havalamymda, motorunda
yakit
olarak
StandardOll'in rettigi benzini
ve motor yaglanm kullanmigti. Kitty Hawk kumsalma
tahta
variller
ve
mavi renkli
teneke
kaplar linde
getirilenbu benzin
ve
motor yaglanm
oraya ta-
lyan
da yine Standard
Oil elemanlariydi. Tm bu gereklere karym
gunu
da kabul
etmekgere-
kiyor
ki, btnyle ele almdlglnda BirlepikDevletler'de
retilen
petrol mamullerinin
pazar
his-
seleri, Standard baktmmdan dgmekteydi
ve girketin
bu konudaki ezici stnlg
yava;
yavag
etkinligini yitirlyordu. Aynca 1880
yllmda
yzde
'90
olan rafineri kapasitesinin 1911yllma
ge-
lindiginde yzde 60-65'lere
dgtg
gzleniyordu.
Krfez kiyismda
olugmuy petrol patlamasi sonucunda "Eski Ev", BirlegikDevletler ham
petrol retimindeki
kendi nfuzunun
ne
kadar oldugunu
artik anlamigti. Gzledigi bagka bir
gerek
de flyatlan
"saptamak"
konusundaki yeteneginin
uup
gitmekte olduguydu.
Bu
yetmi-
yormuy
gibi dig Blkelerdeyeni yeni ham petrol kaynaklari bulunmast da girketin uluslararasi
pa-
zarlar aismdan gcn azaltlyordu. Diardan
bakanlar iin
Standard'm
konumu
erigilmezdere-
cede parlak grnyorsa
da, Eski Ev'in balogaisindan
hi de yle degildi. Su konuda, Standard
mdrlerinden
H.H.
Rogers
bir
gn
esefle
gyle
diyecekti:
"Su
duruma balen -Rusya'ya
ve
Texas'a balan! Arada
sonu
gelmeyecek
kadar usuz
bucaksiz petrol
var.
Su durumunasil kont-
Tol
edebiliriz? Sanki bir
gey
StandardOil
Sirkett'nin
yakasma
yapigmig,
ekip
duruyor." Daha
sonra
falethk
yapar
gibi
pu
szleri ekliyordu:
"Bu her
neyse
bizi
aan
bir
gey
olmali!"
I
I
I
94
5
I
Ejderin Katli
EskiEv
artik
kugatma altmdaydi. Hem Amerika'daki hem de dnyanm drt bir
yanindaki rakip-
lerini yola getirmeyi
baaramamigti.
Su yetmlyormuy gibi
tm
Amerika'da Standard'a
ve
Stari-
dard'in
acimasiz
iy
grme
yntemlerine
kargi siyasi
ve
hukuki bir
sava;
ailmigtl. Geri bu
alipil-
maml;
bir
gey
degildi. Petrol Trst'n kurmaktan sorumlu
tuttuklariStandardve gubeleridaha
evvel
de birok defa bu davramplarindan tr eleptirilmigti.Standard Petrol yneticilerlyse bu .
tr eleptirilerin
ne
iin yapildigimgerekten hibir
zaman
anlayamamigtir. Su eleptirilerin bagka-
lanna yapilan adi birer dalkavukluk,
teykilatsiz
bir kiskanltk
gsterisi
ve
zel bir
yaltaklanma
igareti
oldugunusamyorlardi.
Kanilanna gre Standard
Oil kendi
ikarlarmi
korumaya
ve
girketi
giderekzenginleptirmeye ynelik
yaptigi
amansiz
takiple,sadece bagmi almig giden rekabeti
kontrol etmekle kalmlyor,
aym zamandaRockefeller'in
kendisinin de syledigi gibi, Arrierikan
ulusunun
o zamana
kadar
grdg gelmiggemig
en
byk
"kalkmdmci"
oluyordu.
Ancak, halkm byk ogunlugudurumu hi de byle
grmyordu. Standard'1
eleptirenki-
giler,girketigl, karmagik,
acimasiz, engel tanimayan,tam
anlamlyla yayllmig, fakat
ok gi-
zemli bir
tegebbsolarak
grmekteydi.
Onlarmgzyle
Standard,bir
avu
kstah mdr digm-
da, hl kimseye hesap
verme
zorunda olmayan, yoluna engel olmak isteyen
herkesi
ve
her
geyi
acimas12ca
yok
etmeye aligan bir girketti. Bu gr
biraz
da
agm beklentisi dogrultusunda
ge-
ligmigti.Kugkuyok
ki Standard'm bu denli
geligmesi durup dururken
ortayatkmigdegildi. Ge-
ligme
on
dokuzuncu
yzyilm
son
yirmi otuz
ylli
iinde Amerikan ekonomisinin sratle endstri-
legmesinin bir
rn olarak
octaya tkmig
ve
olduka
kisa
sayllabilecek
bir
sre iinde
birok
kk firmayl,
trstler
adt verilen dev byklkte
endstriyel
kombinasyonlarin
egemenliginde
faaliyet
gsteren byk
bir firmayadngtrmgt.
Daha nce kk firmalar
olarak
sznet-
tigimiz
bu nitelerin
her biri belirli bir sanayinin
her iki
yanma
yerlegmigolarak faallyet
gster-
migtir. Bunlardan
bicogunun da birbiriyle adeta i ieymig
gibi duran
yatinmcilan
ve
mdrleri
vardt. Kk firmalann byk firmaya dngme olgusu ok kisa bir
srede
tamamlandigindan,
bu durumdan
ok
saytda
Amerikall derin bir korkuya
kapilmigti.
On dokuzuncu yzyihn yirmin-
ci yzyila yaklagtigt sirada korkuya kapilan bu Amerikalilar, yeniden rekabetin canlandirilmast,
rgvetlerin kontrol altina
almmasi
ve
bagtan baa
tm
lkede kocaman birer
ejderha gibi
ser-
beste
dolagan
trstlerinehlileptirilmesi iin gzlerini bir kez
daha hkmete diktiler Ye
hk-
metten bunlan
yapmasmi
beklediler.
Onlaragre,
tm
bu
ejderler
iinde
en
dehgetlisi
ve en
ok
korkulam
StandardOil
Sirketi'ydi.
Holdingli
Sirket
Standard aleyhine
tazelenmlyolarak yapilan sulamalar
ilk nce
eyaletlerden
ve
zellikle
Ohio
ve
Texas'tan baglatilan
tekelcilige
kargi ailan davalar geklinde
olugtu.
Hatta Kansas Eyaleti Vali-
si yrede Standard
rafinerisi ile rekabet edecek nitelikte devlete ait bir petrol rafinerisi konuglan-
I
dirmak iin bir plan bile hazirlamigti.
Valinin
planma gre ralineride
abgacak
kigiler,
yre
ceza-
evinden seilmigmahkmlar olacakti. Kansas digmda
en az
yedi eyalette daha
ve ayrica
Oklaho-
ma
blgesinde
ju veya
bu
gekilde
hukuki girigimlerde bulunuldu.
Ancak Standardkendi i;
uygu-
lamalarina kargi halktan
gelenbu kargi koymalarm nedenlerini
tam
olarak anlamakta
yavag
kall-
yordu. 1888'de, girketin st dzey ynetic lerinden olan biri, Rockefeller'e yazdigt bir mektupta
aynen gunlarisylemigti:
"Son
gnlerde
grlen bu antitrst humma kammca ilgmliktanbagka
bir
gey
degil Benimdgnceme
gre
bu
tutuma
karyl fevkalade
vakur
davranmahytz
ve
sorulan
gerege
uyan,
fakat temeldeki olgulan aiklamayan slidan cevaplarla savugturmahylz." Bylece
.
irket
her
yeyi
olanak verdigince gizli
tutmaya
devam edecekti. Gnnbirinde
Rockefeller Ohio
mahkemelerinden birinde tamk olarak dinlenirken
o
derece sessiz
davrand1 ki,
ertesi
gnkga-
zeteler olay1anlatirken, "JohnD. Rockefeller'in agzi sanki
bir kiskala
kapah
ve
dilsiz
taklidi
ya-
plyordu"
diye
manget
attilar.
Staridardzamanla
gereken
tm
kaynaklarini, srmekte olan
savag
iin
seferberetmeye ka-
rar
verdi. ilketapta hukuk danigmam olarak
lkenin
en
lyi
ve
en
pahah
hukuk
dehasmi ige aldi.
Ayrica
siyasi
alanda
da
mekanizmayi etkilemek iin girigimlerde
bulundu
ve
giderek
zamani
iyi
ayarlanmig politik katkida bulunmayi mkemmelige
varan
bir sanat haline
getirdi.
Szgelimi,
Ohio'dakibir siyasi partiye bagigyaptigmda,
bagii bildiren
mektubunu
yollarken
qu
szleri
ekle-
meyi
de ihmal
etmiyordu:
"Arkadaylarimiz Cumhuriyeti
Parti'den hakh olarak laylk olduklan
muameleyi
grmedikleri
kanismdalar, ancak
ileride ok daha lyi geyler bekliyoruz." Ancak Stan-
dard Oil yine de bagiglarda
bulunmaya devam etti.
Ohio'dan seilmig Cumhuriyeti Senatr
olan bir kigiyiok iyi kopullarla
-1900
senesinde yllik 44.500 dolar cretle- avukat olarak ige al-
di.
Aynca
o
zamanlar
"Amerika'nm
en
nde gelen Demokratik Lideri" diye n
yapmig
okg-
l bir senatre de devamli olarak kredi veriyordu. Saymsenatr bu
parayi
Dallasdigmda
satin al-
digi alti bin hektarhk iftligin bedeli olarak kullanmigtir. Standard
iginin
grlmesi
iin bir de
reklam
acentasma
bagvurmugtu. Reklamellann
grevi gazetelerinde Standard'a ayirdiklari yerde
reklam
yaparken, Standard
lehine dostane
baz1 haberler, makaleler de yaymlatmakti.
O gnler-
de "Kr Kaplanlar" diye amlan bazi girketter vardi ki Standard
Oil
bunlarla
da meggul olacak
za-
mani
bulmugtur. "Kr Kaplanlar" admdaki bu girketler dis dnyaya kargi
tamamen
bagimsiz bi-
rer
dagittmci
gibigrnrse
de, ashnda hi de bagimsiz
degildiler. Szgelimi 190l'de
Misuri'de
"Cumhuriyeti Petrol" adinda
bir
girketkurulmug
ve
Missouri'de pazarlama ah;malanna
bagla-
migt1.
Cumhuriyeti Petrol
ilanlarmda
baglikolarak"Trst'eHaytr", "Tekelcilige
karglylz",
"Tam
anlamlyla bagtmsizlik"
gibi
arpici
bagliklar atlyordu. Ancak, bir taraftan
da gizli
gizli
New York
85
no'ya yani Broadway 26'nin arka kapisma
ispiyonculuk yapmaktan
geri
durmuyordu.
Standard'a
yapilan
hcumlarda bazi eyaletler
zaman zaman
geici zaferler
kazanmigsa da,
bunlann h biri devamh olmamig, baanlan
sonuca
ulagmamigtir. Sir rnek
vermek
gerekirse,
StandardOil'in
bagindan
gemig olan
gu
olay animsanabilir:
Bir defasinda Standard Oil
Sirke-
ti'nin
Texas'taki pubelerinin
hepsi birden Texas'tan kovulmug,
mallannael konmug Ye
emanete
alinmigt1. Eu olayt izleyen gnlerde
emaneti kipiler
Austin'deki Driskill Oteli'nde
bir
toplanti
yaparak Standard'aait ne
kadar mal
varsa satia
ikanlmasmiistediler. Ve gerekten de btn
mallarmi sattilar. Ama
satig
yine Standard Oil
acentalarmdan birisine yaptlmigtil
Yasal
su1amalar
bitmek
bilmiyordtL
Bu, Standardteykilatmi
ister istemez daha bagkadegi-
iklikler
yapmaya
zorladt 1892 ylhndaOhio mahkemesinin verdigi kararla Standard
Trstleri
kaldinldt
ve
hisseler yirmi
ayn
girketetransfer
edildi. Ancak kontrol yine eski hissedarlarda kall-
yordu.
Sirketler
birlegip "Standard Oil
1karlan"
adlyla gruplandilar. Bu
yeni ayarlama altmda
Broadway 26'deki Ynetim Kurulu yerini "Standard Oil
ikarlan"nt
olugturan
egitli kurucu fir-
ma
bagkanlanna birakti
ve
bu defa
toplanti
bu bagkanlarca yapilmaya
bagland1.
Artik mektuplar
Ynetim Kurulu adresine
gnderilmiyor, bunun yerine
zarfm
zerine
"yukan
kattaki baylara"
cmlesi yazlhyordu,
o
kadar.
96
Ancak bu
"baylar".
"Standard Oil
ikarlan"nm
reorganizasyonundan
memnun
kalmamigti.
Devatnetmekte olan baskilara kargi
ve
girketin
daha saglam hukuk
temellerine
dayandmlmasi
iin
daha bagka
koruyucu
nlemler
almak
gerektigL
kamsma vardilar.
Bu sorularm New
Jer-
sey'de
zlecegi
inancmdaydilar;
nk
bu eyalet
son
ylllarda yasalannda
yapttgi degigiklikler-
le
ve
holdinglerin,
yant bagka
girketlerde
hisse sahibi olabilecek girketlerin kurulmasina izin
veri-
yordu. Byle bir karar
almakla
New Jersey'in
BirlepikDevletler geleneksel ip hukukuna mutlak
olarak
ters
dgen bir uygulamaya
girdigi
de
aynca
belirtilmelidir.
New
Jersey
bununla
da kalma-
ylp
yeni ortaya ikmig bu
rgtlenmeye konuksever bir 19
atmosferiyaratmaya
da ahylyordu.
Eu nedenlerden yararlanarak
1899
senesinde
"Standard
Oil
ikarlan"
sahipleri
tm
operasyon-
lannin
merkezi olarak "New
Jersey
Standard Oil"i kurdular. New
Jersey
Standard
Oil'inilk bag-
ta
sadece 10 milyon dolar olan sermayesi l 10
milyon
dolara 1kanldi
ve
girkete
diger
kirk bir gir-
kette stok
sahibiolma hakki verildi.
Bu kirk bir
girket
aynca
daha
bagka
girketlerive
daha bagka
irketler
de diger bagka
girketleri
kontrol
ediyordu.
Bu ylllar srecinde Standard OiPin kendi iinde
bagka
trden
fakat kayda deger bir degig-
me
daha oldu.
John
D. Rockefeller artik sayllamayacak kadar
byk, dev bir
servet sahibi
ol-
mustu.
Fakat
yorgundu
ve
ekilmeyi
tasarbyordu;
Daha elli
yagmm
ortalarmda
gen
sayilabile-
cek biri
oldugu halde,bunca yillik i;
stresi, yapilan
saldmlar
sagligi zerinde
etkisini gstermeye
baglamigtt. Nitekim
1890 yllindan
sonra,
eskiden beri
gikyet ettig sindirim
sorunlan
ve yor-
gunluk igaretleri
kendisini daha sik yoklamaya baglamigt1.Rockefeller bu konuda Tann'nm
onu
cezalandirdlgLm
sylerdi.
Aynca
gece
yatarken ba; ucunda
tahanca
bulundurmak
gibi
bir de allg-
kanlik edinmigti. 1893 yllinda stresle baglantill bir hastaliga yakalandi.
Tiptaki
adi
"alopecia"
olan bu hastalik
nedeniyle
hem fiziki
ynden ok
aci
ekti hem de kafasmdaki salann
tm
d-
kld.
are
olarak iki degigik
yol bulmugtu; bazen iplak kafasim bir bereyle rtyor, bazen de
peruk
talayordu.Evvelce zayif
sayilabilecek
vcut
yapist
gimdi
agin
bir gigmanliga
dngmgt.
Bu arada yaammda da birbirini izleyen depresyon devri
ve
hem yurtiinde
hem
de yurtdigm-
da
giderekartan giddetli
rekabet gibi nedenlerle kenara ekilme kararmdaki uygulamayi geici
bir sre
iin
erteledi. Fakat artik
igle zel
yagantisi
arasma
bir mesafe koymugtu
ve
bunu koru-
maya
dikkat
ediyordu. Sonunda 1897'de kesin
olarak
daha
altmig
yagma gelmeden
kpeye
ekil-
di
ve
idari liderligi girketinin diger bir mdr olan
John
D. Archbold'a
devretti.
Petrol Tutkunu Halef
.
John
D. Archbold'un halef olacagi eskiden beri beklenlyordu.
Cerektende bu kigi Standard'in
kidemli
ve en
st
dzey
yneticilerinin hepsinden daha
yetenekli
ve
igin
her ynnde
uzman
bi-
riydi. Son yirmi yll
iinde
Amerikan petrol sanayiinde rastlanan
en
glahsiyetlerden biri ol-
muqtu. Grevidevraldiktan sonraki yirmi yll
iinde ise
en.
gl ahslyetoldu. Archbold'un
meslek
yaamt uzun
yillan kapsamigttr.
Kisa
boylu,
gerek yagindan daha
gen
gsteren biriydi.
ok
azimliydi
ve
asla yorulmak
bilmez
bir kipiligivardi. Daima
"ileriye
gitmek" isteyen, kendisini
tam
anlamiyla hedefine ada-
mig,
bu
ugurda gerekeni
ve
hakli
buldugunu
yapan
biriydi. 1860ylh BagkanhkKampanyasi
sira-
sinda henz bir
ocukken, zerinde adaylann resmi olan
rozet satigi yapmigti.
Ayni igi erkek
kardegi de
ok
daha iyi bir blgede yaptigt halde,
John
ondan
ok
daha fazla
rozet satmayt
bagar-
migti.
On beg
yagma
geldiginde bagli oldugu Metodist Papazm takdisini aldiktan
sonra
(Papaz
"Tanri
onun
gitmesini
istiyor" demigti) Archbold
yalniz
bagina Salem, Ohio'dan
trene
binip Ti-
tusville'ehareket etti. Bunu yaparken asil
amaci sevap
kazanmaktan
ok,
kendisine
Titusvil-
le'de
petrolden
bir
servet
kazanmaya
ynelikti. e
kk
bir sevkiyat elemani olarak bagladl.
okkk
blr
cretle
ahytigmdan
yatacak parall
yer
bulamiyor,
ofisteki
tezghmaltma serdigt
yatakta uyuyordu.
Zamanla petrol komisyoncusu oldu.
ok
hareketli
bir genti. "Petrol
tutku-
97
I
su" denen
duyguya igte
o
gnlerde
kapildi
ve
tm hayatt boyunca
bu duyguyu
korudu. Petrol
tutkusu
denen bu duygu
o
gnlerde
byk karigiklik
iinde olan Petrol Blgeleri iin
ok gerek-
liydi. Gen petrol komisyoncusunu eski gnlerden
beri
tamyan
bir kompusu
onun
hakkinda
sonradan
gunlari
sylemigtir: "Onun
her gn yaptigi
gn1k
'tur
igi'
hi de ko.laybir iq degildi.
Titusville'in
ara
sokaklan
daima petrole
bulagmig
ve en az
yanm
metre derinlignde
amurla
kaph
olurdu.
Creek dolaymdaki
durum da
ayni
derecede ktyd. Buralarda
amur
bazen insa-
nm ta
kalalarma kadar iktigt
halde,
John
Archbold
buna hi aldirmaz, dudaklarmda bir
ishk,
amuru yanp
geerdi. relliklepetrol alacaksa
ya
da
bir pazarhga girigecekse daha da negeli
olurdu..."
Archbold iten bagka
bir
gey
bilmezdi,
hibir
eglencesi yoktu. Zamanla kritik durumlarda
havay1yumugatmak iin
espriye bagvurmayi
grendi ki bu ileride
kargilagtig atigmalar
Ye anla-
gilmazhklarda ok yararh olmugtu.
ok
seneler
sonra,
olgunluk agmda
kendisine Standard
Oil'in het
zaman
kendi
ikarlari
iin
mi savagtigt
soruldugunda, buna kuru bir yanitla kar1hk
vermig ve
"Her
zaman
her geyi
hay1rsever amalarla yapttgimiz
sylenemez" demigti. Zamanla
yapmayi
grendigi bagka bir
gey
de olaylan,
ne
derece
can
sikic1olursa oisun,
bir
perspektif
al-
tinda degerlendirmekti. Kendisini bagkalanna, zellikle
John
D. Rockefeller'e nasil
ok
yararli
yapabilecegi, kanitlayabilecegi
konusunda
uzun uzun
dgnr,
tahmin
yrtrd. Daha 1871
ylli baginda, Titusville'de bir otele kaydml
yaptirdigi sitada Rockefeller'in gzne arpmigtl. Roc-
kefeller
otel defterine imzastni atarken
kendi imzastmn hemen
stnde
bir bagka
imza
grmg,
dikkatini
ekmigti. Eu
gen
petrol
komisyoncusu
ve
rafinericisi
John
D. Archbold'un
imzastydi
.
ve
imzayi
pu
gekilde atmigti:
"John
D. Archbold,
varili 4 dolar."
Petroln hibir yerde
bu flyatm
yakmma
bilesyaklaamadigi yle bir gnde bu
denli
kendine gvente yapilmigbyle bir reklam
Rockefeller'i
etkilemigti;
bunu defterine not
olarak
yazdi.
Faal bir
adam olan Archbold zamanla Titusville Petrol
Mbadele
Qirketi'ne
sekreter
oldu.
Gney
Geligim
Sirketi
olayi strasinda
ve
1872
Petrol Savaglan
srecinde Rockefeller
ve
demir-
yollan, petrol retimi zerindeki kontrol kendi
tekellerine
almaya abaladiklan
zaman,
Arch-
bold Petrol Blgeleri'nde buna
kargt
1kan
liderlerden biti olarak ortaya ikti
ve
kendini gsterdi.
Rockefeller'i
en
sert gekilde,acimasiz
deyimler
kullanarak
elegtirdi.
Ancak Rockefellerbu elepti-
Tilerde
Petrol Blgeleri'nin
temel
sorunlanm yakalamig,
kendini
tam
anlamiyla ige adamty,
gere-
ginde
saldirgan ve acimasiz
olabilen,
fakat her
zaman
iin esnek
ve
uyumlu kalacak bir kipilik
sezmisti.
Nitekim
uyumluluk
konusunda
isabetli
dgndg 1875'teki bir
olayla
kamtlandi.
RockefellerArchbold'u kendilerine
kat11maya agirdiginda, Archbold tm olaylari arkada birakip
agriy1
itirazsiz kabul edecekti. Kendisinden
ilk istenen Oil Creek'te
ne
kadar rafineri
varsa
hep-
sini eksiksiz ele geirmek
ve
bunu girlice
yapmakti. Verilen bu.grevi mutlak kararblikla
stlen-
di
ve
birka
ay
gibi kisa bir srede yirmi
yedi
rafineriyisatin almayi
veya
kiralamay1
bagardi.
Ama bunun bedelini de fiziki ynden bir
kntye
ugrayarak
dedi.
Archbold hizli
adimlarla
Standard Oil
Sirketi'nin
tepesine
ilerliyordu. Meslektaglarmdan
biri sonraki yillarda onun
iin
qu
szleri sylemigtir: "Bir
geye
karar verdigini siyah gzlerinin ki-
v11cim
saan
bakiglanndan
hemen anlardik, daha
sonra
da yeniden glmsemeye baglardi." Roc-
kefeller'le arasmda
nemli
bir engel
vardi
ve
kendisinin
"tallhsiz
zaafim" dedigi
bu engeli gider-
mesi gerektigine
inanlyordu. "Talihsiz zaatim"
dedigi
gey
alkole olan
agiri
dgknlgyd.
Bun-
dan kurtulmasi iin Rockefeller
ikiye
paydos
yemini
etmesini
ve
yeminini
tutmasim
isteyerek
bunda
Israr
etti Archbold Rockefeller'in
istedigini
yaptL
Artik Archbold
tam
elli yaginda, arka-
smda petrol sanaylinde geirdigi otuz ylh apkm bir sre
birakarak,
StandardOffin
bir numarall
adami
olmugtu. Rockefeller ise Broadway
26
adresiyle
temasmi
kesmemig olmakla beraber, y-
netimi
devrettigi
gnden
itibaren kendisini maliknelerinin bakimma, hayir iglerine, golf
oyunu-
na
ve
devamh
olarak her gn biraz
daha
artan parasmm
idaresine verdi. 1893-1901
ytllan
ara-
sinda Standard Oll'in dedigi
hisse degeri 250
milyon dolardan fazlaydi
ki bunun yarismdan da-
ha fazlasi sadece alti adama gitmigtir
ve
toplam
paramn
net
drtte
biri Rockefeller'e denmigtir.
Standard
Oil'inortaya
dktg dag byklgndeki banknot
ylgim
o
denli grkemliydi ki,
bunu
gu
szlerle
tammlamigtir:
"Gerekten dev kadar byk bir banka. Bir
sanayinin iinde kurulmuy
ve
bu
sanayiitm
rakiplerine kargi finanse eden
bir banka."
Bu arada, gnlk sorumluluklardan kur
tulan
Rockefellerbu yeni
dzen iinde eski saghgma
yeniden kavugacakti.
1909ylhnda doktoru bir
kehanette
bulunarak
ona
yz
yagma
degin
yaaya-
cagmi sylerken bu kehanetini
ayn
nedene baghyordu.
Doktorun.dedigine .gre, Rockefeller
ok basit olan
kurala
daima
uymugtu.
Bunlardan birincisi
zntl geylerden daima
uzakkal-
mak,
ikincisi
aik havada yeteri kadar egsersiz
yapmak, ncs
de sofradan her
zaman
biraz
a
kalkmak glbi
basit nlemlerdi. Rockefeller
girkette olup bitenlerle
temasmi
kesmiyor, fakat pirke-
tin
idatesine hibir
zaman
faal
olarak kanymiyordu. Zaten buna
Archbold da
razi
olmazdi.
Her
cumartesi sabahl
Archbold, Rockefeller'in ziyaretine
gider
Ye
girket
iglerini
en
byk
hissedar olan
Rockefeller'le
oturup
konugurlardl. Rockefeller igten elini
ektigi halde, aslmda ,
haksiz olan bir
tutumla
"bagkan"
sifatimdaima kendinde
tutmugtur
Aslmda bu konuda da Stan-
dard'm
"tam
gizlilik"
ilkesine
uyulmuy
ve
Rockefeller'in igi biraktigi kesin
olarak
sakhtutulmu-
tu.
Igidevrettigi bilinmedigi iin Standard'in yaptigi her iyten
yine
o
sorumlu tutulabilirdi.
Roc-
kefeller ismi artik Standard
ile
ey
anlamli kullanthyordu. Tm eleptirilerin, kizgtnliklarm
ve tm
saldinlarmodak
noktasi
oydu. Rockefeller acaba bagkanhk
sitatim
ne
sebeple zerinde
tutmu?
tu?
Meslektaglarma gre
onun
ismi bu imparatorlugu hir btn
olarak
tutmakve
dagLlmaSml
nlemek
iin
garttive aynca
bir
korku faktr
olarak
da gerekliydi. Bazi kimseler ise bunun,
en
.
byk
hissedar oluguna kargi
bir
saygi
igareti
oldugu
grgndeydiler. Nedeni
ne
olursa
olsun
yeni yz yll girdikten hemen
sonra
girketin
st dzey mdrlerinden bir bagkasi,
H.H.
Rogers
glzlice bagka bir
grgortaya
atiyor
ve
yylediyordu: "Bagkanlik
unvanim
korumasi
gerektigi-
ni
ona
biz syledik. Mahkemelerde aleyhimize ailmig
birok
dava vardi
ve
h biri sonulanma-
migtl. Rockefeller'e
eger
iimizden biri bir gn hapsi
boylarsa,
kendisinin de bagkan
olarak bi-
zimle
hapse
gireceginisyledikve ondan
bunu istedik" demigtir.
Pirtmalar Koparan Olay
Standard'a
ynelen sulamalar
on
dokuzuncu yzyilm sonunda
bir hayli
piddetlendi. O gnler-
de Amerika'da
"ilericilik"
dedikleri
yeni
ve
gl
bir
reform ruhu dogmuy
ve
bu akim giderek
ykselme
egilimine
glrmigti.
Ilericilikakimmdaki
ana
hedef;
siyasi reform,
tketicinin
korunma-
si,
sosyal adalet, daha lyi
ahgma
kogullan
ve
byk iglerin kontro]
ve
ayarlanmasi
gibi kavram-
lardi. Byk
iglerin kontro]
akimi
o
gnlerde
Amerika'yi bagtan baa
saran
girketler
birlegmesi
dalgasi geregince acil
bir
sorun
olarak
ortaya ikmigve trst
sayismda htzli bir
artiga
neden ol-
mugtu.
Amerika'mn ilk
trst
olan Standard Oil Trst'n kurulug
tarihi 1882'dir.
Ancak
birley-
me
hareketinin gerekten hizlanmasi 1890'lara
rastlar.
Yapilan
sayima
gre,
1898'den evvel
toplam
kapitalleri 1,2 milyar
dolar
olan
82
trst
kurulmuy durumdaydi. 1898-1904
arasmdaysa
ayrica
234
trst
daha kuruldu
ve
bunlar
6 milyar
dolar daha
ek sermayeyle ahgti.
Bazilarinag-
re trst
-
veya
tekel,
kapitalizmin
en
utaki icraati
anlamma geliyordu. Diger bazi kipilerse
trs-
t
bagka
gzle
gryor
ve
sistemin
bir
geregi, bir patlamasi oldugu grgn savunuyorlardi.
Bunlara gre
mevcut
sistem yalmz
iftileri
ve
ameleleri degil,
orta
similarf
ve
mtesebbis iga-
damlanm
da
tehdit
ediyor, bu kipilerin
iktisadi
ynden kendilerini haklanndan yoksun b1rakilmt;
grmelerine
ve
bundan korkmalarma neden oluyordu, 1899
yllinda
trst yasasi
gu
szlerle
ta-
nimlanmigti:
"Tm
lkeninkaryt karplyaoldugu
en
byk ahlaki, sosyal
ve politik savag." 1900
ylh Bagbakanhk Kampanyasi'nda iglenen
en
nemli konulardan biri
trst
konusuydu.
Nitekim
Bagkanlik yarigmda zafer kazandiktan hemen
sonra
Bagkan William Mc Kinley
sekreterine
"Trst konusu ciddi
ve
acil bir
sorun
olarak derhal ele almmali" demi
tir.
Trst konusunu
ilk
ele alanlardan biri olan Henry
Demarest Lloyd,
Standard Oil'e
sert
sal-
ditilarda bulunuyor, elegtirilerini
yaztya
da dkyordu. 1894
ydindaki Wealth Against Common-
wealth (Devlete Kargi
Servet)
adh kitabi bunun bir rnegidir. Su
yazann
uyarmasindan
sonra
korkusuz bir
grup
gazeteci,
toplumun
kt
ve
saglikliynlerini
aragtirip
yazili olarak
ilan
etme-
ye
yneldiler. Yeni bir ileric hareket iginni
ami
sayllabilecek bu yazarlar ileride
"muckra-
ker'ler"
(haksizligt
bulup ikaran)
olarakanilacak
ve
bu ilerici hareketin merkezinde
yer
alacak-
tir.
Bir
tarihinin
gzledigt gibi "Amerikan Ilericilik Hareketi'nin elegtiride
baardigL
en
temel
ic-
raat
iglerin
teghiri
geklinde olmuytur."
HaksizligL
bulup
ikarma
igine Mc Clure
dergisi kendisini btnyle adadt 1kenin
nde
gelenyayinlarmdan biri olan bu derginin tiraji yz
binleri buluyordu. Yayincisiise bagma
buyruk
hareket eden,
kapsamli dgnen, hayal
gc
kuvvetli
Samuel Mc Clure'd. Kendine zg huy-
lari vard1. Paris
ve
Londra'ya yaptigt
bir yolculukta kravat
koleksiyonu
yapmak istemig
ve
bir
se-
ferde
tam
bin
tane
kravat almigtt. New York'a dngnde etrafina yetenekli bir yazarlar
grubu
topladi.Eu yazarlar yazacak ok
ilgin
ve
sansasyonel bir konu anyorlardt. 1899'da
bunlardan
birine yazdigi
bir mektupta Mc Clure
qu
satirlara
yer
veriyordu:
"ok
ilgin konuyu buldum. Eu
.
trst
konusudur, Firtinalar koparacak bir olay. Halkm bilmek
istedigi
bir konuyu
tm
ynleriyle
okuyucuya
sunan
bir dergi kugkusuz byk bir tiraj patlamas1yapacakttr."
Derginin editrleri
bu konuyu ele
aldiklan
zaman
girket birlegmesini aiklamak iin agirligt
belirli bir
trst
zerinde yogunlagtirmayi kararlagtirdilar.
Fakat bu
hangi
trst
olmallydi? nce
Seker
Trst
sonra
da Siglr Trst
stnde durdularsa
da
sonradan her
ikisinden de vazgetiler.
Bunun zerine yazarlardan biri Californiidaki petrol
kegfinden
sz etti. Derginin
yazi
igleri m-
dr
olan lda
Tarbell buna itiraz
etti
ve
bu
konudaki
grglerini gyle
belirtti: "Planimiz konuya
hcum olmalidir, buna ynelik yeni bir plan yapmallyiz. Endstrilerin
ve ticarigeligmelerinsa-
dece
byklkler n
ve
lkenin
birok
yerine getirdigi degigikliklerigstermek yeterli
dgLldf.
yle
bir
plan yapahm ki, okurlar endstri
liderlerinin birlegmesini
ve
bu kaynaklari kontrol
alti-
- na
almalanm saglayan byk
ilkeleri
aika grebilsin."
Rockefeller'in
"Bayan Arkada1"
lda Minerva Tarbell bu szleri sylemesinden ok
daha
evvel kendisini Amerika'nin ilk byk
gazetecisi olarak kanitlamigti. Uzun boylu, ciddi,
sakin
ve
otoriter grngl bir
kadmdi. Alleg-
heny Koleli'ni bitirdikten
sonra
Paris'e
gitmig,
Fransiz htilali liderlerinden olup
yaamt glyotin-
de
son
bulan Madam
Roland'm
biyografisini yazmigti. Tarbell kendisini meslegine adamt
ve
bu
nedenle
de hi
evlenmemigti.
Ancak hayatmm daha
sonraki yillarmda
a le
yagami ve
kadinlarm
ektigt
aclar
glbi konulan
iglemigtir.
Yirminci yzyil
baglar1nda kirk
yaglarmortasmdaydt
ve
da-
ha
o zaman
bile Napolyon
ve
Lincoln'un baanli
ve
ustahkla yazilmig biyografilerini kaleme al-
mig, taammig
bir yazardi. Davraniglari
ve
grn yle gergek yagmdan daha fazla gsteriyordu,
Mc
Clure'de edebiyat kgesini
yazan
diger bir
kadin, Tarbell iin gunlari syler:
"Yagami
boyun-
ca
kendini insanlardan
urak
tuttu.
Onu
derinine incelemeyip
yzeysel olarak
gren
biri iin Tar-
bell kadmca higbir kaprisi
olmayan biriydi." Mc Clure
trstler
konusunu
iglemeye
karar verdigi
gnden
beri bu konuyu her
zaman gndemdetutuyordu.
Tarbell de bu lonuda kendi
tahkikati-
ni
yapmaya'yneldi.
Yalnizbu davada
nnde
bir engel vardi, Trstlerin Anasi
olan engeL Ama
Tarbell yllmadi
ve
devama karar verdi. Mc. Clure'n
onayint
almak
iin
bir
amur
banyosu
yap-
ma
pahasma italya'nmeski bir kaplicasina giderek
onay
aldi. Bylece Tarbell eninde sonunda
Standard'a dayanacak
aragtirmasma
baglamigoldu.
Yagamsrprizlerle
doludur
ve
bazen
insana
oyun oynar.
Tarbell'in aragtirmalar
sonucu yaz-
mig
oldugu kitap da Petrol Blgelerl'ni fethetmig olan muzaffer kimselere kargi oynadigt bir
oyun, son
bir
intikam
olmuytur.
nk
lda,
Petrol Blgeleri'nin karmagik
atmosferinde by-
100
mt.
BabastFrank Tarbell, Drake'in keyfindenhemen birka
ay sonra
tank
imalatisi
olarak ige
almmig, 1860'larda durumunu olduka dzeltmig,
toparlanmig,
bir
ste kalmak iin
grltl
Pithole kasabasma yerlegmigti.Bir
gn
beklenmedik
gekildeoradaki petrol yataklannm kurumasi
ve petrol
figkirankk gehrin mahvolmasi
zerine Frank Tarbell altml; bin dolara
yeni yapilmig
olan kasabamn
en
byk
otelini alti
yz
dolara
satin aldi. Oteli
tmyleytkip Fransiz usulnde
yapilmig pencereleri,
gzel
kapilan
ve
ahgap paralan,
tahta
ve
demir
tutamaldanbir
vagona
ykleyip hepsini birden
on mil
uzakliktaki Titusville'e
tagidi.
Su malzemeyi kullanarak Titusvil-
le'de ailesi iin gzel bir
ev
yapti.
lytekk lda
ocuklugunu
karmaganm
en uta
oldugu byle
bir atmosferin kalmt11ariiinde
geirmigti. (fleriki yagammdaPithole'n yksn
yazmak, eseri-
ne
de "Petrol
tarihindehibir
gey
Pithole kadar dramatik
olamaz"
ismini
vermek istedi).
1872'de Frank Tarbell, Petrol Savaglart'nda,
GneyiGeligtirme
Sirketi
kargismda
bagimsiz
petrol reticileriyle ittifak kurdu. Daha
sonra
da, Petrol Blgeleri'nde
yagayan
biroklan gibi
o
da
abyma
hayatml Standard'm flerlemesine kargi devamh mcadelelerle
ve
mcadelenin
getir-
digi acilarla dolu olarak
geirdi.
Daha
sonraki yillarda lda Tarbell'in erkek kardegi William, Ba-
gimsiz
SafPetrol
Sirketi'nin
nde
gelen
yetkililerinden biri olmuy
ve
girketin
Almanya'daki
pa-
zarlama
operasyonunu
igletmigtir. lda Tarbell hem babasmdan
hem de erkek kardeginden bu igin
gvencell
olmadigini,
tehlikeler
ierdigini grenmig, kardegi William'm
syledigine
gre
bir
e-
git
"kumar
oynamak" oldugunu anlamigti. 1896'da yazdigt bir mektuptaWilliam
"oguzaman
baka bir ite olmay1istemigimdir. Eger bir
gn
zengin
olursam bilinsin ki
paramm
ogunu
g-
venceli bir ige
yatinr1m" demigti. Ida babasinm
yaadigt actlan
ve
parasal sikmtilan da
unutmuy
degildi; ipotekl
evleri, baansizhk duygusunu tatmig olmak, etraflanndaki
fesat
gebekesine
kargi
aika grlen aresizlikleri, Standard'la anlagan
ve
anlagmayanlarin
getirdigi
burukluk
ve gr-
dkleri farkh muamele hl hatirmdayd1.
Art1k
yagt
bir hayli ilerlemig olan babast kizinm Mc Clure hesabma
Standardhakkmda
sorug-
turmaya
girigtigini
grendigt
zaman
kizina
"u
igi
yapma
Ida, bu
inceleme dergiyi
mahveder" de-
migti.
Bir akgam
Alexander
Graham
Bell'in Washington'da verdigi bir
akamyemeginde Rocke-
feller'e bagli bankalardan
birinin 2. Bagkani Ida'yi bir kpeye ekerek Mc
Cluredergisinin mali
durumunu
sordu. Aslmda
yaptigi,
Mc Clure konusunda kendisini
uyarmak
isteyen babasimn de-
digt gibi Ida'yi nazik szlerle
tehdit
etmekti.
Bu
soruya
Ida'nm
yaniti olduka
sert oldu:
"zr
diferim, fakat
bu benim iin hi fark etmez" dedi.
Artik
onu
hibir
gey
durduram1yordu. Yorulmak
bilmez, kendini
tketen
bir
aragttrmaci
olarak
aym
zamanda bir egit haflyelik grevini de yklendi. Kendini tamamen
incelemeye
ver-
di
ve oksansasyonel
bir yk
zerinde oldugu
inancru
hibir
zaman
yitirmedi.
Aragtirmalarda
asistanhk
yapan
bir adamim gemigi hatirlayan kipileri
araylp
bulmasi iin Cleveland'm arka
so-
kaldanna
yolladi. Oradan gnderdigi mektupta asistan gunlariyaziyordu:
"John
D. Rockefeller
denilen
bu adam, Amerika'am
en
acayip,
en
suskun,
en
glzemli
ve en
ilgin
ahsiyetidir. Su l-
kede
yagayan
insanlar
onun
haklanda
hibir
gey
bilmiyor. Rockefeller konusunda yapilacak
par-
lak,
baanli bir karakter
incelemesi
Mc Cluer'e
en
byk kozu
kazandiracaktir." Bu szler ze-
rine Tarbell
bu kuman
oynaylp en
byk
kozu kazanmayi aldina
koydu.
Fakat dogrudan dogruya Standard'aulagmamn yolu acaba neydi?
Bu konuda hi beklen-
medik yerden yardim
eli
uzatildt
O
gnlerde
Standard'daJohn
Archbold'dan
sonra
gelen
en
ki-
demli
ve en
gl
kipi,
ayni
zamanda kendi konusunda
tanmmly
bir
speklatr
H.H. Rogers'di.
Standard'm boru hatti
ve
dogal
gaz
iglerinden
sorumluydu. Ancak Rogers'in igten
bagka kigisel
ilgi
sahalan da vardt. Yaklagik
on
yll
nce Mark Twain'in
arapsama
dnmg,
iflasdurumundaki
mali hesaplarmi ele almig
ve
bir dzene sokmugtu. BylelikleH.H. Rogers'in Amerikan
yazm
ta-
rihine kendi
apinda
byk hizmette bulundugu
sylenebilir.
Twain'in hesaplarmt dzene
sok-
tuktan
sonra
nl
yazann parasmi o
kadar iyi
idare
etti
ve o
kadar iyi
alanlara yatirdi
ki, artik
101
Mark Twain sikmtill durumundan tr odada
"be;
apagt
begyukari" dolagmaktan
vazgeti. Bu
konuda Rogers
gu
aiklamayi yapiyordu: "Kendisikmtilarimdan
bikkmlik duydugum
zaman
bir
dostumun sikmtilanm gidermeye
alig
rim,
bu beni
dinlendirir."
Rogers, Mark Twain'in kitapla-
nni ok
sever, zaman zaman
yksek sesle egine
ve
oculdarma
okurdu.
Zamanlabu
ikisi
ok
sa-
mimi
iki
dost olmuglardi. Mark Twain bilardo oynamaktan
hoglanir, bu Oyunu Rogers'in armaga-
m
olan
masa
zerinde oynardi. Ancak konu i; oldugu
zaman
Rogers
ok
sert
davramr, duygusal-
liga hi
yer
vermezdi. Ne de olsa,
bir vakitler Standard Oil
scrupturmasi
yapan
komisyona klasik
bir beyanda
bulunup, "Bu ige sagligtmizi kazanmak
iin girmedik,
para
kazanmak iin girdik"
diyen
adam oydu. "Who's Who" adlt
ve
Amerika'daki
nl
kipileri
tamtan
kitap.kendisini kisaca
"Kapitalist" olarak
gstermigti,
ancak bagkalari
onu
Wall Street'teyaptigi speklasyonlar nede-
niyle "Zebani Rogers"diye anardi. Rockefeller'in kendis ni
tutmadigim
bilir, bunun sebebinin de
kendi deyimiyle
"dogu
tan
kumarbaz" olugundan
kaynaklandigim
sanirdi. Gerekten de hafta
sonlari, borsanin kapandigt
gnlerde Rogers bir
trl
yerinde duramaz, harekete
getnek
iin
'
dayamlmaz
bir istek duyar,
sonunda da poker
oyununa
dalardt
ve
bu alikanligmida degigtirme-
ye
yanagmazdt
Mark Twain'in drtsyle Rogers sagir ve
kr Helen Keller'in egitim finansmanmi stlendi
ve onurt
Radeliffe'e
gitmesini
saglad1. Twain
pahsen
Rogers'e kargi byk
minnettarlik duyar,
onun
lin
sirasi
geldiginde bir gn syledigi gibi
imdiye
kadarki
en
iyi dostum" der,
ayrica
"Ta-
mdigim
en
lyi insan"
szn eklerdi. Zaman
zaman
yayincihk da
yapan
Twain bir seferinde
Henry Demarest Lloyd'un Standard'a hcumla dolu Devlete
Kargi
Servetbagliklikitabini
yaytm-
lamasi iin lyi bir
teklif
almigtl. Ancak Twain bu
teklifi
geri evirdi
ve
egine yardigt bir mektupta
duygulanni
gu
szcklerle anlatti: "Onlara
sunu
sylemek isterdim: Dnyada deger verdigim
tek
adam, umursadigim
tek
adam, beni
ve
yakmlanmt ahktan
ve
utantan uzak
tutmak
iin
kendi
terini
ve
kamm harcayan adam, dgmammiz
olanStandard
Oil'in bir
mensubudur... Fa-
kat bu
szleri
sylemedim.
Onlara hibir kitap yayimlamak istemedigimi, yayincthk igini birakti-
gimi
syledim."
Mark Twain,
Rogers'in
Broadway 26'daki ofisin.eistedigi
zaman
serbeste girip ikar, ba-
zen
de
"yukardaki
baylarla" onlann zel yemek odalannda
gle
yemegi yerdi.
Bir
gn
Rogers,
Mark Twa n'le konugurken Mc Clure'n Standard'm gemiginikonu alan bir kitap
yazma
hazir-
liginda oldugunu laf
arasi
syledi
ve
ondan bu gemigin
ne
oldugunu grenmesini
istedi.
Twain
aym
zamanda Mc Clure'n de dostu oldugundan
yayimcimn
kim
oldugunu
onlara sordu. Olay-
lar birbirini
kovaladi
ve sonuta
Twain, Ida Tarbell'in Rogers'la kargilagmasmisagladi. Ida'nm is-
tedigi
baglanti bylece kurulmuytu.
lda ile
Rogers
tampmasi
1.902Ocak
ayma
rastlar.
Ida,
StandardOil'inbu
gl
adamiyla yz
yze gelipkonugmaktan olduka endigeliydi,
fakat Rogers
onu
sicak bir
konukseverlikle
kargiladi.
Ida
o
anda Rogers'in "Wall Street'teki
en
yakigikli
ve en
sekin
pahsiyet
olduguna" karar verdi.
K.onugma
yumugak bir havada srp giderken zel
hayatlara deginildi
ve
Tarbell
henr kk bir
kirken
Rogers'in de petrol blgelerinde
aym
kasabada oturdugu,
o
strada kk
bir rafineri
igletti-
gi
ortaya 1ktt.
Rogers kadina,
kirahk
evde oturmanin,
14hayatmda
bagartsizligm itiraft
saylldigt
gnlerde
nasil kirahk evde
oturdugunu
Ve bunu yapmaktaki
amacmm
da Standard Oil'den hisse
almak oldugunu
syledi. Tarbell'in babasim animsadigmi, igyerindeki "Tarbell Tank Dkkni"
levhasim bile hatirladigmi
szlerine ekledi. Sylediginegre
hayatmda hibir
zaman
o
gnk ka-
dar
mutlu olmamigtl. Bullari
Sylerken
belki
de itendi
veya
kimbilir, belki
de
ev
devini
yapan
lyi bir
psikolog gibi
davramyordu. Sebep her
neyse,
Ida Tarbell'i cazibesiyle etkiledigi kugku g-
trmez.
Aradan yillar
gemesine
kargin Ida
o gn
her andiginda Rogers'den
itenlikle
"Bayragi-
ni
Wall
Street'tedalgalandtran
en
mkemmel korsan" diye sz edecekti.
Tamymalarmdansonraki
iki
yll, Ida
ve
Rogers dzenli olarak bir
araya
geldiler.
Sirket
politi-
kasi
ziyaretilerin
birbirleriyle
kargilagmasini yasakladigi
iin Ida
girkete bir
kapidan
girlyor,
i-
102
karken bagka bir kapiyi.kullamyordu. Zaman zaman
kendisine 26 Broadway'de bir masada
otu-
rup aligma
ayncahgt
bile
veriliyordu.
Rogers'e gemigte Standard'la iligldli olaylarin dosyasim
getiriyor, Rogersbunlarla ilgili dokmanlari, rakamlari, olaym gerekelerini, aiklama
ve yorum-
lari bulup Ida'ya veriyordu. Ona kargi
garip bir geldlde
aik
davramyordu.
Szgelimi bir kiggn
Ida
ona
cesaret
gstererekStandard'innasil olup da
"yasalan
kendi
ikarlarma gre
ayarladigi-
m" sorabiliyordu. Rogers bu
soruyu qu
szlerle yamtlad1: "Ah, kugkusuz bunu
yaplyoruz.
Politi-
kacilar buraya gelipkampanyalanna
fon katkisi
yapmamizi
istiyorlar.
Biz de her birine kipiselola-
rak bir fon veriyoruz... Elimizi
ceplerimize
sokup
kampanyada kullamlmak zere hatm
sayilir
bir
para
dyoruz.
lerideikarlanmiza
ters
dgen bir
fatura
geldiginde
kampanyanin
mdrne
gidip
yle
gyle
bir fatura geldi,
demek
istemlyortiz, sizden bizim 1karlarimizigzetmenizi
bekliyoruz' diyoruz. Zaten herkes de bunu yaplyor."
Acaba
niin
bu denli aik szl davranlyordu? Bazilannm anladigma gre bu,
o
gnlerde
arasi
aik
olan
Rockefeller'e kargi bir alma
tepkisiydi.
Kendi a1klamasiise daha
gerekiydi.
Tarbell'e
yazacagi
yknn
"StandardOil
Sirketi
hakkmda
sonuncu
eser
olacagmi",
nasil olsa
yazacagi
iin girketin durumunu
"gerege
uygun"
yansitmasmi
istedigini,
bunun
iin
elinden
her
geleni yapacag1msyledi. Hatta
onun
Henry Flagler'le
tamsmasmi
bile ayarladt Ancak Flag-
ler
o stralar
Florida'daki kendi
muazzam
arazislyle megguld. Tarbell'le kargilagtiglnda
onu
bir
hayli
tedirginetmig, hi konugmarmgti. Sofubir
grnm
iinde
"Tanri
istedi,
zengin
olduk"
cmlesinden bagka
tek
bir
szsylememigti.
Bu arada Rogers bizzat Rockefeller'in
kendisiyle
de
bir
mlakat ayarlayabilecegin
ima ettiyse
de bu gereklegmedi. Bunun nedenini Rogers hibir
zaman
aiklamamigtir.
Tarbell'in
uzun
vadedeki plam,
bir meslektagma syledigi gibi,
"Standard
Sirkett'nip
ge-
migi
hakkinda hikye
tr
bir belgesel"
yazmakti. "Yazacagtmbelgeselin mutlaka kargi-gry
yansitmasi gerekmez.
Bagarabildigimkadar pitoresk
ve
dramatik slpla geregi oldugu gibi
gs-
teren,
bu byk
tekeli
katiksiz sergileyen
bir
gey
olsun
istiyorum"
diyordu. Bu
eserdeki katkisi
ve
girketi
nedenlyle
gurur
duyan Rogers de
aym
izlenim
altmdaydL
Tarbell'in baglangttaki niyetine
olursa olsun,
Mc Clure'de 1902 Kasimaymda
yaylma
gl-
ren
dizisi mutlak bir bomba
etkisiyapti.
Aydan
aya
ikan yazilannda girketin makinelegme
ve
manevra
numaralanm,
rgvet
ve acimasiz
rekabet yklerini
nakig gibi
ustallkla igliyor,
bu dik
kafalt
girketin
kendisine bagimli
teki girketlerle yaptigi
sonu
gelmez
savagi,
onlan nasil incittigi-
ni
tm
agikhglylasergiliyordu. Artik
yazdlgL
makaleler ulusun agzmda kipiden kipiye dolaglyor,
yen yeni
belgesellere kapi
aiyordu. Dizisinin
ilk yayimmdan birka
ay
sonra
ailesini grmek
iin Titusville'e
gittiginde "Yaptigimigin bir
hayli
tutuldugunu
grmekten
memnunum,
bu ok
ilgin bir
gey.
Bazi arkadaglanmin kehanetlerinin aksine
ne
kainidim
ne
de yazdiklanmdan do-
lay1mahkemeye verildim. Insanlar
benimle serbeste konugmak istiyorlar" diyordu.
Tm
olan-
lara
ragmen Rogers bile, makaleler
yaymlandika
ona
kargi hl
iyi
davranmaya, kendisini
neza-
ketle kabule devam ediyordu. Dostluklan Tarbell'in Standard'in casusluk gebekesinin
nasil
ahg-
tlglm
a1klayan
yazisi
iktigt gne
kadar devam
etti.
Bu
yazida Tarbell
en
kk bagtmsiz pera-
kendecilere bile
nasil
baski
yapildigina
Israrla
deginlyor,
yazimn
agirhgim asil bunlann zerinde
yogunlagtinyordu. Rogers bundan 1lgina
dnmgt. Aralanndaki
iligkiyi
derhal
kesti
ve
onu
bir
daba
grmek
istemedi.
Ancak
Tarbell yazdiklanndan h de pigman
degildi. Daha
sonra
bu
ko-
nuda Tarbell
qu
szleri syleyecektir: "Bu
ispiyonluk iginin
ortaya
1ktnasi
Standard'a karyl
mi-
demi bulandlrmigti...
nk
bence bu, girketorganizasyonunda
mevcut
onca
deha
ve
yetenek-
le hibir gekilde-bagdagmayan
tiksindirici
bir geydi. Standard'la
ilgili
hibir
yey
bende bu olayin
tattirdigi
duyguyu uyandirmamigtt." Tarbell'in szn
ettigi duygu,
yazann
Standard'a
ait ileriki
ahymalannda
ve
teghir
iginde
bileyici bir faktr olmugtur.
Tarbell'in
dizisi kesintisiz olarak yirmi
drt
ay
devam
etti
ve
1904 Kasim aymda kitap ola-
rak basildi. Kitap "Standard Petrol
Sirketi'nin
Gemigi" adlyla yaymlandi
ve
sonunda
tam
altmig
103
drt
tane
de
eki vardi.
Su
eser
-kaynaga inmekte kargilaplan
engellere ragmen-
aikhk
ve
cesa-
ret
ifade
eden,
girketin
tm tarihini byk bir
ustaliklaigleyengerekten degerli bir eserdir.
Y-
-
zeysel
baktpla okundugunda
duygular kontroll
gibi grnrse
de, bu yzeyin
altmda
giderek
kizigan bir
lke
gizlidir,
Rockefeller'e yneltilmig etkin bir sulama
ve
insan
bogazlayan
trstn
yks
hep bu
yzeydeki
kabugun
altmda sakllydi.
Hiristiyanahlak
trelerinefazlastylabagh ol-
dugu iddia
edilen Rockefeller,Tarbell'in
yk
trndeki
kitabmda
ahlakla hibir ilgisi
olmayan,
ahlak.
kurallanm
tmyleigneyen
biri olarak
tamtihr.
Yazar kitabmda
ondan pylesz
eder:
"Bay Rockefeller oynadigi her oyunda sistemli olarak hilell
zar
kullanir. Ayrica
1872'den
beri
ra-
kipleriyle
girigtigiyanglarin bir
tekinde
bile adil bir
start yaptigt sylenemez."
Kitabm
yayinlanmasi bagh bagma bir olaydl. Gazeteninbiri kitap iin "Bu lkede yazilan ki-
taplar arasmda
kendi
trnde
en
dikkate deger olani" diyordu. Samuel Mc
Clure,
Tarbell'e
qu
szlerisylemigti: "Siz bugn Amerika'da
en
nl
olan
kadmsiniz...
Dnyamn drt bir yanmda
insanlar sizden
o
derece sayglylasz edlyorlar ki, ben bile sizden adeta korkar oldum." Sonraki
gnlerde Avrupa'ya gittigindeAvrupa gazetelerinde bile
"yaptigi
igten devamli
olarak
bahsedildi-
glni"
yazmtytir.Standard Oil'in New
Jersey
kolu bile ki
-dogal
olarak kitaba sicak
yaklagmlyordu-
uzun
yillar boyunca 1950'lere kadar "Amerikan
ekonomikhayatt
ve
i;
tarihikonusunda bu kadar
ok satilan
ve
ierigi kamuoyunca bu derece benimsenen
tek
bir kitap bile yazilmad
nl."kabul
etmekzorunda
kahyordu.
Tartigmagtrebilir olmakla beraber bu kitabm BirlegikDevletler'de
ig
hayatim konu alan gelmiggemig
en
etkili
eser
oldugu sylenebilir.Tarbell
yaptigi
bir aiklamada
yle demigtir:
"Onlarin byklgne
ve servetine
karpt herhangi
bir
art dgncem yoktu, ku-
ramsal durumlanna da itiraz etmiyordum.
Standard'inbirlegmeyoluna glderek
ellerindengeldi-
gince
bymesini
ve
zenginlegmesini
isterdim,
ama
yalnizca
megru
yollardan glderek. Ancak
on-
lar
hibir
zaman
adil olmadilar
ve
bunun iin
gzmdeki
byklkleri
de kaybolup
gitti."
Ida Tarbell'in yazdigi
yk
bu kitapla kalmad1. 1905'te
son
bir
atak
yaparak
Rockefeller'i
kipisel olarak yerden
yere vuran, onun
portresini
acimasizca izen
fke
dolu bir
yazi
daha
yazdi.
Tarbell'in
biyografisini
yazmig
olan kigibu konuda
gyle
demigtir: "Yazdlglbu
son eserdeTarbell
Rockefeller'i
patavatsizhkla,
am
devirmekle
ve
babasin1yllan gibi
bir petrolc olmakla
sula-
migtir."
Gerektende bu
ikinci
kitapta
yazar
Rockefeller'in fiziki
grnmn,
hastallgmm
ne-
den
oldugu dazlakhgmi iglemig,
bunlan ahlaki bir zaaf olarak
gstermigtir.
Bu
yaptlgl belki de
Petrol Blgeleri'nin vefah bir eviadinm
son
intikamiydt.
Niteldmmakalelerin
sonuncusunu
bitir-
mek zereyken,
bir vakitler Rockefeller'le atigmig
ve
yenilmigbagmstz petrolclerden biri olan
babast
Titusville'de lm dgegnde
can
vermekteydi. Makaleyi bitirir
bitirmez babasmin
yamna
kogtu.
Acaba
Rocliefeller'in
tepkisine olmugtu?
Makaleler birer birer
yaymlandika, ziyaretine
gelen
e'ski bir kompusu evine ugray1p
Rockefeller'in
"hamm
arkadagi!" dedigi Ida Tarbell konu-
sunu
aard1. Rockefeller bu konuda
punlan
sylemigtir:
"Sunu
bil ki
zaman
degigti. Artik h bir
gey sen ve
ben
ocukkenoldugu gibi
degil.
Dnyasosyalistler
ve
anargistlerle
doldu. Herhangi
bir sahada d kkati
ekecek
kadar
baarili
olamn
hemen
tepesine
binip
ezmeye
abglyorlar."
Bu konugmadan
sonra
Rockefeller'in
tutumunu
yorumlayan komgusu
onu
"ava
ikan bir
avclya
benzetecek
ve
hibir
avcmin ara sira
kafasma yiyebilecegi darbeden
en ufak
bir rahatsiz-
lik duymayacagini" syleyecekti. Aynca Rockefeller'in
zarardan okyararb icraat
yaptigina
inan-
dlglm da
ekleyecekti.Rockefeller,
sirasi
gelip de
Ida
Tarbell'densz ettigi yerlerdekendisini
topa
tutan
bu kadmdan
Bayan Tar Barrel (Bayan
KatranhFii)diye bahsedecekti.
Trst-atlatan
Tarbell kesinlikle bir sosyalist degildi. Standard'a ynelik
hcumlarmda
byk
girketlerin
gc-
ne
kargi, kargit bir
g
kullamlmasi iin agnda
bulunuyordu,
o
kadar. 1901 yilmda William
Mc
104
Kinley'e
yapilan suikastten
sonra
bagkan
olan
Theodore Roosevelt'e
gre
bu
kargit
g
sadece
hkmet olabilirdi.
Roosevelt flerici hareketi
tm
varliglyla destekliyordu. O
gne
kadar Beyaz Saray'a
girmig
bagkanlarin
en genci
olarak her
zaman
iin
enerji
ve
cogkuyla
doluydtL
Halk ondan
"pantolonlu
dretnot"
ya
da
"asnn
kuyrukluylldizi" olarak bahsediyordu. Bir
gazeteci,
onunla yaptigt sylegi-
den
sonra
gyle
demigti: "Onunla konuyan kipi
eve
gittiginde
sanki Roosevelt'in kigiliginide be-
raber gtryor." Roosevelt reform hareketlerinin her
trne aym
hirsla baghydi
ve ne
alanda
olursa
olsun
her reformu destekliyordu.
Rus-Japon
Harbi'nde arabuluculuk yapmaktan
imlanm
basitleptirilmesi reformuna
kadar her
trl
ilerici hareketi destekliyordu. Arabuluculuktaki rol
nedeniyle 1906'da Nobel Bang dl'nkazanmigti. imlakonusunda da
ayni
yll Devlet Basm
Ofisi'ni
sik
kullanilan
yz szcg sadeleptirmekle grevlendirdi
ve
szgelimi
"dgme"nin
gemig
zamanmi
anlatan
"dropped"
szcgn
basitlegtfrip
"dropt"
yaptirdi. Yargitayyasal bel-
gelerde bu
egit
basitleptirmeyi kabul etmediyse de Roosevelt umursamadt
ve
kendi zel
mek-
tuplannda
devamh bu basitlegtiritmig imlay1
uyguladi.
Bir rnek
olarak
"haksizhgi
bulup
ikaran"
anlamma gelen
"muckraker"
szcgn ala-
lim. Roosevelt
bu deyimi ilk kullanan kipidir
ve
ilerici harekete kat11an
gazeteciler
iin kullan-
migttr.
Bu szcg
semesinde
zel bir
amac1
vardi.
Gazetecilerinpolitikacilara
ve
byk girket-
lere
ynelik
saldmlarmm
agm
derecede olumsuz oldugunu
ve
"ktlk
ve apagillk"temalanm
faziasiyla odak
aldiglm
anlamig
ve
bundan korkmugtu. Korkusu bu
yazilarin
ihtilal kivilcimmi
-
krkleyecegi, insanlan sosyalizm
veya
anargizme itecegi dgncesinden kaynaklamyordu. Ama
yme
de
gazetecilerin
grgn kulak arkasi etmeyip gndeme aldi. Bu arada demiryollan
tz-
gve
dehget
saan
et
ambalailama
endstrisiyle;ve yiyecek
ve
iecegin korunmasi konulanyla
da meggul olmaya karar verdi.
aligma
programmm tam
orta
yerinde byk
girketleringcn
kontrol
altma almaya da
yer
vermigti ki, bu alandaki faaliyetleri
ona
"Trst-atlatan"
lakabim ka-
zandirmigtir.
Roosevelt kendi hesabma trstlere kar1 degildi. Aslmda
trstleri
ekonomik ilerle-
menin makul
ve
kainilmaz bir
parasi
olarakgrrd.Sirastgeldigi bir
gn trstlerin
yasal yol-
la
geri
ekilmesinin mmkn olmadigim, bunun ilkbaharda Mississippi'nin sel
tagmasmi
nle-
mek
kadar
zor oldugunu
sylemigtir.
Bagkana
gre
"Birlegmeler
nlenemezse de
en
azmdant-
zklerle
ve
halkm gzetimiyle dzene sokulup kontrol edilebilirdi." Kendi
grgne
gre
radi-
kalizmi
ve
ihtilalleri
nlemek
ve
Amerikan sistemini korumak iin bu
reform artti. Roosevelt
"iyi"
trstlerle
"kt"
trstleri
birbirinden ayinyordu. Paralanmasi gerekensadece kt
trst-
lerdi.
Roosevelt bunu kendisine
ama
edindi
ve
Bagkanhglsresince Roosevelt
ynetimi
en az
kirk begantitrst faaliyete katild1.
Trstlerin Anasi gelmekte
olan savaglardasahnenin merkezinde yer alacakti. Standard Oil,
Roosevelt'in
en
yararli hedeflerinden biri olmuytur. "Ellnde her
trl
yasal olanak olan bu
gval-
ye" iin,
yani Roosevelt iin,
StandardOil,
kafasi ezilmeye
en uygun
ejderhaydt. zerineatihp
paralanacak ondan daha elverigli bir hastm yoktu. Ama her
geye
kargm 1904 seim kampanya-
sinda Roosevelt bu byk
girketten
destek istemigtir. Standard yneticileri destek iin Roose-
velt'e erigmeye ah;tilar.
Bir gn Kongre yesi olan
ve aynca
Standard'malt
pirketlerinden
biri-
ntn
bagkanhgim
yapan
bir
dostu Archbold'a Roosevelt iin, Standard'mkendisine muhalif oldu-
gunu
sandigmi sylemigti. Archbold bu
sze verdigi yamtta "Tam tersine" diyecekti,
"ben
her
zaman
BagkanRoosevelt'e hayranhk duymuumdur, Onun yazdigt kitaplann hepsini
teker teker
okur
ve
kitaphgimm
en
gzde yerinde ciltlenmig olarak saklanm."
Bu szler Kongre
yesine
parlak
bir fikir
vermigti.
Bagkanlik koltugunda
oturan
bir
yaza-
rm,
hem de Roosevelt gibi
ok
eser yazmig
bir
yazarm
dogal olarak birok
pohpohusuolacagim
dgnd. Roosevelt'e Archbold'un
hayranligindan bahsederek bunu bir
vesile
olarak
kullana-
cak,
ikisinin
tamymasimsaglayacakti.
Su konuda Archbold'a yazdigt mektupta Kongre yesi
muzaffer
bir edayla
"kitap
hayranhgi ynteminin tam hedefini buldugunu" syledi. "Ancak sizi
105
uyannm,
Roosevelt'le grgmeye gelmeden evvel hafizanizi tazelemek
iin
kitaplarl
bir kere da-
ha, hi degilse baghklanni okuyun" diyordu. Archbold randevuya
gitti,
fakat
pohpohuluk
onu
ancak n kaplya kadar
gtrmgt,
o
kadar.
Seneler
sonra
Archbold bu konuya
pu
szlerle degi-
necekti: "Bay Roosevelt'in 1904'te
seilmesindensonra
Idareden
grdgmz
kt muameleyi
bagka hibir
yerde
grmemigtik."
Seirn gnnden
nce Cumhuriyetiler'in seim
kampanyasma Demokrattar
tarafindan
byk bagiglaryapilmigtt. Archbold
ve
H.H. Rogers de bu bag1;11ar arasindayd1
ve
ikisi
birlikte
yz
bin dolar bagig yapmiglardi,Ancak Roosevelt bu
parayi
kabul
etmeyip
geri gnderdi
ve
halka
yaptigi
bir aiklamada bu
yaptigim
herkese duyurdu. Her Amerikah'ya, artik slogam olmuy bir
cmleyi tekrarlayip
"adil
bir kattlim" bekledigini syledi.Paramngerekten
iade
edilip edilmedi-
gi
ise
ayri
bir konudur. Zamamn BagsavcistGeneralPhilander Knox Roosevelt'ten
sonra
Bagkan
olan William Howard Taft'a gylebir hikye nakletmigti: 1904 senesi Ekimi'nde bir gn Roose-
velt'in olisine
girdiginde
onu
sekreterine
bir
mektup yazdmrken bulmugtu. Mektupta
paranm
Standard Oil
Sirketi'ne
iade edilmesi emrediliyordu. Bunu duyan Knox gagirmigt1, gyledemigti:
"Fakat Saym Bagkan,
nasil
olur,
bu
para
harcandi.
adeedilemez,
nk
yok." Roosevelt
ise
pu
szleyamt verecekti: "ylede olsa hi
degilse kayitlannda bu
mektup
lyi
bir etki yapar."
1904'te Roosevelt'in seilmesinden hemen sonra
bagkanlik idaresi Standard Oil
ve
petrol
endstrisi aleyhinde bir sorugturma ati. Sonutatrst
nakliyecilikteki kontrol sistemiynnden
ylpratici
gekildeelestiriliyor
ve
olay girketin bizzat Roosevelt
tarafmdanboykot
edilmesiyle
halka
abartilmig olarak
duyuruluyordu. Standard
o
derece byk baski altmdaydi ki sonunda
Arch-
bold
ve
H.H. Rogers dayanamayip 1906 Mart aymda
Washington'a Roosevelt'i grmeye
gittiler.
Amalari Bagkan'dan pirket aleyhine girigtigiyasal
kovugturmay1durdurmasmi istemekti. Stan-
dard'da mdr olan
arkadagi
Henry Flagler'e Roosevelt'le
grgtktensonra
yazdigt mektupta
gyle demigtir: "Ona detalarca tekrar tekrar
sorupturuldugumuzu,
hakktmizda defalarca
rapor
dzenlendigini,
ancak
tm
bunlara
sadece
teki girketlerin katlandigi srece
katlanabilecegimizi
syledik. Sylediklerimizin
hepsini sabirla
dinledi
ve
yle
zannedlyorum ki bir hayli de etkilen-
di...
Anlattiklanmizm Bagkannezdinde
ige
yarayacagmi sanlyorum."
Mahkeme
Bu szleriyle Archbold hem
ahyma
arkadaglanm hem de
kendisini yamltmigti.
nk
1906 Ka-
simi'nda korkulan
an
geldi.
Roosevelt Ynetimi St.Louis Federal Mahkemesi'nde Standard aley-
hine dava
amig,
girketi1890 Sherman
Antitrst Yasast
uyannca
ticarete
mani olmaya ynelik
blclk
iddiastyla
su\uyordu. Dava
ilerledike
Roosevelt
halkm fkesini daha da kizigttracak
davramplarda bulunuyor ve
bir deme verip "Son alti senedir ij hayatinda drstlk saglanmasi
1m
alman her
nleme bu adamlar
kar1
iktilar"
dlye a1kailan ediyordu. zelolarak Bagsav-
ci'ya da Standardyneticileri
iin "lkedeki
en
byk katiller" demigtir. Sava; Bakanhgi
da
res;
men
Standard'danpetrol
rn almayacagtm
ilan
etmigti. Bunlardan geri kalmayan
ve o
gnler-
de Demokratlar'm bagkan
adayi olan William
Jennings
Bryan bile
lkeye yapilacak
en
byk iyi-
ligin Rockefeller'i hapse atmak oldugu
demecini veriyordu.
StandardOil nihayet bir
lm
kalim
sava1
iinde
oldugunu anlamigt1.Madalyonun bir de
teki
yz vardi
ve
gimdi madalyon teki yzne dnmgt. Bu defa
girketi
lyice terlemeye
da-
vet eden
Hkmet taraflydi.
Sirket
yneticilerinden birinin Rockefeller'e yazdly mektuptasy-
ledigi
gibi
"Roosevelt ynetimi, girketi
ve
girketle
iligkisi olan herkesi yok
etme
kampanyasina
gi-
rigmigti
ve
bu
amaca
ulagmak
l n
elinde
olan
tm
kaynaklan seferber etmigti." Kendini
savun-
mak iin Standard
lkenin
en
byk
hukuk dehalarmi, Amerikan adalet
hizmetindeki
en
sekin
kipileri
tuttu.
Hkmet
tarafmda
ise
savunma
avukati olarak ytrmi yll
kadar
sonra
Devlet Bayka-
m olan Frank Kellogg
vard1.
Y rmiylli
agan
dava sreci iinde 444
tamk
dinlendi
ve
mahkemeye
106
1371 belge
sunuldu. Belgeler
tam
olarak 14.495 sayfa
tutmuyve
yirmi bir dosya
olugturtnugtu.
Zamanin YargitayBagkani
olan
kisi ileride bu
iglemleri
"ahgilmamig
derecede hacimli...
saylla-
mayacak kadar ok, karmagik
ve
egitli
i; muamelelerini ieren, yaklagikkirk
yll eskiye kadar
uzanan
bir dava" diye
tarif
etmigti.
Eu arada Staridard aleyhine daha
bagka davalar da aillyordu. Zaman
zaman konuya degi-
nen
Archbold adalet
ve
Roosevelt ynetiminin girketeynelttigi
korkun
saldinythafife almaya
aligirken,bir gn kalabalik bir
toplulugun
hazir bulundugu bir ziyafette
alay edercesine gyle

diyordu. "Kirk drt
yllhk kisa yagamimda
daima petrol
ve
petrol rnlerini
ticari alana srme-
.
meye aligtim
ve
bunun
iin
ok yorucu abalar
verdim. Petrol
ve
rnlerini
BirlepikDevlet-
ler'de, Columbia Blgesi'nde
ve
yabanct
lkelerde
ticari
alandan daima
uzak tutmaya ahymi-
gimdir.
Size bu itirafi
dostlarim, mahrem olarak
ve gizlitutacagimzayrekten
inanarak
sylyo-
rum.
Beni szlerimden
dolayi
kurumlar adaletine vermeyeceginizden eminim." Ancak
gakaya
vur'masina
ragmen hem kendisi hem de aligma arkadaylari endigeli bir bekleyi;
igindeydiler.
1907de zel
olarak yazdigi
bir
mektupta yyle
diyordu: "Federal makamlar aleyhimizde mm-
kn her
geyi
yapmak
iin
ellerindengeleni
yaplyorlar. Yarg11anbizzat agkan seiyor ve
bunlar
aym
zamanda
bu
tr
davalarda
karan verecek olan
jri...
Yine de bizi ylyebileceklerini
tahmin
etmiyorum, olsa olsa halki bizi lin etmeye
zorlarlar. Biz hissedarlanmizi
korumak iin
ne
yap-
mak
gerekirse
hepsini
yapartz.
Fakat bundan daha te bir
yey
sylemek
ne
benim iin
ne
de her-
hangL
bagka biri iin
olanaksiz grnyor."
Ayni
sene
grlen bagka bir davada da, Kenesau
Mountain Landis
-
unutulmaz
ismiyle
n-
l federal
yargt
sonradan bir beyzhol
takimmm
bagaligtmcist
olmugtur
-
Standard aleyhine, is-
kontolu
satig
uygulamasmi kabul ettigi
ve
bylece yasalara aykin hareket ettigi gerekesiyle, b-
yuk bir
tazminat
davasi ailmasma karar verdi. Aynca Standard avukatlarini
"hazirhkli
gekilde
cretkr
ve
kstah" olmakla sulayarak kmadi
ve
verilen
"cezamn
yetersiz oldugunu" iddia
etti.
Yargicinkarari kendisine
ulagtiginda Rockefeller dostlanyla golf oynuyordu. Zarfi
ati,
iinden
ikamokudu
ve
kgidi cebirie koydu, Dostlari byk bir suskunluk
iinde beklerken
o u
szler-
le sessizligi
bozdu: "Ne dersiniz
baylar, devam ediyor muyuz?" Orada mevcut dostlarmdan biri
kendini daha fazla
tutamayip
mahkeme kararmm kapsamim sordugunda
pu
yaniti
verdi: "En b-
yk
ceza.
Sanmm yirmi dokuz milyon dolar." Hemen arkasindan da aklina sonradan gelmiggibi
"Yargi Landis bu
tazminat
denmeden
ok
daha evvel bu dnyadan
gmg olur"
dedi. Bu
onun
ilk
deparj olugu,
tek tepkisiydi.Ardmdan
hemen
golf
oyununa
dnd
ve grngte
sakin,
hayatimn
en
iyi
oyunlanndan
bitini
1kardL
Gerekten de YargiLandis'in karart sonradan
geri
evrilecekt .
Fakat,
1909'da,
trstlge
kargi yapilan
ana
durugmada, Federal Mahkeme hkmet le-
hine karar verecek
ve
Standard'intasfiyesine
hkmedecekti.
Karar duyuruldugunda artik Devlet
Bagkamolmayan
ve
o
sitada
byk
bir
av
partisi
iin
gittigi Afrika'daki yolculuktan dnmekte
olan Theodore Roosevelt Nil kiyilarmdayken kendine ulaganhaberden byk
sevin
duymugtu.
Bu kararm
"lkemizde
vakarimizi korumak ugruna
kazamlan
en
anlamli zafer" oldugunu syle-
di. StandardOil de kendi hesabma vakit geirmeden
Yargitay'a bagvurdu. Yarglardan
ikisinin
peg pege
lm
nedeniyle
dava Yargitay'da
iki
kere ele almdi. Hem endstri
ve
hem de maliye
evreleri
byk heyecan
ve
tedirginlik
iinde karar1 beklediler. Nihayet 1911 Mayist'nda,
ok
yorucu
geen
bir gn sonunda mmldanarak
konugan Yargtay BagkaniEdward White karan
teb-
lig etti.
"398
No'lu Mahkeme'nin verdigi
karara
gre, durugma Standard'm aleyhine sonulan-
migttr,
duyururum" dedi. Bu szlerle havasiz, insam
uyutan
rahatsiz edici atmosferdeki mahke-
me
salonu sanki aniden hayat
kazanmigtL
insanlar
yaryci
duymak iin kulak kesildiler. Senatr
ve
Kongre yeleri vakit
kaybetmeden licaret odasina kogtu.
Bayargl White'm konugmasi kirk
dokuz
dakika srd; ancak
o
derece alak sesle konuquyordu
ki birok kere
tam
solunda
oturan
yarg1
ne
dogru egilip Ba yargt'a sesini ykseltmesini, syledigi
tarihi
nemde
laflarm ancak
107
byle
yaparsa
duyulacagmi
hatirlatmak
zorunda
kallyordu.
Bagyargiyeni bir prensip
uygulama-
si
getiriyordu
---
Sherman
yasasi uyannca
"ticarette-engelleme"
iglemi
"mantik-kurall"
esas
alma-
rak
degerlendirilmellydi. Diger bir
deyigle
"engelleme"
ancak mantiksiz oldugu
ve
kamu
zaran-
na
igletildigi
zaman ceza
grecekti.
Kugkusuz bu davada
da
"engelleme"
kamu
zaranna
igletil-
migtil Bagyargi
ayrica
"Bu konuya ilgisi olmayanlar bile adi
geen
sreyi
(1870'den
beri) incele-
diklerinde,
ticari
flerleme
sahasmda
kendini
deha
sayan
bir kurulugun diger btn kuruluglan
devreden 1karmaya,
ticari
faaliyet haklanndan
men
etmeye
niyetli ve
kararli
oldugu, bylece
hedef
edindigi
stnlg kazanmak istedigi
sonucuna
varacaktir"
dedi. YargiFederal Mahkeme
karano destekliyordu. Standard Oilkendini tasflyeyemahkm
edilmigti.
Broadway 26'daki yneticiler
kedere brnmg, William Rockefeller'in odasmda
toplamp
karann
tebligini
beklemekteydiler;
dakikalar
geiyor,
kimse bir
gey
Sylemlyordu.
Archbold
su-
rati
asik, bagi nnde
oturuyor,
syleyecek bir szck
bulmaya
allplyordu.
Haber
ulagtiginda
hepsi
gok
oldular. l1erindenhibiri Yargitay karannm bu denli perian edici olmasinibeklemi-
yordu.
Kendini
tasfiyeetmesi
iin Standard'a alt1
ay
mhlet tanmmigti.
Demek ki "Plammiz" de-
dikleri
gey
adaletin eliyle ylkilmaya
mahkmdu.
Tm oday1bir
lm sessizligikapladi. Archbold
sinirinden birok.sene evvel kk bir
ocukken,
petrol almak iin Titusville'in
amurlu
yolla-
rinda yrrken yaptigi gibi,
ishk
almaya baglad1.Sonra, bu defa gmineyedogru ynelip bir da-
kika kadar dgndkten
sonra,
"Gryorsunuz baylar, hayat
birbirini kovalayan
belalardan
iba-
rettir"
dedi
ve
arkasmdan.yine
islik
almaya
bagladi.
Tasfiye
Karardan hemen
sonra
Standard'dakimdrler derhal ele ahnmast gereken hayati bir sorunla
kargi kar1ya
geldiler.
Evet,
mahkeme
tasfiye
karan
vermigti, fakat bu denli byk, i ie
girmig
bir
imparatorluk
nasil
blnecekti? Bunun kapsamt
tek
kelimeyle muazzamd1. Pennsylvania,
Ohio
ve
lndiana'dan ikan
tm petroln beste
drdnden
fazlasimn nakil igini
girket
yaplyordu.
Birlegik Devletler'in her
yamndan gelen
ham petroln rafineri
iini
de girket yaplyordu. Tinerle-
rin yaridan fazlasiStandard'in
mahydi. Ylneierde lkarilantm
gazyaglnln beyte drdnn
pa-
zarlamasi girkete yapihyor,
ihra
edilen
tm
gazyagmm
beste drd Standard'm
sorumlulugun-
da
bulunuyordu. Demiryollarina, kullandigt motor
yaglarmm
onda
dokuzunu
Standard satlyor-
du. Ayrica
egitli
yan
rnler satlyordu ki bunlardan yedi yz
degigik
trde sattigi
300
milyon
mum
bir rnek
olarak gsterilebilir.
Kendine ait yetmig sekiz buharli
ve on
dokuz yelkenli
tek-
neden olugmuy bir deniz filosu
bile
vardi. Btn
bunlar
nasil
tasflye
edilecekti? Broadway 26
sessizliginidevam ettiriyor, etrafta
birok
sylenti dolagiyordu. Sonuta 1911 yill Temmuz
ayi
sonlarmda
girket kendisini
tasfiyeetme
planlarmi aikladi.
Standard Oil artik
ayri.ayn
birka niteye
blnmgt.
Bunlardan
en
byg evvelce hol-
ding girketi olan Standard Oil New Jersey'di
ve
net degerin
yaklagik
yarist
ona
aitti. Bu girketin
yeni
ismi
Exxon oldu
ve sonuna
kadar
nderligini
devam ettirdi. Ondan
sonra
ikinci byk
gir-
ket
net
degerin
yzde 9'una
sahip New YorkStandard
Oil
Sirketi'ydi,
kendisine isim olarak Mo-
bil admt
seti.
California
Standard Oil
Sirketi
Chevron admi ald1.Ohio Standard Oil nce
Sohto
oldu,
sonra
da BP'nin Amerikan kolunu olugturdu. Indiana Standard Oil Amaco, Continental
Oil Conoco;Atlantic ise nce
ARCO
sonra
da "Sun" adim
alditar.StandardOil mensuplanndan
birinin
aclyla vurguladigt glbi
"bazen
bu girketlerin
idaresini"
ofisteki ocuklara
veriyorlardi.
Su
yeni
niteler
birbirinden
ayri
aligan, idari bakimdan
birbirlerinin pazarlarma
tecavz etmeyen
ve
birbirlerine genellikle
saygt
gsteren birimler oldu. Ticari
iligkilerini
de
aynen
devam ettirdi-
ler. Her biri kendine
ait topraklarda
iyi
taleplerle
kargilagtilar.Aralarmda byk bir rekabet de
yoktu. Bu durgun sayilabilecekhava devam ederken megruluk
smirt
bir delaya
mahsus agildi,
bu
da Broadway 26'dan kaynaklandi. Broadway 26'nin
ticari
isim
ve
alamet konusunu ihmal ettigi
108
L
ortaya 1kti. Su yzden
yenigirketlerinher biri satiplanni eski
ticari
isimler
altmda yap1yorlardi
-
Polarine, Perfection Oil, Red
Crowngazolin
gibi. Bu gerekten tr
bir
girketindiger bir
girke-
te
ait
toprakta
faallyetyetenegi
kisitlanmigoluyordu..
Kamuoyu
ve
Amerikan politik sistemi nakliye, rafinericilik
ve
petrol
pazarlama alanlanna
rekabetinyeniden sokulmasmi zorunlu kildilar. Fakat ejderha
denilen
Standard Oil artik 01dg-
ne
gre, yelikten
aynlmanin byk
dller
getirmesigerektigi
kanismdaydilar.
Dnya Standard
-
Oil'in
yakalayamayacagi
kadar
byk bir hizla degigmekteydi. Standard'in kontrol
sistemleri
ar-
tik
-zellikle
bu
topraktayagayanlar iin- ok kati
ve
esneklikten uzak kallyordu. Tasflyenin
devreye
girigiyle
kendilerini
daha
ok gsterecekleri
dgncesindeydifer. Indiana
Standard'm
mdrlgneatanacak biri
bu
konuda
"eskiden
beri
kendilerine bir firsat verilmesini
gzeten
genlerinbu firsati nihayet buldugunu" sylyordu. Yeni
treyen
birok girketin yneticileri
bagka bir durumdan tr de
aynca
memnundular.
Eskiden beg bin
dolan
geen
byk harca-
malar iin
Broadway 26'ya ba
vurup onay
almak
durumundayken
gimdi
bundan
kurtulmug,
serbestehareket
edlyorlardL
Aynigekilde
tasflyeden
nce elli
dolan
agan
her
hastane bagigliin
de
onay
aldiklari halde, artik bundan
kurtulmuglardi.
Teknolojinin Liberallegtirilmesi
Tasfiye
olaymin diger bir etkisi de
teknolojikgeligmenin
Broadway 26'nm kati penesinden
bek-
lenmedik
bir
anda kurtarilip liberallegmesinde
oldu. Su
arada
zellikle Indiana
Standardpetrol
antma
igleminde
beklenmedik bir geligme
sagladL
Bunu
kritik bir dnem
geiren
ve
henz ol-
gunlagnamig
oto sanayline destek
olmak
ve
bylece
ileride
BirlepikDevletler'in
en
nemli
pet-
rol
pazan
haline gelecek bu endstriyi korumak amaclyla
yapmigt1.
O gnk rafinericilik bilgisiyle bir
varil
ham
petroldert, normal olarak
toplamrafine r-
nn
yzde 15 ila
18'i,
en
fazla da yzde 20'si dogal benzin
olarakikarilabiliyordu. Benzinin
gereksiz bir rn
olarak grldg,
patlayici
ve
alev ahciligt nedeniyle
pazar
bulamadigi
gnler-
de bunun pek nemi yoktu.
Fakat benzin
gcyle
ahyanmotorlu araba
sayismin
hizla
artmasi
sonucu
durum
arabuk
deglti
ve
petrol
igiyle
ugraan
bazi kimseler benzin
arzimn
ok yakm-
da
byk taleple
kargilaacagimanladilar.
Sorunu
tm aikhgiyla
kavrayanlar
arasmda, Indiana Standard'm imalat
k1smi mdr
William Burton da
vardt.
Burton Amerikan endstrisinde grevli ok
az
bilimadammdan biri
olup
Johns Hopkins'de doktora
yapmig
bir kimyagerdi. Standard'a
1889'dakatilmig, Lima
petro-
lnn ierdigi
"sansar
kokusu"
sorununu
zmlemekle
grevlendirilmigti. 1909'da
tasfiye
ka-
rarmdan iki yll nce,
gelecekte bekleyen benzin
sikintisim sezerek, kurdugu kk bir
ekibi
aragtirma
faaliyetine
yneltmig, ekibin bagma kendisi
gibiJohns
Hopkins'den doktorah
diger bir
kimyageri
getirmigti, Bunu yaparken ok kritik bir de karar almigti.
Aragtirma igini
Broadway
26'ya haber
vermeden,
hatta Indiana
Sirketi'nin
Chicago'dakt mdr yardimcilanmn bile
bilgisi
dqmda yapacakti.
Ilkip
olarak, beraber
aligtigi
bilimadamlarma,
akla gelebilecek her yeniligi
la-
boratuvarda
denemelerini
syledi. Ama,
talebinispeten
dgk
mamullerin byke olanlarmm
hidrokarbon
molekllerini
"paralayarak"
kk
molekllere dngtrmek,
sonra
da bunlan
oto yakiti olarak piyasaya
srmekti.
Bu i; kugkusuz
ikmaz
sokaklarla doluydu, fakat sonunda aragtirmac11arbir yol bulup
"ter-
mal kirma"
yntemini denediler. Bu yntemde
nispeten
dgk degerli
bir
mamul,
rnegin
gaz-
yagl, nce yksek
basmca,
sonra
da 650 derece Fahrenayt'a, hatta daha
yksek derecede
tsiya
tabi tutuluyordu,Bu
o
zamana kadar hi denenmemig
bir yntemdi. Grevli bilimadamlan hak-
11olarak korkuyor,
tedbirli
davranlyorlardt; nk
bu gibi
kogullar
altmda
petro1n ne gekil ala-
cagma dair elde
fazla bilgi
yoktu.
Bu i
te
grevli rafineriler byk korkuya kapilmig, ekingen
davramyorlardi.
109
Laboratuvar deneyleri
ilerledike, grevli kazanci kendine dgen
grevi
korkudan
yapma-
digi iin, bilimadamlan, kaynamakta olan
ktzgm imbik
tertibatimn
etrafmda dolamp, hayatlanm
tehlikeye
atarak sizmti
yapan
delikleri kapiyorlardi. Btn bu olumsuz kogullara karym yine de
Burton'un fikri igeyaradi. Once gazyagt
"sentetik
benzin" denen bir madde ikardt Bu madde
bir varil ham
petroldeki kullanilab lir kalite benzin miktanm
iki kata,
yzde 45'e kadar
ikan-
yordu. Petrolclk
dahnda grenim gren zamanm bir grencisi bu konuda punlan yazacakti:
'"Termal-kirma' denen
bu iglem
modern aglannen
byk icatlarindan
biri olacak. Termal-lar-
ma
sonucunda kimya
bir ihtilal
yapti
ve
petrol endstrisi
bu ihtilali
yagayan
ilk
byk endstri
oldu."
"Termal-kirma"
kegfikugkusuz bir bayanydi;
ne
var
ki her
gey
bununla
zmlenmiyordu.
Simdi asil
sorun
bu keyfi
ticati
alana sokmakti. Eu arada Burton
termal-kirma
igleminde
gerekli
olan yz adet
imbik
tertibati
iin New York CityStandardOil
merkezine bavurup bir milyon
dolar istediyse
de Broadway 26 bu bagvuruyu
hibir aiklama yapmadan geri evirdi.New York
merkezine gre bu proje
bagtan
sona
11gmbktL
Standard
mdrlerinden biri zel olarak bir dos-
tuna
"Burton
btn
Indiana Eyaleti'ni havaya
uurup
Michigan Gl'neatmak
istiyor" demigti.
Buna
ragmen,
tasflyeden
hemen
sonra,
artik
bagimstz aliganlndiana
Standardmdrlerigr
degigtirecek, Burton'la
daha
sik iligkikurduktan
sonra
onu
daha iyi
tanlyip
gvendikleri
iin
bu
projeye yegil
igik
yakacakti. Yine de mdrlerden biri
bu konuda pakayapmaktan geri kalmayip
Burton'a "Sen bizi mahvedeceksin" diyordu.
Sonuta
ok
iyi bir
zamanlamayla
"ige
devam" komutu
verildi.
Otomobil
sayismm
olaga-
nst artmasmdan dolayi
dnya benzin kitligi ekiyordu,
yle
ki 1910
yllmda
ilk defa olarak
benzin
satig1gazyagt satigini geride
birakti. Talep umulmadik bir hizla artlyordu. Devir
benzin
devriydi. Ancak giderek byyen yalut lotligi
sorunu
henz emekleme aginda olan oto
sanayii
iin byk
tehdit
olugturmaya baglamigt1.1911Ekimi'nde
dokuz buuk
sent olan
benzin fiyati
1913 Ocak aymda
on
yedi sente
ykseliyordu. Paris
ve
Londra'daki motorlu
ara
srcleri
ga-
lon bagma elli senti
bulan
flyatlar dyor
ve
bu durum
Avrupa'nm bagka
yerlerinde daha da yk-
sege, bir dolara kadar ik1yordu.
Ama 1913yihnda, Standard Oil'in
tasfiye
ediliginden sonraki
bir yll
iinde Burton'un im-
bik tertibati
igletmeye
girmigti
bile. Indiana bunu yeni
bir
mamul
bulugu olarak dnyaya
ilan
et
ti.
Eu rn
"motor
yakiti"
-termal
kirmayla edinilmig
benzin-- adlyla piyasaya
duyuruldu.
leriki
gnlerde
yagadiklan
zor
gnlere deginmek isteyen Burton "Uzerimize fevkalade berbat,
tehlike-
lerle dolu bir i; almigtik;
ne var
ki
gansllydik,
hi degilse bu
maceranm
bagmdayzmze gz-
mze bulagtirmadik" diyecekti. Burton'un getirdigi
"termal-kirma"
iglemi
rafinerinin
verimliligi-
ne o zamana
kadar
petrol sanaylinin hi grmedigi
bir
geyi
getirmiti: Esneklik. Artik rafinerinin
1kardigi
rn, ham petroln degi ik
elemanlannm imbiklemede keyfi
olarak setigi
isi derecele-
rine bagli olmuyordu. Artik molekller elle
idare edilebiliyor, talebin
byk oldugu rnlerde
verimlilik
artlyordu. Aynca
"termaHormayla" elde edilen benzin gerekte
oktan
ynnden
do-
gal
benzinden daha degerliydi
ve
daha byk
g anlamma gekliginden yksek kompresyonlu
motorlar
iin
zellikle uygundu.
Su iglemde elde edilen baan Indiana Standard'daadeta ilgm
bir rzgr
estirdi.
Patente
ruhsat verilip verilmemesi konusu bile
girket
iinde
ategli tartigmalaraneden
oldu. Bazilanna
g-
re
ruhsat
verme
sadece
takiplerin
durumunu
glendirmek demekti. Sonunda
1914 senesinde
Indiana
Sirketi
kendi pazarlari digmdaki girketlere
lisans
vermeye
bagladlysa
da
araya
bir part
koymug, elde edilecek gelirin
"sembolik
olarak"
saklanmasmi(all
velvet) istemigti. Ancak 1914-
1919
arasinda
on
drt
girketten
birden akip gelen gelir
o
derece byk oldu ki, Indiana
Sirketi
sonunda btn girketlere bu lisansi
ayni partlar
altmda
verdi.
Bunlardan bir
tek
girket, NewJer-
sey
Standard, daha
byk
passa
koparmak istediginden partlan kabul etmeyerek
itirazda
bulun-
du. Projenin asil
anasi
olan
Indiana Standard ise daha
iyi
part
hak ettigini dgnmelde
beraber
110
itiraz ynnden
hibir harekette bulunmadt
Sonunda1915'te
NewJerseyStandard
dize
gele-
rek indiana'nm artlanm kabul etti
ve
lisans aldi. Bu olaydan
ylllar
sonra
bir sylenti
ikmig,
o
gnlerdeJerseyStandard
bagkanmm her
ay, en
sinirlenerek
yaptigt
igin,
bir hayli kabank hisse
elderini imzalamak
oldugu
evreye
yayilmigti; bu hisselerin hepsi de kugkusuz Indiana
Stan-
dard'a
gidiyordu.
Kazananlar
Yeni bir yz
yll
baglarken petrol
sanayiinde de yeni bir igir aillyordu. Bu
igmn
varligt birka
tesadfe
baghydi:
Otomobilin hizia yayilmasi,
TeXas,
Oklahoma,California
ve
Kansas eyaletle-
rinde yeni petrol kaynaklan kegfi, yeni rakipler
ve
rafinericilikte kaydedilen
teknolojikgeligme-
ler. Eu
olgulara
Standard Oitin blnmesinin
getirdigi
uzun
vadeli
etkiler
ve
endstrinin yeni-
den ingasmi da eklemek yerinde olur.
Tasflyedenhemen evvelki gnlerde
John
D. Rockefeller'in damsmanlartndan
biri,
o
gnk
fiyatmdoruk r oktada oldugunu
ve
yakmda dgge
geecegini tahminederek Rockefeller'e Stan-
dard
hisselerinin
bir
kismini
satmastm
nermigti.
Rockefellerbu neriyi kabul
etmedi
ve zaman-
la hakli
oldugu
kanitlandi.
nk
tasfiyeden
sonra ortaya
ikan girketlerin stok
hissesi yine g-
nn
rayicinden
daha dgk fiyata New
YorkJersey
Standard hissedarlarma dagitildi. Geri ejder-
ha paralanmigti;
ama
onun paralan
zamanla elderhanin blnmemig btnnden bile daha
fazla
deger kazanatakti.
StandardOil'in
tasfiyesini
izleyen bir yll iinde
ondan olugmuygirketle-
rin
hisse
dgeri
genellikle
iki
katma, Indiana Standard'inki
ise katma
iktL
Bu blnmeden
hi
kimse hisselerin sadece
drtte birine
sahip olan Rockefeller kadar
yararlanmamig,
onan
ka-
dat zenginligine
zenginlik katmamigttr. Tasfiyeden
sonra,
gegitlihisselerin fiyatlarinda
artig
olug-
tugu
iin Rockefeller'in
kendi kigiselkazanci 900 milyon dolan
(bugnegre9 milyar dolar
kar-
Ihgi)
buluyordu.
1912
yllmda Theodore Roosevelt, drt yllhk bir ayrillktan
sonra
yeniden
bagkanlik
seimi-
ne
katthp kampanyada
yer
aldiginda, Standard O l'i bir kez daha kargisina
ahp kendine hedef
ya-
plyordu. Kampanyasrecinde
ate
pskrerek
gu
szleri dilinden dgrmedi: "Petrol fiyati, Bay
Rockefeller
ve yandaylarinm servetlerini iki
katma
ikarmalari
iin yzde yz
ayan oranda
yk-
seldi.WallStreet borsasimn Tann'ya yakanp, Yce Tannm
ne
olur bize
bir
tasfiyedaha nasip
et
duasma
gagmamakgerek"
diyordu.
ii
6
Petrol Sava lari
Hollanda Kraliyet
Sirketi'nin
Ykseligi,
Imperial Russia
Sirketi'nin
Dgg
1896
gz mevsiminde
Uzakdogu'daki hayatm sillesini yiyerek yetigmig,petrol evrelerinde pek
az
tanman
gen
bir adam
Britanya'dan
yola ikmig
Borneo'nun dogu kiytsmdaki Kutei denen
vahgi,terk
edilmig ormanlara yollanmtyti. Oraya
gitmek
iin Singapur'dan gemesi gerekiyordu.
Onun Singapur'a geligiStandard Oil'in Singapurtemsilcisinin
dikkatini
ekmig
ve
hi
vakit
kay-
betmeden New York'a
rapor
edilmigti. Rapor
bu adam iin
gu
bilgileri
veriyordu:
"Adi Bay
Abra-
hams
olan
ve
Samuel
Sendikast'ndan Bay Samuel'in yegeni oldugu sylenen biri Londra'dan
geldi
ve
derhal Kutei'ye hareket etti. Sylentiye
gre
Kutei'de
Samuelmensuplannaait byk
petrol stoku bulunmaktadtr. Bay Abrahams'in Singapur'da
ve
Penang'da petrol
depolama igini
-
baglatan beyefendi oldugunu, bu her
iki yerde de fabrika inga ettirdigini
bildigim iin Kutei'ye
yaptigi bu
seyahatin
zel bir anlami olabilecegini dgnyorum. Dikkatinize sunarim." Stan-
dard ajamnin dgncesi dogruydu,
bu yolculuk gerekten bir
amala yapilmigtl.
Mark Abra-
hams Kutei'ye amcalan tarafmdan
belirli bir amala, Samuel
Sirketi'nin o
anda
ok
ihtlyaci olan
petrol stokuyla
meggulolsun
diye gnderiliyordu. Samuel
Sirketi'nin
konumunu
korumak
ve
belki de varligini devam ettirmek
iin Kutei'deki bu petrol
stokonaacil
ihtiyac1 vardi.
Bu yeni
girigimde
Marcus Samuel petrol
iginde
part
olan bir kuralin
drtsyle hareket edi-
yordu. Igleri
petrolclk
olan
kipiler daima dengeye gereksinimi olan
insanlardir.
Bu igin bir kis-
mma
yapilan bir
yatinm onlan
bagka
bir
kisma da
yatinm yapmaya
zorlar. Mevcut.igletmenin
hayatiyetini korumast iin bu mutlaka
gereklidit. Petrolnn deger kazanmasmi isteyen her re-
ticinin
mutlaka pazarlara
ihtlyaa vardir.
Su
konuda Marcus Samuel bir keresinde gunlari syle-
migti:
"Petrol sadece
retmek as11nda
en az
deger
ifade
eden ve en az
ilg[n
olan
agamadir.
De.-
ger
kazanmast iin
mutlaka
pazarlar bulmak parttir." Rafinericilere
gelince,
onlarm hem
daha
fazla
petrole
hem de pazarlara
ihtlyaci
vardir.
Kullanilmayan bir rafineri metal paralarmm
ve
kullantlmig
eski
borulann kiymetinden fazla
bir deger
tagimaz.
Pazar
sistemi
ile
allpanlarsa
pa-
zarlara
srlecek
petrol
isterler. Bu saglanmadika
pazar
sisteminde parasal kaylptan bagkahi-
bir
geydensz ed lemez.Su ihtiyalarm derecesi degigikzamanlarda degigmeler
gsterir, ancak
her
zaman
iin varliklan
gereklidir,
1890'llyillann
sonuna
dogru,
artik
tankeriereve
stoklama tesislerineok byk
yatinmlar
yapmig
olan Marcus Samuel
de, kugkusuz her petrolc gibigvenligini saglayacak
miktarda
pet-
rol
arzma
ihtlya
duymugtu. Her
tccar
gibi
o
da bu
konuda fazlasiyladuyarltydt. Rus
petrol
ko-
nusunda Rothschild'lerle arasindaki kontrat 1900 Ekimi'nde
son
bulacakti. Bu kontratm yenile-
neceginden nasil emin olabilirdi?Nereden
alirursa almsin Rothschild'lerle olan
iligkileri przler-
le
doluydu Ve bankac1
olan
bu aile her
an
dng
yapip
StandardOil'le
bir anlagmayapabilirdi. B-
tn
bu nedenler bir
yana
biralolsa
bile yalnizca Rus petrolne dayanmak dogru degild , nk bu
l 12
tehlikeliydi.
Rusya dahilinde navlun cretlerinde yapilan keyfi
degigiklikler,Samuel'in gikyet
et-
tigi
gibi ekonomiyi sreldi olarak karmaa iinde birakiyordu. Su da petrol
ticaretinispeklatifbir
iq haline
getiriyor
ve
"Rus petrol
igindekileri
gl
Amerikah rakipleri kargismdaok dezavantajh
duruma
sokuyordu."
Tehlike bundan
ibaret
de degildi. Dogu Hint Adalan'ndan sevk edilen
pet-
roln glttike daha byk
partiler
halinde gelmesi, daha kisa yollardan, daha kk
navlun
cre-
tiyle
ulagmasi
Samuel'inUzakdogu'da takip
durumda kalma yetenegini
tehdit
ediyordu. Aynca
her
zaman
iin bir de Standard
Oiltehlikesi vardt Bugirket her
an
iin
tm
kaynaklanm Shelfi
mahvetmeye ynelik
bir
savagta
kullanabilirdi
Bu nedenleri gz
nnde
tutan
Samuel, igletmesi-
nin varhgun srdrmesi iin
pazarlanni
ve
yatmmlanm korumak zorunda oldugunu
ve
bunun
iin
de kendi retimine, yani kendi hammaddesine ihtiyac1oldugunu
gayet
fyl
biliyordu.
Bu
ne-
clenlepetrol
bulmak iin
ne
yapmak
gerekiyorsa
hepsini
yapmaya
hazirlanlyordu.
L
Vahqi Ormanlar
1895'te yagh
ve
akh madencilige
takilm1;
Hollandah bir petrol mhendisinin abalan
sonucu
Dogu Borneo'daki
Kuteiblgesinde Samuel petrol
arama
ruhsati alabilmigti. Hollandah,
gocuk-
luktan
sonra
btn hayatim Dogu Hint Adalan'nm vahgi ormanlarmda
geirmi
deneyimli bir
kipiydi. Ruhsat, sahil boyunca
uzanan
elli milden fazla bir arazi
iin verilmig
ve
karaya,
vahgi
or-
manlara kadar
uzanan
topraklanitapsiyordu. Mark Abrahams'm
gitmekteoldugu
yer
igte
bu
vahgi
ve
iglenmemig
topraklardi.
Abrahams'lar petrol sondaji
ve
rafine iginde
tamamen deneyim-
sizdi. Mark ise daha
nce Uzakdogu'da depolama
tanki
ingaatmda
organizatr olarak
aligtigi
iin deneyimi
bu alandaydi
ve
teki igleri, yani sondaj
ve
rafineticiligt hi bilmiyordu,
Simdi
ise
amcalan
onu
bu
yeni
ve
ok daha
zor
olan ige gndermiglerdi.
Mark Abrahams'm bu ly iin
uygunsuzlugu Marcus SamuePin evvelce
geirdigiduruma
tt-
patip
benziyordu. YalmzAbrahams olaymdadurum
ok
daha
genigapta olugmugtu.
Igi
ele alig
yntemi,
organizasyona
ve sistemli
analiz
ve
planlamaya
duydugu antipati, saghkh bir idare kur-
mada
ve
rekabet
konusundaki
yeteneksizligi
Abrahams'm Borneo ormanlan igini daha da zorlag-
tinyordu. Gemilerdevamli
olatak
uygunsuz
zamanda geliyor,yanligmalgetiriyor,kargolara igaret
bile konulmamig olarak
ulaglyordu.
Gemiden ikan sahile atillyor,
iileri
btn
iglerini birakip
atilan
geyitoplamaya,
dzenleyip bir
geye
benzetmeye zorhlyordu. Bylece
gnn
birinde sahile
atilan
ne
kadar malzeme
varsa
hepsinin
adam
boyu otlar iinde
paslanmigoldugu grld.
Eu
sakmcalar
olmasaydi bile igin Londra'dan
idare ediligiyznden arada
bir kopukluk
ola-
.
cak
Ve i;
son
derece g
yrtlecekti.
Her geyden
evvel
Borneo dig dnyadan hatta Sumat-
ra'dan bile
tecrit
edilmig
durumdaydi. Herhangi bir alet
veya
edevatin almabilecegi
en
yakin de-
po
bin mil tedeki
Singapur'dayd1. Singapur'la
tek
iletigim
yolu da birtakim gemilerdi
ve
bunlar
haftada bir
veya
iki
haftada bir defa
ya
geiyor
ya
da
gemiyordu.
Ruhsatm
izin
verdigi
egitli
yerlerde aliganiiler
birbirlerinden okuzak yerlerde
ve
tropik
ormanla devamlt
mcadele
ha-
linde
aliglyorlardi. Eu iiler byk abayla
orman
iinde
drt mil uzunlukta bir
geit
aarak
petrol bulunan BlackSpot (Kara Nokta) denen
yere
uzandiklan halde,
agalann
arabuk
by-
.
mesi yznden geit iki
hafta iinde kapamvermisti. Artik proje
ii
olarak
in'den
getirilen
"Kulilere"
(renberlere)
kalm14ti.Yerel
olaraksaglanan
kala
avcisi
iiler
devamli ahymaya he-
vesli degildiler. Zamanla blgede
aligan
herkes hastalanip
sitma
hummasma tutuldu. Abrahams
bile bazi
geceler
oturup
lkesine
rapor
hazirlarken
sitmanm penesine dgp delirir gibi oluyor-
du.
ahyanlarm
hepsi iinde
-inli
ii, Avrupah ynetici
ve
Kanadali sondajcilar arasmda--
lm
oram
ok
yksekti. Bunlardan bazilan ise daha karaya ikmadan gemi yolculugunda l-
yordu. Ev, kpr
ya
da payanda
yapmak iin
ele alman her
tahtaparasi
hemen
ryordu.On-
lara devamli
eglikeden
tek
gey
"sicak,
buharli,
rtc, yok edici
bir
tropikal
yagmurdu."
Bylece bit kez
daha Londra'daki SamuePlerle Borneo'daki Mark Abrahams, eskiden Uzak-
113
dogu'da depolama tanklan
ingaatmda srdrdkleri
firtmah,
apagLlayici
ve
sulayici haberlegmeye
girigeceklerdi.
ZavalliMark
Abrahams,
ne yaparsa yapsm, ne
denli insanst abayla ahyirsa
a-
hysm, bir
trl
amcalarmin
gzne giremiyordu. Amcalan bir
tr1
tropik
orman gereginianla-
yamiyordu. Bir
gn
Marcus Samuel
Borneo'da Avrupalilariin yapilan evlere
deginerek,
bunlarin
lks birer
villa oldugundan bahsederken, Abrahams
ona
hiddetle, "Senin lks
villalarm
o
derece
rk ikti ki,
en
kk rzgr esintisi
ya
da piddetli yagmur
hemen dam1mkertmeyeyetti.
Oraya
ilk
gittigimizde
oturdugumuz evlerdeyse ancak domuzlar yagayabilir"demigti.
Btn bu olumsuzluklara
kargm
1897 Subati'nda
ilk
defa olarakpetrole rastlandi.
Ilk
pet-
rol patlamasi
ise 1898'de
oldu. Ancak petrol keyfiylei; bitmiyor, petroln
ticarisahaya
srlme-
si
lin
yeni abalar
gerekiyordu. Aynca Borneo ham
petrol kimyasal zellik
ynnden ok
az
gazyagi ikaracak nitelikteydi. Yine de rafine edilmeden sadece
mazot
olarak kullanilabillrdi.
Nispeten
agir olan
Borneo petrolnn bu
zelligi
Samuel'e
ileriki
yillar iin dgndg projenin
gereklegmesinde temel
olmutur.
Kamsma gre "Borneo petrol
en
rasyonel formunda, mazot
olarak
muazzam
bir rol
oynamaya
adaydL"
Simdi
yirminci yzyilm epiginde bulundugu bu gn-
de bir kehanette bulunuyor
ve
hakli olarak petroln ok parlak gelecegininbir aydmlatma kay-
nagt olarak degil, bir g
kaynag1 olarak etkili olacagi
sonucuna
vanyordu. Marcus Samuel
gim-
di kmr yerine petrole gemenin,. petrol
sevk etmenin
en
hararetli yandagi
kesilmigtl.
Bu
tarihi
geligmenin baglangic1
1870'e
rastlar. Ruslar'm Ostatki dedigi,
gazyaginm
rafine
edilmesinden meydana gelen yan-mahsul
ilk dela baanyla bu
tarihte
Hazar Denizi'nde
seyre-
den
gemilerde
yakit olarak kullamlmttir. htiyalar
yenilikleri
doguruyordu. htiyagtantr
Rusya Ingiltere'denpetrol
ithal
etmek zorunda kalmigti,
ama
bu
ok
masrafli oluyordu. Ayrica
imparatorlugun birok
blgesinde kereste ok azdt
ve
tahta
ihtiyact
bykt. Bundan trli
ye-
ni Trans-Sibirya
Demiryolu yakit olarak
kmr
veya
odundan vazgeip petrol yakiti kullanmaya
bagladL
Petrol yakitml Vladivostok yoluylaSamuel
sendikasmdan sagliyordu.
Zaten Rus hk-
mti de 1890'larda
topyekn
ekonomik
geligmenin hizlanmasi hedefiyle yakit olarak
petrol
kul-
lammmi
tegvik
ediyordu. Britanya'da
zaman zaman
demiryollarmda kmr yerine petrol kulla-
nildigi oluyordu. Bu, kentsel blgelerde isi gidermek lin
veya
Kral
Ailesi fertlerinin
yolculuk
ya-
parken emniyetlerini saglamak gibi
zel maksatlarla yapihyordu, Fakat
yine
de ogunlukla,
pa-
zarlara kmr daha ok srlyor, pazardaki sagam
tutumunu
devam ettiriyordu. Gerekten
de Kuzey
Amerika'da
ve
Avrupa'da agir sanayinin bu denti geligmesi
aslmda kmrden dolayi-
dir. Dnyamn ticaretve
deniz filolannda
da.yakit olarak kmr kullanihyordu. Samuel aklmdaki
pazarlama plamni gerekleptirmekyolunda en
byk direnigi Kraliyet
Donanmasi'ndan
grecek-
ti.
Oysa ki
on
ylldan daha uzun
bir sreden
beri petrole gemesi
iin Kraliyet kapismi zorlamly,
ama ne
yazik ki bir
sonu
alamamigti.
Shell'in Doguu
Buna ragmen
Marcus Samuel kendini teselli
edecek geyler
buluyordu.
Borneo'da yapilan zorlu
ve
istiraph
abalar
sresinde
o
da itibar
grmeve
bir
statye kavugma yolunda
epeyce
ilerleme
kay-
detmigti. Kent'te sulh yargihgtna atanmigt1.
Londra'da da gelmiggemig
tm
eski esnaf
birlikleri
iginde
en saygim
sayilanGzlkler
Sirketi'nin
bagkani olmuytu.
Aynca dnyadaki
en
gltek-
ne
olarak
isim
yapan
bir rmorkr
dolayislyla
bir de gvalyelikpayesi kazanmigt1.Bu
tekneS-
vey;
Kanali giriginde
denizin dibine
oturan
bir
savag
gemisini ikarmasi nedeniyle
byk bir n
kazanmigtl. 189Tde Samuel
iginin organizasyonunda
nemli bir adim
attL
Bu, korunmaya yne-
lik bir adimdi. istedigi
gey
Uzakdogu'da Tank Sendikast'ni olugturan egitli-ticaretnitelerinin
sa-
dakatini garantilemekti.
Bu amala
hepsini yeni
bir
girkete
hissedar
yapti.
Su
girket petrolden
ge-
len
tm
gelirini,
tanker
nlolanni,
ayrica
muhtelif
ticari
nitelere
ait tesislerianonim bir
girketati-
si
altinda
topluyordu.
Bu yeni girkete Shell Nakliye
ve
Ticaret
Sirketi
adi
verildi.
114
I
I
Bu
ara Samuel,Borneo
igletmesinin reklammi
ama
edinmigti
ve
bunu Borneo'daki
ger-
ekleri, yani tropikormanda
son
derece
zor
Ye
sinir bozucu,
yava;
seyreden allymayi lyi
gibi
gsterip fazlaca
abartarak yaplyordu. Rothschild'lerle
aradaki
kontratm yenilenmesi iin byle
yapmasi
gerekliydi. Borneo'da, Kutel'deki
kendine ait
araziden
ok yakmda yeni petrol
arzi
ola-
cakmt;
gibigsterip kontrati yenilemek arzusundaydi. Bu stratejl gerekten de
tuttu.
Sonunda
Rothschild'ler
kontrati yenilemeye
ikna
edildiler
ve
yeni kontrata gre Shell'e Rus petrol
ver-
meye razi
oldular.
-Qunu
da ilave
etmek gerekir ki, yenilenmig kontrat
Shell aismdan eskiye
gre daha iyi
kogullar neriyordu.- Ancak
Shelldigtan bakildigmda kuvvetli grnse de, ashn-
da mali ynden
tehlikeli
bir gekilde
denge bozuklugu iindeydi.
Bu, Marcus
Samuel'inharca-
malari bol keseden
yapmasi,
sanki pazarlari gittike
artiggsteriyormuygibi
davranmasmdan
kaynaklamyordu.
Su davranig kugkusuz bir
gn aniden
gelecekbir darbeyle yllulmaya mah-
kmdu.
On dokuzuncu yzyil
sonunun en
nemli zelligt bu ylllarda
tm
dnyada
olugan petrol
patlamasidir. Bu yl11ardatalep
hizla
artmig,
arz azalmig,
fiyatlar ykselmigtir. 1899'da Gney Af-
rika'daki Boer
Savagi flyatlan daha da
yukan ekmigti. Fakat 1900 ylli gz mevsiminde petrol
fi-
yati blgelere gre
farklilikgstermeye
bagladL
Hasat
mevsiminin
ok olumsuz
gemesi
sonun-
da ortaya ikan
kitlik
ve
alik Rus
mparatorlugu'nda bir ekonomik
bunahma yol atl. Bu arada
evlerde
kullamlan petrole olan
talebin
dgtg
grlr. Rus rafinericileri bu defa
ellerinden gel-
digince
okgazyagl
retimine
ve
ihracma
yneldiler. Bu durumsa zamanla
piyasada
agm
derece
gazyag1bolluguna yol
ati.
Sonuta fiyatlar kilitlendi. Bu arada
in'de
bir
sava;
sryordu.
Shell'in
en
lyi
pazarlarmdan biri olan bu lkede
yabancilara kargt ikanlan Boxer Ayaldanmasi
in'i
kasip
kavurmug,
tm
in
ekonomisini felce
ugratmigtl.
Tm bu
etkenler yznden, Shell
artik
tek
bir pazardan
bile yoksun kallyor,
belalar bununla
da bitmeyip
ne
kadar
tesisivarsa hep-
si talanediliyordu...
Bunlar
ve
daha
bagka olumsuz
geligmeler
en
byk etkisini
en
duyarli kipi
olan Samuel'e
yaplyordu.
Flyatlar
dgtg
zaman
Shell'in
tanklanpahallc ns petrolle doluydu.
Shell sevk igini
yapan
filosunu
bytmeye devam ederken navlun fiyatlan da paralel olarak dgt. Sanki igleri
daha da
ktleptirmek ister gibi Borneo'da da retim dgmeye
baglamig,beklenenden
ok
daha
alt dzeyde kalmigt1.retimok
yavag
geligiyordu. Zaten iyi
tasarlanmaml;
rafineri
berbat
ge-
kilde igliyordu. Yanginlar,
patlamalar, teknik yetersizlik
ve
kazalar yznden
rafineride aligma
devamli
olarak kesintiye ugruyor ve
insanlarin lmne
neden oluyordu. Gelen haberlerin k-
tlgne
ragmen
Samuel her
zaman
iin vakannt
ve
sogukkanliligini korumuy,
zor
gnlerde bir
igletmeciden
beklenen davramgi gstermigtir. Her
zaman
yaptigi gibi yine
her
sabah
en
sevdigt
att Dk'e binip Hyde Park'ta
gezintiye
ikardi. Zaman
zaman
Samuel'e
at
stnde rastlayan
bagka
bir
ingiliz
petrolc
gyle bir gzlemde bulunmuytur:
Samuel atim da
tipki
igini
ynettigt
gibi ynetlyordu.
Her
zaman
sanki attan
dgecekmig
gibi
duruyor, fakat hibir
zaman
dgm-
yordu.
Bay1Dertte
Hollanda Kraliyet
Sirketi
Bu arada, Shelfinrakibi "Hollanda Krallyet" Sumatra'da retim
alamnda dramatik ykseligine
devam
etmig,
sonra
da
tankerlereve
depolama
tesislerineyatinm
faaliyetine
girigmigti.Ig
saha-
smda kendisini bekleyen baanyi kutlamak
iin 31 Arallk 1897 yllbagi gecesi girketin Sumat-
ra'daki rafineri sahasmda
bir kutlama partisi planlandi
ve
hazirhklar yapildi. Cece
grkemligei-
yor,
havai figekler
atillyor,
gecenin
nemini vurgulamak iin bayram havasmda
bir
tren
yapile
yordu,
Bu
tren
Langkat Sultam
ismindeki yeni
tankerin
onuruna
yapthyordu. Sultan da kabul-
de bizzat
hazir bulunuyordu.
Ancak
tm
bu genlikler ortaya atilan
ve
btn
gece
kulaktan kula-
ga
fisildanan bir sylentiyle glgelendi. Sylentiye
gre
petrol
tanklarmda
nemli
miktarda
su
115
bulunmugtu, bu da kuyularda
yanh; seylerin dndgn gsteriyordu. Su sylentiyi
tamamen
yalanlamak mmkn olamad1.
Asltnda
sylenti
dogruydu;
Kraliyet
Petrol
kuyulan
petrol yerine tuzlu
su vermeye
bagla-
migtL
Ar
tik
o usuz
bucaksiz
arazi dgge gemigti. l 898
Temmuz aymda attik bu
durum sy-
lenti olmaktan
Ikip,
resmen
aiklanlyordu. Amsterdam borsastnm
petrol
kismi
byk
panige
kapilmigti
ve
gagkmlik
iindeydi.
Kraliyet Petrol hisselerinin
degeri dgt. Bu arada
Standard
Oil,
Kraliyet
Petrol'
ucuza
satm alamadigi
iin znt duyuyordu. Samuel
de
sonradan
hissele-
ri
ucuza
almadigi iin ok pigmanhk duyrnugtur.
.
HollandaKraliyet bu durumdan yllmamig, aresizlik
iinde de
olsa
petrol ikarmaabalan-
na
devam
etmigtir, Sumatra'da
110 kez petrol iin
sondaj
yapmigve
l10 kez bagartsizhgaugra-
migti.
Sirket
yine de
pes
etmiyordu. Sumatra'da
bir gn kendi arazisi olan yerin seksen mil ka-
dar
tesinde
Perlak
denilen
kk bir prenslikte
grlen sizintidan cesaretlenmig, bu dela
ara-
malarma
burada devam
etmigtfr. O siralar, Perlak yre halkmdan gelen
bir ayaklanmaya sahne
olan bir
simr
blgesiydi. Yrenin
bagkam olup servetini
karabiber
ticaretindenkazanmig olan
li-
der, petrolden de kazan saglamak
ve
bylece
servetini ogaltmak yanhslyd1.Sonuta, Perlak'a
bir kepif gezisi
tertiplendi.
Bu geziye Hugo Loudon admda,
teknik
ve
idari
konularda ok
yete-
nekli
gen
bir mhendis
liderlik
etti. Aynca Loudon Macaristan'da
arazi
iade isteminde
ve
Transvaal
demityolu ingaatinda
da ahgtigindan bu konularda
byk bir deneyim
sahibiydi.
Bir
zelligi de Dogu Hint Adalan'nm eski genel
valilerinden
birinin oglu olmasindan dolay1diploma-
tik alanda da' olaganst yetenekli olmaslydt. Loudon'un
sahip
oldugu bu zelliklere Perlak'ta
gerekten
ihtiya
vardi. Nitekim
Loudori,
Perlak
Racasi nezdinde Kraliyet Petrol
lehine byk
bir baan kazandi
ve
bununla da yetinmeyip Raca'ya kutsal
savag
ilan
eden yerel
ayaklanmanm
liderlerine kargi
da baanh oldu.
Loudon
grubuna
birka profesyonel
jeolog
almigti.
Jeologlarin
da
yardimi
ile
22 Aralik
1899'dakazilar
bagladi.
Jeologlann
ustaligi derhal kendini gsterdi
ve
alti
gn gibi
kisa bir sre
sonra,
ilk defa
olarak
petrole
rastlandt. Bylece, Kraliyet Petrol tam
yeni yzylhn epiginde bir
kez daha iginde baanh olmuytu. Artik Hint Adalan'nm bagka
yerlerinde de petrol bulup igi
ge-
ligtirmek
amacmdaydL
Bunun
iin
de yeniden yetenekli jeologlanna
bagvurdu. Kisa zamanda,
nemli miktarda
yksek kaliteli petrol ikmig, bunun da yardimiyla Hollanda Kraliyet, Avru-
pa'ntn yeni tomurcuklanmakta olan benziri pazarlanm
iggale hazir duruma
gelmigti.
"ticiKigi"
1900senesi Kasimaymda, Hollanda Krallyet
Sirketi'nin
varligmi korumasmda
herkesten
oket-
ken olan
Jean
Baptiste August Kessler admda
biri, Uzakdogu'dan
Hague'e
ektigt
bir
telgrafta
"sinirlerinin
ok bozuk oldugunu"
bildiriyordu. Igingetirdigi yorgunluktan
ylpranmig
olarak
Hollanda'ya, evine
gitmek
zere yola 1kt1.
Yazik ki
sadece
Napoli'ye kadar gidebilmig, 1900
se.-
nesi Aralik aymda
bir kalp krizi geirerek lmgt. Hemen ertesi gn Henri Deterding admda
otuz drt yagmda dinamik bir adam
"geici
grevli" olarak
bu ige
atandi. Su
"geicilik"
sresi
ok
uzun,
otuz
begyll kadar srecek
ve
bu arada Deterding
de
tm
petrol
dnyasma
egemen
olacakti.
Henri Wilhelm August Deterding
1866 yllmda Amsterdam'da dogmugtu. Kaptan olan ba-
basi, Henri
daha
alt1yagmdayken
lmgt. Allenin
tm
geliri
Henri'nin byk kardeglerinin
eg-
timine
gittiginden, Henri, ailesinin yanmda giderek
artan
sefaletle mcadelenin
tm
agirligmi
duyuyordu. Okulda
zel
bir yetenegi
dolayislyla gretmenin dikkatini
ekmigti.
O da
tipkl
Roc-
kefeller
gibi
matematik iglemlerini kafastndan hizla yapabillyor
Ye
bu
iyteki
baansi
ile dikkat
e-
kiyordu. Okul bittiginde denize
ailip evvelce.dgledigi gekilde
babasi gibi kaptan olacagi yerde,
Amsterdam'da kalip sikici bankacilik dnyasma atildi.
ok
gemeden
muhasebe
ve
mallye ko-
11
nularini kavrayarak bu alanda
uzman
oldu. Kendine hobi olarak girketlerinhesap
defterlerini in-
celemeyi
seti. Kafastdevamli
olarak
hangi girketin hesaplanm lyi
tuttugu,
hangi
girketin
tutma-
digt, girketler hangi stratejiyi
uygularsa hesaplarmi dzeltecegi
konusunaigliyordu. lte bu
yol-
dan
geerekahgmaarkadaglannm "KeskinGz" dedigi duruma gelecekti.
ok
seneler
sonra
ige
yen
baglayangenlere yaptigi
konugmada
onlara
ok esin verici
bir
gtte bulunacakti.
"igi-
nizde
ilerleyebilmeniz iin
rakamlari
degerlendirme
konusunda kendinizi yetigttrmelisiniz. Bu
lyte
nasil lyi bir
yargi
kargisma
gelen adami abucak
ve
keskin bir
gzle inceliyor
ve
yle
karar
veriyorsa, siz de
rakamlan
byle
abucak
ve
keskin
gzle degerlendirmelisiniz" demigti.
Deterding bunca
yll ahytigt bankacihkta hak ettigi kadar
abukterfietmeyip,
ilemler
uza-
yinca
diger
btn Hollandall
genlerinyaptigim yaparak kendine yen
bir gelecek
aramak iin
Dogu Hint Adasi'na yollandi. Bu kez, nl,
ve
eski bir bankacilik
tegebbs
olan Hollanda Tica-
ret Dernegi'nde
aligmaya
ba1ad1.Bu dernegin
asil adi Nederlandsche Handel-Maatschappij'dir.
Ige
nce
dernegin
Medan'dakiolisini,
sonra
da Malaya'mn.batt kly1smdaPenang'daki ofisi y-
netmekle bagladi
ve
bu arada
paramn
nasil
kazamlacagmi da grendi. "Para
genellikle
igin
yapi-
lacagt yerlerde havay1koklamak, koku almakla kazanillr.
etemeldenbaglayanbirinde
eger
bu
koku alma
yetenegi yoksa, byk
aptapara
kazanma
gansi
da yoktur. yleyeni
yollar
kegfettim
ki bunlar sayesinde banka kasalan parayla doldu" demigtir. Deterding Uzakdogu'nun
degigik
ge-
hirlerinde faiz oranlarmdaki farklihklan
aragttrma
yoluyla
epeyce
byk
sayllacak
para
kazan-
migtir.
"evrede
hava koklama" olayi Deterding'i petrole
de
ulagtirmig
ve
bu sayede, daha
ilk
giri-
imde
bankaya koyacak bir hayli
para
saglamigti.
1890'larm
ilk yillannda Kraliyet Petrol kapital
siktntisi
ektigizaman Kessler bagvurdugu her yerden
geri
evrilmig olarak,
sonunda
Deter-
ding'e
mracaat etti. Su
iki
adam Amsterdam'da geirdikleri ocukluklanndan beri
taniglyorlar-
di. Kessler'in
talebine
kargi Deterding dahiyane bir
zm
yolu nerdi. Gerekli olan
sermayeyi
verecek,
teminat
kargiligt
olarak
envanterde grlen
gazyagt
stokunu alacakti.
Bylece Hollanda
Kraliyet varhgini korumug,
Hollanda Ticaret Dernegi de
para
kazanmamn yeni bir yolunu bul-
mug
oluyordu. Kessler'e gelince,
o
bu dzenlemeden ok
duygulanmig,
Deterding'e olan min-
net
duygusu daha da
pekigmigti.
u
olaydankisa sre
sonra,
Kessler
tmUzakdogu'daHollanda Kraliyet
Sirketi'ne
ait ola-
cak bir
ticariorganizasyon
kurmak istedi
ve
Deterding'e mektup yazarak organizasyonu kimin
yntecegt
konusunda fikrini sordu. Kessler yanit olarak
aranan
insan
tipini
qu
szlerle
tarif
edi-
yordu: "Birinci smif bir
igadami, itici
gce sahip, deneyimli
ve
i; hayatini
kavramig biri." Bu
tari-
fe Deterding'den daha iyi kim
uyabilirdi?
Nitekim 1895'te Kessler
igi almast iin Deterding'e
teklifte
bulunacak
ve
bankacthk hayatmdan
usan getirmig olan Deterding de
bu
teklifi
kabul
edecekti. Vakit geirmeden, biraz da baskt
yoluyla Deterding bagtan baa.btn
Uzakdogu'da
pazarlama
gebekesini
kurmaya
bagladt Bu konuda
iki
ayn arnaci
vardi: Krallyet
petrol rakiple-
riyle egit
duruma getirmek
ve
girketi bu
rakiplerinden
tecrit
etmek. Astl byk
amaci,
sonradan
kendisinin
syledigt gibi
"petrolclkte
enternasyonal
bir adam" olmakti.
HenriDeterding kisa boylu dinamik birlydi
ve
hemen her
zaman
aik duran, hi kirpmadi-
gi
gzleriyle
insantarda
arpici
bir
etki yaratlyordu.
Gldg
zaman
btn digleri
grnrd.
aligkan
ve
opku dolu bir kigi
olarak egsersiz
yapmanm
ok
yararh
olduguna inamr
ve
gnlk
egsersizlerini hi
ihmal etmezdi. Bunu hem kendi
sagligi
i n
hem de i;
sorunlarma are
bulma
arac1
olarak
yapardi.
Yaamtmnsonraki yillannda Avrupa'dayken, artik
altmig
yagm
"glgeli
kiyl-
smda" oldugu
halde,
her sabah le
gitmeden
ewel,
yaz olsun kigalsun nce
yzmeye gider
son-
ra
da
kirk be; dakika
at gezintisi yapardi. Iligkideoldugu herkes zerinde ok gl
ve
etkileyici
bir
izlenim
birakirdi. Insanlann
tarifettigl kel melerle
"dayamlmaz
bir magnetik gce"
ve
"ner-
deyse
tedirgineden bir ekicilige" sahipti. Bu niteliklerini kendi
amalanna
ve
kampanyalarma
katilmasmi istedigi
kipileri ikna
etmede
kullanirdi.
Ancak Marcus Samuel'in
aksine
abalan be-
117
lirli bir
statye kavugmak, kendine bir konum
edinmek iin
motive edilmidegildi. Onun asil
amacmi
Krallyet Petrol'n
tarih
yazari
olan
ve
uzun
yillar Deterding'in zel sekreterligini
yap-
mig
EC. Gerretson
qu
szlerle
zetlemistir: "Deterdilig'in hedefi
ok
yksek,
olaganst bir
amaca
ynelik degildi. Kamuoyunun
yaranna
hizmet vermek, yeni bir ekonomik dzen
yarat-
mak,yeni
ve
gl
bir
ticaritesis
kurmak gibi bir niyeti yoktu,
Amaci
herhangi bir
tacirinama-
cmin
aymydL
Byk olsun kk olsun,
son
derece gerek olan bir
amacm
pegindeydi: Para ka-
zanmak." Para kazanmaktan bagka her
ne yaparsa yapsin
"kalben
ve
ruhen" her
zaman
in
tc-
car
olarak kalmigtir.
Zainanla Deterding kendisinden
gaka
yollu
"Yksek Dzeyde Simpleton"
(szlk
anlam1
yksek dzeyde basit) diye
bahsedecektir.
Kugkusuz bu deyimi
kendini yermek iin
sylemiyor-
du.
"Simpleton"deyimini aligma
yaammm
rehberi anlammda
-her
sorunu
en
sade
gekle d-
ngtren, asil elemanlarina
eviren
kigianlammda-
kullanmigttr.
Bu konuda kendisi punlari sy-
lemigtir:
"Degeri olan her
geyde
sadelik egemendir.
Sahsen
ben
ne zaman
bir is
tekliflyle
kart-
lagsam,
teklif
zerinde dgnr, eger
o
igi basite dngtremeyecegimi anlarsam, iginmitsiz ol-
dugu bilincine
vartr,
geri eviririm."
Krallyet
Petrol'le
ahytl
Lilk
yillarda
Deterding'in kafasmda
"basit"
bir fikir hkimdi: Yeni
gelimig
petrol
girketleri
arasmda birlegme
ve
btnlegme. Kamsma gre Krallyet Petrol' Stan-
dard'a kargi
korumanm
tek
yold buydu. Ana
fikir olarak bir Hollanda atasz
olan "Eendracht
maakt macht", "Birlikten kuvvet dogar" sznden esinlenmigti, lgbirligini
aym
zamanda bu
en-
dstriye
tutarlthkgetirecek
bir
yol
oldugu iin de
istiyordu.
Tipki Rockefeller glbi
o
da flyat
oy-
namalarmdan
oktedirgindi.
Ancak bagka bir konuda
Rockefen.r'dan
ve
Standard'dan farkh
g-
rgteydi Onlarmaksine flyat
indiriminin
bir rekabet
aract
olarak
kullamlmasma
karplyd1.Bnun
yerine
savag
halindeki
girketlerarasmda fiyat ayarlamasi yapilmasi, bang antlagmasi
imzalanmasi
yanhslydt. Bunun
zamanla
tketicinin
bile lehine olacagini
iddia ediyor
ve
iddiasmi
gu
gereke-
ye
dayandiriyordu: Bu
uygulamayla
fiyatlar daha tutarli
ve
gvenilir olacak,
bylece daha
ok
yat1nm yapilmasi
tegvik
edilip verimlilik artacakti.
Ancak
ok basit olan bu fikri Deterding'den
kaynaklanmayan
bagka bir fikir
izleyecekti. Herhangi
tifr birlegme
olaymda Kraliyet Petrol'e
mutlakaen
nde
yer
ver lmesi
gart
koguluyordu. Sonu olarak Deterding'in nerileri teki ilgili-
lerce
pek iyi niyetli bulunmadi. Nobel'ler ise ileride
Deterding'i bir uzlagma erdemi olatak degil,
"grevi
insanlan bogazlamak
ve
sonra
da cesedini
toplamak"
olan ok dehgetli bir yaratik olarak
grecekti,
Birlegmeye Dogrti lk
Adim
Shell
ve
Hollanda
Kraliyet
girketleri
Rus
ve
Uzakdogu petrol
ticaretinin
kontroln birlikte
yapt-
yorlardt.
Bu
iki
irket
arasmda teden
beri
sregelen
"ylpratici
rekabetten" yararlanmak
isteyen
Deterding bu firsati byk
rak bi Marcus Samuel'le birlegmeyevarmak iin bir
baglangl
nokta-
si
olarak
kullandL
Sonradan gereklegen dnya apmdaki letmenin
esas
karakterini her
ikisi
de
ok yetenekli
ve cesur,
her
ikisi
de olaganst
bencil olan bu iki
adam
tayin
edecekti.
Ancak
bunlardan
Marcus
Samuel
vgden
daha ok
hoglanan, duyguya daha
ok
yer veren ve
mevki
edinmeye daha merakh
olantydL
Henri Deterding'in hareketleri ise her geyden ok
paramn ve
kaba gcn drtsyle ayarlamrdt. Ortada karara baglanmasi gereken
temel
bir
sorun
vardi: Ye-
ni olugacak birlegmede bu iki
adamdan hanglsinin baa geecegi. Su konuda Marcus Samuel de
Deterding de
son
derece
iddiallydilar.
Marcus Samuel
ku kasuz bu konuma
gelmesi gereken
ki-
ginin
kendisi oldugunu dgnyordu.
nk
ne
de otsa Shell
Sirketi'nin
gzle grlr bir s-
tnlg
vardi ve
faallyetleri
ok uzaklara
kadar uzanmaktaydt. Ancak Deterding de hibir
za-
man
ikinci
derecede rol
oynamak niyet nde
degildi
ve
bunu kendisi sylyordu.
Bu iki
adam
birbirleriyle dolaysiz
olarak yaptiklan mzakerelerle
hibir
noktaya
gelemeye-
118
i
ceklerini anlamiglardi. Het ikisinin de bir
araclya
ihtiyact
oldugu
artik kesinlegmigti,
ancak bu
araci
kim
olmallydi?Sz
konusu
petrol
oldugu
zaman
"par
excellence" arabulucu olarak
tam-
nan,
petrol komisyoncusu Fred Lane'den daha
iyi
bir
aract
olabilir miydi? Aynca
"glge"
Lane
denen bu adam Rothschild'lerin de
yabancisi
degildi
ve
onlarm Londra'daki petrol
tesislerinin
temsileiligini yapiyordu. Samuel'in
de hem arkadagi, hem de danigmam
ve
sirdagiyd1.Samuel,
on
yll
kadar nce
yaganan
petrol darbesinde
ok
itimat ettigi bu adami uyguladigt fesat
iginde
kendine
yardimci
olarak
kullanmigt1. Lane
ve
Deterding lse
son
zamanlarda
tamsmt;
olmalanna
kargin hemen kaynagmiglar,
ok
da yakm dost olmuglardi. Lane
ilk
glrigimolarak Uzakdogu'da
Hollanda Kraliyet ile Shell arasmda srmekte olan
flyat
savagmda
kargilikh
grgmeler
yoluyla
ategkes
saglanmasi
abasmayneldi.
Kamsina gre bu ancak ok zararli olan
ve onun
deyimiyle
Samuel
ve
Deterding arasmdaki
"battledore"
(bir
egit raket oyunu)
ve
"Shuttlecock"
(raketle
oynanan
bagka bir oyun) kargihkh
sulama oyunlanna
son
vermekle saglanabilirdi. Gsterdigt
abasonunda kargihkli
grgmelerin
-baglamasiiin gerekli
uygun
atmosfer yaratilabildi. Btn ,
bu
geligmelere
ragmen digaridan baloldiginda
ama
ynnden
iki
lider arasmda ok
nemli
bir
farkhlik grlyordu. Samuel
iki
firma arasmda basit bir
pazarlama
dzenlemeslyle
yetinmek
is-
tiyordu.
Deterding ise diga ailacak
"birlikte
bir ynetimden" yanaydi. Bu konuda Lane,
Deter-
ding'le konuqup
Samuel'innerisini
kabul
etmesini,
"birlikte
ynetimin" y111ar
getike
nasilsa
kamtlmaz
olacagLni,
bugn iinse Samuel'in
"birlikte
ynetime" kargi oldugunu
ve
dn
ver-
meyecegini syledi. Durum
glderek
daha karmagik oluyordu. zellikle1901 Ekim
ayi
ortasmda
Marcus SamuePin vapurla New York'a, Broadway 26 adresindeki Sayin Baylari ziyarete
gittigi
zaman ortalik
iyice karigtl. Ziyaretin Standard
Oil'le bir uzlagma saglamak amaciyla yapildigt
kugkusuzdu. Bu
ara
John
Archbold, Rockefeller'e mektup
yazlyor
ve
Marcus Samuel'in
ziyareti-
ni
pu
szlerle anlattyordu: "SirMarcus Samuel ziyaretimize geldi.
Su
girket
hi kugku
yok,
b-
tn
dnyada, biz hari, rafine petrol
dagttimmda
en
byk olan acentadir. Buraya bizimle bir
anlagmaya
varma
konusunu konugmaya gelmig.
yle
sanlyorum
ki, girketlerinin mah olan bazi
tesislerden
byk
bir kismmt bize satmak
istlyor."
Ancak bu szlere
ve
yapilan birok kapsamh
konumaya ragmen taraflar
bir anlagmaya
varamlyor,
Shell'in
ne
derece kiymet
ifade
ettigi hak-
kmda
grg
birligine varamtyordu. Samuel,
tesislerine
bir deger bimig, bunu Standard'a bildir-
migti. Ancak Standard bu deger
saptamasmm gereki
oldugundan kugkuluydu.
Diger
taraftan
Samuel'e de
boybir
igletmeci
demek dogru olamazdi. Ne de-olsa kendisi durup dufttrken bu ko-
numa
gelmemigti. Londra'ya geri
dndgnde
evresine zafer
ifade
eden
bir
grnm sergili-
yordu. Herkeste Shell'e kar1 bir merak uyandirmayi
ve
gerekte bagi dertte olan bu girketi iyi
durumda gibi
gstermeyi
bagarmigtl.
"Ingiliz-Hollanda
ighirligi
-
Asya
Sirketi"
SamuelNew York'tayken
Lane canla bagla aligipHollanda Krallyet
ile
Shell arasmda
bir anlag-
ma
zemini
hulmaya
ahymig, bunun
iin de kafasmda bir
plan yapmigt1. Fakat zlmesi
gere-
ken
asil
sorun,
zlmemigolarak ottada duruyordu. Yapilacakanlagma basit bir pazarlama d-
zenlemesiyle kisitli
mi
kalacaktt,
yoksa
diganya da agilacakbir igbirliginemi ynelik olacakti? 4
Kasim 1901
tarihinde
Lane bu konuyu tartigmakve
kesin bir karata baglamak iin
Samuel'igr-
meye gitti.
Lane'in zerinde dikkatle
durdugu Ve
Israrli
davrandigt konu Samuel'e
qu
grg
ka-
bul ettirmekti: Basit bir pazarlama
dzenlemesi
pazara
bol
miktarda petrol aktigt
ve
fiyatlan faz-
laslyla dgrdg bu kogullar
altmda,yetersiz kalacak
ve
bibir anlam
ifade
etmeyecekti. Aynca
retimin kontrol de gerekiyordu. Bu faktrn de gz
nne
alinmasiyla
sonu
aikliga kavup-
turuldu
ve
"mutlak
bir birlegmeye
gitmekten bagka
hibir
zm yolu olmadigt" karanna vanl-
di. Su kararl Samuel de kabullenmigti
ve o
andan
itibaren
bir
"zarafet"
temsilcisiymig
gibi dav-
ranmaya bagladi;
evresininonu
yenilgiye
ugrattigL
ve
anlagmayi
"ltfen"
kabul ettirdigi havasi-
119
I
na
girdi.
Simdi
retimi lositlayabilecek
yeni
bir
organizasyona gitmek gerekecekti.Her
iki
tara-
fm
da yazgilarmi belirleyen bu anlagmayla
ileride,
Hollanda Kraliyet-ve Shell Grubu'nun
birlikteligiylesaglanacak
byk igletmenin ilk
adimlan atilmigoldu.
Deterding
acele
ediyor, anlagmanm
bir
an
evvel
tamamlanmasim
istiyordu.
Standard
Oil'in
Shell
ile
anlagipkendisini
atlatmasindan
korkuyordu. Nitekim
okgemedenyamlmadigt da
or-
taya
1kt1.1901 Noell'nden
iki
gn
evvel, nceleri
tereddtlgrnen Standard Oil, fikrini de-
gigtirip
Shell'e 40 inilyon
dolarhk fevkalade byk
bir
teklifte
bulundu.
190l'de 40
milyondo-
lar bugnn
500
milyon
dolanna epit, ok byk bir
paraydi.Samuel'inailesi kendisini bu
tekli-
fi kabule zorladlysa
da Samuel hemen karar vermeyip, Noel
tatilindemevcut seenekleri deger-
lendirmek iin maliknesi
Mote'a.gitti. Orada
kaldigt
srece
yagaminmen
zorlayici kararlarm-
dan biri olan bu konuyu
uzun uzun
dgnd. Acaba hangi yolu semellydi?
Hayal edilemeye-
cek
byklkte bir
paray1
kabul
edip
tahmin dahi edilemeyecek
byklkte
bir
servete
kavu-
gup,
Standard
Oil
imparatorlugu iinde
en
nde
gelen sekin pahsiyetlerden biri
mi olmahydt,
.
yoksa Deterding
ve
Hollanda Krallyet'le
gansim
deneyip
kader birligi
mi yapmallydi? Bu konu
zerinde durmak
ve
sznden dnmek in
ortada pek ok geerli sebep
mevcuttu.
Ancak, No-
el'den hemen
sonra aldigi
acil
bir
telgraf
onu
aniden dgncelerinden
slyinp
gerek hayata dn-
drecekti.
TelgrafiLane
gnderiyordu
ve
Londra'ya dnmesini istiyordu. Kargikar1ya
geldikle-
rinde Lane bazi
ana
noktalarda
Deterding'in
dn
verdigini syledi. Bunun zerine 27 Arahk
1901
tarihinde
Samuel
ve
Hollanda Krallyet arasmda arabuk bir anlagma
taslagt
imzalandi.
Taslak
gece
hareket eden vapurla Deterding'e elden gnderildi. Aym
gece
Samuel New
York'a
gnderdigtbir
telgrafla
Standard'in
tekliini
reddettigini
ve
mzakereleri kesmig
oldugunurn-
tleri
ile birlikte bildiriyordu.
Samuel'in asil
istedigt
epitlikti. Standardise
para
ynnden
okcmert olmasma kargm
her
zamanki
gibi,kontrolkonusuna gelince
israrh
davranlyordu. Su konuda da
aym
Isran
gstermig-
ti. MarcusSamuel Standard'la anlagmigolsaydt,
"kontrol"
Ingiliztarafindan
Amerikan
tarafma
geecekti. Bu ise
Samuel'inasla kabul edemeyecegl bir
geydi.Ondavatanseverlik duygusu
ger-
ektenok
kuvvetliydi. Durum byleyken, anlagma taslagt imzalandigt halde, Deterding yine de
tam bir anlagma elde edememly oldugundan endigeliydi ve anlagmanmresmi anlamda saglan-
masmi
istlyordu. Her
zaman oldugugibine
istedigini
bilerek
ve amacina
muhakkak erigmek is-
teglyle,
Dogu Hint Adalan'ndaki Hollanda kkenli teki
reticileri
bir
araya
getirip
yeni
bir
an-
lagma
ile
birlegtirmeyi, src koltuguna da Hollanda Kraliyet
irketi'ni
yerleptirmeyi baardi.
Artik erigmek istedigi
noktanm
yansma
erigmig
ve
Dogu Hint
AdalanHollandakesiminden
1ka-
nlan petrol rnnn
etkin bir gekildekontroln saglamigtt.Fakat Shell'leyapacaklan satig
an-
lagmasi acaba
ne tr
bir
sonuca
baglanacakti? Geri Deterding daha nce Samuel
ve
Deter-
ding'in ii "Birlikte yrtmesi" konusunda kargi
tarafla
bir anlagmaya
varmigt1.
Fakat artik Stan-
dard
sahneden
ekildigine
gre, Shell'in
konumu zaylflamig olmuyor muydu? Bunu dikkate
alan Deterding
gok
gemeden
dgncelerini
pratik
ve
kendisine
okekicigelenbir fikir zerin-
de yogunlagtirmaya
bagladi.
dareyi
sadece bir kigi ele almall
ve
bu kipi Henri
Deterding
olmahy-
dt.
Kararmi vermig olarak Samuel'ebir ltimatom gnderdi. Teykilatlanma konusundaki nerisi-
ni kabul etmedigi
takdirde
(ki
neri Shell'in
ve
Samuel'in
idare zerindeki kontroln kisitliyor-
du)
artik bagka mzakereye girmeyecegini, bunun iin Kanal'i agmakzahmetine bile katlanma-
yacagim
a1k
ve
seik bildirdi. Hollandali
ltimatomunda
gu
szlere de
yer
veriyor, "Her
ikiini-
zin de kaybedecek bir dakikamiz bile yok" diyordu. Sonundadedigini
yaptirdi.Yenigirketin
ba-
ma
Samuel
getitilecek
fakat
idare
ve
ynetim Deterding'de olacakti. Gnlk rutin iglerin
so-
rumlulugunu da Deterding
stleniyordu.
Artik Deterding bundan fazlasimda isteyemezdi.
ok
gemeden
anahtar konumunda iki
belge imzalandi. Bunlardan biri Hollanda-Hindistan retim
Komitesi'nin kuruluguna, br
de
sonradan
isim degigtirip "ngiliz-Hollanda
Petrol
Sirketi"
olan "Shell Nakliye-Hollanda Krallyet Petrol
Sirketi'nin"
kuruluguna
ait belgeydi.
120
ok
geriteden nc bir girket,
yani Rothschild, Samuel
ve
Shell'e sicak bakmadigt hal-
de,
diglanmak istemeyip bu birlige katilma karan aldi. Samuelbu konuda karars12
grndyse
de, Deterding Rothschild girketi istedigine gre
onun
da
ne
pahasina olutsa olsun birlige
dahil
edilmesi hususunda Samuel'
ikna
etti.
"Bu konuda bir
gecikme
bizim iin tehlikeli
olur.
Eger
bu
gansi
kairirsak artik bir daha
asla
yakalayamayiz. Zaten bir
talihte
Rothschild'lerle
birlikte
aligtik
ve
herkes de biliyor,
o zaman
btn gelecek bizimdi. Onlann
ismi olmadan baanli ola-
maylz"diyordu. SonutaSamuelkatilma teklifinikabul etti.
Samuelartik gemigten ders almig gibiydi
ve
nerilere
pek kar1
tkamlyordu.
1902tari-
hinde Deterding
ve
Rothschild'le
son
derece nemli
bir anlagma
yapmast
istendiginde itiraz
et-
meyip
anlagmayi
imzaladi.
Su anlagmayla
Inglliz-Hollanda
Sirket
ortadan kalk1yor,
yenive
daha
.
byk
bir girket olarak Asya Petrol
Sirketi
ismiyle
yeniden doguyordu. Artik Samuel
byle
bir
birlegmenin daha iyi
sonularverecegi konusunda hissedarlanna vaatte bulunuyor
ve
gereke
olarak da bu birlegmeyle
"tm
teykilatm"
gvensizlik
ve
tehlike
dolu Rus petrol pazarahgma
bagllhktan kurtulacagmi sylyordu. Btn
kuvvetiyle
ve yksek
bir
sesle
"Hollandali dostlar1-
mizla
uzun
zamandir sregelen
savagimizsona
erdi. Eu yalnizca bangla degil,
aym
zamanda h-
cum ve
defansa ynelik bir birlegmeylesaglanmly
bir
sonutur.
Btn ilgililerce itenlikle kutla-
nacak bir
olaydir"
diyordu.
Deterding'in Zaferi
Asil adi Ingiliz-Hollanda
(British
Dutch) olup sonradan Asya
Sirketi
admi
alan bu
girketler,
birley-
meye
dogru atilan
ilk
byk adimm temsilcileridir.
Eu derece nemli
olmasinakargin bu anlag-
ma
hl resmi bir kontrata baglanmamigtl. Diger taraftan
Shell'in
mali
durumu
ve pazar
konu-
mu
da devamli
olarak
bozulmakta
ve
yok olma noktasmagelmekteydi. yleki,
Deterding anlag-
mayi
bozup
ekilmek
istedigini syleyerek
tehdit eder olmugtu. Artik Samuel'e
olacaklanggs-
leyip, her
geyin
bagarisizlikla
sona
ermesini gze almaktan
bagka
yapacak bir
gey
kalmamigt1.
Ne
var
ki 29 Eyll 1902tarihinde
girketin
bagkam
olan Samuel Londra Belediye Bagkanh-
gfna
seiliyordu.
Bu
olgu
gz
nne almdigmda, artik girketin baansiz
olmasi
son
derece k-
ltc
bir
gey
olurdu. Samuelhenz Bagkanolmadan nce,
agustos
ayi
sonunda Deterding'i
Mote'a davet
etti. Hollandall,
Ingiliz
tarzmdayaptimig
bu kyevini
ok
begenmig
ve
etkilenmig-
ti.
O
zamana
degin bu kadar gzel bir
ev
grmem ti. Kendisi de bir gn byle bir
eve
sahip ol-
maya
karar verdi. Samuel ise
gncelligini
koruyan sorunlarmvarhgmi
kabul
ediyor, bu
konuda
iten davramyordu. Deterding Shell'in zaylf durumda oldugunun
bilincindeydi; fakat akhndan
geirdigi dnya
apmdaki
dev
proieyi gerekleptirmek iin "Hollanda bayraginin" yeterli olmadi-
gtm
da
ayni
kesinlikle biliyordu.
Daha
gl
olan bir
"bayraga"
mutlaka gerek vardt
ve
bu bay-
rak "Union
Jack"
denilen
ingilizbayragt idi. Bu dgncelerle, Asya Petrol
Sirketi
ataciliglyla
Shell'in gelecegini dzeltecegi
ve
bu
konuda btn gc
ile
ah acagt konusunda SamuePe
te-
minat verdi.
Yeni
girketin
iglerini
ynetebilmek iin Deterding kendine Londra'da bir
yer
bulup
oraya
yerlegti. Zaten 189Tden beri
telgraf
adresi olarak Londra
-
"Celibacy"adresini
kullanmaktay-
di. Londra'dakiAsya ofislerinden de Hollanda Krallyet
ve
ShelPin
bilepik
mal kaynaklartm,
ayn-
ca
Rothschild'lerin Rus petrol ihracatimn byk bir k1smmi
ve
Hollanda Dogu Hint Adala-
n'ndaki bagtmsiz reticilerin verimini
kontrol edip dengeliyordu.
Simdi
artik byk
apta
pet-
rol ahm
satimiyaplyor,
bu ite byk
ustalik
ve
baan gsteriyordu. Hollanda-Hindistan retim
Sirketi
Komisyonu
Bagkaniolugundanyararlanarak
bu blgedeki retimi kisilladi
ve
kota siste-
mine
ge
ti.
Deterding
tm
enerlisini
yeni dogmug olan
Asya
Sirketi'ne
ynelttigt strada Marcus Sa-
muel
de petrol i iyle
hi
iligkisi
olmayan bagka
bir ige, 10 Kasim 1902'de
resmen
seilmig oldu-
i
121
I
gu
Londra Belediye Bagkanligl'na
resmen
bagllyordu. Hi kugkusuz Belediye Bagkamsegildigi
gn
onun
hayatmm
en
nemli
gnyd. Eu konuma gelmekle Londrah bir tccara verilebile-
cek
en
byk
onur ona
verillyordu
-
Marcus
Samuel iin bunun asil nemi bu
gerefe
layik
g-
rlen kipinin Dogu Kiyisi'ndan
gelmig
bir Yahudi
olugundan, bir sedeftccarmin
oglu olmasm-
dan ileri
geliyordu.
Beklenen byk gn geldiginde
yzlerce
araba
sira
halinde
trene
kattliyor,
ailesi
ile
birlikte birok
sekin
kipi de
tren
yerinde hazir bulunuyordu. Samuel
ve
ailesi bu
tr
trenlerdensikilmakla beraber,
trene
katilanlann
Samuel'in dogum yeri
olan
Yahudi mahalle-
si
Portsoken'den
gemesinden
dolay1 da
gurur
duyuyorlardi. Bu
byk
gn Guildhall'deveri-
len grkemli bir
ziyafetle
son
buldu. Masalan
dolduran
birok sekin kigi Marcus Samuel'i
se-
lamityordu. Konuklar arasinda
bulunan Deterding kendini bu olaydan uzak
tutmayaaligircasi-
na
bir kenara
ekilmigve
tuhaf bir gsteriyi seyreder gibi, olup bitene baktyordu. Bir i; arkada-
ma
yazdigi mektupta
treni
pu
szlerle anlatmigtir:
"Bu
tr
bir
trene
ikinci bir defa katildi-
gimda
hi kimse bana frak giydiremez."Ora
halk1nin grgne gre Beledlye Bagkanlig1gste-

risi ok mkemmeldi; fakat
bir
Hollandah
gzyle daha ok trensel
nitelikte bir
sirk
gsterisi-
ni andirlyordu.
O gnden
sonra
Samuel grevinin gerektirdigigtbi
vaktini
trenlerde,
birbirini izleyen
re-
sepslyonlarda,
peg pege
sylevlerverdigi toplantilardageirmeye bagladt. Dikkatini
yenidenpet-
rol
igine verdiginde aradan bir
ay
gemigti. Petrole dndkten
sonra
bile Belediye Bagkanligtg-
revlerini yapmak durumunda oldugundan, resmi yolculuklara
kat111yor,
zamanin
ileri
gelen
kipi-
lerinin ziyaretini
kabul ediyordu. Grevlerinden biri de, oturdugu Belediye Bagkanlikevi'nde,
dell olarak
tesciledilmesi
gereken aktl hastalarlyla kipisel olarak grgmelerde
bulunmakti. Bu-
nu
bilenlerden bazilan Bagkan'm petrolclerle vakit geirmekten ok delilerle vakit geirdigini
syleyerek kendisini elegtirmeye baglamigti. Samuel Belediye Bagkanligt
grev
ve
konumundan
ok
hognut _olmakla beraber bu
sorumlulugun getirdigi
agm
yorgunluk da
onun
sagligimetkile-
meye
baglad1.Belediye Bakanligi
yaptigt
bir
sene
iinde devaml1
olarak saghk sorunlanyla kargi-
lagti. Bayagnlan ekti
ve
hepsinden te agzmda
ne
kadar
dig
varsa
ektirmek
zorunda kaldi.
ektigi
sikmtilar yalniz saghkla simili degildi. Szgelimi,
1902 Aralik
aymmson
cumartesi
gn
sabah.erkenden Kent'teki evi Mote'dan aynlip ilk trenle Canterbury Bagpiskoposu'nun
ce-
naze
trenine
katilmak iin Londra'ya gitti.
Sehrin
gerifleriyle
gle
yemegi yedi;
aym
gnn ak-
gami
da zorunlu olarak
tiyatroya
gitti. Pazar sabahi Lord Kitchener'in
sergiledigi
Boer Sava1'na
ait silahlan
inceledi.
Pazartesi sabahl gehrin
iglerine bakti
ve
ancak
ondan
sonra
kendisini bekle-
yen
Fred
Lane'den
gelen bir mektuba vakit ayirabildi. Mektup
onu
ok
zen haberlerle doluy-
du. Samuel'in
ok
eski dostu
ve
ortagl olan Lane, Shellmtevelli heyetinden
istifa
etmekte
oldu-
gunu
yaz1yordu. Syledigne gre bunun nedeni
sadece
Asya
Sirketi'nin
mdr
yardimc111gi g-
revinin
ok
yorucu
olmasindan da
ileri
gelmiyordu.Lane,
Marcus Samuel'in
girketiniynetme
tarzindangikyetiydi ve onu
agir gekilde
eleptiriyordu. "Siz byle bir igin bagmda olamayacak
,
kadar meggul bir insansmiz Ve her zaman
da byleydiniz.
Anlagildigina
gre yapacak bir
tek
gey
kaldi. Sermayeyi batinp dnyayi yerinden oynatmak
ve sonra
da
oturup
Tanr1'yadua etmek
ve
her
geyiondan
beklemek. 14hayatinda bu mantaliteyle igleyen,
her
geyi ansa
birakan bir du-
rumla
bugne kadar hig kargilagmam14tim...
Su tr bir i; hibir
zaman
bo zamanda bir tek gz
atmayla
veya zaman zaman
bagarilan parlak misyonlarla
yrtlemez.
Bu iq devamhdir
ve
s-
rekli ilgilenmeyle yrtlr" diyordu. Mektubunun ileri sattrlannda
ise
gyle
bir kehanette bulu-
nuyordu:
"ok
radikal bazi degigiklikleryapmadika,
girketsabun
kpg
gibipatlamaya
mah-
kmdur.
Byle bir durumda hibir
gey
girketi kurtarmaya yetemez." Bu mektup zerine
Samuel
ve
Lane bir
araya
gelip durumu konugtular. lerikignlerde
de bu konuya
iligkin
yazigmalarmt
srdrdler. Fakat mekt.uplarmda devamli olarak
birbirlerini
suluyor, gitgide daha fkeli
davra-
n1yorlardi.
Aradaki kirginhk giderflemedi
ve
sonuta Lane mtvelli heyetten aynldi. Su ayrilig
her
ikisinde
de
sonsuza
kadar devam eden agir
bir ihanete
ugramiglik duygusu
birakmigttr.
122
Aradan
geen zaman
iinde
Asya
Sirketi'nin
kurulma faallyeti
ve
ingasi hl devam
ediyor-
du. Sonanlagmanin henz yapilmamig olmasi nedeniyle
tarallararasmdagirketin
kontrol
ve
iz-
lenecek politika konularinda srtgmeler, anlagmazliklar oluyordu. HollandaKrallyet
Sirketi'nin
yazarlanndan biri Deterding'in herkesten sadece
"drst
ve
adilce" hareket
bekledigini
yazar.
Samuel'inbiyografi
yazan
ise
tamamen
farkl1bir grgteydi. Ona gre Deterding kendi
dedigt-
nin yapilmasmda
israrliydi.
Bu israr
onu
mantiksiz bir fkeye
ve
kine srklemig, adeta
"delirt-
migti."
Yine de oyunda btn kozlar Deterding'in elindeydi
ve o
da bunu
bildigi iin anlagma
yoluna gitmekte isteksiz davramyordu. Nitekim
sirasi
dgtg bir gn "Kendimi
on
belediye
bagkanlyla
bag edecek kadar formda
ve
gte hissediyorum" diyecekti.
Sonuta,
1903Mayis tarihinde,
artik kurulmast
tamamlanmig
olan
ve
her
iki
tarafm
da
sa-
hip oldugu nc girket olan Asya
Sirketi'yle
on
adet kontrat
imzalandi. Yeni
girketin
grevi
Dogu Hint Adalan'nda retimi ayarlamak, Uzakdogu'da
satig
igini stlenmek
ve ayrica
Avru-
pa'da Dogu Hint Adalari benzin
ve
gazyagmm satigmi
kontrol
etmekti.
Ancak Deterding
aism-
dan,
sagladiklan
en
byk zafer, mtevelli heyetine zafer kazanmig edas1yla a1kladigi
gibi,
kontratin her satirmda Hollanda Krallyet'in parlamasi
ve
aika
kayinlmaslydi.
En byk bagart
da Asya
Sirketi
idare
mdrnn, yani kendisinin
aym
zamanda Hollanda Kraliyet'in de
idare
mdr yapilmasmdan ileri
geliyordu. Samuel
idari
mdrlk sresinin

sene
olarak kisitlan-
masmda
Israr ettiyse de, Deterding kararh davramp srenin
"yirmi
bir yll olmasmda, bir gn bi-
le daha
az
olmamasmda" direndi. Kugkusuz bu atamamn devamli
olacagi anlamma geliyordu.
Sonu
ta tu
konuda da kazanan kendisiydi.
Asya mtevelli heyeti ilk
toplantisim1903ylh
Ternmuz aymda
yapti.
Bagkanhk
lioltugun-
da Marcus Samuel
oturuyordu.
Konugmasmi hibir nota bakmadan
yapan
Deterding, anlagildi-
gina
gre hangi dakika hangi geminin nerede oldugunu,
nereye
gittigini, kargosunu
ve
her li-
manda.
ne
kadar flyat
verilecegLni
eksiksiz
ve
yanlipsiz olarak biliyordu. Bu durum Marcus Sa-
muel'i de fazlasiyla
etkilemigti.
"Grup"
-
Samuel Boyun Egiyor
Deterding kendisini tm ener]isiyle yeni
igletmenin iglerine
adamigtt.
Hollanda Kraliyet'in bag-
kam
bir
gn onu uyanp ok
fazla
aligtigmi,
kendini
ylprattigim
syledigtnde, Deterding
ona
gu
yamti verecekti: "Herkes bilmeli
ki petrol iginde nmze gelen f1rsatlan degerlendirmeliyiz.
Aksi takdirde
bu firsatlar bir daha
geri gelmemek
zere
kaar."
Deterding is
yagammda
hibir
zaman
bir kumarbaz olmadi. Buna kargmhesapli da olsa, risk stlenmekten
kamayan
bir
yapi-
si
vardi; yntemi
devamli
olarak aligmak,
durup dinlenmeden
allgmakti.
O siralar Dogu Hint
Adalari'ndan
1kanlanpetrol, benzin
imaline zellikle
uygun
oldugu iin Hollanda Krallyet bu
blgedeki bagimsiz reticilerin ogunu
kendi bayragi altmda
toplamak istedi
ve
bunu bagard1.
Otomobil
de art1k
reva
kazanmig, ingiltereve
Avrupa kitasmin
egitli
lkelerinde
en
ok
rastla-
nan,
yollari dolduran bir ulapim
araci
olmugtu. Su arada Asya
Sirketi
bymeye devam etti
ve
Deterding'in kamilayici drtsyle
kisa zamanda giderek geligen Avrupa benzin piyasasinda
nemli
bir hisse edindi.
lerHollanda Krallyet a1smdanher gn biraz
daha iyiye
gittigi
halde, Shell aisindan sis-
tematileolarak biraz
daha
ktye gidiyordu.
Bir kere Spindletop'tan ikarilan Texas
petrol artik
rn
vermlyordu. Aynca ingilteredeniz
filolari,
SamuePin Kraliyet donanmasmda yakit olarak
kmrden
mazota dnme
nerisini
ciddiye almayarak reddetmigti. Su Samuel'inzlemle bekle-
digi
pazarin
gereklegmeyecegi anlamma geliyordu.
Hollanda Krallyet'in, Borneo hammaddesi-
mn mazot
olarak kullamlmaya
elverigli oldugu keyfi de
o
zamana
rastlar. Bu, kugkusuz
mazot
retimini kendi
tekeli
altma almayi
bekleyen
Samuel'ln
mitlerini
bir kere
daha kmyordu. Stan-
dard
Sirketi
ise
ok uzun y1llar,
flyat konusunun
olugturdugusavagm
iinde kaldi. Su arada eski
123
dost, yeni dgman olan Fred Lane
byk buruklukla
Shell
Sirketi'yle
anlagip Asya
Sirketi'nin
yardimct
idare
mdr olmuytu. Shell'deki konumunu kendi burukluklanm gidermede bir
ara
olarak
kullanma pegindeydi. Deterding
ise
ifte
standartla hareket edlyor, her
iki
tarafa.dasanki
onlardan
yanaymig
gibi
davramyordu.
Aslmda Hollanda Kraliyet yanlisiydt
ve
harap durumdaki
Shell'e kargi bu
girketin
durumunu ykseltme pegindeydi. Artik
topallamaya
baglami
ve
yakm-
da da
kecege
ben2eyen Shell, hissedarlanna kr
payi
olarak zorlukla yzde 5 deyebildigt
hal-
de Hollanda Krallyet yzde 65, yzde 50
ve
1905'te
de yzde 73 glbi
ok byk, doyurucu
oranda hisse dyordu.
Su durumda
Shell
ne
yapabilirdi? Art1kMarcus Samuel
iin
aynlma saatinin
geldigianla1-
hyordu. Nihayet 1906 kig
mevsiminde,
en
yetenekli adami, Robert
Waley
Cohenadmdaki
gen
memur,
kendisine
kt haberi
getirdi.
Cohen
ona
artik
lionsolide
bir
pazarlama
girketininyeter-
siz oldugunu sylyordu.
VarhgLm
koruyabilmek iin ShelPin
yapacagt
tek
gey
mmkn
olan
en
lyi kogullan saglayarak Hollanda Kraliyet
ile
tam
bir
birlegmeye
gitmekti. Bu fikir
Samuel'ikah-
rediyordu.
Ne
de
alsa
bu byk global petrol
girketini
kendi elleriyle, kimseden yardim almadan
kendisi
yaratmigtl. Ancak
bagka
hibir seenek yoktu. Sonunda kamilmaz
olam
yapti
ve
birleg-
me
konusundaki istegini Deterding'e
ati.
Deterding
tekliti
kabul
etti. Byle bir birlegmenin
kendi taralmca
da
arzu
edildigini syledi.
Ancak ortada
bir
sorun
vardt Birlegmehangi baz ze-
rinde yapilacakti? Aralannda eskiden yaptiklan
"ngiltere-Hollanda"
anlamasmda bu
oranm
"yzde
elli-yzde elli" oldugunu bilen Samuel,
bu anlaymada da
aym orano
geerli olmastm
ya-
nitladigmda Deterdingbuna giddetle itiraz
etti. Samuel
donup kalmigti.
Deterding "nglltere-
Hollanda"
anlagmasmmgeride kaldigim, arada
geen zaman
iinde iki girketin konumlannm
dramatik
gekilde
degitigini sylyordu. Oran
ona gre
birlegmede
Hollanda Kraliyet yzde=60,
Shell
ise yzde 40
alacakti.
"Ama biz bu birlegmeyle
Shell'in
mal varligim
ve
tesislerini
bir
ya-
bancimn ellerine birakmig oluyoruz!" diye
tepki
gsteren Samuel, konugmay1orada kesti. ne-
rilen
orani
hibir
gekilde
hissedarlanna aiklayamayacagini dgnmgt.
Durum
ylece
ortada kaldt
ve
birka
ay
unutulmug
gibioldu. Ancak Shell'in durumu hi-
bir dzelme
gstermediginden,
Samuel konuyu
bir kere daha gndeme getirmeye, Deterding'le
tekrar
bir konugma
yapmaya
zorland1. "dareyi
Hollanda-Kraliyet'ebirakmaya
raziyim,
fakat bir
tek
kogulum
var.
Siz, BayDeterding bana Shell mal varligini Hollanda Kraliyet'in
iyi idare edece-
gi
konusunda
garanti
vereceksiniz" dedi.
Deterding sade bir
konuda
garanti
verebilirdi. Hollanda Krallyet, Shell hisselerinin drt-
te
birini
satm
alacak,
bylece
hissedar durumuna geecekti.Hissedar olunca da dogal olarak
Shell
ikarlarim
itenlikle
gzetecekti. Samuel konuyu
iyice
dgnmek iin
sre
istediyse de
Deterding istegl
kabul etmedi ve
"Su
an
iin
cmert bir
havaday1m.
Size bu
teklitiyaplyorum,
fakat
eget siz bu odadan teklifimi kabul etmeden ikarsaniz, nerimi
geri
alinm" dedi. Bu du-
rumda
Samuel bagka bir seenek
olmadlgLm
anlayarak
teklifikabul etti. Samuel'inDeterding'le
yaptigt mcadele beg yll kadar
srmg,
sonunda
bitmigti. Kazanan taraf Deterding
olmutu.
Birligin
temelleri
190Tde atildi
ve
bu birlikten Hollanda Kraliyet/
ShellGrubu
birligi dog-
du. Drt yll evvel de
"ingiltere-Hollanda"
isimli
birinci bilegik
pazarlama
girketi
kurulmutu
ve
bu
girkette
daha stn sayilan
girketin
ismi ne almmigti.
Simdi
ise yeni
dzenleme
ile b rlikte
"Hollanda Kraliyet" ismi baa geiyordu. Bylece
isimlerin
yazilig
sirasi
ile hangisinin daha gl
oldugu belirlenmig
oldu. Bu
isim stralama degigikligini Deterding kasten
yapm1tir.
Ne de olsa
zaferi kazanan
kendisiydi. Yillar getike yeni girket sadece "Grup"
adlyla anilmaya baglandi.
Petrol retimi
ve
rafinericilikle
ilgili
her
trl
mal
varhgi bir Hollanda
girketi
olan Bataafsche Pet-
rol'de toplandi.Nakliye
ve
depolama igleriyse
Anglo-Sakson
Petrol
Sirketi
admdaki bir Ingiliz
gir-
ketine verildi. Hollanda Kraliyet
ve
Shell birer holding oldular. Ancak bu dzenlemede Hollanda
Kraliyet
Holding60, Shell Holding ise yzde
40
hisse sahibi oldu. "Idare Mdrleri Komitesi"
hukuki ynden belirli bir statden ikartldilar.
Komite artik iki
ayn
holdingin
mtevelli heyetle-
124
rinde faal durumda ahgan
yelerle
temsil
edilmeye baglandi. Hollanda
Krallyet,
Samuel'in
iste-
digi fyi
niyet
sembol
olarak Shell hisselerinin drtte birini
salmaldlysa.dadaha sonraki
yillarda
bunlan
satma
yoluna
gitti. Deterding
sembolik
olarak
tek
bir hisseyi
kenditie
ayinp
satmadt.
I
Deterding'in aligma yeri Londra'ydi. Buradaki
ofisi zamanla Hollanda Kraliyet/Shell
Sir-
keti'nin mali
ve ticariahgmamerkezi oldu. Norfolk'da ky evi
tarzinda
bir
maliknesatm alip
eskiden beri zlemini
duyup imrendigi ingilizegrafimn
yagamtarzmda
bir hayat srd. Igin
tek-
nik
tarafi,yani retim
ve
rafinericilik
Hague'de
toplandi.Olaylarbirbirini kovaladika
taraflar
arasinda eskiden
var
olan
girket
yapisi
farldihklan
da
yava; yavag
ortadan kalkti
ve
taraflar
ktin
hangi
taraftansaglandigina
aldirigetmez oldular. nemli olan bu krm
yzde altmig-yzdekirk
oranmda paylagilmastydt.
Aslinda btn
igleri kilit mevkiinde olan
adamyaplyordu. Bunlann birincisi
kukusuz
Deterding'di.
ikinciadam Hugo Louden adinda, bir zamanlar Sumatra'daki petrol kegfiyle
Krali-
yet PetroP batmaktan
kurtaran Hollandali bir mhendisti.
Louden, Sumatra'daki ilk kuyular ,
petrol ikaramaz duruma
geldigizaman Sumatra'dayeni kuyular keyfetmeyi bagarabilmigti.
nckilit adamsa
gen
Robert Waley Cohen'di. Anglo-Yahudikkenli bir aileden gelen Wa-
ley
Cohen, Cambridge niversitesi'nin Kimya Blm'nden
mezun
olduktan
sonra
1901yllm-
da
MarcsSamuel'leahqmaya baglamig,daha
sonra
da Shell mensubu olarak Asya
Sirkett'ne
gemigti. Birlegmedensontaki
gnlerdetaraflarmbir
araya
getirilmesi
ve soguklugun
glderilme-
sinde
en
byk hissesi olan
adamdL
Deterding holdinglerin igle iligkili
ynnn sorumlusu ol-
dugundan
vaktini
daha
ok yolculuk yaparak
ve
grgmelere katilarak
geirirdi.Louden se igin
teknik ynne bakardt
WaleyCohen, Deterding'in
ticari
igler bagkan
yardimcislydi
ve
Deter-
ding'in
yoklugunda karar almak, grgmelere katilip
sonuca
erdirmek gibi yetkilerle donatilmig-
ti.
Su arada Cohen
iin Deterding'in moralinin bozuk oldugu,
ganssiz
olduguna inandig1 gnler-
de
ona
moral
veren
kigi oldugunu da sylemek
gerekir.
Samuel,Deterding'in kendisini yenilgiye
ugratip
kontrol elinden
aldigi ilk
gnlerde ok
mutsuz olmugve tm
hayatmm
tam
bir baansizhkla
getigini
dgnmgt.
Bu birlegme,
onun
aismdan
hibir
gekilde
an ve geref
getirmiyordu. Bir gn gazetecilerle yapttgi bir rportajda
"Dg kirikligma
ugramig bir
adamim"
demigtir. Birlegme
tamamlandiktan
sonra
kirgmhklanm
unutmak 1in
650 tonluk yatlyla
gezerek vakit geirmeye bagladi
ve
denize
meraksardi. Ancak
kirginlik hissini
abucakyenecekti. Bu
ok
zengin
ve
nfuzlu iki igadami
birbirleriyle iyi
gein-
mek iin
gayret
gsteriyordu. Deterding i; konularmda Samuel'e daniglyor,
aynca gndengne
onu
biraz daha
zengin
yaplyordu. Samuel'in lmnden
sonra
Deterding
onu
her
ampmda
say-
glyla
"bizim
bagkamm1z"diye sz etmigtir. Deterding'in gsterdigi bu
saygih davramplata kargi-
lik Samuel de
ok gemeden
Deterding'in neler
yapmaya
muktedir
oldugunu anlad1. Daha
1908 yllmda
Shellhissedarlanyla
yaptigt
bir
toplantida
Henri Deterding'in
"gerekten
bir deha"
oldugunu sylemigtir. Samuel egemenligi Deterding'e birakmi
olmasina karm
ShellNakliyeci-
lik
ve
Ticaret
Sirketi'nin
bagkanligt
grevini
on
seneden
daha fazla
srdrmg, "Grup"
iglerinin
birogunda
aktif olarak hazir
bulunmugtur. Bu arada eskisinden bile daha varlikli
olmug, devam-
11hayir igleriyle
ugragir
olmugtur. Olaylar yenilendike gazetelere
manget
olmakta devam etmig-
tir.
Gazetelerde
srekli
adindan bahsedilen
ve
karikatrleri
izilen
bir
adam
olmuytur.
Denizcili-
ge
sevgili
mazot tutkusunu
sokmak igin
yaptigi abalan da
hibir
zaman
ihmal
etmemigtir. Bag-
kanlik
yaptigi ylllarda Deterding'le
gLpta
edilecek bir iligkiyi daima korumuqtur. Ancak aralann-
daki
iligkinindogasi haklanda
hibir kukuya
yer
yoktu: Artik
patron Deterding'ti.
"Haydi Amerika'ya!"
1907 yllmda birlegme
tamamlanmigti.
Bu, dnya petrol
pazanna
bundan byle iki
ayn
devin
egemen
olacagt
anlamma
geliyordu. Bunlardan biri eskiden
beri her
zaman
dev kalmt)
olan
125
Standard Oil, br de
yeni yeni
devlegmekte olan Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'ydu. 1910
yllinda byk bir gururla
Deterding
gu
szleri syleyecekti: "Eger Standard bizi bundan

yll
nce piyasadan silseydi, bugn bagarili olmuytu, Fakat artik durutil degigti." Bu szlere kargm
iki
taraf
arasmda hl
sert
Ye
aci
bir rekabet
devam ediyordu.
Aym yll Deterding
uzlagma mi-
diyle
Broadway 26 adresine bir
nezaket
ziyareti yapt1. Ancak
beklediginin
aksine kendisine bir
teklif
sunuldu. Broadway26 Hollanda Kraliyet/Shell'in
100
milyon dolara kendisine
satilmasin1
istlyordu. Su teklifkargisinda buz kesilen Deterding
yamt
olarak
gunlarisyleyecekti:
unu
zlerek sylemek zorundayim ki, bu
kente
yapmig
oldugum bu ziyaret
tamamen
boguna ol-
muytur.
Bunu
aynen
kayltlara geirmek
zorunday1m."
Anlagildigma
gre Deterding yapilan tek-
liti
kltc bulmug,
hakaret
kabul
etmigti. Bunu
qu
szlerinden
anlamak mmkndr: "bir-
ligi konulan bugn iin
idarecilerimizle
ve
bagkammtzla
grglmeye
deger
grlmemigtir.
Su
gerekeyle
konuyu petrol
ticaretinde
sizden
sonra
dnyada
en
nde gelen
idarecilerimize
ve
Bagkan'a gtrmeyi gereksiz gryoruz."
Bu
tepki
zerine Standard Oil, Deterding'e hak ettigip)
yamti
vermekte gecikmedi
ve
he-
men yeni
bir fiyat
indirimi
kampanyasma
geti, Bunu yapmakla petrol savaglannda yeni
bir
aga-
maya
kapi
amig
oluyordu. Su yetmiyormuy gibi Gney Sumatra'da yeni petrol
kaynagt
araya-
cak Hollanda kkenli bir de kendisine bagimli
girket
kurdu. Artik
"Grup"a hibir
seenek
kalm1
yordu.
Yapilacak
tek
gey
karpt saldirlya gemekti.
Bunun ise
tek
bir anlami vardi: "Amerika'ya
gitmek!"
Bu deyim Hollanda Kraliyet/Shell politikasmm yeni slogani haline geldi. Grubun d-
gncesine gre
Amerika'da baanl1olamazlarsa bu, Standard'm flyat indirim
politikastnin olum-
suz
ynde etki
yapmig
olugundan kaynaklanacakti. Unutmamak gerekir
ki,
Standardtiplo
bir
ara
fazla gazyagimsattigt gibi
fazla benzinini de indirimli fiyatla Avrupa'da satabilecek durum-
daydi. Eu durumu Amerika'da daha yksek flyat uygulayarak telafietmesi, bu yolla
da
sonu
olarak y ne
krli
ikmast pekl mmknd..Hi kugkusuz bu
durum Standard'a
"Grup"un
sa-
hip
olmadigi
kalict
bir
g
sag11yordu.Bylece Avrupa
ve
Asya'da devam
eden pazarlama
savag-
lannm sebep oldugu kayiplar Amerika'dan
edinilen
byk krlarla
telafiedilebiliyordu.
Deter-
ding aligmalarimbaglicaiki
ayn
ynde geligtiriyordu.
BirincisiBatt Klyisi'nda 1912
ylhndaki
a-
ligmastydi.
1912'de
Deterding Sumatra benzininin
kullamlacagi bir pazarlama
operasyonunu
gereklegtirdi. Onu
izleyen
sene
de California'da
dogrudan petrol retimine girdi. Ikinci yoldaki
aligmadaabalarmi "Grup"u Amerika kitasinm ortalanna yneltti. Oklahoma'daolup bitenlere
bir
an
evvel katilabilmek
istiyordu. Bunun
iin vakit
geirmeden B rlegikDevletler'e bir
temsilci
gnderdi. Su temsilei
1890'lar
baginda
Uzakdogu'da
Shell'in ilk depolama
gebekesini
ayarlamig
ve
1890 sonlanndaki Borneo yagmastnda
da
aym
geyi
yapmig
olan kipiydi. Bu kigi Marcus Sa-
muel'in yegeni Mark Abrahams'di. O stralar "Grup"adina Misir'da
yaptlgL
bir petrol inceleme
gezisinden henz dnmgt.
Oklahoma'yagitmek hi kugkusuz Borneo'ya gitmekten
daha kolaydi. Ama 1912 Temmu-
zu'nda New York'tan Tulsa'ya yola 1kanAbrahams orada neyle kargilaacaginipek bilmiyordu.
Bu nedenle
yanina
aldigt kk kafileden bagka,
orada
bulamamasi olasili
na
kargi kendi dakti-
lo makinesini de gtrmgt. 2500 dolar olan
mevcut
parasim
bu
kk fakat grltl
kasaba-
da
gvenilir
bir banka bulamamasi olasihgimdikkate alarak bir
kemer iinde
yamnda
taglyordu.
Kogullar
a1smdan
bu denli
konfordan yoksun olan
kk kasaba
yine de kendisini gimdiden
"Dnyanm Petrol Merkezi" olarak
ilan
etmigti bile. Mark Abrahams Tulsa'ya geldig andan iti-
baren birka kk petrol girketini
bir
araya
getirmeye yneldi
ve
ok
gemeden Roxana Petrol
admdaki yeni girketi
kurdu. teden
beri
savunmaya
ynelik bir geni lemenin peginde olan Ab-
rahams igte
gimdi
bu byk
hedefe
ulagmty, Standard'm
lkesine
ait olan
topraklara
ayak bas-
migti.
Grevinitamamlamig
olarak Londra'ya
dndgnde
bu baandan
fevkalade
memnun
ka-
lan Deterding,
Hugo
Louden'e
yazdi cogku
dolu bir mektupta sevincini
gu
szlerle
ifade edi-
yordu:
"ok
gkr,
sonunda Amerika'dayiz!"
126
Rusya Kangyor
r
Shell
ve
Hollanda Kraliyet'inbirlegmesinde
Samuel
oyuna
getirildigi kamsindayd1;
ama
bu
dgn-
cesinde yanilmigti. Nitekim
Shell'in Rus petrolne baghh
l gz nnde
tutuldugunda,olaylar
okgeeden
bu birlegmenin
akilh
bir davranig
oldugunu
kanitladi.
Rusya'mnendstriyel gelig-
mesi 1892-1903 ylllarinda gl Maliye Bakam
KontSergei Witte'nin
uyguladigt ok
uygun
poli-
-tikalar
sayesinde olaganst bir attlim gstermigti. Matematiki olarak yetigmigolan
Witte,
arlik
Rusyasi'ndaykselmede pek rastlanmamig bir
ara olanyetenegi sayesinde, alt dzeyde
bir de-
miryolu
idarecisiyken Rus
ekonomisinin hkimi durumuna gelmigti. Sonunda
Mallyeakani
olan
Witte,Rusya'mn
ve
zellikle
de petrol endstrisinin, bol
miktardayabanci
sermaye
ile besle-
nirse,
ne
kadar
abuk
endstrilegecegini anlamigtl. Tutucular Witte'nin bu
programma
kargiikti-
lar. Bunlardan
SavagBakam "Petrol
alamndaki
geligmenin
agin
derecede
olmasmdan
ve
ncelikle
de yabanci kapitalistlerin, yabanci sermayenin
ve
Yahudiler'in
bu ige karigmalarmdan" bahsede-
rek
yakmdi. Fakat Witte her
geye
kargm
programma sadik
kahp geligme
stratejisine
devam
etti.
Witte, yeleri
iinde
ok
az
yetenekli
kigi bulunan
bir hkmette,
olaganst yetenekte
bir adam olarak hemen gze
arpti.
Rusya'da
tm
sistembagtan
sona
rm
ve
kokugmuy
du-
rumdaydl.
Peginhkm
ve
yetersizlik gibi nitelikler her kesimde egemendi. Ahmaklik
ve
bece-
riksizliginasil
sembol de
ar'in
kendislydi.
ar
II. Nikola, bir
otokratta
tehlikelisayilan
bir
zellige
yani
dalkavukluktan
hoglanmak zelligine sahipti. Aynca kendisi
ve evresindeki
kipiler
kendilerini
mistisizme yani gerekdigi olaylara
kaptirmiglardi. Bu
kipiler egitli
mezhepleregiri-
yor,
Witte'nin dedigi
gibi evrelerine
"digardan
ithal edilmig, kendilerini
peygamber
olarak
gs-
terenmedyumlan
ve
Rusya'da yetigmigdelileri"
toplayaraktm
vakitlerini bunlarla
geirigorlar-
di.
ar
bir
trl
"Bizans aliskanliklanndan vazgemiyordu"
ve
yine Witte'nin belirttigi gibi,
"Metternich'in
veya
Talleyrand'm
yetenegine
sahipolmadigtglbibir
amur
glne
saplandigL
ya
da
halk1na
sik
sik kan banyosu
yaptirdigi da oluyordu." Bu durumda Witte'ye
sadece
dua
edip
Tann'dan,
"kendilerini
korkaklik,
krlk, hilekrhk
ve
ahmakhk
tuzagina
dgmekten
korumasi
in" yakarmak
kahyordu.II. Nikola,
okuluslu
imparatorlugu iinde Rus kkenli olmayan
ne
kadar azinlik
varsa
hepsini hor
gryor
ve
lkesinde yaamalarim istemiyordu.
Nitekim bunla-
rm smir
digi edilmesini ngren
tasarlyi
da onaylamigti. Bu-davramgi
sonradanazinliklaridevle-
te karpt birer
isyanct
yapmigtir. Nihayet 1903
yilmda
lileri Bakani, Witte'ye
gelip
II Nikola h-
kmdarligmin daha
o
zamandan inanilmaz bir baansizhk rnegi
oldugunu syleyecekti. Ba-
kan'in beyanina
gre,
birka istisnayla, lkenin
tm
halki bezmig
ve
hognutsuz durumdayd1.
Rus
petrol endstrisinin asil
yuvasi
sayilan
Kafkasyaok kt
idare
edilen bir yerdi. Bu blgenin
yagama ve
ahyma kogullan
kabul edilmeyecek kadar ktyd. 1;ilerin
ogu
Bak'da,
ailelerin-
den uzak aligtirtllyordu. Batum'daki iiler
gnde ogunlukla
on
drt
saat ali
lyor,
ayrica ge-
nellikle de
zorunlu olarak
iki
saat
fazla
mesai yaplyorlardi.
.
Bak0
art1k
"Hazar zerinde kaynayan sicak bir devrim yatagi" olup ikmigti. Drtte bir
n-
fusu
Tatarlar'dan
olugan bu kentte, gehrin Tatar blgesinde byk bir yeralti mahzeni kurulmug,
"Nina"
gifre
adlyla byk
bir basm faallyeti
yrtlmeye
baglanmigti.Bu
gizli,
byk
yaym
ope-
rasyonunda Vladimir
Iyi
Lenin'in
ikardigt
IhtilalciIskra
gazetesi
Avrupa'dan Iranyoluyla ka-
akolarak Nina'ya ulaglyor
ve
yurtiinde
dagitilmak zere
burada yeniden basklya veriliyordu.
.
Zamanla,
ar
polisinin devamli
peglerinde
olmasma,
gagirtmalarina
karym
yine
de "Nina" dev-
rimle ilgili
malzemeninaktigi
en
saglam barinma
yeri olma
zelligini
korudu. Bu yeralti faaliye-
tine petrol sanayli de bilmeden
su
ortakhgi
yapmigttr.
Gizli yrtlen
ve
tm yurda
dagitilan
propaganda
yaymlannda, petroln "Milli dagittm
sistemi"
en
mkemmel dagitim
aract olmug-
tur
Bak
ve
buradaki petrol
endstrisiaym
zamanda, Bolgevik
lideri
olarakortaya tkacak
bir
grup
lider iin
bir egitim yeri
de
olmuytur Bunlann arasmda
ileride
Sovyet Devlet Bagkam olan
Mihail
Kalinin
ve SovyetierBirligi'nin gelecekte Maregali Klementi Voro ilov da vardi
Bunlarm
127
.I
arasmda gelecekte hepsinden daha nemli olan bir kigi
gen
bir Grc idi: Bir
zamanlar ilahlyat
fakltesi grencisi
olan
bir kunduracmin
oglu Josef
ukagvili.
Asil
adiJosefolan
bu
gen
yeralti
faaliyetlerinde Trke'de
"bag
edilemez"anlamma gelen "Koba" adml kullanirdi. "Koba", hepi-
mizin ammsadigt JosefStalin ismin ylllar
sonra
kullanmaya bagladt.
1901
ve
1902ylllarinda Stalin, Batum'daki
en
baanli sosyalist
organizatr
olmutu. Yerel
petrol sanayiinde yapilan
grev
ve gsterilerdeve aym
zamanda Rothschild'lerin igyerlerinde
uzun
zamandir devam eden grevde
igin
planlayicisi,
beyin adamiydi. Bu
grev
bittikten
sonra
Sta-
. lin diger
grevcilerie
beraber hayatmda
ilk
defa olarak
tutuklandi.Daha
sonra
yedi dela daha
tu-
tuklanmigtir.
Tutuklanmalardan
sonra
het
zaman
gnderildigi srgnden kaiyor, fakat sonunda
kendisini yine
ar'm
tutukevinde
buluyordu. 1903'te
Bak'da
iilerin ilan
ettigi
grev
giderek
btn Rusya'yi
saran
bir
genel
grevin olugmasina yol amigti.
Arttk
Rusya
tam
bir dzensizlik,
Rus hkmeti de byk bir
krizin lindeydi. Bu ko ullar altmda normal
olarak Marcus Samuel,
Rothschild'ler
ve
diger petrolcler petrol
temin
edecek kaynak olatak Rusya'ya dayanmakla ha-
ta
ettiklerini anhyorve
bu konuda kaygilanlyorlardt
arlik
rejimi hizli bir
degiiklik
zlemi
iindeydi
ve
bu zlemini de btn otokrat rejimle-
rin yaptigt gibi yabanci bir
lkeye
savag
amak
gibi
bir macerayla gidermeyeal1;ti.
Bylece hal-
kl yeniden bir
araya
getirmeyi
ve
hkmdarlanna
yeniden prestij kazandirmayi
umuyorlardi.
Ancak bunun iin, bagkalarmin
da bazen dgtg hataya dgerek kendisine hasim olarak yanlig
bir lkeyi, yani Japonya'yiseti.
Manurya ve
Kore'de
ve
ncelikle
de
YaluVadisi'nde
Japonya
ile
Rusya arasmda egemenligtn ele geirilmesi iin
sregelen
rekabet 1911ylhndan beri
iki
lke
arasmda
bir
savag
clasthgina
dngmgt. On yll kadar
evvel
Japonya'yayaptigt bir gezide
su-
ikast
girigimineugramig
ve
yaralanmig olan
ar,
Japontar'a
kargi
hibir
sayg1
gstermlyor
hatta
resmi
belgelerde bile
onlardan
"maymn"
diye sz ediyordu. Igebir
are
bulmak iin
Japonlar'm
yaptigt her
aba
mutlaka geri evriliyordu. Kont Witte aradaki anlagmazhga
son
vermek istediy-
se
de
abalan
sonu
vermedi, Witte'nin 1903 yllinda
Maliye Bakanhgi'ndan
almmasmdan
sonra
Japonlar
bir
savag
ikmasmin artik kamilmaz oldugunu lyice anladilar. Savag
ar'mve
evresi-
nin
igine
geliyordu.
Iigleri
Bakam da "Rusya'nm i durumu zorlu bir nleme muhtatir" demig
ve
arkasindan da
gunlan
sylemigtir: "lkede
devrim rzgrlari esiyor. Bu rzgri durdurmak
iin baanmizla sonulanacak ufak bir
savaga
ihtiyacimiz vat" Artik
savagm
kamilmazligt
ve
bir
an
meselesi
oldugugngibi
agikrdt.
Rus-JaponSavagi
1904 Ocak aymda patlak verdi. Savaga
ilk
baIayan
tarafJaponya,
yaptigi
srpriz
Ve bagar111
bir saldinyla Port Arthur'daki Rus filosunu yenilgiye ugratti. O gnden
sonra
da Rus kuvvetleri bir askeri
felaketten digerine ugrad11ar
ve
bu
macera
tm Rusdeniz filosunun
Tsushima
Savagi'nda
topyekn denizin
dibine
gmlmesiyle sonulandi. Bylece
sava,
ihtilal
rzgrlarmt yatigtirmakbir
yana tamtersine
krklemig oldu. 1904 Araligl'nda BaktTdaki petrol
lyiler
tekrar
grev.yaparak, ilk
toplu
i; szlegmesini elde etmeyi
baard11at
Savag
sona
erdikten
hemen
birka gn
sonra
ihtilalciler bu defa
bit bildiri yaymlayarak "Kafkasya
iileri, intikam
sa-
ati geldi"diyecekti. Su bildiri
Stalin
tarafmdan
kaleme
almrmyti. Ertesi gn, St.Petersburg'da
arlarma
dileke vermek iin KiBahesi'ne dogru
yryen bir ii grubuna polis
ate; atl.
lyte
o
gn "Kanli Pazar" diye anilan, 1905 ihtilali'nin
baglanglC1
oldu
-
Lenin bu gnden "Byk
Prova" gn diye sz eder.
Haber Bak'ya
ulagtiginda
petrol
iileri
yeniden
greve
gittiler.
Grevin
ihtilale
yol aacagm-
dan
korkan hkmet, Mslman Tatarlara silah verdi. Tatarlar da
ilerinde
petrol endstrisinin
liderleri de olan Hiristiyankkenli Ermenileri toplu halde katletmeye bagladilar.O gnden
sonra
-
agizdan agiza
dolagan bir efsaneye
gre,en
zengin petrolclerden Adamoff adindaki bir Ermeni
yarali oldugu
halde
evinin
balkonuna
ikip mevzilenmig
ve
oglunun yardimlyla muhasaraya
kar-
gi
koyup
tam
gn dayantmpt1.Bu arada evi
atege
ver liyor, kendisiyle beraber
kirk
adami ya
yalolarak veya paralanarak
ldrlyordu.
128
Grevler
ve
aika.srdrlen
isyan hareketleri 1905 Eyll
ve
Ekim aylannda bagtan baa
tm
imparatorlugu
sarmigti. Kafkasya'daolaylar
sosyalizmyznden degil,
irk
ve etnik
anlag-
mazhkyznden krklenip, srkleniyordu. Tatarlar bagtan baa
btn Bak
ve evresinde
petrolsanayline
kargi
yeni bir saldinya
gemig,Ermeniler'in
sigmdiklanyerlerdeki binalari
atege
veriyor, ellerine
geirebildikleriher
para
mah
talan
ediyorlardi. O cehennemden sag olarakkur-
tulmayibagaran biri bunu
gu
szlerle anlatir: "Her
taraf
tam
bir cehennem grnmndeydi.
Yanmakta
olan
iskelelerden
ve
petrol kuyulanndan
tkanalevler
bu cehennemin zerinden
ge-
ip
ufku
saran
dehget verici duman rtsnn
iinde kayboluyordu. Hayatimda ilk
kez btn
bunlann dnyanm
sonu
oldugunun
bilincindeydim.
Alevler iinden
can
havliyle
ikipkurtulan-
lar bu defa da hemen Tatarlar
tarafmdanvtfruluyordu... Su
manzaranm
Pompei'nin
son
gnle-
.
rine benzedigini dgndm. Tfek kurgunlarmm
ve
tabancamermilerinin havada
ikardigt
ses
manzarayi
Pompei'dekinden daha da kt yaplyordu. Aynca infilak
etmekte olan petrol
varille-
rinden ikan
ses,
katillerin
keskin haykinglari
ve
lmekte
olan kurbanlarmm
1ghklanevredeki
,
manzaraya
daha da
dehget
sa1yordu.
Duman
o
denli kalmdi ki gleden
sonra
saat
iki
oldugu
halde
gnegi grmek mmkn olmamigti. Hemen
sonra
da
son
gnlerin
gerektengeldiginika-
n1tlamak
istercesine korkun
bir gk grlts duyuldu
ve
btn
blge bagtan baa giddetle
sar-
sildt."
Bak'da olup bitenler digdnyadaderin yankilar uyandirmigti. Arttk btn dnya
ilk defa
olarak korkun bir
ayaklanma
yznden
petrol akimimn durduguna, bunun da byk bir yatirt-
mi
degersiz kilmakla
tehdit ettigine
tamk
olmugtu. Bu arada Standard, Rusya'daki dzensizlik-
ten
yararlamp vakit kaybetmeden hemen harekete
geti. Ilkolarakdaha nce
Rus petrolne
kaptirdigt Uzakdogu'daki pazarlan
geri almaya yneldi
ve bunu baanyla gereklegtirdi. Bunda-
ki
amact
Amerikan
gazyagmapazar
bulmakti. Rus endstrisinin
kendi durumuna gelince, du-
rum gerekten
rktcyd.
lkedeki
tm petrol kuyularmm te ikisi
tamamen
yok olmug,
ihracat feke
ugramigti.
1905
sonuna
gelindiginde artik ihtilal yenilgiye
ugramigt1.
Bu arada
Rus-JaponSavagi da
sona
ermig, sonulan BagkanTheodore
RoosevelttarafmdanPortsmouth, New Hampshire'de
savaga
katilan
taraflarm
iradesine
uygun
gekilde
karara baglanmigti.
1905 Ekimi'nde
ar,
irade-
sine
ve
mizacma
tmyle
kargi olmasma
ragmen iinde Duma admdaki parlamento
da
olan
ana-
yasal bir dzenin
kurulmasma izin verdi. Ihtilalin
sona
ermesine
kargm
petrol
blgesindeki
kan-
iklik
henz bitmemigti. Bak'daki petrol iileri
Duma'yaparlamento yesi olarak Bolgevik
temsilcilerisemigti. Ayrica Nobel'in Batum'daki
temsilciside sokakta ldrlmgt. 1907de
bir kez daha bir
grev
dalgast
tm
Bak'yu
sarmig ve
genel
greve
dngme
tehdidinigsteriyor-
du. Bu
arada
ar
aptalca davranarak belki de ileride
kendisini
ve
hanedamni kurtaracak olan
anayasay1
yok etmeye abgiyordu.
Aynca Bolgevikleriiler
arasmda
"smirsiz
bir
gvensizlik
ya-
ratmak',
petrolcleri idare
ve
organize
etmek
ve
kendi deyimiyle
gvensizlikleri
"krklemek"
.
amactyla 1907'de bir kez daha Stalin'i Bak'ya gnderdiler.
Bak'da
geirdigi
seneler Stalin'in
ii
smifmm gnlk
sorunlanyla gerekten meggul oldugu
az
sayida
seneden
birkaidir. 1910
yi-
Imda Stalin bagka
bir grevin hazirliklarm1
yaptigt strada bir kez daha
tutuklanip
hapse
atillyor
ve
sonra
da Rusya'mn kuzeyindeki terk edilmig
topraklarasrlyordu. Stalin ihtilalci
legiligini
ve
fesat
kurmadaki
ustaligim, hirslt
ve
alayc1
tabiatim
Bak'dayken bilemig
ve
geligtirmigtir; bu
zelliklerigden
gelecekte ok yararlanacakti.
Rusya'ya Dny
Rus
petrolnn gerilemesine neden olan etkenler
sadece
politik
tutarsizlik,
irk
sorunlart
ve
grevlerin dogurdugu gerilimden
olugmuy
degildi. Rusya'mn
gemigte sahip
olduguavantajl1du-
rum,
petrol
nisbeten
ucuz
flyatla satmasmdarikaynaklanmigti. Ancak
yeni durum bambagkay-
129
I
dl. Sondalm dzensiz
ve
bagtan
savma
yapilmasi yznden
retim
kapasitesi
dgmg, Bak do-
laymdaki petrol yataklarmda onanlmasl
imknsiz bir
tahribat
baggstermigti. Sonuta,bu blge-
de zaten azalmakta
olan
petrol, daha da byk
b r hizia
tamamentkenmeye
bagladt Btn
bunlar igletme
masraflarinda
dramatik artiglar yaratti.
Aynca politikadakitutarsizlik
yeni gelig-
mekte olan
ve
ok
gerekli
byk
yatirim
faaliyetini
tegvik
eder nitelikte degildi. Bir
ara,
Rus
h-
kmeti ok yanlig bir
davramgla, sirf
mallyesinin
doymak
bilmez itahmi
tatmin
iin
i-ulagim
.vergisini artirdi. Bunun
sonucu
olarak dnya pazannda Rus petro1nn fiyati artacak
ve
bu
pa-
zarlarda Rus petrol rekabete elverigsiz
hale gelecekti. Artik daha nce
avantaj sayllan fiyat du-
rumu
gimdi dezavantaj olmugtu. Rus petrol
yava; yavag
yan-rn durumuna
gelecek,
sadece
teki
cins petrol
bulunmadigL
zaman
aranacakt1.
Bu
ara,
Avrupa petrol sanayiinin genel
yapismda da
bazi degigmeler gzlendi. Artik Ro-
manya'da da ok
nemli
ve
yeni bir petrol kaynagi doguyordu. Bu lkede Karpat Daglart etegin-
.
de teden beri yapilan elkazisi sonunda ok
az
miktarda
petrole
rastlanmigtl.
1890'll yillarda
Macaristan
ve
Avusturya
bankalarinm yaptigi,
modern
teknoloji
egligindeki
yatirim
destegiyle
Romanyan petrol
retimi
arpio
bir
artig
gsterdi. Ancak yirminci yzyil baglarmda Roman-
ya'ya Standard Oil, Deutsche Bank
ve
Hollanda Krallyet'in de girmesi
ile durum bir kez daha
degigti. Bu
grup
Romanya'nm
petrol
sanayiini
kontrollerine almaya bagladilar
ve
bunun
da
et-
kileri ok byk oldu. Yirminci ylizy1hnilk
on
ylli iinde Romanya petrol retirni yedi kat
artti.
ok
gemeden Deutsche Bank, Romanya
retiminin de
verdigi
avantaji
kullamp, 1906 yllmda
Nobel'ler
ve
Rothschild'lerle birlegerek kisaca EPU diye amlan (European Petroleum Union)
"Avrupa Petrol Birligl"nikurdu. Bu birlegmeyi izleyen
iki yll iinde EPU, Standard'1n Avrupa'da-
ki temsilcileriyletemasa
geerek pazarlann belli kopullar altmda blglmesini karara
baglayan
anlagmalar
imzaladi. Anlaymalar geregince pazarlarm yzde 20
-
yzde
25'i EPU'nun
oluyor,
geri
kalani Standard'a birakihyordu.
Bu durum kugkusur Standardynnden
tatmin
ediciydi.
Kisasre
sonra
ingiltere
ile
de benzer bir
pazar
blgme anlagmasi
imzalandi.
Bilindigt
gibi
Bak petrol birtakun
karigikliklarnedeniyle inige
gemigti.
Ancak hemen
ay-
m
senelerde Rusya'da yeni yeni kuyular ailmaya baglandi. Yeni ailan bu kuyular ok
ileri
tek-
nolojinin, retim metotlannin
ve aynca
sermaye
saglaylp speklatif
petrol
tutkusuyla
yanan
Londra Borsasi'nm da
destegiyle sratle geligti. Yataklardan
biri Karadentz sahiline elli mil uzak-
hktaki Maikop'tu. Digeri ise Batum'un
kuzeydogusunda, Grcistan'daki.
Grozni
yataglydt. An-
cak retimin yeniden
artmly olmasma
karin Rothschild'ler arttk
bu
servendenusan
getirmig
olarak
ekilmek
istiyorlardt. O gnlerde
Rusya'ya
egemen
olan Anti-Semitizm
ve
yabancilara
kargi duyulan dgmanhk,
giderekarta11siyasi tutarsizhkla
beraber onlan derinden
tedirgin
eder
olmustu. Grev
yapilacagmi,
kundakilik,
cinayet
ve
ihtilal
hareketlerini daha olugmadan ilk el-
den greniyorlar, rahatsizlik
duyuyorlard1.
Igi
satia
ikarmak
iiri pek ok nedenleri
vardi. Sir
kere
"kr"
artik
ya
ok azalmigti
veya
hi yoktu. Rothschild'lerin petrol gelirleri Rusya'mn petrol retimine bagltydi
ve
uluslararasi
platformda cografi
hibir dengeye sahip
degildi]er Artik bir
soru
kafalarim kyrcalar
olmugtu. y-
leyse neden
bu igi birakip dnya apmda yayllmig
bagka
bir teykilatla
birlegerek
gvence
altmda
olmasinlar?
Bu amala 191l'de Rus Petrol
Teykilatt'nin
tmnn
bir btn
olarak sat1;i
iin Hollanda
Kraliyet/Shell'le mzakereye girigtiler. Anlagma saglamak kolay olmadi.
Bu
satly
igleminde
Rothschild'leri her yerde hazir olan
Fred Lane
temsil
ediyordu. Rothschild varliklarinin dertli ba-
gi
olan kigiyeyazdigt bir mektupta "Glge"
Lane
gu
szlere
yer
vermitir: "Sizi
temin
ederim ki
Deterding'e bir
gey
yaptirmak hi de sandigimzgibi
kolay degildir. Onun huyu olaylari olanak
verdigince akigma birakmak, zmlememek,
bu
arada
da
tipki
bir baykup
gibioturup
olup
bite-
ni
degerlendirmek,
acaba
iyi
mi yapti,
kt
mli
yapti, yoksa acaba
daha lyisini yapabilir
mi diye
dgnmektir. Kisacasylemek gerekirse
nerede oldugunuzu szlegme
resmen
"imzalanmadan"
130
asla
bilemezsiniz."
Glge Lane'in bu szlerine kargm yine de 1912
ylimda anlagma imzalandt.
Hollanda
Krallyet/ShellKarma Tegkilati Rothschild'lere olan borcunu
hisse senediyle dediler
ve
bylece Rothschild'ler
gerek
Hollanda Kraliyet'te gerekse Shell'de
en
byk hissedar oldular, I
Bunu
yapmakla Rothschild'ler
emniyetsiz
ve
gvencesiz Rusya petrol varliklanni, hizla by-
yen,
blnmg
durumdaki bir
uluslararasi
girketiinde, saglam,
gvencell,gelecegi
parak
hol-
dinglere dngtrm oluyordu,
Rus
petrolnn emnlyetsiz durumda
oluguve
Shell'in de Rus petrolne bagli olugu Mar-
cus
Samuel'i her zaman
iin kizdirmigtir.
Bu
nedenle yzyil bitip yeni bir yzyila dngrken
kizg1nligi
her halinden
belli olan Marcus Samuel,
ShelfinRuspetrolne
olanbagimhligimkes-
mek iin
elinden
geleniyapmigti. Bundan
on
yll
kadar
sonra
da, Deterding,
byk
bir
manevra
.
evirerekHollanda Kraliyet/Shell karmasinm
grkemli
bir
tarzda
Rus petrolne
girmesini sagh-
yordu.
Bunun
sonucu olarak
Grup, "Nobel"
Sirketi'nden sonra,
Rus petrolnn retim,
rafineri
ve
dagitim igletmelerinde
en
byk
teykilatoldu. Bir
strasi geldiginde Nobel
temsilcisiolan biri
.
Deterding'eRus petrolne
girmesinin nedenini
sormugtu.
Patavatsiz
Deterding
bu
soruya
pu ya-
mti vermigtir:
"Amacimiz
para
yapmakti." Hemen bir
gece
iinde
sanki bir
sihirli
degnekle
Grup, Rusya'nm
en
byk ekonomik gc oluyor,
tahminleregre her blgede tm Rus reti-
minin
en az
begte
hirini elinde
tutuyordu.
Ayrica, Rothschild'lerin
petrol
varligmi
kendisine kat-
makla
Grup, Dogu Hint Adalari'ndan yzde 25, Romanya'dan yzde 17, Rusya'dan yzde
29'luk hisselerle,
dnya
apmda
dengelenmig bir retimde
bagkgeye
sahip
oluyordu. Rus
pet-
rolne
glrmenin
nemli
bazi riskler getirdigi yadsmamazsa da bu ek
retimi
gnya
apmdaken-
di
sisteminekatmakla daha
ok avantaj kazanmig oluyordu. Risklere gelince,
onu zaman gste-
recekti.
Genel grnmyle Rus petrol endstrisi
zellikle
Bak
dolayinda,
Birinci Dnya
Sava-
l'mn
baglamasmdan evvelki
on
yll iinde
dgg gstermigtir.Uygulanan
teknoloji
durgun,
geri
kalmig
ve
Bati standartlarmm
altmda
bir
teknolojiydi.
Artik eski
grkem]i devri, dnya
pazann-
da dinamik
g
oldugu gnler
geride kalmigti. 1904-1913
arastada Rusya'mn driya petrol
ihra-
catmdaki hissesi yzde 31'den yzde 9'a dgmgtr.
Artik Rus petrol endstrisine,
o
parlak
gnlerinde
herhangt bir
gekilde
katilim
gstermig
olanlar
o
gnlere
act
bir zlemle
bakar olmug-
lardi.
Nobel'ler, Rothschild'ler
ve
Marcus Samuel
aismdanRuspetrol heybetli bir
servet
ve
g
kaynagi olmugtu. Ancak bu zlem sadece petrolclerin
tekelindede degildi
ve
bazen
petrol-
clerin rakiplerini de
etkiliyordu. 1920'lerde Stalin Bolgevik
tahtma
iktigt
gecequ
szleri syle-
migti: "Byk
ii ktlelerine liderlik
yapmanm ne
antama geldigini ilk
defa Bak'da anladim.
Bak'da, ihtilal
kavgasmakatilmakla ikinci defa
vaftiz edilmigoldum.
Orada
ihtilalin bir
yolcusu
oldum."
1905'te
baglayanihtilal dalgasi
her
ne
kadar Bak'yu
yirmi
yll sreyle dnya
petrol
paza-
rmda artik etkisiz duruma getirmigse de, Bakt^1
yine de Avrupa'nm yakm
evresi
iin
en
nemli
petrol
kaynagL
olma konumunu korumugtur. Bu nedenle
Bak, ihtilale
ragmen, hl
devam
eden global atigmalarda
en
byk
ve en
kesin dllerden
biri olmaya devam ediyordu.
I
131
7
Acem lkesinde
"Zevk- Sefa"
1900 ylh sonlarmda, Antoine Kitabgi adinda ufak tefek, general rtbell bir Saym
Bay,Paris'e gel-
migti. Bazilarmca Amerikan, bazilarmca da Grcistan
kkenli
oldugu samlan Kitabgi, Acem h-
kmetinde
gmrk hizmetleri genel indrlg
dahil egitli
grevlerde bulunmugtu. Bir lngiliz
diplomatin
szleriyle
"Batfyla ilgili konularda
lyi yetigmig
--anlagma
yapmayi ve ticarigirigimleri
bagarmig- bir kipiydi." Zaten grevi
de bu becerileri
gerektiriyordu.
nk
Kitabgi'nin Paris'e
gelig
nedeni
burada bir Acem sergisinin
atligt
gibi
gsterilmigse de aslmda gerek neden bam-
bagkaydi. Gerekte Kitabgi bir saticlydi;
amact
da Avrupa'da Acem
lkesinin
petrol
igini stlene-
cek
ve
bu konuda uzlagmaya istekli
bir yatirimci
bulmakti.
Bu
amaca
ynelik abalartnda Kitab-
gi'nin kendi
ikarini
da dgndg
-ve
bu anlagmadan ykl bir
tazminat
alacagi- kugkusuzdu.
Ancak Kitabgi'nin ba ka bir
amact
da
siyasi
ve
ekonomik aidan nemli
ve
zlmeyi
bekteyen
.
birok
.sorunla
karyt kargiya olan Acem hkmetinin ikarlarimgzetmekti.Geri Acem hk-
metinin mali durumu her
zaman
iin bir hayli karigik
olmugsa
da artikbir tek
nokta apa1korta-
daydi. Hkmet
tamamen
parasizdi
ve
hazinesi
para
ihtiyactyla kivrantyordu. Acaba neden? Za-
manm
Bagbakan'i bunun yanitini
verdi:
"Sah
hazretlerinin savurganligt
yznden."
General
Kitabgi'nin abalari sonunda meyvesini verdi
ve
tarihi
byklk
ve
boyutta dene-
bilecek bir.ig
anlagmast sagland1. Bu anlagma sadece birkag
yll iin imzalanmig
ve
aslmda
kaderi
pamuk ipligine
bagli bir
uzlagmaydi. Ancak bu anlagma, Ottadogu'da petrol agtm baglatan,
bu
blgede uluslararasi platformda siyasi
ve
ekonomik mekanizmayi harekete getirmig bir uzlagma-
dir. Bu anlagma sayesinde Acemistan
--veya
1935'ten
sonraki yeni adlyla fran- eski Acem
ve
Partiya
imparatorluklanndan
beri dnya sahnesinde grmedigi bir
n
ve
neme kavugmustu.
"En st
Dzeyde
Bir Kapitalist"
Paris'te geirdigi gnlerde Kitabgi emekli olmuy
bir
ngiliz
diplomattan
yardim
istedi.
Ingilizdip-
lomat
yaptlgt
afagtlrmalar sonunda Kitabgi'ye sundugu raporda punlanbelirtiyordu: "Petrol ko-
nusunda
en
st dzeyde bir kapitalistle grgtm. Konuyu ele almayi kabul edlyor." Adi
geen
kapitalist 1849 ngiltere,
Devon dogumlu Knox D'arcy
isimli
biriydi. D'Arcy
gg
edip Avustral-
ya'ya
gelmig,
orada kk
bir kasabada avukathk yaplyordu.
Su arada bir de hobi edinmigti;
nne geilmez bir
at yarigt tutkusu. Yapi
itibariyle D'Arcy
gansim
denemeyi
seven
biriydi. Bu
nedenle yeni
bir
servene atilarak bir
birlik
kurup
yillardan beri
igletilmeyen
bir altm madenini
yeniden
igletmeye
sokma faallyetine
girigti.
Yapilan abgmalar madenin altm ynnden hl ok
zengin oldugunu ortaya
ikardi. Geenzaman
iinde
D'arcy ngiltere'ye
ok zengin bir adam
olarak dnd
ve
orada olaganst zengin
birinin yaadigt hayati srdrmeye koyuldu. ilkegi
l-
dg iin, Nina Boucicault
isminde
zamanm
ok
nl
ve
verdigi davetlerle nlenen
bir kadinly-
la
ikinci
evliligini yapti. Su iftin verdigi davetlere Enrico Caruso bile katihp
garkisylerdi.
Londra'daki
evinin
digmda D'Arcy'nin sayfiyede de iki maliknesi vardi. Aynca Epsom at yarigla-
132
rinda kendisine mahsus
devamli bir de locast vardi
ki,
bu locanm
bir
egi Kraliyet locaslydt,
D'Arcy iin
yatinma
ve
speklatr oldugu sylenebilir; ancak iyi bir
idareci
olmadigt da kesin-
dir. Eu yzden bir
sre
sonra
yatinm
yapmak iin yeni bir is alam
aramaya
koyuldu. Acem lke-
si petrolnn gelecegl
ona
parlak gzktg
iin
ve
i; konusunda
gansmi
yeniden
denemek iste-
diginden
yattrimim
bu
alana
yapmak
istedi.
Bu karan
veren
D'Arcy Ortadogu petrol endstrisi-
run kurucusu olarak
tarihe
gemigtir.
Iran'da,yzylllardan beri petrol
sizintisi
gzlenmigti.
Sizmti olarak
gelen
petrol, gemi kalafat
iginde tugla
sivasi
olarak
kullaniltrdt. 1882
ve
1889ytllarinda, bugnk Reuters Ajansi'mn ku-
rucusu
olan Baron
Julius
de Reuter Iran'la
iki
anlagma
yapmay1
bagardi. Sunlar bagkakonulann
yam sira
Iranpetrolnngelitirilmesini
de kaps1yordu. Eu anlagmalarm
ikisi
de hem franiin-
.
de hem. de Rusya imparatorlugu'ndabyk
protesto
ve
itirazlara
neden oldu. Su anlagma
ile
petrol
bulmak iin yapilan tehlikeli ve.baansiz abalar pek
ok
da
zarara
sebep olmuytu. So-
nuta her iki anlayma da yenilenmedi ve
sona
erdirildi. Su defa 1890'larda bir Fransiz
jeolog
ran'dakapsamh bir aragtirma yapacak
ve
bu lkede
ok
miktarda petrol potansiyeli oldugunu
gsteren raporlar yaymlayacakti. Franstz
jeologun
ahymalan
taraflarca
ve
ncel kle de General
Kitabgi
tarafmdanbiliniyordu. Bu
yzden
Kitabgi vakit kaybetmeden D'Arcy'yi ikna
etme yolu-
na gitti
ve
milyonere
ok
parlak bir
teklifte
bulundu. Ona
"degerine
paha biilmeyen bir hazi-
ne" vaat ediyordu. Su sz kargismda
kim ilgisiz
kalabilir? Ancak nce
anlagmanm gereklegme-
si gerekirdi.
1901ylliMart ayinin 25'inci
gn
D'Arcy'nin bir
temsilcisi
Paris'ten yola
ikip
Bak
yo-
luyla Nisan
aymin
16'sinda,
Tahran'a geliyordu. Iran'mbagkenti olan bu gehirde
ilgililerle
grg
meye
girigtiyse
de bu
grgmeler
hem
yavag
hem de kesintili devam
ediyordu. O ka,dar ki
D'Arcy'nin
temsilcisi
vaktini
daha
ok
Iranhahst
ve
eligleri
satm
almakla degerlendirir olmugtu.
Serven hastasi Antoine Kitabgl'ye gelince,
o
da bogdurmuyordu. Ognlerde ingiltere'ninIran
Bykellsi olan Sir Arthur Hardinge, Kitabgi iin gunlan
yazmigtir:
"Kitabgi
Sah'mne
kadar ba-
kam
varsa
hepsinin
ve aynca tm
maiyetinin, sabahlan majestelerine piposunu
ve
kahvesini
su-
nan
zel hizmetkrma kadar herkesin
tam
destegini saglamigtic
"
Rusya
ile
ngiltereKargi Karplya
rantarihi ok uzun
bir gemige dayamr.
Byk Strus imparatorlugu
ve
L Darius
zamamnda,
milattan nce beginci yzylla kadar Hindistan'dan baglay1pbugnn modern Yunanistan'ma
ve
Libya'ya kadar
uzanan
bu lke
gemigteki kimligiyle
ne
kadar vnse yeridir. Sonradanbutop-
Taklarda
gimdi iranolarak
bilinen Pers imparatorlugu kuruldu
ve
kisa
srede
Roma imparatorlu-
gu'nun
dogudaki
tartigi'nasiz en
byk rakibi oldu. Acemistan Asya
ile
Bati arasinda
ticareteok
elverigli bir kpr durumundaydi. Eu
topraklardan
dalga dalga pek ok ordu, pek
ok
ulus gelip
gemig
ve
bazen
burada
yerlegmiglerdi. Bunlardan bazilarl Bati'dan esip gelen Byk iskender
ve
Dogu'dan
gelen Cengiz Han
ve
Mogollar'dir.
18.
yzyllsonunda
egemenlik "Kaarlar" diye
bilinen
haris
ve
agzl
bir hanedanm eline geti. Kaarlar, aralarmda
savagan
kk kabileler
ve agzl prenslikleri yenerek yeni bir hanedan kurmuglardi. Kaar gahlan
tedirgin
bir durum-
da, bir
buuk yz yll boyu hkmdarliklanm srdrd. On dokuzuncu yzy11da,istila edilmeye
allgikbu
lke
bu defa da kendisini digardan
gelen
baka tr
bir baskimn kargisinda
buldu.
Rusya
ve
ngiltere, Kagarahlarmm igali altmdaki Iran'da
egemenligi
ele geirmek iin birbirleriyle
diplomatik
ve ticari
bir
yarigmaya
girigmigti.Kaar gahlan durumu
kurtarmak iin bu iki
sper
gc birbirine
dgrmeyealigtilar.
Ingiltere
ve
Rusya arasmdaki rekabet Iran'iSper G
diplomasisinde
en
gncel
konu hali-
ne
getirmigti. Zamamn Hindistan
Genel
Valisi Lord Curzon Iran't, "Gzerinde dnya egemenligi
iin
oyun oynanan
bir
satran
masasi" olarak
tammhyordu.1860'hylllardan ba layarak Rusya,
133
\

l
I
Orta Asya'da
amansiz
bir genigleme
ve
ilhak
politikasma yneldi. Ruslar'mhedell Orta Asya'mn
da tesine uzanmak, komgu lkeleri
egemenligine alarak kendine
bu sicak iklimde bir liman
saglamakti.
Ingiltereaisodansa Rusya'mn srdrdg
geniplemepolitikasi Hindistan
ve
Hin-
distan'a
giden
yollar iin dogrudan bir
tehlike
demekti.
ran'in
Rusya'mn
ilerlemesini
tegvik
ko-
nusunda yapacagl herhangi bir hareket, Ingilizbir diplomatm 187l'de
syledigigibi,
"Hindis-
tan'insigortast zerine verilecek bir
egit
taviz"
sayihrdi.
Artik Rusya blgenin
her yamnda
hare-
kete
gemigti. 1885'te kendisiyle Ingilterearasmda neredeyse
bir
savaya
neden
olan
kompusu
Afganistan'a saldm dzenledi.
Yzyll bitip yerini yeni bir yrylla
terk
ettigi siralar, Rusya fran
zerindeki baskisim
yogun-
lagtirdi. Eu yeni zorlama kargismda,-
Ingilizler Iran'i
dokunulmaz
bir statde tutmak
istediler
ve
bu
amala ran'a Rusya
ve
Hindistan arasinda
bir
tampon grevi vermenin bir yolunu aradilar
Ancak
yeni yzyil baglarmda, ran'martik Rus egemenligi altma girmigolmasi nedenlyle, ngil-.
tere'nin
konumu
ok kritik olmugtu. Rusya ranKrfezi'nde bir deniz
kuvveti kurma
pegine
dgmgt.
ranekonomisi ise neredeyse
tamamen
Rus ekonomisine baglanmigti.
Ingiftere'nin
ran
Elisi
Hardinge'nin
tammlyla,
Sah
Muzaffer Al-Din
"byk
insan grnmnde
kk
bir
ocuktu."
Iranmonargisiyse, Eli'nin
tanimlyla
"Eskimig,
uzun
yillar ihmal
edilmig, digtan
gelen
en sert
etken hanglsiyse, delenere
ve savunmasiz
diktatrlerini
en yksek
sesle hangi rzgr
tehdit ediyorsa,
onun
esintislyle hemen y1ktlmayahazir bir
binaydL
"
Hardinge, bu
en
sert
dig
et-
kenin byk
olasihkla
Rusyaolmasindan korkuyordu,
nk
"Sahve
bakanlan, kendi
pervasiz
savurganhklan
ve
ilginhklan yznden
artik
tamamen
Rusyanm
'kulu'
olmuglardl."
Ruslar
ise
"Rus-ran"
iligkisinin
ekonomik ynn
umursamiyordu. Bir Rus
memurun
anlatimlyla
"yedi-se-
kiz
milyon
tembel,
klhanbeyi kiglyleticarete girigmenin
ne yaran
olabilirdi ki?" Ruslar'in asil is-
tegi
Iranzerinde
kendi
siyasiegemenliklerin
kurmak
ve
diger Sper
Gleri
diglamaktL
Har-
dinge'ye gre,
Ingilizpolitikasmm
"en
nemli hedefiyse"
bu denli
tiksindiricibir saldmya kargi
diren
gstermekti.
Igte bu noktada D'Arcy
ve
D'Arcy'nin petrol
tasansmm
ige
yarayacagl dgnld. Ingilte-
re'nin
petrol
konusunda
yapacagt
bir anlagma ile Rusya'ya karvi pekl bir denge kurulabilirdi.
. Bu dgnceyle ingiltere
girigime destek verdi. Anlagma zerinde grgmelere
girildigini duyan
Rus Elisi'nin
tepkisi
ise byk oldu. Eli
son
derece
fkelenerek
tarallan
bloke
etmeye ah
ti.
Eu
abasmda
bir dereceye kadar baanli
da olmuy
ve
grgmeleri yavaglatabilmigti.Ancak
son-
raki gnlerde D'Arcy'nin Tahran'daki
temsilcisi
masaya
begbin pound
daha
brlatmca durum de-
gigti.
Temsilci D'Arcy'ye verdigt raporda gunlan bildirlyordu:
"Sah
paranm nakit olarak hemen
denmesini istedi
ve
paranm
bir kismirn almadan da anlagmayi imzalamadi." denenbu ekstra
para
sihrini
gstermigti.
28 Mayis
1901'de
Sah
Muzaffer Al-Din tarihi anlagmay1imzaladt
Uz-
lagma
Sah'a
yirmi bin pound nakit, yirmi bin pound degerinde de hisse,veriyor,
ayrica
"y11hk
net
kr" sagliyordu. Bu
son
deyim yeteri kadar aik olmadigindan-tammlanmasi
gereklyordu.
Ancak
ileride
bu
tanimlamamnok ekigmeliolacagt meydana
ikacakti.
Bunlara kargilik D'Arcy alti
sene geerli olan
ve
lkenin drtte n
kapsayan bir
anlagma
elde ediyordu.
D'Arcy'nin nerdigi
anlagma
daha
bagmda, Rusya'ya
en
yakm olan beg kuzey
eyaleti anlag-
ma
digi birakmigtt.
Bunu "Rusya'yi kugkuland1rmamak" iin
yapmigtt
Ancak Ingiltereile Rusya
arasmdaki rekabet devam ediyordu. Ruslar
gimdi
de Bak'dan Iran Krfezi'ne
kadar
uzanacak
bir boru hatti inga etmek istlyordu. Boru hatti
Rusya'mn,Hindistan
pazarma ve
Asya'ya
yaptigt
gazyagt
ihracattni artiracakti.
Ancak bundan da nemlisi Rusya'nin Iran'da, bagtan baa krfez
blgesinde
ve
Hint Okyanusu sahillerindeki stratejik nfuzunu Ve
gcn
gzler
Onne
sere-
cekti. Ingilterehem Tahran'da hem de St. Petersburg'da
tasanya
piddetle
kargi
ikt1. ngilte-
re'nin Tahran Elisi ilgtlileri uyararak boru hatti zerinde
yapilacak
"stn
kr" bir anlagma-
nm,
boru
hatti
hibir
zarnan
gereklegmese bile, "Gney Iran'a srveyanlann, mhendislerin,
Kazak kkenl koruyucularm sokulmasi iin bir mazeret olugturacagi, bunun
da st
kapah bir
134
I
l
askeri iggal
anlamma gelecegi" grgndeydi. Sonunda ingiltere'ninitirazi
agir basti
ve
boru
hatti ingasmdan vazgeildi.
D'Arcy'nin Tahran'daki temsilcisi yapilan pazarhk
ve
uzlagmadan ok
memnun
kalmigt1.
Eu uzlayma
sadece
D'Arcy'nin igine yaramakla
kalmlyor,
ingiltere
aisindan da
ticari
ve
politik
yarar
saglamakla beraber lkenin ran'daki
nfuzunu da pekigtiriyordu. ngiltereDigigleriBa-
kanhgl uzlagmada dogrudan
sorumluluk
almayi
reddetmekle beraber D'Arcy'nin abalarmigz
ardi
etmiyordu. Ancak Hardinge anlagmayapihrken orada bulunmuy
biri sifatlyladurumdan pek
emin
degildi.
iran'1tmsiyasi
sistemiyle,
insanlarlyla, cografi
ve
lojistik karabasanlanyla
ve
hi
kugkusuz
gemigteanlaymalardaki
vefasiz tutumuylaok
lyi
tanlyordu.
Eu yzden evresini
uyardi
ve
tedbir
nerdi. "Petrol iersin
veya
iermesin rantopragl
UZUR lllardan bu
yana
mit
. baglanarak giripilmi projelerde
ticarive
siyasi yeniden doguglara sahne
olmuy bir topraktir.BO
topraklardan
gelecek beklemek
sadece
vakit
kayb1 olur" diyordu.
Su
durumda D'Arcy'yi bu denli
riskli
bir ige
-cra
ve
yerine oturmamig
bu
topraklarda
by-
le dev byklgnde
petrol
arama
servenine-
iten
gey
neydi? Bunun yamti
kugkusuz
gyle
ifa-'
de edilebilir: Epsizbir
servete
kavugmak iin duyulan
dayanilmaz bir hirs
ve
ikinci
bir Rockefeller
olma
ganst.
Aynca
bu D'Arcy'nin oynadigiilk kumar da degild . Daha
nce bir kez daha Avustral-
ya'da
altm
madeni
zerinde kumar
oynamt; ve ok
baanlt olmuytu.
Ancak eger nnde bekle-
yen geyintam
olarak
ne
oldugunu bilmig olsaydi, kugkusuz bu servenden vazgeerdi. Su kez
oynadigt kumar
oyunu
evvelce Avustralyamadeni
iin oynadigi oyundanokdaha byk
apta,
tahmin
edilen sayidan ok
daha ykl oyuncularm rol aldigt bir
servendi.
Aynca
siyasi
ve top-
lumsal boyutlanyla da Avustralya olayma
loyasla
ok
daha
karmagikti.
Kisacasylemekgerekirse
bu i;
akla
yatlan bir
tegebbsolamazdi.
Harcamalar
iin
gsterilentahminraporlan
bile saglikh
degildi
ve
gerekte oldugundan ok
daha kk rakamlarla
ifade
edilmigti. Iginbagmda
ArcyL
ye
verilen bilgide
iki
kuyu
amanin on
bin pounda
mal olacagi sylenmigse
de, iki yll
inde iki
kuyunun
maliyeti
iki
yz bin
pounduagmig,
D'Arcy'nin ceplerini
bombog birakmigti.
lk
Girigim
D'Arcy'n n hibir
rgt, hibir
girketiyoktu.
Yalmzca i; yazigmalanm ayarlayan
bir sekreteri
vard1. ran'da
iglerin yerinde yapilmast, toparlanmasi
iin Kraliyet Mhendislik Koleji
mezunu
ve
bir vakitler Sumatra'da
sondaj
iginde aligmig
George
Reynolds adli birini ayarladilar. Petrol
aranacak
ilk blge olarak iran'in
kuzeybatismdaki
daglar iinde, ulagilmast
nerdeyse
olanaksiz
bir plato,
Sah
Surkh blgesi seilmigti. Burasi
pimdi
Iran-Irak
smirl
olan, Bagdat'a Tahran'dan da-
ha yakin, IranKrfezi'ne yz mil uzakhktaki yerdir. Bu
blge
dgmanca
hisler
besleyen in-
sanlarla doluydu
ve
btn lke apmdaki yol
sayisi
da sekiz yz miliancak
buluyordu. Blgenin
ogu kismi
sava1
kavirilerin
idaresi altmdaydi
ve
bunlar degil
iran'm
nerdigi
anlagmayl,
Tah-
ran
otoritesini
bile
tammlyorlardi.
Bagibozukluk
o
denli yaygindt ki, Iranordusundaki komutan-
lar emirlerindeki
askerleri
bahivan
veya
amele olarak yredeki arazi
sahiplerine kirallyor,
aldik-
lan yvmlyeyi oldugu
gibi
kendi ceplerine
indiriyorlardi.
Yre halki teknikbeceriden
tam
anlamiyla yoksundu. Ashnda
yre
kltrnde Batt klt-
rne
ve
yabancilara kargi
duyulan dgmanca hisler daha da piddelli olarak vardi. Bat1'dangelen
tm
fikirlere
ve
teknolojiye
tamamen
kapaliydilar. Ingiliz
Elisi
Sii
mezhebinin 11gmliga
kaan
din
tutumunu,
s yasi
otoriteyeve
ister Hiristiyan ister Mslman,
di dnyadan
gelen her tiirl
akima
kargi
gsterdikleri
piddetli
direnci hatiralannda
ayrmttli
bir biimde
iglemigtir, Yazdigma
gre
"Siiler'in
ilk drt halifeye duyduklan
nefret
o
denti giddetliydi ki -bugn de yledir-
bu
mezhebe bagholup da airiligakaantardan bazilan cennete
giriplerini abuklagtirmak iin
za-
man zaman
bu halifelei-in, zellikle de Mekke'de
Siller'in
nefretini odaklaimy bag
kigi olan
mer'inmzarlarina
irkin saldmlarda
bulunmuglardir. Bu durum, aslmda dini mrailikten bag-
135
ka bir
gey
olmayan 'Ketman' doktrinlyle engellendi... Ketman doktrini,
gerekten
kutsal bir
maksat
ugruna,
lyi bir Mslman'm bir olayi grmemezliktengelmesine,
hatta yalan sylemesi-
ne cevaz
verir." Bunlan hattralarmda
yazan
Hardinge,
yazismm
sonundaSii-Snni srtgmesine
ve Siiler'in
ran
siyasisistemindeki
nfuzuna bu kadarok
yer
verdigi iin
zr diler. "Bu konu-
yu
belki
biraz fazla vurguladim,
ama
igeyaradi
-ve
sanirim
hl da
yanyor-
nk
bu
yazi
ran
politika
ve
zihniyetinde Onemlirol oynadi" demigtir.
GeorgeReynolds
ve
grubunu bekleyen 19byk
cesaret
istiyordu.-Malzemenin her
parasi
tekerteker
Krfez'den Basra'ya sevk edilecek,
sonra
vapurla yz milmesafe
kat ederek Dicle
zerinden Bagdat'a
gnderilecekti.
Daha
sonra
insanlara
ve
katirlara yklenerek Mezopotamya
Vadisi zerinden
daglar
arasmdangeirilecekti.
Malzeme amalanan
yere
ulagtiginda
igler
yine
de bitmiyordu. Bu kez de Reynolds, Polonyali, Kanadali
ve
Baklu Azeriler'den olugan ekip,
paralan monte etme ve aligtirma abasma girecekti.
Btn bunlar
gzlerinde byyordu,
zellikle Azeriler iin.
nk
onlara
gretek tekerlekliel arabasmin
ortayaikipi
bile
hayret
ve-
rici
byk bir
icattil
Londra'da bulunan
D'Arcy
iglerin
yeteri kadar abuk geligmemesinden yakinlyordu.
"Ge-
cikmenizokciddidir. Ltfen igleri hizlandinn" diye 1902Nisam'ndaGeorgeReynolds'a
telgraf
ekti. Ancak
ne
yapilirsa yap11sinher
gn
bir
gecikme
oluyordu
Ve
bu kamilmazdi.
insondal
agamasi
ancak alti
ay
sonra,
1902 sonunda
bagladL
Buarada malzemeler kinllyor,
aksaklik olu-
yor,
sivrisinekler 111sam
canindan bezdiriyordu. Sir
taraftan
da devamh bir
yiyecek
ve
yedek
par-
a sorunu
vardi.
Kisaca
genelahyma
kogullari
son
derece kt
ve
ylpraticlydL
oguzaman
ii
barmaklarmda ist
50 dereceye kadar 1kiyordu.
Sir de politikanm
getirdigi sorunlar vard1... Bu
aligma
kampmda zel olarak bir
de
"islam
Mutfagi"hazirlamak gerekiyordu.
nk
yrenin
ileri
gelen
kipilerisik sik kampi ziyarete gele-
.
rek, Reynolds'unifadesine gre, onlardan
"hatin
saylhr armaganlar bekliyordu", bu
armaganlar
da
"ncelikle
girkete
ait
hisse senetleriydi." Reynolds her
geydenevvel birinci derece
sper
bir
diplomat
olmak zorundaydi,
nk
yredeki
egitli
kabileler arasmdaki anlamsiz kan davalany-
la, aika grlen
savag
girigimlerlyle
bagetmesi iin bu
gerekliydi.
Kamptaki kk muhafiz
grubu
Sii
yanhlarmin
tehdidine
kargi her
an
alarm durumundaydi,
Reynolds'un
yardimcisi,
D'Arcy'ye
yaptigL
uyarida
punlari syler: "Kuzeydeki mollalar halki ellerinden geldigince yaban-
c11arakargt lagkirtlyor.
Simdi
asil kavga kamu iglerinde.kontrol
kendi elinde
tutmak
isteyen
Sahia
mollalar arasmda baglad1."
"Her Kesenin Bir Limiti Vardir"
Bu denli elverigsiz koguliar
altmda bile iy
geligmeyedevam etti
ve
1903 Ekim aymda, kazmin
bagladigt
tarihten
on
bir
ay sonra,
ilk
petrol sizmttsina rastlandl. Ancak D'Arcy kendini
sandigin-
dan
ok
daha
zor,
ok daha pahall bir ortamin ortasmda bulmugtu. Artik
girigiminher
agamasm-
da mall bir mcadele veriyordu. 1903 ylhndaki raporda endigesini
gyleifade ediyordu: "Her
kesenin
bir limiti
vardir. Een kendi kesemin limitini iyi bilirim."
Ancak mastaflar
arttika
bu du-
rumu tek
bagma
zemeyeceg[ni, destege ihtiyaci
oldugunu an11yordu.
Yoksa
anlagma hibir ige
yaramayacakti.
D'Arcy
kredi almak iin lngiltere
Deniz
Kuvvetleri'ne bagvurdu. Kredi fikri
onun
degildi.
Bu fikir Birinci Dnya Savagi'ndannce Ingil z petrol politikasma imzasmi
atmig
Thomas Bover-
ton
Redwood'dan
gelmigti.
Redwood
o
yzyilin ilk
yirmi yilinda,
uluslararasi
petrol geligmeleri
srecindeolaganst
nfuza sahip bir kipilik
olmugtu.
ok
dzenli giyimive yakasina
taktigt
or-
kidesiyle Redwood sik sik
zamamn
ok yakigikli,nde gelen bir
aktryle kangtirihr, bundan da
hoglantidi. Redwood petrolde
degigik
trden
birok icraat
yapmigtir.
Kimyagerolarak yetiptirildi-
gi
iin, pertol
antiminda sonradan
ok
degerli
oldugu anlagilanbir
patent
almigtt. 1896'da
yayin-
136
\
lanan ATreatise
on
Petroleum (Petrol zerine) adh kitabi st ste birok kez yaylmlanmig,
gele-
cek yirmi yllhk
srete nemli bir
eser
olarak yerini korumutur. Eski yzyilm dnemecinde
Redwood
petrol konusunda ingiltere'nin
en
nde
gelen
uzmarn
olmutu. Kurmugoldugu danig
ma
firmasi ingiltere'deki petrol girketlerinin hemen hepsinin ugrak yerlydi.
D'Arcy
de bu kipiler
arasindaydi. Redwood
aynca
ngilterehkmetine digardan
gr
bildiren
bir
petrol
danigma-
n1ydi. Redwood, Kraliyet donanmasinda k0mr yerine
mazot
kullamlmasmdan
yanaydi. Aynca
Standard Oil'e
ve
Shell'egveni yoktu. Petrolrezervlerinin ingiliz
kontroln
altindaki
ngilizk-
kenli kaynaklardan, ingilizler
tarafmdan
ikanlmasim istiyordu.
Krallyetdonanmasmda bir FuelOil Komisyonu vardt
ve
Redwood bu komisyonda yeydi.
Redwood D'Arcy'nin anlagmasmi,
D'Arcy'nin
kargilaytlglglkleri biliyordu. Aslinda
Redwo-
od'un
D'Arcy'nin
attigi
her
adimdan
haberi vard1;
nk
ona
her
agamada gt
vermigti
ve
gim-
di de
onu
Fuel
Oil Komisyonu'nun kargisma
ikanyordu.
Komisyonun bagkam
D'Arcy'ye kredi
iin
bagvurmastni gtledi. D'Arcy bagvurma formunda kargi kar1ya oldugu
mali baskilan kisa-.
ca
zetliyor,
kazlya bagladig1gnden
o
gne kadar 160.000
pound harcandigmi
ve
daha
en az
120.000
pounda
ihtiyact
oldugunu sylyordu.Kredi bagvurusunun
onaylanacagi bildir ldigin-
de
ona
bir de
mjde
verillyordu. Donanmanin
mazot kullanacagmi neren bir kontrat
hazirla-
mallyd1. Bu kontrat hem donanma'hem de DigigleriBakanligi'nca desteklendiyse
de Mallye Ba-
kam Austen Chamberlain
tarafmdangeri evrildi.
Chamberlain, Avam Kamarasi'mn byle bir
kredi nerisini kabul etmesinin
imknsiz
oldugu grgndeydi.
D'Arcy yimdi aresiz
bir durumda kalmigti. Kredinin reddedilmesinden
sonra
yazdigt bir
mektupta syle diyordu: "Artik bankayi daha fazla
susturamam,
bunun iin elimden her geleni
yaptim.
Mutlaka bir
are
bulmak
gerekiyor."
1903 ylh
sonuna
kadar LloydsBankasi'ndan ekti-
gi
mevduat fazlasi
para
-kargihgi
teminat olarak,
bankaya Avustralya'daki
altm
madeni
hissesin-
den bir kismmi
vermeye
zorland1 Ancak 1904
Ocak
ayt
yansmda yeniden iyi bir igaret
grld.
Sah
Surkh'dakiikinci kuyu rn
vermeye
baglamtyt1.
Seviniindeki D'Arcy bu
olay1
qu
szler-
le karg1hyordu:
"fran'dan
ok harika
haber var."
Aynca kendi kipisel
grgn
de
samimi olarak
yansitip
ilave
etmisti. "Bu benim iin kurtulug
demektir."
Ancak, petrol bulunsun
veya
bulun-
masm,
igin
devamt iin daha
on
binlerce, belki
yz
binlerce
pound'a
ihtiya
vardi
ve ne yazik
ki
D'Arcy'nin
elinde bunu kargilayacakkaynak
yoktu.
Yeni yattnmcilar
bulmak
iin verdigi mcadelede D'Arcy,
Joseph
Lyons
ve ortaklarmdan
kredi almaya
ahyttysada baanh olamadi. StandardOil'e de bagvurup
birka
ay
da byle oyala-
my sonu
alamamast zerine bu kez Baron
Alphonse de Rothschild'i
grmek
iin Cannes'e
gltti.
Ancak Rothschild'ler '?AsyaPetrol" ad1altinda
birlegmig
Shell
ve
Hollanda Krallyet
uzantilanyla
yeteri kadar meggul olduklan, daha fazlasmi kaldiramayacaklan gerekesiyle kredi
vermediler.
Aynca sanki durumu
daha da ktlegtirmek ister gibi
Sah
Surkh kuyulart da
gittike
daha
az
rn
vermeye
baglamigti. Sonunda Boverton
kuyularda retimin
tamamen
durdugunu bildirdi.
Artik kuyularm hibir
zaman
yapilmigmasrafi kargilamayacagi
ve
bunlan kapamak gerektigt
an-
lagilmigt1.Masraftan bagka
onca
aba
ve
emek de
uup
gitmi, btn umutlar Iran'ingneybati
kuyusuna kaymigti. 1904 Nisan
ayina
gelind ginde
D'Arcy'nin bankaya
olan borcu
daha da
art-
mig
oldugundan, banka feminat olarak bu kez anlagmanmkendisini istedi.
Byleceiranserveni
bagladigi
tarihten
yll bile
gemeden,uurumun
kenarmda
kme durumuna gelmigtl.
Vatanseverler Birligi
ngilizhkmeti iinde D'Arcy'nin anlagmasim
yabanctlara
satmaya
zorlanmasindan
veya tama-
men
kaybetmesinden korkanlar
vardt Bunlan
asil
ilgilendiren byk
strateli
ve
yksek
politika
sorunlan
ve
bir de Sper
Gler'eoranlaingiltere'nin hangi konumda oldugu sorunuydu. Digig-
leri
Bakanhgi aisindan ise zerinde durulmasi
gereken
asilsorun
Rusya'nm
genipleme politika-
137
I
I
I
I
I
si ve
Hindistan'm
gVenligiydi. 1903
Mayis
aymda DigigleriBakam Lord
Landsdowne,
Lordlar
Kamarast'nda
ayaga
kalkip
tarihi
bir konugma
yapti.
Konugmasmda zetle
gunlan
sylemigtir:
"Ingiltere hkmeti iranKrfezi'nde
kendisinden bagka
hlbir
gcn
denizde s kurmasma
ve-
ya
takviyeli-liman kurmasma msaade etmeyecekti
ve
byle
bir olguyu kendi
ikarlarma
ynel-
tilmig
menfur bir hareket
sayacakti. Su
itibarla bu
tr
bir girigime ellerindekitm
imknian
se-
ferber ederek mani olmallydilar
"
Bu bildiriden tarifsizsevince
kapilan Hindistan Genel Valisi
Lord Curzon sz konusu
deklarasyondan "Bizim
Ortadogu'daki Monroe Doktrinimiz" diye sz
eder. Deniz
Kuvvetteri Komutanligt ise deklarasyonu daha
belirgin
izgilerle yorumlayarak
bu-
nun
Ingiltere'nin deniz filosu aismdan mazot
alimmda emin
bir
teminat
anlami
tagidigLm
belirt-
ti. Krallyet donanmasmm
atan
kalbi say11an
savag
gemileti
o
gne kadar yakit olarak kmr
kul-
lanmigti. Fuel oil sadece kk pervaneli gemilerde
kullaml1rdi.
Bu
kk
gemilerinmazota
ba-
gimlillklan
bile ilglli
evrelerde endige uyandinyor, acaba dnyada ingtere'nin
en
byk gc
olan
donanmanm gereksinimini kargilayacakmiktardamazot var
midir, yok mudur
sorusuna
yol
.
aiyordu. Deniz
Kuvvetleri mensuplart
iinde donanmada kmr
yerine petrol kullanilmasm-
dan
yana
olanlar bile petroln
bit
sre daha sadece
"ek
yakit" olarak tutulmasmi,
"tek
yakit"
kullanimmin
daha byk
ve
daha
gvenceli
kaynaklar
bulununcaya kadar ertelenmesini istiyor-
du. Genel kamya
gre
bu kaynak fran'dt
ve
bunun iin D'Arcy plam desteklenmeliydi.
Simdi.durum degigmigti.Artik DigigleriBakanligt, Hazine Bakanhgi'nin D'Arcy kredi bag-
vurusundaki
tutumunu
fazlastyla
kisa vadeli buluyordu. Bakan Lord Landsdowne da vakit
geir-
meden
endige ifade ederek
gu
szleri sylyordu: "Iran'daki
tm
petrol kaynaklarmm
ve
ilgili
anlagmamn Rus
kontrolne
geme
tehlikesi
vardir." Ingiltere'nin
Jahran Elisi Hardinge bu g-
rg dogrulayarak, Ruslar'in pekl
anlagmamn kontroln ele alabilecegi
ve ona
dayanarak
ge-
niglemesini daha
da
yogunlagtiracagt
konusunda
ilgilileri
uyanyor ve
bunun korkun sonalar
dogurabilecegini sylyordu.
Anlagma ilk
yapildigL
gekliyle
kontroln byk ogunlugunu Ingil-
tere'ye
veriyordu.
Simdi
Hardinge anlagmamn
aynen
korunmasim,
ne
pahasma olursa
olsun b-
yk
kontroln
mutlakangiltere'de
kalmasim savunuyordu.
Endige etmek iin
tek
neden Ruslar'dan
gelmiyordu. D'Arcy'nin
Cannes'egitmesi,
orada
Rothschild'leri
grmesi
de
aynca
bir
tehdit
sayllirdi. Anlagma
ya
Fransizlar'a geseydi? lyte
bu
endigeyle Ingiliz Deniz Kuvvetleri Komutanligt
ikinci kez harekete geerek Fuel Oil Komisyo-
nu'nu arad1. Komisyon Bagkam acele
D'Arcy'yi
arayip
ondan bir
istekte
bulundu. Komisyon
Bagkant, D'Arcy'den yabancilara ait tesisler
konusunda
herhangt
bir pazarliga gir meden
nce
Kraliyet donanmasmm bu igin zm
iin ulusal bir birlik kurmasma
izin vermesini
istedi.
Ay-
nca para
konusunda da
kendinden
fazla oir
gey
istenmeyecegl, sadece elli bin pound
yatinmta-
lep edilecegine
sz
verilmigti. Strathcona
sonunda teklifi
kabul
etti ve
kabul
etme
gerekesinin
ticari
kr olmadigim, sadece
"imparatorluga 'katki'"
oldugunu da vurgulayarak
belirtti.
l mdi
artik komutanligin
nnde bir hedef vardi. Ancak pazarligi kiminle yapacakti? Bu-
nun
"Burma Petrol" {Burma Oil) olmasma
karar verildi. Uzakdogu'daki
ticaret
evlerinin
bir
uzantis1olan
bu firma 1886'da
Glasgow'da iskoyall
tac rlerce
kurulmugtu. Burmali kyllerin
buldugu iglenmemig petrol
kalmtilanni Rangoon'daki
rafmerisinde
ticari
rne dngtrr,
son-
ra
da Hindistan'daki pazarlarmda satard1. Takvimler 1904
tlmi
gsterdiginde komutanlik da bu
firmayla
geici
bir anlagma
imzaladi. Deniz Kuvvetleri bunu Burma'mn
1885'te Hindistan'a ilti-
hak etmig oldugunu bildigi ve
bu bak1mdan da
girkete
gvenli bir kaynak
gzyle
baktigt
iin
yapmigti.
Ancak Burma Petrol'n
iskoyali mdrleri
bir konuda endigeliydi. Burma'daki
sto-
kun yetersiz ikacagmdan,
Iran'dapetroln geligme
gsterip Hint pazarlanna akmasmdan, bol
miktarda
ucuz
gazyagt
arzi
saglamasmdan
korkuydrlardi._Buendigeyle komutanligtn nutuklar1m
dinlemeye
itiraz etmlyorlardi.
Petrol dampmam olan Boverton Redwood
bu konuda
aracilik yapta.
Redwood,
D'Arcy'nin
dani
mam
oldugu gibi
ayni
zamanda
Burma Petrol'n de dampmaniyd1.
Bu
yzden
Burma Pet-
138
rol
mdrlerine Iran'mzengin
petrol
kaynaklarma
sahip oldugunu, bunun
yalanda kamtlanaca-
gm1,
dolayistylaiki
sirket arasinda yapilacak bir evliliginher
iki
taraf
iin de
ok yararli olacagim
syledi. Su arada bir taraftan da
komutanhk,
franAnlagmasi'mn "ngilizier'in elinde
bulunmasi
gerektigini, bunun
zellikle donanmasmm gelecekteki
petrol ihtlyacmm
kargilanmasi iin
gart
oldugunu"
vurgulayarak
sylyordu. Ancak iskoyalt
tccarlartedbiri elden birakm1yor,kendi
hesaplannca hem herhangi
bir
biimde kendilerini baglamadan konuquyorlar hem de fazla
ace-
leci davranmtyorlardi.
Sormak
istedikleri birka
pratik
soro
vardi,
o
kadar.
Bunlardan
en
neml -
si
"Acaba
franingiltere'nin
korumasmda
sayilabilirmi?" sorusuydu. Bu
soruyu,
Deniz Kuvvetle-
r
Komutanligt'nin zorlamaslyla Digigleri
Bakani
olumlu
gekilde
yanitladi
ve
Iran'mkendi hima-
yelerinde
oldugu konusunda
teminat
verdi. Diger
taraftan,
D'Arcy sabirsizlik
gsteriyordu.
G-
.
rgmelerin hizlandinlmasm1
istiyordu.
Eu yolda yapmayacagl
gey
yoktu. Hatta Burma Bagkan
Yardimcisi'ni, Epsom
yariplanm seyretmesi
iin kendi zel locasma bile davet
etmigti. Burada
ya-
pilan
ikramlar, sunulan
agir
ve
pahah yiyecek
ve
iecekler
BagkanYardimcist'nm midesini
boz ,
dugundan,
o
gn
izleyen
hafta inde tam
drt kez
hastalanip kustugu sylenir. Sylentiye g-
re
BaykanYardimcisi
o
gnden
sonra
D'Arcy'nin yaptigt'
at
yang1
tekliflerinin hibirine
gitmeye-
cekti.
Bu arada
komutanlik D'Arcy'nin yardimma
kogmasi
in Burma Petrol'e
yaptigi
baskiyi
ar-
tinyordu.
Aslmda Burma Petrol de iki bakimdan
komutanliga muhtati. Bunlardan biri
tamo si-
Talarda
ayrmtill olarak
grglmekte
olan
mazot
kontratlanydt, digeri ise Hindistan'daki pazarla-
rmm
korunmasinda kendilerine donanmamn yardim etmesiydi. Sonunda1905'te, anlagmamn
Tahran'da
Sah
tarafindan
imzalampindan
tam
drt
sene sonra,
D'Arcy
ile
Burma Petrol arasinda
bir anlagma imzalaniyordu.
Su uzlasma geregince, AnlaymaSendikasi denilen bir birlik kurulu-
yor,
D'Arcy
tesisleri
bagLmh
girkete
dngyor
ve
yeni igletmenin bagma D'Arcy
getiriliyordu.
Su uzlagma
pratikte
Burma Petrol' ok zel bir yatinmci yaplyordu; nk hem yeni kurulan
tesise
taze
kapital verecekti
ve
hem de idare
ve
uzmanlik
ynnden girkete yardimci olacakt1.
Ancak
elinde hibir alternatif olmadigmdan
D'Arcy
bu
tekliti kabul
etmek zorundaydi. nemli
olan, girigtigi servende durumu
kurtarmakti
ve
kanismca
o
da bunu
bagarmigti. Hi degilse
imdi
arama
faaliyetini
srdrebilirdi.
Bir
yandan
da belki bu uzlagmayla
kaybetmig oldugu
para-
larmi geri getirebilecegini dgnyordu. Uzlagmamn
gereklegmesinde rol
oynamly
arabulucu-
lat. da durumdan
hognuttu. Bir "Burma Petrol"
yazannm
szlerlyle "Bu uzlagmada D'Arcyinin
istekleri Digigleri'nin
ve
komutanligin
istekleriyle
tam
bir paralellik gstermigti." Hatirlanacagt
gibi
uzlagma imzalanmadan
nce, Digigleri
Hindistan'a
uzanan yollar, komutanhk da gvenilir
mazot
arzi
konulannda bir hayli endigeliydi. Bylece fran'da
"kr"
Ve
"politika"
kopanlmaz
ge-
kilde birbirine
kenetlenmig oluyordu.
Ateg Mabedi: Mescid-i Sleyman
UzlagmaBirligi'nin kurulugundan
sonra
petrol
arama
faallyetlerinin yeri degigti
ve
Iran'm
g-
neybatisma yneldi. Kuyu
ama
igleri George
Reynolds'un denetiminde
Sah
SurkhVadisi'nde
yapiltyordu.
ahyna
kampi kapanmigtt
ve
bazilari kirk
ton
agirligindald
ara
gereler de yeniden
sklmy b r biimde tekrar yklenip gerisin
geri Bagdat'a sevk ediliyordu. Bagdat'a giderken
Dicle'den yeniden Basra'ya
gelmesi,
sonra
da oradan vapurlara yklenerek Iran'mMuhamme-
rah alanina indirilmesi
gerekiyordu.
En sonunda nehir yoluyla
veya
sayllan
dokuz
yz
bulan
katirlann
sirtmda yeni saptanan
ve
petrol
ierdigi anlagilmig blgelere
gnderiliyordu. Ilksondaj
girigimiShardin'de baglarmti.
Ancak
daha bagka
bir yerde daha petrol
potansiyeli bulunduguna
dair igaretlere rastlanmig-
ti.
Burasi Maidan-1Naftan (Naftan Meydam) denen
yerdeki "Petrol Vadis 'ydi." Petroln
tam
ola-
rak
var oldugu belirli
yer
ise ismini yakmdaki bir mabetten almig olan "Mescid-i Sleyman"di.
139
l
Reynolds yolu bile bulunmayan
bu
blgeye ilk
gidiginde
bir hayli dolamball
yerlerden
.gemek
zorunda kalmigth
1903
ylh
Kasim
ayi
sonunda Reynolds Ingiltere'ye
geri
dnmek karan almig,
gereken iglemleriyaptirmak iin Kuveyt'e gitmigti.
D'Arcy'nin
Iran
serveninde bagina gelenleri
ve
kargilagtig1 mali sorunlan bildiginden morali ok
bozulmutu. Bu
yzden
hemen egyalarmi
toplaylp
yola ikmakkararim vermigti. Igte
tamo
strada,
Kuveyt'te, Louis Dane admda bir
ngi-
liz
memurlatampti.
Reynolds
bu adamla tanigtiktan
sonra
onun
etkin
telkini
ve
Lord Curzon'un
da desteglyle Naftan
Meydam'na gidecekti. Dane
ona
"Belki de ulusal ynden
ok
byk
yarar
saglayacak
byle nemli
bit girigimdengeri dnmenin yazik olacagmi"
telkinetmigti. Reynolds
bu kug umayan
blgeye
1904
Qubat
ayinda ayak
bastL
Hemen yazdigi raporda kayalarin petrol-
le ykl oldugunu bildiriyordu.
Simd
1906'da Mescid-i
Sleyman'a bu defaki
dngnde
eski-
sinden
bile daha
belirgin bazi petrol igaretlerine rastlamigti. Boverton Redwood, Reynolds
rapo-
runu
grdg
zaman
ok sevinmig, bu
raporun o
gne
kadarkiler arasmda
en
nemli
ve
gelecek
iin
en
ok
gey
vaat eden bilgiler
ierdigtni sylemigti.
Mescid-i Sleyman'da iglerin
ok zor ve yorucu gittigi anlagilmigtl. Reynolds'unGlas-
gow'daki Burmall idarecilere paka
yolu syledigi
gibi "Hayat
sadece
zevk- sefadan ibaret degll-
di."
Sularm mikroplu olugu, hatta Reynolds'a gre,
"iinde
pislik olugu"
nedeniylesik sik hasta-
lik olaylan grlyor,ahqmalar
kesintlye
ugruyordu. Reynolds bir raporunda yyle
der: "Bura-
da kullamlan yiyecek malzemesi
sindirim bozuklugu
yaplyor.
Bu
yzdensagligim
korumak iste-
yen
kipinin
agzmda dogal.veya
takma
mutlaka
dig olmasi gart." Neyse ki yneticiler bu noktayi
dikkate
almiglardt. Bir gn, eskiden grevli
olup da
sonradan
hlgeye gnderilen birini
dig
agris1
tuttugunda,adamgnlerce
dayantlmaz aular ekmigti
- en
yakm
dii bin begyz
mil
uzaktaki
Karai'deydi. Ama
ne
yazik ki bunu bilmek adamm hibir
igine
yaramamigti. Seks konusunday-
sa
iiler bulunduklan
yere
daha
yakm, Basra'danl50 mil
tedeki
bir
yere
gidiyor, bunu
yapar-
ken de nezaketen
"diiye"
gittiklerini
80ylyorlardi.
Blgede her geyi dzenleyen, toparlayanadam
George Reynolds'du. 1901 Eyll'nde
ran'a
ilk
geliginde
elli yaglarmda olan Reynolds bu
olaganst
g grevi bitip tkenmek
bilme-
yen
olumsuz
partlar
altmda
bagarabilmigtir. Yrede hem mhendis,
hem
jealog,
idareci,
blge
temsilcisi,
diplomat, linguist
ve
antropolog olarak ah;1yor
ve
bu iglerinhepsini her gn bir
ara-
da yaplyordu. Buna ek olarak
o
gnk
kogullarda ok
yararli olan
bir
yetenegi daha
vardi;
maki-
na
paralari kirildiginda
veya
kayboldugunda pratik
onarimci grevini
de stlenmek. Az konu-
an, etin ve
tutar11
bir
insandt
igibirakmak iin ortada
-hastahktan
gasp
olaylarina, mekanik
bozulmalar, korkun sicak
ve acimasiz
rzgra,
sonu
gelmez
dg lankliklarma kadar- bir sr
sebep oldugu halde aligmalar
Reynolds'un azim ve
inati sabn sayesinde ayakta kahp devam
edebilmigtir. Blgede korumact
olarak
alian
muhafaza ekibinin
avuu
Wilson, Reynolds'u
gu
szlerle tanimlar:"Mzakerelerde vakur,
hareketlerinde abuk, petrol bulma azminde
bildigini
okuyan, saglam ingilizmegesi
gibi adam."
Reynolds
aym
zamanda bagkalarmi ahyttrmayi da bilirdi.
Adamlarmin
"ayyaglar"
gibi
de-
gil,
"makul
yaratiklar"
gibi davranmalanm
isterdi. Onlara franhkadmlarin kesinlikle
"ly
ka-
iran"
kadmlar oldugunu syler,
ne
demek.istedigini anlamalarim beklerdi. Ancak
onu
yaam-
dan bezdiren
ne
ld,
ne
de yredeki
kavimler.
Onun
asil belas1, bir gn
sznden
dnmesin-
den korktugu
Burma Petrol'd. Glasgow'daki
yetkiliterse
Reynolds'un
ne
denli
zor
ve
elverigsiz
kogullar altmda aligtigini anlamaktan uzaktilar;
ona soru
stne
soru soruyor,
kararlarmi gp-
heyle kargilaylp kargi
ikiyorlardi.
Reynolds
bunlara
kiziyor,
pek
de nazik
olmayan
ac1
bir alayla
tepkigsteriyordu.
Iskoya'ya
sundugu haftalik raporda
bunlart
hep anlatirdi. Glasgow'dabirlik-
te
aligtigiadama
"ba;
agnsindan yakinan serkey bir Zerdgt'
veya
alkolik sondajoyi nasil
idare
edecegimigretmekle
beni
gldryorsunuz"dedigi sylenir. Ancak bu nefret
aynen
kargi taraf-
ta
da vardi. Nitekim
Glasgow'lu
idareci bir
strasi
geldiginde Reynolds
haklanda
"Bu adamt tarif
iin kullanmak
istedigim kelimeleri
daktilo
makinem
yazamaz" demigtir.
140
Tahran'da lhtilal
Reynolds'un basansmi zorlagtiran etkenler sadece fiziki glklerden
ve
o
cra blgede
tecrit
edilmigolmasmdan ileri
gelmiyordu.
Sah
hkmetinin artik
tam
bir
knt
iinde
olugu
ve ya-
bancilara verilen
ayricaliklar politik alanda belli bagli bir
nasir
olmugtu.
Sah
rejimine
kar1 olan
tutucuve
bagnaz gler, zulme kargi giripilenmcadelede
liderlik yaplyorlardL BUnlt tcCarlr-
la
ve
liberal reform isteyen glerle birlegtiler. 1906Temmuz ayinda hkmet halkm
istirabmm
esas
kaynagt
olarak
"Kraliyet hanedanmm
agiri
lksn, din gruplarim
ve
yabancilari
gsteren"
tamnmig
bir vaizi
tutuklatti.
isyancilarTahran'da binlerce Iranli'yigzaltina ald11ar,mollalara
ate;
atilar. Pazarlar kapandi. Bagkenti bagtan baa genel bir
grev
dalgasi sardi.
Sayisi
on
dtt bin
oldugutahminedilen,ogu argilardangelmig byk bir kalabahk ingilizEliligl'nin bahesine
sigmmakzorunda kaldi. Sonu olarak
Sah
rejimi
sona
eriyor, yeni
bir
anayasa
yaptliyor
ve
yeni
bir meclis kuruluyordu. Meclisin
gndeminde
ilk bagta
yabancilata
tanman
ayricaliklar konu-
Sunda
bir
sorupturma
amaya
verilmigti. Ancak
tm
bunlara kargi
yeni
kurulan
siyasi sistemin
tutarli
olmadigt
ve
bagkent d1pmda
otoritesinin gayet zayll oldugu zamanla anlagilmigt1.
Bunlardan daha
ok
znt
veren
bagka bir bag
agnsi da yerel ynetim otoriteleriydi. Pet-
roln
yeni sondajalam
fran'm
en
gl
kabile
toplulugu
olan
ve tran'm
sz geiremedigi Bahti-
yariler'e ait kig
otlaklarlydi. Gmen olan Bahtiyariler koyun
ve
kei
srlerigderek
yaar,
kei
kihndan yapilmigadirlardayagarlardi. 1905 ylhnda Reynolds,
Bahtiyariler'in
bazilarlyla
bir
an-
lagma
yapti, Anlagmayagre Bahtiyariler yksek bir cret
ve
"krdan
hisse almak kargihgmda"
kazi yapilacak
topraklarda
muhafiz
bulunduracak
ve emniyeti saglayacakti.
Ne
var
ki asil nem-
li
olan Bahtlyariler'e kargi korunmaktt. Eu anlagma bitmek
tkenmek
bilmez gerginlik
ve,
Bahti-
yariler'in mzmin
birer
gaspi
olugu
gibi nedenlerle kisa zamanda bozuldu. Reynolds, Bahtiyari
liderlerinden birini
pu
szlerie
tammlamigte
"Nasil bir blbl
yumurtasi
ilk yumurtlandiginda
mzige gebe olarak ikiyorsa, bu adam da entrikayla dolu olarak dogmuy biridir
"
Sorunlarbag
gsterdigt
zaman
hemen Reynolds'a bildirildigi iin kendisinin
olup
bitenlerden
haberi vardi,
ancak elinden
yakinmaktan
bagka bir
gey
gelmiyordu.
"Btn
bunlann
altmda Bahtiyariler
yatt-
yor" demekten
bagka
ne
yapabilirdi?
Yerel kabilelerden gelen
zarar ve tehdit temposu
giderek hizmi
artmyor,
bu da
tmtesis
ve ahgmalarmemniyeti atsmdan yeni korkular doguruyordu. D'Arcy DigigleriBakanhgfndan
koruma istemek
zorunda
kaldi
ve
beklenen koruma sonunda geldi.
Bu
konuda.Digigleri Bakan-
hgl
gururla
pu
grg
ifade
etmigti: "Koruma gnderilmesinin gerekesi majestelerinin hk-
metinin Iran'ingneybatismda bir ingiliz
igletmesi
bulunmasma verdigi nemden
trdr."
Ancak
gnderilen
koruma
ekibi sadece
iki subay
ve
yirmi
Hintli
svariden olugtugu iin
ona
da
fazla gvenilemezdi. teyandan
geen
zaman
iinde
ingiltere
ile
Rusya arasindaki anlagmaz-
hklar
yumuama
srecine girmigti. 1907de Anglo-RusAnlagmasi
uyarmca
bu iki lke aralarm-
daki gr ayrthgim bir kenara b1rakip
iran'i
o
gnk
nfuzlu
odaklararasindapaylagtirmayi
kararlagtird1.
Bunu yapmak iin her iki
tarafta
da
yeterli
sebep vardi. Rusya,
Rus-JaponSava-
I'nda
ugradigt ezici yenilgi
ve
1905 Ihtilali'ningetirdigi acilar yznden ok zaylflamig
du-
rumdaydi. Bu
nedenle
St. Petersburg artik Londra'yla bir
anlagmaya
girmenin byk fayda
sag-
layacagi kamsindayd1. Kendi hesaplarma Ingilizlerde Ruslar'm Hindistan'a dogru
"spontane
szlme" yapmasmdan korktuklari.halde, gimdi de
Almanlar'In
Ortadogu'ya sizmasindan daha
ok endigelenmeye baglamigtt. 1907'deyapilan antlagmaya gre Kuzey Iran Rus
egemenligine,
Gneydoguda ingiltere'yegeiyor, Orta ran
ise
tarafsiz
blge
ilan
edi.liyordu. Garip bir
rast-
lantlyla
tarafsiz
sayllan blge sondajm yapildigi
yere
rastltyordu. ran'm
byle
alelacele kesin
izgiler belirtilerek blnmesi, Tahran'daki ngilizElisi'nin gzledigi gibi,
"zaten
var
olan
ya-
barici dgmanhgim bsbtn krkleyecekti."
Iran'm blnmesi olayi
aym zamanda
Ingiltere,
Rusya, Fransa
lkelerinin
bir 1
Antant yapmaslyla
sonulanmigtl. Su lBirlik atadan
ye-
I
I
141
di yll getiktensonra
Almanya,
Avusturya-Macaristan
ve
Osmanli
imparatorluklarlyla
savag
ha-
linde
olacakti.
Zamanla Yarlyma
Sondal yeri olan Mescid-i Sleyman
bu
oyunda
atilan
son
"zar"
gibiydi. Mescid-iSleyman'da
yapilan sondaj Reynolds
ve
ekibine lojistik aidan da
ok
byk zorluklar ikanyordu. Bunlar-
dan
en
byg yol
sorunuydu.
Blgede hi yol
yoktu.
evredeki onca
tehlike
iinde
tam
alti
ay-
.
hk emekleri silip kl eden bir de yagmurun
yol atigi sel felaketi yaganmigti.Neyse ki sonunda
yol
tamamland1,
aletler aligtinldt
ve
1908Ocak
aymda bu faaliyet blgesinde ilk sondal bagla-
mig
oldu.
Ancak
Uzlagma
Birligiaismdan
vakit
birar fazla
hizh
geiyordu. Burma Petrol igin
yavag
yrmesinden
ve
byk paralar harcanmasmdan
fevkalade hognutsuzdu. Sendikanin ikinciBag-
kam
"tm
abalann" hibir ige
yaramamasi ve
"boga
gitmesi"
olasillgLndan
sz ediyordu. Btn
bunlar Burma'yi,
projeye tam
anlamlyla bagh
fakat iskoyahpatronlannm uyarisindan
tedirgin
olan D'Arcy'ye
paranm
bittigini
ve
bizzat
l endisi gereken
ilave fonun
yansmi saglamadika
igin
duracagini bildirdi..D'Arcy
yamt olarak
"20,000
pound
veya
herhangt miktarda bir
para
koyma-
smm
kugkusuz olanaksiz oldugunu" syleyerek "Ne yapacagimi
bilmiyorum" dedi. Ancak
bu
arada Burma'mn iten
geri
dnmek iin
fazla istekli grndgn
sert
bir gekilde duyurmaktan
da geri kalmadi. Burma yneticileri Reynolds'un bu yamtma
kendisine
son
olarak 30 Nisan'a ka-
dar
zaman
tamyacaklanm
bildirmekle tepki gsterdiler; ancak D'Arcy aldirmadi
ve
bitig
tarihi
olarakverilen gn bylece gelip
geti.
-
D'Arcy bilinli
olarak
yavag
davramyor, Iran'daki
Re'y-
nolds'a
zaman
kazandirmak
istiyordu.
Simdi
Burma ile D'Arcy'nin ip iligkilerinde
daha byk
bir
uurum
atlmigti.
D'Arcy'den hibir haber
gelmemesi
zerine -Burma kendi bildigini yapmak isteyerek 14
Mayis 1908'de
Glasgow'dan
Reynolds'a bir mektup
gndererekprojeye
son
verilmekte olundu-
gunu,
bu nedenle egyalarini
toplamak
lin
hazirlikl1
olmasini bildirdi. Mektupta
ayrica
Mescid-i
Sleyman'daki iki
kuyuda
ahmalann
srdrlmesi,
en
ok bin alti yz feet derinlige kadar
inilmesi iin kesin talimatvardi. Eger bu
derinlikte
de petrol bulunmazsa Reynolds
"igleri
bira-
kacak, igi kapatacak
ve
igyerindeki tesislerin olanak verdigince
ogunu
ahp Muhammerah
yoluy-
la geri dnecekti." Muhammerah'a
ulagtiktan
sonra
aletleri Burma'ya sevk etmesi emredillyor-
du.
Uzlagma
Birligi'nin
de, anlagildigna
gre
sonu
gelmigti.
Demek kl y111ar nce, daha D'Arcy
igi almadan
tasarlanmig
olan
"sayllamaz
degerdeki zenginlikler" artik yok olacakti. Su arada
Reynolds'a bir
telgraf
gnderilmig
ve
posta
ile
ok nemli
bir
direktif gnderildigi,
onu
almak
iin
hazirhkl1olmasi
istenmigti.
Fakat
dnyamn
o
yanmda postalarm dzensiz
olugunedeniyle
mektup Iran'a ancak
iki hafta
sonra
ulaacakti. Dikkafah Reynolds'un istedigi
de zaten bu gecik-
meydi.
Mektup
daha yoldayken blr gn
beklenmedik bir anda sondaj
mahallindeani
bir heyecan
bag gsterdi
ve
giderek de byd. Kuyulardan birinden
dogal
gaz
kokusu
geliyordu.Daha
son-
ra
kck
bir para sizmti
grlr
gibi olduysa da arkasmdan
hemen
tekrar
kayboldu. Bunu iz-
leyen birka
gn tam
balik
tutmayaaligir
gibi, blgede 45 dereceyi bulan
ist
altmda
aramaya
devam ettiler. Sondajm
en
sert
kaya zerinde yapildigt bir
an,
birdenbire parlak gney
altmda,
delikten
buharli bir
gazm
ykselmekte
oldugugrld. 1908 senesi 25
Mayisgecesi,
havanin
ok fazla sicak olu
u
nedeniyle Hintli
svari
muhafizlarm baymdaki ngilizstegmen
adirma
girmemig, digarda
uyuyordu.
26
Mayis
sabaha kargi
saat
4' henz
gemigti
ki byk
bir grl-
tyle
uyandi. Sondaj yerine
kotu. Kazi yapilan kuyunun
stnden belki elli feet uzunlukta bir
fgkirmanm
sondajcilan petrole
buladigini grd. Petrolle birlikte
ortada ahgan
iglleri bogarca-
sma
tehdit
eden bir de
gaz
ikarlyordu.
142
En sonunda Iran'dapetrole rastlanmigtt. Tarih olarak bu,
Sah'm
ayncahk anlagmasi imzala-
digi gnden yaklagikyedi
sene
sonraya
rastlar. Sunu ngiltere'ye duyuran
ilk
rapor
bir
olasihkla
stegmen Wilson'un
raporudur.
Efsane
gibi
aglzlarda
dolaan bir sylentiye
gre,
Wilson
raporu-
nu
gifreli
gndermigve gyleyazmigti:
"Bak. ncilBahis 104,
satir
l 5, cmle 3." Bu kisma bakil-
digmda incil'de
qu
szlerin yer
aldigt grlr:
"...
toprak
iinde
yag iksin
ve
insanlarm
yz
glsn diye..." Byk olay D'Arcy'ye bir akgam yemeginde
gayriresmi olarak duyurulmuy
ve
D'Arcy bu olaydan byk
bir sevin duymasina karym
sevincini
kontrol altmda
tutmutu. Inatla
"Olay
teyit
edilmeden kimseye bir
gey
syleyecek degilim" diyordu. Beklenen
teyit
kisa
zaman-
da
gelmig
ve
daha birka
gn gemeden,
birinci kuyu petrol tkarmaya devam ederken,
bu defa
ikinci kuyuda.da
petrole rastlanmigti. Bu olaym
stnden
daha hafta geinigti
ki Reynolds,
Burma Petrol'den
14 Mayis tarihli
igi
tastlyeetmesini emreden
bir mektup aldt Bu
sanki
yanm
yzy1l nce Albay Drake'in
almig oldugu
Titusville'de
igleri
tasflyeetmesini isteyen
mektuba
benziyordu.O
mektup
da
gimdikigibitam
petrole rastlandigi bir
zamandagelmigti.
Ancak gim-
diki
durumda Reynolds henz patronlardan gelen mektubu almadan
nce kendisi Glasgow'a bir
telgrafgndermigtl bile. Telgrafta,
alay yoluyla gunlan sylyordu: "Bana gnderildigini yazdig
mz
talimatlandegigtirmeniz gerekiyor. Blgede petrol
iktigi
iin
tahmati yerine
getirmem
mmkn degildir." Nitekim Glasgow'dangelenmektup Reynolds'un
tahminlerinde
yanilmadi-
gimve
hakh oldugunu kamtlamigtir.
Mescid-i Sleyman'da petrol bulunmasmdan
sonra
Reynolds birka
yll daha bagmhendis
olarak blgede kaldi.
Ancak petrol kegfine ragmen Burma Petrol'le
arasi giderekdaha da bozulu-
yordu. Su
arada D'Arcy, Reynolds'u korumaya
aliglyordu.
Burma yneticilerine Reynolds'un
"sama
bir davrampla
uzlagmay1 bozacak bir adam olmadtgim"
israrla
yineliyordu.
Ancak
D'Arcy'nin
verdigi destek Glasgow'daReynolds'agsterilmigolan kkl dmanlig1
gidermeye
yetmeyecek
ve
Reynolds 1911 Ocak aymda hibir aildamaya gerek duyulmadan
igten atilacak-
ti.
Arnold Wilson hatiralannda Reynolds'un verdigi hizmetleri
pu
szlerle anlatir:
"O, blgedeki
korkun
sicaga
ve
seguga, dg kirikliklan
ve bagarlyladayanabilen, kargilagtigther ranli'dan,
Hintli'den
ve
Avrupall'dan bir
geyler
almasini
bilen birlydi. Bunun
tek
istisnasi,
dar grgllkle-
riyle koca bir igletmeyi
nerdeyse mahvetmig
olan
1skoyall ipverenlerdir...
G.B. Reynolds'un in-
giltere
riparatorlugu'na,ingiltereendstrisine
ve
Iran'a
yaptigt hizmetter hibir
zaman takdir
edilmemigtir. Kendi krlkleri yznden bazi olumsuz sonulara katlanmak
zorunda
kalan
bazi
kigiler, Reynolds
sayesinde bu
durumdan kurtulup
ok
da zengin olmuglar,daha yaarken byk
onur ve
itibar
kazanm1;Iardir." Reynolds'un
igten
atilmasi olaymda Burma Petrol yneticileri is-
temeyerek
de
olsa kendisine zahmetlerinin
kargihgi
olarak bin dolar
para
dediler.
"Byk Bir
irket:
Anglo-Pers"
19 Nisan
1909'daiskoyaankasi'mn Glasgow'daki kolu ategli bir
yatmmci toplulugununbas-
kmina
ugramigtl. Bankadaki memurlar
o
gne dek byle bir
manzarayla hi kargilagmamigti.
"Kafamizdaki
Petrol"
imaji bu asik suratli Isko
sanayi kentini sanki
sarmigti. Halk
vezneler
nnde
onar onar
toplanmig,
birer bagvuru formu almaya aballyordu. O gn
zaman zaman
ka-
labalik
o
denli birikti ki
binaya girmek bile mmkn olmadl. Yenikurulmug olan Anglo-PersPet
rol
Sirketi
halka aillyordu
ve
o
gn girket
halka hisse senetlerini sunuyordu.
Iran'daok zengin
bir petrol kaynagi oldugu birka
aydan
beri herkes
tarafindanbilinmek-
teydi.
Bu igle
ilgisi olan herkes anlagmaya
iglerlik
kazandirmak iin
girketi yeniden
dzenleme-
nin
zamam
geldigine
thanmiglardi.
Ne
var
ki
girketeverilecek gekli saptamak iin
yapilan
toplan-
tilara,avukatlarmda katihp
devaml1
tartigma
ikarmalan yznden aligmalar
bir
trl
ilerleml-
yordu
ve
bu
tartigmalardan
kammak da neredeyse olanaksizdi. Aynca Deniz Kuvvetleri Amiral-
ligi
anlagma
taslagmda
yer
alan amiralligin, ran'dakipetrol aligmalarinda Burma'yi
tegviketti-
143
I
I
ginin
"halka
alenen duyurulmasmi" neren maddeye
itirazi vardi. Sonuta Burma
Sirketi'nin
kinciBagkam"Amirallik bizim gelecekteld
en
iyi mgterimizdir, bu
itibarla
nasirlarma
basma-
miz
dogru olmaz" diyecek
ve
bylece taslakta
kullanilan
ifade
yumugatilacakti. tirazlardan
biri
de hi beklenmeyen yerden, Bayan
D'Arcy'den
gelmigti.Birzamanlar
tiyatroda
aktrislik
yapmig
olan bu hamm,
toplantlya
egiyle birlikte gelmig, kocasom isminin
girket
admda
yer
almamasmi
dramatik bir
slpla
kinamigti. D'Arcy
bunu
sorun
yapmadig halde, Bayan D'Arcy bu konuda
Israrli
davraniyor, eginin avukatma yazdigt mektuptaguntari
sylyordu: "Egimin ismi Iran'daki
petrol
ikarmasiylaokyakmdan
baglantih
oldugu
iin bunu
ok
byk bir hata olarak kargillyo-
rum.
Onun nnn
takdici
iin bu size yaptigim
son
bagvurudur."
Yazikki Bayan D'Arcy'nin bagvurusu kabul
grmedi.
Aslmda Burma Petrol hisselerinin
o-
gunu
almigolmalda beraber D'Arcy de
sonunda
bu iten
epeyce
krh
ikmigti.
Kendisine
o
gne
kadar yaptigi
ve
kesesini
tamtakir
birakan
arama
masrallan iin
tazminat
olarak
pazar
degeri
895.000 pound
(30
milyon dolar
veya
bugnn
paras1yla
55 milyon dolar) degerinde hisse
se-
nedi
verilmigti.
Yine
de
D'Arcy igin glderek kontrolnden 1ktigim,elinden kaylp gittigtni anh-
yordu. SonundaBurma PetroPle anlagmaya
varan
D'Arcy, uzlagmay1 imzaladigi
gn, byi k bir
hzne
kapilarak, "Sanki ocugum
konusunda
bir anlagma
imzaliyor
glbiyim"
diyecekti.
Gerek-
ten
de baba ile
ogul arasmdaki baglanti
tamamen
kopmug degildi. Sonunda yeni kurulan Anglo-
Pers
Sirketi'ne
mdr olarak atandt
ve
her
zaman
oldugu gibi
byk bir baglilikla
aligti;
"Her
zamanki
gibi
gevk
doluyum" diyordu. Ne
var
ki artik
"en
st dzeyde
kapitalist"
oldugu gnler-
deki nfuzu geride
kalmigti. Kansom korktugu
gey
de zamanla gereklegecek
ve
1917 yihndaki
lmnden
ok nce, William Knox D'Arcy adi unutulup gidecekti. Sadece Anglo-Pers
Sirketi
bir
arama
fonuna "D'Arcy" adim
Verecekti
o
kadar. Ashnda bu vefa gsterisi
onun
btn yaptik-
lan yaninda ok
kk
bir
tesellisayllir.
Bu arada lngiltere'nin korumasi altmda bulunan
topraklarda
gimdillk
az
da otsa
petrol
ika-
ran
nemli bir petrol kaynagma rastlanmigt1.Anglo-Pers
Sirketi
de
okabuk
nemli
bir
girket
olarak geligmigtl.Daha 1910 yllt sonunda aligtirdigtii
sayisi
2500' buluyordu. Ancak
girket
iglerinin Iran'daki organizasyonu pek iyi gitmiyordu
ve
bir hayli
karmagik
sorunlarla karpt kargi-
yaydi. Operasyonlara
girket
ve
politik otoriteler kangmigoldugundan daha
ok
bir Bizans karak-
teri
grnmndeydi.
O
gnlerde blgede konsolos olarak bulunan Amold Wilson, girketin
ye-
rel
iglerinde fiilen
dammanlik grevini
stlendi. Ancak bu igin devamh ilgi isteyen
ylpratici
b r
konu
oldugunu
losa zamanda anlamigt1."Bu petrol girketinin
igleri
zerinde
tamon
beg gn
d-
.
gndm. Su arada
ne
demek istediklerini her
zaman
syleyemeyen ngilizler'in
ve
syledikleri-
ni her
zaman
kastettikleri anlamda syleyemeyen Iranlilar'mgrglerini
lp
bitim. Inglliz-
ler'in anlagma szcgnden kastettikleri, Ingilizceyazilmt; bir
belgedir. Bir
yargt orgamnm
kar-
1sinda
avukatlann
saldmsma dayanmasi gereken
bir
belge. Iranhlar'malgiladiklan anlamda ise
her
iki
tarahn
genel niyetlerini yansitan, inde nemli
miktarda senelik
denecek
para
konusu-
na yer
verilmig
bir deklarasyondur" demigti.
Blgede ok gemeden
en az on
milkare olan yeni bir petrol sahasi bulunmustu. Ancak bu
da ham petroln nasil tkanlacagi
ve
sonradan
ne
gekilde
arttilacagt
gibiyeniyenisorunlarorta-
ya
ikardi.
Bu arada
bir buuk senelik bir aligmayla
tepelerle
l birbirine baglayan 138 mil

uzunlukta bir de boru hatti
yapilmigtL
Boru hattmm
izledigi
yo]
sopalar
ve
bezden yapilmigbay
'
raklarla igaretlenmigti.
Boru hattimn yapimmda
tam
alti bin
katir kullanildt Rafinerinin kurula-
cagt
yer
olarak Abadan seildi. Abadan Dicle, Firat
ve
Karun nehirleri
agzmm uzantisi olan
Sat-
tl
Arab'da
amur
ve
hutma agalanyla
kapli
uzun,
dar
bir
adaydL
naattaogunlukla Burma
Rangoon rafinerisinden gelen Hintliler
ahymigtir;
ancak ingaat kt bir i likle
yapilmigt1.Nite-
kim 1912 Temmuzu'nda, daha ilk denemede bozulmug,
o
gnden
sonra
da
tasarlanan
kapasite-
nin ok altmda
ahgmigtir. rettigi
rnler de kalite bakimindan ktyd. Szgelimi Abadan'da
armdinlan gazyagi sarimtirak bir renkte olup lamba camlannda is biraklyordu. 1913Eyll
ayin-
144
da, duruma kizan fkeli
bir Burma
yneticisidayanamaylp "Rafineri
allgmayabagladigtilk
gn-
den beri
talihsizliklerinbiri bitmeden teki
ikiyor" demigti.
1912 Ekimi'nde, Anglo-Pers Petrol
Sirketi
yeni
bir
adim atarak kendisine
pazar
garantile-
mek
iin
Hollanda Krallyet/Shell
Sirketi'nin
ticari
kolu olan Asya
Sirketi'yle
bir anlagmaya girdi.
Anlagma
uyannca
Anglo-Pers, ham petroln
ve
benzin
ve gazyagmm
hepsini Asya girketi
arac1-
hglyla
satacak,
ancakmazot
zerindeki
haldanni kendinde birakacakti. Bunu, ilerideki
geligme
agamasinda stratejisini
mazota
dayamak amaclyla yapmigtir. Bu
agamada
Anglo-Pers, dev
girket-
leri
bir
pazar savagma
srkleyecek ve
bunun
masrallarmi kaldiracak parasal gce sahip degildi.
Kendi hesabma Shell
Sirketi
de yeni bir
tehditle
kargilagmayi
gze almiyordu.
RobertWaley Co-
hen'in Hague'deki
meslektaglarina yazdigi gibi "Grnge
greok
byk
petrol stokuna sahip
.
oldugu anlagilan bu insanlann
durumu, Dogu'da
olduka
ciddi bir problem" demekti.
Ancak problem Anglo-Pers'in
kendini kisa
zamanda
derin mali sikmtilar iinde
bulmasi
ne-
deniyle yine
de
sona
ermedi.
Bylece frankkenli bu i; bir kez daha,
varligimsrdrmek
aism-
dan
gvencesizbir duruma
dgmgt. 1912 ylh
sonunda,
aligmasi
iin gereken kapitalin hepsi-
ni tketmigdurumdayd1. Burma Petrol Bagkamolan
John Cargill, bu durum kargismda
tag
kesil-
mig, gunlari yazlyordu: "Bu iranlilar
ne
kadar karigik belali
igler
iindeler!
Onlar
iin
bana
'bog
Ver zlme' demek kolay,
ancak
benim
bir ismim
ve
itibanm
var ve
bunlann
her ikisi de Anglo-
Pers
Sirketi'nin
durumuyla yakmdan
iligldl . Bugnk korkun
durumda nas11olup
da mthig
endigeli
ve
zgn olmadigimi syleyebilirim?"
Herhangi bir ilerleme kaydetmek iin
girketin milyonlarca pound'a
ihtiyaci
vardl.
Ancak
grnrdebunu saglayacak bir Raynak da
yoktu. Yeni bir fon
saglanamadigi
takdirde
ya
Iran'da-
ki ahgmalar durdurulacak
veya tm
i letme "Hollanda Kraliyet/Shell"
ortakhgi
tarafmdan
yu-
tulacakti.
Birkayll evvel Burma, benzer duruma dgmg, sonunda kurtulmugtu.
Simdiyse
Ang-
lo-Pers
Sirketi
iin
bir kurtanci bulmak
gerekiyordu.
145
8
Kaderin
izdigi
Tehlikeli Dalig
1903 ylh Temmuz aymda, ran'da
stlendigi petrol
iginin
yavag gitmesive
pahall
masrallari
ge-
rektirmesi
yznden William Knox
D'Arcy'nin
morali
bozulmutu.
D'Arcy byk
bir dg kink-
hgi iinde, yipranmig ve
saghgl bozulmug olarak tedavi
grmek amaciyla Bohemya'daki
Marien-
bad kaplicalarma gitmigti. Orada Kraliyet donanmasi
ikinci
amirali
olan
ve uzun
zamandan beri
"petrol
delisi" lakablyla
taninan
Amiral
John
Fisher'le
tanigip
ahbaphk
kurdu. Saghgmindzel-
mesinde
kaplica
tedavisi
kadar Amiral Fisher'le kurdugu
ahbapligtn
da rol vardir. Tamamen
te-
sadfe
dayanan bu
tanigmasonuta
D'Arcy'nin girigtigi petrol
serveninin yn degigtirmesine,
petrolclgnmilli
stratejilerin merkezine
dogru itilmesine
neden
olacakti.
Amiral Fisher ok
seneler evvel kronik dizanteriye yakalandigi
zaman
bu
kaplicaya
gelip
tedavi
olmuy
ve
Marienbad'dan
lyilegerek ayrtlmigtt. Bu nedenle dzenli olarak Marienbad'a
ge-
lirdi. Ancak bu geliinde
o
da D'Arcy gibi d kinkhgtna ugramig, morali
bozuk bir adamdi. Bu-
nun
sebebi
mazotla
iligkiliydi.
Birkagn evvel mazotun ingiliz
savag
gemilerinde
kullanilmasi
iin ilk deneme
yapilmig
ve
bagarisizhklasonulanmigt1.Deneme majestelerinin
Hannibal
isimli
ngiliz
sava
gemisi
zerinde yapilmigti. Gemi Portsmouth
limamndan
kalktigmda yakit olarak
iyl kalite Galler
kmr kullanilmig
ve
gemi
bacasmdan
dzgn
beyaz bir duman ikmtyt1.
Bir
igaretle,
yalat
degigtirilip petrole dngtgnde,
birka
dakika
iinde geminin yogun kara bulut-
larla sanldigt gzlenmigti. Bu ok
sonra
anlagildigma gre kazancinm neden oldugu
bir yaklyha-
tastydi.
Ancak bu hata yznden deneme
igi bir felakete
dngmgt. Bu,
donanmada
mazot
yanlisi olan
ve
her
ikisi de
denemede hazir bulunmuy
-Amiral Fisher
ve
Shell'den Marcus Sa-
muel- iin
okagir bir yenilgiydi.
Fisher'in byk
bir
d kirildigt
iinde Marienbad'a gidip
ora-
da bir
raslantisonucu
D'Arcy
ile
kargilagmasi
iste bu gnlere
denk
gelir.
kiadam tamytiktan
hemen
sonra
ikisinde de ortak nokta olan petrol
ttkusunu
kegfetmek-
te
gecikmedi.
D'Arcy
hemen
telagla
iran'dakialigmalaraait haritalan ve
kgitlan istetip Fisher'e
gstermeye
yneldi. Fisher de
D'Arcy'n n anlattiklanndan ok sevinmig
ve
fazlasiyla
duygulan-
migtl.
"Altm madeni milyoneri"adim taktigi
D'Arcy'yi bir
yazismda gyleanlattr: "Daha gimdi;
den Iran'in
yansi
olan gney kismmt
PETROLiin
satm
aldi...
Bunun
olaganst
bir olay yarata-
cagt
kamsinda. Orada
kendisini
temsil
edecek ve
igleri yrtecek bir adam aradlglm
sylyor.
Bu-
nun
iin ben pimdi
Portsmouth'a
gitmekten
vazgeip iran'agitmeyi
dgnyorum!" D'Arcy bu
szleriyle Fisher'in kendisine bir
tr
yardim vaat
ettigi anlammi ikarmigti.Nitekim kisa zamanda
bekledigi yardim
nce perde arkasmdan
ve sonra
da
ok
byk
miktarda
kamuoyundan geldi.
Ama D'Arcy'nin
yrekten
ditediginin aksine
kendisine ok yakm olan yerden gelmemigti.
"Petroln Vaftiz
Babasi"
Marcus Samuel'in sonraki gnlerde
"petroln
vaftiz
babasi"
olarak anitlagtirmak istedigi John
Arbuthnot Fisher
1904
yllmda
birinci amiral
oldu. Bunu izleyen yedi
sene
iinde
"Jacky"
na-
146
miyla
tanman
Fisher, Kraliyet donanmasi zerinde
o
gne
kadar hi kimsenin olmadigt kadar
egemen
olmuqtur. Seylan'da sefalet
iinde
yagayan bir
ifti ailesinin ocugu olarak dogan Fis-
her, 1854
ylhnda
on
yagmdayken, bir yelkenli gemide deniz grencisi olarak denize ailmigti.
Ne doguptan
ne
de daha
sonra
kazanilmig
herhangi bir
unvam
olmadigi iin
bu
unvanm
saglaya-
cagt herhangi bir avantajdan da yoksundu. Ancak parlak
zeksi, tutarhhglve azminin sagladigt
bir stnlge
sahipti.
agdag
bir
yazann
syledigi gibi Fisher "Machiavelli ile
saf bir
ocugun
karmaslydi." Beraber oldugu her insam derhal
etkisi altma ahp cogturan
karakter yle
Fisher,
ger-
ekten de bir
"enerji,
gevkve
ikna
edici g
kasirgas1ydi." Bir
gn
bizzat Kral
VILEdward, F s-
her'le ok
giddetli
geen
bir
tartigmayagirigmigve tartigma
bittikten
sonraona
"yumrugunuzu
suratima
dogru
sallamaktan vazgemenizi dilerdim" demigti.
Fisher allesine,
dansa
ve
din iglerine
ok
dgknd. Bnlar digmda bir
tutkusu
daha vardi:
Kraliyet donanmasi. Hayatml
tam
anlamiyla donanmamn
modernizasyonuna adamig,
btn
kuvvetlyle
onu
kkl
gekilde
yerlegm
detlerinden, kay1tsizligmdan,rmcek
yuvastna
benze-
yen
geleneklerinden
slytrmaya
allytyordu. Hedef olarak saptadtgl amalara sarsilmaz bir azimle
yrr,
gereklegt rirdi.
Maiyetinde ahimig bir subay
onun
iin
"Jacky'yi tatmin
eden
tek
gey
'Tam Yolfleri!'komutudur" demigti. Amalarma erigme yolunda kendi kendisini
grevlendirmig
olan bu adam Kraliyet donanmasmda
teknolo]ik
yenilik yapilmasimo savunucusuydu. Siki sikiya
baglioldugu
"altm
kural"
"hibir
zaman
kendimizi diglanacakduruma sokmamahyiz" kurallydi.
Donanmadaki baanlan
ilk nce
torpidolar
zerindeki uzmanhglyla baglamig,bu
konuda
olduk-
a
itibar kazandiktan
sonra
ilgisi
denizalticihk, destroyer, Kelvin
pusulasi, geligtirilmig
top
ategi
ve
sonunda da deniz-havacihyyla srmgtr. En
son
ugragt ise petrol konusuydu. Daha 1901
yi-
lmda, "Fuel oil bir gn denizcilik stratejisinde
ihtilal
yaratacaktir. Bu ngiltereiin bir Ingiltere
Uyant'
agris1
olacaktir" diye yazdigi bilinir, ngilizdeniz filosunun
kesinlikle kmrden petrole
dnmesini istiyordu. Petrole
dng
ona
gre
srati -hizlandiracak, daha
ok verimlilik
ve
daha
ok
manevra
kabiliyeti
saglayarak yararh olacaktt. Ne
var
ki Fisher
azinliktaydi.tekiamiraller
Galler kmrne bagh kalmanin daha
gvenceli
oldugu
inanciyla, kmr zerinde Israra
devam
ettiler.
Donanma Komutanhgfna atanmasmdan
sonra
Fisher Marienbad'da D'Arcy'nin kendisine
tamttigt
projeyi
yeniden ele aldi.
ngiltere'nin
kontrol altinda
uzanan
byk petrol
alanlanm
grmeye kesin karar11yd1. Bu amala nfuzunu kullanarak
ilk nce
rananlagmasma destek
ver-
mesi
ve sonra
da Burma Petrol'e D'Arcy'nin
imdadina
kogmasi iin baski
yapmasi
yolunda, do-
nanma
zerinde
etkisini kullanmaya ahyti. Hi kugku yok ki
gerek
hedefi
her zamankinin
ay-
niydi. Krallyet donanmasim gnn endstriyel agma ulagtirmak
ve
savag
iktigmda hazirkkh
bulunmak.
Herkesten nce byle bir
savagta ngiltere'nin kargismdaki dgmano Avrupa lotasm-
da
endstriyel aidan ykselmekte olan Almanya imparatorlugu
olacaglDl
anlamigt1.Aynca n-
lerindeki kaimlmaz savagta
Almanya'nm da
en
az
kendisi kadar
mazotun
nemini bildiginden
emin
oldugu iin,
tkacaksavagta
hem Kraliyet donanmasmi
ve
hem de ingilterehkmetini bir
petrol
savama
iteceginden
kugkusu yoktu.
"Made in Germany"
Almanya ile
ngilterearasmda, ok
belirgin
ve
dogrudan anlagmazhk yaratacak bir
sorun
yoktu,
ancak yzyil
dnemecinde bu iki lke-arasmdaki
sogukluk
bazi faktrler
nedeniyle
giderek
b-
ymeye bagladt. Bu faktrler
iinde
Kralie
Viktorya'nm
torunlarmdan
olan Kaiser'in,
amcasi
In-
giltere
Krali VILEdward'a
duydugu
belirgin gvensizlik sayllabilir.Ancak bu faktrlerin
en
etki-
li olam ingiltere
ile Almanya
arasmda yeni yeni
filizlenmekte
olan denizcilik
yanglydi.
Her iki l-
ke kendi filolarmm
byklk
ve
teknolojik
stnlg iin
etin bir
yarigma
iindeydi.
Bu
yang-
ma
iki lke
arasmdaki
iligkilere
egemen oluyor, her iki lke basmmda
tm
dikkatleri
ekiyor,
ka-
147
muoyunun
davranig.ve tartigmalanm
ynlendiriyor, geligmekte olan
milliyetilik
tutkusunu
k-
rklyor
ve
insanlarin
en
gizli endigelerini ategliyordu. Bu
yanyma
her
iki
lke iin aralarmdaki
uyugmazligm odak noktasi olmugtu. Bir
tarihinin
yazdigt gibi
"agdag
fikrin
gekillen.mesinde
en
nemli etken,
ingiliz-Almananlagmazligni her geyden ok lezigtiran
de'nizc lik
konusuydu."
1890'lannsonunda Alman
hkmeti Weltpolitik dedigt hedefe dogru
ilk
byk atilimmm
ailigtreniniyaplyordu.
Weltpolitik
global, siyasi, stratejik
ve
ekonomik stn1k
iin,
Alman-
ya'nm bir dnya
gc olarak
ve
Berlin'in anlatimlyla
"dnyanm
siyasi
zgrlg iin"
harekete
gemesi anlammi
tagir.
"Yeni" Almanya'nm kendini dnya sahnesinde kabul ettirmek iin bag-
vurdugu
bu
sert
elli, kaba, aika saldirgan yntem diger ggleri
sinirlendirmekten
ve
duydukla-
ri
panigt artirmaktan
bagka
bir igeyaramadi. Kaiser'in kendi
mabeyncilerinden
biri bile Alman-
ya'nm bu konudaki
"sert,
iteleyici, drtc Ve kstah
tutumunu"
eleptirmigtir.Bu Kaiser Wil-
helm'in
kendi karakterini
yansitan
ve
bu konudaki ghretini daha da
ktye
dngtren bir dav-
rampt1.
Kaiser
abuk
sinirlenen, kararsiz, pegin
hkml,
huysuz
Ve
deglyken
tabiatli
bir h-
.
kmdardi.
ok
tanmrmy
bir Alman
yazar,
Kaiser'in,
yagi
ilerledike
kendi de olgunlagan kimse-
lerden olmadigim sylemigtir.
Gemig Bismarck Imparatorlugu'nun
karmagik gnlerinde
yagamig
birok
Alman iin, ha-
yallerindeki
"dnya
gc" ryasinin gerekleymesi
nndeki engeller arasmda
en
byg
aik
denizlerdeki ngilizstn]gyd. Almanya'mn
hedefi,
kendi amirallerinden
birinin szlerlyle
"Ingiltere'nin dnya zerindeki egemenligini kirmakti." Kanilarma gre bu; smrgeleri serbest
birakarak,
geniglemek
ihtiyacmda
olan
merkezi Avrupali devletlere, gereksinim duyduklari alan-
lan saglamak
geklinde
yapilacakti. Bunun anlaml ise, her geyden evvel, ngiltere'nindeniz kuv-
vetleriyle yarigacak
gte
bir Alman deniz kuvveti
kurmakti.
Kaiser ulusuna, "Bu ngilizkapla-
nmm
geri ekilmesi
iin bizim siktliyumruklarimizi kafasmin
tam
ortasina
indirebilecek
duruma
getirmemiz lazim" demigti. Almanlar denizlerde egemenlik
abalarma
1897 yllmda baglamigt1.
Hedeflerine ulagmamn
on
seneden ok daha
fazla bir
zaman
alacagtni dgnmekle beraber Ingi-
lizler'in
bu rekabetin getirdigi
masraflardan
bikkmhk
duyacagt midindeydiler. Ancak bunun
in-
gilizler
zerindeki
etkisi,
hi de umduklan gibi olmadl.
Su meydan okuma onlari hem
korkut-
muy
hem de
kendi abalan iin daha
da fazla bilemigtir. ingiltere
iin lkenin dnya zerinde
oynadig1
rol bakimmdan
ve
ngiltereimparatorlugu'nun gvencesi
a1smdan
"denizde
stn-
lk"
byk nem
taylyordu.Ingiltere'nin
a
gnk.kapasitesi zaten idare, insan
gc
ve
deme
bakimmdan imparatorlugun ykledigi byk sorumluluk
ve
yk kaldiramayacak durumdaydl.
Ancak, btn
bu olumsuzluklar Almanya'nin sebep oldugu yeni tehd tle
kargilagtmldigmda da-
ha
az
rktcyd. Ama
ne var
ki, Ingiltere'nin
a gne
kadar sahip oldugu endstriyel
l derlik
de elinden kaymaya baglamigti.Endstriyel liderlik Amerika'ya
ve
daha
kts Almanya'ya dog-
ru
yol almaktaydl. l 896'da yayimlanmigMade in
Germany
(Almanya mah)
baglikli
uyanci eser
en
oksatilan
kitaplar listesinde ilk
sirayi
altyordu. ngiltereartik
bir Kabine yesinin
esefle sy-
ledigi gibi dertli bir Titan olmugtu.
Amiral Fisher gelecekteki dgmanmm yalmzca
Almanya olacagma yrekten
inamyordu.
Almanya'nm birdenbire
ve
beklenmedik
bir zamanda, rnegin
uzun
bir hafta
sonu
tatilindenya-
rarlanarak
saldirmasmdan korktugu iin, seneler
boyu her hafta
sonu
tatilindeyaverlerini nbet-
te tutardi.
Yaverlerde bu nedenle
s'enelerce
hafta
sonu tatilinden
yoksun
kalmigtir. Fisher'in
zor-
lamasiyla
ngilizhkmeti de
donanmasim modemlestirmek
ve
genigletilmigbir gemi
yapim
programma
girigmeksuratiyle Almanya'mn meydan okuyuuna
tepki vermigtl. Takvimler 1904
tarihinigsterdiginde iki lke
arasmdaki denizcilik rekabeti
en
"st"
noktasmi bulmuytu. Bu
re-
kabeti krkleyen
unsurlar
arasmda
tmgiddetiyle
devam
eden
"teknolojik
devrim" de sayilma-
ya
deger. Teknolojik devrim her
iki lkenin
savag
gemilerinin
byklk
ve
hizmda,
toplarmm
menzilve
hedefi bulma zelliklerinin artinlmasmda, torpido
ve
denizalti gibi yeni silahlarm
ge-
ligtirilmesinde zellikle hkimdi.
148
Her
iki lkede
de bu
yang sosyalve
aligmahuzurunun bozulmasi, i iglerinde
anlagmaz-
lik,
mallye ve
bte dengelerinin bozulmasi pahasma
cereyan
ediyordu. Su
arada ingiltere,
"silahlanma
veya silahsizlanma" konusunda iki
ayn
grge aynlmig,
taraflar
bu iki
gryzerin-
de klasik bir
tartigmaya
girmigti. ktidardaki Liberal Parti deniz gcnn kuvvetlendirilmesini,
donanma iin
ayri
bir
gemi
inga btesi yapilmasmi isteyen
"byk
donanma" yanlilanyla,
do-
nanma
harcamalarmm k1sitlamp
artan
paramn
donanma
yerine
i barig iin
gerekli
olduguna
inandtklan
sosyal
ve
lyilegtirici programlara
aktanlmasi yanlisi "Ekonomistler"
arasinda kalmig,
ne yapacagmi
gagirmly
durumdaydt
Yapilan
tartigmagerekten
ok aclydi. DailyExpress gazete-
si byk bir ciddlyetle
qu
dramatik
soruyu
sormaktaydi: "Yoksaingiltereyaghlara emeklilik
de-
negi ugruna
denizlerdeki
egemenligini dgmana
mi teslim
edecek?" 1908 yllmdan itibaren
"Ekonomistler"in
bagkanhgma David Lloyd
George
getirildi.Yeni
bagkan evvelce Galler blge-
sinde avukathk
yaplyordu.
Kendisi BagbakanHerbert Asquith'in Liberal
Kabinesi'nde bakan
ve
bir
sre
iinde,
Winston Spencer
Churchillzamamnda
Bagbakanhk
grevindeydi. (Churchillda
ha grenciyken isminin
ok
uzun
olugu nedeniyle
geride
kalmamak, iglerin
abukyapilmasi iin
Spencer adml birakmigti.) O
gnlerde
ingiltere
siyaset
alamnda bu aceleciliginden tr
"acele-
ci
gen
adam" diye
amhyordu.
Churchill Mdahale Ediyor
Winston
Churchill,Marlborough Dk'nn yegeni
ve
parlak fakat sinirli bir kipiligi
olan Lord
Randolph Churchill
ile gzel Amerikah egi
JennieJerome'unogludur. Parlamentoya 1901 yllin-
da
yirmi alti yagmdayken Muhafazakr Partfden glrmigtir.U yll
sonra
serbest
ticaret
konusun-
da Muhafazakr Parti ile anlagmazllga dgerek
bu partiden aynhp Liberal Parti'ye
geti. Siyasi
parti degigtirmesi meslekteki flerlemesine
mani
olmamigti.
Nitekim kisa
bir sre
sonra
Ticaret
Heyeti
Bagkanhgl'na
getirildi
ve
1910senesi henz baglamigken
de igleri
Bakam
oldu. Churc-
hill
hayatml politika iin
ve
byk stratejiler kurmak
iin
yaamigtir.
Evlendigt
gn, tren
bagla-
madan evvel
kilise
giriginde
bekledigi dakikalarda bile politika konuqup politika dedikodusu
ya-
plyordu. "Ekonomistler"in
bagkanlik kampanyasinda
tereddt etmeden ne attlmigti. Fisher'in
donanmasmm
genipletilmesi
programina
kargi
ikarak
Lloyd
George'la birlikte
Ingiltere ile Al-
manya
arasmda bir denizcilik
anlagmasi
yapmayi
baard1.Bunu donanmamn btesini
hafiflete-
rek,
geri
kalan
parayi
sosyal reformlar iin kullanmak
amaciyla yapmigt1. Ancak Churchill bu
yaptiklan iin
ok eleptiri almigtir. Yine de yolundan dnmeyecekti.
O gnlerde agizlarda dola-
an
Ingiltere
ve
Almanya
arasmda bir
savagm
kamilmaz oldugu sylentilerini Churchill "Bunla-
nn
hepsi de sama" diyerek kargilamigttr.
Ama
1911Temmuzu'nda
savag
gemisi "Panter",
Almanya'nin Afrika
gnegi
altmda bir
ye-
ri oldugunu
israrla
gstermek istercesine, Agadir'in
Fas limanma dogru
szlyordu. Ancak
Panter
olayi
geri tepecekti.
Nitekim bu olaydan
sonra
hem Ingiltere'dehem de
teki
Avrupa l-
kelerinde, zellikle de Fransa'da
Almanya'ya duyulan antipati
daha da yogunlaacaktl.
Churchill
grgn
bir
anda degigtirmigti. O andan
itibaren
Almanya'nm saldirganhgt konusunda hibir
kugkusu kalmamigti. Almanya'nm
hedefi
genilemekti
ve
Alman filosunun bytlmesindeki
tek
ama
da Ingiltere'yi
tehdit etmekti. Bu ise ngilterea1smdankargihk verilmesi
gereken
bir
tehditti. Churchillbtn bunlardan Almanya'nm
sava;
ikarmak niyetinde oldugunu anlamigt1.
Su
halde ingiltere,stnlgn
korumak iin kaynaklanni seferber etmeliydi. O siralar Churc-
hill henz ligleriBakani'yd1. Buna kargm Kraliyet donanmasom
ne
denli kuvvetli
oldugunu
bilmek istlyor,
bu konuya ilgl gsteriyordu. Donanmanm
ani bir saldinya kargi gerekten hazir
olup olmadigitu ilgililere
sormaya
baglamtytt.Agadir krizinin
en
dorukta
oldugu bir dnemde
so-
rumlu
kipilerin
Iskoya'da
av
tatiline
ikmalannaok sinirlenmigti. 1911 ylh
sonunda
ancak
kriz
sona
erdikten
sonra
Churchillde BagbakanAsquith'le beraber
iskoya'ya
tatilegitmigti. Bir gn,
149
l
birlikte
oynadiklan
bir
golf partisinden
sonra
eve
dnerken, hi beklenmedik bir anda, Bagbakan
Asquith Churchill'e Donanma Bakanhgl'na getirilmeyi
isteyip istemedigini
soracakt1. Kraliyet
donanmasmm
en
st dzey siyil
konumu olan bu yere
aldigt
teklife
Churchill
qu
cevabt vermig-
tir:
"Bunu
gerekten
isterim!"
Bylece ingilteredeniz kuvvetleri,
o
mthig eneriisini,
uzakgrglgn, dikkatini
ve
l-
kenin bir deniz rekabetindeki olasi zaferini sergileme
gcne
sahip bir bakana kavugmuy olu-
yordu. Churchill
gu
szleri sylemigti: "Eger donanmamiz bu denli stn olmasayd1,
yarigma-
mizm ve
imparatorlugumuzun
tm
kaderi,
tm
varkgimiz,
zveri
ve
icraatla
gemig
bunca
yzyillar
boyunca birikmig
byk
hazinemiz hepsi birden,
bir anda yok olup silinmeye mah-
kmdu." Birinci Dnya Savagi'nm
ikmasmdan
nceki
sene
iinde
kendine prensip edindi-
gi
kural
gayet
aikti. "Niyetim Almanya'dan gelebilecek
bir saldinya kargi, sanki bu saldm he-
men yann
gelecekmig gibi hazirhkli
bulunmakti" demigtir. Eu kampanyada Churchill'inmtte-
fiki
kendinden
nerdeyse
iki kat yagh
olan
ve
donanmadan yeni emekli olmuy Amiral Fisher'di.
Fisher 1907 yllmda Biarritz'de tampmig oldugu Churchill'e kargi
llk gnden beri hayranhk duy-
mutu.
Birbirlerine
o
denti yakmdilar ki Fisher
iin, Churchill' n yakin olan evlilik plamm b-
yk olas1hkla
ilk bilen kipiydi denebilir. Bir
ara
Churchill'in
donanma btesini eleptirmesiyle
bozulur
gibi olan dostluklan sonradan
tekrar
Churchill'in
"Donanma Bakam" olmastyla, iten-
likle devam etmigtir. Churchill bu greve atanir atanmaz
vakit geirmeden Fisher'i
aramig,
iki-.
Si
birlikte Reigate'deki ky evine
gidip birka gn
kald1ktan
sonra
Churchillyeniden Fisher'in
kalbini
kazanmigtL
O gnden
sonra
Fisher, Churchill iin daima
bir
"mrebblye"
grevi
yk-
lendi. Ayni
zamanda giderek Churchill'inen
nde
gelen
gayri resmi
damgmam konumuna
gel-
migti. Churchill, Fisher'e
"donanmanin
bytlmesi, lyileptirilmesi,
modernizasyonu
i\n
on
yll boyunca atilan
en
nemli adimlarda,
bunlarm
hepsinin
z kaynagi" gzylebakmigtir.
Onun
grgyle,
kendisini
sonu
gelmeyen
"animsatici-not"
bombardimanma
tutan
bu
amiral
"gerek
bir bilgi
ve esin
volkantydi." Fisher, Churchill'eegitli
konularda
en
genigyeni bilgiler
sunabilmigkipidir.
Fisher'e
gre
grenilmesi
gereken
nemli
derslerin
en
bagmda
petrol
konusu
geliyordu.
Ona gre petrol
stnlk
stratejisinin
blnmez bir parastydi
ve
bu
gerek
yakmda kamtlana-
cakti. Bunun
inancinda
olarak Churchill'i
bu konuda
egitmeye,
ona
majestelerinin donanmasm-
da kmr
yerine petrol kullanmanm erdemlerini gretmeye yneldi. Bir yandan
da Almanlar'm
petrol gcyle ahyan
dev
cssell
okyanus gemileri inga
ettigine dair
raporlar aldigmdan,
telaa
kapilmig, Kraliyet donanmasmi
"petrol
denilen
uurum"
konusuna yneltmek
ve
bunu olanak
.
verdigince abuk
yapmak iin kendinde yeni bir drt
hisseder olmugtu. Churchill'in bu konu-
daki
egitimini hizlandirmak amactyla Amiral
Fisher, Shell'den Marcus Samuel'lebir anlagmaya
vardt Bu iki
adam
ilk
defa
on
yll kadar evvel
"petroln
potansiyel
rol" konulu,
petrol otoritele-
rinin katildigt bir toplantida
rastlantlyla
kargilagmiglardi. Ancak iligkilerinin
asil
temeli
sonradan,
Samuel'inFisher'e gizlice sizdirdigt
bir bilgiye dayanarak
attlmigti.
Samuel, bir Alman
denizcilik
igletmesinin
on
yll
sreli bir
petrol
mukavelesi yaptigmi,
ayrica
petrol stokunun bir
kismmi da
gizlice
Alman donanmasmda
deneme
mahiyetinde kullanacagim
grenmig
ve
bu bilgiyi Fisher'e
aktarmigti. 1911 Kasim
ay1
sonunda Fisher'e yazdigt bir mektupta
Samuel
punlari
sylyordu:
"Meger siz
ne
kadar hakhymissimz
ve gimdide
ne
kadar hakhsimzi
ltenpatlamah
motorun
kegfidnyanm
Simdiyekadar ahit oldugu
en
byk
kegifsayllabilir; nk kesinlikle biliyorum
ki belki
de
qu
satirlari yazdigim an
bile buharh
motrn
yerini alabilir...
Ve bu
yer
alma olaymm
.
tipki
iten patlamah
motor gibitrajik
bir hizla olugacagindan eminim. Sizinamirallikte
srekli
grevde olan
kipilerin
olugturdugu mekanizmamn
iinde
oldugunuzu biliyorum
ve
bu dgnce
beni hasta ediyor. Bu kipilerin
pimdiye
kadar sebep aldugu zararlarin giderilmesi
iin ok kuvvet-
li
ve
ok
yetenekli bir
adamm
part
olduguna
inamyorum. Eger
bu adam Winston
Churchill
olur-
sa ona
btn kalbim
ve
ruhumia
yardim
edecegim."
150
Hiz
Bu mektubun yazilmasmdan lasa
bir sre
sonra
Fisher, petrol konusunun ele almmasi amaclyla
Marcus Samuel'i Churchill'le
bir
araya
getirmenin yollanni aradi
ve
ikisi
arasmda
bir
toplanti
ayarladi. Ancak Churchill, Shell
Nakliyecilik ve
Ticaret
Sirketi'nin
bagkani olan Samuel'den
ne-
dense fazla etkilenmemigti. Su durum Fisher'i yildirmadt
ve
igin
takibi
iin Churchill'e yazdigi
kisa bir hatirlatma mektubunda nce
Samuel'inyarattl
l
izlenim iin zr dileyerek
amacm1Qu
szlerle dile
getirdi:
"O, diggrngyle ok
parlak
olmayabilir,ancak kendisinin ige
seyyar
sati-
cillkla, bugn girketininadmt taglyan
deniz kabugunu satarak bagladigimanimsatmak isterim. O
gnn
seyyar
saticisi
olan bu adamin bugn bankada kendi zel
parasi olarakalti
milyon sterlini
var.
'Samuel
aym
bardaga nasil.dklecegini' bilmlyorsa da kendisi aslmda
iyi
bir
aydanhkti!"
Szlerininsonunda Fisher aiklama yaparak
ikisi
arasmdaki bu
toplantly1
Churchill'i
ikna
ama-
clyla tertipledigini,
petrol
stoku
mlktanmn Krallyet donanmasi iin bol bol yeterli oldugunu, bu
bakimdan petrol kullammi iin rahatlikla
ve
ekinmeden bir
angalmana
girebilecegini Churc-
hill'e aikladi. Ona petroln kmre kargi avantajlarin1anlatan
uzun
bir nutuk
ektiktensonra
punlar1da syledi: "Unutmayin
ki petrol kmr gibi yle
hemen bozulmaz,
ayrica
petrol
su
kesi-
mi altmdaki tanklar
iinde
bile
byk
miktarlar
halinde
stoklanabilir.
Bylece
yangm sonucu ve-
ya
bir bombardiman
ya
da kundaklama
sonucunda
bozulmasi
da nlenmig
plur.
Aynca
S-
veyfin
dogusunda petrol
kmrden daha ucuzdur!" Bunlan yazdiktan
sonra ayrica
Samuel'in
kendisini
Shell
Ynetim Kurulu'na
katilmaya
agirdigim,
fakat kendisinin buna
yanagmadigim
da ilave
ederekgu
s2lerle devam edlyordu: "Ben fakir bir
kimseyim
ve
durumumdan da
gayet
memnunuml Ancak eger
zengin olmak
isteseydim
mutlaka
petrol igine
atihrdim! lten
patlama-
11
motorun
uygulamasiyla yk
taglyan
bir geminin yakittan
yzde 78
tasarruf
saglayacagi, kargo
yerinden de yzde 30
yer
kazanacagt,
aynca onca
ateiden
ve
mhendisten de kurtulacagi
iin
pratikte
de yararli ikacag1
gz
nne abmrsa kap1mizdapetrolle gelecek
ne
denli
muazzam
de-
gig kliklerin
bizi bekledigi
kolayca anlagilir,"Amiral Fisher kmrden petrole dnmenin ok
za-
man
alip
yavagcereyan
etmesinden hognut degildi. Bunun dogurabilecegi
tehlikeli
sonuIar ko-
nusunda Churchill'isik
sik uyanyordu. Ona
yazdigi bir yazida
pu
szleri sylemekten
ekinme-
migtir: "Bir gn gelip
de yakit olarak sadece petrol kullanan modern Amerikan
savag
gemileri
denizierimizde
seyrederse
ve
Alman bandirall
bir
motorlusavag
gemisi bizim
'kaplumbaga
hi-
zmdaki gemilerimize' nigan
ahrsa,
hig kugkum yok,
lkenizdeki
kocakartlar bu
manzarayi sey-
retmekten
ok
hoglanacaklardir!"
Churchillbakanliga getirildigi
zaman
donanma
daha
o zaman,
yalot olarak salt
petrole
ba-
gimli
elli alti adet
destroyer
ve
yalnizca petrolle seyretmesi mmkn yetmig dtt
adet denizalti
inga etmig durumdaydi. Aynca
tm gemilerin
kmr kazanlarma bir miktar petrol.
pskrtl-
.
mgt. Ancak yine de deniz
filosunun
en
nemli kismi olan, donanmanm asil
omurgasim
olug-
turan
byk
sava;
gemilerinde,
yakit olarak hl
kmr kullanillyordu. Churchill
ve
donanma-
nm
ortaklaga
istedigi,
yeni bir
sava;
gemisitr
yaratmak, bu gemileri daha byk
silahlar
ve
z1thlarla donanmly
grmekti.
Ayrica onlara gre bu da yeterli olmayip
sava;
gemilerinin,
dg-
man gemilerinin
nne
gemesive
bu gemileri kugatabilmesi iin mutlaka daha
ok
hiz
kazan-
mastni
istiyorlardi. Fisher Churchill'e sik sik
gunu
hatirlatmigtir:"Denizde
yapilan
kavga sag-
duyunun
ta
kendisidir. Ihtiyacimizolan geylerin birincisi HlZ'dirve
hiz savagabilmek iin
part-
tir.
Istedigimiz
zaman,
istedigimiz yerde,
istedigimiz gekilde savagmak iin yksek
hiz
gerekli-
dir." O
gnn
ingiliz
savag
gemileri yirmi bir deniz miline kadar hiz yapabiliyordu.
Ancak
Churchill'in
gzlemine gre
"ok
daha byk hiza"
gereksinim
vardi. "Daha byk hiz"
deniz
savagina
yeni bir
unsur
kazandiracakt1.
Churchill'inemriyle yapilan
bir aragttrmada Harp Aka-
demisi
yirmi
be deniz mili
yapabilecek
yeni
inga edilecek
"hizli
gemilerin"
henz
tremekte
olan Alman filosunu geebilecegini tahmin
etmigti. Kisaca, Kraliyet donanmasimn fazladan
151
drt deniz miline daha ihtiyact vardi.ve bu da petrole dn
yapmadan h bir
gekildegergekle-
gemezdL
Sonunda Fisher'in Churchill'e verdigi egltim tamamlandt.
Art1kChurchillpetroln yalmz-
ca
hizi artirmakla kalmayip standard dzey altmdaki hizi da istenen dzeye ikarmakta yararli
oldugunu anlamigt1.Petroln sagladigi avantajlar bununla da kalmiyordu. Filonun
operasyonu
Ve insan
gc ynnden de avantal sagliyordu. Hareketaisindan daha byk bir
operasyon
a-
pmi
mmkn killyor,kmrn
tersine,
hi degilse sakin denizlerde seyir halindeyken
yeni yakit
verilmesine olanak sagliyordu
ve
bunu gemideki insan
gcnn
drtte birini bu ige
seferberet-
meksizin yapabiliyordu. Petrol kullammlyla, kmr kullamldigt
zaman
rastlanan
stres,
vakit
kaybi, yorgunluk
ve
rahatsizhk gibi faktrler
en
alt dzeye
indiriliyordu.
Ayricayakit
verme
igin-
de
de
o
kadar
oksay1daatei kullanmaya artik
gerek
yoktu.
nk
petrol kullanimi ok
sayi-
da ateiye gerek gstermiyor,
aym
i;
atei
say1sim
yaridan daha apaglyaekerek yapilabillyor-
du. H1zaismdan oldugu kadar operasyonlar aismdan
da
petroln sagladigt avantajlar asil
en
kritik dnemlerde
yani
sava;
strasinda
en
etkin gekilde yararli olacakti. Bu konuda
Churchill,
"Kmr yakilan bir
gemide
kmr tkendigi
zaman, yeniden
krekle
kmr attlmast iin
ok
sayida insana ihtlya
vardir. Bunlar
gerekirse
silahlarmi
terk
edip kmr uzak, elverigsizyerler-
deki kmr ambarlanndan
ahp,
kazanlara daha
yakm
olan kmr depolama
yerlerine
veya dog-
-
rudan dogruya kazanlara
tagimaya
kogarlar.
Bu, kukusuz,
savagin en
kritik dakikasinda,
gemi-
nin
savag
gcn
zay1flatmak
demektir...
Bu
ynden petrol
kullammmm her
tip teknede,
daha
az
alanda, daha
az
masrafla, daha
ok
barut
ve
daha
ok
hiz
sagladigL
bir
gerektir"
diye
yazi-
yordu.
1912, 1913
ve
1914ytllarmda
ayn
denizcilik
programt
yapildi. Bu programlar sayesin-
de Kraliyet donanmasi g
ve
htz konulannda
o
gne
kadar
grmedigt
kadar ok ek avantaj sag-
larmtir. Bu
.programlara alinan
gemilerin
hepsi petrole
bagLmli
olarak
aligtinld1.llerindek-
mr
bagLmlisi
olan
tek
bir gemi
bile
yoktu. Ilk yapildiklarmda kmre bagimli
olarak
inga
edil-
mig gemiler de
bu programlar sresinde petrole dngtrld. 1912Nisan
aymda hayati nem-
de hir karar
almarak donanma btesine "Hiz denegi"adlyla
bir
madde eklendi
ve
bu
madde
uyarmca
petrolle
ahgan
ClueenElizabeth klasmda beg adet
savaggemisinden
olugan bir
"hiz
ge-
mileri"
konvoyu olugturuldu. Churchillhatiralannda bu olayi gyleanlatir: "Kaderin
izdigt
bu
tehlikelidali; sonucunda
hayattmizi
bagladlgLmlz
donanmamizm
en
sper klas
gemileri
artik
petrolle
ve
yalnizca petrolle besleniyor."
B0ylece
petrol konusunda, yeni
bir
angalmana
giriliyordu,
ancak bu da ciddi sorunlara
ne-
den oluyordu: Petrol
nereden ikanlacakti? Yeteri kadar petrol
var
miyd1?Bulunan petrol askeri
ve
politik
ynlerden gvenceli olacak miydi? Churchill aslmda byk bir
kumar
oynaml; ve
da-
ha
petroln stok
sorunu
zlmeden petrole dn iin ilgilileri adeta itmigti. Petrole dnme
konusundaki acelesini
Churchill, ilerdeki
gnlerde ju gerekeyleaiklayacakt1:"Petrole bagtmh
olarak aligan
ok sayida gemi yapoqtik. Bu, denizlerdeki
stnlgmz
petrole daylyoruz
anlamma gelir.
teyandan adalanmizda ige yarayacak
miktarda petrol yoktur. Petrol istedigimi-
ze
gre
onu
elde
etmenin
iki yolu vardi: Yabarlyiinde deniz
tagimaciliglyla getirmek;
ya
da
sa-
va;
yaparak uzak
lkelerden
elde etmek. Diger taraftan kendi
topraklarimiz
altinda, maderilerde
emin
gekildeyatan dnyamn eri
iyi kaliteli,
en
st dzey kmrne sahiptik. Demek ki donan-
may1
bir daha geri
dnmemek zere
petrole
baglamakla
'bir
dertler denizine kargt
silahlanm1(
oluyorduk.
(Shakespeare'inHamlet'inden). Yalniz
qunu
da kesin
olarak biliyordum ki,
bizi
bek-
leyen zorluklara
ve risklere ggs
germek
koguluyladonanmanm
tm
gcn
ve
etkinligini ok
daha yksek
bir dzeye
1karacaktik.
Bu daha iyi
gemi,
daha lyi mrettebat,
daha yksek
ekono-
mik
dzey, daha
yogun formda
savag
gc demekti
-
bir
tek
cmleyle bu
atillmda,
giri
imin
esas
dl
egemenlik olmugtur."
152
I
I
I
Amiral Cevizi K1nyor
Kmrden
petrole dng olaymm getirdigi sorunlan
incelemek iin Churchill
bir komisyon kur-
mugtu. Komisyon petrol
arzmm
fiyatlandtrilmasi, saglanmasi
ve gvencesi konularmda incele-
me
yapmakla
grevlendirildi.
Daha
sonra ayni
komisyon bu konulan daha etrafli aragtirmak
2ere
bir Kraliyet Komisyonu kurulmasmi nerdi. Churchill bu
ikinci
komisyonun bagina emek-
li Amiral Fisher'i
getirmek
istiyordu. Ancak bunun
gereldegmesi
nnde bir
engel vardi.
-
Jacky
F sher'in bizzat kendisi. Bazi
terfi
olaylanm onaylamamasi
nedeniyle Churchill'e kizgm
olan
ve
bir barut figsmi
andiran Fisher, yine
byk
fke
iindeydi.
1912 Nisan aymda Napo-
li'den
yazdigt bir mektupta
Churchill'e
sunlan sylemigtir: "Donanmaya ihanet
ettini2, Bu, her-
hangi
bir konuda sizinle
yaptigim
ve
yapacagim
son
yazigmadir."
Asabi mizali amirall yeniden yola getirmek iin bir
hayli
dil dkmek
ve
iltifat
etmek
ge-
rekmigti. Churchill'in BagbakanAsquith egliginde amirallige ait
bir
yatla
iktigi
Akdeniz
gezisi
.
ve
zellikle
de yazdigi etkili bir mektup sonucunda
amiral
en
nihayet yola gelmigti. "Aziz dos-
'
tum
Fisher" diye bagladigi
mektubuna Churchill
qu
szlerle devam ediyordu:
"ylemit
ediyorum
ki
siz
ve
ben
ok
ok fyi iki dostuz;
ve
eminim ki kargimizdaki
so-
runlar ancak
ok
act
bir dille ifade edilirse anlagilacakkadar fazla ciddi.
Bu
siv1
yakit
sorunu
mutlaka zlmelidir.
Sorunun
ierdigi kahtsal,
kamilmaz zorluklar
gerekten
byk bir
adamm itici
gcneve
cogkusuna muhta. Bunun iin,
yani, cevizin kml-
masi
iin
size
ihtlyacim
var.
Bu igi
sizin
kadar
iyi yapabilecek bagka
birini
tammiyorum.
Hatta
degli
sizin kadar iyi, hi yapabilecek
birini
tammlyorum.
Sizi cevizi
kirabileceginiz bir konuma
atayacagim, tabiieger ceviz kinlmaya msaitse. Bu sizin
tm
hayatmizi
ve
gcnz bu hedefe
vermeniz anlamma
gelir.
Bense buna kargilik olarak
size
ne vermem
gerektigini bilemiyorum.
Once petrol bulmaniz
gerekecek.
Ucuzca
nasil
depolanacagim, dzenli
olarak
ve
hem barig
hem
de
savag
halinde mutlak bir garantiyle nasil
satm
ahnacagim
gstermeniz gerekecek. On-
dan
sonra
da, hi kugku yok, petroln
bugnk gemiler
Ye
gelecekteki
gemiler
zerinde
mm-
kn
olan
en
iyi
yntemle uygulanmasmi saglamamz beklenecek...
Bu
muammayi zdkten
sonra
kargmizda
sizi
bekleyen
ve
sessizlige
gml
byk bir
dinleyici
kitlesi bulacaksimz. Ancak
siz
istemedike
-siz
Tann'dan
an ve geref
dileyerek- ken-
dinizi
meakkate atmadika bu
muamma
zlemeyecektir."
Churchill dalkavukluk yoluyla
bundan daha
lyisini
yapamazdi. Nitekim Fisher vakit kay-
betmeden
tevazuu
bir
yana
birakip egine yazdigt mektupta
pu
szlere
yer
vermigtir:
"Sunu
kabul
etmem
gerekiyor
ki onlar
tu
igi
benden bagkasmin
yapamayacagun oybirligiylesylerken hakliy-
dilar."
Sonuta Fisher grevi
kabul etti
ve
kisa bir sre
sonra
da
-herhangi
bir dedikoduya
mey-
dan
vermemek
iin-
elinde bulunan Shell
Sirketi
hisselerini
zaranna
da olsa
sattL
Yakit
ve motorin
konusunda
Krallyet Komisyonu adlyla bir komisyon olugturulmugtu. Ko-
misyon sekin bir ye
grubuyla
temsil
ediliyordu
ve
yelerden
biri de, bu
gibi
toplantilardaher
zaman
hazir
olan, yakasindaki
orkidesiyle
gelmig
nl
petrol
uzmam
Sir Thomas Boverton'du.
Fisher kendisini bu ige
adadi.
ok
aligtigLm,
hayatmda
o
gne kadar ahgmadigt kadar
ok
alig-
makta oldugunu syledi. O arada petrolle donammli
Alman donanmasmm
seyretmekte oldugu
haberi
duyulmutu.
Bunun
zerine Fisher
daha da
israrli
konugmaya baglayarakqunlari syledi:
"Almanlar makinelerde petrol denemesi yaparken
tam
15 adammm lmne sebep oldu. Biz
ise
bir
tek adamimizi bile kaybetmedik. Geengn kaik bir lnglliz
siyaset adami bana bunun
bizim
lehimize bir
puan
oldugunu sylyordu."
Komisyon hazirladigt
raporun
ilk kismim 1912 y1lt
Kasim
aymda, ondan sonraki
iki
kismi
ise 1913'te
verdi. Raporda hem
mazotun
kmre kargi
olan
olaganst
avantajlan
vurgulanlyor
hem de Kraliyetdonanmasi
a1smdan
ne
denti hayatinernde oldugu belirtiliyordu.
Rapora gre
btn dnyada yeteri kadar
petrol
arzt
mevcuttu, ancak petrol
stoklayacakyeterli tesis yoktu
153
'I
-I
.I
I
ve
yeterli olmast
iin bu.
tesislerin
ok
daha geligtirilipbytlmesi gerekiyordu. Fisher'e gre
"Petrol yalmz ngiltere'dedegildi." Komisyon toplantisimn
bitiminde Marcus Samuel'inpetrol
yakitlyla
aligan
bir
ngilizdonanmasi grme
hayali
gereklegecge
benziyordu. Ancak
cevap
bekleyen
bir
soru
kalmigt1. Elde edilecek
knn meyvesini kim
alacak,sorusu.
Buna verilecek
sa-
dece
iki
olasi
cevap,
iki
gik
vardt Ya
glve tahkim
edilmigkonumdaki Hollanda Kraliyet/Shell
Grubu
veya
ondan ok daha kk
ve
hl
bocalamakta
olan Anglo-PersPetrol
Sirketi.
Shell'den Gelen Tehdit
Anglo-Pers
Sirketi'nin
ortayaikmasi
William Knox
D'Arcy, George
Reynold
ve
Burma
Sirke-
ti'nin ortak abalanyla gereklegmise
de girkete
asil yn
veren
kigi
Charles
Greenway'dir. Su
adamin petrolle ilk
tamgmasi
Bombay'da iskokkenli bir ticaret
firmasinda
mdr olarakahy-
tigt
gnlere rastlar. Burma
Petrol'e bagli olarak aligan
iskoyah
tccarlar,Greenway'den
Anglo-
Pers
Sirketi'nin
ilk
baglangiagamasmda kendilerine
yardim etmesini istemigti. O
da bu istegi ka-
bul etm ; Ve izleyen bir
sene
iginde
girketin
idari mdrlgne getirilmigti.Ondan sonraki
yirmi
y11liksrede Greenwaybu girketin
tam
hkimi olmutur. lyeilk
bagladigLnda
emrinde bir
tek kigi
bile olmayan bu adam, emeklllik
sirast gelip
de girketten aynhrken
entegre
bir petrol
girketinin
bagt konumundaydi ve
faal olarak
grevi
geregl tm
dnyayi dolagiyordu. Hayatmin daha
ileri
ylllarmda
"Sampanya
Charlie" lakablyla anilmaya
bagladL
"Tozluklu
ve
monokl
gzlgyle" bir-
ok
karikatrleri
izildi.
Tavir
ve
davramp ynnden
"zenli,
hatta fazlaca titi "
denebilen
Gre-
enway, tuttugunu
koparan ve
her
zaman
iin
agir tartigmalara,
kavgalara
a1kolan
biriydi.
En
nemli
saydigt
hedeflere ulagmak sz konusu oldugunda
hibir
gekilde
boyun egmeyen, inati
bir
karaktere sahipti. Anglo-Pers
Sirketi'ni
dnya petrolclgnde byk g
haline
getirmek
is-
tedigi,
Byk ngiltere'nin
en
byk girketiyapmaya alytigive
Kraliyet Petrol/Shell
Sirketi'nin
istenmeyen kucagina davet edildiginde bu basklya direndigi zamanlarda,
bu inat1 zelligini
sik
sik
sergilemigti.
Amacma erigmek
iin ne
gerekirse
onu
yapardL
Buna Hollanda- Krallyet/Shell
Sirketi'ne
kargi girigtigikan davasmi andiran
bitip
tkenmez
mcadele de dahildir.
Eu ugurdaki
abast
zamanla hem yararli
bir
taktige
hem de kipiselbir sabit fikre dngmgtr.
ngiltere'niniinde oldugu
"kaderin
izdigt tehlikeli
dahy" Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi
ile Anglo-Pers
irketi
arasmdaki rekabeti kaimlmaz olarak daha
da kamilamig, ok
daha
etin
ve amanstz
yapmigti.
Bu savagta
Anglo-Pers kesin olarak dezavantajll durumdaydt Bir kez daha
iddetli bir mali baski altinda yagiyordu. Greenway a1smdan
bakildiginda,
onun
da fazla
zama-
m
kalmamigt1.Bu bakimdan
aym
anda
birka hedefe
birden nigan almasi gerekiyordu. Iran
pet-
rol
kaynaklanni geligtirmek iin
sermaye
bulmak, petrol girketini
kurmak, gvenceli pazarlar
olugturmak
ve
-Hollanda Krallyet/Shell
Sirketi
ile yaptigt
pararlama anla
masma
ragmen- bu
irket tarafmdan yutulmayi engellemek
glbi
hedefler
onun ugruna
mcadele verdigi hedeflerdi.
Anglo-Pers
Sirketi'nin
ok
kisith
ve
mali gcyle kendisi
iin Shell
tarafmdan
yutulmaktan bagka
grnrde
tek
bir seenek
var
denebilirdi. O da ingiliz
Amiralligi'ydi.
Greenway
amirallige yir-
mi yll iin geerliolacak bir mazot
kontrati nerdi
ve
arada iyi
bir iq iligkisi kurulmasi iin
tm
gcyle aba gstermeye
yneldi. Su
iligkinin,
girketi
iinde lrpindigt mallgikmazdan kurtara-
cagt
midindeydi.
Greenway'in kesin olarak
bildigi
ve
tekrar tekrar
zerinde
durdugu
tez,
Fisher komisyonu
kargisindaki
ifadeden
ve
Whitehall nezdinde
yaptigt
aiklamadan da anlagildigt gibi, hkmet
yardim etmedike Anglo-Pers
Sirketi'nin
mutlaka Shell
Sirketi
iinde
kaybolup gidecegiydi.Bu
konuda ilgilileri
uyanyor
ve
byle bir
gey
olursa Shell'in
tm tekeli
ele geirmigkonuma gelece-
gini,
bu durumdan yararlanarak
tekel
fiyatlarmi
"talihsiz"
dedigi Krallyet donanmasmdan ika-
racagml savunuyordu. Su arada
Samuel'in "Yahudiligini"
ve
Deterding'in
"Hollandalillgmi"
sik
sik
dile
geticipvurgulamaktan
da
geri
kalmlyordu. Greenway'e
gre,
Shell
Sirketi
Hollanda
Kra-
154
liyet'in egemenligt altmdaydi
ve
Hollanda hkmeti de Alman baskisma
kargi
fazlaslyladuyarliy-
dt.
Shell'inegemenligine girmek, Fisher
komisyonuna da syledigi gibi,.mantik yoluyla dgnl-
dgnde,
Anglo-Pers
Sirketi'nin
"dpedz
Alman hkmetin n egemenlig altma girmesi
de-
mekti."
Greenway
nce sitemli bir
ifadeyle, kendisinin
ve
dava arkadaglanmn ngiltere'nin milli
i-
karlanna bu denli duyarli olduklan iin
bir bedel
demeleri geregni savundu. Arkasindan da ii-
ni dkerek kendisinin
ve
hepsi de vatansever
birer ngilizolan arkadaglanmn
tek
isteginin
Shell'e getirecegi ekonomik avantaji feda
etmek
oldugunu, Shell'le birlegmektense ekonomik
avantajdan vazgeip bagtmsiz kalmayi yeglediklerini syledi.
Yaptiklan tm
zverlye
kargi bir
tek
gey
istlyorlardt.
ngilterehkmetinden kendilerini dgndgn
gsteren
kk bir kargi-
hk.
"Her trl
kogul altmda sermayemizin mtevazi
bedelinin
kargilanacagtm
belgeleyen"
bir
garantiveya
yazill mukavele.
Bu
arada
Greenway, Anglo-Pers'in
ngiltere strateji
ve
politikasmm
dogal
ve
blnmez bir
parast
oldugunu
ve
ok nemli bir
milli
deger
tagidigim
yineleyerek
vur;
guluyor, girketteki tm mdrlerin de konuya bu gzle baktiklarmi
sylyordu.
Greenway'in duyurmak istedigi mesaj hedefini bulmada gecikmeyecek
ve
Kraliyet Komis-
yonu
kargismdaki
ifadesinden
sonra
Fisher'den bir
grgmetalebigelecekti.
Toplantimn bitimin-
de herkes dagildiktan
sonra
Fisher, Greenway'i bir sre daha alikoyup kendisiyle Pall Mall digtn-
da zel olarak konuacakti. Su konugmada Fisher
israrla
derhal bir
geyler
yapilmasi gerektigini
Sylemigti.
Greenway bu szden
ok
memnun
kalmigt1.
nk
billyordu ki Fisher, Marcus Sa-
muel'le dost olmasina ragmen
tam
olarak
ne
yap11masigerektigini
gayet
lyi biliyordu. Sir
yazi-
smda
"Anglo-Pers
Sirketi'nin
kontroln elimizde
tutmak
ve
her
zaman
iin
tam
anlam1yla
'ti-
pik bir ingilizgirketi' kimliginde kalmast iin
elimizden
ne
gelirse yapmally1z"demigtir.
Greenway'intezi
daha bagka yerlerde
de destek buldu. DigigleriBakanligt ingtltere'nin
IranKrfezi'ndeki konumundan sorumlu olugu nedenlyle Greenway'inbu davadaki grglerini
genel
ereve
iinde
inandtnci bulmuytu.
Digigleri
Bakanhgi'mn
asil
Oncelik verdigi konu
Anglo-Pers anlagmasinm
"f
ran'da
ne
kadar petrol alani
varsa
hepsini birden kucaklamasi dolayt-
slyla... yabanci bir kuruluga hibir gekilde
gemeyecek
olmaslydL"
Bakanhk
ngiltere'ninran
Krfezi'ndeki siyasi stnlgnn
daha
ok
"sahip
olduklan
ticari
stnlgn bir sonucu" oldu-
gu
grgndeydi.
Aynca Krallyet donanmasimn
daha bagka
alanlarda
da
ok daha belirli olan
bazi ihtiyalan
olduguna
inandinlmigti. DigigleriBakamSir Edward Grey bu konuda grg
belir-
tirken
gu
szleri syleyecekti: "Yapmamiz
gereken
gey
ingilteredonanmasma ancak yetecek
miktarda,lositli bir petrol sabasim ingilterekontrolnde bulundurmaktir; yapacagimiz
gey
bun-
dan
ibarett r."
Greenway'in durup dinlenmeden
"Shelltehditlerinden"sz etmesi, Anglo-Pers
Sirketi'nin
vatanseverliginin
iglitkanhgimyapmast
Digigleri'ni
zaman
zaman
sinirlendiriyor,
hatta
gpheye
sevk ediyordu. Sonuta
izlenecek
politika DigigleriBakam'nm yukardaki szleriy-
le
saptamyor
ve
bu pohtikadan
hibir
zaman
sapmamaya
karar veriliyordu. 1912ylli sonlannda
Digigleri.Bakanhgi donanmaya gnderdigi bir
yazida "APOC'un bagimsizhgim korumada
sadece
diplomatik yardimla
yetinmenin yeterli olmadigtmn a1ka
ortaya 1ktigi"
belirtillyordu. "Anglo-
Pers
Sirketi'nin
asil peginde oldugu
geyin
parasal yardim oldugu" da
aynca
vurgulamyordu.
Anglo-Pers'e Yardim
Parasal yardim denince bu yardimin
donanmadan
gelecegi anlami ikiyordu. Bunedenle
Ami-
rallik Anglo-Pers
Sirketi'yle
byle
bir
iligkiye girmekten nceleri kamacak
ve
"pek
ok
spekla-
tif risk
ieren" bu ige bulagmaktan korkacakti.
Ancak zamanla amiralligin konuya
bakigi

ana
faktre
bagh olarak
degigiyordu.
Bunlardan
birincisi, Irankaynakli petroln br kaynaklardan
gelen
tm
petroller arasmda
en
kolay bulunani ve
en gvencelisi
olduguna dair
yaygm
kamydi
ve
bu kam
giderek
daha
da benimseniyordu. Zamanla iran kaynakli petrol digindaki petroln
155
kolay
bulunma dzeyi
ve
gvenirligt giderek gpheyle
kargilamr
olmugtu. ikincifaktr
mazot
fi-
yatimn
dramatik
bir gekilde
artmasi,
hatta 19 l3 Ocak
ve
Temmuz aylari arasmda iki katma
ik-
ml;
oluguydu.
Fueloil
flyatmdaki bu
artly tm
dnyada, denizcilik alanmda
petrole
olan
talebin
giderek bymesinden
ileri
geliyordu.
Bu, donanma btesi konusunda srp
glden politik
sa-
vagm
daha
da kizigtigignlere rastlamast ve
o
gnlerde
petroll
gemi
ingaatimn
da baglaml; ol-
masi
nedeniyle
zell kle
kritiklik
arz
edlyordu.
ncfaktr salt Churchill'den kaynaklarnyordu.
Churchill
srekli
kararlar yaymllyor,
st
dzey donanma subaylanni hem bangta hem
savagta
petro1n
bulunulurluk
derecesi,
gerek-
sinimleri
ve
lojistigi
hakk1nda inceleme
yapmaya
zorluyordu. 1903 Haziram'nda Churchill Kabi-
ne'ye "Majestelerinin donanmasi iin Fuel oil
Arzt" konulu bir bildiri
sundu. Bildiriyeterli mik-
tarda
petroln makul fiyatlar kargiligindasaglanmasim garantileyecek
uzun
vadeli kontratlar
ya-
pilmasim neriyordu. Bildirideki
egemen
hava,
prensip olarak
"yarigma
halindeki bagimstz
pet-
rol girketlerini
yaar
durumda tutmak",
bylece "Dnya apinda
bir
petrol
tekelinin
kurulmasim
zorlagtinp
lusitlamak"
ve
"Donanmayi herhangi belirli
bir
girkete
bagimh
olmaktan
korumaktL"
SonutaKabine prensip olarak Churchill
bildirisini
kabul etti
ve
BagbakanAsquith'in Kral
V.Ge-
orge'a
yazdigt
gibi
hkmetin
"gvenilir
olan petrol kaynaklan konusuna ilgi
gstermesi gerek.
tiginive
bu
alanda kontrol elinde
tutmasi
icap
ettigini" bildirdi. Ancak
bunu
tam
olarak nasil
yapacaktt? Bu
sorunun
tartigilmasi
iin
Greenway'in
de katildigt bir
toplantisonunda,
uzun tar-
tigmalar
sonucu, o
kadar
zaman
beklenen
cevap
gekillenmeyebaglamigtl.Daha aik
bir dey mle,
Anglo-Pers
Sirketi'ne
destek verilecekti, ancak bu destegin
megrulagtinlmasi iin bizzat hk-
met girkete
hissedar olacaktl.
17 Temmuz
1913'te Churchill
Parlamento'ya hitaben bir konugma
yaptL
Bu konugma
Londra'daki
"The Times" dergisine gre petrole
gsterilen
milli
ilgiyi
otoriter bir
slpla
sergile-
yen
bir konugmaydi.
Eu konugmada
Churchill
bir adim daha atarak
evresiniuyanyor
ve
"Eger
petrol alamazsak, hububat da
alamayiz, pamuk da alamaylz
ve
Britanya'nm ekonomik enerjisi-
nin
korunmasi
iin gerekli
o
binbir egit mah.da alamay1z"
diyordu. Konumasmda
daha
sonra
u
szlere de
yer
vermigti: "Artik
'a1k
pazar"a1k maskarallk' haline geldi. Gvenilir miktarda
petrol stokunu makul flyatlar kargiligi
garantileyerek satm almamiz iin,
amiralligin,
talep
ettigi
petroln
ogunlugunun
'sahlbi
veya en
azmdan kaynaktan talopisi'olmasi gerekiyor. Eu ige n-
ce
rezervler ingaederek baglamallytz,
sonra
da
pazarda nasil ele almacagmi grenmeliyiz. Ayrica
ham
petrol antmayi
ve agin
miktarda
olduguzaman gerektiginde
imha
etmeyi
grenmeliyiz.
Bunlann
hepsini donanma yapmalldir. Belirli
tek
bir kaliteye, belirli
tek
bir
igleme,
belirli tek bir
lkeye,
belirli
tek
bir
yola ve
belirli
tek
bir petrol yatagma bagli kalmamiz kesinlikle yanligtir.
Petrolde
emniyetin
ve
garantinin saglanmasi yalmzca
ve yalnizca egitliligtsaglamakla mm-
kndr."
Bylece Anglo-Pers
Sirketi'yle
belirli
hibir anlagmaya glrilmemigti, fakat yine
de Kabine
Iran'abir heyet gnderip Anglo-Pers'in
yapmi
oldugu
vaatlerin
ne
kadarmi
yerine getirebileceg-.
ni tahkik etmek istedi.
Abadan'daki yeni
rafineri
o
stralar devasa sorunlarla kargi karglyaydi.Bur-
ma
Petrol mdrlerinden biri Abadan'1
"kirpinti
yigni" olarak
tammlamig,
bundan bagka ige
ya-
ramadigmsylemigti. Hatta rafinerinin retip byk bir gvenle "Amirallik"adml verdigi
mazot
bile, amirallign yapttg kalite kontrol denemesinde baanstz
olmuytu. Ancak
tam
heyetin geldigi
gece
girket aceleyle
bazi
yenillkler
serg lemeye
bagladl. Bunu kaplagz arasmda Rangoon'dan
ge-
tirtilenyeni bir rafineri idarecisi
yapmttt.
Nitekim bu
oyun tutmugtu.
Denizcilik
Haberalmaeski
mdr
ve o gnk
heyetin bagkarn
olan Amiral Edmond Slade bu konuda Churchill'e
zel
ola-
rak Qunlan syleyecekti: "Bu
tamamen
saglikli bir yatinm olarak gzkyor. yleanlagiliyor
ki
ok
byk bir
sermaye
yatinmi
ile inamlmaz
derecede
geligmesi
mmkndr." Amiral Slade sz-
lerine gyledevam ediyordu: "Petrol stokunun donanmada
kullammi
konusunda
girket
bize
tam
garanti
verebilecek durumda. Ancak bu bir
tek
kogullayapilabilir.
'jirket
idaresini kendi
kontrol-
156
L
mz altma almamiz koguluyla. Su da ok makul bir flyata mal
olacak."
Slade
ayrica 1914 Ocak
sonunda verdigi resmi raporda "Anlagmanin yabanci ellere
gemesine.msaade
edilirse
bunun
ok byk
milli bir felaket olacagtm" ifade ediyordu.
Sladebu raporunda Abadan konusuna da
deginmig
ve
Abadan'dan daha
ilimli
kelimelerle
szetmeyi
bile
bagarmigtin
Bir Petrol Zaferi
I
Amiral
SladeTn
raporu
Anglo-Pers iin
sanki gkten inmig
bir kurtanc1ydi.
Oysa
bu
sirada
girke-
tin
mali durumu devamb olarak her gn biraz daha ktlegiyordu
ve gerektenaresiz bir
gr-
nmdeydi. Yinede Sladeyapilan igleri
vgyle kargilamig
ve en
nemlisi de
irketin
Kraliyet
do-
nanmasi iin gvenilir
bir kaynak
oldugunu
sylemigti.
Su
halde Anglo-Pers'in nnde
yapmasi
gereken
bir
gey
vardi. nndea1k
olan yolu zorlamak
ve
konuyu
sonuca
ulagtirmak. Nitekim
Anglo-Pers bunu
yapmigtir ve
1914, 20
Mayis gn,
Slade
raporu
zerinden drt
ay
bile
ge-
meden pirketle Ingilterehkmeti arasmdaki pazarlik sonulanmig
ve
bir
anlagma
imzalanmig-
tir.
Ancak
anlagmaya
karym
yine de
zmlenmesigereken
bir engel
kalmigti. Mallye Bakanligt
herhangi bir
tahsisattabulunabilmek iin mutlaka
Parlamento'nun
onay1
gerektiginde israr
edi-
yordu.
17
Haziran1914
tarihindeChurchillAvamKamarasi'nda
bir kez daha
ayaga kalkip sz
is-
tiyorve
tarihi
bir neri sunuyordu. Teklifettigi neri iki
ana unsurdan
olugmuytu. Birincisine
g-
re,
hkmet Anglo-Pers
Sirketi'ne
2,2 milyon pound degerinde
yatinm yapacak, buna kargi
gir-
ket stokunun yzde 5 l'ini alacakti. ikibcinerisine
gre
de irket ynetim kurulunda
kendini
temsil
edecek iki mdr bulunduracaktt. Mdrler
amiralligin
yakit szlegmeleri
zerinde
ve
belli bagli siyasi konularda
veto
hakkma sahip olacakti, ancak
ticari
faallyetierle ilgili
konularda
veto
hakki olmayacaktt. Bu
szlegmeden bagka
aynca
bir szlegme daha
kaleme alinacak, ancak
bu
gizli tutulacakti.Su
ikinci
szlegme
uyannca
amirallige yirmi
yll sreli
bir
mazot
kontrati
saglamyordu.
Grldg
gibi gartlar
ok ekiclydi
ve aynca
Kraliyet donanmasma
girketinyapti-
gi
krdan da bir iskonto
tarunacakti.
Bu iki
szlegme zerinde Avam Kamarasi'nda yapilan mzakereler
ok ekigmeligemig-
tir.
Churchill'in
mzakereler sirasmda herhangi bir zel bilgt istemesi
olasiliglylaCharles Green-
way
Maliye Bakanligi'nm st dzey
memurlarlyla
birlikte Avam Kamarast'nda
resmi erk< na
ay-
nlan bir locada
oturtulmugtu. O
gn
orada hazir bulunmug kipilerden biri de
SamuelSamuel'dir.
Avam Kamarast'mn
Wandsworth yesi sifatlyla mzakerelerde hazir bulunan
Samuel Samuel,
yillar boyu
erkek kardegi Marcus Samuel'in
yam
bagmda
aligarakShell
Sirketi'nin
yaratilmasma
yardim etmig
kipiydi;
bu nedenle
de ChurchilPin konugmasi
strasmda devamb kinpdanip
yerin-
de duramamig,
tedirgirilikgstermigti.
Churchill
szlerini gyle
srdryordu:
"Bugn burada petrolle igleyen
gemi inga politika-
m1ziveya
kmrle
aligan
gemilerde
yakit olarak petrol kullammmi konugmak lin degil, bu
po-
litikamn doguracagi
sonulan
konugmak iin
toplanmigbulunuyoruz. Bugn petrol
tketicisi
ne
yakitlar konusunda
ne
de yakit kaynaklan konusunda
seim
yapma serbestisinesahip degildir.
Sir de etrafmiza, dnyada
epeevre uzanan
genig petrol yataklanna bakin. Dnyamn
eski
ve
yeni her iki
blmnde de dev byklgnde
uzanan
sadece iki
adet girket grrsnz. Bu
gir-
ketlerden
Yeni Dnya'daki Standard Oil'dir.Eski Dnya'daki ise
byk bir
girketolan Shell
ve
Hollanda Kraliyet'tir. Bugn bu
ortakhk kendine bagtmli
tmgirketleri
ve
kollanyla hemen
b-
tn
dnyay1
sarmig,
hatta nerdeyse Yeni Dnya'ya kadar
uzanmig
bulunuyor."
Konugmamn
baglangicinda Samuel
Samuel,Churchill'in Hollanda
Kraliyet/Shell
Sirketi'ni
tarumlamak
iin kullandigi
kelimelere itiraz
etmek iin kez
ayaga
f1rlamigt1. Bu, Avam Kama-
rasi
kurallannm
digma
ikmakdemekti. Sznn nc kez
kesilmesi zerine
Churchill,Sa-
muel'e dnerek buz
gibi bir sesle
"savunmaya
gemeden nce
yapilan sulamayi dinlemenin
157
\
daha
dogru olacagini" sylyordu. Su
uyan
zerine yapacak
bir
geyi kalmayan Samuelyerine
oturmug.fakat bir trl
eski sliknetini
bulamamigtl.
Churchill
konugmasma
devamla
gyle
sylyordu:
"Seneler
boyu, DigigleriBakanhgi, De-
niz
Kuvvetleri
ve
Hindistan hkmeti, Iranblgesinde ingltere'ye ait bulunan bagmsiz
petrol
varligmi korumaya, bu blgenin geligmesi
iin ellerinden geleniyapmaya ve
hepsinden nemli-
si,
Shell
veya
daha
bagka
herhangi bir girkettarafmdan
yutulmasmi nlemek iin mmkn olan
her
geyi
yapmaya
aba gsterdilerve
bunu
politikalarmm
bir
parast
saydilar.
Simdi
ise madem
ki hkmet Anglo-Pers
Sirketi'ne
byle bir destek veriyor,
yleyse sonunda makul olarak verile-
cek
dllerde
hisses olmalldir."
Konugmasmin
daha sonraki agamasinda Churchill
u
szlere
yer
veriyordu: "Bu
grkemli
byklkteki blgelerin her
yamnda g ngiltere'ninelindedir ve
biz bu
gc,
geligmeleri donanmamiz ve milli
ikanmiz
dogrultusunda kullanarak gstermell-
yiz." Churchill konugmastna
devamla:
"Simdiye
dek,
bu
tr
bir plana yneltilmigolan eleptirile-
rin hepsi sadece bir tek
egmeden akip
gelmigtir."Bu szlerden
sonra
Church ll bir
sre durmuy
ve
hemen arkasmdan
da beklenen saldinya geoigti.
Hedefi kugkusuz
"muslugun
ta
kendisly-
di".
"Bu musluk
Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi
ve
Marcus Samuel'dir." Arkasmdan
da
gunu
ek-
ledi.
"Ancak ben
Shell'e
veya
Hollanda Kraliyet
Sirketi'ne
herhangi bir hcumda
bulunmak iste-
miyorum."
Bu sz
zerine arka stralardan Samuel
Samuel'in,
"lyi
ki bulunmadmiz" diye bagirdigt du-
yuldu.
Churchill'in bu tarihi
konugmasi
ima
ve
istihzalarla
doluydu. Yaptigineri kabul grmeye-
cek olsaydt Anglo-Pers
Sirketi,
Shell'inbir
parasi
olacak
ve
eriyip gidecekti.Churchill
konugma-
smda bunu da sylemigtir."Shell'leherhangi bir kavgamiz yok. Shell het
zaman
iin bize nazik,
dgnceli,
minnettar,
Deniz
Kuvvetlerimize hizmet agkiyladolu, Ingilizdonanmasim
ve
ingilte-
re
imparatorluguikarlanm korumaya amade
gzkmgtr
-ne var
ki creti
karg1h lnda.
Ara-
daki
tek
sorun
da
bu cret konusuydu.-
(>imdi
artik
ranpetrol emrimiz altmagiriyor.
Bundan
sonra
da
'daha
az
nazik',
'daha
az
dgnceli' bir muamele
grecegimizi
sanmlyorum.
Hatta bu-
rada hazir bulunan
bu saygideger
baylann da bize kargi eskisinden daha
az
minnettar, halka hiz-
met konusunda
daha
az
istekli
veya
daha
az
vatansever
davranacaklanm
sanmlyorum.
Tam ak-
sine,
yle inaniyorum ki, fiyat konusunda aramtzda bugne
kadar
meveut olan ufacik grg
ay-
nligi
--bu
kt
ve
sefil flyat
konusuna
deginmek
zorunda
kaldigim
iin zgnm- eger ortadan
kaldinlsaydi, iligkilerimiz daha lyi...
daha...
tatli
olurdu.
nk
o
zaman bu
iligkiler adaletsiz-
likle yugrulmug
olmayacakti."
Bu szler
zerine Samuel artik bir yamt verme
firsatmi yakalayarak gunlart syleyecekti:
"ingiltere'nin
en
byk
ticari
igletmelerinden biri olan girketimiz adina,
bize yneltilmig olan
saldirilari piddetle protesto ederim.
Bu saldmlar
tam
bir adaletsizlikle yapilmigtir
ve
h bir hakh
gerekeye
dayanmamaktadtr." Bu szleri sylediktensonra
Samuel
durmamig,
Shell
Sirketi'nin
donanmaya yaptigi
hizmetleri
ve
denizlerde petrole dn
iin verdigi
katkilan
da bir bir sirala-
m14ti.Aynca Samuel
hkmetten Shell'in petrol
iin
talep
ettigi
ve o
gne kadar sakh tutulmug
olan
flyatlan
atklamasint
da istiyordu. Fiyatlar
aikland1(L
zaman
girketin
donanmayl hibir
ge-
kilde oyuna getirmedigi
kanitlanacakti.
Sz alan diger
birisi de Avam Kamarasi yesi M.P. Wat-
son
Rutherford'du. Rutherford
konugmasmda Churchill'in yaptigi saldm niteligindeki konu
ma-
mn,
gnn konusu olan
ve
komisyou nne getirilmig sorunla
hibir
ilgisi
olmadigim sylyor
ve
Churchill'i tekelcilikgstergesini yukan
ektigi, "Yahudiler'e ynelik beyanatta bulundugu
iin"
eleptirlyordu.
Rutherford'un aiklamasina
gre
mazot flyatlannm artig.sebebi
"herhangi
bir
trst
veya
evrenin manevrasmdan"
ileri gelmemigti.
Gerek
neden mazot alanmda uluslararasi
bir
pazar
kurulmasmdan kaynaklanmigt1. Su uluslararasi
pazar,
Rutherford'un
savma gre
"ben-
zin, gazyagi
ve
yaglayici pazarlarma rakip olan yeni bir pazardi
ve
ortaya lkipida sadece
iki,

yll evveldi." Rutherford aiklamasmda
"petrol
iin yeni yeni kullamm alanlan
bulundugunu,
bu
158
h
yeni
pazarm
da
yeni
kullanimlann
bir
sonucu
olarak
ortaya
iktigim
ve
bu
nedenle de dnyada
bu
maddeye kargi yeni bir kithgin yaandigim" sylyordu. Szlerinin. devaminda "Fiyatlann
ykselig sebebi
budur.
Fiyat artiginda ibrani
irkindan
gelen
-yani
kozmopolit- beyefendilerin
hibir
rolyokttir. Onlar hibir gekildebag bag verip flyatlan ykseltmeye ahymig
veya
zorla-
mig
degillerdir" diyordu.
Churchill'inkk
bir
zel girketi
hkmet kontrolne
ahp devletleptirmek
teklifio
gne
kadar
egine
rastlanmamig bir olaydi. Sadece..bir kez,
yanm
yzy11nce, Disraeli
buna benzer bir
olaya
neden
olmug
-Svey;
Kanali hisselerinin
ngilterehkmetince
satm
almmasini nermig-
ti-
ki bu da
stratejik ynden
makul
gerekelere dayamyordu. Yerel ikarlanm korumak isteyen
bazi Parlemento yeleri de, stratejik nedenlerle iskoya
tagindanneftyagi
ve
Galler kmrn-
-
den alman
ve
ylllar
sonra
sentetik
yakit
admi alan
sivmm
geligtirilmesini savunuyorlard1. Su
temsilcileregre her iki
yntemle
de
ok
daha
gvenilirpetrol elde edilecekti. Ancak Parlamen-
to'nun
iinde
ve
digmda
Churchill'inpetrol nerisine karsi yapilmigolan
giddetlielegtirilere rag-
men
bu neri 18
olumsuzoya
kargi 254 olumlu oyla kabul edilecekti.
Aradaki
fark
o
denli b-
ykt ki,
Greenway
bile
gagip
kalmig, oylamadan
sonra
Churchill'e
qu soruyu sormuytu:
"Nasil
olup da Avam Kamarasi'ni bu kadar
byk bir baanyla
kendi
tarafimzasrkleyebildiniz?"
Churchill'inyamti guydu:"Iginpf noktasitekellereve trstlereyaptigim saldinyd1."
Ancak Churchill'in baansmdaki etken sadece bu degildi. Yabancilara
ve
"kozmopolitler"e
ynelttigi saldirilar da baansmda byk
rol
oynamigtL
Aynca, Churchill bu konuginasmda biraz
da bog
atip
dolu
tutmak
istemig, bunu
gze
almigti.
Nitekimortada Shell'indonanmaya kt
hizmet verdigine dair hibir kamtlay1cibelge
yoktu.
Aslmda
ylllar nce
bizzat Marcus
Samuel'in
kendisi hkmete bagvurarak Shell Ynetim Kurulu'nda bir
mdr
bulundurmasini bile istemig-
ti.
Ancak
Churchill,Beledlye Bagkani
olan
Marcus
Samuel'eduydugu nefrete kargin,
aslmda
bir
yabanc1
olan
Deterding'e kargi
tamamen
farkli duygulara
sahipti.
Nedense
onun
haklanda,
son
derece olumlu
geyler dgnyordu.
Deterding olayinda Churchill Amiral Fisher'in izdigi yolda yrmgtr.
nk
Fisher
Churchill'e
yardigi
bir mektupta
onu gu
szlerle tammliyordu: "Deterding bir Napolyon
ve
Cromwell karigimidir.O benim bugne kadar
tanimi
oldugum
en
byk adamdir...
Creti
y-
nnden
Napolyon'a, igleri
btnyle kavramasi
ynndende Cromwell'e
benzerL. Onun
suyu-
na gidiniz
ve
asia
tehdit etmeyiniz! Bir
savag
halinde 64 adet petrol
tankerli
filosunu
emrinize
vermesi
iin
onunla bir szlegme imzalayin. Shell
Sirketi'ni
de har
grmeyin...
(Deterding'in)
bir oglu
ya
Rugby'de
ya
da Eton'da
okuyor.
Aynca Norfolk'da byk bir
arazi
satm
aldi
ve
gimdi
de orada bir gatoyaptinyor! Kendisini benimsedigt bu
topraklardan
koparmayin!
Onu bu toprak-
lara baglaym?
Churchill Fisher'in bu
isteklerini oldugu gibi yerine
getirmigtir. Ingiltere
ile
Anglo-Pers
ara-
smda yeni bir anlagma imzalanmig olmasma ragmen yine de donanma
tm
ihtiyacmi
yalmzca
Anglo-Pers'ten kargilamiyordu. Nitekim 1914 ilkbaharmda
Churchill, Shell'in donanmayla
yap-
tigimazot anlaymasmi Deterding'le konumak iin kipisel
girigimde
bulunuyordu. Deterding ise
kugkusuz Churchill'in gsterdigi bu
ilgiye kayltsiz kalmamig, Fisher'e bir mektup gndermigti.
31 Temmuz
1914'te Fisher, Churchill'e gnderdigt
bir
mektubundaDeterding'in mektubuna
deginerek, "Deterding'den
biraznce
son
derece
vatansever
duygularla dolu bir mektup
aldim.
Mektubu
bir
savag
halinde petrolden
veya tankerdenyoksun birakilmayacagimzi bildirmek iin
yazmig.
-Hey gidi vefakr Deterding! Bu Hollandalilar
Almanlar'dan
o
kadar nefret ediyor ki!-
Bence ilk firsatta Deterding'i
gvalye
yapmalismiz!"
Deterding'e gelince,
o
pratik bir
adamd1,
Anglo-Pers anlagmasom
nasil
bir
mantiga
dayani-
larak yapildigim
anlamakta
gecikmeyecekti.
Ancak hkmetin
tutumundan
akli kananlar
var-
dL
Szgelimi Hindistan
Genel ValisiLord Harding
iki
yll sreyle Tahran'da
grev
yapmig,
oradan
aynldigLnda
fran
ve
Iran'lailgili
her
gey
hakkmda derin bir
gphe
duygusunu da beraberinde
ge-
159
t rmigti.
Eu duygu Harding'de
sonsuza
dek yaayacakti. Onun
ve
Hindistan'daki st dzeydeki
memurlarmm grgne gre ingllterebol
ve
emnlyetli kmr kaynaklanna
sahipti. Tann
ona
bunu bahgetmigti
-
O
halde hem ok gvencesiz hem de yabanci kaynakh olan
petrole
baglan-
maktaki mantik neydi? Bu
tam
anlamiyla akilsiz bir
davranig olacakti. Hindistan Devlet
Bakani
da gyle diyordu: "Bu tipki en
stn kalite
zm
yetigtiren
asma
bahelerine
sahip
bir
kipinin,
lki
olarak
tutup Sko
viskisinin propagandasim yapmasina
benziyor."
Gergektende
eletiriciler
tutunacak
bir nokta bulmug saythrdi.
Madem
ki
en
iyi cins
arap
retebiliyoruz,
o
halde neden Skoviskisi yapmak
zahmetine katlanahm? diye dgnlyordu.
Bununyamtl
ise
ok
basitti. Bu karan almadaki etken Anglo-Cermendeniz rekabetinin getirdigi
teknolojik
zorunluluklardi.
Almanlar
denizcilikte
epitlik
isterken ingilizdonanmasi denizlerde
sahip
oldugu stnlg koruma pegindeydi. Petrol de hiz ve
esneklik
ailarmdan her iki
lke
iin hayati
nemdeydi.
Sonunda yaptiklan pazarlikta ingiltere
hkmeti byk miktarda petrol
stoku
aldi; Anglo-Pers
Sirketi
de
ok
ihtlyaci olan
tazesermayeye
ve
gvenceli bir
pazara
kavup-
tu.
Su
anlagma
Anglo-Pers
Sirketi'nin
var
olma gereksinmesine
dogrudan, imparatorlugun
ge-
reksinmelerine ise dolayli
olarak olarak
cevap
vermigti. Bylece 1914
yaz
mevsimine kadar, In-
giltere donanmasi
tam
anlamtyla petrole angaje
olmug, ngilizhkmeti de Anglo-Pers'in
ana
hissedan roln stlenmigti.
Bu suretle petrol
ilk
defa olarak
fakat kesinlikle
son
defa degil, mil-
li
politikamn
bir aleti
ve en
nde
gelen stratejik
bir
metasi
konumuna geliyordu.
Churchill, Donanma Bakani olarak sik sik,
hedefinin donanmayi
sankiertesi gn
sava; ge
kacakmig gibi
savaga
hazirlamak oldugunu sylerdi. 17 Haziran 1914'te ailan
Parlamento
g-
rgmelerinden nceki
haftalarda
Avrupa savagtan ok uzak,
hatta birka ylldir olmadtgi kadar
barig iinde bir
grnmdeydi.
Ortada Sper Gler'in
ihtirasmi kamilayacak hibir
gey
yoktu.
Hatta haziran
sonlannda
Ingilizdonanma
birimleri
Alman limanlanna nezaket ziyareti
bile
yapi-
yordu. Ileride,
bu gnleri
ammsarken
biroklan
1914yihmn
o
gzelim
ilkbahar
ve
yaz
bagt
gn-
lerine nostaljiyle, bir devrin batigi, ocuklugun
sona
erigi, grlmedik hatta
dogal
olmayan bir
sknet devri olarak
bakacaktL
Yazikki bu devir
uzun
srmeyecekti.
28 Haziran 1914'te Parla-
mento'nun Churchill'in nerisini
onaylamasmdan
on
bir
gn sonra
Avusturya Argidk Franz
Ferdinand'm Saraybosna'da suikaste
kurban gittigi haberi geldi. Anglo-PersPetrol Anlagmasi'mn
Kraliyet onaymdan gemesi
epey zaman
alacak, 10 Agustos 1914'e kalacakti. Ne
var
ki
o
gne
kadar
dnya
oktan degigmigti. Rusya 30 Temmuz'da
seferberlik
ilan
etti, 1 Agustos'ta da
Al-
manya
Rusya'ya
sava; ati
ve
ordulanm seferberlige
agirdL
4
Agustos sabahl saat ll'de
de
Churchill, Belika'mn
tarafsizligini
ihlal
ettigi
in gnderdigi
son
ltimatoma da kulak
asmayan
Almanya'ya kargi
savag
ilan ettigini
bildiren
mesail gnderiyordu. Majestelerinin
tmgemilerine
ulagtinlan bu mesalda
pu
cmle
yer
almigti; "ALMANYA'YLA
SAVAS
HALINDEYZ."
Artik Birin-
ci Dnya
Savagt
ba
lamigtL
1
160
L
I
IKINCl
BLM
GLOBAL
MCADELE
I
I
I
-::Ur-w,'Y:.ft?>'??a:.? :5.myst-Maw.ms,:]:7m 5: :t-,t?.-elsma.wort.L.ti.m -,
os
5 EDie '.:Ovi
e.92
RTV Temsserolam;:<s-:y:.rezre,.st
.
9
Zaferin Kani:
Birinc1Dunya Sava
i
nceleri
savagin
kisa srecegi, bir iki haftada, olmazsa
en
fazla
bir iki ayda bitecegi
sanilmigtL
,
Oysaordular
siperlere saplanmig ve
savag
da
uzaylp
gitmigti. On
dokuzuncu
yzy11
sonu ve
yir-
minci yzyll bagmm
getirdigionca
yenilikler de ortadaki karmagada yerlerini
alm1;ti.
En
sonun-
da
savag
nihayet bittiginde de
insanlar
bir
araya
gelip
savagm
niin
iktigmt
ve
hangi konu hak-
kmda iktigiru birbirlerine
sorar
olmuglardi. Cevap olarak
birok
neden
ne
srlyordu:
Sag-
kmliktan, kibirden, aptalhktan
tutun,
uluslararasi
rekabetin
ve
endstriyel
toplumunbirikintisi
olan
gerginlige
kadar her
trl sebep
savagin
gerekesi olarak gsteriliyordu. Diger gerekeler
arasmda milliyetiligin
dogurdugu
astrlara
dayanan dincilik; Avusturya-Macaristan, Rus
ve
Trk
imparatorluklarmm
esnekliklerini kaybetmeleri;
gelenekselg
dengesinin
kg
ve son
gn-
Jerde
parlayan Alman egemenliginin hirs
ve
gvensizligine kadar her faktre
yer
verilmigtis
Byk Sava; yenilglye ugrayanlar kadar
yenenler iin de bir felaket
olmutur.
Savagta13
milyon
kigihayatim kaybetmig
aynca
milyonlarca kigi de
yaralanmig
veya
yerlerindenolmugtur.
Bu
savag
Avrupa'mn birok kesimi
aisindan
ve savaga
katilmig
tm
lkelerin ekonomisi
ynn-
den
de byk bir faciadir. Birinci Dnya Savagl'nm b1raktigihazin etkiler
ileride,
savagm
biti-
-
minden
sonra
da yeni ayaklanmalara yol aacak
trdendi. Gerektende
savagin
yol
atigt
top-
lumsal felaket hayal
edilemeyecek kadar byk olmugtur. Yirminci yzyllm
byk
bir
tarihisi
ve
gnmzn
yaliyazarlanndan birinin,
savag
bittikten
yarim
yzyil
sonra,
ihtiyarhk
gnlerin-
den
geriye
bakarken syledigi
gibi,BirinciDnya
Savagi gerekten de
"memnuniyetsizliklerimi-
zin, tatminsizliklerimizin digariya
figkinglydL"
Bu
savag
insanla
makinenin
arpigmas1ydi ve
bu makinelerin
tm
de petrol gcyle
ali1-
yordu. Amiral Fisher
ve
Winston
Churchillbunu
nceden
grp
tahmin
etmiglerdi. Ancak
pet-
rolle ahgan makinelerin
savagta
kullanimi hem onlarm hem de diger liderlerin
btn
tahminle-
rini
aan
boyutlarda olmugtur. Bunun
sebebi
Birinci Dnya Savagtsirasmda, petroln, iten
pat-
lamah motorlarm
savagm
her boyutunu degltirmesinden fleri
gelmigti. Hatta karada,
denizde
ve
havadaki
"hareket
yetenegi" kavrami bile deggmigti. Birinci Dnya
Savagi'ndanyirmi
yll n-
ceki dnemde kara
savagt
sabit
demiryollanna
gvenerek
cereyan
ederdi;
ve
1870-71 Fransa-
Prusya Savagi'nda oldugu
gibi askeri
blkler
ve mhimmat bu demiryollan gebekeleriyle
tagi-
n1rdi.
Demityollarindan sonraki mevzilerdeyse blklerin harekti
fiziki
tahamml,
kas
gc
ve
erkeklerin bacak
yapilan
ve
yk hayvanlan dikkate alinarak
saptamrve
buna gre k1sitlanirdi.
Ne kadar
agLrlik
tagmacagi, nereye
kadar
tagmaca@
gibi sorunlarm cevabt iten patlamall
moto-
run
devreye
girmesinden
sonra tamamen
farkli olmugtur.
Gerekleen
bu degigimin
boyutu
ve
derecesi strateji uzmanlarmm dgnebileceklerinden
ok
daha
byktr. Savagmiktigi
ilk
gnlerde
"askeri
planlamalarda"
yalnizcaatlar hesaba ka-
tiltyor
ve
her
asker
iin bir
at
dgnlyordu. Ancak atlara bagli kalmak iage
sorununu
daha
da iinden
ikilmaz yaplyordu.
nk
her
at
bir insamn
yediginin
on
katt yiyecek ister. Savagin
ilk gnlerinde, Marne'de yapilan
ati
malarin ilkinde bir Alman
generalinin kfr
ederek,
em-
163
rindeld atlardan
tek
birinin bile kendini
savag
alanina atacak
kuvvette
olmadigmi,
hemen
yoru-
lup
pes ettigini
syledigt rivayet edilir. Ancak
tkenip
pes
eden sadece atlar degildi. Savag
sona
erdiginde uluslann bepsi
birden
tkenmig,pes
etmigti Petrolle ahtinlan makinelere gelince,
bu makineler geri hareket ve
iage sorunlanm kolaylagtirmigtt, ancak ortadaki
yikmtilann
kat
kat
artmasma
da asil onlar neden olmugtu,
Savagm
baglangicmda kara
savagi
aismdan petrole pek gereksinim duyulacagl,
faZla
nm-
li olacagt dgnlmemigti. Alman Genelkurmay
Bagkanidemir
ve
kmr alanlannda
ve
demir-
yolu nakliye
gebekesinde
stnlk
taslayarak
vnyor, plan ynnden metodik oldugunu d-
gnerek,
Batfda
cereyan
eden
savagm
kisa
ve
kesin olacagim varsaylyordu. Savagtn ilk aylan
iinde Alman
ordulan
planlari geregi
epeyce
ne getiler. 1914 yill Eyll
ayi
baglannda Alman-
ya'mn,
Paris'in
kuzeydogusundan Verdun'a kadar 125 mil mesafedeuzanan
bir
savag
hatti
var-
dL
Bu hat Verdun'dan Alpler'e kadar
uzanan
diger bir hatla birlesiyordu. Bu iki
hatta,
iki
milyon
asker vardi. Bir
ara
Alman Ordusu'nun sag kolu
Paris'in lurk mil yakimna
kadar
gelmigve
bu
"Igiklar
Kenti"ne dogru yol almaya
devam ediyordu. Igte
tam
bu kritik anda iten patlamah
mo-
torlardevreye girecek
ve
stratejik
nemini hi beklenmedik
bir gekilde kamtlayacakti.
Taksilerden Bir Ordu
Fransiz hkmeti yz bin siville
birlikte Paris'i
zaten
terk
etmigti. Bagkentin dgmesi
an soru-
nuydu. Ve grnge
gre Fransa yakmda sulh
iin bagvuruda bulunacak giblydi. Belki de
bang
grgmelerini
Bordeaux'dan isteyecekti.
Fransiz Ordusu'nunKomutam GeneralJosephCesaire
Joffre
kuvvetlerini Paris'in gneyine
ve
dogusuna ekmeyi
dgnmeye
baglamigt1.
Bu da kentin
tam anlamiyla
korumasiz biralolmasi
demekti. Ancak General Joffre'ningrgne
katilmayan
biri vard1: Paris Askeri Valisi General
JosephGallieni.
Askeri Vali
bu konuda
tamamen
farkli d-
gnyordu. Hava kegfi sonunda Alman hatlarmi
vurup
dmamn ilerlemesini
durdurmak
in
elde
son
bir koz oldugunu anlamigtl. Kendisine yardim elini
uzatmasi
iin Ingiliz donanmasmi
ikna
etmek
istediyse
de bu
bir
yarar
saglamamigti.
nk
ingilizler
onu
ciddiye
almamigtL
Uzun pejmrde sakalt, dgmeli siyah
izmeleri,sari
renk
tozluklanve
zerinde
egreti duran
niformastyla yagli general
pinl pini bir
subay
grnm
vermekten
ok uzakti.
Gnn nde
gelen
ingiliz
komutanlartndan biri
onun
iin "Hibir ingilizsubaymm byle bir komedyenle
ko-
nuqurken grnmek
istemeyecegini" sylemigti.
Ancak 4 Eyll
gece
vakti yaptigt duygusal
ve
fkeli
telefon
konumaslyla her
nasilsa
General
Joffre'u
bir kargi
taarruzagemeye
ikna
edecek-
ti.
Gallieni flerde
o
geceden sz ederken bu telefon konugmasindan
"coup
de
telephone"yani
"telefon
darbesi" diye
bahsedecekti.
1914 ylli 6 Eyll
gn
ormanlar
arasmdan
ve
algun
hububat
tailalarindankavurucu
bir
si-
cak
altmdageen
Franstzlar
nihayet hcuma geoiglerdi. Baglangita
epeyce
baar1 da kazandi-
lat. Ancak
ok gemeden
Almanlar
yeni
kuvvetler
getirdiler. Artik Fransizlar gergekten ok
teh-
likeli bir duruma dgmgt. Son derece
ihtlya duyduklari kendi
takviye
kuvvetleri Paris'in
ok
yakimnda oldugu halde onlan
cepheye
kecek
hibir yol yoktu. Fransiz demiryolu gebekesi
tahrip
edildiginden bu yolla gelmeleri
imknsizdi. Yrmeye kalksalar,
ge
kalacaklardi. Askeri
aralarla gelecek olsa bile,
bunlarm
tagiyabilecegl gln
sayidan ok
daha fazla adama
ihtiya
vardi. O
halde
ne
yapilabilirdi ki?
Ancak General Gallieni kolay kolay
pes
etmeyecekti.
uvala
benzeyen
gekilsiz
niformast
iinde
sanki
her
an
Paris'te, Paris'in her kgesinde dolagir gibiydi. Kuvvetlerini yeniden
toplaylp
rgtlemeye ahgiyordu. Pejmrde
grnmne
kargm Gallieni asla bir komedyen degildi.
As-
linda
o
hem askeri bir deha hem de bir
are
bulma ustasiydl. ihtlya\ann
doruk noktada oldugu
o
gnlerde
zaruret
iinde
irpman
kuvvetlere
motorlu
arag
baglantisi kurmayi ve
iten patlama-
h motorlardan.yararlanmayi dgnen ilk
insandir.
164
Gallieni birka
gn
evvel, kentin bogaltikna olasihgmi dikkate alarak
"kendine
zg" bir
nakliye
mfrezesi kurulmasi
ve
ihtlyat olarak rezervde saklanmasi emrini
vermigti. Gerekten
de
kurulan bir
mfreze belirli sayida Paris
taksilerinden
olugmugtu.
6
Eyll sabahl Gallieni
mev-
cut taksi rezervinin ihtlyacm ok altmda oldugunu grecek,
Paris'teki
btn
taksilerin
de bu
mfrezeye
katilmasim,
vakit geirmeden nakliye blg haline
dngtrlmesini isteyecekti.
Bir sabah Malulller Bulvari denen
yerdeki'bir
lisede kurulmug
olan
kararghmda
otururken
ani-
den esinlenerek yeni bir karara varacakti. Taksilerden kurulu bir armada organize edecek
ve
bu
armadayla
binlerce
askeri
cepheye sevk edecekti.
Hemen kentte
mevcut
bin
taksinin
aranip
bulunmasim
ve
komuta
altma almmasmi
em-
retti. Pollslerle askerler
de derhal taksileri durdurup,
gofrlerdenparalanm deyen
mgterilerini
.
hemen
orada
biralop karargha
gitmelerini
istediler.
Bu
ara,
gofrlerden
birlyle
kendisini arabadan indiren
asker
arasmda
gyle
bir konugma
ge-
iyordu:
"Peki, mgteri hakkimizi nasil
deyecek?
Taksimetreye
gre
mi, tek
fiyatla
mi?"
"Taksimetreye
gre."
"yleyse
haydi
gidelim!"
Bunu syledikten
sonra
da
taksimetresini
amayi
ihmal
etmeyecekti.
Saat akgamm on'una kadar, yani Gallieni'nin
o
emri verdiginden sonrald ild saat iinde
yzlerce
taksi
des lnvalides Bulvari'nda
toplanmig
bulunuyordu. Taksilerin ilk
grubu
akyam ka-
ranligmdan yararlanarak Paris'in kuzeydogusunda
kk
bir ky olan
Tremblayles-Gonesse'e
yollandilar. Ertesi
sabahdes Invalides
Bulvan'nda
taksilerden
olugmuy
ikinci bir
ordu
hazir
vazi-
yette bekliyordu. Bu
ikinci
grup
da byk bir konvoy halinde, Champs-Elysee'den
yukan
dogru,
Royale
ve
Lafayette
yollarmitakibenharekete
geti.Sonra
da
Gagny'dekent digma
ikip
doguya
dogru ilerledi. 7 Eyll
gn taksiler
kararlagtmlmig olan yerde bir
araya
geldiler
ve
yeniden
or-
gamze olup
gruplara ayrildilar. Aym
gn taraflar
arasmda
atigma ve
onun
getirdigt
savag
kritik
bir denge
olugturmugtu. Alman
Ordulan
Bagkomutam Helmuth
von
Moltke, egine yazdigt bir
mektupta 7 Eyll olaylarmdan
qu
szlerle bahseder: "Bugn kader byk bir karar verecek. Sel
gibi kan aklyorl"
Akgamlan
gne; battp da etraf karanliga gmldgnde Gerieral
Gallieni'ninkipiselgzeti-
mi
altmda askerler bu taksilere
dolduruluyordu. Su durumu
yan
paka
yan
umursamazlikla
kargi-
layan
Gallieni "Hi degilse ahqilmamigbir
gey
yaplyoruz" demigti. Askerlerin taksilere
almma-
smdan
sonra sira
tika basa
asker
dolu bu aralarm taksimetrelerini
a1p
yirmi
beg-elli
taksilik
konvoylar halinde
savag
meydanma yollanmasma
geliyordu.
Bir tarihinin
ileride yazdigi
gibi
"gelecegin
motorize kuvvetinin nclerl"
olan bu
taksi
ofrleri aralarint ancak Parisli
taksicilere
yakipir
tarzda
sryor,
zaman zaman
hiz attirarak bir-
hirlerine
yetigip
zaman
zaman
da birbirlerinin
nne geerek
veya
geride kalarak
bikip
usanma-
dan
ilerliyorlardi.
Karanlik yollarda birer
lik
noktasi olugturan
farlanyla bu
taksiler
gerekten
grlmeye degerdi.
Gallieni Paris
taksileriyle
savag
cephesine binlerce askeri
tagimayi
bagarmigtl. Eu da kugku-
suz savagtnyazgismda
etkili olmuytur. 8 Eyllsabahi dogan gne; Fransiz hattmi bir
gn
evvel-
kinden daha kuvvetli, bu hat zerinde boylu boyunca
arpigan
Frans12kuvvetlerini de moralleri
dzelmig, yeniden
gevk
kazanmig bulacakti Nitekim, bir gn
sonra
Eyll'n 9'unda Almanlar
yenik dgt
ve
.geri
gekilmeye
baglad11ar. Alman ordularmm geri ekilmesi sitasmda durumu
mektupla karisma bild ren Moltke bu konuda
gunlariyazlyordu:
"lgler
kt gidlyor; Paris'in do-
gusundaki
atigmalar lehimize sonulanmayacak. Savagimizin
acimasiz
bir dg kirikligt oldugu
anlagillyor... Byk mitlerle baglayan bu
sava;
sonunda
bizim
aleyhimize sonuglanacak."
.
Taksi gofrlerine gelince,
iki
gn
boyunca
a ve
uykusuz kalmig
bu insanlar,
Paris'e dne-
cek,
burada kendilerini hayretle kargilayan birok
merakli
tarafmdan
sarmalanip
haklari
olan
165
taksi cretlerini de alacaklardi. Onlar Paris'in
kurtanlmasma yardim etmiglerdi. Aynca
General
Gallieni'nin
bulugu
ve yol gstericiligiyle
motorlu
tagmamn
gelecek iin ifade ettigi
anlami
da
hareketleriyle
gstermiglerdi.
11erideki yillarda vefakr Paris
gehrt
des Invalides Bulvan'ni kesen geni; yolun ismini
degig-
tirerek
buraya
"MaregalGallieni"
ismini vermigtir.
Savagta
lten
Patlamali Motorlar
1914 ylli 6-8 Eyll'nde Ingiltere'nin de
katildigt
ortaklagasrdrlen Fransiz
.kargi
saldinsi
ke-
sin bir
sonu
doguracak nitelikteydi. Marne'de yapilan
atigmalarm
ilki
savagin
seyrini
degigtir-
migtir.Aynca
uzun
planlamalara dayah olarak
geligtirilmig
Alman
savunmasmm
da
sonu
olmug-
tur.
Bu
atigmalar
savagtn
karakterini de kesin
olarak
degigtirmig
ve savagm
kisa sreli olacagt
hakkmdaki
yaygin
kanly1kknden yok etmi
tir.
Almanlar
geriekilmelerinidurdurup bekleme
-
durumuna
geerkenbuna kargi olan kuvvetler
her iki
tarafta
da siperler kazarak,
uzun,
kanh,
anlamsiz bir
ylpratma
sava1
olacagt artik kesinlegmigstatik bir
savunma savagi
iin kendilerini
hazirlaylp
bulunduklan yerlere lyice yerlegiyorlard1.Makineli
tfeginartik yayginlagmigolmast
Ye
aynca
dikenli
tel
Ye engellerin de devreye sokulmasi nedeniyle
savunma
hayati nem kazan-
m1;ti. Su da
savagin
daha da hareketsiz, durgun kalmasi
sonucunu
dogurmuqtur. Eu duruma
si-
nirlenen ngiliz
Savag Bakan1 Lord Kitchener
gu
szleri sylemekten kendini alamayacakti:
"Ne
yapmak
gerektiginibilemiyorum. Bu yaptlglmlza
savag
dnemez."
Savaginbu durgun seyrini larmamn
tek
bir
yolu
oldugu artik apa1kanlagilmiqu. Su
savag-
ta
zafer ancak, askerleri
harekete getirecek bir egit mekanik yenilik bulmak
ve
bunu
uygula-
maklammkn olabilecekti. Bylece
savagan
kuvvetler
savunmayi
sadece et,
deri
ve
niforma-
lanyla
degLl,
hundan daha
gvenceli
ve
hizli olan bir mekanik donanimla
yapmaltydL
nlaske-
ri tarihi Basil Liddell Hart'm
ifade
ettigi
glbi, gerekli
olan "Belirli bir hastaliga kargi
belirli bir
panzehir
bulmakti." Bu
hastaliga
tanly1
ilk
koyan
ve
panzehiri bulan kigi Ernest Swinton
isimli
bir Ingilizalbayidir. Swinton
zamanm
tamnmig
bir
sava; romam
yazanydi
ve
evvelce de ingilte-
re tarafmdanRus-JaponSavagi'nm
resmi
tarihini
yazmakla grevlendirilmigti. Bu eseri
yazmty
olmasinm sagladigi deneyimle daha
o zaman
bile ileriyi grp makineli
tfegin
sahip oldugu
po-
tansiyelgc tahminedebilmigtir. Daha sonraki ylllarda Amerika BirlegikDevletleri'nde
son za-
manlarda
geligtirilmigolan tanm-traktr
zerinde yap11anegitli askeri denemelerle de
yakin-
dan ilgilenmigtl.
Savagtnilk
gnlerinde
genel karargh
tarafmdanresmi
"grg
tanigt"
olarak
Fransa'ya gnderilen Swinton,
iki
arpl
iki
drt eder hesablyla mantigim kullanip panzehirl bul-
mayi
bagardL
Bu, iten patlamah motor gcylegaligan,
paletler zerinde hareket
eden, maki-
neli
tfek
kurgunu
geirmeyen
ve
dikenli
tele
duyars12
21thlt
bir
ara
olmahydt
Ancak ihtlya
duyulan
gey
her
zaman
istenen
gey
olmuyor
ve
ragbet grmyor. Nitekim bu
durumda da, ingiliz
Ordusu'nuntahkimedilmigsiperlerde
bekleyen yksek komuta
dzeyinde-
ki
kargit grgl subaylan
bu neriyi.ciddlye
almayarak
baltalamak iin
ellerindengeleni yapti-
lar. Gerekten
de,
eger
Churchill ige el
atip
konuyu desteklememig olsayd1,bu neri
oktan
lp
gitmeyemahkmdu.
Ancak Donanma Bakam askeri yeniliklere
saygl
gSteren,
deger
veren
bir
kigi oldugundan, konuya egllerek,
o
gne
kadar bu
tr
aralan imale baglamadiklan iin orduyu
Ve
SavagOfisi'ni
azarlayacakti. Churchill
1915
ylli
Ocak
aymda
Bagbakan'a
u
szleri
sylemig-
tir:
"Yaadigimizbu
sava;
ate;
meydarn
hakkmda bunca zamandir
bildigimiz
tmaskeriteorileri
yerle bir etmig,
bunlar zerinde bir ihtilal
yaratm14tir."Konuya kargi ordunun gsterdigi
diren
kargismda Churchill donanmaya ait fonlarm yeni olan bu
aracm
geligtirilmesi
iin
sarf
edilmesi
komutunu verdi.
Donanmamn
yaptigL
bu geici yardimi
yansitmasi
iin
yeni geligtirilenmakine-
ye
"kara
kruvazr"
veya
"kara
gemisi" adi verildi. Churchill'inkendisi ise
araca
"caterpillar"
(ttrtil)
ismini yakigtirdi. Ancak gizliligin
saglanmasi iin
bir
de kod isim gerekiyordu ki bunlar
166
arasmda
nerilen
birok
isimden
ikisi,
su
hazinesi anlamma gelen
"cistern"
ve
"rezervuar"
sz-
ckleridir. Bu
iki
kelime
ara
iin dgnlmgse de
sonunda
"tank"
szcgnde karar lolindi.
Tank
ilk
olarak1916ylhnda, geligmiggekliyle
Somme arpigmasmdakullanildi. 1917 Kast-
mi'nda ise daha da gel tirilmiggekliyleCambrai
arpi
malarmda kullanilmig
ve
burada nemli
bir performans
gstermigtir.
Ancak
tankm
kesin
sonuca en
etkili
oldugu
yer
1918
yih
8 Agustos
tarihindeki
Amiens arpigmasidir.
Bu arpigmalarda
456
adet tanktan oluganbir ordu Alman
hattim yararak ieri girmeyi bagaracakti. O gnlerde
Bagkomutan Paulvon
Hinderiburg'a vek-
let etmekte olan
General Erich
Ludendorf, ileriki
gnlerde 8 Agustos tarihini
gu
s21erle
anacak-
ti:
"Savagtarihinde
Alman Ordusu
iin
karagn."
Artik
savunmanm
n planda
oldugu
gnler
geride kalmigt1. 1918 Ekim aymda Alman Bagkomutant
artik
zaferin Almanya iin mmkn ol-
madigmi
ilan edlyor
ve
bunun birinci nedent olarak da
tanklarm
devreye giriginigsteriyordu.
Alman yenilgisinin diger bir sebebi
de araba
ve
kamyonun mekanize nakllyede gsterdigi
yksek dzeyde bagaridir.
yle
ki, demiryoluyla
yapilan
nakliyede Almanlar baanli olurken,
Mttefik Kuvvetler araba
ve
kamyonlann
kullanima sokuldugu yerlerde stnlg ele
geirmig-
lerdi. 1914Agustosu'nda
Fransa'ya giden ingilizkeyifkuvvetinin elinde
sadece
827 motorlu
ta-
gitvardi
ve
bunun 747si
kendisine
ait degildi. Motosiklet
sayisi
ise
sadece 15'ti. Savagm
son ay-
larma
gelindiginde
ise
ngil zOrdusu'nun
sahip
oldugu
ara
sayis156.000
tank, 23.000 motorlu
ara,
34.000 motosiklet
ve
bisikletten oluuyordu. Ayrica
savaga
1917 Nisam'nda girmig olan
BirlegikDevletler de Fransa'ya
50.000
adet
benzinle aligan
ara getirmigti.
Bu
aralar
bir
arada,
savagan
kuvvetlerin
ve
malzemenin bir yerden bagka bir
yere
dzenli
gekilde
nakll iin gereken
hareket yetenegini saglamigti.
Bu
da birok
atigmada
hayati nemi
oldugunu kamtiamigt1. Sa-
va;
bittiginde, Mttefikler'in Almanya'ya kargi kazandigi zaferin bazi ynlerden kamyonun lo-
komotife kargi
kazandlgl
zafer oldugu sylenmitir.
Havada
ve
Denizde Savag
tenpatlamah
motorun yeni
bir
sava;
arenasmda havadaki etkileri, diger arenalardan daha b-
yk
ve
daha dramatik olmugtur. Wright kardepler 1903'te Kitty Hawk'da ilk
uuglarmt
yapmig-
lardi. Ancak
talyanlar'in
1911-19l2'de Trablusgam'da Trkler'lesavagirkenuaktan yararlandi-
gi
tarihe
kadar,
askeri erknm uaga kargi
yaklagimi pek olumlu olmamig, daha ok geleneksel
tutuma
bagh kalmigtir. Bu olumsuz yaklagimFransiz
Generali
Ferdinand Fock'un
uaklarm
as-
keri alanda kullammi konusunda yaptigi
qu
zetlemeyle
aiklanabilir. General
Fock havaciliga
ordu iginde
yer
vermiyor
ve
"iyi
bir
spor
olmaklaberaber uagm ordu
iin degersiz oldugunu"
sylyordu.
1914'te
sava;
iktigmda,
Ingilizaskeri erkninm
"ticari
ig"
olarak
isimlendirdigt ha-
vacilik
endstrisinde,
olsa olsa bin
kadar kipi abylyordu. 1915 Ocak aymda da yani bu
tarihten
bir
ay sonra,
ngiltere'de
inga edilmigolan uak
sayisi
sadece 250
kadardi
ve
bunun altmigadedi
deney
amac1yla
kullanilmaktaydi.
Tm bu olumsuzluklara kargm uagin
askeri alanda hizmete sokulmasi, baskiyla
da
olsa,
hi gecikmeden gereklegmigve
etkisinin
ne
denti
byk
potansiyel ierdigi ok abuk
anlagil-
migtir.
Havacihk alamnda
yazi yazan
bir
lngiliz
yazar
1915 ylli baglarmdauak
iin
gu
gzlemde
bulunuyordu: "Sava;
iktigindan bu
yana,
uagLn
kazandigi bagarilar
o
denli byk
ve
srprizli
oldu ki, hayal gc kuvvetli olmayanlar
bile
hem donanma
ve
hem de askeri
operasyon
ailarm-
.
dan
uagtn
ne
derece
hayati nemde
ve
vazgeilmez oldugunu anlayabildiler. Uak,
savag
bittigi
zaman
belki
gnlk
yagamimizda
bile
bir
ulagim
aract
olarak kullamlacak."
Uak gibi yeni
bir
hava gcnn
icadt
ve
geligtirilmest kisa zamanda endstriyel
altyapi ingaatma gereksinim
gs-
terdi.
Otomobil sanayli zellikle
motorda,
bu altyapimn temelini
olugturdu. Sava;
yay1ldika,
a-
.
buk ategleme ynteminin de uygulanmasiyla,
havac1hk
savaga
paralel
dzgn bir geligimgster-
di. yle
ki,
1915
Temmuzu'nda,
savag
iktigindan
beri, yani bir seneden
daha
az
bir
zaman
n-
167
ce
kullamlmakta olan makinelerin her biri, uagm devreye
girmesiyle,
demode
olmug
ve
yerleri-
ni uaga birakmigt1.
Havaciligtn
savagta
ilk
anlamh
kullammi kepif
ve gzlem
alanlarmda oldu. Havada yapilan
savag
baglanglta
Silah
ve
el bombalanyla birbirlerine
ate;
aan pilotlararasinda
oluyordu.
Daha
sonra
keyif uaklanna makineli
tfek
yerlegtirildi
ve
pilotun kazayla kendi pervanelerini ategle-
mesini nlemek iin, uaklarda ateglemeyi pervanelerin rotasyonuna gre
senkronize eden yeni
mekanizmalar
geligtirildi. Bylece
savag
uagt
dogmug
oldu.
Takvimler 1910 yllmi gsterdigin-
de,
artik
uaklar
filolar halinde
uar
olmuy
ve
havacilik
savag
taktikleri
bir hayli
geligtirilmigti.
Taktik bombalama
denen bir bombalama
yntemi
-piyade
savaglyla
bir arada- uygulamaya
so-
kulmuy
ve
ilk defa Ingilizler
tarafmdan
hem Trkler'e hem de Almanlar'a
kargi kullanilmigtt.
Trkler'e karp kullanildigmda
etkisi
mahvedici oldu. Almanlar'a kargi, 1918
Marti'nda
Ingiliz
cephesini
yanp
ieri
girmeleri
zerine, Alman Ordusu'nun hcumunu durdurmak iin
uygulan-
migttr.
Stratejik bombalamada nclk
yapan
ise
Almanlar olmuytur. Almanlar, nce zeplinler
ve
sonra
da bombardiman uaklart kullanarak
dogrudan ingiltere'yesaldinda bulunuyor
ve
bunu
yaparak Britanya
adalarmm
dokunulmazligim ihlal
edlyordu.
Bylece
Birinci Britanya
Savai
baglamig
oluyordu.Bu saldinlara Ingilizler
savam son
buldugu aylarda Almanya iindeki
hede6
lere
yaptiklan hava saldinlanyla karythkverdi.
Sava; srekli olarak yenilikler yolunu zorluyor, her gn yeni buluglar uygulamyordu. Sava-
ym
son aylarmagelindiginde, en geligtirilmig
uagLn
hl21
iki katmdan daha yukan ikmig, saatte
120mili
agmigti.
Su uaklarm
uug
tavanlan
ise yaklagik27.000
feet kadardi. Topyekn retim
rakamlan hep
aym
durumu,-yani htzli kalkmmayi gsteriyordu. Savagindevam ettigi
sre
iinde
Ingiltere
55.000, Fransa
68.000, Italya20.000
ve
Almanya 48.000
adet
uak imal ettilet
Sava-
m
devami olan bir buuk ylllik srede Birlegik Devletler 15.000 uak
imal
etti. Savag ncesi
diglanan
ve
sadece
"iyi
spor" olarak
tammlanan
bu sanayi bylece
sava;
sirasinda
kendini kanit-
layip
ne
denli
yararh oldugunu
gstermigti. Demek ki ngiltereHava Kuvvetleri Bagkomuta-
n1'nm sadece Krallyet
HavaKuvvetleri lin geerli grp syledigi
szler,
asimda genel
olarak
tm askeri
havacthkta da
pekl uygulanab lirdi. Bagkomutan Krallyet Hava Kuvvetleri'nde
uaklardan yararlanma gerekesi olarak "Savagmgereksinimleri bunu bir
gece
iinde
zorunlu
kild1"demigtir.
Donanmalar
arasmdaki
yangmaya
gelince,
sava;
ncesi
yillarda Ingiltere
ile
Almanya iligki-
lerini
o
denli
kizigtirmigolan bu
yarig,
bu defa
savag
sirasmda
tamtersine,
durgunlagmig, hare-
ketsizlegmigti. Savagtn patladigt gnlerde ingiltereBykFilosu Almanya'mn Aik Deniz Filo-
su'ndan daha stn durumdaydi.
1914 Aralik aymda Falkland Adalan arpigmasmda, Ingiliz
Kraliyet donanmasi bir Alman filosunu
yenilgiyeugratmig ve
kazandigt bu
zaferle
A.1manya'nm
dnyamn
ticaret merkezlerine
s1zmasmi
engellemigti. Yine de, denizde rekabet konusunun iki
lkeyi,
ingiltere
ve
Almanya'yi
savaga
srklemede
en
_byk
rol
oynadigi
yadsmamazsa
da,
ingilizByk Filosu
ile Alman Aik Deniz Filosu'nun
savag
boyunca sadece bir kere gerek
an-
lamda 31 Mayis
1916'daki
Jutland
arp1masmda kargt kar1ya
geldigi de
bir gerektir. Efsaneyi
andiran bu karydagmamn
sonucu o
gnden bu
yana
devamli
tartigma
konusu olmuqtur. Taktik
anlammdadgnldgnde
yenen taraf.
Almanya'ydi; nk kendisine kurulmuy
tuzaktanka-
mayi
bagarmigti.
Ancak
stratejikanlamdaalmdigmda
zafer ingilizler'e aittir; nk
savagmgeri
kalan kismmda Kuzey Denizi'ne
egemen
olabilmigve Almanfilosunu kendi slerine hapsetme-
yi bagarmigti.
OlaylarChurchill
ve
Fisher'in Kraliyet donanmasinda petrol kullammma
geilmesi
iin
yaptiklan
baskida
hakli olduklanm
gstermigtir.
nk
petrol Ingiltere
donanmasma
daha ok
seenek, daha byk
hiz, daha hizli yakit
verme
avantajlari gibi
bf
rok avantaj
saglamigtL
Al-
man
Aik Deniz Filosu
yakit olarak daha
ok
kmr kullamyordu. Almanya digmda
da kmr
ikmali yapacak herhangi bir ikmal
istasyonu yoktu. Su nedenle seenek
ve
esneklik bakimmdan
168
Almanya
ok
daha kisit11durumdaydi. Gerek
gudur
ki; Alman Aik
DenizFilosu sirf
kmre
bagli olugu yznden
yenilgiye
ugramig
ve
ismine laylk olmadigi izlenimini
vermigti. Kabul
et-
mek gerekir
ki Almanya
petrol saglama
konusunda
.hibir
zaman
ingiltere'ninkonumunda
01-
mamigtit
Almanya, Ingiltere'nin
tersine,savag
sresince
petroleerigme
olanagt
bulamadi,
Anglo-Pers, Shell'e Kary
ingiltere'ninAnglo-Pers
Sirketi'nden
hisse
almasi
tam
antamiyla belirli bir
amaca
ynelikti:Ihti-
yact olan
miktarda
petrolgaranti
altma almak. Ancak
sava;
beklenildiginden
ok
daha
erken
patladi; yle ki, degil hkmetle girket arasmdaki
iligkinin
saptanmast,
daha
]Setrol
ahmi
bile
bit-
.
medensava; gelip
atmigti. Aynca ran'daki petrol igletmelert
de nem bakimmdan hl etkisiz
durumdaydt. 1914 yllinda
dnyada retilen
petrol
toplammmyzde birinden bile
daha
azmi
i-
kanyordu. Ancak retim arttika,
lkenin
stratejik degeri de fazlastylaartacak
ve
Ingiltere'nin
gerek
petrol yakitma
ve
gerekse girkete kargi olan anlagma
ve ykmllklerininkorunmast
ge-
rekecekti. Ne
var
ki bunun
gerekten
yapilabilecegini gsteren herhangi bir igaret
de
mevcut
deglldi.
Garipbir rastlantlyla,
savagm
baglamasmdan
daha
bir
ay
b le
gemeden ingiltere'nin
Iranpetrol yataldan
ve
rafinerisini
savunma
gcnden
pigmanlik
duyan kipi, petrol
en
ok
sa-
vunan
kigi
ve
Anglo-Pers anlagmasmm bagsorumlusu olan ChurchilPin
bizzat kendisi oluyordu.
.
1 Eyll
tarihindeChurchill
gu
szleri
sylyordu: "Bu
amaca
hizmet
edecek
herhang bir askeri
kuvvet bulma
olasiligimizanlagildigma gre gok
az.
Petrolmz bagka
yerden
satin almamiz
gerekecek."
Diger
taraftanOsmanli imparatorlugukuvvetleri
byk tehdit olugturuyordu. 1914 g-
znde Trkiye'nin Almanya'nm
mttefikiolarak
savaga
girmesinden
hemen
sonra,
bu lkenin
askeri
kuvvetleri ran'm
Abadan rafinerisini
tehdide
bagladl. Ingilizaskerleri bu kuvvetleri
ps-
krttler
ve
daha
sonra
da Basta'yi ele
geirmeyealigtilar.
Basra, Iranpetro1ne Bati'dan
gele-
cek stratelik
girigimlerekargi nobeti
durumunda
oldugu iin,
o
gnlerde
Ok
byk nem
arz
eden bir kentti. Basra'mn kontroln
ele
geirmek
demek ingiltere
ikarlannadost olan yerel
hkmdarlann, ki bunlardan biri de Kuveyt
Emiri'ydi,emniyetinin saglanmasi demekti.
Ingiliz-
ler kendi korumalan altma
aldiklan
sahalari giderek daha da yayginla
tinp
kuzeybatlya,
mm-
knse Bagdat'a kadar
uzatmak
istiyorlardi.
En nde
gelendgncelerden biri, bir kez daha,
pet-
rol yataklanm ele
geirmek
ve
Almanya'nm fran
zerindeki
ylkici
gcne
kargi koymak olmug-
tu.
Aymzamanda, Mezopotamya'nm, yani bugnk Irak'm petrol potanslyelinin Ingiltereaske-
ri
ve
siyasi planlamastndaki yeri de
giderek daha ok nem kazanmaktaydi.
1917 yllmda, Trk-
ler'in kargismda
kltc
yenilglye-ugradiktan
sonra
Ingilizler
nihayet Bagdat'i
ele
geirmeyi
baardilar.
Savamdevami sresince Iran'daki petrol
retimi
savagtan pek etkilenmemigti. Ancak, bu-
nun tek
istisnasi
olarak,
1915 y1lmmbaglannda
blgedeki
yerel kabile mensuplari Alman ajanlar
ve
Trkler
tarafmdankigkirtilarakpetrol
blgelerinden
Abadan'a
uzanan
boru hattim
tahripetti-
ler.
Borunun onanlip
petroln
yeniden istendigi glbi akmasi saglanmcaya kadar aradan bey
ay
gemesi
gerekmigti.
Abadan'dan gelen
antma
kalitesindeki problemlere
ve savag
zamamnda
rastlanan donamm
eksikligine
ragmen, askerlerden gelen talebinde drtsyle, ran'da,giderek
byyen bir smai
igletme
kk salmaktaydi. 1912-1918 arasmda iran'mpetrol retimi
on
katm-
dan daha yukan, gnde
l 600
varilden
18.000
varile
tkmigti.
1916 yllmm sonlarmda artik Ang-
lo-Pers
Sirketi,
Ingiltere
donanmastnm
toplampetrol
ihtiyacmm
begte birini
tek
bagma kargilaya-
cak duruma
gelmigti.Bir vakitler, kurulugundan
sonraki
ilk
on,
on
beg yll iinde,
birok defa
iflas durumuna yaklagmigolan bu
g rket,pimdi
artik
byk
kr saglayarak igletiliyordu.
Anglo-Pers aismdan degigmekte olan
gey
bundan ibaret
de degildi. Kretmeye
baglayan
irket
karakter ynnden de degigiyordu. IdariiglerMdr Gharles Greenway izledigi
aik
Ve
169
i
I
kes n stratejiyle Anglo-Pers'i sadece bir ham petrol reticisi olmaktan
ikanp
entegre
bir
petrol
girketi
yapmaya
ababyordu.
Kendi ifadesiyle, baarmak istedigi
gey
"tam
anlamtyla kendine
ye-
terli
olan bir
organizasyon
kurmakti." Bu
organizasyonmamullerini
"nc
bir tarafmmda-
halesi olmaksizm, kendileri iin kr getirecekikly
yeri neresiyse
oraya
satacakt1." Daha dnya
savagimn
ortalannda, Greenway,girketinisavag
sonu
rekabet iin ynlendirmeyebaglamigtlbile.
Bu arada birok
yeni girigimlerdede bulunuyordu.
Bunlar
arasmda belki de
en
Onemlibagari In-
giltere hkmetinden,
Birlegik Kralhgm
en
byk petrol
dagitimgebekelerinden
biri olan British
Petrol
adiyla
anilan
girketisatm
aldig1
zaman
saglandt Bu
girket,
isminin British Petrol olmasma
karym aslmda Deutsche
Bank'a
aitti.
Deutsche Bank'm
British Petrol
adim
alma neden , sahibi
oldugu
Romanya petroln bu
lkeye
satabilmek
iin
girketi
bir
giri
kapisi olarak kullanmasin-
dan ileri
geliyordu.
Savagpatlak verdikten
sonra,
ingilterehkmeti Alman kontrolnde olan
bu girketi kendi kontrolne baglamigt1.Bylece British Petrol sahipligini
de zerine
almig
olarak
Anglo-Pers
Sirketi
sadece byk
bir pazarlama sistemini
ele geirmekle
kalmaylp,
aym
zamanda
ileride
kendisi iin
son
derece yararli olacak bir isime
de kavugmuyoluyordu. Anglo-Pers bu
ara-
da kendi
tanker
filosunu da kurmutu. Yagadigi
tm
bu yeniliklerle Anglo-Pers
temelden
bir de-
gigim
gstermigti. 1916-17 ylllarma kadar sahip
oldugu
sabit
mal varliklarmmyzde 80'den faz-
lasi Iran'da
idi.
Bu yillan
izleyen mali
sene
iinde
ise mal
varhgLnm
sadece
yansi
Iran'datutul-
muy,
geri kalam
tankerlere
ve
dagitim sistemlerine
yatir11mtytt. Artik igletme
tam
anlamlyla
en-
tegrejirket olmuytu.
Greenway'in d ger bir
hedefi
de Anglo-Pers'i ingiltereimparatorlugu'nun
petrol
gampiyonu
yapmakti
ve
bu
amaca en az
ilk hedefindeki kadarbyk hirsla yaklaglyordu. Sik sik dile getirip
tekrarladigi
glbi Anglo-Pers'i "Tmyle lngilizolan...
herhangi yabanci bir
unsur
iermeyen" bir
.
ekirdekgirkety pmai
amahyordu.
Bunu sylerken Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi'ne
aik
bir
imada
bulundugu kugku
gtrmez.
Greenway her firsatta "Shell'dengelentehdit"konusunu
ta-
zeliyor, Sir Marcus
ve
yardimcilanni
petrolclkte
dnya apmda
tekelciliktertipleriyapmakla
suluyordu.
Greenway
ve
yandaylan tekrar tekrar ve
bikip usanmadan Hollanda
Kraliyet/Shell
karmasim ingiliz
pkarlarma sadakatsizlikle
ve
"petrol
mamullerini
Almanya'ya satarak byk ka-
zanlarelde etmekle"
ve
"ciddi
bir milli
tehdit
unsuru
oluturmakla" itham
etmiglerdir.
Su sulamalann hepsi hem haksiz
hem de gerege
aykinydt Bir kere
uyruk degigtirip
ngi-
liz uyruguna gemigplan
ve sava;
yillanm Londra'da
gegirentccar
Deterding
sava;
yillan bo-
yunca
hem kipisel mal
varhgmi
hem
de
girketinin
mal varligim Mttefikler'in
emrine
Vermigti. .
Marcus Samuel'e
gelince,
o tam
aniamtyla ategli bir ngiliz
vatanseverdi
ve
yazik
ki bunun bede-
lini
act
bir
gekilde
demigtir,
ikioglundan
biri, yani
sava;
ncesi Londra'nm Dogu
Yakasi'nda fa-
kir ocuklar
iin bir banndirma yurdu
amig
olan
byk
oglu,
Fransa'da, mfrezesini harekete
geirdigi strada hayatim Raybetmigti,
Samuel
ve
egi, bu gencin lmnden
sonra, yazmig oldugu
giirlerin kk
bir blmn,
onun anisma
yaymladilar. Iki
damadmdan
biri de yine savagta
b r
harekt strasmda hayatml
kaybetmigtir. tekioglu da,
savagtan sonra
"siper
hastah l"
denebile-
cek,
uzun
zaman
siperde
kalmanm olugturdugu bir
hastaliktan lmgt.
Samuel'in
kendisine
g^elince,
o
da
son
derece
cesaret
isteyen bir ige girigmig,ancak usta bir
beynin planlayabil cegi
ve
ileride
ngiliz
savag
gc ynnden
son
derece nemli
oldugu
anlagi-
lacak bir
girigimde
bulunmugtu..,Toluen
denilen
ve
TNT
isimli patlayict yapimmda kullamlan
madde, genellikle kmrden ikanliyordu.
Ancak 1903'te, Cambridge niversitesi kimyagerle-
rinden
biri
toluenin
aym
zamanda
Shell'inBorneo ham petrolnden
de istendigi
miktarda ika-
nlabilecegi kegfinde
bulunmuptu. Bunu bilen Samuel, Ainiralligin
dikkatini
bu gerege ekmek
istediyse
de,
Amirallik
onun
verdigi
raporu
byk
gpheyle
kargilaml;
ve'Borneo ham petroln-
den
numune
verme teklifini
de
geri evirmigti. On bir yll
sonra, savagm
baglangicinda, teklif
bir
-
kez daha yinelenmig, ancak yine geri
evrilmigti. Samuel,
Almanlar'm TNT yapiminda Borneo
'.
ham petrol kullandiklarmdan hemen yzde yz emindi
ve
bunu kamtlayan belgeleri Amiralli
170
gesunmuytu.
Ancak yine de Amirallik
teklife
ilgi gstermemekte direnmigti.
Sonra birdenbire
manzara
degigti. 1914 sonlarmda Ingiltere'ninkmre bagimli
toluenretimi
ihtiyaci
kargila-
mamaya
baglamig
ve
Ingiltere neredeyse
tamamen
patlayicisiz kalmanm egiginegelmigti.
Petrol-
den
toluenikarmak
zorundaysa da bunu yapacak
tesislerden
yoksundu. Shell
tarafmdanIngil-
tere'de kurulmasi
pekl
mmkn olan
toluen1karma
fabrikasi, ingiltere'dekurulacak yerde,
Hollanda'nm
tarafsiz
kesimi olan Rotterdam'da, grubun Hollandah kolu
tarafmdan
kurulmuytu.
Aynca
artik, Alman
girketlerinin
TNT yapimmda Rotterdam fabrikasmin
rnn'kullandigt
da
kesinlik kazanmtyt1.
Su durum kargismda Samuel
ve
abgma arkadaylan byk
cesaret
isteyen bir
plan yaparak,
uygulamaya getiler. 1915 Ocak
ayi
sonunda,
bir
gece
sabaha kargt, Rotterdam'daki
tesis
skl-
d,
paralaraayrildi, her
para ayn ayri
numaralamp kamufle edildi
ve
sonra
da doklara
tagmip
orada bir Hollanda pilebine yklendi. Birka dakika
iinde
gilepkaranhklarda kaybolmuy
ngiliz
destroyerleriyle bulugmak zere deniz randevusuna dogru
yollanmigtl. Su
arada
haber, Alman
ajanlarma
da
sizmigve
bir bogaltma olacagl haberi duyulmuytu. Ancak
haberde yanhghk vardi;
nk
bogaltma onlann bekledigi tarihten
bir gn evvel olup bitmigti. Bogaltmano gerekleptigi
gnn
ertesi gecesi,
belki de bir rastlantlyla, paralan
tagimig
olan Hollanda pilebi
le
benzer bag-
ka bir Hollanda
gilebi
Almanlar
tarafmdan
Rotterdam limam
agzmdatorpilleniyordu. Aradan
ge-
en
zaman
iinde
toluen
igletmesinin paralan ingiltere'ye nakledilmig, birka hafta
iinde
de
-
Somerset'te yeniden kurulmutu. Bu
igletme,
Shell'in
ileride
kurdugu
ikinci
bir igletmeyle
birlik-
te
ingilizaskeri kuvvetlerinin ihtiyaci olan
TNT
toplammm
ytzde 80'ini saglamigtir. tedaha
ok
bu igteki
bagarismdan dolayidir ki,
sava;
bittiginde Samuelbir asalet rtbesi verilerek
dl-
lendmliyordu.
Greenway'in
Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi'nin
vatanseverligine ynelttigi srekli
sula-
malara kargi bu
girket
harp sresince Mttefikler'e
bagli
kalmig, ittifakm aynlmaz bir
parasi
ol-
ma
konumunu devam ettirmigtir. Aslmda
savag
sresince Shell petrolde
bir mfreze komutam
gibi davranarak ngilterekuvvetlerine ve
btn dnyada
ingiltere'mnmttefiki olan
lkelere
gerekli
olan
petrolsaglayip
bu igi organize etmigtir.Aynca
gereksinim
duyulan mamullerin Bor-
neo,
Sumatra
ve
BirlegikDevletler'den Fransa'daki
demiryollarma
ve
havaalanlarma
getirilmesi-
ni saglayarak her bakimdan
yardimci olmuytur.
Bylece Shell iin
"ngiftere'nin
savag
fleriye gtrmesinde,
savaga
devammda
merkez ro-
l oynadi" denebilir. Hkmet mensuplari,
en
ok ihtlya duyuldugu bir sirada Shell'den
vaz-
gemenin
ne
derece
dogru olacagi
hususunda
tereddt gstermeye
baglamigti. Greenway
ve
yandaglarmm Gruba ynelttikleri
bitmez
tkenmez
saldinlara artik olumsuztepki
gsteriyorlar-
d1. Gerekten de Greenwaysaldin
oyununu
ok byk boyutlarda
oynamty,
ancak
bu,
sonuta
hkmet mensuplarmdan
birogunun Anglo-Pers
aleyhine
dnmesine
yaramtytt.
Artik hkmet
mensuplari,
Greenway'invatanseverlik
rts altmda haksiz iddialarda
bulundugundan kugku-
lanmaya baglamigt1.Aynca, syledigi glbi iran'mmenfaatlerinigzetmeyecek bir entegre girket
kurma stratejisine de gz kapalt inanmlyor, konunun
tartigilmasi
gerektigi grgn
savunu-
yordu.
Whitehall'de
yapilan
tartigmave
mnazaralarm
sonu
gelmiyor,
hkmet yetkilileri daha
son
gnlerde yzde 51 hissesini
satm aldiklan
bu
girkete
kargi
tutumlanmn
ve
hedeflerinin
ne
olmasi gerektigi hakkinda egitli fikirler yrtyorlardi. Mali
igler
sorumlusuolan
gpheci
bir
memurun
ifadesiyle,
ama
acaba sadece
"donanma
iin petrol saglamadan
mi
ibaretti?" Acaba
"bagka
amalar da yok.muydu?" Yoksagerek
ama
nce devlet sahipliginde
entegre bir petrol
girketi
kurmak,
girketi milli bir petrol girketi
durumuna
getirmek
ve
Sonra da bu yolla, girkete
ti-
cari ikarlanm
tm
dnyaya
yayip
genigletmesinde yardim et'mek
miydi?
Bazi kimseler
girketin
ticari
alandaki hirs
ve
ihtirasmi Ingiltere'nin
savag sonu
ihtiyalarma
bagliyor
ve
"lkenin
gele-
cekte petrolclkte bagimstz konuma gelecegignn
zlemini
ekiyordu."Bu
kipilere
gre "n-
giltere
o
gn kmrde nasil bagimsiz konumdaysa, petrolde de bagtmsiz
konu'ma
gelmeliydi."
171
I
Ancak Donanma Bakanhgi'm Churchill'den
devralmig olan
Arthur Balfour, hkmetin
bu konu-
da sorumluluk.yklenmesine
tereddtle
balayor
ve
1916
Agustosu'nda hkmetin
"modern
ya-
amin
nde
gelen
bir ihtiyacim
yklenen
byle dev bir kombinenin
politikasindan
sorumlu ola-
cak kadar
uzman olupolmadiginda
kararsiz oldugunu"
bildiriyordu. Ilgililer bu arada hkme-
tin
onayma
sahipmuhtelif
karma
girket
formlanm ele alip tartigiyorduki, bunlara Hollanda Kra
liyet/ShellGrubuiinde ingiliz
1karlanna
Hollanda
Ikarlarmdan
daha
okyer
verecek plan
ve
projeler de dahildir. Ancak bu tekliflerin hibiri
sava
sresinde bir ige yaramadi
ve sonu ver-
medi. Bunlar digmda ele almmasi gereken
ok daha acil
ve
zorunlu konular vardi.
Petrolde Kitlik
1915 sonlarmda
savagm
gerektirdigi
petrol arzmda bir miktar dggolmugsa da bu durum lngil-
tere'de
fazla bir endigeye neden
olmamigt1.
Ancak durum 1916
ylli baglarmda degigti. 1916
Ocak aymda,
Londra'da
ikanlan The Times gazetesi
ilk defa olarak bir
"petrol
kitligmmvarkgi-
ni" haber veriyordu. Aym
ylhn
Mayis aymdaiseyine
The Times gazetes bu defa
"petroln
ma-
kinelerde i; iin kullanimmin
ne
anlama geldigtnin aika
tammlanmasmt"talep
ediyor,
aynca
"savag
hizmetteri
ihtiyacmm
dikkate almarak petroln
zevk iin
yapilangezilerde
kullanilmasin-
dan vazgeilmesini" istiyordu.
Yeni baglamakta
olan petrolkrizi
iki
ayn
nedene
dayanmaktaydi.
Bunlardan birincisi -Al-
man
denizalti saldinlan yznden- giderek
bymekte
olan ykleme
tonajmdaki
kisillamayd1.
Petrolden
bagka teki
hammaddelerden-hepsine
ve aynca
ylyecege de uygulanan bu ktsitlama,
ingilizadalanna giden
tm
bu mallarda kisitlama uygulamasim
gart
koguyordu.
ten
patlamah
motor
Almanya'ya denizlerde bir
tek,
byk
avantaj saglamigti. Bu, dizelle
ahan denizalttydi.
Denizalti sayesinde Altnanya, Ingiltere'nin kendisine uyguladigi ekonomik
ambargoya
ve
ngil-
tere'nin denizlerdeki topyekn
stnlgne
Oldrc
denizalti
savaglar1 uygulayarak
cevap ve-
riyordu. Almanya'nin bundaki
amaci
ingiltere'yeoldugu
kadar Fransa'ya da
gnderilen petrol
yararsiz
hale getirmekti.
Bunalimm ikinci nedeni ise petrole kargi her gn
biraz daha
fazla artan
talepten ileri gelmigti. Sava;
meydanlannda
ve
yurtiinde smirlarda,
Savag iin
gerekli olan
pet-
roln mutlaka
saglanmasi
gerekiyordu. Bir petrol yokluguyla karpi karplya
gelmekten
korkan h-
kmet
sonunda petrol
karneye baglama kararl aldi. Ancak bu sistemin getirdigi ferahlik geici
olmutur.

Kisitlama uygulamasi 1917
baglannda, Almanlar'in Mttefik
gemilerine
uyguladigi deni-
zalti
saldinlanniyogunlagtirmasi
ile bir kez daha
tmgiddetiyle
kendini hissettirmeye baglamt;
ti.
Aslinda
sonucu
ele almarak degerlendirildiginde
bu kampanyamn Almanya
atsmdan
ok
b-
yk boyutlara
uzanan
bir gaf oldugu meydana
1kar.
nk
kampanya
o
gne kadar tarafstzligt-
m
korumuy
olan BirlegikDevletler'in,
tarafsizhttm
bozarak Almanya'ya Savag ilan etmesine yol
amigtir. Yine de Alman denizalti saldinlanmn etkisi byk olmakta devam ediyor
ve
yaptigL
tahribatarabuk
hissediliyordu.
1917nin ilk
yansmda kaybedilen
gemitonaji, 1916'mn
aym
sre iindeki
tonaj
kaybmm
iki katml bulmutu. Mayis
ve
Eyll aylan arasmda New
JerseyStandardOil aralarmda
yepyen
olan
John
D. Archbold adh tankeri
de dahil olmak zere alti
tankerini
kaybedecekti. Savagm
devami sresince Shell'in
kaybettigi birok
tanker
arasmda, 1892'de Marcus Samuel'in Sveyg
Kanah'ndan geirdigi
ilk
tekne olan Murex unutulmamahdir.
Amirallik politika olarak mutlaka
alti
ay
yetecek miktarda bir petrol stokunu yedektetutmakgbi
bir prensibe sahip oldugu halde,
1917Mayis
ayi
sonunda yedek stok miktarl
ngrlenin yansmdan daha
apagtya
inmigti. Veda-
ha
o
zamandan petrol stokundaki
dg Kraliyet donanmasinm hareket yetenegini kisitlamaya
baglamigt1.Durum
o
denli ciddiyet
kazanmigti ki, Kraliyet donanmasmm petrolle
ahgan
gemi
ingasmi durdurup
eskiden oldugu gibi
kmre dnmesini
isteyenler bile
cluyordu.
172
1917 yllinda
yaganan
ciddi boyutlu petrol
sikmtlS1
Ingittere'yibu
konudaki abalara
res-
men
egilmeye, uyumlu
ahyan milli bir petrol politikasi olugturmaya zorlayan etkin bir
faktr ol-
du. Petrol politikasmi koordine
edecek,
iinde bir Petrol Ynetimi de
olan esitli
komiteler
ve
olisler kuruldu. Bunlann iglevi
hem
savagm
daha iyi kopullarda devammi saglamak
ve
hem de
savagsonu
ylllarda
Ingiltere'yipetrol konumunda daha iyi
duruma getirmekti.
Bu
dzenlemele-
rin bir benzeri de Fransiz hkmeti
tarafindanyapildi
ve
hkmet giderek byyen petrol
bu-
nahmlylameggul
olunmasi iin Comit Gnral du Ptrole(Petrol
GenelKomisyonu) admda bir
komisyon kurarak bagma
bir senatr olan Henry G. Berenger'i
getirdi.
Ancak her iki
lke de, in-
giltere
ve
Fransa bunalima kargi etkili olacak
tek zmn
Amerika'da
oldugunun bilincindey-
di. Petrol
konusunda anahtann, yklemede
ve
tankerlerde oldugu artik anlagilmigti.
Londra'dan Amerika'ya
"aresizlik"
ifade
eden telgraflarg0nderiliyordu. Telgraflarda bil-
dirildigine gre
Birlegik Devletler
daha fazla
tonalpetrol gnderilmesine msaade etmedigi
s-
rece
Kraliyet donanmasi
daha fazla tonajla hareket
edemez duruma gelecek
ve
bu
"filoyu
hare-

ket
yeteneginden
yoksun" kalmaya mahkm edecekti. 1917 Temmuzu'nda Amerika'nm Lond-
ra
Elisi znt iinde durumu
gu
szlerle
tatumhyordu:
"Almanlar baanh oluyor.
Son
gnler-
de
mazot taglyan
pek
ok
gemiyi batirdilar. Batan
gemi
sayisi
o
kadar
ok ki bu lke
ok
yalon-
da
son
derece
tehlikelibir duruma dgebilir. Hatta Byk Filo'nun bile
yeteri
kadar
yakit bula-
mamasi
sz konusu...
tehlike
ok
byk boyutlarda."
llerikignlerde, 1917
gz mevsiminde
durum daha da ciddileymig,
Ingilterepetrol bulmada bir hayli zorlamr olmutu. Zamanm S-
mrgelerBakamolan WalterLong, ekim
aymda
bir
yazlyla Avam Kamaras1'm
uyanyor,
durumu
u
kelimelerle zetliyordu:
"Bu anda, petrol bizim iin dgnlebilecek
herhangi bir
geyden
da-
ha
nemli. Gerekli olan btn
insan
gcne,savag
levazimina
ve paraya
sahip olabilirsiniz,
an-
cak bugn kullandigimz
en
etkin harekete
getirici
g olan petrolnz
yoksa,
elinizdeki
tm
avantajlar ok
az
deger ifade edecek
ve
petrolle karglagtmldiginda
anlarnsiz kalacaktir."
Duru-
mun
ciddiyeti kargismda aceleyle
bir
karar almarak petroln eglence
amahgezilerde
kullamm1
yasaklamyordu.
Fransa'nm petrol konumu. da
Almanya'nm
"denizalti
saldin kampanyasi" kargismda
hizla
. yozlagmaya baglamigt1.l917 Aralik aymda Senatr Berenger, BagbakanGeorges Clemenceau'yu
petroln tkenmekteoldugu
ve
lkenin 1918 Marti'nda, yani
tam
Fransa'mn
gelecek
ilkbahar
iin
planladigi hcum
tarihinde,
tamamen
petrolsz kalacagi konusunda
uyarlyordu. Petrol
sto-
ku
o
denti
azalmigti
ki Almanlar'dan
gelen
ldrc saldinya, Fransa
tipki
Verdn'de ugradigt
agir
yenilgi gibi,
gnden
fazla
dayanamad1. Verdn'de yapilan
savagta
konvoy
halinde dizil-
migpetrol
yk
kamyonlar
cepheye
petrol
rezervi yetiptirmeye
ve Alman saldirismi nlemeye
mectur tutulmugtu.
1917 ylli
15 Arahk
tarihinde
durum
o
derece
ciddi bir hal aldi ki,
Clemen-
ceau
Bagkan
Wilson'a acilen bagvurup
yz bin
ton
kapasitelik ilave
petroln acele
gnderilmesi
isteminde
bulundu. Clemenceau, bagvurusunda, benzinin
"gelecekteki
savaglardakan kadar ha-
yati oldugunu" sylyordu. Aynca Bagkan Wilson'a
"Benzin
temininde
bir baansizliga ugradi-
gimiztakdirdebu, ordulanmizm derhal fel
olmasina
yol aacaktir" demigt .
Aynca
pu meum
haberi vermekten de
geri kalmayarak "Petrolde grlecek ufacik bir
azalma bile bizi,
taraf
oldu-
gumuz
Mttefikler'inaleybine bir bana zorlayabilir" diyordu.
Clemenceau'dangelen bu igaret-
lere Wilson'un
tepkisiabuk
olacak
ve
Bagkanvakit kaybetmeden
gerekentonajdabenzin sagla-
mayi
baaracaktL
Ancak bu
yeterli degildi. Petrol iginde
mutlaka bu konuya zg
nlemler almak gereklyor-
du. Petrolde
yaganan bunahm
daha
o
gn BirlegikDevletler'le Avrupali
Mttefikler'ini,petrol
saglama faallyetlerinde
ok
daha ciddi abalar gstermeye
ve
ok daha
siktentegrasyona
zorla-
migtir.
Nihayet 1918 Subati'nda petrol kaynaktan
ikaracak, koordine
ve
kontrol
edecek
ve
ay-
rica tankerle
taginmasini
stlenecek bir Mttefiklerarasi Petrol Meclisi kurulacakti. Meclis ye-
leri BirlegikDevletter, Ingiltere,Fransa
ve
Italya'danolugmugtu. u kurulug
mevcut miktarda
173
petroln
Mttefik
milletlere
ve
bunlara
ait askeri kuvvetlere dagttiminda
etkili
ve
yararli olmug-
tur.
StandardOilNewJersey
kolu
ve
Hollanda
Krallyet/Shell
girketteri
uluslararasi petrol
ticare-
t ndeki
egemenliklerinin dogasi geregi,
bu sistemi ahyttrabilmeyi
gerekten bagarmiglardir.Ken-
di aralannda
en
byk
katklyi hangisinin yaptigt konusunda
da srekli olarak
tartigmaya
glrmek-
ten
geri kalmamiglardi. Su ortaksistem
sayesinde
ve
Almanlar'm denizaltilanna
panzehir olarak
devreye
sokulan
konvoylann
da yardimiyla
savagmgeri
kalan sreci iin Mttefikler'in petrol
sorunlan zmlenmigoluyordu.
Enerji
an
Mttefiklerarasi Petrol Meclisi'nin
kurulmasmdaki diger
bir
ama
da, Amerika'da
lke iinde
yaganan
enerji sorunlannm kargilanmasiydi. Aika sylemek gerekitse, Amerikan petrol Avru-
pa savagmm
gidiati
bakimmdan artik yurtiinde temel
bir
madde durumuna gelmigti. 1914'te
BirlegikDevletler'in
rettigi petrol
tonaj
olarak 266 milyon
varildi
-diger
bir deyigle,
tm
dn-
yanm
rettigi
petrol toplammin
y
de 65'iydi.- 1917 yllma gelinceye kadar
geen
srede re-
timtonaji
335 milyon varile
-dnya'retiminin
yzde67'sine- ykselmigti. Diganyayapilan
ih-
racat
ABD'de
retilen petrol
toplammm
drtte biriydi
ve
ihracatm byk
k1smiAvrupa'ya yne-
likti. Rus
petrolnden
yararlanma olanagma
lkedeki
savag
Ve ihtilal
nedeniyle
son
verildigin-
den
artik Yeni Dnya
petrolde
Eski Dnya igin bir
egit
ambar grevini stlenmigti. Btnyle
alinacak olursa,
o
gnlerde
Birlegik Devletler'in, Mttefikler'in
savag
sresi petrol
ihtiyacmin
yzde 80'ini kargiladigtsylenebilir.
Ancak Amerika'nin
savaga
katilmasi
Amerikan petrol
tablosunu
bir hayli karigttracakti. Bu-
nun
nedeni Amerika'nm amalanm gerekleptirmek
iin yeterli petrol stokuna muhta olmasm-
dan
ileri
geliyordu. Amerikan askeri kuvvetleri, Mttefik
Kuvvetler, Amerikan
savagendstrileri
ve
normal sivil
kullanim iin lkenin petrole
ihtiyact
vardi. Yeterli
miktarda
petrol nasil saglana-
cak, dagitim etkili olarak nasil yapilacak
ve
tahsis iglemi
uygun
gekilde nasil organize edilecekti?
Tm bu sorunlarla ugragma grevi
BagkanWilson'un 1917Agustosu'nda,topyekt3n
ekonomik
seferberliginin bir
parasi
olarak kurdugu Yakit idaresi'neverildi. Savaganlkelerin hepsi
aym
paralelde sorunlarla
kargt kargiyaydt
Bunlar
geen
yarim
yzyll
iinde
modern
savagm
gereksi-
nimlerini
kargilamak iin geligtirilmigendstriyel ekonomilerin yeniden biimlendirilmesi gibi
sorunlard1. Her
lkede,
seferberligin
zorunlu
kildigi
ihtlyalar devletin ekonomideki roln
ge-
nipletlyor
ve
hkmetle zel
ipkollari
arasinda yeni yeni baglar olugturuyordu. BirlegikDevlet-
ler'le Amerikan petrol endstrisi arasmda
da devlet-igkolu
ittifakmin rneklerinden
biri
olug-
mugtu.
Yakit idatesi'ninPetrol Dairesi Bagkaniolan
kigi Mark Requa admda California'll bir petrol
mhendisiydi. Bu
zat sonradan
Amerika'mn
ilk
enerji
an
olarak
tamnmigttr.
Requa'nm
ana
g-
revi
hkmetle
petrol endstrisi arasmda yepyeni
ve
o
gne
kadar benzerine rastlanmamig bir
ahyma
iligkisi
kurmaktL
Petrol Dairesi,
yeleri byk girketlerin
liderlerinden olugan
ve
bagka-
m
da Standard Oil New
Jersey
kolunun
basi Alfred Bedford olan Milli Petrol Savag
Hizmeti Ku-
rulu'yla yakin
igbirliginde
aliglyordu. lte
Avrupa'daki
savagta
Amerikan petrolnn organizas-
yonunu yapan
bu kuruldur. Kurul, egitli mttefik lkelerin hkmetterinden
aldigt byk
pet-
rol
sipariglerini
Amerikan rafinerilerine
iletmig
ve
sevk igini yapmada bagrol yklenmigti. Astm-
da, Avrupa'ya gereken petrol gnderen Amerika kaynakli bu kuruldu. 14
evreleriyle
hkmet
arasmda uygulanan bu yakm igbirligimodeli, sadece
on yll
nce, hkmetle StandardOil
arasm-
daki
savagi
andiran mcadeleyle
tam
bir
eligkidir.
Artik petrol endstrisi bir vakitler
Defret
edi-
len Standard Oil New
Jersey
kolunun nclgnde
tek
bir
vucut
olarak hareket ediyordu
ve
trstlerle
mcadele
gnleri
de artik
geride
kalmigtL
191Tde
Amerikan petrolne gsterilen olaganst
talep
meveut
petrol
stoklanm zorla-
174
maya
baglamigti.Arzla
talep
arasmdaki bogluk
envanterdeki yedek
petroln
kullamlmaslyla
ve
Meksika'dan daha ok petrol
ithal etmekle kapatillyordu. Bundan da
nemlisi,
1917-18yllmm
dondurucu
sogugu endstriyel faaliyetin izledigi
genel olumsuz
gidigle
birlegince Amerika'da
da bir petrol
kitligi
yaratmigti.
Su kithk
o
denli ciddiydi ki,
yerel
ynetic ler kendi
yetkisahala-
rmdan
geen
kmr ykl
trenleri
msadere ediyor,
polisler kmrn
ahnmasimengellemek
lin
endstriyel kmr ylgmlarimn
oldugu
yerlerde nbet
tutuyordu.
Yetimhaneler
ve
akilhas-
taneleri
yakitsiz kaldigindan, buralarm sakinleri soguktan donup lyordu.
Varlikli
olanlarbile
kmr mahzenlerin n bog
olugundanve soguk nedeniyle
titregip
diglerinin birbirine
arpma-
smdan
gikyeteder olmugtu. 1918 Ocak aymda Yakit idaresi, Mississippi'nin dogusundaki
tm
fabrikalarin bir hafta sreyle kapatilmasi
emrini verdi. Bu kisitlama kmrszlk
yzn-
den Dogu Yakasilimanlarda mahsur
kalmig, depolari Avrupa'ya
gtrlecek
sava;
malzemesiy-
le ykl
yzlerce gemiye yakit saglamak iin
yapillyordu.
O
gnden
sonra
kmr
stoku
sagla-
mak iin fabrikalarm parartesi gnleri kapali
tutulmasi
karar altina alindt. Woodrow
Wil-
son'un
siyasi
dantgmam
ve
sirdagi olan Albay Edward House'm
gzleminegre "Kiyamet kop-
mugtu"
ve
albay "Hayatimda
gimdlye
kadar
bu denli
piddetlibir
protesto firtmasi grmedim"
il
diyordu.
Kmrde
yaganan
kitlik petrole olan
talebi
fazlastyla
artirmig
ve
bu
nedenlepetrol
fiyatlar1
paralel bir
ivmeyle ykselmigti,
1918 ylli baglarma
gelinceye
kadar
ham petroln ortalama fiyati
1914 bagiflyatlannin
iki kattni
bulmutu. Petrol
temin
edebilmek iin rafinericiler ilgililere
prim
ve
ikramiye
teklifederken
reticiler fiyatlarm daba
da ykselecegi
varsayimi
ve
midiyle petrol
stokulugu yapmigttr. Bu durum dogal
olarak
hkmeti
zor
duruma sokmug, korkuya
neden ol-
mugtu. Sonunda, 17 Mayis 1918'de enerji
an
Requa petrol endstrisini
uyararak
"ham
petrol
fiyatmda daha fazla bir
artigt
hakl1
gsterecekbir
'gereke'
olmadigmi" ileri
srerek petrol
en-
dstrisi in flyat kontrol yapilmasim istedi
ve bu
kontroln
"gnll"
kigi
ve
kuruluglarca st-
lenilmesini nerdi. Requa'nm
yaptigi
bu flyat k1sttlamanerisi StandardOil New
Jerseykolunca
olumlu kargilanmigtl.
Ancak reticiler
StandardOil
gibi
dgnmediklerinden Oneriye olumlu
yaklagmadi. Bu durum kargismda Requa, Tulsah
bir
grup
reticlye atk aik,
"gnll"
kontrol
saglanmadigt
takdirde
kontrol iginin dogrudan hkmete
yapilacagim bildirmigti. Requa'nm bu
konuda
yaptiklan sadece bununla da kalmamigtir..Eneri
an,
reticilere
bir hatirlatma yaparak,
elik
ve
sondajdan ikanlan teki maddelerdenhisse almada bir vakitler kendilerine yardim
edenin hkmet oldugunu da animsatlyordu
(lkede
ikandemir
ve
eliktoplammin
on
ikide
birl petrol endstrisine verillyordu). Hatirlatilan diger bir
gey
de, hkmetin
petrol
iileri iin
tanidigiaskere
almada muaflyet
yasa
taslagiydi
(draft
exemption). Hkmetin
"gnll"
kontrol
lin ne
srdg bu grgler kargi
taraf1
ikna
edebilmigti. Nitekim
1918Agustosu'nda, retim
yapilan her blgede
tavan
fiyatlan
saptamyor
ve o
tarihten
savagm
bitecegi tarihe
kadar flyatlarin
dondurulmasi karar altina
alimyordu.
Tm bu
nlemlere karym, yine
de
talep,
arzm
ok
stnde kalmakta devam ediyordu. Bu-
nun
nedeni sadece
savag
olmaylp son,yillarda Amerika'da otomobil sayisinda
grlen
olagans-
t artia dayamr. 1916 ile
1918yillari arasmda kullanimda olan araba
sayisi
yaklagik
iki
katma
ikmigtl. Yakmbir gelecekte petrolde kitlik baggsterecege
benziyordu.
Byle bir durum Avru-
pa'da
savagm
srdrlmesinin
tehdit edilmesi
ve
Amerika'da
temel
faaliyetlerin
k1sitlanmaside-
mekti.
Tm bu kayg11arla,
pazar
gnleri
benzin kullanilmamasi iin "Benzinsiz Pazarlar" adlyla
bir
kampanya baglatildi. Kampanya
"agrt"
niteliginde olup katilmayi zorunlu
tutmuyordu.
Ben-
zinsiz
pazar
gnlerinde,navlun hizmetleri,
doktorlar,
acilsaglikservis aralari
ve cenaze araba-
lari bu kuralm digmda
tutulmuqtu.
Su agn, kaimimaz olarak bazi gpheler uyandirmt;
ve
gik-
yetlere yol
amtysa
da,
ogunluk
tarafindan hi
agmadan
uygulanmigti, Hatta Beyaz Saray bile
bu
agriya
uymugtu.
Bagkan
Wilson'un bir
pazar gn
"ylearilagillyorki kiliseye
kadar
yayan
gitmem gerekiyor"
dedigi
sylenir.
175
I
I
.I
Balyozlu Adam
Petrol
arzinin
eksikligi yznden periyodik olarak yaganan
onca
korkulara
ve
tehlikeli
anlara
. kargin,
yine
de Mttetikler
hibir
zaman uzun
sre devam eden
ezici
bir
petrol yoklugu
yagama-
migtir.
Almanya ise, Mttefikablukasom denizagm
lkelerden Almanya'ya
gelen
petrol ieri
sokmamasi
yznden
byle
ezici
bir kitligi yaamigtir.
Sonu
olarak
Almanya iin petrol
temin
edebilecegi
tek
lke
olarak
Romanya kalmigt1. Romanya'nin
retimi
ise dnya
aptnda
ihtiya
gz
nne
almdiginda
yetersiz kahyordu. Yine de Romanya, Rusya diginda
tm
Avrupa lkeleri
arasmda
en
byk retici durumundaydi, Almanya artik btnyle Romanya
petrolne
bagh
kalmigti. Deutsche Bank
ve
teki
Alman
firmalari daha
savag
baglamadan Romanya petrol
sana-
ylinin byk bir kismun Alman ekonomisine
.baglamigt1. Savaginbaglamasini
izleyen ilk iki
yll
inde,
Romanya
savaa
katilmay1p
tarafsiz
kalmig, taraflardanhangisinin kazanacagim bekler
duruma
gemigti.
Ancak sonunda,
1916
Agustosu'nda, Dogu
hududunda
Rusya'mn kazandigi
baan zerine
Romanya birden silkinerek
Avusturya-Macaristan'a kargi
sava;
ilan edecek
ve
bu-
nu
yapmakla bu
lkeyi birdenhire
Almanya'yla
savag
durumuna getirecekti.
Almanya iin Dogu'da
kazamlacak bir zaferin anlami bykt
ve
lkenin
gerekten bu
za-
fere
ihtiyact
vardi. Almanya'nin
savaga
ynelik
abalannm
beyni sayilan GeneralErich Luden-
dorff Romanya petrol
konusunda
punlan
sylyordu:
imdi
artik btn aiklig:ylaanladiguna
gre,
Romanya'dan gelen petrol
ve
hububat olmasaydi, degil
savaga
devam
etmek, varligimizi
devam
ettirmek
hakkindan bile
yoksun kalacaktik." 1916
ylh Eyll'nde, Alman
ve
Avusturya
kuvvetleri Romanya zerine yrdler ancak Romenler petroln yogun
oldugu Walachia Dz-
lg'n
koruyan dag geitlerine siginarak dayanmayi
bagardilar.
Ekim
ayinm
ortalannda Alman-
lar
ve
Avusturyalitar byk miktarda petrol
rnn
ele gegirmig
durumdaydi. Bunlara _Mtte-
fikler'e ait,
Karadeniz'deki bir petrol limaninda sakli tutulan
byk bir benzin deposu da dahil-
dir. Ashnda
tmtesislerive
petrol mevcudunu
oldugugibiyerle bir etmeye
ynelik bir
de plan
yapilmigsada,
savagm
getirdigi
karmaa
iinde
bu plan uygulanamamighr. Vei
te, tam
bu
zafer-
den
sonra,
nihayet
byk
dl
-Romanya petrol yataklan
ve
rafinerileri- Almanya'mn penele-
rine neredeyse dgm giblydi.
Eu
yatak
ve
rafineriler Almanya'ya verilmese olmaz miydi? Bu konu 31 Ekim 1916'da
Londra'da
ingiltere
Savag Konseyi
Kabinesi'ace
acil
olarak grgmeye
ahndt.
Konseyin karan
"Gerektigitakdirde,
hububat
ve
petrol stoklarinin
ve aynca
petrol kuyulannm
tahr biningaran-
tilenmesi
i n hibir
abanin
esirgenmemesi gerektigini"
ngryordu.
Ancak Romen hkmeti
savagin
kazamlacagt
konusunda hl biraz mitli
oldugu
gu
gnlerde kendi milli hazinesinin
tahrip
edilmesinde tereddtl
davramyordu. Sonuta, 17 Kasim'da Almanlar'm daglik gegitler-
deki Romen direncini kinp daglik araziye sizmalart
ve
daglar
iinden
geerek Walachia Dzl-
g'ne
inmeleriyle
bu
mit de
snp yok oluyordu.
Su defa ngiltere
hkmeti
sorunu
kendi ellerine alarak zmlemek istedi
ve
bu
amala,
bir milletvekili olan Albay
John
Norton-Griffiths,
Romen petrol endstrisinin tahrip
igini organi-
ze
etmekle grevlendirildi. Csse
itibariyle bir insanin normal yapismdan daha byk
vcut ya-
pisma
sahip olan Norton-Griffiths
icraatiyla Ingiltereimparatorlugu'nun byk mhendis-mte-
ahhitlerinden biri oldugunu
kanitlayacaktL
Dnyanin hemen her
kgesinde ingaat
projelerita-
ahht edip Angola,
Sili
ve
Avustralya'da demiryollan, Kanada'da
limanlar yapacak, Bak'da
su
kemerleri,
Battersea'de
ve
Manchester'de kanalizasyon gebekeleri
kuracakti. Birinci Dnya Sa-
vagl'nin
iktigt
gece
bu adam Chicago iin istedigi
bir
alt geidin
planim yapmakla megguld. Ya-
kigikli, fizik ynnden
otoriter
bir kipiligiolan
ve
gampiyon
bir
sporcu
kadar kuvvet
ve taham-
mle sahip
Norton-Griffiths iin ekici bir kabadayi
ve
ikna edici bir
govmen
denebilir. Oyle
kl
erkekler
tereddt
etmeden
onun
projelerineyatmm yaplyor,
kadmlarsa ekiciliginin etkisi altm-
da kallyordu. Griffiths zamanla "Edward
agi"nm
en
arpaci
kipilerinden biri
olmugtu.
Kendisi
176
ategli bir mizaca
sahip,
kinci yapida
ve zaman
zaman kontrol edemedigi
fke nbetlerine
kapt-
lan
biri olarak
tammyordu.
Disiplin
ve sebat
niteliklerinden yoksun olan Griffiths'in bazi
projele-
rinin
tam
bir mali fiyaskoylasonulandigt da
oluyordu. Yine de Parlamento'da
arka koltuklarda
oturan bir parlamenter olarak bir hayli n yapmigti. Kendisineverilen birok
lkap arasinda "Ce-
hennem ategi Jack",
Afrika'dayken
maymun
yedigi iin de
"MaymunAdam"
gibileri
vardi.
-
Aynca
tam
anlamlyla bir emperyalist oldugu iin kendisinin de
en
fazla kiymet verdigi "mpara-
tor
Jack"lkablylada
tanimrdi.
Norton-Griffiths'in Birinci Dnya
Savagtsresindeki ilk byk icraati,
evvelce Manchester
kanalizasyonlarl iin
geligtirdigi teknilderi
Alman hatlan
ve
siperleri altmda
tnel aoada
uygu-
lamak oldu. nceleri yeraltinda geitler aillyor,
sonra
da Alman hatlan pallayic1maddelerle ha-
vaya uuruluyordu.
Griffiths'in
uyguladig bu yntem Ypres blgesinde denenip kanitlanmigti.
Ne
var
ki Griffiths
ampanya
kasalarlyla ykl iki
ton
agirhgindaki Rolls-Roycearabasmda
yan
yatmalda komutanlardan biroguna kargi kay1tsizdavrandigt iin cepheye
geri
agrillyordu. As-
lmda
Romanyagrevini ondan
daha
lyi
gekildeyrtecek
bir bagkasi yoktu. Bu nedenle
18 Ka-
sim
1916'da, Almanlar'm Romen hatlarim
yanp
ieri sizmalanndan bir gn
sonra,
"mparator
Jack"
Rusya yoluyla, yanmda zel hizmetkn
oldugu halde Bkreg'e ayak basiyordu. Almanlar
ilerlemeye
devam ettigi iin, Romen hkmeti
sonunda,
Mttefikler'in de baslastyla
tahrip.
poli-
tikasmaboyun
egmekzorunda
kalacakti.
Bylece artik
tahriptimleri baglannda "mparator Jack"oldugu halde, cephenin
en
nnde
harekete
gegiyordu. lkpetrol sahasmm yakilip alevler
iinde
yok olmasi 26-27 Kasim
tarihine
rastlar. Timler,
ilerdeki
gnlerde
de, faaliyet
gsterdikleri her blgede
ayni genel
yntemleri
uy-
guladilar. ncerafinerilere patlay1c1yerlegtiriliyordu.
Sonradepolardaki petrol
mamulleri rafine-
rilere birakillyordu. Petrol mamullerinin rafinerilere
gidigisirasmda birka
inch,
hatta birka feet
derinliginde petrol glleri oluguyordu. Daha
sonra
evrede bulunan ekipman getiriliyor
ve
pet-
rolden olugan bu havuzlar iine atillyordu. Son agamada, kibrit kullanarak
ve
yanan
samanlar-
dan
yararlanarak
tmtesisatege veriliyordu. Bu
iglemler
strasmda Norton-Griffiths'e
kargt
1kan
veya
yolu
stnde
duranmsa
vay
halinel Bu
gahis
o
dakika Griffiths'in
ezici kigiliginingazabina
ugrard1. Bu da kfi gelmezse, kargismdakine kuvvetli
bir
tekme
atar
veya
cebinden
tabancastm
1kanp "Ben
seninle
aym
berbat dili konumuyorum" diye haykinrdi.
Eu arada blgede
ne
kadar
alet edevat
varsa
hepsi birden
tahripediliyor, ingaat iskeleleri
dinamitleniyor;
tag,ivi
parasi,amur,
kmk zincir ve
rn
artiklan gibi ele
ne geerse
hepsi
petrol kuyularma atillyordu. Boru hatlari kasten
tahrip
ediliyor, dev byklgnde depolama
tanklanatege
veriliyor,
bu arada patlama
nedeniyleevreye
korkun kkremelere benzer
sesler
yayihyordu. Baz1
tesislerde
"mparator
Jack"
ategleme olayim bizzat kendisi yapmada israr
edi-
yordu. Bir gn makine dairelerininbirinde, gazlan ategledikten
sonra,
alevlerin iinde kalmig
ve
salann1yakmigti. Bu durum bile imparator
Jack'l
durdurmaya yetmeyecekti. Elinde balyoz b-
yklgnde
dev bir
ekile,
adamlarmm nnde
gidiyor,ekici
saga sola
savurup
iskeleleri
ve
borulan
tahrip
ediyordu. Su hareketi defalarca
yapmigtir. Norton-Griffiths'in olugturdugu bu
sahne Romanya'da unutulmaz yanlolar uyandirmig
ve
belleklere
"balyozlu
adam" olarak yerley-
mesine
neden
olmutur.
Petrol
vadileri
tmyle
atege
verilmigti; gkyzne kadar
uzanan
kizil renkli alevler kara,
yogun, bogucu dumanlanyla
gg
sanyor,
gnegin parlakligimsndtyordu. Yinede
Vadilerin
tesinden
silah sesleri geliyor, giderek de
siklagiyordu. Ategeverilecek
son
petrol sahasmm Plo-
esti
olmasi karar
altma
almmigtL
Bu i;
tamzamamndatamamlanmigti; nk
5 Arahk'ta,
tm
tesisler
alevler iinde
yanip
kl olduktan hemen
birka
saat
sonra,
Almanlar Ploesti kasabasma
girdiler.
Norton-Griffiths
canmi zor
kurtaracak, Alman svarilerinin.gelmesinden hemen nce
arabaya
binerek-kamayt baaracakti.
"Topragt ige
yaramaz
hale
getirmek"
ona
grev olarak
ve-
rilmig
ve o
bu
grevi yerine getirmigti. Ne
var
ki ashnda Griffiths
bir yikici degil,
tamtersineya-
177
plciydt
ve
bu
kimligiyle
tahrip
igini yklenmig olmaktan rahatsizlik duymutur. Nitekim abala-
nndan tr askeri niganlarla
dllendirilmesine karym,
ilerideki yagammda karakterine
ters
d-
gen
bir davranigla, petrol
blgelerinin
tahribindeki
icraatindan sz etmekte
isteksiz davranmigttr.
Savag
bittikten
sonra
General Ludendorff, Norton-Griffiths
iin
qu
szleri syleyecekti:
"Hi kugku yok ki
onun
abalan ordumuzun
ve
kendi yurdumuzun petrol stokunu azaltmigtir."
Alman Generali daha
sonra
kirt ifade eden bir tav1rla
gu
szleri
de ekliyordu: "Savagtaki
noksan-
larimizi kismen de olsa
ona
borluyuz."
Savagindevami sresince
Norton-Griffiths
nclgnde
Romanya'da yetmig adet rafineri
ve
tahminen
sekiz
yz
bin
ton
ham petrol
ve
ve
petrol
mamu-
l
tahrip
edilmigtir.
Almanlar'm petrol
blgelerini yeniden
igletmeye amalan iin aradan beg
ay
gemesigerekmigti.
Bu yapildiktan
sonra
1917
ylhmn
bagmdan
sonuna
kadar elde
edilen
re-
tim, 1914
yilmm
ayni
srecinde elde edilenin
ancak te birini
buluyordu.
Almanlar metotlu
bir disiplinie
ahyarak
kendilerini
Norton-Griffiths'in
gerekleptirdigi
tahribatianarmaya
adamig-
lardi.
Bunun
sonucu
olarak
1918 yllinda
retimi 1914 yllmdakin n yzde 80'ine
ekmeyi
bagar-
dilar. O gnlerde
Almanya'ntn Romen petrolne giddetle
ihtiyact vardi. Hatta Romen
petrol
ol-
masaydi Almanya
belki de
savaga
devam itnkni
bulamayacaktl.
leriki yillarda ngiltereEmper-
yal Savunma Komisyonu'nun
bir
tarihisinin
gzledigi
gibi, Almanya'mn Rornen
petrol
endstri-
sini
ve
Romanya tahilmi tam
zamanmda ele geirmig olmasi
bu lke
aismdan
son
derece
nemllydi. O kadar ki
"kitltkla
kargilagma" ile
"tamamen
yikilma" arasindaki farki saptayan bu
olmugtur.
Ama geici bir
sre
iin.
Bak
Almanlar Romen
petrol yataklanm yeniden
igletmeye saktuklari strada, General
Ludendorff gr-
lerini daha
byk
bir
dle dikmigti. Su
giderek
bymekte
ve
ykselmekte olan petrol
ihtiyact-
na cevap
verecek
ve
bylece
savagin
kaderini
Almanya
lehine evirecek bir dld.
Su dl Ha-
zar
Denizi
kiyilanndaki
Bak kentiydi.
ar
rejiminin
19 l7 baglarmda kg,
aym
yllm
ileri
ay-
larmdaki Bolgevik
ayaklanmasi
ve
Rusyamparatorlugu'nun
paralanmas1 Almanlar'da Bak
petrolne
el koyma midi uyandirmigt1. 1918 Mart aymda imzalanan Brest-LitovskAntlagma-
s1'ylaBak'ya
sizma ve
Bak petroln ele geirme yollan aradilar. Brest-LitovskAntlagmast
Al-
manya
ile ihtilal halindeki
Rusya
arast
dgmanhklara
son
vermigti. Ancak, Almanya
ve
Avustur-
ya'nm mttefiki olan Trkler daha gimdiden
Bak'yd dogru
ilerlemeye
baglamigt1.
Bagarih
oldu-
gu
takdirde
Trkler'in petrol yataklanni
kayltsizca
tahrip
etmesinden
korkan Almanya Bolgevik-
1er'le
pazarliga girigti
ve
kendilerine petrol verilmesi
kargiligmda Trkler'i
durduracagLna
SZ
verdi. Lenin bu olayi qu.szlerle
tammlar:
"Teklifi
gayet
tabii
kabul ettik." teyandan,
o
gnler-
de Bolgevikler'in ileri gelenlerinden
biri olarak sahnede
beliren
Joseph
Stalin, kenti
kontrol al-
toda tutan
Bolgevik
Bak Komn'ne
telgraf
ekerek
"istege"
uymasmi
ve yerine getirmesini
emredlyordu.
Ancak
yerel
Bolgevikler bu
emre
uyacak psikololide olmadiklanndan Stalin'e
qu
yamti
verdiler: "Ne zaferde
ne
de yenilgide
Alman
apulculara ahn
terimizle
rettigimiz petrol-
den bir damla bile
vermeyecegiz."
teyandan, Bak
dln almig olarak Trkler Berlin'den
gelen
isteklere
yan
izdilerve
petrol blgelerine
ilerlemekte devam
ettiler.
Temmuz
ayi
sonlarmda kenti
kugatma altma ald11ar,
Agustos
baglarmda da petrol
retilen
topraklarm
bazilarmi
ele
geirdiler.
Bak'da yayamakta
olan
Ermeniler
ve
Ruslar
teden
beri ingiltere'den
yardim istiyordu.
Sonunda
bu yardim 1918
Agustos ortalannda geldi
ve
franyoluyla ilerleyen kk bir askeri kuvvetle ingiltereduruma
mdahaleetti. Askeri
kuvvet Bak'yu kurtarmak ve
Bak
petroln
dgmandan uzak
tutmakla
grevlendirilmigti.
Askeri birlik gerektiginde Romanya'da uygulanml; olan planm
aynmi
uygula-
mak
ve
"Bak pompalama istasyonunu, boru hattim
ve
petrol rezervuarlarmi
tabrip
etmekle"
ykm1yd.
178
ngilizler Bak'da sadece
bir
ay
kaldt Ancak bu sre
byle kritik
bir anda Almanlar'i Bak
petrolnden yoksun birakmaya
yetmigti. Alman Generali Ludendorff olayi
gu
szcklerle
tamm-
liyordu:
"Bu bizim iin
okagir
bir darbe oldu." Ilerki
gnlerde
Engilizler
geriekilecek
ve
kent
Trkler'in eline
geecekti. Bu arada Bak Komn'nden Bolgevikkomiserler devrimci rakipleri
tarafmdan
yakalandi. Bunlardan yirmi altisi lde cra
bir
yere,
Hazar Denizi'nin 140
mil
dogu-
suna
gotrldler
ve
orada
idam edildiler, Aralanndan birkai kamay1
baarmigt1,Bunlardan bi-
ri
de Anastas Mikoyan admda
gen
bir Ermeni'dir. Anastas nasilsa.bir yolunu
bulup Moskova'ya
gidecek
ve
olan
bitenleri
Lenin'e anlatacakti. Ancak Trkler'in Bak'yu almalarma kadar
geen
sre
inde
Almanlara
ve
Almarilar'in petrol stokuna herhangi bir yardimda bulunmakta
ge
ka-
lmmigt1.
Zafere Dogru
O
kritik
anda Bak'dan yoksun
b1rakilmak Almanya iin kesinlikle
ar
bir darbeydi. Bak
petro-
lne gsterilen baski giderek byyp
giddetleniyordu.
1918 ylhmn
talihsiz
Ekim ayinda
man-
zara
gerekten actyd1.Alman Ordusu
tm
rezervlerini
tketmigti
ve
Alman Yksek Komutasi,
nndeki kig
ve
ilkbaharda
ok
ciddi
bir
petrol
bunalimlyla kargilagmay1bekliyordu. Ekim
aym-
da Berlin'de yapilan
tahminegre
deniz
savagma
artik
en
ok alti
veya
sekiz a dayamlabilirdi.
Petrolle
ahjan
savas
endstrileri iki
ay
iinde
petrolsz
kalacak,
alti
ay
iinde de endstri-
yel yaglaylc11ann
tm
stoku
tkenecekti.
Karada yapilan harektlarsa ancak kisintih olarak
ve
karneye baglanma koguluyla
uygulanabilecekti. Hava
savag ve
mekanize kara
savagma
gelince
bunlar da mutlaka
iki
ay
iinde
bitmeye mahkmdu.
Kugkusuzbunlar sadece birer
tahmindi.
Su
tahminlerin
dogrulugunu smamak,
tkenmig
olan Almanya'nm bir
ay
iinde
teslim
olmasi nedeniyle hibir
zaman
mmkn olmamigtir. 11 Ka-
sim
1918 sabahi
saat
begte Fransiz Maregal Foch,
CompiegneOrmam'na ekilen bir
tren
vagonunda mtarekeyi
imzaladi
ve
sekiz saat
sonra
da yrrlge girdi.
Artik
savagson
bulmugtu.
Mtarekenin imzalanmasmdan
on
gn
sonra
ngilterehkmeti
MttefiklerarasiPetrol
Konseyi
onuruna
Lancester House'da bir akyam yemegi veriyor
ve
geref konugu olarak sekin
kigi Lord
Curzon'u Bagkan olarak agirliyordu.
Lord
Curzonbir vakitler DigigleriBakanhgl'nm
nl
ran
uzmam
olarak
ahymigtL
Hindistan'da valilik
yapmigve
bu kimliglyleIran'da
stratejik
kopullarda
D'Arcy'ye destek vermigti. Ayrica Sava; Kabinesi'nde yeligi de
vardi.
Simdi
de ok
yalanda DigigleriBakani olmast
bekleniyordu.
Lord Curzon yemek esnasinda
bir
ara
ayaga kal-
kip konuklara "Fransa'da
ve
Hollanda'da
grdg
en
arpici
geyin
motorlu kamyonlardan olu-
gan
grkemli ordu" oldugunu sylyordu. Bu szlerden
sonra
yksek sesle
gunlan
syleyecekti:
"Mttefik
ggler
zatere
bir petrol
dalgasmm zerinde ilerledi."
Fransa'mn
Petrol Genel Komisyonu Bagkani
olan
Senatr Brenger ise bu yemekte daha
da cogkulukonuguyordu,
Fransizca olarak srdrdg konugmasmda
"dnyanm
kam" olan
pet-
roln
aym
zamanda
zaferin
de kam"
oldugunu sylyor
Ye
konugmasma
gyle
devam
ediyor-
du: "Almanya demir
ve
kmrdeki stnlgyle
agin
derecede
bbrlendi, bizim
petroldeki
s-
tnlgmz
ise
yeteri
kadar dikkate almad1." Brenger bu
szlerden
sonra
bir de kehanette
bulunacak,
Fransizca'yla devam ettigi konugmasim
gyle
srdrecekti: "Madem ki petrol
sava-
ym
kam olmayi bildi,
o
halde bangm da
kam
olmayi bilecektir. Bangm bagladigt
pu
sirada,
gu
an-
da,
sivil
halklanmiz,
endstrimiz,
ticaretimiz,iftilecimizhepsi birden bizden petrol, daha faz-
la, ok.daha fazla
petrol
istiyor,
daha
fazla,
ok daha fazla
benzin
istiyor."
Sonunda szlerini In-
gilizce
olarakbegladt
ve
gunlan syledi: "Daha ok petrol,
sonsuza
dek daha, daha ok petrol!"
I
179
-I
10
Ortadogu Kapismm Ailmasi
Trkiye Petrol
girketi
Curzon
ve
Brenger'm "Zaferin Karn"gerefine
kadeh
kaldirmalanndan
on gn
kadar
sonra,
Fransa BagbakamGeorges Clemenceau, ngiltereBagbakaniDavid Lloyd George'u zlyaret
ama-
clyla Londra'ya
gitti.
Silahlari haftadan beri
susmuy
bulunuyordu. Ama ortada
savag
sonunun
getirdigi
ve
hemen ele alinmasi gereken bir sr
sorun
vardi. Bunlar bangm
nasil
saglanacagl,
savagsonu
sryerek yryen dnyarun nasil yeniden reorganize edilebilecegi gibi,
heps
acilen
meggul olunmayi bekleyen kamilmaz konulard1. Petrol
konusu artik
savag
sonu
politikalarm
blnmez bir
parasi
olmugtu
ve
bu
politikalarla i ie ele almlyordu. O gn, Clemenceau
ve
LloydGeorge kendilerini selamlayan hallon alkiglan altmda
Londra
sokaklarmdan geerken,
her
ikisinin de kafasinda bu konu vardi. Ingiltere'nin niyeti
o
gnlerde Mezopotamya clarak bilinen
ve
artik lmg
sayllan
Trk Osmanh
mparatorlugu'na ait, sonradan Irak olarak
tarunacak
eya-
letler zerindeki nfuzunu garantlye almakti.
Bu blgenin flerisi
iin
yksek dzeyde petrol
po-
tansiyeline
sahip oldugu
dgnces hkimdi. Ancak Fransa da bu blgenin diger bir yerinde
-
Bagdat'm kuzeybatisindaki Musul
zerinde egemenlik
iddiasmdaydL
Clemenceau
ve
Lloyd
George
Fransiz Eliligi'ne
geldikten
sonra
Fransa Bagbakani Cle-
menceau
bir
soru
yneltecekti: "Acaba ngiltere
tam
olarak
ne
istiyordu?"
Lloyd
George bu
soruya
bagka
bir soruyla
yanit
verdi
ve
ingiltere'ninkompu
lke Suriye
zerindeki
Fransiz kontroln
tammasi
koguluyla Fransa'nm Musul zerindeki
iddiasmdan
vaz-
geip
vazgemeyecegini sordu.
Clemenceau'nun
bu
soruya
verdigi
cevap
olumluydu. Musul'dan gelen petrol
retiminden
kendisine
bir hisse ver lmesi koguluyla Fransa'mn buna itirazi olmayacakti.
Lloyd
George da bu karari
kabul
ediyordu.
Ancak her
iki
bagbakan da aralarmda anlagtiklari bu zm
kendi Disigleri Bakanliklart'na
duyurmadilar. Aslmda, dogal olarak aralannda
yaptiklari bu szl anlagma hibir gekilde resmi
bir zm sayllmazdi. Bu szl anlayma daha
ok,
Ortadogu'da
ve
bagtan baa
tm
dnyada
sa-
vag
sonu
geligen byk
ve
kinci petrol mcadelesinin baglang1noktasi sayllabilir.Bu szl
an-
lagma hem Frans1zlar'i
ngilizler'e
kargi kigkirtm14tirhem de Amerika'mn da konuya girmesi
so-.
nucunu
dogurmuqtur. Artik bundan byle yeni
bulunan
petrol
blgeleri zerindeki
rekabet
ve
mcadeleler, riski omuzlayan mtegebbislerle ve mtecaviz
igadamlanyla
ktsitlanmayacakti. B-
yk Dnya Savagtpetro1n uluslann stratelisinde temel
unsur
oldugu geregini aik seik ortaya
lkarmigti.
Daha nceleri ortalarda
zor
grnen politikacilar
ve
brokratlar birdenbire
ortaya
ikmig, mcadelenin merkezine
dogru baliklama atlaylpyo] ahyorlardi. Bunlan
yangmaya
sokan
ortak bir
sa
bit fikir
vardi.
Sava;
sonrasi
dnyasmda ekonomik
refah
ve
milli g saglamanm yolu
daha
ok petrol elde etmekle
mmknd.
Petrol
mcadeles
tek
bir blgede, Mezopotamya'da yogunlagtmlmig olarak
cereyan
edi-
180
yordu.
Savagtan nceki
on
yll iinde de Mezopotamya, petrol konusundaki
entrikalarda, diplo-
matik
ve
ticari
rekabetlerde daima odak noktasi olmug, mcadelenin konusunu
teykiletmigtir.
Blgenin
yksekoranda petrol potansiyeli
ierdigt
hakkmda verilen raporlarla bu rekabet
daha
da piddetleniyordu.
Sregelen bu
ekigmeler
artik mahvolmuy durumdaki, borca gml, mz-
min borlu Trk
mparatorlugu'nca da, kendine
yeni
gelir kaynaklan olugturmak amaclyla
teg-
Vik
gryordu. Sava;ncesi yillarda sahnede rol alan
oyunculardan
biri
de Ortadogu'ya Alman
nfuz
ve
hirsim sokmak isteyen Deutsche Bank nderliginde kurulmuy bir Alman
grubuydu.
.Kargt
tarafta
ise rakip bir
grup,
William Knox D'Arcy'nin bagkanlik ettigi, sonradan Anglo-Pers
Sirketi'ne
katilmig olan
grup
vard1. Grubun
amaci
ngiltere
hkmeti
tarafmdanAlmanya'ya
kargibir agirlik olugturmakti.
1912 yllinda ingilterehkmeti hi
beklenmedik
bir anda
sahnede
yen bir
oyuncu
kegfe-
decek, bundan alarma kapilacakti. Yeni
oyuncu
Trkiye Petrol
Sirketi'dir. ok
gemeden De-
utsche Bank'in petrol zerindeki imtiyazlarmi
bu kuruluga devrettigi
anlagilacaktL
Yenikurulan
.
bu
girkette
Deutsche Bank
ve
Hollanda
Krallyet/Shell
Sirketi
drtte birer hisseye
sahipti.
Sirke-
tin toplam
varligtnm
yarist
olan
en
byk hisse ise adt Trk Milli Bankasi olan (Turkish National
Bank) aslmda salt nglltere'nin ekonomik
ve
politikikarlanna ynelik
olarak
kurulmuy
bankaya
aitti. Ancak oyunculann hepsi bundan
ibaret
degildi. Bir
oyuncu
daha vardi kl bu bazilannca
"petrol
diplomasisinin Talleyrand'1" olarak anthp hayranhk duyulan, bazilanmn
ise
kk grp
degersiz buldugu Kaluste Glbenkyan
admdaki
Ermeni milyonerdir. Trkiye Petrol
Sirketi'nin
tm
kurulugunu
ayarlayan kigi Glbenkyan'dir. Biraz daha derin
aragttrma yapildigmda, Gl-
benkyan'm Trk Milli Bankasi'nda
yzde
30 hissesi
oldugu
ve
bunu sakladigi
ortaya
iktL
Trk
Milli Bankasi'ndaki yzde
30'luk hisse Trkiye Petrol
Sirketi'nde
yzde 15 hisse anlamma
gell-
yordu.
.I
:i
Bay Yzde Beg
Kaluste
Glbenkyan,pertolle ugraan bir ailenin ikinci kugaglydi.
Varhkhbir Ermeni petrolc
ve
banker olan babas1servetini
Osmanh
mparatorlugu'na Rus
gazyagt
ithal
etme
yoluy1aedinmig-
ti.
Bu
atialanndan dolayi
Sultantarafindan
dllendirilerek
Karadeniz kiyilarmdaki bir kente
vali
atanmigtl. Aile aslmda istanbul'dayagadtgi in,
kay1tlaragre Kaluste parastyla iligkili ilk
gi-
rigimini bu
gehirde yapmigtir. Sylendigine gre daha yedi yagindayken eline verilen
gm
bir
Mecidiye'yi Kapah
argi'ya
gtrm
ve
orada harcamigt1.Ama samldigi gibi elma
gekeri
almak
iin
degil, eski bir
parayla degig
tokup
yaparak harcamigtl. (Yaamminfleriki
agamalarmda
dn-
yada bugn
en
byk koleksiyonlar arasmda sayllan bir altm
para
koleksiyomma
sahip
oldu. Ay-
nca
J.P. Morgan'm
grl
emli
Yunan
paralan koleksiyonuna da
sahip oldu
ve
bundan byk zevk
almigt1r.)
ocukluk
aginda kk bir grenciyken
arkadaylari arasinda sevilmeyen biriydi. Ha-
yat1
boyunca
da kendisiyle tm insanhk arasmda hibir
zaman
byk bir
sevgi bagi olmamigir.
CengKaluste okul d1;mda kalan
zamanmi
Kapah
argi'da,
pazarhklan dinleyerek bazen de bun-
lara kk
oranlarda
da olsa katilarak,
Sark
usul pazarhk denebilecek
sanati uygulayarak gei-
rirdi.
lkokuldan
sonra
Fransizcasmi
ilerletsin diye
nce Marsilya'daki ortaokula, sonradan da
Londra'daki King's College'a gnderildi. Koleide maden mhendisligi zerinde
egltim grd
ve
tezini.
de
"yeni
petrol endstrisi
teknolojisi"
olarak
seti. 1887ylhnda,
on
dokuz yagmda
mezun
oldugu
okulundanmhendislik dalmda
en
st dereceli diplomayi
alarak aynldt
King's
College
profesrlerinden
bir hoca yetenegi aik gekilde
grlen
gen
Ermeni grencinin Fransa'yagide-
rek
fizikte st lisans grenimi
grmesini
nerdiyse
de babasi bu neriye yanagmadi. Onun
fikrin-
ce
bu
"akademik
bir samahk" demekti. Bylece Kaluste Fransa
yerine, babasi tarafmdanaile
gelirinin ogunun geldigi Bak'ya gnderildi. GenGlbenkyan
ilk
defa grmekte oldugu petrol
181
iginden
ok
etkilenmig, sanki
bylenmigti. Hatta bir petrol
figlormasmada
tanik olmug,
figkir-
ma sonucu
st bagi
islandigt
halde
yine de Kaluste
"figloran
petrol ince
ve
dzenli
geliyordu"
diyerek bu deneyimi fazla
can
siloci bulmamigti. Sonunda
Bak'dan aynldt, tekrar gelecegi hak-
landa sz verdlyse de bu petrol lkesine bir daha dnmedi.
GlbenkyanRus petrol konusunda
ok
begenilen
ve
1889'da nl bir Fransiz dergisinde
yaymlanan
bir seri makale
yazmigtir. leride1891'de bu makaleleri kendisine byk
itibar ka-
zandiran
ve
daha yirmi bir yagmdayken dnyamn sayth petrol
uzmani yapan
bir kitap halinde
yaymladt
Bundan hemen
sonra
Trk
Sultani emrindeki
iki grevli
gellpGlbenkyan'danMezo-
potamya'daki petrol olasthgim
aragtirmasmi
istediler.
Glbenkyan bu blgeye
g tmedi
=ve
h bir
zamanda gitmemigtir- ancak Sultan'a
sunulmak zere uzmanligini
kanitlayan etrafh
bir
rapor
hazirladt Bu
rapor
bagkayazarlarca
kaleme
almmig eserler
ve aynca
Alman
demiryolu mhen-
disleriyle
yapilan
konuymalar kaynak
almarak
hazirlanmigttr. Glbenkyan raporunda
blgede
ok byk petrol potansiyeli oldugunu
ifade
etmigtir. Trk grevliler bu szn dogruluguna
inanmigti,
Glbenkyan'm kendisi de buna
inamyordu. O gnden
sonra
Kaluste Glbenkyan'm
mr boyu devam eden Mezopotamya
tutkusu
baglamigoldu
ve
altmig.yili
akm
bir sre
bikip
usanmadan olaganst bir
abave
inatla
kendisint
bu konuya adadi.
Istanbul'daki gnlerini hah saticiligt
glbi
birka kk
ticari
i; denemeleriyle geiren Gl-
benkyan
bunlarm hibirinde fazla baanl1
olamadi. Ancak ticari girigimlerdebulunmak, pazarlik
yapmak, entrika ve
bahgig konulan
gibi
Kapali
argi'ya
zg
sanatlarm ustasi
olmugtu. Su sanat-
larm
bir digeri de
ileride
yararlamlacak
istihbarat
toplama
igiydi
ki, Glbenkyan bunda da bir
hayli baanli olmuqtur.
Diger zellikleri arasmda ahymaya olan
tutkusu, uzagi gryeteneg
ve
uzlagtirici olarak
sahip
oldugu
ustalik sayilabilir ki, bu niteliklerini
tmyagami
boyunca uygulamig
ve
geligtirmig-
tir.
Sorunlu bir durumla kargilagtigizaman, prensip olarak, eger
o
durumu kontrol altma alabile-
cegi kamsma
varirsa,
durumu
zmeye aligirdi. Kontrol edemeyecegini anladig
zaman,
eski bir
Arap ataszne sigimp
"bkemeyecegin
eli p" felsefesini uygulardi.
stanbuFda
geirdig bu ilk
ylllarda karakterinde
var
olan
sabtrve
azim yeteneklerini de geligtirmeye aligmigttr.Bazilarma
gre bu
onun
sahip oldugu
en
degerli zellikti. Fazla harekete egilimli bir insan degldi.
leriki
yillarda birinin syledigi
gibi
"Graniti sikip harekete geirmek Bay
Glbenkyan't
harekete
geir-
mekten daha kolaydi."
Glbenkyan'm kayda deger bir niteligi daha vard1.
Kesinliklehibir
zaman
hi kimseye iti-
mat etmezdi. Tamanlamtyla
ve
btnyle
gpheci bir
insandi. Londra'daki
Milli Galeri'nin
sanat
elegt1rmeni
ve mudr
olup ileriki ylllarda
sanat
koleksiyonunu hazirlamasinda kendisine
yar-
dim
etmig olan Sir Kenneth Clark, Glbenkyan
iin
gunlansylemigtir: "Yaamimboyunca bu
kadar
pheci biriyle kargilagmamigtim.
Sphecilikte
bu derece
u
noktalara
giden
birine ilk defa
rasthyorum. Glbenkyan her
zaman
yamnda kendisi in casusluk yapacak kimseler bulundurur-
du." Bir
sanat eseri satm alacagl
zaman
o
eseri
en
az
iki
veya

sanat eksperine
gsterir,
degeri-
ni saptatip ancak ondan
sonra
satin
alirdt Yagtilerledike
saghgma giderek
daha
ok
dikkat
edi-
yordu
ve
bunu bir
sabit
fikir haline
getirmigti.
Nitekim 106
yagma
kadar saglikh bir dedeyi kendi-
ne
rnek
almig,
ondan daha
uzun
yagamaya
azmetmigtir. Kendisine bakmalan iin iki
ayri grup
doktor
angaje etmigti. Bundaki
ama
bir
grubu
br
gruba kargi
casus
olarak
kullanmakti.
Su
denli
gpheci
olmakta Glbenkyan belki de hakhydi. 1896 yllinda, Glbenkyan
vapur-
la Misir'a katt Misir'dayken ok nfuzlu
iki Ermeni'yle tanigmig, onlar
tarafmdan
begenilip be-
nimsenmigti. Bu
iki Ermeni Baklu bir petrol
milyoneri
ile,
Misir'1
idaresinde
yardimcilik grevi-
ni
yapan
Nubar Paga'ydt Bu iki pahisla
olan
tamgikligt
Glbenkyan'a hem petrol kapismi hem
de uluslararasi finans kapilarmi
amigttr.
Yine bu tanigiklik
sayesinde Londra'da Bak petrolleri
satig temsilcilig ni
kazanmigtL
Artik Londra'daydi
ve
bundan yararlanarak Samuel biraderlerle
ve
Henri Deterding'le
tanig-

182
ti
ve
kendini onlara kabul ettirip
bir ittifak kurdu. Glhenkyan'm oglu olan Nubar bu
tamgikhk
ve
ittifak konusunda
sonrak ylllarda gunlan yazmigtir:
"Babam
ve
Deterding yirmi ylh
agkm
bir
sre
gayet
lyi anlaan
ok
yakm iki
dost oldular.
Acaba bu
yirmi
yll
boyunca Deterding mi
babami kul-
lanmigti, yoksa babam
mi
Deterding'i; bunu hi
kimse kesin olarak
bilemez..." Ancak
yamt
ne
olursa olsun aralarmdaki iligkininher
ikisi
iin
de hem kipisel
a1dan,
hem de
genel
olarak Hollan-
da Kraliyet/ShellGrubuaismdan,
son
derece
verimli
oldugu bir
gerektir.
Glbenkyan
Shell'e
yeni
i; angajmanlan
ve
ncelilde
de mktesep haklar getiriyor
ve
mall
iglerini
dzeriliyordu.
Londra'ya geldikten
sonra
daha
igin bagmda girigtigi
ilk
taahht igleri
arasmda Iranimtiyazi
gelir ki, bu sonunda D'Arcy'ye
nasip
olmuytur. O
ve
Deterding, Ermeni
Kitabgl'nin Paris'te d-
zenledigi
imtiyazm orijinal taslagma baktiktan
sonra
anlagmay1
gerievirmiglerdi.
Buna
gereke
olarak,
sonraki gnlerde
Glbenkyan
qu
nedenleri gstermigtir:
"imtiyaz
ok vahgi bir kediye
benziyordu. Bize
o
denli speklatif grnd ki sonunda bu imtiyazm ancak bir kumarbazm ala-
bilecegi bir i; olduguna karar verdik." imtiyazelden
katiktan
sonra
Anglo-Pers
Sirketi'nin
nas11
hizla bymekte
oldugunu grerek, pigmanlikduyacak
ve
aldmdan kendi kendine yeni
bir
pren-
sibin
erevesini kuracakti: "Bir petrol imtiyazi
hibir
zaman
reddedilmemelidir." Nitekim yaga-
minm
geri kalan yillarmda
bu
prensip Glbenlgan
iin yol
gsterici
bir kural olmuqtur. Bu
pren-
sibi
teki
btn prensiplerinin
ilki
ve en
nde
geleniolarak, ran'inkapi komgusu Mezopotam-
ya'da kargilagtigisorunlarda
gagmaz
bir sadakatle
her
zaman
uygulamigtir. 1907
ylhnda Samuel
kardepleri
kendi ynetimi altmda Istanbul'dabir
bro
amaya
ikna
etmigti. O
gnlerde
Ermeni
dgmanhgi nispeten
giddetini kaybetmigti ve
Glbenkyan da kendini
tm
varliglyla ige vermig
durumdaydi. zerinealdigt
onca sayisiz
ige ilaveten, bizzat Trk hkmetinin mall mgavirlik
grevini
de stlenmigti,
aynca
Trkiye'nin Paris
ve
Londra eliliklerinin mali msavirligini.de
ya-
plyordu. Bunlara
llaveten
Trk Milli Bankasi'nda
en
byk hissedarlardan biriydi. ytebu kimlik-
lerine dayanarak rakip inglliz
ve
Alman yatmmlanm
ve sonra
da HollandaKraliyet/Shell
yatm-
mmi
Trkiye Petrol
Sirketi'ne
baglamay1bagarmigttr.Kendi ifadesiyle
bu
yle
hafife
ahnacak
bir
baan degildi
ve
ok fazla hassasiyet isteyen
"ve
hibir ynyle zevidi olmayan" bir igti.
1912 yllmdan, yani Trkiye Petrol Sirketi'nin
kuruldugu gnden
baglayarak ingiltereh-
kmeti
tm abasmi
bu
girketin
D'Arcy'ye
ait Anglo-Pers
Sirketi
ile
birlegmesine
ve
ikisinin bir
anlagma
yapmalarma
yogunlagtirdi
ve
bu konuda girkete baski yapti.
En sonunda, Ing liz
ve
Al-
man
hukmetleri
bir birlegme stratejisi
zer nde
ve
bu
stratemn
uygulanmasmda
gorug
birligi-
ne
vardilar
ve
bu
konuda baskl
yapmaya
karar verdiler.
19 Mart 1914
tarihli
"DigigleriBakanligi
Antlagmasi"
uyannca
bu bilegikgrupta
ingiltere'nin
ikarlann plana ahmyordu. Yeni anlagma-
ya
gre
Anglo-Pers Grubu
yzde 50 hisse alacak, Deutsche Bank
ve
Shell de
korsorsiyumdan
yzde 25'er hisse
alacaktL
Ancak konu bu gekilde
zmlenmig olmuyordu. Arada Glbenkyan
vardi ve
onun
da
memnun
edilmesi gereklyordu. Nitekim szlegme
uyannca
Anglo-Pers Grubu
ve
Shell
ayn ayn
her
ikisi
de
toplam
hisselerinin yzde iki
buugunu
"bagif'
adt
altmda Ermeni
Glbenkyan'a verdiler. Bunun anlamt
guydu:
Glbenkyan
hisselerin
oram
zerinde
oy
hakkma
sahip olmayacak,
fakat
bu tr bir ortaklagmanm tm
parasal gelirlerinden
yararlanacakti.
te
"BayYzde Beg"lakabi bu gekilde dogmugtu ve
o gnden
sonra
Glbenkyan daima bu unvanla
amlacaktL
Bylece
on
ylldan beri srmekte olan rekabet
ve atigma
son
bulmuttu. Ne var
ki
tarallar
zerlerine
ok anlamh
ve
kritik,
ok
kiplyibirok
on
yll boyu
taciz
edip
pegini
birakmayacak bir
ykmllk altma girmig
oluyordu.
Tarallann hepsi
birdenszlegmenin
belirli bir maddesine
uymay1
kabul
etmigti.
Su Trke'ye
"zn
yoksun
birakma"
veya
"zveri"
diye
evrilebilecek
"self-denying"
maddesiydi.
Bu madde taraflannOsmanliimparatorlugu'nunherhangi bir yerin-
de retilecek
petrolden hibir gekilde
pay
almamalanni
ngren maddeydi
-
bir
tek
istisriayla.
retimin"Trkiye Petrol
Sirketi'nce
yapilmasi
halinde bu madde uygulanmayacak,
taraflar
re-
time kan makta serbest olacaktt" "zveri"maddesinin uygulanmadigt
az
sayida
blge
arasmda
183
I
.1
.
l
Misir, Kuveyt
ve
bir de
Trkiye-ran
somndaki
"transfer
edilmig topraklar"
sayllabilir.Bu
madde
Ortadogu'da petrol retimini
geligtirmek
iin
o
gnden baglayarak birok
sene
devam etmig
olan
insanst
mcadelenin
temelidir.
Savagta "Birinci Sintf" Hedef
i
28 Haziran 1914 tarihinde
verilen diplomatik notayla Sadrazam,Mezopotamya imtiyazimn
ye-
ni kurulmuy olan Trkiye Petrol
Sirketi'ne
verilecegini
resmen
vaat ediyordu. Ne yazik ki bu
ta-
rih Avusturya Argidk Franz Ferdinand'm
Saraybosna'da suikaste ugradigt
tariherastlar
ve
bu
itibarla
Blrinci Dnya
Savagi'nmilk
kurgununun
da atildigt tarihtir.Zamanlamamnbu gekilde
geligmesi oktemel
bir
soruyu
yamtsiz
birakmigt1.imtiyazgerekten verilml; miydi, yoksa sade-
ce
verilecegine dair baglay1ciolmayan bir
szden
mi
ibaret kalmigti? Bu
sorunun
yaniti verilsey-
di kugkusuz
birok
tartigmalara
neden olacaktt.Ancak
o gn
iin
savag
Mezopotamya'daki
Ang-
lo-Cermen
ighirligine
son
vermekteydi
ve
bu durum aika
gzlendigi
gibi Trkiye Petrol
Sirke-
ti'ni
de etkiliyordu.
Yine de Mezopotamya'nin
petrol potanslyeliunutulup
gltmedi.
Bir ngiliz
yetkili ile bir
Fransiz 1915 ylhnin sonunda, 1916'minbaglannda bir
araya
gelip
savag
bittiginde
Mezopotam-
ya'da kurulacak dzenin plam zerinde
anlagmaya
vardilar. Su
ikisinin
adlanyla Sykes-Picot di-
ye
bilinen anlagmaya gre, Mezopotamya'nm kuzeydogusundaki
Musul, ki petrol blgeleri iin-
de
en
yksek potansiyel
vaat
eden blgedir,
ileride
Fransiz nfuzu altma giriyordu. Musul'un
"teslimiyeti"
Ingilterehkmetindeki birok yetkiliyi luzdirlyor
ve o
gnden
baglayarak
anlag-
manin
geersiz sayllmasl iin yogun bir aba bagl1yordu.Bu konu 1917 senesinde, Ingiliz
askeri
kuvvetlerinin Bagdat'i
almasindan
sonra
daha da acil bir
sorun
olacaktir. Drt yzyildar1beri
Mezopotamya
srekli olarak Osmanliimparatorlugu'nun bir
parasi
olmuqtu. Bir
vakiller
Bal-
kanlar'dan
iranKrfezi'ne kadar
uzanmig
olan bu imparatorluk
artik
bitmig,
savagtutsagt
olmug-
tu.
Simdi
artik
haritada kendilerine geligigzel
yer
ayrilan
birok
bagLmsiz
veya
yan-bagimsiz l-
ke, sonunda Osmanhimparatorlugu'na
ait olan
tapraklarayerlegecekti. Ancak,
o
gn
iin Mezo-
potamya henz Ingiltere'nin
kontrol altindaydt
ngiltereikanaisindan lkede petrol ihtiyacml doguran
ve
Mezopotamya'yl yeniden sah-
nenin merkezine iten faktr 1917
ve
1918
savag
yillarmda
yaganan
petrol krizidir. Ingilterempa-
ratorlugu dahilinde petrol 1karilmasiolast grlmediginden, petroln Ortadogu'dansaglanmasi
konusu byk nem
ve
aciliyet kazanmltl. Ingiltere SavagKabinesi'nin
olaganst
nfuziu baka-
ni
Sir
MauriceHankey, DigigleriBakani Arthur Balfour'a yazdigi
mektuptagrgn
gu
szck-
lerle
dile
getirir:
"ileride
olugacakbir
savagta
petrol
bugnk
savagta
kmrn bulundugu
yerde
olacaktir
veya en
azmdan kmrle
aym paralelde olacaktir. Byk
potanslyeldepetrol
alabilecegi-
miz kontrolmz
altmdaki yerler fran
ve
Mezopotamya'dir.
Su nedenle petrol kaynagi
olan
bu
iki
yer
zerindeki kontro1mz ingiltere'nin
savagtan bekledigi birinci simf hedef
olmalidir."
Ancak ortada yeni dogmuy
olan bir
"halk
diplomasisi" vardi
ve gz
ardt edilemezdi.
1918'in baglarmda,
Bolgevizm'in g1ekiciliginemukabil Bagkan
WoodrowWilson idealiste
fikirlerini
sergileyen
"On Drt Kural"
maddesiyleortaya ikip,
savagtan
sonra
milletlerin
ve
halklarm kendi kaderler ni kendileri saptamasi agnsmda bulunuyordu. Wilson'unkendi Devlet
BakamRobert Lansing Baykan'm bu geniggrgllg kargismda donup kalacakti. Lansing fark-
11grgteydi. Ona
gre
kendi kaderini
saptamaagnst
btn dnyada birok Olmlereyol
aa-
cakti. Eu konudaki dgncelerini
gu
szlerle ifade
etmigtir:
"Kamuoyunun
temsilcisiolan bir
adamm byle
tagkm,
iyi dnmeden
sarf edilmig beyantardan kammasi
gerekirdi.
Bunun
so-
nularmdan kendisi sorumludur."
ngilterehkmeti de, Wilson'un
soylu
fakat bellrsiz buldugu fikirleri
kargismda
en az
Lan-
sing kadar gagkmliga ugramigsa da, Bagkan'm
ok popler
kipiliginidikkate
alarak,
savag sonu
184
hedeflerini saptarken
ona
gre
hareket
edecekti. Digi1eriBakam Balfour'a
gelince,
o
Mezopo-
tamya'yl
savagin
asil hedefi olarak ifade etmenin modasi gemig
derecede
emperyalist bir grg
yansitacagmdan
endige
ediyordu. Bundan kagmilmast grgnde oldugundan 1918 Agusto-
su'nda, smrgelerin bagbakanlarina Inglltere'ninMezopotamya'da
"yol
gsterenbir
igik"
ola-
cagLm
sylemekle yetindi, Byle d nmesinin nedeni olarak da ingiltere'nin, imparatorlugun
yoksun oldugu
tek
dogal kaynagt bu yolla ele geirecegni syledi: "Petrol bangi sistemle elde
edecegmiz konusu
beni hi ilgilendirmiyor. Tamamen
emin
oldugum
tek gerek bu petrole
mutlaka ihtiyacumz
oldugudur"diyordu. Su
amacin
saglanmasim garantilemek in,
zaten
Me-
zopotamya'mn diger bir blgesinde bulunan ngilizkuvvetleri, Trkiye ile mtareke
imzalan-
masmdan hemen
sonra
Musul'a glrerek kenti
zapt edecekti.
Clemenceau
ve
Bakkah
Savagmilk
haftalan
iinde, Paris'i kurtaran
taksiordusu bagta
olmakzere
yaganmly
olan
onca
deneyimler
Fransa'yi da ingilterekadar petroln byk stratejik
nem
ierdigne inandirmigti.
Birinci Dnya Savagtbaglamadan evvel Georges Clemenceau'nun "Petrole ihtlyacim oldugu
za-
man
bakkalima
gider
altnm" dedigi sylenir. Ne
var
ki
savag
bagladiktan
sonra
fikrini degigtire-
cek,
savagm
bitiminde ise Fransa'ya petrol bulmak iin
are
arayacakti. Ancak bu defa bagvuru-
da bulunacagi
yer
bakkall degl, Ingilizler'inde bagvurdugu
yer
olan
Ortadogu'ydu. 1 Araltk
1918'de Lloyd
George'undavetlisi olarak geldigi Londra'da halkm
tezahratiarasmda yaptiklan
arabagezintisinden
sonra,
LloydGeorge'a Fransa'nm Musul zerindeki iddiastadan
vazgetigini
bildiriyordu. Bu zverisine kargi Clemenceau, Suriye zerinde
mandalik hakki iin
ingiltere'nin
tam
destegini allyor, Ingilterekontrol altina girecek Musul'dan lkarilacak her petrol retimin
den bir hisse verilecegi konusunda ngiltere'den szlgaranti allyordu.
Gerekgudur ki, Londra'da bu iki bagbakan
arasmda vanlan bu
anlagmahibir
sorunu
z-
meyecek,
tam tersine,
iki lkenin hkmetleri arasmda
sert
Ye
kargilikh
sulamaarla
dolu s-
rncemede kalan
birok
mzakereye yol aacakti. O kadar ki, 1919 ilkbahannda, Paris
Bang
Konferansi strasmda, Suriye
ve
petrolden sorumlu Bykler
arasi toplantidaClemenceau
Ve
Lloyd
Georgebirbirine
girecek,
Londra'da vardiklan anlagmada neyi
"karara
bagladiklan" konu-
sunda farkli iddialarda bulunacaklar, defalarca birbirlerini
sulayip kargi
tarafin
kt niyetli oldu-
gunu
syleyeceklerdi.
Dakikalar flerledike
tartigmagiderek
"birinci
smif bir it dalagi" niteligini
ahyordu. Eger Woodrow
Wilson
araya
girip taraflan
o
dakika iin
yatigtirmamigolsaydi,
kugku-
suz
bu
tartigma
aika bir yumruklagmaya dngecekti.
Eu
sorun uzun zaman
zlmemig olarak devam
eden
atigmanin
belkemigini olugtura-
cakti. Sonunda
1920 Nisam'nda, konu Mttefikler Yksek Kurulu'nca ele
almacak,
taraflar
ara-
sinda
var
olan birok
Onemligrg aynliklarimn
zmnealigilacakti.
Amerika'nm artik katil-
madigt bu grgmeler Lloyd George
ile
Fransa'mn yeni
BagbakamAlexander Millerand arasinda
yap111yordu. Bu iki bagbakan bu defa da San Remo Antlagmasi zerinde
bir anlayma noktast bul-
maya
aligacaklardi. Antlagma
uyannca
Fransa, Mezopotamya petrolnn yzde 25'ini allyor-
du, Mezopotamya
o
zamanki adlyla Cemiyeti Akvam'a (League of Nations) bagli olarak Ingilte-
re'nin
mandasina giriyordu. Petrol geligtirmenin
araci
ise Trkiye Petrol
Sirketi'nde
kallyordu.
Fransa'ya
gelince, anlama
geregince
Almanlar'm olup
sava
strasmda Ingiltere'nin aldlgl Alman
hissesine sahip oluyordu. Kargilikolarak Fransizlar Musul
topragi
zerindeki iddiasmdan
vazge-
iyordu. Ingilterekendi hesabma bir noktada
son
derece kararli davranlyor, Mezopotamya
pet-
rol yataklanm
igletecek
herhangi bir.girketin kesin olarak kendisinin kontrolnde
olacagim
atk-
likla ifade
ediyordu. Artik
geridecevap
bekleyen
tek
bir
sorun
kalmigt1.Acaba Mezopotamya'da
gerekten
hi petrol
var
miydi? Bunun
yamtml
bilen
yoktu.
Kendi petrol
konumlann3
dzeltmek iin Fransizlar bagka bir
yol
aramaya girigtiler.
Devle-
185
1
te
bagli bir
girket
yaratacak,
girketi
kendi milli girketleri yapacaklardi.
Hollanda
Kraliyet/Shell
Sirketi'nden
Henri Deterding'in yaptigi
ortakhk
teklifini
reddettikten
sonra,
1922'de
Bagbakan
olmuy olan Raymond Poincar
bir konuda
Israrli
davranarak kurulacak yeni
girketin mutlaka
ta-
mamen ve
yalmzca "Fransa'mn kontrolnde" olmasim istlyordu. Bunusaglamak
iin 1923'te
sanayi krallarmdan biri sayilan Albay Ernest
Mercier'ye bagvurdu. Bu
adam
igin gerektirdigi
ni-
telikleri
tagiyan
biriydL Albay Mercier hem
bir
teknisyen
hem de Romanya petrol yataklanni
yaklagmakta
olan
Almanlar'dan korumaya yardim etmig
ve
bu sirada yaralanmig bir
savag
kahra-
maniydi. Teknisyen olmasmin
yam sira,
kendini Fransiz ekonomisinin modernlegmesine
adamig
bir
teknokratti.
Daha
o
gnden
Fransa'ya modern elektrik endstrisini sokmuy
adamdir.
Simdi
ise
stra
petrole gelmigti
ve
kendisinden petrol
iin de
aym
geyiyapmast
istertlyordu. Yeni
girkete
Compagnie Franaise des Ptroles,
kisaca CFP (Fransiz Petrol
Sirketi)
adi verilecekti. Bu
girketin
Fransa'mn
"bagtmsizligmt"
simgeleyenbir
"ara"
olmast ngrlyordu.
Sirkete
atanan
iki
m-
drn
atanma
igi
ve
teki
personelin onaylanmasi Fransiz hkmetince yapilacak ancak girket
zel
girket
olarak.igletilecekti.
Mercier'n n stlendigi i;
zaten ok
g
olmasma karym, Fransiz girketlerinin
ve
bankalarm
bu yeni
firmaya
yatinm
yapmada
tereddt gstermesi
igi daha
da
gleptiriyordu. Bu yeni
girket
hkmetin
desteglyle
ahyacant halde yine de yattnmcilarda, bir vakitler ingliz
ve
Amerikah
petrol yatinmcilarinm yeni petrol servenlerinde duyduklan speklatif
ve
ategli cogku yoktu.
Grndgkadanyla Mezopotamya fazla
byk bir riskti
ve
Mercier'nin sonradan syledig
gl-
bi
"uluslararasi
sorunlarla
agin
derecede yklyd." "Ilkdefa
yatinm
yapanlann hibiri CFB'ye
girebilmek
iin
yalvarip
yakarmlyordu." Tm bu olumsuz kogullara kargin yine de Mercier,
Fransiz Petrol
Sirketi'nin
1924'te
igletmeye ailmas11ingereldi yeter sayida yatinmay1,
doksan
adet banka
ve
girketbulmayi bagaracakti. Eu yeni firma Trkiye Petrol
Sirketi'ndeki
Fransiz
his-
selerini de devralmigtir.
Ancak Fransiz hkmeti hedeflerinin
ve ikarlannin
yeteri
kadar korunmadigt ye gerek-
legmedigi
izlenimindeydi
ve
bu nedenle durumdan pek
tatmin
olmuyordu. 1928'de
zel bir
Parlamento Komisyonu ngiltere'den
sonra
Avrupa'daki
en
byk petrol
pazari
olan bu girketin
gelecegi hakkmda bir
rapor
dzenledi.
Raporda
iki bakimdan girkete
itiraz
vardi: Hem
"serbest
pazar"
oluguna, hem de devlet
tekelinde
bulunuguna. Raporda
btmlann
yerine melez
bir kota
sistemi
nerillyordu. Devletin
egilli
zel
rafineri girketlerine
pazar
hissesi
tahsis
edecek
ve
bu
yolla retimde
egitlilige
yer
verecek
ve
Fransiz
rafineri girketlerine
yagama
hakki
tamyacak
bir
kota sistemi. AyricaFransiz rafinericileri,
yabanci
lke
rekabetine
kargi koruyacak
birtakimvergi
ve
diger yasal koruyucu
meyyidelerin uygulanmasi neriliyordu. Nihayet
Mart
1928
yasastyla
Franstz
petrol
iin
yeni bir
"tegekkl"
kurulmasi kararlagtmldt
ve
hedefierinin
ana
hatlan
ta-
mmlandi. Tammlamaya gre
"Anglo-Saxon" kaynakh petrol
trst
sayismda azaltma yapillyor,
pazara
dzen
getirmeye
ve
Fransa'mn Mezopotamya
petrolndeki hissesini geligtirmeyeynelik
yerli bir rafineri sanayli
kuruluyordu. Yeni sistem altinda CFB'mn Fransiz
1karlanm
faal clarak
gzetebilmesi
iin devlet
kurulugtan yzde
25
hisse
aliyor, bu arada hkmeti
temsil
eden yne-
tim
kurulu ye
sayismi
artirtyordu.
Yabancilara ayrilan hisse azaltillyordu. Bylece,bir Franstz
temsilcinin
szleriyle CFB
"hkmet
hareketinin endstriyel kolu" olmaya hazir duruma gel-
migti. Fransiz hkmeti de
gimdi
kendisine yeni
bir konum hazirliyor, Ortadogu'nun petrol kay-
naklartm ele
geirme
savagmda, bagroldeki kavgaci roln almaya hazirlamyordu.
Birlegme mi?
Geligen durum
ngilterehkmeti aisindan, pek de memnunluk vericidegildi. Hkmet
savag
sirasmda baglatmig oldugu Hollanda-Ingiltere cari
paylagmasindaki
altmia karp
kirk
oramm
bozma
abastna
devam etmekteydi.
Aynca Hollanda
Krallyet/Shell karmasimn
ngiltere'nin
186
kontrolne
gemesiniistiyor,
bunun iin de
girkette
Hollandah hissedarlardan
ok, Ingilizhisse-
darlann
ogunlukta
olmasma abahyordu.
Marcus Samuel'in grgyle.bu yolda almacak
sonu
duygusal aidan
byk nem
taglyorve
bunun
iin de
ok
ekici geliyordu. Ancak Henri Deter-
ding duygu konusuyla fazla
ilgili degildi;
onun
ilgi
Sahasi
sadece iti.
htilal,
diplomatik
yangma
ve
milliyetilik
hareketlerinin bu denli
sarstigi
savag sonu
dnyasmda
ngiltere'nin saglayacagt
koruma
ve
destek
kugkusuz Hollanda'mn saglayacagtndan ok daha
gvenilir
olacaktL
Bunun
yaran
sadece
bu kadarla da kalmlyordu, ShellHollandahissesi ogunlugundan vazgemeyi
ka-
hul ettigt takdirde
ek bir
dle
daha kavugacakti. Bu dl Mezopotamya petrol
ve
Trkiye Pet-
rol
irketi'dit
Shell
Ingilizkontrol altma girmekle ShellMezopotamya petrolndeki iddia
ve
sahipligini garantilemig oluyordu.
Ingilterehkmeti baki; aismdan Shell
Sirketi'ni
Ingiltere'nin kontrol altma vermekle bu
lkenin
dnya
apmdaki
petrol konumu fevkalade dzelmig olayordu. Ancak ingilterehkme-
ti girketeatanacak ynetim
kurulu yelerinden
en az
birini kendisi atamak, ynetim
kuruluna
gi
recek diger kigilerin de, Anglo-Pers'te oldugu gibi kendi onaymdan
gemesini
istlyordu. Deter-
ding ise byle bir dzenlemeyi aika kabul etmiyordu.
ogunlugun
inglltere'de olmast bir
gey-
di, ingilterehkmetinin ige karigmasi
bagka
bir
gey.
Elinde
tuttuguticari
kontrolden
vazgeme
riskine girmek
istemiyordu. Aynca
ngiltere hkmetiyle fazlacayakm
b r diplomatik iligkiye
gir-
menin bazi
dezavantallar
getirecegini
de anlamaya baglamigti.zellikle Kuzey
ve
Gney Ameri-
ka'da
toprak alma konusunda przler ikabilirdi. Amerika'da yanlig bir anlamayla, Hollanda
Kraliyet/Shell Grubu'nun ingilterehkmetinin
bir kolu
oldugu izienimi
vardi
ve
bu nedenle
Grup Amerika'nm hcumlarma hedef olmugtu.
Konunun bu denli
piddetle elegt rilmesi Deter-
ding'in
tmylengiltere'nin kontrolne gemedegsterdigitereddt
bsbiltn
artirmigtL
Onca
gecikmeye,
d kinkliklari
ve
sabir
taginc1
olaylara kargm Deterding
ve
Shell,Anglo-
Pers
Sirketi'yle
birlegmeyi
tamamen
gzden 1karmamig,
konuya
gsterdikleri
yakm ilgiyi koru-
muglardi. Anglo-Pers'in gelecekte
dogrudan dogruya korkutucu bir rakip olacagim
bildiklerin-
den
girket
henz bu duruma gelmemigken
onunla
birlegmenin
getirecegi
byk yararlann da bi-
lincindeydiler.
Shellaisindan
ise birlegme bu
girketin
Standard'm New
Jersey
koluyla
ve teki
Amerikan girketleriyle arasmdaki
dnya
api
rekabette Shell'e
g
verecekti. Ayrica Anglo-
Pers'in Ingiltere
pazarmm
anahtari olan Kraliyet donanmasma, petrol vericisi olarak yapmakta
oldugu
tercihe
dayanan uygulamaya da
son
verecekti. Deterding endstrinin nasil bog
yere, za-
rara aligtigmi
ve
iglerin
gereksiz
yere
tekrarlandigini
grmg,
bundan
irkilmigti. Bu grgn
vakit
gegirmedenStandardOil bagkanma
bildirirken
gunlansylyordu: "Dnya
agiri
ret m-
den,
agin
antmadan,
agin
tagtmaciliktanve
nihayet
en
nemlisi,
agirl perakendecilikten
1stirap
ekmektedir."
Anglo-Pers zaten
uzun
bir sredir kendisine
hkmetin
sahip olmasmm getirdigi sorunlar-
la kargi karmyayd1. Digigleri'ne
mensup
birinin syledigi gibi, birok
lke
"girketin
her hareketi-
nin
dogrudan
hkmetten"
esinlendigini, bunun hem girket hem de hkmet kararlanni for-
mle ettigini zannedlyordu. Amerika'nm kigkirtmasina
tepki
olarak, Latin Amerika
lkeleri
h-
kmet kontrol
altmdaki
petrol
girketlerine
ve
zellikle de Anglo-Pers'e imtiyaz
vermeyi
yasak-
11yordu.
Su girketin Ingilterehkmetine
olan bagtnin Anglo-Pers'in kendi
z yurdu olan Iran
lin
tehlikeliolabilecegini dgnyordu. Bir vakitler askeri komutanken kendisini lkenin h-
kmdan
yapmig
olan Riza
Sah'm
gznde Anglo-Pers daha gimdiden ingifterehkmetiyle faz-
la stki fiki
iligkideydi.
Sah
bu
grgte
olduguna gre girketin
ve
lngiltere'ninkonumu acaba
ne
denli
gvenli olurdu? Anglo-Pers'in lkedeki
genel
konumu daha
gimdiden kritik durumdaydi.
Sir
ingilizyetkili gzlemini
gu
szcklerle dile
getiriyordu:
"
Eldekibtn gelir gimdiki halde bir
tek
kaynaktan,
Iran'daki birka bin milkarelik bir blgeden
geliyor. Dogal afetler
veya
dgmanca
bir hareket
sonu
bu kk araziden
alman retim durdurulacak olursa, bu gerekten gok
tehli-
keli sonular verir."
I
187
Sonundangilizhkmetinin bazi yetkilileri Shell
ile
yap11acakbir birlegmenin
Anglo-Pers
ikarlarim
dagLlaCag
Ve bylece
de riski azaltacagt kamsma vardilar. Eu yapildigi
takdirde,
yapi-
lacak bu
iglemden
hkmet
uzun
zamandir
istedigi, Shell zerinde kontrol
hakkma kavuuyor-
du. Shell
de bir noktaya kadar buna
istekliydi.
1923senesindeShellmensubu
Robert Waley
Co-
hen'in szleriyle "Bu kontrol
sorunu
aslmda ogunlukla
samaydtve
tamamen
duyguya daya-
nan
bir konuydu." Robert Waley Cohen szlerine
gunu
da
ekliyordu:"Eger kontrol devret-
mekle
gvenligimizi
garantiliyor
ve gelirimizi
artinyorsak, bu devir igini kime olsa
yapanz,
hatta
Gney
Arnerika'daki
yerli
kabilelere bile.
Bunu
yapmakta
iinizden hibirinin
tereddt
gstere-
cegini sanmlyorum."
Bu birlegme konusuna, politik
zeminlerden baglayarak birok ynden
itirazlar
olmugtur.
"Petrol
trstleri"nekargi Amerika'da oldugu
kadar
ngiltere'de
de halktan
gelen
bir dgmanlik
vardL
Ancak itirazm
en
giddetlisi
donanmadan
gelmigtir.Donanma
srekli
olarak Shell'e muha-
lif
tarafta
kalmigtir. Byle davranmalda
donanma bagindan beri sanldigi
aym
mantigt yrtyor-
du. Bir yetkilinin
syledigi
gibi
"Hkmet Anglo-Pers'e
'para
kazanmak iin degil,
milli
neden-
lerle, bagimsiz bir
girket
kurmak iin yanagmigt1."Amirallik de, Anglo-Pers'ten bir hayli dgk
fiyatla petrol
satm
almak hakkindan
sonuna
kadar yararlamyor, bu konuya zen gsteriyordu.
zellikle donanma btesi devamli
olarak
kismtiya
ugrama tehlikesinde
oldugu iin
bu konuda
israrli
davramyordu. Bu arada Anglo-Pers'in kendisi de birlegmeye kargi
piddetli iriraz
gstermig-
tir. CharlesGreenway bu igletmeyi sonunda nefret ettikleri Shell'inbir
parasi
olsun diye bu de-
rece
canla baglaahgipentegre bir girkete
dngtrmemigti.
Churchill Ige Karigiyor
Hibir engelle kargilaginadanyapilan
byle bir itiraz
aktmma kargi Shell, Anglo-Pers'i nasil
devra-
lacakti?
Sirketin
bagmdaki adam Robert Waley Cohen stn zekya sahip
biriydi
ve
bunun da
bir
aresini
bulacakti. lyidzenlenmig bir akyamyemeginde Churchill'e yaklagip
ok
ilgin
bir
tekli
te
bulundu.
Acaba eski
Bagbakan
ve
Kabine'nin eski sekin yesi Shell adma bir
projeye girigir
miydi? Kendisinden
ne
grev beklendigi
sorusuna
ise
u
cevab1veriyordu: "Anglo-Pers
ve
Burma
Petrol'n her ikisinin
Shell
ile birlegmesi iin kulis yapmak."
Shell'in,hkmetin Anglo-Pers'teki
hisselerini de
satm alabilecegini szlerine eklemigti. Bylebir birlegmeyi
Burma Petrol de destek-
lerdi.
Cohen,
stne basa basa, Churchill'in
byle
yapmakla aslmda Ingiltere
inahymig
olaca-
gtm
vurguluyor,
bu inancma neden
olarak
gu
grg
ileri
sryordu: "Baganli oldugu
takdirde
n-
giltere dnya
apmda bir petrol
sistemi
zerinde
tam
kontrol sahibi olacak, tm petrol
egemenli-
gi
ngiltere'ye geecekti."
Teklifin zamanlamasi mkemmeldi.
nk
yll 1923't
ve
1923
yaz
aymda
"petrol
savu-
nucusu"
Churchillipsizdi. Parlamento'da, Dundee East blgesindeki seimde
yenilgiye ugramig-
ti.
Ayrica Chartwell
maliknesi admda yeni
bir
ev satmalmigtive
masraflanm
kargilaylp iki
ucu-
nu
bir
araya
getirmek
iin durmadan
yazi
yazmaktaydi. Ekonomik durumlari konusunda egine
"ahktan
lmeyiz"
dedigi sylenir. Churchill'leyaptig tartigmah
konugmadan
sonra
Cohen
y-
le diyecekti:
"Churchill
o
dakika durumu
btnyle
kavrad1."Ancak bu Cohen'in grgyd
ve
Churchill
ona
sadece
konuyu dgnecegini sylemigti. Tm hayatim adad1gl
siyasi
kariyerinin
bozulmasim kugkusuz
istemezdi.
Ayrica hayatim da
kazanmaya
mecturdu. Tekliti kabul ettig
takdirde
Byk Savag konusunda yazmakta
oldugu Dnyada
Bunalim
{
The World Crisis) adh
kitabmm drdnc baskismi bir kenara birakmasi
gerekecekti.
Eu nedenle
kendisine kugkusuz
bir cret denmesi
gerekecekti.Cohenbu
soruya
"gphesiz
denecek"
yamtim veriyordu.
Kisaca dgndkten
sonra
Churchill
teklifi
kabul ettigini
bildirdi. Ancak
ya
cret konusu
ne
olacakti? Proje olumlu sonulanmadigt takdirde
Churchill
on
bin
pound,
olumlu sonulandi-
gi
takdirde
de
elli
bin
pound
istlyordu.
188
Cohen, Churchill'in istedigt cretin boyutu
kargisinda hayrete kapildlysa da
sonunda
bu
talebikabul etti.
nk
istenen
tutar
Shell
ile Burma Petrol arasinda blnp egit olarak dene-
cekti. Burma Petrol'n bagkam cret
talebi
i n
gunlari sylyordu: "cretkonusunda Churc-
hill']e pazarliga
girmemiz mmkn
degldi." Burma yetkilileri
paranm
ne
gekilde denecegl
ko-
nusunda endigeliydi.
nk
bu denl
byk bir
paray1
alan ki nin adi defterde aiklanmayacak
.
olursa
vergi mfettipleri bu
demeyi
onaylayamazdi.
Uzun
grgmeterden
sonra
gizlibir hesap
ailmasma
karar
verildi.
Bylece
ChurchillBurma
Sirketi ve on
yll
evvel
Donatima Bakamiken,
donanmayi
petrol agi dzeyine
getirmesavagmdasittim
yere
getirip cezalandirdigi girket olan
Shelliin aligmaya koyuluyordu. Shell'e kargi oldugu gnlerde Avam Kamarasi'nda, hkme-
tin
Anglo-Pers'ten
hisse alma
ve girket
bagimsizhgim
garantilemesininbag
nedeni olarakShell'in
agzllgngstermigti.
Simdi
ise
tm
bu yaptiklannm
tersini
syleyip, hkmeti
aym
hisse-
leri, Anglo-Pers hisselerini satmaya
ikna
etme yolundayd1.
Grgne
gre
gimdiki kopullar
byle
yapilmastm gerektiriyordu.
lkenin politik
ve stratejikikarlanatsmdan bu gerekliydi. Bu his-
seler
Shell
tarafmdansatin alinacak, bylece Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'ndaki agirhk denge-
si
Hollanda'dati
alimp ngiltere'nin eline verilecekti.
Churchillhi vakit kaybetmedi. 1923 Agustosayinda
zamanm
BagbakaniStanley Bald-
win'i aradi
ve
teklifinibildirdi.Su ziyaret konusunda
epine yazdigi mektupta
su
szlere
yer
veri-
yordu: "Bagbakan'm petrol dzenlemesine,
tamamen
sicak baktigi anlagillyor.Konugmasmdan
anlagldigtnagre
bu Waley Cohen'in
grg
ile
uyum sagliyordu.
Kargimda
sanki Waley Cohen
-
varmig
gibi bir hisse kapildim. Eminim bu his.geicidir.
Simdi
beni dgndren bir
tek
konu
var,
kendi durumum...
Bunuherhangi bir eleptiriye
yef
vermeyecek
gekildeayarlamak gereklyor."
Churchill'lekonuptuktan
sonra
Bagbakan Baldwin,
Ingiltere hkmetinin
petrol
igini
birakacagt-
na
kesinlikle ikna
almugtu. yleki kafasmda hkmet hisselerinin alimmda denecek
paray1
belirleyen bir rakam bile
vard1. Churchill'e "Yirmi milyon pound
samnm
ok fyi bir fiyat sayilir"
demigti. Bu,
on
seneden daha kisa bir sre
nce hkmetin demig
oldugu flyatm
yaklagikon
katlydi ki,
speklatif bir
yatinm
sayllan hyle bir i; iin
mkemmelsayilmasi gerekirdi.
Ancak igler
planlandigt gibi yrmedi. Daha ilk
adimi atmaya vakit kalmadan digandan
bir
mdahaleoldu. 1923 senesi sonunda Baldwin aniden bir erken
seim karan aldigt iin Churc-
hill, stlendigi
grevi
tamamlayamadan
almig oldugu
avansi
iade
ediyordu. Istifadan
sonra
Churchill bit kez
daha sevdigi ve dogal meslegi saydigi politikaya d0nyordu.
iktidar
yeniden
Muhafazakar bir
azmlik
hkmetine
geecek ancak bu
hkmet kisa srede dgecekti.
Azmlik
hkmetinden
sonra
bu defa iktidara
Ingiltere'ninilk ii hkmetini
olusturan i
Partisi
ge-
ti.
Bu
parti hem birlegmeye hem de hkmet hissesinin satilma projesine
kesinlikle karit
bir
tu-
tum
iindeydi.
1924gz mevsiminde, iktidar bir kez daha
el degigtiriyor,
yen den Muhafazakr-
lar'a geiyordu.
Ancak Muhafazakr Parti de,
gnn
kogullari iinde,
hkmet hissesinin
satil-
masma
karplydi.
Hkmetin Maliye Mstegan, Anglo-Persbagkani olan
Charles Greenway'e
gn-
derdigi
bir yazida gunlan sylyordu: "Majestelerinin hkmeti, bu
hisseleri
satmama
politikasi-
na
baghdtr
ve
hisselerin
satilmasina niyetli degildir." Hazineden
sorumluolan
bakanlik Mallye
Bakanligi'ydi
ve
yeni Maliye Bakani da
MuhafazakrParti'nin
en son transferiolan Churchill'den
bagkast degildi.
Petrol Kitligi
ve
A1kKapi
Ortadogu
sadece Avrupa'mn petrol
varligimn
kaynaklandigt
yer olmakla
kalmlyordu. Amerikan
girketleri de
son
zamanlarda dnya apinda petrol retimi iin
bir kampanya baglatmigtl. Kam-
panyanm
Amerika'yt
Ortadogu'ya
itmesi
kamilmazdi, Birinci Dnya
Savagt bitiminde
ve
1920'lerin
ilk yillarmda Amerikan
petrol sanayii
ve
birok
hkmet
temsilcisipetrol kaynaklan-
nin
yakmda
kuruyacagi korkusuna
kapilmig
ve
bu onlarda
sabit
fikir haline gelmi
ti.
Sava; sre-
189
since
yaanmig
olaylar -'Benzinsiz
pazar
gnleril
ve
petroln savasta oynadigi
rol dikkate
ahn-
diginda,
bu.korkunun yersiz olmadigi anlagihr. 1919 yllmda, grevden
emekliye ayrilmakta olan
bir yetkili Bagkan Wilson'a
yazdigi mektupta,
Amerika'mn
kargismdaki
en
ciddi uluslararasi
problemin yabanci petrol rezervindeki eksiklik oldugunu sylyordu. Baykan
Wilson
da, byk
esefle, bu grge
katillyor
ve
"Ne yurtiinde
ne
de yurtdigmdayeterli
petrol bulmamizi garanti-
leyecek hibir yntemimiz
yoktu" diyordu. Amerikan petrol kaynaklarmda beklenen abuk ku-
ruma
olayt
petrole
olan talepteki
artipla
kiyaslanacak
gekilde
llyordu. Alman
sonu
1911-
1918arasmda Amerikan petrol tketiminin yzde 90 arttigmi ve
aynca,
artigin
devam edipsa-
vag sonunda daha da
hizlanacagim
gstermigti.
Ote
yandan
Amerikalilar'daki otomobil
tutkusu
giderek
daha da yogunlaglyordu.
1914-1920 arasmda Amerika'da kayttl1 motorlu
tagit sayisi
hayret verici bir dzeye ulagmig, 1,8 milyondan9,2 milyona
firlamigtt.Petrolsz kalma korkusu
giderek yerlegiyordu. O kadar ki bir senatr
Amerikan
donanmasma bavurup petrolden
km-
re
dnmesi agrismda bulunuyordu.
Bu korkuyu paylaganlar
arasinda mhendisler
Ye bilimsel jeoloji
uzmanlari da vard1.Ame-
rika Birlepik
Devletleri Madencilik Brosu mdr, 1919'da yaptigt
bir tahminde,
"nlerindeki
iki
ila begyll
iinde, bu lkedeki petrol yataklanmn maksimum
retime ulagacagini, ondan
son-
ra
ise
giderek
byyen bir
retim dggyle
kargilaacaklarmi"sylyordu. Ayrica, Amerika
Bir-
legik Devletleri
Jeolojik
Aragtirma Mdr George Otis Smith de
bir "Benzin kitliginm" sz ko-
nusu
oldugunu
bildiriyor, halki uyarlyordu.
Su
halde yapilmasi gereken
gey
neydi? Otis
Smith'in grgne
gre
tek
gare
denizagiri lkelere gitmekti;
"Hkmet Amerikan i; hayatmda-
ki herkese
evresini
genigletippetrol
retimiyle
ugragan
kimselerle
iligki
kurmasi
iin moral des-
tek
vermeli
ve
dnyanm her yerinde petrol
retme faallyeti
yapmaya
tegvik
etmeliydi." lddiasm-
da ok da kesin davrantyor
ve
herkese bilinen Amerikan petrol
rezervlerinin
tam
dokuz
sene

ay
iinde
tkenecegini
iddia ediyordu.
Tm bu olaylar geligirken
bir taraftan
da bagka bir konuda Colorado,
Utah
ve
Nevada dag-
larmda sakli
"Sist
yagi" potansiyelinden sz ediliyor,
sonu
gelmez
tarttmalar
yapiltyordu. 1919
y11mda
yapilan kehanete dayall bir tahmine
gre
"bir
yd
iinde
byk olasilikla
bu
gist'lerden
petrol ikarilacak, bu petrol, kuyulardan elde edilen petrolle rakip duruma gelecekti." Bu arada
nl National Geographic dergisi copkulu
bir anlatimla
"motorlu
aract
olan
hig kimsenin hsra-
na
ugramayacagml"
yaziyor,
sebep olarakgist yagimn
"herkesin
talebini
kargilayacak
kadar bol
benzin sagayacagmt, bunun gelecek
kugaklar
boyunca torunlannmtorunlarma
bile yetecegini"
sylyordu. Atsiz
aralarmtahtindan
indirilecegl
tehdidi
artik
kesinlikle
geers z olmugtu. An-
cak,
ne
yazik ki,
gistyagt teklifinde
bulunantar feci gekilde
yanilmly, retim mastafi
tahminini
son
derece dgk
hesaplamglardi. Ingiltere'dede benzer bir
retim dgg beklenmekteydi.
Ancak bu lkede
yakitm kmrden ikanlmasi ngrlyordu. Gerekli
aragtirmalar
Anglo-Pers
Sirketi'nce
yrtlyor, ingiltere
hkmeti Kuds enginan yetigtirilmesi iin Dorset
blgesinde
iki hektarlik bir arazi tahsis
ediyordu.
Enginarm alkol ierdigi bilinir.
Hkmet de bu araziyi,
en-
ginarm ticari
ihtiyaci
kargilayacak, otomobil
yakiti olarak kullanmaya yetecek kadar alkol vere-
cegi midiyle tahsis etmigti.
Bir yandan petrol sikmtisi
beklenirken, te yandan da flyatlar
bagini allp gidlyor, petrol
si-
lontisi beklentisini daha da krklyordu. 1918-1920
yillan arasmda ham petrol
flyati birdenbi-
re
varil bagma
iki dolardan dolara ikarak
yzde 50'lik bir
artig
gsteriyordu. Eu da yetmiyor-
muy
gibi
1919-20 kig mevsimi mazot arzmda gerek
bir
dgge
tamk
oluyordu. Genel kamya
gre
Amerika da yakmda
nemli bir petrol
ithalatist durumuna gelecekti. ltebu inan
ve
bek-
lenti Amerika'mn
ngiltere'yle
arasmdaki uluslararasi
rekabetin
dozunu giddetlendirecek
ve
bu
lkeyle
arasmda srtgmelere
yol
aacakt1. Amerikan petrol endstrisi
ve
Amerika hkmeti,
Ingiltere'nin,dnyanm geri
kalan
petrol
kaynaklarmi Amerika'nm
harekete
gemesine
vakit bi-
rakmadan
satm
almak
iin kendi saldirgan politikasmi uyguladigma
kesin olarak inamyorlardt
190
Bunun bilincinde olarak Washington vakit kaybetmeden
petrol
girketlerinin yardimma koguyor,
bu
girketlerinyabanci petrol saglamadaki mcadelelerinde onlara destek
veriyordu. Izlenen
pren-
sip "AikKapi"prensibiydi- diger bir deyigle,Amerikan sermayesine
ve
petrolclgne egit
gans
verilmesi prensibiydi.
ingilizlerbu kampanya kargismda kayitsiz kalmamig
ve
tepki gstermiglerdir. Tepkileri
e-
gitli
duygularm
bir bilegimi,
phecilik,
incinme, fke
ve
hoggrszlk rnegiydi.
Amerika'nm
tm
dnyada retilen ham petroln te ikisini
tek
bagma rettigini iddia edlyorlard1.Petrol Y-
netim Kurulu'nunBagkam
olanJohn
Cadman, Amerikah bir dostuna
yazdigi
gphe
ifadeleriyle
dolu mektupta gunlan syleyecekti: "Senin
veya
Amerika'daki herhangi bir
petrolcnn,
gele-
cek 20, 30 yll
iinde
petrol rezervlerinizin
tkenecegi
palavralarma gerekten inandigmizi
san-
m1yorum."
Ne
var
ki Amerika da hem bir petrol kitligt hem de rekabet
korkusu iindeydi. Bu
iki
korku
Amerikan
girketlerini
dnya
apmdepetrol aray1ciligina
-ve
mevcut
retimi
satm
almaya
itiyordu.
Stratelide
yapilacak degigikliklerin,
tankerlerde,
boru hatlannda
ve
sondai
tekniklerin-
de
yapilacak
teknolojik
deglgikliklerle desteklenmesi
gerekiyordu. Teknolojik yenilik fiziki g-
lklerin
ve
mesafe
sorununun
ortadan kaldinlmasmda da yararh
olacaktL
Savagtan nce bu iki
sorun
global aragtirmada
ve
retim faaliyetinde engel
tegkil
etmigti.
Artik
tm
Amerika'nm
gzOrtadogu'ya,zellikle de ingilizmandasmdaki Mezopotam-
ya'ya evrilmigti. Ancak oradaki kapi da henz belirgin bit biimde
a1kdegildi.
Nitekim Stan-
dard
Oil NewYork
temsilcisi
iki
leolog
gizlice Mezopotamya topraklarma szldklerinde ingi-
liz Sivil Komiserligi'nce
tutuklanacak
ve
Bagdat'taki polis merkezine gtrlecekti.
1920
San Remo Antlagmasi
ve
Mezopotamya petrolnn ingilizler'leFransizlar arasmda
blnecegi haberi Washington
ve
Amerikan petrol endstrisince de duyulmug,
gagkmliga.yol
a-
migtL
ki lke arasmdaki bu anlagma Amerikan basmmda f1rtinalar koparacak, giddetle kma-
narak, modasi gemig emperyalizm olarak yorumlamp
protesto edilecekti. Bu anlagma savagtan
muzaffer ikmig Mttetikler'inaralannda kararlagtirdigi
"haklann
egit paylagilmasi" prensibini
ihlal
edici grlmg
ve
bu yzden
okirkin
bir komplo olarak yorumlanmigti. New
Jersey
Sir-
keti durumdan derin
endige
duyuyordu. Biri ingiltere
ile
Fransa, digeri de Shell
ile Anglo-Pers
arasmda
ikili
bir ittifak kurulmasmdan korkuyordu. Su
ittifaklarm
girketi retim digmda
biraka-
cagmdan
ve tm
dnyada sahip oldugu pazarlardan diglayacagmdan endigeliydi. Su endigelerle
New
Jersey,
Devlet Bakanligi nezdinde durumu
giddetleprotesto etti. Bakanlik da bu konuda
en
az
Jerseykadar giddelle
sz
edilen anlagmanm
"Aik Kapi" kutsal
prensibinin
ihlali oldugu ka-
msmdaydi. Sonuta Kongre 1920'de "Maden Kaynaklari Kiralama Yasasi"adlyla bir
yasa
tkar-
di. Yasa, Amerikalilar'1yabanct
topraklardapetrol
arama
faallyetinden
men
eden uygulamaya
misilleme olarak
ikarilmigtt
ve
bu uygulamaya
yapmig
olan hkmetlerin mensuplan
iin
geer-
liydi. Yasanm
ikanlmsmdaki
ama,
zellikle
DoguHint Adalan'nda
yayayan
Hollandalilar'a
ve
Mezopotamya'daki ingilizler'e ynelikti.
Gelimeleri kugkuyla
izleyen
gzlemciler, ilericilik
hareketinin sembol sayilan Wilson ida-
resinin,
bu defaki
agamada
petrol
girketlerine
ve
ncelikle de
Jersey'eok byk destek
verme-
sinden pagkmhga
dgmglerdi.
nk
Jersey,
sadece
on
yll kadar nce Yksek Mahkeme'ce
mahkm edilmig olan
ve
"Elder"
adiylatanman StandardOil'in
birinci
varisiydi
ve
bu gerek
henz belleklerdeydi. ngiltere'nin Washington Elisi de hayretler iinde
kalmigtL
Sava; ncesi
yillarda
Amerikan
idaresinin petrol
girketlerineyz vermedigini
ve
bu
girketlerleyakinliga giren
bir hkmet mensubunun nasil kusku
iinde
oldugunu
bildiginden, gimdi nasil
olup
da Wilson
idaresi
ile
StandardOil'in
savag
ncesi iligkileri
tamamentersine
dndrerek lyi iligkilere
girdik-
lerini
anlayamlyordu. Gerek
gudur
ki bu anlagmada etken olan faktrler petrol
kitligt
dzeyinin
artmasi
ve
ingiltere'ninihanet edecegi konusundaki kugkulardl. Igtebu
iki neden yeni
ittifakm
daha
da kuvvetlenmesi
sonucunu
verdi. Sava; sresinde 14dnyast
-
hkmet igbirligi
de kuv-
vetlenm
ti.
rneginStandard'mNew
Jersey
kolu, Mttefikler'in
sava
boyu
tkettig toplam
191
petroln drtte birini,
tek.bagma
saglamigttr.
Kurumlar arasmdaki bu
iligkinin
degigimini
zorla-
yan
daha
bagka
nedenler de vardi. llericilik
ve
reform
hareketleri artik gcn kaybetmeye bag
lamigti
ve
Amerikan igadami da bir kez daha 1880'lerde
ve
1890'lardaoldugu
gibi,
kahraman
grnmndeydi.
Bu nedenle de hkmet,
igadamma
artik kstek degl destek oluyordu.
1921 ylhnda
iktidara
gelen
yeni Cumhuriyeti
Partill
Warren Hardinge
tam
bir igveren
yanhslydive
Amerikan
petrol varliklanm
koruyup savunmada kendisinden
nceki
bagkandan bi-
le daha etkili oldugu, zamanla
ortaya ikacakti.
Warren Hardinge, Mezopotamya da dahil
olmak
zere, Meksika'dan
Dogu Hint Adalan'nm Hollandalilar'a ait kesimine kadar olan topraklarda
Amerikan petrol sanaylini korumayi bagarmigtir. Bu arada BirlegikDevletler'le ingilterearasmda-
ki
gerilim de gidetek artmaktayd1. Sonra, birdenbire
hi beklenmedik
garip bir
gey
oldu. Ingilte-
re
aniden uzlagir bir
tavir
alarak Mezopotamya ahymalanna
katihm iin Amerika'ya aik
sinyal
verdi. Acaba bunu niin yapmigti? Her
seyden nce, Trkiye Petrol
Sirketi'nin
statsnn belir-
sizlik
iinde
oldugunun
bilincine
vardigL
igin. Trkiye Petrol
Sirketi'nin
1914'te kazanmig
oldu-
gu
acaba gerekten
bir imtiyaz miydi? Yoksasadece
imtiyaz iin
verilmig
bir
vaat
miydi? Ilk
ne-
den budur. Aynca,
ngiltere'nin
Amerika'yla
ilgili gndeminde dgnmesi gereken daha birok
ekonomik
ve
stratejik endigeleri
vardi
ve
bunun iin Amerika'yla
igbirligi istiyordu.
Londra
ayn-
ca
kendi
atsmdan Amerika'da giderek bymekte olan
ve o
gnlerde
doruk
noktasmdaki Ingl-
liz
dgmanligLnm
farkmdayd1ve
durumdan endige ediyordu. Hatta Amerikan Kongresi'nde bir
misillemeye
girigerek
Amerikan
petrolnn
ingiltere'ye
ikanlmasma ambargo uygulama sy-
lentilerinden de haberdardi. Aynca, Mezopotamya
abgmalarmda Amerikan katibmmi yasakla-
ma
gibi bir hatada bulunursa, bunun
ingiliz-Amerikan iligkilerini
bsbtn ktlegtireceginin
hatta eskisinden de
fena
yapacagmm
bilincindeydi.
Sayet
bunun aksini
yapar,
Amerika'yldogru-
dan ige kari
tmrsa,
kazanh
1kacagt
kamsmdaydL
Syle
ki: ingiltereMezopotamya'da
gelig-
mekte
olan, ngilteredestekli
hkmete gelir saglamak durumunda oldugundan, blgedeki pet-
rol
kaynaklannm mmkn oldugunca
abuk
geligtirilmesini
istiyordu. Byle bir
uzlagma, ingil-
tere
hazinesi zerindeki basklyi
azaltacaktL
Amerikan
sermaye ve teknolojisin n
bu iglemi
a-
buklagttracagmdan kugkusu yoktu. Sonu olarak Shell,
en
azmdan,
Amerikan katthmmin dn-
yamn
bu
istikrarsiz blgesinde ikabilecek herhangi bir politik sorunda, girketleri glendirece-
gine
inamyordu.
Bu arada ige Kaluste Glbenkyan
da kanylyor
ve
DigigleriBakanhgi Daimi Ms-
teparhgfna,
Amerikahlar'i
"ite"
tutmanm
"digta"
tutmaktan
daha iyi oldugunu syleyerek
tav-
siyede bulunuyordu. Onun grgyle de, imtiyaz sz konusu oldugunda
"rekabet
etmek"
ve
"meydan
okumamn" tekyolu buydu. Daimi Mstear, Glbenkyan'm bu grgne katilip ikna
olacak
ve
Anglo-Pers
ve
Hollanda Kraliyet/Shellgirketlerine
Amerikahlar'1 ige dahil etmek
ko-
nusunda
hem de mmkn oldugunca
abuk
talimat
verecekti. Bunu
izleyen
gnlerde
Daimi
Mstepar, Glbenkyan'a mektup yazacak
ve
Ermeni'nin
Amerikan katilimmi saglamada
aract
rol oynadigmi ifade edecekti.
Patron Walter
Teagle
Ortadazm bekleyen
bir
soru
kalmigt1.BirlepikDevletler'in
destekleyecegi Amerikan
pirketle-
rinin
hangileri olacagt
sorunu.
Bu denli
agir olan
ve
diplomatik
enerji gerektiren bir igin sadece
bir
tekgirkete,
Standard'm
Jersey
koluna odaklanmas1biraz
garip
olmaz miydt?
Bu konunun ele
almmasi
iin ilerinde Ticaret Bakani Herbert Hoover'm da bulundugu birtakim
nfuzlu
kigiler
bir Amerikan pirketleri
birligi kurulmasini ve
bu birligin Mezopotamya'da faallyete
gemesini
nerdiler.
Su nerlyi yapanlardan Hoover petrol igini
ve
risklerini
iyi bilen biriydi. Hoover
savag-
tan
nce bu ite alismig
ve
hatta Peru'daki petrol mal
varligmdan bazilanm New
Jersey'den
Walter Teagle'a
satmigtL
O zamanlar Walter Teagle, lkenin
gelecekteki
bagkamm
notlarmda
"garip
grn
J adam" olarak
tarif
etmig, gofre
kumagtan elbisesi
ve
beyaz
tenis
ayakkabilany-
'
192
la
alayetmigti. Oysa ki imdi,
1921'in bu Mayis
gnndekitoplantida Ticaret BakamsitatlylaHo-
over,
Devlet Bakani Charles Evans Hughes'le beraber, Walter Teagle'in da
aralanndabulundugu
bir petrolc
grubuna,
itenlikle
Amerika'mn sadece bir
tek girket
iin kaplyi
aamayacagun, an-
cak temsilei.
bir
petrolc
grup
iin
aabilecegini aikkyordu. Kendi hesabma
Jersey
Sirketi,
bu
aiklamadan, yola yalmz olarak devam ettigi takdirde,
hibir
zaman
hkmetin devamli destegi-
ne
gvenemeyecegini
anlamigtL
Bu
nedenle
nc durumundaki birka
girketikapsayan bir kon-
sorsiyum
olugturdu. Ne
gariptir
ki daha
okyakin
bir gemigte bu
ayni grup, ticareti
kisitladigt
gerekeslyle hkmetin eleptirisine
ugramigt1.
Simdi
ise
"A1kKapt"
ve
yabanci petrole ulagma-
daki
katkismdan tr milli bir kahraman olarak destek gryordu.
Amerikall petrolclerden olugan bu
grubun
kurulmasmdan
sonra,
Avrupa'daki
petrolcler-
le bir
atigmamn
ka1mlmaz oldugu dgncesiyle Devlet
Bakanhgi
tm
bunlardan uzak kalmak
iin aradan
ekilecekti.Geligmeleri ok
yakindan
izleyip,
uzlayma mzakerelerinden uzak kal-
mayt
yegledi. Bir igadami
olanancak
politikact
veya
diplomat olmayan Walter Teagle ise, Ameri-
kan Birligi'nin szclgn yaplyordu. 1922 ylli
Temmuz
aymda Walter Teagle, Mezopotam-
ya'da
bulunacak
ne
kadar petrol kaynagt
varsa,
bunlann igletilmesindeAmerikan katthmim
sag-
lamak iin yapilan
toplantlyi
baglatniak zere vapurla
Londra'yahareket etti.
Bunu yaparken
kat
edecegl
yolun
ne
denll
uzun ve zor
oldugu hakkmda hibir fikri yoktu.
Sonuta
ortaya
yeni
bir
manzara
ikmigtt Bir
tarafta
sadece Standard Oil'i degll, Amerikan
itketlerinin
tm
konsorsiyumunu temsileden Teagle,
br
tarafta
ise
Henri Deterding, Charles
Greenway
ve
Fransizlafi
temsilen
CFP yesi Albay Ernest Mercier
masanin
,etrafmda
oturuyor-
lardt. Masaya yakm bir
yerde
de Kaluste Glbenkyan
vardL
Teagle'a
muhalif olanlann hepsi Me-
zopotarnya imtiyazmi elinde
tutan
veyaen
azmdan
tuttugunu
sanan
Trklye Petrol
Sirketi'nin
birer
ortaglydi.
Bu
toplantidasahnede sanki bir dram oynamyordu
Ve
dramin bagoyuncusu da, _konugma-
lardan Teagle'm baydgmani oldugu anlagilan Glbenkyan'di.Su iki
adam, Teagle ile
Glbenk-
yan
arasmdaki benzersizlik hemen her ynden net bir gekildekendini
gsteriyordu.Kisacikbo-
yu,
etkileyici olmayan
tavnyla
Glbenkyan
gpheci
ve
diyalogkurmaya elverigsizbir izlenim
ve-
riyordu. Teagle'a gelince,
o
hemen
evresindekileri
etkisi altma
alabilen
biriydi.
Urun boyu
ve
yz
kirk kiloyu bulan agirliglile, ok csseli bir adamdi.
ikolatay1
ok
sever, tutku
derecesinde-
ki bu
aligkanliglyla
da kolay kolay
bag edemezdi. Dosta niyetler besleyen her
tipik
Amerikah
gi-
bi konuya dogrudan
ve
aikhkla
giren
bir
izlenim
verirdi, Glbenkyan'm
iglerini
sessizce
ve
ken-
di adma yrtmesine karym, Teagle dnyanm
en
byk
petrol
girketin ,
Standard Oil Trst'ten
sonra
kurulmuy
ve
bu
girketi
kat kat
geen
bir
girketlertoplulugunuynetiyordu: "Patron" laka-
blyla
amlan Teagle, New
Jersey
StandardOil'detek
bagma
egemen
olmug,
tmpetrol dnyasm-
da
en
nde
gelen,
tamnan
bir kipilik
olarak
isim
apmigti.
Glbenkyan
ise daima glgede kalma-
yi
tercihedlyordu.
Tm bu
21thklara
kargm bu iki
adam
arasmda garip benzerlikler vardi. Teagle da Glbenk-
yan
gibi bir petrolc olarak dogmugtu. Petrol dnyasma
ikinci
kugaktan atilan
Glbenkyan
gibi
o
da, baba
tarafmdan,
ikinci kugak olarak katilmigti. Anne
tarafindansa
nc
kugak petrolcy-
d. Annesinin babasl
olan
Maurice Clark, 1865'te kritik bir
"aik
arttirmada"
John
D. Rockefel-
ler'in,
irketini
satm
alip kendisine ortak
yapmly
oldugu adamdir. Teagle'in babasina
gelince,in-
giltere'ninWiltshire blgesi halkmdan
olan
bu adam Cleveland'daki
en
bagarili bagtmstz
rafine-
ricilerden biri olup Standard Oil Trst'n haksizlik
ve
saldmlanna
yillarcakargi koymugtu. Ida
Tarbell'in
"tgstn
gemigi"
zerine
yazdigt
kitapta
StandardOil'dennefret eden
ve ona
kargi
savaml;
kahramanlardan biri
olarakgsterilir.
Glbenkyan
ve
Teagle petrol
teknolojisininen
lyi grencilerindendi.
Cornell niversite-
si'nde okudugu yillarda Teaglehemen her grenci faaliyetindeidareci
veya organizatr
olarak
yer
.
alirdi. Mezuniyet
tezinde
konu olarak
"ham
petroln desulfirizasyonu" konusunu almig, olaga-
193
nst
begeni kazanarak
endstriyel kimyada hi rastlanmamig bir
not
olan
"yz"
puan
almigtt.
O da
Glbenkyangibi
hocasi taraftndan
aligmalanm
ilerletmeye
tevikedilmig
ancak babasimn
iddetle kargi
koymaslyla
kargilamigti.
Gnderdigitelgrafta
babas1
"derhal
eve
dn"
talimatini
vermig, Teagle da buna
uyarak Cleveland'a dnmgt. Burada aileye ait bir rafineride saat
bagi-
na on
dokuz
sent
crelle
abymaya baglayacakti. Daha
sonra
babas1
onu satic11tk
igine
gndere-
cek
ve
Teagle bu lyte de fevkalade bagarili olup,
ikna
yetenegiyle parlayacakti. Ancak bu igte de
uzun
sre kalmadi
ve
bu defa aile mesleklerini, babasmm
onca
yll boyu
nefret ettigi Standard
Oil'e satmast
iin
eve
agnldi.
Artik
babasi
daha fazla yk
kalditacak,
Standard'la u ,ragacakdu-
rumda
deglldi.
Mcadele
etmelitense,
malmi satmayi
yegliyordu. teyandan, Standard
Oil
gen
Teagle'a
gz
koymug, sadece alle meslegini degil,
o
meslegin
sabibin n
oglunu da almay1
kafasma koymugtu.
Simdi
artik aile meslegi Standard'meline gemig, "Cumhuriyeti
Petrol" adim alarak yeni-
den
teykilatlanmigti.
Gen
Teagle yeni kurulan girketin bagma getirilerek
"patronluga"
atanmig-
ti. ok
gemeden
egitli
yetenekleriyle gze arpacakti. Petrol i inin
tm agamasma
olan hki-
miyeti; teknik, ticari
ve
idari ayrmtilardaki
bellek kuvveti; bitmez
tkenmez
enerjisi
ve
diggr-
nmnn sergiledigi ekiciliginaltmda sakli boyun egmeyen
kararhhgi
ve
otoriter kipiliglyleder-
hal dikkat
ekmigti.
Saticihkta geirdigi yillar
ona
Glbenkyan'm Kapali
arg1'da
grendigi
bir
felsefeyi gretmigti: Daima
en
iyi ahgverig hangisiyse
onun
pegine dgme prensibi. Cumhuriyet-
i
Petrol'de beraber ahitigi
bir meslektagi
onun
iin pylesyleyecekti: "Her
geyde
mutlaka
pa-
-
zarhga
girigirdi.
Durmadan
pazarlik,
sonra
yine pazartk, hep pazarhk yapardi. Hele ahyverigi
eger girket
hesabma
yaplyorsa,
rnegin
satin
almak istedigi beg sentlik bir
puroysa,
be; sentin bir
tek
puro
iin ok oldt1gunudgnr, drt sente
almak iin pazarlik yapard1."
Teagle'm
ykseligi
abuk
olmug, l 908 yllmda Standard Oil'in Yabanci DigSatim Komisyo-
nu
Bagkanlig'na
getirilmigti.
Milletlerarasi
pazar
yerinin yeni dinamizm
ve
teknikleriniStan-
dard'm
teki st dzey yneticilerinden daha lyi kavramigtl.
ahytigi
srece Henri Deterding'i
daha
iyi anlayabilmek iin
aba
gstermig
ve
Hollanda Krallyet/Shell karmasiyla
uzlagma
yap-
mak
istemig,
bunda
epeyce
de mesafe kazanmigt1. Bir defasmda, Uzakdogu'da kargilagtiklan
ok
zor bir
sorunun
halli
iin
iskoya'da
Deterding'le
iki
gn
boyu keklik
avina
ikmig,
iki
gn
de
poker
oynamig,
sonunda
istedigini
almigt1.Birbirlerine kargi duyduklan dostluk derecesini bulan
sayglya
karm ikisi de, iligkilerinde hkim olan gpheciligiyenememiglerdir.
Aralanndaki iligkide
gansa
b1raktiklan
pek ok
gey
vardi. Kabaca ifade
etmek gerektiginde,
her iki
adamm
da birbirine kargi
tam
anlamiyla gphe duyduklan
ve
birbirine gvenmedigi syle-
nebilir. Teagle'in bir kere syledigt gibi, "Deterding her konuda sik sik fikir degigtiren
ve
sont da
bunu kargismdakine
80ylemeyi
unutan
bir
kiplydL" Teagle
mr boyunca Hollanda Kraliyet/Shell
karmasmi kargismdakirakipler
iinde
fri tehlikelisive
ldrcs
olarak grmgtr.
1909
yllinda, Teagle, byk g
ve
nfuz sahibi H.H. Rogers'dan boalan koltuga oturuyor
ve
Standard OiPin
en gl
yneticisi oluyordu. H.H.
Rogers'm
aym
zamanda lda Tarbell'e ier-
den bilgi saglayan
bir kaynak
oldugu unutulmamalldir. Teagle, H.H. Rogers'dan bogalan
yere ge-
tirildiginde
henz
otuz
bir
yagmdaydi. Bu konuda
yorum yapan
bir
gazete "Kendisi bu konuma
John
D.'nin yerini doldurmasi iin getirildi" demig,
ayrica,
bir Mark Twain hayrani
olan Ro-
gers'in tersine,
Teagle'm
en
sevdigi yazarlann
Dun
ve
Bradstreet oldugunu
yazmigtl.
Teagle
Standard
Ol
zerinde bir
egit
idari
-
fel mekanizmasimn
egemen
oldugunu
ve
bunun ogun-
lukla
girkete
yneltilen gvensizlik
ve
hukuki saldirilardan
kaynaklandlgLm
anlamigt1.Diger bir
neden olarak da
girketinyeni geligmekte
olan global
yangmaya
ayak uyduramamasim
ve
yaban-
ci
kaynaklardan kendine ait bir ham
petrol retimi saglayamamasmi gryordu.
1917 y11magelindiginde
Teagle
otuz
dokuz
yagmdayken
Standard
Oil
Sirketi'nin
New
Jer-
sey
bagkanligina getirilecekti. Kendisi
iin
yeni tip
bir liderlik sergiliyordu. Bir nceki kugagm
aksine
girketin belli bagh hissedarlan
arasma
girmemig, profesyonel
idarecilik
yapmigtir. Teagle,
194
New
Jersey
Sirketi'ne
katilmakla Amerikan i;
yagammda
ve
girketin dogasmda
bir yeniligin, de-
gigmenin
yankisi olmugtur. Ileriki yillarda Standard'm
tm
faaliyetlerini.ve
yapisim
bagtan
sona
yeniden
kuracaktL
Yenilikyapmakla beraber, girketin gemigi
ile
olan bagtantisini devam ettir-
meye
de zen gstermig
ye
bu baglantmm adeta
temsilciligini yapmigttr.
Kendisi
ne
de olsa Roc-
kefeller'in, ilk
ortagi olan kipinin torunuydu.
Sirketin
gemigleolan baglantistni devam ettirmek-
te
oldugunu herkesin aika bilmesinden yanaydi. Bagkanolur olmaz, bir valdtler Rockefeller'e
ait olan 44 no'lu ailir kapanir
yazi
masasim
kendi ofisine
tagitmigve
vakit geirmeden
can
e-
kigmekte olan
girketeyeniden hayat kazandirmaya
ahgmigtir.
ilk
etapta,
agm
gizlilik politikasi-
nin girkete
ne
denli
pahallya mal oldugunu, Standard'akar1_hallonduydugu
antipatiyi
besledi-
gini
gzlemig
ve
halkla daha iyi iligkiler kurmak
iin byk aba gstermigtit. Lambaadim verdi-
gi
bir
ev
dergisi
ikaracak
ve
bu derginin onursal editr
olacakti.
Bastnla olan
fligkilerde
"aik
kapi" politikasi
uyguladi.
Gazete muhabirleriyle grgmeye her
zaman
hazirdi, basmla iligkide
dosta
ve
samimi davranmaya, atk
ve
z konugmaya bilhassa zen
gsterirdi. Buna karm
yine
.
de
80yledigi
her
sz
dikkatli bir kontrolden
geirir,
her
zaman
tartip
bierdi. Bu
denli dikkatli
oldugu halde, eski rejimle
kargilagtirtldigmda,
konugma
uslbunun
arpict
bir
yenilik getirdigt
kugkusuzdur.
Birinci Dnya Savagl'mn
son
bulmaslyla Teagle girketinbyk bir sorunla, yani
ham
petrol
arzi sorunuyla
kargi
karplyaoldugunu fark edecekti.
irketi
ham
petrol retimine itmek iin
sarf
ettigi
abalar
devamli
olarak eski geleneklerin byle
"riskli"
bir
faaliyete kargi
gsterdigi kargi
koymalarla engelletliyordu. Bu engelleyici tutumlardan
biri de
girketin
eski
mdrlerinden
bi-
rinden gelmigti. Bu deneyimli eski
mdr
ham petrol retimine
ynelme konusunda gunlan
sylyordu: "Vaktimizidnyanm her
yantnda kuru ukurlar aarak geirecek degiliz. Biz
pazar-
layict bir girketiz." Durum
savagsonu
dnyasmda
petrol sikmtisimn kronik
bir hal alacagimgs-
teriyordu
Ve
Teagle da bundan korkmaya
baglamigti.
Sirketin
ham petrol retimi, rafinerilerin-
den
ikanretimin sadece yzde 16'stkadardi
ve
Teaglebunun
pirket iin byk bir dezavantai
oldugunu biliyordu. Bu
-arada,
eski rakibi Deterding,
tmdnyada
yeni yeni petrol kaynaklan
bulup
globalbir ham petrol stratejisine ynelmigti
ve
Teagle bunu da b liyordu. Aynca Ingiltere
hkmetinin
Shell
ve
Anglo-Pers girketlerini
birlegtirmek
in gsterdigt abalardan da haberliy-
di.
O gne
kadar hi
yaganmamig
ok etin bir global
yangma
ortamtmn
beklentisi iindeydi
ve
Standard Oil New
Jersey
kolunun byle bir
yangma
iin henz hazir
olmamasmdan korkuyor-
du. Durumu kurtarmak iin
girket
iinde kendisine
muhalif
tutumda
olanlan atlatip girketi
yur-
tiindeyeni girigimlerde
bulunmaya
ve ayrica
yabanci petrol retimi konusunda
yeni
bir anlag-
maya
girmeye yneltti. 1920'de, Standard Oil
Sirketi'nin
ellinci kurulug ydi kutlamalarmda, iz-
lemekte
oldugu stratejiyi a1kkalplilikle
qu
szlerle
zetlemigtir:
"StandardOil'in
gncel politi-
kasi, hangi lkede bulunursa
bulunsun, retim
veren
her
blgeye kargi ilgi
gstermektir."
Nite-
kim stratelisinde
aikladigi prensibe
uyarak
New
Jersey
Sirketi
dnyanm petrol olasiligt ieren
her blgesinde daima
hazir bulunmaya dikkat
etmigtir.
lytebu nedenle, 1922
yaz
aylarmda
Teagle,
Londra'da Trkiye Petrol
Sirketi'nin
ortakla-
riyla yz yze gelecekti. Ancak taraflarcayapilan mzakereler
sonusuz
kaldigindan, bir
ay son-
ra,
Teagle eli bo olarak yurduna dnyordu. Sonraki gnlerde grgmelere
yazlyma
yoluyla de-
vam edildlyse de bir
sonu
almamayacak
ve
1922 ylli Arahk aymda,
durumdan sinirlenen Ame-
rikahlar grgmelere
son
verip ekilmeyi ciddi olarak dgnmeye baglayacakt1.Mezopotamya'yi
veya
ngilizmandasinin
o zaman
verdigi isimle, frak't byle kalabalik bir
masada
paylagmanin
kolay bir
iyolmadigt
artik
aika
anlagilmigti.
Taraflar
ara vermeden
aralannda
tartigiyor,
Irak petroln
kimin, hangi
oranda
alacagi
ko-
nusunu
grgyorlardi.
Bu
ara
nceki
anlagmalari
geregi,kararlagttrdiklan zveri prensitine
uy-
mamay1ve
bylece Trkiye Petrol
Sirketi
aracihgi digmda
Osmanliimparatorlugu'nun
geri
ka-
lan yerlerinde petrol Gretimine katilmamayi
tartigmaya
aldilar
ve
bu konuda
gr
me
dzenledi-
195
i
ler. En
sert tartigmalarasahne
olan
ve
tm
konular iinde
en
ekigmeli
geen
madde gelirler
soru-
nuydu. Teagle
ve
Anglo-Pers'ten Greenway petroln
itiraki hissedarlara
bedel kargilig satilma-
si,
bundan h bir kr
amaci
gdlmemesi yanhsiydi. Bu
yolla
kr
tammi
zerinde
Irak'la
1kabi-
lecek bir
savagm
nlenecegine
ve
sadece
vergi demekle
igin zmlenecegine
ayrica,
Ameri-
kan pirketlerininingiltere'deek vergi
istemekten
vazgeecegine
inamyorlardL
Ne
var
ki bu ne-
ri Irak'1
memnun
etmeyecekti.
Irak
elde
edilecek kazantan dogrudan kendine aynlacak bir his-
se
istiyordu.
neriyi kipisel
ikarlarma
ters
gren kipilerden biri de Kaluste Glbenkyan'd1. Gl-
benkyan kendisine
dgen
hissenin petrol clarak degil,
para
olarak denmesini istiyordu.
Durumu daha da sorunlu
bir hale getirmek
istercesine, simrlan artik lyice daralmig
grnen
Trkiye, Irak'la arasmdaki
simr
konusunda
bagkaldinyor
ve
Trkiye Petrol
Sirketi'nin
hukuki da-
yanaglmgrmezliktengelmeyeabahyordu.
Eu
gereklerin
bir
araya
gelmesiyle,dnyanm bu ke-
sitinde girketlerin kargi karg1yabulundugu riskler daha da
byyor
ve
inden 1kilmazduruma
geliyordu.
Bu risklert
tesirsiz
kilmak
iin,ingiltere
hkmeti
blge
zerindeki
Milletler Cemlyeti
mandasindan yararlanarak, yeni
imtiyaz iin Irak'a
baski
yaptlysa
da bir
sonu
alamadi. Su bagart-
sizlik, ngilterehkmetinin Irak'a getirdigi rejim ile
arasmin son
derece huzursuz olugundan
kaynaklamyordu. Taraflar,
"manda"
szcgnn
anlami zerinde bile
anlaamiyotardt.
I
Irak'm
Faysal'1
Londra,
sava;
sresince Mekke
Serift
olan Hseyin'i, Trkiye'ye kargi ayaklanmasi iin Arap
dnyasim
kigkirtmaya
ve
ayaklanmada
liderlik
yapmaya
tegviketmigti.Hseyinkendisinden is-
teneni
yapacak
ve
1916 yllmdan
itibaren
bu ayaklanmada, bazi ingilizler'denyardim
grecekti.
Yafdim
elini
uzatanlarin
en
nls, "Lawrence
of
Arabia" adlyla
tanman
T.E. Lawrence'dir. Su
hizmetleri kargthgmda Hseyin
ve
ogullan, Osmanliimparatorlugu'nun, daha ok
Arap
agirlikh
blgelerinde hkmdar konumuna getirillyordu. Hseyin'in nc erkek
ocugu
Eaysal,
o-
gunlugun
kanismca,
ocuklarm
iinde
en
yetenekli
olamyd1. Sava; strasmda bir
ara
Faysal'la
ta-
myan
Lawrence, adeta bylenmig olarak kendisini
"son
derece mkemmel bir kipi"
ve
blgede
ayaklanmaya kumanda edecek
"en
uygun
insan" olarak
tarifetmigtir.Savag
bittikten
sonra,
Fay-
sal VersayKongresi'nde de romantik bir
imaj
izecek,
hatta hayal
gcnden yoksun
Amerikan
DigigleriBakani Robert Lansing'in
bile
hayranligim kazanacakt1. Yazdigi bir yazida Lansing Fay-
sal'dan sz ederken,
onun ses tonuna
deginerek gunlan syleyecekti: "Faysal'msesi sanki
tts
kokusunun
parfmnandirlyor
ve
insanm aklma zengin renklerle bezenmig sedirleri, yegil
tr-
banlan
ve
altin
ve
mcevherlerin satigi piriltilangetiriyor."
Bylece ingiltere,
Faysal'i yeni
tremig
Suriyemilletinin tahtmaoturtuyor,
artik bitmig
sa-
yllan Osmanli Imparatorlugu'ndan
kopanl1p
bagtmsiz devletler olarak yaratilan
devletlerden biri
olan Surlye'nin
hkmdar1
yaplyordu.
Ancak Faysal'1n bu durumu
sadece
birka
ay
devam
ede-
cek,
savaysonu
anlagmalan geregince Suriye'nin Fransa kontrolne gemesiyle beklenmedik
ge;
kilde
tahttan
indir lecek
ve
Sam'dan
atilacakti. Faysal'mbundan
sonra
halka ilk grndg
yer
Filistin'de bir tren
istasyonudur.
Ingilizler'in kendisi
iin dzenledigi
"hog
geldiniz"
treninden
sonra, tren
istasyonunda kendisini
gtrecek
treni bekler
durumda, bavulu zerinde.oturutken
grlmgt.
Ne
var
ki Faysal'm bir kral olarak
kariyeri henz bitmemigti. ngiltere, daha nce Osmanli
imparatorlugu'nun vilayetinden
biri olan, Irak iin bir kral anyordu. ngiltere
iin bu blgede
.
politik istikrar
sadece petrolden beklenen gelir iin
degil,
aym
zamanda
iranKrfezi'nin
savun-
masi
aisindan
ve
lngiltere'den
Hindistan'a, Singapur'a
ve
Avustralya'ya
uzanan
imparatorlugun
yeni
havayolu
aismdan
da
gerekli
hale gelmigti. Ingiltere
blgeyi dolaysiz
olarak egemenligine
al-
maktan kaimyordu. Bunu yapmaktansa,
o
gnlerde "Gmenter
Ofisi"bagkam olan Churc-
hilfin de istedigt
glbi,
bir Arap hkmeti kurup, bagma
anayasayauygun
bir monargik hkmdar
196
getirmek
ve
bu hkmdan, "Milletler Cemiyeti" mandast altinda, ngiltere
tarafmdan
"desteklet-
mek" daha
uygun
olacak
ve
daha ucuza
gelecekti. ByleceChurchill
tasarlanan
kralliga
yeni aday
.
olarak,
o
gnlerde
ipsiz
gsz
dolagan
Faysal'1seiyordu. Srgtidebulundugu yerden agmhp
getirtilen
Faysal, 1921 Agustosu'nda Bagdat'ta, Irak Krall olarak
ta
glyiyordu. Faysal'm kardegi
Abdullah da, evvelce Irak
tahti
iin dgnldg
halde,
onun
yerine
nceden
ingilizler'inrdn
Emiri
olarak
valtiz ettigi
ve
o
sitada
bog bulunan
Emirlige "Kral" unvamyla
getiriliyordu.
Kralolduktan
sonra
Faysal'in nnde
yapilmasi
gereken pek ok i; vardi. Egemenligt altm-
daki
millet,
belirsiz, karigik
gruplardan olugmuy bir koleksiyon
giblydi:
Bu koleksiyonda,
Sii
Araplar, Snni Araplar, Yahuditer, Krtler ve
Yezidiler
vardi. Hkmettigi
topraklar
ise, inde
sa-
dece birka
nemli
kent
bulunan,
gerisi ky kkenli, yerel geyhlerin idatesinde,
ortak
bir
politik
veya
kltrel
gemigtenyoksunolan,
buna karm
giderek glenen bir Arap milliyetiligine bag-
li
topraklardi.Siyasig Snni Araplar'da olmasma karm
Sii
Araplar say1olarak
ok
daha fazlay-
dt.
Durumu
daha da karmapk yapmak istercesine, Yahudiler Bagdat'ta yagayanlar iinde
en
b-
yk grubu
olugturuyor, onlari Araplar
ve
Trkler izliyordu.
Dinsel
ve
etnik bir mozaik olan bu
ktleye
Ingilterebir
anayasa
ve
sorumlu
bir
parlamentogetirme abasmdaydt. Faysalaslmda
ye-
ni kralligim desteklemesi iin ingiltere'ye
gvenmekistiyor, ancak Londra'ya fazlaca bagh
g-
zkmesinin konumunu ciddi gekilde sarsacagtm bildiginden bundan kaimyordu. Ingiltereh-
kmetine
gelincesadece,
Irak'taki Arap milliyetiligiyle degil, petrolclerle de bag
etmeye aba-
liyordu.
nk
petrolcler
artik Irakimtiyazmm durumu hakkmda kendilerine bilgi verilmesini
istlyordu.
Ingiltere de bu lkede petrolclgn geligtirilmesiyanhslydi.
Potansiyel
petrol geliri-
nin yeni Irak hkmetinin masrallarini kargilamada
yardima
olacagLm
ve
ileri
agamada da kendi
mali
yknazaltacagt midindeydi.
Ancak Irak'ta petrol
arama ve
geligtirme-faaliyetin n baglatilmasi.iin hkmetin
yeni
ve
saglam
bir imtiyaz vermesi gerekiyordu.
Bunun bir nedeni olarak Washington'un,1914'te Tr-
kiye Petrol
Sirketi'ne
verilmig olan haklan
tammamakta
israr
edigi, bu haklan geersiz
saymas1
gsterilebilir. 13ukonuda
yapilan
uzun
sreli grgmeleri Amerikan hkmeti adma
dikkatle iz-
leyip idare eden kipi, DigigleriBakanligt'mn Yakmdoguiglerinden
sorumlu
blm bagkamAllen
Dulles
idi. Su yetkili kigi 1924'te Teagle'a, BirlegikDevletler hkmetinin
Trkiye Petrol
Sirke-
ti'nin, zerinde hak
idd a ettigi
imtiyaz ddiasmi
"geersiz"
saydigmi
sylemigti.
Bir
bagka vesi-
leyle de,
"Elimizde, Trkiye Petrolleri davastm
pestile evirmemiz,
tamnmaz
hale dngtrme-
miz
iin
yeterli bilgi var" demigti. Su
arada
pegpege
gelen Irak kabineleri de,
zaman zaman
kat-
llamlara dngen milliyeti
duygular
ve
yurtiinden gelen eleptirilerin de korkusuyla
yabancila-
rm
elindeki bu
imtiyazlan
yeniden
gzdengegirip
onaylamakta ekingen davramyorlardi. Bu
nedenlerden tr Trkiye Petrol
Sirketi'yle
Irak hkmeti arasmdaki uzlagma grgmeleri
ya-
vag, zor
Ye
devamli
olarak
aci veren
bir
tempo
iinde srp gldiyordu. Sonunda, 14 Mart 1925
tarihinde
yeni bir imtiyaz anlagmasi imzalanacaktt. Yeni anlagma,
"Kaplyi Aik Tutuyor" izleni-
mini verdigi iin Amerikan
hkmetince de kabul grd. Glbenkyan'm
grgne
gre ise, bu
yeni anlagma sadece bir
"gz
boyama'dan
ibaretti.
Mimar
Sonunda,bir tek istisnayla
her
yey,
Trkiye ile
olan
smir
konusu da dahil,
zmlenmig gibi g-
rnyordu.
Aradaki,
tek
istisna Kaluste Glbenkyan'dan, teki ismiyle
Bay yzde be(ten gel-
mekteydi.
Grgmelerin
devamt
boyunca Glbenkyan,garip
ve
yanhz bir kigi
tablosaizmigtir.
Toplantilara kasten katilmlyor, ancak zapta geen her szcg titizlikle
denetleyip,
telgraf
st-
ne
telgrafgndererek
yamt
vermekte
israth
davramyordu.
zeliligkilerinde
evresindentecrit
edilmig yaglyordu. Sir
zamani
geldiginde syledigi gibi,
ona
gre,
"petrole
dayah
dostluklar
faz-
lastyla kaygan" olurdu. Su szn
dogrulugu
uzun
ylllar yakm i;
arkadagligiyaptigi Deterding'le
I
197
olan
dostlugunun 1920'ler
ortasmda
birdenbire kopup bozulmasiyla
kamtlanmigtL
Bu konuda
Glbenkyan fleriki ylllarda punlan syleyecekti: "Deterding'le
ikimiz
yirmi
ylh agkmbir sre
r-
nek bir
uyum
inde birlikte abtik.
Ancak, petrol
igiride sik sik oldugu gibi zamanla ba; gste-
ren
kipisel
kipkanltklar, grg farkliliklari yznden birbirimizden aynldik." Bazi sylentilere
gre
aralarmdaki
kavganm nedent, Beyaz Rus asilli LydiaPavlova
admda,
bir
ar
generalinin
es-
ki egi olan
bayandt. Baglanglta bu iki
erkek,
tipkl
petrol konusunda
yaptildan gibi, LydiaPavlo-
va
konusunda da igbirligt
yaparak bayanin masraflanm birbirlerine destek vererek kargiladilar.
yleki bir kez Deterding bu bayan iin dayanamaylp
Cartier'densatm
aldigt zmrtlerin
yz bin dolarhk faturasmi deyememig
ve
Glbenkyan
ona
Hollanda Krallyet/Shell
Sirketi'nden
vade
tamtarakyeni bir kredi saglami ti. Ancak
gnn
birinde Deterding LydiaPavlova ile evle-
necek, bu bayam
ikinci
Bayan Deterding yapacakti. lytebu evlilik
iki
erkegin
arasmi
iyice
aa-
cak, birbirlerine dgman olmalanyla
snulanacaktt.
Deterding
ve
Glbenkyan bir bagka
konuda daha, Glbenkyan'in Hollanda Krallyet/Shell
Grubu igin
satm
almig oldugu Venezuela Petrol
Sirketi'yle
iligkili
konuda da anlaamiyorlardi.
Su girketten gelen kr konusunda
tarallar
irkin bir anlagmazhgadgmglerdi. ikisiarasmda da-
ha derin kkenli ikar sorunlari
da vardi. En azmdan Kaluste'nin oglu Nubar Glbenkyan bu
g-
rgteydi. Nubar hem babasmin hem de Deterding'in
zel
asistanligim
yapmig,
bundan kendisi
1m
ustnlk
ve
geref
payt
ikarmigti. Deterding'le aligmasi
bu kipinin
babaslyla
arasinm
bozul-
masma
kadar devam etmigtir. Nubar'm a1kladigma
gre, Deterding'in bikkmhk nedeni Gl-
benkyan'm
gsterdigi
"taciz
edici mdahaleden"
ileri
gelmig,Glbenkyan ise "Deterding'in
ser-
giledigiezici
ve
grkemli
kipiligetahammlgsterememigti."
Glbenkyan, gerek
Deterding'le beraber oldugu
zaman,
gerekse ondan aynldiktan
sonra
daima eyitli iy faaliyetlerine el
atmly,
kendisine bir meggullyet bulmuytur. Bunlar arasmda Sov-
yet
havyanni pazarlamak
iin
almak
istedigi
genig
kapsamli imtiyaz
abalan
sayilmaya deger. Su
faaliyetlerle meggul
oldugusrede
egini
"ocuklanm"
dedigi sanat hazinesiyle, Paris Avenue
d'lena'da yaptirdigi evde yalniz
biralord1. Kendisi ise dngml olarak Paris'te Ritz'deki daire-
sinde
veya
Londra'da Ritz
ve
Carlton otellerinde kahrdi. Byle
zamanlarda
kendisine
"tibbi
tav-
siye" geregi bir alay
metres geceleri eglikederdi. Bunlardan
en
az
birinin
on
sekiz
yagmda
veya
daha
gen
olmasi
partti.
Bu Glbenkyan'm seksel
canhligim
genlegtirme
ynnden gereklig-
rlmgt.
Gndebir
veya
iki
kez
Boulogne Ormam'nda
veya
Hyde Park'ta saghk
gezilerine
1-
kar, bu
sre
iinde
Limuzin'
onu
arkadan
izlerdi.
Gnn geri kalan saatlerinde ise daima insan-
lardan
uzak kalmaya,
grnmemeyeahyir,
kendini dnyevi
i; konularma
adar, sel gibi
akip
ge-
len
telefon
konugmalari
ve
telgraflarla vakit geirirdi.
Glbenkyan-Deterding kopmasindan
sonra,
bagta Standard olmak zere Amerikan konsor-
siyumundaki girketler
tm
dnyada yeni
petrol
kaynaklan geligtirme anlagmasma bagi kalmaya
devam
ettiler. Yaptiklar1planda, Irak'a
ok
genig
yer
verilmigti. Ancak Glbenkyan nlerine
en-
gel
koyuyor,.bir
trl
yola gelmiyordu. Onun
iin
asil
nemli
olan Trkiye Petrol
Sirketi'nden
Amerikahlar'in.sreldi itiraz ettigi yzde 5'lik hisseyi
nakit olarak almakti. Deterding'le kopmuy
olmasi bu konudaki inadim daha da pekigtirmig, Deterding
ve
Teagle da dahil olmak zere
her-
kesin
tahammln
sonuna
dek
tketmigti. Sir defasmda duruma dayanamayan Teagle'm
Gl-
benkyan
iin
pu
szleri syledigt bilinir: "Glbenkyan
zor
bir
durumun
en zor
unsurudur." Gl-
benkyan'm grgne gre ise,
kendi anlatigiyla
"Amerikah'nm ynettigt
bir petrol
grubu
tek
bir
ama
iin
ahylyor
ve
her
ne
pahasma
olursa
olsun
onu
haklanndan
yoksun
birakmaya
abah-
yordu." Glbenkyan bu
szlerine
karym kendi konumundan hibir endigesi olmadan,
tam
g-
vencede oldugunun bilincinde yagamigtl. Bu Ermeni ham
petrol
degil,
para
istiyordu,
o
kadar!
Bir
gn
gazete
muhabirlerinden birine
gyle
bir
soru
yneltmigti: "Kendinizi benim yerime
ko-
yun.
Elinizde bir petrol girketinin kk bir hissesi olsa
ve
size-alacagtmzm birka galon petrol
olarak
denecegi
teklifi yapilsa,
bunu
nasil
kargilardimz, bu hogunuza
gider
miydi?"
Sonunda Glbenkyan'la bag edemeyecegni anlayan Teagle,
onunla yz yze gelip
konug-
maya
karar verdi. Londra'daki Carlton Otell'nde
bulugup yemek yemek iin
randevu
ayarladi.
Birok konuya deginerek
girdigt
konugma sonunda
nihayet asil konuya
geldi
ve
Glbenkyan'm
talep ettigiparaya
deginmek istedi. Glbenkyan'a
puntan
sylemigti: "Bay
Glbenkyan,siz
ara-
zinin
bu denli
yksek bir fiyata dayanamayacagim
bilmeyecek
kadar lyi bir
petrol tccarisimz."
Ancak bu kelimelerin agzmdan pkmasiyla
aynt
anda Glbenkyan'in
yznn
kipkirmizi
kesildigini, byk bir fkeyle yumrugunu masaya
vurupqu
szleri
syledigirli
duyacakti: "Gen
adam! Gen adam! Kendine
gel.
Bana asia petrol
tccar1 deme! Ben
asia
petrol
tccan degllim
ve
senin de bunu apaik anlamani saglayacagim!"
Teagle donup kalmigt1.
Sagkinlik
iinde gunlan syledi: "Sizi incittimse zr dilerim Bay
Glbenkyan. Ancak
petroltccan
olmadigimza gresize nasil
hitap edecegimi
veya
hangi kate-
goridetasnifleyecegimi gergekten bilmlyorum."
Ermeni'nin bu yanita tepkisi,
fke iinde
sarf ettigi
pu
szlerle bellidir: "Ben size
kendimi
nasil tasnif
ettigimi
anlatayim. Kendimi igmiman smifmda tasnifediyorum. O girketin veya
bu
irketin
tasarimimyapanm.
Trkiye Petrol
Sirketi'nin
tasanmim
da ben
yaptim ve girkette
De-
terding
iin bir
oda ayirdim, Fransiz iin
de bir
oda ayirdim
ve
senin
iin de bir oda..." fkesi
yine de
yatigmamigt1.Szlerini gyle
bagladl:
"Simdi
gnz bir
araya
geldiniz,
beni kapi
digari
etmeye aliglyorsunuz."
Kizil Hat'a Dogru
Aradan
geen zaman
iinde,
Irak'ta ticari miktarda petrol bulunup bulunmadigmi saptamak
zo-
runlulugu dogmugtu. Bu konudaki ilk
girigim 1925 yllma, Anglo-Perg, Hollanda Kraliyet
ve
Amerikan girketlerini
temsilen
Irak'a gelen karma bir
jeolog
grubunun blgeye ulagtigt ylla rast-
lar. Glbenkyan'dan gelen engellemenin devam
etmesine
kargt
jeologlar
giderek artan
bir
cog-
kuyla
aragtirma
gezilerini srdrmglerdi. Jeologlardanbiri olan Amerikall
jeolog
New York'a
gnderdigi
raporda
dnyada hibir blgenin petrol ynnden Irak kadar ok
gey
vaat
etmedigni
bildirlyordu.
Ancak Glbenkyan
engel
koymada direniyordu. Niin engel koymasm ki? Mezopotamya
ve
Mezopotamya'mn
ierdigi
petrol konusunda Sultan'a ilk
raporu sunmasmm
stnden
nere-
deyse
otuz
begyll
gemigti.
Trkiye Petrol
Sirketi'ni
derleyip
toparlamasmin
stndense
yakla-
ik
on
beg yiL Birinci Dnya Savagt sirastnda bu darmadagm projeyi igler durumda tutmanin
masraflarmi cebinden kargilamisti. Bunca
zaman
sabredip bekledigine gre
biraz daha gecikse
ne
olurdu? Zaten
pimdiden
muhtegem bir servete sahip ok
zengin bir
adamdi. Ayrica
punun
da bilincindeydi: Irak'ta gereklegecek
jeolojik
bir baan, Teagle
ve
teki
Amerikalilar'i
ara-
buk bir anlagmaya zorlayacagt
iin
kendi
bakimindan konumunu daha da saglamlagtirmig ola-
cakti.
Nitekim
Jeologlardan
alop gelen haber seline
kargi
gsterilen tepki Glbenkyan'in hakh ol-
dugunu kamtlamigt1. Artik bu konuda bir
zm yolu
bulmanm
mutlaka gerekli
ve
kamilmaz
oldugu ortadaydi. Teagle bunu anlamakta gecikmemigti. Sonuta 1927 Nisan aymda kazlya bag-
landi. Bu, i; cephesinde
daha fazla gecikmenin artik olanaksiz oldugu anlamma geliyordu. Kazi-
nm
bagladlgL
an,
O
gR
kadar
RSklya
Rmmlyolan grgmelerde
de bir kiptrdanma gzlenecek
ve
Teagle,
kararsiz da olsa Glbenkyan'a zemin hazirlamaya baglayacakti. Sonunda,
okgkr,
ufukta bir anlagma grnr gibi
olmugtu.
Bunun gereklegmesi
hi de abuk olmadl. Kazinmyapildigi
yerlerden biri, Kerkk'n yak-
lagik
alti mil uzagmda evvelce daha ok
Krtler'in
yagadigt
Baba Gurgur blgesiydi. Burada, bin-
lerce yll boyu,
toprakta
ailmig
iki
dzine
kuyu hafif
nitelikte dogal
gaz
sizdiriyordu
Halk
bunun,
Babil Krah Nebukadnezar'in Yahudiler'i yakmak iin
iine
attigi
"kaynayan
ate
ten
ocak" oldugu-
199
na
inanm14ti.Burast
ayrica
Plutarch'in yazdigina gre, yre
sakinlerinin
Byk Iskender'i etkile-
mek igin petrol kaaklariyla
islattiktan
sonra
atege
verilen sokagn bulundugu yerdi. Igtebu yerde
bir gn,
15Ekim 1927de, sabah saat 3'te, Baba Gurgurdenen 1 no'lu kuyudan, daha
kazilan
derinlik henz bin begyz feeti ancak gem ken, kkremeyi andiran
ve
lbagtan baa
saran
korkun bir
grlt duyulacakti. Grltden
sonra,
uzunlugu
iskelenin
elli feet stne
ikan
ve
beraberinde kuyunun dibinden
kopup gelmigkayalari da getiren
gl
bir figkirmagzlenecekti.
Blge bagtan baa petrole bulanacak, ukur yerler zehirli
gazla
dolacakt1. Blgede
ne
kadar ky
varsa
hepsi
birden
tehdit
ediliyor, Kerkk
kenti ise tehlikenin
tam
iinde kallyordu. Petrol selini
kontrol
amaclyla,
arabuk
bulunan yedi kabilenin mensuplari
set ekmeve duvar kurma
igiyle
grevlendiriliyordu.
Sonunda,sekiz buuk
gn sonra
kuyu kontrol altina alinlyrdu. Durdurul-
dugu gne kadar kuyunun akitti
petrol, her
gn
iin doksan beg bin varil kadardi.
Bylece
asil
temelsoru
yanitlanmig oldu.
Trak'ta
gerekten petrol yataklari mevcuttu ve
po-
tansiyel
ynden bu yataklar blgede yapilacak her
trl
ahgmaya
degecek kadar
glyd.
Sim-
Ankara
TRKiYE
'
sano
'
Hazar
S.S.C.B.
Denizi
Tripol
SJRIYE
(
Kahire
Tahran
--'
grafsix
blgesi
BAHREY

Medine
TAR
Umman riezi
LE
Maskat
Cidde
SU
MASKAT

Mekke
ARA
STN
uiviN-
'
BYK
PETROLANLAMALARI
Ortadou Konsorsiyumu, 1951
A
A Petrol sah alan
Anglo-iran
Petrol Konsorsiyurnu
ARAMCO
Umman Den z
Bahreyn Petrol Konsorsiyurnu
YEMEN
Iml<Petrol Konsorsiyumu
Kuvoyt Potrol Konsorsiyumu
./
Ana boru hatlan Aden
Aden Kdriez
200
di
sira acilen
son
bir dzenlemenin yapilmasina gelmigti. Grgmeler mutlaka
sonulanmahyd1.
ihayet31 Temmuz 1928'de
ilk
kegfinyapildigt
tarihten
dokuz
ay,
Teagle'm anlagma
imzala-
mak iin
Londra'ya ilk geliginden yaklagikalti yit
sonra,
"tam"
bir kontrat imzalandi. Szlegme-
ye
gre Hollanda Kraliyet/Shell, Anglo-Pers
ve
Fransiz girketinin her
biri petroln
yzde
23,7S'ini allyor, Yakmdogu'yu Gellytirme
Sirketi
de
ayni
oranda yzdeye sahip oluyordu. Bu
so-
nuncu girket
henz
son
gnlerde, Amerikangirketlerininikarlanm
korumak zere kurulmug-
tu.
Aslada
kalan
tek
nokta Glbenkyan'dan geliyordu. Szlegme
gereginceGlbenkyan'inyz-
de 5'i kendisine
petrol olarak deniyor,
ancak
o
isterse
bu petrol derhal Fransizlar'a
pazar
fiya-
tma satabiliyordu.
Bylece Ermeni, ham
petroln,
her
zaman
istedigi,
yanip tutugtugu
nakit
paraya evirebilecekti.
zme
kavugmamig
tek
konu
olarak
gndemde
"zveri"
maddesi kalmqti. Bu konunun
zme baglanmasinda tm
igtirakiler
bir
araya
gelerek, blgedeki
ahymalan
ortaklaga
ve yan-
hzca kendi aralarmda yrtme karan aldilar. Kendisinin ileride
aikladigt gibi,
son
toplantilardan
birinde
Glbenkyanbyk bir Ortadogu haritasi
getirtip eline kalm ulu kirmizi bir kalem ahyor
ve
artik lagvedilmig
sayilanOsmanh
imparatorlugu'nunsinirlari boyunca bagtan
sona
bir
izgi
iziyordu. Daha
sonra
Glbenkyan punlan sylemigti:
"tebenim 1914'te bildigimeski Osman-
h Imparatorlugubudur. Benim bunu
unutmamam gerekir.
Ben orada dogdum, orada
yagadtm,
orada
hizmet
verdim." Belki de Glbenkyan,oldu bittiye getirilerek kararlagtinlmig
durumdaki
smirlar konusunda iinden
gelen
birka
sz
daha
ekleyecekti,
kimbilir?
Sinirlar gerekten nce-
den
saptanmigt1. Butarihten
birka
ay
nce
ingilizierDigigleri
Bakanligi'nm
haritalarl
zerinde,
Fransizlar da
Quai d'Orsayharitalari zerinde
aym smirlan
gizmig, bylece sinirlar saptanmigt1.
Sinirlarmsaptayiasi
her kimse, ok daha kapsamli
olan
bu
petrol
dzenlemesine
o gndenson-
ra."Kizil Hat
Anlagtnast"
denmigtir.
Zamanla, Iran
ve
Kuveyt'e ait olanlar digindaki tm
byk
petrol
yataklan KizilHat iinde
kalacakti.
Ortaklarbu
usuz
bucaksiz topraklarda herhangi bir
petrol
operasyonuna
glrmekten
kammaya, bunu ancak Trkiye Petrol
Sirketi'nin
teki yeleriyle
ighirligine
giderek
yapmaya
kendilerini
mecbur hissettiler. Bylece 1914 DigigleriAnlagmasi'mn
"zveri"
maddesi, kabul
edilipinden
on
drt yll
sonra,
Kizil Hat Anlagmasi halinde bir kez
daha doguyordu. Bu anlagma
Ortadogu petrol geligtirmepolitikasmin gelecege ynelik
erevesiniizmigtir.
Ylllar boyunca da
aci veren
anlagmazhklann odak noktasi olmugtur.
'
Seneler
sonra,
Trkiye Petrol
Sirketi
pazarligmda Glbenkyan'm Teagle'i
yenilglyeugrattigi-
mn
sylendigi
gnlerde,
Walter Teagle bir kez daha
geriye
bakip durum
degerlendirmesi
yapa-
cakti. Arkada biralulan
onca etin ve
tketicimzakereleri dgnecek,
gu
szleri syleyecekti:
"Yanb; davranmiglzl
Bu kt bir
gey
oldu! Kendi kendimize hareket etmekte
yll
ge
kalmigiz."
Kizil Hat Anlagmast Glbenkyan ynnden byk bir zaferdi. Bu anlagmayla
otuz
alti yillik
yogun aligmasimn meyvesini ahyor,.inat
ve
sabnnm kargiligimgryordu. Su
onun
iin
repit ol-
dugu
gnden
beri hayati boyunca bekledigi, zlemini ektigi bir anlagmaydi. Deger bakimindan
da birok milyon
dolardan daha kiymetl ydi, Bu byk
olayi
kutlamak iin,
o yaz
bir
gemi
kirall-
yor ve
kiz1Rita'yla
birlikte
Akdeniz sahillerinde
geziyeikiyordu.Faskiyilari
algLnda
seyrettik-
leri
bir gn
gzneo gne
kadar hi
grmedigitipte
bir
gemi
iligti. Bacasi gemi teknesinin ki
tarafmda,
en u
noktada ikinti yaparak digari
uzanmig
bu
gemi
ona
ok yabanci gelmig, dikkati-
ni ekmigti.
Bunun
ne
oldugunu
sordugunda
kizi Rita'dan
"bir
petrol
tankerl"yamtim
aliyordu.
O siralar
Glbenkyanelli dokuz yagmdaydi
ve
yzyihn
en
byk
petrol
anlagmalarmdan
birini henz gereklegtirmig, petrolclkte gnn Talleyrand'l olmuqtu. Ne
var
ki
o
gne kadar,
hayatmda hi
petrol tankeri
grmemigti.
201
11
Kithktan Bolluga
Benzin
agi
1919y11mda,BirlegikDevletler Ordusu'nda
binbagi
olan Dwight D. Eisenhower,
can
silaci ve
zor geen
bang
gnlerinden
bikkmhk getirmig, ordudan aynhp askerlik
gnlerinden
tanidigi
bir
arkadagtmn Indianapolis'te
ahymasi
iin
yaptigi teklifi
dgnmeye baglamigtl.Ancak sonradan
ordunun,
lkeyi bagtan
sona
dolaacak motorlu bir konvoya katilmak zere bir subay aradigtm
grenecekti. Gezi,
motorlu
ulagim potansiyelinin gcn gzler
nne sermek
ve
daha iyi kara-
yollarina olan
ihtiyaci
dramatize ederek gstermek
iin
tertiplenmigti.
Eisenhower, zerindeki
bikkmligi atmak
ve
bir de allesiyle birlikte batida
ucuz
bir
tatile
ikmigolmak iin gnll olarak
bu konvoya katildi.
Sonradan
syledigine gre
"Bir
sahilden
br sahile" geerek yapilan
bu
ge-
z1,
gunun
kogullan
gz nne alindiginda,
onun
iin
gerek
bir serven sayihrd1.leriki
gnler-
de bu
geziyi animsarken "Amerika'nm
en
karanhk yerlerinde kamyon
ve
tank'layaptigimiz bir
gezi" deyirnini kullanmigt1.
Yolculuk 1919 Temmuz
aymin
Tsinde,
Beyaz Saray bahelerinin hemen gneyindeki Zero
Milestone'dan ba lamigti. Kafiledekirk
iki
adet
kamyon, personel, gzlem
ve
kepif
sorumlusunu
ta1yan
beg adet
araba
ve
motosiklet, ambulans, tankerler,seyyar
mutfak,
seyyar onanm
atlyesi
ve
kegif
kamyonlan olmak zere
btn bir
tim
vardi. Ulayim
aralari, Eisenhower'in grgne
gre
lisan
ve
srme yetenegi aismdan,
iten patlamall motorlardan okat srmeyi
bilen
src-
lerin elindeydi. ilk gn, konvoy
saatte
ancak alti mil
mesafe kaydedlyordu. Bu hiz Eisenho-
wer'i
memnun
etmemig,
"Bu yeterli
degl,
en yavag tren
bile daha abuk yol ahr" demigti. Gezi
tutanagtndan
anlagildigna gre kafilede giderek
birok kmk dingil, kopuk vantilatr
kaylglan,
bozuk
ateleme bujiler
ve
yanmly
fren balatalan
birikmeye baglamigti.Yollaragelince, her eit
yol vardi.
Eisenhower'in deyimiyle
"Vasattan
tutun
da
yol
b le denemeyecek
egitli vastflarda
yollar
vardi."
Eisenhower bu yollan pyletarif
etmigti:
"Bazi
yerlerde
agt:
yk
taglyan
kamyonlar
yolun kt olugu yznden zeminin iine saplamyor, byle durumlarda bizim elik paletli
trak-
trler
yardimiyla bunlan
teker teker
baliktan
digan ekip ikarmamiz gerekiyordu. yleoluyor-
du ki bazi
gnler altmig, yetmig ve
hatta
yz mil yol almay1planladigimiz halde, sadece
veya
drt mil
yol
kat edebillyorduk."
Washington'dan 7 Temmuz'da hareket eden konvoy ancak eyll
aymm
6'smda San Fran-
cisco'ya ulagmigti. Kente ulagan kafilenin srcleri
nce geit resmiyle kargilandilar. Daha
son-
ra
da California Valisibir konugma yapacak
ve
bu konugmada konvoya katilanlardan "Olmsz
KirkDokuzlar" diye sz edecekti. Eisenhower
ise bu siralar srekl olarak
ileriye
ynelik dgn-
celerle doluydu. Sonraki yillarda
o
gnleri ammsarken
gyle
syleyecekti: "Bu
eski
konvoy
bana
iki-yn1, lyi
inga edilmig
karayollartm dgndrmeye baglamigti."Nitekim aradan
otuz
beg
se-
ne gibi
bir
sre sonra
Eisenhower, Amerika Birlegik
Devletleri Bagkam
sifatlyla,genig
kapsamh
bir yurtii
karayolu
sisteminin
nclgn
yapmigtir.
Ancak 1919'da, Eisenhower'in ok
yava;
202
yrmekte
olan
"Amerika'nm En Karanhk Yerlerinden Geme"
grevi,
yeni bir
agm
doguunu
simgeliyordu: Bu ag Amerikan
halkimn
motorizasyon agidir.
I
Yolculuk Yzyill
Henri Deterding 1.916'da
Shell
Sirketi'nin
Amerika'daki bir st dzey
yetkilisine yazdigt mek-
tupta gyle
diyordu: "Yaadigimizyzyil bir
yolculukagidir.Savagmyarattigi huzursuzluklar
yolculuga
duyulan
gereksinimi
daha da
pekigtirecektir."
Bu
szler Birinci Dnya
Savagi'm
izle-
yen
gnlerdearabuk kamtlanmig ve
sonulan
itibarlyle
sadece petrol sanayiini degigtirmekle
kalmayip, Amerikan
yagam tarzimve sonra
da global
yagami
degigtirmigtir.
Degigim
gagirtict
bir hizla
olugmugtu.
Deterding'in bu tahmini
yaptigi l916 yilmda, Ameri-
ka'da kayltli
oto
sayis1
3,4 milyonu bulmugtu. 1920'lerde
ise bang devrinin
getirdigi refahla el
ele, strada bekleyen
oto
sayisi
ok
daha artan
bir hizla
byyordu. Su
on
yllm
sonuna
gelinceye
kadar Amerika'da kayltli araba
sayisi
23,1 milyonla patlama
yapmigtl.
Bu arabalartn her
biri.her
gelen yeni
sene
ile
giderek
daha
uzun
bir yol kat
etmeye
baglamigtl.
-1919'da
araba bagma
orta-
lama 4500 mil yol almdigt halde 1929'da bu
say1
ortalama 7500
mil'
bulmugtu.-
Sunu
da
ilave
etmek
gereklidir
ki, bu arabalann her biri benzinle
aligmaktaydi.
Artik Amerika'tiin yz otomobillerin
iggali ile degigmigti.
OnlyYesterdaydergisinde
yazar
Lewis Allen, 1920'lerin yeni grnmnn
bir
portresini
izmig,
bunu
gu
szlerle tanimlamigti:
"Bir vakiller sadece
'demiryoluna
yakm' olduklan iin geligiprefaha kavugmug kyler
gimdi
ikti-
sadi kansizlikla snp
gidiyor.
Route l yolundaki kyler ise
garallarla,benzin
istasyonlan,
sandvi bfeleri,
tavuk-restoranlanyla,
ay
evleri,
turist
dinlenme yerleri, kamp
b0lgeleriyle
geli-
iyor
ve
buralardan hayat figkmyor.
ehir
iin aligan
tramvaylar
ise, oktan ortadan
kalkt1. De-
miryolu stne demiryolu yapillyor... Bu
on
yllin baglangicindabinlerce kentte
drtyol kavgak-
lan, yol
ve ana
caddelerde
trafigin
kontrol
iin
sadece
tek bir
trafik
polisi yeterli oluyordu. On
yllm sonunda ise, inanilmaz bir fark olmug: Kirmizi
ve
yegil
trafik
igiklan,
san uyan
igiklan,
tek
ynl caddeler,
otobs
duraklari,
her
gn
biraz daha
sikilagan park yeri kurallanyla
ve
her
cu-
martesi ve
pazar
gnleri gleden
sonra
Main Street dolayinda
yogunlagan pinltth bir
trafik
aki-
qu.
Btn bunlar buhar agmdan benzin agina geildiginin bir igaretlydi."
Otomobil devriminin Birle
ik
Devletler zerindeki etkisi diger btn lkelerdekinden
ok
daha
gl olmuytur. Takvimlerin 1929yll1mgsterdigi gnlerde, dnyada
mevcutotomobil
sa-
y1st
toplammmyzde
78'i Amerika'daydi. Aym yll Amerika'daki
her motorlu
araca
beg kigi d-
yordu.
Ingiltere'de
ise bu
say1ara
bagma 30 kipi, Fransa'da 33, Almanya'da 102,
Japorlya'da
702,
Sovyetler Birlig'ndeyse,
ara
bagma 130 kipiydi. Amerika
tartigmasizen
nde giden ben-
zin
beldesiydi.
Petrol endstrisinin
geligiminde
yaganan
degigiklikde bundan daha
az
dramatik
sayilamaz. 1919'da Amerika'mn
toplam
petrol
talebi gnde 1,03 milyon varilken, 1929'a gelin-
ceye
kadar 2,58 milyon varile
ikacak,
bagka
bir deyimle
iki buuk kat artacakti. Aym sre iin-
de
petroln toplamenerji tketimi
iindeki
pay1
yzde 10'danyzde 25'e ikmigtic Bunlardan
daha fazla tketimi benzinde grrz. Su yillar iinde benzin
tketimindekiartig drt katma
ykselmigti.
Benzin
ve
mazot
bir arada 1929 petrol
tketimitoplammm
yzde 85'ini olugtur-
muytu.
Gazyagina
gelince,
digerleri ile
kargilagtinidigmda,retimi
ve
tketimi
aismdan bir hay-
li ihmal
edildigi
sylenebilir.
Bir zamanlann
"yeni
igigt"
artik yerini
"yeni
yakit"a biralayordu.
Benzinin Sihri
Amerika'nm otomotiv
kltre dngmesinde,
gerekten ok
nemli diger bir
geligme
kendisine
egliketmigtir. Bu, yeni
"yakit"
ve
yeni
yagamtarzi
ile
ortaya
ikmig
ve
uygarhgmyeni mabedi
sa-
yllan benzin
satig
istasyonlarmm doguu
ve geligmesidir.
1920'lerden nce benzin ogunlukla
203
dkkrilarda
satthrdi. Dkkn sahiplerimotor
yakitmi
tezghm
altma veya dkkmn arkasinda
bir
yere
yerleptirdikleri
teneke
kutularda
veya
benzeri kaplarda muhafaza ederdi. rn
zerinde
herhangt bir firma adi bulunmazdi.
Bu nedenle motorlu
ara
srcs gerekten benzin mi
ali-
yor,
yoksa dgk kaliteli nafta
veya
gazyagi
kangtinlmigbagka bir rn m satm
allyor emin ola-
mazdi. Su
tr
bir dagitim sisteminin bir zelligt
de ok agir iglemesiydi.Otomobilagmm emek-
leme gnlerinde, bazi perakendeciler evden
eve
yakit
taglyan
benzin
vagonlanyla
ahymayi
de-
nedi. Vagonlann
sik
sik
patlama
egilimi
gstermesi
yznden bu sistem
tutmamigtir.
Sonunda bu dagitim
iginin
en
mantikli yolu
bulundu:
Benzin istasyonu kurmak. ilk
benzin
istasyonu kurmanm
gerefi
birka deglik
ncyle zdeglepsede, National Petroleum
Newsder-
gisine
grebu
sekin
bulug
190Tde St.
Louis'de kurulmuy olan Otomobil Benzin
Sirketi'neait-
tir.
Petrol
ticareti
konusunu igleyen bu dergi i
sayfalardan
birine silogtinlmigkk bir yk
iinde
"Otosrcleri lin istasyon" baghgl altmda
pu
haberi duyurmuytu: "Oto srclerinirl
oto-benzinini dolaysiz
almasim
saglayan yeni bir sistem geligtirilmektedir.
Eu yndeki
deneme
ahymalan byk bagarlyla St. Louis'de Oto
Benzin
Sirketi'nce
yrtlmektedir."
Yeni buluga
yazarm
dikkatini
ilk
eken
petrolc ise,
yaziyl
okudugunda kendini
tutamayip
glmg, "Bu
pa-
lavrayt
okuyup kahkahayla gln!" demigti. Derglde haberi duyuran
yazara
gelince, ilk istasyo-
nu
grmek
ona
losmet olmadiysa da, Otomobil Benzin
Sirketi'nin
St. Louis'deki
ikinci
istasyo-
nunu
grebilmigti. Onun grgne gre
bu i; gerekten bir palavraydt. istasyondedikleri yerde
teneke
bir baraka
iinde
birka varil
motor
yagt
ve
ahyap
iskeleler zerine kondurulmuy
iki
adet
eski
su
depolarmdan bozma benzin deposu vardt Burada depolanan benzin bildigimiz
su
hortu-
munun
yardimi ile
ve
yalnizca
yer
ekiminden yararlanarak,
yanaan
arabalann depolarma dol-
duruluyordu. Ilkkurulan benzin istasyonlarmm hepsi aagiyukan
ayni
durumdaydi;
kk;
ar-
pik, kirli, bir
veya
iki
adet
depo ile
donanmig, sokaga
zorlukla
ikabilmeyi
saglayan dar geitli
harap
yapilar.
Benzin istasyonunun gerekten byyp
dzenli bir hal
almasi iin 1920'li
yillan beklemek
gerekmigti.
1920'de ise, 100.000 benzin istasyonu kurulmuy durumdaydi. Bunlardan
yarisi
bak-
kal dkknlari, magazalar
ve
hirdavatilardt. Aradan
on sene
getikten
sonra
ise artik bu dkkn-
lann
pek
azmda benzin
sat141
yapillyordu. 1929 yilmda,
benzin
satan perakendeci
firma
sayisi
yaklagik300.000'e ulagmigtt.Bunlann da hemen hemen hepsi
gaz
istasyonlan
veya garajdi.
Oto-
matik benzin istasyonu
sayisl
ise 192l'de 12.000kadarken, 1929'da 143.000'e ulagmigti,
1stasyonlar
her
yerde yay1lmigdurumdaydi; byk
kentlerin
yol
dnemecinde,
kgk kent-
lerin
ana
caddelerinde, ky kavgaklarmda artik sik sik benzin istasyonlanna
rastlarnyordu. Bu is-
tasyonlara
Rockyblgesi dogusunda
"doldurma
yerleri",
Rocky
blgesi batismdaysa
"servis
istas-
yonu"
denirdi, 1921
yllinda
Texas, Fort Worth'da, sekiz pompah
ve
sokaktan
ayn
girigiolan
nl sper
istasyonun ailmastyla bu kk
istasyonlarm
gelecegi
tehtikeye
dgecekti. Yeni
a1-
lan sper istasyona kargin yine de
modernservis
istasyonu kavrarnmm
gerekyaraticisi Califor-
nia
ve
zellikle de Los
Angeles'dir.
Burada kurulan
istasyonlar
dev byklkteki
igaret-yazilan,
dinlenme
tesisleri,
sayvan
denen kubbeleri, manzaralt konumu, kaldirimh girigyeriyle standard
yapitta birer servis
istasyonuydu.
Shell
Sirketi'nin
nclk ettigi "Barut
kutusu"
diye
anilan
stan-
dard
benzin
istasyonlar1
tm
lke
dzeyiride agirtici bir hizla filizlenip geligecek
ve
1920'lerin
sonuna gelindigindeyalmzca benzin
satigmdan
degil
-tires,
batteries
and accessories-
(lastik,
ak
ve
aksesuar) szcklerinin bag harfleriyle simgelenmig
TBA'dan
da
para
kazanacakti. "Stan-
dard of Indiana" ise istasyonlan
petrol
rnleri dipinda motor yagmdan mobilya cilasma, dikig
makinesi yagmdan elektrikli sprgeye kadar her eyit
mal
satan ok
daha
byk
ticaret
merkez-
1erinedngtryordu. Daha
sonra
bulunan yeni tip
bir
pompa
lke
apmda gnn modast ola-
cakti. Pompa, benzini
tepesinde
bulunan
cam
bir ksenin igine itiyor
ve
benzinin
alop
mgteri
tarafmdangrlyordu. Bundan
ama
rnn salligi konusunda
mgterlye gvence
vermekti.
Bylece, servis
istasyonlannm yaygmlagmasi
ve
rekabetin de kizigmastyla
istasyonlar
ken-
204
diferine birer isim bulup, yeniagt simgeleyen igaret
ve
tabelalar
astilar. Texaco "Yildiz",
Shell
"Denizkabugu", Sun"Parlak Elmas",
Union
"76",
Phillips
"66",
Socony."Uan At",
Gulf
"Porta-
kal Renkli Kre",
Standardof Indiana "Kizil Ta", Sinclair "Brontosaurus"
(Jeolojidedinozor
ne-
viden bir
hayvanLJersey
Standardvatanseverligi
yansitan
larmizi, beyaz, mavi renkleri,
isim
ve-
ya
simge
olarak
kabul ettiler. Rekabet, petrol girketlerini
milli
kipiliklerinin
garantisi
olarak bazi
ticari
markalar kullanmaya zorlamtytir. Bunlar dinsel resimleri andiran ikonlar
gibiydl.
Srcle-
rin
yabancihk duymamasma, kendilerini
gvencede
ve
oraya aitmig
gibi hissetmelerine
yarayan
bu
igaretler
uzun
bir kurdele
gibi,
Amerika'yi bagtan baa kat
edenyollarda
asil
dururdu.
Benzin istasyonlan
aym
zamanda
bir
uzmamn
belirttigi
gibi
"haritacillk"
biliminin geligme-
sine.ve bymesine
"Amerika'mn katkisi" olan yol haritalarmin
ortaya 1kmasmada yol
amig-
tir.
zellikleotomobiller iin
ikanlmigilk yol haritasi byk bir
olasihklal 895'te Chicago Ti-
mes
Herald'deyayinlanan
ve
gazetenin dzenledigi
elli drt
milmesafeli otomobil
yangl
iin ha-
zirlanmigharitadir. Gulf
Sirketi
1914yllmda Pittsburgh kentinde ilk benzin istasyonunu
aarken
.
yerel bir reklamci
kendilerine bu benzin istasyonunun
bulundugu yeri yol haritast zerinde
gs-
teren
bir broqr basmayi
teklifetmig ve
basilan bror
otomobil srcleri iin
byk bir kolay-
lik yaratmigti. 1920'11yillarda Amerikalilar'm
arabalan
ile
yollara dklmesi ile birlikte
yol
hari-
talarikullanimi da
yayginlagmig
ve
otomobillerin
vazgeilmezbirer
parasi olmuglardir,
Bu arada mgterileri ekmek iin benzin istasyonlari
yeni buluglar peginde kopuyordu.
1920
yilma gelindiginde, Shell
Sirketi'nin
Californiakolu,
alianlanna cretsiz niforma dagit-
mayave
bu niformalart
haftada kez
cretsiz
temizletmeyebaglad11ar. stasyonda
alianlarm
grevyerinde dergi,
gazete
okumalari
ve mgteriden
bahyig
almasiyasaklanmigt1.
Shell
irketi
aliganlanna"Lastiklere hava
ve
radyatre
su
servisinin
halkin onlardan bekledigi
bir hizmet ol-
dugunu,
bu hizmet n Shell mgterisi olsun
veya
olmasm, herkese hibir
ayinm gzetmeden
ya-
pilmasi gerektigini"
telkin
ediyordu. Sene 1927yi buldugunda
ise art1k
"servis
istasyonu
satici-
lari" diye anilmakta olan
aliganlannmgterilere "Lastiklerinizi
kontrol
etmemi
ister
misiniz?"
diye
sormasi
det almugtu.
ahganlardan
nymalan
istenen diger
bir yenilik,
mgteriye hizmet
verirken,
"kendi
kigisel fikir
ve
nyargilanm" igle kangtirmamalarlydi.
Saticilar
mgterilerin, Do-
gu
kkenli
veya
Latin kkenli olmalarma bakmadan herkese
egit
hizmet vermek
ve
konuqurken
argo
dil
kullanmamakla ykmlyd.
Eu arada yapilan yogun reklamcihk
ve tamtim
programlarimn da katk1slyla,yresel
ve mil-
li
servis
istasyonlan
yaygmlagtL
Benzin
satigmi
en
st
dzeye
ikarankigi bir reklamci olan Bru-
ce
Barton'dur. Barton benzin
satigim
en
uzak yrelere kadar
ulagtirmayaaligmigttr.Son derece
otoriter bir
ifadeyle
konugan Bruce Barton'un
yazmig oldugu The Man Nobody Knows
(Kimse-
nin Tammadigt Adam) isimli
yapit
hem 1925 hem
de 1926 ylllannda lkenin
en
ok sat11anki-
taplar
listesinde
birincf olmugtur. Eu kitap Barton'a neredeyse
lmsz
bir n kazand1rmigttr.
The Man Nobody Knows, Isa'yiele ahyor Ye
onun
"Kuds'teki akyam
yemeginde sadece
en po-
pler konuk olmakla kalmaylp",
ayni
zamanda
"modern
iy
yagantismm kurucusu"
ve
gnn
en
byk reklamcisi oldugunu kan1thyordu. Takvimler 1928 ylhni
gsterdigindeBatton
petrolcle-
ri muhatap
alarak
"benzin
mucizesini
yansitma girigimindebulunmalarim" istedi.
Onlan
"ben-
zin doldurma istasyonlartnm kapisi
nnde bir saat durup
gaz
almaya
gelenmgterilerle konug-
maya" aglidi. Petrolclerin haftada bir dolarcik
benzinin yaamlannda
neleryapabilecegini,
na-
sil sihirli olabilecegini kegfetmelerini isttyordu.
Onlarabu
grglerini
qu
szcklerle
anlattyordu:
"Dostlarim,
satmakta oldugunuz
gey
ebe-
di
genlik egmesinden gelen sihirli bir sirdir. Sagliktit Konfordur. Bagandir. Siz ise
sattigimizm
basit
ve
kt
kokulu,
galonbagma birka
sent
degerde
bir
gey
oldugunu
samyorsunuz.
Petrol
nefret edilen zorunlu bir masraf olarak dgnyor
ve
bu
simfa sokuyorsunuz... Ancak bu yanhg-
tit
Kendinizi sizden bunu
satin alan
erkek
veya
kadm mgterinin yerine koyun. Sizin
sattlglmZ
benzinin onlarm yagammda nasil mucizeler yarattigim greceksiniz."
205
:I
Bu mucize benzinin
insanlan istedikleri
yere
gtrebilmesinden ileri
geliyordu. Artik in-
sanlar benzin sayesinde
istedikleri
zaman
istedikleri
yere
gidebiliyordu. Bu
gerekpetrolcleri
harekete
gelren
bir mesaj etkisi
yaplyor,
artik mallyetlerden, depolama konularmdan,
envanter-
lerden,
pazar
hisselerinden
ve
kirli
ve
yagli
niformalardan korkmuyorlardi. Artik bu
on
yllm
so-
nuna
gelindiginde
benzinin
perakendecilerde
satigiyaygm
bir aligkanlik
olmug,
kutsal bir i; ol-
masa
bile, byk
ve
rekabete aik bir
ikolu durumuna gelmigti.
"Teapot" Firtinasi
Benzin flyati artik Amerikahlar'in
ogununyaammt ve
gelecegini
etkiler
olmugtu.
Bu
nedenle
1920'lere
gelindigtnde,
benzin
fiyatinm her ykseliginde bunun gncel konu haline
glmesive
elegtiriler
ekmesi-sanki
kural
olmugtu. Bu olgu
anmda basm
tarafmdan
halka duyuruluyor,
vali-
ler,
senatrlerve
hatta devlet bagkanlarmca
tartigmaya
ailiyor,
Amerika Birleg k Devletleri h-
kmetince
tahkik
edillyordu. yleki, 1923
yllmda, yine byle bir flyat artiginda, Wisconsin'de
SenatrRobert La Follette, diger adl
ile
"Savai Bob," benzin flyatlarmayapilan
zam
konusunda
Parlamento'da
agir
konugmalar
yapmig, artiga
neden olanlar
iin byk
cezalar istemigti. La Fol-
lette
ve
bagh
oldugu komisyon
bu sulamalarda halki uyarlyor
"byk
petrol girketlerindensa-
dece birkai bile, gelecek
birka
sene
iinde
1920
Ocak
aymdan
beri yaptiklan
gibi petrol flyatla-
rmda
manevra
evirrneye devam
ederlerse
bu
lke
halktnin bir galon benzin iin
en az
1 dolar
demeye
hazir olmalarmi" sylyordu. Ancak bu szlerden hemen
sonra
benzin retiminde
agi-
n
arti;
yaganmasi
flyatlan dgrecek
ve
Savai
Bob'un
uyans1
fazla etkin olmayacakti. 1927
Ni-
san
ayinda benzinin perakende flyati San
Francisco'da
galonu
on

sente,
Los Angeles'de de
on
buuk sente kadar dgt. Bylece,
La Fallette'nin
mequm
kehaneti gerekleymemigti.
Ancak
gunu
da unutmamak
gerekir
ki, La Follette, her
ne
kadar benzin
fiyatlarindaki
tah-
mininde
isabetsiz
olmugsa
da, bagka
bir konuda hedefe
tam
isabet yapmigt1.
Flyat konusundald
tutumu,
bu konudaki tahkikatlan
kendini
asil
meggul
eden
bagka bir
konu
yaninda sadece k-
k bir
yan
gsteridir.
Gerek
gudur ki, La Follette
iin, Senato'da Hali
seferlerinin
nclgn
yapan
kigi
ve
lke
tarihindeen
nl ve
en
acayip
skandali ortaya
ikaran grubun bagidir denebi-
lir. Su Teapot Dome
(aydanlik
Kubbesi) skandalidir.
Wyoming'de
Teapot Dome adlyla bilinen
ve
jeolojik
bir
yapiti
andiran geklindentr
bu
ismi
tagiyan
blge, Birinci Dnya Savagi'ndan nce, Taft
ve
Wilson
dnemlerinde,
"donanmamn
petrol
rezervi"
olarak aynlmig petrol yatagmdan
(diger
ikisi California'daydi) biridir. Hatirla-
nacagt gibi
o
siralarAmerikan donanmasimn
kmrden petrole dndrlmesi
gndemdeydive
tartigmalaryapillyordu. Teapot
Dome donanma yedegi olarak aynlm1; yataklardan biriydi.
Ame-
rika'da sregelen bu
tartigmalann
bir
benzeri de Ingiltere'de, hemen
aym
gnlerde
yaganmt; ve
Winston
Churchill,
Amiral Fisher
ve
Marcus Samuel glbi kipileri
uzun
zaman meggul etmigti.
Amerikalilar da
ngilizler gibi petroln kmr kargismdaki
stnlgn
kabul ediyor
ve
konu
retim oldugunda Amerika'mn
ne
denli
avantajli oldugunu da biliyor, fakat
tiplo
ingilizler
gibi
"kritik
bir anda" petroln
tkenecegi
olasiligmdan korkuyorlardi. NitekimAmerikah bir donan-
ma
yetkilisi gyle
diyordu:
"Kritik
bir anda petrol
bulamamak demek... filonun hareket
yetene-
ginin
olumsuz etkilenmesi
ve
tm milletin gvenliginin yok
olmasi
demektir." Ya
en
ihtlya du-
yuldugu kritik bir
anda
petrol
birden
tkenirse?
Ancak,
tm
bu dezavantajlara
karym
petroln
sagladig
yagamsal
avantailara kargi
konulamadi
ve
Amerikan filosunu kmrden petrole
d0n-
drme karan almd1. Bu karann uygulanma
tarihi
ingiltere'yle
aym
ylla, 1911'e
rastlar. Aymyll,
petrolle ilgili kugkulann giderilmesi
amaciyla,
Washington hkmeti,
potans yel
retim blgele-
rinde donanma iin petrol rezervi
yapmaya
girigti.Ama
"beklenmeyen
acil bir durum iin,
pet-
rol stoku
bulundurmak"
ve
bunu ancak
savag ve
kriz gibi hallerde kullanmakti. Petrol
rezerv
blgelerinin
tesis
igi
pek kolay olmamigtl.
Washington'da
uzun
mcadelelerin
yaanmasma
ne-
206
den
olmuytu.
Ayrica
bunlarm kismen de ola zel
tegebbslerce
igletilmesi
konusu da
tartigilmig-
ti.
Tartigma
yirminci yzyil
Amerika'sinda devam
etmekteolan kamu politikasmm
tipikbir
par-
asi
gibiydi. Bir
lasim Amerikall kamuya ait
topraklardaki kaynaklarm zel
tegebbslerceigletik
mesi yanhslyken, diger bir Amerikall
grup
kargi grgteydi
ve
kaynaklarm iletilmeden- federal
hkmet denetiminde
tutulmasive
korunmasindan
yanaydi.
1920
yllinda Devlet Bagkanligi'na
Cumhuriyetiaday Warren
G. Hardingegetirilmigtl. Har-
dinge'nin
seilme
nedenlerinden
biri
"gerekten
bir bagkana" benzemesiydi,
iktidarageldikten
sonra, o
da, her iki bagkandan bekleneni
yapti
ve
kaynaklar
tartigmasmdatutucu tarafla
ilerici
ta-
raf arasmda uyum
ve
denge
saglamaya
ahyti. Ne
var
ki, ligleri Bakanligl'na
NewMexico Sena-
tr
Albert B. Fall'u
atamigt1ve
bunu
yapmakla da
kendini
elevermig,
tutuculardan
degil
flerici-
lerden
yana olduguanlagilmigti.
Fall'a gelince, baanli
ve politikaci olarak
gl
bir
ifti
ve
ayn-
ca
hukuku
ve
madenciydi. Bir derginin
tarifiyle"ncruhlu, fazla
yontulmamty,.iki
yumruguy-
la birden dvge
hazir, eski zamanlarda
yagamig
Texasli bir
gerifebenziyordu." Sylentlye gre
genlikgnlerinde
tipki
Zane
Grey glbi iyi
silah kullamr,
atiglanni abuk
ve
isabetli
yapardi.
Siyah,
genig
kenar11
gapkast
ve
atlara kargi duydugu merakla
tipik
bir Bati kovboyu
gibiydi.
FalPu byle
tanimlayanlarm
kargismdaki
muhalif
grup olan tutucularsa,
onu tamamen
farkli bir gzle gr-
yordu.
Gnnnde gelen
tutucu
kanat
mensuplanndanbiri
onu
"aragttrmaci
mafyasi" olarak
ta-
n1mlamigti.
Bu
zat
Fall'un ligleriBakamolugu hakkinda
gunlan
80ylemigtir:
"igleri Bakani ola-
rak daha
kt bir adam bulmak
belki mmkn olabilirdi. Ancak
bu hi
de kolay
olmazdL"
Fall'un icraatlarmdan
biri donanmamn
petrol rezervini Donanma Bakanhgi'ndan
ahp lig-
leri Bakanhgl'na
vermesidir. ikinciagamada rezervleri
zel
girketlere kiralamak istiyordu.
Fall'un
faallyetleri dikkat ekmekteydi. Nitekim
1922
ilkbaharinda, kira
szlegmelerinin imzalanmasm-
dan hemen nce, bir gn, Standard
Oll'den Walter Teagle, beklenmedik
bir
anda, Hardinge'nin
tanitim
kampanyasmi
ynetmig olan
ve o
siralar Amerika BirlegikDevletleri Nakliye
Kurulu'nun
bagi Albert
Lasker'inolisinde lieliriverdi. Teagle, Lasker'e gunlan syleyecekti: "Anladigima
gre
IigleriBakanhgi Teapot Dome blgesini kiralamak iin
kontrat imzalamak
zere. Su da hemen
btn endstri alanlarmda biliniyor. Ben pahsen Teapot
Dome'la
ilgilenmiyorum.
Burasi Stan-
dard
Oil New
Jerseykolu iin hibir anlam
ifade
etmlyor,
ancak
inamyorum
ki Bagkan'm bunu
bilmesi
gerek.Bu konuda burnuma
irkin
kokular
geliyor."
Biraz kugkulu
da olsa Lasker Bagkan'a
gidip
Teagle'm mesajml iletti. Hardinge
odasmda
dolagmaya baglamig
ve
"Bu sylentlyi daha evvel-
de duydum.
Ancak
eger Albert Fall drst
bir
adam degilse, ben de Amerika BirlegikDevletleri iin
uygun
bir Bagkan degilim" demigtir. ki
varsayimm da dogru
oldugunu
zaman
gstermigtir.
Sonunda Fall, Teapot Dome'u Harry Sinclair'e kiraladt Bukontrat,
Sinclair
aismdan fazla-
siyla
memnuniyetveriti kopullarda yapildi;
nk bu kontratla Sinclair'e
garantili
bir
pazar
-Amerika
Birlegik Devletleri
pazari-
saglanmig oluyordu. Ayrica Fall, Edward Doheny'ye de
bundan da daha
genig kapsamli
bir
rezerv
olan Californiarezervinin Elk Hill blgesini
kiraladi.
Hem HarrySinclairhem de Edward Doheny Amerikan petrolcleri arasmda
en tamnmig
gahsi-
yetlerdi. Her
ikisi
de mtegebbis igadamiydi
ve
kendi yeteneklerini kullanarak, khne Standard
. Oil
veraseti
digmda
en
byk igletmeleri
yaratm1;
"iki
yeni adamdi." Bunlardan Doheny'ye halk
efsane kahraman1
gzyle
baklyordu. 1;
yagamma
ilk gnlerde madenci olarak baglamigti. Ma-
den
ocaginda kuyuya dgp iki bacagt da kinlmca,
yataga
mahkm
olmugtu; ancak
yatarak
ge-
en
gnleri
boga harcamayarak hukuk.kitaplan okumuy
ve
kendini
avukat olmaya hazirlamigti.
Kendisinin
aynca
biak kullanarak bir dag aslamyladvgtg de sylentiler
arasmdadir.1920'li
y1llardaartik Doheny byk bir
servete
ve
Standard
Oil kahntisi
girketlerinher birinden daha
byk bir ham
petrol reticisi olan
kendi
girketi
Pan American'a
kavugacakti. Doheny i;
yaga-
minda
her iki
partinin politikacilanna nfuz etmeye
ve
onlarla dostluk
kurmaya zen
gstermi ,
.
bunu kendine
prensip
edinm ptir.
207
Sinclair
de
ayni
dogrultudayd1.
Kansas'ta kk
bir kasaba
eczacismm
oglu olan Sinclair
kendisini
eczaci
olarakyetigtirmi ti.
Ancak yirmi
yagmdayken, bir speklasyon
sonucu
aile ml-
k
olaneczanesi
elden
gitmigti.
iflas
durumuna dnce
nce maden
donat11mlari iin
kereste
satarak
yagammi
srdrd. Daha
sonra
da Kansas'm gneydogusunda
ve
Oklahoma'ninOsage
blgesinde kk apta petrol sahalari alim satimina
yneldi. Yatirimcilarmsempatisini
kazana-
rak, kk
apta
petrolgirketteri
kurarak bunlan kiralamaya bagladt
ok
stn bir
ticaret
adami
ve
gl
ve
ikna edici,
inandirici kipiligi, kendine
olan
gveni
ile,
hi kimseye
ve
zellikle
de
ya-
tinmcilara
dn vermeyen
bir adamdi.
Meslektaglarindan birinin deylmiyle
"masanin
bag kpesi
daima
onun
oturdugu
yerdi." Elinde avucunda
ne
varsa
hepsini Oklahoma'daki GlennPool'a
yatirmig
ve sonunda
byk
bir
servet
edinmigti.
O gnlerde
yeni
kegfedilmig
olan Oklahoma
petrol yataklarma giderek,
rnn figkirmasi
ve
henz boru
hatlanna baglanmamasi nedeniyle,
st
bagi petrole
bulanmig
olarak varili
on
sentten
ne
kadar petrol bulduysa satin aldi.
Petrol
elikyapihpetrol tanklarinda
depolayarak, boru hattmm tamamlanmasim bekledi
ve
sonunda
.
da petrol varili 1,20
dolardan
satmayi
baardt.
Birinci
Dnya Savagi ikana kadar Sinclair tm kitada
en
byk bagtmsiz petrol-reticisi
olarak
kaldi. Ancak
satigini
byk,
entegre
girketlere
yaptigi
iin, istedigt hedefe ulaam1yordu.
50 milyon dolan bir
araya
getirip
1916'da sessizce
kendi
entegre petrol girketini
kurdu.
Sirket
kisa sijrede lkenin
en
byk
on
girketindenbiri olmugtu,
Sirket
kisa zamanda mutlaksz sahi-
bi olarak lkenin her yanmda i;
sahasmda
mcadele verip
yarigacak duruma geldi.
Gnler
ge-
tikeyeni bir huy edinmig,
istedigi
ne varsa
ele ge rmek
iin nnde hibir
engel
tanimamaya
baglamigtl
ve
bu dela
da istedigi
Teapot
Dome'du.
ligleri Bakanhgt
1922 Nisan ayinda Doheny ve
Sinclair
ile,
ortada
dolaan sylentilere
kargm kontrat imzalad1.Tutuculardan birinden Raynaklanan sylentlye gre
"Bay Fall bazi
b-
yk rketlerle karanlik
iligkiler
iindeydi."
Senatr
La Follette tahkikatagirigti
ve
tahkikatso-
nucunda,
donanma mensuplarmdan
rezervlerin Donanma Bakanhgl'ndanligleri
Bakanhg'na
devrine kargi ikmig olanlarm uzak
ve
cra
istasyonlara
srlerekuzaklagtinlmig
oldugu
ortaya
ikti. Bu gerek La Follette'nin kugkulanni daha da artirmigti.
Ancak bir
sene
sonra,
1923 Mar-
ti'nda,
Fall'un lileriBakanligi'ndan istifasiylabu
kugkular
kamtlanmaylp sylenti olarak
kalma-
ya
mahkm
olacakti. Istifaettigi
zaman
halk i nde
hl
tutarlive saygm
kipiligiyletammyor,
an-
cak
bir
taraftan
da durumu giderek
kugku uyandiran bir
halk
adami izlenimini verlyordu.
Kugkuuyandtrma konusunda Hardinge Ynetimi
gitgide
bataga saplanmaya, skandallar
ve
yan11uygulamalarla
sulanmaya baglamigtl.Bizzat Hardinge kendisi sulamalara muhatap olu-
yor,
bir
metres tuttugu
sylentisi agizdan
aglZa
y 111yordu. Sylentiler kargisinda zntye ka-
pilan
Devlet
Bagkani, Kansas dzlgnde zel
aractyla
dolagirken "Dgmanlanmla bir
zorum
yok, onlarla nasilsa
bag edebilirm. Bana
sorun
yaratanlar
ne
yazik ki kendi dostlanm" diyecekti.
Su szleri sarf ettikten hemen
sonra
da San
Francisco'da
aniden lecekti. Doktorun syledigine
gre
lm
nedeni
"damar
tikanmasi",
basina
greyse
"biraz
dehget, biraz utan
ve
biraz da
gag
kmliga kapilmigolmaktan
ileri gelen
bir
hastalikti!"
Olmnden
sonra
yerine BagkanYardimcis1
CalvinCoolidgegeti.
Eu arada Teapot Dome konusunu Senato'daki
Kamu Topraklan Komisyonu ele almig, tah-
kikata
devam ediyordu. Ancak ortada henr
suu
kanitlayan kesin delil yoktu
ve
halkin
bir kis-
mi
btn sylentilerin ciddiyetten uzak oldugunu,
"bir
bardak
suda yaratilan firtmadan" bagka
bir
gey
olmadigim sylemeye baglamigtt.igte
tam
bu sirada
ilgin
bazi sylentiler ortaligi kangtir-
di. Teapot Dome'un kiralandigt gnlerde
Fall'un New
Mexico'daki iftliginde
kapsamli
ve
paha-
11restorasyonagirigtigi ortaya ikt1.
Aynca kumbarasmdan ikardigi
yliz dolarhk banknottarla
ya-
kindaki bir iftligisatm
aldigt da kamtlanmigti. Su gerekler bazi sorulara yol ati. Fall
nasil olup
da byle birdenbire
para
iinde
yrmeye
baglamigti?Mali durumundaki bu beklenmedik degig-
me
kendisine
Israrla
sorulup,
bu konuda
baski yapildigmda Fall, Washington Post
yay1mcisi
Ned
208
I
Mc Lean'den
yz
bin dolar bor
para
aldigim syleyecekti. Sinzit
hastaligmdan
seyahat edeme-
yecek durumda olan Mc Lean'la konumak iin Palm Beach'deki
evine
gidildi.
Mc Lean bor
para
verdigini
kabuledlyor,
ancak Fall'un, hemen birka gn
sonra,
eki bozulmamig olarak ia-
de ettigini
sylyordu.
Bunu izleyen
gnlerde
daha da
can
sikici sylentiler duyuldu.
Sinclair'in
sekreteriverdigi ifadede
patronunun
bir kere kendisine Fall iin, isteyecek
olursa kendisine yir-
mi beg
otuz
bin
dolar kadar
para
vermesini syledigini ifade
ediyordu.
Nitekim Fall bu
parayi
is-
temigti.Durumun bu
gekli
almasindan Sinclair bizzat
tedirginolmug, gazetecileri
atlatmak
iin
nceden
haber vermeden
acele Paris'ten Versay'a
gitmiti.
Asil bomba ise
daha
sonra
patlayacakt1.24 Ocak 1924'te Edward
Doheny
Senato'yaverdi-
gi
ifadede,
Fall'a bin
dolar
para
verdigini,
bu
paray1
bi2zat oglunun nakit olarak
"kk
siyah bir
anta
ilnde" Fall'un olisine gtrdgn syleyecekti.
Dohenybu
paranm
kesinlikle
rgvetol-
madigim, eski bir dosta verilmigbor
para
oldugunu
israrla
sylyordu. Yillarca nce ikisi
birlik-
te
altm
aramaya
ikmig, arkadag olmuglardi.
Su arada
Doheny Senato'ya Fall
tarafindan
imzalan-
mig
oldugunu iddia
ettigi,
eski
ve
y1rtik,imza kismi eksik bir de
not sunuyordu.
Doheny imzall
kismin kansi
taranndankasten kesilip saklandigim, bunun Doheny lecek olursa Fall'u
gayri
msait kogullarla ger
demeye
mecbur etmemek,
tedirgin
olmaktan kurtarmak iin
yapildigmi
sylyordu. Bu, yalnizca dostlukla dgnceli olugun karmast olan bir
nlemdi.
Fall ise
ifade veremeyecek kadar hasta oldugunu sylecek
ve
bu bazi kimselere birka
yll
evvel
olugan bagkabir olay1hatirlatacakt1. Aym Fall, 1920 senesinde Woodrow Wilson'un duru-
munu saptamak
iin Beyaz
Saray'a giden iki senatrden biriydi. Beyaz
Saray'a Wilson'un
ger-
ektenbir krizden mi rahatsiz oldugunu, yoksa, sylendigi gibi, aklim
mi
kairdigtm
tahkik
iin
gidilmigti. lyte1920'nin
o
an11angnnde Fall BirlegikDevletler Baykam'na
"SaymBagkan, he-
pimiz sizin iin dua ediyoruz" demig
ve
Wilson'dan ancak duyulabilen
bir
sesle
qu
yamti almig-
tt:
"Hangi yne dogru
Senatr?"
Halk igte gimdi de Fall'un hastaligmm
tahkikedilmesini istiyor-
du. Bu
garip
hikyedeki gerekler
ortaya
dkldke insanlarm itibarlari
da
saga
sola
savrulu-
yordu.
Bu arada
tahkikat
komisyonu Washington Post
yayimcisi
Mc Lean ile Washington
DC'den birtakim kipiler arasmda Palm Beach-Washington
arast
birtakim
telgraf
degig-tokuu
ya-
pildigmi da grenmigti. Senato Komisyonu kargismda ifade
verenler arasmda
gemigte
Oklaho-
ma'da tren soygunculuguyapmig
biri bile
vardL
Bu arada Harry
SinclairSenato'nun sorularma
cevap
vermeyi
kabul etmediginden mahkemeye hakaret suundan yargilamyordu. Durumunu
kurtarmak iin Bum Dedektiflik Brosu'na bagvurup
jri
yelerinin itibarlanna
glge dgrmek
istedi
ve gereke olarak
da
Anglo-Sakson hukukunun aligilmigkurallarina uymadiklanm ne
srd. 1924 yllma
gelindiginde
The New Republic'in yazdigt
gibi
ar
tiktm
Washington
"omuz-
lanna kadar
petrole
batmly durumdayd1..." Gazete muhabirleri bundan bagka
geyden
bahsetmi-
yordu.
Otellerde, caddelerde, yemek masalarmda
konugulan
tek
konu
petrold.
Kongre btn
teki igleri
birakmig,yalniz
bu igle
meggul oluyordu.
1924 Bagkanlik
seiminin yakm oldugu
gnlerdeCalvinCoolidge seimi kazanmaya
ve
Beyaz Saray'a
temelli
yerlegmeye kararli
ve
niyetliydi.
O
agamadaki
ana
petrol politikasi, konu-
dan olanak verdigince
uzak
durmak
ve
bylece Teapot Dome
skandalmm
izlerini
unutturmakti.
Bu arada Coolidge'inyardimina
ve savunmasma
Cumhuriyeti bir Kongre yesi gelecek
ve
Co-
olidge'in Teapot Dome'la olan tek
iligkisinin
bir petrol
lambast
igiginm
ekiciliginekapilmig ol-
masmdan
fleri
geldigini syleyecekti. Demokratlar Teapot skandalmi geerli bir seim kozu ola-
rak kullanmak istiyordu. Ancak, Calvin Coolidge'in siyasi gcn halife almakla hata
ediyorlar-
di. Diger
yandan, kendilerinin de bazi
ithamlarla
yara
alabilecegl olasillgmi grmezlikten geli-
yordu;,nk
ne
de olsa Doheny, Woodrow Wilson Kabinesi'nin
en az
dtt
eski yesine
elverig-
li
partlarlayeni
igler
saglamig
bir Demokrat'ti.AyricaWoodrow Wilson'un damadt
ve
1924
se-
imlerindeDemokrattar'in
ilk
siradaki aday1William Mc Adoo'ya 1.50.000 dolar
yasal dampma
creti demigti. Ne
var
ki halk bu cret konusunu grenecek
ve
bu yzden Mc Adoo seim
gan-
209
I
1
sini
kaybedecek,
onun
yerine
John
W. Davis Demokratlar'm n stradaki adayi
olacaktL
Olaylar
-
geligiyor,sylentiler artlyordu. Bu arada Doheny'nin Teapot Dometahkikatkurulunun bagkam
olan Demokrat Senatr'le
Montana'da bir konugma yaptigt
ve
petrol
konusunda
ona
bir
"neri-
de"
bulundugu da ortaya ikmlytt
Teapot Dome konusunda
ikanlan firtma
giderekgiddetlenirkenCoolidgede boydurmuyor,
kargi saldinya gegiyordu. Hardinge'nin alt kadrosunu igten 1karlyor,yanh; uygulama gerekesiy-
le ihbarlar
yaplyor,
bu arada biri Demokrat
Parti'den digeri Cumhuriyetiler'den
iki zel
savctyi
kadrosuna
ahyordu. Seimkampanyasi sresince
kendini skandaldan uzak
tutmaya
zen
gstere-
cek
ve
1924 Baykanlikkampanyasinda
bu yzden "Silent Cal" (Suskun
Coolidge)namiyla anila-
cakti. Konulan grmezlikten
gelerek
etkisiz b1rakmastratelisi uyguluyordu. Ve
o
gne dek de hi-
bir konuda bu denli suskun olmamigti. Coolidge stratejisinde baanli olmugtur. Belki
gariptir fakat
gerekten
de tm kampanya boyunca Teapot Dome skandall bir
kez daha
gndeme
gelmemi
tir.
Ancak skandal unutulmayacak
ve
on
yll sreyle daima
belleklerde
kalacakti.
1928'de,
Sinclair'in dzmece bir
girket olan ContinentalTrading yoluyla Fall'a birka yz bin dolar
para
gnderdigia1gaikacakti.
Bu,
Fall'un iki
eski arkadagma
yapmig
oldugu
hizmetler
kargillgmda
en az
490.000
dolar
aldigimn karnti anlammdaydi. Nihayet 1931 yllmda, artik
tkenmig
olan
agzl Fall hapse atihyordu. Bu kigi grevde
iken
yaptigi
yolsuzluktan hkm
giyiptutuklan-
mig
ilk kabine yesidit. Sinclair'e
gelince hem mahkemeye hem de Senato'yahakaret suundan
alti
buuk
ay
hapis
cezasma
mahkm oldu. Hapse giderken
yolu
zerindeki SinclairKonsolide
Petrol
Sirketi'ne
ugraylp ynetim kurulu toplantisma katilacakti. Kuruldaki teki mdrler ken-
disini kargilaylpresmi bir
davramgla,
"gven
oylarm1
belirtmiglerdL"
Doheny ise
masum
bulun-
mug,
hibir
zaman
hapse
grmemigtic
Ancak
senatrlerden
biri bu durumu yadirgayacak, Do-
heny'yi ima ederek "BirlegikDevletler'de
bir milyon dolan hapis cezasma arpmak mmkn ol-
muyor" diyecekti.
L
Albay
ve
zgrlk
Bonolari
I
Tahkikatm ileri agamalannda dzmece girketContinental Trading'in ashnda
bir mekanizma ol-
dugu
ortaya
1kmig
ve
bu skandalm
daha
da byyerek
genig
yankilar uyandirmasma neden ol-
mugtu.
Bu mekanizmayla,
nde gelen bir
grup
petrolcye,
kendi girketlerinin
rettigi
petrol
sati-
1 zerinden
"zgrlk
Bonosu" adi
altmda
bir komisyon
deniyordu.
Harry Sinclair,
komisyo-
nun
bir kisomi
suspayt
olarak Fall'a
demig,
yani bono
vermigti.
Komisyontm bir kismim da
Ulusal Cumhuriyeti Kurul almlyti.
Ancak lkeyi
asil
gagirtan
Albay Robert Stewart hakkinda g-
rendikleriydi. Halk Amerika'mn
en
sekin,
en
baanli
ve en
gl petrolclerinden sayllan Indi-
ana
Standard BagkaniAlbay Robert Stewart'm zgrlkBonosu'ndan komisyon alanlardan ol-
dugunu grendiginde gerekten gok
geirmig
gibiydi.
Genig
yzl,
iri
yaptli
b ri olan Stewart bir
vakitler
Teddy Roosevelt'in organize ettigi
Ro-
ugh Riders (Sert Srcler)
grubuna
katilmigtt.
Diger byk petrol
girketi
bagkanlanmn
aksine,
hayatinda bir gn bile petrol sahasina ikmam14,bu ynde bir aligmasi olmamigt1.Standard'a
katildigt
ilk
gnler girkette avukat olarak grev almig,
hukuk alamndaki bilgisini
girketinen
st
dzeyinde bile uygulamak istemigti. Asimda bunda gaacakbir
taraf
yoktu. Ne de olsa, dagilma-
dan evvel
ve sonra
petrol endstrisi daima birtakim meydan okumalara
maruz
kaliyordu. Sincla-
ir de 1907den beri Indiana Standard'in
sz edilen her olayinda daima igin merkezinde olmug-
tu.
Otokratik, buyruk vermeyi
seven,
mcadeleci yapistyla girkete
savayma
gc agilamig
ve
1920'lerde
lkenin bir
numarall benzin pazarlaylcist olmutu. Halk arasmda "Albay Bob" diye
anilan
bu
adam sadece petrol endstrisinin degil,
tm
Amerikan i;
yagammin en saygm ve
hay-
ranlik duyulan
liderlerinden olmuytu. Onun kadar sekin
birinin Teapot Dome pisligine bulagt1-
gma
inanmak
ok
zordu.
Ancak,
yine de
uzun
yillar devam eden sorgulama sonunda
bizzat bu
210
I
ige karigtigini,
ContinentalTrading
ve
zgrlkBonolanyla olan
fligkisini itiraf
ederek kendisi-
nin
de 760.000 dolarhk hisse
aldigm3
kabul
etm tir.
Stewart'mTeapot Dome denilen
arapsaina
her
gn
biraz daha battigi gnlerde, Indiana
Standard'in
en
byk hissedari olan
ve o
gne
dek girket idaresine kangmamigolan bir kipi, Ste-
wart'a
"kendisine
yneltilen her eleptiride kendisini
savunup temize ikarmasim"
sylemigti.
Ancak
Stewartbuna yanagmadt Ve nihayet 1928'de
girketin
bu
en
byk hissedan Stewart'a
kendini savunmak iin her hrsatt verdigini,
ancak
onun
bunu yapmadigmi, gimdi
de
artik
Sirket-
ten
aynlmasi gerekt gini syleyecekti. Sz edilen hissedar
"Junior"
lakablyla
tanman,
John
D.
Rockefeller'in
tek
erkek evladidir.
John
D.
Rockefeller
Jr.
kisa boylu,
ciddi, mnzevi yaradiligtabiriydi. Babasma
taplyor,onun
tutumlulukkonusundaki grglerini candan
benimseyip
uyguluyordu. Brown niversitesi'nde
henz
ok
gen
bir grenci olarak okurken arkadaglan
onu
kendine ait peetelerin kenarlarmt
kivirip dikerken grmg, ok papirmiglard1. Ancak daha da
ilgin olan
Junior'un annesi
tarafm-
dan
"grev"
ve
"sorumltiluk"
zerinde nas11yetigtirildigidir. Annesi
ok ciddi bir gekilde
ona
bu
iki kavramm anlammi gretmigti. Dogru
Ve drst davranmak
Junior'unprensibiydi.
Kendisi de
babasmdan
bagimsizolarak,
sistemli
bir
gekildebagiglar
yapmig,
aile servetinin nemli bir kismi-
ni
bu ugurda harcamigtir. Dogal olarak yine de aileye byk bir
servet
kallyordu. Meggul oldugu
teki iglerden
biri de
egitli
yurttaglik igleri
ve
sosyal konulardi. Hatta bir
defasmda, New York
ili
adma fuhug konusunda ailan bir sorupturmada grev alacak kadar ileri
gitmigti.
Gen Rockefeller, babasmm
"bayan
arkadagi" diye
bilinen,
"iftirac1
ceza
mabudesi" Ida
Tarbell'le
bile diyaloga girmigti.
1919
ylhnda
bir kongrede
kargilagtigtbu kadma
son
derece
na-
zik
ve terbiyeliyaklagmig,
nerdeyse bir gvalyegibi
davranmigti. Aradan birka
yll getikten
son-
ra,
babasi hakkmda bir kitap
yazmayi
planladigtm, bu kitapta kendisinin babastyla
yaptig1
konug-
malari
esas
almak istedigini syleyerek IdaTarbell'den seri
halindeki
bu konugmalari
gzden
ge-
irmesinirica etti. Hatta iini kolaylagtirmak iin gereken materyali Tarbell'in Manhattan Gra-
mercy
Park'taki
apartmanma
bizzat kendisi gtrd. Yazar bu belgeleri inceledikten
sonra
baba
Rockefeller'in konugmalarmda yanh davrandigmt, kendisine yapilmig
tmsulamalan kenara it-
tigini
Syleyecekti:
"Junior"
bu
yamta
inanmig
grnyordu.
Bir meslektagma
yazdigt mektupta
u
szlere
yer
verik
"Bayan Tarbell biyografi notlarini
son
gnlerde tekrar okudu, kugku yok ki
onun grgleri
daha loymetlidir. yle
anlagiliyor
ki
bu
yayini
bugnk eksik
gekliyle
ve
dengesiz
durumuyla
gimdilikyaymlamamamiz daha
iyi olacak."
Aradan drt yll geip 1924 yllma gelindiginde
gen
Rockefeller kendisini ok etkileyip ha-
rekete geiren
bir olayla
kar11aacakt1. Bu, Indiana Standard
girketi'nin
yolsuzluk iddialarma
ka-
rigmasi
olaylydi.
Gemigyillarda daTarbell eski
trst'teki
yolsuzluk
iddialarlyla nasil
sarsilip ha-
rekete
gemise,
bu defa da Sunior"
aynen
Tarbell gibi, hatta ondan daha fazla sarsilip
harekete
gemigti. O
insanseverligi
meslek edinmigt
ve
asla bir
petrolc
degildi. O
Ikadar
ki Standard
Oil'den
ikmigtm kk girketlerin iglerine
kangmamay1, sorunlarmdan uzak
kalmayi
tercih
etmigti. lkedeki birok kipiiin babasi
hl
gemigte
yagaml;
"kt-karakter"
imajmdaydi.
Siin-
di ise
sahneye oglu lk1yordu.Ama
tamamen
farkh bir
grnnide, farkl1 giysiler iinde
-
ve
bir
reformist olarak. Bu reform
igigmi
Indiana Standard'in da kalbine kadar
gtrmekte de
azimliy-
di. Albay
Stewart olayinda, Senato Komisyonu'na verdigt
ifadede asil nemli
olanin girketin
ve
endstrinin drst
olmasi gerektigini syleyecekti. Ne
var
ki Rockefeller girkette hisselerin
yal-
mzca
yzde 15'ini elde
tutuyordu.
Stewart kendi
istegiyle
istifa
etmeyi reddedince, Rockefeller
onu
bertaraf etmek iin kargi
saldirlyagemigti.
Albay bu
saldinya
acimasizca
kargthk verdi:
"Eger Rockefeller'ler
savagmak
istiyorsa ben de onlara
nasil
savagilacagLm
gsteririm" dedi...
Bagarilarladolu bir i; gemigi
vardi; liderlik
yaptigi
son on sene
iinde
girketin kr
orani
drt kat
artmigt1.
Simdi
de, lyi bir
ama
ugrunda sarf etmek
iin
ekstra
bir
pay ve
igten hisse istemigti. Ba-
zilanna gre bu olup bitenler Dogu ile Bati arasmda petrol egemenligi iin yapilan
aci
bir
savag-
211
tL
Bagkalan ise,
savagm,
tm petrol endstrisinin
kontroln
garantilemek iin, Rockefeller'ler
tarafmdanikanldigma
inanlyordu. Ancak Rockefeller'ler
pay
konusunda fazla
sorun
ikarmi-
yor, para degil zafer istiyordu. Bu nedenle
lyi
organizeolup,etkin
bir kampanya yrtmglerdi.
Sonuta1929yin Marti'nda onlar kazandi
ve
hissedar oylarmin yzde 60'mi ald11ar.
Artik Ste-
wart saf digt edilmigti.
u mcadelede
John
D. Rockefeller
Jr.
ige dogrudan mdahale etmig
ve aika
gzlendigi
gibi,
babasmin kurdugu Standard Petrol Trst'nn devami olan kk-girketin sorunlannda ak-
tif
bir rol oynamigti. Bunun kr saglamak gibi
basit bir
ama
ugruna degil, petrol endstrisinin
itibarmi kurtarmak, bu endstriyi hkmetten.veya
kamudan
gelebilecekyeni saldinlara kari
korumak
ve
nihayet Rockefeller admm
vakarli ismini
gvenceye
almak iin
yapmigti.
Su
abala-
nndan dolayt bir hayli de eleptirilmigt .Kizgmbir Stewart yanhsi Rockefeller'e yazdigi mektupta
"Eger
Standard Oil
Sirketi'nin
ilk gnlerine ait
babanizin
performans kay1tlarma
bakarsaniz
say-
falarm kara lekelerle kapit
oldugunu, bunlann Albay
Stewart'aynelttiginiz sulamalardan
on
kat daha kt
oldugunu
greceksiniz. Dnya yznde
ihtiyar
Rockefeller'in elli yll nce igledigi
gnah kalmttlarim
temizleyecek
yeteri kadar sabun bulunmadigt kamsmday1m. Bence bagkalan-
nin ve
kendinden daha
iyi
olanlann karakterini lekelemeye ancak elleri
temiz
olan
insanlar
c-
ret
etmelidir" demigti.
Sir niversite profesr ise
ayn
grgteydi. Yazlholarak ifade
ettigi kamsma gre, "Halkm
mutlaka drst i;
yapma
konusunda egitilmesi gerekiyordu
ve gimdi
bu
en
iyi
gekilde
baanlmig-
ti.
Yapilan bu igi
ne
bir niversite
vakfi
ne
de aragtirmayla
edinilen
destek yapabilirdi." Artik
Amerikan kapitalizmi
ve
petrol endstrisi eskiden oldugu kadar agzl davranmayacakti. Bun-
dan byle birka
vurguncunun
serveti degil, endstrinin gelecegi gzetilmeliydi
ve
petrol
en--
dstrisi kamuoyunda
saygm
bir
imaj
yaratmahydi.
Yinede
gunu
sylemek dogru olur:
Gen
Roc-
kefeller'in
elleri her
ne
kadar
temiz
kalmigsa da, TeapotDomeskandalmm oyunculan Fall
ve
Doheny'den
Sinclair
ve
Stewart'a, petrol sanayii
imajmda olumsuz
izlenim b1rakm1;lardir.Bu
aidan onlann kamuoyunda, eski Standard Oil Trst'nnbiraktigi yerden ige devam ettikleri
izlenim yerlegmigtir.
Jeofizik
ve
Sans
Otomotiv
agi baglannda Amerika'da
"yeni
yakit" stokunun bitmekte olduguna inanan
pek ok
kigi
vard1. 1917-1920yillan arasinda, keyfedilen petrol yataklan genellikle yeterli olmaylp dg
kirikllgl
yaratiyordu. Gnn
nde
gelen
jeologlanAmerika'dapetrol retiminin
tkenme
simn-
na
dayandigim
zillerek
ifade
etmekteydi. Birinci Dnya Savagisonunda petrol
arzma
yapilan
zorlama,
ottaya
bir de
antma
konusunda kitligm yakm oldugu dgncesini
lkarmigtl. Rafineri-
lerden
bazilan ham petroln
az
olugu nedeniyle kapasitelerinin ancak yzde ellisiyle
aligabili-
yordu
ve
lkenin egitli yrelerindeki yerel perakendeciler de srekli gazyagive
benzin sikmtisi
ekmekteydi.Gerektende petrol siktntist sanayide
en
temel
konu olmug,
StandardOil New
Jersey
kolundan Walter Teagle, bir defasinda
soruna
deginirken ham petrol stoklan zerindeki
karamsarligLn
petroklkte kronik bir hastalik haline geldigine dikkat ekmigti.
Ancak
tekerlekler
bir kere dnmeye baglamigti.
llgm
bir abayla yeni petrol
yataklan
ara-
niyor,
kithk beklentisi iindeki halk bu korkuyla
gayrete
geliyor,
ayrica
fiyatlann giderek
artmasi
bu
abalari
daha da krklyordu. Ham petrol
sikmttsindaki rafinericiler 1920yllina kadar, vari-
li 1,20 dolar
olan Oklahoma ham petroln
3,30 dolara
1karmigtL
Bu
arada
kazilan
kuyu
sayisi
da rekor dzeyi bulmugtu.
Petrol bulmada
uygulanan
teknolojide de geligme olmuytu. 1920 yilma kadar petrol
en-
dstrisinde
uygulanan
jeoloji
"yzeysel
leoloji"
niteligindeydi.
Gelecege
ait tahmin
haritalan
ve
petrol saptamalari gzle grlr arazi
esasma
dayandmlarak
yapihrdt. 1920yllma
gelindigindey-
212
se
yzeysel
jeolojibirakillyor,petrol bulunan yerlerin
saptanmasmda daha bilimsel
bulgulara ba-
kihyordu. Artik
petrol
arayicilann,
yeraltmdaki
maddelerin petrol
ierip iermedigini
tahminet-
meleri iin yerin
altml
"grebilmeleri"
mutlaka gerekiyordu
ve bunun
iin
bir yol bulmak artik
art olmuytu,
igtebu
"grebilme"
olanagmi
giderek
geligmekteolan
jeolizikbilimi
saglamlyttr.
Birinci Dnya
Savagi'ndauygulanmigolanteknolojidekijeofizikyeniliklerinin birogu
pet-
rol alanmda da kullanilmigttr. Bunlardan biri "Burmah Terazi" aletidir. Eu alet
yzeydekibelirli
noktalardaki
yergekimi
degimelerini ler
ve
bu suretle yeraltmdaki maddelerin
neler oldugu
konusunda saghkh bilgi verir. Sava; ncesinde
bir Macar fizikinin
yapip
geligtirdigibu aleti ilk
defa Birinci Dnya Savagi'nda Almanlar Romanya
petrol
yataklanm yeniden retime
sokmada
kullanmigtir.
Yeni buluglardan bir bagkasi da,
dnyanm
manyetik
alanda kalan blgesindeki
di-
key
bilegimlerin degigmelerini len
manyetik alettir. Bu alet yeraltinda hangi maddelerin bu-
lundugu hakk1nda
saglikli
bilgi
saglar.
Bunlar arasmda
sonradanen
g1petrol
arama
silahi oldugu kanitlanmig alet ise
sismog-
raftir. Sismografilk defa
on
dokuzuncu
yzyil
ortalarinda
depremleri
kaytt
ve
analiz etmede kul-
lan11migti. Birinci
DnyaSavagi'ndasismografi Almanlar devreye soktu
ve
dgman
topu
kuv-
Vetlerinin
yerini belirlemede kullandtlar. Daha
sonra
alet Dogu Avrupa'da petrol
sanaylinde
uy-
gulanmigtir.
Kirilmasismolojisi ise BirlegikDevletler'e ilk dela 1923-24 yillannda bir Alman
gir-
keti
tarafmdantanitilmigtl.
Bu
metot
uygulandiginda, nce dinamit
patlatillyor, patlama
sonucu
olugan enerji
dalgalari
yeralti
maddeleriarasmdan
geerek
kinldiktan
sonra
"jeofon"
denen din-
leyici kulakliklannca
yerstndeki istasyonlarda
dinleniyordu. Bylece Kirilma Sismolojisi, b-
yk olasilikla
petroln bulundugu yeralti
tuz
kmelerinin
saptanmasmda
yararli olmugtur. Kml-
ma
Teknigi ile
yaklagik
aym
gnlerde
tamtilan
ve
kgemeden
onun tamamlayicis1
olan Yansi-
ma
Sismolojisi yeraltmdaki kayalardan
yansiyan
dalgalan kaydeden
metottur. Su
metot
her
tr
yeralti maddelerinin
gekilve
derinliklerinin
saptanmasim
saglar. Bylece yzeysel bulgular
ne
olursa olsun, petrol
aramadayeni
ve
koskocaman bir dnyanm kapilan ailmigti. 1920'llyillarda
byk petrol yataklarmm
ogu
hl
yzeyseljeolojimetoduyla
bulunmugsa
da, jeofizikmetotlar
her
gn
biraz daha nem
kazanmakta
ve
hatta geleneksel metotlarla yapilan petrolaramalarin-
da bile glderek
daha
okuygulanmayabaglamigti.Artik petrolclerin yeraltim
"grme"
aresini
gerekten buldugu
sylenebiliyordu.
Yeraltim
grebilmemetotlartnailaveten yerstn grebilmede de
bir hayll yenilikler
ya-
pilmltL
BykSavagsresinde Avrupa'dakimuharipler
askerikuvvetlerin yerini
tespit
iin
ha-
vadan
denetleme
metodundan yararlanmiglardi, Bu
teknikarabuk
petrol sanaylinde de
uygu-
lanmig, bylece
geni;
yzeysel
jeolojitaramasi
yapmak mmkn olmugtu. Bu
metot
mutlaka
havadan
uygulanan
ve
yerde bulunan birinin hibir
gekilde
uygulayamayacagt bir
metottur.
Da-
ha 1919yllmda Union Petrol
Sirketi,
Amerika Kegif
Gc'ndealigttrmak
ve
California arazis -
nin fotografim
ekmek
zere, evvelce
Fransa'dahava aligmalan
yapmt;
iki
uzman tegmeni
kadrosuna
almigti. Yeni buluglar arasinda bir bagka
yenilik de
mikropaleantoloji
denen mikros-
kobik
fosilleri
analizetme metoduydu. Bu metotla farkli
dzeylerdeki derinliklerden ahnmig fo-
sillerin analizini yapmak
mmknolabiliyordu. Eu
teknik
aynca
yerin binierce feet derinindeki
tortulann tipi
ve
ya1
haklanda da bazi degerli igaretler
saglayabiliyordu. Yeralti
ve
yerst tek-
nolojik ilerlemelerle
petrol
ikarmateknoloyisinin
kendisinde de
nemli bazi ilerlemeler
kayde-
dilm ti.
Sondajin daha
abuk,
daha bilgi saglayici, daha derinlerde yapilmasma olanak verdigi
. iin
daha
genig kapsamh
petrol
ikanlmasmi
saglamigtir.
1918 senesinde kazilan knyulann de-
rinligi
en
fazla
alti
b n feetti. 1930
yllma gelindiginde ise
on
bin feeti bulmuytu.
Sunu
da hatirda
tutmakyerindedir ki, btn bu
uygulamalarda
son
bir faktr bagrol oynuyordu. Hibir
zaman
analiz edilemeyen fakat grldg kadanyla petrolclkte her
zaman
iin
var
olan bu faktrn
adi
anstir.
1920'li
yillarda
gansin
ok
nemli.rol oynadigt kugkusuzdur.
yleolmasa bu
on
yil
iinde bu kadar
ok Amerikan petrolnn
ikarildig1geregi nasil izah edilebilir?
213
'I
-I
I
I
I
Bu
teknolojik kegiflerin
en
nemlilerinden
biri de Los Angeles'in hemen
gneyinde,
Long
Beach arkalannda 365 feet ykseldigindeki "Signal
Hill" adli
tepede
yapilmigtl. Bu
tepenin en
u
noktasmdan
bir
kez yerli
Kizilderililer'in
Catalina
Adas1'nda
yaayan
soydaylanna igaret
ver-
dikleri sylenir. Sonraki
yillarda bu tepe gayrimenkul
sabiplerinin gznde
daha da deger kaza-
nacakt1. 1921 ylli Hazirani'nda buradaki arazinin yerlegmeye mahsus kk arsalar halinde
par-
sellenmesi igleminde Shell'eait bir kegif kuyusunda, l no'lu
Alamitos'da birdenbire bir patlama
oldu. Eu patlama
ve
kepif
lkede
sanki bir firtina, bir panik
yaratmigti.
Daha
nceden
ev
yapmak
isteyenlere sattlmig arsalar yeniden satiga ikanliyol;
petrol girketleri ve
emlak11ar
yeni
kontrat-
lar yapmak
iin
arsa
sahiplarinin
pegine
dgyor, kisaca Signal Hill'depara
su
gibi
harcanlyordu.
Parseller
o
kadar kk, tahtadan yapilmig
iskelelerse birbirine
o
derece
yakmdi ki bu iskelelerin
ayaklan birbirine
takillyordu.
Petrol kazisi yapmak
isteyenler
bu
ige ok
hevesli
olduklarindan
arazi
sahiplerine bulacaklan petrolden yzde
50 hisse
vermeyi
daha
kaz1yabaglamadan kabul
ediyordu. Willow Street semtindeki
mezarlikta aile mezarlan bulunanlar
mezar
alti kaziya
izin
vermeleri koguluyla hisse
eki
ahyordu.
Petrol
ikaracagmatamamen
inanmt; olanlar.daha kazi-
si
bile yapilmamig bir petrol
kuyusunun altida biri
zerinden beg
yz
binlik
tek
bir hisse almakla
zengin
olacagmagerekten
inaniyordu. Signal Hill zamanla
o
denli n kazandi ki, bu
topraklari
satm alanlann
bazilan
bile yaptiklari yatirim
zerinden
epeyce para
kazand11ar.
Signal Hill, Los Angeles
ve
civarmda yapilan birok byk
kegiften sadece biri,
fakat
en
dramatik
olamdir.
Eu
kegifler 1923'te
California'yi lkenin bir numarall retim
yapan
ve
dnya-
da
gikanlantm
petroln drtte
birini reten
eyalet
yapmigttr.
Durum bu oldugu
halde yine de
havada
petroln yakmda
bitecegi korkusu vardi. Petrol endstrisine ait bir
aligmanm
yapildig
1923yihnda, Federal Ticaret Komisyonu uyanda bulunuyor, petrolde hizh bir dg kaydedildi-
gni
bildiriyordu. Ancak gariptir,
aym sene, son
on
yll
iinde
ilk dela olarak
Amerikan
ham petrol
retimi
yurti
i ihtiyacim
agmigtir.
Nfuzlt1 adami
Harry Doherty petrol yaammda gariplik
sembol olarak
tanmmigtl.
Genig ereveli kocaman
gzlklerive
sivri kei sakall ile
maddeci bir igadammdan
ok
"profesr"
rol oynamak
iin sah-
neye
ikmly bir aktre benzerdi. Yine de kendisi 1920'lerde, iinde
Sehircilik
Hizmetleri
Sirke-
ti'nin
de bulundugu dev b r girketler
grubunu
kontrol altma almlybyk
igadamlarmdan
biri-
dit. Gnn yazarlanndan
biri Doherty'yi Horatio Alger'in
yklerindeki
"Haberci Ned"e ben-
zetmig,
onun
Wall
Street'teki
en
yakin
benzeri oldugunu sylemigtir.Bu benzetme gerekten de
yerindeydi. Doherty
algmayaamma
dokuz yagmdayken, Ohio, Columbus sokaklarmda
gazete
satarak baglamigtir.On
iki yagmdayken de okulu terk
etti.
Bir
seferinde
belirttigine
gre
"okula
baglayah
daha
on
gn
dolmadan
okuldan geytandan
nefret ettiginden
daha
ok
nefret eder ol-
mugtu." Ancak ok ahymasi,
kararlihgt,
sonradan
gece
okuluna yazilipmhendislik
egitimi
g.r-
mesiyle
tam
150
girketin
yneticisi olmayi
bagarabilmigtir.
Gaz
ve
elektrik
tehizatisatan
ve
ge-
hirlerin
birok blgesine hizmet gtren
"Sehircilik
Hizmetleri
Sirketleri"
imparatorlugunun h-
kimi olmustur. Gnn birinde girketlerinden
birinin Kansas'ta
gaz
kazisi yaparken petrole rastla-
mastyla kisa srede petrolc de olmuytur. Biraz fazla
eksantrik
olugundan bol bol nkteli yazilar
yazar,
baarlya glden yolu gsteren cmleler
kullaturdi:
"Hibir
zaman
emir
vermeyin. Emir
ye-
rine direktif verin... inizi
oyun oynar
gibi
yapin...
Hayatta elde edeceginiz en
byk
'hisse'
mutluluktur" gibi
vecizeler
yazmasim
severdi. En sevdigi dinlenme
gekli
New Yorkgehirtrafigi
iinde araba kullanmakti. Onun iin
temiz
hava bir copku, sagliksa
bir
tutkuydu.
etin
ve
verimli
bir
igadami olarak Doherty muhaliflerine hibir
zaman
a1kvermemigtir.
Kendini petrolclgn
entelektel
atsinegl rolnde gren ve
bundan hoglanan, zgr bir dg-
nurd.
Tipkl bir atsinegi gibi
fikirlerinin
savunmasim
yaparken yapigkan
ve
saldirgan olurdu. Ka-
214
msma
gre
o
gnler petroln
retilig
gekli yanhti ve gelecek
iin
tehdit
olugturuyordu.
Bu
ne-
denle
mutlaka
degigmeliydi.
zelliklebir konuda
"kapka
doktrini"nin
terk
edilmest gereginde
bikkmlik
verecek
derecede inat1
ve
IsrarllydL
"Kapka doktrini" iktigi
ilk
gnden beri Bati Pennsylvania'da petrol endstrisi
operasyon-
larmda
egemen
olmug, hatta mahkemelerce bile kabul grmgt. Bu doktrin gmen
av
hay-
vanlanyla ilgili Ingiliz
kamu hukukuna
dayandirilmigtir. Kendi arazisindeki petroln kompusu
taratindan
zorla
ekilip
almdtgl.gerekesiyle mahkemeye gikyette bulunan arazi sahib ne yar-
gtlartek
bir
cevap
vermekle yetiniyor, "Sen de git
ayni
geyi
yap" diyorlardi. Bu doktrin yzn-
den BirlegikDevletler'in her yamndaki
igletmeciler
mmkn oldugunca
abuk,
kompusu gelme-
den
ikarmak iin hem kendi
topraklan
altmdan, hem de kompusunun
toprag
altmdan petrol
ikarma
yangma
girmigti.Eu doktrin
retim ayaklanmalanm krklemi
ve
her yeni yatagn
key-
finden
sonra
gzlenen fiyat dalgalanmalannda
korkun artiglara neden olmugtur.
Doherty kapka doktrini
yznden kuyu say1smdaolugan
byk
ogalmanm
ve
hizli
retim
artigimn
petrol
yatagmin
yeralti basocim gereginden oktkettigine
inamyordu. Ona
gre
bunun
olumsuz bir
sonucu
vardi. Gazveya
su
basmci yetersiz kaldig
iin
yerstne ikmasi
gereken pet-
roln
ogu
yeraltinda kahyordu. Nitekim
ilerideki
gnlerde petroln yzeye gikmasim,
"yukari
ekilmesini"
veya
"itilmesini"
saglayaninbu basm oldugu kanttlanacakti. Doherty
petroln
Birin-
ci Dnya
Savagtnda
ne
denli nemli rol oynadiginmbilincindeydi. Bu yzden bir bagkasavagta
bu
petroln Amerikaiin
ne
tr
bir
rol
oynayacagini
dgnyor
ve
bundan korkuyordu. Grgne
gre
gncel
retim
tygolamalan
yetersizdive
daha byk
petrol stoklan
yapmayi
engelliyordu.
Sonunda Doherty buna
bir
are
buldu. Petrol blgeleri
birleptirilmellydi. Bagka bir deyimle
tek tek
paralar
birleptirilmeli
ve
elde edilen rn arazi sahipleri arasmda paylagtmlmallyd1.Bu
yolla petroln kontroll bir hizla
1kanlmasi mmkn
olacakti.
Kontroll hizm
saptanmasi
ise
en
saglikl1
olarak
agdag
mhendislik bilgisiyleyap11mallydt.Doherty
bylece
yeralti basmcinm
korunabilecegi grgndeydi. Doherty
ve ondansonra
gelen
bazilan srekli olarak
"koruma"
konusuna deginmiglerdir. Onlarm bu szckten
kastettikleri
en
byk retimi saglayacak,
yeral-
tmda tutulu
kalmayan
ve
daha etkin
tketim
verecek
"birtakim
ll retim metotlandir."
Ancak Doherty'nin
"koruma"
plam nasil gerekleecekti? 1;tebu konuda da Doherty bir
are
bulacak
ve
petrol dnyasmdakilerin
ogunugagkma
dndrecekti. Doherty bu igte federal
hkmetin
nclk
yapmasmi,
hi
degilse
bu konuyu kabullenmesini
ve onaylamasmi
neriyor-
du. Ayrica, dogal
olarak
en
stn teknolojik
metotlan
uygulamak
iin
yasal yaptmmlar uygulan-
mallydi.
1920'liyillann byk kismmda Doherty'nin
grglerine
sadece kk bir petrolc azmhgi
katilmig,
ama
Dohertybu sre iinde
byk bir
ogunluktarafmdan
korkun eleptirilmig
ve
is-
tismaredilmigtir.
Eleytirenlerden bazilan Doherty'nin
ileri
srdg nerileri World Almanac ad-
h
stradan
bir bavuru kitabmdan aldigim bile
iddia
etmiglerdir.
Petrolcler
arasmda
Doherty'n n
retim-teknolojisi
degerlendirmesine pek ok
kipi kargi
ikmig,
ige federal hkmeti karigttrma-
simn
endstriye ihanet oldugunu sylemigtir.Daha byke girketler ise gnll igbirligive
ken-
di
kendini idare yoluyla retim konusuna biraz daha sicak yaklaymiglarsa
da daha
fazlasim
yap-
mamiglardir.
Bagimsiz
ahgan
petrolclerin
ogu
"birleptirilmig
yataklar"
ve
"kontroll
retim"
konularim gnll
veya
gnlsz hibir gekilde
kabul etmemekte
direnmiglerdir.
Onlar da
ken-
di hesaplannca, losa
yoldan zengin olma
pegindeydi.
-
Ancak Doherty
savaga
devam
ediyordu. Srekli olarak
toplantilar
ve tartigmalar
dzenli-
yor, sonu
gelmezmektuplar
yazlyordu. Diger petrolclerin korkulu ryasi olmugtu. Fikirlerini
zorla kabul ettirmek iin
her firsattan
yararlanirdi. Tam kez Amerikan Petrol Enstits'ne
nerilerini
kabul ettirir
duruma
gelmig,
ama
gnde
de bagaramamty, nerileri
geri evrilmigti.
API,
yani Amerikan Petrol Enst ts
toplantilanndan
birinde
fikirlerirli sunmaktan ahkonunca
Doherty kendisine zel bir
salon
kiralayarak fikirlerini duyurmuytur. Bazi kigilerse
ona
"gu
ilgm
215
adam" diyordu.
Buna kargi
o
da
"petrolclerin,
zerinde
giysitaglyanbirer barbar" oldugunu
sy-
leyecekti. Neyse ki
onun
nerilerine ilgi duyan, dinlemeye hazit bir dostu vardi:
Deviet Bagkam
Calvin
Coolidge. 1924 Agustosu'nda Doherty Bagkan'a
uzuri
bir
inektup
yazlyorve
grglerini
u szlerle
ifade
edlyordu: "Egeryakm bir gelecekte Amerikan ulusu iinde bulundugu
uykudan
uyanir
da,
petrol
ynnden hepimizin iflasaugradigimizi
anlarsa
ve
koruma metotlanyla retimi
korumakta
ge
kaldigimiz bilincine
vanrsa,
hi kugkum yok sulayacaklan kigi petrolcler ile
koruma
metotlarmm uygulanmasi gerektigi gnlerde bunu yapmaktan kaman
devlet
adamlan
olacaktir.
Petrolde
yaanan
yetersizlik bizim aimizdan sadece ciddi bir
savag
handikap1 degil,
bagkalannm bize
savag
ilan
etmesi
iin de aik bir davetiye olacaktir."
Coolidge 1924seimlerin kazanmt;
ve
Teapot Dome skandalim da geride birakmigti.
Bu
nedenle artik
petrol
konusuyla ugraabilirdi. Harry Doherty'nin istegi
dogrultusunda
petrol
en-
dstrisinin durumunu tahkik
iin Federal Petrol Koruma Kurulu'nu kurdu.
Dostu olan Do-
herty'nin szlerini
tekrarlargibi, tasarruf yanlisi Bagkanyurttaglarma
retimde
zarara
yer veren
metotlarm Amerikan Devletleri iin endstriyel, askeri
ve genel
gvenlik a11armdan
tehdit
an-
lamina
geldigini aiklayacakti.
Coolidgebir beyanda daha bulunarak "Bir ulusun
stnlk
dze-
yinin, sahip oldugu petrolle
ve
petrol rnlerlyle saptanabilecegini" sylyordu.
Yeni kurulan federal
Petrol Koruma Kurulu
petrol
rnlerinin fiziki
zellikleri
zerinde
daha
ileri
aragtirmalar
yapmaya
yneldi. Bu da Doherty iin
grglerini
savunmada
destek
ol-
mugtur.
Bir yandan Amerikan Petrol Enstits
"endstride
israf" konusunun ihmal edilebilece-
gini
sylyor, bir yandan da yeni
kurulmug
olan Koruma Kurulu bu konuda Israr
ederek dogal
gazm
nemli
oldugu
ve
gerekten
de petrol
yzeye
iten basmct
sagladigi
grgn
savunuyor-
du.
stnkrbir retimle
gazm
ziyan edilmesi bu yagamsal basocm kaybedilmesi, dolayislyla
da byk
apta
petroln yukan ekilmeden yeraltma
terkedilmesi
demekti.
Aragtirmalar ilerledike
bu konuda biraz daha bilgi
sahlbi
olantar
yava; yava;
Doherty'nin
yanma
kayacakti. Bunlardan
Texas'm
en
byk retici girketlerindenJersey-Humble'm
bagkani,
olan WilliamFarish,
1925
yllinda
Doherty'nin fikirlerine kargi ikip
alay
ederken, 1928'de bu fi-
kirleri
savunuyor,
Doherty'nin
"daha
iyi retim metotlarmi" anlamada endstriye
yardimciol-
dugunu syleyerek
ona tegekkr
ediyordu. Farish zamanla
"yataklari
birleptirerek
igletme"
gr-
nn ategli bir
savunucusu
olmugtu. On
yihn ikinci yansinda
kogullardaki degigikliklereuyarak
asil nemin
dgk flyatli
retime verilmesini
savunmaya
bagladi.
Bunugerekleptirmenin
en
lyi
yollarmdan biti de
retim yataklarinin birlegtirilmesiydi. Grgne
gre birlegik retimle daha
kk kuyulara
gerekduyulacak, bylece dogal yeralti basmcindan daha
ok
faydalan11acakt1.
Teknik aidan Doherty petroln nasil yzeye iktigim, flagretimiri
nas11rezervleri zedele-
digini
soydaglarindan
ok
daha iyi anlamigtir.Ancak
yeni
petrol kaynaklari bulma
olasiliginik-
msemig
ve
ciddiye almamigttr. 1924'te Coolidge'e yazdtgi
bir
mektupta yakmda
byk bir
pet-
rol sikmtisi
yaanacagt konusunda
israr etmigtir. Diger petrolclerse Amerikan
petrolnn
gelece-
gini
byle karanlik izgileriedegerlendiren Doherty'ye kargi
iktilar. Endstriye hkmetin de ka-
nmasi
grnn
en
atepli muhaliflerinden, Sun Oil
Sirketi
yneticisi
J.
Howard Pew,
1925'te
yan
alayla petrol rezervlerinin tkenmesinden nce
topraktakinitratlarm
kaybolmasi, kereste
re-
zervlerinin dgmesi
ve
dnyadaki
tmnehirlerin
ters
ynde akmasi gerektigini syleyecekti. Pew
aynca
pu
szleri de ekliyordu: "Babampetrol sanayiinin nclerinden biriydi.
Kkbir
oduk
ol-
dugum gnlerden beri perjyodik olarak petrol kitligindan sz edilerek huzursuzluk yaratildigim
bilirim
ve
her seferinde
de izleyen
yll
retim bir
evvelki yllkinden fazla olmutur."
Deniz Kabariyor
Bu konuda
tahmin
yrtenlerden Pew, Doherty'ye gre tahmininde
daha
isabetliydi. 1926
ilk-
baharl
OklahomaEyaleti'nde Byk Seminole adindaki petrol yataginm ke fine
tarnk
olmuytur.
2l
Bu olayi
izleyen
11gmlik
dolu
gnlerde
petrol yataklari dnyanm
o
gne kadar hi grmedigi
a-
buklukta bir geligme gstermigtir. Insanlar cantanm
diglerine
takmig,petrol kuyusu amak iin
rekabete
girigmiglerdi.
Her tarafta byk bir umursamazhk
ve
israf hkm sryor,
"kapka
doktrini" bir kez
daha uygulamaya
sokuluyordu.
Petrolden
treyenkasabalarda teden beri
ya-
anan
geleneksel karmaa bir kere
daha
hortlamig, caddeler aletlerle,
iilerle,
kumarbazlar,
sey-
yar
saticilar
ve
sarhoglarla
dolmutu.
Aceleyle yapilmig
gecekondutipi
binalar,
gaz
kaaklarmin
ortaya
satigi
keskin koku, kuyu
ve
yataklardan
gelenpetrol
kokusu her
yam sarmigti.
Yeni
yeni
yataklar bulundugu iin flyatlar dgmgt. Yine de bu
bir
tekyataktan 30 Temmuz 1927de b-
yk keyiften sadece
on
alti
ay sonra,
gnde
527.000 varil
petrol
figkinyordu. Zamanla bu byk
kegfi
Oklahoma'dakidaha bagka byk kepifler izleyecekti. Texas
Oklahoma'ylayanglyordu
ve
neredeyse
aym
dzeye
gelmigti.
1920'lerin sonunda
yapilan bir seri byk kepifleBati Texas
ve
New Mexico'nun genig, gnegten kavrulmug, tozlti
ve
cra blgesi
Permian Basin dnyanm
en
yogun petrol blgesi
oluyordu.
Denizleri bir kez daha dalgalandiran bir bagka faktr daha devreye
girmigti. Teknoloji sade-
ce
daha
ok
retim almaya
yaram1yor,
bir
taraftanda tketimgereksinimlerini degigtiriyordu.
Moleklleri degltirme yoluyla benzin miktariniartiran
"kirma"
tekniginin
yaygmlagmasi
ham
petrole
olan ihtiyaci azalttyordu. Bir
varil dolusu kinlmig petrol
iki varfl
dolusu kirilmamig
petrol
kadar benzin
veriyordu. Sontinda
kinlmig benzinin
ok daha stn
nitelikleri olmasi nedeniyle
"kmimamig"
benzine
tercihedilmesigerektigi
anlagilmigtir.Bylece
benzin
talebininartmastna
kargin, ham petrole olan
talep
aym
oranda artmamig, sadece ham
petrol
stoklarmin
artmasina
yarami ti.
Bu
on
y1llikdnemin sonunda 1920'lerinkaranlik tahminleribir kez daha
geride
birakill-
yordu, nk hi bitmeyecekmig gibi grnen bir petrol seli ortaligt
kaplamigtl. Amerikan
tke-
ticileri
retilmekte
olan petroln hepsini almaya olanak bulamtyor, bu yzden
topraktan
her
an
biraz daha
petrol
figlanyor,lkenin her
yamna
dagilarak orada haztr bulundurulan petrol
tankla-
nna
ulagiyordu,
Yinede petrolcler daha ok dzeyde petrol istiyordu. Elbette ki bunun
etkileri
zedeleyici olmutur. Flagretim petrol re2ervlerini bozuyor, kaynagtn
eksikalmmasiyla sonula-
niyordu. Ham
petroldeki
agin
retim,
pazan ve
saglikh planlamay1
tmylealtst edlyor,
bek-
lenmedik flyat
dgglerine
neden oluyordu.
Yine de,
gariptir,
kepiller birbirini izledigi
ve
eine rastlanmadikkarmagalar olugtugu halde,
petrol dnyasi
yava; yavag
Harry Doherty'nin petrol yokluguna
are
ola'rak
gsterdigi
Oneriye
-yani koruma
ve retimin kontrolne- yneliyordu. Su ani bir kithga mani olmak isteglnden
degil, flagretimin flyat biimlenmesini de
o
denli
piddetle
sarsan yikici
etkilerinden kurtulmak
iin
yapillyordu.
Ancak retimi kim kontrol edecekti? Bu
gnllolarak
mi
yoksa hkmetin baskisiyla
mi
yapilacakti? Federal hkmete mi
yoksa eyaletlerce mi
yapilacakti?
Ortada yamtlanacak birok
soru
vardi.
Sirketlerin
her biri kendi aralarinda a1koturumlar
yapip
bunlan
tartigiyordu. Jersey
Standard bu konuda
iki
ayn grgeaynlmigt1.Gnll
kontrol
yanhsi Teagle
grubu
ile Humb-
le'in hkmetin ige
kanymasi yanlisi Farish grubu. 192Tde Farish, Teagle'a
yazdtgl
mektupta
grgn gylesavunuyordu: "Petrol endstrisi kendine yardim
etmektenaciz durumdad1r. H-
kmetten
yardim almallyiz. Bugn kendimizin
yapamadigimiz
igleri
yapabilmek
iin hkmetin
yardimina
ve
iznine ihtlyacimiz
var.
Belki de bugn bizim
gaz
israfi
glbi yapmakta oldugumuz
bazi geyleri hkmetin
yasaklamasi
daha dogru
olacaktir
"
Bu mektuba Teagle
petrol endstri-
sinden
pratik
bazi kipilerin bu iglerin gnll kat111mla
yapilmasiiin bir
program
hazirlamasi
onenstyle
yamt
verdi. Farish bu
yamta tepkigstererekgunlan
syleyecekti: "Bugn-petrolcler
arasmda
byle bir
programi
hazirlayacak yetenekte
veya
bilgide hi kimse yoktur. Sonuta
gu
ka-
niya vardim: Petrol endstrisinde bagka hibir endstride olmadtgi kadar
ok
aptal adam var."
Bagimsiz reticilerden
kk
apta
olanlar
hkmet
mdahalesinin her geklirte karplydi.
217
Bunlardan TomSlickadindald
bir retici
bir
gn
fkelenmig,kargismdaki Oklahomall reticilere
gk grlts gibi
bir sesle "Bana hibir devlet yetkilisikendi
igimi
nasil
yapacagLml
syleye-
mez" diye kkremigti. APPnin aligmalarmdan
memnun
olmayan
kk
reticiler kendilerine
ait
bir organizasyon
kurdular.
Amerika Bagtmsiz Petrol
Dernegi adindaki bu dernekle hkme-
tin
bir bagka
tr mdahalesini,
ithal
mall petrole gmrk vergisi isteyen bir kampanyaya girigti-
ler.
Asil
ama
byk
girketlerin
ithal etmekte
oldugu Venezuela petroln
devreden ikarmakti.
Bagimsizlar1930
Smoot-Hawley Yasasinapetrol
iin
gmrkvergisi
ilave
edilmesini
istedilerse
de petrolden bagka hemen her
geyin
gmrk vergisinin artirilmasina izin
veren
bu rezil
yasa
parasi,
petrol
zerindeki gmrk vergisinin artinlmasma izin
vermemigtir.
Dogu Yakasi
temsil-
cileri
ve
Amerikan Otomobil Dernegi gibi nfuzlu
gruplar mazot
ve
benzin flyatlarmmdaha faz-
la ykselmesini
istemediklerinden
gmrk
tarifesine
kargi lkmiglardt. Aynca bagimstz petrolc-
ler de
yakigiksizve gereksiz
lobi yapmak
suretlyle
evvelce
neriyi desteklemi
olanlann
fikir de-
gigtirmesini
saglamiglardi.Onlarm
Senato'daki
destekleyicilerinden birinin szlerlyle
"budala
gl-
bi durmadan
telgraf
ekip
mektup yaziyorlardt."
Bu arada retim kontrol
sorunu
hl
zl-
memig halde duruyor, devamh olarak agikoturumlara sahne oluyor, bir taraftan
da deniz
coqu-
yor,
petrol
dalgast giderek ykseliyordu.
Dogmakta Olan Rekabet
Petrol endstrisi Bati Pennsylvania
tepelerinde
dogdugu
ilk
gnden
baglayarak
her
zaman
iin
arz
Ve
talep
konusunda
kronik dengesizl klerle
kargilagmigtir.Bunlara kargi tepkisini
btnley-
me ve entegrasyona
olan drt
ve
egilimiyle gstermig, petrol
arzim
garantiye almada,
pazarla-
ra sizmada,
flyatlan
sabit
tutup kri koruma
ve genigletmede
hep bu yolu semigtir. Petrolclk-
te
btnlegme
rakipleri
ve
diger girketleri yok
etme
anlammdayd1. Entegrasyonsa endstrinin
bazi blmerini
veya
hepsini, yukaridan apagiya,kuyu
bagmdaki aragtirma
ve
ret mden rafine-
ri
iglemi
ve
perakende satiglarakadar,
boyunduruk
altina almak demekti. Grkemli StandardOil
Trst bu
entegrasyonu
her iki ynde de baanyla
uygulamig,
ne var
ki sonunda Yksek Mah-
keme'nin saldinsina
ugraylp
eriyip gitmigti,
Ancak gimdi,
1920'nin
gvenden yoksun
arz
Ve
ta-
lep atmosferinde, Standard
Oil'den kopmug girketler
ve
diger girketler arasmda bir
vakitler
var
olan belli
bazi stratejiler bir kez daha
ortaya
ikiyor, bu girketleri
etin
birer
rakip
yap1yordu.
Simdi
rekabet alamnda yeni bir boyut da
tremigti. Petrol girketleri pazarlaylci
oluyor
ve
ilk
de-
fa dogrudan motor srclerine perakende
otomotil yakiti
satlyorlardL
Bu satiplar girketin adim
taglyanve
tm Amerika'ya yayilmakta olan benzin
istasyonlannda
yapilirdi. Demek ki artik
pet-
rol
savaglan
sadece yabanci topraklarda
petrol
ve
pazar
kazanmak iin
degildi;
Amerika'mn
kal-
binde,
ana
caddelerde,
pazar
kazanmak mcadelesi,
aym
giddetli tempoyla devam ediyordu.
Bylece bir
taraftantketicilere
hog
grnme
yoluyla,
br
taraftan
btnlegme
ve
entegrasyo-
na olan dogal egilimiyle,
Amerikan petrol endstrisi modern
ve
bilinen
izgideki
yerine ynel-
migti.
Standard'm 1911 yll1nda
dagllymdan sonra
StandardOilNew
Jersey
kolu,
linde
kendine
ait
bir damla
petrol olmayan
koskoca bir rafinerlyle
bag baa kalmigt1.
Rafineri petrolszlkten
teki rafinerilere
muhta
duruma
dgmg, reticilerin
ve
pazar
yerlerinin
kapr slerine muhatap
olmugtu. Walter Teagle, New
JerseyStandard'm
saglam olan
ham
petrol
kaynaklarmi
geniglet-
mek kararmdaydi
ve
bunun iin bir strateji uyguluyordu, Bu amala hem yurtiinden ve
hem de
yabanci
kaynaklardan
petrol saglamak
istlyordu. Daha henz 1919 yllmda,
Jersey,
Texas'm n-
de
gelen
reticisi Humble Oil'den, girketin
byk
kapital sikmtisinda olugundan
yararlanarak,
petrolnn yansmdan
fazlasini
satm
aliyordu.. Humble
Sirketi
Jersey'den
aldigt
parayi
iyi
kulla-
narak
192 l yllma kadar
Texas'm
en
byk reticisi
olacakti. Elbette ki bunda Teagle'in katlasi
byktr. Standard of Indiana
Sirketi
ise,
ige rafinerici olarak atilmasma
kargin
sonradan hareke-
2l8
te geip
saldirganliga-ynelerek kendi ham petroln
garantilemek
iin hem Gneybati'dan
hem de Wyoming'den kaynak saglama yoluna gitmig,
bylece
yatinmini kendi rafineri sistmi
iinde korumak
istemigti. Bu girket
Meksika'daki
en
byk
Amerikan girketlerinden biri olan
Pan Amerikan'dan da petrol
almigtir. Arada
geen zaman
iinde, byk
ham petrol
reticileri
kendilerine petrol saglama
abalannda bagapagi
gidiyorlardi. Ohio Petrol
Sirketi
diye
tammp
da-
ha
sonra
adt Marathon olan
girket,
1911 dagilmasmdan
nce,
Standard Oil'in
en
byk
retici
girketi oldugu halde gimdi
ele geirme yoluyla rafinericilige
ve pazarlamaciliga
ynelmi
ve
bu-
nu tam
zamanmda
yapmigtir.
Nitekim 1926-1930yillan
arasmdagirketin
retimi yaldagik
iki
ka-
tina
1kmigttr.Kontrolne
aldigi diger
topraklar arasmda Texas'taki ok byk Yatesyataklarinm
yansi
da
vardL
Ve elbette ki artik
pazara
dogrudan ailmak istiyordu.
Yeni dogmakta
olan
bu girketlerin biri de eski bit berber
ve
bono
saticisi olan, petrol
anlag-
malari
yapmaktan
epeyce
dnyahk
edinmig
Frank Phillips'in
girketidir.
Belki
ayni
zamanda ban-
kact da olugu nedeniyle
yatinmcilarin gpheciliklerini
gidermekte
ve
bylece NewYork, Chica-
go ve
daha bagka
byk
gehirlerde
para
kazanmakta bagarillolmuqtu.
Petroln neden oldugu patirti
ve
grltden
bikkmlik
getirmigolarak, petrol igini biraktp
Amerika'mn
batismda
bir bankalar
zinciri
kurinak zereydi. Tam bu
sirada BirlegikDevletler'in
Birinci Dnya Savagi'na
katilmaslyla, petrol
flyatlan birdenbire firlamig, FrankPhillips
de
yeni-
den
petrol
dnyasma dnmgt. 1920'll ylllarm ortalanna
dogru
o
ve
erkek
kardegi
girketlerini
en
byk bagtmsiz
girketlerden
biri
yapmig,
Gulf
ve
Texas
Sirketi'yle
aym gruba
sokmay1
bagar-
miglardi.
1927 yllt Kasim1'ndagiderek bymekte olan petrol fazlasmi depolamak
iin
Phillips, Te-
xas
Panhandle blgesindeki
ilk
rafinerisini aacak
ve
yine
ayni ay
iinde Kansas, Wichita'da
ilk
servis
istasyonunu kuracakt1. Wichita'da
iglerin lyi
gitmesiiin grevliler her mgteriye
on
varil
bedava
gaz
saglayan
bir de kupon
vermeyi tasarlamiglardi; ancak
bunun
iin
nce Frank Phil-
lips'den
izin almallydilar.
Patron bu neriyi memnunlukla
kargilamig,
"Elbette, bildiginizi
yapin,
nasilsa
gaz
sudan daha
ucuz.
Mgteriye
ne
kadar isterse verin" demigti. Bu
girket
bag dndr-
c
bir hizla rafinericilige
ve
pazarlamaciliga dngt. Ham
petrol
reticisi
olarak
dogdugu
za-
manki byme
hizmdan daha
byk
hizla
geligti.
Yil 1930'u buldugunda,
ilk istasyonu atiktan
sonraki yll
iinde artik Phillips
on
iki
eyalette 6750 adet firmay1
ya
bizzat inga ettirmig
Veya
kendi zerine geirmigdurumdaydi.
Bu arada girketler
arast
rekabet giderek
hizlanlyordu.
Sirketlerin
her biri digerinden
geri
kalmamak iin toptancthk duvarmi
yanp
perakendeci dnyasma
katilmak
ve
bu yolla kendi
gaz
istasyonunu
ve
pazarlama
ek tesislerini
kurmak
istiyorlardi. Yenihammadde iin
gereken
rafine-
Tiler
inga edilmigdurumdaydi.
Simdi
de
pazarlar amakve tketicilere
dolaysiz ulagmak
istiyor-
lardi. Bunlardan Gulf1926-1928arasi
perakendeci operasyonlanm sratle geniletmig, Ortaku-
zey
eyaletlerini
ele
geirmigti. Firmalardan
en
saldirgan olan ikisi, Texas
Sirketi
ve
Shell, 1920
sonuna
gelindiginde
lark sekiz eyaletin her birinde
pazarlamacilik
yapacak duruma gelmigti. Eu
arada yeni
treyen
rakipler, eski perakendecilerin
topraklarmi iggal
ediyor, onlar
da
"k rlilik"'du-
rumlarmt korumak
iin
yeni blgelere yayilmak zorunda kaliyorlardi.
Su iggallerYksek Mahkeme'ye
grev
yapma
firsati vermlyordu. Standard
Oil 191l'deki
dag11masmdan
sonra on
yll kadar
bir
egitglgetrst
olarak lkede
egemen
olmug,trstten
kop-
muy
egitligirketler
bir sre
daha
kontratlar,
kipisel iligkiler,
vefa duygusu, ottak 1karlar,
ayni
hissedara bagh
olug gibi
nedenierle birhirlerinden
kopmamiglard1.
Eu
girketlerin
gemigteki bir-
birlerine bagliliklari ve
Birinci Dnya Savagt sirasmda takdirelaylk
gekilde birlikte aligmigol-
duklan hatirlanirsa, bunda pek hayret edecek
bir
gey
yoktur. Standard'm dagilmasindan
sonra
ondan
koparak
treyen rafineri girketleri -New
Jersey,New
York
Standard
Oil, Indiana Stan-
dand
Oil gibi-
belirli cografi blgelere yerle
tilerve on
seneden daha
uzunca
bir
sre birbirleri-
nin smirlarina olduka saygili
davrandilat
219
Ancak 1920'll
yillarda
birbirlerinin topraklanm iggale
ve
iglerini
bozmaya bagladilar.Atlan-
tic
Refining
Sirketi
Standard'in
hern New
Jersey
hem de New York'un
yerlegikpazarlarina el at-
ti.
1924yillikraporunda
gereke
olarak
"bunu
isteyerek degil, kendini korumak
iin"
yapteni
syledi.
Jersey
Sirketi'yle
teki Dogukkenli girketlerbirlikte hareket edecek
ve
Batt kkenli ba-
zi girketlerle
aci
ve yanlast
uzun
sre
devam eden bir flyat
savagma
girecekti. Savagtigi girketler-
den biri de lndiana Standard'dir Bu
olay
meydana geldiginde, Ida Tarbell
gibi,
hatta ondan
daha
acimasit bir eleptirmen konuyu
gyle
ele allyordu. "Kugku yok ki durum
StandardOil
Sirke-
ti'ninkendi iinde
ufalanmakta oldugunu gsteriyor. Sankibyk paralanmamn yapamadigi
bir
ey
bu
defa
oluyor gibi. Otuz seneden beri
ilk
defa olarak
ana
girketinsaptadigipetrol
fiyati bati-
daki
gen
akrabalan
tarafmdan
reddediliyordu. Byle bir
gey pimdiye
kadar
hi olmamigti.
Bu
olaganst
ana
girketin bugne kadar olan seyrini bagmdan
izlemig
olanlann
buna inanmasi
gtr."
Standard
Oil Grubu'na
o
siralar
birok
politikaci eleptiri
ynelttiysede, 1920'li
y111arm orta-
lannda
"tam
kontrol" kavrami artik
giderekuygulamadan kaldmhyordu. Bunun yerine
tredi
irketler
kendilerini byk,
tam entegre
girketlere dngtryor,
"bagimsiz"
denen Texas
ve
Gulf gibi
girketlerle
birlikte
petrol endstrisine
egemen
oluyordu.
Simdi
artik tek
bir elder yerine
ortahktabirok byk girketgrlyordu.
Federal Ticaret Komisyonu 1927senesinde yaptigt bir
'
aligmada
"birbirinden
aynlmlyStandard
girketlerinin"
20yll evvel Standard Oil'in rafineri rn-
leri zerindeki
yzde 80'lik kontrolne
karym,
gimdi yzde 45 kontrol oldugunu yaz1yordu.
Artik Standard
Oil'dentremiggirketier
arasmdaki
o
sicak
hava
yok olmutu. ET.K.
raporu
ayr1-
ca
"Bu
girketler
arasinda halkin
yararina uygun
bir kontrolbirligi
mevcut
degildir" diyerek, bu
gir-
ketlerin flyatlari devamli
olarak
sabit
tutacak
durumda
olmadiklanm da
raporuna
ekliyordu. Ko-
misyonraporunda konuyu
gu
gekildetammlamigtir:
"Fiyatlar,
uzun sreler
iin, daha
ok
arz ve
talepkogullarma uyarak yapilmig... Byk girketlerin raf neri rn flyatlanm ykseltmek
veya
dgrmek iin
aralarmda
herhangi b r
uyugma,
anlagma
veya
faallyet
mevcut
degildir."
I
Sti
Allah'm Cezalan
Standard Oil Trst'n
oksayida yeni
ve saldirgangirketler
halinde dagilmasi, oyundaki rekabe-
ti daha da kizigtirmigtl.Ham petrol keyfine
ya
da benzin rafinericiligi
ve
pazarlamaciligma daya-
nan
birok yeni girketin sahnede belirmesi de bu
kivilcimi
aynca
krklyordu. Bu
geligmeler,
entegrasyona
duyulan
alikla bir
araya
geldiginde
var
olan
gl
btnleyme
aktmim
daha
da
kamgiladi.
SankiRockefeller'in pirketleri kendine katma
ve
birleptirme drts yeniden
uyan-
mig,
tekrarhayat bulmuytu. Bu
defa
-artik
mmkn olmamasi nedeniyle- tam bir kontrol
zo-
runlu kilmak geklinde degil de,
yangma
akimim korumak
ve
geligtirmek
istercesine
devam edi-
yordu. rnekvermek
gerekirse,NewYorkStandard'in
nde
gelenbit California
reticisi
ve ra-
finericisini
satm
alip, sonradan Vacuum
Petrol
Sirketi'yle
birlepipSocony-Vacuum'u olugturmasi
ve
firma adi olan
Mobil'i
meydana getirmesi gsterilebilir. California Standard da
nde gelen di-
ger
bir California reticisini
kendine katmigtir.
Bu yillarda Shell
saldirgan
bir ele geirme kampanyasiyla hizli bir byme gstermigtir.An-
cak Amerikall yatinmctlari da ige
sokmak
g bi
bir
politika
izleyerek 1916'da
Deterding'in koydu-
gu
kurah yineledigi
iin, fazla bir
tepki grmyordu.
Deterding
o
gnlerde bu
konuda
punlan
sylemigtir:
"Siyasidgnceler bir
yana
bir memlekette, yerel halkin
igletmeye
kattlmadig1bir ig-
yerinin iyi
aligtigmi grmek
insana elbette
act
verir. Bu,
o
igyeri
ne
kadar iyi ynetilirse ynetil-
sin
veya
kendi halkimn
ilgi
ve
destegini
ne
denli
ekerseeksin
insan
dogasina
ters
dger. Yerel
halkm igletmeden
men
edilmesi byle bir girkete kargi kiskanhk yaratir." Bir vakitler bunlan
sylemig
olan, tccar
ruhlu Deterding bile, Amerika'da sregelen yabanci halki igletmeye
katma
yangmda imd
geri
kalmig
saylhrdt.
Onu
asil
iledenikaran
Amerikali
yatirunci
bankalardi.
220
I
L
I
I
Shell'inAmerika'daki
pubebagkanlanndanbirine gunlari
yazmigtir: "Hayatta
rastladigim
en gasp
edici kipilerAmerikan bankacilari... Pastayl yiyen kesinlikle bu kipilerdir."
Kaydadeger katilmalardan bir bagkasi da
yerden bitmi
gibi birdenbire
treyentopluluklar-
di. 1924'te Shell, Bakerfield,
California'da
bulunan byk bir petrol
girketini,
Belderidge'i
nere-
deyse
satin
alacak duruma
gelmigti.Satigflyati
8
milyon dolardt. Ancak
sonradanShellbu fiyati
ok
yksek
bularak
satm almaktan vazgeti. Bundan elli beg
sene sonra,
1979'da Belderidge'e
yeniden
talip
olan
Shell bu
defa 3,6 milyar dolar
demek
zorunda
kalacakti. 1920'lerin
bagmda
Shell kendini Deterding'in uyardigi
"kiskanhk
duygusu"na
kaptinyor,
CaliforniaUnion Pet-
Tol'n
drtte bir hissesini
-satm
allyor
ve
kontroln
tmn zerine
olarakgirketigerekten
Amerika'daok gl kiliyordu. Fakat California'daki hissedarlar hakli olarak
buna
fke duya-
cak, "California'nmyabancisi
olan
ve
onlarca hi
tamnmayan
kipilere"
kargi
vatanseverlikduy-
gusuyla
Amerikan Senatosu'na, Federal
Ticaret Komisyonu'na
ve
birok Kabine yesine
etki
edecek, bu igin
BirlegikDevletler'in
ikarlarma
ters
dgtg hakkinda
uyanda bulunacakti. So
nunda Shell'i
Union
iindeki
hisselerini
satmaya
zorladilarsa
da,
ShelPin bu konudaki dy kink-
ligi iki
yllbk oldugu
anlagilan
bir
yatirimdan
aldigL
yzde 50'lik krla bir dereceye kadar
telafi
edilecekti.
Texas
Sirketi
ile
Phillips
de
neredeyse
birleme
noktasma
gelmiggibiydi.
Gulf
ve
Indiana
Standard da
aym
durumdaydi.
1929-1933yillan arasmda ise New
JerseyStandard'la California
Standardbirb rlerine katihm halinde
ne
gibi kogullann
geerli olacagmi
tartigir
durumdaydilar.
Aralarmdaki
grgmeyi
"basindan
uzak
tutmak"iin Walter Teagle
bagkahir isim kullanarak
Ta-
hol Gl'ne kararlagtinlan
randevuya
gidiyordu. Buraya kendi zel
arac1ylagitmigti. Ancak g-
rgmeler kismen California Standard
Bagkani Kenneth Kingsbury
ve
arkadaylarmin
ya
da bagka
bir degigle
Jersey'lilerin
kendilerine
taktigiadla "Kral Rex
ve
Allah'm
cezast
yanl11armm"
grg-
melerde fazla
sert dil kullanmalan yznden bir
sonuca
varmadan
yarida
kesiliyordu.
Aslmda
bu igte,
kigiliklerbir
yana,
birlegme konusundaki
baansizhgmdaha nemli bir
nedenivardi:
Jer-
seySirketi
muhasebe
sisteminin yetersiz olugu
ve
WalterTeagle'm fkelenmesine
ve
zlmesi-
ne
sebep
olan,Jerseyhesaplannm
ve
krlilik durumlanmn iyi
saglanmamig
olugu.
Aslmda
tmendstriyi
bir
arada
tutan geyintek
bir konu oldugu bir
gerektir.1920'll yilla-
nn
somma
dogru petrol retmede bilimsel metotlara ynelinmise de, dzenlemenin
dogrudan
dogruya federal hkmete yapilmasma kargi
piddetlibir
muhalefetvardi. Bu
arada
petroln
patronu Harry Doherty,
petrolclerden
byk
ogunlugun
onun
dzenleme
agrisma
kulak
as-
madiklanni grerek
fkeleniyor,
"Petrol
endstrisi
uzun sre
devam
edecek bir krizin
epiginde-
dir... Bu krizin
ne
kadar devam
edecegini
bilmlyorum, ancak btn itibanmi
ortaya
koyarak id-
dia
ederim
ki bir gn gelecek,petrolclerin hepsi birden
kegke federal
yasaya uysaydik
diyecek-
tir" szleriyle
dgncelerini ifade
ediyodu.
Ne yazik ld bu
mcadeleye
devam
edecek.gckal-
mamigti.
Yeterince istismar
edildigi,
bunun
acisim
ektigini dgnerek, bundan byle igi
bagka-
lanmn
yapmasi
karanna vard1. 1929'da
yazdigi hatiralannda
gunlari
30ylemigtir:
"Eger
yery-
znde benden
ok petrolclkpisliginebulagmigbiri
varsa, onunla tanigmak
isterdim.
Bazen
Tann'ya keyke benihi petrolc yapmasaydi, keyke petrolclkte reform
yapmaya
hi
savagma-
saydimdiyotum."
Doherty'nin gelecek iin
yaptigi kehanete pek inanan
olmadi.
Nitekimbu
on yll
biterken
yeni
kurulmuy
birlegikdev
girketlerbu defa da kendi
avantaillkonumlarmi devam
ettirmeye y-
nelmiglerdi. Durumlatim korumak
ve arz-talep dengesinde
makul bir
ayarlama
yapmanm
gele-
cekleri iin yararli
oldugu kamsmdaydilar. Ancak bunu
mutlaka hkmetin
mdahalesiolma-
dan yapmak istiyorlardi.
te
tam
bu
strada
btn projeler
y1kilmaya,
yok olmaya bagladi. fke
nbetlerigeiren hisse senedi
pazan
1929 Ekimi'nde
egine
rastlanmamig
bir daliglaige
mdaha-
le
edlyor
ve
lke apmda ipsizlik,
sefalet, zorluk
ve
petrol
talebininbymesinin
sonu
demek
olan Byk Depresyon'u olugturuyordu. Ne
var
ki
1930sonbaharmda, lke nfusunun hisse
se-
J
nedi pazan depresyonu
iin artik basit bir
"dzeltme"
olmadigt, asil
amacm
genel ekonomik
kriz
yaratmaya ynelikolduguna karar
verdigi gnlerde,yeniden
bir zar atillyorve o
gne kadar
kirk sekiz eyaletin hibirinde bulunmam
y en
byk petrol yatagi -The BlackGiant (KaraDev)-
keyfediliyordu. Kara Dev'in
yalmz
kendisi, bagka yataklara gerek kalmadan
tm
Amerika'nm
petroltalebinin
ok
byk
bir kismim
kargilayacakkapasitedeydi. Bu olgunun meydana gelmesi
Harry Doherty'nin kehanetinde yamlmadigimn kamtidir.
I
I
222
12
Yeni
retimlinSava
Petroln
"g"
oldugu
varsaylmi
daha
Birinci Dnya
Savagistrasmda
sava;
meydanlannda ka-
mtlanmigti.Su
olgupetrol girketleriyleAmerika'daki eyaletler
arasi
iligkide
yeni
bir
agm
baglan-
gici
olmugtur. Su
iligkiler,
hi kugkusuz
arz ve talebin
ilkel
drts ile korklenmekteydi. Kimde
petrol oldugu, ldmin petrol istedigi,
bu petroln
ne
degerde
oldugu devamh soruluyordu. Ancak
gimdi
denkleme sokulmasi
gerekensadecepazaryeri ekonomisiolmaylp, daha
bagka faktrler
de rol almaya baglamigt1.
Petroln
g
oldugu kabul edilirse, hkmranligtn da sembol oldugu
kabul
edilmellydi.Eu ise kaimlmaz
olarakpetrol girketlerinin hedefleriyle, eyaletlerin
1karlan
aras1ndabir tkar
atigmasi,
uluslararasi politikanin da
sonsuza
kadar srecek olan belirleyicisi
oldugu anlamma geliyordu.
Meksika'nin
Altin Yolu
Yirminci
yzy11m
ilk
yillarmda,
Amerika digmdaki Bati Yarikresi'ndepetrol
aragtirmalan daha
okMeksika'dayogunlagmigtir.
nde
gelen
iki
girket,sonradan
Teapot Dome'a adi kanymigolan Edward L Doheny'nin
nderlik
ettigi Pan Amerikan Petrol
lie ismi
SirWeetman Pearson olup, sonradan Lord
Cowdray
olaraktariinanbir ngiliz'innderlik
etigi
Mexican Eagle (Meksika
Kartah)
girketleridir.
Daha
o
gnlerde California'nm baanli petrolclerinden sayllan Doheny Meksika'ya ilk
defa 1900
yllm-
da, Meksika Devlet
Demityollarimdrnn agrisi
zerine,
petrol blgelerinde inceleme
yap-
mak
iin
gitmigti.
O stralar bu blgede
yakacak odun sikintisl
ekildigindenDemiryollan md-
r mmkn oldugu kadar
abuk
blgede
petrol-blunmasim istiyordu.
Pearson'un hedefleri ise
ok
daha ileriye
uzanlyordu. Kendisi
on
dokuzuncu yzyllin b-
yk
mhendis mteahhitleri
iinde
en
byklerden birisiydi. Yetenekli
ve teknololikaidanok
yaratici
olan bu kigi
aynca
ok da
cesur
blr miltegebbisti. Matematikteki kabiliyeti,
yavag, tem-
kinli,
titiz
ve
sabirli karakteriyle sanki mhendis olmak iin
yaratilmigti. Yuvarlak,
otoriterg-
runmeyen izgileriyle
ve
Tann'mn bahgettigi
dogal komuta yetenegiyle dikkat ekerdi. Camb-
ridge
ve
Oxfordniversitelerinde daha bagka
grenim branglanm da kazandigt halde yine
de
Yorkshire'de yaptiklan aile
meslegiolan mhendislikte karar kilmigti. Mesleginin ilk
gnndeki
agtr,
kirli iginden
dolay1elleri kirlendiginde ovarak ylkamayl,
t1rnaklanmtemiz
tutmay1
kendine
iq
edinmig
ve
bu
aligkanligint
mr boyu
srdrmgtr.
Halkm "Pearson
havasi" dedigi byk
apta
baari
kazanma
ustaliglyla
herkesin begenisini
kazanmigti. Ancak kendisi
bunun etkisinden
pek emin
degil
gibiydi.
Bu
yzden kizma yazdigi
bir
mektupta gunlan
sylem tir: "Servetdenilen
gey
ok
uucu
bir kavram. En lyisi
gergeklepti-
rebilecegimiz serveti
saptaylp
cesaretle
ona
dogru
ilerlemeliyiz."
Ogluna
ise
daha aynntill
yaza-
rak
gunlan
Sylemigtir:
"Meslektaglarmm grslerine muhalefet etmede
ve gerektigindeonlann
kararlanm
a mada
bir saniye
bile
tereddt
etme. -Bagtaki
adamm otokrat olmadigi hibir iyte
223
:I
devamh
bagari saglanamaz- Ancak elbette ki bunu yumrugunu
kadife bir eldivenin altma sakla-
yarakyapacaksm."
Bu prensibinin dogrulugunu yagammda birok kez
tekrar tekrar
kanttlamig-
tir.
Nitekim
on
dokuzuncu yzyilin sonlannda
inga edilen
birok mhendislik harikasmm
yarati-
cisi
odur.
Bunlar iinde Thames Nehri
.altmda
Blackwall Tunnel
(Kara Duvar Tnell)
ve
New
YorkEast River altmdaki Pennsylvania
Demiryolu
iin yapilmig
drt tnel de vardir. Ayrica Do-
ver
Limam da
onun
tarafmdan
inga edllmigtir, Sonuta, kurmug oldugu mhendislik, imparator-
lugu smtrlarma
Financial Times,
The
Economist
ve
Penguen kitaplanndan
tutun
Londra'daki
Lazard
yatmm
bankasina
ve
bir petrol servis girketine kadar bepsinin girdigi bir gerektir. Ancak
edindigi
servetin
byk kismmi Meksika
saglamigtir.
"Pearson
havasimn"
sihiri
o
derece etkiliydi ki, Meksika diktatr
olan
Devlet Bagkani
PorfirioDiazda bu
sihre kapilmq,
byk projelerden
birkaim
yapmasi
iin Pearson'u Meksi-
ka'ya davet etmigti. Bunlardan
ilki
Mexico City'dekiGrand
Canal (Byk Kanal), hemen pegin-
den Vera Cruz Limam
ve
daha
sonra
da Atlantik'le
Pasifik'i
birbirine baglayan Tehuantepec
De-
miryolu'dur. Meksika'ya ayak bastigt andan
baglayarak Meksikalilar'la
ve
zellikle de Diaz
ve
evresiyle
kaynagmaya
aba
gsterm , bu arada birok da dl
ve
armagan almigttr. Bu
arma-
ganlar
arastnda verilmig
yz
bin pound
para
da
vardt
Meksikah yetkililere Amerikahlar'm
yap-
maya
aligkmolmadigi gekilde
imtiyazlar
vermeye
her zaman
hazirdt ngilizhkmeti
ile
olan
baglantisi Meksikal11ar'1da etkilemigtir. Pearson,
birka
sene
sreyle yesi bulundugu, Parla-
mento'da
"Meksika Temsilcisi" olarak tanmlyordu.Pearson Meksika'daki konumunu kismen
Diaz'm
serinkanli
politik hesaplarma borludur. "Tann'dan
ne
kadar uzak, Amerika'ya ise
ne
ka-
dar yakmsm." Diaz
ve
yakimndaki potikacilar Amerikalilar'in kendi ekonomilerine
tamanlamly-
la
egemen olmasina
izin veremezlerdi. Diaz bu
itibarla
uzak bir lkeden dnyaca nl birm-
hendisi
ana
projeleri ele almasi
iin lkeye
davet ediyor
ve sonra
da Meksika'da faaliyetlerini
ge-
nigletmesi iin
ona
her
trl
imkni
sagllyordu.
190l'de Meksika'ya yaptigt
bir yolculukta Texas'm
simr
kasabasi olan
Laredo'da
treni
ka-
iriyor,
geceyi
kasabada
gegirmek
zorunda kaltyordu. Igte
o
gn kasabamn, kendi deyimiyle
"na-
sil
bir
petrol ilgmligt"yaadigma, bu
ilgmhgm
nasil
ay
evvel Spindletop'ta
yapilan
kegiften
sonra
tm
eyaleti
sardiginatanikolacakti.
Adamlarmdan birinin Meksika'da
petrol
sizmtist
oldu-
gunu
bildiren evvelce verdigi raporu
ammsayacak, kisa srede Laredo'da bulabildigi
petrolvaat
eden
topraklan
inceleyip menajerine toprak
almada abuk davranmasi iin
telgraf
ekecekti:
unu
da unutma ki igimiz
devlet
adamlarlyladir"diyordu. Tehuantepec Demiryolu
iin
en
lyi
yakitm petrol olduguna karar vermigti.
Pearson'un btn bu iglere sadece dokuz
saat gibi
bir
zo-
runlu
bekleme
sresi
iinde
karar
verip
uygulamasi da igin
diger ilgin bir yamdir. ltePearson
Meksika petrol igine bu kadar
abukgirmigti.
Arama blgesini
Tabasco'yu da iine alacak
gekil-
de
genigletti
ve
kendine yardim iin Meksika'ya sadece bir
kipiyi,
Spindletop'ta
kuyuyu bulmuy
olan
Kaptan Anthony Lucas'i agirdi.
Bunu
izleyen
yillarda ok
byk
harcamalar
yapilmigtir.Yine de
aradan yaklagik
on
yll
geo
tigi
halde ortada Meksika
Kartaltnm
ilerlemekte
oldugunugsterir
bir igaret yoktu. Bu konuda
1908'de
ogluna
yazdig
bir mektupta, morali bozulmug olarak
qu
grglere
yer
veriyordu: "Bu
ige hafif
bir
iq
sanarakgirigtim.
1erdigbirok
sorunu
hi dgnmeden, sadece
petroln
servet
demek olduguna
ve
ok aligma
ve
uygulamayla
sonu
almacagina inanarak atildtm."
Egine
yaz-
digi
mektuptaysa
daha da aglamakllydi: "Kendimi eski adamlarla kargilagtinp
ne
denli korkak bir
servenci oldugumu dgnmekten alamiyorum. Uyugukluk iindeyim
ve
dehgetli korktugum
iki
geyvar.
Birincisi kendi yargilamama
gregururumun ve
idareciligimin
mahvolup
rzgrlara
savrulma
tehlikesi,
ikincisi de
yagama
yeni bagtan girme mecburiyetim. Su endigeler beni bazen
korkak
yaplyor.
Sunu
da biliyorum
ki,
eger
bu petrol igi bir gn
tamamensuya
dgerse yine
de
sakin
bir
yagam
srmeye yetecek
kadar
param
var... Ama yine de baan kanitlanmcaya kadar
si-
nirli
ve
zgn olacagtm;"
224
Sonunda 1909
ylhnda petrol hakkmdaki kendi kigiselbilgisinin
"bat11
itikatlara
dayandigi"
kanisma
vararak,
o gne
dek
aligtirdigi
nl
Thomas Boverton
RedwoodYe firmasmm
jeoloji
damgmalanm iten
ikardi
ve
onlarm yerine evvelce BirlegikDevletler
JeolojikAragttrma'da
a-
hymigolan Amerikahlar't aldi. Yeni
ige
almanlar kendilerinden bekleneni
yapacak
ve
1910
yllin-
da
artikLordCowdraydiye anilan Pearson
en
byk
petrolyatagtna
taStlayip
nl kuyu Potre-
ro
del Llano
4'e ulaacakti. Eu kuyu bir gnde
1kardigt
110.000 varille dnyanm
en
byk
pet-
rol kuyusu kabul
edilecekti.
Tm bu kepifler Meksika'da
bomba. gibi
pathyor,
kuyular sayesinde
'
Meksika Kartall hemen bir
gece
inde
dnyanin
en
nde
gelen
petrol girketlerindenbiri oluyor-
du. retimTampico'danpek uzak olmayan "Altm Yol" boyunca yogunlagtin11yordu. Altm
Yol'daartik yetmig-yz
bin
varil
arasi
petrol
1karmakolagansayihyordu.
Kisa zamanda Meksika dnya petrol pazarmda
nde
gelen bir
g olma
yoluna gldecekti.
Buradan
ikanlan
ham petrol kaliteslyse genellikle mazot olarak rafine edilmeye
elverigliydi. En-
dstriyel pazarlarda, demiryollarmda
ve
sevklyat pazarlarmda dogrudan
rekabete uygundu.
1913 yllmdaysa artik Meksika petrol Rusya demiryollarmda
bile kullanilir olmuqtu. Birinci
DnyaSavagt
srecinde
Meksika Amerika iin
nemli bir kaynak
oluyor, 1920 yllma gelinceye
kadar da Amerika'nm yurtii
talebinin
yzde
20'sini kargihyordu. Takvimlerin
1921yllim gs-
terdigi
sirada, Meksika da, byk bir hizla
pagirtici
birkonuma
geliyordu.Yillik193
milyon
varil
retimiyle,
dnyanm
en
byk
ikinci
reticisi olmugtu.
Ne
var
ki, aradan
geen zaman
iinde
Meksika'nin
siyasievresinde
dramatik bir degig-
me
yaganacakti.
1911 yllmda seksen bir yagindaki Bagkan Diaz,
sylendiginegre
iltihaplanan
bir dig
agrisi yznden akli dengesini kaybedip
tahttan
indiriliyor,
arkadan Meksika
lhtilalibag-
liyordu. Ulkede
yer
alan
devamli piddet olaylari yznden yabanctlann buraya
yaptiklarlyati-
rim
azalacakt1.
Su arada
Jersey'in
Meksika iglerinden sorumlu mdr
E.J.
Sadler, girketin
ma-
a;
bordrosunu
getirirken
haydutlar
tarafmdan
yakalanlyor,
acimasizca
dvldkten
sonra
l-
me terk
ediliyordu. Ancak
Sadler,her
nasilsa lmemig kampa geri
dnmgt.
O
gnden
sonra
hibir
gn
zerinde
yirmi beg dolardan fazla
para
tagimayacak,gerektigindehaydutlara
ver-
mek iin eski altin
bir
kol
saatinden
bagka
bir
gey
takmayacakti.
Artik
Meksika'dada kalmak is-
temeyecekti.
Meksika
Kartall'naait
petrol
kamplan isyanc11arm eline getigi iin
agin
bir bi-
imde igletilerek
bo2ulacak, bu
ara
allganlarmbir
kismi
da ldrlecekti.
BirinciDnya
Sava-
I'nm
son ayi
olan, 1918Ekim
aymda
Cowdray, Henri Deterding'i
temsilen
oraya
gelen Kalus-
te
Glbenkyan ile bir grgme yaplyordu. Glbenkyan Hollanda Krallyet/Shell firmasmm
MeksikaKartah
stokununmhim kismim satm alma arzusunda
oldugunu,
idaresini
de kendi
zerine almak istedigini
bildiriyor, bunun "LordCowdray'i
tam
bir
huzur iinde b1rakacagim"
sylyordu.
Meksika'da yagadigt yirmi yllhk petrol serveni Cowdray'i
sadece
yormakla
kalmamig,
ay-
m
zamanda daha fazla
risk
stlenme gevkini de kirmlytt. Bu ingilizyeteri kadar cefa
ekmigti.
Bir lngilizhkmet mensubuna aikladigt
glbiartik
"bu
dev
iginmali ykn
sonuna
dek kendi
bagina kaldiracak durumda degildi." Glbenkyan
ona
bir
teklifte
bulunmugtu;
o
da fazla dgn-
meden
teklifi
kabul
etmig
-bylece
tamamen
huzurlu olmasa da,
kurtulmuy
olmanmverdigi
ra-
hatlik
ve
cebine
girenparanm
fazlaliglyla- kenara
ekilmigti.
Zamanlamasi levkaladeydi; nk
bu arada MeksikaKartali
Shell'in
iine aldigt
katilimli
girketler arasmda
en
lyilerinden biri olma-
digmi, meydana gelen
bir
olayla
kamtlamigt1. Satigtan hemen
sonra
Shell'in
MeksikaKarta-
h'ndan
satin
aldlgl byk retim kuyulanmn iine
tuzlu
su
dolmaya bagladi. Bu, petrol reti-
minde
dg
anlamma
gelen ok kt bir haberdi.
ok
gemeden teki
petrol
girketleri de
ayni
eyi gzlediler. Belki de daha
ok
kapital
ve
daha lyi
teknoloji,yeni yeni
arama girigimleri
olsay-
di bu sorunlar
zlebilirdi. Ancak
ne
yazik ki ihtilalin getirdigi karma
a
iinde
yabanci
girketler
yatmmyapmayi
durdurmak
zorunda kalmigtl. Bu girketlerin Meksika'da geirdigi gnler gide-
rek
azalmaktaydi.
Petrol girketlerinin faaliyetlerine
asil tesir edenin,
ihtilalin
getirdigi yasasizhk
225
ve
fiziki tehlikeden
ok
nce Meksikall milliyetiler ve
ihtilalciler ile
yabanci yatmmcilar
arasm-
da bag
gsterenetin
kavga
oldugu
sonradan
kanitlanmigtir.
Meksika'da dogmakta
olan
karmaa hkmetlerle petrol
girketleri
arasmda
byk
ve
de-
vamli
bir
kavganin
temelini
atacak
ve
tm
dnyada duyulacakt1. Meksika'da konu dnp
dola-
ip
iki noktada baglamyordu: Anlagmalardaistikrar
ve
hkmranhk ile
sahiplik
sorunu.
Petroln
sagladigi
yararlar
kime
ait olacakti? Bu konuda Meksikahlar esnek
prensip
uygulamak
istiyorlar-
di. 1884 yllina gelinceye kadar lkenin toprak
altmda kalan
"yeraltt"
kaynaklart nce Kral'a
sonra
da ulusa alt olmugtu. Porfirio Diaz rejimi
bu yasal gelenegi degigtirmig,iftilere ve
iftlik
sahipleriyle
toprak
stnde arazisi bulunanlara, yeralti kaynaklanzerinde daha fazla sahiplik
hakki vermigti. Buna
kargi hu kipiler
de
tm
petrol
tesislerininyzde 90'mi kontrol
altmaalan
yabanc1
sermayeye
kucak aglyordu.
Simdi
bir ihtilal olmuytu
ve
ihtilalin
gerek amalanndan bi-
ri bu
kaynaklar zerindeki
milli sahiplik
prensibini geri getirmekti. 1917 Anayasasi'ntn 27nci
maddesinde bu
ama
gereklegmigve
kabul
grmgtr. Geri Meksika, petroln geri alm14ti,
ancak yabanci Germaye olmadan bu petrol geligtirippazarlayamiyordu. Yabanci
yatinmcilar ise,
gvenceli
kontratlar yaptlmadan ve
kr konusu garantilenmeden
igi
geligtirmeningetirecegl
risklerden
ve
harcamalardan kamlyordu.
Yeralti kaynaklannin millilegtirilmesine
ilaveten, iktidardaki
yeni Meksika rejimleri
-kisit-
lamalar
ve
vergi
girigimleri
gibi-
daha bagka
kararlar
allyor, bunlar
da petrol girketleriyle arala-
rinda
sonu
gelmeyen atigmalaraneden oluyordu.
Bu arada, Edward Doheny bagkanliginda bir-
takim
petrol
girketleri,
Meksika'daki
Amerikahlar'in
"yaamsal
nemde"
petrol rezervlerinin ko-
runmasi
iin Washington'u
uyanyor ve
askeri mdahalede
bulunmaya
zorluyordu.
Meksika'nm
o
gne
kadar
zamanmda
demekten kamdigt bor1andemek iin vergi gelirlerini
artirmast
bu
savagt
daha karmagik yaplyordu. nde
gelen Amerikan
bankerleri
Meksika'nm borlanm istis-
mar
edip kendi ikanna kullanmasindan, bunlari
demek iin
petrol gelirinde
Israr
etmesinden
fevkalade
memnundu.
Bu yzden Amerikan petrol girketlerine
karit Meksika'nm tarafim
tuta-
rak bu girketlerin mdahale
ve
yaptmm
uygulama agnlanna piddetle kargi ikiyordu.
Meksika ile BirlegikDevletler arasindaki
iligkiler petrol
atigmasmi
devamli olarak daha da
iinden
ilulmaz duruma sokuyordu.
Washington adeti
zere, degigen Meksika rejimlerinin dip-
lomatik
tamnmastm
engelliyor,
hatta bir
seferinde
iki lke bu yzden
savagm
epiginegellyordu.
Amerikalilar'm grgne gre
zel
kipilereait olanlar da dahil,
birok
nemli haklar saldiriya
ug-
ruyor,
anlagmalar
ve
pazarhklar
bu yzden
bozuluyordu.
Washingtongneye,
Meksika'ya bakti-
gi
zaman tutarsizlik,gvensizlik,
haydutluk,
anargi, stratejik kaynaklann
tehlikeli
gekilde
tehdit
edilmesini
ve
-kontratlann
bozuldugunu gryordu.
Meksika ise Washington'a
ve
Amerikan
pet-
rol girketlerine baktigmda, yabanct
igletmecilik,
apag11anma,
hkmranlik haklannm ihlali
ve
"Yankee emperyalizminin"
dev baskisi ve gcn gryordu. Petrol
girketlerinegelince,
onlar
da hesaplannca bu iten fazlasiyla
gocunup
kendilerini
tehlikedegryordu. Btn bunlar
ise
yattnmm
azalmasma
ve
faallyet
ve
personel konularmda hizli bir geri dngn
olduguna igaret-
ti.
Bunlann etkisi kisa
zamanda
verimi olumsuz ynde etkileyecek, verim dgecek, Meksika
hizia dnyanm
petrolgc
olmaktan
ikacaktL
General Gomez'in Venezuela
iftligi
Dnyanm petrol
talebine
olan beklentileri, petroln
milligte oynadigi
ve savagta
kamtlanmt;
olan yeni
rolve
elbette ki, elde edilecek krlar Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi'nin
1920 yillik
raporunda
isimlendirdigi
"taze
retim savagim" bsbtn
krldemigtir. Raporda "Bu
sava;
y-
znden
yeni petrol yataklan elde
etmek
abamizdan
yoksun
bitakilmamahyiz...
En kk bir
bagari
gansimn
bulundugu
her yerde jeologlanmiz
hizmete hazirdir" deniyordu.
Listenin baymda
Venezuela
geliyordu
ki bunun nedeni sadece Hollanda Krallyet/Shell degildir.
Asil
sebep,
Meksi-
226
ka'nin politik
evresindeki deglimin Venezuela'ya byk bir petrolc g olusturmasindan ile-
ri
gelmigtir. Yzy111ar nce Venezuela'ya
ilk
gelenlspanyol
iggalciler,
K1zilderiliyerlilerin petrol
sizmttlanndan
yararlanarak
kendilerine sal yaptiklanni
ve
onardiklanm gzlemiglerdi. te
bu de-
fa da Meksika'nm
tersine
Venezuela onlara dosta bir
siyasi
atmosfersunmaktaydi. Bu,
acimasiz,
kurnaz, haris bir diktatr
olan
ve tam
yirmi yedi yll kendi kipisel
zenginligi iin Venezuela'ya
hkmetriig General]uan Vicente Gomez'in kendi ellerlyle meydana getirdigi bir imknd1.
Venezuela kendi bagina
az
nfuslu, sefalet iinde
yagayan
blr
tanm
lkesiydi. l 829 yilmda
lkenin
spanya'dan
bagimsizllgini aldigndan bu
yana,
birok
blgede
yerel
askeri liderlerin ida-
resi
altmda
yagamigti.
1890'lann ortalarmda yasamada
yer
almig 184yeden 112'si kendilerine
"General" rtbesini
uygun grmglerdir.
l908'de iktidan
ele geiren Gomez,
lkedeki
gc
merkezlegtirmeye
ve
memleketi
kendi kipisel
iftliginedngtrmeye ynelmigtir. Okuma
yaz-
mayi
bile dogru drst bilmeyen bu adam maiyeti
ve
allesiyle beraber
uzun
yillar hkm sr-
mg
ve
bir hesaba
gre
doksan
yedi
yasadigi
ocugun babasi olmustur. Erkek kardegini kendine
bagkan yardimcist
atamig,
o
da
bu konumda
uzun
ytllar, Gomez'inoglu
tarafmdan
ldrldg
gne
kadar kalmigtir. Birinci Dnya Savagi'ndan evvel Teddy Roosevelt'i
taklit
ederek
byk
hayvan
avcist
glysilerine brnecekti. Sava; sirasmdaysa Alman yanlisi
olacak,
bu defa da Ka-
iser'in
glysilerini
glyecekti.
Woodrow Wilson, lkeyl
terrve
hainlik yoluyla
penesine
almig bu
adamt kendisi iin
az
bile
sayilacak
"alak"
szcgyle anardi. Caracas'taki Ingiliz Elisi ise bu
konuda
daha da aik davranlyor, Gomez'l kelimenin Ortaag'da ifade ettigi anlamla,
"tam
bir
monargist"
olarak tammliyordu.Okuma
yazma
durumu
ne
olursa olsun, Gomez'in
ne
istedigini
bildiginden, bunun da hem mutlak
g,
hem de
muazzam
bir
servet
oldugundan gphe edile-
mez.
"Zavalli lkesi" ister ekonomik ynden geligmekiin, isterse
sirf kendisinin zengin
olmasi
iin
"gelir"
ihtiyaci
iindeydi. Bu iki
ama
i ie
girmigti.
"Gelir" kelimesi yabanct sermayeyle
ey
anlamdaydi. Petrol ise
Gomez
iin firsat demekti; ancak kumazca bir sezglyle
qu
geregin
de bi-
lincindeydi: Yabanci yatmmlan
lkeye
ekmek
iin istikrarli bir siyasi
ve
mali
evre
yaratmast
gerekiyordu.
1913
ylhnagelindiginde
Hollanda Kraliyet/ShellGrubuartik Venezuela'da Maracaibo G-
l yakinlannda ige koyulmuy durumdaydilar. 1914'te
ticari
sahada kullamlmaya
elverigli ilk k-
k
aptaretim
baglamigtL
1919'da Venezuela'ya gsterilen
ilgi
modasina uyarak
JerseyStan-
dard da
ilerinde
bir de
Jeolog
olan bir
aragt1rmagrubunuMaracaibo'yu
taramak
iin bu
lkeye
gnderiyordu.
Bu
jeolog,
incelemesinden
sonra
blge hakkmda
pu
szleri sylemigtir: "Burada
birka
hafta
kalacak kimse mutlaka
ya
sitma
hastahgtna yakalanir
ya
da karaciger
ve
bagtrsak
hastasi olur. Su hastaliklar da sonunda mzminlegmeye mahkmdur." Aynt kigi Venezuela'ya
yatirim
yapilmamasim
tavsiye
etmigti. Ancak
ayni
grupla buraya gelenlerden biri farkh dgn-
yordu. Ona gre Venezuela'da
asil
geerli
olan,
sitma
ve
karaciger
ve
bagirsak
hastahklanndan
ok Hollanda
Krallyet/ShellGrubu'nun taahhdyd.Bu kipi yazdtgi
raporda
qu
grglere
yer
vermigtir: "Hollanda
Krallyet/Shell,
Venezuela'ya milyonlarca
dolarlik
yat2rim
yaptilar.
Bu
ger-
ek
bizde
lkede
bol miktarda petrol oldugu gphesini
uyandiriyor
"
Latin Amerika'da retim
yap11amamasi
Standard Oil'in Latin Amerika'ya petrol sattglannda birinci sirada olmasmi
tehlike-
ye
sokacakti.
Simdi
General
Gomez'den
"iftligi"
zerinden imtiyaz almmasi gerekiyordu ki, bu hi de
kolay degildi. Standard
temsilcisi
konuyu grgmek iin bir alay
araciyi atlatipGomez'lekargi
karplya gelerek konumayi baardi.
Gomez
konuya
sicak yaklagmigt1.Bundan
cesaret bulan
tem-
silci bir
teklif
hazirladi. Fakat
tamteklifisunacagi glin,
imtiyaz
zerinde bir teklif daha
yapildigl-
ni
grenecekti. Teklifi
yapan
Gomez'in
damadlydt
ve sonuta
"tesadfen"
imtiyazi
o
kazamyor,
hemen arkasindan da bunu daha bagka bir
girketesatiyordu. SonundaJersey,
bir kismi
teki
Amerikan
girketlerinden,
diger bir kismi da
Julio
Mndez'den olmak zere Maracaibo
Gl
eteklerinde 4.200 hektar
arazinin sahibi olmuytur.
Julio
Mndez'den toprak almdigt sylentisini
227
|
-1
I
i
birok kigi kocaman bir
akaolarak
kabul etmig, hatta bir
Jersey
mensubu gaka yoluyla
girketin
bir de
gemi satin
almasmi,
bylece 4.200
hektarlik
bataklik
arazinin
degersiz
olduguanlagildi-
ginda,
hi degilse ballkillkyapabilecegini sylyordu.
.
Venezuela'da petrol aramak, kuru arazide yapildiginda
bile
zor
Ye tehlikellydi.
Otomobille
geecek
hibir
yol
olmadigt
gibi, kz arabalanyla
bile
gemeye
msaitpek
az
yol
vardl. Bir
ye-
re gitmek
istedikierinde
jeologlar
ya
sal
ya
da katira
binerek giderdi. Ulken ncografyasint
gste-
ren
dogru
drst bir harita bile
yoktu.
Bu
ara
haritalarda
gsterilen
nehirlerin de gerekte
mev-
cut
olmadigi,
mevcutsa
bile haritada gsterilenlerdenok
daha bagka
nehir sistemlerininkolu
olduguortaya
1klyordu.
lkeyegiren
hemen
herkes lin hastaliktan kainmak imknsiz hale
.
gelmigti. Amerikall bir jeolog
"Buradaki sivrisinekler gimdiye
kadar bagka yerde grdklerimin
en
kts
ve
en
byg" diyecekti. Jeologlaraynca
yumurtasini insan derisinin altina birakan
bagka
egitbir
sivrisinekle
bag etmek zorunda
kallyordu.
Tibbi
tedaviya
ulagilamayacak yerdey-
di
ya
da ilkeldi, bazen de hi yoktu. Btn bunlara ilaveten,
jeologlarve jeologlardansonra
ige
girigenkazic1lardevamh
olarak dgmanca
duygularla
dolu yerli Kizilderililer'leugragmak
zorun-
daydi. Bunlardan
Jersey
mensubu bir kaziel bir gn
terasta
oturdugu
strada
bir Kiztlderili'nin
at-
tigt
okla hayatini kaybetmigti. O
gnden
sonra
balta
girmemig
ormanlarda okun uzanabilecegi
mesafede
ne
kadar-aga
varsa
hepsi birden kesilmigtir. 1929senesinegelinceyekadar, Shell
Sir-
keti, traktrlerini
korumak iin, bunlarin bulundugu garallari,
Kizilderili
okunun
delip
geeme-
yecegi
zel
bir bezle, birka kat halinde kaplayacakt1.
Gomez'in
lkeye
yabanci
sermaye
ekme
arzusu
hilkmetini bir Petrol Yasasi
olugturmaya
zorlamlL bunun gereklegmesi
iin de hem Caracas'taki
Amerikan elisinden
hem de Amerikan
Eksen lkeler
Archangel
Eksen kontmlnn va<d;@i
"," ".,,
.5
/
AVRUPA
VE
KUZEY
Tara==uluer
FINLAND
Y
L.Oma AFRIKA'DA
SAVAS
MGitefik
taarruzlan
-+
Eksen tearmzlan
Helsinki
L. Ladoga
A L
S okhol
n
> ES
L ngrad
Atlantik
ING
LT RE
S

VYETLER
Okyanusus
H
n
-
almasi
rosny
Lizbe
ISPANYA
Karadeniz
Balum
Madrid
KORS
Roma (\
-y
So ya
-
RN V1.ffLU anbul
S EDUNYA RAN
nu
citYA
FAS UNUS
* KIBRIS IRAK
'
CE2AY R /
-
I
MAITA Sam
(Vichy)
.
LBNAN ! ,
chy
AKDENI
FILISTIN
,Trablusg . ESKI
RDN
O 200
.
400
-
fiCO 7
19 2 gy,
-
I I i 1 / 1942
SUUD1ARABISTAN
mth
LlBYA
y
MSIR
228
irketlerinden
bir petrol
yasasi
hazirlamalan iin yardim istenmigtl. Hazirlanan
PetrolYasastim-
tiyaz'lar,
vergiler
ve
gmrklerde uygulanacak kogullarisaptayip gstermigtir.Aynca
artik
bir ke-
re
imtiyaz
verildikten
sonra siyasigelecekve
idari
ve
mali
konularda istikrar
sag,lamigtir.Bu
zel-
ligiyleGomezidaresindeki Venezuela, Meksika'nm
tam
aksine hareket etmig,
onun
yapmadigi-
m yapmig,
istikrar
saglamigoluyordu.
Ancak 1922'de Petrol Yasasi'nm
iktigi
ylla
kadar, kayda
deger bir petrol
geligimiolacagi
hl gphe
konusuydu. Aragttrma
ilgin
ve
mit vericiydi,
o
ka-
dar. Digertaraftanbu
ige
yatmlan
sermaye
ve
harcanan
emekseok
byk rakamlan buluyordu.
1922'de
Shellhesabma drt ylldan beri
lkenin
haritasim yapmakla ugrayan
Amerikall
leologlar
Venezuela'mn
ve
Gney
Amerika kitasom
tmnn petrol
durumu hakkmda
ortaya
hi de
i
a1ciolmayan
acikli bir degerlendirme koyacakt1. Buralarda
petrol
yoktu
ve
grdkleri
gey
"se-
rap"tan ibaretti. Degerlendirme Amerika'da retimi
artirmak
iin
sarf edilen
on
sentin
bile
"tro-
piklerde
bu
ama
iin harcanan bir dolardan daha
ok"
kr
getirecegini
gstermigtir.
Jeologlar
Amerika'daneftyagt
ikarmanin
bile Venezuela'da
veya
Latin Amerika'mn bir bagka yerinde
petrol
1karmaktan daha
ucuza
gelecegini syleyecek
kadar
ileri
gitmigtir.
Ancak bu konuda biraz
erken
yarglya
varmiglardi.
Aym
yllm aralik aymda Maracaibo'daki
La Rosa
yatagLnda,
Shell'e ait Barroso kuyusu aniden figkiracak,nne geilmez bir aktmla
gn-
de
tahminenyz
bin varil petrol verecekti. LaRosayatagi
nceleri
petrol
vaat eden
kuyulardan
gzkmemisede, denenmek iin ilk defa
Shell menajeri George Reynolds
tarafmdanseilmig
olankuyuydu
-
Bu
adam
"saglam
Ingilizmegesi" diye
taninan,on
begyli kadar nce
onca en-
geleragmen Iran'daAnglo-Pers projesini ynetip
ilk
neticelerin ahnmasmi saglayan adamm
ta
kendisidir.
On beg
yll nce, gsterdigi sebat sayes nde Ortadogu kapisini
petrol retimine
am1;
olan
kigidir.
Simdi
de
aym eyi
Venezuela'da yaplyordu.
La
Rosa'da
yaganan
petrol olay1Venezuela'nin dnya
apinda
bir retici olabilecegini ka-
nithyordu.
Bu kegifpetrol dnyasmda bir
ilgmbk akimmm baglamasma neden
oldu.
ogu
Ame-
rikalilar'dan, bir k1smida Ingilizler'den oluganyz
agkm
grup
lkeye akm
etmeye, burada
fa-
aliyete
baladilar.
Bunlararasmda
en
byk girketlerden
tutun,
WilliamE Buckley gibi
bagimstz
petrolclere
kadar birok kigi
vardL
William E
Buckley
ileride bir
petrol
limam inga
etmek iste-
yecek
ve
bunun in imtiyaz
alacaktL
lkedeki petrol akimi General Gomez iin znginligine
zenginlik katmada lyi
bir hrsat olmustu.
Allesi
ve
Gomecistas(Gomezciler)denen erkm vakit
geirmeden hkmetten
en
parlak
imtiyazlan
satm allyor,
sonra
da yeniden byk krla yaban-
ci
irketlere
satiyor,
bu arada General Gomez'i
yararlandirmaktan
da
geri kalmlyorlardi. Sonra-
dan
bu
tr
konulan kitaba uydurmak
iin
General
ve
dostlari, projeleri stne kgit zerinde
CompaniaVenezolena de Petroleoadlyla, aslmda "GeneralGomez'ingirketi" olan bir girket
kurdular. Gomez Ve
Gomecistas'lari yabancilarla istedikleri gibi
oyunoynuyor,
kendi bildiklerini.
yaptirlyorlardi.
Sirketlefin
elinde hibir seenek
yoktu; diger bir deyigle, sonradan 1920'lerde
meydanagelenbyk Venezuela petrol patlamasmda daha
o
gnden rol almak
isteseler
bile bu-
nu
yapmak seeneginden yoksundular.
Ilerleme
can
alict bir hizla devam
ediyordu. 192l'de Venezuelasadece 1,4 milyon varil
retirken, 1929 yllma
gelindiginde
137 milyon varil petrolikarlyor,
bylece Amerika'dan
son-
ra
dnyanin
en
ok
petrol reten ikinci lkesi
oluyordu.
Aymyll Venezuela ihra rnlerinden
elde
ettigigelirin
ve aynca
hkmete ait vergi gelirlerinin
yzde 76'sim sadece petrol
ihracatm-
dan elde
etmigtir.lkedaha
o
gndenHollandaKraliyet/ShellGrubu'nun
en
byk
tek
petrol
saglayicis1
olmutu.
Venezuela'yl fran
ve
daha
sonra
da BirlegikDevletler izlemigtir. Venezuela
gimdi,
on
ylldan daha losa
srede,
tam
anlamiylabir petrol
lkesi
olmutu.Veyabanc1
sermaye
lin yapilan
rekabette
yangmay1
kazanm19tt.
Venezuela'da
petrol
aramasi
yapilmasi
ve
petroln
geligtirilmesi
iin
byk apta yatirim gereklyordu. Bylece, rol alan
birok
oyuncuya
ragmen
sahnede gerekten rol alanlar
az saylda
byk birka
girketten
ibaret olmugtur. 1920'11
ylllarda,
retimin bollugunu dolayli
veya
dolaysiz olarak sadece irkete, Hollanda Kraliyet/Shell,
229
Gulf
ve
Pan Amerikan girketterine borludur. Bunlardan
sonuncusu,
Meksika'da da nde gelen
reticilerden biri
olan
Edward Doheny'nin
girketidir. Bu girket 1925'te Standard of
Indiana
ta-
rafmdan
satm
alinmigti.
Venezuela
petrolne bu denli
byk yabanci
sermaye
yatmlmasmin nedeni Gomez'in
nis-
peten
uygun
bir
evre
saglamlyolmasidir. Eger Gomez bunu
yapmamig
olsaydi,
yatinm
bu
apta
olamazd1. Ancak istikrar durumu
ne
kadar devam edecekti?Standardof Indiana'yabagh La-
go'nun bir
temsilcisi
1928'de, bir ABD Digiglerimensubuna gunlari sylyordu: "Bagkan Go-
mez
sonsuza
dek yaayacak degildi
ve yeni
gelecek bir hkmetin, belki de daha radikal bir egi-
limle
petrol
tesislerine
el koyma
ve
Meksika'da
uygulanmig politikalardan bazilanm
buradada
uygulama
tehlikesi
het
zaman
iin mevcuttu." Bylece, emniyet kaygtsiylaLago, Venezuela pet-
rol iin
yaptirdigt dev
ihracat
rafinerisini Venezuela'da degil, kiy1danhemen aikta bir Hollan-
da adast olan
Aruba'da inga
ettirmigtir. Shell de
aymm
yaparak rafinerisini bagka bir
Holland
adasi olan Curacao'da kurmugtur
Jersey
Sirketi
ise, Shell
ve
teki girketlerin
aksine, yaptig1
byk harcamalara kargin
Venezuela'daki
petrol aragtirmalarinda
hi bagarth
olamamigtir.
Sirketin
New York'taki
Venezuela'dansorumlu mdrne
"retim
vermeyen
retim mdr" ad1
takilmigtl.Nihayet
1928'de,
Jersey,
bagka bir girketin
ilgilenmeyip
kgede biraktigt bir
imtiyazda yeni
teknoloil
uy-
guluyor
ve
ilk defa
olarak
dikkate
deger miktarda
petrol
kegli
yaplyordu.
Su alti kazi
teknolojisi-
nin geligtirilmesi Maracaibo eteklerindeki zengin petrol
kaynaklanmn kapilanni
amig,
bylece
gl
yatagindan
ok m ktarda
petrol ikarmak
mmkn olmugtu. Artik hi kimse
balikillk
yap-
sin
diyerek
Jersey'le
alay etmlyordu.
1932'de, Byk Depresyon'un
bitiminde ithal
petrol iin nerilen yeni bir Amerikan vergi-
si Standard of
Indiana
Sirketi'ni
bir hayli zmgtr. Su vergi ithal edilen benzin iin varil bagma
1,05 dolar, ithal
mah ham petrol
ve
mazot
varili
in
de 21
sent
ngryordu. Bu ise Venezuela
petrolnn BirlegikDevletler'e sokulmamas1 demekti. Indiana'mn
petroln
devredebilecegi
yabanct bir
pazarlama sistemi yoktu. Aynca depresyon gnlerinin ortalannda ek bir
sermaye
ih-
tiyacimn
bag
gstermesive
Meksika'daki mal varhginm
millilegtirilmesi
de sz konusuydu. B-
tn
bunlar birlegince
ortada
byk
-Indiana aisodan bag edemeyecegi kadar byk- riskler
mevcuttu. Su
gerekleri gz nne alarak
yabanct igletmelerini
Venezuela'dakiler de dahil, Jer-
sey
Sirketi'ne
satti. Jersey
demeyi
kismen hisse
vererek yapti
ve
bylece bir
sre
iin Indiana,
Standard
of
New
Jersey
Sirketi'nin
en
byk
hisse sahibi durumuna
geldi.
Bolgevikler'le Dello
Ancak petrol ile politika arasmdaki ati
manm en
dramatik
gekilde
yer
aldigt blge Bati Yankre-
si degil, Dogu Yankresi olmugtur. Savagtan nce Rus
petrol -dnya
pazarmm en
nemli
unsur-
larmdan
biriydi. Ancak gimdi, petroln Sovyetler
Birligi'nin
yeni
komnist hkmetinin
elinde
oldugu
qu
gnlerde, Rusya bu
oyunu
nastl
ve
kimin kurallanyla oynayacakti?
Hollanda Kraliyet/Shell Grubu'nun
Varligi,
petrol Birinci Dnya Savagi'ndan hemen nce
Rothschild'lerin Rusya'daki
byk
petrol yataklarmdan
satm
almigolmasi nedenlyle gimdi tehli-
kedeydi.
Bolgevikihtilali'nden
sonra,
biroklari Rus
petrol
yataklanni
ucuza
dgrp satm
alma-
ya
aligiyordu. Sylentiyegre
abcilardan biri de bu yataklan gmen Ruslar'dan
"kelepir
flyata"
satm almaya aligan Glbenkyan'di. Glbenkyan
aynca
para
canhs1olan bu gmenlerden bera
berlerinde
getirdiklerisanat
hazinelerinden
satm
almayi det edinmigti.
Rothschild'lerin
tersine,
Nobel ailesi Rus petrolne gsterdigi
ilglyi devam ettirlyordu. An-
cak ihtilal
sirasinda
Nobel'ler lkeden katilar. B r kismi kyl
glysilerine
brnerek, diger bir
kismi
da kizaklarla
ve yayan
olarak hududi1 geip Finlandiya'ya sigmdl. Btn bir
yzyil yakla-
ik
yetmig
be
sene
boyunca Rusya'da
srdrdkleri egemenlik bylece
sona
ermig oldu. Sonun-
230
da hepsi birden Paris'e gidip Meurice Oteli'nde
bir
araya
gelerek petrol imparatorluklarmdan ne
kadarmt
ve
nasil
kurtarabileceklerini
mzakere ettiler.
Sonundaareyi
mah
ucuza
satmakta
bulmuglardi.
Deterding'e
ellerinde
ne
kadar Rus
pet-
rol
tesisi
varsa
hepsini satm
almasmi
nerdiler.
lkehl karmaga iindeydi
ve
i
savaginve so-
nulannm
ne
getireceginden
hi kimse emin degildi. Deterding yapilan
teklifi
derhal
kaparcast-
na
kabul etti. Bu
onun
iin
Rus
petrolneegemen
olmak demekti.
Simdi
artik yapacak
tek
bir
ey
kahyordu:
Bolgevikler'inyenik
dgmesini beklemek.
Deterding vakit geirmeden Nobel'ler-
le anlagmak iin Anglo-Perstesisleriyle
Lord Cowdray'mtesislerini
de
kapsayacak
kendi nderli-
glitde
bir birlik
olugturdu.
Bolgevikrejiminin
uzun
srmeyecegine yrekten
inamyordu.
Gl-
benkyan'a 1920'de yazdigt bir mektupta "Bolgevikleryaklagikalti
ay
iinde degil yalniz Kafkas-
ya'dan,
Rusya'nm her yamndan atilmigolacaklar" diyordu. Bu inancma
kargm
yine
de bir sigor-
ta
poliesi olarak ngiltere
DigigleriBakanligi'ndan slyasi destek garantisi
istemigti. Digiglerinin
bu istegi reddetmesi
zerine
tu
defa
"devamh
bir
hkmet iktidar
olup yerleginceye
kadar"
No-
bel'lerin lkede hi
degilse
bir azinhk hissesine sahip
dlmasmda Israr
etti.
Nobel'ler ise bu
lke-
deki
iglerini
tamamen tasflyeetmek
stiyordu. Eu nedenle
ve
Deterding'in de
dn vermemesi
zerine
grgmeler
herhangi bir
sonuca
varmadan
sona
erdi.
Ancak yedekte beklemekte olan
bir
talip
daha vardi ve
dogrusunu sylemek gerekirse
bu
talip,sadece
kaynaklan itiban ile degil, Amerikan hkmetinin slyasi destegi.ni
de birlikte getire-
cek
milliyeti
nedeniyle Nobel'ler iin ok
daha
lyi bir kozdu. Bu StandardOil'in
New
Jersey
ko-
luydu. te,her zamanRinden
ok
farkh
ve
ok daha
tehditkr
kogullarm
egemen
oldugu
o
gn-
lerde,
nihayet
Amerikan
ve
Rus petrol arasmda
onca
zamandir Ozlenenbir
ittifak
olanagi
dogu-
yordu. Bu, Nobel'lerin
1890'larda
gerekleptirmek
isteyip bagaramadiklan
bir
ittifakti. .
Kendi adma bu
igle
Jersey
Sirketi
de
ilgilenmigti.
Walter
Teagle
ve
meslektaglanbir
vakitler
Rus petrolnn eski Standard Oil Trst
zerindeki
olumsuz etkisini,
trstn
evrensel
bir petrol
dzeni
yaratma
abalarmi
baltaladigim
gayet
iyi biliyordu. Akdeniz pazarlanmn BirlegikDevlet-
'ler'in
ihra ettigi petrol yerine Rus petrolyle beslenmesinin
daha
ucuza
mal olacagimn da bilin-
cindeydi, Rusya'dan ihracat yapilmasi Birinci Dnya Savagi sirasinda durdurulmugsa
da, retimin
yeterince dzenlenmesi
ve
yeni teknolojinin
uygulanmasiylaAmerikan petrolnn
bir kez daha
Avrupa pazarlarmdan atilacagma
inamyordu.
Standard
Oil'in Rus petrol zerinde sz sahibi ol-
masi,
ona
gre,
bir
rakibin
elinde olmasindan nispeten
daha lyiydi. Teagle
gyle
diyordu: "Bana
yle geliyor ki bagkaseenegimiz yok. Riski gze alip yatirimi gimdi yapmahytz.
Eger gimdi
yap-
mazsak Rusya'dakiretime
nemli
bir etki
yapmak, nfuz etmek
gansimizi
yitirmigoluruz." B-
yk olasilikla Nobel'ler artik
hibir
zaman
yeniden
sahip olamayacaklanpetrol yataklarim
satma-
ya
aballyorlardi
-buna
kargin
Jersey
ve
Nobel'ler arasmda
yogun
mzakereler yapthyordu. Teag-
le'm szn ettigt
"risk"
1920 Nisani'nda, Bolgevikler'inBak'yu yeniden
ele
geirip petrol
ya-
taklanm
millilegtirmesiyle
daha da
"gerek"
bir hal almigti. Eu arada Bak'da iy
yapan
ingilizler
tutuklanlyor,
"Nobelci"
olarak
tamnanlardan
bazilan
casus
olduklan iddiasiyla mahkemeye sevk
ediliyordu. Ancak
tm
hunlara karginyine de
"ya
Bolgevikler
yenilitse"
olasiligt
o
derece hkimdi
ve
insanlar
"yenileceklerine"
o
derece
inanmiglardi ki, Jersey-Nobelmzakereleri engellenmeden
devam etti. 1920 Temmuzu'nda, millileptirme
igleminden
daha
ay
gememigken
anlagma
ta-
mamlanmigti. Buna
gre
Standard Oil
Nobel'lerin Rusya'daki
petrol tesislerininyanst
zerinde
kontrol hakki altyor, kargihgmda kelep r
denilecek
ok
dgk bir fiyat dyordu. Topraklar
ilk
bagtaistenen flyatm6,5 milyon dolar indirimiyle ve
7,5 milyonluk deme
taahhdyle
satilmtt1.
Bu
paraya
kargi Standard yzde
40't
rafineri, yzde 60'i Rus-i
pazan
olmak zere Rusya petrol
retiminden
en az
te birini
kontrofne ahyordu. Yine de, batih petrolcler
neye
inarnrsa inan-
sm,
"risk"
gerekten ok bykt
ve
de gok
belirgindi.
Simdi
gndemde
"Yayeni Bolgevikrejimi
y1kilmazda
yagamaya
devam
ederse?"
sorusu
vardi. Daha gimdiden petrol yataklanni milliletir-
digine gre
belki de bunlan
kendi igletir
veya
uluslararast
mzayedeye
sokardi,
kim bilir!
231
O gnleri
izleyen
gnlerde kapitalistlerle komnistler arasmdaki delloda
Bolgevikler'in
temsilciliginiLeonidKrasin adinda yetenekli
ve
yaratic1
Dig Ticaret
Komiseriyapmlytt. Uzun
boylu, kalemle iz lmig
gibi
muntazam hatlanyla
ve uzun
sivri sakallyla,kibar
ve inandmci bir
havasi vardi. Grnge
gre
makul birine benziyor,
batillann
bekledigt kana
susamig
deli gr-
nmnden
ok
farldt bir
grnm
verlyordu. Arada bir hanimlara gz almaktan da
geri
kalmaz-
di. Sir ingilizbayamn i(
geirerek
syledigi glbi "Varhgmmher zerresinde soylu bir aileden
ge-
len lyi
yetigmigbir insamn nitelikleri vardi. Bilgili,
soylu
Ve
gerek bir aristokratti." Btn
arka-
daglari
gibi
Krasin de kapitalistleri anlayabilmigtir,
nkkendiside b r kapitalistti. Sava; ncesi
Bak Elektrik
irketi'nin
oksaygideger
mdr
olarak
grev
yapmig,
daha
sonra
da byk
Al-
man
firmasi
Siemens'inRus
temsilciligini
yapmigt1.
Bu
grevlerde
bulundugu sirada
aymzaman-
da
gizliolarak bir bagkaite daha aligmty,Lenin'in
tammlyla,Bolevik ihtilali'ninbagteknokrat-
ligini
ve
"Maliye Bakanligi"ni
yapmigti.
Kendisi hakkmda
sik
sik
"Ben
gemiginde hibir
glge
olmayan
bir adamim" demekten
zellikle
hoglanirdt
Savagsirasmda,
arlik
devletindeki resmi
grevinden dolay1Rus
savag
ekonomisinin bagmimarlarmdan biri olarak aligmig,
bu da dostu
olan
ihtilalcilerle
iligkilerini
zaman zaman zora
sokmugtur. Bir
seferinde
Bolgevikyanhsi
yolda-
larmdan biriyle
aralarmda baggsteren bir anlagmazlikyznden
o
derece huzursuz olmuqtu ki,
tam
bir hafta sreyle
et
yemeyerek,
sadece
k1srak
style
beslenmigti. Ancak
Bolgevikler bu ada-
ma ve onun
idari
yetenegine muhtati. Kendisi
ne
de olsa Bolgevikhiyeraryide igadamt
olantek
kiiydi. Bu nedente ihtilalden
iki
ayn unvan
kazanmig olarak
ikmigtir. Bunlar DigTicaret
Komi-
serligi
ve
Nakliyat Komiserligi
unvanlanydi.Bu iki nemli konumu
nedenlyle
epeyce
karanhk
bir
grnmizmigtir.
Standard-Nobel mzakerelerinin
neticeye
baglandigt
sirada
Krasin, Bolgevikhkmeti adi-
na ticari
illykileri
grgmek
iin Londra'ya
gitti.31 Mayis1920gn,
BagbakanDavid Lloyd
Ge-
orge'un
agasi
zerine bagbakanhk konutu Downing Street No 10'daydi.Bu gerekten
de
tarihi
bir
an
saythr, nk ilk defa olarak Sovyetter Birligl'nden bir
temsilci
Bati'nm
sperglerinden
olan
bir hkmetin bagi
tarafmdan
kabul ediliyordu. Sahnede bu
gekildebelirmesiyle ingilizler
arasmda nefretle kangik byk yank1
uyandirmigti.
Bu kargilagmada, DigigleriBakam
gmine
nnde
elleri
arkasinda
durup konukla
el sikigmayi reddediyor
ve
Lloyd George
sert
bir
tonla
kendisini
uyarip
"Curzon! Bir centilmen gibi davran!" deyinceye kadar bu pozisyonda kallyordu.
O
gn
izleyen
gnlerdeAnglo-Sovyet
mzakerelerl zorlukla da
olsa,
devam etmigtir. Bir
ara
bizzat Lenin, Londra'da bulunan
Krasin'e gnderdigi gizli bir mesajda yyle diyordu: "Lloyd
George.denen bu domuz
adam,
en
ufak bir vicdan
sizisi veya utanma
duymadan insan kandin-
yor.
Onun syledigi hibir sze inanmaym
ve
siz de
onu, onun sizi
aldattiglum

kall daha faz-
la aldatin." Mzakerelerin devamt
sirasmdaKras nticarete
merakl1 igadamlannin itahlanni
uyand1rmayi bagarmigt1. Ancak
yine de
zaylf
taraftan
sayilirdi,
nk SovyetlerBirligi
glderek
ekonomik
felakete dogru srkleniyor, endstriyel
ynden
geri, retimde yetersiz, enflasyon
baskist
altinda
ezilen, ciddi
sermaye
yoklugu inde bir
lke
olmaya
gidlyordu. Giderek kithga
dngmekte olan gida aigt
ile
kargi karg1yaydi.Geligmek, retim
yapmak
ve
dogal kaynaklarint
satabilmek
iin
mutlaka
yabanc1
sermayeye
muhtati. Bu hedefe
ulagmaya
abalarken,bir ihti-
yacacevap
veriyordu
o
kadar. 1920Kasim1'ndabir
gn
Moskova
yeni bir politika uygulayacap
ni
duyurdu. Yabanciyatirimcilara
imtiyaz nerecekti.
Sonra 1921 Marti'nda, Lenin daha
da ileriye gidiyor,Yeni Ekonomik Politika diye bilinen
yeni politikayi ilan
ediyordu. Bu yeni politika, yurtii pazarlamada
ok
daha kapsamlt bir sistem
ngren, zel igletmelerin
tekrar
igletmeye
sokulmasma ynelik,
Sovyetlefin
dig
ticaret
anlay1;l-
ni ve
imtiyaz
satma
egllimini
genigletenbir uygulamaydi. Aslmda bu Lenin'in duygularinin de-
gigtigini gsteren
bir
politika degildi. Lenin
ok
acil bir
ihtiyaca
cevap
veriyordu,
o
kadar.
Lenin bir aiklamasinda "Digardan
tehizat
ve
teknikyardim almadan kendi
kuvvetimizi
yeniden
kazanmamiz, darmadagtn durumdaki
ekonomimizitoparlamamiz
mmkn degildir"
232
diyordu. Bu yardim1elde etmek iin
"en
glemperyalist
girketlerebyk imtiyazlar
vermeye
hazird1."
Bununpetrolle
ilgili ilk iki rnegi "Bak'nun drtte biri, Grozny'nindrtte
biri"
uygu-
lamasidir. Artik petrol bir kez daha,
arhk
devrindeki gibi
en
geerli
ihra
maddesiolmugtu. Bir
Bolgevikgazetesinin tanimiyla
bir tr
"sivi
altin"
sayillyordu.
Lenin'in Bat1'ya.yaklagmasma
teki yoldaylar
giddetlekargi iktilar
ki bunlar arasmda, gp-
hecillgiyle
taninanStalin
-de
vardir. Stalin'in
uyarisma
gre, SovyetlerBirligi'ne gelecek
igadam-
lan
"burjuva
dnyasimn
en
lyi casuslanydi"
ve
temaslanndaha fazla
siklagtinlmasi
Rusya'nin
zaylf
taraff
arim
gzler nne serecekti. Yine de, Lenin'in
YeniEkonomikPolitika'yi ilan
edigin-
den bir
hafta
sonra
Krasin politikay1 onayllyor, Londra'da Anglo-Sovyet Anlagmasi'm
imzallyor-
du. Bu
yapildiktansonra,
byk bir ustahkla birok
girketeyakla1yor,
yeni petrol imtiyazlan
teklifinde
bulunuyordu.
Bu arada bir girketi
brne
dgrmek iin sylentiler
ikarmay1
da ih-
mal etmiyordu.
Deterding, Nobel'le bir anlagma olanagim kairmig
oldugu iin
dg kmkligina
ugramama-
ya
kararhydi. Evet, kanismca d kirikhgma
ugramasi iin bir sebep yoktu. O da Nobel'ler gibi
StandardOil'in Rusya'yagirmesiyle yabanct yattnmcilarm
tmnn sigortalanmig
sayllacagmi
dgnyordu ki bunlara Hollanda Krallyet/Shell de dahildir. EskidenRothschild'lere ait olan
te-
sislerin
sahipligini
almaktan
memnun,
Glbenkyan'agunlarisylyordu:"Rus masasmda imdi-
den iyi
sandalyelerimiz
var ve
ylyecegimizin
en
byk
kismi da hl Rusya'daki
masa
zerinde.
Su yemegi bizim gibi
ilgi
gsterenlerle
bir
arada
yemekok
daha iyi olacak." Ancak Deterding
kendi
tesislerigzylebaktigitesislerinBolgevikler tarafmdansatilmasma
pasife de
olsagz
yu-
marak,masadan diglanmaya
niyetli
degildi. Dukonuda Walter Teagle da
aym
grgteydi.
Birleik Cephe Pepinde
1922ylhna
Jersey,
Hollanda Kraliyet/Shell
ve
Nobel'ler "BirlegikCephe"
adlyla
bir blok olugtur-
.
maya girigtiler.
Amalari Rusya'da kendilerine
ait olan tesisleri
ve srdrdkleriticari faallyeti
Rustehdidinekargi korumakti. Zamanla bloka
on
iki
adet
girket dahakatildt. Blokaye
olan
her
girket
SovyetlerBirligi'ne kargi
teker teker
degil,
beraberce savagacaklanna dair sz verdi. Milli-
legtirilmig
tesisler
zerinden
tazminat talep etme
ve
birbirlerinden habersiz
Ruslar'lailigkiden
kamma karan aldilar.
Surasi
gerektir ki, "Tccar Kardegler" diye bilinen bu
toplutuk,
degil
Sovyetler'e, birbirlerine bile gvenmiyorlardi. Bu gvensizlik nedeniyle,
onca
ortakyeminlere
ve
vaatlere karym, "BirlegikCephe"
bloku,
dogdugu gnden baglayarakher
zaman
iin
son
de-
rece
istikrarsiz
olmug, sagliksiz bir zemin
stnde
durmuytur. Kapitalistleri
ve
kapitalistlerin
re-
kabet drtlerini iyi bilen Leonid Krasin de, byk bir
ustaliklagirketleri
birbirine
dgrmeye
devam etmigtir.
O
ara,
dnyanm
birok
pazarmda,girketler
ucuz
Ruspetro1
iin
rekabet edlyor, bu reka-
betin dozu Ve baskisi da giderek artlyordu, 1920'den 1923'e kadar etkisiz
olan Sovyet petrol
endstrisi
o yillarda
arabuk kendini
toparliyor,
Bati
teknolojisininyurda sokulmasimn da sagla-
digi yararla Sovyet Sosyalist
CumhuriyetleriBirligidnya
pazanna
ihracatgi olarak
girmeyibaga-
nyordu.
Jersey
girketi'nde
yksek
dzeydeki yneticiler mgkl durumda kahp
ne
yapacaklannt
agirmiglardi.
Kendipetrollerinin fiyati
ne
olursa
olsun,daha
ucuz
olan
Ruspetrolsatm
almaya
baglasmlar
mi
yoksaahlakve
iykurallarina sadik kalarak
geride
durmayi
mi
yeglesinler, karar
ve-
remiyorlard1. Teagle ige
o
siralar Nobel
igletmesine
yattnm
yapmig
olmaktan pigmanlik duymaya
baglamigti:
"Simdi
iyice
anladimki kucagimizdabu karakterd hasta bir
ocuklayillarylh
otu-
rup
ona
dadihk
etmek yerine
ayni
miktar
paray1
daha bagka, derhal verim saglayacak bir ige
ya-
tirsaydik
daha iyi olacakmt;" diyordu.
Standard'mAlmanya'daki
sorumlusu
Heinrich Riedemann ise iglerefarkl1bir
gzlebakmak-
tayd1.
Ona gre zel girketler henz
istimlak
ve
millilegme
olaylanna
kargi haklarmi savunacak
233
1
.i
duruma gelmemigti. Su konuda gunlan
sylemigtir: "Bir hkmetin, Rusya'da oldugu
gibi,
en-
dstr yel
tegebbsve
iglere itiraki ahgilmamigbir geydir
ve
i; hayatimn gemiginde
byle
bir
gey
yoktur. Sovyet
ideolojisine
yardimi
hibirimiz istemeyiz, ancak eger bagkalan
buna katihyorsa, biz
niin
katilmayalim?" Gerekten de Riedemann'in syledigi gibi
teki
batth
gruplar
gimdidenkapi-
yi
agmdirmaya baglamigtibile. Bazilan sessizce, bazilan
ise daha
israrb
kapiyi alip
duruyor, Ba-
k'dan
Kafkasya'ya,
Sibirya layisi aiklanndakiSakhalin
Adasi'na kadar Sovyetler
Birligl'nin her
yanmda imtiyaz istiyordu. Kafkasya'dakitesisler
daha nce Jersey,
Shell
ve
teki girketlerin
kendi-
lerine ait oldugunu
iddia ettikleri tesislerdi. Eu
ara,
sanki
durumu daha da ktleptirmek ister
gi-
.
bi, bu tesislerdeki
petrol Sovyetlerkendi
mallanymiggibi
satmaya
koyuldu.
Artik Sovyetler'i
devre digi birakmanm
tek
bir yolu
kalmigt1.
Jerseyve
Shell bir
araya
gelip
Rus petrol
satm
almak
iin bir
organizasyon
olugturmaltydilar. Teagle bu fikri begenmemigti:
"Byle
dgnmekle geri kafah
gibi
hareket ettigimin farkmdayim. Fakatsiz ne
derseniz deyin,
evinizi
soyan ve
mahmzi alan
bir adamla dost olmaya ahymanmne yarar
saglayacagmi anlaya-
miyorum.
Bence bu dogru bir
tutum
degildir" diyordu.
Ancak
teki
Amerikan girketterinin gide-
rek Rusya'dan
daha fazla petrol satm
aldigtve
bunu
JerseySirketi'yle
yarimak iin kullandigt
gzlendike,girket
iinde
Rusya'yla
i; yapmamak taraflisi
olanlarm
itirazi
son
bulacakti.
1924
Kasimi'nda
Jerseyve
Shell mgterek bir satm
alma
organizasyonu
kurdular
ve
Sovyetler'le i;
yapma
olanaklariaramaya
bagladilar. Meselenin
bu
gekildezmnden
Teagle
memnun
kal-
mamigti.
Bu
sonucu
vakitsizlik, gnlerin
uzun
boylu
dgnmeye
elverigli
olmayacak kadar kisa
olugu gibi nedenlerden
kaynaklandig1
glbi
sudan bir
mazeretle
aikhyordu. Teagle, R edemann'a
yazdigL
mektupta gunlari sylyordu: "Geriye
dnp
qu
son
alti,
sekiz
ay
ilnde
neler yaptigimt-
za
baktigimda Rusya'dan
petrol alimi gibi
bu denli nemli bir igi nasil olup da
.gereken nemi
vermeden
sonuca
bagladigimizi
gryorve
gerektenpagiyorum.
Yapacak
o
kadar
ok igimiz ol-
masma
ve
iy
gnmzn
bu
denli dolu olmasma,
bu yzden bazi yanliglar
yaptigimiza
teessf
edlyorum.
Eger byle olmasaydl, konuyu iyi bir mantikla
dgnebilme
gansimiz
olsayd1,
sanirim
saglam
bir
sonuca
varabilirdik."
Teagle Hollanda Kraliyet/Shell'le
igbirligine
sicak
bakiyor,
Sovyetler'le
igbirligineyse
yana;-
miyordu. Bu konuda Riedemann'a
gunlart
yazmigti: "Sovyetler'epetrol iin
pazar
vermek de-
mek, sadece alinmig
bir
egyanin
alicisi
olmak degil,
aym
zamanda hirstzm
ya.ptigim
onun
iin
krli duruma getirmek,
onu
izledigi kt yolda
yreklendirmek demektir." Riedemann
ise bag-
ynetici Teagle'iyatigtirmak isteyerek l925
Noel gecesi
gu yaniti
veriyordu:"nsan
denen
yara-
tik garip
bir
varhktir.
Yine
de kargilagtigt
onca
dg
kinkligina
kargi her
sene
yeni
yeni
mitlerle
tekrar
ige koyulur. Biz de seninle
aym
geyi
yapalim!"
ok
gemeden Jersey
ile Shell Sovyetler'le petrol
satm
alimi
iin ortak bir dzenleme
yap-
mayt
zorunlu grdler. Dzenleme; satin
alma flyatmin
yzde S'inin daha
nceki
petrol sahiple-
rine
tazminat
olarak denmek zere bir kgeye aynlmasmi
ngryordu. Bu dzenlemeyi
pah-
sen
hem
Teagle hem de Deterding gpheyle
kargilam1
,
gvensiz
bulmuglardi.
ngrlen
bu
an-
.
lagma 1927
bagmda bozulunca, Deterding adeta durumdan
memnun
kalmig, Teagle'a
gunlan
yazmigtt:
"Sovyetler'le anlagma
pazarligmdan
sonu
alinmadigina
son
derece
memnunum. Qu-
nu
hissediyorum ki bu haydutlarla herhangi bir i;
yapmig
olanlar,
ileride
bundan pigmanlik
duya-
caklardir.
nk
bunlann tek amaci
btn uygarhgi mahvetmek
ve
eski kaba kuvveti yeniden
gerigetirmektir."
Deterding'in Sovyetler'e karg1 hesaplannda biraz da
kipisel duygularmiti
rol oynadigi aik-
tir. Beyaz Rus bir gmen olan
LydiaPavlova
ile evlendikten
sonra
antikomnist
duygulanna
da-
ha
sadakatle
baglanmig, dgncelerini
daha aik
ve
cretle
ifade
etmeye baglamigti. Hatta
John
D. Rockefeller Jr'a telgrafekerekStandard'dan
tremig
girketlerin
Rus petrol almaktan
men
edilmesini istemigti. Hollanda kkenli bu adam Rockefeller'e
"yalvardigini",
ondan
"insanlik
adma"
"btn
mazbut kigilerin"
"Sovyetler'in
para
kazanmasma yardimci
olmamalan" iin
a-
234
ligmasmi istemigti. Rockefeller'e, bu relimin "sa'yakargi" oldugunu
sylemigtfr.
Bu szlere
ila-
veten Rockefeller'e girketlerinin
"kana
bulanmty
kr"... istememeleri
gerektigini de sylemigti:
"Eger
girketleriniz
destek
vermezse
Sovyetler'in bu
canice
sistemleri ok yakmda
son
bulacak-
tir"
diyordu.
Fiyat Savagi
Deterding'in istek
ve temet
nisine
kargi Standard Oil'den
tremig
girketlerden
ikisi daha,
New
YorkStandard
ile
Vacuum,
Sovyetler'le
iligki
konusunda kendi bildiklerini
yaptilar.
Bunlardan
New YorkStandard Rustar iin Batum'da bir
gazyagl fabrikasi kurdu
ve
kiraladi.
Sirketlerin
her
ikisi de
aralarmda anlagarak,
zellikle Hindistan
ve
daha bagka Asya pazarlart iin byk miktar-
larda Rus
gazyagmi ald11ar.Soconyde Hindistan'daki pazarlan iin
Rus petrol
istiyordu.
Shell'inHindistan'daki
pazarlanmtakviye
iin
petrol
alacak bagka kaynaklan
varsa
da Socony.
Sirketi'nin
bagka
kaynagt yoktu.
Bu
girketlerin
Rus petrol almasi Deterding'i
ok
kizdirmigtL
Socony'ninbagkamC.E Me-
yer'i
"gerefsiz
ve
zeksiz
bir adam" olarak kinayacak kadar
fleriye
gitmigti.
Nihayet 1927 yllm-
da, kendi
szleriyle"Socony'nin
ihanetine"
misillemeolarak
Hindistan'da
amanstz
bir 11yat
sa-
vagma girigti. Bununla da kalmayip
sava1tm
dnyadaki
teki
pazarlara
da yaymak istedi. So-
cony
bu davraniga mukabele edecek,
o
da kendi hesabma kendi
bildigi
pazarlarda
flyat indirimi
uygulayacakt1. Deterding yine de fkesini yenemeyerek bu defa "Komnist" petrol satm alan
Standard of New York'a kargi basmda bir antikomnist kampanya baglattptipki
bir orkestra geft
gibi hu kampanyayi idare etmigtir. StandardOil'den tremi
girketlere kar1halkta
ve
Qeter-
ding'in kafasmda bunlann StandardTrst'ndenpek.de farkh olmadiklan kamst vardi. Bu
ne-
denle
ve
Deterding'in
bunlara gvenmeyerek gphe edigi nedeniyle Standard Oil of New
Jersey
de
ok gemeden
istenmeyen
girketler
arasma
katillyordu. Ancak
Jersey'in
de "Komnist"
pet-
rol alan girketlerle bir arada sulanmasi Walter Teagle't fazlasiyla huzursuz
etmigti.. Iginash
gu-
dur ki, Deterding'in istedigt de bagindan beri buydu. Bu konuda Deterding bir
Jersey
yneticisi-
ne
mektup yazarak
tehditkr
bir tavirla
gunlan
sylyordu; "Biz gimdi
o
denli
muazzam
olaylar-
la kargi
karplyayizki, sizinle ugraacak vaktimiz yok. Bu
tr
sorunlan Jerseykendi kendine -
zmlemelidir." Yazismdakullandigi ifadeyleJersey'denbir
gey
bekledigini, Socony'yi vakit
geir-
meden hizaya
getirmesini
istedigini
hibir
kugkuya
yer vermeyen
bir aiklikla belli
edlyordu:
"Nede olsa
Jersey
en
byk Amerikan petrol girketidir
Ve istikbali
en
parlak
olan
pirkettir. Onun
yaninda
kk
bir
girket durumunda kalan New York'a kendisinin Jersey
Sirketi'nin
hizmetkn
oldugu,
Jersey'in
patronu
olmadigi bildirilmelidir" diyordu. Nitekim Deterding'in
plamnauygun
olarak, bu szler gereken etklyi
yaplyor,
Jersey
vakit geirmeden Rusya'dan
petrol aldiklari
ge-
rekesiyle
teki iki
girketi
kamuoyu nnde
elegtiriyordu. Bu konudan Teagle kendisi in bir
te-
selli
pay1
ikarmigtl. Dgncelerini
pu
szcklerle dile getiriyordu: "Avrupa'nm
kafast
igleyen
in-
sanlan ilk
defa olarak
gunun
bilincine vardilar ki, StandardOil girketlerinin
hepsi birbirinin
aym
degildir."
Jersey
Sirketi,
Ingiltere
hkmetinden
gelen
bask1
altmda Deterding'in Sovyetler'le yapil-
mig
olan ortak
satin
alma anlagmasmdan
iktigmdan
kugkulanlyordu. Ancak fiyat
savaymm
bu
denli bir
tempoda devami bunu mmkn kilmadigi iin, st dzey bir ingiliz
yetkili
Amerikali-
lar'a
teminatverdi
ve
byle
bir
geyin
sz
konusu
olmadigm1syledi.
Su
yetkilibir yazismda
gun-
lan sylyordu:
"Sir
Henri Deterding
taktik
bilmez; idaresizligi yznden het
zaman
bagma iq
aar.
Ruslar Shell
ve
Jerseygirketleriyleyapilmasi ngrlen ortak salm alma anlagmasi konuqul-
dugu sirada
tazminat
konusunun nasil ayarlana.cagmi sorduklannda
Sir Henri
ilgina
dnmg,
Ruslar'm
yzne kargi kimseye Sovyet petrol satm
aldirmayacagini, buna mani olacagim syle-
migti... Su hareket
bence hem
son
derece
sama
hem de
tamonun
karakterini
yansitan
bir dav-
235
I
I
i
ramptir...
AlictlarmSovyet petrol
satm
almaktan
men-
edilmeyecegi
apaik ortadaydi. Sir Hen-
ri'yi
bu denli fkelendiren,
Standard Oil New York'a
yumrugunu
indirten
ve petrol
satigma
izin
vermeyecegi ifadesinin aslmda k1smen
kendi
aresizliginden geldigi de
apaikortadaydt"
Birgn, maiyetindeki Hollandali mdrlerinevinde
verilen
bir
akgam
yemeginde, Deter
ding
olaylarmaktymi
bir de kendi grg atsmdan
anlatmigtL
Anlattigiuydu:"Nispeten
bangla
geen
birka ylldan
sonra,
birden kendimizi
Burma'nin
saldinsina
ugram1
bulduk. O Burma ki
NewYorkStandard bugn oradan
Sovyet gazyagi
satm
allyor. Eniyi
savunmanm
lyi bir hcum-
la yapilacagma inanarak bu meydanokumaya kargi koymak istedim
ve
iyte
o
gnden beri de
hasmtmizm
savunma
hattmdaki zaylf
noktalanni bulmak iin
var
gcmzle
ah;1yoruz.
Suna
inamyorum ki, hi degilse bu dakika, Hollanda Kraliyet'in Sovyetpetrolyle
ilgli konumu bir
kez daha aika ortadadir."
Yinede
gvalye
ruhlu
iki
Amerikan
Sirketi
Vacuum
ve
Standard
of
New York, Deterding'e
boyun egmediler.
Vacuum
Sirketi
Bagkam'mn
aikladtgmagre,
Vacuum ihracat
sistemi Hollan-
da Krallyet/Shell'in ihracat
sistemiyle
rekabet halindeydi. Vacuum,
ihracat
sisteminde
ucuz pet-
rolden
yararlanlyordu.
ltebu nedeni fleri
srerek, Vacuum Baykam, Deterding'in
asil
amacimn
girketi
bu
petroldenyoksun
birakmak
ve
bylece
ihraca elverigliRus
petro1
zerinde
tekel
kur.
mak oldugunu
sylyordu. Aynca
Baykan bir gzlemde
daha bulunmuy, iki
girket
Amerikan
prensiplerini
ignemeklesulamrken,
Amerikall
igadamlarmm
ve
giftilerindurup dinlenmeden
Rusya'ya
pamuk
ve
daha bagka ihra maddesisattigmi grmgt. Bunu grnce
ortaya
gylebir
soru
atmigti:
"Rusya'dan
mal satin
almak Rusya'ya
mal satmaktan daha
mi
adaletsiz bir davra-
mytir?"Bu
soru uzun
zaman
belleklerden silinmeyecek, ylllarca
sorulmaya devam edecekti.
1920'll
ylllarm
sonuna
gelindiginde
belli
bagli byk
girketlerartik
Rus petrol
konusun-
dan b1klonlikgetirmiglerdi. Mal varliklanni
yeniden
ele geirmek
veya
yatinmlarmi azaltmak
ar-
tikgeride kalmig,
eskiye
mal olmuy bir
amatl.
Aynca Baba Gurgurblgesindeki
petrol
patlama-
si
dikkatleri Ortadogu'nunyeni
petrol
kaynaklarma
eker
olmugtu. Durumu gzden geiren Jer-
sey ynetimiorta
bir yol
izleme
-Sovyetler'le
kontrole ynelmemek fakatbir boykota da katil-
mama-
karan
aldi.
1927 sonbaharmda konuyu zetleyen Riedemanngylediyecekti: "Benpah-
sen
Rusya'yi
topraga
gmdm."
Riedemanngeri Rusya'yi
gmmgt
ancak olaylar
toprak
altindaki cesedin ok
canli
g-
rndgn
kamtlayacaktt;
nk
tika
basa tok
dnya
pazanna
giderek
daha
okpetrol girmeye
baglamlti. Deterding'in neden oldugu
amansiz
flyat
savagt,
Hindistan'da
ve
daha bagka
yerlerde
Ruspetrolne yneltiliyordu;
ancak
bu
defa uluslararasi
petroloyunundarol alml; herkes
iin,
bu
sava;
ok daha kapsamli sonular verecekti.
236
\
13
Petrol Seli
Adi Columbus
Joiner
idi,
her
ne
kadar
sonradan,
olan bitenlerin
"babasi"
oldugu iin, baba anla- .

mma
gelen "Dad"
szcgndentr adi
ColumbusDad'a gikmigsada,
asilismi
buydu. 1930
y1lmdayetmig yagmda, romatizma nedeniyle belden ne dogru eglerek
ve
bu grngyle
san-
ki kaldinmlarda bir
geyanyor
gibi yrrd. Grngylekaderin darbesini yedigi
halde
yine
de
yazgtsma
boyun egmig
ve
her
zaman
lyimser kalmay1bajarmig klasik bir
tipin
karikatr
gibiydi.
Tatlidilliydi
ve
ikna yetenegi
vardi.
Onun yagindaki
bir adamda kolayca
rastlanmayanipek
yu-
mugakligindabir cildi vardi ki kendisi bunu ok havu yemesine bagltyordu. Egitimine gelince
okula
sadecealti haftagitmig,
ancak sonradan Alabama'daki ailesine ait iftliktezel
egitimg-
rerek,
okumayazma
grenmigti. incil'iokuyacak kadar
okuma,
Eski Ahit'i kopya
ederek
de
yazi
grenmigti.
Ilerisi iin mit
vaat
eden olaylardan
yararlanmayl,
kk ekici
sonularikarmay1
bagaran bir kipilige
sahipti.Gerektigi
zaman
byleyici
ve
zarif bir slupla
ak mektuplan
yaz-
makta da ustaydi. Su
mektuplan
gazetede varlikh
bir kipinin
lm ilamm
okudugu
zaman,
le-
nin dul kansma yazrdi.
Kugkuyok ki asil
ilgi
duydugu bu dul bayanlann kalbi degil keseleriydl.
Bay
Joiner
1920'lerin
sayisiz
petrol
avcilarmdansadece biridir. Eu
tarihin
son
on
ylli iinde
petrol
stoklan
ve
petrol pazarliklari
gnn ategli speklatif
havasi iinde insanlart
ilgmcasina
kigkirtip kendine
ekiyordu.Vebu kumar merak1herkes iin dayamlmaz olmuytu. Yaleniver-
sitesi'nin1923yllmda
mezun olacak
son
smil grencilerine
bir
petrol
mteebbisigyle
bir
soru
yneltiyordu:1;
yagamma
nce 100 dolar yatirimla baglaylp
sonradanbunun 50 bin dolara ik-
masmane
dersiniz? Artik ige
bizimle koyulmamz
ve
biz bagaridan
baanya kogtuka yanimizda
olma
zamanmiz
gelmigtir."Mtegebbislerden bazilan da satig
igini
yz yze
yapmak
istiyor,
ge-
rektiginde mstakbel yatmmcilan
petrol
tarlalarmdapiknik gezisine
aginp
"soguk
piknik
ye
megive sicak
hava" ikram
ediyordu.
Bazilari da
tegvik
iglevini
postayla
yapmayi
yegliyor, birok
ey
vaat
eden
sayisiz
m.ektuplar
yolluyor,kargiligmda nakit
para
havalesi
ve
eklerle
doldurul-
mug
yzlerce
uval
cevap
altyorlardt: Hibir
soru,
sual
iermeyen
cevaplar..
Mtegebbislerden
biri, Dr.
FrederickCook, iddiasma
gre Amiral Peary'yi Kuzey
Kutbuyangmda yenmigti, bir
ay-
da
tam

yz
bin
mektup
alm1,bundan bir yll iinde
iki
milyon dolar kazanmigti
ve
federal
makamlarca
tutuklanmcayakadar
bu durumbylece devam etmigti. General Lee konusuna
ge-
lince,
onun
kstahligtyla ok
az
kigi
yangabilirdi.
Durum
gylegeligmigti: Ikimtegebbis bir
yo-
lunu bulup, General Robert
E. Lee'nin
torunlanndanRobertA. Lee'nin izini buluyor,
onu
lke-
nin
drt bir yamndaki
yatinmcilara
qu
szleri sylemeye ikna ediyordu: "Fredericksburg
veya
Sanslye unvam
kazanmaktansa
sizin
lideriniz
olupsizi
ve
daha binlerce
kiglyimali
bagtmsizliga
kavugturmayi yeglerim."
Digerleriyle
kargilagtinldigmda Dad
Joiner'insadece kk
apta bir mtegebbis oldugu
grlr.
Ancak bir zelligt vardi,
akilsiz
bazi kipilerin dolarlarmi
almaktansakendisi
para
birikti-
rip petrol
aramaya
ikmak istlyordu. Bunun iin
Dallas'tafaaliyet
gsterip
teki
mtegebbislerle
beraber,
St. Louis'in biract ailesi Busch'larm
yaptirdigi
barok stili Adolphus Oteli'nin
lobisinde
237
\
l
dolanmaya bagladi. Bir
ara
gzleri,
Lepelik
bir arazi olan,
am
agalan
ve
Birinci Dnya
Savagt
sonundaki
depresyondan
paymi
almig,
kumla kapli Dogu Texas arazisine
ilimiti.
Blgenin
en
nemli iki byk
kasabasi Overtonve
Henderson'da kaldinmi olan bir tek
sokakbile yoktu. Bl-
genin kaderin tokadim
yemig
halki
iin Dad
Joinergrkemli
ve
mit verici
bir hayal gibiydi;
ku-
rakhktan
atlaml;
kisir topraklar
altmda
"evrendeki
tm
krallarm bile imrenecegi" koca bir
pet-
rol
denizi
yattigmi vaat eden bir hayal
Joiner'in
Dogu Texas plantndan haberi olan jeologlarinogu
Joiner'lealay ettiler;
alayet-
medikleri
zaman
da yzne gldler. Kamlarma
gre Dogu Texas'ta hig
petrol
yoktu. Ancak
Jo-
iner burada petrol olduguna
inandirilmigti, Onu
buna "Doc
Lloyd" admdaki gizemli,
kendi ken-
dini yetigtirmig,
kendi
yetenegine
inanmig, yz kirk kilo
agirligLnda,
sombrero'lara
ve
binici
iz-
melerine merakl1bir adam inandtrmigti. Bazi
kipiler bu adamm bir veteriner, baztlari ise
eczact
oldugunu,
hatta bir vakitler yurt apmda Dr. Alozzo Durham'm Byk ilaGsterisini yrtt-
gn,
bu
ara
petrolden 1kanlmig
bazi lla patentleri sattigmi sylyordu:
"Lloyd", bu adamm
gerek ismi degildi. Isminidegigtirmesinin nedeni bir gn lkenin her yaninda gazetelerde
res-
minin
basilmasiyla
anlagildi.Anlagildigma
gre
Lloyd
birok
kadmla iligki
kurmug,
bunlardan ba-
zilarmdan
ocuk
sahibi
olmug,
sonradan onlari terk etmigti. Su yzden Dogu Texas'a giden
trenler
kaylp eglerinin pegine dgen
bu
terk
edilmig kadmlarin hcumuna ugruyor, Lloyd
da
bundan
kurtulmak iin bagka
bir isim
kullamyordu.
Doc Lloyd, Dad Joiner'e
Dogu Texas
blgesinin
jeolojisini.gsteren
bazi
bilgiler
vermigti.
Ancak bu bilgiler
sadece
yetersiz olmaylp bagtan
sona
yanby, uyduruk, kafadan
retilmig
dok-
manlardi. Lloyd iin
"trendolojisi"
demek
dogru olur.
Daha
aik
bir
anlatimlayaptigi quydu:
Amerika'mn byk petrol yataklarmi gsteren bir harita
iziyor,
bunlann hepsinden ikan ve
Dogu
Texas'a dogru giden
"trend",
yan egilimhatlanm gsterlyordu. Ancak yine de Doc Lloyd
unutulmayacak
bir
gey
yapmig
ve
bu alanda
fevkalade baan11 olmuqtur. Herkesin bu girigimig-
ln
buldugu
bir anda Joiner'enereyi
kazmasi
gerektiginitam
isabetle syleyebilmigtir.
Kazi igine
girigmeden
nce
Joiner
elinde bulunan enayiler listesindekilere birer prospekts
gonderdi.
Doc Lloyd'un Dogu
Texas jeolojisinitanimlayan
uyduruk aiklamasmi eklemeyi de
unutmad1. Ilkdenemeyi Rusk
yresinde Daisy Bradford'un iftligindeyapmak
istiyordu. Ne
ya-
pip
yapti,
bunun iin gereken
parayi
toparlad1. in
yrtlmesi
iin ikna yetenegini seferberet-
mesi
ve
bunu zellikle
kadmlar zerinde denemesi gerekiyordu. Kurnaz petrolc bir
sirasi
geldi-
ginde
bu konuda gunlan
syleyecekti: "Her kadimn ensesinde belitli
bir nokta vardir. Ben bu
noktaya
dokunur dokunmaz
otomatikman
bana
ekyazmaya
baglarlar.
Belki de ben kadinlann
ensesindeki bu yeri
isabetle
saptayabilen
dnya yzndeki tekerkegim." Bu szlerden
sonra,
si-
ritip qunlan eklemigti: "Tabii, ekler her
zaman
istendig
kadar lyi olmuyor."
Joiner
bu szleri
kugkusuz vnmek iin sylemigti. Aslmda syledigi kadar ok
para
gelmiyordu.
Petrolclkle ugrayan
kipilerin birogu iin Dad Joiner
somut
olarak
gzle grnmeyen,
petrolle
iligkileri pamuk
ipligne bagh
binlerce mtegebbisten
sadece biriydi. Kafasmdabelirli bir
dgnce
tapyan,
zengin olma hayali kuran, konuma yetenegine sahip kipilerden biri. 1927den
baglayarak yll sreyle petrolc liderler kithk, petrol hykirmasi
ve
yasalar gibi konulan konu-
urken
ve
atepli tartigmalar
yaparken
-fakirlerin
en
fakiri-
olanJoiner
ve
uyumdan yoksun ekibi
Dogu Texas'm yogun
am
ormanlan arasinda,
paslanmig,
nc kalite ekipmanla,
durup din-
lenmeden, kence ekercesine, bazen de kazaya ugrayarak kazi yapiyordu. Bu
ara en
ufak bir
para
yardimi bile gelmiyordu. Igilerine yapacagi
demeyi
kismen
"krallyet
sertifikasi"
diye bili-
nen,
belirli
byklkte
toprak
vermek
geklinde
yapiyordu.
Verecek hig
parasi
kalmadig!
zaman
iiler
tarlalarma
dner
veya
akla gelmedik garip
igler
yaparlar, ancak
sonunda
tekrar
kazi igine
dnerlerdi.
Dad
Joiner
petrol
bulma
olasthgina kargi
o
derece
byk indirimle satilmig
o
kadar
ok settifika
vermigti
ki,
zamanla
bunlar blgede
geger
ake olmugtu. Bu arada
Texaco'dan
ge-
len bir
jeolog
o
gnlerde pek
makbul
sayllan alay
taktigini kullanarak gunlan syleyecekti: "Eger
238
siz
bu
delikten petrol ikanrsaniz, ben de
o
petroln her varilini teker
teker
imeye
hazinm."
Yine de arahksiz sregelen
tmcesaret kmci davramplara
karpm
Joiner
ve
kk ekibi yllmiyor,
inanlanm
koruyorlardi.
Ancak, kaderin
arki
dnyor, DadJoiner'in
yazgisi gcngstermeye
baghyordu.
1930
Eyll'nde
Joiner'e
gans
glmeye baglamig,Daisy
BradfordNo 3 kuyusu
pozitif
sonu
vermigti.
Joinerolayi
izlemekte
olan
seyircilere
o an
kargi
1kmly,
biraz da
tereddtle"Bununpetrol kuyu-
su oldugu
henz kesin degil" demigti. Bu haber lasa
zamanda kulaktan
kulaga yayiliyor,hemen
bir
gece
iinde kuyanun
sag
yanmda gecekondu
tipi
bir kasaba
tryordu.Olaydanmide kapi-
lanlar burada toplanipbeklemeye bagladilar. Kye, ileride
khin sayilacak Dad
Joiner'e
saygt
ifa-
desi
olarak
Joinerville adi
verildi. Su olaym bir
parasi
olabilmek iin yreye binlerce insan h-
cum etti. Havada
sankigerekten dini bir olaym beklentisi
gibi
bir
eyler
vardi.
Vaat edilmig bir
mucizenin
gerekleymesi
gibi bir duygu
tmyreyi
sarmigt1.
Oradaki insanlar mutlaka bir
geyin
olacagmdan emindi
ve o
olgu meydana
geldigindeorada bulunmak,
olayigrmek istiyordu.
l-
kede depresyonun
egemen
oldugu
o
ilk
gnlerde normalde
on
alti,
on
yedi
sente satilan ham-
burger
Joinerville'de
beheri
eyrek dolardan satihr olmugtu. Bu, ileride
olacaklann kk bir
gstergesiydi.
Bu olaydn bir
ay sonra,
1930ylh
Ekimi'nin3'nde
gece saat sekizde,
kuyudan birdenbire
byk bir
grltduyuldu. Kazi
iginden
sorumlu
olan ii
orada
toplanmigkalabaliga
telagla
haykirmaya baglamigti:
"Ategi sndrn! Sigaralarimzi
sndrn!
abuk
olun!" Sanki
topraktit-
riyordu.
Birdenbire iskele
zerinden bir
su ve
petrol
Stunu
ykseldi. Haz1r
bulunanlar ilgma
dnmgt. Hepsi birden gkyzne
baklyor, petrol figkinp zerlerine
siradika yksek sesle
haykmp sevin gsterisi
yaplyorlardi.
Gerekten bir mucize olmugtu. Demek ki
DadJoinergele-
cegi
okuyan bir khindi. Kazida aligmigolanlardan biri bu arada
o
denli
opkuyakapildi ki,
ce-
bindeki tabancasmi ikanp
gkyzndeki
petrol harikasina
ateg
etmeye
bagladi.
Neyseki olay
,
adamin bu kipinin zerine atihp tabanasmi
almaslyla kapanmig oldu.
Eger
o
anda
tek
bir
kt-
vilcim
bile
siramig
olsayd1,
uar
nitelikteki petrol
gazi
kuyuyu havaya uuracak,
etrafta
kim
var-
sa
hepsininlmne neden olacaktil
Kara Dev
Ertesisabah 1kan
Henderson
Daily News
manget
olarak
Joiner'in "Petrol Patlamast"ni konu
allyordu.
Endstri liderlerinin olaya gsterdikleri ilk
tepkiyse, gphecilik
ve
gvensizlikti. Ancak
aradan

ay
geip blgede iki
kuyunun daha
petrol
figkirtmastylabu duygu yerini
hayret Ye
cog-
kuya birakti. Sonraki gnlerde
Dogu Texas
rezervuannm
kirk beg mil uzunlukta, beg-on m l
ge-
nilikte, 140.000 hektar
yer
kapsayan bir arazi oldugu
kanttlandi. Su petrol yatagma
Kara
Dev
adi
verildi.
O gne kadar Amerika'da bununla kiyaslanabilecek hibir
keyifyapilmamigti. Ileriki
gnlerde
yaganan
dahabagka patlamalarla, teki yataklarm
tm
Kara Dev'in grkemi
kargism-
da, bir
oyunun
giysili
provasma
ikm1
aktrler. gibi kaliyordu. Bunlara Pennsylvania, Spindle-
top,
Lushing, Byk Seminole
ve
OklahomaCity
ve
CaliforniaSignal'de,
ne
kadar
yatak
varsa
hepsi dahildir.
1931'inbaglarinda lkede Byk Depresyon'un penesine dgm hznl kipi-
ler kivranip
dururken Dogu Texas halki sevinten
coquyor,
11gmcabir
yagam
sryorlard1. Her
yandan akmeden
insanlar
adirdan
olugan
kentleri
ve
kulbelerin sardigt kasabalari daha
da ka-
labahklagtinyordu.
Saglamdeger yargilarma bagli, kanaatkr
olmaya ahgikbu prensip
sahibi
bl-
ge,
artik her
trl
ktlge aik bir alay
gecekondu
beldesine
yuva
olmuy
giblydi.
Dad
Joiner' n
Daisy Bradford 4
no'lu kuyusunun petrol
patlamasmdan

ay sonra,
1931Nisan
ayi sonlarmda
blgede retilen
petrol gnde 340.000 varile ulagmigti
ve
her
saat
bagi
yeni bir kuyudan
petrol
flykinyordu.
I
Bu denli abuk, kapsamh yeni bir
arz
kargismda kaimlmaz
sonu
kendini
gsterdi
ve
fi-
239
yatlar
nce
yava; sonra
da daha byk
bir hizla
dgmeye
bagladl.
1926'daTexas'tapetrol flyati
1,85 dolara ikmigken, 1930'da
varili ortalama bir dolardan satilmaya
baglayacak
ve
1931 Ma-
y1sisonuna
kadar da varili on
beisente hatta bazen
alti
sente
kadar dgecekti. Hatta byk
zntyle bazi yerlerde
iki
sente
kadar dgtg gzlenmigtLBuna kargin
yine
de kazi faaliyeti-
ne ara
verilmeden devam ediliyordu.
1931 Hazirani'nagelindiginde
artik
Dogu Texas retimi
gndebeyy
bin varili bulacakti.
abuk
ve
kolay yoldan kr saglamak
isteyenler blgeye kogarak
-dzinelerle
"aydanhk"
adt
verilen kk hacimli "Dogu Benzini"reten mini rafineriler
kurdular.
Bu arada bir yandan
.
da "DoguBenzini"
indirimli
fiyatla
satan
mini
istasyonlar
tremiti.Bu
kadar
ok donanimla
herkesin
para
elde etme
savagina
katilmasi, "Dogu
Benzini"
satan
istasyonlarm
mgterilere bazi
kolayhklar saglamasinormal olarak
beklenen bir
sonutu.
Szgelimi, bu
istasyonlar,
her
satigta,
mgteriye prim olarakya
bir kfe domates veriyorveya
bedava bir tavuk
ziyafeti
ekiyordu.
Ne
yazik ki DadJoiner
bir trl
bu cogkuya
kattlamlyordu.
Daisy Bradford
No
3
kuyusu-
nun
keyfi
ve onu
izleyen
Kara Dev kuyusu hi kugku
yok
baansimn gstergeleriydi; ancak
gunu
da
anhyordu
ki bu iteki girigiminde
biraz fazlaca bol keseden
davranmigtL
Sattigt
"hisse,
senetle-
ri"
var
olan
"hisse"
sayismdanok fazlaydi.
Bazi
yreler
st
ste birka
kez
ayn ayn
kipilere
sa-
tilmigti,hatta bir seferinde
ayni
yerin
st ste
on
bir
kez
satilmlyoldugu grlmgt. Dad
Joiner
hukuken
gayet
kritik bir konuma dgmgt
ve
kendi de bunun
bilincindeydi.
Gnn birinde
yrede
yaymlanan b r gazete Dogu Texas'm
yeniden dogmasma neden
olan
bu
adamin
imdadma kogacak,
onu
savunacakti. Dogu Texas khini diye
sz
ettigi Joiner
iin kpe
yazan gu
szleri
yaziyordu:
oiner
'Kutsal Topraklara' gtrlen
ikinci bir Musa
mi
ol-
mahdtr?
Musa
peygamber
gibi
buraya kadar getirilip
'st
ve
ball' grmesine
izin verilen
ve-son-
ra
da
sarayyavrusu
ofislerinde oturup ayaklanm
dinlendiren zppe avukatlarcaburaya girmek-
ten men
mi edilecektir?Unutulmamalldir
ki adi
geen
gik
avukatlar byle
sefa
srerken
bizim
yagli
'Baba'
amurlar
iinde,
pislikve
batakhk dolu
ukurlarda,abaltyor,oktan
antika olmug
giysileri
zerine
ter
yerine kan
dambyordu." Durum
Joiner
iin iyi
gitmiyor gibiydi. Gerek
guy-
du ki,
sahibi oldugunu syledigi
beg bin hektar topraktan
sadece iki bin
"hektar"
toprak
huku-
ken onundu.
Ancak
Joiner
bir kurtulug bulmugtu
ve
bu
kurtuluy hasir papka giyipkravat
takan
iri yapill
birinden
gellyordu. Haroldson Lafayette Hunt
adinda, joiner'in
her
zaman
"Boy"
(ocuk)
diye
agirdigi, ancak genellikle
H.L. diye sz edilen
bu kigi
aslmdapamuk
yetigtiren bir ifti
oldu-
gu
halde bu igte baan
saglayamamigtL
Ancak, birbiriyle iligk li
bir
ayn
dalda stn yetenekliydi
ve
icraatiyla bunu kamtlamigt1. Eu iki
alamn
birincisi kumar, ikincisi
ise. Rockefeller
ve
Deter-
ding gibi, karmagik matematik problemlerini abuk
ve
dogru olarak zihinden
zebilme
yetene-
glydi.
On yll kadar
evvel Arkansas'm petrol patlamast yapmig
El Dorado kentinde bir kumar
sa-
lonu
amig,
ancak KuKluxKlan
adli
irk1
rgtn salonu yakma
tehdidi
kargismda, kapamlytl.
Daha
sonra
petrolclge gemig
ve
hem Arkansas
hem de Louisiana'da baanh olmugtu.
O
stra-
lar,
pratikolsundiye
iki eg'le evliydi
ve
her ikisinden de
ayn
ayn
ocuklan
vardi.
Joiner'in
kuyu-
su
henz
patlama
yapmadan bunun haberini
almig, evreyi
ve Joiner'i
tammak,
geligmeleri izle-
mek iin blgede boy
gstermigti.
11kkeyfinden
sonra,
henz petrol yatagimn gerek
byklgn
gsteren
Oteki kuyular
kegfedilmeden nce Joiner
znt dolu bir devre
yagamaktaydi.
Sankizerine ykselmekte
olan
bir firtma geliyordu. Igte "Boy"
tam
bu aamada
kendini gstermek
istedi. O gnlerde
tek-
rar
El Dorado'da, erkek giysisisatan bir magazadaaligmaktaoldugu
iin nce
yreyegitmeden
Joiner'le
bir randevu ayarladi. Baker Oteli, 1553 no'lu salonda yapilan
ve
hi bitmeyecekmig gi-
bi
uzayan
uzlagma grgmelerinden
sonra
Joiner'i
anlagmaya ikna
etti.
Daha nteden Hunt,
Jo-
iner'in
bilgisi digmda, Deep Rock kuyusundaki geligmeler
hakkmda
gizlice
raporlar almaktaydi.
Joiner'inkuyusundan yaklagikbir mil uzakhktaki bu kuyu, anlagildigmagre olduka mit veri-
240
ciydi
ve
grgmeler strasmda ok yakinda
ikinci
byk bir patlamanm
gelecegini anlamigti.
Jo-
iner
kuyusunun bir rastlanti olmadigim,
yatagm ok
byk bir
yatak
olabilecegini kestiriyordu.
Hunt
bu bilgileri
Joiner'den
sakladi,
tamtersine
her
hrsatta,Deep Rockkuyusunun kuru bir
ku-
yu
olabilecegini yineledi.
Hi
kesilmeden
otuz
alti saat
devam
eden 1533
no'daki tartigmalarm
bitiminde Dad
Joinerkaderine boyun egdi. 27 Kasim1930yllmm
Skran
Gn'nde,
gece yan-
slyla sabah
saat
2 sularmda,
tm
haklarm1Boy'a devreden anlagmayaimzastru
atti.
Bu anlagma-
y1
kutlamak iin
Hunt hazir bulunanlara bir tabakkraker
ve peynir
ikram
edecekti.
Hunt ilk i;
olarak
Joiner'eynelik
sulamalari
rtmeyeyneldi
ve
davalarm
ogunu.d-
rerek
kisa
srede
Dogu Texas'in
en
byk bagimsiz
petrolcs oldu.
Joiner'leyapttgt
anlay-
ma
ona,
kendi deyimiyle
"kanatlan
stnde
uma" gc
vermigti.lyinedevam ederken bir
ta-
.
raftan da
muazzam
bir
servet
ediniyordu. Sonrakiyillarda
sag kanat yanlisi olarak n kazana-
cak,
ayrica
"saglikh
besin"
konusuna egilecek, mzmin bir beyaz
un ve
beyaz
geker
dgmani
kesilecekti.
Anlagma geregince Hunt, Dad
Joiner'etoplam
1,33
milyon
dolar
dedi. Bunun 30.000 do-
lari
pegin,geri
kalani
retim almdiktan
sonra
denmigtir. Ileride
birgn Joiner,Hunt'un Deep
Rock hakkinda
gizli
n bilgi saglamlyolan bagkaziclya20.000
dolar dedigini greniyor, lkeye
kapilarak
Hunt'i dolandmelbk suundan mahkemeye verlyordu. Ancak Hunt
Israrla
bu
"ihtlyar"
adama hile yapmadigmi vurgulayacak, "Biz onunla
ticaret
yaptik" diyecekti.
Durumu bir kere
daha
gzden
geiren
Joiner
ise iddiasim
geri ekip mahkemeden
vazgeecekti. Artik Hunt'tan
aldigi
parayl
yeni
yataklar aramak,
Dogu Texas'ta
ikinci bir Kara Dev bulmak
ve
bir de
"sekrete-
ri" ile
ve
daha bagka kadmlarla romantik saatler geirmek iin
harctyordu. ldgnde
Joiner
seksen alti yagmdaydi
ve
hl petrol aramaktaydi. Bu
arama
ldg
gne dek devam etmigtir.
lmnden
sonra
net mal varkglmn sadece bir arabayla evden ibaret
oldugu anlagilmigttr.
Petrol Yataginda Anargi
Dogu Texas'taki
ham petrol patlamasi kisa zamanda tm lkede fiyatlari dgrmgt. Fiyat
-
.
kgnn devam etmesi
tm
reticileri,
en
bykler de iinde olmak zere sanki mahvetmigti.
Ancak
tm
mitler henz kaybolmamigty ortada bir beklenti
vard1.ncekibyk keyiflerde
ol-
dugu
glbi, hizh
retim yznden yeralti
basmcimn
er
ge
dgmesi bunun
da verimi azaltmasi,
bylece
flyatlann yeniden
"normale"
dnmesi bekleniyordu. Ancak unutmamak
gerekir
ki,
hag-
metli
yapislyla Dogu Texas, btnyle kendine
Ozgkogullar1olan bir yerdi. Bu yerde retimin
ne
zaman
dgmeye baglayacaginikim bilebilirdi?
Ye
o
gn geldiginde de kim hl bu igte olacak-
ti?
Ashnda Dogu Texas'ta
-ve
ba
ka
yerlerde-
yaanan
bu
"yangmalt
retim" kogugturmasi
tm
petrolendstrisi iin daha
ok
bir
"yangmah
intihar" demekti.
Artik retimin
kontrol
ve
flyat istikranmn
saglanmasi
iin
mutlaka bir sistem kurmak
zo-

runlu olmugtu. Bu, Dogu Texas yataginm yerel reticilerden

ve toprak
sahiplerinden,
aynca
ucuz
ham petrolden
hoglanan
kk rafinericilerden gelen
onca
muhalefete kargin, nadasa
e-
kilmesi demekti. Durum
son
derece karmagikti
ve
topraksahiplerininbu topraga sadece kisim-
.
lar halinde sahip olugu
ve
retimin byk
bagimsizlardan
gelmesi
durumu daha da karmagik
ya-
plyordu. Byk reticilerin ige
yavag
girigmeleri yznden
kk reticiler Dogu Texas
yatagt-
nm epeyce
bir kismimn
ya
sabibiydiler
ya
da kontroln ellerinde
tutuyorlardi
ve
en
abuk re-
timyapacaklar da bir olasihkla bu kipilerdi. Bagimsiziar aismdan hareket serbestilerine yapila-
cak
en
kk bir k1sitlama, nefret ettiklert byk girketlere kar i
sahip olduklan losmi
avantaja
indir lmig
"ldrc
bir
tehdit" anlammdaydi.
Byk
reticilerle bagimsizlar
arasindakiekigmede,
ilgisiz
gibi grnse de, kumanda
1891 yllinda Vali
Jim
Hogg tarafindan hallan kontroln saglamak
iin kurulmug
Texas Demir-
yolu
Kurumu'nun
elindeydi. Ancak 1930'larda komite
siyasi konularin
pazarbk
edildigi
bir
mer-
241
keze dngmgt. Teknik aidan eksik
ve o
gnlerde otoritesi ciddi gekilde
kisitlanmigolmasma
karym yine de
petrole aglfilglmkoymuy bir
kurum olarak grlyordu. Bu kurumun Oklaho-
ma'daki kargit1Ticaret
Kurumu
1915
yllmdan
beri, petrol
retimini
pazar
ihtiyacma gre d-
zenlemekle grevlendirilmig
ve
bu konuda
kendisine g ve yetkiverilmig
bir kurumdu. .Texas
Demiryollari Kurumu'na ise
aym
g ve
yetki verilmemigti. Texas Kurumu'nun
grevi petrol
retimini
"fiziki
israft" nleyecek gekilde dzenlemekti. Ancak bagimsizlarm
baski altina alm-
masim
kesinlikle yasaklamigti, Bu
ise Ticaret
Kurumu'nun
retim toplammiapaglya ekemeye-
cegi demekti. Diger bir anlatimla verim
toplamim,
talebi
kargilamayayeter dzeye indirmek
ge-
rekesiyle,
insanlann retimi azaltmaya
yetkili
olmadigt anlamina geliyordu.
Demiryolu Kurumu'nun yapmak
istedigi ise
tam
anlam1ylabuydu. Ancak bunu yapabil-
mek iin asil nedenini gizlemesi, sanki fiziki israfi koruyormuy gibi
grnmesi gerekiyordu. Ku-
rum
flagretimin potansiyel petrol
verimini bir daha geri gelmemek
zere durduracagt
iddias1y-
la yola ikti. Daha aik
bir anlatimla
punu
sylyordu: Eger flyatlar
agin
derecede
dsk
olursa,
.
gnde sadece
birka varil petrol
veren
yzlerce
kuyu ekonomik
retim yapamayacakti
ve
bu-
nun
iin kapanmalan gerekecekti.
Su ise
tam
bir
"fiziki
israf" sayihrdi.
Ancak federal mahkeme-
ler kurumun
retimi kesme faaliyetini
tekrar tekrar
denetlemekte direndi. Hatta
bir sefrinde
mahkemenin hakaretine
bile
maruz
kalmigti. Tm abalan Dogu Texas'tan kaynaklanan dur-
mak bilmez retimle baltalamyordu.
Fiyatlarm retim masraflanndan bile ok daha alt
dzeye inmesi
ve grnste
hibir
are
de olmamast tm Amerikan
petrol endstrisini korkutmug,
morallerini bozmuytu. Su durumu
1931 baharmin
son
gnlerinde Amerika'ya
gelen
Londra Shell
Sirketi
Mdr Frederick God-
ber de btn aikhglylagzlemigti.
Godber'in Amerika'ya gnderilig
nedenlerinden
biri Shell'in
Amerika'da uygulamak
istedigi ekonomi ve
indirim
politikasom
Avrupa'daki merkezlerinin
iste-
digi dogrultuda uygulamp uygulanmadigini
denetlemekti. Godber denetlemesini bitirdikten
sonra
dzenledigi raporda Amer ka'daki durumu gyle
degerlendirmigti: Ofisler
ok
gsterigli,
irket
arabalanysa
ok fazla
ve
ok gsterigliydi.
Bunlan syledikten
sonra
byk memnuniyetle
Deterding'e ve
teki yetkililere
"byk
ekonomi saglandigmi"
bildiriyordu.
Byk Amerikan girketlerinin
st dzey yetkilileriyle yapttgt toplantilarda,
daima kederli
yzlerle
kargilagmig,bu durum dikkatini gekmigti. Raporunda Indiana Standard
Sirketi
Bagka-
ni'na
pu
szlerle
deginlyordu: "Bagkanok
zntl, sanki panige
kapilmig grnyordu. Sinirli
bir ruh halinde
oldugu
ok aika
belliydi."
Godber New
Jersey
Sirketi'nden
Walter Teagle'la da
kargilamig,
onun
iin "New
Jersey
Sirketi
bile bir
btn olarak
ele
almdl Lnda,
kesin
bir politaka-
dan yoksun grnyor. Teagle
ise
ok
ktmser; oturup flyatlann
ind rilmesini beklemekten bag-
ka yapacak
bir
gey
olmadigimdgnyor. Aynca
teki girketlerin ogundan
hibir igbirligi
grme-
digine
ve
bunun, ancak girketler byk
kaylplara
ugraymcaya
kadar
byle srecegine
inanlyor"
demigti.
zetolarak Godber
raporunda
junlari
sylemigti:
"Petrol endstrisinin sorunlanndan
ogu
herkese bilinen nedenlerden
kaynaklanmaktadir. Halkm birey
olarak
bunlar zerinde
ya
ok
az
kontrol vardir
veya
hi yoktur. Bu durum
israft
ve
agiri
sondall yasaklayan kanunlarin
y-
rrlge konmasma
izin
veren
yasalar ikmadika
nlenemez...
Belki
de bu yasalar ok
daha
ev-
vel yrrlge
konmahydi. Ne
var
ki halk,
zellikle de Texas'ta
tam
aksi
ynde partlandinlmly."
Bu
ara,
Texas'ta retim ykselmeye devam ediyor
ve
komqu eyalet Oklahoma'ya
sirama
egilimi gsteriyordu. 1931
ylh Agustos
ayi
baglannda federal yargilarm Oklahoma
yasalarmm
Anayasa'ya
uygunlugunu
inceledigi sitada, Vali "Yonca Bill" Murray eyalette olaganst
hal
ve
sik1ynetimilan etti
ve
askeri
ynetimin
ana
petrol yataklarmm kontroln ele almasi
komutunu
verdi. Halka, petrol flyati
bir dolara ykselinceye kadar bu yataklan kapah
tutacagini
duyurdu.
imdi
artik
"varili
bir dolar"
1gliklan
btn petrol
blgelerini
sarmig
gibiydi.
1931
Agustosu'na kadar hem Dogu Texas
hem de petrol
pazan tam
bir anargi
yagadilar.
Artik Dogu Texas'ta
gnlk
retim
tm
Amerika'nm gnlk talep toplaminm
yaklagik
yansi
r
h
242
olan bir milyon varili agmigti. Hammadde flyatlari ise
varili
on

sente
kadar dgmgt.
Texas'ta kuyu
baglannda
ve
Amerika'nm birok yerinde petrol flyati inanilmayacak kadar
dg-
mg,
varill ortalama seksen
sente
gelen retim
masraflannin
bite
ok altmda kalmigti.
Bu du-
rumdan,
Texas'ta
ve
lkenin
bagka
yerlerindeki
reticiler etkilenmig
ve
artik yok olma dzeyine
gelmiglerdi. Bir
are
olarak Dogu Texas reticileri
fiyatlari ykseltir midiyle kuyularm gnll
olarak kapatilmasi
agrisimyapti;
ne gariptir
ki
tam
bu agnnm yapildigt
gnnertesinde retim
-
daha
da yksege firlamigti. Havada
tam
bir
giddet
kokusu vardi; kuyulann
ve
boru hatlarimn di-
namitle uurulacagt sylentisi agizdan agiza yayilmaya bagladi. Texas ekonomisi
ve
belki de
yasa
ve
kurallar,
tam
bir iflasmepiginegelmigti.
.
Texas Valisiolan RossSterling, Humble Oil
Sirketi'nin
kurucusu
ve
eski bagkamolarak bir
.
sreden
beri dgnp duruma
are
bulmak istiyordu.
Ancakartik dgnmenin
yeterli olmadig
ni,
harekete
gemek
zamam
geldigini anlamigtl. llk hareket olarak Dogu
Texas'a kargi
savag
ilan
etti, 17 Agustos
1931'de Dogu Texas'm
"isyan"
ve
"aik
bag kaldirma"
durumunda
oldugunu
duyurdu
ve
Dogu Texas zerine birka bin Texas
iftisindenolugan atli MilliMuhafiz
kuvveti
gnderdi. Son
yagmurlar
yollan motosikletle
gemeye
olanak vermediginden, Milli Muhafizlar
buraya
ata binerek gelmiglerdi. Kendilerine s olarak daha
sonra
"Dagitim Tepesi" diye adland1,
nlacak
olan bir
tepeyi
setiler
ve
atlart
ile btun
blgeyi dolagarakbirka gn inde retimi
dur-
durdular
Petrol yataklanndaki faaliyetin durmastyla
tmblgeyi derin
bir sessizlik kapladi. Hat-
ta
petrol
gazlannaggen bceklerle kendilerine her
gn ziyafet ekmeye aligmig
tavuklarbile
ylyeceklerini bagka yerlerde
aramak zorunda kalmiglardt. Petrol retiminin
ek faallyetlerinde de
bir durgunluk
gzleniyordu.Milli Muhafizlar'm
generali
fahigelerin pek ragbet
ettigi
bir
glysi
olan
"plaj
piiamalannm"
giyilmesini
yasaklamig, bu da bu bayanlann igini
tam
bir durgunluk
agamasma
getirmigti.
Petrol kuyulannm kapatilmasi gerekten ige
yaramigti.
Yataklardakiflyat, varil
bagma
en az
on

sente ikti. Texas Demiryolu Kurumu devamli olarak emirler yaymlamaya devam edlyor
ve
bu defa bu
emirler
devletin
emniyet glerince uygulanlyordu. 1932
Nisan
ayma
gelindigin-
de flyatlar hemen
hemen mucize sayilanbir dzeyde, doksan
sekizsentten satilmaya
baglanmig-
ti.
1932 ylli
iinde
Demiryolu Kurumu
DoguTexas iin
ayri ayn
_on
dokuz emir yayinlamigti.
Ancak butilarm hepsi sonradan hukuki makamlarca
geersiz
sayilmigtirBuna kargin
pazar
kesin
tavrim
degigtirmedi
ve
flyatlar ykselmeye bagladt. Fiyatlarmbyle istikrar
gstermesi bagtmsiz-
lan
ve politikacdan bu fiyatlara
uymaya
yneltecek
ve yurtd1gtndafiyat indirimine
gidilmesinin
ve
flyatlarm
egit uygulanmasinm
yararma
inandiracakt1. Kasim
ayt
iinde
Vall Sterling, nihayet
Texas Kurumu'na
"ekonomik
israfla"
bag etmesi
iin
gerekli
olan yetkiyi verdi. Bunu yapmak
iin Once yetkililerle
zel
bir
toplanti yapmasi ve parara
egit flyat uygulamast yani
"prorati-
oning"
iin
bir
yasa
ikartmasi gerekmigti. Yeni
ikan
yasa
Dogu Texas
rezervuanmn
dinamik
glerince
anlaylglakargilanmtt1.
nk
bu blgede retim
o
gne kadar bagkayerlerdeki re-
timlerinaksine basmci gazdan degil, ah1lmigmaksine sudan ahyordu.
retiminok acele, kar-
magik bir
gekildeyapilmasi bu
"su
gcn" zedeleyebilir
ve tm
verimin
zamanstz ve
olgunlag-
madan elde edilmesi
sonucunu
verebilirdi. Yeni
1kanlan
yasa
ite bu
sonucu
nlemigtir.
Yeni
ikanlanyasayla
"prorationing"
iglemi ilk
olarak
Texas'ta uygulanmaya
bagladt. An-
cak, Texas Demityolu Kurumu'na rnn kontrol iin verilmigyeni yetkilere karymyine
de ip-
ler lyi
gitmiyordu. Nitekim 1933 ylli
ilkbaharmda
kogullar
en az
1931 ylli
yazinm
kogullan ka-
dar,
hatta ondan daha da ktyd. Bunun sebebi
kurumun
Dogu Texas kotasim ok yksek,
ye-
.
ni mhendislik bilgisinin
"maksimum
dzey" iin nerdiginin iki kati kadar yksek
tutmuy
ol-
masmdan
ileri
gelmigti.
Bu
yetmiyormuy gibi
bir
taraftanda msaade edilenin
okstnde kota-
larda
yasadigi olarak yz binlerce varil dolusu petrol retiliyordu.
Agin miktardaki bu
petrole
ilk
defa Dogu Texas yataklannda
amlan
adlyla
"hot
oil"
(sicak
petrol) dendi.
Bunun bir de
yks
vardir. Bir
sylentiye
gre havanm serin
oldugu
bir
gece, grevipetroln izin
verildigindenok
243
retilip
retilmedigini denetlemek
olan
bir yedek
er,
bir petrol operatrnn limitten daha fazla
rettiginden
gphelenip adama sorular
sormaya
baglar.Ancak hava
serinoldugundan
denetleyi-
ci.er,
tittemektedir.
Bunu gzleyen
d nceli
operatrse denetimciye,
gphelipetrol
ieren bir
varili
gstereksirtmiona
dayamasimnerir ve gyle
der:
"indesizi
tsitacak
kadar
sicak
petrol
var."
Bu varillerdeki petrol sadece
denetimcileri degil,
tm
petrol endstrisini yakip,
tutugtura-
cak kadar
"sicak"
geligmelere neden olacakti."Sicakpetrol"
kaakihk yoluyla Texas'1n digma
katrillyor, smirdan agrihpbagka.eyaletlere sokuluyordu. Aym
gey
"prorationing"
sisteminin
uy-
gulamada oldugu Oklahoma'dada yapibyordu. Bu nedenlerle bir yandan
retim kotasom yk-
sek tutulugu,
br yandan
"sicak
petrol" yznden, Dogu Texas'ta kontrol igi yeniden
tam
bir
kargaaya
dnd ve
kontrol
olanagi
bir kez daha tmyle
kayboldu. Texas
girketi
evvelce
ilan
ettigi
"varili
yetmi
beg sentten" olan fiyati, varili
on
sente
kadar dgrmek zorunda kald1. re-
timin
bu denll hacimli
ve pazann
da bu kadar karmagall olu
u
yznden bir gn geldi
ki
"sicak
petrol operatrleri" petrollerini satacak
pazar
bulamaz oldular. Variliiki
sentten
bile
alici 1kmaz
.
olmugtu. Bu anormalak141hizaya
sokmak
iin
bazi boru hatlan
esrarengiz
gekilde dinamitlen-
,
meye
baglamigtl.
Durumdan
morall
bozulanlardan biri
de Humble
Sirketi'nin
bagkarnWilliam Farish'dir. Fa-
rish,
Walter Teagle'a yazdigt
bir mektupta, fiyatlarm
bu denli
dgk olmasinm getirdigi
"gok"
ve
"acimn"
belki de bagimsizlari
harekete getirecegini,
uzun
vadede, ikarlarinm,
retimin kontrol
altma almmasmda oldugunu sonunda
anlayacaklanm
sylyordu.Mektubun
ileri
satirlartnda
bir grg daha
ifade
ediyor, belki de bti noktanm artik gelmigoldugunu, ige ekidzen verme-
nin tek
yolunun
"digi
tirnagatakip"savagmak
oldugunu yaziyordu. Petrol varili
on
sentten
satil-
mahydi
ve
bu limite de
zaten
ulagilmigti.Ancak petrol endstrisi yine de dar bogazdaydi
ve
dt-
gardan yardima
ihtiyaci
vardL
Eyalet hkmetterinden gelen yardim yetmiyordu. Daha
bagka
bir kaynaktan, Washington'dan da acilen yardim gelmesi
artti.
Bu arada, Texas
reticilerinden
bazilari, federal hkmete
dileke
verip,
acil yardimin devami sresince Texas petrolnn fede-
ral hkmete denetlenmesi
talebinde
bulundular.
Su yapilmadigt
takdirdegeridetek
bir
see-
nek kaldigim,
bunun
da
sadece bagimsizlarm
iflast
demekolmadigt,
ayrica tm
petrol
endstri-
sinin
bir.btn halinde
kmesi anlamma gelecegini sylediler.
te
tam
bu kritik
agamada Washington'da
idare el degigtiriyor,Bakanhga Franklin D. Ro-
.
osevelt geliyordu
ve
"YeniPaylagim" (New Deal)
yasasim
tkanyordu.
Bu aktif, depresyonla m-
cadele
ngren, ekonomiye yeniden canhhk kazandirmaya ynelik, gerektiginde petrolclgn
her
alamna canla bagla mdahale etmesini gerektiren
bir yasaydi. Petrol flyatlan
agin
derecede
dgkt
ve
federal hkmetse
Washington'da
neler olup
bittigtni fazlaslylamerak edlyordu, Fe-
deral hkmet petrol bu durumdan kurtarmak
iin
ne
yapmak
gerekiyorsa
yapmaya
hazird1.
Reformcu
Roosevelt 4 Mart 1933 tarihinde
Devlet Bagkanligi'na
getirildi.
Greve
geldikten
sonra
siyasi
a1dan
ylpranmaya
ok aik
ve
hl Teapot Dome
Skandall'nm yankilarmi
taglyan
ligleri Bakan-
ligi'na Harold L Ickes't atadl. Kabinenin
ilk
toplantismda
baska bir kabine yesince
"tiknaz,
sa-
nym
bir beyefendi"
olarak
tanimlanan
Ickes, Chicago'lubir avukatti
ve
yillar
boyu ilerici
Cum-
huriyeti Parti'de
ve
lerici
Parti'de lider olarak
allymigtL
1912 yllinda Theodore Roosevelt'in
seim
kampanyasmi
ynetmig,
1932'de de Franklin Roosevelt'in Milli flericilerCemiyeti Batt
'
kolunun
bagkanhgml
yapmigtL
Simdi
de, Roosevelt'in Bagkanliga
gelmesindeki
katkisimn dl
olarak gnlnde yatan igleri
Sakanhgi'm istlyordu. Amaca ulagmak iin nce ilericilerin
nde
gelenlerini kendi kampanyasinda ahytirdi
ve
sonunda da
istegine
kavuup igleri
Bakanligi'nl
kazandi. lleride bir
strasi geldiginde
Roosevelt, Ickes'i bakan
yapig
nedeni olarak
"yz
hatlarini"
244
begendigini
sylemigtir.
Roosevelt
aynca
ilerici
kanattan
batlh
hava taglyan bir Cumhuriyetiba-
kan istiyordu
ve
bu nitelikleri lckes'da
bulmuytu.
Onda begendigi
teki
zellikler
arasmda Ic-
kes'm liberalizme
olan
iten bagliligi, kuvvetli
tutkulara
sahip
olugu,
polemikteki igneleyici
s-
tnlg,
gerek
veya
hayal mahsul her
tr gpheciligi,
kurallann ihlalinde
gsterdigiagtn
du-
yarhlik, haklarmi koruma
tutkusu, greve
olan der n bagliligt Ye
ok gl bir
ahlakanlaylg1
gibi
niteliklerdi.
Ickes yoksul bir alle
evresindesert mizali,Kalvinmezhebine bagh bir
anne
tarafmdan
ye-
tigtirilmigti.
ocuklugunda pazar
gnleri
digmda
ishk
almak hakkina bile sahip
degildi. Ishk
al-
ma
yasagt sadece
pazar
gnleri,
o
da ancak annesine
pazar
gn bir
papazm
da
islik
aldigim
ka-
mtladigi
zaman
kaldinlirdi. Ickes okulda olaganst baanb bir grenciydi.
yleki bir gn gret-
.
meni Latince hocasi hastalandigmda
onun
yerine gemig, dersi
o
vermigti. Lisede simf
bagkam
ol-
dugu siralar ileride
bir
sanat
haline
getirecegl
bir dalda kendisini
yetigtirmigti. Bu bazi yksek
prensipler
gerekesiyle aniden
istifa
etme
sanatlydl. istifaetmek
ve
sonra
da istifasinm kabul edil-
memesiyle yeniden greve gelmek sanatt Lisede de.bagkanhktan istifa ed yor fakat
istifasi
simf
arkadaglarmca kabul edilmiyordu.
Su
tarihtenon
beg,
yirmi yll
kadar
sonra
Franklin Roosevelt
de
ayni geyi
yapacak,
istifasim
kabul etmeyecekti. Ickes, Roosevelt'e
birka
kez istifasmi
sunmug,
her defasmda da
ondantek
bir
yanit
almigti: "Size ihtiya
var...
istifamzkabul edilmemigtir."
Durmakbilmeyen
"reformcu
enerjiyle dolu"
gen
bir
avukat olarak Ickes, Chicago'da bir-
ok
kampanyaya katilmigtir. Dogamn
tahribine
kar1,
tekele
kargl, sosyal adaletsizlige karg1kam-
panyalarda boy gstermigtir. Aynca yurttaghk haklarmi
savunma,
kadmlarm sendikala
masi ve
gnde
on
saat mesai
kampanyalan
gibi
sosyal faaliyetlerde de aktif rol
oynamigti.
Hatta bir defa-
smda
halk
taptmaciligt
kampanyaslyla grevli Straphanger Cemiyeti'nin sekreterligini bile
yap-
misti.
Zamanla kendini etkili bir siyasi menajer olarak yetigtirmig, fakat her nedense
tuttugu re-
formcular her
seferinde
yenilgiye ugramigti. Su nedenle
kendinden sz ederken
pakayollu buna
deglnir,
"daima
yenilecekleri
seen
tedbirsiz
bir yetenek!"
oldugunu
sylerdi. Ancak 1932
sene-
sinde byle
olmadi
ve
durum degigti. Su defa, kampanya igin
setigi kisi kazanmigti.
Su
kigi
FranklinRoosevelt'ti. lileri Bakam
olduktan
sonra
her
zaman
prensip
ve grevine
bagli kalmig
fakat bunun yanmda gcn gstermeyi bagarmig
ve
gerekirse
"hayir"
diyebilen
"gl
devlet
adami" olmayi
bilmigtir.
ligleriBakanligi'ndan bagka Petrol dareciligi
ve
yeni kurulmuy
nemli
bir
bakanlik olan Baymdirhk
Bakanligl.dareciligi
de
ona
verilmigtir.
Bu
grevlere atandiktan
sonra
kendisini
tm gcyle
bu

igin
son
derece
zor ve
karma-
ik
ayrmtilarma adadt. llerideyazdigi hatiralarmda
o
gnlerden
gyle
sz eder:
"ligleri
Bakanli-
l'nin
lekeli bir gemigi vardi: Bunu hibir
zaman
hatirdan 1karmadim. Her gn gelen
tonlarca
belge, kontrat
ve
mektup gibi evrakt
kendimi tketircesine
inceler,
ahsen
okumadigtm hibir
evraki
imzalamaz,
geri evirirdim.
Bunu bir
gn
aleyhime dner, yeni bir Teapot skandalma
ne-
den
olur korkusuyla yaptim." Ickes'm
tammlyla
"pe'trole
bulagm1; Albert B. Fall" sonunda
1931'de geri hapsi boylamigt1.Ancak buna karym her
zaman
iin Ickes'm dgncelerinde
var
olmuytur. Ickes hatiralannda
punlari
yazmigti: "Zaman
zaman,
acaba Albert Fall'un hayaleti,
elinde kk siyah bir
antayla
pu
insana hzn
veren
kpelerden birinden aniden ikiverir mi
diye
dgnrdm." Teapot Dome olaymm hukuken de kanitlanmig olmas1Ickes'da petrol
en-
dstrisinin yakmda
agtmp
yok olacagl
gibi
bir korku
yaratmig,
aynca
bu endstriye kargi gven-
sizlik duymasma
neden
olmuytur. ligleriBakanligi'na moral
vermeye,
sarsilmigolan
itibanm
ye-
niden kazandirmaya kesin kararliydi. O kadar ki
yeni yresel skandallann
ve
hilelerin bir
kez da-
ha olugmamasmi
teminat
altma
almak
iin kendine zg bir de
tahkikat
nitesi kurmugtu. Bu
nite standard
operasyon
teknigiolan
"wiretap"
yntemini yani
bagkalanna ait bilglyi
telefon
veya telgraf
yoluyla alma teknigini
kullanmigtir.
Ickes'm kendi ofisindeki durumu ise zamanla
daha bagka bir
nedenden bir hayli
sarsmti
geirmig,tehdideugrami tir.
Durum
guydu:
lckes
uzuli
ylllardan
beri
son
derece mutsuz
bir
ev-
245
lilik
yagamigtt.
Bakan olduktan hemen
sonra
ise kendisinden
ok
daha
gen
bir kadmla
roman-
tik
iligkiye
girmigti. ligleri
Bakatihgi'nda hem bu bayan iin hem de bayanin
"niganlisi"
iin ip
bulmug, ancak bayani Washington'da
niganlisim ise, igine geldigi iin, Midwest blgesinde
g-
revlendirmigti.
ok
gemeden
bazi imzasiz mektuplar almaya bagladi. Mektuplarda olaym basi-
na
aiklanacagt
tehdidi
savruluyordu. Daha
sonra
gerekten bu olayin bir kism1basmda
yayin-
lanmigtir. Bu durum kugkusuz Beyaz Saray'i da,
en
az1ndan
bir dereceye kadar, bu ige bulagtir-
migti. Sonundaigi sorupturan
ickes'm
tahkikat
kurulu mektubu
yazan
kipiyi
tespit
edecekti
-
ve
bu kigi
herkesin
kolayca
tahmin
edebilecegi gibi,
bayanin niganhslyd1.1934 yllma kadar devam
eden
bu romantik serven,
aym
yll
son
bulmugtur. Bunu izleyen
sene
lckes'm
egi
bir otomobil
kazasmda lecek, bundan

yll
sonra
da Ickes,
ikinci kez kendisinden kirk
yag
gen
olan bir ba-
yanlaevlenecekti.
Bu
bayan,
Ickes'm bir
sre
nce intihar eden vey oglunun kansmm kiz kar-
depiydi. Ickes evlenmeden nee Roosevelt'ten izin istemigtir. Bagkanaradaki
yag
farki
zerinde
durmamig, kendi
anne ve
babasi arasmda da byle byk bir
yag
farla
oldugunu
sylemigti.
Bakanhga get rildigi
andan
baglayarak
petrol igiyle
ilgili olarak birok kipinin bombardima-
nma
ugramig, ok gemeden
bu igin
ne
derece
"dikenlii'
oldugunu ilk elden antamigt1. 1 Mart
1933 tarihinde
Roosevelt'e bir
mektup
yazip
petrol endstrisinin
"moralini
nasil bozdugunu"
bildiriyordu. Byk
girketlerle
bagtmstzlar
arasinda fiyat dgg,
agiri
retim
ve
israf konulann-

daki
ekigmeyi
kabul
ediyor, szlerine
qu
grgleri ekliyordu: "Ancak
gunu
biliyoruz ki, Dogu
Texas yatagtnda petrol varili
on
sentten
satilmaktadir. Yine biliyoruz
ki,
bu durum petrol dnya-
si ve
lke
zararina sonularla
kargi kargiyagelecektir."
Bu
ara
petrolcler
ve
petrol eyaletterinden seilmigtemsilcilerseslerini ykselterek, Was-
hington'a kadar harekete
gemesiagnsi
yaplyordu.
Bagtmsizlardan bylik bir kesim dahi, Ame-
rikan Bagimstzlar Petrol Dernegl Bagkani olan
bagkanlarmin kelimeleriyle
"ligleri
Bakam'na
smirsiz
yetki
verilmesini ngren kanunu" destekliyorlardt. Ancak harekete
geme
konusunda
ogunluk
ittifak
halinde oldugu halde
ne yapmakgerektigine
karar
veremiyorlardi.
5 Mayis 1933'te, kabine
toplantismagittigistrada
eline bir
telgraftutugturuluyor
ve
bu
telgrafta
Dogu Texas'ta fiyatlarin drt
sente
kadar dgtg bildiriliyordu. Aymgnn akgami bir
telgraf
daha aldi. Texas Valisi'nden gelen bu
telgrafta
"durumun
eyalete kontrol edilemeyecek
kadar
\girdan iktigi" bildiriliyordu. Bundan
gn
sonra
Ickes bir uyanda bulunuyor,
"petrol
iginin
tamamen
bitmek zere oldugunu" syleyerek
"hibir gey
yapmamakta
devam edilecek
olursa bu
endstrinin
tamamen
kecegini,
bunun
da lkenin petrol rezervleri a1sindan
muaz-
zam
bir kaylp olacagim" haber veriyordu. Aynca kendisinin
ve
Yeni Petrol Yasasi'ninige derhal
mdahale edip bir yeyler
yapmaya
istekli
ve
haz1r olduklarim da ilave edlyordu.
Petrol
endstrisindeki
krize
are
bulma
giriimi
nceleri Milli Endstriyel Onarim Yasa-
si'nm (National Industrial Recovery Act)
ve
bu
yasamn
getirdigi
Milli Onanm Idaresi'nin (Nati-
onal RecoveryAdministration) himayelerinde bagladt. Igiile hkmet arasmda
igbirligi
ngren
bu sistem
iktisadi
toparlanmay1
harekete geirmeyi,
rekabeti
alt
dzeye
ekmeyi,
iinin konu-
munu
glendirmeyi
ve
bunu yaparken de antitrst yasalan
biraz da olsa cilalay1p n plana
i-
karmayi hedefliyordu.
Eu sistemde
petrol teki endstrilerin aksine NRA'nmdegl, Harold Ickes'a
tam
destek
ve-
ren
igleri
Bakanhgi'mn kontrolnde
olacakti.
Ida Tarbell
ve
Theodora Roosevelt'in gelenek
halinde
srdrdkleri antitrst hareketin
et-
kisiyle Ickes kampanyalannin ogunu
"ikarciliga
kargi"
girigimlere
dayamigt1. O
gne
kadar
hibir
zaman
iqhayatimn
savunucusu
veya sempatizani olmayan bu adam gimdi bir zamanlar
o
denli
magrur
olan igadamlannm Byk Depresyon'lanasil balyoz yemig glbi
sarsildiklanm, fede-
ral hkmetten yardim
beklediklerini
gryor,
bu da
ona
adeta vahgi bir zevk veriyor, eglendiri-
yordu. Bir gn BirlegikDevletler Ticaret Odas1'ndaki bir
yemege katildiktan
sonra
bu konudaki
dgncelerini
pu
szlerle anlatmigtir:
"1;
dnyasmm bu byk
ve
yce simalarmdan
ne
kadar
246
ok
igadami dizleri
ve
elleri
zerine kapanmig Washington'dan medet
umuyor,
kendi adlarma
i-
leri idare
etmesi
iin hkmete
yalvanyorlar" demisti.
Politik
deneyimleri
ve
mizaci yznden Ickes
yagami
boyunca petrolclge sempatik
bak-
mamigttr.
Ama yine de petrol endstrisinin
imdadma kogan, iinde bulundugu
zor
durumdan
kurtaran
ve
nihayet
geleceginigarantlye
alan ickes olmutur: "Petrole mutlak olarak
ve
tmy-
le bagimh oldugumuz kugku gtrmez
bir
gerektir.
Tag
devrinden
bronz devrine, bronz
devrin-
den demir devrine, demir devrinden endstriyel devre getik ve gimdi
de petrol devrine gemig
bulunuyoruz. Petrol olmamig olsaydi, bildigimiz bugnk gekliyle
Amerikan uygarhgl
var
ola-
mazdi" demigtir.
Hkmet Harekete Geiyor
Ickes
aligmaya
flyat faktrn ele alarak bagladi. Kamsma gre, diger mallann fiyatlan gibi pet-
rol fiyatt da,
agin
derecede dgkt. Ekonomiye yeniden
satm
alma gc kazandirmak in
tm
bu hammadde flyatlannm ykseltilmesi gerekiyordu.
Artik
petrolcler,
diger hammadde
retici-
leri gibi mamullerinimallyetten
daha dgk
flyatasatmaya
devam etmemeliydi. Petrol,
varili
on
sentten
satilmaya devam ettike,
depresyonun
son
bulmasi olanaksizdt. Fiyatlann
ykselebilme-
si
iin retimin kontrol altma almmasi gerekiyordu. retimin
kontrol altina alinmasi
iin ickes
"sicak
petrolc"
denen
ve
kendisinin
"geytani
kurnazliga sahip"
olarak nitelendirdigi
reticilere
kargi
amansiz
bir kampanya ati.
Birbirinden
farkh binierce degigikyataktan kaynaklanan
"sicak
petrol" sizintilan,
agin
retimi olugturuyordu
-
1933 yllmdaki
tahminlere
gre gnde
yanm
milyon
varili
bulacak
kadar
agtn
bir retim. Kaak olarak
retilen
"sicak
petrol"gizlice
yabani
otlarla kamufle edilmig tanklarda
sakl1boru hatlarindan digan verilir, yasadigiyapilmigboru hat-
ti ve
kamyonlar gebekesiaraciligiyla sevk edilir,
gece
olunca da eyalet simnndan
aginhp teki
eyaletlere
kainhrdl.
Yasadig1bu yollarm her birinde, rgvet
ve
para
gcyle
engeller agilabiliyor-
du. Iglerinbu gekildeyrtlmesi zamanla byk
ve
krb yeni bir igin tremesine de
neden
ol-
mugtur.
Ashnda her fiyat sabitleptirme olay1petrolcleri daha ok
sicakpetrol
retmeye
tegvik
edlyor, bu pazarlan petrol seline
bogdugu iin
fiyatlan
daha da dgryordu.
"Prorationing" igleminde
en
byk olumsuzluk
kaak petrolden.geliyor bu da her
flyat
sa-
bitleptirme abasmi etkisiz lollyordu. "Prorationing"
iglemini durdurmamn
tek
yolunun sisteme
canla bagla ahgip dzen getirmek, polisiye kuvvete
bagvurmak
ve
bu byk
sizmttyi tikamak
olduguna karar verildi. Ancak,
bu sadece Texas, Oklahoma
ve
diger eyaletlerin katilimlyla z-
lecek bir
sorun
degildi. Burada
"polis"
roln mutlaka federal
hkmetin
omuzlamasi
gereki,
yordu. Ancak, hangi
gerekeyle?
Busorun
federal hkmetin eyaletlerarasi
ticareti
dzenlemek
amaci
ile
polis gcn
kullanabilme yetkisi
ile
zld. Sonunda 1933'tearabuk
kanunlagan
bir mevzuatla Devlet Bagkam'na
devletin
izin verdigi miktardan daha fazla
"sicak
petrol" ret-
meyi yasaklama
ve
bu petroln eyaletlerarasi ticarete
sokulinasim
men
etme
yetkisi
verildi.
Pet-
rol
endstrisinin
iinde
bulundugu
kt kogullardan
bizzat Roosevelt de
znt duymutu. So-
nunda 14 Temmuz 1933'te imzasmi
taglyan
bir Yrtme Emri yaymladt. Adi
geen,
yrtme
emrinden Ickes hatiralannda yle sz eder: "Yrtme Emri eyalet
yasasim
ihlal yoluyla elde
edilmig herhangi bir
petrol
veya
petrol mamulnnbir eyaletten
bagka
bir eyalete
taginmasmi
veya yabanci
ticarete sunulmasmi
durdurmaya yneliktir. Yrtme Emri bana genigyetkiler
ve-
riyor Ye sadece emirleriyayinlama yetkisi
degll,
bunlan
uygulatma yetkisi de
tamyor."
Yrtme Emri'ni ele geiren lckes vakit geirmeden Dogu Texas petrol blgesine federal
denetimciler gnderdi.Buntarm grevi rafineri kayitlanm
incelemek,
petrol sayalarmi deney-
den geirmek, tanklaridenetlemek, hatta
o
gne
kadar yeminle beyan edilmig kay1tlann dogru-
lugunu
lerek denetlemek iin boru hatti kazmak gibi grevlerdi. Ickes bu konuda
ok sert
davranmig
hatta
"sicak
petrolcler"
denen kipilerin
tutuklanip
adelete
teslimine
kadar
israrl1
247
davranmigttr.
Sab1rsizlik
gsteren
b r
parlamento yesine, "Ben bu konuda yerle gg yerinden
oynattim" dedigi sylenir. Federal hkmet denetimcileri
abalansonunda
"sicak
petrol"
satigi-
m yasaklamayi
bagard11ar. Bu arada Texas Eyaleti bir
polisbile grevlendiremeyecek
kadar
iflas
etmigti.
MilliEndstriyel Onanm Yasasi (National Industrial
RecoveryAct]
geregince
ikanlan
Pet-
rol Yasast(Oil Code) Ickes'a her eyalet iin ayhk kota
saptama
yetkisi glbi
olaganstgler
ver-
migtir.
Birka
yll ncesine kadar,
bu'tr
bir hkmet mdahalesi dnyanm her
yerinde,petrol-
cler
arasmda bir
isyan hareketinin ilk kivilcimmi yakabildigi halde,
gimdi
artik
endstrininpek
ok
kesimince memnunlukla kargilanip bir kurtarici olarak kabul gryordu.
Simdi
bu
igin ba-
mda
Ickes
vardi
ve
stlendigi igi parlak bir baanyla yrtyordu. 2 Eyll1933'te, lkenin pet-
rol
retimini
gnde
yz bin varile indirmek
amac1yla,
lkede
ne
kadar petrol reten
eyalet
varsa,
her birinin'valisine
ayr1ayn
telgrafekerek, her eyaletin retim
kotastm bildirdi.
Su
ger-
ekten
tarihi
sayllabilecekbir davramy, endstrinin
igleyiginde
gereklegen
oktemelbir politika
dngmyd. Artik flayretim gnleri geride
kalm14tl. "Prorationing"
uygulamas1ylakapka
gelenegide,
agin
retim yznden yok olup bitme
tehlikesigeirdigi
bu kritik dnemde
-Orta-
ag Ingiltere'sinde geyik
ve av
hayvanlan iin
geerli olan
gelenek- artik bu
lkede
geerli ola-
mazdi
ve
halkda bunun bilincindeydi.
Fiyatlarmrestorasyon
ve
istikran
bagka bir yolla, bizzat hkmetin
tespitiylede saglanabi-
lirdi. Fiyat dggnden
fazlaca
ziyan grmg olanlardan
ogu
flyatlann
federal hkmete
sap-
tanmast
yaklagtmimkuvvetle desteklemekteydi. Bunlardan,
Standardof
California
Sirketi'nden
bir
temsilci1933yllmda
gunlart
sylyordu; "Eger bizim fiyatlanmizi saptamarsimz,
bugnden
baglaylpkiyamet gnne kadar
yasa
yapmakta devam
eder
Ye yine
de hibir
yere
ulaamazsi-
niz." Bu desteklemelere
karm kararlara muhalefet
gsterenler
de vardi. Muhalefetteolanlar,
hkmet
flyatlan
saptamaya
baglarsa petrol endstrisine bir kamu
tesisiymig
gzyle bakip bu
defa
krlan da
saptamasmdan
korkuyorlard1. Su konuda Ickes kipisel
olarak le el
atip
bir sre
iin
petrol
flyatlarmi
kendisi
saptamak
istediyse de
muhalefetlekargilagt1.Asimda gerekten de
fiyat
tespitiagin
retime kargi olan hevesi yeniden krkleyebilir Ye
agin
retimi
yeniden
can-
landirabilirdi.
Fiyattespitinin
retimin
kisitlanmasi ile kargilagtinldigmda,ondan daha
zor,
daha
karmagik
v
hi
kugkusuz
ok
daha ekigmeye aik eldugumeydandaydi. Tercih
edilmesi
gere-
ken
metot,
bu
gereklerden
tr, hi kugkusuz
"retimin
k1sitlanmast"metoduydu. Bu gre-
Vin
dogrudan Washington'a
verilmesinegayret edildiyse
de, bu
mmkn
olmadi
ve
ig,
eyalet
dzeyinde
tutuldu.
Bylelikledaha
az
karmaga
yaratacagi, cari retim dnyasma daha yakm
ola-
cagi
ve
gzlerden daha
irak
kalacagl dgnlmgt.
1934 ylli sonlarma dogru federal hkmet
--
eyalet ortakhgmm
olugturduguyenisistem
bir
hayli ragbet
kazanmig durumdaydt. Hatta Roosevelt'in
koruyucularmdan biri aralik
aymdaBay-
kan'a
pu
sz sylemigti: "Dogu Texas'ta sicak
petrol
konusunda
bir hayli bagarili oldugumuz
anlailtyor." Fakat
ne
yazik ki, bu szlerin sylendigi
ayin
hemen ertesinde, Ocak 1935'te Yk-
sek Mahkeme
yeni sisteme
ldrc bir darbe indiriyor, Endstriyel
Onanm Yasas1'mnkaak
petrol yasaklayan
maddesini
gerievirerek,yepyeni bir krize yol
aiyordu.Bu
ise, kaak
petro-
le
kontrol konulmadika
tm petrol endstrisinin yikilmaya mahkm olmasi demekti. Bunun
nlenmesi
ve
izin
verilenden
agin
miktarda petrol
retiminin
eyaletleraras1ticaretten
yasaklan-
masi
in
alelacele yeni bir
yasa taslagi
haz1rlandi
ve
kanun haline getirildi. Bu
yasaya,
kanunu
gerekleptiren kipinin, Texas SenatrTom Connally'ninadlyla ConnallyKaak Petrol Yasast
dendi. Daha sonraki yillarda, bu kez 1935'te,
Yksek Mahkeme bir kez daha, bir ncekinden
bile agir
ikinci bir darbe indiriyor,
Milli Endstriyel Onanm Yasasi'nin
ogu kismim Anayasa'ya
aykm ilan
ediyordu. Bu
son
durumun
petrollebir iligkisi
yoktu, daha
ok
NRAYasasi'm
ihlalen
New York'ta gerekleptirilmig
"hasta
tavuk
saticiligi" etesine kargi
girigilmigbir
ntem
olmakla
beraber ister istemez
petrol konusunu da ine ahyordu. Buna
ragmen
NRA'nin iptali, diger bir-
248
I
takim
faktrlerin de ige
karigmasiyla Ickes'dan sahip oldugu yetkilerin bazilanm geri alacakti.
Eyaletler iin zorunlu kota
tespiti
yetkisi de geri alman yetkilerden biriydi.
Yine de, bir
veya
iki
sene
ncesine kiyasla, geri alman bu yetkilerin dogurdugu
sonular
o
denli yikici olmamigtir.
nk,
aradan
geen
bu sre
iinde
petrol
endstrisinin reglasyonu
iin
gereken
ereve
izilmig
ve
yerine oturtulmuytu. Aynca bir
de
anlagmayavanimigtl. Bu
er-
eve
ve anlagma NRA'nm hkmsz sayllmasma kargin varliklanm srdrmgtr. Yeni sistem
federal hkmet-eyalet ibirligini
srdrmeye devam
etmigtir.Yenihallyle, Connally Kaak Pet-
rol Yasasi
agin
petroln
alt dzeyde
tutulmasi
iin yeterli
say1dapolis
gcn
ngryordu. Bu-
na
ek olarak,federal hkmet,
ncelikle
de "Bureau
of Mines",
yani Maden Brosu her
ileri
'
agama
iin
periyodik
taleptahminraporlan hazirhyordu. ncebu
taleptahmin
raporu
haz1tlam-
yor; sonra
da, bunlara gre,
her
eyalete bu
talebin
bir hissesi
"tahsis"
ediliyordu.Resmi olma-
yan,
ancak
gnllbir
"kota"
sayllabilecek bir sistemle
her
eyalat,talebine
uygun
bir hisse alabi-
liyordu. NRA'mn
son
bulmas1yla eyaletlerden bu
dzeyi kabul etme zorunlugu kaldinldi. Eu
arada, bagimsizhglm
ilan
edercesine
o
gne
kadar
profesyonel duruma gelip
teknik
yetenek de
kazanmig olan Texas Demiryolu Kurumu,
zaman zaman
kendine aynlmig olan
"kotayl"
yavag-
tan
da
olsaaglyordu.
Yine de genel anlamda, eyaletlerin federal
tahminlereuyduklan, bu
tah-
minlereuyma
zorunlugu kaldir11digihalde, fazla riayetsizliketmedikleri sylenebilir.
Bu kogullar
altmda
belirli bir eyalet
dogal
clarak
kendisine
tanmmig
olan kotayi fazlas1yla
aabiliyordu. Ancak
byle
yapmakla
federal hkmetin
ve
teki eyaletlerin
tepkisini
ekiyor
ve
aynca
diger eyaletleri de kendisi gibi
agin
retime zendirmig
oluyordu.
Bylece yeni bir
agin
retime
ve
dolay1slylayeni
bir
flyat
dggne
neden oluyordu.
Byle
bir durumun nlenmesi iin
genel olarak her eyalet, federal hkmetin
tespit
ettigt kotaya
uymayi
kabul ediyor, daha
sonra
retimi,
tahmintalebinde
kendine dgen
payi
tamamlayacak
gekilde ayarhyordu.
Petroln vari-
linin
on
sentten satildig
gnler henz belleklerden silinmediginden, gerek reticiler
ve
gerekse
gelirlerintpetroldensaglayan
hkmetler iin durumun yinelenmemesine aba gsteriyorlardi.
Enindesonunda yeniden byk petrol kegilleri yap11masi, genel kanlya
gre
her
zaman
in sz
konusuydu. 1930'lu yillarda bir petrol
uzmaninm
yazdigt
gibi
"Dogu
Texasblgesinde
yaanmig
olaylarmbir kez
daha yinelenmeyecegini sylemek iin insanm khin
olmasi gerekirdi."
Eyaletlerarasi Petrol
Szlegmesi'ninyrrlge girmesiyle 1935yllmda eyaletlerin
petrolde-
ki rol
daha da
resmi
bir
gekle
baglandi. Petrol reten
eyaletlerarasmda
geerliolan
ve
Texas
Demiryolu Kurumu Bakam'nm
"bu
szlegme" diye,sz
ettigi "Petrol
Szlegmesi"
zaman za-
man
Oklahoma
ve
Texas arasmda ciddi atigmalara yol amigtir.
Oklahoma kartele benzer bir kurulug yanlislyd1.Eu kuruluga
iki ynden
tam
yetki verilme-
sini istiyordu:
Her eyaletin
tahminipetroltalebinibelirleyen Maden Brosu verilerinin eyaletler-
de
uygulama yetkisi
ve
kotalara
uyulmasi
iin
yasal yetki. Texas ise bu
tr
bir kartele
tamamen
kar1ydt.Keridi hkmranligmi bagka ellere kaptirmak istemlyordu. Sonunda kazanan
Texasol-
du Ve Eyaletlerarast Petrol Yasast
bazi
kigilerin istedikleri kartelden bile
daha geersiz oldu. Yine
de
bu
yasa
eyaletlerarasmda bilgi ve planlarin aktanlmasmda, yaptinmlarm
dzenlenmesinde
ve
retimde
koruma
ve
k1sitlamamnkoordinasyonunda yardimci
oldu.
ok
temel
sayllabilecek
ve
eger
var
olmasaydi
sistemin
asla
aligmayacagt
yapi
bloklann-
dan bir bagkast da yabanci petrol aktmmi kontrol eden
gmrktarifesidir.
Eger bu
gmrktari-
feleri olmasaydt dgk kaliteli
ihtal petrol Amerikan
pazarma sizar ve
bu durum
yerli retim
zerindeki herhangi bir kisillamay1etkisiz lularak dzenleyici sistemin digmda olan yeni bir
"ka-
akpetrol"akimiyaratirdi. 1930 Smooth-Hawley Yasastnin sagliksiz
bir
yam, yasaya
petrolle
il-
giligrev
ykleyen bir
maddenin
koyulmamq
olmasidir. Su yzden gmrk
tarifesininyarattigt
huzursuzluk giderek artti. 1931 ylhnda petrol ithal eden bazi
byk
girketlerbagimsizlann
gim-
yegini
zerlerine
ekmemek
iin
"gnll"
olarak
ithalatlarmi
azaltma
karari
aldi.
nk
ba-
gimsizlar
"dgk
flyat"
suunu
retimde
uyguladiklari kendi
ilkel
usullerine
yklemeyip,
byk
249
d
girketlere
ve
yabanci girketlere
yklyorlardi.Ancak,
ithalata konan tm kisitlaylci nlemlere
kargm,
sonu
almamiyordu.
1932 yllma gelindiginde petrol
endstrisinde
ve
petrol reten eyaletlerde
yaanan
sikmti
artik doruk noktasina
ulagmig,
mutlaksurette bir gmrktarifesi
uygulamast zorunlu olmugtu.
Sonuta bir
taslak
hazirlanarak
kongreden gegirildikten
sonra
imzalamp
yasa
haline
getirildi.
Ya-
sa
ham petrol
ve
mazota
varil bagma
yirmi
bir
sent,
benzine ise 1,05 dolar gmrk vergisi getiri-
yordu. Tespit edilen bu gmrk
vergisi
bagka bir
sorun
aismdan da
yarar
saglamig, depresyon
ylllannm
tam
ortasmda
hkmet
iin
iyi bir gelir
kaynagt olmutur. Su vergi
tam
zamanmda
uy-
gulanmigtir.
Gmrk vergisinin uygulanmaslyla
yabanc1petroln
lkeye
akimmi
durduran
bir
duvar
ekilmig
oluyordu
ki bu
"prorationing"
sisteminin iglerligi
aismdanson
derece nemliy-
di. 1933
yihnda
Ickes'la nde
gelen
ithalat
pirketleri arasmda imzalanan
ve
ithalatm
hacmine ait
"gnll
anlagma"
sonunda
kendinden bekleneni vermigti. 1920'lerin
sonu,
1930'lann
bagmda
lkeye
giren
ithalat lke
talebinin
yzde 9
ila
yzde 12'sini olugturmustur. (Ancak dogal olarak
gmrktarifesinde
gsterilen
sayilar pek
saglikli degildi. BirlegikDevletler'in kendi bagma bir
petrol
ihracatisi
oldugu
Ve
Amerikan petrol ihracmm lkeye giren petrol
lthalatimn
iki kati
ol-
dugu saklanmigti.) Gmrk
tarifesinin
kanunlagmasmdan
sonra
petrol
ithalat1 lke
talebinin
sa-
dece
yzde
S'ini kargilayacak dzeye dgt.
Amerika'ya
en
byk
ham petrol
ihracati
yapan
lke Venezuela'dir. Venezuela
tek
bagina
Amerika'mn ithal
ettigt ham petroln yarismdan fazlasimsagliyordu.
Aynca Venezuela'nm ret-
tigt
petrol
toplamimn
yzde 55'i ham mamul
ve
petrol mamulleri
geklinde
Amerika'ya
gidlyor-
du. 1920'lerde
iflas
durumuna gelen
Venezuela sanayii gimdiok
ciddi bir toparlanmagsteri-
yor,
Venezuelali petrolclerin
ve
ailelerin
doldurdugu gemiler bir kez
daha lkelerine
dnyor-
du, Bu
ara,
Venezuela'da faaliyette olan yabancigirketlerde boyduntayarak
ihra mali petrolle-
rini Avrupa pazarlarma srmeye
abahyordu. Bylece
Venezuela
artik
Avrupa'nm
en
byk pet-
rol saglayictsiolmuy
ve
ihracatta BirlegikDevletler'le
baga bag duruma gelmigti. 1930'luylllarm
ortalarmda,
Venezuela
bir kez daha eski gnlerdeki yksek retim
dzeyine ulagmigti. Yerli
Amerik'anpetrolclg aismdansa gmrk tarifesi
koruyucu bir
set
iglevi
grmg,
kisttlama
sis-
temlerinden
geride
ne
kaldlysa hepsi
bu setin gerisindeait olduklan yeri almigt1.
i
I
stikrar
I
Kisillamadabir sistem saglanmasi
konusu her
ne
kadar
mantikhve
hatta
kamilmaz
grnse
de,
bu
sistem
olumsuz
ve
dzensiz kogullar
altmda geligmigtic
Konuyla
ilgili
grgmelerylpratict
ve
sulayic1olmup, her agamada kin
ve
aresizlikle dolu sahneleryaganmigtir.Aynca
bu
sistemin
doguu bir btn halinde olmamig,
ktsim kisim, aclarla
dolu
ve
olaylarm geligimineuyarak
olu
-
muytur.
Dogu Texas'm ige karigmasi
ve
petroln varili
on
sentten
sat11masiendstriyi bunaltma-
ya
yetmig, sonunda retici
eyaletlerin bu ynde hareket etmesine yol amigt1.
Petrol endstrisin-
de kat edilen byk geligmeler
ve
1920'li yillann ortalarmda baglatilan
petrol retimi dinamiz-
minin anlailml;
olmas1
da bu igleminortaya tkmasim
kolaylagtirmigt1r.
Ancak bu da
yetmemig,
olaym gereklegmesi
iin Byk Depresyon'un
ve
Yeni Dagitim hareketinin olugmasi gerekmig-
ti.-Olaymgereklegmesine
neden olan faktrlerden bir
bagkasi
da Texas
ve
Oklahomapetrolc-
lerinin beklenmedik gekilde bir
anlagmaya
varmalan, Austin
ve
Oklahoma
City'nin byk pol ti-
kacilarmm
ve
lckes ile Washington'da YeniAnlagma'ya imza
atmty
teki liberallerin uzlagmalan-
dir. Btn bu kipiler,
dogal
olarak
birbirlerine kargi gphe duymakla beraber -petrol bulmanm
kendine
zg
yapisi
ve
petrol rezervlerinin ikanlmasmda
son
derece
ilkel
ve
geleneksel yn-
temlere
bagvurulmasi nedenleriyle- eger
bu birlikte abgma gereklegmemig
olsaydi, petrol en-
dstrisi bugn mutlaka inas etmeye
mahkmdu. 1933 yilinmgetirdigiterr
hareketleri artik
gemigte
kalmigtl. Nitekim
Texas Demiryolu
Kurumu Bagkani'nm 1937de byk bir gururla
250
Roosevelt'e yazdigi
gibi
"Artik gnmzde federal hkmetle petrol reticisi eyaletler arasmda,
dogal
petrol kaynagmm muhafazasi iin tam
bir
igbirligt
ve
koordinasyon tesis edilmigtir." Bag-
kan bunlan yazarken
belki
biraz abartmisa
da,
gerek
durum
syledigine
ok
yakmdL.
Songekliyle,
"dzenleyici
sistem", byme srecinde birok kangikhklara
hedef
ve neden
olmugsa da, aslmda ok gl bir mantik
ieriyordu.
Uretim konusunu hatta bir dereceye kadar
petrol
rezervlerinin
"sahipligini"
yeniden tanimllyordu. retime, hem
teknolojik
hem de huku-
ki
ve
ekonomik ailardan tmyle
yepyeni
bir
yaklagimgetirmig, aynca
Amerikan
petrol
endst-
nsme yem
bir yn
kazand1rmigtir. Aradan birok
y1llargetikten sorira,
aym
geyi
bu defa ok da-
ha byk
apta
yapmak
isteyenler,
o
gnn
dzenleyici
"sistemini"
kendilerine ynlendirici bir
model olarak almiglardie
Dzenleyici
sistemde,varsayima
dayanan aligmausulleri hkimdi. rnegin
bunlardan bi-
ri
gu
varsaylmdir: Petrole duyulan talep
mutlaka flyat hareketleriyle dogru orantill etkilenir, diye
bir
gey
yoktur. Talep
tek
bagma mtalaa edilmelidir. zellikle
depresyon gnlerinde halkin
ogu
.
bu
varsayimi
akla
uygun ve
zerinde
dgnmeye deger bulmustur. ikinci
varsayimsa
guydu: Her
eyaletin
pazarda
kendine
zg
"dogal"
bir
pay1
vardir.
Paylar dramatik bir degigme
gsterecek
olursa
tm
sistem
bir btn halinde
tehdideugrat
Nitekim 1930'lar sonunda, Illinois'te
nemli
petrol keyilleri
yapilip
bu eyalet
lkenin
en
byk drdnc reticisi oldugu
zaman
ortaya 1kan
tablo
bununla
tipatip aymdir. Illinois, Eyaletlerarasi Petrol Anlagmastyesi degildi.
Yenibir reti-
ciydi,
pazara
girmek
istiyordu.
Su yzden de kendine
uygun
bir
pay
elde etmek iin kendi yn-
temlerini
kullannuptir. Su durum
kar1stnda Illinois ham petrolne yol amak iin Texas
ve
Ok-
lahoma kendi
retimlerini
nemli miktarda
kesmek zorunda kaldilar. Sphesiz bunu isteyerek
yapmlyorlardi. Eu arada birok gikyetler
oluyor,
tm
sistemden
vazgeilmesi
iin agnlar yapih-
yordu. rnegin, Texas,
"prorationing"den
vazgemek
ve
kendi yolunda gitmek
tehdidini
savur-
mugtu.
Ancak yine de dzenleyici sistem direnmekte Israr
etmig,
Illinois'ten gelen yeni petroln
Sebep
oldup katliama
bile dayanmay1 bagarmiti.
Busistem altinda fiyatlar hkmet tarafmdan
saptanmadi. Sisteminsavunuculan
ister Aus-
tin'de
ister Washington'da olsun
bu konuda
gayet
israrli
davrand11ar. Ancak retim dzeyleri
pa-
zar talebinikargilayacakgekilde
saptandigL
iin, ham petrol
retiminin
de
istikrarh
bir flyatla
pa-
zarlanacak dzeyde
saptanmasi
yoluna gidilmigtir. 19341940 yillari arasinda BirlegikDevlet-
ler'de ortalama petrol
flyati varil bagma 1
dolarla
1,18 dolar arasmda degiglyordu. Sonunda
"va-
rili bir
dolar"
agrilarigereklegmigti.
Yanisistem kendinden bekleneni vermigti. Artik petrol
se-
li de durmuy
ve tm
bunlar olurken
hem petrol fazlasi
idare
sistemi
hem de hkmet-petrol
gir-
ketleri
arasmdaki
iligkiler
sonsuza
dek
degigmigtir.
I
I
:I
i
I
i
251
-l
I
I
I
14
Dostlar
ve
D manlar
MALCOLMVEHILLCARTfirmasi Glasgow'un yetmig
beg mil kuzeyinde, skoya'nmbati
sahi-

linde, Fort
Williams kasabasmda faaliyet gsteren bir emlak firmasiydi. Avcillk
ve
balikiliga
uy-
gun
topraklarda
kiralama
igiyle megguld. 1928 ylli
yaz
mevsimi
baglarinda
kiralamay1
tasarlad1-
gi
Achnacarry
Satosu
denen mlkn gekici
zelliklerini belirten bir de liste hazirlamigt1. Eu
mlk
kasabadan
on
iki
mil
kadar uzakta, Inverness-shire'deydi. Dnyaniti her yanmdaki emlak-
ilargibiMalcolm
ve
Hillcart
da mlk vmek iin
en
gzel kelimeleri kullanmaktan ekinme-
migler,
"Bu
patoArkaig Nehri
kiyllannda, yreye g2ellik
katan bir mlk olup, 1skoyadaglarm-
daki
tarihi
yerlerin
en
ilgin olamdir" demiglerdi. atoyu tammlamak
iin
gu
szleri de ilave
et-
miglerdi:
"Satonun
evresinisaran manzara tm
skoya'daeg
bulunmaz
gzelliktedir."
Ger-
ekten
de burasi alli bin hektan
aan
arazisiyle-
kup
ve
bahk avciligma fevkalade elverigliydi.
Bir
avct
burada 90 kadar
geyik,
160 cins
av
kuu
ve
2000 balik
avlamak
iin izin alabilirdi. Ma-
likneye
gelince,
on
dokuzuncu yzyil baglarmda
"skoya
Baron stilinde" inga edilmig
bu bina
sonradan elektrik
tesisati,
sicak
su
ve
merkezi
isitmayla
modernlegtirilmig,
dokuz yatak odah,
aynca
ek odalari bulunan bir binayd1.
Bu odalardan bagka,
garaja
ek
olarak
yapilmig drt odast
daha vardi. 1928ylli Agustos
ayi
iin kiraya verilmek istenen bu malikne iin bin pound ki-
ra
isteniyordu. Su kirayi deyecek kiraci kendi hizmetkrlarirn
getirecek,sadece
kahya kadm
ev
sahibitarafmdan
saglanacakti.
Eski dostlann vakit
geirmesi
iin byle
dinlendirici bir atmosferden daha lyi
bir
yer
bulu-
nabilirmiydi? Henri Deterding de byle dgndg
iin malikneyi bir ayligma kiraladt. Kendisi-
ne
arkada olarak New
JerseyStandard
Oil BagkamWalter Teagleeglikediyordu. Kugkusuz bun-
da
hayret edilecek bir
yey
yoktu. Zaten bu iki kisi
yillar
boyu beraberce
ava 1kmayi
det
edin-
miglerdi.Firsatbulduka birlikte
ava
gidlyorlar.d1. Ancak, bu
yaz
durum biraz farkllydi. Eskidost-
lar listesi bir hayli
uzun
tutulmugtu.
Konuklardan bazilan
gu
kipilerdi: Heinrich Riedemann,
Jer-
sey temsilcisi;
William Mellon, Gulf
Sirketi
temsilcisi
ve
Albay Robert Stewart, Standard of Indi-
ana temsilcisi.
Su sekin
kipiler
yanlanndasekreterlerini, daktilolarmi
ve
danigmanlanin da getir-
miglerdi.
Eu kipiler
yedi
mil uzakta, zel olarak kiralanmig
ayn
bir ky evinde
banmyordu.
Dostlar arasmdaki bu
bulugma basmdan gizli
tutulmak
istenmig
ve
buna byk zen gste-
rilmigti. Ancak
tmabalara
karm
haber
nasilsa
basma
sizdigmda
ok gemeden
Londra basm
mensuplan
kuzeydeki bu malikneye akm etti. Ancak kendilerine
tek
sylenen, petroiclerin salt
kup
avi
ve
balik
tutmak
iin bir
araya
geldigiydi. Ne
var
ki basm bu aiklamaya kanmamigti. Ma-
dem ki
ama
buydu,
o
halde niin gizliligegerek
grld diye dgnlyordu. Bu konuda Dail
Express gyleyazmigtir:
"Ku;
avi
ipucu
vermiyor!"
Petrolclerin aytrlarda gezerken
ne
syledik-
leri, akgamlan iki masasmda sylegirken
ne
konugtuklan hakkmda hi kimse hatta
uaklar
bile
hir
tek
kelime
sylemiyordu.
Tatili geirmek lin Deterding gelirken
"geytanlar"
diye
agirdigt
iki
kk kiz yegenini de beraberinde getirmiti.
Eu kkler
spora
ilgi
duymadiklan
ve
konuqulan-
lardan da sikildiklan iin bir
gn
yaramazlik
yapip
Riedemann'm
yatagmm
ine
gekerpurubu
d-
252
kecek
ve
pijamalarma dgm
atip adami
zor
duruma
sokacakti.
Kugkusuz kasmti
yzl
Alman
petrolc
buna ok lkelenmigti. Kugavciligiise, Teagle'in sonradan syledigi gibi pek de mit
et-
tikleri
gibi
gitmemigti.
Ancak
bu
hi de nemli
degildi, Asil
istedikleri
sikinti
iindeki
petrol
en-
dstrisini kargi
kargiyaoldugu
agm
retim
ve agin
kapasite belasmdan kurtaracak bir
zm
yolu
bulmaktL
Petrol
savaglanna
yeni
bir ateykessaglamaktan
ok Avrupa
ve
Asya
iinresmi bir uzlag-
ma yapma
pepindeydiler.Yani dzen
getirecek,
pazarlari blecek, endstriye
istikrar
saglayacak
ve
krhhgt savunacak bir uzlagma. lyteAchnacarry
toplulugu
bu
tr
bir bang konferanslydi.
Btn bunlar 1929 hisse
senedi
piyasasmm
iflasindan
ve
Byk
Depresyon'un baglamasin-
dan bir
yll
nce
olmustu,Butarih
Dad joiner'in Dogu Texas'taki petrol kegfinden iki yll evvele
rastlar. Ancak daha
o
zamandan
Amerika'dan,
Venezuela'dan,Romanya
ve
Sovyet Rusya'dan
gelen korkun petrol selitm
dnya
pazarlarmi
sarsmaya
baglamig,
fiyatlan dgrme
ve
"yllect
rekabet"
yolunu
amiti.
zellikleRusya'dan akip gelen petrol,
petrolcleri
Achnacarry'de
top-
lanmaya zorlarm;tt Rtis petrol
satm
aldlgl iin bir vakitler Deterding'in New York Standard
Oil'e kargi uyguladigi yaptinm, belali
petrol
sava1
gimdi
tm
dnyada
birokpazara
stramigti.
Eu
savag
kontrolden
ikmig,global
bir
atigmaya
dngmgt. Artik flyatlar
kyor,
petrol gir-
ketlerinin hibiri kendini hibir
pazardagvencede
hissetmiyordu.
Bu
nedenle
Achnacarry
toplantisi
dnemin iinde
bulundugu durumu
yansitmigt1.
Avru-
pa'da
ve
Amerika'da gnn geerli deger
ve
hedef1eri endstriyel rasyonalizasyon, verimlilik
ve
tekrardan
kama
olmuytu. Bu deger
ve
hedefler hem igadamlan
ve
hkmet mensuplarmca
hem
de
iktisatilar
ve
yayimcilarca
en
geer akeydi.
Sirket birlegmeleri, igbirlikleri, karteller,
pa-
zarlama
anlagmalart
ve
dernekler bu amalann gereklegmesinde bagvurulan
egitli
aralardt
ve
1920'lerde,
hatta 1930'larda depresyonun gelmesiyle uluslararasi i; modelini
olugturmuglardir.
Igbirliginde
"verimliligin"
saglanmastyla
kr elde edilmesi
ve
fiyatlarm kontrol
mmkn
oldu.
Rockefeller'll
ve
Henry Flagler'li
gnlerdeki gibi
o
gnlerde de ortada
"gem
vurulmaz
rekabet"
tehlikesivardi
ve
bu tehlikenin
mutlaka bapm ezmek
gerekiyordu. Ancak
ne var
ki artik
"ticari
rekabeti
tam
kontrol"
yoluyla,
"evrensel
tekel"
aracinglyladel etme
imkni kalmamigti.
Ortada,
diger btn firmalan hyle bir
girigime
"zorlayacak"
kadar gl hibir firma
mevcut
degildi.
Kaldt ki siyast gerekler
de buna izin vermiyordu. Tm bu nedenlerden dolaytdir ki Achnacarry
konferansi sonunda
tam
bir
"galibiyet"
elde edilememig, bir uzlagma
ile
yetinilmigtir.
Britanya
Hkmetinin Eli
Achnacarry konferansi sadece petrol girketlerinin olugturdugu bir olay degildi. Sahnenin
gerisin-
de,
gzlemcilerinogunun gznden
bilerek kamlmig Britanya hkmeti vardt.
Su hkmet
kendi ekonomik
ve
siyasi amalanna
ulagma
yolunda
petrol
girketterini devamli
olarak
igbirligi-
ne
zorluyordu.
Eu degigik bedeflerin kavgak noktasinda Anglo-Pers
Sirketi'ne
Charles
Greenway'inhalefi
olarak
gelenSir
John
Cadman vardt 1928
yllma
gelindiginde,
artik Cadman
nfuzunun
doruk
noktasma ulagmig,Deterding
ve
Teagle'la
aym
paralelde ahglyordu.Ama
onlara klyasla
bir de s-
tnlgvardi. Britanya hkmetinin gznde egsiz
bir itibara
sahipti. Maden mhendisleri
ile
dolu
bir aileden geldigi
iin, kariyerine kmr
madeni menajerligiyle baglamigt1
ve
yeralti afetle-
rinde madencileri kurtardigi iin dller
almigtt. Zamanla Birminghamniversitesi'nde madenci-
lik
dalmda
profesr olmugtu.
Profesrlg
sirasinda
"petrol
mhendisligi" konusunda yeni
bir
bu-
lugla niversitenin
akademik toplulugunusarstigt sylenir.
Cadman'm kegli
o
denli gerekten
uzak
ve
hayal rn grnyordu ki bir akademik muhalifi bulugun
"garlatanca
yap11migbir rek-
lam"
ve
"1kmaz
sokak"oldugunu syleyecek kadar ileri
gitmigtir. Birinci Dnya
Savagipatlak
verdiginde Cadman petrol
teknololisinin
en
nde
gelenpetrol uzmanlan arasmdaydt. Savaginde-
vamt
sresince, Petrol Ynetimi
bagkam
olarak hem politikahem de insanlan idare etmede
olaga-
253
nst
beceri
gstermigtir.
1921'de Anglo-Pers
Sirketi'ne
teknik
danigman olarak getirildi. Bundan
alti
yll
sonra
da hkmet konten anmdan
aday gsterilerek
irketinbagkam.oldu.
O gne gelinceye
kadar petrol
retimi
tm
dnyada htzla bymekteydi. Bu
ara,
Cad-
man'm kendi girketinin
toplam
retimi de hem Iran'da
ve
hem de lrak'ta drt katina ykselme
egilimindeydi. Cadmano
gnlerdegunu
sylem tir: "Yenipazarlar
bulmak
artik
zorunlu
oldu."
Anglo-Pers'innnde seecegi
iki yol
vardi.
Eu yeni pazarlara
girmek
iin,
gereken
byk
yatin-
mi ve
kamilmaz rekabeti de
gze alarak, alabildigince savagmak
veya
kurulu
dzenli
girketlerle
ortak anla malara girip pazarlan
bu girketlerle paylagmak.
Cadmanbu yollardan
ikincisini seerek Shell
ve
Burma
ile Hindistan'daki pazarlar
ve tesis-
ler
iin
anlagma yoluna
gitmigtir.
Shell
Sirketi'yle
oldugu
kadar Burma'yla da
anlagmasom sebe-
bi bu girketin Britanya
hkmetinden
sonra
Anglo-Pers'in
en
byk
ortagi
olmasidir. ikincihe-
def Afrika'ydl. Buras1iin de Cadman
Anglo-Pers ile Hollanda Kraliyet/Shell
girketlerininarala-
rmda
"ittifak"
kurup
pazarlan
yan yariya
blgmelerini
nerdi.
Ancak bunun gereklegmesi iin
en
byk
iytiraki olan Britanya
hkmetinin
izni gerekiyordu
ve
Cadman daha 1928'de b,u
izin iin
teebbsegemigti.
Ne
var
ki hkmet
onay
verme
konusunda
ekincelidavramyordu.
Amirallik makamt her zamanki malum
korkusunu
belirtlyor,
Shell'in Anglo-Pers'i yutabilecegl
olasih ma deginlyordus
Byle bir durumda Shell'in hkmetin politikasma
ters
davranmasmdan
endige edillyordu. DigigleriBakanligt
Ye
Maliye Bakanligi
bunun
BirlegikDevletler'i kstrme-
sinden endigeliydi. Byle bir birlegmenin Amerika BirlegikDevletleri'ni -Amerikan kamuoyu-
nun
iinde bulundugu bu huzursuz dutumda-
iki
girketinStandardOil
Sirketi'nin
temsil
ettigi
Amerikan
ikarlanna
kargi
"savag"
atiklan dgncesine gtrmesinden
ve
bu
gerekeyle
bir
sulama yapmasmdan
korkuyorlardi.
Su sulama kolaylildaingilterehkmetine kadar
uzayabi-
lir
ve
bu da
son
derece talihsiz
politik sonulara yol aabilirdi. Su mantik iglemi zincirleme ola-
rak daha da ileri gtrlyor, bu de(a da olugacak gerginligin
hkmete baski
yapip
Anglo-
Pers'teki holdinglerini
satmaya
zorlayicag1
ve
bunun da Kraliyet
donanmasi
iin
felaket
olacagi,
Maliye iinse hi de iyi olmayacagi grg savunuluyordu.
Eu durumda,
o
gnlerde
Maliye Bakam olan Winston Churchill'in bir kez daha yagamsal
bir rol almasi
ve
ige el
atmasi
gerekti. nceleri
Churchill
nerilen
Afrika
"birlegmesine"
birok
ynden kugkulu bakmtyttr. "Sir Henri Deterding'in Standard'la
'savaq'
halinde oldugu bir d-
nemde Britanya hkmetinin bu
kavgaya
ekilmesibence zamanlama
ynnden uygunsuzdur"
diyordu. Ancak zamanla konu zerinde
dgndke
birlegmeninyap11acak
en
lyi
gey
oldugu ka-
nisma
vardi. Birlegme
ayrica en ucuz
bir yntemdi. mparatorluk Savunma
Komisyonu'nda sy-
ledigi gibi, kamsmca
"nerilen
ali
ma
dzenlemesinin
tek
seenegi Anglo-Pers
Sirketi'nin
Afri-
ka'daki
pazan
elde etmek iin savagmasiydi." Kukuyok
ki bunun
iin
daha fazla
paraya
gerek
duyulacak
ve
bunun iin de
.kendisinin
-en
byk
hissedar olan majestelerinin hkmeti adi-
na-
Parlamento'ya
bagvurmas1
gerekecekti. Aym geyi evvelce bir kez daha 1914'te
hkmeti
Anglo-Pers'ten hisse almaya ikna
ettigi
zaman
yapmigth
Simdi
aym
hikyenin hem de bu defa
ok atigmah geecegi
iin bir kez
daha
tekrarlanmasmi
istemiyordu. Bu sebeple de, Britanya
hkmetinin petrol konularmdaki dogrudan 1karlanmn gz ardi edilmesinin
en
iyi davramp
olacagt kararma vardt
.
Bylece
hkmet Afrika konusunda Shell
ite
"ittifak"
yapmasi
iin
Cadman'1
kuvvetle des-
teklemeye karar verdi. ttifakmnasil
.olacagi
konusunda Maliye Bakanligi
ve
amirallik makami
Anglo-Pers
Sirketi'ne Subat
1928tarihlibirmemorandum
verdL Memorandum
"bu
tr
bir poli-
tikanin
uzun
vadede ldrc rekabete degil,
tketicininyaranna
olacagLm"
bildiriyordu. Me-
morandumda
aynca
"byle
bir ayarlamamn daha bagka ek yararlan olabilecegine" de deginili-
yor,
"daha
bagkayerlerde de,
ncelikle New
Jersey
Standard" ile
"benzer
ittifaklar"
kurulmasma
yol aacagi
bildiriliyordu.
Bu maddelerden
sonuncusu,
hkmetin
onay
verdigi Afrika dzenlemesi
digmda,
memo-
254
l
I
i
randumda
yer
almig
en
nemli
maddedir.
Bu
madde
hkmete, Anglo-Pers'e Standard Oil'le ko-
numa ve
Amerikalilar'la benzer
pazar
dzenlemesine girigme
yetkisi.
verdigini
gsterlyordu.
Bun]ardan beklenen
ama
teki
girketlerin
"kiskanhklarim
yatigtirmak"
ve
Anglo-Pers'in
"kav-
gadan
yana olmadigmt"
kamtlamakt1.
nk
Britanya hkmeti,
Amerikan
antitrst gelenegiy-
le
engellenemedigi
srece
daima
"birlegme"
yanlislydt.
O
gnlerde
zamamn
nl bir Ingilizb-
rokratmin yazdigt
glbi
"Deneyimler petrol
ikarlarmm
birlegtitilmesinin tketicinin
zaranna
ol-
madigini
gstermigti."Cadman bylece Anglo-Pers
temsilcisi
oldugu kadar
hkmetin de
tem-
silcisi sitatiyla, Amerikan girketleriyle bir anlagma abasma girigti.
Artik Shell
ile aralannda Afri-
ka
anlagmasi
tamamlanmtytt.
$imdi
sira
bu anlagmanm
hayata
geirilmesine gelmigti. Bu mak-
satla
Jersey
Sirketi
Baykani Teagle'a bir yazlyla bagvurup,
girketlerini
ve
ayrica Hollanda Krali-
yet/Shell
Sirketi'ni
ilgilendiren
"en
nemli
konularm"
tartigilacag!
"kk"
bir olis iin
teklifte
bulunmasini istedi.
lyte
tm
bu geligmeler,
fleride
Deterding'in Teagle, Cadman
ve
diger petrol-
cleri 1928Agustosu'nda iskoyadaglarmdaki Achnaca.rry
Satosu'ndaki av
partilerine agirma-
smm
ilk ncleri
saylhr.
Petrol Sanayiinde Sorun
Arkaig Nehri kiyilarmda iki hafta sreyle devam eden
tartigmalarmsonunda
ortaya
on
yedi
say-
fahk
bir belge
tkm14t1. Imzayahazir fakat henz imzalanmamig
belgenin adi "Pool Association"
olmakla beraber sonradan daha
ok
Achnacarry
veya
"As-Is"Anlagmasidiye amlmlytir.Bu belge
agin
retim,
agin
retimin
"yapici
degil
ylkici
rekabeteolan
etkisi
ve
bunun sebep oldugu yk-
sek
igletme
maliyeti sorunlan"
ve
"petrol
endstrisinin kargi karglya oldugu
genel
sorunlari"
zetliyordu.
Bununbilincinde olarak ekonominin
islahi,
israfm
nlenmesi, kullamlan
tes slerde
tekrann
dogurdugu pahali uygulamanin nlenmesi geregi karar altma
almlyordu.
Ancak bu belgenin
can
daman aslmda "As-Is"
(bu
nedenle) kavramma dayandinlmigt1.
Her
irkete
egitli
pazarlarda b r kota veriliyordu. Kota, girketin 1928'e gre
olan
pay
bazma gre,
tm
satiplarmbelirli bir
yzdesi
demekti. Buna gre
bir
girketingncel
hacmini artirabilmesi
an-
cak
taleptoplammm
artmas1ylammknd. Buna kargin
girket
her
zaman
iin
ayni
yzde
payl-
m
koruyacakti. Bir bagkasakmca da girketlerin
flyatlari
dgrmekle ykml
tutulmasmdanile-
ri
gelmigtir.
Aynca girketler
tesisleri
aralarmda paylagarakkullanmaya
ve
yeni rafineri
ve
tesisler
kurmada
ok
ihtlyatl1
olmaya
zorlamyordu.
Ama verimliligi
artirmak olduguna gre pazarlar
ih-
tiyalanm
en
yakin cografi blgeden saglamak zorunda birakihyordu. Satigflyatlan hl bilinen
geleneksel formle
-Amerikan Krfez Kiyis1fiyati
arti bu kiyldan
parata
kadar olan nakliye
mas-
rafi-
dayandigi iin
bu
ekstra
kr
anlammageliyordu.
Anlagmanm bu
maddesitek
bir
satig
fiyati
saptamasi aisindan grekten
de
gerekliydi.
80ylece "As-Is"
Anlagmasikapsammda olanlar
ar-
tik
flyat rekabetinden
-ve
flyat kavgalarindan-
tedirgin
olmayacakti.
Birka
ay
sonra
petrol endstrisinin
liderleri
retimi de kontrol
etmeye
karar verdiler. Ach-
nacarry
sistemine katilan
petrolclere,
kendileri iin
belirlenmigkotadan
daha
fazla petrol retme
yetkisi
tamnmigti.
Ancak bu yetki sadece ekstra petrol
teki
petrolclere satabildikleri srece
ge-
erli olacakti. Satamadiklan
takdirde
bu
yetkiden
yoksun saythyorlardi.Anlagmay1yrrlge koy-
mak iin her
girketten
bir
temsilcinin
katilimlyla bir "Dernek" kuruldu. Dernek,
talepve nakliye
iin
gereken istatistik
incelemelerini yapmak
ve
gncel kotalan
tahsisetmekle ykmlyd.
Avrupa petrol ticaretinin
nemli bir reticisi bu
anlagmaya imza
atmamigt1.Yoklugu
derhal
fark edilen bu retici Sovyetler Birligi'ydi."As-ls" sisteminin baanh olma
ansi
ise ancak Sovyet-
ler'in
sistem iine
ekilmesiylemmkn olabileceginden, bunun saglanmasi gerekiyordu.
nk
1928 tarihine gelindiginde Rus Petrol Mamulleri
Sirketi
artik ngiltere'ye
en
byk
ihracati
yapan
girketler iinde
drdnc duruma
gelmigti.
Sovyetler bir kez
daha
savag
ncesi
retim dzeyine
ula
m1tive petrlSovyetlerBirligi'nin
tek
dviz kaynagt idi. Sovyetler Birligi'yleiq
yapma
konu-
255
I
suna
hibir
zaman
sicakyaklagmamig
olan
Deterding'in
ve
Teagle'in
aksine,ne
gariptir,ki
nde
gelen girketler Ruslar'a olumlu bakm1;
Ve
1929
Subat
ayinda onlarla bir anlagmayavarmigtir.Ta-
raflar
arasi
bu anlayma Sovyetler Birligl'ne Britanyapazarmda
garantili
bir
pay
saglamigtl.Bylece
Rusya'mn da
topluluk
iine ekilmesiyle
dnya petrol pazarlarimn
taksimine
katilmayan sadece
bir
tek,
fakat ok
nemli
istisna kallyordu.
ok
byk
olan
ve
anlaymanmantitrst yasalari
ihlal
eder korkusuyla kasten iine almadigt
bu istisna
Birlegik
Amerika yurtii pazanyd1.
Iskoyadaglarmin tecrit edilmig
gzelliginde kaleme alinmig olan Achnacarry Anlagmasi
yzyllm
sonunda,
Rockefeller
ve
Archbold, Deterding
ve Samuel,Nobel'ler
ve
Rothschild'lerin
canla bagla
aligip
dnya petrol pazarinda byk
bir uzlagma elde etme abalanmn
baansizlikla
sonulanmasi zerine bir kez daha
gndeme
geldi.
O siralar
petrolgirketleri
aralarinda anlagma
konusunda ancak
Achnacarry
toplantisimgizlitutma
kararmi uygulamadaki
kadar
baanl1
olu-
yorlardi.
"As-Is"Anlagmasfna
dahil girketler
petrolcllgte ileri gelen girket olmaktan uzakti. Ay-
nca,
anla
maya
dahil olmayan birok
"yan
oyuncu"
da byk
girketlerin
pazar payma saygi
gs-
termemekte
israr edlyordu.
Gerekgudur
ki "AS-Is"Anlaymasf
na
ye olmayanlarm bu anlagma
daha
ok
iglerine
gelmigtir.
Fiyat
tespitinde,
byk girketlerin tespitinden
ok
az
dgk
flyatlar
saptayarak
pazar paylm
ele geiriyorlard1.
Anlagma yesi olan girketler
byk
fiyat kirarak
reka-
bete
girip
ye olmayan girketleri pazardan
ekilmeye zorladigi
zamanlar,
kk girketler
bu defa
da bagka bir
pazara
yneliyordu.
Amerika diginda tketilentm
petroln
yaklagik te biri kadar olan Amerikan petrol ihra-
cati
zerinde
kontrol ele geirmekse zellikle
zor
bir igti. Su nedenle Teagle'in Achna-
carry'den dngnden hemen
sonra on
yedi
tane
Amerikan
pirketi
bir
araya
gelerek petrol
ihra-
catlano dzenlemesi
ve
aralarmda
kota
tahs s
etmesi
iin bir Petrol ihracatDernegi
kurdular.
Bunu 1918
Webb-Pomerene Yasasi'nadayanarak yapmiglardi.
Adi
geen yasa
bu girketlere
antitrst yasalann
yurtiinde yapmalanna
izin
vermedigi
geyi
yurtdigmda
yapma
olanagt
veriyor-
du. Diger bir deyi le birlegme faallyetlerinin mutlaka Amerika digmda yapilmasi koguluyla,
pet-
rol girketlerine bir
araya
gelebilme
izni veriliyordu. Ancak
tm
bu
abalara
karym dernegin "Av-
rupah Grup"la
srdrdg
tartigmalar, Amerikan girketleriyleAvrupagirketleriarasmda
reti-
min nasil
tahsisedilecegl
konusu yznden baanya ulaamadi. Zaten dernek de
"kritik
sayi"
kabul edilen
saylya
hibir zaman
erigememig
ve
Amerikan ihracatmm
en
ok yzde
45'ini kont-
rolne alabilmigti.
Aynca flydar
ve
kotalar konusunda olumlu
bir anlagmayavarmak iin
on ye-
di
girket
gereginden
fazlaydi. Amerikan petrol
ihracatmm bir kartele
baglamasmda
yaanan
bu
I
baansizlik ileride
de, Achnacarry
Anlagmasi
geregi girigilenabalan
bir hayli krletmigtir.
Dnyanm drt bir yamnda, "As-Is"
erevesi
dipinda
kalan pek ok
retici
ve
pek ok
da
retim
vardt Hollanda
Kraliyet/Shell
mdr olan J.B. Kessler,Teagle'a
yazdigt
bir raporda
pu
szlere
yer
vermigtir: "nmzdeki
rakamlar, dnya retim potansiyelinin byk bir kismmm
bizim
veya
sizin veya
birka
byk petrol girketinin kontrolnde
.olmayan
girketlerce
kontrol
edildigini
gstermektedir.
Bu da
gsterlyor
ki
dnyanm petrol retiminde bugn
var
olan denge-
nin sadece sizin
veya
sadece
blzim
tarafimizdan
korunmasi asla
mmkn deglidir." Kessler bu
kehaneti yapmakta
isabetliydi.
Bunun
dogrulugu
ok gemeden kamtlanmigttr. BirlegikDevlet-
ler'de yapilan keyifler Dogu Texas'ta byk bir
retim
patlamasina
yol aiyordu. Petrol dnya
pazanna
Romanya
gibi
daha
bagka kaynaldardan da geliyordu. Kontrol mmkn olmayan
re-
tim akigt karmagasmda Achnacarry Anlagmasi da silinip gitmittir. Eu dnemd.en
sonra
petrol
gir-
ketleri bir kez daha birbirlerinin pazarlarma
saldirmaya
baglayacakti.
I
Kapali Kapdar Ardinda Anlanazlik
Bykler
-yani,
Jersey,
Shell
ve
Anglo-Pers g rketleri- 1930 yllmda yeni bir
ittifak
saglamaya
girigtiler.Ancak bu defa eskisi
kadar
grkemli
yollara
bagvurmamiglardi. Yaptiklari
gey
"As-ls"
An-
256
lagmasi'myeniden dzenleyip, Avrupa pazarlan iin
yeni bir memorandum haline getirmekti.
Bu
defa
global bir dzenlemeye
gidilmemesi,
bunun yerine egitli
Avrupa pazarlarinda igler haldeki
irketlerle
yerel dzenlemeler
yaparak,
pazar
paylannin
"Digardakiler"le blglmesi kararlagti-
nldi. Ancak bu defa da, Amerikan,
Rus
ve
Romanya petrol hacminin giderek daha da
artmas1y-
znden bu sistem etkisiz kalmaya mahkm oldu.zellikle Sovyetier daha
okkt elde
etme
fir-
sati bulduklarmda petrol fiyatlarmt
derhal
dgryorlardi. Normal
ticaret
kurallan sanki onlari
kapsamiyor
gibi
davramyorlardi. Rusya'da uygulanan
ticaret
kurallanni Kremlin koymuy
ve
Rus-
ya'nin endstrilegme srecinde
ihtiyact
olan
makinelerin
parasini
deyebilmek iin, her
ne
gekil-
de
olursa olstm
mmknoldugu kadar
ok
yabanci dviz
toplanmastniemretmigti. Tm abala-
nna
kargin teki
girketler
Ruslar'la
"dzenli"
ve
devamh bir pazarlama ayarlamasi yapam1yordu.
Su olumsuzluklar nedeniyle 1931'de
Jerseyglobal ittifakla
hibir
sonuca vanlamayacagi-
mn
bilincinde
clarak, ittifaktan
aynlma
karari alacak
ve
girketin
retim bagkamE
J. Sadleraynl-
ma
karanm meslektaglarina
gu
szlerle aiklayacakti: "Ihracat Dernegi'nin kg
nedeniyle,
Hollanda Kraliyet ile aramizdaki 'AS-Is'Anlagmas1'mnfeshi
gerekmektedir.
Simdiki
halde
Jersey
Sirketi
iktisadi hareketlerde
ve zor
durumlarda
diger
girketleri
korumak iin
byk zveri
gs-
termektedir."Bu szlerlyle BagkanJersey'inartik igbirligi
yapma
abasmdan vazgeip bunun
ye-
rine Shell Grubu'yla
savaga
girmesinineriyor
ve
"Bugn Hollanda Krallyet Uzakdogu'da
en za-
ylf durumdadir. Bu itibarla Hollanda Krallyet'le
savagmaya en uygun zaman
bugndr. Biz bu
blgede
hibir
zaman
kr elde etmedik,
ayrica
bir flyat
savagma
girsek
bile bu
bize bir
gey
getir-
mez" diyordu. 1932 Niart1'nda
yapilan ekigmeli bir
toplantidaDeterding
ve
Hollanda Krali-
yet/Shell karmaston teki yneticileri, Rothschild'lerin byk ikarlanm Hollanda Krali-
yet/Shelf
de gren M. Weill'e dnyanm iinde
bulundugu karanlik durumu
yeteri kadar aiklik-
la izah
ettiler. Bu aiklamaya dayanarak, M. Weill'in sonradan Baron Rothschild'e
syledigt
gibi
satiplar dgmgt: "Flyatlar her yerde ok
ktyd
ve
birka istisna digmda hibir yerde
pazar
kazam1miyordu."
1932 Kasimi'nda
Sir John Cadman
Amerikan Petrol
Endstrisi'ne hitaben bir konugma
yaptt. Konugmasmda "birligi"
konusunun erdemlerini gklere
tkanyor,
"igbirligi
ok siki
bir
ekilde, her
lkenin
yasalarma
uygun olarak yapilmahdir" diyordu. lleri srdg grge gre
"As-Is" ayarlamasi
yaygm
gekilde
inanilamn
aksine asla glzli,
dnyanm byk bir kismma kapah
bir
anlagma degildi.
lytegimdi de, bizzat kendisi, Anglo-Pers Bagkam
John
Cadman olarak Ame-
rikan Petrol Enstits'nn
tm
yeleri kargisinda "As-Is" prensibinin, Amerika dgmdaki ulusla-
rarasi
petrol
ticaretinde
igbirliginin
temeltagi
oldugunu beyan edlyordu.
Cadmankonugmasmi delegeleri uyararak srdryor
ve gyle
diyordu:
"Dianda hl
yag-
mur
yaglyor." Bu szleriyle
tehlikenin
srmekte oldugunu ima ediyordu.
Ostralarda depresyo-
nun en
derinlerinden gelmekte olan
felaketigrengirketlerbu szler zerine firtinadan ka1p
kendiferine bir siginak
bulma abasina girecek
ve
fiyatlari sabitlegtirmeye
ahyacaklard1. Bunun
iin
"As-Is"
uzlagmasmmyeni bir
gekli
sayllabilecek Arahk
1932 tarihli
Dagitim Anlagmast Bag-
kanligi kuruldu. Eu bagkanlik
"yerel
karteller
veya
yerel anlagmalarm
uygulayacaklan
kurallan
saptayacak
ve temsilcilere
yol gstericilik" grevini yapacakti. Bagkanligailk
giren
pirketler Hol-
landa Kraliyet/Shell,
Jersey,Anglo-Pers, Socony, Krfez, Atlantik, Texas
ve
Sinclair girketleriydi.
Bu yeni ayarlama biri New York'ta petrol
temininden,
digeri Londra'da dagttimdan sorumlu iki
ayrt
"As-is" komitesince yapihyordu. Aynca Londra'da anlagmalar
geregince yapilan istatistikleri
ve
koordinasyon
grevleriniyrten merkezi bir
"As-Is"
sekreteryasi kurulmugtu.
Sirketlerin
hepsinde degilse
de
en
azindan bazilarmda "As-Is"departmanlan
da kurulmustu. Ancak yine
de
yeni ayarlamada
srtgmeye yol
aan
pek ok
sorun
kalmisti
ki, bunlar arasmda ncelikle kro-
nik sayilabilecek aldatmacilik
ve
"bakir
pazarlar" iin
ne
yapilacagt
sorunu
gelir.
"Bakir pazarlar"
deyiminden
o gne
kadar
ticaretyapmamig
olup,
o
gnlerdeyatinmcilarm
ticaretegirme pegin-
de olduklan blgeler kastedi.liyordu.
I
257
Byk Depresyon gnleri
srp giderken,
petrol
sanaylinde rastlanan sorunlar da
aympa-
ralelde
giderek byyor, girketler
bu yzden bir kez daha "As-Is" sistemini
islaha
yneliyordu.
Bu
dela
yapmak
istedikleri, daha
gevgek
igbirligi szlegmeleri ieren 1934 Prensipler Memoran-
dum Taslagl'm yeniden dzenleyip uygulamakti. Depresyonun
getirdigi
darhk
son
derece ciddi
bir
agamada oldugu
iin memorandum
"rekabetli
harcamalarda
tasarruf"
yapilmasmi ngr-
yordu. Harcamalarda dikkatli
davranmak artik partti. Bunun temini
iin de
reklam btesirli ki-
sip
girketler arasindaki rekabete
dayanan farklan
apaglyaekmek
gerekiyordu. Su arada yollar-
daki
igikh
igaret
ve
levhalar da asgariye indirildi. Gazetelerde
"makul
sinirlar iinde lositlama"
ve
"yarig
srclerine prim" gibi
ilanlar
ya
en az
d2eye indirildi
veya
tamamen
kaldinldi. Mo-
torlu
arag
srclerinin
o
denli kiymet verdigi akmak,
dolmakalem,
takvim
gibi kk
promos-
yonlar
ya
bir hayli azaltildi
veya
bunlardan da
tamamen
vazgeildi, Artik her
gey
denetimden
geiyor,
denetimsiz hibir
gey
birakilmlyordu. Benzin istasyonlarmdaki
igikh
igaretterin
sayisi ve
tipi
bile
"gereksiz
masrafm kisilmasi amaclyla standard
hale
getirillyordu."
Bu
anlagmalar
boyutlan
ve
etki dereceleri
ne
olursa olsun mutlaka karmaalara neden olu-
yor,
taraflann
birinde kkl
ve
1srarli
elegtirilere
yol aarken, tekini
kendini savunmaya
zorlu-
yordu. Halktan birogu bunlan
tketici
menfaatine kargt yneltilmig dev bir sahtekrligm
kanit-
lan
olarak gryordu. Endstrinin her
trnde,
uluslararasi kartellerde
ve
ncelikle de
byk
petrol
girketlerinde
byk
bir
hognutsuzluk
egemendi. Ancak, yine de, BirlegikDevletler digm-
da, bu ayarlamalar birok lkenin yasalanna ters dgen bir
tarzda
yapilmamigti. Tam
tersine,
hem
zamamn
havasina hem de hkmet politikalannm
haskisma
uyarak,
aynca
iq dnyasinm
da isteg dogrultusunda, aralarmda
bir
tr
igbirligine
ve
kartellegmeye itilmiglerdi.
Anlagmalara
taraf
olan
girketlerden
her birinin
bagkani
girketin drt duvan arasmda teki
girketlerden sz ederken
"dostlar"
"Londra'daki dostlar..." "Henz kesin bir karara
varmamig
olan dostlar" diye bahsederdi.
Ancak bu
tr
doslugun
i;
alanmda
da
aynen var
oldugunu syle-
mek yanlig olur; nk
dostluk
oldugu
iddia edilen
bu
gey
asla bir
"petrolde
kardeglik" deglldi.
Bu dostluk daha
ok aresiz
bir dnya ekonomisinde petrol
girketlerini
bir
araya getiren
zorunlu
ihtlyacm simgesiydi, Bu girketlerden her biri asimda digerleri
iin saldirgan birer rakipten bagka
bir
gey
degillerdi. Bir yandan
igbirligi abasmda bulunurken,
bir yandan da
israrla
itimatsizlikla-
rmi,
bikkmlik
ve
kk derinlere
inen rekabet duygulanm srdryorlardt. lbirliginden sz
ederken bile birbirlerine kargi yeni hcum planlan tasarlamaktan geri kalmamiglardi. Daha Ach-
nacarry
Anlagmasi'mn stnden birka
ay
gemigken Shell, BirlegikDevletler'deki
Dogu Krfe-
zi
pazanna
girerek igin sratle
geligtirmeye
ynelecekti.
Jerseybuna
ok
lazacak, yneticilerden
biri Shell'in bu davrampmi
"sadece
ihtiras nedeniyle yapilmig bir
hareket"
olarak niteleyecek,
Shell'ibu szlerle
kmayacaktL
Sonraki
yillarda, 1936'da Henri Deterding
Jersey
Sirketi'nin
tm
Meksika
tesisini,
BirlegikDevletler'de
ve
Avrupa'da tesisleriolan bagimsiz petrolc
William
Da-
vis'e satmak
istedigini, bunun iin
tartigmalar
yaptigmi
grenmigti. Davis aslinda "As-Is"Anlag-
mast'mn uygulanmasim zorlatiran
"yedek
oyunculardan" biriydi. Bunu grenen Deterding ok
kizacak,
Jersey'e
unlan
yazacakti: Siz
beraberce Davis'in faaliyetlerine direnmekle ykml-
yz. Dgmammiza bize kargi savagta kullanacagi ve sava
i
onlar iin daha etkili kilacak
silahi
satmak aramizdaki anlagmayla
bagdagmaz."
Gerek gudur ki, 1930'luylllarm devami boyunca
Jersey
Sirketi
Shell'le igbirligi tartigmalannda
bulunmug, Shell ile
daha
lyi kogullarda anlagabil-
mek in, dig
lkelerdeld igini Socony
ile birlegtirmeye aligmigtir.
Btn bunlardan bagka, bagka bir konuda da anlagmazhk yagamyordu. zerindeanla11an
konularda
uygulamayagidipgitmeme
ve
evvelce
kararlagtinlmly hususlan kabul
edip etmeme
konusunda
anlagmazhk
hl
sryordu. 1934 Prensipler Memorandum Taslagi'mn bir maddesi,
ye
olmaylp digandan
katilan dinleyicilere ye olanlann ticaret numaralanm gzden geirme
hakki
veriyordu. Jersey'in
Asya'daki Socony
ile beraberce kurduklan Standard-Vacuum
Sirketi
yneticilerinden biri buna giddetle tepki
gstererek 1934 Aralik aymda "Kendisinin
ve
diger gir-
258
ketlerin bu harekete oybirligiylekargi olduklanni" syleyecekti.
Bu konudaki
grglerini
gu
sz-
1erleifade etmigtir: itirazimizsadece bizim
defterlerimize digaridan
gelendinleyicilerin
gz
ge-
irmesine, elegtirecek noktalar
bulmasma degildir. Kammizca
asil
itiraz
edilen husus ilgili
tarafla-
rm ticaretingerek
hacmi hakkmda
birbirlerine
bilgi verecek
kadar itimat
etmemelerinden kay-
naklamyor. Bu,
'As
Is' doktrinin ok zaylf bir temelde oturdugu anlamma
gelirki, bizim itiraz
et-
tigimiz
asil konu budur. 'As4s' doktrinini, her
ne
olursa olsun ilgililere
ait
zel
bilgileri drt du-
var
iinde
tutmall,
diganya sizdirmamally1z."Ne
var
ki
igler
bu zel duvarlarm iindeyken de is-
tendigi
kadar lyi
yrmyordu. 1934 Arallk
ayinda, Shell yneticisi Frederick Godber, Uzakdo-
gu'dan
yazdigi
bir raporda
gunlan
bildiriyordu: "Ticaretle i1gili rakamlar Texas'in
gereksizce
haddini aptigin1
ve
bu yib kendisine
dgen
ticaret-kotasmdanok daha bliyk
kotayla kapataca-
.
(Lm
gsteriyor."Raporda
aynca
Texas'm bu hatali
davrampma
diger girketlerin
"daha
sert
n-
lemler" almasi isteniyordu. Anlagmalara
ragmen girketlerinrekabet drtsne engel olunamaya-
cagi artik
apaikortadaydi.
Aynca
lkeler
in belirlenecek
petrol
tahsisi bagartlibir
gekilde
nasil
yap11acakti?Szgelimi
BirlegikKrallik iin verilmig
olan kota
sonuta tahsis
iginin bir hayli
dengesizce yapildigmi
gste-
riyordu. Shell
ve
Anglo-Pers girketleri Britanya'da, Shell-Mex/BP
adlyla birlegik
bir pazarlama
sistemi
kurmuglardL
Bu grupla
Jersey'e
bagh girketler arasmdaki
satigorani
ise
birka istisna di-
inda,
tekilere
kiyasla sabit kalmigti. Ancak yine de petroln Britanya'ya
degigikkaynaklardan
geligi
nedeniyle bu iki
grubun
toplam-market
zerindeki bilegik
payi
bir
hayli dalgalanma
gste-
riyordu.
"As-Is" Anlagmalan, Memorandum Taslagi'nin devreye
girmesiyle
1934'ten itibaren
ok
daha
etkili olmuytur. Taslagm nispeten baanli olmasi baglica sebebe dayamyordu: Birlegik
Devletler'de Harold Ickes nderligindeki
federal
ve
devlet
otoritelerinin
nihayetkontrol ele al-
masma,
Sovyetler Birligi'nde
endstrilegme srecinin abuklagtinlmasi
sonunda yerli petrol
tale-
bini
artirip, ihra in
aynlan
petrol miktarmm azaltilmasma
ve
byk girketlerin
Romanya re-
timine
yapilan baskiyi kontrol
altma almadaki bagaristna.
Tm bu geligmelere kargmyine
de
or-
tada
durumu dzeltecek vakit kalmamigti. l938 baglarmda
JerseySirketi "As-Is" Anlagmala-
n'mn
sona
erecegini
szl olarak bildirmigti bile. Anlagmadan
geri
kalan her
trl
faallyet de II.
Dnya Savagi'mn ikmastyla 1939 Eyll
aymda
son
buldu.
Nasyonalizm (Millilegme)
"As-ls" Anlagmalari'nin bir bogluk iinde
geligmedigi
kugkusuzdur.
Su anlagmalar sadece
petro-
fn
kontrolsz aktmma
ve
depresyona
kargi
savunma
amaclyla degil,
aym
zamanda Avrupa'da
ve
daha bagkayerlerde dogangl siyasi kuvvetlere kargi da
savunma
iin
yapilmigti. Bir
tarih-
inin
yazdigt gibi "Btn Avrupa
kitastnda hklimet
politikalanyla zel yabanci
petrol
girketteri
daima birbirlerinin kargismda olmuglardir
-
aynca
bu kargilagmalar
o zamana
kadar grlmemig
kapsamdaydi.
Bunlarm, kendilerini korumak igin
ticaretinanormal
kogullariyla
nasil bagedecek-
lerini
tartigmalannda
gaacakbir
gey
yoktu."
1930'lu ylllarda petrol
girketterineegitli politik baskilar yapilmigtir: Hkmetlerin ithalat
kotalari koymasi, fiyatlan
tespiti
ve
yabanct petrol
degig
tokuu
lositlamasi.gibi.
Aynca petrol gir-
ketlerini
artan
tanm
rnlerinden
elde edilen
alkol
motor-yak1tiylaharmanlamaya
ve
petrol
ye-
rine geebilecek daha bagka
maddeler
-kullanmaya zorlamislardir.
Birok
yeni vergiler koymug,
ikili
ticaret
anlaymalanna
ve
daha da
byk siyasi anlagmalara uygunluk saglamak iin gerekti-
ginde
petrol ihra
ve
ithalatimn ynne
mdahale
etmiglerdir. Krdan gelen
gelirleri
bloke
et-
mig,
iktisadi aidan
verimsiz olan yerli
tesislereyatinm yapmaya zorlamiglardir.
Sirketleri
fazla-
dan
petrol stoklamaya mechur
etmiglerdi.
Depresyonun bir
sonucu
olan
"mutlakiyet"
ve
ikili
anlagmalar 1930'lu yillann kurali haline gelmigti. Bunun sonucunda da nde
gelen petrol
girket-
259
lerini denetim
iine
almak iin
epeyce
baski
gsterilmigtir.
Bunun sebebi Londra'daki Ticaret
Kurulu Bagkam'nm
uyarmig
oldugu gibi "O gnlerdetm
yabanci lkelerde bir
egilim vardi:
Kendine att olmayan lkelerin
topraklarmda
kendilerine
alt, kendi milliyetlerini simgeleyen gir--
ketlerin kurulmasim zorlamalt veya
bunu
tegviketmekegilimi."
Zamanla Avrupa hkmetlerinde yabanci girketlerimilli kartellere katilmaya zorlamak
ve
pazarlan yabanci
ve
yresel girketler
arasmda
blmek standard bir uygulama oldu. lkeden
l-
keye hkmetler yabanct girketlerin
yresel rafineri
tesisi
amada
yardimctolmalanzerinde
is-
rar
etmeye
bagladilar.
rneginFransiz hkmeti 1928yaptinmma
dayanarak
her girket
iin
pa-
zarda
belirli
bir
"pay"
tahsisi yoluna gitti. Bir
Jersey
yneticisinin
ifadesiyle: "Milli olan
ticari
bir
igletmeyle igbirligi
yapilmadigi takdirde
-bu
igbirligi
dolar
veya
prensip aistndan
her
trl
zve-
riyi gerektirse
de- bunun mallyeti
hkmetin
nerdigi
ighirligi
maliyetinden ok daha
.yksek
olacakti.
Bunun sebebi de bu
konuda
bir
yaptinmm var
olmasmdan
ve
igbirligi
yaptlmadigmda
bu yaptmmm devreye sokulmasmdan
ileri
geliyordu.
Nazi Almanyast'nda ise, bu lke
savaga
ha-
zirlanmaktaoldugundan her gn daha
ok tzk
yap11iyor, her trl
ayak oyunlan giderek
arti-
yordu. Btn
bunlardan
bagka,
1930'larm ikinci yansmda, depresyonun
en
zor ylllan geride bi-
rakilmig olarak,
nde
gelen byk
girketlerin
birinci hedefi kendilerini hkmet mdahalesine
kargi
savunmaya
almak olmugtu."Jersey
Sirketi
BagkanYardimcisi olan OrvilleHarden, 1935
yllmda
gunlari
s lyordu:
"Simdi
artik hemen her yabanci
lkede
egemen olanmilliyetipoliti-
kalarla
kargi kargiyayiz. stelik
bunlarm
ogunda
sosyalist egllimler oldugu
da kugku gtrmez.
Bu sorunlar bir
tarafta
hkmet, br
tarafta
bir btn olarak sanayi arasmda
mevcut.
Bu
sorun-
lar giderek
ciddiyet kazamyor
ve
idare
de vaktinin
ogunu
bunlara bir
zm
yolu aramakla
ge-
iriyor."
Aymyll,
tuhaf
bir rastlantlyla, petrol dnyasi gzlemcilerinden
biri Avrupa'daki yogun poli-
tik
ve
ekonomik mililyetiligi
grecek
ve
konuyu basite indirgeyerek
Qu
szlerle zetleyecekti:
"Avrupa'da petrolclk
operasyonlarmm
yzde 90'i politik, yzde 10'u petrole yneliktir." Bu
szler
aslmda sadece Avrupa iin degil,
dnyanm
geri kalan yerleri iin de aymyla geerliydi.
ah'in Yeni
artlari
Depresyonun sregeldigi gnlerde ran
Sahi
Riza Pehlevi bir
gzlemcinin
szleriyle
"bugnler-
de
petroln altm olmadigt"
geregini
alg11amig, buna fazlaslyla
fkelenmigti.
Sah'm
lkesi
artik
bir petrol devletiydi
ve
Anglo-Pers
Sirketi'nden
gelen petrol vergileri lkenin ihracattan kazandi-
gmm
te ikisini,
hkmet gelirlerinin
ise nemli bir kismim olugturuyordu. Ancak depresyonla
birlikte Anglo-Pers'ten gelen
vergler dgmg, 1917den
o yana en
dgk dzeye inmigti.
Sah,
kizmig
ve
fkeli bir
halde bu durumdan
girketi su1u
tutup,
sorunu
kendi ellerine almaya karar
vermigti.
16 Kasim 1932'de yapilan bir kabine
toplantismda,
bakanlarmi hayrete dgrerek,
b-
yk
bir
pervasizhkla Anglo-Pers imtiyazmi iptal
ettigini duyurdu. Su duyuru
Sah'm
bu
tr
bir
beyana
cesaret
edemeyecegine
inanmig olan
dinleyiciler zerinde gk grlts etkisi yapmigti.
Bu hareketiyle
Sah,
Anglo-Pers'in bizzat
varhgtni
tehdit
ediyor demekti.
Beklenmedik bir
duyuru olmakla beraber
Sah'm
bu beyanatt aslmda ran
ile
Anglo-Pers
Petrol
Sirketi
arasmda drt ylldir
devam
eden
tartigmalannve geril min
bitikintisiydi denebilir.
1928'de
John Cadman
bir
gzlemde
bulunmuy
ve
"Imtiyaz
sahipleri
ekonomik milliyetiligtn
kabarmakta olan dalgasi
kargismda,
milli 1karlanve
kipiselyaklagimkimlikleriyle orantili olarak
geleceklerinigvencede grebilirler"demigti. Ne
var
ki Cadman bu kimligt yaratmada baanh
olamamigti.Gerekte
franhlarWilliam Knox D'Arcy'nin 1901 imtiyazmm milli hkmranlikla-
nm
ihlal
ettigini
iddia
ediyordu. Ayrica imtiyazdan daha fazla, ok daha fazla
para
istiyorlard1.
1929yllmda Cadman
Sah'm
Adalet Bakani Abdl Hseyin Timurtaf
a
bir anlagma nerdi
ve
bu
anlagmayla
konunun
kapanacagina inandt Anlagma
geregince
franhkmeti hem
ok
daha faz-
260
la bir
deme alacak hem de
girket
hisselerinden yzde 25
pay
almaya hak kazanacakti. Aynca
kend sinin de ynetim kurulu yesi olarak bir
temsil
denegl
almasi
ve
girketinglobal
kn ze-
rinden hisse elde etmesi mmkn olabilecekti. Ancak.teklif edilen bu anla
ma
srncemede ka-
hyor, bir trl
sonuca
baglanmiyordu. Her
iki
tarafta
da
rgvet
ve
sulama olaylan yaganlyordu.
Bylece
tartigmalar
uzun
sre
devam etti. Tam anlasmanm gereklegecegi
an
Iranblar
yeni ko-
gullar
fleri srp maddelerin degigmesi
talebindebulunuyor, daima verilenden daha
fazlastmis-
temekte
direnlyorlardi.
Anlagmanm bir
trl gereklegememesinin en
nemli sebebi fran'da
egemen
olan otokra-
sinin karakterinden
ve
lkenin bagmdaki
adammyapismdan kaynaklanmigtir. Eu adam Riza
Han'dt. Riza Han, Kazak Tugaylar'in komutam olmasindan
yararlanarak
kendini lkenin
kar1
koyulmaz
ve
mutlak
lideri
yapmi
ti.
Sert, mtehakkim,
acimasiz,
tok szl
bir adamdi. Tah-
ran'da elilik
yapmig
bir Ingiliz'in syledigi gibi "Iranhlar'm duyarhhgtna hitap eden
nazim ve
zenle
seilmig,
fakat
o
derecede bog olan komplimanlan s1ralamaktavakit kaybetmezdi." Riza
Han 1921'de SavagBakanhgt, 1923'te de Bagbakanlik
yapmigt1.
Kendisini Devlet Bagkam
yap-
ma
hayaliyle
oyalandig1gnler
olmug, fakat
sonunda
bundan vazgeerek 1925'te kendisini yeni
Pehlevi hanedamnm kurucusu Riza
Sah
Pehlevi
olarak
ilan edip
ta
giymigti. O gnden
sonra
lkesini modernleptirme abasina
girigtiyse de bu konuya hatah
ve
karmagik bir
yaklaimlaegil-
migtir.
Timurtam
belirttigine
gre
"Sah'in
en
byk kusuru herkesten
ve
her kuldan
gphelen-
mesiydi. Tm lkede majestelerinin gvendig
bir tek
kigiyoktu
ve
bu
durum
kugkusuz her
za-
man
sadakatle yanitida
duran yakmlarmi fazlastylazyordu."
ah
kendi
tebaasmi
hor
grrd.
Bir
gn
kendisini ziyarete gelen bir konuguna ranhalki
iin
"tutucu
Ve
cahil" demigtir. Egldig bit bagka konu da iktidar aismdan paralanmig lkes ni
bir
araya
getirmek
ve
kontrol kendi ellerinde
merkezlegtirmekti.
Eu ise kendine
rakip olan te-
ki
g
merkezlerini
en az say1ya
indirmesi
demekti. lekk
memurlar
ve tutuculann
ve
din-
darlann l deri olan mollalarla bagladt. Su kipiler
Sah'm
modern,
dnyaya
uyan
bir millet yaratma
abasmda kendisine giddetle kargi olan kipilerdi. Onlarm gznde
Sah
okgnah
iglemig
cehen-
nemlik bir suluydu.Ne de olsa kadmlann mecburi olarak
pee
takmayasagini kaldirmigti, Ka-
mu saghgihizmeteri iin
avu
dolusu
para
harciyor,
aynca
egitime deger verip egitim
imknlan
sagliyordu. Ancak
tm
bu elegt riler
onu
durdurmamigtir. Hatta bir gn ailesindeki kadinlann
duaya
gelirkenglydigi
giysiyi elegtiren, bunun
ne
derece dogru oldugunu
soran
bir Ayetullah't
bizzat dvdg
grlmgt.
Sah'm
tutumu
mollalan gruplar halinde suskunluga itmigse
de da-
ha da
kinci
yapmigtir. Bir ziyaretinin gzlemiyle
"Sah'men
byk icraati mollalara kargi kazan-
digi
zaferdi."
Sah'in
grgnegre Anglo-Pers de
tipkimollalargiblydi,
onlar
gibi bagtmsiz bir
g
mer-
ke iydi.
ah
bu g
ve
nfuzun etkinligini her
ne
pahasma olursa olsun,
en aza
indirme
karann-
daydi. Ancak
girketin sagladig vergi demelerine
de,
tutkulanni gereldegtirmek
iin
ihtiyact
vardi. Iran'averilen petrol gelirlerinin
ok
dramatik bir dgy
g0stermesi
sonucunda,
Sah'tan
da
grdkleri
tegvikleyerel basin
ve
politikacilar girkete ynelttikleri saldin
ve
eleptirileri giderek
arttirmaya
baglad11ar. D'Arcy'nin ilk imtiyazmm
geerlignden
tutup
Abadan'daki rafineride don-
durulmug yiyecek bulundurulmasina
kadar her
geyi
eleptirme yoluna gittiler. Dondurulmuy be-
sin yemek din anlaylgina
ters
dgyordu.
Tm bunlara ek olarak
Sah
Anglo-Pers'in
en
byk
hissedart olan ingilterehkmetine
bagka
nedenlerdendolayi da ktzgmdl.-Kendisi Bahreyn zerinde ranhkmranhgim kabul
et-
tirmek
isterken, ngilterehkmeti
Sah'a
ait bu adayi kendi korumastnda
tutup,
buradaki
ege-
menliginde Israr
ediyordu. Aynca ngllizler'e Irak'1 diplomatik
aidan
tammig
olduklan iin de
kiziyordu.
Onun kamsinca Irak, Ingilizemperyalizminin bir
"icadmdan"
ibaretti
o
kadar. Anglo-
Pers
Sirketi
Ynetim Kurulu, durmadan
ayni
szleri
tekrarlaylpduruyordu.
Sirketin
ticari
bir fir-
ma
olarak
igledigini,
hkmetten
baglmSiz
oldugunu
tekrarhyorsa
da
hibir Iranlibu
iddiaya
261
inanmlyordu. Bu tr beyanlan
duyduka franblarYnetim Kurulu'nun
ingiliz
hkmetinin
sz-
lerini tekrarladigini,
byle davranmakla
hkmetin
"su
ortagi" durumuna dgtgn ifade
edi-
yorlardi.
1932 Kasim
ayinda
Sah'm
Anglo-Pers imtiyazmi
tek
yanl1olarak feshetmesiyle
sorunlar
doruk noktaya ulagti.
Sah
bu hareketiyle, askeri gvenligini 1914'te
Churchilltarafindanran
petrolne baglamig olan ingiltere
hkmetine
resmen
meydan okumug
01uyordu.
Ingiltere
Sah'm
bu hareketi kargismda pasif kalamazdi. Ancak
ne
yapabilirdi? Bu
sorunun
yamti
iin Mil-
letler
Cemiyeti'nebagvuruldu. Durum
Cemiyet'etartigildiktan
sonra
oybirliglyle
sorunun
aski-
ya
almmasma,
atigan
taraflarayeni bir dzenleme
iin
zaman
tanmmasma
karar verildi. Bun-
dan beg
ay
sonra
1933Nisan aymda
duruma bir
lkig
yolu bulmak igin
Cadman'mbizzat Tah-
ran'a gittigini grrz.
Sah'la
yaptigi
ilk toplantismdan
sonra
Cadman
gu
szleri syleyecekti:
"Hi kugku yok ki majesteleri
para
pegindedir." Ancak nisan aymin
nc haftasinda
grgme-
ler yeniden kilitleniyordu. Bu dela Cadman
son
derece fkeli
ve
sinirli olarak
Sah'la
yeni
bir ko-
nugma
yapmak iin
saraya
dnd. Konunun
dagilma noktasina
geldigini, kendi sabrmm
da artik
tagmak
zere
oldugunu,
Tahran'dan aynlmak zere oldugunu
Sah'm
lyiceanlamasini
istiyordu,
Bunu saglamak iin
uagLnm
pilotuna
talimat
verdi. Talimat geregince Cadman'la
Sah'in
konug-
tugu
strada, pilot bir deneme
uuu
yapacak, uagi
saraym
pencerelerinden grlr gekilde
uu
racakti.
Sonuta pilot
isteneni
yapmig,
Riza
Sah
da buna kanarak geri adim atmttl.
Artik lran istek-
lerinde daha
ilimli
davramyordu. 1933Nisan
ayina
gelindiginde yeni bir anlagma yapildi. Su
an
lagmayagre imtiyaz sahasi drtte oranda kltld. Aynca anlagma ran'apetrol flyatlann-
da dalgalanmalata
karyl lkeyi koruyacak
bir de
garanti
veriyordu ki
bu
ton
bagma drt
gilinlik
bir vergiydi. Eu vergi sabit olarak
denecekti. Aynca girketin
tm
dnyadaki knmn minimum
dzeyin stnde
kalan
ve
hisse sahiplerine
dagit11masi
det olan
kismmdan
%20'si de fran'a
ve-
riliyordu.
Bunlara
ek olarak, Obr
demeler dig1nda
aynca
senede
en az
750.000
pound'luk bir
deme
yapilmasi da garantileniyordu. 1931
ve
1932 yillanna ait vergiler yeni baz zerinden he-
saplanacak, Iranli
ii
sayist
ogaltilacaktt
Imtiyazmdevam sresi
de 1961 yllindan 1993 ylhna
kadar uzatihyordu. Anlaymayapildiktan
sonra
Cadman'm
"kgeye
sikigtirilip
bir gzel soyulduk"
dedigi
sylenir. Yinede bu anlagmaylaAnglo-Pers
nemli
konumunu srdrebilmigtir.
Meksika Savagi
Petrol
girketlerinin
millilegme
abasma
en
giddetlimeydan okuma Batt Yankresi'nden gelmigti.
Burada,
en
byk
petrol reticisi diye
tanman
lkelerden birinde,
girketler
faaliyetlerinin
megru-
lugunu tammak istemeyen ategli nasyonalistlere
kari
amansiz
bir mcadeleye
girdiler.
Burasi
Meksika'ydi
ve anlagmazliga 1917 Meksika Anayasasi'mn 27. maddesinin
4'nc paragrafi
se-
bep olmuytu. Bu maddeye gre,
"yeralti"
denilen, yeralti kaynaklannm
bulundugu yerdeki
ara-
zi, sahibine
degil Meksika Devleti'ne aitti.
Sirketler
27
no'lu maddenin uygulanmamasi iin
Amerika
ve
ingiltere'ninde
destegini alarak
amansiz
bit
mcadele vermiglerdi. iddialarma gre
ihtilalden evvel
kendilerine gemig olan
ve
byk
yattnm
yaptiklan
topraklar
gemige ynelik
bir
uygulama
ile Meksika Devleti'nce
almamazdi.
Meksika ise yeralti
kaynaklarmin
eskiden
beri
kendisinin oldugunu, girketlerin sahip oldugu geyin ise
toprak
degil, sadece devlet karanyla
ve-
rilmig imtiyazlar
oldugunu
iddia
ediyordu. Eu
tartigmalar
sonucunda
taraflarm
ulastigt nokta
tam
bir anlagmamazhk noktastydi.
Ancak 1920'ler
sonunda
Meksika hkmeti bu konuda fazla ileri
gitmekten kammigtir.
Petrolde geligme saglanmasi
ve
pazarlamasi iin
girketlere
ihtiyaci vardt.
Aynca
lke
bir
"yeni-
den yapilanma"
srecinde oldugundan
yabanc1
sermayeye
gereksinim
duyuyordu. Hkmet
ya-
banci
sermayenin pirketleri lkeden srmekle saglanamayacagim, bunun kt bir reklam olaca-
262
gmin
bil ncindeydi. Su
dgncelerle
olduka
esnek, grngte
durumu kurtaran bir forml
uy-
gulayarak
girketlerinaligmasma
msaade etti.
Ancak
yeralti
kaynaklari zerindeki iddiasmdan
vazgemedi.
Bu, uyulmasi hi de kolay olmayan
"geici
sreli bir" durumu kurtarma formly-
d.
ok
giddelli acilarla
yogrulmug,
zamamn ve
birok ylpratici grgmelerin mecbur
ettigi bir
durumdu.
Aradaki gerginlik 1927de Meksika
ve
Amerikan hkmetlerini
iligkiyi
kesecek nok-
taya
getirmig, ihtilal sirasmda Woodrow Wilson kuvvetlerinin Meksika'ya
gnderilmesinde
ol-
dugu
gibi,
ikinci bir Amerikan askeri mdahale olasthgt belirmigti. Durumun ciddiyeti Bagkan
Plutarco Elias Callestarafmdan
da algtlanmig olmali ki, petrol blgesinde askeri komutan olan
GeneralLazaro Cardenas'l
yamna
agirarak,
bir Amerikan mdahalesi halinde
petrol
yataklanm
atege
vermesi
emrini verdi.
Yinede
1927den
baglayarak
petrol
girketleriyle
Meksika hkmeti arasmda
ve aynca
sz
edilen
iki
hkmet arasmda bitaz daha
istikrarh
ve
sakin bir hava
esmeye
baglad1.Ancak bu,
1930 yillan
ortalanna kadar srebildi ve tu
yillarda
yumugama
hareketi yen den
bozuldu. Bu-
nun
sebeplerinden biri lkenin
iinde bulundugu
ekonomik
koguldur.
retimmasraflarmm
art-
mig
olmasi, vergilerinykselmesi
ve
mevcut
petrol yataklarmm
tkenmly
olmasi
yznden
Mek-
sika dnya
pazarindaki rekabet yetenegini
ncelikle
Venezuela'ya kargi kaybedlyordu. Hatta
Meksika'da bile daha
ucuz
olan
Venezuela'dan
gelen petroln Tampico'da rafine edildigi oluyor-
du.
Ulkedeki
en
byk yabanct petrolgirketi,pimdi
kismen Hollanda Kraliyet/Shell karmasinm
sahipliginde
ve
idaresinde olan Cowdray'm eski Mexican Eeagle (Meksika Kartali)
Sirketi'ydi.
Meksika retim
toplaminm%65'ini bu
grup veriyordu.StandardOil of New
Jersey'in
nderli-
ginde,
Amerikan
CitiesService
ve
Gulf
girketleri
de diger %35'] saghyordu. .lkede hkm s-
ren tutarsiz
kogullar
kargismda
yeni
yatmm
riski istemeyen
girketlerinogu ellerinde
ne varsa
onunla
yetinmeyi
tercih
eder olmugtu. Sonu olarak lkenin retimi dramatik bir dgg
gsterdi.
1920'ler
bagmda dnyanm
ikinci
en
byk reticisi olan Meksika artik,
on
yll
sonra,
gnde
499.000 varil
retimden
gnde 104,000
varil retime dgmt ki
tu %80'likbir inigdemek-
tir.
Daha
okgelir
elde etmek iin petrolnn parlak
b r
geligimgsterecegine
inanan
ve
bundan
ok
gey
bekleyen Meksika hkmeti iin
bu kugkusuz
aci
bir
dg kinklig demekti. Hkmetbu
durumdan uluslararasi
pazarm
olumsuz etkilerini
ve
yabanc1
sermayeye
kesinlikle sicak bakma-
yan
lke kogullarmi sorumlu
tutmak
yerine salt yabanci girketleri sorumlu
tutmustur.
Meksika'da siyasi
evre
de degigmekteydi.
Ihtilal ategi
ve
milliyetilik hareketi yeniden
alevlenmeye baglamig,sendikacihk hem kay1thye hem de
g olarak kuvvetlenmigti. Bu degi-
iklikler
gemigte Sava; Bakam
iken
1934
ylh
sonunda Meksika'nm Devlet Bagkanhg'na getiri-
len General Lazaro Cardenas'm
gahsmdasembolize
edilmigti. ngilizbakanm syledigi gibi,
"arpici
bir kipiligi olan biriydi. Uzun
maske
takmiggibi
duran bir yz
ve
Kizilderilininkine
benzer
anlagilmaz esrarli
ve sert
bakiplan
vardi." Babasi gifallotlar satan Cardenas ancak
on
bir
yama
kadar okula
gidebilmigse
de
yayami
boyunca
doymaz bir
okumatutkusuyla
piirden cog-
rafyaya kadar her
tr
kitap okumugtu.
Ancak
en
ok tarihi
kitap
ve
zellikle de Frans1zIhtilali
ile
Meksika'yl konu eden
kitaplan
severdi.
On sekiz
yagma
geldiginde
o
gne dek birok
iglerde
ahymig,
vergi tahsildarligi,
matbaaci irakhg,
tutukevi
gardiyanhg
yapmigtL
On sekiz
yagmday-
ken Meksika Ihtilali'ne katilmak zere askere yazildt Yigitligi,kendine zg
tevazuuve
l derlik
niteligiyle dikkati
ektigtnden
daha yirmi
beg
yagma
gelmeden
general
oldu
ve
ihtilalin
"lideri"
Plutarco Calles'in himayesine almd1. 1920'li y1llardayeni askeri liderler saga
dogru kaydiklan
halde
Cardenassol kanatta kaldi. Kendi memleketi olan Michoacan
gehrinin
valisi olarak enerji-
sinin
ogunuegitimigeligtirmeyeve
byk
iftlikleri-
blp Kizilderililer'i
toprak
sahibi
yapmaya
adamigttr. Kendt kipisel yagammda agirbagli
ve
din
ve
ahlak konularma siki siki baghydi; yasakla-
nn
savunucusu ve
eglence hayatinm muhalifi olarak
tanmtr.
Devlet Bagkamseildikten
sonra
Cardenaseski akil hocast olan GeneralCalles'isrgne
gnderiyor
ve
bu hareketiyle kendi
inisiyatifiyle hareket
eden
bir
adam oldugunu,
bir kukla
ol-
263
\
madigim
gsteriyordu.
Belirli bir grubu bagka
bit
gruba
dgrmekte
usta
olan Cardenas kendi
stnlgn kamtlarcastna, Meksika'ya 1980'ler
sonuna
kadar hkim olan
politik
sistemiyarat-
maya
koyuldu. Bu sistemde petrol
ve
milliyetilik eksen
konumundaydi. Gerek
gudur
ki, Car-
denas
o gne
kadar
gelmiggemig
Meksika devlet bagkanlan
iinde
en
radikal clamdir. 1938'de
ngiliz
bakan, Cardenas haklanda gunlan sylemigtir: "Solaolan eglimleri bu
adamt
kapitalizm
dgmani yaprnig. Arna yine
de her
trl
faktr gz nne almdigmda, Meksika'da
onun
kiratm-
da bir
kipinindaha olmadigim teessfle
syleyebilirim." Cardenas
toprakreformu,egitim
ve
ba-
ymdirhk bizmetlerini zorlam1,
bu konuda
mtecaviz
bile
olmugtur. Onun bagkanlig1strasmda
iggi
sendikalanok
daha g kazanmigttr. Kendisini her
zaman
iin
halk ktleleriyle zdegleptir-
mek ister,
durup dinlenme bilmeden
lkeyi
epeevre
dolagip,haber vermeden kyllerin
arasi-
na
karigip
gikyetlerini
grenmeye aba
gsterirdi.
Ategli bir milliyeti ve
radikal bir politikac1olarak Cardenas Meksika'daki yabanc1 petrol
sanayline
1stirap
veren, ac1
bir gerek olarak
bakardL
1920'llyillar sonunda petrol blgesinde
as-
keri kumandanhk
yaptigt
s1radayabanc1girketlere kargi byk bir nefret besler olmugtu. Yaban-
c11armkstah davramplarindan
ve
Meksika'ya
"zaferle
kazamlmig
toprak"gzyle bakmalarm-
dan
-en
azindan
kendisi 1938 amlarmda byle
yazmigttr-
yllmigti. Devlet
Bagkamolduktan
sonra
artik radikalizme dnmesi dogal olarak kagmlmazdt 1935
ylli baglarmda,
Cardenas'm
Bagkan
olugundanbirka
ay sonra
Cowdray'in
adamlarindan
olup
Meksika
Sirketi'nde
alian
biri bir
gikyette
bulunarak
"politik
aldan
lkenin
tamamen
kizila boyandigim"
syleyecekti.
Petrol girketleri Cardenas-ncesi Meksika'da
iglerin
nasil yrtldgn,
lkenin bir karaborsa,
rgvet,
para
yedirmeyeri
oldugunu
gayet
iyi biliyorlar, ancak bu yeni
gerege
kargi
ne
gibi
tu-
tum
gstereceklerini bilmiyorlar, hazirliksiz yakalanlyorlardt
Meksika Kartali ise lkedeki
yeni geligen radikalizm ruhuna
uymaya
ahyan kendi yerel
ynetimiyle,
tm
idari
kontrole sahip Hollanda Krallyet/Shell arasmda
apraz
atege tutulmu; gi-
biydi. Yerel
menajerin syledigine gre "Henri Deterding, Meksika'yi gerek anlamda anlaya-
mayan, onu
sadece emir vereb lecegi b r smrge hkmetiymig
gib
gren birlydi." Aslmda bu
kiginin
amaci
Deterding imajmi karalamaktan bagka bir
gey
degildi. Ancak bu amacmda
baan11
olamamig
ve tamtersine
Deterding
onu
"YariBolgevik"
olmakla
sulamigttr.Yerel menajere kiz-
gmhktan kprmekten
bagka
yapacak
bir
gey
kalmamig,
gu
szlerle
yetinmigti:
"Bu uluslararasi
irketler
gunu
anlamahdir
ki,
bugnn dnyasmda, petrol
satm
almak istlyorlarsa,
istenen flyati
mutlaka,
ne
kadar
yksek olursa olsun
demeleri
gerekecektir.
Su hem kendileri
iin hem de
hissedarlan
aismdan
daha
hayirh olacaktir."
Standard Oil New
Jersey
de yeni siyasi realitelere
uyum
gsterecek psikolojide
degildi.
Bi-
rinci Dnya
Savagi'ndanhemen nce "Altin Yol"a baz olan dev keyfi
yapan ve
Meksika petrol-
clgnn bymesinden
sorumlu
olan
nl
Amerikah
jeolog
Everette
De GolyerMeksika'yla
iligkilerini hl srdryordu.
Simdi
ise Amerikan
girketleri ok
daha nemli durumdaydi
ve
bu
onu
zyordu.
Jersey
Sirketi'nin
retim
departman
gefiolan Eugene Holman't
zel
olarak
'
"Meksika hkmetiyle
bir ortakhk anlagmasi
yapmaya
zorladi. Eu anlagmanm Meksika hk
metinin
beklentilerine
cevap
verici nitelikte olmasim
ve
Jersey'i
de sonunda
hem
yattrdigt
ser-
mayeyi geri alacak, hem de
sermaye
zerinden
arti
bir
pay
almasmi saglayacak durumda birak-
masim
istiyordu."
Ancak Holman bu fikre giddetlekargi
ikti.
De Golyer'e
"teki
blgelerde de
rnek olugturmasi itibariyle konunun ok nemli
oldugunu,
kismi
istimlak sayllat lecek bir
or-
takhgarazi
olmaktansa
girketin
Meksika'da
neyi varsa
hepsini kaybetmeyi
tercih
edecegini"
syledi.
Bu
ara,
yabanci girketlere yapilmakta olan
baskilar
giderek artmaktaydi. Latin Amerika'mn
ogu yerinde yabanci
petrol girketleriylegiderek
etkinlegmekte olan milliyetilik akimlan
ara-
sindak zitligm
en
belirgin yanlosi Meksika'da
yaanan
geligmelerdi.
1937de Bolivya'nm sallan-
t1h
durumdaki
yeni askeri hkmeti, kamuoyunun destegini kazanmak iin Standard Oil'in
ye-
264
rel
temsilciligini vergi sahtekrliglyla
suladive
mal varligma el koydu. Bu hareket Bolivya'da
halkm
takdiriyle
kargilanmig
ve tm
Latin Amerika'nm dikkatini
ekmigti.
Bu
ara
Meksika'da
cretler n plana
ikmig,vergi
ve
petrol imtiyaz sorunlan bir numarah
olmaktanikipyerini
cret konusuna birakmigti. 1937 Mayis aymda petrol
iileri
sendikasi
greve girmig,
bunu,
des-
tek
amaclyla
genel
greve
hazirlanan
teki
sendikalann eylemleri
takip
etmigti. Cardenas bu 81-
ralar Meksika'da bulunmayarak
vaktinin
ogunu
Yucatan
ve
Acapulco'da geirirdi. Yucatan'da
yerli Kizilderililer'e
arazi
dagitimim deneller,
kk bir liman olan Acapulco'da ise
yapilmakta
olan bir otelin
ve
plajm ingaatma
gz
kulak olurdu. Ancak
gimdi
toptan
satig
belasimn bu denli
tehdit edici
oldugu
o
gnlerde
ige mdahale etmek
geregini
duydu. Kamsinca petrol endstrisi-
nin kapanmasma yol aacak bir genel
greve
hoggr gsterilemezdi. Ortaligi yatigtirmak
iin
Bagkan
Cardenas
girketlerin
defterlerini
inceleyecek,
faallyetlerini denetleyecek bir
komisyon
olugturdu,
Kurulan komisyonun
grgne gre girketlerle kendi aralarmda
iletigime
yol aacak her-
hang bir
"baz"
yoktu.
Komisyonun
anahtar mevkiindeki adami Profesr
Jesus
SilvaHerzog,
gir-
ket
memurlanm
tanimlamak iin
gu
szckleri kullamyordu:
"Geregisyleme ahykanligma
sa-
hip olmayan, saygidan yoksun kipiler."Komisyonun girkete kargi duydugu
nefret duygusu
tek ta-
rafli degildi. Aslmda
girket
yeleri de komisyondan
aym
derecede nefret ediyordu. ngiltere
elisine
gre, "SilvaHerzogadi ikmig
ve
samimi
bir komnistti."
Silva Herzog
komisyonu
so-
nunda bir
rapor
verdi
ve
petrol girketlerinin
Meksika ekonomisinin irzina
geerek akil almaz
krlar sagladigim,
lkenin daha
kapsamh ekonomik geligme saglamasma ise hibir katk1da bu-
lunmadigini a1kladt Komisyon
iiler iin senede 26 milyon
pezo
gibiyksek
cretler
denme-
si
tavsiyesinde
bulundu
ve
bununla
da yetinmeyerek ii lehine
yen
bazi ayncallklarda 1srar
et-
ti.
Mesainin haftada kirk
saat
olmast, alti haftaya kadar cretli izin,
iinin emekli olurken elli
yagmdaaldigt cretin
yzde 85'iyle emekli edilmesi
gibi
sosyal haklar iin diretti. Komisyonun
bir diger
tavsiyesi
de
tm
yabanc1teknisyenleriniki yll iinde igten ikartlipyerlerine Meksikah
teknisyenleringetirilmesiydi.
Butavsiyelere
kargillkolarak
girketler,
komisyonun
talihsiz
bir davranipladefter
ve
hesapla-
nni
yanligyorumladigmi a1kladilar.Aynca kr durumlanm da yanligolarak
yansittigim
syledi-
ler.
Sirketlerin
iddiasma
gre
1935-37 yillan arasmda
tm girketlerinortalama birlegik kri 23
milyon
pezodan
fazla degildi. Oysa
iilere istenen ek cret
talebi
ise 26
milyon
pezoyu
bulu-
yordu.
Sirketler aym
zamanda bir beyanda
daha bulunuyor,
komisyonun
tavsiyeler ne
uymalari-
na zorlandiklantakdirde
kapilanm kapamalari gerekecegini sylyorlardi. Bunu sylerken aslm-
da
kumar oynuyorlar
ve
hkmetin bunu gze alamayacaglna innlyorlardi.
Hkmetin igi dev-
ralmasi halinde
Meksika'nin gereken personeli, beceriyi, nakliye hizmetterini
ve
sermayeyi sag-
layamayacagna, Meksika'da bunlann olmadigna inanmiglardi.
Sirketler
komisyonun
tavsiyelerine
kargiyd1.Hkmete
gelince,
sadece
aym grgpaylag-
makla kalmaylp, bazi ek yaptinmlarm da uygulanmasmdan yanaydi. "Meksika Kartali"
Sirketi
gelecegin neler getirebileceginin bilincinde olarak ahyanlarimn
eg ve
ocuklarmi
girketten
uzaklagtirdi. Sulamalar
ve
kargi sulamalar giderek artarken ortadaki sorunlar da
gndengne
fazlalaiyordu.
Sirketler
tm
dnyada
kendi faaliyetlerini
tehdit
egilimi
gstereneski bir mode-
lin
yeniden yapilanmasmdan korkar olmugtu. Cardenas'm ilk
gnden
beri petrol endstrisi ze-
rinde hkmet kontrolne niyetlendigini
biliyorlardi. Ancak,
gimdisz
konusu olan Carde-
nas'm kendi kipisel
itibar
ve
gcyd..Yabanci
girketler
kargismda
testim
olup geriye dng
yapi-
yor gibigzkmeylgze alamazdi. Aynca, solcu askeri sendikalarm kendisini yenilgiye
ugratma-
sma razi
olamazd1.
Durum
ne
kadar
tehlikeli
de
olsa,
o
yine
de lkesinin
bagmda olmah,
ege-
menligi elinde
tutmallydi
Ne
var
ki, olaylar
ve
kopullar
onu
kendi
istedikleri
yersrklyordu.
Gnn
birinde
Cardenasbir dostuna gunlan syleyecekti: "Bana hibir
zaman
geregi
syleme-
yen damqmanlarm
ve
yetkililerin elindeyim. Bunlar ogu zaman talimatlanma
kulak asmtyor."
265
Suszleri de ayncallave.edlyordu: "inaslim ancak ige bizzatgirdigim,
ahsen
ilgilendigim
za-
man
greniyorum."
Bir ingiliz
girketi
olan Meksika Kartali'nm teki reticiler
arasmda
en
byk retimi
yap-
masma
ragmen
petrol girketlerine kargi
genel
hognutsuziuk bu g rkete degil, duygusal nedenler-
le Amerika
Birlegik
Devletleri'ne ynelmigti. Bir ingilizdiplomati gzlemlerine dayanarak
qu
szleri
sylemigtir:
"Hangi
simftan
olursa olsun btn Meksikalilar'inbir konuda oybirligiyle
ta-
mamen aym
dgndklerini gzledim. Meksikalilar'in hepsinde sarsilmaz bir kanaat
var.
Ameri-
kahlar'm, lkelerinin iktisadi kalkmmasina
ve
politik a1danbirlegmesinekargi
olduguna,bunu
engellemeye aligtigina
inamyorlar
Bu
onlarda kkl olarak yerlegmigbir kam." Amerikan gir-
ketlerinin
Meksika'dan bekledigi
diplomatik destek
geride
kalmly,
gemige
mal olmugtu.
Roose-
velt idaresi
Latin Amerika'ya
kargi
"iyi
kompuluk" politikasi adlyla yeni bir politikaya ynelmig
ve
Yeni Anlayma diye
bir
de szlegme
imzalamigti. Ancak,
Yeni
AnlagmaMeksika hkmetinin
durumunu
telepati
yoluyla sezinler gibiydi ve pek
de gvenilir bulmuyordu. Belirli bir dig
politi-
ka bakly aismdan, Washington dnyamn
bu yansmda
savunmanm
bu denli
nem kazandigt
ve
savag
olasihgimn yaklagtigi
byle bir
gnde
Meksika'dan
vazgemenin
zamansiz
oldugu
ve
n-
lenmesi gerektigt
kanaatindeydl.
Bu, sendikalarin
agiri
taleplerinin dengelenmesi konusunda
Kuzey'in
fazla baskl yapmadigi
anlamindaydi.
Meksika Yksek Mahkemesi'nin
girketler
iin verilmig olan
yargiy1
onaylamasi
ile
zaten
var
olan
bunahm bu defa doruk
noktasmi buluyordu. Bu arada
girketler de kendilerine dgeni
yaparak cretleri
iki
katina
ikarlyor,
ancak
bu dahi
sendika liderleri
ve
Meksika hkmetince
yeterli
grlmyordu. 8 Mart 1938'de Cardenaspetrol girketleri
temsilcileriyle
zel bir grg-
me
yaplyor,
aricak cret
sorunu
bu
grgmede
de
zlmeyip
iyice iinden
1kilmaz
bir hal
ah-
yordu. Aymgnn gecesi,
ge
bir saatte Cardenas bu defa, kendi kendine yeni bir karar ahyor-
du. Bu, gerekirse
girketleri
"feshetme"
kararlydL
16 Mart'ta petrol
girketleriresmi olarak
"ayak-
lanmaya" karar
verdi. Cardenas
bu durumda dahi
pes
etmiyor, uzlagma yollan
aramaya
devam
ediyordu. Sonunda
taraflar
birbirlerine yaklagmaya
baglad1. Sonutairketler 26 milyon
pezo
c-
ret
demeyi
kabul ettiler. Ancak, bir konuda
dn
vermeyi reddediyorlard1. darenin
karar
alma
yetkisinin
ve
idari kontroln setidikalara geirilmesine kesinlikle
razi
olmayacaklardi.
l 8 Mart 1938'de
Cardenas
kabine
toplantisi
yaptL
Niyetinin petrol endstrisini yeniden
kontrolne
almak oldugunu syledLMilli
kalkinmalanna
engel olmalanndansa petrol yataklan-
nm
yok edilmesinin daha yerinde olacagmi
bildirdi.
Saat sabahin 9.45'inde
"fesih"
kararnamesi-
ni
imzaladi
ve
bagkanliksaraymdaki "San Oda"dan yapilan yaymla bu
tarihi
karari milletine du-
yurdu. Cardenas'in szleri
tam
alti
saat sren gsteri yryg ile Mexico City sokaklannda
cogkuyla
tekrarlamp
yankilandt. lkeyi artik
amansiz
bir
mcadele bekliyordu. Meksika
aism-
dan
Cardenas'mkaran
yabanci
egemenligine yneltilmi byk kutsal bir
sembol
ve
vatansever-
lik rneglydi
ve
lkeyi bir
arada
tutan
millilegmeruhunun eksenini olugturuyordu.
Sirketlere
ge-
lince, onlar
"fesih"
olgusunun kesinkes yasadigt oldugu, aik ifadeli
anlagmalann
ve
resmi y-
krnllklerin ihlali
anlamma geldigi, sermayelerini
ve
enerjilerini riske atarak yarattildan yeyin
inkr
edildigi kanismdayd1.
Feshedilmig
Olan
girketler
birlegerek
bir saf olugturdu
ve
aralarmda anlagmak iin tartigma-
ya
bagladilar.Tartigmalarhi
gvenmedikleri
tazminat iin
degil, mal varliklanm
geri
almak iin
yapillyordu. Ancak, bu dogruttudaki abalar
da bir
yarar
saglamadi. Konu artik
sadeceMeksi-
ka'yi degil, ok daha genigbir kesimi
ilgilendiren
tehlikell
bir
sorundu. Bir
Shellyetkilisinin sz-
leriyle
"fesih
iglemi baanyla sonulandigttakdirdebu,
tm
dnya iin rnek
olugtaracak, Latin
Amerika basta
olmak
zere btn dnya uluslararast
ticaretyapisim ve
yabanci yattrim gven-
cesini mahvetmeye ynelecekti." Bu dgncelerle girketlerin bir
araya
gelip
baskilara
kargt olan-
ca
glerlyle
tepki gstermeleri
zorunlu olmutu. Tepkilerini, bir
araya
gelip
dnyamn her
ya-
nmdan gelen Meksika petrolne ambargo
koyarak
gsterdiler.
Meksika kaynakli petrol mamul
266
|
ihracation ahnmig
mal oldugu savmda
bulundular. Bu uygulamadan
en
byk
zaran
gren gir-
ket Meksika Kartali'ydi. Bu
girket
Hollanda Kraliyet/Shell
tarafmdan
kontrol edilmesinden bag-
ka hissedarlanmn
ogu
da Ingiliz'di.Ingiltere
hkmeti
uygulainada Meksika'ya kargi
piddetle
yan
tuttu
ve
kend si
gibi
kargit
grgte olanlar
iginde
en
kuvvetli muhalif oldu. Meksikahlar'm el
koyduklan
mal
varlildarml iade
etmelerini
istedi. Bu
talep
Meksika hkmetince cevaba bile
ge-
rek duyulmadan
diplomatik iligkilerin
kesilmesiyle sonulanmigtir.
Meksika, BirlegikDevletler'e kargi da benzer bir iligkikesme uygulamasi yapmak zerey-
ken,
"fesih"
sonrasma
ait
bazi besaplar sonunda bundan
kil
paylylavazgeecekti. Ilerideki bir-
ka
sene
iinde Washington da Meksika'ya bagta ekonomik olmak zere bazi baslolar uygula-
maya
ahymigsada bunlan pek
de
gnll yapmamigtir.
Gerekgudur ki, bu iglerde
Amerikan
pirketleri hekledikleri
ve
haklan olan destegi alamamigolduklan izlenimindeydi.
Roosevelt'in yi
Kompuluk Politikasi agamasmda
ve
YeniAnlagma'mn "IktisatKrallarma"ynelttigi eleptiriler
141-
ginda,
zellikle 1930'lu yillar sonunda Amerikan hkmeti Meksika'ya kary
ve
feshin hkm-
darhk haklanna karsi fazla
sert
davranmayi sakmcall buluyordu. Hele bu lke Roosevelt'in deyi-
miyle
"adil
bir tazminat"
dedigi
srece
bunu
hi
yapamazdL
Aynca omzunda
tagidig1
onca so-
run
iinde
uluslararasi durumun bu denli
ktye gittigi bir zamanda Roosevelt, Meksika'yla
ve-
ya
dnyanm
bu yansmdaki herhangi
bir lkeyle
olan
fligkileri
daha da
olumsuza gtrmeyi gze
alamiyordu.
Gzealdigt takdirde
bunun sonulanmn
sper glerin
yaranna
olacagini biliyor-
du. Zaman Cardenas'm dnya politikasimn dengesini lyi hesapladigmi kamtlamigttr.
Washington
ok
gemeden ngiltere
nclgndeki
ambargonun
ve
Meksika'da
gelenek-
sel pazarlan kapatmak
abalarmm
olumsuz etkilerini
grebildi.
Artik Nazi Almanyasi Meksi-
ka'mn
bir numarah petrol alicist olmugtu
ve
petrol
bu lkeden indirimli
fiyatla
veya uzun va-
deyle
salm ahyordu. kinumaralt mgteri Fagist Italyada nde gelen alicilardan
biriydi. Jaon
irketleri
de hem
tm
Meksika topraklannda
petrol
aramasi yaplyor
hem de
petrol
yataklarm-
dan Pasifik'e kadar
uranan
bir boru
hattl inga etmeyi tasarhyordi.Btn bunlan
bilen
Roosevelt
ynetimi
aismdan Amerikan hkmetinden gelebilecek ek bir
baski
ters
etki yapabilir, Sper
Gler'in
Meksika'dakidurumlarmi saglamlatirmaya yarard1.
Meksika'ya kargi Amerika'dan
daha
sert
tutum
iindeki
ingilterede
giderek
ticari
olmak-
tan
ok stratejik
dgncelerle
tutumunu yumugatmigti. Artik stratejik konulara
bagka
gzlkler-
le
baklyordu. Ingiltere'nin
bir
sorunu
vardi. 1938 Mayist'nda Petrol Kurulu
ve
imparatorluk Sa-
vunma
Komisyonu'nun
zetledigi
gibi bu
sorun guydu:
Dnya petrol retiminin yzde 94'
sa-
dece
sekiz
lkeden
gelmekteydi. Birlegik Devletler'de Kongre'nin karan geregince
tarafsizhk
meyyidesi
egemen
oldugundan
bu meyyide
uyannca,
bir kriz halinde Amerika Ingiltere'ye
petrol sevk kapilanni kapamak
zorundaydl. Rus
petrolnegelince,
Rus'ya'dan ihracat
alt dzey-
lere inmigti
ve
bir
savag
halinde belki de tmyle
kesilecekti. Dogu Hint Adalan'mn Hollanda
kesimine,
Romanya
ve
Irak'a cografi
durumlanmn elverigsizligi nedeniyle, bazi hallerde
gveni-
lir
petrol kaynaklan olatak
bakilamazdi. Petrol ithal edecek lke olarak geriye sadece ran,
Venezuela
ve
Meksika kallyordu. Ancak,
fran'i bu
gruptan ikarmak gerekiyordu.
nk
daha
birka yll
nce Riza
Sah'la
aradaki
srtgme
sonunda Anglo-Pers
Sirketi
ok
degerli
ran
imtiya-
zim
bile kaybetmenin
epiginegelmigti.
Tm bunlarm bir
tek
anlami vard1.Askeri bir kriz halinde, ingiltere'nin petrol dayanagt La-
tin
Amerika
lkeleriydi:
"Sadece
retimlerinin
bol olugu
neden yle
degll,
aynca
denizyoluyla
nakledilmeye
uygun
bir konuglanmada
bulunduklan
iin
de." Tm bu kaygilarla, elden
gelen
her
gey
yap11mall,"Meksika'nm uyguladigt politikanm
teki
Latin Amerika
lkelerince de
uygu-
lanmamasi iin her
trl aba
gsterilmeliydi."
Londra'mn
en
ok
endige duydugu lke, ngilte-
re'nin toplam
petrol
ihtlyacmin
yzde
40'im kendi bagma kargilayan Venezuela'yd1.
Artik ingil-
tere
DigigleriBakanhgl iin stratejik
konular
-"savunma
gereksinimleri"ve
savag
halinde
nas1l
petrol saglanacagi-
bakanhgm
tm
politikasimn saptanmasinda
en
yagamsal neme sahip konu
267
haline gelmigti. Geri BirlegikDevletler, Meksika'nm
kompusuydu
ve
iki lke
arasmda
zlme-
yi bekleyen birok nemli
sorun
vardt Ancak
konu petrol
oldugunda
ngiltere
iin Meksika, Bir-
leik
Devletler'denok daha
nemliydi.
Jl
Sezar Kadar Cansiz
1939 Eyll aymda Avrupa'da
savag
patladiktan
sonra
Amerikan petrolgirketlerlyle Birleg kDev-
letler hkmetinin
tkarlan
daha da keskin
izgilerle
atigmaya
baglamigti.Rooseveltidatesi
ai-
smdan milli gvenlik konusu StandardOil
New
Jersey
ve
teki Amerikan
girketlerinin
yeniden
kalkmdirilmasindan
ok
daha
nemliydi. Washington, Nazi denizaltilarinm Meksika limanlarm-
dan petrol
ikmali
yapmasini veya
Alman
"jeologlarin"
ve
"petrol
teknisyenlerinin"Kuzey Mek-
sika'da, BirlepikDevletler simrlan yakmmda,
veya
gneyde
Panama Kanahynnde dolagmast-
m
istemiyordu. Bu
nedenlerle
Washington iin petrol konusunu mmkn
oldugunca
abuk
gndemdenikarmak
en
dogru hareket olacakt1.
Aynca, Amerika'mn
savaga girmesi
halinde
BirlegikDevletler, Birinci Dnya Savagi'nda
oldugu gibi, Meksika'daki petrol yataklanna girmek
isteyecekti; bu yataklarm gerek sahibinin
kimler oldugu
ise
Amerika'ythi ilgllendirmlyordu.
Amerikan
Bykelisi
Josephus
Daniels'in
1941'de Roosevelt'e bildirdigi
gibiama
Meksika'yla
igbirligt
yapmakti; bunun bag engeli
ise
"fesih"
olgusuydu. Bykeliningrgne gre
"Jl
Se-
zar
kadar cansiz" olan bu durumu
yeniden hayata geirip
korumaya
aligmanmhibir. anlami
olamazdi.
Stratelikdgnceler 1941gznde,
Pearl Harbor
baskmmdan hemen nce Washington'u
bu konuya iligkin bir
zm yolu bulmak iin harekete zorladl. Artik
sorunun can
ahci noktasi
itketlerin
yeniden kurulmasi olmaktanikmigt1.
Simdi
asil
sorun tazminat
konusuydu. Ancak
tazminat
ne
miktarda olacakt17
Meksika'daki
girketleretazminat
iin biilen degerler
birbirleriy-
le klyaslanmayacak kadar eligki
iindeydi. Szgelimi Meksika'nm 7
milyon
dolar deger bi
tigi
bir
girkete
kargi
taraftan
408
milyon
dolara
kadar
tazminat
istenebiliyordu.
,irket
degerini sapta-
mada
en
nemli faktr
yeralti
rezervleriydi. BirlegikDevletler
ve
Meksika hkmetinin ortakla-
a
setigi
temsilcilerden
bir komisyon kurularak
"tazminat"
plam yapmakla grevlendirildi. So-
nunda komisyon bir plan
yaptlysa
da
bu
gereki
olmaktan
ok
uzakti. Komisyonun
ulagtigi
yar-
glya
gre
girketlereait topraklardaki
yeralt1rezervleri
"fesih"
tarihindeyeraltmdan ikanlml?tl
ve
artik mevcut degildi.
ok
zekice
bulunmug bu formlden
sonra
artik hangi yeralti rezervinin
kime
ait
oldugu
veya
degerinin
ne
oldugunu
konuginakta
hibir
yarar
yoktu. Petroln ogunun
da bu
aradagitmigoldugundan kimse kugku
duyamazdi.
Bu
esasa
dayanarak komisyon yeni bir
tazminat
ayarlamasi
nerdi
ve
yaklagik30 milyon dolar
tazminat
demenin birka ylla blne-
rek yapilmasim
teklifetti. Tazminat
iin
ortaya atilan rakam girketleri
memnun
etmemigti. Hep-
si
birden
buna kargi piddetti bir reaksiyon gsterdiler. 1920'lerde, ileride
petrol
bulamamaktan
ciddi gekildeendigeli BirlepikDevletler'in
arzusuna
uyarak yabanc1petrol kaynaklan
aramaya
giktiklarmi, pimdi ise
aym
hkmet
tarafmdanterk
edilip lhanete ugradiklanm
iddia
ettiler. An-
cak DevletBakani Cordell
Hull
isteglnde
direniyor, girketierin
tazminati
kabul
edipetmemekte
serbest olduklanm, fakat kabul etmeyecek
olurlarsa
Washington'dan
artik hibir yardim
veya
destek beklememeleri
gerektigini sylyordu. A1ka sylemek
gerekirse,
Washington'un bu
konudaki
politikasi
"ister
al ister
alma"
dogrultusundaydt Sonunda,1943
Ek mi'nde, degerlen-
dirme konusu
ortaya
atildigmdan bir
buuk
yll
sonra,
Amerikan
girketleritazminat
almayi kabul
ettiler.
14bununla da
tamamlanmigolmuyordu.
Meksika'ya da bir fiyat demek
gerekiyordu.
Ara-
dan
geen zaman
iinde Meksika'da, Petroleos Mexicanos
admda hemen
tm
petrol
sanayiinin
sahibi olan milli bir
petrol
girketi kurulmugtu. Ancak bu
lkede
petrolclkartik
digariya
ihraca-
ta ynelik olmaktan
1km14, tm
dikkatler
yurtii
pazara ve
Meksika'mn kendi
iktisadi
geligmesi
268
I
I
iin
gerekliolan yakitm
ucuz
retimine evrilmigti. Artik dnya pazarlarmda
Meksika petrol
ok
az yer
tutuyordu.Aynca bu
endstrisermaye
yoklugu
nedenlyleve teknolojikbecerileri ol-
madigi iin
zayif duruma dgmgt. Ancak
millilegmehareketi iktisadi gereklere
mutlaka bazi
imtiyazlar
verecekti. Fesih
olaymm
bir kez
daha hesaplanmasi
sonucunda,vaat edilmig
olan c-
retler
sonsuza
dek
erteleniyor
ve
bununla
da kalmaylp,
apaglyaekiliyordu.
Ingiltere'ninkendi hesaplarm1kapatmak
ve
hatta
Meksika'yladiplomatik
iligkileri
yeniden
kurmak gibi bir endigesi yoktu. DigigleriDaimi Mstegan Alexander
Cadogan'in
szlerlyle
Ingil-
tere
hl
Meksika
ile
bir anlagma halinde, bunun Iran
ve
Venezuela'nin
"kafalanna" "bazi
fikir-
ler"
sokacagindan
korkuyordu. Cadogan dgncelerini yle ifade
etmigtir: "Kugku
yokki
sava;
bittiginde bu konu bambagka bir yn kazanacaktir," Olaylann
gidigi
Meksika Kartah
ve
Shell
gir-
.
ketlerinin
1947 yilma,
savagm
bitiminden iki
yll
sonraya
kadar
Meksika'yla
iglerini
zmleme-
lerine linkn
vermemigtir. Ancak bu
iki
girketgsterdikleri
sabrm kargiligini
aldilar. Meksika Kar-
tall'mnMeksika'da faallyet gstermig
en
byk yabanct
girket oldugu
geregi
bu
girketebyk-.
lgyle orantill, Amerikan
girketlerindenok
daha iyi bir
tazminat,yani
tam
130 milyon dolar
kazandirmigtir.
Meksika
Kartall,
en
azmdan ingilterehkmetinin kendisini
destekledigini, arkasmda ol-
dugunu
billyordu. Amerikan girketleri ise
tam.tersine,
kendilerine haksizlik edenin Meksika'dan
ok,
kendi
hkmetleri oldugu kamsmdaydt. Ancak hem Ingiltere
ve
hem de Amerikan girketle-
rinin
aym
grgte oldugu ortak bir konu vardi.
Her
ikisi de petrolclgn
uzun
yillardan beri
-Bolgevik htilali'nden,
belki de 1911'de Standard
Oil Trst'nn yllolmasindan bu
yana-
almig
oldugu
en
derin
yara
oldugu
inancmdayd11ar.
Yabancigirketlerle iglerini
zmleyen
Meksika
so-
nunda hedefinde hakli oldugunu dogrulamtyti. 1938 millilegmehareketi ihtilalin
en
byk
za-
ferlerinden biri
oldugunu
gstermigtir.
Artik Meksika kendi
petrol
sanayiinintek
ve
mutlak efen-
disiydi. Bu
arada
Petroleos Mexicanos ---Pemex--adlyla yeni bir
girketdoguyor, dnya
yznde
sahibi
devlet olan
ilk
ve
en
nemli petrol
irketi olarak geligip,ismini duyuruyordu.
Su ynleriy-
le
Meksikagerekten flerisi iin bir model olugturmugtu.
269
15
Arap mtiyazlari
Frank Holmes'in Yarattig1Dnya
Birinci Dnya Savagl'nm perian edip yagantilarini
bagka yerlerde
srdrmeye mahkm
ettigi
milyonlarca
kigiden biri de
Binbagi Frank Holmes'di. Ancak
o
daha
savag
baglamadan ok nce
gezici olmanin
ne
demek oldugunu
grenmigti.
Yeni Zelanda'da 1874'te bir
iftlikte
dogmug
olan Holmes
ilk ly
olarak Gney
Afrika'da altm madenlerinde
ahymig,
daha
sonra
yirmi yll ka-
dar maden
mhendislerininyaptigt tipik
iglerde
aligmak
iin Avusturya
ve
Malaya'dan Meksi-
ka'ya, Uruguay'a, Rusya
ve
Niierya'ya kadar dnyamn her
vamna gidip oralarda
ahgmigt1.
Yapi
itibarlyle
gl kuvvetli
ve
dayanakli, tavir
olarak da dikkatli
ve
israrclyd1.
Rakiplerinden biri g-
nn
birinde
orlu
gu
szlerletanimlamigttr:
"Kigisel
ynden ok
ekici
olan,
meydanokumaya
agik, soguk, palavraci ve
korsan tavirh
biri." Birinci Dnya Savagtsirasmda ingiltereOrdusu'nda
iagesorumlusu olarak alian
Holmes, 1918'de
sigir satm
almak iin gittigi Habegistan'm Addis
Ababa kentinde bit Arap tccarla
tanigmig,
ondan ranKrfezi'nin Arabistan k1yismdapetrol
se
zintilarina
rastlandigmi
duymugtu. Bir maden mhendisi olan Holmes'i bu haber bir hayli
ilgi-
lendirmigti. Ilerikignlerde bugn Irak olan blgenin
Basra kentinde
grev
aldigmda,
hududun
irankesiminde Anglo-Pers
irketi'nin
faaliyetlerini grenmek
isteyerek bu
konuyla daha
yakm-
da ilgilenmeye baglad1. Arabistan sahilinde
petrole
da r igaretler oldugu hakkmda evvelce duy-
mug olduklan
da aynca
ilgisini
eker
olmutu.
Savagtan
sonra
Holmes Ortadogu'da i; firsatlanni geligtirmek iin kurulan "Dogu Yresi
Genel Birligi"
adh
bir
girketin
kurulugunda
grev
aldi.
1920'de birligin ilk i;
tegebbs
olarak
Aden'de bir
eczane
ati.
Ne
var
ki
onun
kalbi eczanede degil,
kendisini devamh
izlemekte
olan
hirs
ve
tutku
halindeki bir bagka
konu olan
petroldeydi.
Arabistan sahil nin
muazzam
bir petrol
kaynagi olduguna inamyor,
ryasim gerekleptirmek iin bu
ryanm peginden sarsilmaz bir ira-
deyle kouyordu. Mkemmelligi
arayan
kipiligi, insanlarda
gven uyandiran
yetenegiyle Kr-
fez'in
Arabistan kesiminde
yukardan apagi dolagmaya,
o
gnlerde sefalete bogulmuy hkmdar-
larm
birinden tekine koparak hayallerini anlatmaya, gzleri
nnde sefaletten bagka bir
gey
grmeyen
bu insanlara servetler vaat etmeye ynelmigti. Bu faaliyetlerde
bulunurken
asil
amaci
kugkusuz
dosyasma yeni
bir imtiyaz eklemekti.
Holmes bu
abalanm
evrede kendisini gzleyen, gpheci,
kugkulu ingilizgrevlilerin
me-
rakli bakiplari altmda
yrtrd.
Grevlilerevrede yerel
hkmdarlarm yabancilarla
iligkisini
gzlemek
ve
blgede
majestelerine ait lkarlarm gzetilmesi igin bulunuyordu. Holmes'e vic-
dansiz bir
sorun
yaratici gzyle balayor,
"ktlkle
dolu bir yetenek" sayarak, kendine
ucuz i-
kar saglamak ugruna
blgedeki ngiliznfuzunu
sarsan
biri olarak gryorlardt. Yredeki
ingiliz
grevlilerden biri Holmes iin "Dnya petrol pazarmda
bir
serseri olmaktan
ileri
gitmeyen
biri"
demigtir. Aleyhinde sylenen szler
linde
belki de
en
kts bir bagka
grevlidengelmigtir
ki,
bu kigi
onu
"zellilde
tatmin
edici
bir kipiligi
olmayan
birisi"
olarak
tammlamigtir.
Ancak,
guna
270
da igaret
etmek gerekir ki, bu
sadecengilizler'in grgyd
ve
kiyi
boyunca
yagayan
Araplar bu
grg paylagmiyordu. Onlara
gre
Holmes bir
gn mutlaka
herkesten
tamamen
farkli bir
gey;
"Abu Naft",
yani Petroln
Babasi
olacaktL
Artik
HolmesAden'deki eczaneyi
birakmig,
petrol kampanyasmi
yrtmek iin
Arabistan
sahilinden hemen tede kk
bir ada olan Bahreyn'de
bir Merkez Brosu
amigtl.
Bahreyn'i
.
segmesinin sebebi burada petrol belirtileri oldugu hakkmda
rapor
almasiydi.
Seyh
petrol konu-
suyla ilgilenmiyor,
asil sikinti ektigi
su
konusuyla
ilgileniyordu.
Bu
yzden Holmes
su
iin
sonda]
yapti,
suya
erigti
ve
bundan bir hayli
kazan sagladt Bagarisimn dl bununla da
kal-
mamig,
alicenap Seyh,
evvelce
vaat
ettigi gibi, 1925 yllmda
ona
bir de petrol
arama
imtiyazi
vermigti.
O
gne
gelinceye kadar
Holmes petrol zerinde daha
bagka
haklar da kazanmigti. Bunlar
arasinda sonradan
Suudi
Arabistan Kralligi'nm dogu kesimini
olugturan
Al-Hasa iin
kazanmig
oldugu
imtiyaz
ve
izleyen yll Suudi Arabistan'la
Kuveyt arasmda her iki lkenin
ortaklaga kont-
rolnde olan Tarafsiz Blge iin kazandigt imtiyaz
sayllmaya deger. Kuveyt
topraklan
zerinde
de imtiyaz
almayaahytiysada bu konuda
baanli olmamigtir.
in
ilgin
yam,
Holmes,sanki ip-
leri kendine yetmiyormuy
gibi bu defa da Bagdat'tan
Bahreyn'eemirler yagdirmaya
baglamigti.
Amact Irak'ta
Trkiye Petrolleri
Sirketi'ne
kargi rekabet
havast yaratmak, bylece birok
hk-
met
ve
girketinbirbirlerine daha da dgman
olmalannisaglamakti.
Holmes'in faaliyetleri
giderek
birok
evrede
ve
ncelikle de
Anglo-Pers
Sirketi'nde
telagla
kargilanmigtl.
Anglo-Pers
"kendi
nfuz sahast
iinde"
kendinden baska birinin
operasyon yap-
masim
istemlyor; bu
"bagka
birinin" kendisinin
fran'daki operasyonlarma mdahale edip bagbe-
last olacagmdan korkuyordu. Aslinda
girketArabistan'dapetrol olmadigt inancmdaydi.
John
Cadman'm
szleriyle
Jeolojik
raporlar
"iyimserlige
fazla
yer vermiyordu."
Sirketten
bir bagka
temsilci
de
1926'daSuudi Arabistan'm
"her
trlpetrol
birikiminden
yoksun" oldugunu duyu-
ruyordu. Bu yetkili asil
petrolvaat eden yerin Arnavutluk oldugunu
sylyordu.
Her trl k.ugkunun evreyi bu denli sardigt bir
atmosferde
Holmes
ve
sendikasi yllmaya-
rak
planlarim
gerekleptirmeyesavagtilar
ve
bunun iin
kadrolanna bir
de Isvirelinl
bir
je-
olog aldilar.
Jeolog
Dogu Arabistan'da durumu
sorupturinakla
grevlendiritmigti. Ancak
jealo-
gun abalan
geri
tepti.
nl
jeologun
ihtisas
sahasi Alp Daglan
oldugundankendisini yamit-
mig, usuz
bucaksiz kum
l iin verdigi raporda blgenin
"petrol
iin sondaj
yapmayi ge-
rektirecek herhangi
bir belitti vermedigini"
yaz
migti
.
nl
prof
esr raporund
a
punu
d
a
beyan
ediyordu: "Burada giripilecek bir petrol
aramasi
dpedz bir
kumar olur." Bu
Allah'm
cezasi
rapordaki
kelimeler
her nasilsa Londra
mallyesine
de
aksetmig, bu
da
girketin
Holmes'i destek-
lemek iin
gerekli
olan
paramn saglanmasim
bsbtn
g1egtirmigti.Eger
para
bulunmug ol-
saydi girket bunu
yeni
imtiyazlar
ve
yeni kazilar pegindeki Holmes'i desteklemek iin
kullana-
cakti.
1926 yllmda
artiksendikamaliynden byk siktnti iine dgmgt.
Holmes devamll
ola-
rak
para
ekmek zorunda
kabyor, seyahat masraflan iin
armagan, bagiglar
ve
davetler iin
s-
rekli
para
istiyordu. Sendikamn
parasal grnt
ve
gelecegi
o
derece karanlikti ki sonunda imti-
yazianmn
tmn
birden Anglo-Pers'e
satmak iin bagvuruda
bulunacak,
ancak bagvurusu Ang-
lo-Pers
tarafmdanreddedilecekti. Anglo-Pers hayir demigti;
nk
onlara gre
Arabistan'da
pet-
rol diye bir
gey
yoktu. Para in bu defa Holmes girigimde bulunup Londra kentinden
sermaye
bulmaya ahgiyor,ancak
onun
istegi de
soguk bir red
cevablyla
kargilamyordu. Holmes inati
ki-
iligine
ve
lyi bir satici olmasina kargmbu konuda hibir baan kazanamamigti.
O
gnlerde
yaga-
mig
bir
Ingiliz
igadami
sonradan
o gnleriammsarken ondan "Holmes Londra'da
en byk bag
belasi olarak
grlyor,
insanlar
ona
rastladika
yollanni
degi
tirip
teki
yana
kaiyordu" diye
sz edecekti.
27]
Bahreyn
ve
New
York
Seyhleri
ingiltere'debaan olasillgl
kalmadigmdan Holmes
bu defa
gansmm
yzne glecegi
midiyle,
kendi deyimiyle
"gerekten
byk New York
Seyhleriyle"
dolu
Amerika'ya
gitti.
Ne
var
ki orada
da
ganst yaver
gitmemig, kapilar yzne kapanmigti. Standard Oil
New
Jersey'den
bir
ynetici
Bahreyn'in ilgi
ekmeyecek
kadar kk
oldugunu, harita
zerinde kaleminin
ucu
kadar bir
yer
kapladigLm
sylyordu, tekigirketleregelinceonlar
da gayretlerini Trkiye Petrolleri
Sirke-
ti'ne
kattlmak iin odakladiklanndan konuya ilgi
gstermediler.
Sonundatek
bir Amerikan pirketi,
Gulf
Oil Bahreyn'e ilgi
gstermeye baglamigti.
Sirketin
grevi
dnyamn drt bir yamnda egitli kalitede retilen petrol geligtirerek
belirli retim blge-
1erinde rastlanmasi olasi genel
petrol
sikmtisinda
veya
retim
dggnde kullan11masmisagla-
maktt. Kurulugunun ilk yillarmda, yani yzytl
baglarmda, Spindletop'daki petrol patlamasi
sira-
smda epeyce sarsinti
geirmig,
silinip
yok olmanm
epigine
gelmigti.
irketin
ilgi
gstermesi zeri-
ne
Holmes yneticilere
araziden
ahnmig
kaya paralarlyla
"yagh
bir madde"
ve aynca
Bah-
reyn'deki
su
kuyularmdan ikarilmigpetrol
zerrelerine ait bir de
rapor
sundu. Tm bu belgeler
yeterince
inandirict
olmali
ki
"Gulf Oil" 1927 Kastml'nda "Dogu Yresi GenelBirligi'nden
Arap
imtiyazlan
zerindeki
tm
haklan alarak,
Kuveyt'te bir
imtiyaz elde etmede Holmesgrubuyla
aligmay1"kabul ediyordu. Ancak
ortaya
bir de
sorun
ikmigti. 1928'de "Gulf"
Trkiye Petrolle-
ri
Sirketi'ndeki
Amerikan Grubu'na
katilmig, bu grubun bir
yesi olmuytu. Anlagma, imzasi
bu-
lunan
girketlerden
hibirinin
haritada belirlenmig smirlar
iinde herhangi bir blgede bagimsiz
olarak
faaliyet gstermes ne izin vermiyordu. Bu madde aika
Suudi Arabistan iin oldugu
ka-
dar Bahreyn
iin
de baglay1clydt
Anlagma
uyannca
girketler
ya
birlikte
hareket
etmek
veya
hig
hareket etmemek zorundayd1. Gulf
m
btn
Israrma
kargm Trkiye
Petrolleri Ynetim
Kurulu
Holmes'in
tm
Arabistan paketini
kabul
etmeye
yanagmadt Bylece "Gulf"
Kizil Hat smirlan di-
ymda
kalmasi
nedeniyle Kuveyt'i
elde
ederken, Bahreyn zerinde
imtiyaz elde etme
plamndan
vazgemek zorunda kahyordu.
Gulf yneticileri Bahreyn
imtlyazi konusunu California Standard'in
dikkatine sunmak isti-
yordu. California Standard
tipkl
Gulf gibi yabanci petrol yataklari
bulma pegindeydi
ve
bunun
iin
saldirgan
denebilecek girigimlerde bulunuyordu. Ancak
ok
byk
mastaflar yaptigt halde
abalarmi kamtlayacak bir damla
yabanci petrol
bulmuy degildi. Tm bu nedenlerle Gull
m
Bah-
reyn
zerindeki
arama
izni
Socal adlyla
tanman
Standardof California
irketi'ne
gltti.
Gulfin
aksine "Socal"Trkiye Petrolleri yesi
degildi
ve
bunun iin de Kizil Hat
kisitlamasom diginda
kallyordu. imtiyazi
elde
tutmasi
iin Socal Kanadatemsilcisi
olarak Bahreyn Petrol
Sirket 'ni
kurmugtur.
Ilerikignlerde Bahreyn'de Socal, Kuveyt'te Gulf ingilterehkmetinin duvar gibi
saglam,
dn
vermez
muhalefetine arpacak,ngilterehkmetinin blgeye Amerikan girketler
sokul-
masina
piddetle
itiraz ettigine
tamk
olacakti.
Birinci Dnya Savagi'ndan nce Ingiltere, Krfez
blgesine Alman nfuzunun
sizmasmi
nlemek
iin aralannda Kuveyt
ve
Bahreyn
geyhleri de
olan yre geyhleriyle bir szlegme
yaptL
Szlegme petrol ahymalannosadece Ingilizier'e
ema-
net
edilmesini
ve
yabanci iligkilerin
de
ngitterehkmeti araciliglylayapilmasmi
ngryordu.
Su szlegmeye
dayanarak
gimdingiltereve
Bahreyn
veya
Kuveyt'te olsun her imtiyaz anlagma-
smda,
"ingiltere
uyruklu" olmayi part
kopuyordu. Su madde
uyannca
petrol
ahymalan
"Ingiliz-
ler"
tarafmdan
yapilacak, Amerikalilarca yapilmayacakti. Su madde Gulf
m veya
Socal'm
imti-
yazlarmi
igletemeyecegi anlamina geliyordu.
Durum Birlegik
Devletler'in destegindeki
Socalve
Gulf
girketlerininbir tarafi,
ingiltereh-
kmetinin diger
taraft
olugturdugu bir seri
can
sikici tartigmalarla
ele alimyordu. Amerikan pet-
rollleri
"milliyet likle
ilgili maddenin"
kendilerini Krfez'deki geyhliklerdenurak tutmak
iin
kurnazca
planlanmig
kasttl1 bir
"engel"
oldugu
inancmdaydL
Gerek
gudur
ki, ingiltere
hk-
272
meti kendisini yagmalanmig,
kapana kistinlmig hissediyor,
gc
kendinden byk Amerika kar-
gisindasavunmada
kaltyor,
imparatorluk
iin yagamsal
saydigi konumlan elde
tutma
pahasina
amansizca ababyordu.
1929 yllmda,
Ingiltere
hkmeti bir kez daha durum degerlendirmesi
yaptl.
Sonuta
yeni
bir
karara
vanp,
Amerikan sermayesinin devreye girmesinin
her kogul
ve
durumda ngiltere'nin
kontrolnde olan
blgelerdeki
petrol allymalanm hizlandiracagt
sonucuna
vardi.
Bunun hem
her
zaman para
ihtiyacmda
olan
ve
bulamadig
zaman
ingiltere'denisteyen
yre geyhlerinin,
hem de gvenilir petrol
ihtlyacmdaki Kraliyet donanmasmm
yararma
olacagi karanna vardi. Ka-
bul etmesinin
bagka
bir nedeni de Amerika'dan yagdmlan yogun diplomatik baskiydi. Artik in-
gif
tere
hkmeti
en
azmdan
Bahreyn
konusunda geri
dns yapmak yanhslydi.
Bu karar
uyann-
ca
Socal
lle hir szleyme yapildi. Szlegme
gereglnce
Amerikan
hkmetine Bahreyn imtiyazmi
igletme
hakki
tanmlyor,
yalmz bu da bir kogula baglantyordu. Bu igletme
haklam sadece Ingilte-
re'nin
konumunu
ve
politik
stnlgn
garantileyen belirli kogullar altmda kullanacakti.
rne-
gin,
girketten
Seyh'e
gnderilecek
her trl mesai
veya
yazi
Ingilterehkmetinin yerel
temsil-
cisi olan siyasi ajan aracihglyla gnderilecekti.
BahreynPetrol
.girketi
kazi igine ancak bir yll
sonra,
1931 Ekimi'nde baglayabildi
ve
31
Mayis 1932'de ilk
petrole rastlad1. Artik Krfez'in Arap kesiminde petrol bulunmutu. Uretim
miktan mtevazi olmakla beraber Bahreyn'deki kegfin anlami bykt
ve
bu ok daha
genigso-
nular verecek tarihi
bir olayin
ilk belirtilerlydi. Haber, kurulu
btn
girketler
zerinde bomba
tesiriyapmigti.
Belki
on
yll boyu, petrol hakkindaki sabit fikirleriylehor
grlp
alay konusu
ya-
pilan Binbagi
Holmes gimdi
az
da olsa
igdleri,
hayal
gc
sayesinde saygmlik kazanmigt1.
Acaba
yapmig
olduklanm ok
daha
byk sahalarda da
yapsa
yine bagarill olur muydu?
Ne de
.
olsa kk
Bahreyn Adasi Arap Yarunadasi'ndan sadece yirmi mil uzaktaydi
ve
dig
grnme
gre
jeolojisi
de
tamamen
ayntydt
ibni Saud
1930'lu yillarin bagmda Ingiltere'ninKuveyt'teki
siyasi temsilcisi,
kompu
Suudi Arabistan h-
kmdanndan
"her
zaman
uzagi
grebilen aloll
bniSuud"diye sz
ederdi.
Aslinda
o
yillarda
i
bni
Suud'un
o
derece
uzagt grecek hali yoktu. Bu
onun
iin
bir lks saythrdt bni Suud ciddi
bir
sorunun
baskist altindaydi.
Maliyesi iin
paraya
ihtiyact vardi
ve
bunu acil olarak bulmak
zo-
rundaydt. Kendisini petrol
konusunu
dgnmeye bu
sorun
gtrmstr.
Kugkusuz henz lke-
sinin gelecekteki petrol durumunun
ne
olacagini bilmiyordu
ve
bu
konuda bir hayli kugkuluy-
du. Aynca
uzak bir olasillkla petrol bulundugu takdirde bu endstrideki geligmenin kralligt
i n
ne
anlam
taglyacagim
dgnyor, mutsuzluk duyuyordu. Yabanci
sermaye ve teknisyenlerin
ge-
leneksel degerleri
ve
iligkileri bozup belki de yok edeceginden endige
duyuyordu. Petrol
arama
iin imtiyaz
bagglamaksa yeterli parasal kaynak saglayacagi iin kanismca ok daha farkl1hir
konuydu.
Abdl Aziz, bin Abdal Rahman
Al Faysal Al Saud elli
yagmi
henz doldurmuytu.
Otoriter
bir fiziki
yaplya
sahip, bir doksan
boyunda, kocaman ggsl bir
adamdl. Eu
grnmyleyurt-
taglanmngogunun
tepesinden
bakar
gibiydi.On
sene
nce Basra'ya ziyaret iin gelen biri
onun
ok
geerli bir
tanimlamasmi yapmigti. O
gnlerde
Basra'da bulunan bir
ingilizgrevlinin anlat1-
miyla Kral "Tipik gebe
geyhlerden
daha irl bir
yaplya
sabip olmakla beraber
soylu bir Arap'm
zelliklerini
taglyordu.
Bir
kartall
animsatan
profili,
geligmig
burun delilderi, belirgin
dudaklan
ve
sivri bir sakalin daha
da anlam kazandirdigt
uzun
dar enesiyle
dikkat eken bir adamdi. Bu
zelliklerine
hem
savag
hem de devlet iglerindeki
yetenegini
de katmasiyla kabilesinin
gznde
daha da itibar
kazanmigti." Abdl Aziz adlyla da
tanman
Ibni
Suud'un gerek
savasta,
gerekse
devlet iglerinde
yeteneklerini byk baanyla kanttladigt
hibir
zaman
yadsmamaz.
lkeyi
inga
273
etmede,
modern
Suudi
Arabistan'i
kurmada olaganst
hizmetleri
olmugtur.
Ne
var
ki, hkm-
darliginm ilk gnlerinde
tm
mill
serveti
devenin sirtma
ykledigi heybe
iinde
taglyan
bir h-
kmdar olarak
n kazanmigti.
Suudi hanedant
1700'l
ytllarin bagmda Arabistan'm merkezinde bir plato
olan Nejd'de-
ki Dariya kasabasmda
Muhammed bin Suud tarafmdan
kurulmugtu. Muhammed
Bin Suud
bu blgede, ruhani liderleri olan
ve
Islamiyet'in
katt prensiplerini
benimsemig Abdul Vahab'm
davasmi benimsemig olarak
onun
izinden
gidiyordu.
Islamiyet'inbu yn ileri ylllarda hane-
damn kurulmasmda bu kurulugun temel tagt,
dinsel harci olmustur. Suudi ailesi,
Vahabiler'le
birlikte, kisa srede
gerekleptirmek
istedikleri bir
zaferprogrami
yaptilar. Su
program yanm
yzy1l
iinde
onlart Arap Yarimadasi'nm ogu
yerinde
egemen
kilacaktL
Ancak
Suudi Kralli-
gi'mn
geniglemesi
Osmanh
Trklerl'nde
panikyaratmig
ve
Osmanhhkrneti
bir seferberlik
dzenleyip, 1818'de Suudi
Arabistan'1yenilgiye ugratmistir.
Bu
arada Muhammed'in
torunu-
nun
torunu
Abdullah lstanbul'a
gtrlyor, orada
bagi kesiliyordu. Zamanla Abdullah oglu
Turki bu defa
Riyad'da merkezlenen
Suudi Kralligl'myeniden kurduysa da,
Turki'nin iki
toru-
nu
arasindaki g
atigmasi
yznden bu ilk Suudi hkmdarh mm
yeniden canlandinlmast
bagarill olamamigtir.
Sonraki
gnlerde,
nc
torun
olan Abdul Rahman, nefret ettikleri
ve
rakipleri olan Al Rashid ailesi
zamaninda bir
sre iin Riyad'da valilik yapm14tir.
Ancak
1891'de Abdul Rahman ailesi maiyetleriyle
birlikte lkeden
kagip srgn hayati yaayacakti.
Srgne giderken
beraberinde
gelecegin
bni Suud'u olan oglu
Abdul
Aziz'i de almigt). Abdul
.
Rahman srgn yolculugunun bir k1smmi bir devenin semerine tutturulmuy
heybe
iinde
saklanarakyapmigti.
O
ve
maiyeti
iki
ylllarini oradan
oraya
srklenerek,
yagamlanm ln
derinliklerinde srdren gebe
kabilesiyle bir arada geirdiler. Sonunda
Kuveyt'te
hkm
sren Sabahailesi,
onlara
agri
yaparak, fran
Krfezi'nde
kk
bir kente yerlegmeye davet
-
e
tii.
Kendi aismdan Abdul Rahman
iki
ayri
hedef pegindeydi.
Suudi hanedamm kullanarak
Arabistan'm hkimi olmak
ve
Snni Mslmanlar'm Vahabi kolunu evrensel yapmak. Oglu
lbni
Suud'u bu iki
amacm
her
ikisinde de alet olarak
kullanmak istiyordu.
Kuveyt Emiri
Muharek
gen
Suudi
prensi
kanatlan altma ahp slyasal bilimler
ve
dt; politikanin
hakkanlyetle
saptanmasi
konulannda egitti,
llerikiyillarda IbniSuud'un
belirttigi
gibi
Mubarek
ona
"avantajlarim
ve
de-
zavantajlanm
nasil
degerlendirebilecegini gretmig", bunu
anlamasimsaglamigt1.
Bir
taraftan
da
kati bir din
egitimi gryor,
lspartalilar
gibisert
kogullar
altmda bir
yagam
sryor, daha kk
yagta savag
ve lde sag
kalabilme sanatlanni
greniyordu.
ok
gemeden
Trkler'in
Suudi-
ler'in
mzmin
dgmam Rashid'leri
o
zamanlarda ngiltere
himayesindeki Kuveyt'e kargi kigtirt-
malanyla,
bu sanatlari uygulama firsatim
bulacakti.
lk
nlem
olarak Kuveyt Emiri
o zaman
he-
nz
yirmi yaginda olan bniSuud'u, Riyad'1Rashid'lerden
geri
almaya gnderdi.
l
linde
k-
k
bir kuvvetle
yola ikan IbniSuud'un dgmana
ilk
saldinsi pskrtlmgt. Ik ncigirigimin-
de ise glzlilik
ve
kuvvet faktrlerinin her
ikisini de kullanarak
gney batmcaya kadar kente gir-
meyi
bagarlyor,
gney dogarken
ise Rashid'in valisini
kilitan
gegiriyordu.
1902 Ocak ayinda yir-
mi
bir yagmdayken babasi
onu
Nejd Valisi
ve
Vahabiler'in mam't
ilan
ediyordu.
Artik
o
Al-Suud
Kralligi'nm
ikinci
restorasyonuna
baglamigti.
Bu
tarihi
izleyen birka
yll iinde bniSuud
sreldi askeri
harektlar dzenleyerek
kendini
merkezi
Arabistan'm
hkimi ilan
etti
ve
bu unvanla
tanmmayi
sagadi. O gne kadar, kendisini
"Kardeglik" anlamma gelen
yeni lkhwan
hareketinin
lideri
de
yapmigtl. Skhwan"
kendilerini
dine adamig savailarm
olugturdugu yeni
bir hareketti
ve
Arabistan'a sratle yay1llyor,bu yolla
da IbniSuud'a bir alay sadik
asker
sagiyordu.
1913-14 y1llarmda, Dogu Arabistan'i da kontrol
altma aldi
ki, burada byk, meskun olmayan Al-HasaVahasi da vardi. Suudiler
Snni idi
ve
Va-
habi slalesine
mensuptu.
Al Hasa'da yaamakta olan halk ise
.daha
ok
Sii
Mslmanlar'dan
olugtugu
iin,
IbniSuud Al-Hasa'da mlki
idareye
ve
okullara zel itina gsterdi
ve
bu yolla
Si-
274
iler'in durumunu
gvenceye alarak
evreyezarar
vermelerini nledi.
Vahabizmdoktrinine bagh
olmakla beraber ibniSuud akilli
bir
politikaclydi
ve
her
zamart
iin
Siller'in
damarma fazlaca
basmano politik
aidan
kendilerine
zarar
getirecegini biliyordu.
Bir
sirasi
geldiginde
gunlansy-
lemigti: "Iinizde
otuz
bin
Sii
var.
Bunlarm hepsi
Al-Hasa'dabang
ve
gvenlik iinde
yaglyor.
Onlan bibir
zaman
hi kimse rahatsiz
edemez. Tek istegimiz
bayram
gnlerinde
halk iine
1-
kip fazla gsteri yapmarnalari."
Suudimparatorlugu'nun muhalifi olan
son
blgeler de Birinci Dnya
Savagl'm
izleyen bit-
ka yll
iinde imparatorluga
ilhak edilmigti. Daha
sonra,
1922yllinda IngilizYksek Temsilcisi
lbni Suud
ve
Kuveyt Emiri
yznden ikan anlagmazliklarafkelenerek
eline
-kirm1zi
bir kalem
ahp bizzat kendisi harita
zerinde
bu iki lke
arasmdaki similan
iziptayin
ediyordu. Aynca ib-
ni Suud'un smirlan boyunca biri Kuveyt'le digeri de Irak'la paylagilan
iki
ayn
"Tarafsiz Blge"
tayin
etti.
"TarafsizBlge" yaratilmasindaki neden buramn Bedeviler'le ortaklaa
idare
ediligi
ve
Be-
deviler'in
srlerini
tlatmak
iin
zaman
zaman buradan
gemelerinitemindi.
1925 Aralik
aymda, bniSuud kuvvetterine bagli
vahgi lkhwan'lar Arap
Yanmadasi'mn bati kesiminde, Kizil-
deniz'e
smir
olan yerde, kutsal Islam
topragt
Hicaz'1ele geirmigti. Burada
Ciddelimam
ve
iki
kutsal kent Mekke
ve
Medine vardi. 1926Ocakay1ndaMekke'deki Byk Cami'de, hac duala-
n
bittikten
sonra
Ibni Suud Hicaz Krali ilan
ediliyor, Suudhanedani dnya Mslmanlart'mn
kutsal
topraklarmm
emanetisi oluyordu. Bylece kirk
begyagmdayken lbni
SuudArabistan'm
tek
hkimi oluyordu. Yirmi beg ylllik bir
sre
iinde
srdrdg
ustaca
savaglarYe
basiretli poli-
tikayla
Arap Yarimadasi'mn onda
dokuzunda Suudi hkmdarbgim
yeniden
kurmugtu. Resto-
rasyon
hareketi btnyle
tamamlanmigti.
Ancak bu
defa bni
Suud'un
blgede
yayllmasinda
kendisiyle birlik olan Ikhwan savallan
Yahabizm'dengeri
dn yaptigi gerekesiyle Ibni Suud'u elegtirmeye baglad1.Telefon,
telgraf,
radyo, motosiklet
gibi
lkeye
sizmakta olan modern aralarm
geytan
icadt oldugunu iddia
ede-
rek bniSuud'u
acimasizca
suladilar
ve
ngilizler'l
ighirligi
yapmakla
itham
ettiler. GiderekIb-
ni Suud'ayardimci olmaktan kamdilar
ve
1927de
ona
kargi ayakland11ar.
Ancak IbniSuud
on-
lan yenilgiye
ugratmigve
1930
tarihinegelinceyekadar da Ikhwan hareketini
yok
edip kontrol
altma alm1tl.Zafer kazanilmigti
ve sira
nlem
almaya,
ingaasi iin
yagammin
otuz yllmi verdigi
lkenin
gvencesini
ve
geligmesini saglamaya
gelmigti.1932ylhnda birlik
ve
beraberlik
amsm1
yagatmak iin lkenin
adi degigtirillyor;
"Hicaz
ve
Nejd
ve
Bagli lkeler"
iken
bugnk isim
olan Suudi Arabistan
adim aliyordu.
Artik Ibni
Suudgabalariyla
baanya ulagmig,zafer
tacm1
giymitt Ancak bu defa da bagka
bir
sorun
lkeyi
tehdit
etmeye
baglad1. IbniSuud
parasiz
kalmig, sratle
yokluga dogru
gidiyor-
du. Byk depresyonun dnyayi sarmaslyla Mslmanlar'm Mekke'ye akim yavaglamigti;
o g-
ne
kadar imkni
olan
her Mslman'in
yagami
boyunca
en az
bir kez hac ziyareti
yapmasi
bek-
lendigi halde, depresyon nedenlyle bu akm bir hayli yavaglamigtl.Kral'm gelirinin asil
kaynagt
hac ziyaretlerinden
geldigi
iin bu, Kral adma istenmeyen
bir geydi.
Ibni
Suud'un mali durumu
.
giderek ikmaza giriyordu. Faturalar denemiyor;
memur maaglari
alti, sekiz
ay
gecikiyordu. O
gne
kadar
ibniSuudkabilelere "Kabile tahsisati" adlyla bir
para
dyor, bu muhaliflerle
dolu
lkede kipileri
birbirine baglayan en etkin
yapigtirictoluyordu. Son zamanlarda bu da
yapilmaz
olmug, kralligtnher
yanmt
hazursuzluk sarmigti. Igleri daha da ktye gtrmek istercesine Kral
o
gnlerde mallyeti ok
yksek
taahhtleregirmig,
lkede iletigimi
saglamak iin yurtii
radyo
gebekesi yapmaktan
Cidde iin
su
gebekesi
kurmaya kadar
gegitli
pahah faallyetlere
ynelmigti.
Ancak bunlann kaynagi nereden gelecekti?
Bu defa bniSuud vergileri zamamndan bir yll evvel
toplamaya
yneldi. Oglu Faysal'i yardim
veya
yatmm bulmasi
midlyle
Avrupa'ya gnderdiyse
de bagari
saglayamad1.Mali sorunlari giderek artarken Kral nereden yardim
isteyecegini
a
irmig
glbiydi.
I
275
Bycnn
irakligi
Belki de bniSuudKralhgl'nmtopraklan
altmda paha biilmez
degerler
vardi... Nitekim bir
oto-
mobil gezisinde kendisine eglik
eden
bir dostu bir olasillkla 1930 yll1
gznde,
ona
byle demig-
ti. Bu kipi,
bir ingilizolan
ve
evvelce
Amerikan Hint SivilServisi'nde hizmet grmg, sonradan
Cidde'de
tccar
olarak aligmayabaglaml; ve
son
birka
ay
evvel de din degigtirip, bniSuud
va-
siliginde Mslmanhgt kabul etmig birlydi. slamlyete
geiginden
sonra
bizzat Kral
tarafmdan
is-
mi
degigtirilip"Abdullah" olmugtu. Aslmda gerek
ismi Harry St.
John
Bridger Philby olup arka-
daglannca
Jack
diye
agnlan
bu adam yirminci yzyihn
en
ismi
ikmt;
"ikili
oynayan" ajanlar-
dan Harold Kim Philby'nin eksantrik babas1 olmakla amllr.
Kim Philby Ingiltere- Casusluk Servi-
si'nde Sovyetler'e kargt faaliyet gstermek iin kurulmu
olan
"kargi
casusluk servisinde" grev
yaparken,
aym
zamanda Sovyetler adma
da casusluk yaplyordu. Birden fazla rol alma sanatml
babasmdan grenmig olmah
ki, seneler
sonra
"ikili
casus" olarak yaadigt ytllar hakkmdaki hati-
ralanm okuyan sonradan emekli olmuy bir mahkeme
tercmamonun tipatip
"babasimn
kopya-
si" oldugunu syleyecekti.
Babasi
Jack
Philby
ise
gagmaz
bir muhalif, otorite
ve
inanca kargi her
zaman
kargt koyan bi-
riydi. Bir gn Cidde'de, kk Avrupah toplulugun
insanlan olmadan da yaayabilecegini gs-
termek
iin
halk
iinde
aleni olarak oyuncak maymunlanna
"show"
bile
yaptirmigt1.
Seylan'da
yetigmig,
egitimini Cambridge,
Trinity
Kolej'de
yapip mezun
olduktan
sonra
kariyerine Ameri-
kan Hint Sivil Servisi'nde
baglamigt1. Birinci Dnya Sava1sirasmda Ingiltere'nin Bagdat
ve
Bas-
ra'daki siyasi
temsilciliklerinde
grev almigt1.
Kendisinin
Arap
dnyaslyla
tamgmasi
da bu
mna-
sebetle olmugtur.Tann vergisi olan
dil uzmanhglyla, nce Arapa grenme f1rsatt
bulmug,
bu
onu
Arap]cavimleri
ve
hkmdarlannm
"genealojisine"
yani mezhep,
soy
incelemesine kadar
gtrmgtr. Bu yetenegi hayati
boyunca
onu
meggul etmi , belki de
zamanmm en
gl h-
kmdan
bnlSuud'la
tampmastna
neden
olmuytu. Onunla ilk defa 1917'de,
bir grevle Ri-
yad'da bulundugu strada, bir toplantida
kargilagmigtt.IbniSuud'la
tam
otuz
drt
saat
sren
bir
rportaj sonunda artik Philby
yagamirun geri
kalan ylllari
iin kaderini izmigti.
1925'te ngiltere'ninOrtadogu'da izledigi politikaya
fkelenerek
hl yesi oldugu halde,
Amerikan Hint
SivilServisi'nden
aynldt O
stralar rdn'degrevliydi. Cidde'de bir
ticaret gir-
keti
kurmak
iin Suudi
Arabistan'a
geri dnd. Bu
ara
bni Suud'la olan dostlugunu da
tazele-
mig, zamanla
onun
gayri resmi
danigmam olmug,
Kral'la beraber
seyahat
edip,
av
partilerine
ka-
tilmaya,
hatta Kral'mzel
Konseyi ile
yaptigt
gece
sylegilerinde
bile
yer almaya
baglamigti. Ibni
Suud,
Philby'ye zel
ilgi gsteriyordu. 1930
yilinda Mslmanhga dndg
gnn gecesi,
Philby'nin
ammsadigina gre,
Kral
ona
"Kegke ben de senin gibi
Mslman
olup da yeniden
drt
egim daha olsaydi" diyordu. Tabii ki Mslman olmadan
evvel Philby bir hayli acih olan
snnet igleminden
gemigti.
Bazilarinm
savma
gre din konusunda Philby inanct olan biri degil-
di
ve
sadece i; muamelelerinde
kendine kolaylik saglamak
ve
lkede
rahata hareket edebilmek
iin Mslman olmugtu. Din degistirmesi tutkularmdanen az
birini gereklegtirmesine
yaram14-
ti
ki bu aidan
zellikle
aragtirmact,
haritaci
ve
Arabistan
tarihisi olarak meghur olmuytur. Ylllar
boyu birok
yorucu
yolculuk
yapmigti.
Bu yolculuklar daha ok Arap Yanmadas1'nmbyk
los-
mim
kapsamigti. Rubal-Khali
gibi Arabistan'in
gneydogusundaki
issiz
geziden Kuzeybatt Ara-
bistan'm eski Yahudi
topluluklarim
aramak iin
yaptigi yolculuklara kadar btn blgeyi
tara-
migt1.Gsterdigiahgma
ve
gayretlerekargthk Royal Geographic Society
tarafinda
"Kuruculara
verilen
Madalya"
(Founders Medal) ile dllendirilmigtir.
ngiltere'yedndg
zamanlar
ngilizdetlerine
uymaya
zen
gsterir,
melon
gapkagiyer,
imparatorluk
smrgelerinde det oldugu gibi, akgamyemeklerinde beyaz ceket giymeyi hi
ih-
mal.etmezdi. Arabistan'da oldugu zaman
bile her
zaman
beg
ayi
ier, hasta
gibi
bagli
oldugu
kriket sahalanndan aynlmazdi. Ama tm bunlara kargin ingiltere
ve
ingilizpolitikaslyla
hibir
276
zaman
bagdagamamig,bunlan "Dogu dnyasmda
geleneksel
Bati stnlg" olarak grmgtr.
Bagdagmak bir
yana, tam
tersine "Ben her
trl yabanci kontrolden kendini kurtarmig Dogu
gamplyonlannm
ilkiyim" diye gnrd. ingilizler'in Philby'yi
son
derece
can silaci
bulduklarm-
dan phe
edilemez. Bir ngilizyetkilinin szleriyle, "Bay Philby 5 yd evvel hkmetteki
gre-
vinden aynldigmdan beri hkmeti
ve
hkmetin
Ortadogupolitikasmi
yere
batirmak, yanh;
yorumlamak iin kargisma
1kan hibir'firsatt kairmamigti. Bagvurdugu metotlar uygarhktan
uzak oldugu
kadar
zensizdi de. Bu adam tam bir halk dgmamydt
ve
ne
yazik ki etkisi altmda-
ki bniSuud sirf
onun ve
onun
entrikalanyznden
son
ylllar iinde kendilerine bu denli sikm-
ti
vermigti." Bagkabir yetkili ise
onu
"Drt drtlk bir hilekr" olarak
tammlamistir.
Suud zerindeki
nfuzu
ne
olutsa olsun, bir konu
ok aiktir.
Philby
lbniSuud'un karg1
karIya
oldugu
ok
ciddi mali
sorunlanve
bu
sorunlarm kralligt iin olugturdugu
tehditleri
gayet
lyi biliyordu. 1930 ylh
gznde
yaptiklan otomobil
gezisinde IbniSuud'un her zamankinden
dgnceli halini
grm, elinden geldigince nepeli bir tavtrla Kral'm
ve
hkmetin tipki gml
hazineler stnde
uyuya
kalmig insanlara benzedigini sylemigti.
Philby
l altmda ok byk
servetleryattigt
inancindaydi. Ancak, kanisma
gre,
bunlann
1kanlmast
iin
planlama, diger bir
deyigle,
yabancl
uzmanlikve
yabancesermaye gerekiyordu.
P1ilby'nin
szlerine
Kral
qu
yamti
verlyordu:
"Oh,
Philby biri ikip bana bir milyon pound
teklifetse
ona
istedigt
btn imtiyazlan verirdim."
Philby
bu defa Kral'a, hi ldmsenin bir milyon pound
veya
buna
yakm bir
parayi
nce bir
taramave
aragttrma yapmadan vermeyecegini sylemigti. Kral aslmda petrolden ok
su
bulmak
istiyor Ye
su
iin
arama
yapilmasim istiyordu. Madem ki Kral'in istedigi buydu, Philby de
ona
bu
i; iin
en uygun
kigiyinerecekti: Petrol
aramada
nl
ve
nfuzlu bir igadami
olan CharlesCra-
ne.
Philby'nin anlattigina
gre,
Crane Arap dnyasma
kargi zel
ilgisi
olan
ve
majestelerlyle el
sikigma
ugruna neredeysegznn birini
vermeye
razi
biriydi. O gnlerde
kompu Yemen'in
ge-
ligme projelerine parasal yardim yaplyordu. Philby
onun o
siralar Kahlre'de oldugunu sylyor-
du. Kral
onu
Suudi Arabistan'a davet
etse
ne
iyi
olurdu!
lbni
Suud, Philby'nin istegine uyarak Crane'i
lkesine davet
edecek
ve
25
Subat
1931'de
konugunu Cidde'de agtrlayacakt1. Crane'in
geliginedeniyle Kral
onu
byk trenlerle
agirlaya-
cak,
onuruna
ok pahali
ve
grkemli
glenlerverecekti. Bu glenlerin birinde konugunu
eglen-
dirmek iin Kral'm zel
koruyucularmdan
birka yz
bir
araya
gelerek
"byleyici
bir biim-
de" kili dansi
yapmiglardi.
Armaganlara gelince, bunlar arasmda
birok
kilim
ve
hah, haner,
kih
ve
aynca
iki
soylu Arap
ati vardi. Crane'in
Suudi Arabistan'da
geirdigi
gnlerde bu iki
adam ln susuzluktan yanlmig
topraklar1ve
belki
de
Nejd altinda yatan yeralti
nehirlerinden
sz ederlerdi. Crane Kral'a deneyimlerinden bahsederken bir tarihte
Misir'dan
agn
alip
oraya
gittigini, M1sir'da uygulanan
sulama sistemini sonradan nas11Californialndeki India kasaba-
simn
ekili
topraklanndapahsenuygulayip
baanh
oldugunu, araziyi artezyen
kuyularlyla sulaya-
bildigni anlatiyordu.
Simdi
de sirf bniSuud'la
yeni dostluklari
nedenlyle, masrafi kendine ait
olmak zere Amerikall
maden
mhendisi
Karl TwitchelPi
Suudi Kralligi'mn
su
potansiyelini
aragttrmaya
lkeye
getiriyordu.
Twitchell
o siralar Crane'e
ait
bir
projede grevli olarak Ye-
men'de bulunuyordu. Sonunda Arabistan lnde
artezyen
suyu
olup olmadigim anlamak in
l 500 millik ok
yorucu
bir yolculuktan
sonra
1931 Nisam'nda Cidde'ye ulagan Twitchell
yazik
ki
kt haberlerle gelmigti.
Arabistan
l altmda
artezyen
suyu
bulunduguna dair herhangi bir
belirti yoktu.
Bundan bir
yll
sonra,
1932 Marti'nda gelirlerle
glderlerarasindaki
algLn
doruga ulagtigt
noktada, Kral Riyad'da, sorunlanni ok fyi bilen Kuveyt Emiri
Seyh
Ahmed'in ziyaretini kabul
ediyordu.
Seyh

yz millik uzakhkta kum

ve
akil denizini
motosikletlegemig,
bundan da iyi
bir ders almigti. Bu yolculuk
ona
bu yolu geecek
her
arabanm
eri az
begyolcuyla gemesi gerek-
tigini,
nk
"kuma_
gmlen bir arabanm ancak begkigi
tarafmdan1kanlabilecegini" gretmigti.
277
I
Bir
araya
geldiklerinde ilk olarak
iki hkmdar
birbirlerine baglilikyemini
ettiler.
Seyh
Ah-
med, ibniSuud'a
"byk
biraderi" oldugunu sylediginde Kral'm
gzleri
dolu
dolu oluyor, kar-
gihkolarak
punlarl
sylyordu: "Son yll
iinde Al Suud
ve
Al Sabah sancaklari her
zaferde
ve
her yenilgide nasil
yan yana
dalgalandlysa,
bugn ve gelecekte
de
ayni
geyin devam etmesi
iin
dua ediyorum."
Seyh
Ahmed bu defaki
kargilagmalannda Ibni Suud'un saghk durumunun hi de lyi olma-
digtm,
genel
bir
kgn belirtilerini Kral'm her halinden anlamig
ve
etldlenmigti. Kuveyt'e dn-
dgnde bu konudak
izlenimlerini
ngilizsiyasi ajanma
duyurup
onun
da
aym
fikirde oldugunu
.,
.
anladiktan
sonra
gylediyordu: "Hey
gidi
gnler... Bir zamanlar bu adamm kralhkta
yagayan en
sert
adam olduguna, her hcumve akim
onun
baglattigina
inanmak
ne
kadar zor!"
Seyh
Ahmed
bu arada Kral'dan
"para
harcamak
yolunda yavastan
almastni" rica
etmekten de geri kalmlyor,
"aksi
takdirde
bir gn mutlaka
'paralanmaya'
mahkm olacagini" sylyordu. zellikle
de l-
kenin her
yanmda
gzlenen
motorlu
ara
israfmdan
sz edip bu konuda
"dobra
dobra"
konugu-
yor,
Kral'm dikkatini
ekme'ye
aliglyordu. Ne
var
ki Kral
iin
birka lks arabaya sahip olmak
artik
bir
tutku
olmugtu.
Bunu bildigi halde
Seyh
Ahmed, ibniSuud'un araba
sayisim
drtte
oranda azaltmast iin israr
etmig,
"Ford
ve
Chevrolet marka" arabalari yeglemesini
tavsiyeet-
migti. Ne
gariptir
ki Ahmed
l,
Kral Suud'un hediyesi olan
son
model, sekiz silindirli bir Ca-
dillac
L muzin'le gemigtir.
bni Suud
ve
Seyh
Ahmed
zaman
zaman petrol
aramasi
konusunda da tartigrdi.
Kral
o
g-
ne
kadar birtakim n incelemeler yapilmasma izin verdigini sylyor, ancak yabancilara imtiyaz
tamnmasi
konusunda
hi de
hevesli
olmadigim
ilave
etmekten geri kalmlyordu. Ancak, artik du-
rum
degigmig, Kral'm kargi karg1yaoldugu mali zorluklar bir hayli
artmigtt.
Bu kogullar altmda
ibniSuud'a bir
seenek
kalmami
gibiydi.
Ne yapabilirdi ki? Amerikah Mhendis Twitchell
l-
kenin dogu kismmda, Al-Hasa'da bazi petrol belirtilerine rastladtgim bir raporda bildirmigti. Eu
rapora
dayanarak California Standard Oil petrol
aramasi yapip
31 Mayis 1932'de Bahreyn'de
petrol bulmugtu. Su bulug Al-Hasa'mn konumunu bir anda
ve
fazlaslylan plana
1karlyor,
ayn-
ca
bniSuud'un kralligt
iinde
yabanci yatinm yapilmasma daha sicak bakmasma neden oluyor-
du. Twitchell, bu
arada mhendis oldugu, petrol
aramacisi
olmadigi konusunda lbniSuud'u
ik-
na etmek
istediyse de, sonunda Kral'm isteglyle BirlegikDevletler'de bu igle
ilgilenip
yatmm
yapmay1
kabul
ediyordu.
Grgmeler
Bahreyn'de petrole rastlanmasmdan aylar
nce California Standard Oil Al-Hasa'da imtiyaz edin-
mek isteyerek
bu konuyu
aragtirmaya
baglamigti.
Simdi
ise Socal, Twitchell ile
tamgrmq,
bu
tamp-
madan
memnun ve
mutlu olarak
onu
hemen kabul etmig, hatta szlegmelere
tartigmact
olarak
atamigti. Tw tchell 1933
Subati'nda,
Socal
avukatlarmdan LloydHamilton'un egliginde, bni
Su-
ud'un
Maliye
BakamAbdullah Sleyman'la bir uzlagmaya varmak
iin Suudi
Arabistan'a dn-
yordu.
Simdi
artik kargilarmdakurnaz
ve
usta
bir muhalif vardt Sleyman, Kral'm
zel
sekreteri-
nin erkek kardepiydi. Szlegmede
yer
alan
idarecilerin
ogu
ise Suriyeli, Misirli
ve
Libyah olmasi-
na
karym, Sleyman dogugtan Najdi
idi. Sleyman
gen
bir
adamken
Bombay'daki bir Arap
tc-
cara
asistanlik
yapmigtL
Bombay'da
geirdigizamam ticaretve
i;
yaamiru
grenmekle
degerlen-
dirmigti. Kral
onu
"dayanagim"
diye
agmrdi.
Gerek
gudur
ki
"bu
elimsiz,
yap
belli olmayan
kk adam" aslmda lbniSuud'un
saray
ii evresinde
en
gl
olan kipiydi. Hem maliye konu-
sunda, hem de
savunma ve
hac konularmda
tm
sorumluluk
ona
verilmigti. Ibni
Suud'un
syle-
digine gre "Tam anlamiyla perde arkasmdaki adam oluyor, ortalarda pek
grnmyor,
kendisini
daima kapilar
ardmda sakhyordu."
Aym kigi
punu
da
sylemigtir:
"Ancak
g
ve
nfuz aismdan
o
derece heybetliydi ki
ogu kez
onu
Arabistan'm tasiz
krali
olarak grmgmdr."
278
:I
Kugkuyok
ki Sleyman Kral ailesi digmdakralliktaki
en
kudretli
adamdi. zerine
muazzam
bir aligmayk almigti
ve
bunu kendi cadi olan
ve
sadece kendinin
anlayabildigi
bir muhasebe
sistemine, kamu maliyesine dayanarak yapiyordu. Gizililige
son
derece nem verir,
iglerinakigmt
kendinden bagkasmm
bilmesini istemezdi. Kamsma
gre
bu
gekilde
herhangi potansiyel bir raki-
bin yoluna ikmasmi
nlyordu. Bir konuda karar vermek iin kendi otorite
ve
inisiyatifini kul-
lanma yetkisine kargm petrol
konusunda Kral'a bilgi
vermeye
zen gsterir, uzun mesajlaryollar-
di. Socal'le Al-Hasa'daimtiyaz
uzlagmasi
tartigmalannda
ne
istedigini
gayet
iyi bilerekyola
ikmig
ti
-
istedigi
ok
byk miktarda paraydi ve
bunu mmkn oldugunca abuk
istiyordu. Blgede
petrol bulunup bulunmadig ise
o an
iin nemli olmayip sonradan ele alinabilecekbir konuydu.
Hasa'ya girmek iin yanganlar
sadece Twitchell
ve
Hamilton'dan ibaret degildi. Irak Petrol
Sirketi,
yani
daha nceki adlyla Trkiye Petrol
Sirketi
de
aym
gey
iin aballyordu
ve
Stephen
Longringg'i
temsilci
olarak grevlendirmigti.
Daha nce Irak'ta.
Ingiltere'nin
temsilciligini yap-
mig
olan
Longringg bu durumda
ayni zamanda Anglo-Pers
Sirketi'nin
de fiilen temsilcisioluyor-
du. Bunun nedeni, Anglo-Pers'in lPC [Uluslararasi Petrol
Sirketi) ve
Kizil Hat Anlagmasi'ndaki
katthmi nedeniyle bu igi kendi bagma
yapma
yetkisi bulunmamasiydi. 1933 Marti'nda ngiliz
Elisi Andrew Ryan Londra'ya
yazdigt
raporda
gunlan
sylyordu; "Sahne
hazir
duru'mdadir.
Bu
sahnedeki bagoyuncu
haris Abdullah Sleyman'dir. Sleyman
Hasa'daki petroln daha gimdi-
den pazarlanmaya hazir oldugu kamsmda. tekioyuncular Twitchell
ve
Hamilton, California
StandardOil'itemsilediyor.
Longringg'e gelince...
o
Irak Petrol
Sirketi'nin
temsilcisi."
Ne
var
ki
oyunun
karakteri,.Kral'1
tamamen
diglamig,ondan hi sz etmemigti. Eu arada
ok
byk bir
de
yanhy
degerlendirme
yapmig,
Harry St.
John Bridger Philby'den
"ikinci
derece
nemde yedek
oyuncu"olarak
bahsetmigti ki bu
tamamen
bir yanilgidir.
1932'deki Bahreyn grevinde Socal,grev vermek
iin Philby'yi arad1.Socal'denbir yetkili-
nin
a1klamasmagre "Philby'nin Majesteleri bni
Suud'la kontak kurmasmi
istiyordu." Ancak
Philby Socal'i oyaladi.
egitli
petrol
girketlerinin
aralarmda girigecekleri rekabet
sonu,
dostu
Kral'1n
ok
daha lyi bir teklifalacagnm
bilincindeydi.
Su yzden Socal'i
oyalarken
aym zaman-
da Irak Petrol
Sirketi'yle
de,
girketin
bagyesi Anglo-Pers aracillglyla temas
edlyor, girket
men-
suplarmi
Socal'in de Al-Hasa'ya
ilgi
gsterdigi
konusunda uyarlyordu.
Bu
ara
Anglo-Pers
Sirketi
ba arkeologuna yazdtgi mektupta gunlan sylyordu: "Ben
kipisel clarak sz
edilen
girketle
hibir gekilde
baglantih degilim.
Ancak genel olarak
grevim bu konularla ilgilenen
ve
hkme-
tin
harekete
gemesi aisindan
yararli olabilecek herkese yardima
hazinm."
Sonuta Philby, So-
cal'in
dampmanligna
atandi
ve
girketle
ip szlegmesi
imzaladi.
Ne
var
ki bu szleymenin
glzli
kalmasmi istemig, bundan kimseye sz
etmemigtir. Socal'in dampmanhgmi yaparken IPC
ile
olan kontratim
da devam ettirmigtir. Bu igi
o
denli baanyla yaplyordu ki lPC
temsilcisi Long-
ringg kendisine byk gven duyuyor, sirdagsaylyordu. Gerekgudur
ki Philby'nin
asil
sadakati
sadece
Kral'm kendisineydi.
Philby Socal'le
olan yeni baglantismdan ok memnundu. Kamsma gre bu yolla bir Ameri-
kan irketinin Arabistan'da baanh olmasma yardim
edecek,
bu baari sayesinde aslamn
kuyru-
gunu
ekmek
yani blgede lngiltere'nin
ikarlanm
sona
erdirmek mmkn olacakt1.
Socal'le
yapmig
oldugu
szlegme
kipisel
aidan
da Philby'nin
rahatlamasmi saglamigt1.
nk
ticaretgir-
keti
lke igin birok proje
retmesine kargm, krallyetle iy
yapan
herkesle
ayni
alabeti paylaglyor,
yani cretini alamlyordu. Oysa
ki yapmak
istedigt birok
gey
iin
ve
ncelikle de Cambridge
niversitesi'nde okuyan oglu
Kim'in
okul taksitlerini
kargilamak iin
paraya
ok
ihtiyaci vardi.
SonundaSocal,
hizmetlerine kary
Jack
Philby'ye alti
ayhk
bir sre iin ayda bin dolar
cret Ye
ancak
imtiyaz anlagmasmm
resmen
imzalanmasmdan
ve petroln
bulunmasmdan
sonra
geerli
olmak zere de bir
ikramiye
vaat
etti. Bylece nibayet KimPhilby'nin Cambridge'de
derslerine
devamt
mmknolmugtu.
Ne
var
ki Kim Philby grenimindeki
ilk
adimi
lyi bir Sovyetcasusu
olmak
iin
atacakti...
I
279
Tartigmalar
srp giderken bir konu
tm
aikhglyla
belli olmugtu.
Suudiler mutlaka byk
miktarda bir n deme istiyordu
ve
asil amalan buydu. Philby, bunu bildigt iin Socal'e yazdigi
mektupta grglerini
gu
szlerle anlatiyordu:
"SizSuudiler'epeinen hatiri saythr bir
pro quo
(bedel)
demedike benim
size
bog mitler
verip
imtiyazi
alacagimzi sylememde hibir
yarar
yoktur. Gerek
gudur
ki ibni
Suudhkmeti bor
iindedir
ve
kredi
aldigi yerlere borcunu de-
mede gecikmektedir. Bu kigilere
borcunu deyebilmesi iin
potansiyel kaynaklanm ipotek
etme-
nin tekyol oldugu inan
ve
midindedir."
Bati kaynakli iki
grup
imtiyazlara bakig aismdan
birbirlerinden
farkh konumdaydi. Socal,
imtiyaz
almaya ok hevesliydi. Irak Petrol
S rketi'yse,
arkasmda
Anglo-Pers
oldugu iin,
tama-
men
bagka bir dgncedeydi. LongringgPhilby'ye bir itirafta
bulunmug,
gunu
sylemigti: "Daha
fazla
petrole
ihtiyacimiz
yok, durum
istedigimizden
gok
daha
fazla petrol 1kacagimgsteriyor
ve
biz
bu kadar
okpetrol
ne yapacagimizi bilmiyoruz. Aynca, rakiplerin
tmn
de uzak
tut-
mak istiyoruz
ve
bu bizim iin yagamsal bir konu."
Bu da IPC'nin
abalarmi
ileriye
dnk plan-
lar iin degil, durumu
korumak iin yaptiginm igaretiydL
Ayrica IPC
ve
aslmda
Anglo-Pers Al-
Hasa'daki petrol potansiyeli konusunda hl gphe iinde
olduklarmdan, Suudi Arabistan'a b-
yk bir
yatinm
yapmayi
da istemiyordu. Longringg ise Ingilizelisine problemli petrol ikarma
hakki
iin byk
para
demenin, kendi deyimiyle
"para
verip
boynunda
tasmasi
olan domuz
sa-
tm
almamn anlami yoktu,
"
Grmelerin
uzaylp
srncemede kalmasmdan teki
girketler
giderektedirgin
oluyorsa
da, Philby hayatmdan
memnundu.
Esrarengiz
adam olmaktan hognut, stlendigi
egitlirolleri
yapmakla megguld;
Socal iin cretli
grevli olarak
aligirken, bir
taraftan
da Suudiler'in damg-
manbgim,
IPC'nin antrenrlgn Longringg'in de sirdagligmi
yaplyor, zaman zaman
da nl
petrolclerin konugmalarma.katilip, Kral'la Mekke'ye
yaptigi
son oto
yolculugunda majesteleri-
nin
kendisine sylediklerini
duyurmaktan
geri
kalmlyordu.
Philby'nin kafasim meggul eden
gey
sadece petrol degildi.
Suudihkmeti
ve
haci nakllyati
girketi iin motorlu
ara
ithalati zerin-
de
tekel almak istiyor
ve
bu igle de ilgileniyordu.
aligtigi
bir bagka iy de
lkede
telsiz-sistemi
kurmakti
ve
Philby bu konuyla da
ilgileniyordu.
Socal
Sirketi
imtiyaza
kargi ok
istekli
oldugu halde Suudiler'in istedigi
parano
ancak begte
birini teklif ediyordu. 1933 Nisani'nm
ilk
gnlerindeSocal'denbir yetkili Philby'ye
yazdtgi
mek-
tupta
gunlarisylyordu: "Grgmelerimiz dgmlenme noktasma
gelmig bulunuyor... lke
petrol potansiyeli ynnden
kendini kanitlamly
degiLBu durumda
bir petrol girketi iin blgenin
jeolojisinegz atmadan byk
paralar
demek ilginligtn
en
byg
olur."
Asimda
Socal'inIPC
ve
Anglo-Pers'i dgnerek
fazla
endigeetmesi
iin
bir sebep yoktu; nk bu
ikisi de isteksizdi
ve
teklifyapsalar bile ancak Socal'in verdiginden de
azim
vereceklerdi.
Sonunda Philby mdahale
edip Longringg'e
gunlan syleyecekti:
"
Egyalarmiz1
toplaylpgitseniz lyi olur.
Amerikalilar
bu
mik-
tarm
ok stnde,
ok daha fazla
vermeye
hazir." Bu
sz Philby'den duyan Longringg, kendin-
den isteneni
tipattp
yerine getirip,
apar topar
blgeden aynlacak,
sahneyi
Socal'e birakacakti.
Philby bu arada Socal
ve
Sleyman'a iltitatta geri kalmiyor,
"bu
yumugama" agamasmdan sz
edi-
yor ve
bu da kugkusuz Socal'den
ok
daha
yksek bir
teklifgelmesiylesonulaniyordu.
l 933 Mayis
ayma
gelindiginde Socal ile
SuudiArabistan arasmdaki imtiyaz
szlegmesinin
taslagt
son
geklini
bulmug, Kral
hazretlerinin imzasma
sunulmugtu. Artik
majestenin
"ltfedip"
imzalamasi
bekleniyordu. Konu bir kez daha Asiller Meclisi'nde ele almip
tartigildiktansonra
lb-
ni
Suud, Abdullah
Sleyman'a gyle diyecekti: "Allah'a gven
ve
imzala!"
Anagma35.000
po-
und
(175.000
dolar) degerinde altinla deme yapilmasmi, bunun 30.000
pound'unun bor,
5.000 pound'unun birinci senenin
avans
olarak
denen vergisi
geklinde olmasmi ngryordu.
Su demeden
on sekiz
ay sonra
20.000 pound'luk
(100.000
dolar) ikinci bir deme
de
yapila-
cakti. Toplam
para
ancak
hkmetin petrol vergisi deme
zamani
geldiginde denecekti,
Btn
bunlardan ba ka girket, petrol bulunmasi halinde 100.000
pound'luk
(500.000
dolar)
ek bir
280
:I
deme
yapmayi
da
taahht
ediyordu.-Imtiyaz
altmt
yll iin geerli
olacak,
360.000 milkare
ara-
ziyi kapsayacakt1. Sonunda szlegme
29 Mayis 1933'te
imzalandt Ibni Suud bylece
uzun za-
mandan beri bekledigi nakit
paraya
kavugmuy oluyordu. Kral'm
ve
Maliye Bakam'mn imzadan
evvel zerinde Israr
ettikleri diger bir konu da
aramano mmkn
oldugunca
abukyapilmasiy-
di ki, bu da Socal iin
itici
bir g olmugtur.
Geriye
zlmesigereken tek
bir
soru
kahyordu,
o
da bu kadar
ok altmm nasil bulunaca-
glydL
Amerika altm standardi limitini
o
gnlerde
henz
agmig
oldugundan
Socal'maltmidogru-
dan BirlegikDevletler'den ekme istegi Mallye BakamDean Acheson
tarafmdan geri evriliyor-
du. Sonunda
Garanti Trst'n
Londra
tegkilatiSocaladma hareket
ederek Royal
Mint'tenotuz
be; bin
altm
sikke
temin
edip bunu yedi kutu halinde P
ve
O
hattma alt bir
gemiye
ykleyerek
Suudi
Arabistan'a
gnderdi. Su yapihrken
gnderilen
sikkeler zerinde
KralieViktorya'nm
res-
minin
bulunmamasina,
erkek
hkmdara
benzer resimli sikke gndermeye .zen
gsterilmiti.
Bunun sebebi,
erkeklerin
egemen
oldugu Suud Arabistan
toplumundaKralieViktorya'mn
res-
mi
bulunan
paralarm
devale
edilecegi
korkusuydu.
ImtiyazmAmerikall bir girkete kazamlmasi, hi kugku yok ki
blgedeki
siyasi ikar
yapis1-
ni
degigtirmeye baslayacakti. Nitekim Philby, ingiltereEIisi Sir Andrew Ryan'a Socal'm imtiya-
zi
kazandigimsyledigi
zaman
Ryan
"yildinm
arpmig
gibi olmug,
yz
tkeden
ve
dg kinkh-
gmdan
kararmigti." Philby'yl ise bu durum
sonsuz
mutlu etmigti.* Ingiltere'nin
kaybt Ameri-
ka'nm kazanci demekti,
ancak Washington bu geregl
tanimaktayavag
davranmtytir. Socal'den
birbiri ardma gelen protestolara ragmen Roosevelt idatesi diplomatik
temsilcilikkurmayi redde-
diyor, bikkmhkla buna
gerek olmadigim sylyordu: Ancak 1939 yllmda BirlegikDevletler Mi
sir'a
atadigt eliyi
ayni
zamanda
Suudi Arabistan'a da atlyor
ve
l942'ye kadar Suudi Arabis-
tan'da resmi bir
temsilcilik
kurmuyordu. Nihayet
1942'de, Suudi Arabistan'da devamli,
tek-
adamli bir elilik kuruluyordu.
Anglo-Pers
ve
Irak Petrol
Sirketi
fazla ekingen
ve
cimri
davranmakla hata ettiklerini anla-
miglardi.
IPCyeleri kendi aralannda konugup
gikyettebulunuyor, ancak
ayni
hatay1bir kere
daha yinelememeye
karar verlyordu.
1936'da, bu
grup
Suudi Arabistan'm batl kismmda,
r-
dn'den
ta
Yemen'e kadar
uzanan Hicaz'da bir imtiyaz
elde etti. Su defa ileri
srlen szlegme
kogullarl yil nce
Socal'e
ileri
srlen
kogullara
oranla ok daha agirdi. Tek engel imtiyazi al-
dlgt halde IPC'nin
petrolnzerresine
bile
rastlamamasiyd1.
Kuveyt
Arap Yanmadas1'nda
petrol
aismdan
dikkat
eken tek
lke
SuudiArabistan degildi.
Son
on
yll-
dir, kompu Kuveyt'te de imtiyaz elde etme abalan
ve
bunun in yapilan grgmeler sregel-
mekteydi.
Bahreyn'de yapilan
petrol
arama
abalannm
sonucu
Kuveyt Emiri
Seyh
Ahmed'i bir
hayli
tedirginetmig, 1931'de Binbagi Holmes'e
qu
szleri sylemesine neden olmuytu: "Bah-
reyn'deki
petrol allgmalanm
gzleyippetrolden
eser
olmadigim grdgmde sanki kalbime
bir
haner
saplandi." 1921'de Kuveyt Emirligi'ne getirilmig
olan
Ahmed,
genellikle
negeli bir
miza-
ca sahip, daima
modernligi
ile vnen biriydi. 1920'li yillarda entarisinin altma Bati
tarzi panto-
lon
ve
deri ayakkabi glyerdi. Ingilteredonanmasiyla zel olarak ilgilenen
Seyh'in
ahyma odasi-
mn
duvarlan
ingilterelisubay
ve savag
filolanmn
resimleriyle doluydu. Su
metakindanbagka bir
faallyetle daha meggul olurdu ki Kuveyt'in
o
gnlerde iinde
bulundugu
tehlikelikonumda den-
gelemeye ynelik bu merak, st dzey bir ingilizdiplomatm deyimiyle
"bir
hayli tehlikelibir
po-
*
1944'te,
Standard of California
ve
Texaco'nun ortaklaga sahip oldugu Casoc (Cal fornia-Arabistan
Standard Oil
Company) admi degigtirmek istemigti; daha dogrusu isimdeki siralamayi degigtirmek is-
temig 'Casoc'
admi,
'Aramco' diye amlan 'Arabistan-Amerikan Petrol
Sirketi'ne
dngtrmgt.
281
litikaydi."
Seyh
"Majestelerinin hkmetini,
Irak hkmetini
ve
Kral IbniSuud'u birbirlerine
dgrmek
gib ok tehlikeli
bir politikaya
merak sarmigti."
Bu dengeleme konusu
Kuveyt aisindan her
zaman
iin
lkenin
en
Onemli konusuydu.
Kk bir devlet olarak
Kuveyt eskiden beri
kendinden
gl
lkelete kargi bagimstzligmi
ve
-
zgrlgn garantilemek durumundaydi. Konumu
itibariyle
franKrfezi'nin
baglangicmda ol-
dugu iin Basraile Mekke arasmdaki
ticaretve
g yolu zerinde bulundugundan,
uzun
yillar-
dan beri
ticari
yaamda rol
vardL
Bagtmsiz
bir prenslik olarak ortaya-ikmasi ise
on
sekizinci
yzylhn ortalarmda, Arabistan Yanmadasi
iinden
gelengebe
kkenli kavimlerin
oraya
yerleg-
mesiyle
ve
1757de hkmdar
olarak Al Sabah
a lesinden
bir
eyh semelerlyle baglar.On
doku-
zuncu
yzyilm bayma gelindiginde Kuveyt
Yukan
Krfez'de
ticaret
merkezi haline gelmigti.
Os-
manh Imparatorlugu'na
bir miktar vergi
demekle beraber, Trk otoritesine dogrudan boyun
eg-
meye
karp
direniyordu.
On dokuzuncu yzyihn sonundaingiltere, Berlin-Bagdat
demiryolunun
simgeledigi Alman nfuzunu
ve
lkeye Almanlar'm
sizmastm
engellemek,
Kuveyt ise Osmanh-
lar'a kargi
olan
bagtmsizligmi devam ettirmek
ve
garantilemek istiyordu.
Sonuolarak Ingiltere
Kuveyt'in dig
iglerinin sorumlulugunu
zerine aldi
ve
daha
sonra
da emirlik
zerinde
"koruyu-
culuk"
grevini
yklendi.
Durumun bu gekilde gzktg gnlerde
hem Anglo-Pers
ve
hem de Gulf
girketleri
geyh

Ahmed'e kur
yapmaya
baglamigti. Binbagi Holmes'in anlamli ve
olduka da
elijkiliimtiyazml
almig
olan "Gulf" Holmes'i
ve onun
girketini(ki
Digigleribu
girkete
"Gulfun
akah"
adim
ver-
migti)kullanarak
iglerini yrtyordu. Anglo-Pers
Sirketi
Kuveyt'te petrol bulma olasiligimhl
gpheyle
kargilamaktaydi.
Aynca, kanisma gre,
petrol
arama
igi baanyla sonulansa bile, bura-
dan ikacak petrol, zaten
agin
petrol sorunuyla cebellegen dnya
pazarma
bir
miktar
daha fazla
petrol vermekten
bagka ige
yaramayacakt1.
Diger bir
sorun
da Anglo-Pers yneticilerinin duy-
dugu korkudan kaynaklamyordu. Eu
yneticiler,
en
loymetli
imtiyazlan
olan frantopraklannda
"Sah'm
eski sulamalarmi yenileyerek Anglo-Pers'lilerin, enerjilerini 1ran'daharcama
yerine,
orada burada bog
yere
heba
ettigi iddiasmi yenilemesinden korkuyorlardi." yleyse"Anglo-Pers
hangi nedenle
Kuveyt'te imtiyaz
pegindeydi?"
sorusu
akla
gelebilir.Bunun yamti ok
basitti.
Anglo-Pers, bagka
bir
girket
Kuveyt'te imtiyaz ele geirirken orada Kuveyt'in
yani
bagmda
durup
h bir
gey
yapmadan duruma seyirci kalmayi
gze
alamlyordu. Anglo-Pers'in asd
amaci
mdafa-
aya
ynellkti;
bagka bir
girketin
"kanadi
altmda
saydigi" Kuveyt'te
flerlemesini
engellemek, Iran
ve
Irak'taki kendi konumunun tehdideugramasma engel olmak
istiyordu. Orada ok byk
bir
risk
vardi.
SirJohn
Cadman'in
israrla
belirtmeye devam
ettig gibi, Kuveyt Anglo-Pers'in
"nfuz
sahasi" iindeydi.
Bu
ara
Seyh
Ahmed de mall
durumunun bozuk olugu
nedeniyle imtiyaz pegindekilere kur
yapmaktan geri durmuyordu. Iran.K0rfezi k1yllanndaki diger btn geyhlikler
gibi
Kuveyt
de
ok
ciddi ekonomik zorluklann penesinde lavranmaktaydt. O gne kadar Kuveyt'in bir
numa-
rall endstrisi
ve
yabanci
kaynakli
kazancinin
en
nde
gelen unsuru
yerel inci
ticareti
olmuttu.
O gnlerde ise
ortaya,
Seyh
Ahmed'in
deyimiyle aptal bir
Japonsatici
ikmig,
yapay
teknikle
kltr incisi
yapmaya
kalkmigti. Miye'de bir mlki amir olan Kokichi Mikimoto adindaki bu
adam istiridye ve
incilere ok dgkn olup,
yagaminin
birok
senesini bu ige adamig, bu ugurda
birok
zorluklara ggs germigti.
Nitekim, Mikimoto'nun abalan
sonusuz
kalmadi
ve sonun-
da 1930yllinda, dnya mcevhercilikpazarlarmda
byk Japon
kltr incisi grlmeye bagla-
dt. Bunlar byk ragbet grdgnden
kisa srede kltr teknigiyle
retilen inci
talebi artti ve
dalgilann Kuveyt'ten
ve
IranKrfezi'nin diger yerlerinden
su
altina dallp
ikard1(p
dogal inciye
olan
talep
geriledi
hatta
tamamiylasona
erdi. Artik
Kuveyt
ekonomisi
tam
anlamlyla yok olmug-
tu;
iihracattan gelen gelir durmuy, tccarlar iflas
durumuna gelmig, gemiler sahile ekilmig, dal-
gtlar yapacak
iq olmadigindan
bir kez daha le
dnmgt.
Seyh
Ahmed
ve
prensligi
iin artik
ivedilikle
yeni gelir kaynagt
bulmak zorunlu olmugtu.
282
Bu kk
lke
daha bagka
birok iktisadi zorlukla da kargi karglyaydi. Byk Depresyon
Kuveyt
ve
teki
geyhliklerin
ekonomilerini genel
olarak
alabora
etmig,
sakat
birakmtytt. Kogullar
o
denti olumsuzdu ki Arabistan sahilindeki
k0le
sahipleri
klelerin masrafmdan
kurtulmak iin
bunlar1
yok
pahasma,hatta
zararma
satiyorlardi.
Seyh
Ahmed bu
ara
kompu lkeler Suudi Ara-
bistan
ve
Irak'la olan
fligkilerinde kendisine yeterli destek
vermedigi
iin ingiltere'ye
ate;
psk-
ryordu. Su nedenle
Seyh
Kuveyt'e bir Amerikan
petrolgirketiningirmesinden
yanaydl. Ameri-
kan siyasi
ilgisinin
bu
noktaya
ekilmesiyle Ingiltere'ye
ve
blgedeki.rakiplerine kargi konumu-
nun
glenecegi
kamsmdaydt, Yine de btn bu sylenenlerekarym, ngiltere'dentamamen
vazgemenin
yararina
olmayacagint
biliyor,
buna cesaret edemiyordu. Kompulanmn
tmne
kargi, Suudi Arabistan
ve
Irak'a kar1 politik
ve
askeri gvence
iin hl
en
oRingiltere'ye
daya-
myordu. Irak, haklan konusunda
lkeye
meydan okumakta devam ediyor,
iran ise Kuveyt'in
varligim
ve
megrulugunu tammlyordu.
Kuveyt
ok
kk bir lkeydi. Krfez'de
egemen
olan
ingiltere'nin
hkmranligtydi.
Bunu
bilen
Seyh,
Kraliyet donanmasmin pratik degerini anlayip .
tammaya
mecburdu.
ingilterehkmetine
gelince,
o
kendi hesabma blgedeki
nfuz Ve
konumunu muhafaza
iin elinden geleni
yapmaya
raz1yd1.
Bunun
anlami
gudur: mtiyazlardan
her birinin mutlaka
ve
yalnizca
bir Ingiliz
girketine
gitmesini
istiyor, bunun iin
aliglyor,
bunu garantilemek
istiyordu.
Ancak, bu nasil yapilacakti? Bahreyn olayinda ingiltere'ye
uyruklu
olma kurali
ve
buna
ait
m-
eyylde uygulanmamig, bir kenara
birakilmig
oldugu halde, bu defa Kuveyt'te uygulanmasi
iin
Londra Israr
ediyordu. Bu uygulamayla girketinin
Dogu
Sirketi'ne
katilimi nemli
miktarda n-
lenmig olacakti
ve
neticede petrol
geligtirme iginin
sadece ngilizkontrol altmdaki bir firmaya
verilmesi gerekecekti. Ancak "Gulf"bu
ifte
standardi,
ayncalikli uygulamay1derhal protesto
edip BirlegikDevletler Digigleri'ne bildiriyor,
Digigleri de kendine dgeni
yaparak
1931
ylli
so-
nunda
konuyu ingilterenezdinde gndeme
getirip
baskl yaplyordu.
Ingiltereamirallik makam1
"uyruk
meyyidesine" mutlaka bagli kalmmasim istiyor, bu
ko-
nuda
inat
edlyordu. Su
gekilde
davranmasmm
baghca iki
amact
vard1. Bilinen stratejik
ve
askeri
petrol mevcuduna sahip olma
istegi
ve
herhangi
bir durumda Kuveyt'in i blgelerindeki Ameri-
kah
yurttaglarm
korunmasmda
ngiltere'nin kargilagabilecegiglkler. Byle bir durum, ingilte-
re'nin kamsma
gre
Amerikan
sava;
gemilerinin ngiltere'ninsaglayamadigi korumayi
saglama
gerekesiyle Krfez
iglerine
burnunu sokmasiyla sonulanabilirdi ki, bu da
en
istenmeyen
geydi.
Ancak
tm
bu nedenlerden bagkaasil
can
ahci sebep,
bir yetkilinin de
syledigi
gibi,
"en
yagam-
sal
ikarlarmintehlikede
oldugu bir arenada, ngiltere'nin
'nfuz
ve
konumunu' bir bagka lke-
ye,
kendinden daha zengin bir lkeye birakma" korkusuydu. Konuyu biraz daha gzden geir-
dikten
sonra
ingilterehkmetinin anahtar durumundaki
bakanhklan
DigigleriBakanligt, S-
murgeler Bakanligt
Ye
Petrol
Departmani, bir
araya
gelerek ottak
bir karara
vanp,
uyruk meyyi-
desini
biraz hafilletmek
istediler. Digigleri'ndenbir yetkilinin szleriyle "BirlegikDevletler'le
pat-
lak verecek bir petrol
savagi
en
istemedikleri
geydi."Gerektende
Amerikan
sermayesinin
bl-
genin siyasi
istikrarma
ve
iktisadi
geligmesinekatkisi bykt
ve
bu da Ingiltere'nin1kannaydi.
Sonuta,
1932Nisam'nda ingilterehkmeti uyruk
konusundan
vazgegip
bunu bir kenara bira-
kiyordu.
O
zaman var
olan
kogullara
gre bunun herhangi byk bir bedeli yoktu
ve
birakilma-
masi
iin
geerli
bir
neden
de
mevcut degildi. Netice
itibariyle,
Anglo-Pers Kuveyt'te petrol
ara-
maya
hi de heves etmiyordu. Anglo Pers
Sirketi
Baskam Sir
John
Cadman bu
konuda Digigleri
Bakanligi'na
gunlan
sylemigtir: "Kuveyt'te bulunacak
herhangi
miktarda petrol Anglo-Pers
Sir-
keti'nin hibir
gekilde
ilgisini ekmeyecektir. Amerikahlar bu
lkede istediklerini
aramakta
ser-
besttir!"
Gulf
Sirketi ve
Birlegik Devletler uyruk meyyidesinin diglanmig olmasmdan
ok
mem-
nundu.
Ancak, bundan
en
ok sevin duyan
kigi Binbagi Holmes'di. Onun szleriyle, lyi
ynle-
riyle ele ahndigmda
"bu
muhte
em
zaferin gerefi, ngiltere'deki en
popler adam dedigi ki iye
283
Amerikan Elisi Andrew Mellon'aaitti."
Eli Mellon Amerika'mn eski Mallye Bakamolup Kr-
fez petroln
kontrol
etmig olan allenin ogluydu. Elilikgrevine 1932'de bagladiginda
yetmig
yedi yaginda olan Andrew Mellon Londra'da
son
derece rahat bir
yaam sryordu.
O
gnlerde
Amerika'da
alkoll
ikilere
yasak kondugu iin, Ingiltere'de
iki
konusunu kolayca halledlyor,
istedigi
gibi yasalara
uygun
olarak iki
iebillyordu
ve
bundan
da fazlasiyla honuttu. Ingilte-
re'de evlenmigti. Ingilizterzilerinelinden
ikmiggiysigiymeyi
det edinmigti. Ve
en
nemlisi,
ingiltere'de nasil i; yap11acaginida iyi biliyordu. Yaklagikotuz yll kadar nce Shell
Sirketi'nin ye-
ni dogmakta olan Gulf Petrol
Sirketi'nden
aynlmast
ve
aradaki anlagmay1bozmasi iin Marcus
Samuel'i
ikna
amaciyla Ingiltere'ye
gitmig,
Spindletop'taki yeralti basmcmm azalmasi
sonucun-
da, anlagmanin etkisini kaybetmesi nedeniyle baanh da olmuytu. Mellon baansmi
sakin
miza-
cma ve
hi eksilmeyen
ekiciligine
borluydu.
Ne
var
ki 1932yllmda hi beklenmedik
bir
anda, Mellon'un
tepesinde
kara bulutlar
uug-
maya
baglamigti. ddiayagre Mallye Bakanhgi gnlerinde
birka kez, dev
Mellonimparatorlu-
guna
bagh
girketlere
ayncahkh muamele yapildigl, destek
saglandigt olmugtu.
Su konuda
st s-
te gelen raporlar yznden Kongre harekete gemig, Mellon'u Maliye Bakamolarak
itham
edip,
mahkemeye verilmesini istemigti. Igte
tam
bu
stra,
Hoover, acele davramp Mellon'u
birdenbire
St James'eatadt. Mellon bunu itirazstz kabul edecek,
onun
bu
tutumu
ise bazi kimselerce
ken-
disini
gnll olarak srgne gnderdigt
geklindeyorumlanacakt1.
Mellon sadece allenin bir.byg
ve
Gulf
Sirketi'nin
bagkam
olan WilliamMellon'un
am-
casi
olmakla kalmlyordu.
Ayni zamanda Gulf
Sirketi'ne
hayat
veren ve
entegre bir
petrol girketi
olmasm1saglayan kigiydi. Maliye
Bakanligi'ndan
ayrildiktan
sonra
da Gulf
Sirketi'ni
Mellon alle-
sinin
girketi
olarak
grmgve
girkete
kargt her
zaman ok
kipisel bir
ilgi
gstermeye
devam
et-
migti. Gulf Kuveyt'e kapi
amak
istiyordu ki bu abasmda Mellon DigigleriBakanligl'ndaki nfu-
zunu
kullanarak ige mdahale etmig
ve
Gulf'a bu sorununda yardimci olmaya
ahymigtir.
Elilik
greviyle
Londra'ya hareketinde
(ki
bu grev
onu
Kuveyt
atigmasmm
en
kizgin oldugu
yere
ge-
tiriyordu)DigigleriBakanhgt Mstegan, adil davranmly olmak
iin arkasmdan kurallar yayinliyor,
Londra'daki
Amerikan EliligUne
qu
telgrafi
gnderiyordu:
"Eleptiriyi
nlemek iin,
geriye
dogru
eskilerin stne yaslanmak da kolay yolu seek olur.
Yaptigimiz her
geyde
Gulf Petrol
,irke-
ti'ne teki
girketlere
nasil davramyorsak
tamamen
egit
davranmallytz, Benzer kopullar altmda iyi
niyetli
Amerikan sirketlerine
ne
yardim yapacaksak, Gulf
a
da
tamamenaynim, ne
daha
azim ne
de daha
ogunu
yapmallyiz." Ne
var
ki bu hl de kolay degildi. DigigleriBakanligt'nda bile Gulf
Sirketi
"Mellon
Sirketi"
diye aml1yordu. Ingilizler Gulfile "Mellon Petrol Grubu'nun"
ayni
ol-
dugu inancmdaydi.
Andrew Mellon bizzat kendisi de bu
ikisi arasmda bir
ay1rtmm
farkinda de-
gilmiggibi
davranirdi.
Gulf
tan
sz ederken,
"benim
girketim"
deyimini kullanir,
davraniplanni
da buna
gre
ayarlardi.
.
Londra her
ne
kadar Kuveyt'te uyrukla
ilgili
meyyidenin halifletilmesine
razi
olmugsa
da
belirli bir konuda
Israrli
davramyordu.
Kuveyt'te imtiyaz iin yap11an
tm
bagvurulan kendisi
gzden
geirecek
ve
bunlardan
hangisini kabul edecegi konusunda Emir'e
tavsiyede
bulunacak-
tL
Anglo-Persimtiyaz konusuna ilgi
gstermiyordu-ve bu Cadmantarafindana1ka
sylenmigti.
Fakat
sonra,
1932 Mayisi'nda Socal
Sirketi'nin
Bahreyn'de petrol bulmasiyla durum birden de-
giti.
Asimda
bu
bulug
tm
Arabistan sahilinin
hem durumunu hem de perspektifini tmyle
degigtirmigti. Izleyengnlerde Anglo-Pers'in
tam
anlamlyla fikir degigtirdigine
tanik
olundu. Su
arada Cadman hi vakit geirmeden DigigleriBakanligi'na
yazip,
evvelce bildirdigi beyanin
gee-
riz sayllmasim istedi.
nk
artik Anglo-Pers ani bir kararla Kuveyt'te imtiyaz
elde
etmeye
ve
bunun iin bagvuruda bulunmaya karar
vermigti. Anglo-Pers'in fikir degigtirmesinden
en
fazla
memnunluk duyan kigi b zzat
Seyh'in
kendisiydi. Bu konuda is yaantismda
kural olan
yu
szle-
ri
sylemigtir:
"Evet,
pimdi
bir
degil iki
aklim
var. Satto olarak bu benim lehimedir."
Bundan sonraki agamada artik
igler ingilterehkmetine dgyordu.
ncelikle Petrol De-
284
partmam'nm harekete geip
hem Gulf
m teklifinihem de Anglo-Pers'ten
gelenyeni
teklifi
gz-
den geirerek Emir'e bir
"grg"
bildirmesi gereklyordu. Ancak,
"gzden
geirme" iglemi
Lond-
ra'da bir hayli vakit alip srncemede kaldigindan,
_
Holmes
ve
Gulf
Sirketi ve aynca
Birlegik
Devletler hkmeti gphelenmeye baglamigtt.Gecikmenin sadece bir bahane olduguna, bunun
Anglo-Pers'in bagvurusu
lehinde bir tavsiyeylesonulanacagma inanlyorlardi.
Amerikan Digigle-
ri Bakanligt konuyla fazla ilgilenmiyor gibi grnmek istiyor, "Sadece Mr. Mellon'un kipisel
i-
karlarim
gzetiyor"grnmemek iin
uzak
duruyor,
ancak
Amerikan
Eliligi
de
sorunu
yakm-
dan
izliyordu. Takvimler 1932 yllmm gz mevsimini
gsterip,ortada
tavslyeye
benzer
bir
gey
olmaymca Mellon, sabn
tagmig
olarak,
protokol
kuralmi
unutup
konuyu dogrudan
Digigleri Ba-
kanligi'ndan grenmek istedi. Ne
de olsa bu bir iti. Bu
ara,
pek sevilmeyen bir siyaseti olarak
tanman
Herbert Hoover'in ok yalanda Beyaz Saray'dan atilacagt kulaktan kulaga
yayllmig,
her-
kes
tarafmdan
aika biliniyordu. Herbert Hoover'in diglanmast ise Mellon aisindan fevkalade
olumsuz anlamdaydi; nk e1ilikkonumunun
sona
ermesi demekti. Su yzden,
sylentinin
duyulup
aiga ikmasmdan
sonra
Mellon'un
daha
telagli
ve
aceleci davrandigim grrz. ngiliz
DigigleriBakauhgi'mn st dzey yetkililerinden birinin gzlemine
gre
"Amerikan
Bykelisi
imtiyazi
kendi grubunun almasi iin byk
bir kipisel
aba
gstermekteydi. Bykelilikgrevi-
nin
sona
ermesi yaklaghgtna gre,
bu kigisel
abalarinm
ne
iin
yapl]digihakkmda ltfedip aik-
lama
yapsa
iyi olordu!" Gerektende Mellon, igi
agin
bir
cogkuyla izliyor, bu davranigi
da dik-
katleri ekiyordu. Hatta Amerikan Digigleri'nden bir
yetkili bu konuda kendisini
nyarmak iste-
mig, DigigleriBakam'mn
"bu
konuyla ilgilenmemesi,
oluruna
birakmasi iin"
Mellon'la konug-
masim
bile istemigti.
Sonundabir gn Petrol Departmam her iki bagvuru zerindeki incelemesini
tamamladive
ngilizsiyasi ajammn Kuveyt
temsilciside bu
karari
1933Ocak aymda Emir'e iletti. Ancak, bu
karar hibir
geyi degigtirmemigti. Yaptigttek
gey
Anglo-Pers'le Gulf arasmda
yeni, daha
sert
bir
rekabet
sahnesi amakti. Eu sahne karythkl1
olarak
yapilan sulamalar
ve
tehditlerledoluydu.
Ancak
Anglo-Pers giderek zayiflamaya baghyordu
ve girket
de bunun bihncindeydi.
Sirketin ger-
ek serveti say11abilecekran'daki pozisyonu,
Sah'm
oradaki imtiyazi 1932 Kasimi'nda
tek
yanli
olarak reddetmesi
yznden
tehlikeyegirmigti.
Artik bir
yanda imtiyaz iin yapilan
savag,
te
yanda da bunun alternatifi
olan tek bir
gey,
igbirligt kalmigtt.
Sirketlerin
her
biri teker teker
diger bir
girketin
etin kararlihgyla kargilaglyor,
bu kararhliktan
ve onun arkasmdaki
gl kuvvetlerden
etkileniyordu. Anglo-Pers
Sirketi
btn
bunlann arkasmda Amerika'mn servetini
ve
sahip oldugu
byk
politik nfuzu grrken, Gulf
Sirketi
blgede
egemen
ngiliz
gcn
hayal edlyordu.
Bir
are
olarak
John
Cadman Eli Mel-
lon'la
birlegme olasiligmdan sz ettiyse de ondan kesin b r
yanit alamamigtl. Mellon'un grev-
den ayrilip Birlegik Devletler'e
dngnden
sonra
Cadman, Amerikan
petrol evrelerinde kendi-
sinden "Andy
Mellon ellerini Kuveyt'ten ayirmamak
karanyla yurda dnd" diye sz edildigni
duyacak,
mteessir
olacakti,
1933 Mart
ayi
sonunda Cadman Londra'dan aynhp iptal
edilen imtiyaz
konusunda
Sah'la
konugmak iin
ran'ayola
iklyordu.
Bu
ara
Kuveyt'e de ugrayip imtiyazin ayrmtilanni Emir'le
konumak istemigti. teyandan
Cadman'm
oraya
gelecegini
ve
bunun
an
meselesi
oldugunu
grenen Einbagi
Holmes,h vakit kaybetmeden
Seyh
Ahmed'i grmeye
gidlyor,Cadman'in
randevusundan sadece
birka
saat
Onceonunla konuqup, agzmdan bir
sz allyordu. Cadman'm
masaya
koyacagt teklif
ne
olursa olsun
Seyh
son
sz
ona,
Holmes'e verecekti. Dasman
Sara-
yl'nda
Seyh'le
yalniz olarak kargilagtigmda,
Cadman
Seyh'i
"Tmyle ingilizolan bir
girketin"
daha
yararma
olacagma
ikna
etmeye aligmig,
Seyh
bu
abaya
kar1
quyaniti
vermigti:
"Sirketin
hangi uyruktan
oldugu
onun
iin nemli degildi.
Onun
iin asil olan anlagmada ngrlen de-
melerin yapilmaslydi. Bu yapildigi srece
girketin uyruguna kargi
Seyh
kayitsizdi." Buna
yanit
olarak Cadman kendi
teklifiniortaya
koyarak, evvelden de hazirhkh oldugundan, cebinden
altin
285
\
bir dolmakalem
gikanp, anlagmay; imzalamasi
iin
Emir'e
uzattyordu.
Bunu yaparken
Seyh'e
bir
de hatirlatma yaparak "Anlagmayi
derhal imzalamasi koguluyla,
teklif
ettigi miktan
iki katina
i-
.
karacagim" sylyordu. Szlerinin
sonunda
"teklifi
iki katma
ikaracagim
ancak
bunun
ne
ka-
dar ettigini pimdilik
aiklamayacagmi" sylyordu. Ne yazik ki
Seyh
Cadman't dinledikten
son-
ra en
iten teessflerini
bildirmekle
yetindi. Holmes'e Cadman'in
sunabilecegi
teklif
ne
olursa
olsun Gulf grubunun
dzelmesi iin bir firsat
tanlyacagina sz vermigti
ve
imdi
de bu
sznden
dnemezdi.
Cadman
bu
cevap
kargismda
gagirmig
ve
bir hayli de bozulmugtu. Artik Gulf
ile
ittifak
yap-
mamn
zorunlu olduguna gphesi
kalmamigti. Ne pahasina
olursa
olsun,
Seyh'in
"iki
alicisi"
mutlaka
bire indirilmeliydi. Su yapilmadika
Seyh
bir grubu
tekine
kargi oynayacak, birbirine
dgrecek, bu yolla fiyatiyukari
ekecekti. Aynca teklif
yarigmda kaybetmedigini gstermek iin
Anglo-Pers'in Gulf
ile ortak bir
anlagma
yapmasi
gerekiyordu. Iki
girket
arasmda
geen
etin
tar-
tigmalardansonra
nihayet 1933 Arallgl'nda taraflar
kesin
kopullari belirlediler
ve
yzde elliye
yzde elli
hesablyla'yeni
bir
igletme iin karara vardilar. Yeni
kutulan igletmeye
Kuveyt Petrol
Sirketi
ad1 verildi.
Ancak
ingiliz
Digigleri Bakanhgi
Amerikan
girketlerinin yayilma gcnden
korkmaya devam ettigi
iin Kuveyt Petrol
Sirketi
topraklarmda
fillen yapilacak operasyonlarm
"ingilizler'in
elinde" olmasinda
israr
ediyordu.
Bunun
sonucu
olarak
ingilterehkmetiyle Ku-
veyt
Petrol
Sirketi
arasinda
1934
Mayisi'nda ek bir anlagma daha
imzalamyor; anlagmaya
gre,
ngiliztarafmaGulf
a
verilen yzde 50'den
bagka
elkede
petrol konusunda yapilacak her gelig-
me
iin egemenlik haklo tammyordu.
Yeni
kurulan Kuveyt Petrol
Sirketi'nden
imtiyaz kapma mzakerelerinde
Seyh
Ahmed
iki
sadik
adamini, Gulf
iin Holmes'i, Anglo-Pers in
de
ok
daha
gen
olan Archibald Chisholm'u
grevlendirmigti. Irak'tan Kuveyt'e
gelirken gmrkte birbirleriyle karplagan bu iki
adami
siyasi
temsilciningnderdigi
birer mektup
bekliyordu. Temsilci mektupta
"cennetten
gnderilen
bu
iki adama"
"hog
geldin"
dileginde bulunuyordu. Grnge gre
iki
girket
arasmda rekabet devri
artik
sona
ermigti. Kuveyt'e
vanglan zerinden
ok gemeden bir
pazar
sabahi, bu iki adam ken-
dilerini yrenin kk
kilisesinde
yan yana
oturup
Amerikall papazm
ynettigi
ayini dinler bul-
dular. O gnk ayin incil'deki
"mutluluk"
bahsiydi ve papaz tam
"Kalpleri
temiz
olantari
takdis
ederim" dedigi
an
Holmes'in yerinden kallup Chisholm'u
dirsegi ile drterek
"Nihayet
sen
ve
ben kalben birbirimize karpi temiziz"
diye
fisddadigi grld.
Ne
var
k
igler henz
tamamlanmamigtl.
Seyh.Ahmed
imtiyaz
teklifilerini
birbirlerine d-
grmekte
gayet
ustaydi
ve
bu konudaki tartigmalan
baanyla
yrtyordu. Ayrica, Irak, Iran
ve
Suudi
Arabistan'daki
slyasi geligmelerve
imtiyaz partlan konulannda iyi istihbarat
ahyordu.
Londra'nm
Isran sonucunda elde edilen
Ingiliz
egemenligi
iin imzalanmig anlasmadan da hi
hognut degildi. Ancak yine de
Seyh
Ahmed 23 Aralik 1934'te, istediklerini elde etmig olarak,
Kuveyt
Petrol
Sirketi'ne
yetmig
beg yll iin imtiyaz
tamyan
.anlamay1 imzalamigttr. Anlagma
eyh'e 35.700 pound
(179.000
dolar) n deme
ngryordu. Aynca
ticareteyeter
miktarda
petrol bulununcaya kadar
senede
en az
7150
pound
(36.000
dolar) da
para
alacakti. Petrol bu-
lunduktan
sonra
senede
en
az
18.800 pound
(94.000
dolar)
veya
biraz daha fazla
para
alacak,
bu miktar bulunan petroln
hacmine gre saptanacaktt. Londra'daki Kuveyt
Petrol
girketi
tem-
silciligine
Seyh
can
dostu Frank Holmes'i
atlyor,
Holmes ldg
yll olan 1947
tarihine
kadar bu
grevde
kallyordu.
Tam sabet
Kuveyt imtiyazi,
Suudi mtiyazi'ndan
bir
buuk
yll
sonra
imzalanmigti.
O gne gelinceye
kadar
da California Standard
Oil, oktan Suudi
Arabistan'da faaliyete
gemig,
imtiyaz
almasi
iin Cali-
fornia Arabistan
Standard
Oil
Sirketi
anlamma gelen Casoc'u kurmugtu. dari
kararghlarsa Cid-
286
de'de
balkonlu, kendi elektrik
jeneratr
olan yksek bir binadaydt. Bu
yerin
mal sahibi H. St.
John 8. Ph lby'in
ta
kendisiydi. 1933
Eyll ayinda
lkenin br
yamna
Amer kah
Jeologlardan
ilk ikisinin
beklenmedik bir anda geldigtgzlendi.
Bunlar Bahreyn'den
motorlu bir arala gelip
Jubailkasabasina
inmiglerdi.
Y0cenin
yerli
halkma
yabancillklanm mmkn oldugunca hissettir-
memek
iin
sakal birakmig, Araplarmki gibi
sa
kestirmig, onlar gibi giysiler
giymiglerdi.
Sabahm
erken saatlerinden baglayarak
akgama
kadar
lgezip
dolagtilar
Ye ilk incelemelerini
tamamla-
dilar. Birkagn
sonra
bu defa Bahreyn'deyken casusluk yetenekleriyle saptadiklart
ve
petrol
bulundugu
anlagilan
bir
noktaya geldiler. Burasi petrol potansiyeli
vaat eden
jeolojikyapit
Dam-
mam
Kubbesi'ydi. Grngteterk edilmig
bir kum
ln
ve
iplak bir kayayi andiran bu
yer
Babreyn'de
Socal'mpetrol buldugu benzer
yapita
sadece yirmi
beg mil uzakliktaydi.
Jeologlar
buramn
"tam
isabetli
petrol kaynagt" olduguna inanarak 1934 yazmda
kaziya bagladilar.
Jeolog,
mhendis
ve
ingaat mhendislerinin gereksinimi olan her
yey,
ylyecek
ols'un,
ara gere
olsun,
Los Angeles yakmindaki San Pedro'ya
kadar
uzanan
bir
hat zerinden getirtiliyordu. Ne
var
ki
ilk gnlerdeki iyimserlige
karymDammam
Kubbesi'nin
"tam
isabetli
kaynak" olmadigi gzlene-
cekti. llkailan
birka kuyudan hibirinden bagarih
sonu
almmamig, kuyular
kuru
gikmigti.
En
iyi kuyu zannedilenlerden
bile
olsa olsa
ok
kk petrol
ve
hava zerresi 1kmig,
ticari
petrole
benzer hibir
geye
rastlanmam17ti.
Eu yllt izleyen birka
sene
iinde blgeye daha
bagka Amerikall
jeologlar
da
geldi.
Btnilar
l
didik
didik ederek
taramayaplyor,
bir yerden
tekine
giderken
deveye
biniyorlardL
Devey-
le yapilan
bu yolculuklarda
jeologlara
on
koruyucu
ve aynca
rehberler eglikederdi.
aligma
part-
lan ok etindi; gndzleri
tsi
45 d.ereceye kadar
ykseliyor,
gece
olunca
da
dondurucu bir
so-
guk
ik1yordu.
Bir
taramagezisine
szgelimi
Jubail'den
eyllde
ikildlysa,
dng izleyen
haziran
ayindan nce mmkn olmuyordu. jki
yer
arasindaki mesafenin
lmnde,
"mil"
veya
"kilo-
metre" szckleri kulan11maz, l deve gnleriyle ifade edilirdi.
Jubail'den
haffa
uzaga, -
ln
tam
ortasma
vardiklarmda artik yiyecek ykl develerin celan
ve
Katar kuglarmi avlaylp
yer-
ler, bazen de
oradangeen
bir bedeviden
beg riyal
(yaklagik
1,35
dolar] kargillgi
bir koyun alip
yerlerdi.
Bu
partlara
kargm
sismografinin yeni tekniklerinden
yararlanmayi ihmal
etmez,
ualda
lke zerinde hava
taramasi yaparlard1.
Eu
taramalardatek
motorlu Fairchild
21 kullant11r,
ua-
gin
zemininde a11migbir yerden yzeyin fotografi gekiliiken, l sicagina
dayamkh
oldugu
iin
her
zaman,
zel
olarak
imal
edilmig Kodak marka
film kullamlirdi.
Uaklar birbirinden alti mil
aralikla
dz hat halinde paralel uarlardi. Su
ara, jeologlar
oturduklan
pencere
kenarmdan diga-
r1yi
seyreder, mile
kadar
olan mesafe
iinde,
grebildikleri
her
geyin,
her ynden resmini i-
zerlerdi.
Jeologlar
zaman zaman
petrol
oldugunu gsteren
igaretlere
rastlasalar da bunlar
"iga-
ret" olmaktan teye gitmezdi.
Su aragtirmalar srp giderken Socal'inSan
Francisco
tegkilati
giderek proje konusunda
endigelenmeye bagllyordu. Suudi imtiyazi konusunda ok degigikruh
hali iindeydiler.
yle
ki,
bir Socal yetkilisinin
ifadesine
gre,
zaman zaman
aika, "Acaba bu Suudi konusundan
vazge-
ip
harcadigimiz 10 milyon dolan
zarar
hanesine
yazip
konuyu unutsak mi?" diye ciddi ciddi
soruyorlardi. Ne
var
ki bu da her
geyizmleyemezdi, nk ortada bagkabir korkutucu olasi-
lik daha vardi;
ya
Socal petrol
dnyamn dagitimma elverigli
olmayan bir yerinde bulunursa? Ya
petrol, dnya
petrol pazarlannin
btn
teki
global
ekonomiler gibi
"agtn
petrol"den yakmip
kivrandigt depresyon
gnlerine
rastlarsa? Diger bir anlatimla, Socal, Arabistan'in llerinde
ger-
ekten petrol
bulacak
olsa
bile, durum
ne
olacakti?
Mavi Hat Anlagmasi
Aslmda
Socalbu
sorunun
yabancisi degildi. Bahreyn'deki bagarismdan
sonra o
yzden
ortaya
i-
kan sorunlan
iyi
biliyordu. Bahreyn'de mevcut retim kapasitesi
gnde 13.000varildi. Potansi-
287
yel
kapasitenin de
gnde.30.000
varil olacagi
ngrlyordu.
Ancak pazarlara a1h;
kapisi
ol-
madigmdan,1935 yllmm
ilk
yarismdaSocal
Bahreyn'deki retimini
gnde
2500 varile indir-
mek zorunda kalmigti. Avrupa'daki rafineriler Bahreyn-ham
petrol
gibi
yksek
slfr
ierikli
petrol
igletmeye
msait olmadigi
iin dogrudan Avrupa
rafinerilerine ham
petrol satmada g-
lk
ekiyordu. Socal,NewJersey
Standard Oil, Shellve
Anglo-Pers
girketlerinepazarlama
anlag-
masi
yapmak iin
mracaat
etmigse de, mracaati kabul
grmemigti.
Socal'a
daha
bagka data is-
tikrarh
olan bir
gey
gerekiyordu.Bunun
kendisine ait ortak bir
tegekkl
oldugunu anlayarak ha-
rekete geti.
1936
yllmin
ilk
gnlerinde,
moralsiz
ve
midini
yitirmigolan K.R. Kingsbury, Socal bagka-
m
olarak New YorkCity'ye geliyordu. Dillon'daki
yatinm
bankasmm bagkani
James
Forrestal ki-
saca
"King" diye amlan Kingsburyile Texaco'nun da Socalgibi bir.problemi oldugunu
ve
buntm
en az
Socal'inki kadar ciddi oldugunu fark etmigti. Problem
guydu: Socal'inAfrika
ve
Asya'da
kapsamh bir
pazarlama gebekesi
oldugu
halde Dogu Yankre'de de
sistemi yrtecek
kendine
ait ham petrol yoktu, bu yzden
rnn Amerika'dan sevk ediyordu. Ortadogu kaynakh
pet-
rol
potansiyeli bulmadigt srece Texaco
ileriki yillarda pazarlanrn ve
parasmi
kaybetmeye mah-
kmdu. Artik Forrestall'e
tm
aikhglyla belli olduguna gre
bunu nlemenin
yolu Socal'in d-
k mallyetli ham petrol potansiyelini Texaco'nun Dogu Yarikresidagttim sistemine baglamak-
.
ti.
Bu,
her
iki
girket iin
de mutlaka yararli olacakti.
Ancak,
bu nas11yapilacakti? Forrestal, Dillon'un
ve
Read
Sirketi
Bagkan Yardimcisi Paul
Nitze'nin
yardimtm
saglayarakbyk, yeni
bit igletmenin
kurulmasi iin bir plan
yapti.
Socal
ve
Texaco
yeni
kurulug iin "Svey; dogusundaki
tm
varhklanm" seferber etmeyi kararlagtirdi.
Buna kargilik igletme zerinde krlan
egit olacakt1. Socal Bahreyn'deki
ve
Suudi Arabistan'daki
imtiyazlarlyla
yetinmeyip Dogu Hint Adalan'ndaki bir imtiyazim da
ortaya
koyuyordu. Ortak ly-
letme Texaco'nun Afrika
ve
Asya'daki
yaygtn
pazarlama sistemini de devralacakt1. Bu
iki
girke-
tin
dtyndaki
girketlerse
Kizil Hat konumlanm muhafaza etmekte
Serbestti.
Socal
ve
Texaco ise
kendi konsolide blgelerini "Mavi.Hat"
dedikleri
izgiyle
saptlyorlardi. Yeni kurulan ortak girket
Caltex
(eski
California-Texas
Sirketi)
hem Bahreyn retimi iin hem de Suudi Arabistan'da
so-
nunda bulunabilecek herhangi bir petrol iin ikigkapis1bulmakla
ykmlyd.
Ogne kadar
Bahreyn'in
petrol pazarlarindaki yikici etldsinden yakinan uluslararasi girket-
ler, Socal'in Texas'la anlagmasiyla bu durumdan kurtuluyorlardt lPC ise Socal'in Bahreyn'deki
faallyetierinin
"can
siktigtm" syleyerek
yakmmaya devam
ediyor,
"kendilerini
satin almaya ah-
gacagini sylyor",diger kurulugun pazarcilik aismdan
"fazla
bir
tedirginlik
vermeyecegini"
so-
nuta ingiltere'nin ikarlari
aisindan
lyi
sonu
verecegini savunuyordu. Eu
igletme,
savma
gre
"az
da olsa ist krar saglayacakti";
Caltex'in
kurulmasi da iyi bir igaretti. Suudi
Arabistan'da bulu-
nacak herhangi bir
petroln
idare
edilebilecegini, mutlaka fiyatlan alabora etmesi gerekmedigini
gsteriyordu. KompuKuveyt'e gelince,
o
zaten
Anglo-Pers'in
ve
Gulf'm gvenilir ellerindeydi.
I
I
Kegif
Kuveyt'te petrol aramalan 1935 yihnda bagladlysa da, sismik
abgmalar
ancak 1936'da bagla-
migt1. Kuveyt'in gneydogusundaki Burgan arazisi blgenin petrol apsindan
en
ok
gey
vaat
eden ytesi olarak
saptanmigtl.
Nitekim bu blgede 23
Qubat
1938'de
en
beklenmedik bir anda
petrole rastlanmig, petrol byk bir gle
figlormigti.
Sonuta
burada
petrol
kesfi
yapilmig ve
keglin
lm iin petrol yatagmm hemen
bitigigtnde bir kum
rezervuan
kurularak petroln hi
kesintisiz
-rezervuar
iine akmasi saglanmig,
sonra
da
petrol atege verilmigti.
Alevler iinde
yan-
makta olan petroln ikardigt
isi
o
denli
yogundu
ki
rezervuarm
kum duvarlan aniden
cam ta-
bakalarma dngyordu. Durumu gzleyen Anglo-Pers
ve
Gulfyneticilerini bu durum ok
ra-
hatlattyor, derin bir
nefes almalarmi sagllyordu.
B nbagi Frank Holmes
sevinten uar
gibiydi.
288
Dasman Saray1'ndaki
eyh
Ahmed ise artik kltr incisi konusunun
ekonomiktehdidinden
kur
tuldugunudgnp huzura kavuuyordu.
Arada
geen zaman
iinde
Suudi
Arabistan'da petrol aramalari yapillyordu, ancak bu
ara-
malar
ardi ardma dg kirikliglyla sonulamyordu. Bu durum
Socalynetim kurulunu
giderek
daha ok
tedirginedip, hareketsizlige yneltiyordu. 1937 Kasimi'nda,
Socal'in
yabanci retim-
den
sorumlu
bagkani Arabistan'a
telgraf
ekerek kesin bir emir verdi. Bundan bylehlbir proje
nce ayrint111bir
teklifle
bagvuruda bulunulmadan ele almmayacakti. Aradan bir sre
geiyor,
1938
Marti'ndaKuveyt'teki petrol keyfinden birka hafta
sonra
bomba gibi bir haber
evreyisa-
Flyordu.
Dammam noktasmdaki 7 no'lu kuyuda, 4727 feet derinlikte byk petrol potansiyeli-
ne
rastlanmigtil
lyte,nihayet beklenen
an
gelip
atmig,
Dammam'daki 1 no'lu kuyuda sondaja
baglandigi
tarihten yaklagik yll
sonra,
petrol keyfi
gereklemigti. Art1kIbn Suud
ve
Suudi
Arabistan'a
gans
kapilan ailmigti. Kralligin birlik
ve
btnlg
bundan byle Mekke'ye hacca
gidenlerin say1smdakiinig
ikiglara
bagh
olmayacak, bundan etkilenmeyecekti.
SuudiArabistan'daki
petrol
kegfi bu
lkede imtiyaz
alma abalanm giddetle
krkleyecek,
bagta Irak Pettol
Sirketi
olmak zere Almanya'nin, Japonya'nm
ve
talya'mn
ilgisini
ekecekti.
yleki bu lkeler imtiyaz konusunda lrak Petrol
Sirketi'nden.bile
daha hirshydi.
Gzlemcilere
gre
g
devletler
Suudi
Arabistan'da kazi hakla almak iin sanki birbirleriyle
ittifak
halindeydi.
Bu
ara
Japonyaverilecek bir imtiyaz
ve
TarafsizBlge'de Kral'a
hisse
verme
kargiligmda,
o gnn
kogullarma
greok
byk sayllacak paralar
teklifedlyordu -Suudi Arabistanli bir
memurun
sz-
1eriyle
teklif
edilen
toplam
rakam
"astronomik
boyuttaydi."- Japonlarbu
ara
IbniSuud'aklasik
samuray
askeri
armasi
olan ancak byk csseli hkmdara fazlaca kk gelen
bif
zirhi
arma-
gan
olarak vermigti. mtiyaz
yangina
katilanlardan bir ba kasi da Almanya'ydi.
Bir karigbykl-
.
gnde
olsun imtiyaz koparma
midiyle
Almanlar Bagdat'taki elilerini
SuudiArabistan'a ahyor,
burada daimi
temsilcilik
kuruyordu. Suudiler'lebir de silah anlagmasi pegindeydiler. Italyada im-
tiyaz
iin Suudiler'e devamh baski
kampanyasi
uyguluyordu. Ancak 1933 anlagmasma sonradan
eklenen
gizlibir maddeyle "Casoc"
Sirketi
Suuditopraklarmda
"tercih"
hakkma sahip
oluyor,bu
hakki 31 Mayis
1939'dabagarlylauyguluyordu. Tmimtiyazm
toplamsahasmi
440.000
milkare-
ye, diger bir
deyigleAmerika Kitas1'ninaltida birine egit bir dzeye
1kanyordu. Kugkusuzbu
ve-
fa
kargiligimnbir
creti olmallydi. Bu
ara
Suudiler'inparasal ihtiyalan
dag gibi byyor, Socal
birbiri
ardina Kralligabor veriyordu. Zamanla bu bor
tutan
birka milyon dolan
bulacakti.
Ne
var
ki btn bu
paralar
bazi
geylerin
beklentisiyle
denlyordu. 1938 Marti'nda 7 no'lu
kuyuda yapilan keyifyeni bir
iglramigti.
Dahran'da kentin
ihtlya
duydugu endstriyel, idari
ve
yerlegim
ahymalarma
yer
veriliyor,bu konuda birok faaliyetyap111yordu. Su aligmalar,sonunda
Dahran Amerikan
orta-simfmmyagadigt
bir banliy,
l ortasinda mmbit bir
vaha
haline gelmig-
tit 7 no'lu kuyuda petrole rastlanigtndan hemen
sonra
bir de boru hatti ingaatma
baglanmigtl.Bo-
ru
hatti petrol blgesini, ykleme blgesi olarak seilen kiy1ya,Ras
Tanura'yabaghyordu. 1939
Nisan
ayinda drt yz
arabadan
olugan
ve
ilerinde Kral'm
ve
muhtegemmaiyetinin de bulundu-
gu
byk bir kafile
l
agarak Dahran'a
ulaglyor, burada
350 adirlik
bir kamp kuruyordu. B-
tn
bunlar
Socaltankeri
D.G. Scofield'in
ilk
petrol ykn almak iin Ras Tanura'ya
geliginede-
myle yapihyordu. Kral lbni Suud trende
bizzat bulunup,
pompanm vanasim
evirmig, bylece
SuudiArabistan digma giden ilk petrol damlacigi vanadan akip lke.digma
ikm1gt1.
Socal,
yapmig
oldugu
kegfin btn
01blgesine yayilmasmda acele
ediyordu.
Su nedenle
birbiri peginden kuyular
aillyor,
kazilan kuyularm
birinde,
on
bin feet derinlikte ok
byk
pet-
rol rezerv oldugunu gsteren
igaretlere
rastlamyordu. Su
ara
1940 yllinda retim
gnde
yirmi
bin varili
buluyordu. Belirtilere
gregelecekte
durum daha da lyi olacakti. Ne
var
ki
tam
bu
sira-
da IL Dnya
Savagipathyordu; 1940 Ekimi'nde italyanlar Dahran't bombaliyordu. Bombalama-
nin
szde
Bahreyn'i hedef aldigi
ve
Dahran'm yanhghkla bombalandigt
sylenecekti. Bu olaydan
birka
ay sonra,
Ocak
1941'de Ras Tanura'da
yeni, kk bir rafineri ingaatma
ba landlysa da
i
sonu
gelmeyecek, haziran aymda kapanacakti. Kompu
Kuveyt'te de
savag
nedeniyle.igler
asklya
ahnmigti.
Kuyularm
Almanlar'm eline
dgmes nden korkan Mttefik hkmetlerin
emtiyle
Ku-
veyt'teki kuyulatin ii
imento
ile doldurulup igler durumdan
ikanlmigti.
Suudi Arabistan'da da durum hemen hemen aymydi, petrol operasyonlarirun ogu durdu-
rulmuy, burada
ahgan
Amerikahiiler evlerinegnderilmigt .
Blgedesadece
kk
bir ekip bi-
rakilm14ti.
Bunlai Bahreyn
rafinerisini beslemek iin
gnde
on
iki
ila
on
be; bin varil
petrol reti-
mini
gerekleptirmekle
ykmlyd. Bunun diginda
tm
faaliyetlerertelenmig, igletme
tmyle
hareketsizlige
terk
edilmigti. Diger yerlere
gelince,buradayagayanlar
Suudi Arabistan petrol
po-
tansiyelinin
ne
olabilecegi,
ne
anlama geldigi
zerinde
hesaplar
yaparken,lkenin petrol
rezerv-
leri de siyasi
g
oyunlanmn odak noktasi oluyordu. Siyasig ugruna
oynanan
bu oyunlar Cali-
fornia Standard'm, Kral Ibni Suud'unve
hatta bir vakitler Kral'mkafasmayeralti servetleri fikrini
sokan Philby'nin bile
hayal edemeyecegi kadar ok
ve
yogun entrikalarla doluydu.
l930'lu
ylllarda
Jack
Philby Suudi Arabistan'daki faaliyetlerinden bir hayli refaha kavug-
mugtu
ve
bu
lkedeki
cografi incelemelerini de hl srdrmekteydi. II. Dnya Savagipatladik-
tan sonra
Ibni Suud'la
Siyonist hareketin
lideri Haim Weizmann arasinda Filistin'in blnmesi
konusunda
arabuluculuk yapmak istediyse
de
bu
girigimi
sonu
vermedi. Philby'nin Ingilizler'e
duydugu olumsuz duygular hafiflememigti.
Mttefik kuvvetlere
ac1
elegtiriler yneltiyordu.
Bu
yzden Hindistan'a
yaptigi
bir seyahatte tutuklanipingiltere'ye gerignderildive
orada hapsedi-
lip alti
aya
mahkm
oldu. Savagingeri kalan ylllarmt
piir
ve
basilmamig kitaplar yazarak,
zaman
zaman
da
ikinci
derece nemli siyasi olaylara deginerek geird . Savagbittiginde
tekrar
Suudi
Arabistan'a dnyor, orada Kral'm danigmam oluyordu. Damqmanligtsirasmda
yeni petrol
tara-
malgn
yapmig,
yeni birok kitap
yazm1; ve
hi kugkusuz,
o sava; sonu
karmagasmda, krh
tica-
ret
igini srdrmgtr. Kral'm kendisine tamptirdigt
gen
bir kadindan altmig beg
yagmdayken
bir kez daha baba olmugtur. Kral lbni Suud'un
lmnden
sonra
Philby, bniSuud'un oglu Kral
Suud'u
para
harcamadaki savurganhgl nedeniyle elegtirmig,bu nedenle de SuudiArabistan'dan
kovulmugtur. Ancak birka yll
sonra
yeniden
lkeye dnmesirie izin verilecekti. 1960 ylimda
oglu
Kim'i grmek iin Beyrut'a giderken
yolda hastalamp acele hastaneye kaldinlacakti. Yaami
bu denl olaylarla dolu
ve
renkli
geen,
cretti davramplan
ve
dramatik grnmyle iz birakan
bu
adam
artik hastane yatagmda
bilinsiz
yatiyordu. Bir
an
iin komadan
ikip ogluna
"ok
bik-
tim"
diye
f1sildayacak,
sonra
da sonsuzluga
kangacaktt.
Philby Lbnan'da bir
Mslman
mezar-
ligLna
gmlecek,
oglu
Kim
mezar tagma
sade bir yazlyla
gunlanyazdiracakti:
"Arap Petrol
Ara-
yicilarmm En Byg."
Bu arada BinbagiHolmes'den yani
"Abu al-Nafttan" (Petroln Babasi'ndan) sz etmek
ge-
rekir. Acaba
o ne
haldeydi? BinbagiHolmes iin hi
kugkusuz
Arabistan petrol servenini ilk ha-
yal eden, olugturan
ve
geligtiren adamdi
denebilir. 1940'lann ortalannda, Arabistan petrol
re-
zervlerinin degeri
ilk
anlagildigtgnlerde, Holmes'e
apa1k
bir
soru
sorulmugtu.
O
strada
Kuveyt
petrol
temsilcisi
olarak Londra'da bulunan Holmes'e yneltilen
soru guydu:Nasiloluyordu da
dnyamn nde gelen petrol jeologlanmn
ittifak halinde Arabistan'm
"kuru"
oldugunu syledigl
gnlerde Holmes bu
topraklarda
petrol oldugunu bilmigti?Bundan
nasil
bu derece emin olabil-
migti?
O bir maden mhendisi olarak
tahmininde
yanilma
payt
oldugunu bilmek zorundaydt
Ancak
o,
bu olasiligahi
yer
vermemig,
iddiasmda
neden
Israr etmigti?
Holmes bu
soruya
ok basit
b r yamt verlyordu. Parmagmm
ucuyla
burnuna dokunacak,
"I;te benim
jeologum
bu oldu" diyecekti,
290
NC
BLM
SAVAVE
STRATEJI
I
16
Japonya'yi
SavagaGtren Yol
18 Eyll
1931tarihinde,
in'in
yari
bagimsiz eyaleti
Manurya'dakarargh kurmug olan
Japon
imparatorluk Ordtitu'na
bagh askerler Gney Manurya demiryollarma kargt
bombah bir
saldin-
ya
geiyordu. Grnge gre bombah saldin fazla bir
tahribatyapmamigt1;raylarin
sadece
bir
metre
kadarlik kismi zedelenmigti. Tahribat gz
ardi
edilecek kadar
az
oldugundan hizla gelen
bir
tren
tahrip
edilmiglosimdan hibir glgeugramadansadece
birka dakika rtarla rahata
.
geebiliyordu.Bombalamakasten bu derece
az
zararla geigtirilmigti.
Demiryollan
tegkilatiJa-
ponlar'm kontrolnde oldugundan
fazla
zarardan
kamilmig, bunun
sorumlulugu
inliler'e
yk-
lenmek istenmigti.
JaponOrdusu
in
kuvvetlerine kargi saldiri dzenlemek
istlyordu.
Bunu
yap-
mak in bahaneye
ihtiyac1vardi
ve
bu da
suuinliler'e
yklemekte
saglanmig'oluyordu. By-
lece Manurya hareketi balam1;
oldu. Bu hareket
Japonyatarihinin
yazdigi
ve savag
bitiminde
Japonlar'm
"Karanliklarm
Vadisi" diye
andigiagagirigisimgeler.
Japonya
Manurya'da ekonomik
ve
siyasal alanlardabirok imtiyaza sahipti. Bunlar
arasm-
da 1895'te
in'e,
1905'te Rusya'ya kargi kazanmig olduguzaferlernedeniyle
kendisine verilen
"askeri
kuvvet bulundurma hakkt" da vardi. 1920'llyillarm
sonuna
gelindiginde
Japonlar
Man-
urya'da
tam
kontrol sahibi olmak istediler.
Japon
halki bu fikrikuvvetle destekledi. Artik
Japon-
lar, bir Bagbakan'm
"Japon'unyagam
izgisi" dedigi bu eyaletintam
kontroln istiyordu. Japon
adalari
ark
kalabalik
Japon
halkimn ihtiyacma
yetmedigindenManurya
"barmma
yeri" olarak
kullamlacak,
ayrica gereken
hammaddeyi saglayacakti. Bagkabir sebep
de burada
Japon
askeri
kuvvetlerinin kongglandinlmak
istenmeslydi. Manurya'mn cografi
konumu
Japonya'nmg-
venligi aismdan bu eyaletin
Japonya
kontrolnde
olmasmi
part
kopuyordu. Aynca
Japonlar
artik
Sovyetkomnizminden
ve in
nasyonalizminden geleniftetehditlerden
korkar
olmugtu.
Ken-
di kanilarmca,
sper
gler
Pasifik konusunda
Japonya'dan
giderek daha
ok
kugku duymaya
baglamigtt
ve
bu
da.Japnya'nm yirmi,otuz yll gibi.kisa
bir sre hem askeri hem de
ticari
aidan
muhtegem bir varlik olarak
parlamasmdan
ileri
geliyordu..
Japonlar'a
Gvenmeli
miyiz?
1923'te, BirinciDnya Savagiylllarmda Donanma BakanhgiYardimeisiolan FranRl nD. Roose-
velt,
zamanm
akimina uyarak
"Japonya'ya
Gvenebilir miyiz?" baglikhbir makale
yazmigti.
Ma-
kalenin
tamtim
yazismda, editrler Roosevelt'i
"iktidarda
kaldigt
srece asil grevi
Japonya'yla
savaga
hazirlanmak olan adam" diye
tamtmiglardi. MakaledeRoosevelt,
"1914
olaylanndan gok
evvel, tm
dikkatlerin
Amerika ile Japonyaarasmda muhtemel bir
savagta
odaklandigm1;
bunu
tahmin
iin mneccim
olman,mgerekmedigini,
savagm
yaklagmakta
oldugunamutlak
gzyle
bakildigmi" sylemigti.
Simdi
1923
yihnda,lkacak
bir
savagm
askeri bir krdgme dngebi-
lecegini, daha
sonra
da
"savagm
kaderini
tayin
eden faktrn iktisadi kogullar
olaCB Lm"
syl-
yordu. Bu inancma
ragmen
Roosevelt "Japonya'yagvenmeli miyiz?"
sorusuna
yksek sesle
olumlu
cevap
vermigti. Aiklamasma gre, Japonyadeglmigti.
Uluslararasi
arenada
zerine al-
digi ykmllklere
saygi
gsteriyor,
Anglo-Amerikan
savag-sonu
kurallanna
uyum
sagliyor,
ay-
nca
Pasifik iin sylenen "Japonya'ya
da bize de
sonsuza
dek
yetecek
kadar bol
ticari
yer
var"
szn benimsemig grnyordu.
Roosevelt'in koydugu bu teghis
1920'li yillar boyunca dogru
ikti.Japonya'nm
Ier du-
rumda bir parlamento sistemi
vardi. 1921'de Washington DenizcilikKonseyi'ndeJaponya,
Bir-
legikDevletler
ve
ngilterearasmda bir denizcilik
yang1
tertiplenmesi
kararlagtinl1yor
ve o
gn-
den
sonra
da
Japonya
kendi gvenligini Anglo-Amerikan glerle igbirligi
yapmaya
bagliyordu.
Ne
var
ki bu
igbirligi
ancak
on sene
kadar yaayabilecekti. Japon
askeri
gc,
ncelikle
de ordu,
hkmet zerinde
egemenligi ele geirecek,
Japonya
Dogu Asya'da imparatorluk
kurma
ama-
clyla yayilmaya baglayacakti. Bu konudaki
amact
da batili
gleri,
kendi deyimiyle
"daha
byk
Dogu Asya Refah Projesi" dedigi
projenin
dipinda
birakmaktL
Japon
tutumundaki bu ani dngn
kugkusuz birka
nedeni
vard1. Bunlardan
baghcalan
Byk Depresyon
ve
dnya
ticaret
hayatmm kgdr.
Bu iki faktr
Japonya'yaok
byk
ekonomik
zorluklar getirmig,
ayrica
hammadde yoklugu
ve
uluslararasi pazarlann kapanmasm-
dan daba ok etkilenmesine neden olmuytur. Aymzamanda ordu
ve
toplumun
nemli
kesimle-
n agiri
bir nasyonalizm, manevi
huzursuzluk,
saldirganlik
gibi
duygulara
kapilmigt1.Japonklt-
rnn
ve
emperyalist kurumlann
stnlg
glbi
mistik inan indeydiler. Kendileri digmdaki
sper glerin
Japonya'yl
ikinci
simf
konuma
getirmeyeve
Asya'daki hakkmdan yoksun birak-
maya
azmettigine
inanmiglard1.
Kanaatlerine gre
onlar
bunu kasten yapiyordu. Bu
ara
lkenin
Bagbakan'1,Amerika
ile
Ingilterearasmdaki denizcilik anlagmasmm
daha kapsamli
hale
getiril-
mesi yanhsi Osachi Hamaguchi 1930
Subat
seimlerinde
de byk bir zafer kazamyor
ve
bu lyi-
ye
igaret sayihyordu. Ne
var
ki Japonya'mnBirlegik
Devletler
ve
ingiltere
ile igbirligi
yapmasma
fevkalade fkelenen
bir
Japon
genci Hamaguchi'yi
Tokyo'daki
tren
istasyonunda
vuracak,
bu ha-
reket birka
ay sonra
Japonya'da
yabancilara kargi
ok gl
bir muhalefetin
geligmesine
yol
aacakti. Hamaguchi bu suikastten
sonra
hibir
zaman tam
anlamtyla iyi
olmam1;
ve
1931 ylhn-
da lmgtr. Hamaguchi'nin lmyle
igbirligi
ruhu da yok oluyor,
onun
yerini "Suikast yoluyla
hkmet
olma" hareketinin besledigi
agtn
milliyetilik akimi ahyordu. Daha
sonra Japonya
Manurya'yi kukla bir devlet haline
getirecek, bu kukla imparatorluga da bagligran olarak
ev-
velce
tahttan
indirilen
Puyi'yi
getirecekti.
Durumu gzleyen Cemiyeti Akvam
Japonya'yielepti-
rince, Japonya
bu
rgtten aynlacak
ve
ileride
kendisini felakete
gtrecekolan
yolda tek
ba1-
na
ilerlemeye baglayacakti.
Asya'ya Yeni Dzen
lleriki
birka
yllda
Tokyo
"misyon"
ve
"Dogu Asya'da
zel
sorumluluklar"
zerindeki istek
ve
iddialanm
yogunlagtinrken
Japon
siyasi hayati da entrikalata boguluyor,
ideolojik
hareketlere
ve
liberalizm, kapitalizm
ve
demokrasiyi
zay1flik
ve
dgknlk olarak gren
ve
bunun iin de kina-
ylp
reddeden gizli
topluluklann
varligma tamkoluyordu.Japongrgne gre,
savasta
impara-
tor
ugruna
lmekten
daha soylu hibir
yey
olamazdt
Yine de,
Japonaskeri
kanadinda,
1930'la-
nn ortalarma
dogru bagka
trl
dgnen birka
kipiyede rastlanmamig degildir. Bu kipiler askeri
.
alanda agdaglagmano imparator
iin lmekten
daha pratik oldugu
kamsmdaydL
Bu nedenle
topyekn
savag
doktrinini
ilan
edip
"milli
bir
savunma
sistemi" kurma
abasma
ynelmiglerdi.
Su
abalarmda
lkede
ne
kadar endstriyel
ve
askeri kaynak
varsa
hepsi birden bu irkin
ama
ugruna kullanilmig
ve
heba edilmigtir. Su subaylar iinde BirinciDnyaSavagi'ndaAlmanya'nin
yenilgisille yakmdan
tamk
olmuy
veya
bu yenilgiyi
incelemig
olanlar,bu lkenin
ugradigt
yenilgl
yi kismen hammadde yokluguna
ve
bir de Mttefikler'in deniz ablukasma
dayanmaktaki
yeter-
-sizligine
baghyordu. Kendileri ise, zntyle
fark ettikleri
gibi,
bu konularda Almanya'dan da
294
i
daha
yetersizdi. Gerekten de
Japonya,
potansiyel aidan kendine zg ciddi bir sorunla
kargi
kargiyayd1;petrol kaynagt ynnden neredeyse
tam
bir yokluk iindeydi.
Petrol,
Japonya'mn
toplamenerji tketimininsadeceyzde
yedisini aldigt halde stratejik nemi itibarlyle gerekliydi.
Mevcut petroln
ogu
askeri glerce
ve
nakllye amacyla
tketilmig durumdaydi,
1930'larm
sonuna
dogru
Japonyatkettigipetroln
sadece yzde
Tsini kendi bagma
retebiliyordu. Geri
kalan ihtlya digandan, yzde 80'i BirlegikDevletler'den,
yzde 10'u Dogu Hint Adalan, Hol-
landa kesiminden ithal ediliyordu. Ancak Amerika Asya'daekonomikoldugu
kadar siyasal ba-
kimdan da
"a1k
kapi" politikasi
izledigine
gre bu
politikaJaponya'nin
emperyalist
hirslanyla
ters
dgtg lin Amerika Pasifik'te
Japonya'mn
en
muhtemel dgmam olmaya
adaydi.
Durum
byle olduguna gre, bir
savag
olgusunda
Japonya'mn
savag
gemilerine
ve
uaklarma yakit
vere-
cek petrol nereden
temin
edilecekti?
Bu
sorun
JaponOrdusuve
donaninasi arasmdaciddi bir blnmenin ilk
kivilcimim
tutug-
turmug,
bu
da
Japon
politikalannin saptanmasmda
ve
geligiminde
en
etkin faktr olmugtur. Or-
du abalanm
Manurya, Kuzey
in,
l Mogolistan konularma
ve
Sovyetler Birligfnden gelen
tehdide
yneltmigtL Donanma
ise
"hokushu
nanshin" doktrini geregince gcn
"kuzeyde
sa-
vunma,
gneyde hcum" abasma yneltm , gzler ni Kuzey Hint Adalan Hollanda kesimine,
Malaya'ya,
inhindi'ne
ve
Pasifik'teki birka kk adaya
evirmigti.
Donanmamn byle dav-
ranmasmm
nedeni
imparatorluga
gvenilir
dogal kaynak
ve
ncelikle de
en
temel
ve
en
mutlak
ihtiyact olan
petrol
saglamakt1.Aralarmdaki gr aynhgtna ragmen ordu
ve
donanma
belirli
bir konuda, yani
en
temel amalanmngerekleymesinde fikir
birligi
yaptilar. Bu
en
temel
ama
-
Asya'yi
"ortak
refah"
ve
"ortak
varolug"
esprisi iinde "Emperyalist Yolda"yeniden
inga etmek,
bagka bir anlatimla
Japonya
kontrol altmda yeni
bir Asyakurmakti.
1930'lu yillarm bagmda, Manurya olayimn
hemen
ardindan, Japonhkmeti kendi ge-
reksinimi iin petrol
sanayii
zerinde egemenlik kurma
yollanaramigt1r.l
pazarmm
yzde
alt-
migl
iki battli
girket -"Rising Sun"
ve
"Standard-Vacuum"- tarafindantutulmu
tu.
"RisingSun"
Hollanda
Kraliyet-Shell'e
baghydt.
tekiadi "Stanvac"
olan "Standard-Vacuum" ise
Jersey'eve
New York
Standard
Sirketi'ne
baghydi
ve
girketin
Uzakdogu operasyonlarmi yrtyordu. l
pa-
zarlarm geri
kalam petrollerini degigikAmerikali
reticilerden ithal
eden yaklagikotuz Japongir-
ketinin elindeydi. Pazar durumlanm geligtirmek isteyen
Japon ticaret
firmalarmm da destegini
alan askerler, 1934yllmda Petrol Endstrisi Yasasi'nabir girig
yapmayi
bagardt Bu, hkmete it-
halatl
kontrol
yetkisi
vermek; belirli girketler
iin
pazar
kotast
ayirmak,fiyatlari saptamak
ve sa-
tm
alma zorunlugu lin
yetki
vermek demekti. Yabancigirketlerden normal
ticari
abgma
dze-
yi digmda alt1aylikenvanter tutmalan
isteniyordu. Btn bunlari yapmaktaki maksat apaik or-
tadaydi:Japonya
sahipliginde blr rafineri endstrisi
kurmak, yabanci girketlerin roln
en
alt d-
zeye
indirmek
ve savaga
hazir olmak. Btn bunlara
ilave
olarak
Japonya
bagka
bir
amaca
daha,
kendi smrgesi olan Manchukuo'da petrol
tekeli
kurmak,
sonu
olarak da batth girketleri li-
mon
gibi sikip yok
etme
amacma
ynelmigti.
Bu
ara,
yabanci
girketler sikihp yok olmakta
olduklanm fark
etmede
gecikmediler. Ameri-
kan
ve ingilizhkmetleri de
Japonya'mn
izledigt
yeni, kisitlaylci petrol politikasmm kargistn-
daydl.
Ancak, buna nasil
tepki gsterilecekti?
Bu
soruya
yanit
bulmak iin Washington, New
York
ve
Londra, aralarmda konuqup ambargo konusunu
gndemegetirdiler.
Misilleme yoluyla
yap11acakbir ambargo
-ister
tam
olsun ister kism olsun-
Japonya'ya
daha
az
ham petrol veril-
mesini
saglayacakti. Walter Teagle hem Digigleri
yetkilileriyleve
hem de Petrol idaresi
Bagkam
Harold lckes'la konuyu grgmek iin Washington'a gitti. Su arada birok neri
ortaya
atildt.
Petrolclerin fleri
srdg neri, ambargo
konusunu
hafife
ima ederek
Japonlar'i
"korkutmak"
ve
b0ylece
ihmli
davranmaya
zorlamakt1.
Bu konugmamn Tokyo'ya ulagmasim,
bylece
Japon
politikasmda bazi degigiklikleryapilmasim
mit ediyorlardi. 1934
Kasimaymda ingilizBakanlar
Kurulu
toplamyor,
Digigleri Bakanhgl'mn
tasvip
ettigi tutumu, yani "Japonya'nm
petrol politika-
295
sma
kargi minkn olan e'n sert direncin gsterilmesi"
tutumunu
benimsiyordu. Eu
tutumda
gayri resmi olarak organize edilecek bir ambargoya hkmetin destek vermesi de vard1.Ancak,
DigigleriBakam
CordellHull'un, BirlegikDevletler'in byle bir harekete destek
vermeyecegi
ko-
nusunda
kesin deme
vermesi
zerine
ambargo
konugmalari,
en
azmdan
o
gn iin
son
bulu-
yordu. Bu arada, petrol girketleri
ve
Japonya
hkmeti arasmdaki baslalar
ve
gerilim glderek
ar-
ttyor,
bu
durum 1937
yaz
mevsimine kadar srp gidiyordu. Su
tarlhteJaponya'nm
tutumu
bir-
den degigti.
Karantina
1937 yllinda, 7 Temmuz
u
8
Temmuz'a baglayan
gece
Beijingyakmmdak Marco Polo Kpr-
s'nde
Japon
ve
in
kuvvetleri arasmda sebebi
belirsiz iki
garip
atigma
Olmuytu.
Bu
tarihi
izle-
yen
birka hafta iinde
iki
tarafm
birbirine besledigi dgmanca duygular
daha da
bilenmigti. Su
ara, in
milliyetileri
Japonya'ya
daha fazla
imtlyaz
verilmesine kargi
ikip muhalif bir
tutum
iine
girdi.
Milliyetilerin lideri
an
Kay
Sek
bir
deme verip "Eger
topraklanm1zdan
bir kart;
daha verirsek,
hedefimize,
yangimiza
kargi bagtglanmaz
bir
su
iglemi
oluruz" demigti.
Japon-
lar'a gelince, onlar kendi
hesaplannca
in'e
lyi
bir ders vermek,
ordusuna
da
"adamakill
bir
darbe indirmek"
karanndaydi. Marco Polo Kprs'adeki
atigmalardan
sonra in,
14
Agus-
tos'ta
ganghay'da
Japondeniz
istasyonunu bombalayacak, bunun zerine
Japonya
in'esava;
aacakt1.
Japonya,ekonomisini
tamsavag
dzeyine getirmek iin faaliyetlerini birdenbire hizlandir-
m14t1.
Japonya
bu
arada
yabana
petrol girketleriyleiligkilerini
lyilegtirmek
iin de
gayret
sarf
edi-
yordu.
Japon
hkmeti
petrol rezervlerinin
tahribi
gibi bir riski
gze
almak istemiyordu. Aynca,
"Diet",
yani Japonmeclisinin
olaganst
bir oturumunda seferberlik
yasasi
da kabul edilmig,
SentetikPetrol Endstrisi Yasasiyrrlge girmigti. Yasa,yedi yll sreli bir
plani kaps1yor,1943
ylhna kadar
-ogunlugu
kmrden
1karilmig
sivt
yakit olmak
zere-Japonya'nm1937
tketim
ihtlyacmin
yansma
egit sentetik yakit
retilmesini
amallyordu. Bu
ama,
a1ka
grldg
gibi
hem
ok
hirsliydi hem de
gerekilikten
agin
derecede
uzakti.
Amerika'nm
resmi
politikasi
ve
kamuoyu bagtndan
berf
in'itutmug,
bu lkeyi in-Japon
Savagi'nda bir kurbam olarak grm
ve
desteklemigtir. Yine de BirlegikDevletler
Japonya'ya
"izolasyon"
uygulanmasi, lkenin yalnizhga terk edilerek cezalandinlmasi yanlisiydi. Franklin
Roosevelt'in sadece
Donanma Bakam
yardimcislyken yazdigt
"Japonya'ya
gvenmeli
miyiz?"
makalesininzerinden
on
drt yll
gemigti.On drt yll
sonra,
Bagkan durumundaki Roosevelt
artik'hemlke iindeki
politik baskilardan hem de yurtdiginda olugan nemli geligmelerden bik-
kinhk getirmig, yorgun
dgmgt. 1937 Ekimi'nde
yaptigi bir konugmada dnyanm iinde bu-
lundugu kanunsuzluk
salgimmn yayilmasmi nlemek in bir
"karantina"
politikasi
gerektigine
st
kapali olarak deginiyordu. YangizeNehri'nde drt Amerikan
gemisine yapilan bir hava sal-
dirist
sonunda Roosevelt Bakanlar Kurulu'na zel
olarak
"karantinadan"
ne
kastettigini
a1kli-
yordu. "Karantina"dan kasti
sava;
ilan
etmeye
gerek kalmadan
Japonya'ya
kargi ekonomik
yap-
tinmlaruygulamaktt.
Ancak Bagkan,
tarafsizlikmeyyidesi
ve
Amerika'nm
o
y1llardabenlmsedi-
gi
izolasyon politikasi yznden bu fikrini gereklegtirme olanagt bulamamigtir.
teyandan, Japonlar'm
nli
sivillere dzenledigi
saldinraportan
gndengne kabanyor,
bu, Amerikalilar'm
Japonya'ya
olan olumsuz duygularmi daha da krklyordu.
1938'de
gaze-
teler ve
haber ajanslarmin yaymladigt resimler Japonlar'm
Kanton blgesini
nasil
bombaladiglRl
gsterdiginde, Amerikan kamuoyu
tamamiylaJaponlar m
aleyhine dnecekti. Yapilan
anketler
Amerikan halkmin byk
ogunlugunun,Japonya'ya
hl askeri
malzeme
gnderilmesine kargi
oldugunu
gstermigtl.
Ne
var
ki Roosevelt ynetiminin
iki
konuda korkusu
vard1:
ok
sert
bir
tutum
izlemekle
Japonya'dak
llimhlan
bsbtn tahrik etmekten
ve
bir de
bu hareketin daha
296
yakin
ve
daha
ciddi
bir tehdit olan Nazi Almanyasi sorunund Amerika'nin
tepki
yetenegini ki-
sitlayacagmdan korkuyordu.
Bu
endigeler yznden
Roosevelt
ynetimiJaponya'ya
ihra
edilen
uak ve uak motorlan zerine
"manevi
ambargo" koymakla yetinecek, bundan daha tesini
yapmayacakti. Yasaldayanaktan
yoksun
olan D1gigleri bu
defa
Amerikall imalattlara yaziyla
bag-
vurup, Japonlar'a
bu
tr
mal
satmamalarim
isteyecekti.
Washington'u
alarma
srkleyen
bagka
bir sebep
de,
Japonya
ile Almanya arasinda
son
zamanlarda bir yakmlagma olugtugunu
ve
bunun
giderek glendigini gsteren
igaretlerdl.
Japonya
ve
Almanya grngte
Sovyetler Birligi'ni he-
def alan 1936 Anti-Komintern Pakt'a imza atmiglard1.Almanya, BirleikDevletler
ve
Ingiltere
imparatorlugu'nakargi daha abuk harekete
gemesi
iin
Japonya'yabaski
yaplyor, ancak
Tok-
yo,
Berlin'e de aikladigt gibi, vazgeilmesi
imknsiz
hammadde
ve
ncellkle de
petrol
gereksi-
nimi
yznden
bu iki lkeye
bagimh oldugundan, baskilara kargi koyuyor,
"henz
bu demokra-
silere kargi olarak ne atilmaya hazir konumda olmadtgini" sylyordu.
Bukonuda
Japonya'mntam
bir eligkiiinde
oldugu
grlr.
Tkettigi
ve byk kismi do-
nanmaslyla hava kuvvetlerine giden
petrolnogunu
Amerika'dan
temin
ediyor,
ama
buna kar-
m
Amerika'ya
olan
bagtmlihgmi
en aza
indirmek istiyordu. Bu bagimllhgimn bir
savag
halinde
kendisini zaylf birakmasmdan korkuyordu. Ancak Tokyo'nun gvenlik
aray141ve
otonom olmak
iin
attIgl
adimlar,
"ortak
refah plani" iin uyguladigi
acimasiz tutum
kendisini giderek Ameri-
ka'yla bir
savaga
gtryor, bunun
iin
gereken
kogullan hazirhyordu. Nitekim, 1930'lann
son-
lannda,
in
ile
arasindaki
savag
yznden petrole olan
ihtiyact
fazlalagmig,bu yzden Ameri-
'
ka'ya bagtmliligt
daha
da artmigtt. Aynca, durumu daha karmagik yapmak istercesine dviz yok-
lugu yznden
Japonya
yaptigt
ithalatin
bedeli olan
parayi
demekte
glkeklyordu. Bu du-
rum yurtii ekonomisi igin
gerekli
maddelerde kesinti yapilmasm1
gerektiriyordu. Alman nlem-
ler arasmda, petrol
ve
teki
yakitlarm
vesikaya baglanmasi da vardi. Tm
bu zorluklar
Japon-
ya'nm
sava;
ekonomisi olugturma
abalarmi
zaylflatlyordu.
Japonya'nmtemel gida
kaynaklarin-
dan
biri olan bahkgihk sanayiine yapilan petrol
tahsisati
kaldmldigi iin, bu igin yrtlmesi de
artik
tamamen
rzgr enerjisine
kalmigti.
1939yllma gelindiginde, BirlegikDevletler
Japonya'nm
hareketlerine kar1artik
tamamen
muhalif duruma gelmigti. Yine de Roosevelt
ve
Dig leriBakam Hull orta
bir
tutum
izlemekten
yanaydi. Ne
Amerika'mn
agin
sert
nlemler alarak Pasifik'te ciddi bir kriz
yaratmasmi,
ne
de
fazla yumuak davranarak
Japonya'ya
yeni saldin firsati vermesini
istiyorlardt.
En iyisi bu
ikisi
acasmda ortalama
bir yol
izlemekti.
Ne
var
ki Amerikan kamuoyu
aym grgte
degildi. Sonun-
da,
Japonya'nm
in'deki
sivil kesimleri, zellikle de 1939Mayisi'nda Chungking'i bombalama-
si
Amerikan
kamuoyunda bardagi
tagtranson
damla oluyor, Amerikan halkim nce
gokeedip
ar-
kasmdan da byk
tepki
gstermelerine yol
aiyordu.
Time dergisi
yazarlarindan Theodora H.
White bu olayi kapak konusu olarak dergisine altrken "Hava
saldirilantarihinde
kirilan
en
b-
yk
rekor" diyecekti. Bu
ara
"American Committee for Non-Participation in
Japanese
Aggressi-
on"
(JaponSaldinlarinaKatilmama
YanlistAmerikan Kurumu) gibi dernekler Amerika'dan
Ja-
ponya'ya yapilan
tm
ihracatin kesilmesi iin
sert
kampanyalar dzenleyecekti. Bir dergi olay-
dan
80z
ederken,
qu
tammlamayl-yaplyordu:
"Pilotu
Japonya
buluyor
ama;
uagt,
benzini,
petro-
l
ve savunmasiz
in
kentlerinin bombalanmasmda kullanilan
bombalari
saglayanda
Ameri-
ka'dir." 1939 Haziram'nda yapilan bir anket halkm yzde 72'sinin
Japonya'ya
yapilan
savag
mal-
zemesi
ihracatma
ambargo koyulmasmi istedigini
gsterecekti.
Roosevelt ynetimine gelince,
ilgililer
arasmda
en
lyi
tepki gsterme
geklinin hanglsi oldu-
gu
konusunda
sert
ve uzun
tartigmalar
oluyordu. Bunlar arasmda her
zaman gncel
olan
"dog-
rudan ekonomik yaptirim" konusu da
vard1.Ancak Amerika'nm Japonya
El si
Joseph
Grew bu-
na
karplydi
ve
dogurabilecegi olumsuz sonular konusunda hkmeti uyanyordu. Tokyo'dan
gnderdigi
raporda,
Japonlar'm,
batih glerce horlanmaktan
ve
hakaret
grrnektense
her
trl
yokluga direnmeye
hazir olduklarim
bildiriyordu. 1939 gznde
Amerika'ya yapt121 bir ziyaret-
297
te
Eli Grew iki kez Bagkan Roosevelt'le
grgyor
ve
bu konuda gnlgne
qu
izlenimini
yazi-
yordu: "Bagkan'a
grglerimi tm
aikligtyla
izah
ettim.
Japonya'ya yaptinm
uygulamaya kalkti-
gimizan
bunu
sonuna
kadar gtrmemiz gerekecegini
syledim. Bunun
sonu
da byk olastlik-
la
savagtir.
Bagkan'a
aym
zamanda
gunu
da aikladim
ki,
Japonya'yapetrol vermeyi durdurursak
ve
Japonya
milli
gvenligi
a1sindangerekli
yeter
miktarda petrol diger
ticari
kaynaklardan
sag-
layamazsa byk bir olasihkla Dogu Hint
Adalan'mn Hollanda kesimine
saldiracak,
burayi al-
mak iin
filolarinignderecektir."
Bagkan'in cevabi
qu
olmutu: "yleyse biz de kolayca filonun
yolunu
keseriz."
Bagkan'la yaptigi konugmada Eli Grew 1939gznde gndemde olan politikalar1aikla-
mak, ilerinin
ne getirecegini
bildirmek
istemigti.
Niyeti bu
politikalarzerinde fikir bildirmek
degildi. Henz petrol ambargosu iin bir plan yapilmamqti. Roosevelt de, Eli Grew'averdigi
yamta
ragrnen bir atigmamn riskini
gze almak
istemlyordu.
Ancak gnler geiyor,
petrol
konu-
su
iki
lke arasmda giderek daha ciddilegen
bir
sorun
oluyordu.
Eu
olaylardan
bir yll nce, 1938 Eyll'nden Hague'de, Amerikali
iki iq
adam1oturmug,
somurtkan yzlerle radyodan
son
haberleri dinliyorlardi. Bunlardan biri
Jersey
ve
New York
Standard'm ortak firmasi Stanvac'm bagkam George Walden,
teki
de Stanvac'm Dogu Hint
Adalan Hollanda kesimindeki retim kolunun bagkam Lloyd Shorty Elliot'tu. O stralar
gncel
konu Mnih kriziydi. Avrupa artik
savagm
epigindeydi.Ancak ingiltere
ve
Fransa,Hitler'in
e-
koslovakya
zerindeki
taleplerini
henz
kabul
etmigti
ve
bu Bagbakan Neville
Chamberlain'in
"agimizda
bang" admi verdigi slogani garantilemek
iin yapilm14ti.Ne
var
ki
byk bir dikkatle
radyodan
Hitler'in
o
gn yaptigi
konugmay1 dinleyen
Walden
ve
Elliot,
savagm
artik
kaimlmaz
oldugunu, yalniz Avrupa'da
degil,
Asya'da da bir
savagm
mukadder oldugunu anlam1;Iardi. Sa-
vag
Asya'da da patladigi
zaman Japonlar'm
Dogu Hint Adalan'na saldiracagindan emindiler. Elli-
ot'un szleriyle
"bu
art1k
sadecene zaman ve
nasil meselesiydi."
Hague'de geirdikleri
o gece,
Walden
ve
Elliot,Japonistilasi gelip attigmda nasil hareket
edilecegini
planlamaya
balad11ar. Eu
iki
adam yeni planlanm uygulamada hi vakit kaybetmedi-
let ilkadim olarak, Hint Adalar1'nda sadakatlerinden gphe edilen
ne
kadar Alman, Hollandah
ve
Japon
ii
varsa
hepsinin
iglerine
son
verildi. Stanvacrafineri
ve
petrol
kuyularmin tahrip edil-
mesi
iin
plantar yapildi. Ancak asil
ama
Japonlar'm
nne engel koymakti. 1940 yllmm ilk
gnlerinde
boaltma
planlannda
epeyce
yol kat edilmig,
igyerleri
yabancl
iilerden
armdinlmig-
ti.
Walden Hint Adalan'ndaki
Stanvac
yetkililerine, Amerika
Japonya
petrolne ambargo
koya-
cak olursa
girketin
de buna
"tamamen
uymasi,
igbirligiyapmast" Ve
"dnya
yznde kontrol
altmda
ne
kadar firma
varsa
hepsinin
Japonya'ya
yapilan sevloyatt durdurmas1"
talimatml
ver-
migti. Bu firmalarin
ogu
Amerika'nm
kontrolnde
olmadigt halde, onlardan da
talimata
uyma-
lari istenlyordu. Walden
gayet
aik olarak
"Dogu Hint Adalan Hollanda kesiminden yapilan
sev-
kiyatm durdurulmast emrini vermigti." Walden bu emri
Japon.
Donanmasi'nm buradaki mal
var-
liklanm allp gtrmesi olasihma ragmen vermigti. Aynca
o
gnlerde Birlegik Devletler'de
.
"Standard Oil adma aligtigi gerekesiyle"
Amerikan hkmetine kargi
protesto
sesleri ykseli-
yordu. Bu sesler nedeniyle hkmetin Dogu Hint Adalari Hollanda kesimindeki Amerikan
tesis-
lerini korumak iin
tegebbste
bulunmaktan
kainmasi da sz konusuydu. Walden bu
olasiligt
da bildigi halde bu emri vermekte
tereddt
etmemigti.
Japonyalerliyor,
Amerika Kisintiya Gidiyordti (Birinci Raund)
Japonya
Birlegik Devletler'den
gelen
petrol
ve
teki
malzemelerin
kesilmesinden .giderek
daha
zor
duruma dgmg, znt
ve
endigeye kap11migtt. Bu.duruma bir
are.bulmak
isteyen Tokyo
endstriyel atdan kendi kendine yetecek
ve
lkeyi
BirlegikDevletler'e olan bagimhliktan kurta-
racak bir
politika
izlemeye.ba ladi..Bu
politika
dogrultusunda bir
propaganda
kampanyasi
olug
298
turarakJapon
halkmi, okul agindakiocuklara
kadar ABCH=Amerika, Ingiltere,
in
ve
Hol-
landa--
glerininJaponya'yi
petrolsz
turakip,
bogup yok etmek iin
nasil trl trl
casusluk
faaliyetleri yaptigina inandirmaya allytl.
Ancak 1939 Eyll'nde Avrupa'da
savam
1kmasm-
dan
sonra
Japonya'nin
konumu bir kez
daha
glenecekti.
1940 yili
Mayis
ve
Haziran aylarmda
Almanya'mn Bellka, Hollanda
ve
Fransa'da her
trl
direnmeyi kirarak bu
lkeleri
birka
gn
iinde lgal etmesinden
sonra Japonya
ok
daha
glgrnmeye
baglamptir.
Japonlar
in'de
ilerlemeye
devam ediyor, bir hayli de baanh
oluyorlard1.
Sonra, birdenbire smrge glerini
de
igneyerekngilteredigmdaki
tm
Uzakdogu
lkelerini
tehdit etmeye bagladilar.Bu
tehdidin
ciddlyetini anlamak
istercesine
bu defa Londra'da, srgnde olanHollandahkmetinden Do-
gu
Hint Adalan'ndan ok daha
fazla
petrol stoku istemeye bagladilar.
Su istekle
ilgili
olarak Was-
hington
yazgtsmi tayin
edecek bir
karar aldi. Bu karar muhasara
altmdaolan Ingiltere'nin Uzak-
dogu'da
kendine
_
ait
kuvvetleri
ekebilecegi
korkusuyla alinmigt1.Karara uyarak, Washington,
Amerikan filosunu Gney California'da, kendine ait olan sten Hawaii'deki Oahu Adasi'nda Pe'
arl
Harbor'a
ekti.
O
gnlerde
donanma zaten Hawaii yakmmda manevrada
bulundugundan
Pearl Harbor'anakli byk bir hizla
gereklegti.
Bunu
yapmalanndakiamalardan
biri ingiliz-
ler'in
vermig oldugu kararda durmalanni saglamak, bagka bir
ama
da Tokyo'nun.nne engel-
ler koymaktt.
1940 ylli
yaz
aylan
ok
nemli bir
konuda dnm
noktasma erigildiginin
igaretidir.
Hazi-
ran'da Japonyagneye dogru ilerlemeye
bagladt.
Fransa'daki yeni
igbirliki
hkmettenaskeri
bir birligin
Fransiz
Hindi-in'e
gnderilmesine gz
yummasmi
istedi.
Dogulu
H ntliler'inkendi-
sine
savag
gereleri vermesini talep
ediyordu. nglltere'yi
de hem
ganghay'dan
kuvvetlerini ek-
mesi hem de Burma'dan
in'e
uzanan
malzeme ievkyolunu kapamasi iin
tehdit ediyor,
bunu
yapmadigt
takdirdesavag
aacaglHl
sylyordv. Aym
ay
iinde Bagkan Roosevelt kabinesine Sa-
vag
Bakani olarak Henry
Stimson'u
atad1. Stimson
uzun
yillardan beri Amerika'nin
Japonya'ya
ihracat
yapmasinm
kargismda olmug, bu aidan hkmeti elegtirmigti. Aynca BirlegikDevletler
politikasmda yetersiz olarak
grdg hususlarda da daima gikyeti olmustu. 1940 ylh, 2 Tem-
muz
tarihinde
Roosevelt Bati Avrupa'mn Nazilerce istilasmdan
sonra
byk bir aceleyle
geiri-
len Milli Savunma Yasasi'ni
imzaladl.
YasanmVI'nct maddesi Bagkan'a
ihracati
kontrol
yetkisi
veriyordu. Kontrol yetkisi Japonya'yasaglananpetrol
miktarmm lositlanmasmda
l iglerinde
kullanilacakti.
Tokyo'da batill glerle atigmaktan
kamilmasmi isteyen lider
sayis1
gnden
gne azal-
maktaydi. lkedeki gizli polis bir plan dzenleyerek, Ingiltere
ve
BirlepikDevletler'le
uyugmaya
gidilmesini isteyen kipileri
tespit
edip
ldryordu. Seilen hedeller
arasmda
Bagbakan da
vardt.
Bu fesat
plam
temmuz
aymda yrrlkten kaldinldlysa da, verecegi
mesaji
yeteri kadar a1kola-
rak duyurmustu. Ayni
ay
iinde Japon
kabinesi
yenilenmig
olarak yeni Bagbakan
Prens Konoya
bagkanhgtnda
ilk
toplantism1yapti:
"Komisori" yani
"Jilet"
diye
tamnan
General Hideki Tojo, Sa-
va;
Bakanligl'na getirilmigti. Yeni SavagBakani
evvelce
Manurya'da
Kwantung Ordusu Genel-
kurmay
BagkanligL
yapmly
olan
ve 1931'dekiGney
Manurya demiryollan saldinsmda ilk kig-
kirtmay1baglatmig kigiydi.
1940
ylli
Temmuz
aymm
ikinci
yansmda Tokyo
ve
Washington'da
aym
gnlerde
olugan
geligmeler bu
iki lkenin
artik
arpigma
noktasina geldigini gsteriyordu. Ana konu petrold.
Ja-
ponlar Gneydogu
Asya'ya girmeye kesinlikle kararliyd1. Kanilanna gre Gneydogu
Asya'ya
girmekle
in
Savagi'mdaha
abuk
kazanacaklardt Petrol
stokununyeterli olmasi iin
Japonya
ne
yapip
yapip
Dogu Hint Hollanda
kesiminden ek petrol almak karanndaydi.
Aynca,
Birlegik
Devletler'den normalin ok stnde
uak
benzini de ithal
etmenin yollanni arayacakt1. 1940
yi-
h, 19 Temmuz
gn
Roosevelt danigmanlanni
toplantlya
agird1.
Roosevelt'in
tam
kargismdaki
duvarda bit harita
asihydi.
Bagkanellyle hu haritayt gstererek,
gnlerden
beri
orada, bu harita-
nin
kargismda oturup haritayi
inceledigini,
sonunda bir
karara
vardigini sylyordu: "Dnyanm
299
iinde
bulundugu zorluklardan
1kmamntek
yolu saldiri
yapan
lkelere
verilen malzeme
sevki-
ni kesmekti. ncelikle de bu lkelerin
sava;
amac1ylakullandiklan petrol
sevkini
durdurmaktL"
Bu
szleri
izleyen
tartigma
sirasmda Avrupa'daki saldirganlara kargi
byle
bir nlem almmasma
hi kimse itiraz etmiyordu. Ancak
Japonya
konusu
ok
ciddiydi. Su konuda
sert
konugmalar
olacak,bu nlemin durumu daha iyi
mi
yoksa daha kt m yapacagt hibir
anlagmaya.baglan-
madan
toplanti
sona
erecekti.
Bu
toplantimnertesi gn Roosevelt iki okyanusta
birden
seyredecek
bir donanmanin ku-
rulmasim ngren
yasayi
imzalad1.
Bylece BirlegikDevletler Atlantik Okyanusu'nda Almanlar
ile
atigirken,
bir yandan da Pasifik'te
Japontehdidiyle
savagacakti. Durumbyle
oldugunagre
hangi nedenle Japonya'yahl kendi donanmasmda
kullanacagi
petrol
vermekte devam edill-
yordu? Artik birok ki i bu
soruyu
soruyordu.
Bu
ara
Hazine Bakani
Henry Morgenthau
ve
Sa-
va;
Bakam
Stimsonbir
beyanname yaymlayarak
Japonya'yayap11anpetrol ihracma
tam
ambargo
koyulmasi agnsmda bulundular. Ancak
Japonya
ile bir atigmaolugmasmdan hl
korkan Digig-
leri Bakanligt bu beyannameyi
tekrar
ele alip
bazi
maddeleri
tadil
edip yumuatacak, ambargo-
nun sadece87 oktan
veya
daha yksek oktanhkuak
benziniyle
ve bazi demir cevheri
ve
elik
trlerinin
kisitlanmasim
saglayacakti.
Amerikan uaklari 100 oktanlik yakit kullandigt iin bu
yolla
BirlegikDevletler askeri kesimine
gerekli
olan benz n rezervi korunmug olacakti.
Japon
uaklan ise 87 oktan
veya
daha dgk
oktanliyalut
kullamyordu; bu
nedenle
boykot
Japonya'y1
etkileyip eylemden altkoymayacakti.
Ayrica,
gerektigindeJaponya'dayakit
ok basit bir yntem-
le daha yksek bir oktana getirilebiliyordu. Bunun iin yakita
az
miktarda agir,
renksiz,
zehirli
bir
sivi
olan
tetraetil
kurgun enjekte etmek yeterliydi. llerideanlastldigi zere,
Japonya,
1940
Temmuz beyannamesinden sonraki be;
ay
iinde, beyannamenin verilmesinden nce
satm
aldi-
gi
86 oktanhk benzin miktarmm yzde 550 daha fazlastni satm almigt1.Grngn
aksine,
am-
bargo yararh olmamigti. Yine de Tokyo,
tuttugu
yolun sonunda kendini neyin bekledigini-bilmi-
yor,
bu konuda
tetikte
bekliyordu.
Artik
savag
igaretleri iyice belirginlegmigti. 26
Eyll 1940'ta Japonlar'm
Hindi-in'deki
hareketine
ve
Almanya
ve
Italya'ylayeni bir Japon
paktma gitmesine
tepki
olarak Washington
demir Ye
elik cevherlerinin Japonya'yaihracina ambargo koydu; ancak petrole ambargo koy-
mad1.
Bunun yapildigi gnn ertesi gn Japonya'mn
Hitler
ve
Mussolini
le lPakt
imzala-
digt duyuruluyordu. Bu hareketiyle
Japonya
Mihver Devletleri'ne
olan
bagl1hgim
daha da
pe-
kigtirmek istemigti. Roosevelt
gyle
sylyordu: "Avrupa, Afrika
ve
Asya'daki dgmanliklann
hepsi dnyada
tek
bir noktadan kaynaklanan anlagmazugin paralaridir. Hepsinin kkeninde
bu
tek anlagmazlik
vardir!" Bunu sylemesine ragmen,
Ingiltere'nindogrudan varhgim
tehdit
eden Avrupa
savaginm.en
nde gelen
ve
hepsinden ciddi
savag
oldugunu
gayet
iyi biliyordu.
Bu bakimdan kendisini "nceAvrupa" stratejisine adamig, her
zaman
iin
de byle kalmigttr.
Su Roosevelt iin mmkn olan btn kaynaklann Avrupa
iin
seferber edilmesi anlamma
ge-
liyordu. Bagkan bu konuda
gok
dikkatli
ve tedbirliydi.
Bunun bagka
bir nedeni de Bagkanlik
se
imlerininok
yakin oluquydu.
ay sonra
yap11acakBagkanlikseiminde Roosevelt rakipsiz
olarak nc ker bagkan aday1olacakti
ve
nndeki hafta
iinde
durumunu bozacak her-
hangi bir aksilik olmasmi
istemiyordu.
BirlegikDevletler Ordusu
ve
donanmasi
o
stralar
kendi
onanmlanyla ugragtigi iin Japonya'yla
kargi kargiya
gelmekten
kamlyor,
bu yzden de petrol
ambargosu uygulamak
isteyenlere
kargi sesini ykseltiyordu. Bu
ara
Japonyada bog durmuyor,
alabildigi kadar ok petrol
satm
ahyor,
aynca
sondaj aletleri, depolama
tanklan
ve
daha bagka
ara
gere
ahp bunlan sakh
tutuyordu.
Artik ngilterepetrol akigmi durdurmak iin
bir yol bul-
mak istiyordu.
Japonlar
bu derece byk stok yaptiklanna gre uygulanacak herhangi
bir eko-
nomik
yaptinm
fazla
etkili olmayabilirdi. Grndg kadanyla
ngiltere,
Japonya'mnbu yapti-
nmlara kargi
baggikh olmasmdan korkuyordu.
Roosevelt
ve
Hull ise petrol sevkinin durdurul-
masi
fikrine hl kargiydilar.
300
I
Sessiz Geen
Konugmalar
Digigleri Bakani Hull durup dinlenmeden kendisine bir
soru soruyordu.Acababir modus viven-
di, yani
geici
anlagma yolu bulamaz miydi? Acaba bu konuda
grden
kaan hibir
gey
yok
muydu?
Bu
sorularayanit almak
iin kafasmi
zorlarken
bir
yandan da
yeniJapon
Bykelisi,
eski
digigleribakanlanndan Amiral Kichisaluto Nomura ile zel
konugmalar
yaplyordu.
Bu ikisi
geceleri,
sadece birka
yaver
egliginde Wardman Park
Otel'dekiHull'm dairesinde bulugurlardi.
Bu bulugmada
her
iki
adam
kendi
toplumunungrgn kargi
tarafaaktanrdi.
Uzunboy-
lu ak sa11
Cordell Hull devlet
adamligma
odunculuktan
gelmigti.Tennessee'de
ahgap
bir kul-
bede dogmug, sonradan
yargl
olmug, gnll
olarak Ispanyol-Amerikan
Savagi'na kat11mig,
so-
nunda Kongreyesi
ve
senatr olmutu. Tedhirli,
ok
dikkatli
"bir
grg ayriligim
en
kk
paraya
indirgemekte
yetenekli" bir adamdi. Ayrica kendisine. zg birtalum
nitelikleri baki-
mmdanyeri doldurulmayacak biriydi. 1933 ylhnda Digigieri
Bakantolduktan
sonra
kendisini
.
oknemli grdg
tek
bir hedefe
adamigti:Dnya barigma da
yardimci olacak
liberal
bir eko-
nomik
dzen
kurulmasi
iin btn
ticari
engelleri
ortadan
kaldirmak. Ne
var
ki
gimdi,1941
y1-
lmda
o gne
kadarki
tm
abalarinin boga
gittiginigryordu. Ancak henz
pes
etmek niyetin-
de degildi,
BirlegikDevletler
-
Japonya
iligkilerinde
tam
bir
kg Onleyecek bir seenek
bul-
mak
iin
srekliabagstermek
istlyordu. Bunun gereklegmesl lin
ogu
insamn
gsterebile-
cegi sabnn
ok tesinde
sabir
gstermeye
hazirdt.
Bunu yapabilmek iin
zaman
kazanmanm
bir
yolunuanyordu.
Amiral Nomura da
savag
tehdidininuzaklagtirilmasi
konusunda
Hull'la
aym
fikirdeydi. llim-
li bir siyaset
adamiolan Amiral
Nomura'nmJaponpolitik
ve
askeri evrelerinde byk
saygmligi
vardi. Bir seksen beglik boyu
Ve
ciddi
ifadesiyle yurttaglan arasmda
sevilir, saythrdi.
1932'de
Sanghay'da
Koreli bir milliyetinin
dzenledigi bombali
saldindagznn birini kaybetmigti. Bu
saldin
onu
hem
topal
hem de vcudunda
sonsuza
dek kalacak
kurgun paralanyla
birakmigtL
Bi-
rinci Dnya
Savagi'ndaWashington'da Deniz
Atageligi
yapmig, o
sitada Donanma Bagkan Yar-
dimcist
olan
Franklin Roosevelt'i
tanimigtt.
1941
Subat
aymda Nomura'mn
Bykeli
olarak
Washington'a
gelmesiyleyeniden kargilagmiglar,Roosevelt
onu
"dostum"
diyerek
kargilamig,
"Bykelgi" degil "Amiral" diye hitap
etmigti. Nomura Amerika'da
yagamaktan memnundu. Bu
lkede
birok dostu
vardi
ve
hepsinden nemlisi
iki
lke arasmda kesinlikle
savag
istemlyordu.
AmerikanDonanma
Igleri
Bagkani'na
syledigtgibi
"dudaklan
ile kalbi
aym
geyi sylemiyordu."
"eligki"
iindeydi.
Ne
var ki kendisi karar
veren
kigi
degil, sadece bir eliydi. Seneler
sonra
bir
gn,
1941'in
o
sinir bozucu gnlerinde neler hissettigi kendisine soruldugunda Nomura'nm
ce-
vabi;11 olmuytur: "Byk bir
ev
yikildigt
zaman
sadece
tek
bir
direk
onu
kurtarmaya yetmez."
1941
Martt'ndan baglayarakHull
ve
Nomura birok
gece,
belki kirk
ya
da
elli
ke2
bir
araya
geldiler
ve
yapilan nerileri
gzden geirdiler.
atigmayi
nleyebilecek
herhangi bir adim atilabi-
lir mi, diye aragtirdilar.zerindedurduklarl mitsiz, geleceksiz zeminde, bir
are
bulmaya
alig-
tilar.
Tm
bu konumalar sirasinda Hull'm,
gagirtici
bir yntem sayesinde, Nomura'ya kargi daha
avantajli durumda
oldugunusylemek
gerekir. "Magic"
(sihir)
denen
gifrezme
operasyonu sa-
yesinde BirlegikDevletler
ve
ingiltere
en
gizli diplomatik
Japongifresiolan "Purple"1
(eflatun)
zmglerdi.
Eu gifre
ile
Hull, Nomura'yla bulugmasmdan nce Tokyo'nun elisine gnderdigi
talimatlan
ve
elinin Tokyo'ya gnderdigi raporlari okuyabillyordu. Hull kendisine dgen rol
us-
talikla,
bilmesi
gerekendendaha fazlasimbildigini gsteren herhangi bir hareket yapmadan
oyna-
mayi
bagarmlt1.
1941 ylli Mayisi'nda Almanya,
Japonya'ya
diplomatik
gifrelerininBirlegikDev-
letler'ce zldgn
bildirecekti. Ancak, Tokyoiin
bu
"nemsiz"
bir istihbaratti
ve
dogru
ola-
mazdi.
nk
Amerikahlar onlara
gre
byle bir kurnazlik yapmak
yetenegine sahip degildi.
Evet, Washington'daki Hull
ve meslektaglari
"Magic"
sayesinde birok
geyler
grenmigler-
-
di, ancak bilmedikleri daha
pek
ok
gey
vardi. Bunlardan biri
de
Japondonanmasinm Hawaii'de-
301
I
l
I
.I
.i
ki
Amerikan filosu iin akhndan
geirdikleriydi.
Japonlar'a
gre,
eger bu filo Dogu
Hindistan'la
Singapur'un iggalinde ortaya
ikacak pagkmhkta
yalniz birakilirsa,
Japon
donanmasi
ona
pekl
bir
kanat
taarruzu
yapabilirdi.
Nitekim bu dgncelerle, Japon
donanmast
son
derece cretli
ve
byk risk ieren bir planlaPearl
Harbor'a
srpriz
bir saldin
dzenleyecekti.
Yamamoto'nun Oynadig1 Kumar
-
"Muhakkak lecegim"
Pearl Harbor'a baskin plani.ilkolarak
Amiral Isoroku Yamamototarafmdan1940
ilkbahannda
dgnlmgt.
Japonya
BirlegikFilosu'nun
Bagkomutani olan Yamamoto bu vahgi, akil
almaz
kuman daha
o
gn planlamaya
baglamigt1.
AmiralYamamoto
Japon
amiralleri iinde
en
cesur,
orijinal
ve tartigmac1
olamydi.
Patavatsiz oldugu
iin bazi kipilercetutulmasa
da fiziki cesareti
ve
liderlik yetenegiyle
genig
evrelerce sayllipseviliyordu. Vcuta kisa boylu, geni; yapiliydi. Yz
ve
genel olarak
tm tatirlan
azimli
ve
kararli
karakterini yansitirdi. lkinciDnya Savagi'mn
ik-
tig1gece
aktif grevde olan btn personel iinde, yaklagikkirk yll
nce
Rus-Japon
Savagi'nda
gerekten
komando
greviyapmig
olan
bir
tek
o
vardi. Bunu kanitlamak ister glbi,
Japonya'nm
byk zafer
kazandigL
1905
Tsushima Savagi'nda
sol elinden
iki parmagini kaybetmigti.
Yamamoto'nun stratejik hayalleri vardi. Bu
hayallerini
ve
kumar
oynamaya
olan
tutkusunu
bu kez Pearl Harbor'a dzenlenen
savagt
planlamakla
tatmin
etmigti. Yine de bu saldiri teklifinin
ondan gelmesievreyiepeyce
aqirtacaktt.
1920'll
yillarda
nce Harvard'da grenci olarak,
son-
ra
da Washington'da donanma temsilcisive
atage
olarak
drt
sene
Amerika'da kalmigt1.Abra-
ham Lincoln hakkmda yazilmigdrt,
be; biyografi okumuqtu.
Lifedergisinin devamh
ve
hevesli
bir okuyucusuydu. Btn
Amerika'yi dolagmig
olarak
lkeyi
lyi
tammigtive
Amerikalilar'1 ok
iyi anladigim sik sik yineler, bundan bir
egit
gurur
duyardL
Yamamoto kaynak
bakimmdan
Amerika'mn zengin, Japonya'nm
ise fakir oldugunu
ve
Amerika'nm verimlilik kapasitesinin
kendi lkesininkini kat kat aptigmihet zaman
sylem ti.
Gerektende, Pearl Harbor planmiyaptigt gnlerde
bile Yamamoto,
Amerika ile
savaga
gir-
me
fikrinin
tam
bir kumar oldugunun
bilincindeydi. Bu mcadelenin kendileri iin
en
azmdan
ok riskli
ve
sonuta
yenilglye gtren bir
atigma
olacagim dsnyordu.
nceleri
o
da diger
bazi donanma
subaylari
gibi Amerika
ve
ingiltere
lle
uzlagmaya
gitmeyanhslydi.Japonya'mn
si-
vil
ve
ordu mensubu liderlerini elestirir, BirlegikDevletler'le olan
gerilimden
kismen onlari
so-
rumlu
tutardL
1940 Aralik aymda,
Amerika'nm ekonomik
baski
uyguladigi hakkmdaki yakm-
malara
pu
yaniti
vermigtir: "Bu bir ocugun
sirl kaprisini
tatmin
iin girigtigi
amastz
davrampla-
n
hatirlatiyor."
Agin milliyetilerle
mfritleri rahat koltuklarinda
oturup
"savag
hakkinda koltuk
tartigmas1
yaptiklan
ve savam neye
mal
olup
ne
denli zveri
istedigini anlamadiklan, birtakim
mistik fantazilerle vakit geirdikleri"
iin hor grrd.
Petrol faktr Yamamoto'nun kafasmi bir hayli iggal
etmigtir..Donanmanmve Japonya'nm
petrol konusundaki duyarhliklarmi
ok iyi kavramigti. Japonya'nm
kk aptakiyerli petrol
reten blgelerinden
biri olan
Niigata
blgesinde dogmugtu. Dogdugu kasaba Nagaoka
ise lam-
ba gazyagi reten yzlerce
kk fabrikayla doluydu. Amerika'da geirdigi yillar
Yamamoto'ya
endstri dnyasmm
kmrden petrole gitmekte oldugunu
ve
gelecegin, hatta
donanmalar iin
bile, hava kuvvetlerine
bagli oldugunu gretmigti. Japonya'nm
petrol
konusundaki zaylf duru-
munu
bildiginden BirlegikFilolar Bagkomutamsifatlyla,
dnyamn nc
en
byk donanmasi
olan
Japon
donanmasmm, egitimini Japonya'mnhemen
tesindeki sularda yapmasmda, daha
ileriye gitmemesinde
Israr
etti. Bunu
petrolden
tasarruf
amac1ylayapmigt1.
Japonya'nin
petrol
sorunu onu o
kadar endigelendiriyordu ki, sonunda, denizci meslektaglarmm
ne
kadar zldk-
lerini grmg, bu konuda bilimsel bir deney
iin nclk
bile
yapmigtL
Adi
geen
deney
suyu
petrole dngtrecegini
iddia
eden
bir
"bilimadamt"
tarafmdanyapilm1tic
Amerika
ve
kendi lkesi haklandaki
dgncelerinde,
Japonya
konusundaki kugkularma
302
ragmen yine de Yamamoto, znde
ategli bir milliyeti olarak imparatoruna
ve
lkesine
baglty-
dL
Japonlar'msekin milletolduguna
ve
Asya'da zel bit grevi bulunduguna inamyordu.
Gre-
vi
neyse onu
yapacakti.
Syledigi sz quydu: "Bu sz konusu olamaz! BirlegikDevletler'le
savag-
mak
tm
dnyayla savagmak
demektir.
Ne
var
ki artik karar verilmig
ve
ben de elimden geleni
yapacagim. Sonunda
lecegimden
eminim."
Yamamoto'nun kamsina gre, Japonya
savaga
gittigine
gre,
"ldrc
darbeyi"
de
vurma-
11,Gneydogu Asya'daki durumunu
toparlarkenBirlegikDevletler'i dengeden
dgrp
iktidar-
siz
yapacak ilk
tokadi
atmallyd1. tePearl Harbor'a srpriz
baskm
yapma
fikri bu duygularla
dogmutu. 1941 yill
baglarmda Yamamoto
gunlari
syleyecekti:
"Rus-JaponSavai'ni
inceledi-
gimde
kendime gre bazi dersler
ikarmigtim.
Bunlar iinde
beni
en
fazla
etkileyen,
donanma-
mizin, savagm
daha ilk
baginda Port Arthur'a
tertipledigi
gece
baskimydi. Bana gre, bu
sava
sresince uygulanmig
en
mkemmel stratejik
inisiyatiftir."
Szlerinin sonunda Yamamoto punla-
n
da
ekliyordu:
"En
teessf
edilecek
yam
ise saldin planmm
tam
anlamtyla uygulanmamig
olu-
udur." Savagmdaha
ilk bagmda Pearl Harbor'a hcum edip
dgman filosuna ldrc darbeyi
vurma
plani ilk olarak 1940
yill
sonunda, 1941 bagmda dgnlmgtr. Yamamoto'nun hedefl
-
sadece
ABDfilosunu Pasifik'te bozguna
ugratarak
daha ilk
gn, savagin
kaderini
tayin
etmek de-
gil,aym
zamanda Amerikanhalkmm moralini
bozupperigan
etmekti.
Japonlar'in"Hawaii operasyonu" dedikleri bu saldirinin baanl1
olmasiiin
ilke
olarak
gu
kogullar
aranmigti:
Gizlilik, birinci sinif
istihbarat,
mkemmel koordinasyon
ve
st kalite
teknik
beceri,
yeni
hava torpidolarmin
ve
denizde seyir halinde yalat
ikmal
teknikleriningeligtirilmesi
dahil birok
teknololik
yenilik, davaya kargi mutlak baglilik
ve
havadan
ve
dalgalardan mit
et-
tikleri
ibirligi.
Japonlar'ingizlilige
son
derece nem vermelerine kargin
yine
de ABDBykeli-
si Grew, Peru'nun Tokyo elisinden saldir1planladiklansylentisini duymuytu.
Grew bu haberi
Washington'a bildirdiyse de, oradaki yetkililer byle bir
geye
ihtimal
vermeylp
zerinde
durma-
d11ar. Amerikah
yetkililer bu denli cretkr bir saldirmm
-ne
o
gn
ne
de
ilerideki
aylarda-
mmknolabilecegine ihtimal vermiyordu. Ihtimal
vermek
bir
yana,
donanmadaki
ve
Digigle-
ri'ndeki yetkililer
Grewlaratmdaki bir bykelinin nasil olup da bu denli
gln bir sylentiyi
ciddiye alabildigine paylyordu.
Ambargo
1941
Nisani'ndan Haziran
sonuna
kadar ABDhkmetinde
Japonya'yapetrol
ihraci durdurul-
Sun
mu
durdurulmasm
mi ve
ABD'de
-petrol
satm
almada kullamlan-
Japonfonlart dondurul-
sun mu
dondurulmasm
mi tartigmalan
srp gitmigti. Mihver
glerve
Amerika'mn
artik
atig-
ma
noktasma yaklagtiklan kesinlik
kazanmigtL
BagkanRoosevelt
1941, 27 Mayis gn
bir bildi-
ri yaymlayarak lkede
"sresiz
olaganst hal" isteyecekti. Dampmanlarmdan birinin
syledigi-
ne gre,
Bagkanbu duyuruyu Mihver kuvvetlerin dnya egemenligini
ele geirmek
iin
glrigtigi
ktlklerde halkin
gzn
korkutmak, bu
tehlikelere
kargi uyarmak iin
yapmigti.
Eu bildiri-
nin yaymlanmasindan hemen
sonra,
Petrol Koordinatrlg'ne
yeni atanmig olan Harold Ickes,
otoritesini kullanarak
Dogu Sahili'nde Japonya'yayapilan petrol sevkini yasakhyordu. Ickes bu
yasaklamayi
BirlegikDevletler'in dogusunda petrol stoklannmazaldigt, bunun da
en
ok
nakliye
zorluklanndan dogdugu
ve aynca DoguSahili'ndendiganya, zellikle de
Japonya'ya
petrol ihra-
cimo
kamuoyunca itirazla karyllandigi
gerekesiyle yapmigt1.Verilen bu emir Krfez'i
ve
Bati Sa-
hili'ni kapsamiyordu. Ickes,
yalmzca
bu kadarla da kalmlyor,
Japonya'ya
yap11anher
trl petrol
ihracatt
zerine genel ambargo koyulmasina da aligiyordu.
Ne
var
ki Ickes'in vermig oldugu bu emir Bagkan'ikizdiracak
ve ickesyeni
bir kararnamey-
le emri geri alacakti.
Sonuta Bagkan
ve
lckes birbirlerine
kmct
ve act
szlerle dolu
mektuplar
yazmaya
bagladilat Yazdig1
bir mektupta lckes, Bagkan'a kargi
olan
grglerini
pu
szcklerle di-
I
il
303
le
getiriyordu:
" inde
yaadigimiz
gnJaponya'ya
yapilan petrol sevkini durdurmamiz
iin
en
msait gndr. Eu denli msait bir gnn
bir
kez daha
kargimiza ikacagma inanmlyorum. Bu
gnlerdeJaponya,
Rusya'da olup
bitenlerle
ve
Sibirya'da
olabileceklerle
o
derece megulki
Do-
gu
Hint Adalan Hollanda
kesimine kargi dgmanca bir harekete
girigmeyi gze
alamaz.
Japon-
ya'ya yaptigimiz petrole
ambargo
koyarsak bu,
lkenin
her yerinde
tasvip
bulacak, takdirle
kar-
ilanacaktir."
Rooseveltbu mektuba
mstehzi sluplu
bir
cevap
veriyor, punlan
sylyordu:
"23
Haziran
tarihli
mektubunuzu aldim. Bana, Japonya'ya
yapilan petrol sevklyatim
derhal durdurmaml ne-
riyorsunuz.
Simdi
sizesoruyor ve
cevabimzi bekliyorum. Sevklyati
durdurmakla
zaten ok
has-
sas
durumda olan dengenin
bsbtn bozulacag1m Ve
Japonya'mn
bu nedenle Rusya'ya
veya
Dogu Hint Adalan'na saldiracagim bilseniz kararm12yine byle mi olurdu?"
Bagkan
mektubun-
da
ayrica
kk bir
anayasa
dersi de verlyor, Ickes'aJaponya'ya
ihracat konusunun
"petrol
soru-
nuyla degil, Digigleripolitikasiyla
ilgili,
tamamen
Bagkan'a
ve
Bagkan'memtiyle
grevyapan
Di-
igleri Bakam'na.ait
bir konu"
oldugunu
hatirlatiyordu..
Bagkan'm bu
grgne
"son
zamanlardasizden
gelen mektuplarda dosta lmayan bir
ton
seziyorum"
diyerek
tepki gsteren
Ickes, deti oldugu
gibi
derhal istifasim
sunuyordu. Istifa
mektubunda
sadece petrol
koordinatrlgnden aynldigm1bild riyor, ligleri
Bakanllgl'ndan ise
istifa
etmiyordu. Istifa
mektubundan
sonra
BagkanRoosevelt
o
zamana
kadar. birok kere
yapti-
gi
gibi
istifay1
kabul etmeyecekti. 1 Temmuz
1941'de Ickes'a yazdigt mektupda
"lge
devam!"
emn venyor
gu
gorugleri
bildiriyordu:
"Bende
size
kargi dosta olmayan
hibir duygu yoktur.
Mektubumda dosta olmayan bir
ton
buldugunuz hakkindaki grsleriniz herhalde havamn
fazla sicak olmasmdan kaynaklanmigti!" Mektubun
devaminda Roosevelt biraz da aiklama
ya-
.
parak gunlan
yaztyordu: "Japonlar
gu
anda
kendi aralarinda
tam
bir kertme
ve
birbirlerini bi-
tirme
kavgasi
yaplyor. Sagkmhktan
ne
yapacaklarmi,
nereye
saldiracaklannt bilmediklerinden
bunu kestirmeye aligiyorlar."
Son olarak da gunlari ekliyordu, "Sizin
de bildiginiz gibi Atlan-
tik'te kontroln elde
tutulmasi
iin Pasifik'te
bangm korunmasi gerekir. Donanmamizin her
ta-
rafta
dzeni
saglayacak
gc yoktur.
Pasifik'te karigikliklarm
ikmasi
Atlantik'te daha
az
gemiye
sahip olacagimiz anlamma gelir."
Roosevelt'in degindigi
"knock-out"
kavgast, Almanya'nm 1941 Temmuz aymda Sovyetler
Birligi'ne yaptigi srpriz hcumun
bir birikimlydi. Alman saldirls1
Tokyo'yu iki
temel
stratejiden
birini
semeye
zorluyordu. Yagneydeki yoluna devam etmek veya
Hitler'in kazandigt baandan
yararlanarak,
dogu kanattan Rusya
saldinstna
iytirak
etmek
ve
bylece
de
Sibirya'danbir
pay
ko-
parmak. Tokyo'daki st dzey
yetkililer 1941,
25
Haziran'i
ile
2 Temmuz arasmdaki sreyi bu
iki seenek
zerinde dgnerek
ve
ategli tartigmalaryaparak
geirmiglerdi. Sonunda yazgilarmi
tayin
edecek karan
verdiler. Sovyetler
Birligi'ne
kargi herhangi bir harekete girigmeyip
bu konuyu
erteleyecek,
dikkatlerini
gney stratejisi
zerinde
yogunlagtiracaklardL
ncelikle de, Dogu Hin-
distan'a gitmek iin gerekli olan
Hindi-in'de
kontrol ele geirmeye
ahyacaklardL
Bu karan,
Gney
Hindi- n
iggalininAmerika'yl tahrik
edip
topyekn
ambargo uygulamaya gtrebilecegl-
ni bile bile
vermiglerdi.
Aslmda bu, Deniz
Kuvvetleri Genelkurmay Bagkam'mn szleriyle."impa-
ratorluk iin bir
yagamveya
lm sorunuydu." Ancak
Japonya
karanm vermigti
ve
ingiltere'den
veya
BirlegikDevletler'den gelen
savag
tehdidi
onu
asia
yolundan dndrmeyecekti.
Diger
taraftan
Washington, "Magic" yardimlyla
Japongifreierini zp
okuyor, bylece
ge-
en
tarihitartigmalarve
bir dereceye kadar da vanlan
kararlar
zerinde bilgi ediniyordu. Gnn
birinde gifrede
yazill
gu
notu
okuyacaklard1:
"Fransiz
Hindi-in'i
iggal
ettikten
sonra
plammizda-
ki
ikinci
hedet, Hollanda Dogu Hint Adalan'dir." Bu mesaji grendikten
sonra
18 Temmuz'da
Kabineyi toplantlya agirarakJaponlar'in
birka
gn
iinde Gney
Hindi-in'e
ilerleyeceklerinin

bilindigini
ve
bunun kesin
oldugunu
bildiriyordu.
Roosevelt'in bu
raporunu
dinlemekte olan Hazine BakamMorgenthau, Bagkan'a
gu
soru-
304
yu yneltecekti:
"Size
izninizle
bir
soru
sormak istiyorum.
Cevapverip
vermemekte
serbestsi-
niz.
Japonya
bu harekete girigtigt
zaman
buna kargi
ne
gibi bir ekonomik nlem alacaksmiz?"
Roosevelt
bu
soruyu
gyle
yamtlayacakt1: "Eger
petrol
sevklyatml
tmyle
dutdurursak
bu
mutlakaJaponlar'i
Hollanda Dogu Hindistan'in
ta
iine
gtrecektir
ki bu Pasifik'te
savag
demektir."
Roosevelt Hazine Bakam'mn
sorusunu
bu aildamayla cevaplamigsa da hemen ardmdan
unlan eklemigti:
Japonyagerekten
harekete
geecek
olursa, degigik
trde
bir
ekonomikyapti-
nm
uygulayacakti.
Japonya'mn
Birlegik Devletler'de
mevcut
finans varhgi
dondurulacak, bu da
Japonya'nmpetrol satm
alma yetenegini k1sitlayacakti.Konuya ilgi
ok bykt. O gne
kadar
-
Japonya'yla
savag
konusunda fikir bildirmekten kammig olan Hull bile hasta
ve
moralsiz oldugu
iin
tedavigrdg
saghk merkezinden
Bakan't
araylp
daha sikt
ihracat
kontrol uygulamasm1
isteyecekti.
ingiltere
ise Avrupa'daki sikigikdurumunu gz
nne
alarak
gr
bildiriyor,
topyekn
bir
ambargonunJaponya'mn
gneydeki harektini hizlandiracagmi
ve aynca
Ingilizler'in,
savag
da-
hil,
muhtemel
sonular konusunda Washington'un hazirlikl1 oldugundan kugku
duydugunu
sylyordu. Washington'da ise ordu
ve
donanma d1;mda
herkes ambargo uygulamasi yanlislydt
Ordu
ve
donanmanm bu
grg paylagmasi
her ikisinin
de dikkatlerini Atlantik'e
yneltmig ol-
malarmdan
ve onarim
iin
daha
fazla vakit istemelerden ileri
geliyordu.Bu agamada grevlerini
engelleyecek yeni
bir
sorumluluk
almakta
tereddtlydler.
24
Subat
1941 tarihinde
radyo haber bltelli
Japon
savag gemilerininCamranh Krfezi
aiklannda oldugunu
ve
askeri kuvvet
tagiyan
on
iki
naldiye
aracmm
da
Japonlar'in
kontrol al-
tmdaki
Hainan Adasi'ndan
ikip,
Gney
Hindi-in
iggalinde
yardimci olmak zere gneye dogru
yollandigini haber veriyordu. Ayni gn
gleden
sonra
Roosevelt makaminda Bykeli
Nomu-
ra'yt kabul
edecek,
Hindi-ln'in
tarafsizblge
ilan
edilmesini nerecekti.
Nomura'ya,
o gne
ka-
dar
"onca
aci
eleptiriyekarym" petrol ihracatini
durdurmadigmi, bunu
Hindi-in'e
saldirl iin
Ja-
ponlar'a firsat
ve
sebep vermemek
iin yaptigim, byle
bir saldinmn eninde sonunda dogrudan
dogruya Amerika'yla
savag
demek olacagm
anlatacaktL
Nomura'ya
ayrica
"Japonya'nmHindi-
in'e
ynelttigison
harekttan sonra"Japonya'yapetrol ihracmda kismti yapilmasi
iin kendisi-
ne
yapilali politik baskilara belki de daha fazla dayanamayacagim aik bir
gekilde
anlatacaktL
Bu konu
zaten gndemdeydi.Rooseveltahsen
tam
bir ambargo uygulanmasmi istemiyor-
du.
Ambargo
yerine
ihracatm daha sila kontrol
edilmesini, bunu yaparken
"gn1k
kontrollerin"
esnek
tutularak
zamanm
gncel kogullarma gre ayarlanmasim istiyordu. Amact
Japonlar'i
ka-
rarsizlik iinde
birakmakti; bunun lin de btn
kapilari
kapama yanlist degildi. Petrol konusu-
nu savagta
kullatulan silahm tetigi
olarak degll, siyasette kullanabilecegi bir
ara
olarak
gryor-
du.
ngilizBykelisi'ne syledigl gibi
aym
anda
iki
ayn
savaga
girmekten
kaimyordu.
Konuya
egilenlerden Digigleri Mstepari Sumner Welles
bu
ara
Baykan'mhedefleriyle
tamuyum
iinde
grnen bir plan nermigti. Bu plana gre, petrol
ihracatt
1935-36 y1llaridzeyinde
tutulmall,
uak benzinine dngtrlmesi
mmkn her
trl
petrol
veya
petrol mamulnn digariya
ihra-
ci
yasaklanmallydi. Btn petrol ihra
maddeleri
iin lisans
talep
edilecekti. Temmuz 25'te
ABD
hkmeti bir emir yaymlayarak BirlepikDevletler'de
Japonlar'aait
ne
kadar finans kaynagi
varsa
hepsinin dondurulmasmi istedi. Petrol alimi da dahil
dondurulmuy mal
satm
alanlardan lisans,
diger bir deyigle hkmet
onay1
istenecekti. 28 Temmuz
tarihinde
Japonyaplanladigt
gibi G-
ney
Hindi-in'i
iggalplaninda
ilk
adimi
atiyor,
bylece
savaga
bir adim
daha
yaklaglyordu.
YeniAmerikan politikasi petrolti btnyle kesilmesini amaglamamigsa da,
sonunda
by-
le olmug, petrole
tam
bir ambargo uygulanmigti. Bu
ite
bayrol iktisadi
1;Ier
Bakan Yardimcist
-
Dean Acheson
ve
Digigleri Bakanligt'nm teden
beri ambargo
taraflisi
olan birka st dzey
yet-
kilisine dgmgt. Dean Acheson, Hazine Bakanligi'na damytiktan
sonra
derhal 25 Temmuz
ta-
rihli emri ambargoya evirmig, Japonlar'in
petrol.satin almada gereksinimleri
olan
dondurulmu
305
L
fonlann serbest birakilmasim
tamamenve
kesin
olarak
nlemigti.
Bunu
izleyen
gnlerde,
Dean
Acheson
bu konuda
qu
grgleri
bildirecekti:
"Petrol
konusunda bir
politikamiz
var veya
yok,
ancak bir Digiglerimiz oldugundanemindim.
Ambargo.ileride yeni bir bildiri yayinlanmcaya ka-
dar devam edecektir."
Agustos
bagindan
itibaren
BirlegikDevletler'inJaponya'yayaptigi petrol
ihracati
tmyle
durdurulmugtu.
Simdi
iki
JapontankeriLosAngelesyakimndaki SanPedro li-
maninda bog olarak bekliyor, daha nce szlegme
yapildigi halde petrol alamiyordu.
ngllizDigigleriBakam
Anthony Eden
"Biz de ABDgibi
sert
bir
tutum
almallyiz" diyordu.
Fakat hem ingilterehem
de srgndeki Hollanda hkmeti Amerika'nin
izled gl
siyasetten
epeyce
gagkmliga
dgmglerdi. Ancak Amerikayine
de
nceden
kararlagtirdigt
gibi
dondurma
ve
ambargo
kararin1 uygulayacak
ve
Borneo
ve
Dogu Hint Adalan Hollanda kesiminden
yaptigL
ihracati durduracakti.
1941 Temmuz
sonuna
gelindiginde
artik
Japonya
Gney
Hindi-in
iggalini
gereklegttr-
migti.
31 Temmuz'da Amerikan yetkilileriyle
bir
araya
gelen
Bykeli Nomura,
Tokyo'daki
Ja-
pon
Digiglert'ne
aym
gn bir
rapor
sunacak, gunlari
bildirecekti:
"Yzlerindeki
sert
ifadeden be-
nimle
iy konugmak
istediklerini
anlamigttm. Kanima gre, saygideger Baylar, bir dakika bile
te-
reddt
etmeden,
ivedilikle
bazi yattstirma
nlemleri
almak gerektirmektedir. Bunu bildiginizi
sa-
myorum."
Ne
var
ki Digigleri Bakanligt sert bir davranigla bu
uyany1gz
ardi
edecek,
zerinde
durmayacakti.
Japonya'mn
Hindi- n'e
girmesiyle
ve
izleyen gnlerde
Japon fonlanmn art1k
dondurulmastyla
petrol
ambargosu fiilen uygulanmig, bu defa geriye
sayma
baglamigt1.Nomu-
ra'nm
ileride
Hull'a anlattigma gre,Japontar'm
Temmuz'un ikinci
yansindagney
Hindi-in'e
karg1harekete
gemeleri
"dondurma
nlemleriyle" sonuIanmtytt. Bu bir
"de
Facto"yani
"fiili
ambargo" demekti. Ambargonun uygulanmast
Japonya'da
geriliminartmasina
neden olmutu.
Ne
var
ki yaklagmakta olan
attyinayi
doguran tek baginaambargo
degildi. BirlegikDevletler
ambargo karanm
Japonya'mntecavzne
kargi yapacak hibir
gey
kalmadigL
Zaman
almigt1.Bu
ingiltere
ve
Hollanda iin de
aynen
geerliydi.
Bu
lkeler
de bagka seenekleri olmadigt
iin
am-
bargoya gitmigtl.
Japonlar'm
Gneydogu Asya'daki harekti
ve
Naziler'in SovyetlerBirligi'ne
gir-
mesiyle BirlepikDevletler
Mihver
glertaralindan,
egemenligi altmdaki Avrupa
ve
Asya'da kor-
kun bir gelecekle kargi kariyagelmig,
iki gvenilmez deniz arasinda yalltilml;bir
ada
olarak kal-
migtl. teBagkan'mpetrol kozunu kullanmast
byle
bir
zamana
rastlar.
Japonlar
aismdansa,
pet-
rol
dgman
glerinonlar1
"kistirdigi"
bu dnyada kendileriyle bu
ggler
arasmdaki
son
bagdi.
Aslmda ambargo
Japonlar'm
drt ylldan
beri Asya'da srdrdkleri askeri
tecavzn
bir sonucu-
dur. Kendi hesaplarma gre Japonlar'mtek
gvendigi petrol
kendi envanterlerinde
bulunan
pet-
rold.
Amerika'dan
ve
Dogu
Hind stan'dan gelen petrol
ihracati
durdurulduktan
sonra,
a1gtka-
patmak iin bagvuracaklan herhangi nemli bir kaynaktan da yoksundular. Ancak
Japonyasava-
m
masraflann1
demeye
muktedir oldugunagre,.savag
riskini yklenmesi kainilmaz demekti.
Buna Tahamml Edemeyiz
nceleri
Japon
donanmasindaki liderler BirlegikDevletler'le
att;mayagirme
konusunda, ordu-
dan
ok
daha
tedhirli
davranmiglard1.
Ancak gimdi,
"tam
ambargo" oldugu
anlagilan
bu olgunun
1iginda
durum
degigmigti. Ilerikignlerde nde gelenbir
Japon
amiralinin syledigi
gibi
"Petrol
olmadigi takdirde
savag
gemileri
ve
btn
teki
gemiler
birer demir yigini olacakti." Bu arada,
Deniz Kuvvetleri Kurmay BagkaniAmiral Osami Nagano mparator'a,
ikmal
yap11madigt
takdir-
de
Japon
petrol rezervinin
en
ok
iki
yll
dayanabilecegini, zerine basa basa aniatlyordu.
Japon
DigigleriBakani degigmig,
yeni
bakan olarak TeijiroToyoda atanmigt1.YeniDigigleri
Bakani
Japon
politikasindaki sagliksiz durumu
gerek Berlin gerekse Washington'daki
Japonb-
ykelilere, gnderdigi gizli mesajlarda a1klam1pti. 31
Temmuz 1941 tarihli
yazismda
gu
szle-
re
yer
vermigti:
"Japonya
ile
ngtere
ve
Amerika'nin nderligindeki nc devletler arasirida-
306
ki
ticari
ve
ekonomik
iligkiler
giderek
o
derece ktye
gidiyor
ki artik
tahammledemez
duru-
ma
geldik.
Sonu olarak imparatorlugumuz
sirf
kendi varligim
kurtarma.pahasma
da olsa mutla-
ka bazinlemler alip Gney Denizi'nden hammadde.temin etmelidir.
Imparatorumuz bizi
saran
ve
giderek kuvvetlenmekte olan bu kiskaci koparmak iin derhal bazi
adimlari
atmalidir.
Su kis-
ka ngiltere
ve
Amerika'mn nderliginde
ve
onlarm katilimiyla rlm bir agdir. Su iki lke
uyur numarasi yapan
kurnaz
iki
ejderden bagka
bir
gey
degildir."
Cordell Hull ise
durumu
ne
kadar da farkh gryordu... Hasta
ve yorgun
olduguiin kr
yapmak maksadlyla
gittigi
White
Sulphur
Kaplicalari'ndan
DigigleriBakamWelles'i
telefonla
ara-
yarak
gu
szleri sylemigti;
"Japonlar
dnyamn
yaklagikyansmda
askeri
egemenlik kurma pegin-
de.
Kuvvetkullanmak
tek
aredir. Kuvvet dtymda onlan hibir
gey
durduramaz." Bu
szlerine
kargin Hull
yine
de,
artik
kamilmaz
olan
geyiertelemeyeahqiyordu:
"Asil
sorun,
Avrupa'daki
askeri konu bir
sonuca
baglamncaya kadar duruma nasil hkim
olabilecegimizdir."
,
Amerika'nm Tokyo
Bykelisi Grew,.durumu
tm
aikhgyla
kavram1
kipiydi. Gnlg-
ne
gunlan yazmigtir: "Dnp dolagip misilleme
ve
kargi misilleme yapihyor. Facilis
descensus
Averno
est (Cehennemegidenyol
kolaydir). Dnyada radikal srprizier yap11madikabu agagi-
hk hareketin nasil def edilecegini
veya nereye
kadar
gidebileceg[nl anlamak zordur. Belirtiler
ka-
mtlmaz
sonun savag
olacagm
gsteriyor."
Bu szlerin
yazlya
dkldg antarda
Japonlarok-
.
tan
ellerine kazma krek almig, Tokyo'daki
mparatorluk Saray1
evresinde barmak kazmaya
baglamiglard1.
Her
iki
taraf
da, atigmamn
nlenmesi iin
son
birka dakikada bazi
diplomatik
girigimler-
de bulunmuglardi. Donanmamn da destegiyle,
Japon
Bagbakan1Prens
Konoye,Roosevelt'le
son
bir
grgme
yapmak istemigti. Belki de Amerika Bagkani'na dogrudan ulagip
son
bir girigimde
bulunacagi
midintleydi.
Prens Konoye Amerikalilar'la bir
anlagmaya varabilmek iin
Mihver
Devletleri'nin
Hitler'le yaptiklari ittifaki
dahi bozmaya hazirdi.
Sarayda znt iinde beklegen
grevlilerde Konoye'yle
aym
fikirdeydi. Bunlan kendi aralarinda konuquyor,
Japonya'nm
kargi
karplya oldugu
sorunu
basite
indirgeyerek
tm
problemin bir
tekkonu,
petrolyznden meyda-
na
geldiginisylyordu.
Saraymferman mhr emini (Lord
PrivySeal)Koichi Kido, Bagbakan'a
zel
olarak
fikirlerini sylyor,
"Japonya'mn
Amerika'mn zateriyle sonulanacagt kesin bir
sava-
a
dayanmast mmkn degildir" diyordu.
mparator'a gelince Konoye'ninfikrine
saygi
duymug, hatta bu
likri
pahsentakdis
etmigti. Im-
parator,
Konoye'ye gunlan syleyecekti: "Donanmadan bana ulaganha.berden
Amerika'mn
Japon-
ya'ya kargi
genel ambargo
uyguladigLm
grendim. Bu durumun
ig1gtnda
Bagkan'la
yap11acak,
g-
rgme
mmkn
olan
en
kisa zamanda yapilmahdir." Konoye, Roosevelt'le bulugmada
en
uygun
yer
olarak Honolulu'yu nermigti. Bagkanbaglangitagrgme
teklilini
ilglylekargilamig,
Honolulu
yerine Alaska'nin
Juneaukentinde bulugmalarmin daha iyi olacagini duyurmutu.
Ne
var
ki Hull
ve
DigigleriBakanhgi, diplomatik aidan
bu
bulugma
teklillne
giddetleitiraz
ettiler. Amerikan
halki
ise
Konoye fikrinin
felaketi nlemek iin
ortaya
atilmig
son
bir kumar oldugunu anlamlyordu. Ayn-
ca,
art1k
Japonya'yagvenmek iin ortada sebep de kalmamigtt.Aynca Roosevelt de,
tarallan
tes-
kin
edici
durumda gzkmek istemiyordu. "Aynca
Juneau"de"Munih"
gibi
uygulanmayacak bir
anlama olmasmdan korkuyordu.
Ortadanceden kabaca
tespit
edilmig
birszlegme bulunmadg-
na
gore
Konoye'yle
grgme hibir
yarar
saglayamazdt. Aynca Roosevelt okudugu "Magic" gifre
zcsndenJaponlar'm
daha bagkafet hlere de niyet ettiginigreniyordu.
Su
halde,
en az o aga-
mada
Roosevelt
bilinen anlagilmaz
tavnylatoplanti
nerisini
ne
kabul
ne
de reddediyordu.
Gnden Gne Azaliyor
5
ve 6 Eyll
tarihlerinde
en
st
Japonyetkililer imparator'la
toplanti
yapip, Japonlar'a
zg izin
formalitesini
yerine getirdikten
sonra savag
durumuna geilmesi
in msaade
istedller. Oysa ki
307
daha
savag
karari almmamigt1
ve savagm
nlenmesi iin diplomatik alternatif
aranmaktaydL
Bu
toplantida
da
ana
konu
petrold. Durumu degerlendiren bir
yetkill
"Simdiki
halde imparatorlu-
gumuzun
milli
gcve savagma
yetenegini zaylflatan
tek
gey
petroldr" diyor,
szlerinegyle
devam
ediyordu:
"Gnler getike
savaga
devam yetenegimiz azalacak
ve
imparatorlugumuz
askeriaidangsz
duruma gelecektir." Gergekten de
zaman
azahyordu.Askeri liderler bunu
imparatorlannm nnde defalarca
tekrarladi.
Deniz Kuvvetleri
Komutani'nm
da syledigt gibi
"Petrol dahil,
askeri temel
maddeler gnden
gne
azahyordu."
Bu defa imparatorGenelkurmay
Bagkam'na
pu soruyu
yneltecekti:
"Japonya
ve
Amerika
birbirleriyle
savaga
girecek olsa,
bu
savagne
kadar srer?"
Genelkurmay Bagkani
gu
yamti
verlyordu: "Gney Pasifik'teki
operasyon
yaklagik
ay
lmde
bitirilebilir."
Bu
yanit
kargisinda
mparator tepki gsterecek,sert ve sitemli
bir sesle
qu
szleri syleye-
cekti:
"in
olayi
iktigi
zaman
bugn Genelkurmay
Bagkamolan Sayin General Savag Baka-
m'ydi
ve o zaman
imparatorlugumuza verdigi
raporda olaym yaklagikbir
ay
iinde bitirilecegini
sylemigti. Ne
var
ki General'in verdigi teminata karym, atlymayla
geen
drt
uzun
yll
sonun-
da,
savag
hl devam ediyor."
General, aiklama yapmak
isteyerek
"in
hinterlandmm ok byk
oldugunu,
bu duru-
mun
operasyonlarm
planagre
yrtlmesini engelledigini" syled .
Su
defa
imparator
fkelenerek
arkasma yaslanacak, sesini ykselterek
gu
szleri syleyecek-
ti:
"in
hinterlandim byk
grdgmze
gre kat
kat byk
plan
Pasifik
Okyanusu'nu
smirsiz
bulacaksimz
demektir.
Ohalde nas11olduda
ay
sreceginden bu
kadar
emin olabildiniz?"
Bu yamt kargismda Genelkurmay
Bagkambagmt
ne
egip hibir
yamt
vermeyecekti. Su
ara
Deniz Kuvvetleri Komutam Amiral Nagano Genelkurmay
Bagkani'mn imdadma kopuyor,
punlan sylyordu:
"Japonyao an
iin ciddi bir hastaliktan
act
eken bir hasta giblydi.
Su
veya
bu gekilde mutlaka bir karar verilmesi partti."
Toplanti bitmeden nce Imparator
yksek
dzey-
deki damymanlannm
savaga
baki; ailanni grenmek
isteyerek, ilk nce diplomasiye
mi yoksa
savagami
ncelik
tamamah,
diye sordu. Ama bu
sorusuna
tatmin
edici bir
yamt alamadl.
Ertesi gn
ayni soru
bir
kez daha
gndeme
geliyordu. Kara
ve
Deniz Kuvvetleri komutan-
lan sessiz kalip
soruyu
yamtlamadilar. Bunu gren
imparator
cevap
vermenin
uygun
olmadigim
dgndkleri iin komutanlara
teessflerini
bildirdi. Daha
sonra
kimonosunun
cebinden
bir k-
gitparasi
1kararak,
vaktiyle byk babasi Imparator Meiji'nin
gu
iirini
okudu.
Siirdequ
dize-
ler vardi:
Maderi ki bu dnyada
insanlar
kardegtir,
Bu denli karmaanm anlami
nedir?
Siir
okunmug,
tm
salon
tam
bir sessizl ge
gmlmgt.
Hazir bulunanlarin hepsi hugu
iindeydi. lyte
tam
bu
an,
Amiral Nagano'nun ayaga
kalk1p,
askeri kuvvetin
ancak
diger btn
gabalar
boga
gittikten
sonra
devreye girecegini
syledigt duyuldu. Toplanti
bylece
egine rastlan-
mamig
gergin
bir atmosfer inde
sona
erdi.
Yaklagankig mevsimi
ve
soguklar,
operasyon
iin
gerekli olan
zamani
k1sithyordu. Askeri
gler
taarruz
hareketlerine 1942 ilkbaharindan evvel
bagladiklan
takdirde,bunu Arahgmbagla-
nnda yapmahydilar. Yine de Prens Konoye,
sava a
bu
kadar
yakin olduklari
o
gnlerde bile bir
alternatif bulma midini kaybetmlyordli. 6 Eyll gn mparator'un
tahti
nnde
yapilan tarihi
toplantidan
sonra,
kabine sentetik petrol konusunu ele allp, sentetik petrol retiminin byk
hizla
ve
byk hacimde artinlmasinin mmkn olup olmadigim
tartig1yordu.
Konoye'nin
ifade-
sine gre byle bir projeye byk paralar yatirmak, nasil sonulanacagi
okgpheli
bir
savaga
para
yatirmaktan daha lyi olacakti. Ancak Planlama Kurulu Bakaniprojenin ok
byk bir ip ol-
dugunu, drt
yillik
bir ahgma
ve
milyonlarca
yen
gerektirdigini,
ayrica
dnyalar kadar elik, bo-
aos
ru
Ve
makineye
ihtlya
gsterdigini
belirterek, bu fikre yanagmlyordu.
Aildadigi
gibi bu iq
ok
byk mhendislik becerisi
ve
drt
yz bini agkmkmr iisinin
istihdam edilmesini gerektiri-
yordu.
Btn bu hususlar
gz
nne almarak Konori'nin nerisi
zerinde durulmadi.
Eyll
ayi
sonlannda, ellerinde haner
ve
kisa sapli kil1lart
bulunan drt
adam
Konoye'nin
arabasma
attlip
suikast girigiminde bulundular. Adamlar grevlilerce olay yerinden
uzaklagtmldlysa da bu olay
Bagbakan'1fazlastyla
sarsmigtt.
2 Ekim tarihinde
AD
Konoye-Roosevelt
grgmesinetaraftarolmadigmi
resmen
duyuru-
yordu. Bundan hemen
sonra,savaga
onurlu bir alternatif bulamadigi
gerekesiyle
Konoye
grev-
den uzaklagtinldt Yerine
18 Ekim'de,
Bagbakan olarak, dggkenliglyle
taninan
Savag
Bakam
HidekiTojo
getirildi.
Hideki Tojo
bagmdan beri,
yararsiz
oldugu gerekesiyle igin diplomasi
yo-
luyla
zmne kargi ikmig,
Amerika'yla
herhangi bir uzlagma
yapilmasim istememigti. Bu
ara
bir kez
daha Washington'a
gelen
Bykeli Nomura
aresizlik
iinde
kendisini
l
bir
atm
ke-
mikleri diye
tanimlayacakti.
Diplomasinin de
etkili
olamadigim
gren
Roosevelt ise Tokyo ve
Washington'dakiler gibi
kendisini kaderin eller ne
terk etmigti. Yine de Nomura'dan bu iki
lke
arasmda
aik bir kapt birakilmasi,
"son
szn sylenmesi" iin
ricada bulunacakti.
Evvelcesz
geen
iki
Japontankeriyaz
ortasmdan beri Los Angeles yaktmndaki bekleyi-
gini
srdryor, szlegme
uyannca
kendisine
taahht
edilmig olan petrol ikmalini bekliyordu.
Nihayetkastm
aymm
birinci yansmda petrol almadan,bogolarak limandan aynldt
Japon
yetkill-
ler de misilleme
olarak,
yaklaan
kt; mevsiminde, Amerikan
ve
ngiltereeliliklerine vermekte
olduklan yak1tikestiler.
Ekim
ayi
boyunca, kasim
ayma
girinceye kadar
Japonya'nmyksek komuta askeri erkni
ve siyaset
liderleri Imparatorluk Saray1'ninkk bir odasmda sik sik bir
araya
gelerek
savag
kar-
ismdaki
son
durumu
tartigttlar.
Su tartigmalardakonu dnp
dolagip petrole gellyordu.
Japon-
ya'nm petrol ithali 1941 yllmda byk bir dgg
gstermigti.
Yedekteki
petrol de giderek azah-
yordu.
O gnlere deginen bir
tarihi
sonradan bu
toplantilar
in
"ncelenenkayltlardan, konfe-
rans masasma egemen
tek
faktrn petrol oldugunu anlamigtik. Petrol
tiple
bir geytan
gibi
masa-
nin
zer nde dolamp duruyordu. Sanki
savagi
uzaklagttrmanm
en
kolay
yolu
yine de
'savag
kara-
ri
vermek' gibi grnyordu"
diyecekti.
5 Kastm'da lkenin
en
st dzey brokratlari imparator
nnde "Emperyal Konferans"
dedikleri
bir konferans
tertiplediler.
Bu gibi toplantilarda det oldugu gibi Imparator sessiz kal-
m14,
konu
malara katilmamigti.
ilet"
lakablyla
tanman BagbakanTolohalk
ogunlugunun
ko-
numu
zerinde
kisa bir a1klama
yapt1. zetolarak
gunlan
sylyorde
"Birlegik
Devletler ba-
mdan beri ekonomik baski
yznden
Japonlar'mpes edecegine
inanmaktadir.
Bunun yanlig
ol-
dugunu kamtlamamiz
gerekir. Uzaylp srncemede kalacak bir
savaga
girersekglklerle
kar-
11acag1m1z
kesindir.
B bakimdan srncemede kalacak bir
savag
konusunda tedirginiz. Yine
de, bu
tedirginliklere
kargin, Amerika'mn bize istedigi gibi davranmasina, bu
tutumunu
srdr-
mesine nasil gz yumabiliriz? Ikiylla kalmadan askeri sahada kullanack petrol
bulamayacaglz.
Gemilerimiz
seyredemeyecek. Amerikan
savunmasmm
GneybatiPasifik'te kuvvetlenmekte ol-
dugunu,
Amerikanfilosunun
giderekyayildigini,
in
Savagi'nmhl devam ettigini dgndke
nmzdeld gllderin
sona
ermeyecegini
anllyorum... Hibir
gey
yapmadan byle oturursak
korkanm
ki iki,
yll
sonra
nc s1mfbir
lke
olmaya mahkm oluruz."
Konferansta
ne srlen bir nerl, BirlegikDevletler'e
son
bir
agn
yapilmasim,
Japonta-
leplerinin Amerika'ya sunulmasmi
ngryordu. Talepleri
reddedilecek olorsa Japonyasavaga
gidecekti.
Tojo, bu kararl
bir
kez
daha duyurduktan
sonra
salonda hazir bulunanlara "Sylemek
istediginiz
bagka bir
geyvar
mi?" diye sordu. Herhangi bir itiraz yap11madigimgrnce de
tekli-
finin kabul edildigini
ilan
etti.
Kasim
aymin
nc haftasmda
Japonyali
bir diplomat
"talep
listesini" sunmak zere Was-
hington'a
geliyordu.
DigigleriBakam Hull'm
grgyle
liste daha
ok
bir ltimatom niteligindey-
309
i
I
di. Ayni
hafta
Washington'a yine Japon
kkenli bagka
bir mesaj daha ula1yordu. Bu, 22
Kasim
tarihli,degifre edilmig
bir "Magic"
mesallydL
Mesaj Nomura'ya gnderilmigti. Tokyo'nun
yapti-
gi
son
tekliflerin
Amerika
tarafmdan
kabul edildiginin
en
ge
29 Kasim'a kadar bildirilmesini is-
tiyordu.
Mesajdaki diger bir ifadeye
gre, bu istek Nomura'nintahmin
edemeyecegi sebeplere
dayaniyordu
ve
ok
nemliydi,
nk
o
tarihtensonra
olaylar
kendiliginden,
otomatik olarak
geligecekti.
25 Kasim'da Roosevelt
emrindeki st dzey askeri dampmanlarmi
savaym
ok yakm oldu-
gu,
belki de bir hafta iinde patlayabilecegi konusunda uyardi. Bunun ertesi gn Hull
Japon-
lar'a bir nota sunarak,
Japon
kuvvetlerinin
Hindi-in'den ve in'den
ekilmesinitalep
etti. Kar-
111k
olarak Amerika
Japonya'yla
yeniden
ticari
baglanti kuracakt1. Tokyobu
talebi
Amerika'nin
bir ltimatomu olarak grmgt. Ayni
gn,
26 Kasim'da
Kurile Adalan'nda
toplu
halde bekle-
en
Japon
handirali
donanma filosuna
seyre
gemesive
bunu
byk bir
girlilik
iinde
yapmasi
emri veriliyordu. Filonun hedefi Hawaii
idi.
Amerikahlar'm bu filodan haberleri yoksa
da, Savag Bakam Stimson byle bir filonun
varl1-
gmi
duymugtu.
Nitekim
Roosevelt'e bir
istihbarat
rapotu
bile
sunmuitu. Rapor,
Japon
kkenli
byk bir kegif filosunun
Sangay'dan
Gneydogu
istikametinde ilerledigini
bildiriyordu, Bunu
grenen Roosevelt, Stimson'un anlattigma gre,
fkeden
neredeyse 11gmadnmgt. Bagkan
o
gne
kadar filoyu grmedigini syleyecekti
ve
bu sz her
geyin
bir anda degigmesine neden ola-
cakti.
nk
topyekn
bir ekilme
iin uzlagma konugmalan
yapildigt
bir
andaJaponya'nin
ora-
lara kadar bir filo gndermig olmasi, bu lkenin kt niyetlerini gsteren bir igaretti. Bunu g-
rendikten
sonra,
Bagkan, yaklagikyirmi yil
nce
yazdigt
makalede sordugu
soruyu
artik yamtla-
yacak
duruma gelmigti. Japonlar'agvenilmezdi.
Ertesi gn, 27 Kasim'da Hull, Stimson'a
Ja-
ponya'yla uzlagma
konugmasi yapmaktan vazgetigini syledi: "Artik ellerimi bu igten siy1rdim"
diyordu.
Aikladigina gre, artik
i; orduya
ve
donanmaya kalmigt1.Ayni gn Washington, ile-
rinde Hawaii'de s kurmug PasifikFilosu Komutam Amiral HusmandKimmel'inbulundugu Pa-
sifik'teki Amerikali komutanlara
"son
teyakkuz" emri veriyordu. Kimmel'e gnderilen mesajda-
ki
ilk
cmle guydu: "Bu
yazlyi
bir
savaguyarisi
kabul ediniz."
Songne kadar, Tokyo'da daima bu
savagin
hsranla bitecegine inananlar
olmutu. 29 Ka-
sim
tarihinde
en
st dzey brokratlar
ve
Imparator'un da hazir bulundugu
bir kabine toplanti-
si
yapildi.
Japonya'nm
diplomatik zm
aramast
iin ricada
bulunuldu. Amerika'mn kudretiyle
yarigmaktansa bunun daha
iyi
bir alternatif oldugu
grg
savunuldu. BagbakanTojo,
cevap
ola-
rak kopuk
durumdaki ekonomik
iligkileri srdrp bunlar zerinde
israr
etmenin
Japonya
ai-
sindan lkenin
giderek
zayiflayacagtanlamma gelecegini syledi.
Japon
liderler btn inceleme-
lerinde, btn
tartigmalarmda
kaynaklan, yetenekleri, tahammlnedeniyle
uzun
srecek
bir
savagtaAmerika'nm daha avantaih durumda olacagtm savunmuglardt Srncemede kalacak
bir
savagm
giderek Amerika
lehine
geligecegininbilincindeyd ler. Ancak, askeri zme
inananlar,
kendilerini bir
transa
kaptirdiklari
in,
bu
fikre
yanagmamig,
elinin
tersiyle
itmigti. Grndg
kadanyla
savag
kapidaydi
ve
ok
htzli
bir
yol
izleyecekti.
Pearl Harbor
1Aralik
tarihindeJaponlar'in
zel
bir hcum filosu, henz karg1
tarafayeri saptanmamig
olarak
uluslararasi
karasularmi gemigti. O gn Japon
uak gemilerinden birinde
grevli bir Komutan 2
Aralik
tarihinde
gnlgne gunlari
yaz1yordu: "Ne burada
ne
de orada,
ne
keder
ne
de sevin
gzleniyor."Tokyogifrelerinyok edilmesi igin elilik
ve
konsolosluklara
tahripemri vermigti. Su
iglem
strasmda
hazir bulunmak iin
Washington'daki
Japon
El ligi'ne giden
Amerikalt askeri
grevli,Sefarethane'nin
arka
bahesinde
kgit
ve
yazili evrakin yakildigina
tanik
olmugtu.
6 Aralik Cumartesign Roosevelt,gkyzn
kalm bir
perdegibi
sarmi
"kara
bulutlan"
310
dagitmak
midiyle dogrudan
dogruya imparator'ahitaben kiiselbir
not gndermeye
karar veri-
yordu. Mesaj
ayni gnn
akyami
saat
dokuzda
gnderilmigti. Bu
yazinin
gnderilmesinden
he-
men
sonra
Roosevelt'in
orada bulunan ziyaretilere
pu
szleri syledigi bilinir: "nsanmoglu
olan karymizdaki ben, Tanri'nm oglu olan imparator'a
son
bir
mesaj
gndermig
bulunuyorum."
7
Arahkgn
gleden
sonra
Washington saatiyle
saat
12.30'da Roosevelt
in
Elisi'ni ka-
bul
ediyordu.
Eli'ye Asya'da
"birtakim
kt olaylar" bekledigni sylecekti. Aynca, iinden bir
sesin, kirksekiz
saat
iinde
Japonlar'm
"Menfur" bir harekete girigeceklerinisyledigini de szle-
rine eklemigti. Washington saatiyle
gece
yansmdan
sonra
saat
l'de Roosevelt hl
in
Elisi'yle
konugmaktaydl. Tam
o
anda,
8 Aralik'ta,
Japonyasaatiylesaat sabahm
nde Roosevelt'in
me-
saji nihayet
ahsen
mparator'aulasiyordu. Pasifik'in
orta
yerindeyse, vakit 7 Aralik sabahmm
. erken saatleriydi
ve
Japonfilosu Hawaii Adalan'na dogru yol allyordu. Amiral
gemisi
sancagma
Japon
bayragt asilmigti. Bu bayrak 1905'te
Japon
filosunun Tsushima Bogazi'nda Rusdonanma-
sim
tahrip
ettigi gn bir Japon
savag
gemisine asilmigolan
aym
bayrakt.
Uakgemisinin gver-
tesinde
bulunan uaklar
birer birer
gemiyiterk-etmeye
baglad1.Mrettebat
kendilerine sylendi-
gine
greJaponlar'i
hile yoluyla dnya yznden silmeye
aligan
Amerika'nm bu
gcn
yok
etmeye gidiyordu.
Hawaii saatiyle sabah
saat
7.55'te Pearl Harbor'daki Amerikan filosu zerine bomba yag-
maya
bagladi...
Pearl Harbor baslammn baglamasmdan bir saat
sonra
Japon
Bykelisi Nomura, yamnda-
ki bagka
bir diplomatla DigigleriBakanligi'na geldi. Hull bu strada Bagkan'la
ok ivedi
bir telefon
konugmasi
yaptigi
iin iki
diplomat bir
sre
diplomatlara
mahsus
odada beklet ldiler.
Bagkan'la Hull arasmdaki konuma gylegemigti:Bagkantelefondatereddtsz
fakat
tit-
rek bir sesle
gyle
diyordu:
"Japonlar'm
Pearl Harbor'a
taarruz
ettiklerine dair bir
rapor
aldik."
Htilfincevabi
qu
olmugtu: "Rapor
teyit
edildi mi?"
Bagkan "Haylr!" diye yamtladi.
Roosevelt
ve
Hull her ikisi de byk olasihkla bu haberin dogru olduguna
inanmiglardi. Yi-
ne
de Hull,
yzde bir
ihtimalle
de
olsa
haberin dogru olmayabilecegini dgnyordu. Eu
mitle
iki
Japon
diplomati odasma
agirtt1.
Taarruz haberini radyo blteninden
grenmig olan Nomura,
mahup bir
tav1tla
Amerikan DigigleriBakam'na
elindeki
uzun
belgeyi verlyordu. Hull,
Tok-
yo'nun
yapmig
oldugu hareketin gerekelerini siralayan
belgeyi okumaya
aliglyor,
bu
ara
renk-
ten renge
gir yordu. Sonunda fkesine hkim olamayarak gyle syledigi
duyuldu: "Kamu hiz-
metinde oldugum
qu
elli yll iinde bugne kadar bu derece yalan
ve tahrifatla
doldurulmug bir
belgeye rastlamadim. Su
belge
o
derece rezil yalan
ve
tahrifatla
doldurulmu ki bugne kadar
bu
gezegende
yagayan
hibir hkmetin bu szleri
syleyebilecegine
ihtimal vermezdim."
Sim-
di Hull, bu
iki
Japon
diplomati, bir vakitler kendisi odunculuktan devlet adamligma geldigi iin
"koyunlarma
hcum eden
iki katil kpek" gibi gryordu. Onca ay
Nomura'yla kendi apartma-
ninda bir
araya
gelip
zel
konugmalar yapmalan boquna gitmigti.
DigigleriBakani belgeyi okuyup syleyecegini syledikten
sonra
iki
Japon
daha
fazla
yorum
.
yapmadan oday1terk
ettiler. Toplanti bitmigti
ve Japonlar
ayn11yordu;ancak bu defa kimse onla-
ra
yol gsterip
kaplyi amayacakti;
nk
artik bu ikisi dgmandilar. Hull'un ofisindeki
kapiyi
kendileri
aarak
digan
lktilarve
bekleyen bog
asansre
binip kendilerini sokaga attilar.
O
gn,
akgama kadar Washington'a Pearl Harbor'dan
st ste
rapor
akmaya bagladi;
bun-
tar
birbirinden kopuk,
para para ve son
derece
mit kinci haberlerdi. O
uzun pa2ar
gnnn
sonunda
Stimson
gnlgnegunlanyazacakti: "Bizimhallumiz ok evvelden
savag
konusunda
uyanlmigt)
ve
tetikteydi.
Buna ragmen, yine de, bu 14hi beklenmiyormuy gibi
paginp
kalmalan
degrusu hayret verici..." Byle bit bela nasil olmugtu da onlart bulmugtu?
st
dzey Amerikall brokratlar gergi
bir
Japon
hcumunu ok yalanda beklemekteydi.
Ancak bu saldinmn Gneydogu Asya'da
olugacagLm
zannediyorlardi. Kesinlikle hi kimse
Was-
hington'da
veya
Hawaii'de,
Japonlar'm
Amerikan filosuna kargi, kendi
yurdundaki
ssnde
by
le bir saldirl
tertipleyecegini
ciddi olarak dgnmyor, hatta byle bit
geyi
akhndan bile geirmi-
yordu. General Marshall'm 1941 Mayist'nda Bagkan Roosevelt'e sylemig oldugu gibi, Pearl
Harbor'un bulundugu
Oahu
Adasi'mn
"dnyadaki
en
saglam
kale"
olduguna
inanmiglardi.
An-
lagildl lna
gre
Amerikalt brokratlann
ogu
nemli
bir
geregi
unutmuglardi;
Rus-Japon
sava-
gindaJaponya'mnkazanmig oldugu byk zaterin Port Arthur'da yaptiklan
srpriz
saldinyla
bagladigL
gz
ardi
edilmigti.
Olay,temel
dzeyde ele almdigmda her
iki
tarafm
da birbirinin kuwetini kmsedigi g-
rlr. Nasil
JaponlarAmerikalilar'mteknikolarakkendilerinin
en
gizli
gifrelerinizebilecegine
ihtimal vermemigse, Amerikalilar
da
Japonlar'mteknik
atdan bu derece kompleks
olan
bir
ope-
rasyonu
bagarabilecegine lhtimal
vermemigti. Saldindan
sonra
derhal
yapilan bir durum
sapta-
masinda Roosevelt'in baydampmanlarmdan bazilan saldmnm bir "Alman dzenlemesi"
oldugu
grgn
savundu.Japonlar'm
kendi baglarma bunu yapamayacagi kanisindaydilar. Su saldinda
taratlarm ikisi de diger
tarafinpsikolojisini yanligyorumlamiti.
Amerikalilar
Japonlar'inbu
dere-
ce
cretkr, hatta
pervasiz
bir
gey
yapabilecegine inanmamigtt. Ama yamlmiglardi.
Japonlar
da
kendi ailanndan Pearl Harbor'un Amerikall'nm moralini yerle bir edecegine
gvenmiglerdi
ki
bu konuda da onlar yanilmigti.
nk
bu baskin
tam
tersine Amerikan
milletinin moralini yk-
seltmig, lkenin birlik
ve
beraberligini
daha da
pekigtirmigtir. Japonlarbu konudaki
tahminlerin-
de
en
byk yanhgi
yapmigtl.
Artik baskm bir gerekti. Bu
gerekten
sonra,
BirlegikDevletler hkmetine
ulagan
onca
istihbaratm da yardimlyla
-ki
buna Japonya'nmgizli haber gifrelerinizen "Magic" de dahildi-
Japon
niyetleri
kolayca
anlagilacakti. Saldtndan evvelki
o
gerginlik
dolu
aylardaysa sinyaller
"g-
rlt" iinde kayboluyor, alal kangtinci, birbirini
tutmaz,
eligkili
ve
mphem
haberleralmlyor-
du.
Aynca
o
gnlerdeJaponlar'mSovyetler
Birligi'ne saldirmak zere olduguna dair bazi igaret-
ler de
vardL
Magic'in
zaman
zaman
beceriksizce kullanilmasi
ve
verdigt haberlerin yanlig anla-
11masi
bazen
tehlikeliolabiliyordu. Bu husus
da Amerika aismdan ciddi bir baarisizhgm, Ame-
rika
taraftaflanarasmda ciddi
bir
haberlegme kopuklugunun gstergesidir. Sonu olarak
Pearl
Harbor
trajesinde
"Magic" faktrnn
byle bir saldinya inanmamaktan
sonra en
byk ikinci
etken oldugu sylenebillr.
En Byk
Yanlig
Artik bekleyigle
geen
gnler geride kalmigtt.
Japonya ve
Birlegik Devletler gimdi
savag
halindeydi.
Ne
var
ki
Japonya'nmtek
hedefi sadece Pearl Harbor degildi. Hawaii,
Japonya'mn
ok
daha ilerilere
uzanan
saldiri
plarnndaki paralardan sadece bir
tanesiydi.
ABD PasifikFilo-
su'na saldirl yapildigi anlarda
Japonlar
Hong Kong'u bombalaylp ablukaya altyor, Singapur'u
bomballyor, Filipinler'i bomballyor, Wake
ve
Guam adalanm
bombardiman
ediyor, Tayland'i all-
yor,
Singapuryolundaki Malaya'yi iqgal ed yor
ve
Dogu Hint Adalari'm iggale
hazirlik yaplyordu.
Aslinda Pearl Harbor'a yapilan
operasyon
kendi
kanatlanni korumak iin
yapilmigt1. Maksat
Amerikan donanmasmi gten dgrerek Japonya'mnDogu Hint Adalan
ve
Gneydogu As-
ya'nm
geri
kalan kismmm
iggal ni emniyete almakt1. Bu
baanldiktan
sonra
denizyollari, nce-
likle de Sumatro
ve
Borneo'dan
kendi
-yurtlanna
giden
tanker
yollan emniyete alinacakti. Bu
dev byklgnde kampanyamn
ana
hedell
dnp dolagip Dogu Hint Adalan'nm petrol yatak-
lannda odaklamyordu.
O halde Hawaii
operasyonu Japonya'nmgndemindeki daha byk
projelerin
gerekleg-
mesi
iin
partti.
Bu projenin
baansinda
gans
faktr
byk rol
oynamig, son
dakikaya kadar
da-
ima
Japonya'ninyanmda olmuqtur.
Japonlar,ganslan sayesinde
hayallerinde bile erigemeyecekle-
312
ri kadar bagarili olmuglardir. Baskimn dogurdugu
agkmlik
ve
Amerikan
savunmasimn
Pearl
Harbor'daki
gszlgJaponlar'm
tahminlerinin
zerinde
olmugtur. Pearl Harbor'a
yaptiklari
saldirida
dalgalar halinde gelen
iki
Japon
uak kafilesi, sekiz
savaggemisi,
hafif kruvazr,
destroyer
ve
drt ikmal
gemisini batirrnay1,alabora etmeyi veya
agirgeldldetahripetmeyi
bagar-
migtL
Ayricayzlerce Amerikan uagi tahrip
edilmigveya
agir
yara alril
ti.
lengrevli
sayisi
2335, len sivil
sayisi
68'di,
Btn bunlann Amerikan
tarihinde
en
kahredici
gokuyaratmig ol-
dugu kugkusuzdur. Amerikan uak
gemilerine
bir
gey
olmamasmin sebebi, bu gemilerin baskm
sirasmda
atk denizde grevde bulunmalanydi.
Japonya'mn
kaybt
ise
toplam
olarak
sadece
yir-
mi dokuz uaktan
ibaretti.
AnlagildigLna
gre
bu defa Amiral
Yamamoto'nun
oynadigi
kumar
tutmustu.
Yamamoto'nun kendisine kalsa belki de bir kez daha
gans
denemek isterdi.
Ne
var
ki ken-
disio
stra
binierce
mil
tede,
Japonya
aiklannda bir amirallik
gemisindeydi
ve
olaylan oradan
izliyordu. Hawaii
operasyonunun
komutam
olan
ChuichiNayono ise
Yamamoto'yakiyasla ok
daha
temkinliydi.
Gerekten de bagmdan beri btn
operasyonlara
karpt
ikmigti.
Simdi
de
ken-
disini
tegvik
eden subaylarmm ricasma ragmen,
onlarm zldgn
bile bile uaklan
nc
kez Hawaii'ye,
Pearl
Harbor'daki
ikmal
depolarma
ve
petrol tanklarma saldirmak iin gnder-
mekten ekinmigti. Saldirida
gans ona
fazlastyla gldgnden
daha
fazla
risk
alarak baansmi
glgelemek
istememigti. Amerika'mn bu saldiridaki
tek
ganst
ise
bu felaket gnnde hi
degilse
kendi uak
gemilerini
kurtarmig olmalariydi.
Operasyonun
planlanma
srecinde
Amiral Yamamoto bir gzlemde bulunmugtu. Kamsma
gre,
1904'te,
Port Arthur'da
Japonya'nm
Ruslar'a
yapttgt srpriz saldirmm baansiz olmasmda,
Japonlar'm
arpigmayi
"sonuna
kadar
gtrmemig"
olmalan etken olmugtu. Ayni
hata gimdi bir
kez daha bu dela Pearl Harbor'da
tekrarlanlyordu. Japonya'mn
harbe gitme
kararmda petrol bag
etken olmutur. Ancak,
en
azmdan bir operasyonda, Hawail operasyonunda
Japonlar
petrol
ko-
nusunu
her nedense unutmuglardi. Amerika'nm petroldeki stnlgn arkadaglanyla defalar-
ca
ele alip konugan Yamamoto nasilsa Oahu Adasi'nda bol miktarda mevcut olan petrol
depola-
rmm
nemi zerinde durmamig, bu konuyu ihmal etmigti. Bu nedenle de yaptiklari
plandabu
adaya saldm
dzenleyip
petrol ele
geirme
konusuna
yer
verilmemigti. Asil
yanligbuydu?
Ne
var
ki bu ok nemli,
son
derece yagamsalyansimalara sebep olacak byk bir stratejik
hataydi. Hawaii'deki her varil
petrol
buraya
ana
kitadan
getirilmigti.
Eger
Japonuaklari Pasifik
Filosu'nun petrol
rezervlerini
ve
bunlarm Pearl Harbor'da iine kondugu
tanklaritahrip
etmly
olsaydi, sadece tahrip
ettikleri gemileri degil, Amerikan Pasifik Filosu'na ait
ne
kadar gemi
varsa
hepsini birden
"hareket
edemez"
duruma
getirmig, olacakti.
O
zaman
yeniden petrol
bulmak
gerekecekti.SonradanPasifik FilosuBaykomutanhgma getirtilen Amiral ChesterNimitz,
ileride
bu konuda
punlan
sylemigtir: "Olaymyagandigt gnlerde filoya ait
petroln
hepsi HawaiPde,
toprak
zerindeki
tanklardaydL
Petrol mevcudumuzun hepsi
yakla1k
4,5 milyon
varil
olmasma
kargm
bunlarm hepsi 50 kalibrelik mermiyle yok edilecek cinstendi. Eger
Japonlar
petrolmz
tahripetmig
olsayd1,
sava; en az
iki
sene
daha
uzamig
olurdu."
I
i
313
i
17
Almanya'nin Sava Forml
1932yllmm bir haziran gn, gleden
sonra,
Mnih Oteli kapisina
yanagan
a1kbir araba dev
Alman kimyasal kuruluqu
olan
LG. Farben'den iki kipiyialmak iin gelmigti. Aik
araba
biri kim-
yager
digeri
halkla illykiler temsilcisi
olan bu
iki kipiyi Adolf Hitler'in Prinzregentenplatz'daki
zel
apartmamna gtrecekti.Osiralar Hitler
hentiz Alman
Sanslyesi
01arak
iktidara gelmemig-
ti.
Ancak Reichstag'da sandalyelerin
yaklagik yzde yirmisine sahip
ve
gelecek
seimlerde de
sandalye
sayismi
nemli bir miktarda arttrmas1
beklenen Nasyonal Sosyalist Parti'nin lideriydi.
L
G.
Farben'den gelen
bu iki
adamm Hitler'i grmek istemeleri bir sebebe dayamyordu.
AmaIan onunla konugup Nazi basimmn girketleri aleyhine
attgi
ve
devam etmekte olan kam-
panyayi
durdurmaktt. Naziler I.G. Farben pirketine
"uluslararasi
finans lord'lanmn"
ve
"para
ba-
bast Yahudiler'in"aleti olduklan gerekesiyle ykleniyor
ve
Yahudiler'in bazi
st dzey konum-
lari iggal
ettiklerini savunarak girkete
hcum ediyordu. Bu
ara
"ISADOREG. FARBEN"adlyla
irketill
bir karikatrn bile yapmiglard1.Naziler'in girketi eleptirmesinin bir
sebebi
daha vardi.
>irket,
kmrden
sivi
yalat
diger bir adlyla sentetik yakit-
imal
etme
pegindeydi
ve
ok
pahall-
ya
mal
olacakbu
proje
iin hkmetten vergi muaflyeti almigtl. IgteNaziler'in eleptirdikleri de
buydu. Ayrica
bu
sorun
ikinci
bir
sortma
da sebep oluyordu. l.G. Farben sentetik
yakit projesine
ok
byk
yatinm yapmigt1.
Ancak 1932 yllma gelindiginde bu projenin devamli olarak hk-
metten vergi kolayligi
ve
destegi saglanmadika hibir
zaman
kr saglayamayacagl anla11migti.
Sirketin
bu konudaki
esas tezi
ise kurulacak bir
sentetikyakit endstrislyle
Almanya'nm
yaban-
a
petrole olan bagtmlihgimn azalacagi
ve
bylece lke zerinde had dzeydeki yabanci dviz
baskisimn kalkacagt
merkezindeydi.
I.G. Farben mensubu
iki
temsilci
Hitler'i bu konuda ikna
etmek
midiyle
orada bulunuyordu.
Hitler
o gn
seim kampanyasi iin gittigi bir yolculuktan henz dndgnden
toplantlya
biraz
ge
kalmigt1.
I.G.
Farben'li iki temsilciye nceden sadece
yanm
saat
ay1rmakistedigi halde
konugmanm
akigma
kaplimig,
onlarlatam
iki
buuk saat konugmustu. Hitler, her
zaman
oldugu
gibi
kendi hayallerinin
gcyle
hipnotize
olmupasina
durmadan konugmuy, konugmamn
ogu-.
nu
kendisi
yapmig,
Almanya'yi motorize etme
ve
karayolu inaatmda
uygulayacagt
planlarze-
rinde
uzun
bir hitabet dersi vermigti. Ancak bir
ara
bu
iki
adama
sentetik
yakit
konusunda
soru-
lar
sormuy ve
bu
tip
yakitin yeni bir Almanya
yaratmada
uygulayacagl
planlara
tamamen
uydu-
gu
hakkmda
teminat
vermigti. Onlara
gunlan
sylyordu: "Bugn, siyasi a1dan bagtmstz kal-
mak isteyen
bir Almanya'da petrolsz bir ekonomi
dgnlemez.
Su bakimdan Alman
motor
yalutt projesi,
ok byk
zveriler gerektirse
bile mutlaka gereklegtirilmelidir. Su nedenle k-
mr hidrojenerasyonuna devam
igi ivedilikle
ele almmalidir." Hitler sentetik yakit projesi
alt;-
malanniciddiyetle
desteklemeye
baglamigt1.Aynca adamlara basmm I.C. Farben aleyhine
atigt
kampanyayi yavaglatacagmadair
sz de vermigti. Eu kadarla da kalmaylp Naziler
iktidara
geldi-
gizaman
sentetik yakitta uygulanan vergi indiriminin devam
edecegini
de sylemigti. Tabii b-
tn
bunlara kargillkI.G.
Farben'den
-derhal
ve
daha
sonra
Naziler'in istedigi- "Kampanyaya ba-
314
.I
gig"
vermesi isteniyordu. Toplanti bitip de
iki temsilci Hitler'le konuqulanlan pirket bagkanina
anlattiklartzaman
Bakan'm
agzmdan
yu
szler
dklecekti: "Demek ki
bu
adam
benim
zan-
nettigimden
daha
makul biriymig."
Gerekten
de
o gn
Hitler makul bir adam
gibi
davranmigti
ve
bunu yapmak
iin de iyi bir
nedeni
vardi. Adamlann aiklamalaandan, baanh bir sentetik yakit
programinm,
dirilmekte
olan Almanya'nin
topyekngeligiminde
ok yararh
hatta
part
oldugunu hemen kavramigti. Eu
hedefin gereklegmesinde
en
byk engellerden
biri olarak Almanya'nm hammadde, ncelikle
de petrol
ithaline
olan
bagLmilllginl
gryordu.
lke
iinde retilen
petrol
az,
ithalat ise
buna
oranla
yksekti. Aynca,
ithal edilmekte olan petroln ogu
Batt yankresinden gelmekteydi.
Son
yanm
yzyil iinde
Almanya ok
dikkate deger bir ekonomik byme
gstermigti
ve
bunu da daha
ziyade
lkede
bol
bol bultinan bir
enerji
kaynagina
-kmre-
borluydu,
1930'lu
yillarm sonunda kmr, Amerika'mn toplamenerjisinin yaklagik
yansi
kadarken Almanya'da,
retilen
toplamenerlinin
yzde
doksam kadardi. Petrol ise sadece
yzde
5 dolaymdaydi. Ancak
daha 1932yilmda Hitler ileriye dnk planlanna baglamigt1
ve
haris emellerinin gereklegmesi
iin de petrole ihtiyaci vardi. nce
1933
Ocakaymda
Sanslye
olduve arkasmdan,
izleyen bir
buuk yll
iinde
de, Almanya'da
tm
iktidari
ele
geirdi. iktidara
geldikten
sonra
girigtigi
ilk
iIer-
den biri "Alman
motor trafiginde
dnm noktas1"dedigi
motorlu
ara
profesidir.Prole
geregince
lke
nce otobanlar
ve
hiz limiti olmayan karayollanyla drt bir yandan rld
ve
1934'te
de
ye-
ni
bir
ara
yapmak
iin planlama
bagladi.
Su "Volkswagen"
isimli
"halk
araa"ydl.
Ancak, btn bu geligmeler Hitler'in Avrupa'nm
tmn
Nazi rejimine
ve
kendisine bag-
lamak iin
yapmig
oldugu
"byk"
planda ok
kk bir
yer
tutar. Eu hedefin
gereklegmesi
iin Hitler h
vakit
kaybetmeden
ekonomiyi bir sisteme sokmak,
byk igletmeleri devlete bag-
lamak
ve
Nazi
savag
makinelerinin
inasi iin
harekete
geti.
Bu
savag
malzemeleri iinde bom-
ba
ve savag
uaklan, tanklan
ve
kamyon
imali
de vardi ki, bunlarm yapilmasi petrole bagllydi.
Hitler btn bunlan
bildiginden
LG.
Farben
temsilcilerinin
sentetik yakit projesine olaganst
llgi gstermigtir,
Kimyasal Solsyon
I
Kmrden sentetik yakit ikarmada
nc ahymalar Almanya'da daha Birinci Dnya Sava-
I'ndan
nce baglamigti. O gnlerde bu lke
"kimyada
dnya lideri" olarak kabul ediliyordu.
1913yllmda Friedrich
Bergius admda
bir Alman kimyager ilk defa sonradan
"hidrojenerasyon"
denen bir iglemle
kmrden
bir
sivi
ikarmayi bagarmigt1.Hidrojenerasyon'da kmre, yksek
isi
ve
yksek basin altmda, bir hizlandinct kangtmlarak, byk miktarda hidrojen
ilave
edilir.
Aym
iglemi,
on
yll kadar
sonra,
1923 ortalarmda rakip bir Alman kimyager Fischer-Tropschde
daha ayrmtih olarak denemigtir. Fischer-Tropsch
ynteminde,
kmr moleklleri buhar altmda
hidrojene
ve
karbon monokside
dngtrlr
ve
daha
sonra
da
bir arada
reaksiyonlar
sa ,lamr.
Bunun sonucunda
da
sentetik petrol
retilmig
olur. Bu iki
yntemden
ilkinin,
Bergiushidrolene-
rasyon
igleminin daha lyi olduguna karar
verilmigti. Bu
yntemle,
birok maddeyle beraber Fisc-
her-Tropsch'in ba aramayacagi bir
gey,
"uak
petro1"de
rettlebilecekti.
Aynca, 1926y1lmda
Bergius iglemi zerinde
patent talehinde
bulunan
LG. Farben, Fischer-Tropsch metodunu des-
tekleyenler
kargismda politik a1dan
da daha
glyd.
I.G. Farben'in sentetik petrole
ilgt
gstermesi 1920'lere rastlar. O ylllarda dnyanm nde
gelen petrol
kaynaklanmn ok yakinda
tkenecegi
konusunda
yaygm
bir kanaat vardi. Bu kana-
at
insanlan dnyamn
drt bir yanmda yeni petrol kaynaklan
aramaya
itiyordu.
Yaba'nci
petrole
duyulan talebin
artmasi,
yabancilarla yapilan mal degi
tokupunu
olumsuz yolda
etkiledigi iin
hkmet de bu aramalara destek
veriyordu. I.G. Farben'in Leuna
tesisleriodepilot
dzeyinde
aligacakyeni bir fabrika
inga
edilmig
ve
ilk
rn 1927de vermigti.
Btn bunlar olurken LG.
Farben vaktinin bir losmim bagka lkelerde kendine
potansiyel ortaklar aramakla geiriyordu.
L
G. Farben'in
nde
gelen
ngilizkimya
gruplarmdan
biriyle
yaptigt uzlagma
tegebbslerinin
ba-
arisizlikla sonulanmasi zerine, girket kendisine ok daha nl bagka bir
potansiyel ortak bu-
lacakti. Bu ottak StandardOil'in
New
Jerseypubesidir.
Aym
gnlerdeStandard,
rafineriden
entegre petrol
girketine
yaptig1stratejik
geigte
abasi-
nm
ortalarmda bir
yerdeydi. Bu abalar
sonunda,
hem BirlegikDevletler'de
hem de Avrupa'da
kendine ait bol hammaddeye sahip
entegre
bir petrol
girketi
olmayi bagaracakti. Igte bu
abalar
yap1lirken
ayni
zamanda
sivi
yalet.kaynagt olarak ham petrol yerine geecek bagka alternatifle-
rin
de
arayi1
iindeydi. Daha 1921 yllmda neft yaglidan
petr0]\karmada
uygulanacak
ticari
y0nden baarill bir
metot
bulmak midiyle Colorado'dayirmi
iki
hektarhk
arazi satm almigti.
Ancak, mallyetin
son
derece yksek olugu nedeniyle Standardalman
sonulardan
memnun
kal-
mamigtl. Neftyagmdan bir varil sentetik yag elde
etmek
bir
ton
kayaya mal oluyordu ki bu
gart-
lar
ekiciolmaktan' ok
uzakti.
Standard
aragtirma
blmnde alian Frank Howard, 1926'da LG.'nin Leuna
tesislerini
ziyaret etmigti. Eu ziyaretten
o
derece
etkilenmigti
ki binayi
terk
ettikten hemen
sonra o gnler-
de Paris'te bulunan Standard Bagkan1Walter Teagle'a bir
telgrafekerek
gu
grglerini bildirdi:
"Bugn iinde
yagadigim gzlemlerin
ve
tartigmalarm
tiginda
su
kamya vardim ki
bu konu,
Standard'm paralandiktan
sonra
kargilagtigikonular iinde
en
nemli
olamdir, Bu, benzin
arzt
konusunda kesinkes Avrupa'nm bagtmsiz oldugu anlammdadir."
Teagle'a
gelince,
o
pahsen
Av-
rupa
pazarlano
yeni sentetik petrole kaptirma
olasthgindan
telaa kapilmly, bu
yzden
derhal
Leuna'ya
dnmgt.
Iglemingerektirecegi aragtirma
ve
retim
tesislerini
kurmaktan kamlyor-
du.
Daha
sonra,
ige
girigildigtnde
bu konuda gunlari syleyecekti: "Gidip bizzat
grnceye
kadar
aragttrma
iginin
ne
oldugunu meger bilmiyormuum. Yapilanigi
grdkten
sonra
bu iglerde
bir
bebek
kadar bilgisiz
kaldigimizi anladim."
Konuyu
tartigmak
iin Teagle, Howard
ve
Standard'm diger
yneticileri
hi vakit kaybet-
meden,
LG. Farben
tesislerine
on
mil uzaktaki Heidelberg'de bir otel odasinda bir
araya geldiler.
Howard'm
sonradan aikladigma gre,
toplantida
"hidrojenerasyon
igleminin
o gne
kadar
pet-
rol endstristne
sunulmuy btn teknikfaktrlerden
daha
etkin
olabilecegl"
sonucuna
vanlmig-
ti.
Artik
I.G. Farben laboratuvarlarinda
deneylere baglanmigtl
ve
anlagildigma
gre bu laboratu-
varlar
Standard aismdan
ciddi bir tehditolugturuyordu. Howard bu konuda
qu grgleri
b ldire-
cekti:
"Kmrn hidrojenerasyonu ekonomik baz'da dgnldgnde
byk olasihkla
ham
pet-
rolle
yanamaz.
Ancak
'milliyetilik
faktr'.dolaslyla
hidrojenerasyon, bedelini demeye hazir
birok lkede, korunma altmda
bir imalat
sanaylinin pekl
temell olabilir."
Hidrojenerasyon
uygulamastyla
pazarlann digardan
ithal
edilen ham
petrole
ve
rafine rnlere kapismi
kapamasi
da
SOzkonusuydu. Standard ise bu iten uzak
tutulmayaasia
tahammledemezdi.
Tm
bu nedenlerle,
Standard'aLouisiana'da bir hidrojenerasyon fabrikasi kurma msaade-
siveren LG.
Farben'le bir n szlegme
imzalandt
O gne
kadar
aradan
geen zaman
iinde
pet-
rolde kitlik devri kapanmig,
agirt
retim devri baglamak zereydi.
Amerikan
girketininilglsi de
buna paralel olarak yn degigtirmigti. Daha ok benzin elde etmek
iin,
hidrojenerasyonun ham
petrol zerinde de kullamlmasi gndeme geldi. Sonuta,Louisiana'daki yeni
tesiste
bu iglemin
kmr zerinde
degtl, petrol
zerinde
tecrbe
niteliginde denenmesi kararlagtirildi.
Byle
yap-
makla her petrol
varilinden, daha fazla benzin
1karmakmmkn olacaktl.
1929'da bu
iki irket
daha
genig
kapsamh bir
anlagma daha
imzaladilar.
Anlagmaya gre,
Almanya digmdaki hidrojenerasyonlarda
patent hakki Standard'm olacakt1. Buna kargthk
I.G.
Farben Standard Oil'in yzde
iki
hissesini alacakti, 546.000 hissenin
degeri 35 milyon dolar
tu-
tuyordu.
Her
iki
girket
de digerinin
ana
faallyet sahasmdan uzak
durmay1,
mdahale etmemeyi
taahht edlyordu. Standard'dan bir
yetkili
bu durumu gyle aiklamigtir: "I.G. Farben petrol
i inden
uzak
duracak; biz de kimyasal iglerden uzak duracag1z."
Bundan
sonra,
ikinci
adim
310
1930'da atthyor
ve
"petrol-kimya"
alainndaki
geligmeleri
paylaacak ortak bir
girket
kuruluyor-
du. 1; btnyle ele almdiginda, Standard'abir hayli teknik
bilgi akiyordu.
1931 yllmda
en
byk dl, Alman bilimine
ve
zellikle de hidrojenerasyona
verilmigti.
Kimyaalamndaki Nobel dlhidrojenerasyon
teknigininmucidi Bergiusile LG. Farben
Bayka-
m arasmda
paylagilmigtir.Yine de Leuna'dabu proje lyi yrmyor, gnlk retim iki
bin varili
buldugu halde petrol lyi akmlyordu. Bu yzden Leuna
tesisi
ciddi bir parasal sikmti
iindeydi.
Geligmeninzannedildiginden daha g olacagi, ok daha
pahallyamal olacagi da
anlagilmigti.
Btn bunlardan
bagka, Texas'ta yapilan yeni petrol Regilleriyle,petrol arzindaki
agiriliktm
dnyada
hissedilmeye
baglamigtL
retimdeki bu aginhksa dogal
olarak dnya
petrol
fiyatlanmn
dgmesiyle sonulandi ki bu Leuna
tesislerindesentetik
yakit retimini
ok daha masrafli
yap-
m14tir.yleki maliyetin bu denli
yksek
olugu l.G. Farben'i bu
projenin hibir
zaman
kr
sagla-
yamayacagindan
korkutmaya
baglamigtL
Sentetik
yakit'a leunabenzin denlyordu. Bir litre leuna-
benzin retiminin maliyetiyse Meksika Krfezi'nde
tankere
bogaltihpAlmanya'ya gnderilmeye
.
hazir bir galon benzin flyatmin
tamon
katma geliyordu. Eu hususu dikkate
alan
bazi 1.G. Far-
ben yneticileri
tm
projeden vazgemenin
en
lyi yol oldugunu syleyecekti. Projeye devam
et-
me yanlisiolanlarsa
bunu Leunatesislerini
kapama
masrafinm,
projeye
devam masrafmdan da-
ha fazla
olacagt
dgncesiyle
yaplyorlardi.
Byk Depresyon'un
yaandigt gnlerde
onca
glklere karym sentetik
yakit projesinin
hl ayakta tutulmasi
devletin
projeye
-verdigi destek
yzndendi. Hitler'den nceki Brning
hkmeti zamaninda projeye yeteri kadar vergi
indirimi
tamnmamigtL
Yeni Nazi rejimi ise LG.
Farben'e yeterli vergl
indirimi
saglamaktan
bagka
ok
daha fazla destek
vermeye,
fiyat
ve pazar
garantisiuygulamaya hazirdi. Ancak bunun iin bir
part
kopuyordu. LG. Farben
Sirketi
sentetik
yakit retimini nemli
dzeyde artirmaltydt Diger
taraftan.hidrojenerasyon hl emeklemekte
olan bir
teknolojiydi.
Byle
oldugu
iin de kendi bagina
yeterli olmay1p
geligmeye
ve
ncRe-
ich
devrinin himayesine
muhtati. Nitekim I.G. Farben'e birok
evreden
destek
gelmigtir.Bun-
lar arasmda, yksek kaliteli uak benzini
retmesi
kopultyla Hava Kuvvetleri'nin verdig destek
ve
Alman Ordusu
Wehrmacht'm
lkede sentetik endstri kurmak iin
girigtigi
destek faallyetle-
n
de
sayllabilir.
Alman Ordusu bu destegi, planlamakta oldugu yeni
tip savagta Almanya'nm
kendi
mevcut
stokurtun ihtlyaci kargilamaya
yeterli
olmayacaglnl
dgndg iin
yapmigtL
Savaga Hazirlik
Daha
sonra
oluganyeni
bir
geligme,
Hitler
ve
maiyetine
bir
taraftanyabanc1petrole dayanmanm
tehlikelerini,
diger
taraftan
da
buna paralel olarak, Almanya'mn kendi petroln retmeye
ne
kadar muhta
oldugunu
gstermigti.
Bunlardan birincisi bir
Ornekle a1klanabilir. 1935 Ek -
mi'nde Italya,
o
gnlerde daha ok Abyssinia diye bilinen .Habegistan't iggal
etmigti.
Habegis-
tan'm
bitigigindeki talyan
80mrgeleriyle
olari
smirlan
son
derece zay1f
gekilde
korunuyordu.
talyan
diktatr
Benito Mussolini, eski Roma imparatorlugutaklitiliglyle, byk bir imparator-
luk
kurma hayaline kapilmig
ve
bu yzden de
istila
hareketlerine girigmeyi planlarmytt
ilkola-
rak
Habegistan'a
sald1rd1.
Cemiyeti Akvam bu
saldtriyi
kmadt
ve
birtakim ekonomik yaptmmlar
uyguladt Italya'ya yapilan petrol
ihracatma
ambargo koymayi da dgnmeye bagladt Bu
ara
Ro-
osevelt idaresi
de, Amerika, Cemiyeti
Akvam yesi
olmadig1halde, bir yolunu bulup bu ambar-
goya
katilabilecegi izlenimi veriyordu: Mussolini, petroln kesilmesiyle talyanaskeri gcnn
fel durumuna
geleceginigayet
iyi billyordu.
Ordular ilerlemeye
devam edip aciz durumdaki
Habegler'e zehirli
gaz
atarken, Mussolini
Akvam'i
sindirmek
iin
her trl
blf
ve
kabadaylliga
bagvurmaktan geri
kalmiyordu. Su arada kendisine kargi alman yaptmmlari da bir
sava;
nedeni
sayacagtm aikladi. Petrol yaptinmma
nayak
olup
teklifiyapan
lider,
Cemiyeti Akvam'da ngiliz
Bakan sifatlylabulunan Anthony Eden, Mussolini'nin
tehditlerine
kulak
asmiyordu. Syledigine
317
I
gre Mussolini ancak
"ilgm
bir kpegin"yapabilecegi bir hareketi
gze
alacak adam
degildi. Bu
konudaki
diger
bir sz
de guydu: "Bu adam hibir
zaman
bana intihar edebilecek bir
tip gibi
grnmemigtir." Yine de Mussolinikendine bir
mttefik anyordu
ve
sonunda bu istekli mttefi-
ki Fransa Bagbakamkurnaz Pierre Laval'm kipiligindebulacakti. Laval kurnazca davranarak
ne
yapip etmigyaptirim,
hareketini
tam
bagariyaulaacagt anda, geri
evirtmigti,
1936
ilkbaharina gelindiginde
Mussolini'nin
kuvvetleri
artik Habegistan'1fethetmig,
Italya
Krali da
unvanma
yeni
bir
unvan
daha katip
ayni
zamanda "Habegistan Krah" olmutu. Bylece
tmyaptirim
hareketleri de boa.
gitmig
oluyordu. Petrol ambargosu konusu ise,
o
gne kadar
hi uygulanmamig oldugundan,
sonucunun ne
olacagi anlagilmamigti. fleriki gnlerdeMussoli-
ni,
Hitler'e bir
sir
aikl1yor,
gunlan sylyordu:
"Eger
Cemiyeti
Akvam, Eden'in Habeyistan
an-
lagmazligindaki nerisini kabul ediponun
istedigi
gibi petrole ambargo koysayd1,benim bir hal-
ta
iinde Habegistan'dan
1kmamgerekecekti.
Bu benim aimdan telafiedilemeyecek bir felaket
olurduP Hitler, Mussolini'nin bagimhhk hakkmdaki szlerini
byk
ciddiyetle
dinlemig, kendi
hesabma bu szlerden
lyi bir ders
almigti.
Ikinciders
ana
yurda daha yakm
bir yerde
verilmigti. O gne kadar Alman
pazan,
Stan-
dard Oil, Shell
ve
diger yabanci girketlere
bagli oldugu halde, gimdiki Nazi rejimi yerli
pazan
bu
girketlerden kurtarmaya ali1yordu.Almanlar iin daha da fenasi, nefret ettikleri Bolgevikler'in
elinde byk
petrol
istasyonlan zinciri vardi
ve
Almanlar'a
sattiklari petrol mamullerini bu zin-
cirden geirerek
satlyorlardi. Sovyet
zincirini ele geirtmek iin Nazi hkmeti 1935'te bir
Al-
man
benzin
pazarlaylcisim bu igle grevlendirdi. Ama, kendi deyimleriyle
"bir
hagarat
yuvasmi
temizlemekti."Sovyetlerbir sre
iin istemeyerek de olsa evvelce
taahht
ettikleri miktarda
petrol bu dagitim sistemi
iinden geirerek dagttima devam ettiler,
Ancak,
sonra
1936
ylh
Su-
bat
aymda
birdenbire
sevkiyati
durdurdular: "Yabanci kaynakli demelerde kargdagilan
gl-
g"
bunun gerekesi olarakgsterdiler.
Dagttim b r daha tekrarlanmamakzere
sresiz
olarak
kesilmigti. Hitler aismdan, yalnizca
bu olay bile
"bagimbligin
tehlikeleri"
konusunda bir
uyan
sayilmigt1.
Tam bu
sirada,
1936
Subati
ortalarmda, Cemiyeti Akvam'm petrol yaptinmlarim konug
maya
devam ettigi
sitada
Hitler Berlin'deki ylllik
motor
gsteri-merkezini
aiyordu.
New York
77metin gzlemine gre Hitler'den
"diger
herhangi bir hkmdar
veya
devlet bagkamnin
yapa-
bileceginden daha
ok otomobil
yolculugu
yapmas1
bekleniyordu." Bu firsattan yararlanarak
Hitler "Almanya'mn sentetik
benzin retme
sorununu
bagarlyla
zm
oldugunu" duyuracak-
ti.
stndedurarak vurguladigma gre,
"bu
baan politik aidan ok byk anlam
taglyordu."
Yabanc1petrol ve yaptirimlar
konusuysa her
zaman
iin Hitler'in kafastm fazlas1yla
meggul et-
migt r. Bunun nedeni
okkritik
bir hareketin
epiginde
olmasiyd1.
Nitekim hemen
ertesi
ay
iin-
de, 1936 Marti'nda byk cret gstererekve
aradaki anlagmalari da
ihlal
ederek, Fransa
ile
olansimrda
Rhineland'in (Ren havrasi) askeri kuvvetini
takviye
edecekti.
Bu
onun
uluslararasi
cepheye
ilk
pene
atiplydi
ve
kendisinin de
sonradan syledigi gibi hayatmda yklendigi
en
kor-
kun risk
ve
nndeki kirk
sekiz saat
de hayatmda
geirmig
ldugu
en
sinir bozucu saatlerdi.
Batih glerin kendisine kargilikvermesini bekliyor, ancak kargi taraf
onu
durdurmak iin hibir
hareket yapmlyordu. Demek ki oynadigi kumarda kazanmigtl. Ohalde
aym
modeledevam ede-
bilirdi.
Daha
sonra,
1936'da Hitler,1940 olarak saptadigi
hedef
tarihine
kadar Alman Devleti'ni
savag
iin hazir duruma getirmek amaciyla bazi yeni adimlar atmaya karar verecekti. Su maksat-
la, nce yeni teknolojive
kimyadan yararlanarak, yabanci petrole bagmlilig azaltmaya ynelik
drt yillik bir plan yapti.
Planm
tamtimmi
yaparken
gu
szleri sylemigtir: "Almanya'mn yakit
retimi artik
son
sratle
geligtirilmelidir.
Su grev
aynen savagm
yapilmasmda gsterilen dikkat
ve azimle
ele alm1pyrtlmelidir,
nk
savagin
gelecekteki kaderi buna baglidir." Bu
szleri
syledikten
sonra
punlan
da
ilave edecekti: "Bu
hammaddelerin
retim
bedeli nemli degildir."
318
Sentetik fuel
endstrisinin,
topyekn
geligme plamnm odak
noktasindaki
yeriyle verimini
yaklagik
alti
kat
artirmasi
bekleniyordu. Bu programa byk
mali
destek verilmigti. Aynca hare-
ketsiz durumdaki endstri kurumlarmi harekete
geirmek
iin
(ok
byk miktarda elik
ve
ig-
gc
kullamlmigt1. Her fabrika arazi
zerine
yayilmig
ve byk endstriyel
girketlere
bagimh
dev
byklgndebirer mhendislik kurumu olmuqtu
ve
Nazi Devleti'yle
tam
bir
ortakhk
ha-
linde
ahylyordu,Bu
iyte kendisini Nazi ideolojisine adapte etmekte olan LG. Farben bagimsiz
bir
girketolmaktan
ikmig,
daha
ok
Alman Devleti'nin endstriyel kolu
olmuyve tamamen
Na-
ziler'e baglanmigti. Su
ara
igyerinde
ne
kadar Yahudi
memut varsa,
IdareKurulu'nun te birini
olugturan
Yahudiyeleri de dahil, hepsi birden igten
ikanlmigt1. IdareKurulu'nun Nazi muha-
lifi olan
Carl
Bosch
-ki
StandardOil'leolan anlagmayt
yapmigtt- Yahudi
oldugu
iin bir kenara
itilmigti. IdareKurulu'nda henz Nazi Partisi'ne
glrmemig
olanlarin
ogu
ise bu arada,
yelige
kaydolmak iin birbirleriyle
yariga
girecek, kuyrukta ne
gemeye
aligacakti.
Drt YillikPlan'm
ngrdg
hirsli vaatlerin
biraz fazlaca
"abartilmly
oldugu"
artik
anlagil-
migsa
da, Almanya bu
arada
ok
nemli
bir sentetik yakit endstrisi kurmay1baarmigtl.Alman-
ya'nm Polonya'yi
iggaledip Avrupa'da ikinciDnya Savagi'nt baglattigt 1 Eyll 1939'a kadar
on
drt hidrojenerasyon fabrikasi
kurulmuy
ve tam
retime
girmigti. Ayrica alti hidrojenerasyon
fabrikasi daha ingaat halindeydi. 1940 yllina gelindiginde
sentetik yakit retimi hizli bir ikig
gstermig
ve
gnde 72.000 varili bulmugtu. Bu
tm
petrol gereksinmesinin yzde 46's1demek-
ti.
Ancak askeri gereksinim aismdan dgnldgnde sentetik yakitm daha nemli oldugu g-
-
rlr. Hidrojenerasyon, Bergius iglemi Almanya'mn
toplam
uak benzini ihtiyacimn
yzde
95'ini kargillyordu. Sentetik fuel olmadika Luftwaffeuaklarimn havalanmasi olanaksizdi.
Askeri mekanizmanm gcne ragmen
ve
emrinde bir de bymekte
olanbir
sentetik
yakit
potansiyeli
oldugu
halde Hitler bir
trf

"petrol"
konusunu kafasindan atamiyordu. Gerekten de
savaga
yakla1mda
temel
stratejisini saptarken bu konuyu daima dikkate
almig,
stratejisini
ona
g-
re
ayarlamigti. Eu strateli "YlldinmSavagi"yani
"blitzkrieg"e
dayall
giddetti
fakat lasa
sreli,
pet-
rol
rezerv
sorunlan ikmadan kesin zatere gtrecek
yogun
mekanize gcn kullamldigt
arpi-
malar
demekti. Baglangitabu
stratejiok
lyi
sonular vermltit Sadece1939'daPolonya'da de-
gil,
1940
ilkbaharinda
Hitler kuvvetleri Norve'e, Belika, Hollanda
ve
Fransa'ya girdiglnde
de
gagirtici
bir kolayliklauygulanip
baanh
olmugtur. Alman kuvvetleri iggal
ettikleri
lkelerde
petrol
stoklarma saldmp
iggal
strasinda
tkettikleripetroldenok daha fazlasmi
alip
gtrdkleri iin bu
kampanya Bati'da Almanya'nm petrol konumunu daha da
lyi duruma
getirmigti.
Hitler'in hava
bombardimarn yoluyla ingiltereadalarim sindirmek iin
yaptigt arka arkaya
girigimler
1940 ylh
gzne
kadar devam etmig
ve
bagarisizliklasonulanmigsa da,
artik Almanya Avrupa'da hkimi-
yeti
ele geirmenin epiginde sayllirdi. Son
gnlerdeyeni bir aligkanhkedinmig
ve
zaferi
"ucuz"
bulmaya baglamigtl. Demek ki Hitler artik
gzlerini
doguya,
gelecekteki hedefine
evirdigiza-
man,
diger kolay bir zaferin hayalini kuruyordu.
kinci
hedell
Sovyetler Birligl'ydi.
Rusya Savagi: "Generallerim Savagm
lktisadi
Ynlerini Bilmezler"
Almanlar'in Sovyetler Birligi'yle
savaga
girme karannda birok
etken rol
oynamigtir.
Hitler'in
"Bolgevizm'i
yeryznden
silmenin
'yagamanm
hedefi' oldugunu" syletecek kadar Bolgevik-
ler'e duydugu kkl nefret, Stalin'e kargi
olankipiseldgmanligt
ve
"kk
kurtlar" olarak
gr-
dg
Slavlar'a
duydugu kmseme, Avrupa
topraklannatmyle
egemen
olma
arzusu ve
an
ve gerefe
u]agmadrts bu etkenler arasmdad1r.Aynca doguya dogru baktigmda, BinYllhkRe-
ich,
kendi kurdugu yeni Alman mparatorlugu
iin
bu blgeyi lebensraum
('yagam
sahasi')
gr-
yordu. Stalin, Agustos 1939
tarihli
Nazi-Sovyet Paktt'na uyulmasi iin
acinacak
bir abayla
gay-
ret gsterdigi
ve
Hitler'i
tahrik
etmekten kaindigt halde, Alman
diktatr Ingiltereile Sovyetler
Birligi
arasmda gizli
bir
anlagma
olmasmdan gpheleniyordu. Byle olmasaydt hi
ngiltere
1940'ta davasmi
kaybettigi
o
kadar aika belliyken teslim
olmayi
reddeder
miydi? Her
gey
bir
yana,
ortada bir de petrol
sorunu
vardi.
Hitler'in Rusya'yl istila fikrinde Bak'nun
ve
Kazakistan'daki teki petrol yataklarmmalm-
masi
temel
amaclydt, Bir
tarihinin
yazdigma gre "Ekonomikalanda
Hitler'in
tutkusu
petrol-
d." Hitler'in kanismca petrol, endstriyel
agve
ekonomik g iin hayat nemde bir mad-
deydi. Petrole duydugu
ilgi yznden petrol konusunda
kitaplar
okuyor, petrol konuquyor, dn-
yanm
petrol yataklannmtarihini
inceliyordu. Kamsma gre Kafkasya'mn
petrol --Ukrayna'mn
verimli
"kara
topraklari"
dahil-
Almanimparatorlugu
iine sokulabilse,
o zaman
Hitler'inkur-
dugu Yeni Dzen,
sinirlan
iine, lkeyi
"yenilmez"
yapacaklan
kaynaklan almigsayilirdi. Konu-
nun
bu
gekilde
algilanmasmda,
Japonya'nm
Dogu Hint Adalan
ve
Gneydogu
Asya kaynaklanm
imparatorlugu iine alma
drts arasmda
arpic1
bir benzerlik vardir.
Albert Speer isiml ,
o za-
manlar Almanya'nm Donamm
ye
Sava; Levazim Bakamolan pahis
1945
Mayisi'ndaki
soruptur-
mada
pu
szleri syleyecekti: "Rusya'yt
iggal
karan verilmesinde petrole olan gereksinimkugku-
suz
temel
bir itici
sebep
olmutur."
Hitler
aynca,
Sovyetler Birligi
digmda Avrupa'nm
en
byk
petrol kaynagi olan Romanya
Ploesti petrol
yatinmlannin
teksahibi
olmak istiyordu
ve
Sovyetler'in burada gz oldugunu
sa-
narak, kendisi iin
tehdit olugturduguna
inanlyordu. Artik Romanya Almanya'nin
bir mttefikiy-
di
ve
Almanya'nm petrol iin Ploesti'ye giddetle
ihtlyaci
vardi.
Almanya'nm 1940'ta yaptigi top-
lam petrol
ithalatmin yzde
58'i buradan gelmigti. 1939 yilmda Nazi-Sovyet Pakti imzalandik-
tan sonra
Sovyetler Birligiyeniden Almanya'ya petrol sevkine baglamigt1.Su sevklyat
lke petrol
ithalatmin te biri dzeyindeydi. Nazi
ileri
gelenlerinden
biri ise bu miktan
u
szlerletammla-
m14tir:
"Alman
savag
ekonomisine
nemli bir katkida
bulunuldu."
1940ylli Haziran aymda Sov-
yetler
Birligi Nazi-SovyetPakti artlanndan
yararlanarak, paktm kendisine tamdigt
hakla, Ro-
manya'nm kuzeydogusunun olduka byk bir kismm1 ele
geirecekti.
Buralari almakla Rus
kuvvetleri, Hitler'in
uzun
zamandan beri gz diktigi Ploesti petrol yataklanna okyakm
oluyor-
lardi. Hitler bundan sz ederken
Mussolini'ye, "Mihver
lkelerin
hayati bu petrol yataklarma
baglidir" demigti. Hitler'egre
bu
konu Rusya'ya yap11acakbir saldinyla halledilebilirdi. Alman
diktatr
byle bir saldinnm
Ploesti'nin gvenligini
garantiye
alacagt kanismdaydt
Diger
taraftan,
yine kamsma gre, Rusya'mn fethi, hi kugkusuz,
ok byk, hatta ilkiyle
ki-
yaslanmayacak kadar byk bir
dl getirecekti. Bu
dl Kafkasya'nin
petrol yataklari olan Ma-
ikop, Groznyve
Bak kentleriydi. Hitler bu konuda kendi garip
hesaplarmi
yaplyor,
bunlardan
gu
sonucu
ikanyordu:
Rusya'yla yapilacak bir
savagta
Almanlar'm
kayip
sayisi
sentetik
yakit
sana-
yinde
ahyan
ii sayismdan fazla olamazdi.
Su
halde
"ileriye"
gitmemek iin hibir sebep yoktu.
1940 Arahk aymda. Hitler -Barbarossa Operasyonu'ylailgili- 21
numarali
emrini yaymlat-
ti.
Direktif, Sovyetler
Birligi'ni
iggal iin gereken hazirliklarm yapilmasmi emrediyordu. Su
ara
Almanlar Rus dostlarma
(!)
memnuniyetsizliklerini gsterir hibir belitti
vermemeye
dikkat
etti-
ler
ve
hatta
o
kadar ki Stalin'i uyutmak iin
birok
hileli
taktiklere
grigtilet Ama Stalin'i, Al;
manlar'm
byle bir iggale haz1rlanmadigma inandirmakti. Aslmda
pek ok
kaynaktan yakmda
byle
bir istilanm olacagina dair haberler gelmekteydi -Amerikahlar, ngilizler
ve
bagka
hk-
metler,- Rusya'mn bizzat kendi casuslan dahil, bu
istihbarati
saghyorlardi. Ancak, Stalin kes n-
likle bu haberlere
inanmamig, gerek olmadigim syleyerek
reddetmigtir. Hatta
bir
gn,
iggale
bir
saat
bile
kalmamigken,
kendini
lkesine
adamig bir Alman
komnist, Alman Ordusu'ndaki
birliginden kaip Sovyetler iine
sizmig,
birka saat
sonra
olup bitecekleri onlara bildirmigti. Sta-
lin
bu adamm
szlerine inanmamig, bu
igte bir bit yenigi
var
sanarak adami
vurdurmugtu.
22 Haziran 1941 gn, sabahm erken bir saatinde Rus yk trenleri, Sovyetler Birligi'ndeki
demiryolu
zerinde battya dogru ilerliyor, Almanya'ya petrol
ve
daha bagka hammadde gtr-
yordu. Saat sabahin 3'nden hemen
sonra,
milyon asker,
60b.ooo
motortu
ara ve
625.000
beygtr donammh Alman Ordusu
beklenmedik bir anda Sovyetler cephesine
baskm
yapt1.
Al-
320
manlar'in girigtigibu
ldrc
baskm SovyetlerBirligi'ni
gafilavlayacak, Stalin'i de gnlerce de-
vam
eden bir sinir krizine gtrecekti. Almanlar'a gre
bu
saldm
evvelce Polonya'da, Agagtl-
kelerde,
Fransa'da, Yugoslavya'da
ve son
zamanlarda Yunanistan'da bagarlyla uyguladiklart
blitzkrieg'in bir tekrarlydt.Drt
veya
alti hafta iinde,
en
fazla
on
hafta iinde bitirilmig
olacakt1.
Rusya'da
girigtikleri
harekt iin Hitler'in vnerek
syledigt
pu
sz,
"kaply1
tekmeleyip
aacagt
Ye
evin hemen yerle bir olacagi" fikri, saldirmm
yapildigi
ilk haftalar iin
dogru gibi g-
zkmgt. Nitekim
nceleri
Almanlar
tahminettiklerinden daha hizli
flerlemig
ve
darmadagm
durumdak Sovyet kuvvetlerini
geri
pskrtmeyi bagarmigti. Ufak
tefek
bazi
can
sikici durumlar
digmda
"zafer"
artik avulart
iinde
grnyordu.
Ancak
bir sre
sonra
bazi haberler gelmeye
baslad1.
Almanlar'm
yavagladiklan sylentisi vardl. Gerek
gu
ki, Almanlar levazim ihtlyalanni
-ve
tabii
petrol
ihtiyalartm- hesaplarken
ok ciddi hatalar
yapmigti.
Rusya'mn engebeli yolla-
rmda, agilmast
zor
arazisinde
ilerlemeye aliganaralar evvelce
tahmin
edilenden ok
fazla, hat-
ta
bazen iki
kat fazla yakit
tketlyordu.
Byk
aralarsa engebeli
yollarda
topragn
iine
gm-
lp hareket
edemez duruma geliyor,
o
yzden
byk
ara
yerine
bu dela
atla
ekilen
kk Rus
vagonlarl kullamllyordu.
Yakitsikmtisi oldugu
uyanlanyapillyorsa da,
ilk
gnlerde
kazamlan
za-
ferin sarhoglugu iinde bunlar kulak ardi ediliyordu.
Agustos aymda Alman generallar Hitler'le grgerek, ilk hedef
olarak
setikleri Mosko-
va'ya yrme msaadesi
istediler.
Hitler bu nerlyi
reddedecekti. 21 Agustos
tarihli
direktifle,
"Kigbasttrmadan nce ulagmak
istedigim
ama
Moskova'yi almak degildir.Amacimiz
Kinm'i
ve
Donetz'dekiendstri
ve
kmr blgesini ele geirmek
ve
Kafkasya'dan gelen
Rus
petrol
alomim
durdurmaktir" diyecekti. Wehrmacht Bak'ya ulagmallydi. Kirim'a gelince Hitler burayi "Ro-
men
petrol yataklarma saldirida kullamlan
'uak
taglyici'
olarak"
tarifediyordu.
Generallerinin
yaptlgL
herhangi bir itirazi kendisince ok begenilen zdeyiglerinden b riyle kargilar,
"Generalle-
rim
savagm
ekonomik
Ozelliklerinibilmiyor" derdi. "Fetih" fikri Hitler'in kanma
girmigti.
Daha
o
zaman hayallerini
ykseksesle
dile
getirit, Norve,
Frondheim'denKirim'a
yaptiracagt otoban-
dan
sz ederdi.
O
gne geldiginde Kinm'in
Almanya'ya
katilmig
olacagtndanemindi. Kirim'dan
"Almanya'nin Rivierast", Volga'dan da
"bizim
Mississippimiz" diye sz ederdi.
lerdeki
gnlerde
Hitler fikir degigtirdi
ve
ilk
fetih yeri olarak Moskova'yi liste bagi yaptt.
Ne
var
ki
aradan
geen
zamanda pek ok kiymetli vakit
ziyam olmugtu. Bunun
sonucu
olarak
Almanlar, her
ne
kadar Kremlin'e sadece beg
mil
uzaktaki Moskova eteklerine
gelmise
de,
bu-
nu
ancak
gecikmeyle1941 gz mevsimi sonunda yapabilmiglerdi.
Simdi
orada, hizla yaklag-
makta olan kig
mevsimindeamur ve
karla
mcadele
etmek zorundaydilar.
ok
gemeden pet-
rol
Ye
Oteki
temel
maddeler
tkenmeye
baglayacakti. 27 Kasim'da Katargh
Komutani "Perso-
-
nel
ve malzeme
aismdan rezervimizin
sonuna
geldik"
diyordu.
Sonra
gnler gemig, 5
ve
6
Aralik
tarihindeGeneralYuri Zhukhov Sovyetler'in
ilk baarill
kargi atagim yapmigti.
Bu kargi
atakla Zhukhov Almanya'yi ileri gitmekten alikoyacak
ve
btn kig
orada kalmaya mahkm
edecekti.
Alman kuvve
tieri
Kafkasya'ya girmeyibagaramamigti. Evvelce verilen alti-sekiz
ve
en
ok
on
haftahk sreler
gimdiaylara dngmgt. Almanlar artik
o
kig mevsiminde
hareketsiz hale
getirilmigti. Levazim
ve ikmal yollarmin
uzanmasi
gereken mesafeyi nemsememig, Sovyet
as-
keri
gc
yedeklerindeki
tahminlerinde de yamlmiglardi. Yamldiklari
ok
nemli bagka bir konu
da Sovyet askerleriyle Sovyet halkmin zorluklara
ve
yokluklara
ne
derece
tahammllolduklan-
ni
bilmemekten ileri
gelmigti.
Savag, Sovyetler'in
akil almaz
bir askeri
gce
sahip oldugunu ka-
mtlamigtt. Savagmbirinci ylli iinde alti
veya
sekiz milyon Sovyet askeri lm
veya
esir
dgmg
oldugu halde,
Sovyetgleri
savaga
katilan yeni askerlerle takviye edilmigti. Bu arada Japon-
ya'nm
SovyetlerBirligi'ne
taarruz
etmeyip
Pearl Harbor'a
saldirmasi, oradan Gneydogu As-
ya'ya
geme
karari Stalin'i
memnun etmig, bylece Sibirya'dakikuvvetlerini batiya, Alman
cep-
hesine ekmesini mmkn kilmigti.
321
Blau Operasyonu
1942 ylhnm
ilk
aylannda Berlin, Rusya'ya yapacagt
Blau Operasyonu dedigi byk
taarruzun
planini yaplyordu. Plan,
temel
hedef
olarak Kafkasya'nmpetrol_yataklarmi almigti. Oradanfran
ve
Irak'taki petrol yataklarma
ve sonra
da Hindistan'a
gidilecektl.
Hitler'in
ekonomi uzmanlan,
Rus
petrolne ulagilmadikaAlmanya'mn
savaga
devam edemeyecegini
bildirmig,
Hitler de bu
grge
itenlikle
katilmigt1.Aymzamanda Rus
sava;
ekonomisini de
can
damanndan vurmak is-
tiyordu.
Kamsmagre, Rusya
askeri birlikleri gerekli
olan petrolden
bir kere yoksun b1rak11di
mi,
artik kesinlikle
savaga
devam
edomezdi. Hitler, Sovyetler
Birligi'nin
son
askeri
g
yedeklerini
petrol yataldarim
korumak iin
tketeceginden
kesinlikle emindi
ve
kugkusuz, bundan
sonra
da
zafer
onun
olacakti.
Buna
tamamen
inanmig olarak
on
be; bin gl kuvvetti adamdan olugmug
bir
Teknik Petrol Tugay1kurdu
ve tugaya
Rus Petrol Sanaylini dzenleme
ve
igletme grevini
verdi. Artik Almanya'mn Rus petroln
igletmesi iin nnde tek
bir engel kahyordu,
o
da
pet-
rol ele geirmekti.
1942 Temmuz
aymm
sonunda Alman ordulan bu
amaca
dogru bir hayli
yol
almig
giblydi.
Rostov kenti fethedilmig, Kafkasya'dan
uzanan
boru
hatti
kesilmigti. 9 Agustos'ta Kafkaspetrol
merkezleri
lin
en
batida
olanma, Maikop'a ulagtilar. Burasi normal kopullar altmda Bak'dan
alinan petroln sadece onda
birini
veren
kk bir merkezdi.
Aynca Ruslar buradan
ikmadan
nce petrol yataklanm,
ara
ve
gereleri, atlyelerdeki
kk
aletlere kadar,
tamamen
tahripet-
mig, Maikop'tan yle ayrilmiglardi.
Eu nedente 1943Ocak
ayina
kadar Almanlar buradan gnde
yetmig varilden fazla petrol
ikaramadi.
Almanlar
yine
de, ilerlemeye devam
ediyordu.
Artik
ana
yurtlarmdan
ve
ikmal
merkezle-
rinden binlrce mil uzaktaydilar. Agustos ortalarmda
Alman dag birlikleri Kafkasya.'daAvru-
pa'mn
en
yksek
zirvesi olan Elbrus Dagl'na Alman
bayragim
ekiyordu.
Ne
var
ki daha
amaca
ulagmadan, Almanya'mn
savag
makineleri durmugtu. Dgman tarafindan
korunmast
mmkn
dag geitlerinde ordulart bloke ediliyor, bekletiliyor
ve
yakit sikmtisi yznden vakit
kaybettigin-
den gagkma dnyordu.
Alman kuvvetlerinin
Rusya'ylasavagmak iin byk miktarda petrol
kaynagina
gereksinimi
vardi. Ancak, planlanan mlktann
kat kat fazlasim
daha
o
gnden
tket-
tikleri
iin
"hiz"
ve
"srpriz.atak"
avantalmdan
mahrumdular. Blau Operasyonu
ama
olarak
petrol bulmay1hedefledigi
halde ordularinm petrolsz kalmasina
neden olmugtu.
Geri
Almanlar Fransiz petrol depolarma ulagtiklan glbi Rus petrol depolanna da ulagmay1
bagarmigt1. Ancak, Rus
tanklarimn
dizelle, Alman
panzer
nitelerinin ise benzinle ahgmasi
ne-
deniyle bu Almanya aismdan
hibir
yarar
saglamamigtl. Panzer nitelerinin
zaman
zaman
Kaf-
kasya'da gnlerce hareketsiz kallp yeni petrol
ikmali bekledigi oluyordu. Petrol ykl
kamyon-
lar
da yakit azligi yznden normal hiz yapamadigtndan, yolda geri kallyordu. Sonunda,
are-
sizlik
iinde petrol rezervlerini
deve sirtlarmda ta1maya
bagladilar. 1942 Kasim
ayi
geldiginde
Almanlar'in dag geitlerini
agip
Grozny
ve
Bak'ya ulagmak iin
son
gayretleri de pskrtl-
mgt.
Kafkasya'nm kuzeybatisindaki Stalingrad
kentini Almanlar bagindan beri ikinci hedefleri
saymigtt.
Ancak iinde "Stalin" szcg oldugu
iin
kent
ta
bagmdan beri, yalmzca Almanya
ta-
rafmdan degl, Sovyetlertaraftndan
da bir
"sembol"
olarak grnmgtr. Stalingrad, bu nedenle
1942-43kiginda insanst
etin
atigmalara sahne olmuytur. Bu
ara
Almanya srekli olarak le-
vazim ve
ncelikle
de petrol yokluguyla kargilagmigtir. Efsane kahramani gzyle bakilan Alman
Komutam
General
Heinz Guderlan,
o
kig Stalingrad'dan egine yazdig mektupta
durumu gyle
anlatlyordu: "Dondurucu soguk,
bannacak
yer
yoklugu,
giyecekten
yoksun olmamiz, hem asker
hem de malzeme
aismdan ugradigmiz
agtr
kay1plar,
yakit rezervimizin ac1klidurumu, hepsi
bir
araya
gelince
komutanlik grevimi igkenceye
eviriyordu."
On
sekiz aydan daha
uzun
sren, insan gc
ve
materyal kaynaklarm
ugradig agir kaylp-
322
lardan
sonra,
bu defa
savag
rzgrlan
ters
ynde
esmeye
baglayacakti.
Almanya artik Rusya'da
"hcum"
degil
"defans"
oynamaya
baglamigtl.Maregal Erich
von
Manstein
geceyarisi
Hitler'le
yaptigt telefon
konuginasmda Fhrer'den
Kafkasya'daki kuvvetlerini ekip kendi
emrine verme-
si
ve
bylece Stalingrad'da
savagan
Altmct Orduya
yardim saglanmasi iin
yalvaracakti. Ancak
Hitler bu istegi reddedecekti.
Hitler
telefonda
Maregal'e
qu
szleri
30ylemigti:
"Tm
sorun
Bak'yu almaktir, Saym Ma-
regal. Bak petroln ele geirmedike,
savagta
yenilmig sayllmz." Daha
sonra
da,
petroln
sa-
vag
sanaylindeki yagamsal
rol
zerinde
uzun
bir nutuk
ekecekti.Bu konugmada Hitler bir
sy-
ledigini dnp dolagip
tekrarliyor, yine
de'konugma
hirsma
gem
vuramiyordu. Uaga
ne
kadar
yakit lazimmig,
tanka
ne
kadar yakit
lazimmig, durup durup bunlan
anlatiyor, szlerini bir
trl
bitirmiyordu.
Son olarak
gunu
syledi: "Operasyonlarimiz
iin ihtlyaciniz
olan
petrol
artik sag-
layamazsam, Sayin Maregal, siz de hibir
gey
yapamazsimz."
Yinede Manstein bu kanh saldmlari durdurmak iin
girigimine
devam
etmig,
en
ivedi
stra-
telik
sorun,
Altmet
Ordu'nunkurtanlmasi konusunda Hitler'i ikna
etmeye allgmigt1.Hitler Ma-
regal'i dinlememig,
dinleme bir
yana
bu defa
da Alman ordularimn Ortadogu'da nasil bir
araya
geleceginianlatmig, "Daha
sonra
da
toplu
kuvvetlerimizle Hindistan'a
yryecegiz
ve
orada n-
giltere'ye
kargi kazandigimiz
son
zaferi
mhrmzbasarak dnyaya ilan
edecegiz. lyi
geceler,
'Heil'
SaymMaregall" demigti.
Maregal Manstein bu
szlere kargi
tek
bir cevapla yetinecekti: "Heil, Fhrer'im."
Hitler'in
tm
cogkusu ve
heyecanma kargm
yine de 1943
Ocak
aymda
Kafkasya'daki Al-
man
askerlerine
"ekil"
emti
verilmigtir. Yazikki bu emir ok
ge
verildigt iin Stalingrad'daki
Altmci
Ordu'yu kurtarmak
mmkn
olamayacakti.
Sovyetkuvvetteriyle sanlml; Altmci
.Ordu
tuzaga
dgrlmg, kurtulma
riskinl
gze
alamayacak
duruma
gelmigti.Kaabilmek iin
otuz
millik bir
yolu agmalarl
gerektigi
halde
tanklardasadece yirmi mile yetecek kadar
"yakit"
vardl.
Otuz millik bir yolun yirmi millik yakitla kapatilmasiysa olanaksizdi. Bu
nedenlerle, 1943
Ocak
ayt
sonunda
ve
Subat
baginda Stalingrad'da, kugatilmig
durumdaki Alman kuvvetleri yllalmig,
gten
dgmg,
donmup,
a ve
kendilerine hareket imknl
veren
maddelerden mahrum bir hal-
de
teslimoldular.
Stalingrad Almanya'nm Avrupa'da kargilagtigiilk
byk yenilgidir. Su yenilgi Hitler'i kont-
rol edemedigi
ilgm
bir fkeye srklemigti. Ona gre Alman
askerleriteslim
olmak yerine l-
meliydi. Ama artik Almanya
"hcum"
oynamiyordu. Blitzkrieg devri
geride
kalmigtt. Bundan
byle
"yildinm
taarruz"
degil, askeri insan
glic
ve
petrol dahil ekonomik kaynaklar nem kaza-
nacaktt. Dogu cephesindeyse, hazen aksi
cereyan etse
de, Sovyetler hi
sapmadan
ileriye dogru
baski
yaplyor,
Almanlar'l
iggalettikleri Rus
topraklanndanatip
son
hedele giden yolda yani -Ber-
lin yolunda-
acimasizca
i]erliyordu.
Rommel
ve
Karargh
Komutaninin ntikami
Talihin Almanya'ya
sitt evirmesi sadece 1942 sonunda
ve
1943'n bagmda
Stalingrad'da
ya-
ganmamigtir.
Sansm
Almanya aleyhine dndgn gsteren ok
anlamli
bagka bir rnek de Ku-
zey
Afr ka'nm kumlan
ve
kahverengiye alan akil
ve
iplak
kayalari zerinde, Libya ile
Misir
arasmdakihududa
yakm yerde yaanmigtt.
Kuzey Afrika,
GeneralErwin Rommel'in
ifadesiyle 11. Dnya
Savagi'nm, askeri
atigmanm
hemen
tmyle
"tarn
hareketlilik prensibine" gre oynandigi tek tiyatroydu.
Bu
hareketliligi Al-
manya'mn Kuzey Afrika'daki Panzer Ordusu
ve en
degerli
eletilam Afrika
Gc
(AfricaKorps)
sagllyordu. Bunlann her ildsi
de RommePin buluguydu. Rommel ok zeki, mtegebbis hayal g-
c kuvvetli bir adamdi.
Tank
gavagive
hareketlilige dayanan
savagta
bu
niteliklerini
ustaca sergl-
lemi
ti.
Strateli
ve taktik
konularinda
-risk
stlenmeye
hazirdi. Ufak yapill, sakin, soguk
tavirh
.
323
olan Rommel Birinci Dnya Savagi'na
da
katilmig, bu
savagta
"meydan
savagi
lideri"
olarak
n
kazanmigti. Rommel'in piyade taktikleri
zerine
yazdigt
kitabt okuyan Hitler, kitaptan etkilen-
mig, 1938'de Nazi Partisi yesi
olmadigi halde, Rommel'i Fhrer'iri kipisel gvenliginden
so-
rumlu
taburun bagma getirmigti.
1940'ta da Fransa simrmda
pagirtici
bir hizla
ilerleyen
panzer
tmeninin
komutanliginl yapmigti. Fransa harekti
ona
gresavagtan ok
bir
oyun
gibiydi.
Egine
yazdig1mektupta "Batida yapilan bir
savagm
byle olacagm1hi
tahmin
etmemigtik" diyor,
son-
ra
da byk bir rahatlikla
gunlan
ekliyordu: "Bu sanki Fransa'da
yapilangnlkbir
geziye
ben-
ziyor."
1941
Qubati'nda
Rommel ingiliz
kuvvetlerince
yenilginin egigine getirilmigbir talyan
or-
dusuna
takviye
vermek iin Kuzey
Afrika'ya
gnderiliyordu. Burada yapilan
savag,
Rommel in
"losa
bir gezinti" olmayacakt1.
nk
genigligisadece yetmig mil olan
savag
blgesinin
uzunlu-
gu
bin mildi
ve arazi Libya'da Trablus'tan, Misir'da El Alameyn'e Radar uzamyordu. Alman kuv-
vetleri bu blgede olduka abuk
ilerledilerse
de ortada ylldmm
savagina
benzer hibir
gey
g-
zukmyordu.
Rommel hareket
ve
cret
isteyen savaglar iin dogmutu. Bu
yzden Karargh
Komuta-
m'nin istegine uyarak, zafere gtrecekbir yryg yarida kesmig
olan komutam
incitecek
davramplarda bulunuyordu. Su konudan sz eden bir
ya21stnda
gyle
demigtir: "Karargh Ko-
mutam'na
bagli olanlar
son
gnlerde yeni bir
huy edindi. Iglerine bakacaldarl
ve
yaratici gleri-
ni kullanacaklari yerde, karplagtiklari her
zorlukta
hemen
yakmmaya
bagliyorlar.
Eu gerekten
istenmeyen
bir durum. Dgmamn tahribiyle
sonulanan ganti
bir zaferden
sonra,
s1rfKarargh
Komutam yle nerdi diye
ilerlemeyi durdurmak
tarihe
de hata kabul edilecektir. Tarih, byle
bir durumda kamlmig olan
onca
hrsatlari
teker teker
ammsatacaktir.."Rommel'in karagah
su-
baylarma
baglanmaya hi niyeti yoktu.
.
Baglangita Rommel Ingiliz
kuvvetlerine kargi Kuzey Afrika'da akil almaz zaferler kazan-
migtir.
Bunlar1
okzaman
ok
k1sith kaynaklarla
ve
dgmandan
ele geirilmig
malzemelerle
ba-
armigtir.
Bir seferinde, kullandigi nakil aralannm yzde 85'i ngilizler'den
ve
Amerikal11afdan
ele geirilmig aralardan
olugmugtu. Yeni buluglar yaratmada
inamlmaz
derece
yetenekliydi.
Sa-
dece
taktik
konusunda degil bagka alanlarda da yoktan
var
etmeyi bilirdi. Savagta
ilk grev
aldt-
gi
gnlerde Rommel
Trablus atlyelerinde tank
maketleri
rettirmig,
sonra
bu
ige
yaramayan
"tanklari"
Volkswagenler'e ykleterek ingilizler'i
korkutmak istemigti. Bu
"tanklan"
Ingllizler'in
ztrhli kuvvet sanarak Almanlar'in ok daha fazla zirth
gc olduguna
inanmalarmi
saglamigtl.
Ancak
onun
bile yadstyamayacagt bir gerek
vardi. Motorize glerin
tamamen
bol
miktardaya-
kita bagtmli oldugu
ve
hizli geligmelereayak
uydurmasm1veuzun
mesafelerle ekilmesini sagla-
yacak bol
petrol potansiyeline muhta oldugu geregi. Petrol Rommel iin her
zaman
stnde
en
inatla durdugu
sorunlardan
biri,
hatta kendi ifadesine
gre
zaman zaman en
nemli
tek
konu
olmuytur. Daha 1941
Haziran1'nda defterine
gunlan
yaziyordu: "Ne yazik ki petrol stoklanmiz
dgman tarafmdan lyice
tahrip
edilmig. Yaklagmaktaolan ingilizbaskimm da bu
yzden
olduka
endigeyle
bekliyoruz.
nk
gunu
gayet
iyi biliyoruz ki, harektimizdaki
zafer
veya
yenilgiyi
ta-
yin edecek olan
teknik
gereksinmelerden ok petrol vanasidir."
Ancak Rommel kuvvetleri 1941
sonundave
1942'nin
ilk
yarismda baanh bir petrol
ikma-
line kavugmuytu. Bu
nedenle
Rommel bir kez
daha
"hcum"
taktigine
geecek, 1942 Mayis
ayi
sonunda ingilizler'ekargi asil byk saldtrismi yapacakti. Saldm gerekten de ok iyi gemigti.
ingllizler
pes
etmigti
ve
bir hafta
iinde de Rommel'
kuvvetleri.
yz mil mesafeyi
agmig,
lleri
dogru
ilerlemesini
srdryordu. Eldeki plana gre, Libya
ile
Misir arasmdaki smirda durmast
gerekirken Rommel bunu yapmayarak
smin
zorlarngt1. Zorlama harekti
yryn
durdurul-
dugu
ana
kadar
devam etti. Yryg El Alameyn admda kk bir
tren
istasyonu yalanmda
dur-
durulmugtu. Gerek gudur ki Rommel
plana
uygun
hareket ederek elinde
mevcut erzak
ve
mal-
zeme
durumunu lyi hesaplasaydi ve
belki de Karargh Komutam'nin
neriferini dinleseydi, du-
324
rum
bambagka olabilirdi. Simdi artik El Alameyn'de, Iskenderlye'den
altmigmil uzaktaydi. Kahi-
re
ve
Svey;Kanah da
pek
uzak
grnmyordu.
Bu
ara
Mihver gler gahane bir zalerin epiginde olduklari inancmdaydi. Mussolini uaga
binip Kuzey Afrika'ya
umug,
refakat olarak
da
yamna
bagka
bir uak daha almigt1.kinci uakta
.
bir "Sava;ati" vardi. Rommel'in amalanna gelince
bunlar
Mussolini'nin
planlanndan
bile daha
kapsamhydi.
Rommel Kahire'yi yolu
zerinde basit bir istasyon
olarak gryordu. Eu istasyon-
dan
geerek Filistin, Irak
ve
Iran'auzanacak,
son
olarakda Bak'ya
ve
Bak'daki petrol
yatakla-
Ima
ulaacakti. Kafkasya'da sadece savagmayacak, Alman kuvvetlerinden gelecek yeni takviyey-
le gerekli
"stratejik
kogullari"
yaratarak
o
"azametli
Rusya'y1"
parampara
edecekti. Rommel'in
kanma
girmigolan bu hayali Hitler de,
aynen
paylagmaktaydi.Mussolini'ye yazdigt mektupta bu
.
duygusunu
gu
szcklerle dile getirmigtir: "Kader bize
bu
savag
tiyatrosunda
bir kere daha
rast-
layamayacagimiz bir
gans
vermig bulunuyor."
Ancak Rommel
ve
Hitler, byle konugmakta
acele etmiglerdi.
SovyetlerKafkasya'dadayan-
may1
srdrmg, hundan yararlananMttelikler de, korkun Alman saldinlarma karg1Libya
sa-
hili atklannda bir Akdeniz adasi olan Malta'yi geri almayi
bagarmiglardL
Mihver kuvvetler Ku-
zey
Afrika'daki Rommel kuvvetlerini
takviye
iin
gnderilen
askerleri Malta'dan sevk ettikleri
iin,
bu, Mttefikler
aismdan
nemli bir
baanydi.
Simdi,
Malta'nm geri almmas1yla,Mttefik
ler
sevluyata
buradan, yeni
"sleri"
olan Malta'dan baglayacakti. Aynca Mttefikler Alman
ve
talyangifrelerini ele geirlyor, bu da onlara kolayhk
sagliyordu.teyandan Alman Hava Kuv-
vetleri
Luftwaffe'nin ikmal uaklar1bile benzinsiz kalmaya baglamigt1.
talya'dan
takviye
getiren
gemiler de artik
sava;
sularmdan siynlip KuzeyAfrika'ya ulaamlyordu. O gne kadar Rommel,
kazanmigoldugu gerekten byk baanyla Afrika kuvvetlerini
o
kadar
uzaga,
inanilmaz
mesa-
felere
gtrmg,
bu da
ona
egsiz b r n kazandirmigtl.
Simdi
ise
bu n
tehlikedeydi.
Emrindeki
ikmal
hatlari
ok
uzun
oldugundan, Trablus'tanyakit getiren kamyonlar gelig
ve
dng iin ka-
pasitelerinin
ok stnde benzin
tketiyordu
Harektm ok uzaklara
ve
ok byk hizla yap11-
masi
sadece Rommel'in
KararghKomutam'na korkulu ryalar
grdrmyor,
Panzer Ordu-
su'nu da
oktehlikeli
konuma
sokuyordu.
Yine de Rommel ok yakmda zaferi kazanacagmdan
emindi. 28 Haziran 1942'de
egine
yazdigt mektupta, talya'da
birlikte
geirecekleri bir
temmuz
tatili
iin
hazirlik
yapmasmi
istiyor
ve
"Pasaportlanmizi hazirla!" diyordu.
Bagkabir aidan bakildiginda,
o
stralar Kahire'de byk
bir panik yagandigt grlr, Bir
ta-
raftan ingilizlerellerindeki belgeleri yakiyor, br
taraftan
Mttefik kuvvetler
personeli
Kahi-
re'yi yk
trenleriylebogaltmaya zorlamyordu. Kahireli tccarlaragelince, onlar byk bir
telay-
la dkknlannin duvarlanna
asth Churchill
ve
Roosevelt resimlerini indirip
yerine Hitler
ve
Mussolini'nin resimlerini aslyorlardi. Ingiltereise 1942 Haziran sonunda ve
Temmuz'da, diren-
mesini
srdrmekteydi. Rommel'in
yeniden
harekete
gemesi
iin benzini kalmamigti. iki
t-
kenmig
ordu El Alameyn Birinci MeydanSavagidenen bu
savagta hareket edemez noktaya
ge-
linceye kadar
savagmigti
ve
iyte
gimdi
de
orada, Afrika'mn sicak llerinde elleri kollan bag;lt
bekliyorlard1.
Agustos
ortalannda Rommel yeni
ve
bag edilmesi
zor
bir hasimla kargilaacakt1.Bu,
sert,
mnzevi, daima kendi
hakllhgLna
inanan, hibir
geyde
ikinci
olmaya katlanamayan, fakat her
part
altmda mutlaka
ok
sabirh olmayi bilen GeneralBernard Montgomery
idi. Suudi petrolnde her
tapin
altmdan ikan H. St.
John
B. Philby'nin kuzeni olan
Montgomery, Philby Hindistan'da evle-
nirken damadm
sagdiligim
yapmigt1.
Hayata erken yagmda atilan Montgomery, yagamda
en
nemli
geyin
insanm
kendi kendisine, kendi g kaynaklarina gvenmek oldugunu grenmigti.
Bir bcek sokmasi sonunda garip bir gekilde
len
kansindan
sonra,
hayatta hibir
duygusal bagl,
deger
verdigi hibir
gey
kalmamigtt. Daha
sonra
Misir'daki Sekizinci
Ordu'nunkomutasmi almak
iin
ani bir kararla
bagvuracaktL
leride,niin
byle hareket ettigini
aiklarken,
defterine
gunlan
yaziyordu:
"Hayatta sahip oldugum her
geyi
1941
Ocak aymda dgmanm
bombaladigi Portmo-
uth'da kaybetmigtim.
Simdi
nme Almanlar'i ezmek, almak iin bir firsat
1krmpti.Ben de bu
firsattan yararlanmak
istedim."
Bazi kimseler Montgomery'i
garip,
hatta biraz da ruh
sagligt
bo-
zuk bir
"paranoyak"
olarak
gryordu.
Kendi bun.un farkmdaydi. Nitekim
Ruweisat Ridge'de
Se-
kizinci Ordu'dan bir
grup
subaya
yapttgt
ilk
konumada
pu
szleri
50ylemek
ihtiyacml
duymugtu:
"Sizi
temin
ederim ki, akhm
tamamen
bagimdadtr.
Anladigima gre benim haftfe
kaik
oldugu-
mu
sananlar var.
Bu
o
kadar
sik syleniyor
ki
art1kben bu szleri
iltifat
kabul ediyorum."
Belki biraz garip olsa da Montgomery'nin
ayni
zamanda
ok
metotlu,.iyi bir egitimci
ve
askeri alanda inceleyici
bir stratejist oldugu muhakkaktir. Btn bir
gn
tek
bagma
odasma
kapanip
geirdigi
olurdu. Byle zamanlarda,
kendi
deyimiyle,
"zihin
muhasebesi"
yapar sorun-
lar zerinde
dgnr,'
ana
ilkeler
arar, planlar tasarlardi.
Evinin duvarma Rommel'i gezici l
kararghmda gsteren
bir
resim asmigt1. Buna bakar, Rommel'in hangi kogul
altmda,
ne yapa-
cagmi tahmin
etmek
isterdi.
Montgomery, Rommel'le yz yze
geldigi
zaman
modern bir efsa-
ne
kahramamyla,
SekizinciOrdu'da
korku
ve
dehget
yaratan
biriyle karplaacagmm bilincin-
deydi. Aklmda ulagmak
istedigi
tek
bir hedef
vardi:
Biroldarmm imknm
ok tesinde
grd-
g
bir geyi yapabilmek; motorize
sava;
ustasi Rommel'in kaderini
degigtirmek
ve onu
kesin
olarak yenilglye ugratmak. Montgomery bunu Rommel'inyenilmezligine inandigt iin istiyor-
du. Ona
gre
Rommel hibir
zaman
yenilmemigti..
Sadecebazen daha fazla petrol bulmak
iin
gerilemekzorunda kalmigti. Montgomery,
ileride,
meydan savaglarmda,
agiri
derecede ihtiyatli
davrandigi ilerl srlerek eleptirilmigtir.Ne
var
ki gerekten de, bir Alman
generalinin de
son-
radan
syledigi gibi,
Montgomery
"bu
savagta girdigi
tmmeydan
muharebelerini kazanan
tek
maregaldir."
Rommel'le
yapacagi giderek
yaklagmakta
olan
arpigmayi
dgnrken Montgomery
strate-
Jisini
SekizinciOrdu'ya gre
kurmugtu. Sherman
tanklanyla
donattlmig bu ordudan tm kapasi-
teyle,
bir btn olarak
yararlanmak istiyordu. Ayricakendi ikmal
hattmm kisa, Rommel'inkinin
uzun
olugunun sagladigt
avantaJdan
da yararlanmay1
tasarliyord'u.
1942 yllimn
o
sicak
agustos
gnlerindeRommel'in
ikmal durumu bir dereceye kadar dzelmigti.
Byleolduguna
greacaba
saldinya gemeli miydi?
Rommel'in nnde iki
seenek vard1. Birincisi, petrol
silantisinin
ve
bunun doguracagt
glklerin bilincinde olarak
ve
sagligi da elvermediginden hastalik izni
ahp Kahire yrygne
devam
etmemek. Sagligigerekten de bozulmuytu. Ciddibir bagirsak rahatsizllgi
ve
agin srme-
nal
geiriyordu.
Bu yzden birka gn evvel
hastalik izni in
mracaat etmigti. ikinciseenek,
Kahire yrygne devam etmek hatta daha da telere
gitmekti.
Zamanm hizla akip
gittigini,
Afrika
glerinin
morallerinin de dikkate almmasi
gerektigini
dgnyordu. Su
dgncelerle
"hcum"
emri verdi.
El Alameyn yalanlannda
cereyan
eden bu raund'a sonradan Alam Halfa
Meydan Muharebesi denmigtir.
Bir hafta
sreyle devam eden bu
arpigmada
Afrika kuvvetleri
arka arkaya
birok
kere
ya-
kit yokluguyla kargilagip
durdurulmustu.
Rommel,
bunlan kayltlarmda belirtmigtir. 31 Agus
tos'taki
kay1ttagunlar yazihdir:
"Agir seyir yznden Afrika
kuvvetlerinin petrol stoklan kisa s-
rede
bitti.
Su yzden
saat.
16.00'da 132 no'lu
tepede
hcum harektim durdurduk." 1 Eyll
kaydmda ise gunlar yazthdtr: "Bize vaat
edilen petrol hl Afrika'ya ulagmadl." Rommel'in ihti-
yaci
olan petrol
h bir
zaman
ulagmayacakti... Gemiyle ulagtmlacak yakitm ogu
ya
denizin di-
bini boylamigti
ya
da hl ltalya'da yklenmeyi bekliyordu. Geri benzin
sevketmeye
elverigli
kk bir demiryolu
vardi, fakat
o
da sel baskmmda
tahrip
olmugtu. Su nedenlerle Rommel
kuvvetleri
taktika1dan
iyi konuglandinlmt; Ingiliz
topu
kuvvetlerini
yarip
ilerlemeyi
bagara-
mad1. 7 Eyll 1942'de Alam Halfa Meydan Muharebesiartik bitmigti. Rommel'in girigtigi bu
son
"hcum"
harekti daha yoldayken durdurulmug, yok edilmigti.
Bylece
"namaglup"
efsane-
si
de
artik
devriliyordu.
,
Bunu izleyen haftalarda Rommel, Hitler'in kararghmdan
yalvararak
ne
pahasma olursa ol-
326
sun
ikmal istedi.
Buna aralar
iin istedigi
yakiti
da dahil
etmigti. Her bir
ara
iin iki
bin mil
me-
safeye yetecek.kadar yakit
talep
ediyordu. 23 Eyll
tarihinde Rommel, nce Roma'daMussoli-
ni'yi,
sonra
da Rusya smirmdaki
kararghmda Hitler'i.grmek iin KuzeyAfrika'dan ayn1di.Yine
petrol
iin
ricada
bulunuyordu. Ne
var
ki Hitler
ona
petrol yerine Maregallik niganesi olan bir
"asa"
veriyordu. stelikbu asa
Fhrer'in kendisi
tarafmdan
veriliyordu. Su trendeHitler
Rom-
mel'eokcmert davranacak, hibir
zaman
yerine
getirmeyecegi
birok vaatte bulunacakti.
23 Ekim'de bu defa Montgomery
haftalar sren
uzun
ve
zenli. bir hazirlik
ve
ikmal sre-
cinden
sonra,
gl bir
topu
barajlyla,
kinci
El Alameyn Savagidenen kargi
taarruza
geecekti.
Almanlar donup kalmigti. Daha birinci gn,
Rommel'in yerine gemig olan General George
Stummeingilizhava bombardimamna yakalanan arabasmdan
dgerek
kalp
krizi
geirip lecek-
ti. Hitler
o sira
hastalik
izniyle Avusturya Alpleri'nde bulunan Rommel'e
telefon
edip derhal Ku-
-
zey
Afrika'ya
dnme
emri verecekti. 25 Ekim tarihinde Rommel bir kez
daha
Misir'a dnyor-
du. Ne
var
ki bu defa
uzun
srecek bir
geriekilmeyi
kumanda etmek iin gelmigti.
Almanlar yeni
ikmal
mitlini
uaklara
ve
Krallyet donanmasi
ile
RAFm (Kraliyet
Hava
Kuvvetleri) metotlu gekilde
tahrig
ettigi gemilere baglamigti. Rommel, aresizlik iinde
kendile-
rine petrol getirecek
drt
gemiyi
beklerken, bu gemilerin RAF
tarafmdan
nispeten gvenli
bir li-
man
olan Tobruk'ta batinldigini grenecekti. Eu haber Rommel'i
ok
sarsmigtL
Btn
gece
hi
uyumadan gzleri aik, ylece yatm14ti.Rommel bu
"batinlmanin"
ne
anlama geldigini ok
lyi
biliyordu. Bu olguyu kayitlanna yyle
geirmigtir:
"Bu
petrol tagiyan
gem lere
hcum
eden ngi-
lizler bizi
can
evimizden vurdu. Yagamimizm
devam1 bu
ikmale bagllyd1."
O
gn izleyen haftalarda Rommel'in yapabildigi
tek
gey
geri
ekilmeydi. Zaman
zaman
linden,
toparlanip
dgmanma ldrc darbeler atmak geliyordu. Ancak sirf yakit olmadigi
iin
buna cesaret
edemiyordu. Hitler'e
tekrartekrar
petrol durumunun
ne
kadar
"felaket"
oldugunu
bildiriyordu. Ancak kaderinde bu felaketten daha da byk bagka bir felaketle daha kargilagmak
vardi. Geri
ekilme
olurken Mttefik kuvvetler Fas
ve
Cezay r'iiggal etmigti. Artik Afrikah
g-
lerin
grev
sresi de
sona
ermek zereydi. 1932 ylhnm Noel gecesi Rommel, kararghmdaki
su-
baylarm dzenledigi Noel partisine katilmig, partiye giderken
subaylanna
o
gn arabasmdan
av-
ladigt bir
geyikgtrmgt.
Subaylar geyige kargi armagan olarak Rommel'e minyatr bir
petrol
varili
iinde
bir kilo kahve sunacakti. Rommel bu armagan
iin
pyle demigti: "Byle bir
gnde
bile en
ciddi
olan
sorunumuz
bu derece itibar
gryor!"
Artik Rommel hem dogudan hem de
batidan ilerlemekte olan
kuvvetlerin
arasmda
kk bir
toprakparasmda sikipipkalmigt1.Artik
efsane
son
bulmugtu. Rommel gimdi Hitler'in gznde
"yenik
dgmg kipiydi"
ve
Afrika Kuv-
vetleri Komutanllgl'ndan ahnmigt1. May1saymda Kuzey
Afrika'daki
son
Alman
ve
Italyankuv-
vetleri
de
teslim
olacakt1.
Ancak Fhrer, Rmmel'i yeniden greve
agLnyordu.
Rommel nce Italya'da,
sonra
da
Fransa'daHitler'in hizmetinde ahgt1.
Fransa'da bulundugu gnlerde
Normandiya
iggalinden
kt-
sa
sre
sonra
Mttefik
bombalanna hedef olan arabasmda agir gekilde
yaralanacakti. Bu olaydan

gn sonra
ordudan bir
grup
subay Hitler'e suikast girigiminde
bulunuyor,
ancak girigim
so-
nusuz
kahyordu. Bu suikast girigiminde Rommel'in parmagi oldugundan
gphelenilmigti.
Ayn-
ca
batida Mttefikler'le kendi adma
barty grgmeleri yaptigindan da kupkulanillyordu. Hitler
Rommel'in ldrlmesini
emretmigti,
ancak
Rommel
ok popler
bir
general oldugu
iin bu
alka, hallon
gz
nnde yapilamazdi.
Bu infaz, Almanlar'in
morali zerinde
ters tepkiyara-
tabilirdi.
Bu
nedenle,
1944 Ekim ayinda
iki
SS
generali
ellerinde bir ultimatom oldugu halde,
Rommel'in kapisina dayandi. Dogal
lm
gibi
gsterilecek
bir
intihara
razi
olmasi
isteniyordu.
Bunu yapmadigt
takdirde
alle fertlerinin
hepsi
tehlikedeydi.
Rommel,
elinde
iki
sene
evvel Hit-
ler'in
kendisine vermig oldugu asa
oldugu halde
iki SSsubaylyla evinden ayrilip onlarla beraher
arabaya bindi. Araba Hitler'in evinden birka yz metre
tede,
agaliklar arasmda a\k bir
arazi-
de durduruldu. Burast Gestapo
tarafmdan
nceden kugatilmt; bir
yerdi. SSsubaylari Rommel'e
327
zehirli
bir hap uzattilar.
Rommel
hapi
yuttu
ve o an
oturdugu yerde bagi ne dgt. Hayatim
kaybederken elinde
tuttugu
Maregallik
asasi
da
yere
dgmt.
Rommel
lmgt.
lm
nedeni
beyin kanamasi olarak
gsterildi.Cenazesi
iin
grkemlibir devlet
treni tertiplendi.Hitler, alle-
sine
bir
bagsagligi
mesaji
gnderdi.
Cenazetreninde
resm konugmayt
yapan
hatip "Rommel'in
kalbi Fhrer'e
aitti" demigti.
lmnden
sonra
toplananevraklanarasmda
"ikmal"
konusunun
ve
ncelikle de
petro-
ln, motorize
sava;
agLndaki
roln yansitan dokunakli bir
yazi
bulunmugtu. Bu yazisinda
Rommel, El Alameyn Meydan Muharebesi'ne atif yaparak "Muharebenin kaderini
daha
muha-
rebe baglamadan evvel Karargh Komutanlan
tayin
eder" demigti. Birka
sene
ncesine
kadar
bizzat kendisi byle bir fikri kesin
olarak reddederdi. Ancak bu
yazly1yazdlgl
gnlerde artik Ku-
zey
Afrika llerinden
act
dersini almigti:
"En
cesur
insan bile silahi olmadan hibir
gey yapa-
maz. Silahlarda bol mermi
olmadan
bir
gey
yapamaz.
Aynca
motorizesavagta
ne
insan
ne
silah
ne
de mermi, yeteri kadar petrol almadika hibir
gey
ifade
etmez" diyordu. El Alameyn'deki
kinciMeydan Muharebesi'nden iki hafta
sonra,
kendi kuvvetleri Montgomery kuvvetleri kargi-
smda
geri ekilirken,
Rommel kansina yazdigt
mektupta
punu
sylyordu: "Petrol yoklugu! Bu
insani aglatmaya yeter."
I
Dikta
ve
Felaket
1943 ylh ortalanna gelindiginde Mihver kuvvetler hem Rusya'da hem
de Kuzey Afrika'da yenik
dgmgt.
Alman ordulannm Bak'da
veya
Orta Asya'mn
petrol
blgelerinde bulugma
hayali
artik fantezi dnyasimn derinliklerine gmlmgt. Almanya yeniden kendi kaynaklarma dn-
mek zorundaydi.
Bu konuda bagkabir seenegl
yoktu.
Sava;
makineleriniyeniden kullanihr ha-
le
getirmek
iin ilginca bir
abagstermeye baglam14ti
ve
bu arada
sentetik
yakit konusu da
sa-
vaym can
daman
olugu nedeniyle ele ahntyordu-
Igte bu
aba
bir yandan HitlerReich'i
teknolo-
ik
dehasmi, te yandan ulusun moralce inde bulundugu
"tam
iflas"
durumunu sergileyecekti.
Ge de
olsa
sonunda Nazi rejimi Alman ekonomisini yeniden organize
etmeye
baglamigti.
Su
aradaok
uzun
bir mcadeleye hazirlik olarak sentetik yakit
ve
diger
temel
maddelerin re-
timini
ogaltmak iin byk bir
aba gsterillyordu. Bu igin bagmda Hitler'in
zel miman olan
Albert Speer vardi. Agtnderecede har s bir adam olan Speer bu konuma
gelrnedenok nce Hit-
1er'in
"en
sevdig
insanlardan"
biri olarak sivrilmigti. On
sene
kadar nce,1933
Nuremberg'de
.
yapilan Nazi Partisi kongresinde salonu bayraklarla, otuz metrelik dev kartal heykelleri ile dona-
tarak
Hitler'in dikkatini
ekmeyi
bagarmigti.Hitler
kendisini de heyecanh bir
sanati
saydigtndan
Speer'in fikirlerinin
ve
kipiligininetkisinde kalmig, kendisini devletin
yapacag amtlardan
sorum-
lu
mevkiyegetirmigti. Aynca yeni Reich Bagbakanhkbinastni inga
etmesi
ve
yeni bir Berlin kur-
masi
iin el
tahsisatmdan
para
da vermigti. 1942'de Fhrer, Speer'i Amtlar
ve
Sava; retimi
Bakani
yaptL
1943 ylhnm
baglannda
da, Rusya
ve
Kuzey
Afrika'da
yaganan
hata
ve
baansizlik-
larin
ne
derece byk oldugu artik anlagildigmdan, bu
defa Amtlar Bakanligt gibi kk bir ba-
kanliktan ok daha
kapsamli
bagka bir
grev
vermigti. Speer artik
Alman
ekonomisinin her
y-
nnden mutlak bir gce sahipti
ve
gerektiginde bu gle ortahgi kastp
kavuracakti. Speer bu
yetklyi kullanarak.gerekten de ekonomik
yaamm
her
agamasmi
kontrol etmig, hi deglse etki-
lemigtir.
Evvelce siradan bir mimar olarak Bin Yil YagayacakReich'in ebedi
an
ve gerefi
adma diki-
len
tag
anitlardan sorumlu olan Speer,lasa zamanda Reich'in
en
nemli
ve
acil
sorunu
endstri-
yel seferberlik konusunda
kendisini kamtlayacakti. Speer
durgunluk denen kavrami Alman eko-
nomisinin iinden
skp
atmigtir.
Atandigt gnden iki buuk yll
sonra
lkenin
ekonomik
gr-
nm
arttk
tamamen
degigmigti.
Uaksanaylinde,
silah
ve
mhimmatta retim kattan fazla
artmig, tanklarda
ise bu
artig neredeyse alti kati bulmuytu. Su
olaganst retim
rekorlarmm
328
hepsi Mttelik
kuvvetlerin
-havacilik
endstrisi, demiryolu depolan
ve top
imalathaneleri
gibi-
egitli Alman
hedeflerine ynelttigt kapsamli, bazen de pek baanl1olmayan stratelik bombala-
ma
kampanyasi
sirasmda
kirilmigtir. Yenilgiye kargm. Alman
smai
retimi
ykselmekte devam
ediyordu,
Tm
savag
sresince,
en
yksek
retim dzeyine 1944 Haziram'nda ulagilmigttr.Ne
var
ki stratejik bombardimam planlayan kurmaylar
en
nemli stratejik
unsur
olan
petroln ze-
rinde hi durmuyordu. inglliz
tarihi
Basil Liddell Hart, konuyu irdelerken "Almanya'nm
en za-
ylf noktasi
olan
petrol
retim potansiyeline hemen hi dokunulmadi".delnigtir.
Yine de
gerek
Al-
man
askeri erkm gerekse Speer byk endige
iindeydiler.
YaMttefikler sentetik yakit sanayi-
inin
tahribini
bag hedef clarak alirlarsa? Byle dgnmekte hakllydilar
nk
sentetik
yalot
sa-
nayii diger sanayi faaliyetlerinin
tersine
kritik, yogun
ve
duyarh bir hedef
konumundayd1. Bu
ne-
denle sentetik yakita yneltilecek bir kampanyanm
tm
Alman
sava; ekonomisinin
sonu
olma-
smdan
endigeliydiler.
Sentetik yalut
sanayii
de
savag
ekonomisindeki diger
sanayiler
gibi ykselig
egilimigsteri-
yordu. 1942 yllmda, Alman endstrisi bu alanda 1930'lara oranla ok byk ilerleme kaydet-
migtir.
Yeni retim
teknolojileri,
daha iyi luzlandiricilarla daha kaliteli
retim almiyor
ve
ham-
madde olarak
ok
daha
egitli
kmr cinsleri kullanihyordu. retim
de
byk bir hizla artmak-
taydi.
1940-1943 arasmda sentetik yakit
retimi
yaklagik
iki
katml bulmug, gnde 72.000 varil-
den 124.000 varile ykselmigti. Yakit sisteminde sentetik yakit fabrikalari
kritik konumdaydi.
1944 yllmm ilk
aymda sentetik yakit fabrikalari
toplam
retimin
yzde 57sini, uak benzini
retiminin ise yzde 92'sini
retmigtir.
Artik yol a1kti.1944'n
ilk
ayinda, retimde grlen
artly,
yllm
geri kalan kismmda artigmdaha da byyeceg ni
gsteriyordit.
Kisacasylemek
gere-
kirse,
IkinciDnya Savagiiinde sentetik yakit
tek_
bagmaAlmanya'mntoplampetrolretiminin
yansim
kapsamigtir.
Kugkuyok ki bu baan
muazzam
bir
abanm
eseriydi.
Nazi
sava;
ekonomisinin
tm
nor-
mal
ara ve
teknikleri,ayrica
esirler
bu ekonomlye seferber edilmeseydi, byle bir kalkmma asla
gereklegmezdi.
Hitler, genliginde Viyana'mn
her kgesinde
rastlanan anti-seminizm alumini,
eytani
bir ideolojiye dngtrmgt.
Simdi
bu ideolojinin
can
damannda Yahudi katliami
ve
Ya-
hudi
irkmm
yeryznden
silinmeprojesi
yatiyordu.
Bu "Nihai
zm"
karan 1942 Ocak
aym-
da Viyana Konferanst'nda, sadece
iki
saatlik bir
tartigmadan
sonra
almmigti.
"Nihai
zm"e
ulagma
mekanizmasimn
toplama
kamplan olduguna da
aynca
karar verilmigti. Nihai
zmuy-
gulamp
sonulanmcaya kadar saglik durumlan msait olan Yahudiler iin
Slav
irlandan
gelenler
ve
teki
esirlerle
heraber
daha
o gnden
lm fermam
verilmig, Reich'm amalarma hizmet iin
ahymaya gnderilmiglerdi.
Son
gnlerde
LG. Farben hidrojenerasyon
tesislerineve
sentetik lastik
igletmesine daha
ok
sayida
toplama
kamp1 tutuklusu gnderiliyordu. I.C. Farben firmasi aslmda Polonya'daki
Auschwitz Toplama Kampi'nm yamnda
kurdugu igletmelerde
sentetik yakit
ve
lastik imalatt
yapmaktaydi.
Naziler'in katliam fabrikalari
iinde
en
byg Auschwitz'deki
tesistir.
Eu
tesisler-
de, ogu Yahudi olmak zere iki
milyondan fazla insan, LG. Farben mamul
zehirli
gazla 01d-
rlmgtr.
I.G. Farben yerlegim yerini soranlara burasi
"byk
kmr stoklari olan
ve pekgok
ii
al1tiran
ok
uygun
yerde konuglandirilmt
bir
igletme"
olarak
tarif
edillyordu. Auschwitz
sentetik yakit
tesisi,
1932 Haziram'nda, Hitler'in de katildigi Mnih
toplantisindagirketitemsil
etmig
olan kimyager
tarafindan
ynetiliyordu.
I.G. Farben
tesislerinde
hem
"zgr"
iiler
hem de esir
iiler
aligtinhrdi.
Kimya dalmda
alian bu girket esir
iilerin
her birine bykler
iin
gnde
veya
drt mark,
kkler iinse
bunun
yan
oraninda bir cret
derdi.
cretleriinin becerisine
gre
saptanirdi. Ne
var
ki
bu
paralar hibir
zaman
iilere denmemig, SSubaylanna,
Hitler'in
"elit"
askerlerinin cebine
in-
migtir. Esir iiler
gnde
en
ok
bin kalori hesablyla beslenir,
tahta
Tanzalarda
yatirillrdi. Bunlar
birka
ay
bu
gekildeahgir,sonra
da korkun
yagama
kopullariyznden
veya
dv)dkleri iin
329
lm kampmda
lr
giderlerdi. Yerlerine.daima, yeni gelen
tiklim
tiklim
trenlerden
bogalan te-
ki esirler ahnirdi.
LG. kendisini ortagt olan SS
isteklerine
gre ayarlamayi baarmigti. Szgelimi bir seferinde
SS,
esirlerin
nbetilerce "Serbest Blge"yakmmda
ve
Alman halkmm gz
nnde
kamilan-
masmin
durdurulmasi
talebinde
bulunmug, LG. de bu
talebi
derhal
yerine
getLrmigti.
SSbu iste-
glni
apagidaki
gerekeye
dayandirmigti: "Agin derecede
tatsiz
sahneler
'moral
kmci' etki
yap-
maktadir. Bu nedenle kamilama
iginin
ingaat yerinde yap11masmindurdurulmasi, bu igi
toplama
kampimn drt duvan iinde
yapmalan talebinde
bulunduk." Bundan birka
ay sonra
I.G. Far-
.
ben idare
kurulu SS
metotlanyla
tam
mutabakat dzeyine gelecek,
gu
fikri sergileyecekti: "Bu-
gne kadarki
deneyimlerimiz
bu
insanlar zerinde
sadece.kaba kuvvetin etkili
oldugunugster-
migtir."
LG. Farben
giderek,
Auschwitz Merkez Toplama Kmpi'ndaki esir
ii
mesaisinden
mem-
nuniyetsizlik gstermeye
bagltyordu.
Her gn
iki kez
tekrarlanan
drt millik yryg
esirleri
bit-
kin dgryor,
kamptaki salgin
hastallklara kargi
direnlerini
yok ediyordu. Bunu nlemek iin
irket Merkez Toplama Kamp1'nmbir
"gubesi"
olarak kendine ait zel bir
toplama
kampt olan
Monowitz'i kurdu. Bu kamp
da
tipki
Merkez Kamp
modelinde ing edilmigti. Ognden bugne
elde kalan kay1tlar Auschwitz I.G. Farben
kapilarindan
tam
yz bin esirin gemig oldugunu
gsterir. Tesislerin
ok
byk
ologu
nedeniyle
burada
tketilen
elektrik
Berl n kentinin
toplam
elektrik
tkeminden
daha fazlayd1.
Buradaki esirlerden
biti 174, 5 l 7 no'lu Primo Levi admda
gen
bir Italyan'd1. O
gne
ka-
dar
yagammt
srdrmesinitek
bir nedene,
lise ylllarindan hatirladigt organik kimya
bilgisine
borluydu. Primo Levi, Torino'da organik kimya
allym1;t1.
Primo Levi, l.G. endstri kompleksi
konusundaki fikrini sonradan pyle aiklamigtir: "Demir, beton,
amur
ve
duman bilegiminden
olugmuybu dev rgt, sanki gzelligi reddeden bir anit
giblydi. Kompleks smirlan
iinde
tek
bir
yegil
ot
bile gremezdiniz. Yzeyi
yer yer
yariklarla kapli toprak,
kmr
ve
petrol artiklanyla
mikropluydu.
evrede
canli olarak yalnizca makineler
ve
esirler vardt
ve
bunlarm birincisi
ikin-
ciye oranla biraz daha can11ydi."
"Monowitz bir lm
fabrikastydL
lm
fabrikasi oldugu kadar
igyeriydi
de.
nk
kampta aliganpersonel Monowitz'de
lenlerin glysilerini
ve
ayakkabilarmi
yakindaki pazarda
satar,
bundan
para
kazamrlardl. lenlermliplak soyulduktan
sonra
yakil-
mak
iin komgu kamplarm
nrmlarma
gnderilirdi. Auschwitz
ve
Birkenau finnlarmdan yay11an
pis koku Monowitz
tesisine
kadar gelir
ve
havay1 kirletirdi." Levi'nin
grgyle
burasi
"lm
ve
hayaletlerin
dolagtiglyerdi.
Tesislerde
en
kk bir uygarhk igaretine rastlayamazdimz."
Sir
tahmine
gre 1944 yllma kadar Alman sentetik yakit endstrisinde aligtmlan insan
gc toplamin
te biri esirlerden olugmugtu.
I.G. Farben Auschwitz'de SS'le
ortaklaga
yrtt-
g
ige yrekten
baglanmig,
ok
istekli bir ortak oldugunu kamtlamigti. Ve dogal
alarak da bu
iki
ortak, sosyal
yagamlarmda da lyi bir beraberlik iindeydiler. Noel'den hemen nce,
Ausch-
witz'de
ikamet
eden
I.G. Farben
yneticileri, SS'lerin Noel mnasebetiyle
tertipledigi
av
partisi-
ne
katilip onlarla birlikte avlanmaya gittiler. Av sonunda 203
tavgan,
bir
tilki,bir de yabankedi-
siyle dndler. lerinden1.G.
Farben kompleksinin
ingaat mdr
olan kigi
tek
bagma, bir tilki
ve
on
tavganvurup
rekor
kirdigt iin
"gampiyon
avci" ilan ed ldi. u
av
partisiyle ilgili
kayttlar
"herkesin
ok
iyi vakit
geirdigini"
yazar.
Diger bir kayltta da
qu
satirlar
vardt:
"Sonu
olarak
bu
av
partisinde, bu
sene en
iyi neticenin bu
blgede
almdigim syleyebiliriz. Byk olasilikla bu
rekor, ancak
toplama
kampmm
yakinda dzenleyecegi
av
partisinde kinlabilir."
Temel Stratejik Hedef
Rasgele yapilan ve
etkisiz
kalan, Almanya'ya ynelik Mttefik
kuvvetler
stratejik
bombalama
saldirilarmdan
sonra,
BirlegikDevletler'in Avrupa'daki Stratejik Hava Kuvvetleri Komtani Ge-
330
I
neral CarlSpaatzbu
konuda bir yenilik
yapmarun part
olduguna karar vermigti. 5 Mart 1944'te,
o sira
Normandiya iggalinin hazirliklanyla
grevli General Dwight Eisenhower'e, hcum
iin
ncelik verilecek hedefin saptanmasi teklifinde
bulundu. Bu hedef
mutlaka Alman sentetik
ya-
kit endstrisi olmahydi. General
Spaatz, Eisenhower'e
altiay
iinde bu
tesislerin
retimini
yan-
ya
indirecegine sz veriyordu. Aynca kendi lehlerine geligmesini
bekledigt
bagka bir konuyu da
Eisenhower'in dikkatine sunmugtu.
Kamsma gre sentetik yakit
tesisleri
Almanlar'm
gznde
yaamsal
nemdeydi.
Byleoldugu iin de
oraya
yneltilecek saldmlar Luftwaffe'de byk he-
yecan
yaratacak, ulusu ayaga
kaldiracakt1. Ayrica byk
olasihkla
dgman
pilot
ve
uaklan
da -
galin
hedefi olan Fransa'dan atilmt olacakt1.
Ingilizler'e
gelince,
onlar
bu fikre itiraz ettiler
ve
Israrla
hedef olarak Fralisiz demiryolu
ge-
bekesinin
seilmesini
istediler. Ancak
sonunda
Spaatz'm dedigi
oldu
ve
Eisenhower hcum hat-
ti
olarak sentetik yakit
iin
gnlsz
de
01sa,
onay
verdi. 12 Mayis 1944'te
935 bombaa,
aynca
avci
refakat uaklan ieren bir
uak
filosu Leuna'daki l.G. Farben
tesisi
de dahil,
btn sentetik
yakit fabrikalarina saldirarak bombaladtlar. Albert Speer olan
bitenleri grenir grenmez hi
va-
kit
kaybetmeden hasar
tespiti
iin uakla Leuna'ya hareket etti. Sonradan yazdigt gibi
"12
Mart
tarihini
hayatimm
sonuna
kadar unutmayacagim. Bu,
teknolojik
savagin
zafer kazandigt
gn-
dr" demigti. Dgmanm hcum
harektmm
sonu1an
ve tesiste
hasar
tespiti
iin yaptigt
turda
. grdg ecip
b boru
gebekeleri
"iki
ylldan
beri kbus hayati
yagatip
uykulanm kairan
ge-
yin" artik gerek oldugunu
karntlamtytt. Hcumdan bir hafta
sonra
Fhrer'e
ahsen
rapor ver-
mek iin
uaga
blnip
onu
grmeye gitti. Hitler'e gunlart syleyecekti: "Dgman bizi
en
zaylf
ye,
rimizden vurdu. Aym
eyi
bir.kez
daha yaparlarsa
bundan byle
artik hi petrol
retemeyecegi-
mizden korkanm.
Tek
midimiz dgman Hava
Kuvvetleri Komutam'nm kafasmin
da bizim ko-
mutanmki
kadar karmakangik olmasmdal"
Yine de bu ilk
hcumun nceden samldigt
kadar hasar vermedigi
anlagilmigti.
Mttefik
kuvvet iggalcilerin Italya'yl
savagtan
ikmaya
zorlamasmdan
hemen nce Alman askerleri bu l-
kenin petrol stoklanni ele geirmeyi bagarmigti ve
bu nedenle kendi petrol rezervleri
nemli
miktarda
artm1ti.
Su onlara rahat bir nefes
aldirmigti.
Bir iki hafta iinde,
tahribeugramig
yakit
retim.sahasmin
ok silo
bir
aligmaylaonarilmasi sonunda, sentetik
yak1t
retimi artacak,
tek-
rar
eski normal seviyesini bulacakti.
Ancak, sonradan Mttefikler, 28-29 Mayis'ta, Alman petrol
tesislerini
bir kez daha
bombaladi.
Aym saatlerde buradaki harekta katilmamig olan Mttefik
bombardiman gleri de Romanya'daki Ploesti petrol igletmelerini bombabyordu. 6
Haziran
g-
n
Mttefikler bu defa
uzun
zamandir dgnlen
Bati Avrupa harektma
bagladilar. Bu harekt
sonucu
Normandiya sahillerinde
son
derece
nemli
say11acakkk bir
toprakparasm1
ele
ge-
lreceklerdi.
Simdi
artik Almanlar'in yalot stoku
zerine gidipbu stoklan
tahrip
etmek Mttefik-
ler
iin her zamankinden
daha
nemllydi.
Eu
sebepten8
Haziran
tarihindeGeneralSpaatzres-
mi bir bildiri yaymlayarak,
"Birlegik Devletler Stratejik Hava Kuvvetleri
ana
hedefinin gimdiki
grevinin
dgman silahh kuvvetlerini petrolden mahrum etmek oldugunu" duyurdu. Bunun he-
men
arkasmdan da sentetik yakit
tesisleri
yeniden bombardimana
tutuldu.
Buna
misilleme
olarak Speer sentetik yakit
tesisleri
ve
teki petrol
igletmelerinin acilen
onarilmast
Veya
mmknse daha kk, iyi korunabilen gizli yerlerde saklanmasi
iin
emirver-
di. Bu yerler
tahrip
edilmig fabrika kalmtilan,
tag
ocaklarl
veya
yeralti mahzenleri olabilirdi. Eu
ara
bita fabrikalan
bile petrol
imalathanesine
dngtrlyordu. nceden1944
ylh
iin
sente-
tik
yakit kapasitesinde nemli
bir
artig planlanmtysa
da bu ige
tahsis
edilen makineler mevcut
te-
Sislerin
onarimmda kullan11makiin
demonte edildiginden, bu hizi
tutturmak
mmkn'olmu-
yordu.
1lginca
bir hizla
onano
iginde
ogu esir
dlmak
zere 350.000'den fazla ii ahytinl-
m1tir.
nceleri
onanm
igiabuk yapiltyor,
fazla vakit
almlyordu. Ancak,
zaman geip
de buralar
tekrar
tekrar
hava akinlanna maruz
kahnca, bu i;
daha da zorlagti. Makineler hava akolarinda
paralandigt iin bunlan yeniden igletmeye sokmak bir hayli
zor
oluyordu. Sonunda retim hiz-
331
la dgmeye baglad1.lkhcumun yapildigi 1944 Mayist'ndan evvel hidrojenerasyonla elde edi-
len sentetik yakit
retimi gnde ortalama 92.000 varilken, eyll
ayina gelindiginde
miktar gn-
de 5.000
varile dgmgt. O
ay,
havacilikta
kullamlan benzin retimi
gnde
sadece
3.000 varil-
de kalmigti. Eu 1944'n
ilk
drt
ayi
iinde eldeedilen ortalama
retimin
yalmzca yzde 6'sina
tekableder.
Su
ara,
Romanya'daki petrol yataklarida Ruslar'm
elinegetigi
iin
Hitler, sahip ol-
dugu balica hammadde kaynaklarmdan birini daha kaybetmig
oluyordu.
Almanuak imalati
hl doruk
noktadaydi. Ne
var
ki yakit
olmad l
iin uaklar
uamiyor,
yerde
tutuluyordu.
Yeni bir Alman
icadi
olan
ve
aligtirilm1;
olsaydi
Luftwaffe'ye byk avantaj
saglayacak
jet savag
uaklan 1944
gz
mevsiminde operasyonia
grevli
hava filolarma dahil
edilm ti.
Ancak,pilotlan egitmek imkm
hatta havalanma
iin
gerekli yakit
mevcut
olmadtgtn-
dan bunlar hareketsizlige terk edilmigtir. Artik Luftwaffe kendisine gerekli olan minimum ben-
zin dzeyinin sadece onda
biriyle aligiyordu.
Alman hava
gc
ldrc bir
kapana kistinlmig-
ti. Yakitreten fabrikalan korumakla grevli
sava;
uaklan devreye sokulamadigt iin artik Mt-
tefik akmlan eskisinden
daha etkin
ve
tahripkrd1.
Bunun sonucunda Luftwaffe'ye
verilmesi
ge-
reken
havacilik benzini nemli dzeyde
azalmigti. Pilotlarm
"havada
egitim"
programi
haftada
bir
teksaate
indirilmigti.
Savagbittikten
sonra o gne ait anilarmi belirten Alman
Sava;Gleri
Generali Adolph
Galland
bu konuda
gunlari
yazar:
"Bu, gerekten Lutfwaffe'ye
ldrc
darbe-
yi
vurdul Eyll ay1ndan
itibaren yakit
sikmtisi
dayamlmaz
olmutu. Bu
sebepten
hava
operas-
yonlan yapmak
gerekten
mmkn degildi."
1944 gz mevs minde,
kt hava kopullari yznden Mttefik akmlan yavaglannytl. Bun-
dan
yararlanan Almanlar sentetik yakit
retimlerini
artirmayi bagaracakti. Ne
var
ki aralik
ayin-
da retim
yeniden
dgt. Eu
ara
Speer katildigi bir
silahlanma
konferansmda durumu
gyle
a1khyordu;
unu
kafamiza iyice sokmahyiz ki, dgman
tarafmdan,
ekonomimize
ynelik
hava
saldinlarim
dzenleyenler
Alman ekonomisi hakkmda bir
hayli
bilgi sahibi.
ok
gkr ki, dg-
man
bu stratejiye
son
zamanlarda, bu yilm
son
alti, sekiz
ay1
iinde
bagladL..
Ondan evvel,
en
azmdan kendi durumu a1smdan
gayet
akilstzca davranmigtir."
Sonunda,stratejik bombalama
harekti, sentetik
yakit'endstrisine
yaptigt
hcumlarla, Alman
savag
mekanizmasimn
en ya-
amsal paralarmi felce
ugratmayi
bagaracakti.
Ancak,
savag
henz
sona
ermemigtil
Bulge Meydan Savag
-
Avrupa'nin En Byk
Petrol
istasyonu
1944gz mevsimine gelinceye
kadar Normandiya
iggalinde bir hayli
geligme kaydedilmisti. Bu,
geligmeler Almanlar'1 Fransa'dan atmak
iin
agir
bedeller deyerek baanlmigttr.
Normandiya
harektmin yapildigi gnlerde
aym
zamanda Sovyet ggleri dogudan Almanya'y1sikigtinyordu.
Hitler'in
grne
gre
btn bunlar
savagin
bitmekte
oldugu
anlamma gelmezdi. Onun Reich'i
asla yllulamazdi. 16 Aralik'ta Belika'nm
ve
Lksemburg'un dogusundaki
agallklt,
tepelerle
do-
lu Ardennes
Ormani'nda
ok byk bir kargi
taarruza
geti. Sonradan Bulge Meydan Savagide-
nen
bu kargi
saldiri
Almanya'nin
girigtigien son
byk
taarruzveya
Blitzkrieg finali
olmugtur.
Savaginplamnt Hitler bizzat
yapmigtt
ve
herkes
ve
her
geyin
bu
meydan
savagina
katilmasmi is-
temigti.
Almanya iinde teki
birliklerden getirilen her
damla
yakit bu
taarruz iin seferber edil-
migti. Hedef Mttefikler'i geri pskrtmek, ordularmi kugatmak,
inisiyatifi
yeniden ele almak
ve
Mttefikler'in asker
ve
sivil
halkma
karpl yeni
ve
ok daha ldrc silahlar yapmak iin
zaman
kazanmakti. Nitekim bu meydan savagindaAlmanlar Mttelikler'i hi beklenmedik bir anda
pu-
suya
dgrp gafil avlamay1,
savag
hatlari arkasmda
byk
panik yaratip saflarmt
yarmayi
baar-
migtir.
Su meydan savagmda Almanlar
"gagirtma"
taktiginden yararlanmigtir. Ne
var
ki
taarruza
son
derece
yetersiz
kaynaklarla
girmiglerdi. Kuvvetteri kgtt zerinde
gsterilenden ok
daha
azdi. Meydan
savagni
kesin
sonuca
baglayacak,
kaderini Almanlar lehine
evirecek
insan
gc
332
yedekleri.n hatlara ulaamamigtir. Bir Alman generalinin sonradan syledigi gibi
"Hareket ede-
mez
durumdaydilar. Petrolszlk
yznden
tam
hareketsizlige
terk
edilmiglerdi
-kendilerine
en
ihtiya
duyuldugu bir
andayz
mil uzakta- beklemeye mahkr dular."
Ayni mevkide, 1940'ta yaptiklan Yildinm
Savagi'ndaise petrol yetersizligi
o
kadar
byk
bir
sorun
olmamigti. O
zaman
dgmandan kendi kullandiklari benzinden daha
ok
benzin ele
geirmiglerdi.
Simdi,
aradan drt buuk yll getikten
sonra,
byle bir
gansa
sabip
deglldiler. An-
cak yine de hir mit vardi. Benzin kaynagimn bulundugu.yere
tehlikelidenecek-kadar yakmdi-
lar. Mttefikler'in
en
byk
petrol rezervi
Dogu Belika
Stavelot civarmdaki bir yerdeydi. Bu-
rasi
gerekten
Avrupa'daki
en
byk benzin istasyonuydu.
Mttefikler burada kendi kuvvetle-
ri
iin
10 milyon litre yakit stoklamigt1.Aynca Avrupa'mn yollanni
gstereri iki
milyon kadar
da
yol
haritasi
vardi. lge iindeki
tm
yollara
epeevre,
yfrmiger litrelik petrol varilleri dizi-
liydi.
Mttefikgler
burada durur, hangi yak1ta ihtiyalan
varsa
aralartm doldurur, yola de-
vam
ederdi.
17Arahk gn
sabahl
Alman
taarruzunun
ikinci
gnnde unutulmayacak bir olay
yaana-
cakti. O gn adt
Jochem
Peiper olan kasap
tavirh
bir
yzba1idaresindeki
panzer
birligi civarda-
ki kk bir petrol istasyonunu ele geirmigti. Burada esir
aldigt
elli Amerikan askerine,
zor
kul-
lanarak emrindeki aralari doldurttu
ve
sonra
da byk bir sogukkanlilik iinde
esirlerin
ld-
rlmelerini emretti. "Malmdy katliami" diye bilinen bu olayda byk
sayida
Amerikah esir de
ldrlmgtr.
Aym
gnn
akgammda Peiper
ikinci
bir dle daha yaklaacak, ynetimindeki
kuvvetlerle sabah ele geirdigi istasyonun elli kat byg Stavelot istasyonunun
yz
metre
yakmma
kadar ulaacakti. Burada Mttefik
savunmasi
zaylf
ve
daginik bir durumdaydi.
Peiper
kuvvetleri kpry
geerek kureye dogru ilerledi
ve
Ansleve Nehri zerinden
Stavelot'a girdi.
Mttefik
savunmacilardan
kk bir
grup
aresiz bir kurtulug abasiyla,
bulabildigi
birka
tene-
ke kutu
siviyi oradaki birikintinin iine bogaltti
ve sonra
da burayi
ategeverdi.
Simdi
tmevre
sanki ate
ten
bir
duvarla
sanlmigti.
Pieper elindeki haritalari dikkatle inceliyor,
fakat haritalar
es-
kiye ait oldugundan petrol
istasyonunun bytlmg geklini dogru
olarak gstermlyordu.
Avu-
cunun
iinde
gibiolan
hazinenin
ne
denli
cmert bir kaynak oldugunu anlayamamigti. Bu
ne-
denle kuvvetterini,
ateyten yapilmig
ince
duvan
yanp
kargi
tarafageirecekyerde, geri
dnerek
kpry
geip batlya yrme emri verdi. Bylece petrol istasyonunu sapasaglam arkada birak-
migti. Kisazamanda Peiper kuvvetlerinin
tm
yakit stoku
tkenecek,tanklargalon
bagma sade-
ce yanm
mil
flerleyebilecekti. Lutfwaffe'den
ikmal
alma
abalart
da
sonu
vermeyince Peiper
birligi dgman eline
geoigti.
Peiper bu
harektta
U dng
yapmigti.
Bu dng meydan savaglarinda
zaman zaman
rast-
lanan bir
kazaydi. Ne
var
ki bu defa sonulan
ok
mthig olmuytur. Stavelot yakit stoku ele gei-
rilmig olsaydi Almanya'nin
tm
Ardennes hcumunda
ilk
on gnlk
ihtiyaci
kargilanmlyolacak-
ti.
istasyonunahnmast,
Mttefikler'in, hl dagmik
ve
gagkm oldugu.
o
gnlerde Almanya'mn
Antwrep'e
ve
Mang Denizi'ne
flerlemek iin
muhta
oldugu yakiti saglamigolacaktt.
Okogullar
altmda bile 1944Noel
gnne
kadar yani, Almanlar'm hcum hareketine baglamalarindan
son-
ra on
gn daha dayanmiglardi.
Nihayet
Noelgn durdurulup geri evrildiler.
Tanr11armAlacakaranhgi
Daha fazla yaktta sahip olsalardi
Almanlar daha
ok
vakit
kazanmig
olacakti. Ardennes
hcum
harektmm
bagarisizh lyla
Almanya'nm
savag
abasi, stratejik bakig aisindan
yok
olmugtu.
1945 ylh
Subatt'nda
Almanya'nm havacillk benzin retimi
sadece bin
ton
kadardi
-ki
bu,
1944'n ilk drt
ayi
dzey nin
yzde
birinin bile
yansina tekabl
eder. Su
tarihten
sonra
artik
retim
yap11mamigtir. Nevar
ki zafer hayalleri
canli
kalmakta
devam edecekti.
Speer'in anlattigi-
na gre,
"Hitler'in
evresindekiler
byk bir hugu iiride,
o
bitmek
bilmez mitsiz durumda bi-
333
le Hitler'idinlemeye
devam ettiler. O,
artik
var
olmayan birliklere, petrolszlk
yzndenua-
mayan
uaklara
komut verirken,
yamndan aynlmadilar."
Bu durumda bile batida
ve
dogu cephelerinin
her ikisinde kanli
savag
aylar boyunca srp
gitmigti. Eu
ara
Hitler
Ye
yakm maiyeti her
gn
biraz daha
fanteziler iine
gmlyordu.
Fhrer
dnyay1
atege
verme
agnsmda
bulunacak kadar
ileri
gitmigti. Generallerinden birinin ifadesiyle
artik
"son
ilgLn
emirlerini" yaymliyordu. Sonun bu
denli
yakm oldugu
o
gnlerde
bile hl, 35
milyon
insamn hayatma mal olmuy
ilginligimn,
korkun hayallerinin-penesindeydi. Gramo-
fonda Wagner'in Gtterdammerung (Tannlann Alacakaranligt)
mzigini dinliyor, sihirli bir kur-
tulug
bekliyor,
talihinin
dzelecegi
midiyle
adeta hirsla, ylldiz fahna baklyordu. Hitler
son
gn-
.
lerini byle geirmigtic Ancak, Rus subaylarmm, bulundugu yeralti sigmag1mnhemen stne,
bir vakitler Speer'in kendisi iin
yaptigt, gimdi ise ylkik durumdaki
Sanslye
kapisma gelmesin-
den
sonra
intihar
etmigtir. lmedenevvel, cesedinin benzinle yakilmasim emretmigti. Cansiz
vcudunun nefret ettigi Slavlar'm
eline gemesini
istemiyordu. Neyse ki elde,
bu
son
emri
yeri-
ne
getirecek
kadar
petrol
kalmigti.
Sunu
belirtmek
gerekir
ki, Nazi
fantezilerinden
ve
vahgetinden kaynaklanan felaketin gel-
mekte oldugunu Hitler'in evresindekilerinogu
daha aylarca evvel anlamiglardi. Almanya'nm
can
ekigmekte olan italya'daki
Onuncu Ordusu'na
yaptiklan bir
gece
yolculugunda, Speer
Onndeki
manzaradan,
bin
sene
yagayacagisylenen Reich'm sadece birka haftahk mr kaldi-
gini
aika
anlamigti. Bu.kanaate
varmasma
kargilagtigt 150 Alman kamyonu neden olmugtu.
Kamyonlarm her birine drder kz
baglanm14tl
ve
kamyonlar bu
kzlerle ileriye gldiyordu.
Aralan
yrtmenintekyolu
buydu. Petrolleri yoktu.
I
k
334
18
Japonya'nm
Agil Topugu
1941 Arahk
aymin
ilk haftasmda bir Amerikan Deniz Filosu, IngilizDogu Hint Adalan kesimin-
deki byk
ve
grkemli Borneo Balikpapan limantna
bir nezaket ziyareti
yapmaktaydi. On do-
kuzuncu yzyilm yirminci yzyila dng
noktasmda,MarcusSamuelyegenini
o
zaman
haritada
ismi bile bulunmayan
bu.yerde, balta
girmemig
ormanlarda bir
rafineri
kompleksi kurmakla g-
revlendirmigti. Bu girigimi
izleyen
kirk yll
iinde
Samuel'in
ilgm
ve pervasiz
gibi
grnen
bu
hayali gereklegmig, Balikpapan,
petrol retiminde byk
bir rafineri merkezi
olmugtu.
Yalmz
bununla da kalmaylp, Hollanda
Kraliyet/Shell grubunun
en
klymetli mcevheri
ve
dnya petrol
endstrisinin
en temel
retim
merkezi olmu
tu.
1941yllmm
Aralik
ayinda, rafinerideki yetkililer aday1ziyaret etmekte olan Amerikan de-
nizcileri
onuruna
bir parti vermigti. Amerikalilar da bu partiye kargiliksahildeki yerel
kulpte
ra-
finericilere bir
parti vermek
isteyerek
hazirhklara baglamigti. O
gn,
gen
subaylarin ellerinde i-
kl gigeleri
tagiyarak
kulbe
gelmelerinden
hemen
sonra,
hi beklenmedik bir
anda yksek rtbe-
li
bir subay kulbe
gelmig, partiye katilan
gen
subaylara derhal gemiye dnme emri vermigti.
Ondan
sonra
da gemiler hareketlenmeye
baglayacak
ve
gece
yansma
kadar limandan
uzaklag-
mig
olacakti. IgteBalikpapan'daki IngilizVe Hollandalipetrolclerin Pearl Harbor'daki baskini
grenmeleri b0yle
olmugtur. Uzun zamandir bekledikleri
ve
ugrunda hazirhk yaptiklan
sava; so-
nunda
gellp
atmigt1.
Bu
tarihten
bir yll Once, l 940'ta, Shell'den H.
C.Jansen
adinda bir yetkili Balikpapan'a
ge-
lip birtakim incelemeler
yapmig,
bu arada petrolclerin burada hava akinlarma
kargi
siginaklar
yaptigim
ve
gereginde adamn bogaltmasi iin planlar hazirladigini
grmgt.
Bunu
izleyen
bir-
ka hafta iinde de, limana
girig
yeri mayinlanmig
ve
120 kigi tahrip
egsersizlerine baglamigtt.
Petrolclerin hepsi
Balikpapan
ve
evresindekipetrol yataklarimn
Japonlar'm
savag amasma
neden olan
en
byk faktrlerden, onlara
"ganimet"
kazandiracak sebeplerden
biri
oldugunun
bilincindeydi.
Simdi
petrolclerin
grevi
Japonlar'1
zlemini
ektikleri bu
"ganimet"ten
yoksun
b1rakmakti.
Pearl Harbor baskmmdan
hemen
sonra,
petrolclerin
egve
ocuklan, Balikpapan'dan
ika-
nlmigti. Bunu
izleyen
geceler artik adada bekr hayatt
yagayanJansenve
arkadaglan,
Jansen'in
bahesinde
toplanip,hezaran sandalyelerde
oturur,
karanliklara gml rafineriyi
ve
arkasmda
uzanan okyanusu
seyrederlerdi. Ay
ge
saatlere kadar ykselmedigi iin saatlerce sinir bozucu
radyo haberleri, yani Japonlar'in
Gneydogu Asya'daki ilerlemesinden
sz eden haberleri dinler-
lerdi.
Acaba Amerikalilar
ne
yapacakti?
Japontar
Balikpapan'a
ne zaman gelecekti?
Bu byk
st-
nai igletmenin
gelecegi
ne
olacakti? Bunlan dgrtrken yakm bir gelecekte kaderin
kipisel
ola-
rak kendilerine
ne
hazirladigint
merak
ediyorlard1.ncelikverdikleri bir konu da Balikpapan
sa-
.
vunma
sistemini nasd daha
etkin bfr hale getirebilecekleriydi. Gecelerini bunlan dghp ko-
nugmakla
geiren petrolcler
gndz
olunca herhangi bir
gey
dgnemeyecek kadar
megul
oluyorlardi. Bitkin dgnceye kadar alig1p
mmkn oldugunca
ok rafine petrol retmeye
a-
I
I
I
335
l
ballyorlardt Yreklerinden gelen
bir
istekle bu mamullerin savagta
Mttefikler'ce kullanilmasmi
diliyor
ve
mit ediyorlardi.
1942 Ocak
ayi
ortalarmda Japonlar'mgiderek
yaklagmastyla, Dogu Hirit Adalan'mn diger
yerlerinde oldugu gibi,
belli
bagli petrol yataklanmn bulundugu
yerlerde
de,
mrettebat
kuyula-
n tahripetmeye
bagltyordu. nce
tp
baglantilan
ikanhyor,
kesiliyor
sonra
da ele geirebildik-
leri
ne
kadar
pompa,
demir boru, civata
veya
sondaj
aleti varsa hepsi beraber kuyulara atillyor-
du. Bu yapihrken
her kuyunun
iine, bir kutu da TNT atihyordu. Sonrada kuyular havaya
uu-
ruluyordu. Mrettebat kuyu
uurma
igine verimi
en az
kuyularla balamigsada, sonunda
btn
kuyular uurulmugtu.
Bu
ara
bir
taraftan
da
Balikpapan rafineri
kompleksini
uurup
yok etme
faallyetlert srp
gitmekteydi.Damitma donanimi
ve
buhar kazanlanmn vanalan, bunlar
sonuna
kadar kuruyup
yok
oluncaya
kadar aik birakthyordu. Bunun
ne
kadar
zaman alacagim
ise hi kimse bilmiyor-
du.
Sonunda, otuz saat getikten
sonra
ilk damitma.odasi paralara ayrilmayabagladive
arkasm-
dan da brlerine
ayni gey
oldu. 20 Ocak'ta
rafinerideki
grevliler
uzun
zamandir korktuklan
haberi ahyordu. Japonya'ya
ait bir filo adaya sadece yirmi drt saatlik bir mesafeydi. Bunun
du-
yulmasmdan hemen
sonra
Japonlaresir
ald1klan
iki Hollandah aracihglylabir
ltimatom
gnder-
diler. Ya
derhal
teslim
olacak
ya
da hepsi birden sngden gegirilecekti.
Su
ltimatomu aldiktan
sonra
rafineriden sorumlu askeri subay, emrindekilere adayi
yerle bir
etme
emri veriyordu.
Jansen
ve
arkadaglan
ilk olarak
maden
ocaklanni
tahrip
etmekle ige koyuldular;
atege
veri-
len ocaklardan ykselen
korkun grlt blgedeki btn binalarm
cammi
kirmigtL
Bu i;
ta-
mamland1ktan
sonra sira
iskelelerin
yaktlmasma geldi;
iskeleler
benzinle
veya
gazyagi
ve
motor
yaglarmdan
olugmug
bir kangimla
tamamen
yakildi. glesa-atinekadar artik doklarm hepsinde
ategleme igi
tamamlanmigt1.
Bu
ara
petrolcler
teknik
meraklan nedeniyle
anlagilmamig
bir olu-
uma
tanik olmuytu. Benzinle
atege
verilen
iskeleden ikan duman, gazyagiylaveya
yaglayici
petrolle atege
verilen iskelelerden
ikan
dumanla
birleptiginde
garip
bir
gey
oluyor, gkyznn
parlak mavi oldugu
dakikalarda bile, iki
dumanm kesigtiginoktada gimpelderakiyordu.
Bylece
koca petrol kompleksi birbiri arkast gelen
patlamalarla havaya uurulup kaya
par-
alanna dngtrld. Ayminfilak
iglemi
tuzlu
su
istasyonu,
teneke
ve
kalay
atlyeleri, rafineri
igletmeleri,
enerji
retim yeri
ve
daha birok
binada da uygulanmca alevler
gkyznde
50
met-
reye
kadar ykselir olmugtu. Yzleri
ter ve
isle
kapli
adamlar, nceden
yapilan plana uyarak,
bir-
ok defa
provasim
yaptiklari gibi alevler
iinde
oradan oraya
koguuyordu. Bu
sefer
petroln
stok
edildigiyer
olan petrol
tankalamna
geldiler. I-lerpetrol
tankma15ubuk TNT baglanmigt1.
Ancak hunlann bazisi havanin nemli olugundan etkilendigi iin
atege verilemedi.
Ayrica, petrol-
cler yorgunluktan
tkenme
noktasmdaydi. Kafalanni
hl
tek
bir
gey
meggul edlyordu.
Acaba
tanklan ateglemenin bir
yolunu bulabilecekler
miydi?
Bu
defa
aralanna sonradan katilan
gen
bir gnll grubu tanklantfek
ategiyle ateglemeye
ahyttysa.da,
hibir
sonu
ahnamad1.
nle-
rindeki
tek
alternatif vanalari amakti.
Bunu denemek istediler. Ne yazik ki vanalarm anahtari
tank alanmdaki ofiste birakilmigti
ve
daha birka dakika evvel
bu ofis havaya uurulmuytu.
Sonuta, yksek zeminde bulunan
tanklaraildt
ve
bunlardan
apaglyadogru, apagtzemin-
deki
tanklann
stne petrol
akmaya
ba lad1. Drt, be; adet
tanki
patlatmak iin elektriksel
ate;
leme yntemine bagvuruldu. Bunu yaparak alevler halindeki petroln
teki
tanklara
da
siraya-
rak onlan
da tahrip
etmesi
mit edilmigti. Ategleme baglar
baglamaz
Jansenve
digerleri bog bir
tanki siper alarak kendilerini korumaya aligtilar.O anda,
birdenbire
ateyten yapilmigkocaman
bir
topun
gkyzne ykseldigi grld.
Bunu korkuli bir patlama
izledi
ve
sonunda mthi;
bir kasirga ortaligi
sardi.
Alevler iindeki petrol denizi
tepeden
apaglya, teki
tanklarm
zerine
dogru aktika,
tank
alam artik cehenneme benzer
bir
manzaraya
dngmgt.
Artik
yapacak
bagka bir
gey
kalmamlyti. Jansenve
digerleri
tepeden
apagiya, telsiz
istasyo-
nuna
dogru kogtular. Bu
ara orada bulunan
niformah
yerel
nbetiler,
onlan selamladilar.
Pet-
336
rolcler,
bogazlan
susuzluktan
kurumug, kemiklerinin
ta
iine kadar
yorgun
ve
bitkin bir halde
proas
denilen, yreye zg kayiklara atladilar.
evrelerini saran
deniz
byk
ate;
stunlannm
yansimasiyla kipkizil bir renk almigt1.Yine de patlama birbiri arkasma
araliksiz
devam ediyordu.
imdi
stra
plamn bagka bir agamastndaydi. Ancak bunun nceden
provasi
yapilmamigti: Bu kaig
planlyd1.
Kaylktaki
adamlar
koydan 1ktiktan
sonra
Riko Nehri agzma girdiler.
Su
ynde
ilerleyerek
tahliye
kampma dogru yol aldilar. Sonunda, rafmeri merkezindeki korkun
manzara
arkada kal-
mig,
koyu renkli
orman
Foliaji
ve
gecenin
karanbgLnda
kaybolmugtu.
Patlamalarda agustosb-
ceklerinin
sonu
gelmeyen
korolan iinde,
duyulmaz olmugtu. Bylece saatler
boyu
yola
devam
ettiler. Balikpapan'dan
ikan
kizil alevlerin gklere dogru
ykseligini artik
ok
az ve zaman za-
man
gryorlardi.zerlerine dgen
greviok
lyi bagarmiglardi.
Kirksenede yaratilan endstri
harikasibir
gnden
daha
az
bir
zaman
iinde yerle bir edilmigti. Sonunda, ormanlarm derinli-
ginde
sakli
Riko'ya
bagli bir
yer
olantahliye
kampina
ulagmiglard1.Saatler boyu
bikmadan, ken-
.
dilerini kurtarmaya gelecek
uaksesini
duymak iin
tetikte
beklediler. Ne
var
ki bu uak hibir
zaman
gelmedi...
Ertesi
gece,Jansenve
kk bir petrolc grubu
tekrar
kayikla bulunduklan yerden aynlip
nehirin Riko'yla birlegtigi
yere
dogru yola koyuldular. Ogeceyi kayikta,
kurtarmaekibinin yetig-
mesi
midiyle,
kulak kesilip bir uakveya gemisesi
beklemekle
geirmiglerdi. Kendiferini kur-
tarmaya
gelecek sesi beklerken bir taraftan
da
bu sesin Japonlar'aait olmasmdan korkuyorlard1.
Bu
ara,
ilerinden
biri, kay1ktauyuyakaldigmdan denige
yuvarlanacaktL
Arkadaylan
onu
sudan
ikanp
kay1ga
almayi
baard1.
Bunu
yaparkentimsahlan
korkutmak iin bir hayli grlt
yap-
mak zorunda kalmiglardi. Sivrisineklerden kurtulmanm
aresini
ise
pipo
ve puro
imede buldu-
lar.
Jansen'e gresaatler
bir
trlgemek
bilmiyordu. Gne; dogup
tanyeri
agardigt halde onlar
htbekleyi;
iindeydi.
gleden
.sonra
saat
bir
sulannda ufukta
girketeait
bir deniz
uagl belirdi
ve
nehir stne
inig
yapt1.
Uagin pilotu bagka bir yerde yarall bir adami almaya
gidiyordu.
Ancak petrolclere
tekrar
dnecegini vaat etti. Nitekim sznde de durdu. Aralanndan drdn
uagma alip
ora-
dan ayrildt.
Jansen
uaga almanlar arasmda degildi. Daha
sonra Jansenve
geride kalan arkaday-
lan
tekrar Balikpapan'a dnmelerini emreden bir mesaj alarak nehir boyu
geri
dnge getiler.
Aym
gece
bu defa iki
uak gelip
aralanndan
birogunu aldl.
Jansen
ikinci
uaktayd1. Uak ok
kalabahk
oldugu
iin
nefes
alamayacak
kadar sikipikdurumda uuyorlardi. Ancak yine
de
uaga
almdiktan
sonra,
digardan kabine
sizan
serin rzgrla bir dereceye kadar
rahatlamig, hatta arala-
nndan bazisl uagin dgemesi zerine ylgthp uyuyakalm14t1.
Kurtarilan bu
grup Java
Adas1'nm kuzey sahilindeki Surabaya'ya ulagtiginda oradaki hava
ssnn
komutamnca kargilanmiglardi. Komutan onlara
"Artik
uaklan Salikpapan'agnderme
olanagtmiz yok;
gimdi
orada
Japonlar
var.
Pilotun da
oraya gitmesine
izin
vermedim" diyecekti.
Balikpapan koyunda
sira
halinde beklegen yetmig be;
kigi
birakmiglardt. Ne
var
ki
onlar
in
ar-
tik ok geti.
Japonlaroktan
koyun gney
taraftnda
karaya ikmisti. 24 Ocak
gecesi,geceyali-
smdan birka
saat
sonra,
karartilmig drt Amerikan destroyeri, hl yanmakta olan rafineri
kompleksi iinde kaskati kesilmigbirer siluet
glbi
duran
on
iki
Japonnakl ye gemisine saldira-
cakti.
Balikpapan
atigmasi
diye bilinen bu
atigmada
Amerikahlar
naldiye gemilerinden drd-
n
ve
bir de koruma gemisini batiracakti. Ancak, hatali seyir
yapan
torpidolaryznden
daha
fazlasmi batiramadilar. Su Amerikal11ar'm
Japonlar'ladenizde girdigi
ilk atigmaydi. Aslmda
Amerikan donanmasmm "Amiral Dewey 1898
zaferinden"
sonra
girmigoldugu
ilk
su-st
a-
tigmasiydi.
Gemilerinin batinlmt olmasi
Japonlar'in
Balikpapan'a
tkmalarmi
yavaglatmadt. Koyda
beklegen
petrolclerin
nnde
artik
hibir seenek kalmamtti. Tek yol ormanlarin iine
ekil-
mekti. Ormana gtrecek bir yol bulma
abaslyla,
nce kk
gruplara
aynlarak
byk aba
337
gsterip
ormanm
ilerine sigmmak
istediler. Bu gerekten mthig
bir mcadeleydi. Ahk,
yor-
gunluk,sitma,
dizanteri
ve
korkunun
penesinde,
yaya
olarak
veya
kayiklar iinde yollanna de-
vam
ettiler. Hastahk
ve
lm,
sayilarmigiderek
azaltml
ti.
Bu
arada
kargilagttklanyerlilerden Ja-
ponlar'in
Borneo'nun her yerini iggal etmig oldugunu
grenmiglerdi. Artik kendilerini
ormanda
kapana kistirilmibirer fare glbi
gryorlardi
-
Sonunda
her nasilsa birkai
adadan
kamayi ba-
paracakti. Geride
kalan
yetmig
beg kipiden sadece
otuz
begi, vahgi
ormanlara,Japon
filosunun
kurgunlarma
ve Japon
hapishanelerine dayanabilmigti.
Zafer Sarhogu
Petrol
tesislerinintahribi
iin nceden
yapilan
planlar Balikpapan'da oldugu gibi Dogu Hint
Adalari'nin diger yerlerinde de
aynen
uygulanmigtir. Ancak bu, Gneydogu Asya
ve
Pasifik'te
bir rzgr
gibi esen Japonlar'a
fazia bir engel yaratmamtt1.
1942 Mart
ay1mn
ortalarmda
Ja-
ponya
Dogu Hint Adalan'nda kontrol
tamamen
ele
geirmig,
harektt
tamamlamigt1. tekife-
tihlri
de dikkate alindigmda bu,
Japonya'nm

ay gibi ok
kisa b r
srede Gneydogu As-
ya'mn btn
zengin kaynaklanm
ve
ncelikle de ugrunda
savaga girdigi
petrol yataklarim ele
geirdigi
anlamma gel r. Buna kargin
Japonsava;
makinesi dnmekte devam etmigtir. Tokyo'da
BagbakanTojo, Hng Kong'un
on
sekiz
gnde, Manila'nin yirmi alti, Singapur'unyetmig gn-
de
dtgn syleyerek
vnyordu.
Tm lkeyi bir
"zafer
sarhoglugu"
sarmigti.
Askeri saha-
da
elde edilen akil almaz
baan
1942yllmin
ilk
yansmda hisse
senedi
piyasastnda
yle
byk
bir fiyat
patlamasina
neden olmutu ki sonunda
hkmet fiyatlan.
aagi
ekmek iin mdahale
etmek
forunda
kalmigti. Bazilan bunu
lkenin
"zafer
sarhogluguna"
kapildigi
geklinde
yorum-
luyordu.
ok
az
kipi bu
sarhoglugunsonunda
kamilmaz olarakgeleceksabahin
yazgisma
kar-
1
uyarilar yaplyordu.
Japonlar'mduydugu sevin ve
cogku Amerikalilar'in duydugu
gok
ve
acidan kat kat stn-
d. 1941 ylhnm Noel gn, ABDPasifikFilosubagkanhgmahenz
atanmig
olan Amiral Chester
Nimitzuakla
Pearl Harbor'a gelmigti.
Amaci durumu yerinde grp, ortallgl mmkn
oldugu
kadar abuk toparlamakt1.
Feribotla limandan geip doklara dogru gtrlrken,yolda
ceset
aramakta
olan
kk
kayiklara rastlamigti.
Taarruzun
zerinden iki
buuk hafta getigi halde
ce-
setler hl
suyun
stnde yzyordu. Hawaii'de
yaganan
bu ok hazin tablo,
ABD'yi bekleyen
gok
daha byk,
ok
daha hazin
savag
olaymda, her
iki
yankrede de gerek bir
global
karmaga-
nm
iginde kendisini
nasil
bir gelecegin bekledigini gsteriyordu. Pearl Harbor'm Amerikan
tari-
hinde
yaanmig onca
olay
iinde,
en
itibar
kinci olay oldugu kesindir. Tm
lkeyi
korku
ve pa-
nik
sarmigti.
Yine de halk sonunda
o
kadar t1zun zamandan
beri korktugu Ve bekledigi
savagin
nihayet geldigini hissetmigti. lkebu bilin1e,Almanlar
ve Japontar'akargi girigilecek
uzun ve
etin bir
savag
iin
hazirlanmaya bagl1yordu.
Simdi
art1k
gu
soru
gndemdeydi: Amerika'nm Pasifik'te yapacagi
savag
kim ynetecekti?
Ordu
mu,
donanma
mi? Her
iki
g
de tm kuvvetin yalmzca Pasifik'e
seferberedilmesine
kar-
lydt.
Eu brokratik yarigmada kipiselrekabetler
ve
ekememezlikler de bir hayli etkili olmugtur.
Bunun sonucunda
iki kumanda altmda iki
ayri
"g"
olugacakti. Ordununve
donanmanm bag
komutanlan
arasmda
olaganst bir gr
ayriligt mevcuttu.
General Mac Arthur,
ok
iyi bir
stratejist
ve
stn
zekll olmakla beraber,
ayni
zamanda
bencil,
abuk
parlayan, mtehakkim
bir
adamd1. Savagta bir
toplantida
Roosevelt, Mac Arthur'u
tam

saat dinledikten
sonra yaverine
gyle
diyecekti: "Bana hemen bir aspirin
getir.
Hatta sabah da almam iin
iki
aspirin getir. Btn
hayatim boyunca bugne kadar hi kimse benimle Mac Arthur'un konugtugugibi
konumadl."
Donanma Komutani
Amiral Chester Nimitz ise
tam
aksine
yumugak
tavirli,
iddiasiz bir kipiydi.
Savagin
sonunu
bildirecek
haberi beklerken
tabancastyla
ati;
talimi
yapan
veya
ofisinin hemen
digmda atlanni yangtiran bir takimoyuncusu
giblydi.
Bir
gazete
muhabirinin yazdig1gibi
"insan-
338
lari
srkleyip
gtren
beyanatlar verecek
veya
renkli rportajlara konuk olacak karakterde de-
gildi."
Otoritenin bu iki
komutan arasmda blglmg olmasi sadece askeri liderlik
stillerinde
bir
tezat
yaratmakla
kalmlyor,
bazi konularda
aci ve gereksizmnakagalarada neden oluyordu.
Daha da kts,
okuzaklardaki
savag
blgelerindeki
nemli operasyonlarda koordinasyon ko-
pukluguna
yol aiyordu. Amerikan kuvvetleri
Japonlar'inkendi yurtlanndakt adalara
taarruz
edebilmek lin
ok byk mesafe kat etmek zorundaydi. O gne kadar hibir
sava
bu denli
byk bir alanda
yapilmamigti.
Kaynak bakimindansa Amerika daha avantall1yd1;ancak bu her
geyi zmeye yeterli degildi. Amerikan kuvvetlerine
ikmal
igi nas11
yapilacakti?Japonlar'tele
geirmig
oldugu zengin kaynaklar nasil
geri
ahnabilirdi? Bu iki
soruya verilecekyamt,
izlene-
cek stratejinin
de
tespitineyarayacak
ve
Pasifik'in
okuzaklannda
cereyan
eden
sava1nyazgi-
smi tayin
edecekti. Nimitz daha ilk gnden stratejisini saptamigtt
ve
kafasmda bu konuya ait
en
kk bir tereddt
bile yoktu. Nimitz'in biyografisini
yazmig
olan
yazann
szleriyle, Nimitz
ve
Donanma Operasyonlan BagkamAmiral Ernest
Kingbir konuda
tamamen
ittifak
halindeydiler:
I
"Mttefik
silahlt kuvvetlerin birinci hedeli kendi
ikmal hatlarim
gvenceye
almak
ve sonra
da
Japonlar'm
en
nemli
'petrol
hattinm' bloke edilebilecegi sleri ele
geirmek
iin batlya dogru
ilerlemekti."
i
Simdi
Zaman Bytiklerindir
1942'nin ilk aylarmda, Amerikalilar,
ge
de olsa
savag
iin
seferberlik
yaparken
Japonlar
da bog
durmuyor, birbiri
ardina
kazandiklan inanilmaz
zaferlerin verdigi gururla, daha bagka harekta
da
yneliyorlardi.
Kendilerine
gvenleri
fazlasiyla
artmigtl. O kadar ki
lkenin
askeri liderleri
Hint
Okyanusu'nuaparak batiya yayllmayi bile dgnmeye baglamigt1. Ama
Ortadogu'da
veya
Rusya'daAlman kuvvetleriyle birlegip Mttefikler'i Bakt^1
veya
Iran'dan gelen
petroldenmah-
rum
birakmakt1.
Japonlararasmda bu denti
"zafer
sarhoglugu" iinde olmayanlar da vardi. Bun-
lardan biri de Amiral lsoroku
Yamamoto idi. Pearl Harbor
taarruzunun
mimarligim
yapmig
olan
Yamamoto, 1942 Nisani'nda
en
sevdigi geyga'ya
gnderdigimektupta
pu
satirlara
yer
vermigti:
"Harektm
ilk
agamasmda
bir
egitocuk
oyunu
oynuyorduk; bu
agama
yakmda
son
bulacak.
Sirabyklerin
oyununa
geldi.
Artik uyuuklugu birakip silkinsem iyi olur."
Yamamoto
ve Japon
deniz kuvvetlerinin
teki
fleri
gelenleri
"kesin
savag"uygulamada ka-
rarli
ve
fikir birligi
iindeydL "Kesin bir
savag"
yaparak dgmam
sava;
alamndansilip
sprecek-
lerdi. YamamotoABD'de geirmigoldugu y]llarda bu
lke
hakkmda birok bilgt edinmigti, Ame-
rika'nm petrol
ve
diger kaynaklar aismdan
ne
kadar
zengin oldugunu
ve
endstriyel
gcnn
byklgn grenmigti. Bu itibarla Amerika'yla
savagta
"acele
zafer"
stratejisinin
en
uygunu
oldugu karusmdaydi. Bu faktrleri gz nne alarak
Japonlar
Hawaii'nin sadece bin yz
mil
te-
sindeki Midway Adasi'na byk bir _taarruz
dzenledi. Japonlar'mMidway'a
taarruz
planlama-
smm
nedeni,
en
azmdan
savunma
yariaplarmt
geniletmek
iindi. Bundan
sonra
da Amerikan
filosunu
savag
sahasma ekmeyibagarabilirlerse, artik
Japontar
iin
bunu
"kesin
savaga" dng-
trmekve
Pearl Harbor'da baglattiklan igi
sona
erdirmek iten bile degildi. ByleceABDdonan-
masi
Pasifik'te kesin bozguna
ugratilmig olacakti.
1942 Haziran bagmda
baglattlan
Midway
Muharebesi,
Yamamoto'nun syledigi
gibigeri
"kesin
sonugla" neticelenecekti. Ancak, bu kesin
sonu
hi de Japonlar'in
bekledigi
anlamda de-
gildi.SonuYamamoto'nun bahsettigi
"byklerin
oyunu" geklinde olugmutu. Evvelce yagadi-
gl
Pearl
Harbor yenilgisinin ardmdan olaganst bir abayla kendini
toparlayanBirlegikDevlet-
ler donanmast, dgman gifrelerinizmesinin
de sagladigi ek avantaila
(kuvvetleri
dagilmly
ol-
dugu iin
Japonlar
kodlanm henz degigtirmemigti) kendini begenmig
Japonlar'1
yankisi seneler-
ce
srecek bir
yenilglyeugratacakti.
Bu
atigmada BirlegikDevletler donanmasi,
Japonya'rnn
i
339
Kraliyet Filosu'ndan drt.uak gemisini denizin dibine gndermigtir,
kendi kaybi ise
sadece
bir
uak gemisiydi.
Midway Muharebesi Pasifik Savagi'mn
gerek dnm noktasive
Japontaarruz
agamasmm
sonu
olmugtut O gnden
baglayarak denge Amerikalllar'm lehine olarakbozulmuqtur. Amerika
o
gnden
sonra
insan gc, kaynak, teknoloji
ve
organizasyon yetenegindeki
stnlgyle
ve
agmaz
azmiyle agirligim
koyup dengeyi kendi
lehine evirecek
ve
birbiri ardma gelen kanh
mu-
harebelerle Japonlar't
Pasifik'te
geri ekilmeye
zorlayacakti. Japonlar
kar1
taarruza
bundan iki
ay sonra,
Amerikan
kuvvetlerinin
Guadalcanal
Adasi'na ayak basmastyla bagladilar.Alti
ay
sren
acimastz
bir
atigma
sonunda ABD
adayt
ele
geirmeyi
baarmigtt. Bu
atigma
Amerikan-Japon
savag
tarihinde
Amerikalilar'in girigtigt
ilk
"saldin"
harektidtr. Bu atigmayla
o
gne kadar
Ja-
pon
Ordusu'nu
saran
gizemli dokunulmazhk
perdesi
de kalkmig olt1yordu. Ne
var
ki bu,
aman-
siz
bir dgmanm azmini degilse de kaynaklanni yok
etmek iin
girigilmig
uzun
bir
savagta,sava-
in
sadece
kk, pahahya mal olmug
bir halkasim
tegkileder.
Japonlar'1
Hint
Adalan petrolnden mahtum b1rakmagirigimleri
ilk
agamada
fazla etkili ol-
mamigtir.
Japonlar
uzun
zamandir byle
bit
glrigimi
beklemekteydi
ve
bunun
aretini
de almig-
lardi. Ancak sonunda bu attlimin ne'Balikpapan'da
ne
de Sumatra'da
bekledikleri kadar korkun
ve yaygin
olmadiglB1
gzlemiglerdi. Oysa
ki Balikpapan'da Shell, Sumatra'da da Stanvac girigimi
desteklemigti. Bu
sonu
zerinde
Japonlar
hi vakit kaybetmeden Hint Adalari petrol endstrisi-
ni yeniden canlandirma girigimine bagladilar. Derhal buraya sondaj
ekipleri,
rafmeri personeli,
ara
ve
donamm getirildi. Kisa srede
drt bin ii yani yurtiinde bu igkolunda aliantoplam
i
gi
sayismm
yzde 70'i yardim iin,
gneye,
Hint Adalari'na
gnderilecekti.
Sonu
gerektenpapirticlydi.
Savagtanevvel Japon
askeri gleri
-o
zaman
Gney Blgesi
denen- Hint Adalan'ndan
petrol
ihtlyacmdaki eksiklerini kargilayacak kadar petrol alabilmeyi
planladiklari
halde, gimdi
savag
iinde, bundan ok
daha fazla petrol retlyorlardi. 1940 yllmda
Gney Blgesipetrol
retimi 65,1 milyon varildi. 1942'de ise
Japonlar
yalmzca
25,9 milyon
va-
ril
retebilmigtir. Ancak 1943 yllmda,
retim yeniden
eski
dzeyini
bulmug, 49,6 milyon varile
yani 1940 ylh petrol dzeyinin yzde 75'ine
ulagm1;tir.
1943yllinin
ilk
ayl
iinde
Japonlar'm
petrol
ithali,
1941
ydmm
aym
sresinde, Amerikalilar'm, ingilizler'in
ve
Hollandahlar'm uygula-
digt 1941petrol ambargosundan hemen nceki
miktann
yzde 80'ine ulagmigt1.nceki planla-
rma uygun
olarak,Japonlar
ele geirdikleri
Gney Blgesi'ni
petrol
ikmal
yeri olarak kullanmig-
larde
Ayrica
Gney
Blgesi'nde, hazir
petrol
de
vard1. Japon
filosu
ne zaman
istese gidip burada
ikmal
yapabilirdi.
O siralar
Japonlar,
Caltex
Sirketi'nin
allymalarmdan
da yararlanmigt1. Bu
girket
Dogu Ya-
nmkresi'nde California_
Standard
ve
Texaco girketlerlyle
ottak a11pyordu.
Savagtanhemen n-
ce,
CaltexSumatra'nm
merkezindeki Minas'da ok
gey
vaat
eden
bir petrol yatagi bulmug ve
derhal
gerekli donamm1 getirerek
sondaj
igine baglamigt1.Sonradan
Japonlar
bu igi zerlerine
alarak
ve
Caltex'in donanimim kullanmak suretiyle
kuyuyu kazmiglardi. Bu kuyu,
Japonlar'm
kinciDnya Savagi
boyunca kegfedip iglettigi
tek
kuyudur. Bu kazida California ile Ortadogu
arasmda
son
derece verimli bir kuyuya rastlami lardi. Gney Blgesi'nde
girigilen
bu topyekn
hareket
o
derece baanli
olmugtu
ki, 1943'te BagbakanTojo
-aslmda
Japonya'nmtetigiekmesi-
ne
sebep olan- petrol
sorununun
artik zlmg oldugunu
halkma duyuracakt1. Ne
var
ki Tojo,
konugmakta ok
erken
davranmigtl.
Marus Muharebesi: Yipratma Savagi
Askeri stratejilerini kurarken Japonlar
gu
varsaylmdan hareket etmigti: Gney Blgesi'ndeki pet-
rol,
diger hammaddeleri
ve glda maddesi gibi zengin kaynaklanm kendi yurtlarmdaki
verimsiz
adalann ekonomisi ve
ihtlyalan iin
gvenceli
gekildekullanacakti, Bu da Japonlar'a
"Pasifik'te
340
bir
duvar"
ekme
ve
bu
duvarl koruma gc verecekti. Bu gerekleptikten
sonra artik
Amerika-
111ar
ve
Ingilizler'le
ugraabiirler,
direnlerini kinp
yorgun
dgrnceye.ve bang isteyene kadar
onlarla
arpigmayi
srdrebilirlerdi.
Mttefik kuvvetler
sonunda
dayanamaylp
Asya'yi
ve
Pasi-
fik'i
Japonimparatorlugu'na
birakacakti. Eu strateji aslinda
tam
bir kumardi
ve
baans1da sade-
ce
hasmm azmini.kertmeye
degil,
aym
zamanda
ve tam
anlamlyla,
Japonya'nmkendi
sevlo-
yat sisteminin
koordineli olmasma baghydi.
Japonlar
kendi dgncelerine
gresavaga
iki yll
ye-
tecekpetrol envanteriyle girmigti.
iki
yll
bitiminde
petrol
iin
JaponDoguHint Adalan'na bag-
vuracaklardt. Bu plan
ve
bagiml1
olug, BirlegikDevletler Stratejik Bombalama Servisi'nce uygula-
mada
"kt
sonu veren
bir zaylf
nokta
oldugunu kanitlamigtt."
Aynca,Japonaskeri
operasyon-
lan
tarihi
iinde bu,
"stvi
yakit
yoklugu Japonlar'mAgil
topuguydu"diye
yer
ahr.
Japonlar'in
esas
zaylf noktasi
denizde
Amerikan denizaltilarina dayanamamasiydl. Askeri
planlan
yaparken
Japonlar
bu riski hi gze almamiglard1.Amerikan
denizaltilann1
ve
denizal-
tmdaki
mrettebati hafife almiglardt. JaponlarAmerikalilar'innazh
ve
lks dgkn oldugunu,
bunun igin de den zalti
yagam
ve savag
koullanna
dayanamayacagm1varsaymigti. Ne
var
ki
Amerikan
denizaltilan dnyada mevcut
denizaltilar iinde
en
iyislydi. Aynca geligtirilmig
torpi-
dolarla da
tehiz
edildiginden
ldrc
bir silah halinde Gney Blgesiile
Japon
adalan
arasm-
daki ok hayati denizcilik baglantilanm zaylflatip kesiyordu. Uzun sren
ve
srncemede kalan
bu
atigma denizcilik
tarihinde
"Marus
atigmast"
olarakamlir.
Marus szcg
Japonlar'mtm
tccarlantammlamak
iin kullandigl bir
terimdir.Japonlar
bu
savagta
Onceleri
pek
dikkatli
dav-
ranmamig, ancak 1943 sonlartnda,
denizaltilara kargi ciddi
savunma
tedbirleri
almaya
ve
kon-
voylar kurmaya baglamttir.Ne
var
ki bu abalan da yetersiz
ve
eksikti. Bu konuda bir
Japon
KonvoyKomutam
gunlan
syleyecekti: "Biz hava korumasi istedigimiz
zaman
kar1mizaAmeri-
kan uaklan
tkiyordu."
Bylece,
Japonlar'm
denizdeki kaylplart artmakta devam etti.
Konvoylar da
Japonya'ya
sorunlar yaratlyor, bu sorunlar Mttefikler'e yardimci oluyordu.
Konvoyhareketinip baglamp
idare
edilmesi iin
"mevkilerini"
tam
olarak ilan eden bir
telsiz
sin-
yal gebekesi gerekiyordu. Bu mesajlarm
Japon
kodlarim zm olan Amerikaltlarca ele geiril-
mesi
denizalti
grevlilerine
yagamsal
degerde bilgi
saglamigtir.
Her
ne
taraftan
almirsa almsm
du-
rum Japonya
iin
genel
anlamda bir felaketti. Bu
atigmada,Japonlar'aait
sac
gvdeli nakliyat
gemilerinintoplam
sayismm
yzde 86's)batirilmigtir.
Aynca
yzde 6'si
da
savag
bittiginde
ige
ya-
ramayacak kadar
agir tahrip edilmigti.Japonya'nmugradigt bu kaylp
toplammm
yzde 55'i
Amerikan deniz
personelinin
-yzde ikisi olan
denizaltic11ar-
tarafmdan
baanlmigtir.
Kaybm
yzde
5'i ise diger Mttefik Devletler'in eseridir. Bu
glfimin
baanSl,
aslmda daha siki bir ku-
atma
ve
ylpratma
savagma
dngm
ve
ileride
bir
Japon
iktisati
grubunun
tanimladigt
gibi
"Japonya'nmsava;
ekonomisine vurulan ldrc
bir tokat"
olmugtu.
Eu
atigmada
Amerikan denizaltilari
en ok petrol
tankerlerini
hedef almigt1.Su yzden
1933'ten baglayarakgiderek
daha
ok
tanker
batir1Imigtir.1944yllma kadar battnlan
tankersa-
y1st,
yeniden
inga edilen
Japon
tanker
sayistm
kat kat
gemigtir.
Japonya'ya
giren petrol
ithalatt
1943 mali
ylhnm
ilk
ayi
iinde doruk noktasma ulagmigken, bir yll
sonra,
1944'n
ilk
ayt
iinde
1943 rakammm
yansindan
daha dgk dzeye
iniyordu.
1945yllt
ilk
ayina
gelindi-
gindeyse
ithalat
artik
tamamen
durmutu. Bir
Japon
kaptam konuyu gyle
zetliyordu:
"Savagm
sonuna
dogru yle bir duruma gelmigtikki, limandan ayrildiktan kisa bir sre
sonra
mutlaka
bir
tankerimizin
batirllacagindan
emindik. Tankerin
Japonya'ya
ulaamayacagtndan hi kugkumuz
yoktu." Petrol durumlan
giderek
ktleptike
Japonlaryeni yeni arelere bagvurmaya,
yeni
icat-
lar
aramaya
bagladilar.Artik bulabildikleri
her
yere,
egitli
byklkteki silindir
ilerine,
hatta
yk gemisi gvertelerindekiliften yapilmigkaplara petrol dolduruyorlard1. Bu arada,
byk
las-
tik torbalara
yerleptirdikleri
yz, beg yz varil dolusu petrol rmorkrlerle Japonya'yailet-
meyi bile
denedller. Belki bu dahiyane bir fikirdi,
ne var
ki birok sebepten tr, baanya ulaa-
mam14tir.
Bu sebepler
gyle
stralanabilir: Benzinin lastigt
etkileyip yemesi, torbalara
petrol
dol-
341
durma
ve
bogaltma
iginin
zor
olugu
ve
torbalann
rmorkrlerin
manevra
yetenegini kisitlayarak
rmorkrleri hava
saldirilan iin daha lyi birer hedef haline
getirmesi
bunlardan
bazilandir.
a-
resizlik iindeki
Japonlar,
kendi denizaltilannda petrol nakletmeyi bile denemigler,
aynca
Alman
denizaltilarmi kendilerine petrol getirmeye zorlamak istemiglerdi.
Japonlar
Almanlar'a
kargihk
olarak denizaltilarmm
onarimi
iin
Japonya'ya girme
izni
vereceklerdi.
Yurtiinde
ise ithalat kuruyup bittike
Japon
halki her
gn biraz daha fazla petrol kismtist-
na
girdi. 1944 ylli
sivil
benzin
tketimi
sadece 257.000
varile
dgmgt
ki,
bu 1940 dzeyinin
yzde 4'dr. Benzinle
alianaralar
yeniden
donatilip kmrle
veya
odunla
abgirhale
getiri-
liyordu. Endstride kullanilan petrol artiksoyafasulyesinden, yerfistigindan
ve
hindistancevizin-
den
1karihyordu.Sivillerin
depoladigi
patates, geker
ve
pirin arabi gibi maddeler
-perakende-
cilerde satilan
Japonlar'm
"sake"
dedigt rak1stnakadar- toplampyalat yerine kullan11makiin
al-
kole dngtrlyordu.
Japonlar'm
1937de sentetik yakit konusuna hirs
ve
sebatlabaglanmtyoldugu hatirlanacak-
tir.
Pearl Harbor'dan nceki
aylarda,
Tokyo'da
sentetik yakiti
savagin
bir seenegi olarak neren-
ler bile
olmugtu. Ne
var
ki bu konuda
savag
strasinda gsterilen
tm
abalar
aci
bir
gekilde
baga-
ns1z
olmug, elik ve.donanim yoklugu yznden engellenmigti. Eu bagarisizlikta bitip
tkenmek
bilmeyenbirok
teknik,
mhendislik, mekanik
ve
kipisel
sorunlarmda
payi
vardi. 1943yllmda
Japonya'ntnsentetik yakit
retimi
toplam
bir milyon varildi
-
Bu
miktar.dahance bu
yll
iin
saptanan
14 milyonluk hedefin sadece yzde 8'idir.,Daha
sonra
da
bu yakitlar h bir
zaman pet-
rol ihtiyact
toplaminm
yzde
5'inden fazlasini kargilamamigtir.Aynca, mevcut kapasitenin
yan-
smdan
fazlast Manurya'daydl. Bu petrol
1944-1945 yillarmda abluka nedeniyle, ige
yaramaz
olacakti.
Kisacasentetik
yakit
tam
bir flyaskoydu. Hem de kaynaklara,
gcneve
idareye
yaptigi
onca
zorlama yznden ok pahahya mal
olmug
bir fiyasko!Bir
aragttrmac1bu
konuda
pu
grg-
leri ifade
etmigtir:
"Japonya'da
girigilen
sentetik
yakitsanayli, bu sanayle yattnlan
onca
materyal
ve
insan
gcnn boga
gitmesive
vermig oldugu rnn
son
derece
kisir
ve
verimsiz
oluu
y-
znden,
Japonya
iin
savagta
bir k1ymet olmaktan ok gereksiz bir sorumluluk olmugtur."
Filoyti Kurtarmanin Bir Anlami Yok
Giderek byyen
petrol sikintistJaponya'mn
askeri yeteneklerini her
gn
biraz daha
zora
sok-
muy ve
birok muharebenin seyrini
dogrudan
etkilemigtir. Ilkstkmti daha 1942
Hazirani'nda,
Midway
Savanin gelmesiyle hissedilmeye baglamigtl.Bu
savagakatilanbir
Japonamirali petrol
sikmtisi konusundaki grglerini
gyle
ifade
etmigti: "O
gnlerde
ok fazla petrol
tketmigtik;
sarf ettigimiz
petrol miktantahminimizi
fazlastyla
agmigti.
Bunun etkisi
ok
abuk, Midway'in
bitiminden
hemen
sonra
hissedilmigti."
JaponlarmMidway zaferini
izleyen
gnlerde
bu defa
Mttefik kuvvetler
saldin harektlarina baglamig, deniz
ve
kara
akmlanyla
batlya dogru hizla
ilerleyip
Japonya'yaher gn biraz
daha yaklagmiglardi. Bylece Gilbert Adalari'nda Tarawa
ve
Makin'e, Marshall Adalan'nda Kwajalein
ve
Eniwetok, Marianas'da Saipan
ve
Guam'aartik
ok
yak1nd11at,
Her
iki
taraf
in de her kumsalda mevcut her kang
toprak
yzlerce kipinin hayati de-
mekti. Ancak, Amerikalilar bu
taarruza
gerektenok
hazirhkli
olarak
yola
1kmigt1.
Deniz
ve
kara
savagi
iin
gerekli
donanimla,
uak
gemileri
ve
endstriyel
gleriyleharekete gemiglerdi.
Jadonya'nmsabu denli
byk bir kaynak harcamast
yapmasina
imkn
yoktu. Amerikahlar bu
muharebe iin ok iyi hazirlanmigti. yleki Pearl Harbor'un intikamim alacaklari
tarihi
bile
sap-
tamiglar, bunu Pearl Harbor'a
ldrc
baskin1planlamigolan
AmiralYamamoto'nun, Yeni
Gine
yalomndaki BougainvilleAdas1'm
ziyaret
edecegi 1943 Nisam'na almiglardt. Bu
tarih
Amerikah-
lar'a istihbarat rgtnce
ulagtinlmigtir. Sonuta Amerikall
sava; uaklan,
pusu
kurduklan bu-
lutlar iinden
styrihp, Amirali, alevler
iinde
agagidaki
ormana
lme
yolladilar.
Yine de denizaltilarm yaptigt byk
savag
kampanyast sonunda
Japon
imparatorluk
donan-
342
masim petrolsikintisma
dgrp
"olaganst
silentill"
duruma getirmesi 1944 ylli baglanndan
evvel
gereklegemedi. Bu arada
Japonlar'in
tkenmekteolanpetrol
stoklari
da
stratejik
kararlar-
da
etkiliolmaya
baglamig, giderek
daha
perian edici sonulara ulagmigti.
Japon
savag
filosu,
pet-
rol stoklan
ok
dgk oldugu
iin
1944 Haziram'ndaki MarianasSavag
harektma katilmamigti.
Aynca, uak
gemileri
de petrol tasarrufu
yapmak
amact
lle Amerikalilar'a
ember
hcum strate-
jisiyle
degil, dogrudan planlanmly bir hcumla yaklagmtytt.Japon
komutamn
sonradansyledigi
gibi
"ember
harekti
stratejisiyle
yaklagilmig
olsaydi,
yol uzatilmig
ve
bunun iin de daha ok
petroltketilmigolacakti."
Aslinda
dogrudan hcum
Japonlar'a
daha
pahallya
mal olmuy, adi
sa-
va; tarihinde
"Byk Marianas Keklik
Avi" diye
geen
sonula bitmigti. Marianas Keklik
Avl'nda,
Japonlar
Amerika'nm kaybettigt
29
uaga
kargi 273
uak
kaybetmigtir.Marianas'da ka
zandigt zaferle, arttk Amerikalilar Japonsavunma
emberinin
iine kadar
s1zmtyt1.
Bu muharebenin bir degerlendirmesi
yapildiginda grlr
ki,
eger
Japonlarimparatorluk
donanmasma bagli iki
savag
grubunukendi karasularmda stlendirmig olsalardt, stratejik aidan
daha mantikli davranmig olurlardi. Bu
yolu
seerek
sava;
gruplanm Okinawa'da
veya
bizzat
kendi
topraklaimdaki
adalarda
stlendiferek gruplan her yne
dogru
taarruzda
bulunmaya ha-
zir
hale
getirmig
olacaklardi. Ne
var
kl kendi
yurtlarindaki
adalara giden petrol hattinin tahrip
edilmigolmasi
ve
yakit
stoklarmin
da
gndengne
azalmasi yznden bunu
yapma olanagt
bu-
lamamiglardir.Eu yzden,
filonun
bir kismi
savag
uaklanyla beraber
yeni
uaklarm
ve
pilotlarm
gelmesini
beklemek zere
Japonya'da
stlendirilmigti.
Su
ara,
dogal olarak
mazot
envanterleri
de hemen
son
damlasma kadar tkenmigti.
Agir
savag
gemilerlyseDogu Hint Adalan petrolne
yakm olsun diye Singapur yalonmda konuglandinlmigt1.Ancak bir kere harekta baglandt
mi, ye-
niden
yakit
ikmali yapmak gerektiginde, buna firsat bulamadiklanndan, tekrar
yakit almak
ve
harekta hazirlanmak yaklagik bir
ay
vakitlerini ahyordu.
Petrol yoklugunun
Japon
donanmasi
zerindeki
topyekn
sonucu
donanmamn blnmesi geklindeortaya 1kmittr. Japonya'nmtam
Mttefik ilerlemesini pskrtecek
gl
ve
birlegikbir filoya
muhtaoldugugndeJapon
deni2
gcn
ikiye blmgtr.
Japonlar'mhava akmlan
da petrolszlk yznden
ciddi bir biimde azaltilmigtl. 1944
yi-
linda pilot egitim
saati, otuz saate indirilmigti ki bu
"mutlaka
gerekli" kabul
ettiklerisaat sayist-
mn
sadece yansid1r.
1945'te
petrol
sikmtistnin giderek ktlegmesiyle donanma personelinin
egitimi
ise tamamlyla
durdurulmutu. Pilotlardan
artiksadece
hedefe dogru liderlerini
izlemele-
ri
bekleniyordu. Gidenlerin
dnmesinden
mit kesilmig, sadece birkamm geri
gelmesi
yeterli
sayillyordu.
Uakbenzini artik bu ige
elveriglitek
kaynak olan
terebentiningokmiktarda
alkolle
kangtirilmasiyla
yapiliyordu.
Dgk kaliteli yakitlann
birbiriyle birlegtirilmesi, pilotlarmyeterin
ce
egitilmemesi, uaklarm lyi
test
edilmemesi ldrc
sonular
doguruyordu.
Japontar
bu
mu-
harebede, sadece hedeflerine dogru giderken hava gglerinin yzde 40'm1 kaybetmigtir.
Petrol rezervlerini
biraz
ogaltabilmek
iin
Japon
gemileri
rafine edilmemig
Borneo ham
petrol kullanma yoluna
gittiler.
Bu petrol, Marcus Samuel'inok
seneler nce iddia
ettigi gibi
yakit olarak
kullanilmaya
elverigliydi.
Ancak elverigli
oldugu
kadar alev alma gcde yksek
ol-
dugundan kullanan gemiler
iin her
zaman
bir tehdit olugturmugtur.
ok
sikipik
duruma
dg-
tklerindeJaponlar
denizcilikte eskiden beri uyguladiklantarihte
n
yapmt seyirgeleneklerini
bile degigtirip, gerektiginde kmrle
igleyecek
yeni
gemiler yaptilar. Ingahalindeki gemiler de
sefere
sokulmadan
nce kmre evrilmigti.
Bu petrol rezervi ynnden
az
bir gvence
ve
fe-
rahhk saglad1ysada, hiz Ve
esneklik
bakimmdan bir kaylp demekti.
Japon
imparatorluk donanmasim 1944
Ekimi'nde btn agirliglyla Filipinler aigmdaki
Leyte Krfezi, Muharebesi'ne iten faktr
petrol yoklugudur. Su
tarihe
kadar,
Japonya'mn
boy-
nundaki
ilmek artik fazlasiyla silalmaya baglamigti. 1944 Agustosu'nda Guam'm geri
ahnmasi
Japon
adalannda B-29
tipi
bombardiman uaklarimn kullammmi gndeme
getirmigtir.
Gneye
dogru
yryen Mac Arthur
kuvvetleri
15 Eyll'de
Filipinler'den sadece yz
mil uzaktaki
343
\
Molluccas'daki Morotai'ye ayak basti. Mac Arthur, burada, gneye dogru bakarak
gunlan
syle-
migtir: "Orada beni bekllyorlar!" Artik
Japonlariin h bir seenek
kalmamigti.
Yapacaklari
tek
ey
Amerikalilar'm Filipinler'i
geri
almasma
mani
olmak iin ellerindeki
tm
olanaklan
seferber
etmekti.
Filipinfer
Japorya'mn kendi adalanna havadanhcum edebilecek bir mesafedeydi
ve
Japonya'ylaJaponya'nm
Dogu Asya'da
ele
geirdig
topraklararasmda bulunuyordu.
Sonunda,
Japon
Deniz Kuvvetleri
BagkaniAmiral SoemuToyoda,
denizcilik
sava; tarihindednyamn
en
byk muharebesine
yol
aan
emri verlyordu. Amiral Toyodasonradan emir veri;
sebebi
olarak
u
aiklamay1
yapmigtir: "Filipinharektmda kaybetmig
olsaydik,filoyuorada b1takmakzorunda
kalsak dahi gneye giden denizyolu
tamamen
kesilmig
olacaktt.
Bu
itibarla,
filo,
Japonsularma
geri
gelse
bile,
petrol
ikmali
yapamayacakt1.
Eger filo
gneydogusularmda
kalsaydi hu
defa da
mhimmat
Ye silah ikmali yapamayacakti.
Su
halde Filipinter'i kaybetme pahasma filoyu kurtar-
manm
hibir mantiki tara yoktu."
Ne
var
ki petrol sikintisi
Japonlar'1
Filipinter muharebesinde
birok kere ksteklemigtir.
s
yerlerinin
dagtmkhgt nedenlyle
Japon
donanmasi kuvvetlerini belirli noktalarda odaklamayi de-
nedi. Petrol yoklugu nedeniyle
Japon
savag
gemilerinden ikisi byk
savaga
katilmamigti. Savaga
katilma yerine petrol ikmali yapmak
lin Singapur'a
gitmly
ve
geri dnmglerdi. Diger
gemilerse
yak1t
tasarrufu
iin
yavag
seyrettiklerinden
grevyerine
birka
saat
ge
ulagm14t1.
Bubirka
saat-
lik gecikme ise
Japonlar
aismdan fevkalade
nemliydi.
25 Ekim 1944'te,
ikinciFilo
Komutam
Amiral Takeo Kurita Leyte Krfezi'ne girecek konuma gelmigti.Leyte Krfezi'ne girmekle Gene-
ral Mac Arthur'un iyi
savunma
mevziilerinde
olmayaniggalkuvvetlerini imha
etmek
ve
belki
de
muharebeninseyrini kendi lehine
degigtirmek imknma
kavugmugolacakti. Ancak
iggal
edile-
cek kumsala
sadece
kirk mil mesafe kalmigken Kurita her
nedensebirdenbire ekilmig, gemisiy-
le
uzaklagmigtL
Savagbittikten
sonra
bunun nedenini
soranlaraJapon
amirallerinden birl
gu
ya-
niti verecekti:
"Petrol
yoklugu yznden!"
gn sren Leyte
KrfeziMuharebesi
Japonlar
iin
tam
bir bozgun olmugtur. Su
arpig-
mada
Japonlar'in
kayb1
savag gemisi,
drt uak
gemisinin hepsi,
on
kruvazr
ve on
destro-
yer olmuytur.
aresizlikleri
sonunda
Japonlar
bu muharebede dnyaya yepyeni bir
s lah
daha
ta-
n1tacaklardi. Bunlar Kamikaze denen intihar pilotlandir. Bu szck
"ilahi
rzgr" demektir
ve
on
nc
yzyilda KubilayHan'm byk iggal filosunu, daha
Japonya'yaayak basmadan kasip
kavuran
kasirgaya atfen ver lmigtir. Bu
intihar
pilotlanmngrevi kendi uaklanni Amerikan
ge-
mileri zerine
binerek paralamakti. Saclecebu bile
Japonlar'mruh
yapismi
anlatmay yeter. Bu-
nu
yapmakla Japonlarvatamm
seven
her Japon'u
"tam
zverlye"
agtrmigttr.Ama
Japon
ulusu-
nu
intihar
pilotlari yoluyla bu harekete zendirmekti.Temel
ama
bu olmakla beraber bunun
ar-
kasmda ikinci
ve
Japonyagibipetrol, uak
ve
yetigmigpilot aisindan
son
derece yetersiz
bir l-
ke iin
ok pratik sayllacak
ikinci bir
ama
daha vardi. Japonlarmetotlu
bir hesaplamayla, bir
Amerikan
uagmi
veya
savag.gemisini
batirmak iin sekiz bombact
ve on
alti
savai
gerektigi
halde
ayni
sonucun
bir
ila intihar
pilotu
ile
almabilecegini anlamigti.
Japonlar
kendi
uagm1
bilinli olarak paralayan bir pilotun dgman uak
veya
gemisinde ok daha fazla hasar
yapaca-
gindan
emindi. Bylebir hareketteki mant1
Lanlayamayan dgmamn
Japonlar'm
kendilerini l-
me
adamalarim anlayamayacaklarmi
ve
bu bylece
panige kapilacaklanm mit
etmiglerdi. Aynca
intihar pilotu
-nasilsa
geri
dnmeyecegine gre--yakit
gereksinimi de
yanya
indirilmig
oluyordu.
ImparatorOrdusunun Sonu
Pasifik'teki Amerikan kuvvetlerine kaynaklar
ne
kadar uzakta olsa da bol
petrol aklyordu.
Japon-
larsa bunu gryor fakat nlemek iin
ok
az gey,
hatta hibir
gey
yapamlyordu. Amerikal11ar
ok
byk
ebatta
geligtirilmig yzer sler yapmiglardi. BirlegikDevletler donanmasma
Pasifik'te
"ge-
nig adimlar atma"
imkni
saglayan bu yzer slerde yakit
mavnalari,onarim gemileri,yardim
344
-1
tekneleri,rmorkrler, yzer doklar,
kurtarma
gemileri
ve
depolama
gemileri
vardi.
Byk
tonaj-
li
iki
veya

tanker
kendilerine
eglikeden destroyerlerle
birlikte
evvelden
belirtilmigyerlerde is-
tasyon
kurmugtu. Her biri arasmda yirmi
bey
mil
geniglik
ve
yetmig
beg
mil
uzunluk olan bu
tan-
ker sleri Amerikan gemilerinin petrol ikmali iin
bekledigi
evvelce belirlenmig
yerlerde
konug-
landmlmigti. 1944 yllmm ikinci
yansmda Guam,Japonlar'ibombalamak iin
en
nemli
Ameri-
kan ss haline
getirildiginde,
buraya
her
gn 120.000 varil uak benzini ikmali yapillyordu. Oy-
sa
ki
ayni
srede sirurlann
hepsinde
birden
tm
Japon
havakuvvetlerinin
tkettigi
petrol
gnde
21.000
varilden ibaretti. Bu Amerikalilar'm sadece Guam'datkettigi
petroln altida biridir.
Artik
Japonlar
hemen her
taraftan
sikigtinliyordu. 1945 baglarma
gelinceye
kadar Amerika-
lilar Filipinler'de Manila'yi,
aynca
byk kay1plar
pahasma
lwo
Jima'yl
geri
almigtL
Amerikall-
lar'm
l
sayisi
6800, Japonlar'ml
sayisiysa
21.000'di. Aynca 4,5
mile 2,5 mil yzlml
bu kck adada Amerikahlar'm
yaralt
sayisi
20.000'di. Gney Asya'da ngilizler
son
taarruz
harektlarmi Burma'da
yapmigtL
Japonlar
Balikpapan'da
ve
Dogu Hint Adalan'ndaki diger
nemli limanlardan tkanlmigt1.
Kendi
adalarmdakimevcut rafinerileri de artik
tamamen
petrol-
sz
kalmigt1. 1945 Mart
ayinda Japonya'nin
son
petrol
tanker
konvoyu Singapur'dan aynhp
Ja-
ponya'ya dogru yola
iktiysa
da batirildigt iin hibir
zaman
bu lkeye
ulaamayacaktL
Japonya
lke smirlan.iinde ise petrol, birok
temel
maddeyle birlikte
lke
ekonomisinden
tamamen
ikmigti. Gaz, elektrik
ve
kmr
gibi
maddeler
inamlmaz
boyutta
azalmigti.
Artik
ev-
1erde
zel
banyo
yapmaktarihe
kanymig,
kamuya aik hamamlar
ise kalababktan girilemez ol-
mugtu.
Hamamlar sokaktan odun paralantoplayarak
tsi
temin
ediyor,
buralarda
yikanma
dene-
-
yimine de
"kvette
patates
ylkama" deniyordu. Birazc1k
ismabilmek
iin pek ok
Japon'un
k-
tphanesindeki
kitaplan yaktigt olmugtur.
Bunu
yaparken
de
gelecek
hava
saldirismda
kitaplarin
nasilsa yok olacagim dgnmg olmalilar.
Tokyo'da yakit dagttim igine
1944-45kigmin soguk
gnleri
bitinceye kadar baglanamadi.
Yeni dagitim dzenine geilmesi ancak 21 Mayis 1945'te
gereklepti.O gne
kadar Tokyo halkmm
ogu
bombalanmig bir kentin sokaklarmdan te beri
toplayarak
yemek pigirmenin
ne
demek
oldugunu oktan
grenmigti. Kigibagma
gnde 1800
kalori hesabina
gre
beslenen
halkm minimum kalori ihtiyaci 2160 kaloriydi.
Yakit durumunun askeri kuvvetler aismdan
son
derece ciddlyet kazanmasi donanmayt
Kamikaze
uuuna
benzer diger dramatik
bir karara itecekti.
Budnyamn
en
byk
savag
gemi-
si
ve
Japon
filosunun
gururu
olan Yamato'yufeda etme karanydi. Plana
gre
Yamato, Okinawa
iggalini destekleyen Amerikan
gemilerini
yaracak olan zel
Taarruz Kuvveti'nde
ekirdekgre-
vini yklenecek, mmkn oldugu kadar
ok
hasar yapacak,
sonra
da kendini kumsala gekip
on
sekiz
inch'lik dev
silahlanyla
aday1
savunmaya
geecekti. Amiral Toyoda'nm szlerlyle "Byk
apta girigilecek
herhangi bir
operasyon
ok fazla petrole
lhtiya
gsterecegi
iin zaten sz ko-
nusu
degildi. Filoyu
toparlamak
iin
bile,
gerekli
olan 2500 ton yakit1bulmakta
glkekmig-
ti.
Ancak
gylebir genel kani varde Kazanma
gansi
yan yanya
olmasa bile, bu gemileri hibir
gey
yapmadan yurt sularmda
tembelligeterk
etmekle
hibir
gey
kazanilamazdi, Aynca bu gemileri,
yzde elli
gansli
grmesek de, onlan
gndermemekJapon
donanma
gelenegine
ters
dgeceliti.
lte
yakiteksikligi
bu
derece had
safhadaydL"
'
Aika grldg
gibi,
bu Yamato'yaverilen grev bir
intihar
greviydi. Sefere baglarken
Yamato'yasadece gidige
yetecek kadar yakit yklenmigti. Bu byk
savag
gemisi, kendine eglik
eden
teknelerle,
btn uaklar Kamikaze
grevleriyaptigi
iin
kendini
savunan
hibir
uak ol-
madan Nisan
sabahi
Tokuyama'ya
girmigti.
7 Nisan tarihinde gle vakti, alaktan
uug yapan
300 Amerikan
uagi bastinp
baraj ateglerine
bagladtlar.
gleden
sonra
ise
Yamato
ve
br gemi-
lerin
ogu
artik batinlmigti. Birok kipinin
yorumuna gre
intihar etme firsati dahi bulamadan
tahrip
edilen Yamato'nun
batinlmasi
"imparatorluk
donanmastnin
son
buldugunun igaretiydi
'
Bir zamanlar tm Bati Pasifik'in kumandasmi elinde
tutmakla
vnen
Japon
filosu gimdi
artik
kendi
vatanina
yakm denizlerden bile
kovulmugtu.
345
Sonuna Kadar Sava; mi?
Bylece
Japonya'nm
durumu giderek
ktlegmeye
baglamigti. Benzin silentisi yznden artik
uaklar iki
saatten
fazla uamtyordu.
Simdi
alollarda
tek
bir
soru
vardi. Petrol
bulmamn
acaba
herhangi bagka bir yolu yok muydu? Benzin sikmtismdan aresizlik iinde olan donanma
so-
nunda bir karara vard1.Yakityerine
kullanmak zere
ok
fantazi bir
yol olan
"gam
kk" katn-
panyasma
bagvurdu..Bu
arada
"iki
yz
am
kk bir uagt bir saat sreyle havada
tutar"
slogam
altinda
tmJapon
adalan halla ellerinde
kazma,
am
kklerini
ikarmayaynlendirilmigti. Su
am
kkleri
on
iki
saat sreyle
isitihr,
bu
yntemle
bir
egit
hammadde
elde edilirdi.
Bu arada
her
birinin
gnde
,
drt
galon
petrol
retmes
amaclyla gerekli yerlere otuz
drt bin kazan,
damitma
yeri
ve
kk
apta
antma
niteleri
yerleptirildi. Ancak, btn bu emekler
ok sayida
insan gc gerektirdiginden boga
gitmeye mahkmdu. Bir galon dolusu petrol elde
edebilmek
iin 2,5 gnlk insan mesaisi gerekiyordu. Amalanan resmi hedef
gndeon
iki
bin varil petrol
retimi olduguna gre bu hedefe ulagmak
iin her
gn
1,5 milyon iinin yalmzca bu igte ahy-
tirtimasi
gerekiyordu!
am
kk kampanyasi gzle grlr ba21.sonular vermigti. Yrede
ne
kadar aga
varsa
hepsinin kk sklp ikanlmig,
byk
aga gvdeleri
ve
kkler yollari kaplamigti.
1945ylh
Hazirani'na kadar
am
kk yagi
retim ayda yetmig bin varili bulmugsa da
am
kknn rafi-
ne edilmesindekiglkler
yznden
sorun
zlememigti.
Gerek
gudur
ki,
savagsona
erdigi
gne
kadar
am
kk yagodan
toplam
olarak uakta kullamlmak zere
sadace bin varil ben-
zin retilmigti
ve
ortada bunun herhangi
bir kismimn gerekten uakta
kullanilmig
oldugunu
gsteren herhangi bir veri de yoktu.
Artik
Japonya
kaimlmaz
sona
her gn biraz daha yaklaylyordu. Amerikan uaklarinm
aman vermeyen
bombardimam altinda
lkenin
ahyaptan yapilmigbinalari
giderek
yerle bir olu-
yor,
kararmig iskeletlere dnyordu. Milli
ekonomi ise, belki biraz daha
yavag,
fakat kesin olarak
paralanmaktayd1. Eu arada
Japonya'mntaarruzlara
kargi misilleme
yapma
yetenegi ise
tama-
men
yok olmugtu.
"Jilet"
lakablyla
taninan
HidekiTolo,bir nceki yllm
temmuz
ayinda zorla
bagbakanliga getirildigi
halde,
gimdi, 1945
ilkbahannda, lkenin
bagmayeni
bir hkmet getiri-
liyordu. Su yeni hkmette
kabine yelerinden
hi deglse bazilannm
savagi sona
erdirme
yan-
hst olmasma zen gsterilmigti. Eskiden oldugunun aksine
"dgmant
topyekn
imha"
taraftan
olan
bakanlar kabine digi birakilmitti. ir bakan "Artik her
gey en
sonagamaya
gelmigti. Ne y-
ne
bakarsak bakahm yolun
sonuna
geldigimizi gryorciuk"
diyordu. Yeni
hkmetin
bagina
ge-
tirilenbagbakan seksen yaginda
emekli
bir amiral olan
ve
yurttaglar zerinde hl
prestijsahibi,
nispeten
iliml1
bir kigiolan Kantaro Suzuki idi. Ancak Suzuki'nin bagbakan olmastyla,
savaga
de-
vam
yanhlan
ile
sava1
bitirmenin bir yolunu arayanlar arasmdaki ekigme daha da giddetlene-
cekti. Ikinci
grupta bulunanlar daha
ihtiyath
davranan, kesin konugmaktan kainan kimselerden
olugmuytu.
Ancak bu
grup
da askeri bir darbe olmasmdan
veya
bir suikaste ugramaktan lrce-
sine
korkuyorlardi.
5 Nisan1945 tarih ndeSovyetler
Birligi
Japonya'yla
yrrlkte
olan
tarafsizhk
paktim
ta-
mmadigml
ilan
etti. Ancak
ngrlen
hkmler geregince pakt 1946 Nisan
ayma
kadar yrr-
lkte
kalacakti. Bundan yararlanriak isteyen
Japon
donanmasi bu defa,
en az
eski
"am
kk"
kampanyasi kadar garip
yeni bir fikre saplandi; SovyetlerBirligi'nedogrudan
yaklagtp
Tokyo
ile Washington
ve
Londra arasinda arabuluculuk
yapmasmi ve
Gney Blgesi kaynaklanndan
yararlanarak
Sovyetpetrol
ticaretini geligtirmesini
isteyecekti.
Bu i; eski
bagbakanlardan
Ja-
ponya'nm
Moskova Bykelisi Koki Hirota'ya
verildi
ve
Bykeli
Sovyetler'in.Japonya
B-
ykelisi
ile diyaloga girmekle grevlendirildi. Ancak,
Japonlarbir konuda bilgisizdi. Bir nce-
ki pubat aymda, StalinYalta'da, Roosevelt
ve
Churchill'e,
Avrupa'da
savagin
bitiminden dok-
san gn
kadar
sonra,
Sovyetler
Birligi'ni
Japonya'ylasavaga sokacagmasz vermigti.
Aynca
346
Stalin
yalntzca
hammadde konusuyla smith olmayan
ve
bundan
ok
daha
ekici
ba ka bir de-
gigtokup
plam da ayarlamigt1. Sovyetler
Birligi'ni
savaga
sokmamn bedeli
olarak, Sovyet dikta-
tr Stalin, zengin
toprak imtiyazlari
alacakti.
Manurya'da Rus
egemenligini yeniden kur-
mak, Sakhalin
Adalan'mn
gney
kismim
geri
almak
ve
Kurile
Adalan'mn sahipligi
gibi
imti-
yazlar bunlann
en
nemlileri olarak sayilabilir.
Etnik ynden
Grc kkenli olmasma karm
Stalin
tam
anlamiyla bir milliyetiydi
ve
bu imtiyaz dllerini
almakla,
kamsma
gre,
arlik
Rusyasi'nin 1905'ten beri Japonlar'melindenektigi
acilan
telafietmig
olacaktL
Bu nedenler-
den dolay1 Sovyet Bykelisi Haziran
sonunda
bir
araya
geldikleri
zaman
Hirota'nm yaptigi
btn
politiknerileri oldugu gibi
geri evirmigtir.
Bykelinin
aynca
ilave ettigi glbi,Japon-
ya'ya petrol
ihraci
konusu da olanaksizdi.
nk
Sovyetler Birligi'nin kendisi de petrol sikmti-
si
iindeydi.
SonutaBagbakan Suzukiyeni
bir karar alarak
Japonya'nm
savagma
yetenegininsaptan-
mast
Ye
savaga
devam
iin yeterli olup
olmadigimnanlagilmasi
amaclyla bir
aragtirma
yapilma-
smi
emretti. 1945 Haziran
ayi
ortalannda gelen
sonularJapon
savag
ekonomisinin
yakit yok-
lugu
Ve
Amerikan hava saldinlarmm oketin
olugu yznden neredeyse bir fel durumunda
oldugunu gsterlyordu. Veriler
de
Japonya'mn
ne
derecede
aresiz
oldugunu
aynca
kamthyor-
du. 1937
Nisam'nda
229,6 milyon varil olan
mazot
envanteri 1945, l Temmuz
tarihine
kadar
0,8 milyon varile dgmgt. Bir
milyon
varilden apagi
dgtgnde
zaten
donanma
operasyona
giremezdi. Sonularmgsterdigigibi,
hangi yandan almirsa almsm
artik
donanmada faallyet
gstermesi iin gereken petrol tam
anlamiyla
tkenmigti.Japon
hkmetinin bazi mensupla-
-
rmca pu
kelimelerle ifade edildigi gibi
"durum
son
derece mitsizdi." Ancak, bu
grg hk-
metin her yesinin
aynen
paylagtigim
sylemek yanlig
olur.Japonhkmetinin
en
st. dzey
mensuplan
"teslim
olma"
olasiligma
hl yaklagmiyor, hatta
aralanndan
birkai bu szn telaf-
fuz
edilmes nebile kargi ikiyordu. Ortada dnen
ve
hkmetin de destekledigi slogan
quydu:
"100
milyon insan bir btn halinde ulus
iin lmeyi
bekliyot"
Bu
arada
ordu
ve
donanma
mensuplan
da Suzuki
kabinesini
savaga
zorlama
ve
act
sona
gtrme
abasmdan geri kalmi-
yordu.
Sanki kafalarmdan
geeni
sergilemek istercesine 1945 Nisam'nda Amerika'mn
Okinawa'yi
igalinde
Japonlar'm
iggale
kargi gsterdigi
direnig
son
derece
giddetli
ve
fanatik
dzeyde
olmuy
ve
lyi dzenlendiginden 21 Haziran 1945'ten
evvel
son
bulmamigtit OkinawaAdasi'm alma
ga-
basinda Amerika'nm verdigi
l
say1st
yzde 35 oranmdayd1. Amerikan komutanlan
Japon
ada-
larmm
iggali iinde
yaklagik
aym
oranda zayiat
verilecegini
varsaydiklanndan,
taarruzun
ilk
aga-
masinda kendi kaylp sayllannm l
ve
yarah
olarak
en az
268.000
olacagtm
hesaplamigtL
Byle
bir girigimdekendi
taraflanndantoplam
olarak bir milyon
kadar
askeri zayiat verilecegini,
Japon-
lar'm askeri zayiatmm'da yaklagik
aytn
saytda olacagtm, ancak sivil
l
sayismm
ok
daha fazla
olup milyonlan
bulacagtm
varsaylyorlardL
Okinawa Muharebesi
son
derece kanh olmuy
ve
byk bir
inatla srdrlmt. Bu, Ame-
rikahlar'm her
ne
kadar henz denenmemi
olsa-da, yakmda BirlegikDevletler askeri
tehizat
de-
posuna
girecekolanyeni
bir silahl,
gerektiginde
kullanma kararlanm nemli derecede perinle-
migtir. Bu yeni silahm adi atom bombaslydi. O
sira
Amerikab liderler
Japonlar'msavagma
gc-
nn giderek yok olmakta oldugunu
gryor,
ancak,
savagma
isteklerinin
snmekte oldugunu
gs-
teren
herhangi bir
igarete rastlam1yorlardi.Hatta
o
kadar ki sanki
Japonya'da
yaayan
tm
ulus
lme
kadar
srecek
bir intihar
savagina
hazirlanlyor giblydi. Okul
agLndaki
ocuklara b le bam-
bu agacmdan yapilmigsilahlarlanigan almayi grenmeleri emredilmigti. Su
ara
Tokyoile Mosko-
va
arasmda glzli
mesajlar
teati
ediliyor,Amerikahlar
tarafmdan
degifreedilen bu mesallarda
Japon-
ya'nm
bang isteyecegine dair h bir igarete rastlanmiyordu.
nk
Japonyabang
istemiyordu.
Durumun her gn biraz daha ktlegmesine
kargm
Japon
hkmeti anlagilmaz
ve teslim
konusunda ciddiyetten uzak
tutumunu
srdryordu ki bu, kendi aralarmda bir anlagma olma-
347
digimn
ve aynca savag
yanlisi tarafmagir bastigimn
igaretiydi. Tokyo, Mttefikler'e duydugu kin
yznden onlarm
teklif
ettigi Potsdam
Deklarasyonu'nu reddetmigti. Ancak byle yapmakla ha-
tah
davranmigtir;
nk eger
Deklarasyonu kabul etseydi,
sava1
nispeten makul
partlar
altinda
terk etmig olacakti ki
bunlar iinde imparatorlanm koruma yetkisi de vardi.
Japon
liderlerinden
birogu, asker
ve
sivil btn
Japon
halkim,
o
gne kadar
ilgLn
bir milliyetilik
ve sapmaz
milita-
rizm ugruna ektikleri
dayanilmaz
ac11ardan
kurtaracak
adimi atmakta isteksiz
davranmigtir.
Mttefikler
atsmdansa,
Tokyo'dan,
savaga sonuna
kadar devam
etme azmini
belirten
igaretler
digmda hibir igaret gelmiyordu.
Ilk
atom
bombasi 6 Agustos 1945'teHirogima'ya
atd1. 8 Agustos gn de Sovyetler Birli-
gi
Japonya'ya
sava
ilan
etti
ve
hi vakit
kaybetmeden, evvelce planlanan
tarihten
bir hafta,nce
kuvvetlerini Manurya'ya
sevk edip
buray1 iggal
etti. Tarihin bir hafta nceye
ahmg sebebi,
Sov-
yet Ordusu
Manurya'ya girmeden evvel
savagm
bitmemesini garantilemekti.
9
Agustos'ta ikin-
ci atom
bombast bu defa
Nagasaki'ye atihyordu. Kayda deger ilgin
bir nokta
gudur.
Hirogi-
ma'nm bombalanmasmdan
sonra
Nagasaki'nin
bombalanmasma kadar
Japon
Ordusu Genelkur-
may
Bagkam, st dzey subaylara
hl
Japon
asker
ve
gemicilerinin her
ne part
altmda olursa ol-
sun
teslim
olmamalari
emrini hatirlatlyordu. Kamsina gre bu iten styrilmanm kabul edilebilir
tek
yam
"intihar"
olabilirdi. 13 Agustos tarihinde,
Nagasaki'nin bombalanmasindan drt gn
sonra
bile, Kamikaze misyonunun yaraticisi, Amiral Yardimcis1TakijiroOnishi, hl hkmetin
teslimteklifinireddetmesi
konusunu
savunmaya
devam etmekteydi. Teslim
olmaktansaJapon
halki
son aci sonuca
kadar
savagmaya
devam etmeli, ilerinden 20 milyonu,
igalci
kuvvetlere
karyt
intihar
taarruzu
yaparak kendilerini feda etmeliydi.
Ancak,
Japon
partlannm
son
derece
aresiz
olugu
ve
atom bombalannm yarattigt yokun
korkunlugu,
yeni beliren Sovyettehdidiyle
bir
araya
gelince,
savagisona
erdirmek yanlisi olan-
lan
askerlerden
gelen
giddetli itiraza ragmen egemen k1lmigti.Sonuta,
14Agustos gecesi
impa-
rator yaymladig1
fonograf kayitla teslimmesajml
duyuruyordu. Bu
mesaj
ertesi
gn yaymlana-
cakti. Ne
var
ki,
o an
bile, asi subaylar imparator'unkorumasmi ldrp ImparatorlukSarayi'na
girecek,
yayinlanmasini nlemek iin kayd1 ele geirmeye ahgip bu
arada Bagbakan Suzuki'yi
ldrecekti.
Asi subaylar amalanm gerekleptiremeden
yakalanmigtir. Eu
gecenin ertest gn
radyolarmm bagmdaki halk, radyodan
gelen
k1sikbir
ses
duyacak, voltaj dgmesi
nedeniyle za-
man zaman
alahp ykselen bu sesin
o
gne
kadar hi duymadiklan
imparatorlarmin sesi oldu-
gunu
anlayacaklardi.
Bu
ses
kendilerine
teslimolma
agnsmda bulunuyordu. Artik Pasifik'te
sa-
va; son
bulmugtu.
Yine de imparator'unyaptig teslimagrisma
direnenler almutur.
O sabah,
daha mesaj
ya-
ymlanmadan, Savag Bakam Korechika Arami harakiri
yapmigti.
Ertesi
gn
de Amiral Onishi hara-
kiri
yapti. Onishi'nindzenledigi
son
Kamikaze
taarruzu
iin
Japonlar'm
bir hayli hazirlik
yapmig
oldugu da
anlagilacakti. Teslim
olaymdanve
BirlegikDevletler iggalinin
gereklegmesinden
sonra
Amerikali yetkililer gizli yerlerde saklanm1316.000 varil petrol buldular. Variller
imparatorluk
ordu Ve
donanmasinca
ok
uzaklardaki kayalar
iinde
ve
ok sayida saklanma yerlerinde
tutul-
mutu.
Bunlar iggalcilere
kargi yapilacak
intihar
uuglan iin aynlmig
olan
petrold. Teslimden
sonra,
Japonlar'm
son
direnme mitlerinden
biri olan
am
kk benzin
stoklan
da bulunmugtur.
am
kk benzin Amerikan
askeri cip'leri
zerinde denenecek
ve
berbat bir
yakit
oldugt1
anlagt-
lacaktL
Bubenzin makine
ve
motorlan kullamlmaz
hale
getirecek
kadar
okreine
ieriyordu.
Ambulans
Daha
iggalin ilk dakikalarmdan itibaren
Japonya'da
petrol sikintisi etkisini gstermeye baglamig-
ti.
30 Agustos
tarihinde
Bagkomutan General Douglas Mac Arthur, Atsugi Havaalani'nda
Japon-
ya'ya
ayak
basti. O
sira
havaalanmdaki
Japon
uaklarmm
pervaneleri
Kamikazehcumuna
ge-
348
mesinler diye
ikanlmigtL
General
hi
vakit
kaybetmeden
rastgele olugturalmuy bir araba kon-
voyuyla alandan aynld1. Bu
stra
konvoya ToonervilleTroleyiniandiran kirrmzi renkli bir
itfaiye
arabas1yol
gstermigti.
General Mac Arthur'un gitmekte oldugu
Yokohama'da
gn
sonra
im-
zalanacak olan
teslim
belgelerine
ev
sahipligi etmek iin limanda bekleyen
Missouri
savaggemi-
siydi. Konvoyun getigi caddenin her iki yanmda
Japon
askerleri siralaum14tl
ve
eskiden
aynen
imparatorlarma
gsterdikleri
saygt ve
tazimle,sirtlari Mac Arthur'a d0nk
olarakGeneral'i
se-
lamliyorlard1.Havaalamyla
gidilecek
yer
arasmdaki mesafe sadece yirmi mil oldugu halde, kon-
voyun
hedefe ulagmasi
iki
saat gibi ok
uzun
bir
zaman
alm14ti.Japonlar
bu
maksat iin bulab l-
dikleri
en
lyi
aralan
temin
ettigi halde, bunlar
son
derece
ylpranmt olan
ve
benzinsizlik
yzn-
den kmrle
aligan
aralardL
Yolculuksresince biroklan bozulmugtu. .
Bu
tarihten
on
iki
gn
sonra,
1l Eyll1945'te Tokyo'da grevli
Amerikali
yetkiliter, ekili
tarlalarm
yanmda bulunan
tek
kath mtevaz1 bir
evin Onnde bir
araya geldiler.Burasi
Jilet
laka-
biyla tamaan,
sava;
sresi bagbakam
General Hideki Tojo'nun eviydi. Tojo a1k bir
pencere
nnde belirdi; kendisine
tutuklanacagi,
Amerikalilar'la birlikte gidecegi
ve
bunun iin derhal
hazirlanmasi bildirildi.
General
bir itirazda bulunmayarak kabul
ettigini
gsteren bir
igaretle
pencereyi kapad1. Hemen arkasmdan bir
silahsesi
duyuldu. Kogarak
eve
glren Amerikalilar To-
jo'yubyk bir
koitukta,
kendi ategledig silahla, kalbinin hemen altmdan vurulmuy olaralgkan-
lar iinde
uzanmig
buldular.
Bu olaydan drt
sene
nceye gidilecek olursa, l941'de, nce
Sava;Bakam olarak Bagba-
kan olan Tojo'nun Amerika'ya kargi
savaga
girmesi iin Japonya'ya
baski
yapanlardan
oldugu
ammsanacaktir. O gnlerde Tojo,
Japon mparatorlugu'nun s1rf
petrolszlk
yznden Ameri-
ka'ya
loyasla zaylf olugunu gereke olarak ne
srmgt.
Bunun
bedelini ise Tojo
ve
kendisi gi-
bi dgnenler
gimdiokagir gekilde
dyorlardt Btnyleele alindiginda Pasifik
Savagi'mn
20
milyondan fazia insanm hayatma mal oldugu,
bunlardan yaklagik iki buuk milyonunun
Japon
oldugu
grlr.
Simdi
yll 1945'ti
ve
zaytf durumda
olan da Tojo'nun kendi hayatlyd1. Bunun
se-
bebi kendi silahlyla atigi
yaranm
lme
gtrecek
kadar kt olugundan
ileri.gelmiyordu.
n-
k
o
derece
agir yarali
degildi. Sebep nce,
uygun
bir doktor bulainamaktan
ve sonra
da
hazne-
sinde
biraz da olsa benzin olan bir ambulans
temin
edememekten
ileri
gellyordu.
Artik
yakit
yoklugu
denli
yaygm
bir
hal
almigti ki, neticede
doktor bulunabildigi
halde ambulans
buluna-
madi. Sonuta yeteri kadar yalott olan bir
ara
saglandlysa da, Tojo'nun evine ulagmasi
intihar
olay1ndanancak iki
saat
sonra
gereklegebilmigti. Tolo bylece hastaneye
tagmip
tedavi
ettirildi
ve
sagligma kavugtu. Bir
sene sonra savag
sulusu olarak mahkemeye verilip
sulu
bulunacakti.
Zamani gelince
de
idam
edildi.
349
19
I
Mttefikler Savay1
i
I
Winston Churchill 1930'lu yillann
tamamim
politik alanda kargilayttgt
eitli
sorunlarla geir-
mig,
bu
ara
Naziler'in niyetleri
ve
yetenekleri
konusunda
yaptigL HyaT1lara
da
pek
kulak asilma-
migt1.
Ancak, 1939 Eyllayinda,
altmig alti yagmdayken, yirmi begylh agkinbir sre nce Birin-
ci Dnya Savagi'mn
patlak verdigi
gece, grevlendirildigi
ige,
ingiltere Donanma Komutanh-
gfna,
hi beklemedigi bir
anda yeniden atanmigt1.Ancak bu defa kendisinden
savag
iin hazir-
lanmasi istenmiyordu. Bunun iin
ge
kalmmigti. Savag
o
gnden
birka
gn
evvel,
Alman-
ya'mn 1 Eyll
1939'da
Polonya'y1
iggal yle baglamigt1.Ne
var
ki
o gn
henz bu
savag
durgun
bir dnemdeydi
ve
bu durgunluk 1940
ilkbahanna, Hitler kuvvetlerinin Bati Avrupa'yi kastp ka-
vurdugu
tarihe
kadar byle devam etti.
Ancak bu-durum Lonrda'da, Churchill'in ngiltere'nin
bagbakamolmaslyla degigecekti.
O
gnk
manzaraya
gz atacak olursak, durumun
hi de i
aict
olmadigi, hatta mit
kiri-
cl
oldugu
grlr.
Norve
ve
Danimarka
Almanya'nm
eline
gemigti. Fransa bir
aya
kadar
teslim
olacakti;ingilterebu durumda tek
bagina kahyor,
savagm
btn ykn
keridi
omuzlamig
olu-
yordu. Bu
"en
karanlik gnde"
lkesini
en
lyi ynetecek
kigi Churchill'den
bagkasi
olamazdi.
Ayrica,Churchill'denbagka hi kimse
savagta
petroln
oynayacagiolaganst
kritik rol
o
ka-
dar iyi
anlayamazdi.Churchill
petroln nce ngiltere'ninvarhginm devammda
ve
sonra
da n-
lerinde
uzanan savag
dolu ytllarda
ne
denli nemli oldugunuok
iyi biliyordu.
Daha
savagin
patlamasmdan
ok nce, ngilterehkmeti, Almanya
ile yakmda
1kacagt
anlagilankamtimaz
arpigmayi
da hesaba
katarak,
kendi petrol durumu
zerinde
ciddi bir
arag-
tirmave
degerlendirme yapmigti,
1937 yllimn sonlannda, zel bir
komite,
ngiltere'de
"kmr-
den
petrolikarma"sentetik
yakit stratejisi
denebilecek
bir yntemle petrol.ikarma olasiligm1
incelemigti.
Ingiltere'de
girigilen
bu
arastirma o
stralarda Almanya'da da srdrlen sentetik
ya-
lot aligmalarma paralel olarak yapilmaktaydi. Ingiltere, kendi
simrlan
iinde gvenle
igletebile-
cegi
ok zengin
kmr kaynaklarma sahipti
ve
ihtlyact
olan petroln hemen
tmn
digandan
ithal
etmekteydi.
Ne
var
ki
"kmrden
petrol" stratejisi kabul grmeyip
geri evrilecekti.
Red-
dedilme gerekesi olarak, bunun okpahallya mal olacagi,
aynca
dnyanm her yamndan istedi-
gi
kadar
ok petrol ok
daha
ucuza
alabilecegi gsterilmigti. "Kmrden-petrol"stratelisinin
geri evrilme
sebeplerinden biri de nde
gelen
uluslararasi
petrol girketlerinden ikisinin, Shell
ve
Anglo-lran'm
lke
topraklannda bulunmastydi. Bir
bagka Sebep
olarak
sentetikpetrolng-
venli olmadiginm sylenmesiydi. Genelkamya
gre,
eski sistemle petrol
gemilere
ykleyip bir-
ok
limanlardan
geirerek
elde etmek bu petrol hava akmlanna kargi
daha
az
tehlikeye
atacak-
ti.
Sentetikpetrol sistemindeyse, az
sayida
ok
byk hidraienerasyon
tesisi
kurulacak, bunlar
dgman
tarafmdan
kolayhkla
fark edilip daha kolay
bombalanacaktL
Savagiin planlama yaparken ingilterehkmeti petrol endstrisiyle gayet siki bir ighirligi-
ni
ngrmgt ki, bu igbirligi BirlegikDevletler'de
kolaylikla
yapilamazdi. Ingiltere'deyerli rafi-
neri ve pazarlamanin
yzde 85'i sadece petrol girketinin
-Shell, Anglo-Iran
ve
Jersey'in
ingil-
350
tere kolu- elindeydi. Mnih olaymda, 1938 hkmeti, bir
savag
halinde,
girketlerarasi
"yarigma
ahykanligimn"
bir kenara birakilmasim
ve tm
ngiltere
petrol
endstrisinin
tek
bir
vcut
halin-
de, dev b r girket olarak, hkmetin-korumasi
altmda
aligtinlmasimkarar
altma
almigti.
Ortadamevcut
sorun
hundan
ibaret de degildi. Dgnlmesi
gereken
diger bir
sorun
daha
vardi
ki, bu Hollanda Krallyet/Shell
grubunungelecegiydi. Grubun
idaresi
daha
o
gndenbazi
sorunlarla
kargi karplyaydi. Bu,
grubun
Nazi
akimma
kapilmasi
riskinden
ileri
geliyordu. Bu
so-
runun
odak noktasi da
girketin
byk bagkani olan Henri
Deterding'di.Su gahis 1920'll yillar
boyunca gruptaki egemenligini
tam
anlamiyla srdrmgtr 1927
yllmda
bir Ingilizbrokratin
gzlemiyle
"Sir Henri'nin
agznidan
ikansz kanundu." "Shell ynetim kurulunun bilgileri de
inda
ve
nzalan olmadan baglaylci kararlar alabiliyordu." Ancak
1930'luylllara dogru Deter-
ding'in
pirket
zerindeki
baskisi giderek zayiflamaya bagladi
ve
zamanla idare
iin bag
agnsi,
in-
giltere hkmeti iin
ise bir
endige
kaynagt olmaegilimi
gsterdi.
Artik davraniglan
giderek
asa-
bi, kirici
ve
megalomanyak bir biim a11yordu.
1930'lannortasmda, yetmig
yagina
girerken,
iki
ayn
tutkunun esiri olmugtu.
Bunlann biti
sekreteri olan
geng
bir Alman kadmma kargi olan duygusu,
digeri de Adolf Hitler hayranliglydi.
Birinci
DnyaSavagi'ndan
nce
ingiltere'yegmenolarakgelen
ve
Amiral
Fisherile Winston
Churchill'in
takdirlerine
mazhar olan,
sava;
sresince de saglam
ve atepli bir mttelik
olarak
ka-
lan azimli Hollandall, gimdi, bu
ihtiyar
yagmda Naziler'le fligki kurmugtu.
Bu konuda Digigleri
mensubu olan yetkilinin i
ekerek
ifade
ettigi
gibi
Deterding'in "Sovyetier
in hissettigi nefret
ve
Sovyetler'e kargi
ingiliz-Alman
dostlugu kurulmasi konusundaki sabit fikri herkesin bildigt bir
eydi."
1935yllmda Deterding Shell'e danigmadan kendiliginden Alman hkmetiyle
mzake-
relere
girmig,Almanlar'a askeri
rezerv
olarak
tutulacak
bir yll yeterli petrol verilmesini
tartigmig-
ti.
Su konudaki
sylentiler Londra'daki Shell
idaresini
fevkalade
tedirginedip korkuttugundan,
st dzey yneticilerden
biri olan AndrewAgriewhkmetten Berlin'deki
IngilizEliligi'ni ko-
nuyu tahkiketmekle
grevlendirmesini
istedi.
Gerekeolarak, "Bylece,
eger sylenti gerekse,
burada,
meslektagimYnetimKuruluyeleriyle gerekli olamyapabilelim" diyordu. Diger bir b-
rokrat ise
grglerini
gu szlerle
ifade etmigtir: "Deterding ihtiyarbyor,
ne var
ki
o
saglam
grg-
l biridir.
Bu itibarla korkanm ki
onu
siyasi alanda nde
gelenlerlegrgmekten
men edeme-
yiz." Bu szlerden
sonraqu
grgleri
de
ekliyordu:
irketin
Ynetim Kurulu'ndaki
ingiliz
ye-
ler bir konuda gayet
kararliydt
Sirket
hibir gekilde majestelerinin hkmetine
ters
dgecek
herhangt bir harekette bulunmayacakttr."
Sonuta, Deterding 1936sonlarmda, Shell'den emekli oldu. Bundan
sonra
da kendisini iki
tutkusunaadadi.
Ikinciegini bogaylpAlman sekreteriyle evlendi
ve
Almanya'ya
gidiporada
bir
malikneye
yerlepti. Bu arada "Bolgevik gruhunul" durdurmak iin diger Avrupa lkelerini Na-
ziler'le ibirligi
yapmaya
zorlamaktan da
geri
kalmlyordu. Kendisi de birok kereler
Nazi liderle-
riyle kargthkh ziyaretlerde bulundu. Hollanda Kraliyet
irketi'nde
eskiden
Deterding'le beraber
aligmig
olan
o
gnn bagbakam, Henri Deterding hakkmda
ytinlarisyleyecekti:"nn
ve
servetini
lngiltere'de
yapmig ve
kendisini edinmig etmig lkenin yardimlanna mazhar
olmuy bi-
rinin nasil olup da
ariiden
Almanya'ya g
edebildigini
ve
kendisini bu
lkenin lyiligine
adaya-
bildigini bir
trl
anlayamlyorum." Bagbakan,
aynca
Deterding'in faaliyetleri haklanda da elegti-
nrcesine gunlarisylyordu:
"Faaliyetleri
ocuka
ve
duygulan
gpheye
yer vermeyen
nitelik-
te." Bylece Deterding'in
son
ylllan
evvelce kazandigi onurlu ismi kk dgren ugraglarla
gemigtir. Eger yaptigt yanity
davramplar
olmasaydt, bugn
Deterding
arkasmdaok
itibarli
bir
isim birakmig
olacak
ve
"uluslararasi
petrol adami" olarak petrol
tarihinde
yer
alacakti.
Deterding1939 yllmda Almanya'da,
savagtn
baglamasmdan
alti
ay
evvelld. lmn
izleyen
gnlerde kendisi hakkmda garip
ve son derece
rahatsiz
edici
sylentiler duyulmaya
ba-
lamly, bunlar Londra'ya kadar ulagmigti.lmndeNaziler Deterding'e byk.bir
cenaze tre-
ni dzenlemig, bununla da kalmaylp lmndeki kogullan istismar
ederek bu durumundan
ya
351
rarlamp Hollanda Kraliyet/Shell
Grubu'nu
ele geirmek
istemiglerdi. Eger bunu bagarsalardi,
kugku yok
ki
sonu ngiltere
iin
tam
bir felaket
olurdu.
Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi,
Birinci
Dnya Sava1'ndaingiltere'nin
petrol kararghi
grevinl yklenmigti.
Simdi
ise Nazi egemenligi-
ne
gemesi konu ediliyordu ki, bu
takdirde
ingiltere'nin
tmpetrolsistemi yokedilmig
olacakti.
Daha
sonra
kontrol
elde tutan
"tercihli"
hisselerin sadece yneticilerin.elinde oldugu, Deter-
ding'e ait hisselerin ise
arzusu
zerine
diger mdrlere
devredildigi
anlagildi. Almanlar,
istemig
olsalar bile
"tercihli
hisse" digtndaki normal hisselerin sadece ok
az
bir-miktanna el koyabilirdi.
Bu da
ne
savagtan
evvel
ne
de
savaym
ikmasmdan
sonra
higbir iglerine
yaramayacakti!

Savagbaglar
baglamaz,
Shell
dahil btn ingilizpetrol
girketleri
faallyetlerini
Petrol Vak
fi'nda birleptirdiler
ve
bunu yaparak milli bir petrol
tekeli
kurmu oldular.
Eu
olugum
hibir iti-
razla kargilamadanyumugak bir geigle
gereklegmigti.
Nekadar petrol
pompasivarsa
yegil
ren-
ge
boyandi
ve
satilan rn, hepsini simgeleyen
tek
bir isim
altmda "Pool" adlyla amlmaya bag-
landi. Petrol iginde allganlar igi srdrmeye
devam ediyor, ancak artik bunu devlet kontrol
al-
tmda
yaplyordu. Ingiltere'ninpetrol
savagt o
gnden
sonra
Londra'da SavoyOtell'nin
hemen
apaglSmdaki
Shell-Mex House tarafmdan
idare
edilmigtir. (Shell'in kendi kararghl ise Lond-
ra'nm bir kenannda, bir girketin
spor
tesislerinetagmmigtl.)
Zamanla
hkmetin
yklendig
tm
petrol sorumlulugu Petrol Departmani denen bir
kuruma devredilecekti.
Ingiltere'nin kargi karplya oldugu sorunlar sayllamayacak kadar
oktu.
Her
geyden
nce
Sovyetler Birligl'yle yapilmig yeni paktta
imzasi
olan
devletlerden biri olarak Almanya'mn Rus
petrolnden bol
miktarda
alacagmi, Uzakdogu'dan gelen
ingilizkkenli petrolnse,
Japonlar'm
Gneydogu Asya'yi iggal etmesi
halinde
azalacagmi kabul etmek durumundaydt Kendi toprak-
larma daha yalon
olan
Romanya'mn zengn
ve
elverigli kaynaklarmdan da Almanya'ya petrol
dgecegini lyi biliyordu. Savagbagladiktan birka yll
sonra,
Fransa'nm Almanlar
tarafindanyenil-
glyeugramasmdan
evvel,
Ingiliz Ve
Alman hkmetleri, Birinci Dnya Savagi'ndayapilamn
ay-
mni
yapmak
isteyerek, kendi petrol
yataklanni tahrip
etme kargligmda, Romanya'ya 60
milyon
dolar demeyi, ottaklaga teklifetmiglerdi.
Bunu, Almanya'nin Romen topraklanndanpetrol
al-
masma
engel olmak iin yaplyorlardi. Ancak,
iki
tarafm
flyat konusunda anlaamamasi nedeniy-
le, tasan gereklegmemig
ve
sonunda,
korktuklan glbi,
Romanya
petrol, Almanlar'a gitmigti.
Romanya petrol yataklarmm tahribi
ise bylece,
savaym
ok
daha ileri agamasmda, Mttefik
kuvvetlerin bombardimanlyla
gereklegecekti.
ngiltere
iinde
de,
beklemeye
tahammlolmayan,
derhal
zm bekleyen petrol
sorun-
lari vardi. Her
geyden
nce hi
vakit
geirmeden petrol vesikaya baglandu lkuygulamada
mo-
torlu
aralara
verilecek
"petrol
kotas1"
senede
bin sekiz yz mil
hesablyla
saptanmigtL
Askeri
alanda gereksiniminartmasi
ve
mevcut
stoklarm azalmaslyla, bu miktar sonradan giderek dg-
rlmg
ve
sonunda
da
tamamen
kesilmigtir. "Vesika" usulnn
kaldinlmaslyla
artik
yetkililer ai-
le arabalannt yollarda kalmig
olarak
degil, garallarda kilitli olarak grmek istiyordu. Araba kulla-
mminm kalkmaslyla
tu
defa bisiklete olan ragbet fazlasiylaartmigti.
zm
beldeyen
bagka
sorunlar
da varde.
Szgelimi, Ingiltere
iggal edilecek otsa
onca
pet-
rol
stokunane
olacakt17gal
konusu
1940yllinm
o
karanhk gnlerinde, Nazi ordulannin
Bati
Avrupa'da firtina
gibiesip
Mang Denizi'nin Fransa taranna
uzandigt
gnlerde bu olasihk hi de
yabana attlmamasigereken
bir konuydu. Daha
o
gnden Almanya Fransa'mn
stoklarma
el
koy-
mug,
bylece
ilerlemesi iin
part
olan
temel malzemeyi
temin
etmigti. Buna benzer bir
apulcu-
lugun Ingilterepetrol rezervlerine
kargi
da yapilmast
Naziler'in
Mang'l
geme
abasmda
baanh
veya
baansiz olmasmda etken lacakti.
Bu dsnceler
sonunda Shell-Mex House'da bir
karara
vanldi. Iggal halinde Ingtlizpetrol stoklannm hepsi
birden imha
edilecekti. Bir diger
sorun
da
her yrede bulunan dost
grnml
korunmadan yoksun
benzin
istasyonlanydt
Bu
istasyonlar
iggalci Almanlar'm buralara
girip
ellerini
kollanm sallayarak benzin doldurmalanna
son
derece
elverigliydi. Su nedenle, ingiltere'nindogu ve
gneydogusundaki
on
yedi
bin benzin satan
dk-
352
kn
aceleyle kapatildi; satiplarve
petrol meveudunun savunulmasi iin daha
kolay olan diger
iki
bin istasyona aktar11di.Savunmayap11amadigttakdirde
buralar, dgman
eline
gememesi
iin
atee verilecekti.
Petrol
ari:
Amerikan Petrolnn Aktarilmasi
Ingilizler'indgndg
ok
nemli diger
bir konti da,
savagta petrol.ihtiyacinm nasil kargilana-
caglyd1. Savagmbaglamaslyla ingiltere
petrol tketimininok
daha fazla
artacagi kugku gtr
myordu
ve
bu halde
petrol iin
bagvurulacak
ilk
yer
dnya ihtiyact
toplammm
yaklagik te iki-
sini kargilayan BirlegikDevletler'di.
Whitehall idarecileri
ve
Shell-Mex House'daki petrolcler
alsmdan iki
konu zellikle nem
arz
etmekteydi. Bunlardan ilki
petroln eripilirolup olmadigl,
1kincisi
ise erigilir
olsa
bile,
o
gnlerde dolar ynnden kt durumda olan
ngiltere'nin
bunun
kargihgim
deyip demeyecegiydi. Sonunda bu
iki
sorunun
her
ikisine
de ancak Washington'da
yamt
bulunacagLna
karar verildi.
1940 ylli
Aralik
aymda seimleri nc kez kazanmig olan Franklin Roosevelt, bu zaferin
de verdigi rahatlikla BirlegikDevletler'i "Demokrasinin Begigi"ilan
ediyordu. 1941 Mart aymda
Kiralama Yasasi admda, mali
sorunu
ortadan kaldirmaya ynelik yeni
bir
yasa
1kanlm1;ti.
Ro-
osevelt'in
deyimiyle
"aptalca,
gereksiz
bir dolar
sorunu" b0ylece
ortadan kalkiyor ve ingilte-
re'nin Amerika'dan
petrol
temini
igin
ortada hibir engel kalmlyordu. Kiralama Yasast
geregince
"kiralanmasi"
sz
konusu olan
ve geri
deme
sresi de gelecekte belirsiz bir
zamana bitakilan
bu mal, Amerikan petrolyd. Ingiltere'yepetrol sevkini kisitlayan
"tarafsizhk
meyyidesi" de
bu uygulamayla, hafifletilmigoluyordu. 1941 ilkbahannda, ingiltere'depetrol rezervlert dgg
gstermeye
bagladigmda, Amerika'mn Dogu Yakasi limanlarina petrol
ta1yan
Amerikan petrol
tankerlerinden
ellisi bu
grevden
alinarak ngiltere'ye petrol
ta1makla
grevlendirilmigti. Byle-
ce,
1941
ylli ilkbahanmn
sonlannda Amerikan
ve
ingiliz
stok
sistemlerini birbiriyle kaynagtiran
ve
BirlegikDevletler'i yalmzhga
terk
edilmig Ingiltere'nin petrol
ihtlyacmi
kargilayacak.duruma
getiren ok
nemli
bazi adimlar atilmigti. Gerekten
Amerika petrol konusunda sikintisiz du-
rumdayd1
ve
gnde bir milyon varil kapasitelik kullamlmayan
petrol retimine sahipti. Bu,
o
yl-
lm
gnlk retimi olan 3,7 milyon
varillik retimin
yaklagikyzde 30'u demektir. 1930'larda
kabul edilen federal
"egit
dagitim sisteminin"
sonucu
olarak, elde kalan ekstra kapasite
gvenlik
amaclyla
kullamlmak iin
paha biilmez bir yedek, olaganst nemde stratejik bir kaynak ola-
rak saklanlyordu. Eger bu ekstra
rezerv
olmasaydi, Il Dnya Savagi'nm
yazysi
belki de
ok
da-
ha bagka olurdu.
1941 Mayisi'nda, -Birlegik Devletler henz
savaga
girmemigken-
Roosevelt'in
"simrsiz
milli olaganst hal" ilan etmesinden bir
gn sonra, igleri
Bakani Harold kkes, Roosevelt
tara-
Imdan
ikinci
bir ek greve, Milli Savunma
Petrol Koordinatrlg'ne
atandt. Bu
atama
dogal
clarak ihtiyar Kurdu bir
kez daha
lkenin
en
st dzey petrol adami
veya
sonradan kendisine
verilen
lakapla, Petrol
an
yapmigtir. Grevi
stlendikten
sonra
Ickes'm yklendigi
ilk i; Roose-
velt
idatesi ile
petrol endstrisi arasindaki lligkiyiyeniden ynlendirmek oldu. 1933'te "YeniYa-
sa"nin
ikigi,
Dogu Texas'tan gelen petrol selinde bogulma
tehlikesigeiren
petrol endstrisi
iin
bir kurtulug olmuytu. Ancak 1930'luylllann sonunda, petrol sanaylindeki
"tekelcilik"
gide-
rek daha
ok eleptirilecek
ve
1940'ta da Adalet Bakanligi Amerikan Petrol
Enstits'ne
ve
nde
gelenyirmi
iki
petrol girketine,
ayrica
daha kk 345
girkete
kargi
antitrst davasi aacakti.
Amerikan Petrol Enstits
ve
sz edilen pirketler, her bakimdan petrolclk
kurallarmi lhlal
et-
migolmakla sulanlyordu.
Milli
apta
olaganst hal ilat11
ve savagmyaklagmakta
olugu
da daha
bagka degigiklikleri zorunlu kilmlyt1.Roosevelt'in sonradan aikladigt gibi "Doktor Yeni Dagitim
Yasasi"
lkarken beraberinde
'
Doktor Savagt Kazan"1da getirmigti
ve ne
yazik ki "Doktor Yeni
Dagitim Yasasi'mn" yenilip yutulmaz
ve
sagliksizbuldugu Petrol li
-byklg
ve
kapsami,
en-
353
tegre
operasyonlan, kendine
gveni, kapital
ve teknolojiyi
harekete
geirme
yetenegiyle- "Dok-
tor
Savagi
Kazan'm"
tam
istedigi,
savagt
hareketlendirmek
iin
acilen
ihtlya
duydugu ilacm
ke-
sin
reetesiydi.
Ickes'a
den grevlerden
biri de
o
gne kadar
agin
retimi kontrol altmda
tutmaya
aligtml-
m1
bir
endstriyiaksiyne dndrmek
ve en
st dzeye
ikararak
killigt
nlemek iin bu yolda
nderlik
etmekti. lyinasil
zor
taraft
bunu, byle
bir kithk olasihgmi
kukuyla
karyllayanhalkoyu-
na ragmen
yapabilmekti. Aymzamanda,
o
gne kadar byk entegre girketler,bagimsiz
reticiler,
rafinerici
ve
pazarcilar arastndaki kinc1rekabet
ve
gphelerden
etkilenmig Amerikan petrol
en-
dstrisi,
gimdi
-resmen
olmasa
bile- pratikte
byk
bir organizasyon haline getirilmeyi bekliyor-
du. Bu organizasyon hkmet
tarafmdan
idare
edilip
savag
iin hareketli hale
getirilecekti. Aym
ey
ingiltere'de
gayet
kolayhkla
ve
etkin pekilde
yapilmig,
"vesika"
uygulamasi
bile lkede
en
k-
kbir
itirazla
karyllanmamqtt Ancak, Amerika'da bu igin
seyri hl de kolay olmayacakti.
Harold Ickes bu
ige byk bir sorumluluk
altinda bagliyordu. Ickes petrol endstrisinin
ge-
nig
kesimi
tarafindansevilmiyordu.1933
ylhnda, petrolclerin yardimma kogtugu halde
sonra-
dan bu endstrinin eleptiricisi olmug, federal hkmetin
endstrinin igletme
ve
kt durumunu
daha siki
denetlemesini istemigti. Bu aralar millilegtirmefikrine bile zamanla
yanagtigt
olmutur.
Petrol
girketlerisik sik Ickes'a kargi
aci
gikyetlerde bulunuyordu. Depresyon
gnlerinde,
onun
arzusu
ile
girketler
benzin stoklan meydana getirmeye,
butadan
"acil
durum benzini"
satmaya
mecbur birakilmigti. 1936 yllinda, Yksek Mahkeme'nin Milli Endstriyel Kalkmma Yasasi'nt
--ki
Ickes
bu
yasaya
dayanarak faallyet
gsteriyordu- hkmsz
saymasmdan
sonra
Adalet Ba-
kanligi
girketteri benzin stoklari olugturmaktan
sorguya
ekti.
Bunu izleyen
gnlerde
lckes kafa-
sindaki projeyi geligtirmekten
vazgeip
susmayi
tercihetmig, Wisconsin'de yapilacak durugma-
ya,
bu
konudaki roln aiklamak
iin
gitmesi gerekmedigini
grendigi
zaman
da; bundan
.
memnun
olmugtu.
Sonu olarak girketler cezah bulunmutu
ve
bu da onlari Ickes'la birlikte
a-
11pmakonusunda biraz daha tedbirlive
kugkulu davranmaya zorluyordu. Petrol Koordinatrl-
g'ne
atandigmda Oil
Weeklydergisi hi vakit kaybetmeden
zel
baski ikarip
"petrolclge
kargi olumsuz
tutum
takman
ve
byk olasthkla petrol konusunu bilmeyen
ve
idare
etme yete-
neginden yoksun
bir kipinin koordinatr olarak gelmekte oldugunu" bildirmig, halki bu adama
kargi uyarmigti.
Ne
var
ki, kendisine
yneltilen
btn bu olumsuz davramplara kargm
Ickes icra-
atlyla
tamamen
farldi bir
lgilik kamtlamigtir. lkgnden
baglayarak,
petrolclerleyakm
ve yarar-
h bir igbirligi
linde ahyma istegini halka gstermigtir.ncekendisine yardimci olarak deneyim-
li bir petrolc ve
California Standard'm pazarlama yneticisi olan Ralph Davies'i greve getirdi.
O
gndensonra
da, Petrol
an
denen bu adam
evresinisaran
dgmanca duygulan yok edip bu
ok kritik endstriyi
harekete
geirmek
iin onlarla etkin bir ibirligine
girdi.
Denizde Hesaplagma
-
Atlantik Savagt
Amer ka
ile muhasaradaki Ingilterearasmda petrol sevki
iin kurulan zincirin
en
ince,
en
tehli-
keli halkasi,
onca tankerinve
yk gemisinin seyredecegi Atlantik Okyanusu'ydu.
Atlantik
Okyanusu,
Almanlar'a, ingilizler'inaskeri
gcn
kistirma firsati
veren en
elverig
li yerdi. Ingilizler'den
sonra
Kuzey Afrika'daki Amerikan glerini de
ayni
gekilde
kisttrmay1
planlamaktaydilar. Aynca, ok yakmda Rusya'mn da Amerikan petrolne-yagamsal
dzeyde
muhta olmasi bekleniyordu. Alman Donanmasi Bagkomutani
Amiral
Erich
Raeder
bir
beyana-
tinda
yyledemigti: "Bu ekonomik
sava; ne
kadar
acimasiz
yapihrsa,
o
kadar
abuk
sonu
verir
ve
savag
da
o
kadar abuk
son
bulur." Kullanilan silah
U-tekneleri, yani Alman denizaltilanydi
ve
ok
gemeden
bu
teknelerin
gemilerin seyrini
bozmadaki yetenekleri kendini
gsterdi.
Daha
1941'in baglannda artik
"kurt
postu"
geklinde
faallyet gsteren Alman denizaltilari kampanyayt
baglatmigti. Bu
teknelerinen
sevdikleri hedet de petrol
tankerleQdi,
354
l
i
Denizaltilar ile
yapilan hcumlar
gayet
baank
oluyor, bu da Ingllizler'i dehgete dgryor-
du,
llgili Amerikaltlar ingilizler'ingiderek artan tonaj ve rezerv
kayltlarim gsteren grafikleri
takip ediyordu. ngiltere
her
an
biraz daha
azalmakta.olan petrol rezervini,
savam
gerektirdigi
miktarla kargilagtinyor
ve
sonutan telaa
dgyordu. Savagmkendisini byle petrol aracihgi
ile
soyut
gekilde
ifade
etmesi Churchill'i fazlastyla kizdirlyordu. Bir seferinde petrol konusunda
gunlari sylemigtir:
emalar,
izgiler ve.istatistiklerle
ifade
edilen bu
gekilsiz
ve
lsz dgma-
na
kargi drt bagi
mamur, tam
kapsamli bir iggalde bulunmay1
ne
kadar isterim!" 1941 Mar-
ti'nda ise gemilere.yapilan katliami
gu
szcklerle
tammliyordu:
"Karsilagmakzorunda
kaldigt-
miz
en
kara bulut." Churchill Atlantik'in sularmda bekleyen sessiz
Ve
uzak
savagin neler getire-
cegini
hi kugkuya
yer
vermeyecek gekilde
gayet
iyi
biliyordu
ve
Amerikan yardimi olmadan bu
savagt
kazanamayacagndan da
emindL
1941 Temmuzu'nda, Harold ickes'in yardimcisi Ralph
Davies, Churchill'e gnderdigi bir
raporda
Ingiltere'nin
iinde bulundugu ok
tehlikelipetrol
durumunu
qu
szcklerle Ozetliyor-
du:
"Sok
halindeyiz... durum
son
derece ciddidir." Bu
raporun
gnderildig
tarihtelngiltere'nin
motorin ve
beilzin
stoku sadece
beg hafta
yetecek
kadard1. Kraliyet
donanmasimn yakitt iin
nceden,
gvenlik
amact
gzetilerek
en az
yedi aylik
bir stok
saptanmissa da, gimdi artik sade-
ce
iki
ayhk stok kalmigt1.Ickes,
savagt
srdrmesi iin ingiltere'yeelden gelen her
trl
yardi-
mm-yapilmasi gerektigine
inamyordu. Dogu Yakasi'nda
petrol
tketiminiazaltmanm,
bylece
buradan
artan petrol geri kalan gemilerle ngiltere'yegndermenin bir
are
oldugunu dgn-
d. Bu amala vakit
kaybetmeden lkenin demiryolu vagonlarim gemilerin
yerini almasi iin
Dogu Yakasi'na gnderdi.
Aynca petrol girketlerlyle igbirligt
yaparak gnll bir
tasarruf
kam-
panyasi
amigtL
Kampanyamn bir
grevi
de
otolarmn camlarina
yapigtmlan "Ben te
bir
ora-
ninda
daha
az gaz
tketiyorum"
yaz1h
ilanlar dagitmakti. Kampanya
sresince Ickes, benzin is-
tasyonlanm
akgam
saat 7de kapatmaya, sabah
saat Tden evvel de atirmamaya dikkat ettL Ay-
nca, yeni
hir
uygulama yaparak Birinci Dnya Savap'mn "Benzinsiz pazarlar"
slogammyeni-
den gndeme getirmigti. Hatta kendi bakanhgi
olan igleriBakanligl'nda
tmlkeye rnek al-
sun
diye arabaya binmeme kampanyast
bile
atL
Kalben daima bir
reformeu olan
Ickes
bunda
aynca yan
bir
yarar
da gryordu. Bunu gnlgndegyle aiklar: "Bylece belki
genellikle
Washingtn'da park
etme
kogullarmi da dzeltebiliriz." Ne
var
ki
tm
bu
nlemlere karym g-
nll tasarruf
programi tam
bir flyaskoylaneticelenecekti. Bunun
zerine Ickes
bu defa
girket-
lerden
yarar
umarak, girketleri benzin
istasyonlarma
verilen benzinde
yzde 10-15kismti
yap-
maya
zorlad1.
Ickes'm yapmadigt
ve
yapamadigt
tek
gey,
tasarrufa
gerek duyuunun gerek
nedenini
aiklamakti.
Gerek
neden
Almanlar'm Atlantik'te
uyguladigt
denizalti kampanyasimn
dogurdu-
gu
korkun
sonular
ve
ngilizpetrol stokunun acikli durumuydu. Ickes, durumun
ciddiyetini

alenen duyurdugu takdirde Naziler'in eline ok
degerli bir koz
vermig olmaktan korkuyordu.
Diger bir
Sebep
de Amerika'da
"yalmzhk"
politikasim yegleyen grubu gereksiz
yere
kizdirmak
istememesidir.
Bu nedenlerden tr
tm tasarruf
programi
byk bir
protesto firtinasma
ma-
ruz
kalmigtL
Bu firtinanin
esas
kaynagi Texas'm politik ynden gl bagtmsiz reticileriydi.
Ta-
sarruf onlari
bagtmsiz
tankerlere,
dogudaki bagimsiz petrol
rafinerileri
ve
dagitimctlara
ulagmak-
tan men
etmig, demiryolu
tagtmacihgimn
ok
daha yksek crederini ggslemeye mahkm
et-
migtir, SonutaNew
Jersey
devlet
yasasi,
devletin bahk1hk
ve sayfiye
yerlerine
tehdit
olugtur-
dugu
gerekesiyle
tasarruf
hareketini kinayan bir karar ahyordu. Basmda
ayrica tepkigstermig,
belli
bagh
gazete
ve
dergiler konuya
yer
vermigti. Amerikah araba srcleri
ise
arala yaptiklan
gezintilerinignll olarak kisitlama fikrine bile giddetle
kargi
ikmiglardi.
Alman denizaltilarinin neden
oldugu
kayiplara
bir
are
olarak sonunda BirlegikDevletler
Atlantik'te
daha ok
devriye
gemisi bulundurmaya
karar
verdi
ve
Newfounland,
Grnland,z-
landa
ve
Bermuda'da sler
kurdtL
Aynca, Almanya'nin denizcilik kod'lan ingilizlertaraftndan
355
zlmgt
ve
bu da konvoylanm
gerekli yerlere konuglandirmada onlara yardimci oluyordu.
Bu
ve
daha bagka faktrler
-talebin
azalmasi,
Kiralama Yasast
ve
elli adet
tankerintransferiglbi-
bir
araya
gelince ingiltere
zerindeki baslo, geici
de olsa, hafiflemigti.Ne
var
ki atlatilan
tehlike
kil paylyla
geigtirilmigti
ve
bunu
bilenlerin
sayisi
iki elin
on
parmagmi gemlyordu. Ingiltere
gizliservisinin resmi kay1tlanna
gre
"1941
yllmda
Alman
denizalti kampanyasi
son
darbeyi in-
dirmekte kil
paylyla bagarisizligaugramigti."
Aymyllm
gilz
mevsimine gelindiginde,
B rlegik Devletler DoguKiyist'mn levazim duru-
mu
dzelmigti
ve
Ingiltere'de, petrol
durumu da geici
de alsa
toparlandigt
iin, kendisine
.,
transfer
edilmigolan tankerleri
iade etmigti. Tankerlerin iade ediligi,
grngegre
hibir
petrol
sikintist
yaganmamig
oldugunun
gstergesi
gibi oldugundan Ickes bir kez daha hem basmm
hem de Kongre'nin
diline
dolaniyor,
bag hedefi
oluyordu.
Kongre'nin istegi zerine zel
bir
so-
rupturma
komisyonu kuruluyor, Bakan Ickes'in
"petrol
sikmtisini" kendiliginden icat
ettigi id-
dia
ediliyordu.
Komisyonun kanaatine gre "Petrol silentisi
yoktu,
sadece
petrol
aginhgmda
azalma
vardi."
Bylece benzin
istasyonlari higbir yakit sikmtilan olmadigimbildiren, motorlu
ara
src-
lerini
"depolarmi
doldurmaya" agiran
ilanlar astilar. Srcler de memnuniyetle bu agnya
ce-
vap
verip arabalarma
tika
basa benzin doldurdu. Bunlara
tamk
olan Ickes kendisinin bir
aptal
gi-
bi gsterilmek
istendigini
anlamigtt. zelbir sohbette
fkeyle
"Bundan byle,
insanlar
petrol
si-
kmttsmi
ta
damarlarmda.hissedinceye kadar hibir
kismti koymamaya kararliyim" demigtir. Bu
konudaki diger bir
tepkisi
de
qu
80zlerinde
ifade buluyordu: "Amerikan halkm;
tehdit
eden
bir
durumda,
onlarl bu
durumdan
urak
tutmak iin bir
programa
baglaylp
kendi
yanmiza
ekme-
nin
olanaksiz oldugunu anladim."
Szn
bitirirken,
hallo ister bir damla, ister bir litre olsun
kullammdan
men etmenin kt bir politika olduguna
da isaret
etmigti. O gnden
sonra
Ickes
hayatmin
sonuna
kadar bu kararma
bagl1
kalmig, petrol
konusunda hibir
zaman
agmhga ka-
mamistir.
ncak petrol sikmtisi yine de
kknden
gzlmg
degildi.
Aym
sorun
Almanya'mn 1l
Aralik 1941'de Pearl Harbor'dan drt gn
sonra
BirlegikDevletler'e
savag
ilan
etmesiyle yeni-
den gndeme
gelecekti.
Bu dela Alman denizaltilan
hi vakit
kaybetmeden Amerikan layi sula-
nnda
operasyona
baglamigtive
Amerikah glere perian edici darbeler
indiriyordu.
Denizaltila-
nrun
en
nce$ikli
hedefi, profilinin
kolay seilebilir oluqu yznden, petrol
tankerleriydi.
1942
yllinm Ocak aymda yapilan bir kabine toplantisindan
sonra
Ickes bagkana bir uyarida bulundu.
Atlantik'te daha
ok tanker
batinlacak olursa bunun
petrol ynnden, zellikle
Kuzeydogu'da
yeni yeni sorunlar yaratacagim
syledi. Tasarruf
programi
yznden zerine yagdir11anelestiri
yagmurundan
h l kirginlik
duydugu iin,
koruyucu anlamda hibir n nlem almamaya karar-
hydt:
"Byle bir durumun olasiligimevvelden sezerek,
nlemek
istedigim
iin
geen
sonbahar-
da yagadigimcehennem gnlerini unutmadim. Bu nedenle bu konu kesinlik kazanmcaya kadar
alenen hibir
gey
sylemeyecegm. Eger
kithk durumu gereklegirse, bu kithgi gidermek iin
na-
s1lvesikaya bagvuracagtml a1klar,yine gazetelerin
bag sayfalanna acikli yklerin konusu olu-
rum.
Petrol kitligt belki de
Tann'nm bir istegl
olarak
yorumlanir. Ben de bu
arada basiretsizli-
gmden
dolayi
vglere
mazhar
olurum" diyecekti.
Tmyle hesaplanacak oldugunda, 1942'nin
ilk
ayl
iinde batirilan
tanker sayisinm,
in-
ga
edilen tanker
say1smin
drt kati
oldugu grlr. Grldg kadanyla Alman denizaltilan b-
tn
kiyi boyunda
gayet
serbeste faaliyetteydi. O kadar ki bir gn sekiz
tanker
batirdiktan
sonra,
Amerikan sularmi
terk
edip yurda dnmekte
olan
bir denizaltmm kaptam,
tuttugu sava;
gnl-
gne
byk bir sevinle gunlan yaztyordu: "Dn
gece
bu
sularda
yirmi degil sadece
bir denizal-
ti
olmasma
teessfediyorum. Eger denizalti
sayisi
yirmi olsaydt, eminim
ki bunlarm hepsi bize
hedef olurdu."
Batmlan
tanker
sayisi
giderek
artmaktaydi. Su durumda
Ickes,
1942
Nisan ay1sonunda
ya-
356
\
ziyla
Roosevelt'e bagvurdu
ve
yardim
talep
etti. Ne
var
ki
gnderilen yardim,
ihtiyac1
kargila-
maktan uzakti. Tankerlere
ve
teki
gemilere klyida
yer
bulup kendilerini saklamalan emredildi.
llerinden
imkn bulanlar
Cape Cod
ve
Delaware'-Chesapeake kanallanna sigmdtlar. Birlepik
Devletler
savagtan
evvel
denizaltilara
karpi
savag
hazirhgl
yapmay1
ihmal
ettigi iin
pimdi
buna
hazirlikl1
degildi.
KiyilardakiAmerikan kentleri denizaltilann kargo
gemisi
batirma igini daha da
kolaylagtinyordu. Su kentler geceleri pin] pinl
141klandmldigindan
hedef alman
tankerlerinsilu-
etini ok
iyi
meydana ikanyor,
bylece pusuda bekleyen denizaltilarm
hedefeyaklagmasmi ko-
laylagtmyordu. Kiytkentleri
iinde
en
byk
tehlikeyiyaratan
Miami idi
nk,
geceleri gehrin
nndeki
kumsalm alti mil kadar kismi
neon
igig1yla
aydmlattl1yordu. Henz
turist sezonu
bit-
medigi iin buradaki
otellerin sahipleri
ile
ticaret
odasi
igiklarm
karartilmasma itiraz ettiler. At-
lantik City
gibi
k1ymmdiger yerlerinde geceleri halk byk kalabahklar halinde
sahilde
tplamr,
denizdeki karanlik ufkun birdenbire
aydmlamp
kizila
boyanmasim seyrederdi. Bu, bir
tankerin
daha battigmm igaretlydi.
.
Sonunda,
are
olarak
bir nlem dgnld. Kly1sahilinin dogu kesiminde
geceleri
mes-
kenler digmda aydmlatma yasaklandi
ve
karartma uygulandt. Yredeki muhafizlar
geceleri n-
bet
tutup
mesken
ilerinde
de
aydmlatmanm
hafif yapilmasmi
veya tamamen
sndrlmesini
sagladilar. liklar
tamamen
sndrlmese
bile
en
azindan perdeler mutlaka kapattlmallydi.
Denizalti musibetini yok etmek iin daha bagka
nlemler de
almacakti. rnegin, Dogu Ki-
y1st
boyunca konvoylar kurulacak
ve
bylece tankerlerin
korunmasi bir dereceye
kadar gven-
ceye
alinacakti. Ancak
asil
etkili nlem tankerlerintagidigi
petrol miktanni
en
alt dzeye indir-
meklesaglanabilirdi. Nihayet bir gn
ortaya
yeni bir
tel
f atilacatti. Tankerle
yapilansevklyat
yerine alternatif
olarak boru hattl yapilmasl neriliyordu.
Big Inch diye bilinen sz konusu boru
hatti
o
gne kadar dgnlmemig byklkte, igitilmemiguzunlukta olacak, Texas'tan baglaylp
Dogu Klyist'na kadar uzanacakti. Hi kugku yok ki
boru'hattmdan
saatte bey mil hizla devamh
akacak petrol, tankerlerle yapilan deniz
tagimacihgLndan
ok
daha
gvenceli olacak,
kat kat
ucu-
za
mal
olacakti.Boruhatti projesi
ilk
teklifedildigi 1941 gz mevsiminde, fazla
elik
isteyecegi
gerekesiyfe
geri
evrildiyse
de, Pearl Harbor'dan
ve
Amerikan
sulanndatanker
batirma olayla-
nndan
sonra,
bir
kez
daha, alelacele gndeme gelecekti.
Boru hatti ingaatma 1942 Agustosu'nda bagland1.Sonuta meydana
geleneser
iin ikinci
Dnya
Savagi'nmbir harikasiydi denebilir. O gne kadar bu eserin bir benzeri
daha yapilmamig-
ti.
Boru hattmm
yapilmasmda
tm
ingaat
endstrisi
ve
petrol
tagimacihgt
katkida bulunmug, kla-
sik yntemle
taginan
petroln be;
katt
petrol tagiyan,
lkenin
yansim
boylu boyunca dolaan
ve
myaatm
gerelhegmesi
iin
modern tasarimla
yap11mt
pekok malzeme gerektiren bu geig
yo-
lunun gerekleymesi iin hepsi birden seferber olmuqtur. Ingaatm
baglamasmdan
sonra
bir bu-
uk yll iinde, 1943
sonuna
kadar BigInch 1.254mil uzunluguyla Dogu K1yist'na
tagmantm
ham petrol
toplaminm
yansmi
tek
bagma
ta1r
duttima
gelmi
ti.
Su
ara
bagka bir petrol hatti da-
ha
yapilmigtt. Little Inch adt verilen, birincisinden daha
uzun
olan bu
boru hatti 1475
mil
uzun-
luktaydi.
1943Nisan aylyla 1944 Mart
ayi
iinde yapilan
bu boru hatti Gneydogu'dan Dogu
K1ylst'nabenzin
ve
daha bagka ratine rnler
tagimak
iin inga edilmigti. 1942 yllt baginda, Do-
gu
K1y1st'na
taginan toplampetrolnsadece
yzde 4' boru hattiyla
tagmdigt
halde, 1944
sonu-
na
kadar, hem BigInch hem de Little Inch
tamamlanmigolduguve
devreye
sokuldugu
iin bu
rakam
tayinantm
petroln yzde 42'sine ikmigtl.
1942ilkbaharmda BigInch ingaati henz baglamamigtt.Alman denizaltilarma
kar1 alinan
diger nlemler de pek netice vermiyordu. Btn bullardan bagka gimdi Mttefikler'in kargisin-
da
son
derece
kararlt
ve aym
zamanda hilekr, sogukkanli bir hasim
olan
Amiral Karl Doenitz
vardi. Amiral Doenitz Alman
denizalti
kuvvetlerinin komutamydi.
Onun iin
savagta
her
gey
mubahti. Emrindeki mrettebata
"kimseyi
kurtarma
-
kimseyi esir alma" emrini
veren
bu
ko-
mutana gre, giderek
bymekte
olan filosunun
temet amaci,
kendi szleriyle,
"Almanya'mn
357
ne
kadar dgmani varsa,.hepsinin bli
araya
gelipzayiati telafi
iin
ortaya koyacagi rakamdan da-
ha
ok dgmari imha etmekti." Aynca, Almanlar'm
son
derece nemli iki-ayri
avantaji daha
var-
dL
Haberlegmede kullanilan
kod'lanni degigtirmigler,-
bu yzden de ngilizler denizaltilartnm
sinyallerini zemez olmugtu. ikinciolarak da,
ingiliz-Amerikan
konvoylannm hareketini idare
eden
gifreleri
bozmuglardL
Mttefik gemileri zerinde bu
gifte
bozma olayi ok byk kaylplara
neden olmuytur.
Simdi
bu yzden Mttefikler bir kez daha byk korkulan ile
kargi karplyaydi-
lar. Bu, ngiltere'yegnderilmesi mutlaka gerekli olan
petrol
Bati Yarimkresi'nden
geirme
olasiliglydi.
Atlantik Savagi
zellikle
1942'nin
ikinci
yansmda
ok
daha tehlikeli
cereyan
etmigtir. Eu
agamada Alman filosuna daha
geligtirilmig,
daha byk denizaltilar
eklenmigti. Teknelerin
seyir
srati, derinlikteki
operasyon
kabiliyeti, geligmighaberlegme sistemi eski
tekrielerinkindenok
daha stnd. Ayrica denizaltilar ngiltere'nin
gifreli
konvoy
sinyallerinin birogunu
okuyabile-
cek kapasitedeydi.
Btn
bunlar
yetmiyormuy glbi Amiral Doenitz bir
yey
daha
yapmig,
Milch-
kuhs
(stveren
inek}
dedikleri byk sualti
ikmal
gemilerini devreye sokmustu. Su gemiler de-
nizaltilara hem mazot
hem
de
taze
gida
veriyordu. Btn bunlar dogal olarak Mttefikler'in de-
nizdeki kaybm1olaganst
bytmgt. Ingiltere'nin ikmal durumu
da aydan
aya
ktlegmek-
teydi.
Kendi besabma, Birlegik Devletler 1942'de
tonaj toplammm
drtte
birini kaybetmigtir.
Petrol stoklan da lngiltere'de
gvenlik
iin
gerekli olan miktann ok altma dgmgt
ve
Londra
ileride
ok
daha byk
petrol
talepleri
yapmak zorunda
kalacaktL
Gerek Kuzey Afrika'da
petro-
le
ihtiyact
oldugu iin
ve
gerekse Mttefilder'in Avrupa'yi iggal
projesinin gereklegme
olasiligt
yznden ingiltere'ninpetrol
ihtlyact
giderek byyordu. Bu
ara,
Stalin de rahat durmuyor, gi-
derek
artan
petrol
taleplerinde
bulunuyor
ve
bu konuda
israr
edlyordu.
Arahk
ayi
ortalannda Church ll'e
gemilerde
kullanilan mazot stokundan sadece
iki
ay
yete-
cek
kadar
mazot
kaldigi, bir de acil durumlar iin yedekte
ok
az
bir
gey
biraktldigi bildirildi.
Churchill
bunu
grendiginde
kisa
bir yorumla yetinerek
"Bu
hi de lyiye benzemiyor"
diyecek-
ti.
Transatlantik denizciligini korumak iin bu defa donanmaya bagh
gemiler ok ince bir izgi
halinde
siraya
dizilecekti.
Konuyu
konugmak zere
Ocakaymda Churchill, ingiliz
Genelkurmay
Baykani, Roosevelt
ve
diger Amerikah yetklilerle grgmek zere ingtltere'denaynlip
Kazablan-
ka'ya
gittL
ok
ategli
geen
konugmalarm
temel konusu Avrupa
topraklartmn
iggaliydi. Ancak,
tartigmaya
katilanlarm
tm
bir konuda
tamamen
ittifak
halindeydi. Bu konu
mparatorluk Ge-
nelkurmay BakamGeneral Alan Brooke
tarafmdanpyle
zetleniyordu: "Denizcilikteki noksa-
mmiz
bize yneltilen btn
taarruz
operasyonlarmda dgmanm
ldrc stnlgne neden
oldu. Denizalti helasmi
baarlyladef edemezsek
savagi
kaybetmemiz
olasidir."
1943 yllmda Mttefikler'in birinci ncelik
tanlyarak
ele aldigt konu
Alman denizaltilannm
yenilgiye ugrattlmasi oldugu halde, yine de durum, herhangi olumlu
bir geligme
saglanmadigini
gsteriyordu. Aym yilm
ilkbahannda,
ngiltere'ninpetrol stoklari artik
en
alt dzeye inmigti.
Mart aymda,
yine
smirsiz
bir pervasizhkla Alman denizaltilart 108 gemi daha battracakti. Artik
Atlantik, dgman denizalt11anyla
o
denli sanlmigt1ki kais olanaksiz olmuytu, ngiltereAmiralli-
gi
bu dnem iin yayinladigi
raporda
durumu
gyle
tanimlar:
"Almanlar 1943 Marti'mn ilk
yir-
mi
gnne
gelinceye
kadar, Yeni
Dnya
ile Eski Dnya
arasmdaki haberle meyi
tahrip nektastna
hibir
zaman
bu derece yaklagmamigti."
Evet, martm
ilk
yirmi gnnde
manzara
buydu. Ne
var
ki
mart sonunda
durum degigecek-
ti,--hem
de
tam
zamaninda
ve
ok
dramatik bir hizla! nce
dengede
kesin fakat kolayca fark
edilmeyen bir degigme oldu. Mttefikler yeni Alman denizalti
kodlanni
tamamen
zdler
ve
ayn1
zamanda
kendi konvoy gifrelerini Almanya iin zlmez hale getirmeyi
bagardilar.
kinci
olarak
ingilizier
ve
Amerikalilar
kendi
konvoy sistemlerine yeni, koordineli, kargi taarruz
yete-
negi ieren
sistemler
eklediler. Bu sistemler denizaltilara
taarruz
edecek
gekilde
dizayn edilmig
"dayamyma
gruplan"
ieriyordu.
Aynca Mttefikler radarlarmi da geligtirmigti.Yaptiklan diger
358
ii
\
bir
yenilik
de
yeni geligtirdikleri uzun
menzilli uaklardi.
Bu
uaklar sayesinde, nihayet,
Atlan-
tik'in
daha nce girilemez yerlerine hava korumasi saglamak mmkn olmugtu. Bylece artik
tablo
birdenbire Mttefikler'in lehine dnmgt. Sadece Mayis 1943'te denizaltilannm yzde
30'u
denizde tahrip edilmigtir.
Amiral
Doenitz,
dersini alml; olarak Hitler'e
qu
raporu
gndere-
cekti: "Denizalti savagmda
en
bunahmli
gnleri
yaglyoruz.
Dgman,
yeni geligtirdigi
yer
tespit
cihazlanyla
dgg
imknsiz
yaplyor
ve
bize ok agir kaylplar verdiriyor." 24 Mayis'ta Doenitz
denizaltilanna daha
gvenli
blgelere
ekilme
emri veriyordu. O
gn
kendisi
inkr
ettiyse de,
Kuzey Atlantik'te denizalt1
savaginm
durdurulmasini istemigtir. Artik Mttefik konvoylan -ya-
gamsal
degerdeki petrol, diger malzeme
ve
kuvvetlerle-
Atlantik Okyanusu'nu nispeten daha
gvenle
gegebiliyordu. Sonundateknik
yaratic1ltk,rgtlenme,
yeni taktiklerve
hepsinden te
sebat- bir
araya
gelmig, Amerika'dan
Avrupa
ve
Sovyetler Birligi'ne
bol petrol akimim mm-
kn kilmigtl.
Simdi
Hitler'in Avrupa'daki kalesine yapilacak ikili
saldinyagemenin
yolti ailmigt1.
Kirk
be;
ay
sren
ldrc
savag
ve
onca
tehlikeden
sonra,
nihayet
Atlantik
Savagi
sona
ermigti.
Evdeki teleme
Sava; sresince
denizde petrol naklinin gvenceyle
yapilmasi,
en
nemle
gzetilenhusustu.
An-
cak Ickes bununla yetinmemig, BirlegikDevletler'de
petrol retiminin artinlmasi iin bu
sre
iinde
candan abagstermigtir.
Petrol Koordinatrlg'nden Sava;
Petrol Bagkanligi'na
getiril-
dikten
sonra
ok
daha
nfuzlu duruma gelmigti,ligleri
Bakanligi grevi
de halen zerinde ol-
dugundan otorite aismdan
erigilmez
gteydi. Ne
var
ki bu
g hi de sanildigi kadar
"mutlak"
degildi. Petrol endstrisi konusunda sz sahibi olan
ve
o
veya
bu
gekilde
fikir
bildirmeye
yetkili
kirk kadar Federal Kurum vardi. Ickes'm Petrol Bagkanligt(PAWadlyla amhr) bu kurumlann bir-
oguyla
devamh atigma
halindeydi. Bunlar iinde
saymaya
deger olanlar
zellikle
elik
ve
diger
malzemelerin
tahsisinden
sorumlu Sava; retimKurulu, flyatlari
saptayan Fiyat Saptama Idare-
si
ve
tankerlerin
kontrolnden sorumlu Sava;
Denizcilik daresi'dir. Ickes kendisine rakip
olan
bu petrol
arlanm
ve
teki
savag
kurumlarmi
susturmasi
ve
kendi otoritesine
iglerlik
kazandir-
mast
iinbirok
kere Roosevelt'e bagvurmugtu.
Ickes'm
camm
sikan bagka bir
konu da Amerikan askeri kesiminden gelmekteydi.
Bu ke-
sim Ickes'm
ileriye
ynelik PAWihtiyalarma ayrmtih olarak
katilma konusunda isteksizdi.
As-
keri kesimin bu
teredddngzleyenve
Londra'ya
rapor
eden ingilizler'segrdklerinden
gag-
kmbk
iindeydi. Ancak, bunun
ok
basit bir
sebebi
vardi; Amerikan askeri kesimi
ileriye dnk
projelerin
gizli
tutulacagi
konusunda
sivillere
gvenmiyordu. Kanilarina
gre
ileriye
ynelik
bu
ihtlyalar
aiga ikacakoldugunda, planlarm da anlagilmasi
igten bile degildi. Bu atigmalarm
or-
tasinda kalan Ickes, biraz
da
giptaylaingilizler'in
uyguladigt sistemi
dgnmekten kendini ala-
mamigt1. Bunu
gu
szlerle aiklamigtir: "Her
trl
petrol sorununda Ingiliz
hkmeti
-Parla-
mentosuyla,
idaresiyle,
petrol girketleri
ve
basimyla-
tam
bir beraberlik iinde oluyor. Burada
ise,
tam
aksine, herkes birbirinin tepesinde.
Hibir
birlik
ve
beraberlik yok. Ingilizier bunu
bili-
yor.
Bilmemeleri imk nsizdtr. Kongre bu
sorunu
devamh inceliyor."
Btn bu
przlere
kargin,
yine
de PAW,
tedricen
de olsa, hkmetle petrol endstrisi
ara-
sinda saglam hir bag kurmay1 bagaracakti. Adalet Bakanligi'ndan antitrst muaflyeti
istedi.
Bu,
petrol girketlerinin birbiri
ile
iletigim kurmasi
ve
retim
ve
rezervlerini koordine edebilmeleri
iin
yagamsal
nemdeydi. Adalet Bakanhgl antitrst
yasastnin
kaldinlmasma,
byk nc
girket-
lerle hl davali olmasi nedeniyle
nceleri
kargi iktiysa da, Beyaz Saray'm baskisi zerine
"affe-
dici" Ve
"anlaylgh"
olmaya
karar vererek muafiyeti
kabul etti. Bu karar zerine PAW'daldyne-
timve
teknik kadro elemanlannm drtte PAW'dan
ayrilacak
ve
bu da hi gphesiz Ickes'a
yneltilen eleptirileri bsbtn lazigtiracakti. Ickes bu
eleptir den
yllmamigtir. Devamli olarak
359
petrol iginde igin nasil yapilacagmi bilen yetenekli
insanlara ihtiya.oldugunu sylemig
ve
bunda
israr
etmigtir. Bu arada PAWbirtakim
milli
ve
yresel komitelerin
ve aynca petrolendstrisi y-
netici
ve
idaresinin
kap1 digari ettigi birtakim adamlarin da hcumuna
ugramigt1.
Simdi
artik
g0zle grnen
iki-ynl bir haberlegme
sistemi
vardi
ve petrolle
ilgili iglemler
bu sistemler
aract-
ligiyla
ynetiliyor
ve
denetleniyordu.
Genelanlamda almdigmda, PAW'u
desteldeyen
genig bir evrenin
var oldugu
b r gerekti.
Bunlar,
savag
iin
petroln
ne
denli yagamsal oldugunun bilincine
varmig
lgilerdi
ve
say1lan
art-
tika
PAW'mmisyonu da
giderek
daha fazla destek gryordu. Bu olumlu duruma ragmen yine
de
tm
petrol sisteminin sik sik kitligin egigine geldigi olmutur. Szgelimi 1944
Qubat
ayinda,
bir gn New Yorkrezervlerinde sadece
iki.gnlk
mazot kalmigt1.Yine de her seferinde, PAW
ile
acil koordinasyon kurarak harekete geilmig,
hibir
zaman
gerek anlamda
tam
bir kitlik
ya-
ganmamigtir.zelliklesistemin
ne
byk
glklerlealigtmlmly
oldugu gz
nne
ahmrsa bu
gerekten
dikkate deger bir husustur.
Sistemin baan11olugundaki
temel
faktr ham petrole
ulagilmigolmasmdan kaynaklanmig-
tir. BirlegikDevletler
savaga
ok byk bir retim kapasitesiyle
girmigti. Ancak
askeri
kesimden
gelentalebin
ne
derece yksek olabilecegini,
ya
da
savagm ne
kadar
srecegini kugku yok ki
kimse bilemezdi. Aynca
zaman
ilerledike ilgililer,
Amerika'nin
petrolrezervi konusunda daha
da
endigeli olmaya
bagliyordu.
Rahat olmak
veya ok
fazla
gven duymak iin
de ortada bir
se-
bep yoktu. Bu dgncelerle PAW,retimi
artirmaya ve
kapasitesini
koruyup geniletmeye ynel-
di. Petrolcleri geligtirilmigpetrol mhendisligi metotlarma ynlendirmede kullanilan
"sondaj"
gerelerini bu kipilere
tahsis
etmek
veya tam
aksine vermemek yetkisine sahip
olan
PAWgerek-
tiginde
bu
yetkisini
kullanmigttr. Petrol
aramacillgmi
tegvikamaciyla, araytcilarmsondaj
masraf-
lanm vergiden
dgrmeyi de bagarmigttr.
retima1smdanPAW'un kargilagtigi
en
byk mcadele Flyat
Saptamadaresi'ni, fiyatla-
ri
ykseltmeye
ikna
etmede olmuytur. Ickes'a
gre
fiyatm
ykselmeslyle
arama ve
retim faali-
yetleri
artacakt1. Bu mcadelede PAW
sadece
kismi bfr bagari saglamigtir.
Californiapetrolnn
fiyatim ykseltebilmig, bylece retimi BirlegikDevletler donanmasmin Pasifik'teki
gereksini-
mini kargilayacak dzeye
getirmigtir. Gnde
on
varilden
daha
az
retim
veren
kuyularda da
ba-
ganll
olmuytu. Ancak genel anlamda, Fiyat Saptama idaresienflasyon korkusuyla Ickes'm iste-
digi petrol
tagimaciligt
fiyatmda resmi
tavan
olan 1,19 dolara ilave
olarak
aynca
otuz beg sent-
lik bir
artia
karyl
1kmigtir.Flyatlar
zerinde
srp giden bu
atigma tahmin
edilebilecegi
gibi
petrol endstrisinin gznde Fiyat Saptama Idaresi'ni
bir
hayli sevimsiz k11migt1. yleki
petrol
endstrisi szclerinden biri hu idareyi
"komnist
giysili" ilan edecekti.
Ortadadnen
gikyet-
ler
ne
olursa oisun, yine de Amerika'mn
topyekn
retim
tablosugayet
iyi idi, 1940 y11min
gnlk 3,7 milyon
variline kargi 1945'te gnlk retim 4,7 milyon varil olmuy, diger
bir anla-
timla
yzde 30 artmtyti. 1940
yllmda,
normal
retim
stnde
1 milyon varil kapasitelik fazla
retim ahnacagt
tahmin
edilmig, sonunda BirlegikDevletler btn rezervi
kullanmaya
agnl-
migt1.
Bunu yapmak grndgnden ok
daha
zordu, nk
petrol yataklarmdaki
iiler kuyu-
lardaki btn vanalari
aip
petrol geldigini gryordu. retim
kapasitesi
dgmgt. Ayrica
mevcut
kuyular da dogal
olarak verimden dgmgt. Bu sebepten endstrinin
okallgip
re-
timi
ykseltmesi
ve sonra
da
o
dzeyde
tutmasi artik
zorunlu
olmugtu. retiminsabit kalabil-
mesi
iin de yksek dzeyde
arama
yapmak gerekiyordu. Sonu olarak 1941 Arahk aylyla
1945 Agustos
ayi arasmda
BirlegikDevletler'le Mttefikler'in yakla1k7
trilyonvaril petrol
t-
kettig,
bunun 6 trilyonununBirlegikDevletler'den geldigi sylenebilir. Savagiinde
elde ettig
retim ise, 1941'de Albay Drake'in kuyusundan bu
yana
Birlepik Devletler'de retilen
tm
petroln
drtte biriydi. Bu
olumlu
tabloya
karym
yine de Mttefikler'in hepsi birden Ameri-
ka'dan istediklerinden daha
ok petrol
talep
etmig
olsalardi,
mevcut
kaynaklar bir hayli zorlan-
mig
olacakti.
360
Vesika Sistemi
--
Yan.Kapi Araligmdan
Petrol konusunun BirlegikDevletler'de diger bir yz de
tketimd
ve en
byk siyasi
atigma-
lar da bu
tketim
yznden. olmu
tur.
Endstri alanindaki kullammcilan petrolden kmre
ge-
meye
ikna iin
egitli
kipiler
gayret gstermigtir. Evlerini mazotla
1sitanlardan
is1 dzeyini
gn-
dzleri yirmi, geceleri
on
iki
derecede
tutmalan
istenmigti.
BagkanRoosevelt ise
o
gnlerde
pek
az
kullammda olan Amerika'nin dogal
gaz
kaynaklarma pahsen ilgi gsteriyordu. Hatta bu konu-
da 1947 yilmda Ickes'a
gunlanyazmigtir:
"Bana sylendigineg0re
lkenin
batismda
vo
gney-
batismda
bol miktarda
dogal
gaz
ieren birok yatak
var.
Bugne kadar hi petrol
vermeyen
bu
yataklar dogal
gaz
ynnden
zengin fakat
tembelligeterk edilmig
ve
kullamlmayi bekliyor. Bu
denli
ihmal
ediligsebebi ok uzak olugu yznden boru hattiyla ktlelere
ulagtinlma zorlugun-
dan olsa gerek."
Evet Bagkan dogal gazla
ilgileniyordu,
ancak
yine
de ekigmenin odak noktasi
benzindi. Benzin
tketimini
azaltmak artik
milli
bir
dava
olmugtu
ve
bu konuda yardimci olmak
.
isteyenlerin
zaman zaman
olmayacak davraniglarda bulundugu da grlyordu. Bunlardan Bea
Kyle
admdagz pek
bir kadinin New Jersey'dekiPalisadesSirki'nde kurallara baglillgin1
gster-
mek iin
yaptigi
akrobatik
numara
gerekten ilginti, 1942yllinda
aligmatarzmi anlatmak
iin
Harold lckes'a yazdigi mektupta Bea Kyle yksn gyleanlatlyordu: "ncevcuduma ben-
zin sryorum.
Sonra linde
su
olan
tagmabil r
b r
varilin
iine benzin dklyor. Daha
sonra
bunlann her ikisi de ategleniyor
ve
ben alevler
iinde
yanan
varilin iine dall; yaplyorum." Bu
kadmm
Ickes'a
yazma
nedeni seksen ayaklik daligmm
ne
kadar
ilgin
oldugunu
gstermek
ve
bu konuda Bagkan'mdestegini saglamakti. Bylece bu
numaranm
benzin
tketimindeki
tasarruf
ihtlyacma kargm programda
tutulmasom
mmkn olacag1mdgnmgt.
Bea Kyle'in bu
mektubu
Ickes'in
yaverlerinden
biri araciliglylayamtlanmigt1.Mektupta
pu
satirlar vardi: "Dalig
numaramz gerekten
olaganst. Ancakyle
samyorum
ki bu
numaranm
degerinden
hibir
gey
dgrmeden
aynt
baanyt biraz
daha
az
benzin tketerek de
yapabilirsiniz
veya
bu
mmkn
degilse dalig
sayinizi
biraz azaltip yine
de
aynt
sonucu
alabilirsiniz. Bylecet-
ketiminiz de
genel
olarak vatandaylara nerilmig
olan
dzeye iner."
Evet
Bea Kyle'm yks
buydu. Ne
var
ki Bea Kyle'lann
sayisi
fazla degildi. Son otuz
yll-
dan beri
vatandaylar dogduklan andan
baglayarak
benzini kendilerine verilmig bir
hak
olarak
grmeye all kmdi.
Eu yzden de mecbur edilmedike
vazgemekniyetinde
degillerdi.
Sonunda
1942 ilkbaharmda
zorunlu olarak bu yolda
ilk
adimlar
atildi. nceotomobil yanglarmda benzin
kullanimi
kesin olarak yasakland1. Sonra
da,
mayis
aymda Dogu Kiyis1'ndavesika uygulamasma
gidildi. Bu nce benzin istasyonlatinda, yemek
figlerigibi kart zimbalama iglem nin kaldmlmasi
eklinde
yapildi.
Kart yerine kupon kullarnmma gidildi. Bu yeni sistem her yandan agir elegtiri-
lerle-kargilanmigti.
Su
ara
Florida valisi telefonlaIckes'i
araylp,
turistleri
kairmamak iin vesika
uygulamasim ertelemesini
isteyecekti. Dogu K1yist'nda
yaayan,
lojistikye
petrol
tagimaciligso-
runlanndan anlamayan-bir sr
insan, lkenin her yaninda agzma kadar dolu variller oldugunu
"kesin
olarak bildiklerini" iddla ediyordu. Su
protestolar
kargismda
Rooseveltvesika sistemini
yaygmlagtirip
lke
apmda
uygulatmada tereddde dgmgt. Batmm genig, agik arazisinde
nakliye
arac1
olarak otomobil yerine kullamlacak bagkaseenek yoktu.
Sonunda Roosevelt
idaresi, lke
apinda vesika uygulamasi iin bir yol bulmuqtu. Su igi n
kapi yerine, yan
kapidan lastik aracillgyla yapacakti. Japonlar'm
Dogu Hint Adalari'm
ve
Mala-
ya'yt
ele
geirmesi, BirlegikDevletler'e yapilan dogal lastik
thracatmiyzde 90 azaltmigtl. Sente-
tik
lastik
programlysa
henz baglamamigt1. Bunun sonucunda BirlegikDevletler
tam
bir
"lastik
krizinin" penesindeydi. Benzini
vesikaya baglamakla
ve
bylece
srclk
faaliyetini kisitla-
makla, sivil kesimden gelen otomobil lastigi
talebi
azalacakti.
Bu
yolla, sivil halkin kullanmadig
lastik
rezervi silahlt kuvvetlere gldebilirdi. Bylece, neticede, lastik zerine vesika uygulama
adlyla
aslinda
benzin vesikalanmig olacakti. Bu karann almmasmdan
sonra
Roosevelt olagans-
t saygm
yelerden olugan
bir komisyonu bu fikri Kongre'ye
ve
kamuoyuna
"satmakla"
grev-
lendirdi. K.ongreyelerinden
ikisi
Harvardniversitesi rektr ile
Massachusetts Teknoloji Ens-
tits
baskamydt Kongre bagkanligma
da ok
duyarh
ve.
muhterem bir
zat
olan Bernard Baruch
atanmigti.
Halkla iligkiler
konusunun agirlikta oldugu
bu
grev
iin Baruch'dan daha
uygun
biri
ola-
mazdt Washington, Bernard Baruch'u atarken
bu
saygm
kipiyefevkalade ciddi bir
grev
ykle-
digini dgnyordu. Bir
kere Baruch egsizprestijiyle
tanmm1biriydi. I Dnya Savagi'nmbyk
endstri seferberi olarak n
yapmi
bu Wall Street
milyoneri
pimdi
devlet bagkanlarma
ve
lke-
nin
yan
resmi yagh devlet adamlarma damsmanhk yapmaktaydi O gnlerde lkede bag fiyat
kontrolcs
olan
ve
grevi
geregizaman zaman
Baruch'la ihtilafa dgen
John
Kenneth Galbra-
ith,
Baruch iin sonradan gunlan
syleyecekti: "Baruch evrensel
sayglya
mazhar olmug
kiglydi.
O gnlerde
zel kipilere
duyulan gphecilik ok yaygmlagmig,adeta zorunlu olmugtu." Bu gp-
heciligin
zaman zaman
Beyaz Saray'daki
oval
aligma
odasmda ve
Baruch'u komisyon bagkanli-
gma
getirmigadama kadar
uzandigi
olurdu.
Yine de, siyasi taktik gerektiren bu igi ancak Baruch yapabilirdi. nce,fildigi
kulelerinde
yaayan
komisyon yelerine, iki
niversite rektrne,
ilk pratik
sorun
olan Kongre'yle ahsen
kendisinin
ugraacagm syledi: "Birakin da senatrlerle ve
tepede
yagayan
zevatla
ben
meggul
olay1m.Onlar benim arkadaylanm" diyecek,
sonra
da szlerine
gunlan
ekleyecekti: "Bugnler-
de onlara
bir
akgam
yemeg veririm." Kongre
yelerinden
birogu Baruch'un yalmz arkadagt de-
gil,zamanin
deti gereg evinde verilen yemeklerin mdavimi
olan kipilerdi.
Bu defa da Ba-
ruch'un davetine katilacak
ve sonunda
basiretli grgyle hep birlikte
ikna
olup, nerisini
kabul
edeceklerdi.
Bu
strateji
tahmin
edildigi gibi beklenen soriucu vermigti. 1942 Eyll'nde Baruch
Komisyonu, lastik
sorununa zm
olarak, benzine
"lke
apmda" vesika koyulmasim itenlik-
le tavsiye edecekti. Ne
var
ki bu plan 1942Kongre seimlerinin
sonuna
kadar
uygulanmamigt1r.
Yeni sisteme
batih
yz Kongre yesinden
protesto gelmigti.
Byk olasiliklabu kipiler akgam
ye-
megine davet edilmemig olanlardt.
Vesika
uygulamasi daha
bagka nlemlerle de desteklenmigtir. rnegin,hiz limiti
saatte
otuz
beg mille kisitlanmigt1.
Aynca, 1943Ocakaymda
"gereksiz
srclk"
yasaklanmig,
bu da
daha
byk protestolara neden olmuytu.
Sonunda
"gereksiz
srclk"
teriminden
ne
anlagildi-
gini
hi kimse dogru drst
anlatamadigindan
bu konudaki yasaldama birka
ay
iinde
kaldiril-
di.
Vesika sistemi
petrol
tahsisatim,ara ve
srcnn ihtiya
ve
fonksiyonunu
gz nne ala-
rak, be;
ayri grupta
yaplyordu.
Otomobillerinin
kelebek
camma
alfabetik etiket yaplttnlmigs-
rcler araba
kullanmalan
gerekli srclerden say11tyorduki bunlar
gansli
kipilerdi. En gansli
srclerse
x
igareti
tagryan
doktorlar,
din adamlan, bazi
onarim
personeli
ve
memurlardi. Bu
kipilerinbenzin
satin
alma hakki simrsizdi. Tahsissisteminde daha apagikategorilerde simflandi-
nlanlar nemsiz kigi sayildiklari dgncesiyle
belki biraz
utan
duymuglardi. A
vesikasi diye bili-
nen
"temel"
vesika
-ki
halkm
ogunlugunabu ver liyordu-
rezerv
bulunmasi kaydiyla
ve
blge-
ye gre
herkese egit oranda, haftada bir buuk iki ile
drt galon arasmda
tahsis
edilmigti. Bu sis-
tem,
Dogu Klyisi'nm
byk
kentlerinde karaborsacillga
yol
amigtir. Hem yasal hem
de sahte
kuponlarda
karaborsacihk
almigyrmgt. Buna ragmen sistem sayesinde sivil kesimin kullan-
digt benzinde hissedilir bir dgggzlenmigti. 1943 yllmda her yolcu
taglyanaracm ortalamat-
ketimi, 1941 yllmdaki
tketime
gre,
yzde
30 dgy
gstermigtir.
Demek ki
Ickes
haldi
ikmig-
ti; gnll olarak kisitlama
yapmaya yanagmayan
Amerikalilar, benzinin de
tipkl
geker,
tereyagl
ve
et gibi
kisillanmasma.gz
yummug,
benzinde
de teki
maddelerdeki
gibi
vesikaya baglanma-
yl
kabul
etmigti.
Hallon
sik
sik syledigi gibi
"ne
de
olsa savagtaydilar."
BirlegikDevletler'de petro1n organizasyon
ve
tketimkonusu
lkenin bagh
oldugu ok
daha byk
uluslararasi sistemin sadece
bir parastyd1.Bu byk
sistem BirlegikDevletler'le
In-
giltere
tarafindan
planlanmigti ve
ortaklaga yrtlyordu. Su
sistem, ham petrol Amerika'mn
362
gneybatismdan alan, rafine edip
gemive
tankla
kuzeydoguya sevk eden
veya sonradan
boru
hattiyla Atlantik'i geirip gidecegi hedefe
ulagtigindan emin olmak durumunda olan b r s stem
di. Hedef ingiltere'dekihava slerinin
depolama
tanklan
aldugu
kadar
simrda
savasan
Mttefik-
ler'e ait
beger
galonluk
kaplar da olabilirdi. Hatta Sovyetler Birligi'nin Barents Denizi'ndeki li-
manlan Murmanks
ve
Archangel'deki
demiryolu
tank
vagonlan da olabilirdi. hmaledilmemesi
gereken,
acil
llgi
bekleyen bagka
bir konu da PasifikOkyanusu'ydu. Burada da ikmal iin
Atlan-
tik'teki
siramn
izlenmesi,
aym
iglerin bu defa batlya dogru hareketle yapilmasi gerekiyordu.
Amerikahlar Ye ngilizler
bu
ok
zor sistemi
birok
resmi
ve
gayri resmi ayarlamalar yapmak su-
retiyle
bagarmiglardir.
Ikisi
birlikte
bir prensip
zerinde anlagmiglardi.
Savagmher agamasmda
askeri kuvvetler
ve
hava kuvvetlerinin
tm
ikmal
sorumlulugu, bu sorumlulugu yklenmig dev-
let hangisiyse
ona
ait olacakti
ve
bu devlet
yalniz kendi lkesine degil, teki lkeye kargi da
ay-
m
derecede
tam
sorumlu olacakti. Buprensip
uyarmca,
Ingiltere
ve
Ortadogu'da Amerikalilar'm
yakit tanklanm ingilizler;Pasifik
ve
Kuzey Afrika'da,
1942 Mttefik iggalinden
sonra,
btn as-
keri kuvvetlerin
yakit
tanklarim
BirlesikDevletter doldurmugtur.
Kabul edilecegi gibi
dnya
apinda
srdrlen byle bir
savagm
koordinasyon
sorunlari
ok byk olacakt1.-
Tahsisat yapilacagt
zaman
bunu birbiriylesicak mcadele halinde olan Avru-
pa,
Kuzey Afrika, Pasifikarasmda
ve
Amerika'da yurtiinde,
bir
ncelik
tamyarak
yapmak
gere-
kiyordu. Atlantik
ve
Pasifik
ve
BirlegikDevletler'in Dogu K1yisibirbirleriyle
yang
edercesine
ta-
leplerde
bulunuyordu. Su
talepleri
yerine ulagtirmak iin de
ayrica
tankerlergereklyordu.
Nakli-
ye ve
petrol
arzmin
birbirine
denk
getirilmesi de
nemliydi
ve
bu sebepten devamli olarak paha-
llya mal
olan
karipildildar
oluyordu. Bazen tankerlerin
limanlara
ulagmasindan
sonra
malzeme-
nin henz
gelmedigi
oluyordu. Bazen de bunun
tersi
oluyor, malzeme
ulagtigi halde
tankergel-
miyordu. Evet, btn bu sorunlann
zor
olmasi
ve
birok
ekigmelere
neden
olmasma kargm,
sistem Mttefikler aismdan fevkalade yararli olmugtur.
Yeni
Buluglar
IL Dnya Savasi'ndan evvel Amerikan askeri
gc,
petrol konusunun herhangi byk bir
sorun
yaratabilecegini hi hesaba
katmamigti. Ordunun
ne
kadar petrol kullamldigt konusunda bilgisi
olmadigi gibi
herhangi bir kay1t da
tutulmamigt1.
nsanlarBirinci Dnya Savagf yla ikinciDnya
Savagiarasmda kiyaslamalar
yapiyor,
lL Dnya Savagi'nin
esasta
birinciden ok farkll olacagma
dair kmk
dkk bir
geyler
sylyordu,
o
kadar. ilk
savag
statik bir
savagtL
kincisiise bir hareket
sava1ydi.(Savagm
en
karanlik
gnlerinde, Churchill
onuruna
verilen bir zlyafette Stalin'in
yap-
mig
oldugu
bir harekete
deglnmek
yerinde olur. Bu
zlyafette Stalin gerete
kadeh kaldirarak
ve
konuklardan da
ayrn
geyi
isteyerek
gyledem tir:
"Bu bir makine
ve
oktan savagidir.
Kadehimi
Amerikan
oto sanayline
ve
Amerikan petrol endstrisine kaldirarak iiyorum.") Demek ki, bir
hareket
ve
makine
savagi
olan lL Dnya Savagi
aym
zamanda
ok
daha
fazla petrol
tketen
bir
savag
olmaya adaydi. Tketimin dorukta oldugu
noktada II. Dnya Savagi'nda,
Avrupa'daki
Amerikan kuvvetleri L Dnya Savagi'ndakinden yz kat fazla benzin tketmigti.
1. Dnya Sava-
l'nda
normal
bir Amerikan
tmeni
4.000 beygirgc kullandigi halde II. Dnya Savagi'nda
187.000 beygir gc kullanmigtir.
Ancak 1942'de Kuzey Afrika'mn
iggal
plam gndeme geldiginde ordu gzn amig
ve
petrol
faktrnn
tam
anlamini kavramigtir.Ognden
sonra
da nlem olarak, merkezi,
disiplin-
li bir petrol organizasyonu kurulmugtur.
Artik
ordu bu igin ciddlyetini
kavramigtl. Ne de olsa,
sa-
va;
sirasmda BirlegikDevletler'den sevk edilen malzeme toplammm
yaklagik yanst
petrolden
olugmuytu. Karargh
komutanlarl
bir
hesap
yapmig,
Amerikall bir asker savagmakiin denizagiri
lkelere
gittiginde,onu
desteklemek
iin
otuz
beg kilo ikmal
malzemesive
donamma ihtiya ol-
dugunu
ve
bunun
yarismm
petrol rnleri oldugunu
saptamigt1.
363
Ordunun yeni kurmu oldugu petrol organizasyonu petrol kullammim kolaylagtirmak iin
bir
seri
yenilikler yapiyordu. Bunlardan
biri de zellikle her'trl
ama iin
kullamlan motor
ya-
kitt ile dizel yakitmm standardizasyonuydu. Bunun
iin zel,
tagiriir
bir boru hatti sistemi
icat
edilmig, Shell'in geligtirdigi bu sisteme
sava;
yerinde, petroln
ne dogru hareketini
saglayan
pompalartakilmigti.
Bylece petrol kamyon yerine
bu
sistemle
tagmabiliyordu. Ancak, yapilan
icatlar arasmda
en
nemli olanlardan
biri her
an
iin gerekli
beg
galonluk
benzin kabidir. Gnn
birinde ordu, kullamlan
on
galonluk kaplann kullani
siz ve
bir kigi
tarafmdantaginamayacak
ka-
dar agir oldugunu anlamigti. Almanlar
ise beg
galoniuk
kap kullanmaktaydt. Sonunda Amerikah-
lar daha kolay
idare edilebilen
tip
kap imali iin
aragtirma
yaptilar
ve
ngtlizler'le ortaklaga, Al-
manlar'dan ele gemig
kap dizaymm rnek
alarak, be; galonluk yeni bir dizayn yaptilar. Bu ko-
nuda Almanlar'a olan gkranlarini
ifade etmek iin yaptiklan kaplara onlan
ammsatan
"brek
kabt"
ya
da
"reel
kabt" gtbi komik isimler
taktilar.Geri
Amerikahlar rnek olarak Alman di-
zaynmdan esinlenmigti;
ancak bu dizayna
motora
kir girmesini engelleyen
bir boru takmayt da
onlar dgnmgt. Alman
dizayninda
huni
kullamldigi in,
ara motoruna
benzinle birl kte
toz
da
giriyordu.
Amerikahlar'sa
bu
para yerine
boru sistemini
kullanmigtL
Savagta-yaganmig
en
byk teknik d kinkliklanndan biri, "Okyanus Alti Boru Hattt"
an-
lamma gelen PLUTO'dur.
Bu
sualti
boru hatti sistemi Many Denizi Ingilizkesimini Franstz kesi-
mine baglamak
iin dizayn edilmigti. Ama, Bati Avrupa
istilasmdan
sonra
Fransa yoluyla.Al-
manya'ya girmesi tasarlanan
Mttefikler'in bu
ilerleme
sirasindaki
yakit
ihtiyacmm
yansim
bu
yolla saglamakti. Boru hatti
inasi
tamamlanmig
ancak ortaya hatto tesisiyle ilglli ciddi
teknik
sorunlar
ikmigtL
Sonu olarak,
istiladan
sonraki
kritik yillar srecinde PLUTOiinden
geirilen
petrol miktan hi denecek kadar
az
olmugtur. Ortalama olarak 1944 Haziram'nm D
gn
ile
1944 Ekiml'ne kadar, PLUTOiinden gnde sadece 150varil petrol geoigtir.
Mttefikler'in yakit aktanmi aismdan
bagardiklari belki de
en
arpici
rnek
100 oktanlik
havacilik benzininin tagmmasidir. 1930'lu
ylllann bagmdave
ortalarmda,
daha
ok
Hollanda'da-
ki
ve
Amerika'daki Shell
aragtirmacilarinm gehytirdigi 100 oktanlik
havacihk
benzini birok
alanda
son
derece
yarar
saglam17tir.Bu icat daha yksek srat,
daha
ok g, daha
abuk
hava-
landirma, daha
uzun
menzil, daha ok
manevra
yeteneglyle
havacihkta,
al1411mt;
75
veya
87 ok-
tanliktanok
daha stn performans saglamigtir.Yapilan
testler
100 oktanlik benzinin gncel
yakitlar kargismdayzde 15 ila
yzde 30 daha
byk
beygir
gcnde oldugu iin de
daha
uzun
menzilli uaklar yapilmasmi mmkn
kildigim kamtlami
ti.
Savag
tam
anlamiyla
baglamadan
evvel, ok daha pahall olan yakitin srlecegl belli baghbir
pazar
yoktu
ve o
gnk
pazar
yoklu-
gunda,
bagta Shell
ve
sonra
da
Jersey
olmak zere, bazi
girketter 100 oktanhk projeye ok b-
yk riskleri
gze
alarak nemli yatinmlar yapmigti. Shell
Sirketi
imal
ettig 100 oktanhk
benzi-
nin ogunu depo edecekti.
Ancak
savagin
aniden gelmesiyle
byle
bir
pazann
hem de
nemli bir
pazann
mevcut
ol-
dugu
ortaya ikmigtir. 100
oktanlik benzinin sagladigt
yararlar 1940 yllmdaki
ngiltere
savagmda
100 oktan gl ingilizSpitfire'larm
87 oktanlik
benzinle
ahyan109'luk
Messerschmitt'lere
kargi
sagladig stn
baanyla
kamtlanrngttr. Bu
lm
kahm
hava
savagmda Ingiltere'nink11
pay1
kazandigt zaferi 100 oktanhk benzine
baglayanlar bile
olmutu,
Ancak, benzinin
bu yksek
per-
formansh yakita
evrilmesi
iin
zel
ve
pahall bazi antma
tesisleri
gerekiyordu.Aynca ortada
ok
az
l00 oktanhk benzin
vardi.
nceretim
iin hedefler saptand1. Sonrabu hedefler
birok
kere degigtirildi
ve
her seferinde daha yksek dzeylere ikarildi. Az miktarda
mevcut
olan 100
oktanhk benzinin
askeritalepler
aistndan kontroln saglamak iin
biri Washington'da digeri
Londra'da.olmak
zere
iki
ayn
havac1hkpetrol komisyonu kuruldu. Kronikbir yokluk
devri
ya-
anmasma
kargm yine de
tahsisten
sorumlu olanlar
zaman
zaman
savurgan
davranmak duru-
munda
kalmiglardir.
Denizaltilann tehdit
savurdugu gnlerde
tahsis
sorumlulanmn
hi degilse
biri baanli olur
midiyle, vanlacak
menzile

ayn
kargo
gnderildigi
olmuttur.
364
Mttefilder'in 100 oktanlik yakit ihtiyacmin
hemen hepsi,
yanil944 itibariyle
toplam
ihti-
yacm yaklagik
yzde 90'i, Amerikan retimiyle
kargilanlyordu.
Ancak, retim
talebi
kargilamak-
tan uzakti. Sava; Mstepari Robert Patterson 1943 Nisaru'nda Ickes'a gnderdigi endige
dolu
yazida
"Bugnk
grnme gre
durum giderek ktye
gidecek"
demigtir.
Amerikalilar bu
ya-
k1nmalara
savagmen
byk
ve en
kompleks
endstriyel eserlerinden biri
olan
bir ingaat Ye
m-
hendislik programiyla
cevap
verecekti. lyi bir
gans
eseri, 1930'larm
sonunda,
-'katalitik
kirma'-
adt verilen yeni bir
antim teknolojisi
geligtirilmeye baglanmigtl
ve
baginda
da Eugene Hardy
adinda bir Fransiz vardi. Su teknoloji"Sun"
Sirketi'nin
sorumlulugunda
geligtirilmekteydi. Otuz
yll nce William Burton'un geligtirdigitermal
kirma
tekniginin
ilk neml
uzantis1olan
katalitik
kirma
teknigi
100 oktanhk
benzini ok
byk
miktarlarda retmeyi kolaylagtirmigttr.Bu
teknik
olmasaydt BirlegikDevletler, havacilik
yakit taleplerinidegil karilamak,
o
dzeyin yakmina bile
gelemezdi. BirlegikDevletler
savaga
girdigi
zaman
katalitik paralama operasyonlan
henz
yeni
baglamaktaydi
ve
ok
yaygm
degildi. O gnlerde katalitik paralamayla
byk
apta
retim al-
mak da
hayal gibiydi. Buteknolojinin
byk
apta
uygulanmast iin
gayet
byk tesisleregerek-
sinim
vardi.
Bunlar
on
beg kata kadar
uzanan ve
aligilml; klasik rafmeri
tesisler nden
ok daha
pahallya mal olan
nitelerdi.
Ancak, yine de,
tm
zorluklara
kargin
lftvardlya aligilarak, lke
sathmda birok katalitik
nite
inga edilebilmigtir. llkdizayn ele alinmig
ve
pilot
tesis
deneyimle-
rinden yararlamp byk
apta operasyona
gemekle
bu
bagarilmigt1.
100
oktanliktesisler
kurtilurken bir
taraftan
da
ayrica
dzinelerce yeni
tesis
kuruluyor,
mevcutlardan
og
da 100
oktanlik yakit
iglemeye
elverigli
hale dngtrlyordu. Ingaat
iin
birbiriyle
yarig
eden kurumlar
ingaatlarinm
hizla bitirilmesi iin
devamli olarak elik
ve
daha
bagka
malzemetalebinde
bulunuyor, bu da PAW'un
ve
petrolclerin igini
zorlagtinyordu. Bu
iki-
si
devamli
olarak
ingaatlarla
mcadele
halindeydi,
nk glderek
daha
ok.retim isteniyordu
ve
bunun
saglanmasi iin de giderek daha ok
tesis
inga etmek zorundaydilar. Hepsinden nem-
lisi, havaallk yakit tesislerinin
ikenin drt
bir
yamna
yayllmigegitli kollarla byk
ve tek
bir
entegre tesis
halinde bir
araya
getirilmesi gerekiyordu. Bu verimin en
st
dzeye
1kanlmasi Ic-
kes ynetimindeki kurumun szleriyle
"petrol
rnyle dolu
ok
say1davaril almak iin"
gartti.
Bu arada retim teknikleri
ve
yakit miktan
zorlamayla
da olsa
devamli gelistirilmekteydi. Bunla-
rm sonucu
olarak pilotlar
daha
gl uaklarla
uuyor,
enerji
ykl bombardiman uaklari lse
gerektigindekolayca kaabillyordu.
Zaman
zaman
Mttefikler 100oktanlik yakitsiz kalacak duruma
geliyor ancak hemen
son-
ra
sanki
sihirl
bir
elle yeniden artan
retim, ihtiyaci kargilar dzeye 1klyordu. 1945 ylli
talebi
.
savagm
bagmda
tahmin
edilen
talebin
yedi
kat
stndeydi. Yine de bu
talep
kargilanmigttr.
1945
yllma
gelinceye
kadar, BirlegikDevletler, 1940'taki
gnlk
40.000
varilden
daha
dgk olan
retim
kapasitelerini glinlk 514.000 varil 100 oktanlik yakita ykseltmigti.
Bir
generalinaik-
ladigt
gibi
hkmet
ve
endstri el ele, bunu
"gapkadan
tavgan
ikarir"gibi
bagarmigti.
Bagiglamayan Dakika
Ordu Donanma Petrol Kurulu
savagtan
sonra
bykgururla
gunu
duyurmugtu:
"Savagmhibir
agamasmda petrol nakliyatmda
herhangi
bir aksama olmamigtir. Nakliye grubu
her
zaman,
iste-
nen
petrol, istenen miktarda, istenen
trde
ve
istenen yerlerde saglamayi bagarm14tir. Petrol
rn yoklugu yznden
gecikmig
ve
yapilamamq hibir
operasyon
mevcut
degildir."
Bu iddia
veya
degerlendirme, genel olarak almdiginda,
tek
bir istisna diginda
dogrudur; bu istisnai du-
rum,
sistemin felce ugraylp
allymad1gl
korkun bir dakikada
yaganmigti.
1944 ilkbaharinda, Almanya'yla yapilan
savagta,
ibre artik Mttefikler lehine
dnmgt.
Amerikan
ve
ingiliz
kuvvetleri
talya'yagirmigti
ve
bu da talya'mn
savagi
birakmasi ile
sonu-
lanmigti.
Ruslar ise, dogu cephesinde
ilerlemekteydi.
Sonra, 6 Haz ran 1944 D-gnnde, Mtte-
365
fik kuvvetler Normandiya.kumsalma dayand11ar
ve
bylece Batt Avrupa iggalinin
kapismi atilar.
Sonra, birdenbire,
Mttefikler'in
o
kadar uzun
emek sonunda byk dikkatie hazirladiklan
planlarda bazi terslikler olacak
ve
iggal ordulan, plan
ve
bek1entilerinin
aksine kendileritii
d-
ndklerinden ok daha
uzun
bir
zaman
Normandlya'da,
dgman emberi iinde bulacakti.
Bundan byk sevince
kapilan Almanlar, yakit
azhgi
yznden cepheye arabuk
takviye
gn-
derememig,
yine
de iggalci kuvvetleri
bir
sre
orada
tutmugtu.
Bu durum
kargismda Alman Ko-
mutam
Feld Maregal Gerd
von
Rundstedt
pu
emri
yaymlamak
zorunda kalacakti: "Savagdonam-
mmi
asker
ve
atlarla
tagi,savagma
hall digmda
benzin kullanma." Sonra, nasilsa, 25 Haziran
1944'te Mttefik ordulan Alman emberini kiracak ve organizasyonsuz
ve
ikmalden yoksun Al-
manlar geri ekilecekti.
Simdi
sevinme
sirasi
Mttefikler'deydi. Artik
Almanlar'm
arkasmdan
gnlleri rahat
kogacaklardt
General George Patton Jr.bagkanligmdayrye
geen
ncOrdu belki de
o
gne
ka-
dar hibir ordunun yryemedigi bir htzla
ilerliyordu. Atilgan,
dinamik,
agm
heyecanli bir ka-
raktere sahip olan Patton
fkesinde de yanardag gibiydi.
(Belki de bu
son
zellik polo oynarken
bagindan aldigi
yaralardan ileri
geliyordu.)
Kendi kanaatine gre 6 Haziran ikarmasindan
son-
ra,
Mttefikler'in izledigi
stratejl ekingen ve
agirt
temkinliydive
bu da onu
mutlu etmiyordu.
1944
Temmuzu'nda, bu sikintismi ifade eden
Qu
dizeleri
yazmigttr.
Savagta da agkta
da
Atak olmak gerekir
Yada
hakkmiz
olan
dl
Gelmeyebilir...
yleyse
birakin
savagahm,
Dgmani kirahm geirelim,
Yok
edelim!
Madem ki
pimdi
top
bizde
Sansimizi
deneyelim!
Cehennemin
kol
gezd gi savagta
Saglam
yere
basma
kaygtmizi
Unutahm,
Gelin hedefe vurahm,
ve.
Kazanalim!
Sonsuza dek kazanallm...
Mttefik Kuvvetlerin Bagkomutani General Dwight Eisenhower, Patton'u
herkesin
kargi-
smda,
"harekete
dayanan bir savagta
byk bir lider"
olarak
ilan
etmigtir. Ancak, kendi kendine
kaldigt zaman,
bir hareket komutam olarak sonsuz
degerlerini kabul etmekle
beraber, Eisenho-
wer
Patton'un drt bagi
mamur
bir komutanda
bulunmasi
gereken
o
"kritik
yetenekten" yani
durumu btrtyle grebilme yeteneginden
yoksun
oldugunu
dgnrd. Ashnda Eisenhower,
bir ekip halinde aligildigt
zaman
Patton'un i;
grme yeteneginden
hatta dengesinden
emin
de-
.
glldi.
Eisenhower'e gre Patton kumar
oynamaya
fazla hazirdt,
"kt
tavsiyelere
kapilmaya"
fazlaca
aikti. Bir
gn
Patton'a punlan sylemigtir:
"Dilini
tutamamandanson
derece gikyeti-
yim. Artik senin genel degerlendirmelerinden
de
gphe etmeye bagladim. Unutma
ki
bu, yksek
konumdaki bir asker iin parttir!"
Yzne kargi syledigt bu szlerle
Patton'u dogrudan
uyar-
mak
istemigti.
Yine de iinden Patton'a kary
hissettigt bazi olumsuz duygulara kargm Eisenhower
iggal
iin hi dgnmeden Patton'u istemigtir. General Marshall'a yazdigt
mektupta
syledigt glbi,
Patton
savagmay1
bilen biriydi
ve
"kendi,.kendisini
mahvetmedigi
srece
onun
bu niteliginden
366
I
I
I
vazgeilemezdi." Aynca
punlan
da
yazmigtir:
"Patton, akh
bagmda
ve tutarli
birinin gz
hapsin-
de oldugu srece, eger
bu kigi
onun
iyi
ynlerinden
yararlanip,
govmenlik
ve
artistlik
sevdastyla
da
gzlerini
kr
etmezse,
Patton bu igin
tam
adamidir." K1saca
Patton bir
egit
sigortaydi
-
"ola-
ganst
ve
acimasiz
atilim
gc
olan
bir sigorta"
-
"Kritik anlarda Patton bu
gc
kullanabilen
adamdi."
Eisenhower
ayrica
gunlan da
yazmigti: "Dikkatedeger bir olasihk da
var.
Bu
savagta,
belki
de bu agamada, dengesiz kabul edilen fakat cansiperane
savagan
bu adama ihtiya duyula-
cak bir durumla kargilaabiliriz.Bylebir durumda, gedigi kapatmak iin
oraya
sevk edilecek
en
uygun
kigiPatton'dur. Bylece durum da kurtanlmig olur."
Patton kipiliginin
gsterdigigle,
a2imle,
amaci takdim
ve
itimat
telkinetmedeki yetene-
giyleve sava;
"kazanma"
kabiliyetlyle hi kugku yok ki kendi alanmda olaganst bir liderdi.
Her
ne
kadar stleri, karakterine kargi gvensizlik gstermigse de
o
emri altmdaki kuvvetlerin
kendisine
tam
sadakatle bagli
oldugu, ok sevilen bir
ahslyetti.
Kendi ismi etrafinda efsane
ya-
ratmamn
nemine inanmigti
ve
biri inci kakmall iki
tabancasiyla, 1930'larda
West Point'deyken

ve
Harp Okulu grencilerinin
komutam olmayl isteyip
de baaramadigmda kendi
kendine
takti-
gi
"Old Bloodend Guts" yani
"ihtlyar
kanli
cesur" adlyla bunu bagarmigtl
da. Patton
sert
ve e-
kici olmayan dig
grnmnn, demir gibi
sert disiplinli mizacmin altinda duyarh b r insan, d-
vgmee
girmeden
nce heyecandan midesi
kalkan,
yayinlanmigiki
c lt giirkitabi olan biriydi.
Patton da Rommel gibi motorize
savagm
ustasiydi. Savagma
gansinm
kendisine gelmesini,
gan ve gerefe
kavugmayi beklerken sabirsizlanir, sikintlya
kapilird1.
ok
kere
"atqmaya
girmeli
ve
ylllar boyu hatirlanacak olaganst bir geyler yapmallyim" demigtir. Nitekim bu
baanyi ka-
zanmigtir ve
Eisenhower'in zel
yetenekleri zerine
sylediklerini dogrulayarak
onun
hakli ol-
dugunu kamtlamigttr. Belinde
astli
iki
tabancaslyla
Normandlya'dan ikigta insani
hayrete dg-
ren
bir hizla
yrmgt.
Sir
ay
iinde
ok
byk bir
mesafekat etmig, Brest'ten Verdun'a
uza-
nan
yaklagikbegyz mil
mesafeyi geerek Fransa'nm Loire Nehri
kuzeyindeki
topraklarmogu-
nu
zgrlklerine
kavugturmugtur. Tipki Rommel gibi
o
da kararghtaki levazim komutanlarmi
pek tutmazdi. ncOrdu'nun yrdg hat ok
uzun oldugundan
yakit
durumu bir aralik
bir hayli
azalmigt1.
Byle
durumlarda
yak1tsiz
kalmamak iin Patton
kuvvetleri akla
gelebilen,
belki de yasal olmayan her
trl
yntemi denemigtir. rnegin, gerekirse bagka birliklerdekilerin
kipiliginebrnerek petrol alir, trenlerive
kamyon konvoylanm yoldan
evirirlerdi. Benzin bul-
mak iin Patton
casus
uagi b le kullanmigtir, Casus uagt havalantp benzin
olan yeri
saptardi.
Yine de 1944
Agustos
ayi sonuna
dogru yakit
sorunu
Mttefikler iin
son
derece ciddi
bo-
i'
yutlara ulagmigti.Fransa'da gzle grnr bir yakit sikmtisi yoktu.
Bazi yerlerdeyse
"yakit
fazla-
si" bile
vardi. Ne
var
ki bunlar gereksiz yerlerde rnegin hattm ok tesinde, Normandiya'day-
di. Su bakimdan yaloti cepheye ekmede
byk lojistik
sorunlar
iklyordu.Benzinin bol oldugu
gnlerde Mttefikler
"260
lojistik planlama
gn" mesafesini sadece
yirmi
bir gnde tamamla-
migtL
Yakit
konusunda belki demiryollarmdan
faydalanmak mmknse de, hatlar
bozuk oldugu
iin, bu yapilamlyordu. Yakitkamyonlarmdan kurulu ok
uzun
konvoylar olugturup zel
yollar-
la Fransa'ya
sevkle
de bu ip
zlemlyordu.
Ikmal yollari uzadika kamyonlar cepheye ulagmak
ve geri
dnmek iin kendi
yakit stoklarindan kullanmak zorunda
kahyordu. Lojistik
sorunlarso-
nucu,
gnn birinde,
o
kadar abuk yryen
Mttelik ordulan kelimenin
tam
anlamiyla ben-
zinsiz
kalmigtl.
Aym
gey
1942'de, kuvvetleri Kuzey Afrika'da yrrken Rommel'in de bagma
gelmigti. Durumun ciddiyeti kargismda Patton bir degerlendirme
yapti. 28 Agustos'ta ogluna
yazdigt
mektupta
bu konuya gyle deginmigtir: "Bugn iin benim baglica
sorunum
Almanlar
degil
benzindir. Eger bana yeterikadar benzin
verecek
olsalar,
nereye
istersem
oraya
kadar
gide-
bilirim." Bunu yazdtgimn ertesi gn gnlgne
pu
notlari dgecekti:
"Sunu
grenmig
bulunu-
yorum
ki herhangi bilmedigim sebepler yznden bize hakkimiz olan
benzin
verilmemig
-
daha
dogrusu hak ettigimizden 140.000
galon
az
verilmig. Bunun beni arka plana ekmek in dzl-
m
bir
manevra
olabileceginden kugkularnyorum."
367
Patton gphelenmekte haksizdi, nk
teki
birlikler de benzinsiz kalmigt1.
te
tam
bu
an, tm
Mttefik
Kuvvetlerin Bagkomutam olarak Eisenhower,yagamsal bir konuda karar al-
mak
zorunda
kalmigtt. Ya
mevcuttane
kadar
benzin
varsa
hepsini birden Patton'un ncOr-
dusu'na gnderecek ya
da nc
Ordu'nun kuzeyindeki BirlegikDevletler Birinci Ordusu'na
sevk
edecekti. Birinci Ordu,
General Montgomery'nin idatesinde ngtlizler'inYirmi Birinci Or-
du Grubu'nu destekleyen
ve
kiyiya
en
yakm olan orduydu.
Artik Eisenhower iin karar
am
gel-
migti. Ya
kendi
"genig
cephe" stratelisini
-tm
kanatlan korumaya almay1-
birakip Patton
ve
ncOrdu'yu
Naziler'in Bati Duvan "SiegfriedHatti"nl kmp dogrudan Almanya'yi
iggale
gnderecek
veya
nce Montgomery'nin birinci smtf
bir ikmal
limam olan
Antwerp'i
almasim
bekleyecekti. nc
olarak, Montgomery'nin
Israrla
savundugu bir seenek
daha
vardi: Kendi
komutasi altmda
ok
byk, kirk
tmenli bir
asker alayi
olugturarak onunla Ruhr
iinden
geip
Almanya'ya girmek
ve
bu lkeyi
tuz
glbi paralaylp
yenilglye ugratmak.
Eisenhower'in karar
vermek
iin irpmdigt
anlarda Patton harekete gemek
iin sabtrsizla-
niyordu. Gnlgne gunlari yazmigtit:
u
anda
savagi
kazanmak
iin bugne kadar bize veril-
mig
en
byk
gansa
sahibiz.
Beni b1raksalar...
on
gti iinde Almanya'da oltiruz... Su ok ke-
sin... korkarim ki bu kr kstebekler geregi
gremiyor." Ancak Eisenhower, siyasetin
ve savag
koalisyonunun
sorunlanyla
fazla
meggul
olugu yznden
ve
zellikle
de
almgan
bir insan olan
Montgomery'le arasmdaki gergin
iligkiyi daha
da ktleptirmemek in bir yol bulacak, kuvvet-
leri ayirarak
benzinin byk
payini
Montgomery'ye destek
veren
Birinci Ordu'ya
gnderecek,
Patton'un nc
Ordusu'na vermeyecekti.
Rezervinde
sadeceyanm
gnlk
benzin kalan Patton
fkeden
ilgma dnmgt. Sylenti-
ye gre,
Amerikan glerinin komutam General
Omar Bradley'in kararg hma
geldiginde
"tiplo
kizgin bir boga
glbi
kkryordu."
Ona kkrercesine
qu
szleri syleyecekti: "Sizin
gu
tanrinm
belasi
savaginizi,
kazanacagz. Yeter ki nc
Ordu'ya hareket
imkm verin. Beni dinle Brad,
.
bana 400.000 galon benzin
ver yeter,
bak greceksin
iki
gn
iinde
seni Almanya'nin iine
so-
karim."
Patton, hakki olan
miktar
zerinde k1smti yapilmasma
boyun egecek kigi degildi. Zaman
kritik
zaman,
dakika kritik dakikaydt, nlerindedgmani itme,
saldirma,acimasizca
ilerleme
hrsatt vardi;
sava;
abucak
sona
ermeli,
o
da kaderine yani
an
ve
gerefe
ulagmahydt fke
ve
asabiyetini saklamakta glk
eklyordu.
O gn gnlgne
qu
satirlari
yazmigtir:
"Benden bagka
hi kimse
'bagiglamayan
dakikanin' dehget
saan
degerinin
bilincinde degil.
Bize hi yakit veril-
medi. Nedeni de Monty'yi
memnun
etmek
iin yakitin Birinci Ordu'ya
verilmig
olmasi." Sonun-
da yine de birligindeki yakit
tamamen
tkeninceye
kadar
ilerlemeye devam edecek
ve
"ondan
sonra
da
yaya
yrmeleri" emrini verecekti.
Kanstria yazdigt mektupta bunu gyle anlatmigttr:
"Her santim flerleyigte dvgmek zorunda kabyorum. Ancak beni durdurmaya aliganlar dr
man
degil 'Onlar'... Haritaya bak! Gteceksin ki bir yerlerden birazcik benzin agirabilsembu
sa-
vagt
kazanirdim."
30
Agustos'ta nc
Ordu'ya tahsis
edilen benzin miktan
normal dzeyin onda birinden
daha aaglya dgmgt. 3 Eyll'e kadar bagka
benzin verilip verilmeyeceg
de bildirilmemigti.
Bunun ertesi gn, 31
Agustos'ta Patton kuvvetteri Meuse Nehri'ne ulagt1.
Artik ncOrdu
daha fazla
ilerleyemiyordu. Benzin depolan
bogtu. Bu durumda Patton Eisenhower'e puntan
sylemigtir:
"Adamlanm ahktan
lmemek iin belki de kemerlerini ylyebilir;
faka.t benzin de-
polanm mutlaka doldurulmalldir."
Montgomery kuvvetleri 4 EylPde Antwerp'i almigt1.Ertesi gn Eisenhower gnlgne
unlari yazacakti:
"Simdi, qu
gnde Patton'u yeniden harekete geirmek geregini
duyuyorum."
Ve ondan
sonra
da
Patton'a daha ok yakit
verilmeye
baglandi. Ne
var
ki kaybedilmig olan daki-
ka asla bagiglamadigm1
kanitlayacakti. Aradan geen
ve
kaybedilen birka
gn
iinde Almanlar
kendilerini
toparlamak
iin gok
degerli olan
"zamam"
degerlendirmiglerdi. Eylln hemen ilk
368
gnlerinde Hitler
"ekilme
yok!" emrini biraz
yumugatmig, bu da Alman birliklerine
geri ekil-
me, toparlanma
ve
bir
savunma
hatti
kurma olanagt saglarugtl. Patton kuvvetleri
Meuse tesine
gemeye
savagtiysa
da Moselle Nehri zerinde durdurulmugtu;
ama
bu dela benzin yoklugun-
dan degil, Almanya'nm ok daha
takviyeli
direnci
yznden.
Bunuizleyen dokuz
ay
1stirapli
ve
ok pahal1yamal olan atigmalarla geti. VeAlmanya
son
kargi
taarruza
getiginde Berlin fethe-
dildi.
AmaAmerikal11artarafindan degil, Ruslartarafmdan.
Savagm
son
aylannda Patton, Almanya'dan
geip
ekoslovakya'daki
Pilsen'e kadar
ilerle-
di.
Ne ya21kki
"bagiglamayan
dakika"
onu savag
alaninda
ganve
gereften
yoksun birakmigti.
1945 Arahk aymda, Avrupa'daki dvgmeden sekiz
ay sonra,
motorize
savag ustasinin
yagam1
an
ve gereften
uzak bir sonla noktalanmlytir. Bindigi gofrllimuzin Alman a'da bir
caddede
kargidan
gelmekteolan bir BirlegikDevletler Ordusu kamyonuyla
arpigmigtt.
Acaba
Mttefikler,
sava1
yumugak bir inigle
sona
erdirmek istedikleri
iin mi
o
kritik daki-
kanm,
"bagiglamayan
anm" kaip gitmesine gz
yummuglardt? Bu
soru o gnlerde
ve
daha
son-
ra
birok kere gndeme gelmig
ve tartigilm19tir. Bati Avrupa'nm kurtanlmasmda Mttefik Kuv-
vetler'den yaralanan
ve
kaybolanlann
sayisi
bir milyondu. Patton yryg iin
yapilan eyll
yoklamasmda bunlarm drtte
sag olarak
ortaya ikmigt1. Savapm
son
sekiz aymda askeri ha-
reketin
sonucu
olarak
ve
bir de Alman
toplama
kamplarinda
daha milyonlarca insan hayatlanm
kaybetmigtir.
Sunu
da
belirtmek gereklidir ki, Mttefikler, eger Bati kapismdan
Almanya'ya daha
erken girmig otsalardi, Avrupa'nm
savag sonu
haritasi imdi bambagka olurdu; nk
o
zaman
Sovyetgc Avrupa'ntn merkezine bu kadar gidemeyecekti.
Eisenhower'in bu konuda vermig oldugu karar aceleyle
ve
sagliksiz bilgilere dayanatak
ve-
rilmig bir karard1. O gnn havasmda byk
gpheler
ve
riskler egemendi. Bu kopullar altmda
Patton'a
benzin verilseydi.belki de bunun bedeli byk olacakti. Bu, bir olasillkla
o
kritik anda
Mttefikkoalisyonun
temellerini
sarsabilir,
tm Mttefik Ordu'yu ok zor
bir
duruma sokarak
ncOrdu'yu da dgmana
tam-hedef
yapard1.
ok
daha nce,
AlmanOrdusu'nun Patton
ce-
nahina
tuzak
hazirladigt hakkmda raporlar
ahnmigtL
Avrupa'da
savag
konulu amlarinda Eisenho-
wer
Patton'un kendisine yanligkarar verdigt
gerekesiyleyaptigi sulamalan, diplomatik
bir dil-
le fakat kesin olarak reddeder. Gerek gudur
ki, Patton
durumu btnyle grememigtL
Eisen-
hower
aismdansa,
zerine dgen sorumluluk
ok
kapsamhyd1
ve aynca
bir olasilikla Patton'un
plant baanli olmayabilirdi. Eisenhower amlarinda bu konuya gyledeginir:
"1944
ylli
yaz sonla-
nnda, bize ulagan
bilgiler Almanlar'm hl kendi lkelerinde
gerektiginde kullanmak zere ben-
zin
rezervi
bulundugunu
gsteriyordu.
Kk bir kuvveti
ileriye
sevk edip Rhine'l geirtmek
ve
sonra
da Almanya'nm
ta
line srmek fikri, kigiselkammca bir fanteziden bagka bir
gey
degildi."
Eisenhower durumu byle aiklamigtir.Aynca, bu kuvvet Rhine'1
geseydibile,
ilerleme
strasm-
da kanatlarim korumak iin byk kaylplar vereceginden,
hedefe
ulagtigi
zaman ok
fazla kl-
mg olacakti. Eisenhower kendini savunurken 1944 Agustosu'nda almigoldugu karan,
gereke-
leriyle beraber, bugn de
savunmaktadir: "Byle bir
atihm dgmanm eline koz vermig
olurdu
ve
bunun
sonucu
Mttelikler in, kaimlmasi imknsiz bir yenilglye dnrd."
Eldeki bulgulan
inceleyen diger
bazi
kigilerse
farkh bir
sonuca
ulagmigtir.
Onlaragre, ha-
ta,
ordularm dagttilmasmdaydt. Bunu yapmak yerine
tm
Mttelik gler Montgomery'nin ko-
mutasmda
bir
araya
getirilmeli
ve
hi caymadan, azimle, Ruhr iinden
geirilip Berlin'e yrtl-
mellydi.
Patton
ve
kuvvetleri
de
o zaman
bu heybetli asker alaymm ggl bir
parast
olurdu. Su
yapilml; olsayd1
ve sonu
da baanyla.bitseydi, Avrupa'daki insan katliami beklendiginden
ok
daha erken
sona
ermig olurdu.
Bu
soruyu
bagmdan
sona
bir btn olarak ele ahp
uzun
uzun
inceleyen
kigi
nl
Ingiliz
as-
keri stratelisti
ve
tarihi
Basil Liddell Hart'dir. Su
yazar
Birinci Dnya Savagi'ndan sonraki
yazi-
lanyla
"yayilmakta
olan
savag
seli" hakkmdaki fikirleriyle, II. Dnya
Sava1'ndada, mekanize,
motorize bir atigma olan bu
savagi yazmay1
hatta, bit
baktma britzkriegin
esin kaynagi olmayi
kendinebak grmgt.1970'te
lmnden
ok
az
nce Liddell
Hart,
Patton
stratejisi
zerinde
uzun
bir dnme agamasindan
sonra
vardigt hkm
duyurmuqtur. Liddell,Patton'ahak
ver-
migti. 1944
Agustosu'nun sonundaki
o
gnler
"bagiglamayan
dakika" gnleriydi. Almanlar.
o
gnlerde hl
gokhalindeydi
ve
hazirliksizdi. Rhine'daki
kprlerin hibiri henz
tahrip
edilme-
migtl. Eger bu kogullarda
Patton'a
-giirindeki
bir deyimiyle-
dgmana
hcum olanagi verilseydi,
Patton.rahatlikla
Almanordulannidagitir
ve
kesin yenilgiye gtrrd. Liddell Hart'in gr
ve
degerlendirmesine
gre
"igi
abuk bitirmenin
en uygun zamani
bog
yere
heder edilmigti."
Bu
hata Agustos'un
son
haftasmda
Patton
tanklanndan
benzinin kesildigiandir.Oysaki
o an
Patton
.
kuvvetleri Rhine'a
ve
Rhine
kprlerine lngilizler'den
100 mil daha yalandi."
I
370
I
DRDNC.BLM
HIDROKARBON
i
I
I
ii
ACI
e
..
I
20
Yeni
ekim
Merkezi
Bu devir, sonradan, bilge kipilerin ittifakla isimlendirdigi
gibi "YzAdam Devri" olarak bilinir:
"Yz
AdamDevri",Suudi
Arabistan'da
alianAmerikab petrolc
sayisimn
azaltilipyz
kigiye
dgrldg, bu kipilerin
dnyanin
diger yerlerinden kopanlip yalmzliga mahkm
edildigtsavag
ylllandir. Bu ylllarda
tm
dnyada duyulan silah sesleri yaninda Suudi petrolnn
geligtirilme
konusu unutulup bir kenara b1rakilmig,1943ylhnm sonunda
"yz
adama" bir kigi daha -Eve-
rette Lee De Golyer-kattlmigti. De Golyer'in
buraya gelip yz adama
katilmasi
sava;
bittigi
za-
man
geleceklerini dgnen
"bazi
kipilerin" Suudi
Arabistan't
unutmamig olduklarmm
kesin iga-
retidir.
Yirminci yzyilm birinci yansmda, Amerikan petrol endstrisini
ve
bu endstrisinin
tm
dnyada hissedilen
geligmesini
yalniz
bagma
elinde
tutan
adam De Golyer'dir. O
gne
kadar bu
endstriyi De Golyerkadar kapsamli olarak ele alan bagka birine rastlanmamigti. Gnnn
en
nl
jeologlarindan
olan De Golyer,igletmeci, girigimci, kltrl bir kigi olarak petrolclgn
nemli sayilan her ynyle
ayri ayn
meggul olmugtur. Kansas'ta yegilliklerle
evrili
bir kulbede
dogan,
Oklahoma'dabyyen De Golyer,sirf Latince'yisevmedigi
lin Oklahomaniversite-
Sl'nin
jeoloji
blmne yazilmigtl. Bylece
yaaminm
yolu
tamamen
bir rastlantlya bagli olarak
saptanmigti. Daha
mezun
olmadan nce,
vakit
aymp
Meksika'ya gitmenin bir yolunu
bulacak,
orada 1910 yllmda,
muhtegemPortrero del Liano'da
4'nc
kuyuyu kegfedecekti. Gnde
110.000varilrn
vererek
figkiranbu kuyu, Meksika petrolnn Altm Yolunun
ve
Altm
age
mn
a11digmi
mjdeliyordu.
Bu
o
gne
kadar
kegfedilmig
en
byk
petrol
kuyusuydu Ve hem
Cowdray/Peason igletmesinin
petroldeki gelecegini hem-de De Golyer'inepsiz
ve sonsuza
dek
srecek itibarmm kazamlmasinda
gerekentemeli
hazirlamigtir.
Ancak, bunlar
yalnizca
b r baglangiti. De Golyer jeofizik
biliminin petrol
igletmeciligine
tanittlmasmda
nclk
yapmig
kipidir.Aynca, petrolclgn
en
nemli
buluglanndan olan sis-
mografi biliminin
geligmesine
de
nclk
etmigtir. Sismografininkullammmda
o
denli byk be-
ceri kazanmigtt ki zamanla
"dinamitle
oynamayi
ilgmca sevdigi" bile sylenecekti. Standard
Oil
Sirketfnin
New
Jersey
kolu bagjeologu, De Golyer iin hayranhkla "Bu
adamin
petrol
bulma lgi-
ne
gsterdigi
ilgi
ok
candan. Gece
gndz
bunu
dgnyor" diyecekti.
De Golyer nce
Cowd-
ray
igletmesi adma, ok baarih bagimsiz bir petrol girketi kurdu. Sonra da, Standard'm
NewJer-
sey
kolundan da
agn
aldigi halde buna
yanagmayip
kendi adma
aligmaya
bagladi. 1930'lann
sonunda,
zamanladnyanm
en
nde gelenpetrolmhendisligi
danigma firmasi olan De
Golyer
ve
Mc
Naughton'ukurdu. Eu firmanin kurulmuy
olmasi
bile kendi aismdan bir
tr
"bulug"
sa-
yllmalidir;
nk, bankalar
ve
teki yatinmcilann
petrol
rezerv
sahlplerine kredi vermesi
iin bu
rezervlerinin
bagLmsiz
bir firma
tarafmdan
degerlendirilmesi
gerekiyordu.
IgteDe Golyer
ve
Mc
Naughtonfirmasi da bu
gereksinmeyi
kargilamakiin kurulmugtu.
De Golyer daha kirk
yagmm ortalarmda,
birka kez milyoner olmuy
ve
daha
sonra
da ka-
zanct senede
ortalama 2 milyon dolan bulmustu. O kadar
ok
para
kazanmaktan zamanla htk-
373
kinlik
getirerek
paranin
ogunu
dagitma yoluna
gitmigtir.
Aslmda De Golyer'in ilgi
sahasi sadece
petrol
ve
paradan
ibaret degildi. Texas Aletleri diye
Lilinen
bagka bir firmamn da kurucusuydu.
"Chili"denen bir
tr
kirmizibiber
zerinde aligma
yapmig,
bu konunun
tarlhini
yazmig
nl
bir yazardi.
ok
zengin bir kitap koleksiyonuna sahipti. Saturday
Review of Literature'
iflasin
tam
epigindeyken, kefil olarak dergiyi
bu durumdan
kurtarmig, derginin politikasim hibir
za-
man
onaylamadigi
halde bu derginin bagkanligim
stlenmigti.
Kisaboylu,
tiknazve
dinamik yap111De Golyer
yillar boyu aslanmkini
andiran kafa
yapisly-
la petrol endstrisinin st dzey evresince
tamnan,
fevkalade
saygi gren,
szleri agirl1k
ta1-
yan
biri olmuqtur. Tm bu nitelikleriyle kendi kendini yetigtirmigbir
adamclarak
De Golyer'in
Yeni
Yasa'yi pek umursadigi yoktu. Bunakarginyine de,
sava
1ktiktan
sonra
Petrol Sava; Idare-
si'nde Harold Ickes'in bagyardimcisi olarak
al1;makiin Washington'a
agrilmigti.
De Golyer,
biraz tereddtle
de olsa, bu grevi kabul etmigtir. Kendisinden
tm
BirlegikDevletter'de petrol
retimini organize etmesi
ve
vesikaya baglamasi
istenlyordu.
Aynca 1943
yllmda
zel bir dig
g-
rev
de yklendi. Suudi Arabistan'da
ve tran
Krfezi'nin
teki
lkelerinde okkritik
ve
ategli
tar-
tigmalarayol
aan
petrol
potansiyelini degerlendirecekti.
Bundan
y11.nce, 1940'ta De Golyer
Texas'ta, bir petrolc
grubu
kargismda Ortadogu
petrol
konulu bir konugma yapmigtt. O gngunlari
sylyordu: "Bugnekadar petrolclk
ta-
rihinde, bu
kadar
genig
bir alanda,
byle birinci derece nem
taglyan,
bagka bir petrol blgesine
rastlanmamigt1r.Belki de.biraz aceleci
davrantyorum ancak
gu
kehaneti sylemeden geemeye-
cegim. zerindedgndgmz blge nmzdekt birka yll iinde dnyanm petrol reten
en
nemli blgesi olacaktir."
Simdi
1943yllmda durumu gzlemekiin kendisinin blgeye gLt-
mesi
gerekiyordu. Ancak,
o
bu konuda
pek
hevesli
davranmadt. Egine yazdtgi mektupta bun-
dan pylesz edlyordu:
"Uzun
y111ar nce, bir Amerikah olarak bu yolculuga
lkip
durumu
sap-
tamak
bana ok nemli gibi gellyordu. Ancak,
gimdi bunu istedigimden pek emin
degilim, bu
yolculukbir hayli rahatsiz
ve
biraz da tehlikeligeecege
benziyor. Ne de olsa ben Lindbergh de-
gilim."
Sava;
strasmda
Ortadogu'ya ulagmak
hi de kolay degildi. Ilkdurak olarak Miami'ye ugra-
dtlar
ama
burada onlan bir kaza bekliyordu. nigstrasmda uagm bir
tekerlegiate;
ahp yanmigt1.
Uzun bir sre yeni uagm
gelmesini bekledikten
sonra, sonunda
De Golyer
ve
misyonda
grev-
li digerlri
askeri uaklara almarak Karayipler
zerinden Brezilya'ya, Afrika'ya
ve
sonunda da
1ranKrfezi'ne
ulagtilar. Rehberleri onlan nce Irak
ve
ran'm
petrol yataklarma
sonra
da Ku-
veyt'e
ve
Bahreyn'e,
en
sonunda da, mevcut
yataklan grmeleri
ve
nceden belirlenmig diger
yapilar iin Suudi Arabistan'a gtrd, Ilkdurakta, De Golyer
kansina.yazdtgl mektupta gzle-
mini
yle
anlatmigt1:
"Tm
gezi
boyunca burada gzel fakat kisir bir araziden bagka bir
gey
gr-
medik...
Simdiye
kadar grdgmz
yerler yanmda Texas bir
iek
bahes ne benziyor."
Zaman
zaman,
De Golyer'ebir
tren
havasi
iinde
koyun gzikram edildigi oluyordu.
De Golyer koyun
gzn artistik bit beceriyle
yeme
sanattn1grenmigtL Yolculukboyunca tanik
oldugu daha birok ilgin
olay1
da notlanna almigtir.
Tabii ki
lde
yapilan bu gezide
jeoloji
de-
neyimli gzyle gezdikleri
her yerde birtakim
ipulan
buluyordu. Bunlan
haritalardan
edindigi
bagka ipularlyla, kuyu raporlanyla
ve
sismik ahgmalarla bir
araya
getirip,
hayal
gcn
de ka-
tarak
bir
geyler
grenmeye ahglyordu. O
gne
kadar Suudi
Arabistan'da
750 milyon varil
tah
min edilen
rezerve
sahip jeolojikyapit saptanmig
durumdayd1. Ancak, daha bagka benzer
ya-
pitlarin
bulunmasi
ve
bunlar
zerinde inceleme
yapilmasi sonunda
Suudi Arabistan'da
ok
daha
byk rezervler olabilecegi
anlagildi. Krfez boyundaki diger lkeler iin de
aymgey
sz konu-
suydu. Bu sebepten birok
glkle
kargilagildigL
halde,
ekilen
onca
fiziki
sikmti
buna kat kat
degiyordu. De Golyer bir petrol adamiydt. Onun
iin Arap Yanmadasi'nmtplaklleribir
tr
efsane
diyan
Olan
El Dorado gibiydi. De Golyer,
petrolclkte evvelce benzeri grlmemig bir
ey
peginde oldugunun bilincindeydi
ve
bundan heyecan
duyuyordu. O
gne
kadar gnde
374
110.000
varilpetrolveren
bir kuyunun
kqift olan bu
adam
bile
petrolclkte
geen yanm
asir-
hk deneyiminde byle bir
gey
grmemiti,
1944 yllmm baglarinda Washington'a
dndgnde blgede
yani, fran,Irak, SuudiArabis-
tan,
Kuveyt, Bahreyn
ve
Katar'da
var
olmast
"muhtemel"
ve
kamtlanmig yaklagik25
trilyon
va-
ril bulundugunu bildiren bir
rapor sundu.
Eu miktarm
yzde20'styani S trilyon
varil
sadece
Su-
udi
Arabistan'dan
iktyordu.
De
Golyertutucu
bir
adamolarakBirlegikDevletlerhkmeti
adi-
na
yapttgl
"kamt13nm1g"
V
"OllSl"
rezerv
degerlendirmesinde uyguladtgl standartlan, bankala-
rmrezerv
degerlendirmesini yaparken de
aynen
uygulamigttr.
ifte
standart kullaninaktan ka1-
mrd1. Aslmda rezervlerin ok
daha fazla
oldugu
grgndeydi. Nitekim
tahmini,yaptigi bu yol-
culukta
dogrulanmig,
blgede
ikan
petroln 300
trilyonvaril,sadece Suudi Arabistan'dan ika-
nmsk
100
trilyonvaril
glbi
inanilmaz
rakamlara
ulagtigL
kamtlanmigtt. Ortadoguyolculuguna ka-
t11ml; olanlardan
biri DigigleriBakanligl'na
"bu
blgedeki
petroln gelmig
gemig
tm
petrol
ta-
rihinde kazamlmig
en
byk dl" oldugunu
syleyecektir.
Verilen belirli rakamlardan daha nemli
olan
bir
gey
de bu
heybetli
petrol
rezervlerinin
nemi hakkmda
De
Golyer'in yaptigt genel degerlendirmedir.
De Golyerbu konuda gunlarisy-
lemigti:
"Dnyapetrol
retiminin
merkezi
Krfez'in Karayipler blgesinden Ortadogu'ya fran
Krfezi'ne kaymaktadir
ve
bu kayma
byk olas111kla bu blgede
saglamtemellereoturuncaya
kadar devam edecektir." Amerikan petrolclgnde
o
derece kk salmig bir petrol
adammin
yaptigt
bu degerlendirme,
sanki
Amerika'nm dnya petrolclgnde gerilemekte oldugunu,
egemenliginin
son
huldugunu bildiren bir bildiriydi. Evet, BirlegikDevletler'in II
Dnya Sava-
gi'nda Mttelikler'in
tkettigipetroln yzde 90'm1
rettigi dogtudur,
ancakbunu dnya petrol
saglay1cihgindakirolnden dolayi
en
yksek
kapasiteyi gsterme
abastylayapmigtir.
Yinede De
Golyer'inszlerisadecebir
bildiri degildi,
Buszlertoprak
endstrisinde olugacak
ve
dnya
po-
litikasimn ynn izecek ok nemli dramatik
bir reorgarlizasyonun ilk
habercisiydi.
Miittefiklerde Para Var
ingilterehkmeti
uzun
zamandir Ortadogupolitikasmave
Ortadogu petrol retimine yakm
il-
gi
gostermekteydi. BirlegikDevletler
ise konuyla pek ilgilenmiyordu. Bu konuda neler sylenirse
sylensin, Ortadogu'da henz fazla petrol ikanlamadigt
da bir gerekti. 1940 yilmdaIran
ve
Irak dahil,
btnArap
Yarimadasi'nda dnya petrolnn yzde
5'inden daha
az
retim almmig-
ti
ki bu, Amerika'mn petrol retimi olanyzde63'le
kargilagttrildigmda
pek
bir
gey
sayilmaz.
Yinede,
o
gnlerde
"dnya
ekim
merkezinin" degigmekte
oldugunu grenler
vardt.
1941 ilkbaharmda,
(California-Arabistan Standard Oil
Sirketi'nin
kisa adlyla) Casoc'un
bagkan
yardimcilarmdan biri De Golyer'e
"IranKrfezi'ne
gittike
daha
yakmdan
baktigmi"
syleyecek,
"Bu blgede sahip oldugumuz yataklar Birlegik
Devletler'de hatta Texas'tagrdklerimizden
ok farkl1.Burada inanilmayacak kadar ok petrol
var.
Buyzden sik
sik
gzlerimiovuturup
tipkibir ifti gibi 'Vaycanma'
diyorum" diye yazacakti.
Ancak,
o
stralar
Mihver
gler
Rusya'da
ve
Kuzey
Afrika'da hl
taarruz
agamasmdaydi
ve
Ortadogutehlikedeydi.
Bu yzden Suudi
Arabistan'da
sayllariher
gn
biraz daha
azalan
Ameri-
kalilar,
"yz
adam" diye bilinenler, kendilerini petrolikarmak
bir
yana, tamamen
aksi bir
ugra-
a
adamiglardi. Birbombardiman halinde
kuyularm imentoyla
doldurularak nas11korunmaya
almacagtm, durum gerek
gsterirse
de Alman
ordulanmn
"eline
gememesi
iin"
bunlarm nasil
tahrip
edilecegini
planhyorlardt.
Kuveyt
ve
ran'daki
kuyularda
da askeri
ve
slyasiotoritelerin
yardimiyla koordineli
olarak
aym
nlemler
almmigtl.
Bu durumda
bile
Amerikahlar'in Suudi Arabistan'a
ve
Ortadogu'ya kargi yaklagtml henz
.
degi memigti. Durum hl
on
yll
evvelki
gibi,
yani 1930'larm
baglangicindaki gibiydi. Mekke'ye
hacca
gelenlerinsayismda
da byk bir dg olmu,
Suudi Arabistan'da
yeni
bir
mali
krize yol
375
.
amigti.
Eu dela Mekke'ye haci akmmi
nleyen
etken
ekonomik depresyon
degil,
savagt1.
Aynca
o
stralar byk bir de kurakhk
yaanmig,
mahsul verimsiz
olmutu. Eu yzden durum daha da
ktlegmigti. Eskiden beri yapilan
geleneksel
igler
denebilecek kili
ve biak
imalati,
demircilik
gibi
ugraglar, kaylplan
telaflyeyetmiyordu. Su yzden
194 l'de Ibni Suud eskiden oldugu
gibi
bir kez
daha byk bir mali krize dgmgt.
Artik kral
okciddi bir gerekle karyl
karytyaydi.
1942'de bir Amerikall'ya aikladigt
gibi,
kanisma gre "Din Araplar'm,
para
ise Mttefikler'in
elindeydi."
Sonunda Ibni Suud bir kez
dahayardim isteme durumuna dgmgt. ncesiyasi bakim-
dan
bagli oldugu ingiltere'den,
sonra
da Casoc
Sirketi'nden ve
Casoc'un Amerikah
anne
babast
California Standard'dan
ve
Texaco'dan yardim
istedi. Bu iki
petrol girlteti,petrol konusundaki
geligmelerinbaski altinda
oldugu
yle bir gnde
fleriye
ynelik
retim iin daha
fazla bor
para
vermekte
isteksizdi.
Diger
taraftanimtiyazi
kaybetme
riskine girmek de istemiyorlardt
Belki
Washingtonyardimci
olabilirdi. Belki de, sonradan Onerildigi
gibi,
savag
devri yardim
programi
olan Kiralama Yasasi
geregince bir yardim saglanabilirdi. Ne
var
ki bu
mmkn olmadi, nk
Kongre de KiralamaYasasi'na bu
yetkiyi
"sadece
demokratik mttelikler
iin"
kullamlmak kay-
d1ylavermigti. Suudi Arabistan ise bir demokrasi lkesi degil, kralliktl.
Ayrica, diger bir krallik
olan
rnegin
lngiltereKrall'mn
tersine,
bniSuud
anayasay1
pek de uygulamayan bir hkmdar-
dt. Tm bu nedenlerle
uzun
sre devam
eden'mzakerelerden
sonra
Roosevelt Amerika
tarafm-
dan hibir yardim verilmemesi karanm aldt. 1941Temmuzu'nda yaverlerinden birine
gu
talima-
ti verdi: "ngilizler'e
80yle,
Suudi Arabistan Krall'na
yardim etmelerini bekliyorum.
Orasi biz
Amerikahlar iin
fazla
uzak
bir yer."
ngilizler
ise
hemen yardima kogtular
ve
diger katkilarmin
yam
sira
2
milyon
dolar dayeni
basilmig
para
gnderdiler
Ye
Suudiler'e nglltere'dengelen yardimin
gidetekartacagtm
bildirdiler.
Bu
arada Amerikan petrol adamlan ingiltere'den
gelen
bu yardimm aslinda bir Amerikan yardimi
olduguna Kral ibni Suud'u inandirmaya aligt1.Aiklamalanna gre
ngilterede kendi hesabma
Amerika'dan yardim alanlar arasmdayd1.Bunun anlami da,
Israrla
ifade
ettikleri gibi, yardimin
as-
hnda
Amerika'dan
geldigiydi.
Su
farkla ki yardim dogrudan degil, dolayli yoldan
gelmigti.
i
"Petrolsz
Kaliyoruz"
Amerika
savaga
girdikten
sonra,
1942
ve
1943 yillarmda Ortadogu her ynyle byk
Onemka-
zanmigti.
Su nemin yeni bir
tammlamayla
dnyaya duyurulmasi
gerekiyordu.Washington'un
Ortadogu'ya bak141
artik tmyle
degigmigti
ve sirketler
her
zaman
bu
grg paylagmasa da,
Washington'un bakig
a1s1
buydu. Artik petrole
savagmen
kritik
stratelikmaddelerinden biri
g-
zyle bakihyor,
milli g
ve
uluslararasi stnlgn kesin
arti
kabul
ediliyordu. Mihver gler
aismdan da bu
aynen
geerliydi. Mihver
glerinaskeri stratejlsine gekil
veren
tek
kaynak
"petrol"d.
Onlan yenilglye
gtrentek
kaynak da yine
"petrol"d.
Savagsresince Mttefik-
ler'in
petrol gereksinimi hemen yalnizca
BirlegikDevletler'den kargilandigt iin,
Amerika'daki
kaynaklar
o
gne
kadar
grlmemig
hizla retime
zorlamyordu,ve bu da yakmda
petrol
kitligi
olabilecegl korkusunu
yaratmigti.
O
gnler
tipki
Birinci Dnya Savagtsonunda Amerika'mn
pet-
rol konumunda
yaganmig
karanhk gnleri andinyordu; ancak
sava;
nedeniyle bu defa durum
ok daha acildi. Kapsamli
ve
devamli
bir kithk Amerika'nm
gvenligive gelecegiaismdan
neler
getirmezdi ki?
1920'liyillann sonunda
ve
1930'larm baginda BirlepikDevletler'de petrol
patlamasmayol
aan
kegifler yapilmig,
aynca
mevcut
rezervlere
yenileri eklenmigti. Ancak 1930'lann
ortalarm-
dan itibaren
mevcut
petrol yataklarmda
nemli bazi
"degigmeler
ve
ilaveler"
yapilmigsada,
yeni
petrol yatagt keyiforamnda
ok
byk
dggler
olmugtu. Su
ileride,
rezervlere yeni
ilaveler
yap-
manm
ok daha
zor ve
pahah, gok daha kismtih olacagmm
gstergesiydi. Yeni kepiforamndaki
376
bu
bag apagi
dgg, dnya apindaki bu savagtayakit saglama gveniyle ykml
olanlansanki
yerlerine mihlamig, byk bir korkuya
sevk etmigti. 1943 yllmda
Petrol idatesi'nin
rezerv
bl-
m yneticisi bu olguyu
gu
szlerle anlatlyordu: "Uzunbir verimlilik agamasmdan
sonra
dogal
olarak bir durgunluk devri gelir. Bu durumda
verim azalir. Su bir doga
kuralidir
ve
anlagildigina
gre
gimdi
de bu kural
egemen
oluyor.
Su
anda yeni petrol yataklari bulmadigimiza gre
ve
mevcut
yatak
sayisi
da smirli
oldugundan,
er veya ge
retim
tkenecektir.Petrolkegfinde
ya-
anmig
Bonanza Refah Devri geride
kalmigtir."
ligleri BakamHarold
lckes da bu
grg
paylagtyordu. Nitekim 1943 Aralik ayinda yazdi-
gi
bir
makalede,
bu grgn
gpheye
yer
vermeyecek a1khklaizah
etmigtir: "Petrolsz kaliyo-
ruz!" baglikli bu
makalede
ihtiyar
kurt, Amerikan halkim
uyanp
gyle
diyordu: "Eger bir
gn
IIL
.
DnyaSavagi olursa, bu
savagta
bagkasma
ait petrolle dvgmemiz
gerekecek,
nk
o gne
ka-
dar BirlegikDevletler'de hi petrol kalmayacak. Dnya petrol
imparatorlugunun
simgesi
ve
s-
tnlk
sembol olan
'ta'
bugn Amerika'mn baginda... Ne
var
kl gimdi bu
taci
gzmze
dog-
ru
dgryoruz."
lckes'in
yaptlgl bu
karamsar analiz insani
tek
bir
sonuca gtrebilirdi.O gn
iin btn
Amerikan limanlanndan cepheye yakit sevki devam etmekle heraber,
Amerika
gelecekte
tam
bir
"petrol
ithalat1st"
olmaya adaydi. Bu, ok ciddi tarihi
ve
gvenlik a1smdan
olumsuzanlamlar
tagiyan
bir degigimdi. Sonunda
Amerika'mn
"tekrar
igletmeye
a1labillr"petrol kaynaklan konu-
sundaki
savag
karamsarbgi "Koruma Teorisi" denen
teorinin
dogmasina
neden oldu. Bu Birlegik
Devletler'in
ve
ncelikle
de BirlegikDevletler hkmetinin yabanc1
topraklardakipetrol
rezerv-
lerinin kontroln
ve geligtirilmesini
ngryordu.
Byleceyurtii rezervlere daha
az
dayamla-
cak,
bunlar
gelecek
iin saklanacak,
sonu
olarak da Amerika'nm gvenligi
garantilenmig
ola-
cakt1. Yabanci
petrol
imtiyazlarina hkmet kontrol konmasi ynnde
genel bir
istek vardi.
zel
igletme
yanlisi Cumhuriyetiler bile yabanci petrol imtiyazlarma
hkmetin dogrudan
m-
dahale etmesini
isteyen agnlar yapiyordu. Bunun
sebebini
nl
bir CumhuriyetiSenatr olan
Henry Cabot Lodge
qu
gekilde
ifade
ediyordu: "Tarihte
yasanmig
deneyimler bize zel
tegebb-
sn, yalmz b1raktldigi
zaman
milli ikarlan yeterince
korumadigmi
gstermigtir." Ancak, bu
ya-
banc1rezervler nereden bulunacakti? Bu
sorunun
tek bir yamti vard1. DigigleriBakanligi'nm ik-
tisadi Igler Dampmam Herbert Feis bu
yaniti gyleaiklamtyti: "Yaptigimizher durum degerlen-
dirmesinde,
ne
zaman
belirli bir noktaya
ve yere
ulagsakkararsizhk iinde
yazmaya ara
verir, ka-
lemimizi birakirdik;
bu
belirli
nokta Ortadogu'ydu."
Bu dgnceleri dikkate alarak, Amerikan
siyasetine
yn
verenler
ge
de olsa, I Dnya Sava-
gi'mn
son
bulugundan bu
yana
lngilizpetrol siyasetine yn vermig olan kipilerle
aymsonuca,
yani
Ortadogu'nun merkez oldugt1
sonucuna
ulagmiglardi.Bu noktada iki Mttefik,
ngiltere
ve
Ame-
rika
sava;
sirasinda gsterdikleri
topyeknyardimlagmaya kargin bu defa birbirlerine bir hayli
gpheli gzlerle
bakacakti.
ingllizlerAmerikalilar'm kendilerini Ortadogu'dan atmasindan
ve o
gn
iin
kendi kontrollerinde olan
petrol
rezervlerinden yoksun birakmasmdan
korkuyordu. Bu
blge
onlara
kendi strateiilerini koruma
ve
Hindistan'm
idatesi iin
partti.
Islamiyet'inkutsal
yer-
lerinin sahibi olarak IbniSuud, Hindistan'da dnyanm her lkesinden gelen
byk
Mslman
ktlelerin idaresini elinde
tutan
ngiltere
iin ok nemli bir
ahsiyetti.
O siralar ingiltere'nin
mandasmda
olan Filistin'de Yahudiler'le Araplar arasmda
ykselme
egilimi gsteren bir srtgme
vardl. ngiltere
bu
ikmazdan kurtulmanm yolunu aramaktayd1. Belki de
bniSuud bu
mgkl-
den
kurtulma abasmda Ingiltereiin.ok yararli
ve
etkin olabilirdi. Bir gn ingilizler
SuudiAra-
bistan'a arazi
kontrol in bir heyet
gndermigti.
Casoc
Sirketi
derhal
gphelenmeyebaglayacak,
asil
amacm
"gizli
petrol
Jeoloji
aragtirmasi" yapmak oldugunu, heyetin bu geregi
rtmek in ba-
hane olarak
gnderildigini
ileri
srecekti. Genel olarak
egemen
olan
"gphecilik
durumu."
Bu ko-
nuda
lkesini
uyaran
Donanraa Mstegan William Bullitt gyle diyordu: "Londra Amerikan
gir-
ketlerini
oyalamaktadir. Amaci Amerikalilar'm imtiyazmi kaldirip
oraya
ingilizler'i sokmaktir."
377
Aslmda olup biten
guydu:
Amerikalilar Ingilizler'in SuudiArabistan zerindeki
planlannt
ve
bu planlari gerekleptirme yeteneklerini abartmiglardi. inglizler
o
kadar bagimli
olduklan
Amerikahlar'i blgeden
ikarmak
durumunda degildi. Hatta denge
aismdan Amerika'nin
Orta-
dogu'ya daha fazla kangmasini
istiyorlard1.
Kanilarma
gre
bu
hem gvenlik hem de
mal
ne-
denlerden gerekliydi. Ayrica Kral bniSuud'a yapilan
para
yardiminm azaltilma
yollari
da
aran-
maktayd1.
Yinede, Ingiltere
ve
Amerika bu
tr
endigelerle
dolu
olarakkafalanndaki
soruyuya-
mtlamaya
aliglyorlardi.
Amerikahlar
ne
yapacaktt?
Bu
soru
iin seenek vardi. Birincisi,
Ang-
lo-Pers Petrol
Sirketi'ni
rnek
alarak
Ortadogu petrol zerinde dogrudan sahiplik
kazanmakti.
ikinciseenek, konunun
o veya
bu gekildezm
ve
sisteme baglanmasi iin
Ingilizler'le
uz-
lagmaktl.
Sonalternatif ise
tm
sorunu
oldugugibi
"zel
ellere"birakmakti. Ancak
savagin
de-
vam
ettigi
bu belirsizlik
ortammda
onlar
da
tedirgindi
ve
kendi baglarma birakilmak istemiyor-
lard1.Bukonuda
hkmet
destegi
istedikleri iin bir kez
daha
Washington'un yolunu tuttular.
Dayanigma Politikasi
Casoc
girketi'nin
iki
ortak
yesi
Socal.ve
Texaco, Arabistan
petrolyle
ilgisi bulunan
tek
zel gir-
ketlerdi.
Su ikisi ngilizler'in kendilerine Suudipettolne giden yolu amak
ve
sonra
da Socal
ve
Texaco'yakap1ytgstermek iin Kral IbniSuud'un mali durumu zerinde
egemen
olmak iste-
dikleri inancmdaydl. Eu
iki
girketi
zen bir bagkakonu daha vardt. Herikisi de
o gne
kadar
Su-
udi
petrolne
byk yatmmlar yapmiglar
ve
mali ynden yardimda bulunmuglardi. Ancak daha
da ok yardim
gerekiyordu.
Socal
ve
Texaco
egsiz
degerde bir kaynak
zerinde oturduklarmm
bilincindeydi. Ancak yine de, birleptirilmi bir lke
olarakSuudiArabistan'm
sadeceyirmi ylldan
beri
var
oldugu
unutulamazdi. Acaba IbniSuud'un lmnden
sonra
da bni
SuudKralhgl
-ve
petrol imtiyazi-
yagar
miyd1?
Ingiltere'yi kontrol
altindatutmak,
imtiyazlartni
desteklemek bu olaganst degerli hazi-
neyi politik risklere largi korumak, hatta bunu Amerika'yiSuudiArabistan'a kangttrmadan
yap-
mak ok daha lyi
olmazmiyd1?
zelgirketleri
saf
dig1
birakmak kolay olabilirdi.Daha birka yll
nce Meksika
girket
imtiyazlarini millileptirmi,
bunu
yaptigL
iin de hibir
gekildecezalandinl-
mamigti.
Ama dnya liderligini
yapan
bir devleti saf digi
b1rakmak da
o
kadar kolay olamayabilir-
di. Bu
nedenle
Amerikan hkmetinin SuudiArabistan
topraklarma
dogrudan kangmasma bazi
kipiler
"dayanigma"
politikasi demigtir.
1943
Subat ayt
ortalarmdaSocal,
Texaco
ve
Casocgirketlerinin
bagkanlan Washington'a
DI
igleri Bakanhgi'yla konugmaya geldiler. Hkmetten Ingiliziefi
kistirmak
ve
"savagtan
sonra
bu blgede
salt Amerikan
igletmeleri
olmasmi garantilemek
iin"
mali yardim istlyorlardi: "Was-
hington digyardim
yapmaya
yanagacak olursa kendilerinin de kargihk
olarakBirlegikDevletler
hkmetine Suudi
petrolnegirig
iin
bir tr
zel izin nerecegini" sylediler.
16
Qubat
tarihinde
bir gle yemeglnde hkmetin konuya
mdahalesine iten
taraftar
olan Harold Ickes, Bagkan Roosevelt'in
kulagLna
Suudi Arabistan konusunu fisildlyordu. ligleri
Bakam'na
greSuudiArabistan
"byk
olasihkladnyadaki
en
byk
ve
en
zengin
petrol
kay-
naglyd1." Ingilizler Casoc hesabma hareket ederek Suud
Arabistan'a
"dolayli
yollardan yaklay-
.
mak istiyorlard1"Ye ingilizler'in
"petrol
bulunan her
yere
girme
firsatini" hibir
zaman
kairma-
diklari da gz ardt edilemezdi. SonundaRoosevelt, Ickes
ve
teki hkmet
yetkiliterinin
tartig-
malanyla ikna olup isteneni kabul etti. Aslmda
onu
asil
ikna
eden petrol
girketiyneticilerinin
bagvuru
dilekesi degl, bu
tartigmalardi.
18
Qubat
1943'te, Ickes'la
yemek
yediginden
iki
gn,
SuudiArabistan iin
"bize
gre
fazla uzak" dedignden bir buuk
yll
sonra
Bagkan,Kral IbniSu-
ud'a Kiralama Yasastgeregince yardim verilmesi iin lckes'a
talimat
verdi. Bu
sadece
baglangl-
t1.
Kisa bir
sresonra
Ordu-Donanma
Petrol
Kurulu 1944
ylli projelerini ilan
etti. Ufukta
askeri
operasyonlan
tehdit
eden
ok
ciddi bir petrol sikmtist
grlmekteydi.Askeri kurmaylarm bu
378
yoldaki
korkusu BirlegikDevletler hkmetinin Suudi
Arabistan konusunda karar vermesini
htzlandirmigtir.
Demokratik olmayan bir lkeye, Kiralama Yasasi giysisi
altmda
yapilan
bu dosta mali
yar-
dim bir geydi,
yabanci bir
lkenin petrol kaynaklan zerinde dogrudan sahiplik
aramak bagka
eydi.
Ne
var
ki yapilan
Tla
buydu. Bu ig, kismen, parlak fikirliIckes'in yabanc1petrol rezervleri-
nin sahipligini
almak amac1ylakurdugu yeni bir hkmet kurumu
tarafindangerekleytirildi.
Su
girigimde
Ickes, ordu
ve
donanma
tarafmdan
da
itenlikle
desteklenmigti. Tarafstzkalan
tek
ku-
rum
DigigleriBakanligi'ydt. Bakanhk, DigigleriBakani Hull'un Roosevelt'e syledigi gibi,
"ok
iddetli yeni
ihtilallann" dogmasindan korkuyordu.
DigigleriBakam
Bagkan'a
pu
hatirlatmay1da
yapmigti:
"Son
savagtan
bu.yana, her
toplantida
petrol atmosferi
ve
kokusu insani bogacak
gid-
detle hissedilmigtir."
Petrol Rezervleri rgt'nnhedefi Suudi Arabistan'd1. 1943 Haziram'nda Ickes Beyaz
Saray'daSavag
Bakam HenryStimson,
Donanma Bakan1Frank Knox
ve
Sava; Seferberligi
Ofi-
si'nin yneticisi olan
James
Byrnes'le bir
araya geldi.
Hepsi birlikte
hizla azalmaktaolan yerli
petrol durumunu byk bir endigeyle
gzden
geirdiler
ve
hkmetin
"son
derece
nemli Su-
udi Arabistan topraklanna
ilgi gstermesinin" part oldugu zerinde fikir
birligine vard11ar.Tem-
muz
aymda
Beyaz Saray'da
yap1lan bir toplantida,
Ickes bu hayret verici kararin dogrulugunu
teyitetti. Toplantida
haz1r bulunanlardan birl bu konuda gunlart
sylyordu:
"Tartigma
negeli
bir
havada
yapild1,
kisa
ve aynntisiz oldu.
Bagkan,Yakmdogu
topraklarinin
konu edildigt her
toplan-
tidaki
gibi bu sefer
de
ocuksu
bir havadaydi. Konugmasmda
ve
konuya
'evet'
deyiginde bir
eg-
-lence
havast egemendi." Geri
karar verilmigti, ancakyine
de
ortada zm
bekleyen ok
ya-
amsal
bir konu kalmi
ti.
Casoc
veya
imtiyazdan
ne
kadan ele geirilecekti?
John
D. Rockefel-
ler'e
onur
kazandiracak yeni
bir girigimle,
hkmet
paymm
yzde yzden daha aagiolmamasi-
.
na
karar verilecektil
1943 Agustosu'nda hibir geyden haberi olmayan Texaco
ve
Socal
bagkanlarl W.S.S. Rod-
gers
ile
Harry C. Collier,
Ickes'm
lileri Bakanhgl'ndaki ofisine geldiler. Suudipetro1
kargihgm-
da alacaklan yardim konusunun
tartigdacagim
samyorlardi. Ickes konuya
bir
teklif
yaparak girdi.
Hkmetin Texaco
ve
Socal'denCasoc'untmn satm almasmi nerdi. Bu sirada Ickes, biraz
da
memnuniyette,
hayret verici
bu
teklifinin"Bagkanlarm
nefesini kestigtni gzleyecekti." Bu
nastl olabilirdi?
DI;
memlekette
faaliyet gsteren,
hkmete bagli bir
petrol girketi BirlegikDev-
letler
aismdan olaganst
bir kay1psaythrdi. Ayrica, bu
ilgili iki zel
girketin
konumunu da de-
gigtirecekti.
Ancak, yapacak fazla bir
gey
yoktu. Texaco BagkamRodgers
ve
Socal Bagkani Colli-
er'e
syleyecek
fazla bir
gey
kalmamigti.
Sadece bu nerinin kendileri iin
"korkun
bir gok"ol-
dugunu sylemekle
yetindiler. Onlar
lckes'a zmsenmeleri iin degll, yardim iin bagvurmug-
lardi. O gnk
toplantida hazir bulunanlardan biti
fleride
qu
benzetmeyi yapacakti; "Onlar
mo-
rina
baligt
avma
iktilar,
ancak oltalarma balina takildi!"
Taraflar
arasmdaki
tartigma
bir sre daha devam edecek,
lckes
inglltere
hkmetinin Ang-
lo-ransahipliginde
uyguladigi
modeli ele alarak, yzde 100'lk
teklifini
yzde Sl'e
indirecekti.
Bu arada, Anglo-Iran
Sirketi'ne
bagli Amerikan-Arap Petrol
Sirketi'nin
model almmasmi
bile
gndemegetirmigti.
Ancak sonradan
ne
dgndyse, bu
girket
admm lbniSuud'da memnuni-
yetsizlik yaratacagt kaygls1yla,bunda
israr
etmemigti, ibniSuud'un,
kralhgt
iinde
mmkn.ol-
dugunca
az
yabanct
sermaye
bulundurmak
istedigini biliyordu.
Ickes,
iki
girketle
uzlagma
grgmesi
yaptigi sirada Kuveyt'teki "Gulf"
Sirketi'yle
de benzer
bir anlagma yapmak iin
aragtirmalarda
bulunuyordu. Mzakereler sonucunda nihayet Socal
ve
Texaco'yla bir
anlagmayavanld1. BirlegikDevletler
40
milyon
dolar deyerek
Casoc'tan

te
bir
. ,
hisse alacakti. Elde edilecek fonlar Ras Tanura'da yeni bir rafineri ingaatmda kullamlacakti. Ayn-
ca,
hkmet Casoc retiminden ban
ta
yzde Sl'ini,
sava ta
ise yzde yzn alma hakkma
sahip oluyordu.
379
i
Bylece Birlegik Devletler
artik
petrol
igine
girmeye
hazir durumdaydi.
Yada
en
azindan
grngegre
byleydi. Ancak
petrol endstrisindeki
teki
girketler
hakh
olarak
byk
lke
iindeydi. Iki girket digmda teki
girketierin
hibiri hkmetin
petrol iginekarigmasmi istemiyor-
du. Bu onlar iin
bagedilmez bir rekabet olurdu. Yabanci
petspl
retimi yerli
petrol
retiminden
daha st dzeye
getirilebilirdi.
Su da petrol sanaylinin federal
kontrolegtrlmesindeilk
adim
olabilir,
hatta millileptirilmeylesonulanabil rdi.
Eu
a1dan sadece bagimsiz
girketlerden
degil,
Suudi petrolne ilgi
gsterenve geri
kalmak istemeyen
Standardof New
Jersey
ve
Socony-Vacu-
um
(Mobil)
girketlerinden de giddetli protestolar geliyordu.
Ickes, Algerika'mn
savag abasiugruna petrol sanayiini
harekete
geirmeyi
iyi bagarmigt1.
Simdi
bu
abayiCasoc'la
savagagirerek
baltalamayl
gze
alamazdi. Eu
yzden 1943sonlannda,
birdenbire geri dn yapti
ve
ilk
yaptigt plam geersiz
saydt
Bunu yaparken Texaco
ve
Socal'i
ok
a
gzl
ve
inati
olmakla sulamistir. Bylece BirlegikDevletler'in
yabanci petrole dogru-
dan
girmegirigimi
sona
ermig oldu.
Yine de, ickes kolay
pes
etmeyecekti. 1944'te yeni bir plan
tasarladi.
Birlepik Devletler
h-
kmetini
yabanc1
boru hatti igine sokacakti. lckes prensipte
Socal, Texaco
ve
Gulfgirketleriyle
bir
boru hatti yapilmast
konusunda
fikir birligi iindeydi. Bu boru
hattmm inasi
iin hkmetin
Petrol Rezervleri Kurumu aracthglyla 120 milyon
dolara
kadar
para
demes ni kabul
ediyordu.
Boru hatti Suudi
ve
Kuveyt petroln kum vadisinden geirip
Akdeniz'e kadar
gtrecek, by-
lece oradan Avrupa'ya denizyoluyla sevki
saglanmt;
olacakti. Yapilacak
anlagmayagre
girketler
Amerikan askeri kesimine.bir
trilyon
varil petrol rezervi
vermeyitaahht edecek
ve
bunu
pazar
cari flyatmdan yzde 25 daha
ucuza
satacaktL
Ancak 1944 kig
mevsimi sonunda
ve
ilkbahar
baglarmda bu
yeni
proie birok
gtarafm-
dan baltalanmak istenmigti. Zaten Kongre, Petrol
RezervleriKurumu'nun bile devami yanhsi de-
gildive
kaldinlmasm1istiyordu.
tekipetrol girketleri de giddetle bu fikre kargi
1klyor,
Herbert
Feis'in dedigi gibi
byle bir
uygulamanm
kendilerini haksiz,
yan tutan
bir
rekabet ortamt
line
atacagini sylyordu.Bagtmsizpetrolcler de konuya karplydi
ve gereke
olarak byle bir
tutu-
mun
"milli
gvenligimizetehdit
olugturacagm1"
aynca
'Tagizme dogru kayly" olacaglm
SRVUnu-
yordu. Amerikan Bagimsiz Petrol Dernegi byle bir
gey
yapildigt
takdirdednya petrol
pazarla-
nnda kiran kirana bir rekabet havasmm
egemen
olacagmi
savunuyordu.
Plana karg1olanlar
ara-
smda Libareller de vardi. Onlar da bu planin byk
igletmelerin
ve
"tekellerin"
ikarma
olacagt
inanctndaydi.
Kargiolanlardan bir
digeri de "Tecrit" akimim
tutanlardi.
Bu kipiler
planuygulan-
digmda hkmetin
Ortadogu'nunok
uzaktaki
lleri
iine gmlmesinden korkuyordu. Daha
nceleri Ordu-DonanmaGenelkurmay Bagkanlaribyle
bir boru hattmi.n
"askeri
a1dan
okacil
bir ihtiya
oldugunu"geri sylemisti; ancak
D-gnnden
sonra,
Avrupa
savagmin
son
bulma
olasihgl ufukta belirdiginde,
GenelkurmayOrtak Bagkanlart
yapmig
olduklari
talebi
yenileme-
miglerdi. Bylece hkmetin kurmasi
ngrlen
boru hatti projesi, kargi olanlar
ve
eleptirenler
koallsyonunun
ele aldigt bir
sorun
olmugtu
ve
"ihtlyar
huysuz
adam"
diye
anilan
lckes'm fkesi-
ne ve
istifa
tehdidine
kargin
nce bir kenara birakilmig, sonunda da unutulup
gitmigtl.
Petrol Konusundald Srtgme
Bylece Amerika BirlepikDevletleri'hin
SuudiArabistan'da petrol igine
girmeyecegi
artik kesin-
di.
Ancakyine
de
bir bagka alanda girigimde bulunmak, faaliyete gemek istiyordu.
Ingilterele
dnya petrol pazarmda
egemen olmak
in ortaklik kuracakti. Her iki hkmet
okdaha nce-
den byle
bir ayarlamaya
girigmekiin birbirlerini yoklamaya,
ne
dgndklerini
anlamaya
a-
ligmigtt. Iran
Krfeziblgesindeki kuyularm bir kismi,
Amanlar'm
eline
gemesin diye
imen-
toyla
kapatilmigti; ancak yine de blgenin potansiyelini iyi bilenler,
savag
sonrasmda
blgeden
i-
kacak retimin
pazan
nasil etkileyecegini dgnerek endige iindeydi.
Savagbittikten
sonra
Iran
380
.I
I
Krfezi'nden
kaynaklanacak
giderek
ykselen
ucuz
petrol dalgasi 1930'lar bagmda
Dogu Te-
xas'ta
yaganan
petrol
seli
kadar
istikrar
bozucu olabilirdi. Digertaraftan,
BirlegikDevletler'den
pek ok kigi BirlegikDevletler rezervinin
tkenmesinden
korkmaya
devam edlyor,
bu
nedenle
Amerikan petrolne olan talebin
dgmesini
istiyordu. Eu kipilerin
grgyle
BirlegikDevletler'in
ana
hedefi
savagtan
evvelki k1sitlamalanlarmak, maksimum retim almak olmallydt
Bu
yolla,
rezerv
ayarlamalarmdatemel
degigimlere gidilebilirdi. ByleceAvrupa, petrol
ihtiyacmm
ogu-
nu
Bati
Kresiyerine Ortadogu'dan
kargilayacak, Amerikan petrol rezervleri de Amerika'nm
kendi ihtiyact
ve
gvenligi
iin saklanabilecekti.
Ingilizler
ise
kendi ailarmdan, Ortadoguretimindeki karmagikdurumun sebep olabilece-
gi
bir
dzensizlikten
ekiniyordu.
Ortadogu petrol lkelerinin
giderekartan gelir
hirslano do-
yurmak
pegindeolan
imtiyaz sahiplerinin, bunu gereklegtirmek igin aralannda rekabete dayah
retim
yangina
girmelerinden
korkuyorlardi. Petrol
sorunlarisavag son
bulmadan evvel zle-
medigi
takdirde
sonu
gerektiginden fazla petrol bollugu olurdu ki
bu da her
geyi
mahvederdi.
Su durum,
dgk flyatlar yznden,
petrol reticisi hkmetleri mal sahibine verilen igletme
paymdan mahtum
birakacak
ve
sonuta
imtiyazlarin
istikranm
tehdit edecekti. Aynca,
birok
Amerikall'nm sandigimn aksine, Ingiltere, Ortadogu petrol geligtirmefaaliyetlerineAmerika'nm
katihmt yanhslydi. ng liz
Kara
ve
Deniz Kuvvetleri Bagkani'nm syledigi gibi, Amerikalilar'm
ige
girmesi,saglayacagi yararlardan
bagka blgenin zellikle "Rus baslosma" kargi korunmasmda
"Amerikan
yardimi.almaganslarmi
artiracakti." Bagkanlar
aynca
pu
grg
de
ifade
etmiglerdi:
"Savaghalinde Amerika'dan gelen petrol bizim iin
en gvenilir
kaynaktir. Bu kaynaga sahipligi-
mizi srdrme yolunda yararli olacak her
adimi
atmahyiz."Ancakher
iki lkenin
ikan iin "Bi-
rakimz yapsmlar" uygulamasi
degil,
ottak
kontrol uygulamasmm
en uygunu
olduguna
Amerika-
lilar nasil
ikna
edilecekti?
ingilizler Ortadogupetrol
in BirlegikDevletler'le uzlagma yolu amak
istedi
ve
bunun
iin
byGk
gayret
gsterdi. 1943 ylli Nisan aymda Anglo-Pers
Sirketi'nin
New York'takl
tem-
silcisi
Basil
Jackson
ile
Terry Duce bir
araya
geldiler.
Duce,
Casoc
Sirketi'ndeki
yneticilik
g-
revinden geici bir sre
izinli
olarak aynlmt; SavagPetrol Orgt'nn
YabanciBlm kisminm
bagma getirilmigti.
Jackson
bu bulugmada Terry Duce'u
uyarmig, gu
szleri sylemigtir: "Petro-
ln
gemiginde
ilk defa olarak
pazarlara bu kadar
ok
petrol aklyor. Yine de
girketler Yakmdo-
gu
petrol konusunda bir anlagmaya
varma
olanagl bulamlyor." Bunun sebebi ellerini
kollann1
baglayan Sherman Antitrst Yasasi'ydi. Savag bitt kten
sonra
bu
yapilmak istense bile
ge
ka-
hnmig
olacakti.
Sirketlerin
kendi aralannda anlagmalan
gereldyordu
ve
Jackson'in
vardigi
so-
nuca
gre, arada bir anlagma
olmadan
"rekabete
dayall
etin
bir mcadele" daima sz konu-
suydu.
Duce bu fikre katild1. Her
iki
adam da nlerinde
uzanan, sava; sonu
petrol
dzenine
gekil
verecek
olan bu
temel
konunun neminin
bilincindeydi.
Petrol zerinden sahibine
denen iglet-
me pay1
Krfez
Ikeleri
iin
ana
gelir kaynagtydi
veya
ok yakinda
ana
gelir
kaynagl olacakti.
Sonu
olarak,
igletme
payi
gelirlerini
artirmak iin bu lkeler
-tehdit
yoluyla
veya bagka bir
ge-
kilde-
girketler
zerindeki
baskilano devam ettirecek
ve
gidetek daha
ok
baski yapacakt1. Bu
baski petrol dagitimim bagtan
sona
kapsayacak
bir
sistemle dengelenebilirdi.
Jackson'mdgnceleri zamanla Amerika'daki politika mimarlarina kadar
yayllacaktL
So-
nunda Ickes bu dgnceleri Roosevelt'e duyurdu
ve
kendi
grglerini
de ekleyerek guntan
sy-
ledi: "Dnyanm
degigik yerlerinde
bizim iin petrol bulundurulmasi yerinde olur. Harekete
ge-
me zamam
gimdidir. Petrol konusunda ngilizier'le bir anlagmaya varmamak iin hibir
sebep
grmyorum." Ne
var
ki
iki
lkenin birbirlerine duydugu karg1hkh
"gphe"
ok
bykt. Bu
yzden bu iki mttefik kendi
hkmetleri ile
bilemzakerelere nasil yn verilecegl konusunda
anlaamtyordu. Gnn basin imparatoru
sayllan
Kral'in
"mhr
emini" Lord Beaverbrook "Or-
tadogupetroln
tartigacak bir komisyon olugturma fikri hasir alti edilmelidir" diyordu. Aynca
381
Churchill'e
qu
szleri de sylemigtir: "Petrol, savagtan
sonra
bize kalmig
olan
en
k1ymetli
varhgt-
mtzdir.
Bu
son
varhgimizi
Amerikalilar'la blgmeyi reddetmeliyiz."
Ancak ingiltere
hkmetinde bu gekilde
dgnmeyen, Amerikaltlar'la ortak bir plan for-
mle edilmesinde
israr edenler de vardi. 1944 ylli 18 Ocaktarihinde
ingiltere'ninWashington
Bykelist Lord Halifax, DigigleriMstegan Sumner Welles ile
iki
saat sren
bir konuma
yap-
ti.
Bu konugmada petrol konusu ele alindi
ve
nasil
bir yaklagimdabulunulacagi
tartigildi.
Bu ko-
nugmadan
sonra
Halifax Londra'yatelgrafekecek
ve
"Amerikalilar bizi pokasokacak
davramg-
larda bulunuyor" dlyecekti. DigigleriBakanligt'ndaki
toplantidan
son
derece
asabitkmigt1.
Su
yzden
hi
vakit
geirmeden
Bagkan'la kigisel
clarak
grgme
talebinde
bulundu. Roosevelt
onu o
algam Beyaz Saray'da
kabul
etti. Konu
dnp dolagtpOrtadogupetrolndeodaklamyor-
du. Halifax'in
tedirgin
ve
rahatsiz oldugunu gren Roosevelt, Bykeli'yi
teskin
iin elleriyle
izdigi
Ortadogu'ya ait
bir harita
taslagmiikardi,
"fran
petrol
sizindir.
Irak
ve
Kuveyt'teki pet-
rol
blecegiz. SuudiArabistan petrolnegelince,
oradaki petrol bizimdir" dedi.
Roosevelt'in
kendi elleriyle izdigt harita aradaki gerginligi gldermeye yetmemigti. Sonbir-
ka hafta
iindeki geligmeler Bagkan'la
Bagbakan arasinda
ok
hassas konulan eren mektuplar
gnderilmesine neden olmugtur.
20
Subat
1944'te, toplanti
ile iligkili
Halifax
raporunu grme-
sinden
hemen birka
saat
sonra
Churchill,Roosevelt'e
bir mesaj gndererek
petrol konusunda-
ki
telgraflan
"giderek
artan
bir kugkuyla" izledigni
bildirdi. AyncaSurada bazi evrelerdeBir-
legik Devletler'in bizi Ortadogu'daki
petrol
varligmizdan
mahrum birakacagt
korkusu
var.
Unu-
tulmamahdir
ki diger birok geyler
gibi
donanmamiz
da
tm
petrol
ihtiyac11in
Ortadogu'ya g-
venmektedir"
dedi. Kabaca
ifade etmek gerekirse, Churchill
bazi Ingilizler'inbir oldu bittiye
ge-
tirilerek
"tongaya
bastinlmaktan korktuklarmf
sylyordu.
Roosevelt, Churchill'in bu
yazisma ters
bir
yamt
vererek, kendisinin de ingiltere'ninSuudi
Arabistan'daki imtiyazma
"gz
diktigi"
ve
bu
ige
"burnunu
soktugu" haklanda bazi raporlar al-
digini syledi. Churchill'dengelen sert tonlu
bagka bir
telgraf
zerine Roosevelt
mesajmaqu
szleri de ekleyecekti: Stak
ve
Iran'dakipetrol
blgelerinizde gzmz olmadigma sizi temin
ederim. Ltfen bu
teminatimi
kabul
ediniz."
Churchill
cevap
telgralmda
qu
yamti veriyordu:
"Ben de bu teminatmiza
kargilik,Suudi Arabistan'daki
ikar
ve
mallanmza hibir gekilde burnu-
muzu
sokmak niyetinde almadigimiz hakkmda size
tam
teminat
veritim. Ingiltere
topraky-
nnden avantaj peginde
kogmamaktadir.
Yine de
ortakamacimiz
iin
onca
hizmetlerde bulun-
duktan
sonra,
kendi hakkma den
hibir
geyden
yoksun
birakilmaya
razi
olamaz. Bu,
en.azm-
dan, naiz bir hizmetknmz olan
ben grevde
kaldigLm
srece byle devam edecektir." Ikidev-
let adami arasmda olduka sert sregelen
bu
yazigma,
petroln dnya politikasmda
ne
denti
nemli rol oynadiginin gstergesidir.
Sonunda
her ikisi de
srtgmeyi
bir
yana
birakmayi bagara-
cakti.
Izleyen
gnlerde, 1944
ilkbaharinda Washington'da uzlagma toplantilan
bagladi. lk
top-
lantidaki
aig
konumasmda DigigleriBakanhgt'mn Petrol Dampmam gndemdeki konuyu
zet-
leyerek, uzlagmadaki
ana
hedefin, kithk
nedeniyle bir vesika
uygulamast
olmayacaglDl,
tam
tT-
sine bolluktan
tr petroln
dzenle
geligtirilip,
dzenle dagittml oldugunu
syledi.
Diger bir
deylgle, Amerikan petrolnn beklentileri
ne
olursa olsun, global baki; aismdan konu
"a1r1
petrol"
ve
dolay1slylaretimin nasil
kontrol
edilecegiydi.
Sonunda Ortadogupetrol
konusunda
ngilizler'in grg stn gelmigti.
Kotalar
ve
Karteller
1944 Temmuz ayinda Lord Beaverbrook anlagmano
son
geklinigrgmek
zere
Washington'a
geldi.
Beaverbrook het
zaman
iin Amerika'mn
iktisat
alanmdaki hirs
ve
emellerinden
gphe
duymuy bir kigiydi.
James
Terry Duce,
o
gnlerde Aramco'daki grevine dnmg olan Everette
De Golyer'e
Lord Beaverbrook'un geligi
nedeniyle yazdtgi mektupta gunlan
sylyordu: "Sam-
382
nm
savag
yeniden
bagladL
Aslan kuzu ile
uzlagmaya
yanagmlyor;
ancak kuzu, pirzola kihgma gi-
Terse
bu belki mmkn olur."
Washington
toplantisinda
a1kszllgyletarunan
Beaverbrook
aslmdakimsenin stn-
de durmak
istemedigi
mnasebetsiz bir
sorunu
ortaya atmigt1. Londra'danaynlmadan
evvel
zel
toplantilarda,
sz konusu szlegmenin
"canavar
b r kartel" oldugunu, Amerikalilar'm Ingil-
tere'nin
zaranna
olarak kendi yerli reticilerini korumak iin byle bir
szlegmeyi ortaya
attikla
rim
iddia etmigti. Washington'da Amerikahlar'la yapilan uzlagma
toplantilannda
ise
biraz daha
terbiyeli
davranmig,
taraflanngerekte"As-ls"
karakterinde bir
szlegme peginde oldugunu
gz-
ledigindensz etmigti. Kanisma
gre,
ngrlen szlegme, Achnacarry Anlagmasi'ndan
ve
on-
dan
sonra
1920'lersonunda, 1930'lardabu
anlagmayi
izleyen girketler
arasi
diger k1sitlay1ci
sz-
legmelerden pek farkli degildi.
Amerikah
temsilciler
bu grge
derhal itiraz ettiler. Amerikah
temsilcilerdenbiri
"tartigil-
makta olan Petrol
Anlagmasi'nm
'kartel'
szcgyle hibir benzerligi olmayan bir
esas
zerinde
hazirlanmig oldugunu" syledi. Aynca
"bunun
hkmetler
aras1
bir emtia alimi iin yapilmig
szlegme
oldugunu,
hazirlanmasmda
petroln
dzenli
geligtirilmesinin
ve
saglam
mhendislik
kurallannm prensip almdigim" ifade
etti: "Szleyme
pazar
taleplerinibolca karyllamaya
ve
bunu
garantilemeye ynelikti."
Beaverbrook bu aiklamaya kanmig, fikrini degigtirmig
gibi
grnmyordu. Buna ragmen
birka gn
sonra
Anglo-Amerikan Petrol Szleymesi tamamlandtve 8 Agustos 1944'te imzaya
aildi. Ama retid lkeler dahil, ilgili
tarallara
"tek
standart" uygulamakti. Szlegmenin
can
daman sekiz yeli Uluslararas1Petrol Komisyonu'nun kurulmaslyla
ifade
bulmugtu. Komisyon
dnya
apmdapetrol talebini-yansitacaktahminraporlarl
hazirlamakla ykmlyd. ncebu
saglanacak, arlmdan
da komisyon lkelere, nerilen retim kotasim tahsisedecekti.
Kota
tahsi-
sinde
esas
olarak
"rezerv
mlktan, saglikhmhendislik
kurallan,
ilgtli
ekonomik etkenler gibi
faktrler
gz
nne alinacak,
retici
ve
tketici
lkelerin istekleri dikkate alm1partmakta
olan
talebin
kargilanmasma
ahyllacakti."
Komisyonun diger bir
grevi de her
iki
hkmete dnya
petrol endstrisinin
nasil geligtirilecegi
hakkmda
perlyodikraporlar sunmakti. Hkmetler de
tavsiye.edildiginde, bu tavsiyeleri
hayata
geirmek
iin aba gsterecekti. Bu, her lkenin-uyru-
gundaki
kipileringerekli oldugunda
ve tavsiye
edildiginde
tavsiyeye
uygun
hareket
etmelerini
saglamak
iin yapilacakt1.
Anglo-Amerikan Petrol Anlagmasi ister nemli
bir endstriye
istikrar
getirmek iin hedef-
lenmi bir
"emtia
szlegmesi" olarak grnsn, isterse hkmete bagli blr kartel grnmn-
de olsun, gerek gudur ki, 1920'ler
sonu,
1930'lar bagi
pazar
idatesine
uzanan
dogrudan bir
baglantlydi. Hem "As-Is"e hem de Texas Demiryolu Kurumu'na uzamyordu. Ana amac1teki-
lerleaymdir. Yani dengesiz durumdaki
arz ve
talebe
denge
saglamak,
agin
retimi kontrol alti-
na
almak,
agin
retiminden
zarar
gren pazarlara dzen
ve
istikrar getirmek.. Su
anlama
Ro-
osevelt
idaresini
ve
lngilizler'ifazlas1yla
tatmin
etmigse
de,
sonradanbagimsiz Amerikall
pet-
rolclerin
ve
bunlann Kongre'deki yanhlannm
aci ve
giddetlitepkileriylekargilagmigtir.Bagim-
siz petrolcler
byk petrolc denen gruplardan daha etkindi
ve
ilerinde
Ickes'm Arabistan
boru hatti projesine kar1olanlar bu defa Petrol Anlaymasi'ndan nefret
ediyordu.Buanlagma-
nm
yerli
petrol retimini
uluslararasi
idareye
gtren
kaply1amasmdan
korkuyorlardL
Petrol
retim dzeyini,
yeleri
Texas'ta seilen Texas Demiryolu Kurulu'nca saptamak bir geydi, bu-
nun yarisi
"Ingilizler'den"
yartst
Franklin Roosevelt'in
setigi
kipilerden olugmug komisyonda
saptanmasi
bagka
geydi.kisibirbirinden
tamamen
farkliydt Yerli
petrol girketleriniszlegmeye
kargi
gelmede ynlendiren
en
etkin faktr Ortadogu'dan gelen, kendilerine Avrupa
pazarlanni
kapatan
ucuz
petrold.
Ortadogu
petrol
Birlegik Devletler'e
sel
gibi
akmakta
ve
fiyatlari d-
rmekteydi.
Bagimsiz petrolcler uluslararasi
girketlerin
el
abukluguylaszlegmeyi
degigtirip
dnya rezervleri
ve
pazarlan zerinde szlegmeye
kesin
kontrol hakki vermelerinden korku-
383
I
yordu. Kamlannca daha
sonra
da byk
girketler
bu kontrol hakkini kullanarak bagimsizlan
ig-
ten
atacakti.
Byk petrolcler de
tamamen
farkli bir
sebepten
dolayi durumdan hognut
degildi.
leride
bir gn
-fiyat
tespitive
retim oynamalan gibi- antitrst
ihlalleri bahanesiyle yasal
bir makamca
sulanmaktan
korkuyorlard1.
UluslararasiPetrol Komisyonu'yla igbirligi
yaptiklaritakdirdebun-
dan kammalan mmkn degildi. Nitekim,1930
sonlarmda
hkmet istiyor
sanarak
ve
zellik-
le de Haroldickes'm
iradesiyle,
pazarlara
istikrar
kazandirmak
iin
harekete
getiklerinde
ken-
dilerini Adalet Bakanligttarafmdan
antitrst'lkle sulanarak mahkeme
kapismda buldular.
.
Bu olay adliye tarihinde
Madison Davasi olarak
geer.
Aynca "Mother Hubbard" adlyla aleyhle-
rinde bagka bir dava
daha agilmigtiki bu
davada da
trstlklesuIanmiglardir.Ancak bunlar-
dan
ikincisi, Amerika'mn
savaya
girmesinden
sonra,
Washington'un
petrolde
ibirligineihtiyao
nedeniyle, ertelenmigtir. Byk
girketler bu kez
igi
ansa
birakmak istemiyordu.
Igipetrol olan her kesim ister byk petrolc olsun
.ister
bagimsiz, pimdi bu szlegmeye
kargi
tav1r
almigti. Ickes
bu durumdan yalanarak Roosevelt'e gunlan sylemigtir: "Nedense
pet-
rolcler ortada hibir makul sebep yokken bu konuyu parmaklarma dolad11ar.
Baz1petrolcler
hayalet
olmayan
yerde hayalet gryor." Szlegme Senato'ya kanunlagmak zere
sevk
edilmigti.
Ancak hemen
sonra
bu gekliyle
Senato'dan
geemeyecegi, sonucun onursuz
bir yenilgt olacagi
anlagildigmdan 1945 Ocak aymda Roosevelt
idaresince, dzeltilmek zere
geri
ekildi. Bundan
kisa bir sre
sonra
da, Roosevelt
ve
bag dampmanlannm JosephStalinve
Winston
Churchill
ile
konugmak iin Yalta'yahareketleri nedeniyle, szlegmeyi
gzden geirmek yapilan
tm
aligma-
lar durduruldu. YaltaKonferans1'ndan
ama, sava;
sonunda kurulmasi istenen
milletlerarasi
d-
zenin temelini
atmak
ve
bu
savasonu
dnyasmda her birine dgecek
"nfuz
sahasmm" geklini
ve
byklgn saptamakt1.
"ikizler"
Ortadogupetrolyle
ilgili sorunlar bu yolculugu bile etkilemigti,
Subat ayi
ortalarmda, Yalta
Kon-
feransi'ndan
sonra
Bagkan'm uagi Kutsal/nek,Roosevelt
ve
dampmanlarim Rusya'dan ahp Mi-
Sir'daki
Svey;
Kanah
blgesine gtrd.
Burada, Kanal'da
Great Bitter Lake'de demir
atmig
kendilerini
bekleyen
USSGuincygemisine
bindifer. Bagkabir Amerikan
gemisi
USSMurphy de
iinde
ok
saygLn
bir konuk, bniSuud
oldugu halde yola
koyulmugtu.
Bu, Kral ibniSuud'un
o gne
kadar kralligi
digmda
yaptigt
ikinci
seyahatti. Birincisinikirk
beg yll evvel, srgn hayat1yaadigt Kuveyt'ten Arabistan'i yeniden almak iin ilk
adimi atmak
zere
yapmtti.
Su
defa
Murphy gemisine birka gn evvel, yanmda kirk sekiz
kipilik
maiyetiyle
Cidde'den binmigti. Gemiye besin olarak yz adet canh koyun almmas1 dgnlmgt;
fakat
sonradan, bazi mzakereler sonunda seyahatin
altmiggn
srecegl gz
nne almarak bu
say1
yedi
koyuna indirilmigti.
Koyunlardan
bagka
erzak olarak
Amerikan
gemisine
donmug et
dahil,
altmig
gn yetecek kadar y yecek alinmigt1.
IbniSuud, kaptan
kamarasmda
yatmasi
iin yapilan
teklifi
reddetmig, gverteye, bagkasarasma kurulan adtr bezinden
yapilmly
derme atma bir
a-
dirda yatmak
istemigti..adir
tamamen
el dokumasi halilarla dgenmiti
ve
Kral'm kendi koltuk-
larmdan biri de buraya
taginmigti.
Ibni
Suud
sonradan Bagkan'm gemisine geti. O andan
itibaren
tam
bir
sigaratiryakisi
olan,
birini
sndrmeden
brn yakan Roosevelt, Kral'm dini inanlanna olan
saygismm
ifa-
desi olarak
onun
huzurundayken asiasigara
medi. gle
yemegine
giderlerken,tekerlekli
san-
dalyede
olan
Roosevelt
ayn
bir asansre gtrlmt.
Asansr hareket eder
etmez
Bagkanbiz-
zat
kirmizi renkli acil dgmeye
basarak asansr
durdurmug, birbiri arkasma iki
sigara yakip si-
garalar
bitinceye kadar asansr bekletmigti. Kral'la ancak
sigaralar
bittikten
sonra
bir
araya
gel-
di. O gn, yemekten
sonra,
bu iki
adam
bey
saati agkm bir sre yogun bir ahyma yaptilar. Ro-
384
osevelt'in zerinde durdugu konular Yahudiler'e Filistin'de
"yurt"
verilmesi, petrol
sorunu
ve
savag
sonrasinda Ortadogu'nun alacagi yeni gekildi. IbniSuud ise
sava; sonrasi
iin Amerika'nm
Suudi Arabistan'a
gstermekte oldugu
ilginin devamim
ve
bunun
teminat
altma ahnmasim isti-
yordu. Aikladigina
gre
btn hkmdarhgl sresince
mzmin
bir
gekildetehdit altmda
kab
mig,
blgede ngiliznfuzu
egemen
olmugtu.
Simdi
bunun dengelenmesini istiyordu.
Roose-
velt'in Yahudiler'e
"yurt
topragt"
verilmesi
teklifini
Kral'm kendisi
de bir
teklifyaparak yamtlad1.
Koyu bir anti-siyonist olarak IbniSuud,
savagtan
her nasilsa
sag kurtulmayi bagarmigYahudiler'e
Almanya'da
yurt verilmesiniteklif
edecekti.
Roosevelt
ve
Ibni Suud
birbirleriyle
ok
lyi anlaglyorlardi. Bir
sirasi
geldiginde Kral, Roose-
velt'e
"ikiz
kardeg" olduklanni sylemigtir.Sebep olarak
yaga
birbirlerine yalon
olduklanm, her
ikisinin
de
lkelerinin
mutlulugu iin aligtiklarim,yine
her ikisinin
iftilikle
ilgilendiklerini
ve
ikisinin de fiziki
ynden rahatsiz olduklarmi syledi. Bagkanocuk felci geirmigoldugundan
te-
kerlekl sandalyeye mahkmdu. Kral da
zorlukla yryebiliyor, savagta bacaklanndan aldigi kur-
un
yaralarmdan
merdiven
ikamiyordu.
Roosevelt "Siz benden daha
ganslismiz,
nk
hi degilse bacaklannizia yryebiliyorsu-
nuz.
Ben ise
nereye
gitsem mutlaka
tekerlekli
sandalyede gtrlyorum" demigti.
Kral da "Hayir dostum, daha
gansli
olan sizsiniz. Sandalyeniz sizi
nereye
isterseniz gtr-
yor ve
oraya
mutlaka ulaacagtmzdan eminsiniz. Benim bacaklanm ise
bu kadar gvenilir degil
ve
her
gn biraz daha ktlegiyor" dedi.
Roosevelt bu
sze gyleyanit
verecekti: "Madem ki
bu sandalyeyi
o
kadar begeniyorsu-
nuz,
bir ikiz
egini de size vereyim. Nasilsa gemide
iki
sandalyem var."
Tekerlekli
sandalye gerekten IbniSuud'la beraber Riyad'a gtrld
ve
ondan
sonra
da
devamh olarak Kral'm
zel
dairesinde
tutuldu. IbniSuud cssesinde
biri iin fazla kk
ol-
dugundan Kral bu sandalyeyi kullanamamigsa da,
en
degerli armagan olarak
gelenleregster-
migtir.
Bu
iki
adamin petrol zerine vardiklari kararlan
bildiren
resmi
rapor
bir
trlgelmiyordu.
Roosevelt-ibni
Suud konugmalanna katilmig
olan
heyet yelerinden
biri Kral ile
Bagkan'in bu
konu zerinde
uzun bir
konugma
yaptiklarini sylemigti. ikisinin
arasmda konuqulmug
veya
ko-
nuquimamig olanlar her
neyse,
ortada kabul edilmesi gereken bir
gerek vardi. Petrol, her
ikisi-
nin
de
lkeleri iin, arada geligmekte olan
dostane iligkilerin
devami lin parttL
New YorkTimes
yabanci igler
muhabiri C.I. Sulzberger bu konuyu
en
isabeth
gekilde kavramig olarak
iki
liderin
Great Bitter Lake bulugmasmdan hemen
sonra
gunlanyazmigti: "Suudi Arabistan'daki
muaz-
zam
petrol yataklari
bu
lkeyi
Amerikan slyaseti
iin diger
kk lkelerden
ok
daha nemli
kilmaktadir." Ancak, Churchill teden beri ingiltere'ninnfuzu altmda olan bir blgede Ameri-
ka Devlet Bagkam'nin
o
blgenin hkmdanyla konugmasmdan
memnun
kalmamigtL
Bu yolcu-
lukta
Roosevelt, Misir
Krall Faruk
ve
Habeyistan Krah Haile Selasiye ile de bulugmugtu. Resmi
olmayan bir kayda gre Churchill blgedeki btn
ingilizdiplomatlara birbiri ardma
telgraflar
yagdirmig,
tehditler
savurarak kendisi iin
ayarlanacak randevularda Roosevelt'e uygulanmig
krallara mahsus protokolun
aymsimn
kendisine de uygulanmasmi istemigtir. Churchill, Ortado-
gu'ya
gitmek iin fazla beklemeden Amerika'ya hareket eden Roosevelt'in ayrihsindan

gn
sonra, Misir
llerine
daldi
ve
ngiltereBagbakam olarak, vahada bir otelde kalan Ibni Suud'la
bulugtu.
Bu bulugmada, sigara sorunu,
bu dela ilkinden daha karmagik olarak, bir kez daha gnde-
me
gelmigti. Churchill
-
bniSuud
bulugmasi
sona
erdiginde byk bir akgamyemegl ziyaleti
ve-
rildi.
Churchill,notlarmda
bu ziyafete
ait amlanna deginirken
puro
konusu iin
"Kral'In
kendi
huzurunda sigara iilmesine,
alkol ahnmasma izin vermedigtni" kendisine nceden bildirildigini
syler Ne
var
ki Churchill,IbniSuud'a kargi Roosevelt kadar konuksever
davranmamigtir:
"EY
sahibi bendim
ve
Kral'a bunlan syleten
kendi
dini
inanlan
olduguna gre, ben de kendi dini
385
inanlanma
sigmarak
puro
imenin, alkol almanm btn yemeklerde,
yemekten nce,
yemek-
ten
sonra
ve
eger gerekiyorsa yemek arasmda
serbest olmast gerektigini syledim."
Churchill'in
kendi haklan konusunda fazla
iscarh
davranmsi
ve
stnlk iddialari zaten
kugku iinde bulunan
ibni
Suud'a ingiltere'nin
Suudi Kralligi
ve
Ortadogu kargismdaki
niyetleri
hakkmda
fa2Ia bir
gvence
vermemigti. Churchill'inkargisindabagkabir
sorun
daha
vardi. Bulug
ma
amst
olarak Ibni Suud'aok
sekin parfmler ieren yaklagik yz
pound
degerinde kk bir
mcevher kutusu vermigti. Kargihkolarak Ibni Suud da
ona ve
Anthony Eden'eelmas kakmah,
mcevherlerle ssl bir kil1
ve aynca
da
ok
kiymetli
giysiler
ve
daha bagkaarmaganlar
sunmug-
tu.
Bunlar
arasmda
Ibni Suud'un
"kadmlanniz
iin" diyerek
sundugu yaklagik bin
pound
dege-
rinde elmas
ve
inci
vardi. Churchill,
armaganlar arastndaki deger egitsizliginden
tedirgin
olmugtu.
Yinede hemen
o
dakika durumu kurtarmayi
bagardi.
Parfmlerin sadece bir
"sembol"
olarak
su-
nuldugunu syleyerek lbni Suud'a asil armaganm
"dnyada
mevcut
en
iyi motorlu ara" olacagi-
na
dair sz
verdi.
Churchillkendisinin byle bir armagan
sunmaya pahseri
yetkill olmadigimbildi-
gi
halde bunu gze
almigti. Sonunda Kral'a, IngiltereHazinesi'ne alti bin pound'dan daha
fazlaya
mal olan bir Rolls-Royce
takdim
edildi. Mcevherlere
gelince,
bunlarm
hepsi
satilmigtir.
Satiggiz-
li
tutulma
kaydiylayapilmig, Kral'mkirilmamasi iin her trl
nlem
almmtytt.
"Simdi
Ne Yapacag1z?"
Uzun sren yolculugundan dnsnde Roosevelt
dampmanlanm hl kendi aralarinda
Petrol
Anlaymasi
ve
ilgili antitrst
konulanm
tartigirken
buldu. Eu
ara
Harold Ickes, Devlet Bagkani
ve
yeni Digigleri
Bakam Edward Stettinius
ile
bir toplanti
yapmalari iin bagvuruda bulunmugtu.
Ancak, Bagkan
o
kadaruzun
yolculuktan
yorgun
dgmg, dinlenmek
istlyordu. 27 Mart
1945
tarihindeStettinius'a
"Warm Springs'den dner dnmez Harold'un nerdigi
toplantlyi
yapmak-
tan ok
memnun
kalacagmi"
syledi:
"Ltfen bana hatirlat" dedi.
Ne
var
ki Stettinius hattrlatma f1rsatmlhibir zaman
bulamayacakt1. Roosevelt 12 Nisan
1945'teWarmSprings'de
hayata gzlerini kapamigtt.
Artik Petrol Anlagmasi'myurtiinde kabul ettirme
ve gerekirse
yeniden
dzenleme
abalan
'yeni
BagkanHarry Truman'in
denetiminde yapihyordu. O gne kadar anlagmanmbagsponsorlu-
guna
getirilmig
olan Ickes 1945 Eyll'nde Londra'da konuyu bir kez daha ingilizler'le
mzake-
reye
aldi. Londra toplantisinda
evvelki szlegmedeki
btn
sivri
noktalar szlegmeden
.1kanldi.
O gne gelene kadar, 1944 ylhnda
"retimi
dnya apinda tahsis"grevini
yklenmig olan Ulus-
lararasi Petrol
Kurulu'ndan, Amerikan
yerli retimine
dokunma
yetkisi alinmigtl. BirlepikDevlet-
ler
o sira
toplam
dnya retiminin
te ikisini
tek
bagma kariladigna gre,
bu, global bir petrol
szlegmesiiin,
toplam
retimden byk
bir
ikarma
yapildigi demekti.
Ancak bundan bagka
ya-
pacak
bir
gey
de yoktu. Ingiltere'nin
Yakit
ve
Enerji IglerindenSorumlu Bakam, Maliye Bakani'na
"Denge aisindan szlegmeyi
kabul etmemiz, reddetmemizden daha iyi olur" diyecekti.
O stralar Amerika'da
petrol
rezervlerinin yeterlilik durumundan kaynaklanan karamsar ha-
va
dagilma eglimine girmigti. 1945'te yapilan
bir SenatotoplantisindaSun
Oil
Sirketi
bagkan
yardimcisi
ve
Amerikan Petrol Enstits petrol komisyonu oturum
bagkant
olan
J.
Edgar Pew,
fleride bir petrol kitligt olasiligmdan jeolojik
bir
durum olarak degil,
psikololik
bir durum olarak
bahsetmigti. Pew ailesi teden
beri petroln
tkenecegine
dair yapilan uyarilara kulak
asmamig-
ti. Bu
defa da
J.
Edgar Pew
aym
gelenegi srdretek, senatrlere
en az
yirmi yll daha yerli Ame-
rikan petrolnn
Amerika'nm
tm
ihtiyacmi
kargilayacagina dair
teminat
verdi: "Yarmgnegin
dogacagmdan
ve
batacagmdan
ne
kadar
eminsem,
bundan da
o
kadar eminim" dedi. Szlerini
"Ben ktmser degil
iyimserim" szckleriyle bitirmigti.
1945'te Almanya ve
Japonya
kargismda
kazamlan zaterle, Amerikan petrol rezervlerine
ya-
pilan ekigmeli talep artik
ortadan
kalkmig, bylece ingiltere
ile
szlegme konusu acil almaktan
386
1kmigtL
Bu
defa da, 1946 Ocak ayinda Anglo-AmerikanPetrol
Szlegmesi'ndebir
sorun
ikti.
Szlegmenin
en
byk
sponsoru
olan Harold Ickes, Harry Truman'la, Donanma kinciBagkam
sifatlyla
California'll
petrolc
Edwin Pauley'e
randevu verilmesi
yznden
zc bir dalagmaya
girmigti.
Ickes,
Roosevelt
zamamnda
adet
edindigi
gibi
bu
dela da hemen istifasimsundu.
Dilek-
esinde Baykan'aveda edlyordu. Eu olduka
uzun sren
alti daktilo sayfalik,
tek satir aralikli
bir
veda mektobuydu. Truman
ileride bu mektup iin "Mektup
tehdit
yoluyla istedigini elde
edece-
gine
inanan bir kimsenin ifadesini taglyor" demigtir.
Bu konuda Ickes hatallydi. Truman, Roosevelt degildi. Ickes'm istifasim
gayet
normal bir
biimde kabul etti. Ashnda bundan
sevin
bile duymustu.
Ickes sadece kendisinin bagedebilece-
gi
bazi sorunlan
toparlamak
iin istifasinm
yrrlge
girmesinden
nce alti hafta sre
istemigti.
Truman
ona masasim
toplamasi
iin iki
gn sre
tamdi.
Su defa
htiyar
Huysuz
adam, Truman'i
son
bir yaylim ategine
tuttu ve
tm
lke
halkma
Truman'm
"aik
gerege
karpt
tam
bir baghlik
gstermedigini, ne
tam
bir diktatr
ne
de Gne; Tanriasmm
torunlanndan
biri olmayi bagara-
mad1gLm"
ilan etti. Bunu yaptiktan
sonra,
YeniYasa'mn
ve
II. Dnya Savagi'mn Petrol
ari
olan
Ickes,
makammi
terk
edecek
ve
yeni
bir meslege
geerek
yagammm geri
kalan
kismmi
gazete-
lerde
kpe yazarligi yaparak geirecekti.
Acaba bundan
sonra,
Petrol
an
Harold ickes olmadan
Anglo-Amerikan
Petrol Szlegmesi
iin herhangi bir
istikbal
dgnlebilir miydi?
Simdi
herkes bu
soruyu
soruyordu. Ancak szley-
me
iin bu
defa da, hi
beklenmedik
bir kaynaktan, Donanma Bakam
JamesForrestal'dan des-
tek
gelmigti. Atihm
yapmayi seven,
hirsli
ve
politik aidan
tutucu
bir kimse olarl Forrestal, nce-
den Dillon Read'da yatinm kismmda banker olarak aligmigt1.Forrestal, BirlepikDevletler'in st
dzeydeki
siyasetilerinden biriydi. Siyasialandaki grgn, BirleikDevletler'in Sovyetler Bir-
ligl'yle
uzun
bir
atigmaya
girmesinin mukadder oldugu, bunun iin
kendisini organize etmesi
gerektigi geklinde
zetlemigtir. Savag halinde, hangi kaynaklardan
yararlanacagt
kOnuSunda
"Donanma iyimser
olma
hatasini gstermemelidir" diyordu. BirlegikDevletler digmda bilinen
en
byk
petrol rezervleri IranKrfezi blgesindeydi. Forrestal, "BirlegikDevletler'in itiban
ve
dolayislyla
etkinligi
kismen hkmetin
ve
halkin
yerli
veya
yabanci
petrol
kaynaklarmm zengin-
ligine baglidir. Petrol holdinglerinin aktif gekilde geniletilmesi bu
aidan
son
derece
arzu
edilen
bir hedeffir" d yordu. Ayrica, DigigleriBakanligi'nin
Amerikanpetrol yerine
Ortadogu
petrol
kullamlmasi iin bir
program
hazirlamasmi nerdi.
Sunu
da ilave
etmekten
geri
kalmamig,
Digig-
lerl
Bakanligl'nin
"ahqkan
mensuplannm kendilerini bu ige
adamasinm iyi
olacagmi, Birlegik
Devletler'in yurtdigindaki petrol holdinglerini ogaltmasimn,
mevcut holdingleri ise korumasi-
mn
yararb olacagini"
ifade
etmigtir. Mevcut holdinglere deginirken rnek olarak Iran Krfezi
blgesindeki holdingleri
gstermigtir.
Potsdam'da,
savagson
bulmadan evvel Mttefikler arasmda
yapilan
son toplantida,Forres-
tal
yeni Digigleri
Bakani
James
Byrnes'i egitmek amaclyla Suudi Arabistan konusunda
uzun
bir
konugma yapti
ve
Suudi Arabistan'm
o
gn
iin
"birinci
derecede nem
taglyan
bir konu" oldu-
gunu
syledi.
Simdi,
takvimlerin
1946
haplarmi
gsterdigi
o
gnlerde Harold Ickes'in yaylim
ateginden hemen
sonra,
Anglo-Amerikan Petrol Szlegmesi'ni
savunuyor,
szlegme iin
mca-
deleyi
devam ettirmekte byk
yarar
gryordu.
Bu konuda Byrnes'e
unu
sylemigtir: "Bildigi-
niz
gibi
ben 'Drst
Harold'
diye
tezahrat
g0sterenlerin n safmda degilim;
ancak bu petrol
an-
lagmalanm bir kez daha,
yeni
bir bakig
atslyla
ele almak
ok yararli olur. Ben
Harold
Ickes'm
Amerikan petrol rezervlerinin smir11oldugunu sylerken hakh
oldugu
kamsmdayim;
bu sz
serbest meslek
hayatimdan
tamdtg1m.
mhendis E.L. De
-Golyer'in
inancma dayanarak
ve
onun
etkisinde kalmig olarak sylyorum. Billyorumki yeni bir dnya
savagina
girecek olsak Ortado-
gu'daki
petrol rezervlerine ulagmamiz asla mmkn olamaz; ancak
bu
arada eger
bu rezervleri
kullamrsak
kendi rezervlerimizin
tkenmesine
engel oluruz. Byle bir
tkenme
olgusu
gelecek
on
beg
yll
iinde
ciddi sonular verebilir."
387
Ancak Forrestal azmliktaydi. Hkmetin
diger kanatlarmda szlegmeye
destek
verme
egi-
limi
giderek
zaylfliyordu.
Nitekim,
"htiyar
Huysuz
Adam"m
gidiginden sonrakt gnlerde Digig
leri'nden bir yetkili, Claire
Wilcox, "Petrol.
Simdi
Ne Yapacagiz?" baglikli bir makale
yazmty,
bu
szlegmeyi
katletmek iin ortada bir sr sebep oldugunu
bilditerek bunlann
uzun
bir listesini
vermigti. Kamsma
gre
"Szlegme
ya
tehlikeliydiya da
yararsizdi.
Kartel kurup kota tahsisi
iin
ve
asgari flyatlari
tespit
iin
rt olarak
kullanillyorsa
tehlikellydi.
Bu
maksatla
kullamlmlyorsa,
o zaman
da yararsizdi." Bu
szlerle
Wilcox konuyu Truman
idaresi iin zetlemig oluyordu:
"Bay Ickes Bagkan'a bu bebegi
biberonla besleyip byttgn syledi.
Simdibu
ksz ocuk
bizim kapimiza dayanmigtir. Onu
bogmah
miylz,
yoksa evlat
mi
edinmeliyiz?"
Bu
sorunun
cevabi ok aikti. Szlegme
hibir siyasi
destek
grmyordu.
Texas'taki yerel
ilkokul
gretmenleri
bile
szlegmeye
kargt
partlandirilmigtL
Sylediklerine gre
ithal petrol Te-
Xas ekonomisini imha
ederdi. yleyse
bu bebek bogulmallydi. Bylece olaylar
ve onca
aba bir
kez daha politik baski kargismda yenilgiye ugruyor,
Anglo-Amerikan Petrol Szlegmesi giderek
etkisini kaybedip.rafa kaldirihyordu. 1947 yllmda Truman idaresi szlegmeyle
ilgill
her
trl
a-
bay1 durdurma karari aldi. Bylece szlegme artik lmgt.
Ancak, bu
arada
ilgin geyler oluyordu.Sava;yillarmm
nde
gelen
son
petrol girigimi
sayi-
lan bu szlegme geri artik somut olarak
ortada yoktu. Ne
var
ki
pimdi
de sahnede daha bagka
faktrler
yer
almaya baglam14t1.
Rezervler
ve
petrol
bulma
orani
hakkmdaki grgler
ne
olursa
olsun, ortada bir gerek
vardi.
BirlegikDevletler
sadece
yerli retime dayanarak varligm1srd-
remeyecegini
anlami
ti.
Yakmda tam
bir petrol
ithalat1st
olacaga benziyordu
Ve ilerideki
yillar-
da yabanct kaynakh petrole olan
bagmhligi giderek artacakti. Kisacasylemek
gerekirse,
henz
yetii bir
dnya
savaginm
ikmadigt
o
gnlerde
bile
"yardimlagma"
iglemi
gart
olmugtu.
Su yolla,
Amerika
ve
Avrupa'da kamuya
ait olan pirketler
ve
zel
petrol
igletmeleri, Ortadogu petrol
top-
raklannm hizla
geligmesinden
faziasiylayararlandilar.
Petrol girketleri artik ok
zor
durumdaydi. Pazarlann
istekleri
ve
rekabet, retici lkelerden
gelen
gelir
talebi
nedeniyle
byk
baski olugturuyordu
ve
bunlarm
durdurulmas1
da
imknsizdi.
Simdi
savag zamani
uzlagtinctlarm nlemek
istedigi
gey
geerliydi. Savag
sonrasi
yillarda petrol
endstrisinin grng bir
kez daha
geriye
gitmig,
geoigte oldugu kadar rekabeti, kavgaci ve
istikrarsiz olmugtu. Bylece
Anglo-Amerikan Szlegmesi'ninsundugu egsiz
ve
herkesin yararlana-
cagt
imknlar
geride kahrken, petrol girketleri
Ortadogu'da kendi baglanmn aresine
bakmak iste-
yecek, bir Anglo-Iranyetkilisinin
deyimlyle
kendi
"kurtulugu"
iin mcadele
verecekti.
388
21
Sava Sonu Petrol Dzeni
BirlegikDevletler'de vesika uygulamasi
1945 Agustos
aymda, Japonya'nmteslim
olmasmdan
sonraki ilk yirmi
drt
saat
iinde kaldirild1.O
andan
baglayarak
tmmanzara
grlmeye
deger
bir hal almlyt1.Btn
lkede,
ne
kadar cadde
ve
yol
varsa,
hepsi birden
motorlu
aralarla doldu.
Onca yll suskun kalmigaralarm ikardigi
ses,
bir senfoninin
son
notalari.gibi kulaklan dolduru-
yordu. Srcler
aym
anda ykselen
kulaklan sagir edici
bir
sesle
gunu
sylyordu: "Depoyu
doldur!" Benzin istasyonlarma
hcum eden srcler vesika karnelerini firlatip atiyor,
cadde
ve
karayollarmi istila ediyordu. Amerika, hayatmda bir kez daha otomobile g1kolmutu ve
artik
bu
romantik
iligkiyi srdrmek
iin
gereken
araca
da
sahipti.
1945'te servise
.ikan araba
sayisi
26 milyon iken, 1950'de 40 milyon
oldu. Her
tr
petrol mamul
talebinde
patlama olmugtu.
Ancak,
petrol
endstrisinde ahganlar
henz bu patlamay1 kargilamaya
hazir degildi. Birlegik
Devletler'de 1950 yilmm benzin satigi 1945yllma oranlayzde
32 daha fazladir. Aynca 1950
yllina
gelinceye kadar,
petrol Amerika'mn
toplamenerji gereksinimini kmrden daha
ok
kar-
(11ar
olmutu.
Talep, beklentileri ok
aan
bir hizla patlama yaparken,
sava; sonu
petrol rezervlerinde
ev-
velce yapilml; karamsar tahminler
de unutulmaya baglamigti. zerindeki kontroln ortadan
kalkmastyla, petrol fiyation patlamayi motive eden gl bir etken oldugu
meydana
ikmtytt.
- Simdi
artik Amerika'da da,
tipkl 1947de
Kanada'da
oldugu
gibi
birok yeni blge retim verir
duruma geirilmigt . 1947de, Kanada'da
JerseySirketi'ne
bagli lmperial, Alberta Eyaleti'ne bag-
11Edmonton'da ok
baanh
bir kuyu kegli
yapmig,
bylece
savagsonu
yillannm cogkuylakargila-
nan
ilk
petrolpatlamasini gereklegmigti.Talebin glderek
artmasive
retimin
ykselmesine kar-
m
1950yilmda BirlegikDevletler'in kamtlanmig petrol
rezervi
1946'ya
gre yzde 21
artmig-
tir.
Bu, BirlegikDevletler topraklarmda
ikan petroln her
geye
ragmen azalmamakta oldugunu
gsteriyordu.
Yine de, 1947-48 arasinda
sadece
bir kez, hazir petrol durumunda sikmti yagandigt
kabul
edilmelidir.
Bu yillarda ham petrol fiyati byk bir hizla
artti;
yle
ki 1948 ylhna gelindigtnde
1945 dzeyinin
iki
katml bulmugtu. Politikacilar lkenin enerji bunalimmda oldugunu duyttr-
du. Byk
petrolgirketleriflyatlan yukan
ekmek
iin kasitli olarak bir
"fiyat
zoriama"
oyununa
girmig olmakla sulandi. Ayrica petrolclkte komplo
ve
gizli anlagma yapildigt gpheve
iddi-
asiyla yirmiyi akm
sorupturma
da a1lmigt1.
-
Bu dnemde petrol stkmtisi ortadaydi
ve
sebep de aikti. Tketim
beklenmeyen bir hizia
ve
Shell'indeyimiyle
"hayret
verici" l>irgekilde
artmigtt.
Aynca aradan
savagsonu
yeni duruma
intibak
iin yeterli
zaman
da
gemig
degildi.
Ortada
kopuk bir
zaman sreci vardi Rafinerilerin
yeniden tasanmlanip
savag
uaklannm
kullandigt 100 oktanhk havacthk yakiti yerine
sivil tke-
ticinin
istedigi benzini
ve
isitmada
kullanilan yakiti retir hale
getirilmesizaman ve para
igiydi.
Btn bu olumsuz kogullara ek olarak
tm
dnyada bir de
elik
sikmtist
yagarnyordu. Bu, rafine-
tilerin igletmeye
ailmasmi, tanker
ve
boru hatti
ingaatml
yavaglatlyor, ulapmda
dar bogazlara
389
gtryordu. Birka
tankerin
denizde seyir esnasmdayken
ikiye
aynlmas1 1948 baglarmda
tan-
ker sikmtisim daba
da piddetlendirmigti.
nk
bu olaylardan
sonra
Sahil Gvenlik makamlar1
288
tankeringvde yapilanni
takviyeetmeden
sefere. ikmasmi inen etmigti. Petrol
girketleri
agismdan
o
gnler, perakendecilik zerinde
ok
byk baskilarinyapildigi gnlerdir. Bu
nedenle
frketler korumaciligm
en
nde gelen savunuculari oldu. Standard of Indiana motorlu
ara sr-
clerinden,
ara
srmekle
geen
saatlerini azaltmalanni,
"motor
sogukken kalkigtan"
kainma-
larmi, lastiklerin
havalanni kontrol etmelerini istedi. Bunlarmhepsi
tketimi
dgrmeye ynelik
nlemlerdir. Sun
Sirketi
de
tketimin
azaltilmasma ynelik bazi girigimlerdebulunmugtu. rne-
gin
Lowell
Thomas'm
oktutulangnlk
radyo
yayminin
reklam kisomda
"Yardimcl nlemle-
rin"
tanttilmasinada
yer
verilmigti.
Petrol sikintisi bu
ytllarda ithalati
da artird1. 1947
yllimn
sonuna
kadar
Amerika'da
ihracat
daima ithalati
getigt halde gimdi,
1948'de denge tersine dnmg, ham petrol
ve
mamul
rn
ithalati
bir arada,
ilk defa
olarak
ihracati
gemigti. Artik BirlegikDevletler,
tarihinde
ilk
defa ola-
rak dnyanin.teki
yerlerine petrol saglayan
lke durumundan ikmigti.
Simdi
petrol tketimini
saglamak iin
o
da
diger lkelere
bagimhydL
Amerikan deyimler szlgne yeni
bir deyim
clarak
"yabanct
petrol" eklenmig,
halk arasmda
giderek yaygmlagmayabaglamigtl.
Byk Petrol Anlagmalan: Aramco
ve
"Suudi Arabistan Riski"
Dengenin
tersine
dnmesi
can
sikici bir konu olan enerji
gvencesi
sorununa
yeni
bir boyut
ge-
tirmigti.
11.
DnyaSavagi'ndan alman dersler petroln ekonomideki neminin
giderekartmasi
ve usuz
bucaksiz
Ortadogu kaynaklari, Sovyetler Birligl'ylesrdrlen SogukSavag'm
igiginda,
fazla petrol retiminin flerisi iin muhafazaya altnmasini zorunlu
lalm14t1.Eu fazla rnn ileri-
de Amerika
ve ingif tere'nin
-ve
Bati Avrupa
lkelerinin-
gvenligi
konusunda
en
nde
gelen
unsur
oldugu kabul
edilmigti. Artik petrol bir merkezdi. Yabancipolitikanin, uluslararasi
iktisadi
planlamalarm, milli gvenlik
ve
byk
igletmelerin
bir
araya
toplandigt bir merkez. Su merke-
zin
odak noktasi ise
Ortadoguidi. Burada
girketler
daha gimdiden retime
geme
hazirligi
yapi-
yor,
konumlarmi
garantiye almak iin
yeni anlagmalarayneliyordu.
SuudiArabistan'da
petrol
geligtirme
faaliyetleri
Socal
ve
Texaco
girketlerinin
ortaklaa
ma-
11olan Aramco'nun,
yani Arap-Amerikan Petrol
Sirketi'nin
elindeydi. Ancak Aramco
o
stralar
si-
kmtih bir
devir yagiyordu. Bu, Suudi petrol yataklanmn
inanilmaz derecede byk
olmasmdan,
dolayistyla da
muazzam
bir
sermaye ve pazara
ihtlya
gstermesinden
ileri
geliyordu. Su
iki
gir-
ketten Socal dulumundan
daha ok
zarar
grd. Texaco ise 1901 Spindletop petrol
kegfinden
sonra
tremig
igletmeler iinde
en
nemli Amerikan girketiydi. lke
apmdayaptig! radyo
ya-
ymlarlyla Metropolitan
perast'nasponsorluk yapmigti. Texaco'nun benzin istasyonlannin bek-
isi
olarak resimde grlen
"ylldiz
giymigadam" modern Amerikan reklamcih mm
en tamnan
simgelerinden biri
almugtu.
Texaco ile
kargilagtinldigLnda
fazla
tanmmayan
Socal, Texaco'nun
aksine yerel
bir
girket
olarak kalir. I. Dnya Savagi'ndan bu
yana
dnyanin her
yamnda petrol
arama
ugruna milyonlarca dolar harcamigti. Buna
ragmen,
Dogu Hint Adalan
ve
Bahreyn'den
eldeettigi kk
apta retim
ve
SuudiArabistati'm byk potansiyeli
digmda,
elinde
onca
gay-
rete
kargilik gsterebilecegi hibir
varhk yoktu.
Arabistan imtiyazi California
Sirketi'nin
hayal
etmeye bile cesaret edemedigi byk bir
ga-
nimetti.
,irkete
ok
parlak ufuklar
a1yor
-ancak
buna
karginSocal BagkamHarry Collier'in gz-
lemiyle- ekonomik
ve
siyasi alanda
ok
byk
riskler ieriyordu, 1946 ylhna
gelinceye
kadar
Standard of
California'mnAramco'daki hisse
toplami80
milyon dolan bulmugtu
ve
anlagildigi-
na
gre daha birok
milyon
dolara gereksinim vardi. Avrupa pazarlarma
girebilmek iin Socal
ve
Texaco l aparak Iran
Krfezi'nden Akdeniz'e kadar
uzanacak bir boru hatti yapmak istiyor-
du. Ana
izgilertyle bu boru hatti
projesi
evvelce
Harold
ickes'm BirlegikDevletler hkmetini
390
zorladig
boru hatti projesinin
ayni
idi. Tek farkla;
bu kez projenin 100 milyon
dolarlik
mali y-
kn girketlerin
kendilerinin kargilamasi gerekiyordu. Bu, Socal
iin
bir sorundu,
ancak
sorunlar
bununla da zlmyordu.
Astl
nemli
olan pazarlama konusuydu. Petroln
Avrupa'ya ulagtigi
varsayllsa bile nasil pazarlanacakti?
Avrupa'da
yeter
byklkte bir rafineri
ve
pazarlama sistemi
kurmak, Collier'in
hesabina
greok
pahahya mal olurdu,
Socal
ve
Texaco'yu durumu saglam
olan rakipleriyle
pazar payi
iin ldrc bir
savaga
iterdi. Grlyor ki kargilanmasi gereken
ok
byk riskler mevcuttu ve bunlann
sayisi
politik
kogullann istikrarsizliglyla
bsbtn art-
maktaydi. Byk
komnist
partiler
hem
italya'nmhem
de Fransa'nm koalisyon hkmetlerinde
temsil
ediliyordu. Iggalaltmdaki Almanya'nm gelecegibilinmlyordu
ve ngiltere'de
ii hkme-
ti
kendisini
ekonominin
"byk
girketlerini" millileptirmeyevermigtl.
Suudi
hkmeti lkesinin
rezerv
potansiyelinin
ne
denli
muazzam
oldugunun bilincine
varmigt1
ve
dogal clarak da yakmda verimin
ve
kendi gelirinin
bu
kaynaklarla dengeli olarak
ar-
tmlmasim
isteyecekti. Aramco ibni Suud'un
ve
Kral ailesinin beklenti
ve
taleplerinecevap ver-
medigi srece imtiyaz tehlikede
demekti. Socal'i dgndren
asil
konu buydu
Ve
bunun da bir
tek zmvardt.
Aramco
ne yapip yapip
petroln byk
bir k1smim Avrupa'ya
tagiylp
Avrupa
topraklanna
sokmahydt. Ancak petrol daha buraya ulagmadan "Tapline"
Trans-Arabian Boru
Hatti'mn bir kismi
daha
yeni
devlet
haline gelenegitli
lkelerin
sminm
gemek
zorundayd1. Fi-
listin'de
Yahudiler
iin belki de Amerikan desteglyle bir yurt
kurulabilirdi.
Ancak bniSuud
by-
le bir
devletin kurulmasina
en
giddetle
kargi
ikan
kipiydi.
Blge
savag
kokuyordu. Soguk
savagtn
bu ilk
gnlerinde
blge Sovyet
sizmasi ve
Sovyetler
Birligi'nce iggaledilme tehlikestyle
kargi
kar-
1yaydi.
zerindedurulmasi
gereken bagka bir konu da bizzat Kral'm kendisiydi. Eu korku
daha
evvel 1943'te bir kez daha yaganmig,
Socal
ve
Texaco bagkanlarmi koparak Washington'a
getir-
migti. IbniSuud(imdi
altmig
yagm
ortalarmda, bir gz grmeyen, saglig1
giderek
bozulan biri
olmuytu.Ogne
kadar kralhgt
yaratanve sonra
da bir arada
tutan
hep
onun
kipisel gc
ve
ati-
limi olmuqtu. Yagimdi, bu g
ortadan
kalktigi
zaman ne
olacakt1?O gne
kadar bniSuud'un
kirk
begten fazla erkek evladt olmutu
ve
bunlardan
otuz yedisi halen hayattaydl. Ancak, bu
acaba bir istikrar unsuru
mu
olurdu yoksa
karmaga
ve
dzensizlik
unsuru
mu?
Ve, siyasi
sorun-
lar
ikmasi
halinde, Socal Amerikan hkmetinden
ne
tr
bir yardim gelmesini
bekleyebilir,
buna gvenebilirdi? lyte,
Socal
tm
bu riskleri b rer
birer dikkate
alip bir
araya
getirdikten
son-
ra
bir karara vardi. Kendi
"dayampma"
politikasim yaratacak
ve
kendi
pazarmi
yaratmak
iin
egitli giriimlerde bulunacakt1.
Aramco'nun
eitli
problemlerinin zm
ise daha genig ve
-
ortak
bir projede ele almmahyd1.
Risk faktrn dagitan, siyasi yogunlugu
artiran, sermaye,
uluslararasl ekspertiz
ve
zellikle
de
pazar
konumu gl girketlerle ighirligiyapma politikastna
geilmellydi.
stnde
nemle Israr edilen bir konu
da
guydu:lbniSuud
Aramco'nun
mutlaka
yzde 100
Amerikan
kalmasmda
israr
ediyordu ki, bu niteligi
sadece
iki
girket,Standard
Oil of
New Jersey
ve
Socony-Vacuumgirketleritagimaktaydi.
Socal adma
igleri
yrten Gwin Follis
bu
iki
girketin Dogu Yarikresi'nde
"bizim
dokunamayacagLmiz
pazarlan" aabilecegi grgn-
deydi.
Daha
geni
bir alana yayllma
fikri
ve
bunun dayandig1mantik
uzun
bir sredir anlagiltr
ol-
mugtu
ve
Collier ile teki
petrolclerde bunu kabul etmekteydi. Digigleri'nden bazi yetkililer
ve
BirlegikDevletler donanma
mensuplan Aramco'yu
"kendine
yeni ortaklar bulmas1"
ve
imtiyazi
srdrmek iin
"yeterli
pazarlar
aramast" iin
tegvikedlyordu.
Imtiyazmdevami ancak byle
mmkn olacakti. Socal
bu konudaki karanm Digigleri'ne
duyurdu. Sir Socal yetkilisine gre
"Digigleri
Bakanhgt bu duyuruyu hayret verici bir
cogkuyla kargilamigti."Bu da Socal'i hayretler
iinde birakti. Bu konuda Washington'un bir
"patan
gibi" davranip davranmadigi
bir
yana,
ortada
kesin olan bir
gey
vardi. I;tiraki
sayismm
artirtlmasi Amerikan
stratejisinin temel
hedef-
lerinin yerine-getirilmesine yardimci olacakti. Bu stratejiler
gu
gekilde
zetlenebilir: Ortadogu
391
retimini
artirmak
ve
bu
yolla
Bati dnyasi kaynaklarmm ilerisi
iin
saklanmasmimmkn kil-
mak; bni
Suud'a
giden gelir miktanni daha
cazip hale
getirmek
ve
bylelikle imtiyazm
Ameri-
ka'run elinde kalmasmi garantilemek. Donanma
BakamJames
Forrestal'in
1945'te syledigi
gibi
"Arabistan
rezervlerini
hangi Amerikan girketinin iglettigi
hi nemli
degildi; nemli
olanpirke-
tin
Amerikan olmaslydi." Sonuta, 1946 ilkbahannda Socal
Sirketi,
Standardof New
Jersey'e
konugma
teklifindebulundu.
Jerseygirketinin
teklifisadece
kabul etmig oldugunu sylemek, konuyu kmsemek olur.
Sirket
petrol sikmtisi
ekiyorduve Avrupa da
girketinbundan
en
ok
etkilenenpazanydt
Jersey
mutlakagereksinimi
olan
petrol bulmallydi,
ama nasil
bulacakti?
1920senesinde
Irak
Petrol
Sirketi'nin
kurulmasmdaki
onca
grltye
ragmen,
Irak
petrol retiminderi
Jersey'e gnde
9300 varillik
ok
az
bir
pay
dgmgt.
imdi
de Kuveyt'ten
ok
daha fazla
petrol gelecekti
ve
bu
Jersey'in
rakiplerini daha da kuvvetlend rdi.
Jersey,
Socal
ve
Texaco'nun
simrsiz
miktarda
ucuz
Arap petrolyle
kendi pazarlama sistemine meydan okuyarak, kendi
baglarma Avrupa
pa-
zarlanna.siziporada hkim olmasmdan korkuyordu. Socal'in nerisi
Jersey
Sirketi'ne
yeniden
toparlanma firsati
veriyordu.
iki
tarafm
nyat
konusuna
tartismasi strasinda bu defa Socal BagkamHarry Collier kendi
adamlaritarafmdan
eleptirilmeye
baglandL
Bu kipiler
JerseygirketininAramco'ya
davet edilmesi
.
fikrine bile dayanamaylp isyan
ettiler. lkhcum
Socal'inSan Francisco'daki retim departma-
nmdan
geldi. Burasi 1plakl
rtim
yapar
duruma
getirmigolan bir blmd
ve
gimdi de
kontrol kendinder daha byk
ve
daha gl olan ortaklarina birakmak istemiyordu. Tam
on

sene
Arabistan'daki yatinmda hissesi olanlar bundan hibir
gekildeyararlanmamigti. Imtiyaz
ancakgimdi,1946'da
kr
getirmeye baglamigti.O halde kendilerine dgeni
niin Jersey'ebirak-
malan
gerektigini anlamlyorlardi. Bu arada
en
ok
gamatayt
yapanlar da petrol
sahasmda
bulu-
naniardi. Su kipiler
SuudiArabistMda Aramco'nun blge operasyonundan
sorumlu Socalm-
hendisi
JamesMac Pherson nderliginde byk
grlt
koparlyorlardL
JamesMac Pherson im-
tiyazm
bir
"altm
madeni"oldugunu
iddia
ediyordu.
Aramco'yu
petrol dnyasmda
en
byk ba-
gimstz
girket
yapma
kararmdayd1. Dnyayi
gsteren
kreye igaret
ederek
"lgte
bizim
petrol
pa-
ramiz" diyordu.
ddiasina gre Aramco'nun
kaderinde
mutlaka
"dnyanm
en
byk
petrol gir-
keti
olmak" vardt. Ama
gimdi,
bildirildigine
gre,
Aramco
ve Socalkendiferini
Jersey'in
retim
departmanma
evirme yolundayd11ar.
Harry Collier ise
Mac Pherson aksine, Aramco'nun
Jerseysistemine
girmekleok
daha faz-
la
petrol
satabilecegi,
bylece SocaPin yalmz Texaco'yla ortak oldugu
zamana
kargi
gok
daha
fazla
"altin"
elde edecegi
kamsindaydl. Ayrica,
bu anlagma
Socal'e
dogrudan
yatirimlarmm t-
mn yeniden bir dzene
sokma
imkm
verecekti. Collier
tam
bir patrondu, iradesi kuvvetliydi
ve
"Mthig enerji arlatmdan biri"
diye
tanmmasi
bog
yere
degildi.
Onun aismdan
Jersey'e
baglanmakla
en gvenli
yola bagvurulmuy olacakti,
gu
halde
Jersey
katillma.agnlmallydl.
Aram-
co'nun dnyanm
en
byk
petrol girketi olmaya mahkm oldugu dogru degildi.
Bylece
tartig
malar
sonulandi.
Kizil Hat Siliniyor
Jersey
Sirketi'nin
Aramco'ya
nasil girecegi
tartigiliiken
bir yandan
da
Jersey,Socony
Sirketi
ile
girketin Aramco'ya katilma olasiligizerinde ufak
apta konugmalar yapiyordu. Ne
var
ki
bu
gir-
ketlerin her ikisi
de gerek
Jersey gerekse Socony, Aramco'ya
girmeden
nce nlerindeki
en
nemli
iki engel ortadan
kaldirmallydL
Bu bizzat kendilerinin
Irak Petrol
Sirketi'ndeki
Byelikle-
ri
ve
bir de
Kaluste
Glbenkyansorunuydu. 80
iki
girketynetimi 1920'll ylllarda lPC
anlagma-
smr
bir arada
tutmak
iin
tam
alti
sene ve
binlerce
saati baskilara kargi koyarak
geirmigti.
IPC'ninbu igte
anahtar
durumundaki
maddelerinden biri meghur K1zilHat Anla mast'ydt
ve
ha-
392
.
tirlanacagi gibi IPC
igtirakilerinin
KalusteGlbenkyan'm1928'de izdigi haritadaki Kizil Hat
.iinde herhangi bir
yerde
bagimsiz
olarak
operasyon yapmasim
yasakliyordu. Suudi Arabistan
kesin
olarak Kizil Hat
iinde idi
ve
IPCAnlagmasi'nm 10. maddesi de bu hat iinde
olmalan
do-
layislyla Socony
Jersey'i
Aramco'ya girmekten
men
etmekteydi. Su kural ancak
bir
tek
kogulun
yerine
getirilmesiyle uygulanmayabilirdi ki
o
da diger btn
girketleri
de
yanma
alarak
Aram-
co'ya girmesiydi. Eu
girketler,Shell,
Anglo- ran,
Fransiz Devlet
Sirketi
(CFP)
ve Glbenkyan'in
kendisi
idi.
Jersey
ve
Socony
uzun
sreden beri Kizil Hat'tan
ekilrnek
istiyordu.
nk
lzil Hat'm
fazla bir
yaran
dokunmuyordu.
Kizil Hat'm, zamanla, blgenin zerinde bir
"deli
gmlegl"
ol-
dugu
anlagilmigti. Dnyamn
en
dogurgan olan
topraklannda
kendi kontrol altmda
olmayan
her bir igletmeden sadece yzde l 1.875 gibi
ok
kk bir hisseyle yetiniyordu. 1920'li yillarda
Washington onlan Kizil
Hat'a
sokmak
iin
epey
yardimda
bulunmugtu;
ancak gimdi 1940'larda
hattan ikarmak iin fazla bir
gey
yapmayacagi
da
gn
gibi
agikrdL
Sonunda
Jerseyve
Socony K1zil Hat'tan
ikmamn
bagka bir
yolunu buldular Socony'den
bir
yetkili bu yolu "Saatli Bomba" olarak
tanimlar.
Bu,
"su
izleme" doktrini idi. II. Dnya
Sa-
vagi
patlak verdiginde ingilterehkmeti CFB
ve
Glbenkyan'daki IPC hisselerinin kontroln
kendi eline almigti. Daha nce Glbenkyan valizini hazirlaylp, Vichy'deki dgmanla
ibirligi
ya-
pan
Fransiz hkmetine katilmigt1.Vichy hkmetince ticari
atage
olarak Iran elgiligine
atan-
migti.
Londra, Glbenkyan'daki hisseleri hem bir
girket
olarak CFB'nin, hem de Glbenkyan'm
Nazi kontrolnde
olan
topraklarda
meskun olduklan
ve
bu sebepten
"dgman
tarafinda"sayil-
masi gerekesine
dayandirarak almigtir. Bylece "Suu
izieme"
doktrini altmda
tm IPC
anlag-
masi
"iglemez"
olmuy, yrrlkten kaldiribp geersiz sayllmigtir.
Ne
var
ki
savag
bittikten
sonra
IPC hisselerinin hepsi bir kez daha CFB
ve
Glbenkyan'a
geri
verilecekti. Ancak 1946'larsonunda,
Jersey
ve
Socony"Suu
izleme"
kavrammi byk bir
cokuyla kargilamigttr. Kamlarmca,
tm IPC
Anlagmasi artik geerliligini
kaybetmigti.Yeni bir
anlagmano uzlagma yoluyla
kabul
zamam
gelmigt
ve Jerseyve
Socony
temsilcileri
hi vakit
kaybetmeden byk haberi, yani eski anlagmamn yrrlkten kaldinldigirn
ve
K1zilHat
ile ilgill
her
geyin
tarihe
karigtigim
Avrupah yelere duyurmak iin Londra'ya koitular.
Kizil Hat madde-
lerinin
kisitlaylci kogullarmi iermeyen yeni
bir
anlagmayagirmekte dogal
olarakok
istekli
ol-
duklanm
sylediler. Kizil Hat Anlagmas1
"gncel
dnya kopullan
ve
Amerika Yasasi'na"
gre
ar-
tiktavsiyeye
deger olmaktan
1kmig,
"yasadigi"
olmugtu. Amerikahlar
yeni
bir uzlagma iin drt
ayn toplulugu
-Anglo-ran,
Shell, CFB
ve
aslmda Kaluste Glbenkyan'm holding
girketinden
bagka bir
yey
olmayan Participations and
Investments (P&I)adindaki
igletmeyi-
buna
ikna
et-
mek durumundayd1.
Anglo-Iran
ve
Shell girketleri konunun
"kargihklt
ikar"
esasma
gre
taraflari
hognut
ede-
cek gekilde zlecegini
ifade
ettiler. Fransizlar'a gelince onlar uzla
maya
yanagmiyordu. Ameri-
kalilar'm
artik ortada
bir
anlagma olmadg konusundaki
grgne hibir
gereke
gstermeden
itiraz
ediyorlardi. Kendilerini Ortadogu petrolne baglayan
tek
anahtarin Irak Petrol Sirketi
ve
Kizil Hat Anlagmasi
oldugunu savunuyorlard1. Hkmete yapilmig bu dzenlemeye kesinkes
bag11yd11ar
ve
Fransiz hkmetinin elde etmek iin
o
kadar
aba
gsterdigi durumdan
vazge-
meye
niyetleri yoktu. Fransa'nm enerji
konumu
daha
o
gnden
ktlegmigti. Bir
80ylentiye
g-
re,
Fransiz hkmetinin bagmdaki General de Gaulle,
CFB'nin
gerekte
ne
kadar
az miktarda
petrol rettigini anladigt
zaman
kizgmhktan
ilgina dnmgt.
Yaverlerinden birinin
syledigine
gre
De
Gaulle,
ieoloji
kurallanyla kavga edilemeyecegini
ve
"Tann'ya kizilamayacagini"
ok iyi
bildig
halde,
fkelenmekten
kendini alamiyordu.
Kaluste Glbenkyan ise
Jerseyve
Socony'n n eski anlagmayi
saymama karanm kisaca
ve
kesin
gekildegeri
evirip
"kabul
etmlyoruz" demigti. Tm
yagami
boyunca
Irak Petrol
Sirketi ve
onun
selefi
olan Trkiye Petrol
Sirketi onun
hayatmm baglicaugra
1
ve gurur
kaynagi
olmu
tu.
393
i
Daha kirk
yll evvel
gekilvermeye
bagladigi
igin byle kolayca belleklerden
s linip unutulmasina
izin
veremezdi. 1946'da Glbenkyan
Lizbon'daki
villasmda yaglyordu. Buraya
savagm
ortalann-
da Vichy'den
gelmigti.
Simdi,
Portekiz'den
kipirdamak istememesine
ragmen, avukatlan
ve
ajanlan araciliglyla, KizilHat Anlagmast'malaagi
etmek
iin
gereken
her
geyi
yapmaya
hazirdi.
Amerikali uzlagtmcilar yeni kugaktan gelmeydiler ve
Walter Teagle'm deneyiminden
yoksun ol-
duklan iin Glbenkyan'mtehditlerine
pek
kulak
asmadilar.
Socony
Sirketi'nin
bagkani Harold
Sheets'in
lyimserlikle
syledigi
gibi
"
Glbenkyan'm
imzasmi
satm
almamiz
iin elimizde bir
se-
bep yok" demigti. Durumlanmn
yasalligmdan
emin olarak yollarma devam edip, iki Aramco
Sir-
keti olan Texaco
ve
Socony
ile anlagmayayollandilar.
Jersey
ve
Socony'ninggslemek
zorunda oldugu tek risk ICP
ve
Kizil Hat Anlagmasi da-
vasindan
ileri
gelmiyordu.
Acaba
yeni
drtl
Aramco
birlegmesi
Amerikan antitrst
yasasmi
ihlal
eder miydi? Bu konuda duyduklan endige
avukatlan 19l l'deki aillagmayl
iptal
kararmi bir
kez
daha gzden geirmeye mecbur etti. Ne
de olsa ok
bytlm olan ottak
anlagmanm
drt b-
yk aday
itirakisinden ilk yapilan Rockefeller Trst'ten
atilmittSonunda
avukatlar
ng-
rlen
birlegmenin yeni yorumlara gre
dah antitrst yasalardan hibirini
ihlal
etmeyecegi
ve
ip-
tal kararma da "Amerikan ticaretine
bu iptalle makul olmayan hibir baski get rmeyecegi" gr-
gn
ifade
ettiler,Ne
de olsa Aramco BirlegikDevletler'de
petrol
igine
girecek
degildi. Bu
ara,
Socony
Sirketi'nin
hukuk mgaviri
daha
byk
bir znt kaynagina igaret
etti. Bati Yankre-
si'nde oldugu
gibi
Dogu Yankresi'nde de bu
denli
muazzam
ham
petrol
rezervinin
kontrol
"uzun
bir sre
iin"
hibir
dzenleme yapmadan bu yedi
girkete
birakillyordu. Ancak Hukuk
Mgaviri
ifadesine
su
grg ekliyordu: "Bu politik bir konudur... tahminiere
dayanarak
ele
alinmigtir. Anlagildigina
gre
bize dgen, bu
oyunu
bugn
yrrlkte olan kurallara uyarak,-eli-
mizden geldigince lyi
oynamaktir."
Elden geldigince
lyi
oynamamn
yolu ige devam etmekti. 1946 Araltk
ayma
kadar drt gir-
ket Aramco'yu
bytmek iin genel clarak prensipte anlagtilar. Glbenkyan
temsilcilerinden
bi-
rinin konuyu hemen
protesto
etmesi zerine
Londra'daki Socony sorumlusu New York'taki So-
cony bagkaniyla
iletigim kurup,
ona teminat
vermek
geregini
duymugtu: "P&I
ile Fransizlar'm
bu konuyu
sevinle
karyllaylp
negeden garkt
syleyerek
dans edeceklerinden eminim. Ancak
yi-
ne
de konunun alle iinde
kalmasmi
isteyeceklerine inamyorum."
Fransizlar'a
gelince
onlar
bu konuda
tekiler kadar alakgnll davranmad1. 1947 Ocak
aymda kamuoyunun gzleri
nnde
kargi
taarruza
getiler.
Washington'daki
Fransa Bykelisi
DigigleriBakanhgi
nezdinde
konuyu giddetleprotesto etti. Fransa'daki otoriteler
Jersey'in
ticari
yagamim
fevkalade rahatsiz edici
davramplarda bulundular. Londra'da da CFB'nin
temsilcisi
avukatlar, kontratm ihlal
edildigini
gereke gstererek mahkemeye bagvurdular ve Jersey
ve
So-
cony'nin Aramco'daki hisselerinin
tm IPC
yeleri adma
emanete
ahnmasmi talep
ettiler.
Bati dnyasimn anahtar
konumundaki mttefiki Fransa
ile
aradaki bu
tatsiz
durum, sre-
gelmekte olan antitrst endigesi lle
bir
araya
gelince
DigigleriBakanhgl'm bir
hayli huzursuz
et-
migti. Sonunda
bakanhk
nerilen
anlagmaya
bir alternatif
aramaya
yneldi. Eu alternatif hem
Fransizlar't tatmin etmeli hem de uluslararasi
petrol girketleriarasmda, gphe
uyandiran dzen-
lemeleri zapturapta almahydl.
Digigleri Bakanligl'nda
petrol
konusunda.yapilan
tavsiye
igi daha
ok
Uluslararasi Ticaret Politikast Ofisi'nin bagindaki
Paul Nitze'nin elindeydi. Nitze, Jersey'in
IP hisselerini satmasi
ve sonra
da kendi bagma Aramco'ya girmesi
teklifinde
bulundu. Bylece
birbiti stne gelen yelik
sorunu
olmadan
birbirinden
ayn
iki
grup
olugturulacakt1. Bunun
so-
nucu olarak
da Fransizlar Kizil Hat Anlagmasi'nin kendilerine tanidigt
haklardan
yoksun birakil-
diklan iddiasmda
bulunamayacaktL
Nitze'nin syledigine
gre
byle bir anlagma
"uluslararasi
petrol girketleri arasmda girketleri birbirine baglayan anlagma egiliminin giderek
bymesine bir
son
verecekti." Aynca "En byk Amerikan
Sirketi
Jersey
ile
Socony'nin BirlegikDevletler digm-
da giderek byyen ikar
birleptirme
egilimini
de
yavaglatacakt1."Bu grge
iki
girket, Jersey
ve
394
Soconyteklifin
"pratik
bir plan olmadigini" syleyerek
yanit
verdiler.
DigigleriMstegan Dean
Acheson da Nitze'nin fikrini kmamig, desteklememigti.
Bu konuda fikir bildirip
sesini
duyuranlar bu kadarla da
kalmlyordu; arada Ibni
Suudda
var-
di. Onun fikrinin de almmasi
gerekiyordu.
Aramco yetkilileri bu konuda fikrini almak iin Ri-
yad'a, Kral'i grmeye gittilet ibniSuud'a drt girketin
"evlenmesinin" "dogal"
oldugunu,aynca
kralligt iin daha
okgelirgetirecegini
aiklamaya
aligtilar. Ancak Kral sadece bir
tek nokta ze-
rinde duruyor,
o
konuda israr
ediyordu. Ne
Jersey'in
ne
de Socony'in
"ingiltere
kontrol altmda"
olmadiklarmin kendisine kesinlikle
temin
edilmesini istlyordu. Kendisine bu iki
yeni girketin
sa-
dece
ve tamamen
Amerikan karakterinde oldugu temin
edildikten
sonra
Kral bu
teklifi
onayladi.
Ancak,
gimdi
de bagka b1r
soru
gundemdeydi. YaFransizlar mahkemede kazamrsa? Bu
tak-
dirde nasil hareket edilecekti? rnegin, Frans1zlarAramco'da itirakilik
yapacaklarim syleye-
bilirdi.
Aynca
Anglo-ran
,irketi
de
ayni
konuda
aym geyi
syleyebilirdi. Kral'a
gelince,
byle bir
durumda asla
hoggr
gstermeyecegini
aika ifade
etmigti.
Su
halde btn bu olasihklann dik-
kate ahnarak szlegmenin yeniden
dzeltilmesi
gerekiyordu. Sonunda bu
yapildi
ve
yeni bir d-
zenlemeyle
anlagmayagereken esneklik saglandi.
Bylece Amerikan
pirketleri
herhangi
yasal bir
kovugturmada, bu esneklikten yararlanacakti.
Jersey
ve
Socony
102 milyon
dolar bor vermeyi
taahht edlyordu. Su degeri 102 milyon
dolar
olan petrol kargihgmdadenecek
ve
girketler bu
parayi
hukuki durumlan elverdigt
an
derhal
deyecekti. Arada
geecek
zaman
iinde
Jerseyve
Socony,
daha
gimdiden
petroln sahibiymigler gibi petrol satin almaya
baghyordu.
Bu dzenle-
meden
bagka
Jersey
ve
SoconyTapline'a
da
ortak oldular. Aynca Socal
ve
Texaco'ya belirli bir
sre iin,
o sene
iinde retilecek her varil
petrol zerinden
ok
cazip
demeler yapilacakti.
Bylece Socal
ve
Texaco bir
arada
birka
sene,
Aramco'dan
yzde 40
satig
kargiligmda
toplam
470 milyon dolar
para
alacakti. Su onlarm
o
gne kadar
yapmig
olduklanyatmmm hepsini kar-
gilayacak
ve
hatta ellerine ok daha
para
birakacakti. Aynca, bununla da kalmaylp, Socal'dan
Gwin Follis'in sonradan gzlediginegre,Jersey
ve
Socony'ye yapilacak
satigm
kopullan,
o
gne
kadar Socal'in omuzlarmda bulunan
"devasa
yatmm" sorununda da
"girketi"
kurtaracakti.
Baglangita
Jerseyve
Socony yzde 40'hk hisseyi aralarmda egit olarak
blgmeyi
planladt-
lar. Ne
var
ki Socony'nin bagkani,
Ortadogupetrolnn
"tamamen
gventi
oldugundan" kugku
duyuyor, pazarlar konusunda da endige ediyordu. Bu yzden girketin "Venezuela petrolne da-
ha
ok
para
yatirmasi" kararini aldi. Bir sre dgndkten
sonra
Socony bu kadar
ok petrole
gereksinimi olmadigma karar vererek, daha kk bir hissenin de
pekl
ayni sonucu
vereceg
kamsma vardi. Bylece
Jersey,
Socal
ve
Texaco ile
aym orana,
yzde 30'a
raz1oluyor, Soconyise
sadece yzde 10 ahyordu. Ne
var
ki
aradan
ok kisa bir
zaman
getiginde Socony bu
paylagma
oranmdan pigmanlik
duyacakti.
Son dakikada
bile'sinir dolu dakikalar
yaganmigti.
Tm
girket
yetkililerinin
kafasmda antit-
rstle ilglli
endigeler
vardL
Bu
endigeler
BirlegikDevletler Yksek
Yargimakamindan
kendileri-
ne teminat
verilinceye kadar srp
gitti. Yksek Yargi
"ilk
bakigta
anlagmaya hukuken
ters
d-
gen
hibir nokta
olmadigt kanaatine vardigmi, bunun
lke iin iyi bir
gey
olacagim"
syledi. An-
cak,
tam
bu
strada, sanki
Harry
Collier'inen
byk korkusunu
teyit
edercesine, Dogu Akdeniz
blgesinde birtakim
bagagnsi
silentilarolugmaya
bagladi.
Su
31kmtilar
tm anlagma
zerinde
nmli
derecede etkill olmuqtur. nceYunanistan'da komnistlerin kigkirttigtbir ayaklanma ha-
reketi oldu,
sonra
da Sovyetler BirligiTrkiye'yi
tehdit etti. Tm blgede
bir korku havasi
ege-
men
olmuytu. Ortadogu'da ise
ingiltere'ninblgedeki geleneksel roln
birakmasi ile birlikte
komnist
glerin duruma
egemen
olmasindan
korkuluyordu.
11 Mart 1947'de
Socony'dem-
dr dzeyindeld
yetkililer bir
araya
gelip "Ortadogu'yuetkileyen sorunlar" konusunu
tartigtilar.
Ancak,
sonunda
iyimserlik
agir basti ve
taraflar
anlagmayi
onayladilar. Ertesi gn, 12 Mart
194Tde
drt Amerikan
girketinin
temsilcileri bir toplanti
yapip
tarihi
iglemleri hayata
geiren
belgeleri imzaladtlar.
Bylece Suudi Arabistan'daki imtlyaz,
en
sonunda,
"gereklegmig"
oldu.
395
12 Mart bir bagka
aidan
da
tarihi
bir
gndr. Bu, BagkanHarry Truman'm Korigre'nin
kar-
isma
1kip
"gndem
digi,"
bir konugmaylaYunanistan
ve
Trkiye
in zel
yardim yapilmasimis-
tedigi
gndr. Truman bu yardima dayanarak Trkiye
ve
Yunanistan'm komnist baskisina kargi
diren
gsterecegine
inamyordu.
Yaklagmaktaolan Soguk Savata bir
egitsimr
igaretisayilan
ve
sonradan Truman Doktrini denen bu konuma
savagsonu
Amerikan digpolitikasmdayeni bir
gi-
gLr
amigtir.Belki de bir rastlantlyla TrumanDoktriniile Amerikan petrol sanayiini Suudi Arabis-
tan'm
zenginliklerine ortak
yapan
belge
aym
gnde
imzalanmigt1.
Bu anlagmaylaAmerika, Akde-
niz'den IranK0rfezi'ne
kadar
uzanan
ok
byk
topraklarda
kendi varligimkanitlamig
oldu,
Glbenkyan Yine Sahnede
CFP'nin hkmsz sayllma
iglemi
henz
tamamlanmigti.
Ancak Fransa'nm
politik
gndeminde
Birlegik
Devletler'le beraber zecegi
daha birok konu vardi. 1947 Mayis
ayma
kadar Fran-
sa'nin Irak
Petrol
Sirketi'ndeki
konumunu
dzelten bir de
anlagma yapilmigti. Buna kar1,dogal
olarak CFP iddiasim
geri alacakti.
Glbenkyan'a
gelince
o
her zamanki gibi
sorun
yaratma
pegindeydi. Lizbon'da saygideger
kipilere
mahsus AvizOteli'ninbirinci
katada bir daireye yerlegmig
olarak
yagayan
Glbenkyan,
asla dn
vermeyen tutumunu
srdrmekteydi. Daha
ucuz
oldugu iin
artik
zel araba
ve yofr
kullanmiyor, gnlk gezintisi
iin
kiraladig arabaya yine kiraladig gofridaresinde binip
gidece-
glyere
yle gidiyordu. Bu sirada da fazla
para
dememek
igin
taksimetreyi
dikkatle kontrolden
geri kalmlyordu. Bir Ingilizyetkilinin gzlemine gre, "Glbenkyan,bir kere sz verdi mi art1k
o
szden
dnmeyen bir insandi.
nemliolan ondan
bu
sz koparmakti. Uzlaymayeteneg
de-
nen
gey onun
yapismda yoktu," Ayni yetkili
junlan
sylemekten de
kendini
alamamtyti: "Gl-
benkyan'm
mali konulardaki
drstlk anlayigi kendisinin vergilendirilmesi konusuna
gelince
garip
bir hal
aliyordu. Vergiden nasil
siynlabilecegi
yolunu aragtirmak nde
gelen ugraglarindan
biriydi."
SzgelimiFransa
ve
Portekiz'de
gelir
vergisi demekten,
Irandelegeleriyle
bit randevu-
ya
katilarak kurtulmuqtu. Paris'teki maliknenin bina
vergisini
dememek igin,
binanm
kk
bir kismini
resim galerisine
dngtlirmgt. Paris'teki Ritz Oteli'ni sattigmda da,
satig
belgesine
bir
madde
koyarak kendisi iin otelde devamh bir daire bulundurulmasmda
israr etmigti. Bu yol-
la gerektiginde Paris'e sadece
"transit"
olarak ugradigini ileri srp Fransa'ya vergi
demekten
muaf
tutuluyordu.
Glbenkyanayrmtilara
kargi
gsterdigi
bu
sinir
bozucu duyarhligt Kizil
Hat Anlagmasi m-
cadelesinde de uzlagmaya
kargi
gsterdigi
tereddt
ve
korkun konsantrasyon yetenegiyle bir-
legtirerek
aynen
gstermigtir. Fransizlar mahkemede davayi geri ektikleri halde
o
hl gerekti-
ginde
halk
nnde
temize1kmak
iin mcadelesini srdrmekteydi. Bir Ingilizmahkemesinde
Jerseyve Soconyaleyhine
dava
amigti.
Bu iki
girkettepkilerini
Glbenkyan aleyhinde kargi da-
va
aarak gsterdiler.
Dava, kamuoyunda genig ilgt
ekti
ve Jerseyve
Socony'ye yaptigi kargi hcumda Glbenk-
yan'a yardimci oldu. Ne de olsa, Adalet Bakanhgt
ve
kamuoyunun
ne
dgndkleriyle
ilgilenip
zlecek kigi kendisi degil,
Amerikan
girketleriydi. Glbenkyan
geritanmmig
bir kigiydi, ancak
yagammda
bir kez bu
olumsuz ghretinin dogurdugu
yan
etkilerden znt duymuytur. Boyu
kisa oldugu iin Aviz Oteli'nin restoraninda kendisi
iin
zel bir platform kurulmasim istemigti.
Amac1
yemeklerini
burada yemek
ve
yerken de etrafi kollamakt1. Ancak dava dolay1slyla
halk
kendisini
daha lyi
tamdigmdan
"AvizOteli'nde
Bay
Glbenkyan"slogam giderek n kazandi
ve
boga gregi yamnda
turistlerin
"mutlaka"
grmesi
gereken
bir
manzara
olarak
turistleretavsiye
edildi.
Kugku
yok
ld Glt'enkyanbundan hi de
memnun
kalmlyordu.
Bir ylli
agkin
b r
sre, uzlagtinc11arNew York'la Londra, Londra ile
Lizbon arasmda mekik
dokuyup bir uzlagma
yolu
bulmaya
aligtilar.
Petrolc
ve
yeni
kugak
avukatlar
Kaluste
Glbenk-
396
yan'la ugragmanin
ne
kadar
mr
tketici
oldugunu
anlama
hrsatt bulmugtu. Glbenkyan'in og-
lu, babasi iin
gu
szleri sylemigtir: "Babamhibir
iddiaya
kopma noktasma kadar baskl
yapma-
maya
zen
gstermig
bir kipidir.Eu
onun
prensibi idi.
ak
iyi
bir
tartigmac1
oldugu iin
talepleri-
ni adim
adim ortaya
koyardL
Ancak bunlann birinde
istedigini
kopanp tatmin olduktan
sonra
ikinci
talebinegeerdi ve
bu
bylece istediklerini
sonuna
kadar elde edinceye kadar devam
ederdi. Btri
istediklerini
her
zaman
elde edememigse de, ylne de aldigt
sonu,
konulari hep
birden
ortaya
atmig olsa, alacagi sonugtan ok daha lyi olurdu."
Grgmeler, Glbenkyan'm deti olan gpheciligi yznden daha da
glegmigolarak s-
rp
gidlyordu.Glbenkyantoplantilarin
biroguna
pahsen
katilmlyordu. Ancak
oturumlara ken-
disini temsil eden drt
ayn
temsilci
gnderiyordu
ki bunlar
toplanti
bitiminde Glbenkyan'a
ra-
por
vermekle
grevliydiler.
Yaziliolarak sunduklan rapordan nce birbirleriyle
asia
igbirligi
yap-
maz,
birbirleriyle konugmazlardi. Eu
usul uygulayarak,
Glbenkyankargitlarini analiz etmek-
ten
bagka adamlanm da
teker teker
kontrol etmigoluyordu.
Yine de akla
gyle
bir
soru
gelebilir: Glbenkyan'm asil
istedigi
sey
neydi? Bazilari
onun
Aramco'dan hisse almak
istediginden kugkulantyordu.
Ancak bu sz konusu olamaz. Ibni
Suud
buna asla izin vermezdi. Soconydirektrlerinden birine gre Glbenkyan hedefinin
ne
oldugu-
nu
ok basit bir a1klamayla
izah
etmigti: "Mmkn oldugunca iyi
pazarlik" yapmadika kendi-
sine olan z
saygtsim
kaybederdi. Diger bir anlatimla, alabilecegl kadar
ok
gey
almak
istlyordu.
Petrolc olmayan ancak Glbenkyan gibi sanatsever olan bagkabir Amerikah'nm szlerine gre
ise, Glbenkyan kendisine
yneltilen
soruyu
daha bagka
sekilde
yamtlamigtir. O kadar
ok
para
sahibi olmuytu ki,
daha
fazla kazamlacak
para, para
olarak artik
ona
bir
gey
ifade etmlyordu.
Kendisine kargi yirmi
yll
evvel
kendinin Walter Teagle'a davrandigt
gibi davranilmasmi istlyor-
du. Bir
mimar,
hatta bir
sanati gibi gzel yapitlar yaratmak,
denge kurmak, iktisadi
gleri
den-
gelemek
pegindeydi. Bir Amerikalt
sanatsever
Glbenkyan'a haz
veren
igin bu oldugunu syle-
migtir. Tm
yaami
boyunca
topladigtsanat
eserleri modern
agda
tek bir adam
taraftndantop-
lanmig
dnyadaki
en
byk
koleksiyonu
olugturur. Bu eserlerden
"ocuklanm"
diye sz eder,
onlara kendi z oglundan daha
ok
zen
gsterirdi.
Yinede asil
gaheseri,hayatimn
en
byk ba-
ansi
Irak Petrol
irketi
idi. Kendi degerlendirmesine
gre
bu
girket binasi Rafael'in The School
0/Athens (Atina Okulu) kadar iyi
tasanmlanmig,
onun
kadar kusursuz bir mimari
eserdi. Kendi-
sini Rafael olarak gren Glbenkyan,
Jerseyve Soconyyneticilerini, Rnesans ustalannm n-
c simf, siradan, kasvetli
taklitisi
olan GirolomaGengaile
ayni
potaya koymuy
ve
bunu
aikhk-
la ifade
etmigtir.
ok
yakm gelecekte
bir Londra mahkemesinde
cereyan
etmesi
beklenen
can
sikici
tartig-
malann
baslust
altmda, Glbenkyan'la yapilacak szlegme sonunda
gekillenmeye
bagladi
ve
pet-
rolclerden
ve
bunlann avukatlanndan olugan,
o
gnk adlyla "Karavan" denen bir
grup
nsan
Lizbon'a
yollandi. Sonunda,
1948 Kasim
ay1
baglarmda, durugmanin
baglayacagt pazartesi g-
nnden
nceki
pazar
gn, yeni anlagma
tamamlandi.
Glbenkyan'm grevine dgkn kibar
oglu Nubar, Aviz Otell'nde
imzalama
treni
iin zel bir salon aylrtmigti.
imza
treni
akgamst
saat
7de baslayacak, arkadan da kutlamak in bir akgam
yemegi verilecekti.
Saat
tam
yedlye
bey kala,
Glbenkyan
yeni bir itirazia
ortaya
ikti. Yeni anlagmada
deginil-
memig bir konu
daha bulmugtu.
Tm salonu buz gibi soguk bir hava kapladi.
Herkes sanki don-
mugtu. Londra'daki mdrlere yent bagtan
telgratlar
gnderildi,
bunlann
cevaplan beklendi.
Simdi
Aviz Oteli salonlarmda
tam
anlamlyla gagkinlik
ve
karamsar hava egeriendi.
Yine de
ye-
mek
Ismarlanmigtl,
neredeyse soguyacakti. Nubar
Glbenkyan'agre yemege
baglamamanm bir
an1am1
yoktu.
Bu dgncelerle "Karavan"i
masaya
davet etti. Su hava iinde
yenen
yemek kuy-
ku
yok ki
ok
ciddi,
cenaze trenini ammsatan
bir
atmosfer
iinde
geti. Yemekte
bulunan
on
iki davetli btn yemek boyunca
sadece tek pige
gampanya
iebildiler.
Ortada kutlayacak bir
gey
yoktu.
397
Gece
yarisina
dogru.Londra'dan telgraflaryagmaya bagladi. Glbenkyan'm
son
olarak
orta-
ya
koydugu
talepyerine
getirilmigti. Bu defa anlagmalarmyeni bagtan daktilo edilmesine
geildi.
Glbenkyan bu anlagmalan sabahin
bir buqugunda
imzalamt
ve ondan
sonra
da bunlar kirahk
bir uakla Londra'ya gnderilmigti. lgilimemurlara,
o
gn
gleden
sonra
yapilacak durugmala-
rin
durduruldugu
bildirildi
ve
Lizbon'daki
yorgun grupen
sonunda sabaha
kadar aik olan
bir
kafeye
gidip sandvive ucuz
paraplaanlagmayikutladilar.
lyte1rakPetrol
Sirketi'nin
yapisim
yeniden teykilatlandiran
1948 Kasimtarihli
Grup Anlag-
masi
bu kopullar altmda gereklegmigti.
Bundan Glbenkyan'in
elde ettigi kazan genel
retim
durumunda ykselme
ve
diger avantajlardan bagka petrolde tanman
ekstra
tahsisat
olmustur.
Artik
o,
Bay Yzde
Begolmaktan ikm14t1.
Simdi
daha nemli
bir kipiligivardi. Anlagmalara
ge-
lince, buillar
tipik
birer
"eligki
amt1"
gibiydiler.
Anglo-Iranyetkilisi olup sonradan girketin bag-
kanhgma
getirilmigolan lgi bu konuda
pu
beyanati
vermigti: "Sonundaanlagmay1
kimse
tarafin-
dan anlagilmaz hale getirmeyi
bagardik."
Ancak bu derece
karmagik
olmasi bir baktmdan
avan-
taj
sagliyordu.
nk,
Glbenkyan'm avukatlanndan
birinin syledigi
gibi
"bu
belgeleri hi
kimse anlayamayacagtna gre bu konuda
mahkeme de ailamazdi."
Artik Kaluste Glbenkyan'in
inadi lorildigina
ve
Irak Petrol
Sirketi'yle
ilgili Grup
Anlagma-
si
da
imzalandigLna
gre Kizil Hat
Anlagmasi hkmszd
ve Jerseyve Socony'nin Aramco'ya
katihmi halinde yapilacak
tehditler
de
son
bulmugtu. Her
iki
girket
Suudi Arabistan'a girmek
iin
uzun,
igkenceli
bir mcadele yolundan gemigti. Grup Anlagmasi'mn kattlimcilarmdan
biri
yle
diyordu: "Bu anlagmada yapilan
btn konugmalan birbirine
ekleseniz hepsi dnyadan
aya
kadar uzamr." l 948
Arahk
aymda, anlagmanin
ilk
defa
tartigildigt tarihten
iki
buuk yll
son-
ra, Jerseyve
Socony'nin verdigi krediler
demeye
dngmg,
Aramco igi de sonunda
tamamlan-
migtl. SimdiSuudi
rezervlerine daha
uygun
dgen
yenf
bir
girket varhk kazanmigti. Anlagma
ta-
mamlandigt iin Aramco tipklSocalve
Texaco gibi
Jerseyve
Socony'nin mah oldu.
Ve bu hally-
le
artik yzde yz Amerikan'di.
Kendi aismdan Glbenkyan
grkemli
kreasyonu Irak Petrol
Sirketi'ni
korumuy olmakla
bir kez daha baan
kazanmigti.
Sirketteki
kendi konumunu
da, uluslararasi
petroln
bilegik
g-
cne ragmen, tek
bagina koruyabilmigti. Ustalikkonusundaki
son
gsterisi Glbenkyantesisleri
adma servetiae yeniden yzlerce milyon
dolar katarak kamtlamigti.
Glbenkyan bundan
sonra
alti
sene
daha
yaamig,
bu yillanm da Lizbon'da
geirmigtir.
Yaamininbu srecinde baghca ug-
ragi
durup dinlenmeden lPC'deki ortaklanyla mnakaga etmek
ve
vasiyetnamesini
yazmaktL
Vasiyetnameyi durmadan
yazip
bozuyor,
sonra
yeniden yaziyordu. Bu tarihten yedi
sene sonra,
1955'teseksen begyagmda
ldg
zaman
arkasmda yasal
dayanagt
olan
gey
birakmtyttr.
ok
byk bir
servet,
muazzam
bir sanat
koleksiyonu
ve
bunlar linde kendisine
en
yakipirolam,
va-
siyetnamesi ve
mal varliginm gartlan in mahkemeye yapilan bagvurular.
Kuveyt
-
Diger bir Amerikan girketi olan Gulf Oil, Ortadogu'da
ne
yapaca
ni
bilmez bir duruma
dgmg-
t.
Kuveyt Petrol
Sirketi'nin
yan
sahibi olarak,
ortagl
olan Anglo-Iran
ile
zellilde de
Hindistan
ve
Ortadogu'da
rekabete girmekten bir dereceye kadar ekinlyordu. yleysepetroln
nerede bo-
altacakti? Geri
Avrupa'da bu
ige
uygun
kk bir tegkilati vardi, ancak
Kuveyt'ten gelen
ve
g-
rnge gre giderek de artacak
olan
petrol akimmin
kk bir
parasl
iin bile
yeterli degldi. Gulf
Sirketi'nin
zellikle Avrupa'da bir
ikig
yerine
ihtlyaci vardi. Bu sebepten
pirketin
bagkani
Albay
J.E
Drake bir
1kig
yolu aramak amaclyla yola 1kti.Gulfm bu konudaki
sorununa en
iyi arenin
ne
oldugu ok
gemeden alga ikti.
Bu olsa olsa Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi
olabilirdi. Dogu
Yankresi'ndeki
ve
ncelikle de Avrupa'daki
en
byk
iki
pazarlama organizasyonundan
birisi bu
grubun
mallydt.
Ve teki
rakiplerinin aksine Ortadogu petrolnn ok
az
bir
kismina da
girig
m-
398
saadesi
vardt
Albay Drake'in Digigleri
Bakanhgl'R
Rlkladigma
gre
"ham
petrolde zengin
kay-
naklara sahip olup
pazar
ynnden eksigi
olanGulfile
pazar
ynnden faziasi olup ham petrolde
eksigi
olan Shell arasmda yapilacak bir
anlagma"
konunun
zm iin
en aklayatan areydi.
Bylece bu iki
girket
kendilerine zg bir ahm-satim uzlagmasinda anlagtilar. Bu sadece
glge bir entegrasyondu
ve uzun
vadeli bir
korgtratla
GulfmKuveyt petrolnn Shell'lnrafineri
ve
pazarlama sistemine akmasmi
sagliyordu.nce
on
senelik bir sre
iin imzalanan
bu szley-
me
sonradan
on

sene
daha uzatilm1tir.Kontratin
var
oldugu sre iinde
gelenpetrol
hacmi
toplamimnGulf
m
Kuveyt'te
var olan
rezervlerinin drtte biri oldugu
sylenir.
Kargillkli
olarak
Gulf'm da Shell'e, Dogu Yankresi'ndeki
petrol ihtlyacmm yzde 30'unu kargilayacakmiktarda
petrol vermesi
ngrlmgt.
Kugkuyok kl hi kimse bu
kadar
uzun ve gveticesizbir sre
iin
belirli bir fiyat saptayacak kadar saf olamazdi. Bu nedenle iki girket yenilik ieren bir
zm
yo-
lu zerinde anlagt1. Bu ileride
"net
flyatlama" denecek
bir sistemdi. Kontrat
knn
yari yariya
paylagilmasmingryordu, Bu anlagmada
"kr"
szcg yapilan btn masraflar
ikanidiktan
sonra
geri kalan
"en
son
satig
fiyat1"
anlammdakullamlmigtir. Kn
son
olarak hesaplayan for-
mller
o
denli karmagikti ki, kontratm
daktilo ile
yazili sayfalarinda sayfamn
yarismi
kaphyordu.
Gerekte Gulf
Sirketi'nin
Shell kargismda hemen hi alternatifi yoktu.
Kuveyt
retimi hiz-
la
artmaktayd1.
Emir kendine kompu lkelerdeki retimin
miktanm grdke, dogal
olarak
ken-
disi de retimde
ayni artigmsaglanmasmi
bekliyordu.
Ancak, bu kadar ok petrol kabul
etme-
ye
elverigli ok
az
sistem vardt Shell'in sahibi
oldugusistem elverigli olan
tek
sistemdi. Aynca
anlagmanm bir
zelligi
de vardi. AlbayDrake'nin
ifade
ettigi
gibi, bu Gulf'm Kuveyt petrol ze-
rindeki yzde elli hissesini
"tamamen
Amerika'nm sahipliginde tutacaktek seenekti." Kisaca,
nce Aramco
ellyle,
gimdi
de Gulf-Shell
araciliglyla
Amerika'nin
Ortadogu'daki
petrol
ikarlan
korunuyordu. Shell
Sirketi'negelince
anlagma bu
girkete
Kuveyt'in
toplam
retiminin
nemli
bir kismi
zerinde
hak
iddia
etme olanagt verlyordu. Artik
sadeceuzun
vadeli ahci
olmaktan
i-
kiyordu. ingiltereDigigleri'nin
ifadesiyle
"Majestelerinin hkmeti gznde Shell, hem
niyet
hem de maksat
a1sindan
imtiyazm bir
ortag1
sayihyordu."
ran
Savag
sonu
imzalanan byk petrol szlegmelerinin ncs
iran'la
ilgiliydi.
K1zilHat Anlag-
mast'nm kaldinlmasi iin Londra'da,
1946
yaz sonu ve
gz
bagmda yapilan birinci
toplantilar
srecinde
Jersey
ve
Socony'nin
temsilcileri,
Anglo-IranBagkani
SirWilliam Fraser'e zel olarak
franham petrol
zerinde'uzun
vadeli bir szlegmeyapilmasmdan
sz etmigti: "Willie" hl kug-
kusuz bu neriye
aik oldugunu
ifade
etmigti.
Tipk1 Gulf
Sirketi
gibi Anglo-Iran da.Avrupa'da
kendine ait byk bir
iafineri
ve
pazarlama sistemi kurmak iin
gereken
ara, gere ve para
ola-
nagmdan yoksundu
ve
Aramco'dan
gelen
ucuz
ve
bol
petroln gnn birinde kendisine Avrupa
kapilanm kapamasmdan
korkuyordu.
Ancak,
bazt politik endigeler de AIOC'nin Amerikan
girketleriyle
uzun
vadeli
iligkiye
gir-
mesinde
ve
bylece kendi konumuna
"istikrar"
kazandirmasmda
etken olmugtur. Bunun baglica
nedeni
o
gnlerde
iran'mdevamh olarak
Sovyetbaskismda olugundan
kaynaklanmigtir.
II. Dn-
ya
Savagi'mn
son
yillarmda Sovyetler Birligikendisine iran'da bir petrol imtiyazi verilmesini
ta-
lep etmigti
ve
savagtan
sonra
da Sovyetkuvvetleri ran'in
kuzeyindeki Azerbaycan
topraklanm
iggale
devam ettiler. Stalin1946
ilkbaharina
kadar blgeden ekilmedi
ve
bu
tarihten
sonra
da
salt BirlegikDevletler'den
ve Ingiltere'den gelen yogun baski zerine ekilmeye
razi
oldu. Ger-
ek gudur
ki, 1946
IranBunalimidiye amlan kriz, ashnda
SogukSavagta
yaanmig
ilk
byk
Dogu-Bati
atigmasidir.
1946
ylhnin Nisan
ayi
baglannda, Sovyetler'in nihayet kuvvetlerini ekmeye hazirlandlgl
bir
strada, Moskova'daki Amerika Bykelisi Stalin'le zel bir
geceyanst
konugmasi yapmak
399
iin Kremlin'e
gitti.
Bykeli hazretleri
gunu
grenmek istiyordu:
"SovyetlerBirligi
ne
istiyor-
du
ve
Rusya
nereye
kadar gidecekti?"
Sovyet
diktatr bu
soruya
pek de inandinct olmayan ju yaniti vermigtir:
"ok
uzaga gide-
cek degiliz." Bunu syledikten
sonra
uzun uzun
Sovyetler Birligi'nin
Iranpetrol zerinde nfuz
sahibi olmak iin
yaptigt abalardan sz etti
ve
bunu kendi petrol konumunu korumak iin
girigti-
g
bir davramp olarak
tammlad1: "Bak'daki petrol yataklan bizim
en
nde
gelen
kaynagimizd1r"
dedi. "Bu yataklar iran
simnna
yakmdir
ve
byle oldugu
iin de
tehlikeye
aiktir" diye
ilave
etti.
Yaklagikkirk yll nce Bak'da "IhtilalinYolcusu"olarak isim
yapmig
olan Stalingimdiki
aiklama-
sinda
gunlan
da sylemekten geri
kalmamigtt: "Sabotrler
-hatta
elinde b r kutu kibrit olan biri bi-
le- bize ok agtr hasar
verebilir.
Petrolkaynagimizm
risk
altma sokulmasma izin vermeyecegiz."
Aslmda Stalin'i ilgilendiren ranpetrolyd.
1945 yilmda Sovyet petrol
retimi 1941 re-
timininsadece
yzde 60 kadanydl. Sava; sirasmda
lke
aresizlik
i nde Birlesik Devletler'den
gelen
petrol
ithalattndan kamyonlarda kmr yakan motorlara
kadar petrol
ihtiyacmi kargilaya-
cak
egitli
maddeleri
denemigti.
Savag
bittikten
kisa bir
sre
sonra
Stalin bu konuyu sonradan
20 yll boyu, 1985'e
kadar Sovyet
ekonomisinin bagma geecek olan
ve
1985 yllmda yerini Mi-
hail Gorbaov'a
birakacak
olan, Petrol Bakam Nikolai Baibakov
ile ele aldt Stalin her nedense
"Baibakov" admi her
zaman
yanlig telaffuz
ederdi. Sovyetler
Birligipetrol durumunun bu dere-
ce
kt
oldugunu
dikkate alarak, ne
gekilde hareket edilmesi hakkmda
ona
egitli sorular sordu.
Sovyet petrol yataklari ciddi gekilde tahrip
edilmig,
retim
vermez
olmuitu
ve
gelecek iin du-
rum
hi de parlak olmayacaga
benziyordu. Petrol olmadan lke
ekonomisi
nasil kalkmacakti?
Diktatr
Stalin,sonunda kararmi bildirdi.
abalar
mutlaka
iki
katina
ikanlacakt1.
Bu hedefe ulagmaya ynelik olarak
Sovyetler Birligt fransimrlan
iinde
ortak bir petrol ip-
letme
girketi
kurulmasi
talebinde
bulundu. Hi gpheyok
ki petrol, Sovyetler Birligi'nin Iran'da
ulagmak istedigi hedeflerden biriydi
fakat hi de
en
nemlisi
degtldi.
1940 Nazi-Sovyet Pakti
erevesi
iinde,
Sovyet
DigigleriBakani
Vyacheslav Molotov,
gu
beyanatta bulunmutur:
"tran
Krfezi'nin genel uzantismda, Batum
ve
Bak'nun gneyindeki
blge
Sovyetler Birligi'nin bek-
lentilerinin merkezidir."
Bu blgenin kugkusuz
bir adi
vardi: Iran. Stalin, sinirmdaki
lkelerde
kendisi iin
yeni bir
evre
kurma
ve
bylece bagarabildigi her yerde, Sovyet gcn
ve
nfuzu-
nu
yayma
pegindeydi. Iran'aulagmak ve
girmek
ve
iran Krfezi'ne dogru
llerlemek iin
abalar-
ken
ayni
zamanda Rus dig politikasimn geleneksel hedefi olan yaldagik bir
buuk asirhk bagka
bir hedele
de hizmet etmekteydi. Astm dnm
noktasinda,
William
D'Arcy Knox'a ait Iran
im-
tiyazim
desteklemesi iin ingilizhkmetine dayanak saglayan,
bunu Rusya'mn
ilerlemesini
durdurmamn bir yolu olarak kullanan
hep bu hedete ulagma abasidir.
Stalin
1946 yllmda askerlerini Kuzey ran'danektikten
sonra,
Sovyetler
Birligt bu blgede
ayncalikli
konum elde etme
abalanni srdrmg ve
ortaklagabir
Sovyet-fran
petrol girketi kur-
maya
ynelmigtir.
Su arada komnist ynetimindeki Tudeh
Partisi, merkezi
hkmet kargismda
daha ok stnlk
kazanmak iin bir
gsteri
ve
siyasi
baski
kampanyasina ynelmigti, bu kam-
panyada Sovyetler
Anglo-ran
Sirketi'nin
Abadan
rafinerisinde genel
greve
gitmesi de vardi ki,
bu grevde birok
kigi hayatim kaybetmigtir. iran'a
gelince
istikrarsizdi,
lkede
meveut
siyasi m-
esseseler
gszd
ve
lke iinde
son
derece ciddi bir i
savag
olasiligi
vardt. Iran'mSovyet Blo-
ku
iinde
kaybolup yok olmasi bile sz
konusuydu.
Amerikan
ve
ingilizhkmetleri fran'inbagimsizligmm
ve
toprak
btnlgnn korun-
mas1yanlisiyd;
ve
bunun
temini
iin de bu lkeye
yardim
etmekteydi.
Ayrica Londra bu
konuda
bir
hayli, inati davranlyordu. Iran'daAnglo-Iran
Sirketi'nin
petrol konumu
en
degerli varhglydt
ve
bunun
ne
pahasma olursa
olsunmutlaka
korunmati gerekliydi,lylerinbu
derece kesinlikten
uzak
oldugu
o
gnlerde, yksek risklerin de
gigi
altmda, byk Amerikan girketlerininranpet-
rolne karg1daha
dogrudan bir
ilgi gstermesi kamlarma gre mutlaka
pek
ok yarar
saglayacak-
ti.
Bylece
Anglo-iran ile teki iki Amerikan
pirketiJerseyve
Socony
arasmda
imzalanan
szley-
400
menin temelindeticari
gerekler kadar politik gerekler de yatmaktadtr. Sonuta, 1947 Eyll
aymda
girket,
yirmi yll sreli bir kontrat imzaladilar.
Su byk anlagma ile yani Aramco,Gulf-Shell
ve uzun
vadeli Iran
kontratlari
anlagma-
mn
tamamlanmas1yla,
Ortadogu'daki
muazzam
mlktarda
petrol
Avrupa
pazarlariiine sokacak
btn
mekanizmalar,
sermaye ve
pararlama sistemleri hemen bir
anda
bu ige
seferberedildi. Sa-
vag
sonu
dnyasmda sadece petrol girketleri
iin degil,
tm
batih lkeler iin
petroln
"ekim
merkezi"
artik Ortadogu'ya kaylyordu. Bunun sonulan btn ilgililer iin
anlatilamayacak
ka-
dar
byk olmutur.
Avrupa'da Enerji Krizi
Hacim
olarak
giderek
artan
Ortadogu petrol savagtan
sonra
perian durumdaki Avrupa lkeleri
iin hayati nemdeydi. Btn beldelerde
sonsuz
bir
tahribatve
organizasyon yoklugu
gzleni-
yordu. Avrupa'ntn merkezinde, bir sanayi merkezi
olarak
grlen Almanya'da ise faallyetler he-
men
tmyle
durmugtu. Btn Avrupa sathmda, korkun bir
ylyecek
ve
hammadde
sikmtisi
e-
kiliyordu. Kurulu dzen,
ticari firmalar
ve
organizasyonlar iflas etmigti. Enflasyon baymi almig
gidiyordu
ve
daha da
kts,
gereldi
ithal
mallarmmsatm
almmasi iin
part olan dolar
piyasadan
aniden
yok
olmugtu. 1946
yillnagelindiginde
Avrupa daha
o
gnden ciddi bir enerji kriziyle
ve
petrol yoklugu
ile kar1 karplyayd1. Bu arada,
astm
en uzun ve en
soguk kig
mevsimini
yagayan
Avrupa'da hava
partlari_
da olumsuz etki
yapip yaam1
dayamlmaz
noktaya
getirmigti.Ingilte-
re'de Windsor'da Thames Nehri dondu. Bu
lkede
kmr
kithgt
enerji istasyonlarmin
kapanma-
sma
yol aacak
kadar
yogun olmuytu. Sanayide kullamlan
elektrik
ya
esash
gekildelositlamyor
ya
da
tamamen
devreden
1kanhyordu. Ipsizlik
oram
birdenbire
alti katina
ikm19tl
ve
ingiltere
sanayi retimi Alman bombalarmm baaramadigi bir durumla kargilagmty,
tam

hafta
sreyle
tamamen
felce ugramigti.
Su beklenmeyen enerji kitligi ingiltere'yesavagta ektigisefaleti yeni bagtan yagatmaya
bagladL
Artik devletler arasmda
sahip
oldugu gahane rol kendisi iin ekilmez
bir
yk
haline
gel-
migti. 1947nin
o
karanlik, soguk,
ne
olacagt bellrsiz
birka
haftasi iinde Clement
Attleebag-
kanligindaki
1;iPartisihkmeti Filistin
sorununu
BirlegmigMilletler'in gndemine getirdi
ve
bunun Hindistan'a da bagimstzhkgetirecegini
duyurdu. 2l
Subat'ta
da BirlegmigMilletler'e
ar-
tik
Yunan
ekonomisini
kalkmdirma faaliyetine
devam edemeyecegini bildirdi.
Su sorumlulugu
BirlegmigMilletler'in,stlenmesini
istedi
ve
ima yoluyla, Yakm
ve
Ortadogusathmda daha genig
sorumluluk almasini
talepetti. Ancak bu, durumu
daha
da
ktleptirmigti.
Btn Avrupa
sathm-
da 1947 kigmm hava
gartlan
ve
enerji
krizi
yznden alabora
olan ekonomideki
dengesizlik,
BirlegikDevletler dolarmm degerinin dgmesini hizlandirmi bu da Avrupa'nm hayati nemde
maddeleri
ithal
etme yetenegini kisillayarak ekonomiyi felce
ugratmigtl.
Tambir
kg
olaymi nlemede ilk adim 1947Hazirani'nda, Harvard n versitesi'nde at11-
di.
niversitenin mezuniyet treninde,BirlegikDevletler DigigleriBakam
GeorgeMarshall b-
yk, genig apli,yabanci
kaynakli bir
yardim
programmt
gndeme
getirdi.
Eu
program
Avrupa
kitasi
erevesi
iinde
Bati Avrupa ekonomisini kalkindinp yeniden inga
etmeye ynelikti. By
lece dolar kitligi yznden
meydanagelmig
olan bogluk kapanacakti. Avrupa'y1 Kalkmdirma
Program1denen
ya
da daha
ok Marshall Plam olarak anilan bu
tasan,
kisa zamanda anlagildigt
glbi,Sovyet
gcnn
kontrol altma alinmasmda
en
temel
unsur
oldugunu
kamtlamigtir.
lkele ahnacak
sorunlararasmda
Avrupa'mn enerji bunalimi
geliyordu.Avrupa'mn yeteri
kadar kmr kapasitesi yoktu. retimdgkt
ve
iggc de fazlastyladzensizdi.
Eu yetmiyor-
mug
gibi, birok Avrupa
lkesinde
madenci birliklerindeki
en
nemli
yerler komnistler
tarafin-
dan
tutulmuytu.
Bunun
zm
kismen
de
olsa,
petrold. Sanayi kazanlarmda
ve
enerji tesisle-
rinde petrol, kmrn yerini alabilirdi. Petrol, aika grldggibi Avrupa'nm uaklannda,
401
motorlu aralarinda
ve
kamyonlarmda kullamlacak
tek
enerji kaynaglydi. O
gnlerdeyaymla-
nan
bir BirlegikDevletler
hkmet
raporunda
"Petrol olmasaydi Marshall
Plam
hayatageirile-
mezdi" denmigti.
Avrupa Kalkmdirma Plani'ni yrtmekle grevliolan
Paris'teki kipiler petroln
somut ola-
rak
var olup
olinadigi 2erinde fazla
durmadilar. Petrol stokunun varligi sorumlulugunu girketle-
re
birakmiglardi
ve
kamlanna
gre
bu onlarm sorunuydu. teyandan petrol ithal etmek de
ge-
rekiyordu
ki bu,
zmn
bir
parasi
oldugu
iin
sorunun
da bir
parasiydL AVrupa
petrolnn
yaklagk
yansi
Amerikan girketlerindengelmekteydi.
Bunun anlami da demenin dolar olarak
yapilacagiydi. Avrupa lkelerinin
ogu
iin
petrol,
dolarla
yapilan
demelerde
en
byk
paraya
mal olan maddeydi. 1948'de yapilan tahmine
gre, llerideki drt
sene
iin Marshall Plam yardt-
mmin
toplambedelininyzde 20'si petrol
ve
petrol ekipmani
ithaline
gldecekti.
Petrol fiyati pimdi
tam
bir
ihtilaf konusu olmutu. Avrupalilarbirdenbire 1948'de petrol ah-
mmda yapilan dolar
harcamalanm fazlaca konuqur olmugtu. 1948'de,
savagsonu
petrol
flyatlan
hizla ykselmig
ve savag
ncesi konumuna gelmigti. Su konuda
Ingiliz
DigigleriBakani Ernest
Bevin,
Amerikan Bykelisi'ne
gunu
sylemigtir:
"Amerikahlar'm
Avrupa'ya yardim iin
para
topladigt
bir sirada petrol
flyattarindaki
arti
onlarm bu
abasmi
bir hayli etkisiz kildi. Su gerek-
ten
talihsiz
bir olaydir." Dolar yoklugu
sorunu
zamanla yerini
"dolar
petrol"
konusundaki kin-
ci
tartigmalara
biraktL
Simdi Amerikan girketlerinden
ne
kadar
dolarlik petrol gelecegi
ve
ngiliz
girketlerinden BirlepikKralliga
ve
Avrupa'nin
teki yerlerine
ne
kadar
"sterlin
petrol" girecegi
konuuluyordu. Petrol girketleri
arasinda da ncelikle
giderekartan
bir gekilde Ortadogu
petro-
liinn
flyati
zerinde kiyas1yabir atigma
baglamigt1.
Bu fiyatlar
rekabet amactyla saptanmig
ol-
sun
olmasm,
daima aymydi. Bir
hayli sertlige sahne
olan bir agamadan
sonra,
petrol fiyati,
o
g-
ne
kadar BirlegikDevietler'in Krfez
K1yisiflyati iin saptadigt flyat dzeyinin altma ekildi. Bu,
yirmi yll nce Achnacarry
Satosu'nda
gereklegtirilen
flyat
tespitiyasasmm sona
erdigini
gsteri-
yordu. Sava;
ncesindeki "As-Is" sisteminin
son
kinntisi da bylece tarihe
karigmigtt.
Okadar eligki
ve
zorluklara
kargm, gerek
gudur ki, Marshall Plam
Avrupa'da iyi bir
geig
devrini
mmkn
lolmt
ve
ok uzak
yerleri
de kapsamma almlytir. Bu,
aym
zamanda
kmre
dayali ekonomiden
ithal petrole dayall ekonomiye
de
geig
dnemidir. Kmrdestokun
azalma-
si,
iilerin neden oldugu sikintilar
ve
madencilikte sik
yaganan
grevler bu geiginoldukga rahat
atlatilmasmda
en
gl etkenler olmuytur. Ingiltere'nin Maliye Bakan1Hugh Dalton, Marshall'a
"Petrol
ithal
etmek hog bir
gey
degil, fakat
bugn iin milli bir
zorunluluktur"
demigti. Hkmet
politikalan da enerji tesisleri
ve
endstrinin kmrden petrole dngtrlmesini
tegvik
etmigtir.
Ortadogu'dangelen byk
miktarda
ucuz
retim, petrol
kmre kargi
etkin gekildeyangacak
duruma
getirmigti. Aynca, sanayide abgantketicilertercih
yapacaklan zaman,
sebep oldugu
stkmti ve
dertler
yznden basom
gnlk konusu olmugtu; kmr
ile,
stoklama
ve
dagitim igi
kolayca halledilen,
az
srtgmeye
yol
aan
petrol arasmdaki
belirgln
farki hemen gryorlardi.
Bu defa da petrol
girketleri,
her firsatta
hem sanayide
ve
hem de evlerde
yeni pazarlar elde
etmeye
yneldiler. ncelikle
de yzyilm icadi
denebilecek
merkezi
isitma
sistemini
evlere
tagi-
maya
girigtiler. Shell
idarecilerinden birinin dedigi
gibi "Artk ingllizleryok
yere
gmenin bir
yarar
saglamadigini anlamaya
baglamigtt. Amerikall
ve
Kanadall kardeglerinin
sefasim srdg
konforlardan kendiferinin niin yararlanmadtgim da anlam1yorlardi."Avrupa, ekonomisinde k-
mre baglidurumunu srdrmgse de,
petrol Avrupall'nm yaammda, zellikle
enerjitalebinin
kargilanmasinda
ok
nemli
bir
yer
iggal
etmigtir. IqteOrtadogu'dan gelen yeni retim
daha
ok
bu alanda
kullamlmigtir. 1946
yllmda
Avrupa'nin
tkettigi
petroln yzde 77si Bat1'dangelmig-
ti. 1951'de
ise kmrden petrole
geigte
dramatik
bir artigmyaganacagi,
petroln bu defa yzde
80'inin Ortadogu'dan gelecegl
bekleniyordu. Avrupa'nm petrol
ihtlyacimn kargilanmasi Ottado-
gu
petrolnn geligtirilme abasiyla
ayni
zamana
rastlatilm1,bu
isabedi zamanlamada da saglik-
h
ve
gl sonular alinmtti.
402
Pazara
mi
Gidiyor?
Yine de ortada henz
zmlenmemig
bir
sorun
kalmigt1.Miktari bu derece htzla
artan
bu ka-
dar ok petrol
pazara
nasil ulagtinlacakt1?
Aramco
ve
Aramco'nun
sahipligini
yapan
diger drt
irket, Suudi Arabistan petroln Akdeniz'e
taglyacak
Tapline konusundaki
atigmalarmt
hl
srdrmekteydi. Ancak, Tapline'm
gereklegmesi
yolunda
okbyk birka engel vardt.
Szge-
limi
miktari okaz
olan elik,
hl
BirlegikDevletler hkmetinin kontrolndeydi.
Ne
var
ki
Birlegik
Devletler'de
ikanlaneliktoplammmok byk bir kismi byk
igletmelerin
boru
ve
diger sistemlerine
tahsis
ediliyordu. Petrolclerden
bagLmstz
olanlar
ve
bunlarm Kongre'deki
ta-
raftarlan, Amerikan
pazarina
girmesinden
korktuklari
yabanci
kaynakli
ucuz petrol tahsisatim
durdurmaya
ahqtt.Ancak,
Truman
idatesi
Tapline
proiesini
kuvvetle destekledigi iin
bunu ba-
garamadilar. Truman idaresinin destek
verignedeni, Ortadogu petrolnn Marshall Plam'nm ba-
Sansi
iin
part
olduguna inanmalarmdan lleri geliyordu. Digigleri
Bakanhgt'ndan
bir yetkilinin
ikaz
ettigi gibi, boru hatti olmadan "Avrupa'mn kalkmdinlma
programi
ciddi boyutlarda balta-
lanmaya mahkmdu."
Engellemelerden biri de boru hattimn geecegl
lkelerden
ve
ncelikle
de
Suriye'dengel-
mekteydi. Bu
lkeler
transit
creti
olarak akil almaz
taleplerde
bulunuyorlard1.
O
stralar
Filis-
tin'in
blnmesi
ve
burada IsrailDevleti'nin kurulmasi sz
konusu
oldugundan, Amerika'nm
Arap
lkeleriyle
olan
fligkileri bir hayli soguk
gidiyordu.SonundaYahudi Devleti'nin kurulmast
ve
Amerika'nm da bu devleti
tammasmdan
sonra,
bu konu boru hattindan
transit
cret isten-
mesinin
dogurdugu
tehditlerden
daha
byk
tehditler
olugturmaya
baglad1.IbniSuudda teki
Arap liderleri gibi Siyonizm'e
ve
Israil'ekargi
sert
ve
hoggrsz bir
tutum
iindeydi. Yahudi-
ler'in yedinci yzyildan beri daima Araplara dgman oldugunu
sylyordu.
Truman'a Ameri-
ka'nm Yahudi Devleti'ne destek vermesi halinde, bunun Amerika'nm Arap dnyasmdaki ikar-
larma
ve
prestijine Oldrc bir darbe indirecegini,
aynca
Yahudi Devleti'nin kurulmasi
halinde
Araplar'm buraya kugatma
yapip
"Israilsefaletten lnceye kadar" kugatmayi srdreceklerini
sylemigti. 1947 yllinda IbniSuud'un Aramco'nun Dahran'daki merkezine yaptigt
ziyarette,
kendisine portakal ikram edilmigti, nceportakallanok begenen Suud,
sonra
birdenbire du-
raklaylp burlann Filistin'deki
Israilliler'emahsus kolektififtliktenmi geldiginisormugtu. Tabii
kendisine
teminat verilmig, portakallann Cal fornia'dan getirildigi sylenmigti. Yahudi Devleti
kurulmasma itirazinda
IbniSuud
en
byk kozundan yararlamyor,
BirlegikDevletler'i cezalan-
dirmak iin Aramco imtiyazmi iptal
tehdidinde
bulunuyordu. Kugkusuz bu bir olasilikti
ve
bu
olasilikyalmz
ilgill
girketleri
korkutmakla kalmlyor, dogal
olarak
Birlegik
Devletler Digigleri
ve
SavunmaBakanhklari iin de korkulu rya oluyordu.
IsrailDevleti'nin her
geye
karym kurulugu bagli bagma nemli bir olgudur. 1947de Birleg
mig Milletler FilistinOzel Komisyonu Filistin'in blnmesini
tavslye
etmig
ve
bu
tavsiye
Genel
Kurul'da
ve
Yahudi
evrelerinde
kabul edildigt halde Araplar
taratindan
reddedilmigti: "Bir Arap
KurtulugOrdusu" Galile'yi ele geirerek Kuds'n Yahudi kesimine hcum
etmigtl.
Filistin
tam
bir dehget havasmm penesine dgmgt. l948'de, Ingilteremanda durumundan vazgeerek
ordusunu
ve
mlki idaresini Filistin'den
geri
ekerek bu lkeyi anarginin kucagma itti. 14Mayis
1948'deYahudi Milli Konseyi IsrailDevleti'nin kurulmug oldugunu
resmen
ilan
etti. Israil
Dev-
leti
Sovyetler
Birligi'nce hemen
amnda,
BirlegikDevletter'ce de hemen
pegindentamndi.
Arap
Birligi ise hig vakit kaybetmeden btn hatlan ile saldmya geti. Bylece ilk
Arap-srail
Savag
baglamig
oldu.
srail'indevlet olarak
ilan
ediligini
izleyen
birka
gn
iinde Aramco'dan
James
Terry Du-
ce,
DigigleriBakamMarshall'a bir
mesaj yolladi. Mesajmda bniSuud'un
"bazi
gartlarmgerek-
legmesi halinde Amerikan
petrol
imtiyazlarma
yaptmm uygulamak zorunda kalabilecegini" du-
yurdugunu bildiriyordu... Ibni
Suud bunu kendisi
yle istedigi
iin degil, Arap kamuoyunun
403
baskisma dayanamayarak yapacaktt... Bu baslo, ifadesine gre,
son
zamanlarda, dayanilmaz
ol-
mugtu. DigigleriBakanhgl ibniSuud'un
iddialarini
abucaksorupturmug, neticede Ortadogupet-
rolnn Iran
dahil,
gerekten
byk hacimde olmakla beraber hr dnya
petrol
stokunun
sade-
ce
yzde 6'sinisagladigin1
anlamigti. Su petrolntketiminde
bu kadarcik bir kismttyla
"pekl
durum idare
edilebilecektir."
lbniSuud, syledigtglbi
imtiyazi iptal yetkisine
sahipti.
Ancak bunu
birtaktm byk risk-
leri gze alarak
yapmasi
gerekirdi.IbniSuud'un
hizla byyen
servetinintek
kaynagl
AramcO
idi. Birlegik Devletler'le giderek byyen ilikisi
Suudi
Arabistan'in
toprak
btnlgnn
ve
bagimsizligmm
temel
garantisiydi. Ingilizler'ekargi her
zaman gpheci
tutumunu
srdrm
olanKral,
Londra'nm, I. Dnya Savagi'nda
yaptigigibi
Hagimiler'i destekleyip sonunda yeni bir
koalisyona gitmesinden
korkuyordu.
Bu, daha yirmi
yll
nce IbniSuud'un Mekke'den attigi
Hagimiler'i, lkesinin bat1 k1smimyeniden ele geirecek
duruma
getirebilirdi.
rdn'n
Hagi-
mi Kralt Abdullahem'in "Suudirejimini
Yahudiler'in Filistin'i iggaline
benzettigi" hakkmdaki
sylentiler kuruntulanm bsbtn
artirmigtl.
Artik Hagimiler, bniSuud'un gznde Yahudi-
ler'den
bile daha kt
dgmand1. Sovyetler Birligi
ve
komnistler de, Kuzey blgesinde Sovyet
baslusi
uygulamak
ve
Arap dnyasma komnist faallyetler
sokmaksuretiyledaha da
tehlikeli
tehdit
unsuruydu.
Hagimiler'den
ve
komnistierden
gelen
tehditler kargismda,bniSuud, 1948 sonunda,
1949 ylli baglarmda l
bir
savunma
anlaymasi iin Amerikalilar'i
ve
ngilizler'izorlamaya bag-
lad1.Suudi Arabistan'daki ingilizelisi Londra'yagnderdigiyillikraporda
qu
szlere
yer
verm -
ti:
"srailartik
tm
Araplarca
grmezlikten gelinmeyecek bir gerek
olmugtur."
Bu yzden Su-
udi Arabistan da pratikte Israll'in
varhgim kabul etmigti. Ancak Siyonizm'e kargi duydugu dg-
manligt
srmekteydi.
bni Suud, drt zel girketin
malt olan
tamamenticari
igletme durumun-
daki Aramco ile, blgenin diger yerlerinde ABDhkmetinin izledigi politika
arasmdaki
farki
ar-
tik
kavramigtt. Nitekim Arap lkeleri BirlegikDevletler'e olan
tutumunun
sergilenmesi
ve
Arap
davasina bagliligimn kanitlanmasi in Suudi
Arabistan'm Amerika'ya verdigi imtiyan iptal tekli-
fini
yaptigt
zaman,
IbniSuud buna kargi 1kmty,petrolden gelen
paramn
Suudi Arabistan'm
"da-
ha kuvvetli
ve
g1
bir ulus olmasma" yardim
ettiginisylemigtir.
Aynca, Yahudiler'e kargi koy-
mada bu
paramn
Suudi Arabistan't kompulanndan daha etkill yaptigma da igaret
etmigti.
Bylece bir
taraftan
Filistin'de Yahudiler'le Araplar arasmdaki
savag
srp giderken, diger
ta-
raftan
da SuudiArabistan simrlan
iinde
petrol geligtirmefaallyetleribtn hizlyla devam ediyor-
du. Bu
arada
Tapline
projesi
ingaatt baglamig,bir hayli de ilerlemigti.
Tapline1950ylli Eyll
aym-
da
tamamlandi.
Ancak boru hattmin dolmasi in iki
ayhk
bir
sre
daha beklemek
gerekmigti.
Su
srenin bitiminde, kasim aymda, Lbnan'm Sayda blgesine petrol akmaya bagladt Burast Akde-
niz zerinde bir
terminaldi.
Petrol
burada
tankerlere
boaltillyor,oradan da yolculugun
son
dura-
gl
olan Avrupa'ya gnderillyordu. Iran
Krfezi'aden baglaylpSvey;Kanall'ndan geerek yapilan
7200 millik deniz yolculugu bylece
kisaltilmig, Tapline'm bu mesafeyi 1040
millikbir yolculuk-
la kapatmasi mmkn olmuytu. Tapline'dan bir
sene
iinde
geen
tmpetrolmiktan, IranKrfe-
zi'nden
Sveyg
Kanah
yoluyla
durmaksizm Akdeniz'e petrol
tagiyan
altmig
tankerintagidigt
petrol
miktartna egitti. Tapline'in
tagid1(L
petrol
Avrupa'nm
yeniden
kalkmmasmda kullanilmigt1r.
Artik "Bize
ok
Uzak" Sz Yok: Gvenligin Yeni Boyutlari
1940'm
ikinci
yarismda, ingilizve
Amerikan hkmetlerinin politik
ve
ekonomik
konularda
a-
kigmalan her
iki
devletin hkmetleri aismdan yeni stratejik sorunlar
getirmigtir.
Ingilizlery-
nnden
pyle
sylenebilir: Ingiltereher nasilsa
imparator]ugun
ok uzak kgelerinde petrol igin-
den elini ayagim ektiyse
de, Ortadogu petrolne
sirt evirmeyi
bir
trlgze
alamadt Sovyet-
ler bu
ara
Yunanistan, Trkiye
ve
ncelikle
de fran
gibi
"Kuzey Kanat'a"
baski uygulamaktaydi.
404
iran,Kuveyt
ve
Irak'la birlikte ngiltere'nin
en
byk petrol kaynagiyd1.Askeri
gvencenin
sag-
lanmasi iin bu blgeyle
sreldimeggulolmakgerekiyordu.
Anglo-ran'dan
kopup gelmiggirket-
lerin baglica gelir kaynagi oldugu da unutulmamallydt.DigigleriBakam Bevin, kabinedeki
Sa-
vunma
Komisyonu'na "Ingiltereiin hedef aldiklan
yaama
standardma erigmekte mitli
olma-
diklarim"
sylemigti.
Ingilterehedellerini belki bir dereceye kadar ktsitlamigt1.ABDde
bakig
aismi ve
planlanm
bir hayli degigtirmigtLArtik bir Amerika Devlet Bagkaniiin
1941'de.FranklinRoosevelt'in
sy-
ledigi "SuudiArabistan bize ok urak"
szyasakti. ABD
giderekpetrole
daha ok
bag1ml1 bir
toplumolma
yolundaydi. Birlegik
Devletterartik kendi gereksinimini yerli
retimle
kargilayami-
yordu. Arkada
biraktigi
savagona
milligaismdan
petroln
ne
derece nemli
ve
yagamsal ol-
dugunu kamtlamigt1.Artik Amerikall liderler de politikaya
ynverenler
de
"milli
gvenlik" kav-
rammm
ok
daha
aynntih bir
tammlamasimyapmaya
ynelmigtl. Bu,
savagsonu
g dengesini
gerek anlamda yansitacak, Sovyetler Birligi'yle
giderek
bymekte olan
atigmayi
gsterecek
ve
kontroln artik ingittere'den,dnyanm sper
gc olma yolundaki ABD'ye getigini
belli
edecek blr
taminlama
olmahydi.
Sovyetler'in genigleme politikast grndg kadanyla
Ortadogu'yugimdi politik
arenanm
merkeziyapm1t1.
Bati Avrupa'nm
bagimsizhgl
BirlegikDevletler'in
gznde
ok nemli olmak-
la beraber, Ortadogublgesi petrol kaynaklan da
en az
ontm
kadar nemliydi. Bu nedenle,
tm
: Bati dnyasmm
ekonomik
geleceginingarantlye
almmast iin Demir
Perde'nin Batl yaninda Or-
i
tadogupetrol
yataklanmn korunmasi
artti.
Askeri planlamacilar bu
petrol
yataklan konusunu
epeyce
incelemig
ve
sonunda,
uzun
srecek
"sicak
bir savag" halinde burlann gerekten
koru-
nabileceginden gpheli
olduklanm
belirtmigti. Byktitizlikle
zerinde durduklari
diger bir ko-
nu
da, bu
yataklarm nasil korunabilecegl kadar nasil
tahrip
edilecegiydi. Yinede, SogukSavag'ta
bu petroln byk
yarar sagladtgma
ve
kaybedilmemesi iin
mmkn olan her geyin
yapilmasi-
na
karar
verildi.
Suudi Arabistan artik Amerikan siyasetine yn verenlerce
en
glodaknoktasi
olmutu.
BirAmerikah st dzey yetkili
1948yllinda
gyledemigtir:
"igte
dnyada yabanci petrol kaynak-
h
en
zengin ekonomik dl burada yatiyor." BirlegikDevletler'le
Sutidi
Arabistan gimdi
kendi
aralannda kendine zg
yepyeni
bir iligkinin
temellerini
allyordu. 1950 Ekim aymda Baykan
Truman,
KralibniSuud'amektup yazarak
qunlansylyordu:
"Majestelerine, gimdiyekadar bir-
ka kez ver lmig olan
teminatt
bir defa daha
yinelemek amaclyla
yazlyorum.
BirlegikDevletler
Suudi Arabistan'm bagimsizlignm
ve
toprak
btnlgnn korunmasim istemektedir. Kralhgmi-
za
herhangi bir tehdit yap11masihalinde BirlegikDevletler'in
derhal
harekete geip
konuya
aci-
len
el
koymamasi sz konusu
degildir." Kugkuyok ki bu ifade
tam
bir
garanti anlamim
taglyordu.
Ikilke arasmda
dogmakta
olan
dostane iligki kamuoyunu,
ticari
ve
stratejik alanlan etkile-
migtir.
Yalntzpetrol geligtirmekonusunda degil, hem hkmet dzeyinde
ve
hem de SuudiAra-
bistan'm
topyekn
kalkmmasmda
mekanizma
haline gelmly
Aramco iin etk li olmugtur. Bu
ara,
Aramco'nun Arap
toplumunun
byk kesimince kendilerinden
tecrit
edildigini
ve
yalmz Suudi
Arabistan'ca kabul grdgn sylemek yerinde olur. Artik Aramco bagka hibir birligin
sahip
olmadigi, kendine zg bir karakter
tagiyordu.
Eu
topluluk
Bedevi
Araplar'la
Texas'll
petrolcle-
rin olugturdugu,geleneksel Islamotokrasisinin
modern
Amerikan kapitalizmiyle birlegmesinden
meydana gelmig, yine de kaderin
birlikte
yagamaya
mahkm ettigi bir
topluluktu.
Enerji Bagimsizligmm Sonu
Bir
savag
halinde
Ortadogupetrolnn kolayca korunmasi mmkn
olmadigna
gre
ve
ABD
Ortak Genelkurmay Bagkanlarmm bu petrol
"dgman
mdahalesine
ok yatkm" olarak nitele-
diklerine gre, gelecekteki
bir
atigmada Ortadogupetrolnn gvenligi nasil saglanabilecekti?
405
Buhem Washington'da
bem
de
petrol evrelerindeimdien
ok tartigilan
konu olmuytu. Bazi
kimseler
are
olarak, savagta yurtii ihtiyaci iin kullanilacak petrol bany yillarmda ithal yoluyla
stoklamak
grgn
savundu. Yaleniversitesi Hukuk Profesr
EugeneV. Rostowda bu
grg-
teydi.
A
.Nationa
Policy for
the Oil Industry (Petrol Endstrisinde Izlenecek Milli Politika) adh
kitabmda, bunun
uygulanmasi agnsmi yapmigttr. Benzer bir
zm
nerisi de
yeni
kurulmus
olan Milli GvenlikKaynaklan Dernegi'ndengelmigti. Dernek1948yll11in
yaptigL
byk politi-
ka
incelemesinde,
Ortadogu'dan
byk apta ithalat yapilmasiylaBati dnyasi retiminden
gn-
de bir milyon varil
tasarruf
saglanacagmi
ve
bunu kullanmaylp
"petroln
en
ideal
stoklama yeri"
olan zeminde
saklandiginda,
askeri aidan byk stok olugturulacagt
grgnsavunmugtur.
Diger birok kipinin grgne greyse BirlegikDevletler, savagta Almanya'nm yaptigm1
yapmallydi. Yani
sentetik
yakit endstrisi kurmali, bunun iin
gerekensivilan sadece kmrden
degil,
aym
zamanda Coloradodaglarmdaki petrol gist'indenve
bol miktarda
mevcut
dogal
gaz-
dan karmahydt. Bugrgte olanlarmogu
sentetik yakitm
ok
yakmda
temel
bir
enerji
kayna-
gi
olacagt inancmdaydi. New York Times, 1948'de yayinladigt bir makalede "BirlegikDevletler
ok byk bir kimyasal devrimin egigindedir" demigtir:
"
Gelecek
on
yll
bizleri
yabanci
kaynakl1
petrole bagimh olmaktan kurtaracak saglam, yeni bir endstrinin doguuna
taniklik
edecektir.
Benzin kmrden degil, havadan
ve
sudan
retilecektir."
ligleri Bakanligi da bu konularda
lyimser
tutum
iindeydi
ve
benzinin
ya
kmrden
ya
da
pisttengalonu
onbir
sente
elde edilece-
gini
sylyordu.
Unutulmamalidir
ki bu szler sylendiginde benzinin
toptan
flyat1
bile
galon
bagma
on
iki
sentt !
Petrol sanaylinde
en
gereki
ve yaygm
gry
ise
sentetik
yakit konusunun
en
lyimser bir
yorumla,
ufukta grldgn ne
sren grgtr.
Yine de 1947nin
sonlanndaSegukSavafm
giderek
yogunluk
kazanmaslyla, llgleriBakanligtyeni
bir Manhattan
Projesi
iin
agn
yapt1.
Bu
programa
byk bir
para,
10
milyar
dolar
ayrildi.
Bu
parayla
drt,
beg
sene
iinde gnde iki mil-
yon
varil sentetik petrol
retecek kapasitede
tesisler
yapilmast
programlandt.
Ancak Trumanida-
resi
bu
tr
bir aragtirma in
toplam
85 milyon
dolarhk
bir harcama yapilmasma yetki veriyordu.
Aynca
zaman ilerledike
tahmini
maliyet flyati da
gnden gne artmaktaydi.1951 senesinde
yapilan bir
tahmine
gre,
kmrden benzin
1karmanin
maliyeti
o
gnk gncel benzin
pazar
flyatinm buuk katmi
buluyordu.
Sonuta yabanci kaynakh petroln
daha
kolay
saglandig1
ve
sentetik yakittan daha ekonomik oldugu gerekesine dayanarak, projeden vazgeildi. thalpet-
rol sentetik yakit projesinlldrmgt. Bundan sonraki
otuz
yll boyunca rafa kaldinlacak,
sonra-
dan bir kez daha, ithal
petrol
akiminin kesilmesiyle yeniden hayat bulacakti.
Savagtan hemen
sonraki
ylliardateknoloji
yurtiinde petrol
aragtirma
ve
geligtirmealanlarin-
.
da yeni ufuklar
amigtir.
Sondajda
ok
daha derinlere
inilmig,
bu da retimi
artirmigtir.
ok
dik-
kate
deger bagka bir yenilik de denizlerde retim faaliyetinin geligtirilmesindegrld. 1890'll
y1Ilannortalanna gidildiginde sondal operatrlerinin Santa Barbara a1gmdapetrol
iin kazi
yap-
tiklan
grlr. Ancak buradaki kuyular
o zaman
gnde bir,
iki
varilden fazla
petrolvermemigti.
Yirminci yzyllin
ilk
yirmi ylli
iinde
bir kez daha
su
zerinde
kazi yapilmig, ancak bu defa Lo-
usiana
ve
Venezuela
gllerinde kurulan platformlar yardimi
ile kuyular kazilm14t1.1930'larda
ise kazicilar
bu i; iin
Texas
ve
Lousiana kumsallarmm hemen
tesindeki sigliksulara dahp kazi-
yi
burada yapmiglar, ancak
ok
az
baan elde etmiglerdi. Hata, karadan
sadece biraz uzaga git-
melerindeydi, Oysa ki kiyldan
tamamen
uzaklagip Meksika Krfezi'nin derin
sulanna,
karadan
gzle grnmeyen bir mesafeye gitmellydiler. Bunun gereklegmesi iin
yeni
bir endstrinin
ya-
rattlmasi lazimdi. Bu bir kumardi; bu kuman Oklahomallbagimsiz petrolc Kert-McGee
oyna-
migtir.
Gerektende. bu ok byk bir kumar oyunuydu. Bu platformun inga
teknolojisini
ve
platformun nasil
monte edilecegini,okyanus
zemininde kazi
yapmayi
hatta
operasyonu
servise
sokmayt
bilen yoktu. Ayricakastrgalar
dahil
hava, medcezir
ve
akintilar haklandaki bilgilerde
ya
gokkisitliydt
veya
hemenhiyoktu.
4%
Kk olugu
dolayisiyla Kerr-McGeeidareHeyeti
dahabyk
girketler
kargismda
karadaki
arazi
aligmalarmda
"birinci
sinif olma"
gansi
bulunmadigt dgncesindeydi. Ancak, Meksika
Krfezi uzaklarindaki yerlerde
ok
baanl1
ahymalar
yaplyordu
ve
diger
girketler
bu
konuda
Kerr-McGeeile
rekabet edemiyordu. Birokgirket
aika kiyl tesi geligmeninmmkn olmadi-
gi
inanandaydi. Ancak
uzun
abalarsonucunda
1947 Ekimi'nin gnegli
bir
pazar
sabahi Kert-
McGee
kazicilari Lousiana sahilinin
on
buuk
mil
uzagmdaki
32
no'lu kazi blgesinde
ilk
olarak
petrole rastladl.
32
no'lu kazi
blgesi
artik bir nigan noktastydi. O gnden
sonra
diger
l rketler
de Kerr-
McGee'ninyolunu
izledi.
Ne
var
ki
ok
masrafli oldugu
gibi,
k1y1tesi
arama
tesislerinin
inas1
beklendigi kadar
abuk
ilerlemiyordu. Denizdeki bir kuyunun maliyeti kiyl stnde
ayni
derin-
likteki bir kuyuya oranla beg kat daha fa2laydi. Geligmeyiyavaglatan bagka bir faktr
de federal
hkmetle eyaletler arasmda
"kita
sahanligmm" kime ait oldugu ekigmesiydi.Ashnda
ekigme-
nin gerek sebebi
vergi gelirlerini hangisinin
alacagt
konusuydu. Eu
sorun
1953 yllma kadar
-
zlememitir.
Sentetik
yakit
retiminin
ok pahall
olacagl
VarSaylldigina
ve
denizdekt geligmeler
de he-
nz yeni
bagladigina
gre, ortada ithal
petrolden
bagkaherhangi bir seenek
kaldigL
sylenebilir
miydi? Evet sylenebilirdi.
Bu
sorunun
yamtim geceleri, Texas'm
uzaylp
giden
karayollarmda
dzlk
arazideakanparlak
ipikta
aramak
gerekiyordu.
Bu
o gn
iin
yarars1z,
petrol retiminin
ige
yaramayan yan
rn sayllan
ve
hibir
ige yaramadigt iin de yakilan dogal gardi. Dogal
gaz
petrol endstrisinin
ksz
ocuguydu.
Dogal
gaz
retiminin
yalmz ok
az
bir kismi kullamliyor-
du ki burast
daha
ok
Gneybati blgesidir.Ancak,
grnge
gre lkede ok byk
gaz
rezervi
vardi
ve
bu, evlerin
isitilmasmda
ve
sanayide petrol
veya
kmr yerine geebilirdi.
Ancak, bu
gazm
hibir
pazar
degeri olmadigmdan, bir enerji maddesi olarak
ayni
kuyudan alinan petrol fi-
yatinin
bete biri flyatma satillyordu. Dogal
gazi
kullanilir hale getirmek iin
fazla karmagik
m-
hendislik iglemleri gerekli degildir. Asil
sorun
dogal
gazm
ulagimindaydi. Dogal
gaz
lke
nfusu-
nun
byk k1sminin
ve
belli bagli endstrilerin
bulundugu Kuzeydoguve Ortabati
pazarlarma
nasil ulagtinlacakti? Bu i; iin lkeyi
yari
yarlya
kat eden boru hatlart gerekiyordu.
Ve
unutma-
mak gerekir ki
o
gne kadar petrolclkte
en uzun menzil l50 mili agmamigti.teyandan
tica-
ri konulutartigmalar, milli gvenlik
sorunuyla
ve
yabanci
kaynakh petrole bagtml111k konusuyla
bir arada bir hayli
sikintiyaratmig,
baskl yapmigtt.
Sonunda Savunma Bakani Forrestal'in de
ona-
ylyla bir karara vanld1
ve
House Armed Services
Committee
(EY
Hizmetleri Komisyonu) bir be-
yanat vererek
"yerli
petrol
tketimini
azaltmanm
en
abuk
ve en ucuz
metodunun daha ok
do-
galgaz
kullanmak oldugunu" duyurdu. Bunun iin
elik
gerektigini
ve
"eligin
bagka maksattar
iin degil
dogal
gaz
boru
hatlannda
kullamlmasi gerektigini"
syledi.
1947 yllinda, Gneybati petroln Kuzeydogu'ya getirmek iin
savagta alelacele yapilmig
olan Big Inch
ve
Little Inch boru hatlari
Texas Eastern Transmission
Sirketi'ne
(Texas Dogu
Nakliyat
Sirketi)
satildi ve
dogal
gaz
boru hattma dngtrld. Ayni
sene,
Southern California
Gas
Sirketi'ne
de sahip olan Pacific Lighting geligtirdigibir
projeyle
byk
bir boru hatti
ile
I
os
Angeles'i New Mexico
ve
Bati Texas
gaz
yataklarma bagladl. Asil Sahibi El Paso Dogal Gazolan
bu boru hattma "Biggest Inch"
ismi
verildi. 1950
ylhna
kadar devletler
arast
dogal
gaz
hareketi
bir hayli canlanmig, 2,5
trilyon
feet kp hulmuytu. Su miktar 1946 dzeyinin yaklagikiki
bu-
uk katidit Ek olarak daha
bagka
dogal
gaz
kullamlmayacagi varsayilsa bile
bu, Amerikan petrol
talebiningnde yedi yz bin varil
artmast
demekti.
Dogal clarak bu agamadansonra
yeni bir petrol dzeninin kurulmasi
ve
bunun Ortado-
gu'da
merkezleptirilmesi
gart
oldu. Petrol girketleri
bu
merkez
iinde giderek artan talebi
kargila-
mak lin durmadan
gidip
gelmeye bagladilar. BirlepikDevletler'in tketimi
1950'de, 1949'a
oranla yzde 12 daha
artti.
Artik petrol
en
aramlan
enerii
olmugtu,
Sadece
BirlepikDevletler'de
degil,
aym
zarnanda
Bati Avrupa'da
ve
daha
sonra
da
Japonya'da
ylimi yll boyuncakazamlan
407
onca
olaganst ekonomik
geligmede,
petrol baglicag saglayan enerji sayllacakti. Yeni
olugan
-
siyasi
ve
ekonomik gereklere uyacak gekilde yeniden
gekil verilen haliyle.savag
sonu petrol
d-
zeni gerekten
byk bir baaridir. Belki de buna, bazi.atlardan
gerektiginden
daha
bykbir
baandir denilebilir.
1950
yilmda petrol endstrisi
kargismdaki
ana sorunun sava;
sonu
duyulan
talebi
kargilayamama endigesi
olmadtglaiga 1kmigtt.Tam
tersine,
sorun,aym
yllm
temmuzun-
da
Jersey
incelemesinin
tanimladigiglbi
ham
petrol
agiriligindanileri gelmekteydi. Ayni
yetkili
durumu gyle
tammlamigtir:
"Anlayildigma
greyakm bir gelecekte Ortadogu'dangelen ham
petrol taleplerinfazlaslyla stne ikacaktir,"Jersey
Sirketi
iin geerli olan bu
sz
diger
byk
irketler jin
de
aynen
geerliydi.
Nitekim Jersey'intahminlerigelecekytllardadogrulugunu ka-
mtlamig, petrolclk
bu
ylllarda gerekten de
agin
arz
sorunuyla kargilagmigtit Bu arada yeni
petrol dzeni ok saglikhkr getirmekle beraber, irketler arasmda bu krlarm
nasilpaylagilaca-
gi
konusunda
acimasiz
kavgalar
da yapilmlyor degildi.
408
22
Yari Yanya:
Petrolde Yeni Uzla
ma
i
i
i
1950 y11mdaBirlegikDvletler
Maliyetemsilcileri
Londra'da Ingilizyetkililerle bir
toplanttyap-
miglardt. Konugma sirasmda Amerikahlar SuudiArabistan
petrol
politikasmda gzledikleribazi
geligmelere deginerek, bunlann
tm
Ortadogu
apmda
ok etkiliolacagigrgn
belirtmigler-
di. Amerikall yetkililerden biri
sir
olarak "Suudi Arabistan hkmetinin
son
zamanlarda
Aram-
co'dan hayret verid bazi astronomik taleplerde
bulundugunu"
syledi. "Bu taleplerdebir
'imti-
yaz
veren' hkmetin
dgnebilecegi her olasi aynntlya zen gstermig olduldarmi" da szleri-
ne
ekledi. Neticede
o veya
bu gekilde
bu
taleplertek
bir
noktada
birlegiyordu. Suudiler imtiyaz-
lardan
daha
fazla
para
istiyordu.
ok
daha fazla
para...
Gerek
gudur
ki, bu taleplerde bulunanlar Suudi Arabistan'dan ibaret degildi. 1940'larm
sonunda, 1950'lerin baginda
da, petrol girketleri
ve
hkmetler srekli olarak
savag sonu
petrol
dzeninin dayanacagi mali kogullan gndeme getirmiglerdi.
Ama
sorun
"dogal
kaynaklareko-
nomisindek huzur bozucu
ve
nemli kogullar" Miger bir deylgle-
"kira"
idi. Eu mcadelede,
tartigmamn
karakteri
lkeler
arasmda egitlilikgstermekle
beraber, her lkede
mcadeleyi
l-
karanlann asil hedefi aymydi. Gelirleripetrolgirketlerinden
ve
gelire vergi koyan tketici lke-
lerden ahp, petrol ihra
eden
lkelerin
hazinesine aktarmak. Ancak,
tek
istedikleri
para
da
degil-
di. Aymzamanda
"g"
de
istiyorlardi.
Mal Sahibi
ve
Kiraci
John
Maynard Keynes
bir vakitler gyledemigti: "Kendilerini herhangi entelektel bir etkinlik-
ten
muaf gren pratik adamlar genellikle modasi
gemig
bir ekonomistin kleleri olurlar." Petrol
konusuna gelince
"pratik
adamlar" deyimi
sadece Keynes'in aklmdan
geen
igadamlanm
degil,
krallan, devlet bagkanlarmi, bagbakanlan
ve
bunlann petrol
ve
mallye bakanlanm da kapsamma
ahyordu. bniSuud
ve zamanm
teki liderleri
o
gne kadar
gelmiggemigher
tr
nemli kigi
gi-
bi,
on
sekizinci yzy1lm
sonlannda
ve on
dokuzuncu yzy11baglarmda Ingiltere'de
yagamig
hari-
ka ocuk denebilecek bir borsacmm, David Ricardo'nun klesi olmuglardir. Ricardo'nun, Napol-
yon'un Waterloo'da
Wellington
yenilglsi sirasmda bir
vurgun yaptigt
da sylenir. Dogugtan
Ya-
hudi olan Ricardo
sonradan
Hristiyanhyn Quaker
mezhebine
getive
daha
sonra
da Avam Ka-
maras1'nm
saygtn
yelerinden biri oldu.
Ricardo
modern
iktisat biliminin
temeliniatan kipiler-
den
biridir. O
ve onun
arkadagl,
ayni
zamanda entelektel rakibi
olan
Thomas Malthus, Adam
Smith'den
sonra
gelen ekonomistler kugagimolugturmuglardir.
Ricardo
ulus-devletler
lle
petrolgirketteriarasmdaki
dvgn
erevesini ortaya atan
fikrin
adamidir. Ona gre
"rant"
nosyonu
normal
krdan
farkh bir
geydi.
ahymasmda
mek
olarak
ta-
hih ele aldigi halde fikirleri
petrole de uygulanabilirdi. Ricardo
grgn
a1klamak
iin
pu
rne-
gi
vermigtir: "Varsay1n
ki kargmizda iki
mal sahibi
var.
Birinin
topraklan
digerinkinden ok daha
verimli. Her ikisi de rnlerini
aym
fiyattan
satlyor.
Fakat
topragt
daha verimli olan mal sahibi-
409
nin masraflan
topragi
daha
az
verimli olen mal
sahibindenok
daha
az.
Suhalde,
ikinci
mal
sa-
hibi, herhalde bir kr elde edecektir. Ancak birinci mal
sahibi,topraklan
daha verimli
olan,
sade-
ce
krl
almalda
kalmayacak,
aynca ok
daha degerli olan bagka bir
yey
daha,
"kira"
yani
"rant"
almig olacaktir. Aldigt dl
-ki
adi rant'tir-
topfagLnm
bazi
zel
niteliklerinden dolayi kazaml-
migtir.
Bu
onun
stn
zeksmm
veya
ok aligmasimn eseri degil doganm
ona
bahgettigi
c-
mertligin
ltfudur."
Petrol de
tipki tahil
gibi doganm
bahgettigt bir ltuftu.
Jeolojik
varhgt,
bulundugu
toprak-
larda
yagayan
kipilerinkarakter veya
eylemiyle hibir gekilde
iligkili
degildi. Belirli bir politik reji-
min yapislyla da ilgisi
yoktu. Su ltuf da
zamanla
"rant"
olayimdogurmugtu. Aslmda
"rant"
pa-
zar
fiyati
ile retim
masraft arti ek masraf harcamasi arasmdaki fark demekti. Ek
masraflara ula-
gim,
igletme
ve
dagitim giriyordu. Szgelimi 1940'larsonunda, petroln
varili 2,50
dolardan
sa-
tiliyordu,
Texas'ta
yaayan
bir kuyu operatr bundan ancak 10
sent
kr alabilirdi. Ortadogu'da
ise bir varil petrol
retmek iin 25
sent
yeterliydi. Nakliye
gibi
br
masraflar
iin de 50
sent
da-
ha dgldkten
sonra,
Ortadogu petrolnden 2,50
dolarlik varilden yine de
ok
byk bir kr,
varil bagma 1,65 dolar kaliyordu. IgteTexas ile Ortadogu arasindaki bu fark da
ranti
olugturu-
yordu. Bu
sayi
retim
artigineyse
onunla arpildigmdaortaya okabuk
reyen byk bir
para
ikiyordu. Eu
paray1
vergilendiren
ev
sahibi
lke, retici
girketve tketici
lke
hanglsiyse bu
ranttan egitli hisseler allyordu. Acaba bu hisseler nasil
paylasilmallydt?
ltebu konuda henz
bir karara vanlmamigti.
Bunlann hepsi de
yasal
ve
megru.zeminlere dayanarak yapilmig iddialardi.
Ev sahibi
lke
kendi
topraklan
altmdaki
petrol
in stn1k istemekte hakllydl. Diger
taraftanyabanct
bir
gir-
ket bu petroln riskini
ve
sermayesini stlenip, kegli, retimi
ve
pazarlanmasi iin
gereken
uz-
man
kadroyu saglamadika, petrol degersiz sayillrdi.
EV
sahibi lke aslinda mal sahibi
idi,
girket
ise
sadece
kiractyd1
ve
kirac1
oldugu
iin de anlagtiklan
bir kira bedelini deyecekti. Ancak, kira-
cmm
byl
riskleri
gze
alarak stn bir aba
sonucu
ok byk bir keyifyaptigim, bunun mal
Sahibinin
gelirini ok fazla artirdlglm
VafSaya1m.
Bylebir durumda kiraci anlagtiklari miktar
zerinden kira
demeyi
srdrmeli miydi, yoksa mal sahibiSimdi daha yksek bir kira
mi
iste-
meliydi?
Petrol
iktisat
uzmani
MA Adelman bu konuyu gyleaiklamigttr: "Bu
sorun
petrol
en-
dstrisinin karara baglamak
zorunda
oldugu
byk bir meseledir.
ok
byk bir keylt yapilmasi
demek gayri
memnun
bir mal sahibi demektir. Su durumda mal sahibi kirac1krmm ok by-
dgnn, bu
yzden
retme konusunda
yavaglayacaginin
bilincindedir
ve
bunun iin
rantm
bir
kismmi kendine ister. istediginielde ettikten
sonra
da
durmayacak,
srekli olarak istemeye de-
vam
edecektir."
Sava;
sonu
ylllarda
kira konusunda
yaanmt;
savaglarsadece ekonomiyle
kisitlanmigdegil-
di. Bu
aym
zamanda politik bir mcadeleydi. Mal sahibi durumundaki
petrol
reten lkeler bu
mcadelenin hkmranhk
temalan,
lke
kallanmasi
ve
"yabancilara"
karyl duyulan gl milli
hognutsuzlugun
bir
tepkisiolarak
meydana geldigi
inancindaydt
Onlara gre lkede
"aragtir-
ma" yaptiklanni iddia
eden
bu
"yabancilar"
asimda geligmelerineset eken,
sosyal refaha kavut
malanm
nleyen,
hatta genelde politikalanm yozlagtiran
ve
hi kugkusuz kendini begenmig, ka-
ba, stnlk
taslayantavirlarlyla
onlarin
lkesinde
"efendi"
olarak geinen
kimselerdi. Smr-
gecilikruhunun
ok
aik
ve
somut
bir
simgesi
gorunumundeydiler. Igledikleri
su,
bununla da
kalmlyordu. Mal
sahibine
ait
olanve
onun
ilerdeki
kugaklara
"miras"
birakacagi bir geyi
sm-
ryordu. Petrol girketlerine gelince, hi
kugkusuz onlar durumu
tamamen
farkh gryordu.
Kendilerine
gre,
byk bir risk
yklenerek
nefes kesici bir
aligma
igine
girmigler, sermayeleri-
ni bagka
yere
degil buraya koymuglar
ve uzun
sren etin
bir uzlagma
srecindensonra,
muka-
vele imzalamiglardi. Kugkuyok kl bu mukaveleler onlara belirli bazi haklar
tanimaktaydi.
Onlar
hibir deger
ta1mayan
yerlerde
"deger"
denen
yeyiyaratmiglardi,
Simdi
stlendikleri
onca
riske
ve
kazdiklan
onca
kuru ikankuyularakary bir bedel
istemekri
dogaldt
Sliketler
kendi grr
410
.
leri aismdan cimri, zorba
ve
gvenilmezyerel glerin
kendilerini
yok
saymak istedikleri inan-
cmdaydi. Bu yerel gler onlarm
"aragttrma
yaptigma" inanmiyor,
sadece
"soyulduk,
soyuluyo-
ruz" diye feryad ediyorlard1.
Mcadeleninbir de siyasi
boyutu
vardL
Sanayidnyasmda
tketici
konumdaki
lkeler
iin
petrole erigmek, sadece ekonomileri
ve
byme yetenekleri in yagamsal degil,
aym
zamanda
milli strateil aismdan da
en
neml
ve part
olan bir unsurdu. Aynca petrol.gnden gne
vergL
geliri
aismdan da
nemli bir kaynak olma yolundaydi. Hem dogrudan retim vergi sistemi
ai-
sindan, hem de
genel ekonomik faaliyetin
motive
edilmesi igin. reticilkeler iin de petrol
baglanglta
Sahip
olmadiklart
g,
nfuz,
nem
ve
stat anlammdaydt.
Artik bu,
paranm
hem
g
hem de
onur
anlamma geldigi
bir mcadeleydi. Mcadeleyi
ok
kere bu denli
aci yapan
da
buydu. Bu destansi
mcadelenin
ilk cephesi Venezuela'daailmigtir.
Venezuela'nin Temizlenme Ayini
Venezuela'da gaddar General Gomez diktatrlg nihayet 1935'te, btn
yntemlerin
denenmesine kargm
sonu
vermedigi bir zamanda,
dogal
olan tek
Ve
kesin bir yntemte yani
diktatrn
lm ile
sonulanmigtL
Gomez
ldgnde
arkasmda bir harabe birakmigti.
Venezuela'yl kendi
mlk gibi ynetmig,
zenginligine zenginlik katan kipisel iftligi gibi kullan-
m14t1.
Nfusun byk ogunlugu sefalet iinde
yagarken, lkenin petrol sanayli byk bir gelig-
me
gstermig,
sonunda
Venezuela'nm
tmekonomik
kaderinin baglandigt bir
dzeye ulagmigti.
Gomez
aynca
arkasmda
byk bir de muhalif
grup
birakmigtl.
O gne
kadar
askeri
kesim Go-
mez'inidatesinde bir
hayli kltlmgt,
aldiklari cret yetersizdi, statleri
yoktuve
zamanla-
rmm
bir kismmt diktatrn sayilamayacak kadar
oksigir srlerine bakmakla
geirmiglerdi. So-
run
yaratan
diger
bir muhalefet de demokratik soldan geliyordu:
"28'liler
Kugay" denen bir ke-
simde
merkezlenen bu muhalefet,
1928'de Gomez'e kargi
ayaklanmig olan Caracas Merkez
niversitesi'nden gelmigtir. lkgirigimde, 1928
yilmda,
bagarisiz olan
grenciler
ve
bunlarm li-
derleri,
o zaman ya
hapse atthp ayaklarina 30 kiloluk demir prangalar vurulmug,
ya
da srgne
gnderilmig
veya
Gomez
tarafmdan
lkenin
i
taraflarmdaki,
hastalik
ve
mikrop
yuvas1
balta gir-
memig ormanlarda
aligmayamecbur
edilmilerdi. O gnden
sonra
28'liler
Kuaginm birok
yesi, Gomez
terrnn
birer kurbam olarak
o veya
bu
gekildelp
gitmigti. Sag
kalanlar, gimdi
Gomez'in lmnden
sonra,
reformcularin,
liberal
ve sosyalistlerin zn kurarak
Venezuela'nm siyasi yaammda kendilerine
yer
amiglardi. Sonunda sz dnp dolagip
"g"
konusuna gelince, 28'liler Kuagi
kendi aralannda
girketlerle
retici lkeler
arasinda
ve
dnya-
nm
her yanmda kiraci ile
mal sahibi
iligkilerini yeniden
tammlamayi
zerlerine
aldilar.
Ayricaki-
ra
tahsis
yntemini de stlendiler.
Petrol
hl
Venezuela ekonomisine en gok
parayi
getiren
sanayi olmakta devam ediyordu;
1930'lar sonunda,
toplam
ihracat gelirinin yzde 90'mdan fazlasi petrolden gelmekteydi. Bu
nedenle Comez'den
sonra
gelenler bu
sanaylin karmaa
iindeki
durumuna bir dzen verip
te-
form yapmak
istediler Ye lke ile lkenin petroln
reten
pirketlerarasmdaki anlagma partlan-
nin
yeni bagtan tammlanmasim
istediler.
Sunlararasmda kiralarin
yeniden
tahsisi de vardi. Bu
iglemde BirlegikDevletler hkmeti
katalizr rolndeydi.
II. Dnya Savagt srecinde Birlegik
Devletlerhkmeti Meksika'ninpetrol endstrisini millileptirmek istedigini, buna abaladigim
fark etmigti
ve
Venezuela'nm
kendisi'iin
BirlepikDevletler digmda
en
nemli petrol
kaynagt ol-
.
dugunu, nispetengvenceli
oldugunu.
bildiginden, Meksika'nm Venezuela petrolne el atma-
mast
iin her
geyiyapmaya
kararhydL
Grlyor ki Amerikan
hkmeti ikinci bir Meksika da-
ha yaratilmamast iin,
savagm
orta yerinde stratejisinin
dl
olan
petrolgerektiginde
gven-
ceye
almaklin mdahaleye
haz1rdi.
Sirketlere
gelince,
onlar millilegmeninriskini
gze almak
istemediler.Standardof New
Jersey
ve
Shell,Venezuela'nm
en
byakiki reticislydi,D0nya-
411
mn en
degerli petrol rezervleri
stnde oturduklarmm bilincindeydiler
ve
bunu
kaybetmeyi
as-
la gze
alamazlardi. Venezuela
ucuz
petrol
saglayanen
byk kaynakti
ve
Jersey'e
bagli Creole
yataklanpirketin
dnya
apmdald
retiminin
yaristm
sagllyor,
toplamgelirin
de
yansini
getiri-
yordu.
Bu
ara,
Jersey
iinde bir
grg aynligt
belirdi. Venezuela hkmeti
kiralann yeniden
tahsi-
sini kendi eline almak istiyordu; ancak
Jersey
mensuplan bu konuda
nasil
davranilacagmda ka-
rarsizdi. Gr aynligmin
ve
girketin
ikiye
aynlmasom sebebi buydu.
Sirketteki
tutucular,ki
bunlardan bazilan eski Gomez rejimi yanhstydt, herhangi bir degigiklikyapilmasma kargiydi.
Onlara
gre
byle
bir teklif
ister Caracas
tarafmdan
ister Wash ngton
tarafmdanortaya atilsin,
mutlaka
reddedilmellydi. Eu kesime kargi olan kigi, st dzey konumlara
gelmeden evvel
girke-
tin
bagjeologlugunu yapmig olan Wallace Pratt'di. Latin Amerika'da
uzun
bir deneyim
geirmig
olan Pratt, dnyanm degigtigini,yenilik
yapma ve
adaptasyon konusunun girket iin de mutlaka
art
oldugunu savunuyordu. Aynca yok
yere
direnmenin hem
ok pahahya oturacagma
hem de
boga gldecegine inamyordu. Pratt'm
grgne gre,
yeni dzende
bir kurban
olmaktansa
bu
ye-
ni dzeni kurmaya da yardimci olmak yeglenmeliydi. Bu konudaki
tartigmalartam Jersey'in
Washington'un ezici
ve
istirap
verici politik hcumlanyla kargilagtigi
zamana rastlar.
atigmanin
sebebi
girketin
savagtan
nce I.G. Farben'le olan
iligkisi
ve
Adalet Bakanhgi'mn
yrttg yeni
antitrst kampanyaslydi. Sonu olarak
Jersey
kamu politikastna
ve sadece
BirlegikDevletler'de
degil, her yerde politik
evreye
uymak iin bunlara kargi
tutumunu
degigtirdi. Aynca Roosevelt
idaresi de
girketin
evreye
uyumsuzlugundan dogacak herhangi bir
ihtilafta
Washington'dan
destek beklememesini
aika
duyurmugtu.
Jersey,
Venezuela'daki konumunu kaybetme riskini
gze
alamazdi
ve
bu
yzden
sonunda
kazanan Wallace Pratt
oldu. Jersey,
Venezuela'daki
tesislerin
bagma
lkenin
sosyal hedeflerinin
sempatizani
olan,
degigmekte
olan
Venezuela
politikastyla uyum saglayanArthur
Proudfit'igetir-
di. Proudfit 1920'lerde Meksika'dan Venezuela'ya
g
etmig
Amerikah
petrolclerden biriydi.
Venezuela'ya gelirken kafasmda Meksika'daki hkmet
-
girket iligkilerinin
yol
atig
felaketler
zinciri vard1.Meksika'dan aldigt dersleri
gimdi
burada, Venezuela'da uygulamak istiyordu.
Venezuelakonusunu Venezuela
ve
Amerikan hkmetleri,
Jersey
ve
Shell dahil,
ne
kadar
oyuncu varsa
hepsi birlikte zmlemek
istediler.
leri kolaylagttrmakiin ABD Digigleri Mste-
gan
Sumner Welles ok olumlu bir adim atarak Venezuela hkmetine bazi
bagimsiz dampman-
lan
tavsiye
etti. Bu kipiler arasmda HerbertHooverJr.
adinda, eski bagkamn
oglu olan
tantnmig
bir
jeolog
da
vardL
Hoover Venezuela'ya
girketlerleyapacagi pazarlikta yardimci
olacaktL
Welles
aynca
ngiltere
hkmetine bagvurup Hollanda
Kraliyet/Shell'in devreye sokulmasi iin baski
yapt1.
Damgmanlann yardimlyla sonunda,
"yan
yariya" prensibine dayanan yeni bir dzen kaba-
ca
kurulmustu. Bu, petrolclk
tarihinde
dnm noktasi sayilan bir olaydir. Bu
"yari
yanya"
kavramina
gre egitli gmrk gelir
ve
vergileri,
g rketlerin Venezuela'daki
net
gelirleriyle egit
noktaya
gelinceye kadar ykseltilecektl. Bylece gerekte,
iki taraf
egit iki ortak oluyor,
tantlan
aralannda
yari yanya
paylaglyorlardt Bunun kargiliginda, muhtelif imtiyazlann
geerliligi ze-
rinde durulmayacakti. Aslmda bu
imtiyazlardan
bazilartmn nasil olup da
Jerseytarafindan
ve
Jersey'e
bagli teki
girketlerce
edinildigi
konusunda
bazi sorular
cevapstz
kalmigti
Mevcutimti-
yazlarm isimleri de bu arada resmilegtirilecek
ve
geerliligi
uzatilacaktt.
Aynca bunlara yeni
ara-
ma
firsatlan
tammyordu.
Sirketler
aisindan btn bunlar ok
arzu
edilen
geligmeler
ve
kazan
demekti.
nerilenbu
yasa
28'liler Kugagt'ndan
sag
kalanlann
kurdugu "Accion Democratica" adli
liberalsosyalist
parti
yelerince
eleptirilmigtir.
yeleryazilmig oldugu gekliyle
bu
yasamn
Venezuela'ya yzde
elliden ok
daha
az
bir
pay
saglayacagmisylediler
ve
girketleringemigteki
haksiz
kazanlanndan Venezuela'ya
tazminat
demeleri
geregini
savundular. Accion
Democra-
tica'nmpetrol
szcs
Juan
Pablo Prez Alfonzo
gunlansylemigtir:
"Venezuela
petrolclg-
412
nn
tam
anlamlyla saflagtmlmast, ruhsal
temizlige
kavugmasi, yabanci girketler lkemize
yeterli
bir mali
tazminat
demedike
asla mmkn olamaz." Accion
Democraticatemsilcilerinin
e-
kimser kalmasma karo yeni petrol
yasasi
1943Mart ayinda VenezuelaKongresi'nce kabul edil-
di
ve
kanunlagtL
Byk
girketlerin
bu
yeni sistemegreyaamaya
bir itirazi yoktu. Yasa
taslagt
kanunlagir
kanunlagmaz Shell
Sirketi
Direktr Frederick Godber, Venezuela hkmeti iin "Onlannpe-
ginde olduklan
tek
gey
paradir. Okyanus tesindeki dostlarimizca
kigktrtilmadika nereden
gelir-
se
gelsin
iyi bir
parayi geri evirmeleri
beklenemez" demigti. Ancak byk
girketlerin
aksine
Venezuela'da faaliyet
gsteren
kk girketlerdenbazilan durumdan hi de
memnun
degildi.
BunlardanPantepec Petrol
Sirketi'nin
bagkani
WilliamE uckley yeni
yasayi
"angarya"
olarak
kmamak iin DigigleriBakam'na
telgrafgnderdi
ve yasanm
"Venezuela hkmetinin
ve
'bizim'
Digigleri'ninzorlamasi sonunda kabul edilmigoldugunu" syledi. Telgrafinda bu
yasamn
"Ame-
rikan petrolclerinin sahiplik
hakkma tecavz girigimi oldugunu"
da belirtiyordu. Buckley'in
.
telgrafibir dosyanm iinde tozlanmayaterk
edildi.
Bundan
iki
yll sonra
1945'te Venezuela'nm
ara
rejimi, Accion Democratica ile igbirligi
ya-
pan
gayri
memnun
bir
grup gen
subay tarafindan
devrildi.
lkenin
bagina
geen
yeni cuntanm
ilk
bagkan1Romulo Betancourt idi. grencilikdneminde niversitenin.gampiyon futbol
taki-
mmda forvet
oynardt Daha
sonra
28'liler Kuagi'nmliderligine
gelen
Romulo Betancourt iki
kez
yurtdigma
srlmgt. Sonradan
Accion Democratica'mn gettel
sekreteri-olan Betancourt
ihtilal
s1rasinda
Catacas
Sehir
Konseyl'nde birinci devre
yesi olarak bulunmugtu.
Geligtirme
Bakanhgi'na ise, 1943 Petrol Yasasi'nin Kongre'deki bagelegtirmeni
olan
ve gimdide
"yan
yari
ya" anlagmasimn ashnda yzde altmiga yzde kirk olarak girketlerin lehine uygulandigmdan
gi-
kyet
eden
Juan
Pablo Prez Alfonzo
getirilmigti.
Prez Alfonzo
vergi yasalannda
nemli
degi-
ildikler yaparak
paylagmanmgerekten
"yan
yanya"uygulanmasmi saglamigttr.
Jerseybu degi-
iklige
razi
olmuytu.
Sirketin
yerel menajeri olan Arthur Prouduit Digigleri Bakanligl'na
"gelir
vergisi kapsammda
yapilan
bu olumlu deglikligeitiraz iin
ortada
bir sebep
bulunmadigim"
bil-
dirdi. Netice olarak kiralarm
tahsis
igi Venezuela
ile
petrol
girketleriarasinda 1943 Petrol
Yasa-
si'yla
ve
Prez Alfonzo'nun srekll ayarlamalanyla yeniden
dzenlendi. Bu
degliklilderin
sonu-
cu
olarak
ve ayrica
retimin de hizla artmas1yla1948 yllmda hkmetin
toplamgeliti
1942'nin
toplamgelirinin alti katma
iktL
Daha evvel de Prez Alfonzo endstride pazarlama've
dagitim Resimlerinde
geliriogalt-
mak iin
girigimlerde
bulunmutur. Ifadesine
gre
"Venezuela'mn
ulagim, rafinerici1ik
ve pazar-
lama konulannda
ektigi tohumlarmmeyvesini almasmi" istiyordu. Bu
amacm
gereklegmesi
iin
Venezuela'nmhakkma dgen vergi gellrlerinin
para
olarak degil,
petrol
olarak almmasmdan
yanaydi. Bundan
sonra
da,
ne yapip
yapti, vergt
kargiligt
aldiklari petrol dogrudan dogruya
dnya pazannda
satia sundu.
BagkanBetancourt bunu dnya
apmdaki
bir
"tabunun"
yikilma-
si
olarak nitelemigtir. Betancourt
ayni
zamanda "Venezuela adimn pimdi dnya petrol
pazann-
da, petroln
uzlagma
yoluyla
satm almabildigi bir lke olarak tamndigim; petroln pazarlanmasi
zerindeki
esrarli tln
artik
sonsuza
dek kaldinldigmi; bu
tl
arkasinda
o
gne dek Anglo-Sak-
sonlar'in haklar
ve
sirlar konusunda
tekelcilik
kurmuy olduklanm" duyurmuytur.
Meksika'da olanlarm aksine, Venezuela'da byk
petrol girketleri
sadece kiralann yeniden
blnmesine
uyum
saglamakla kalmayarak,
iktidarda
oldugu
srece
Accion Democratica ile
ba-
ganli bir
aligma
iligkisi
kurrnug
ve
devam ettirmigtir. Creole yumugak bir
geigle
bog kadrolanni
Venezuela uyruklularla doldurdu. Birka
sene
glbi kisa bir srede
iggc
yzde
90
oranmda
Venezuelalilar'dan olugmu
tu.
Creole'den Arthur Proudfit bizzat,
Creole'nin,
F rtune
dergisin-
de "ABD'nindigtaki
en
nemli grevlisi" olarak gsterildigiVenezuela hkmeti
ile ABDDigig-
leri arasinda, Venezuela adma lobicilikyapmigtir.
Betancourt'un
bir
vakitler uluslararasi
girketler iin
"emperyalist
ahtapotlar" dedigi syle-
413
|
nir. Ne
var
ki
o ve
meslektaglan, aslmda
pragmatik
insanlard1. Bu
girketlere
gereksinimleri
ol-
dugunu
anlamig
ve
onlarla beraber aligmayi
baarmiglardir.Hkmet
gelirininyzde 60'i
pet-
rolden
gelmekteydi.
lkeekonomisi
esas
olarak
petrole dayallydi. Betancourt
ileride bir gn
pyle
syleyecekti:
"Petrol bir
yasa
hkmyle
millileptirmek,
uuruma
atlayarak
intihar
etmek olurdu."
Milliyeti hedeflere millilegtirmeolmadan da erigmek
pekl
mmknd. Be-
tancourt,
1940
ortasi
vergi reformlanmn
sonucu
olatak, Venezuela hkmetinin, Meksika'nm
millileptirilmigpetrol
iin
aldigi
paradan, varil bagma yzde 7 daha fazlaaldigmi
iftiharla
sy-
lyordu. Ayrica
Venezuela petrolnn miktarolarak Meksika petrolnn alti kati
oldugu
unu-
tulmamallydi.
Betancourt reiiminde
"yan
yanya"
prensibinetitizlikle
uyulmutur. Ne
var
ki vakit
abuk
geiyordu. 1947
Aralik aymda yzde
70
oy
ogunluyla yeni bir AccionDemocratica
hkmeti
seimle
iktidar
olmugtu. Bundan bir seneden
daha
az
bir zaman
sonra
da 1948 Kasim1'ndabu
iktidar,
1945
ayaklanmasinda mttefikleri olan
aym
askeri
cunta
yelerince
lapagtedildi.
Bazi petrol
igletmecileri 1948 ayaklanmasmi alk1plamigtir.Bunlardan biri de WilliamE
Buckley'dir. Eu kigi Betancourt
ile
Accion
Democratica'daki yandaylarmm "Bati
dnyasmda
Ruslar'm komnist emellerini
gerekleptirmek
iin
lkenin genigdolar
kaynaklarmt
kulland1(LE
ve
Amerikan kapitalini bu anti-Amerikan kampanyaya
zorladigim" iddia
etmigtir. Ancak, byk
petrol girketleri
bu iddiaya katilmamigt1. Arthur Proudfit bu
ihtilali
"mit
lanci
ve
d kinkhgi
yaratan" bir hareket olarak
grmgtr.
Kamsmca bu hareket demokratik
hkmetle istikrarl1
bir
iligki
kurmak
iin

sene
boyu gsterilen yogun abalan
tehdit
etmigti.
Betancourt iin pragmatik denmigti;
o
bu
zelligi
egitli
vesilelerle
kamtlamigtir. Su olayda
da
tamnmig
blr Amerikan vatandagmiyent
bir
igletme kurmak iin davet
etti.
Bu igletme,
gelig-
me
projelerine
ve
Venezuela'daki yeni
iglere
son
verecek olan
Uluslararasi Temel iktisatKuru-
mu'ydu.
Busekin
Amerikah da
muazzam
servetini petrole
borlu
olan
John
D. Rockefeller'in
ta
kendisiydi.
Gen
Rockefeller Digigleri'nde
Inter Amerikan
leri
Dairesi Koordinatrl-
g'nden
henz istifa
etmigtl.
Tarafsiz Blge
Mal sahibi ile kirac1arasindaki
iligkiyi
yeniden tammlayan
ve o zaman
ortaligt kasip kavurmug
olan bagka bir olay da daha
nce, dnyamn uzak bir kgesinde, mal sahibinin bir degil
iki
oldu-
gu
bir yerde yaganmigt1. Burasi Tarafsiz Blge denen, 1922'de, Kuveyt
ve
Suudi Arabistan
ara-
smdaki
smmn
izilme srecinde ingilizler'den ahtump, yaklagikiki bin milkarelik
iplak
bir l
arazisiydi. Eu
iki lke,
Kuveyt
ile
Suudi Arabistan arasmda
durmadan
gidip gelen
ve
milliyet
kavrammm
ne
oldugunu bilmeyen Bedeviler'i buraya yerlegtirmek
iin
aralarmda anlaarak, bu
blgede hkmranhgtn
ikisi
arasinda paylagilmasma
karar verdiler. Her
sistem
iinde
kendini
tahripedici bazi tohumlarmvar
oldugu kabul edilirse, bu
varsayim
Tarafsiz Blge
iin
de syle
nebilir. Tarafsiz Blge kendi tahribatimpetrol
haklanmn
parsellenig
gekliyleyapmigtir.
Bundan
sonra aginma
baglamig
ve
neticede,
savag
sonu
petrol dzeninin
son
bulmastyla
sonulanmigt1.
Savaginbitiminde, BirlegikDevletler hkmeti
ve
bilhassa Digigleri
Bakanligt
Ortadogu'dapek
ok
petrol
anlamasinagirdilerve
bunlan
aktif ekilde
desteklediler. Ne
var
ki bu
sirada
kend -
lerini devamh rahatsiz eden bir konu vardi; "Byk petrol anlagmalan"
geregince
dogmakta
olan
byk petrol
girketleri
arasmdaki i
e iligkilerden
rahatsiz oluyorlardi. Bunun rekabet
ve
pazar
yeri
zerindeki etkisinden de endigeliydiler.
Bir sikmti da bu kadar kk bir girketler
grubunun blgede tahakkm
kurmasi
ve
BirlegikDevletler hkmetinin bunlara destek verme
mecburiyetinde olmasmdan
duydugu korkuydu. Btn bunlar
tmyle, tam bir
kartel
gibig-
rnebilir, blgede
ve
blge dolaylarmda hissedilmeye baglayan milliyetilik
ve
komnistlik
aki-
mi
iin mkemmel bir ortam
olabilirdi. Aym
zamanda Ortadogu'daki yeni sistemin Birlegik
414
Devletler'inegitli kesimlerindeki elegtiri
ve
muhalefet kivilcimlanm krklemesi
de sz konu-
suydu. Bu elegtiriler
yalmzcatrst
bozmaya aliganlardanve
ig
hayatimn byk
liberallerinin
eleptirilerinden degil,
aym
zamanda yerli petrol sanayiinin
bagirdsiz
sektrnden de gelmektey-
di. Bunlar
"byk
girketler"e kargi kkl dgmanliklan
olan,
gimdi
de
"yabanc1
petrol"e cephe
alml; kipilerdi.
Bu eleptirilerin nn kesmek iin Washington
papirtici
bir davrampla yepyeni bir
politika-
ya
yneldi. Ortadogu'da
byk
girketlerle bunlann uzantilanna
"kargi
dengeleme" olarak
"yeni
irketler"in Ortadogu petrolne katilimmda bu
girketlerecesaret
verdi. Bu
politikamn
Digigle-
ri'nin diger
iki
siyasi endigesini giderecegi
dgnlmgt.
edaha ok
"oyuncu"
sokmakla Or-
tadogu
petrolnn
geligmehizi motive edilecek,
bylece
blge lkelerinin
geliti artml
olacakti
ki, gerekte asil istenen
ve
giderek
nem kazanan hedef de buydu.
1947de, yeni politikasmi
tamtmak
lin DigigleriBakanhgi Amerikan pirketlerini birer birer
dolagarak Kuveyt'in haklanm Tarafsiz Blge'ye baglayarak, aik
artirmaya
1karacagt
olasiliglm ,
duyurdu. BirlegikDevletler'in, onlar da bu f1rsattanyararlanmak isterlerse
bundan
ok
memnun
olacagini syledi. Byk
girketlerden
birkat bunun
ok
riskli oldugunu syledi. Aik artirma
ya-
nyma
girdiklerinde gncel
imtiyazian zerindeki demeden
ok
daha lyi deme
kogullan
teklif
etmek zorunda birakilmaktan korkuyorlardi. Byle bir durum ilgili
lkeleri fazlaslyla rahats12
ederdi,
Amerikan politikasmm
bu
yeni atilimml Ye
Ortadogu'dakiyeni firsatlan ok iyi bilen kigi,
Standard of
California'mn
eski pazarlama yetkilisi olan, sonradan Savag-Petrol idaresi'ndeHa-
rold Ickes'm yardimctligmi
yapmig
Ralph Davies'dit Davies, lckes'in yardimciligmdan
sonra
igleri Bakanligl'nda Petrol
ve
GazBlm'nn bagma getirilmigti.
Simdi
de
yeniden
serbest
ga-
hylyordu. 1947
ylhnda
Kuveyt Serbest Blge mtiyaziiin a1k
artirmaya
katilmak zere Davies
bir konsorsiyum olugturdu. Phillips, Ashland
ve
Sinclair
glbitaninmig
bagims1z
girketler
bu kon-
sorsiyuma
dahil edilmigti. Buna sonradan "Aminoil" denmigtir. Bundan daha iyi hangi isim sei-
lebilirdi
k ? Aminoil American Independent Oil Company isminin
kisaltilmig
gekliydi
ve
byle
olduguiin de
ok
uygundu. Su arada Davies ortaklarim uyararak kendilerini ok etin bir
yan-
a
hazirlamalanm, gimdi artik byk, ok byk olan
"zamanla"
yangtiklanni syledi.
Hi kug-
ku yok ki byk
girketlerle
olan rekabetleri
okgiddetligeecekti.
Aminoll bu projeye
o
gne
kadar hi rastlanmamig,
kendine zg
bir
"antre"
ile
girmigti.
Bundan
sorumlu
olan
kigi de
Jim
Brooks admda Texas'll bir petrol
blgesi kaynakislydi. O
sira
ip
nedeniyle
bulundugu Suudi Arabistan'daki
grevini
tamamlamig,
yurda dnmekteydi. Dng-
te
birka
gn
kalmak iin Kahire'deki Shepheard's Oteli'ne inmigti.
Bir rastlantlyla Kuveyt Emi-
ri'nin
sekreteri
olan kigi de
ayni
otelde kalmaktaydi. Emir burada, aldigi
talimat
zerine byk
girketlerle baglantisi
olmayan Texas'll bir
petrolcyle
tampip,onun
araciliglylayeni aik
artirma
teklifileri
bulmak iin bulunuyordu.
Kaynakimn bagmdaki.kovboy
gapkasitampmalari
iin
ve-
sile oldu
ve
bundan sonraki gnlerde kaynaki kendisini Kuveyt
gehrindeki
Dasman Sarayt'nda
buldu. Burada,
kaynaki, susuzluktan kavrulan bir kentte ok gemeden evrenin
sonsuz gk-
ranlarma mazhar
olacakti.
Kaynak1
su tesisatim
kendl yntemiyle ayarlayarak
su
sarfiyattnda
yzde 90
tasarruf
saglamayi
bagarmigtL
BirlegikDevletler'e dndgnde, Kral'la olan yeni dost-
lugu, petrol evrelerinde iyi yanki
yapacaktL
Ancak, Kral'la kurdugunu syledigi
dostluk petrol
evrelerinde pek de
inandinci
bulunmadi. Yinede varsayilan bu dostluk
yznden Aminoil Uz-
lagma
Kurulu'na alindi ki, bu
ok
olumlu snular vermigtir.
Aminoil
sonunda Kuveyt'in Taraf
siz
Blgesi'ni petrolcleri gakinliktandonduran bir aik artirma teklifiyle
kazanacaktL
Teklif
na-
kit olarak
7,5
milyon dolar, senelik net knn yzde 15'i
ayrica
yllbk
625.000 dolar
ve aynca
Ku-
veyt
Emiri'ne bir milyon dolar degerinde bir
yat
verilmesini ngryordu. Anlagma
bu.gekilde
sonuca
baglanmigti, ancak
gimdi
de
ortada bagka bir
sorun
vardL
Bu, biraz da
tarallann
el
a-
bukluguna,
gasp
etme yetenegine dayanan Suudi Arabistan'm Tarafsiz
Blge'deki haklandir.
415
Sehirdeki
En
yi
Otel
BirlegikDevletler politikasmm bir hedefi
petrolden gelen serveti holdinglere
dagitmak
yolu ile
blgtrlmesini saglamakt1. Ancak ortada bir gerek
vard1. Tarafstz Blge'deki Suudi
imtiyazi
bagimsiz bit
Amerikalt
patrona
gitmigti. Bu Amerika'da
hi de iyi karilanmamig, olumsuz
etki
yapmigt1.
Su hognutsuzluk,
Jean Paul Gettyveya
kendi
koydugu isimle
J.
Paul Getty isimli bir
petrolcnn
imtiyaz1 kazandiktan
sonrakisekizyll
inde Amerika'mn
en
zengin adami olma-
sindan kaynaklanmigtir. i; hayatma atildlgl
ilk gnden
baglayarak,
iine kapamk,
magrurve
g-
ven
telkinetmeyen Getty,
byk paralar kazanmanin gldrtsyle hareket etmigtir.
Bunu
yapmak igin
gereken
olaganst
yetenegesahip
oldugu da inkr edilemez. Bir
defasinda,
strasi
geldiginde gyle demigti:
"Sehirde
daima
'en
iyi' olan bir otel vardir, gehrin
en
iyi
olan
bu otelin-
de de
'en
lyi' olan bir
oda vardir
ve
bu
odada
her
zaman
biri vardir. Sir de
'en
kt' olan otel
vardir, bu
en
kt otelin
'en
kt' bir
odast
vardir, ki
bu
odada
da
daima bir kalan olur."
Hi kug-
ku yok ki kendisi
en
lyi olan odada
kalmak istiyordu.
Getty her
zaman
iin zaferler peginde kogmug,
insanlara
baski
yapmigve
ondan
sonra
da,
bazilarina
gre,
kendisine gvenenlere,
itimadim
kazanmt; kipilere
ihanet
etmigtir.
evresine
kargi
en az
Glbenkyan
kadar
gpheci
davrandigm sylemek abartma sayllmamahdir. Diline
do-
ladtgl bir cmle guydu:
"insan
hemen her
zaman
kendisinden mevkice apag olan kipilerden
ka-
zik yer.
Eu kipiler
olaylarin
yzde 80'inde
drst davranmig olsalar
bile,
geri
kalan
yzde 20'de
ne yapipyapar
hi iriamimayacak
bir
ihanette bulunurlar."
Getty'ninasia tahamml
edemedigi
iki
gey
vydl. Yangmada
kaybetmek
ve
otoriteyi blgmek. Buyzden her
an
iin evresini kont-
rol ederdi.
hayatmda Getty'ye
ortaklik
etmig bir
igadami
onun
hakkinda ileriki yillarda
punlar1
syleyecekti:
"J.
Paul Getty ile
geen
gnlerime ait pek ok
amm
vardir. Kendisiylebelki bin de-
fa dggmgzdr, ancak bunlarm bir tekinde
bile kazanan ben
olmadim. Getty bir
geye
karar
verdikten
sonrao
karan asla degigtirmezdi.
Sizin
elinizde hakli oldugunuzu kanitlayan belge ol-
sa
bile Gettybunu
umursamaz,
ilk kararmdan dnmezdi. Szgelimi verilmig b r kararda
gansi-
mn
sadece onda bir oldugu
ispat edilse
bile
o
yine dediginden gagmazdi;
bu
onun
prensibiydi."
Getty bir
kumarbazd1
ancak
en
byk kumar oyunlarmda bile ihtiyati elden birakmaz,
tutucu
davramr, konumunu srdrmek iin
ne
gerekirse
yapardL BT
SlfaSl
geldiginde
kumar konusuna
yle deginmigti: "Bilinen stradan kumar oyunlarina
girmek
isteseydim
bir kumar salonusatm
alir, burada
oyun
oynamaktansa yzdeleri kendim toplardim."
Getty'nin babast
Minnesota'da bir
sigorta girketinde
avukathk yaplyordu. Gnn birinde
irketin bir alacagim tahsil iln Oklahoma'ya gitmig, oradan bir milyoner olarak dnmgt. L
Dnya Savagi srecinde ogul
Getty babasmm igi yanmda kendi petrol
igini
de kurmaya
yneldi.
Baba, verdig sz senet
sayllan drst bir kigiydi. Oglu ise
tam
tersine,petrol
iginde
"kgite
hk" denen
iglerle
ugraan
ve
bunlan byk
beceri
ve
zevkle
yapan,
sonunda da bu ugraglan
ne-
redeyse
bir
sanata
dngtren kipidir.14alanmda
veya
diger alanlarda
kazandigt her zaferi
mut-
laka byk bir cogkuyla kargilardi. Getty
ile
bir defa kargilagip
boks
yapmig
olan boksr
Jack
Dempsey
onu
gyletanimlar:
"Dzgn yapida, kavgact
tabiatli,
hizh bir kii.
Simdlyekadar
kon-
Santrasyonu
ve
iradesi bu kadar glbirine rastlamamigtim. Byleolmas1belki de saghgt
a1sm-
dan pek
iyi degl. Igte
onun
sirn
budur."
Dahaok
gen
bir yagta Getty,
ategli agklara, cinsel servenlere
ynlenmigti.
zellikle
o-
cuk denecek yagta
kizlara kargi zel tutkusundan
sz edilit Begkere evlenmigtir. Ancak evlilik
yemini
onun
iin hibir anlam
tagimayan
gereksiz bir
angaryaydi.
Evli olmadigi kadmlarla
yaa-
digt
gizli
maceralarda tedbir
olarak "Bay Paul" takmaadim
kullanirdt Ayni
zamanda
iki
veya

kadmla
birden fligki kurdugu in bu
"utan
verici kaamaklarda" daha
az
dikkat ekmek
ama-
clyla Avrupa'ya
yolculuk
yapmayt
tercih
etmigtir. Yine de hayatmm
tek
ve
gerek
agki, bir Fran-
siz olanve
Trkiye'de
Rus bagkonsolosunun
egi olanbir kadmdit Getty bu
kadmla 191l
yllmda
410
istanbul'daategli bir akyagamigtir.Istanbullimamnda
ona
veda
ederken bu
aynh ln
gCi 01-
masim
mit
etmig,
fakat sonradan
savagm
getirdigi
karmagada
ve
izleyen devrim strasmda kadi-
nm
izini
sonsuza
dek kaybetmigti. Bundan altmig
yll
sonra
bir
gn
bagmdan
geen
be; evlilige
deginirken
ve
bunlan sanki dava dosyalanymigglbiteknik
aynntilanyla anlatirken, bir dinleyici-
nin Madam Marguerite Tallasou admdaki
bu hammm sadece ismini anmas1ylaGettygzyaglan-
na
engel olamamigti.
Getty'nin hammlar digmda bagka ciddi ugraglan da vardi. rnegin, edebiyata merakliydi.
Bastlmt;
yedi
kitab1vardir. Bunlardan
biri Playboy'da ikan
"nasil
zengin olunur" konusunu
igle-
yen,
bir digeri
petrolntarihini
inceleyen, digeri ise
sanat eserleri
koleksiyonculugu zerindeki
kitaplardir. Sanat
tarihi
konusundaki,
en
nemli kitab1da "OnSekizinciYzyildaAvrupa"dir. Sa-
nat koleksiyoncusu olarak
epeyce
baanli olmug, dnyanm
en
byk koleksiyonlanndan birini
toplamay1
bagarmigtir. Btn bu evdigi meraklan, kadmlar dahil,
onu
gazetelerin mangeti
ve
mabkemelerin dava konusu
yapmigsa
da, Getty bir konuda asla dn
vermez,
btn bunlarm
asilmeslegi
ile
arasma
set ekmesini
istemezdi.
Getty'nin asil meslegt
hi kugkusuz
kafasma siki
siki
yerlegmig
olan
"petrol
araciligtylapara
yapmak"
tutkusuydu.
Bir defasmda gylesylem tir:
"Bir adam
eger
aile hayatmm ip hayatma girmesine msaade ederse
o, ty
hayatmda baansiz de-
mektir."Bakabir
strast
geldigtnde
de kanlanndan birine
u
samimi
itiralta bulunmutur: "Pet-
rol
konusunu dgnrken kizIarl
aklimdan
ikannm."
Getty aligveriglerinde
satm
aldigt
mali
ucuza
dgrmek isterdi.
14mnasebetiyle
tanimig
ol-
dugu bir
igadamt
kendisini gyletammlamigtir:
"Aklmda fikrinde
'deger'
kavrami vardt."
Buon-
da sabit
bir flkir olmuytu.' Bir malm
degerli oldugunu anladigi
zaman
satm alir
ve
ondan
sonra
da artik satmazdi. Degerpeginde
giderken her
tr olumsuzakimi
ggslemekte
tereddtetmez-
di. 1920'lerdepetrol iin
kazi
yapmanm
diger petrol girketlerindenhisse almaktan
daha
ucuza
geldigini saptadt. Ancak 1929 borsa atigmasmdan
sonra
taktiginitmyle
degigtirdi; petrol his-
selerinin
degerinden okdgge satildigmi gzledigt
iin bu defa
borsa flyatt. zerinden petrol
almaya yneldi. Su
Tidewater Petrol
Sirketi
ile ve bag muhalifiStandardof
New
Jerseygirke-
ti'yle aralanmnailmasma
ve
bu girketlerle
uzun srenact
bir mcadelenin
baglamastyla sonu-
landi. Geligigzel bir aligverigle
hisse
satm
almasi
aslinda
bir
kumardi. Ancak,
yerinde
verilmig
bir karar
oldugu
inkt
edilemez. Su aligverigler,Getty'nin1930'lardaservetinin artmasmda bag-
hca etken olmugtur.
Getty het
zaman
mall
en ucuza
almak,
en
saglam aligverigiyapmak
istemigtir,
bunu
ger-
ekleptirirken
de
acimasiz
davranmitir. Szgelimi
Byk
Depresyon'da
iilerinin hepsini bir-
den iyten
ikarmig,
sonradan bunlan ok daha dk cretle yeniden
ige almigt1r.1938 yilmda
New York Beginci Cadde'deki Pierre Oteli'ni satm
aldigL
zaman
alig flyati olarak otelin ingaat
maliyetinin
sadece drtte biri
olan
2,4 milyon dolar
demigti. Aym
sene
iinde, Naziler'inAvus-
turya'yt almasmdan birka
ay sonra
GettyViyana'yagitti ve bir
yolunu
bulup
Baron Louis de
Rothschild'in
evine
davet
edilmeyi
bagardt Aslmda
amact o
stralar Naziler'in hapse attigt
Baron
degil, daha
ok
Baron'un mobilyalanyd1.
Mobilyalan grr grmez almaya deger olduklarm1
an-
lamigt1.Grdgkadan
ile mobilyalan begenmigti. Hi
vakit
geirmeden daima
temasta
oldugu
kiz arkadaylarmm yagadigt Berlin'e giderek, SS'lerinRothschildmobilyalarim
ne
yapacaklarmi
aragttrdi.
Sonunda
bunlardan
bazilanm byk bir
indirimli flyatla-
satm almay1
baardi
ve
bun-
dan da byk
memnuniyet duydu. Getty
hakkinda
ilgin
olan bir
gerek
vardir; yillar boyu
o
da
bagkalan gibi korku
iinde yagamigtir, Komnistlerin BirlegikDevletler'de iktidara gelmesinden
korkuyordu. Kanlarmdan
birine, komnistlerin iktidara
gelmesi
halinde arabuk
kaabilmek
iin California'da
byk bir
yati
hazir
tuttugunu
sylemigtir.
1930'lu
ylllann
sonunda,artikGettyok zengin
olmuytu.
Demokrat Parti'ye
ve
baz1 politi-
kactlara
nemli mali destek saglayigmagvenerek nce diplomatik
bir
greve
tallp
oldu
ve
Ame-
rika
sava a
girdikten
sonra
da Birlegik
Devletler donanmasmda
grev
yapmak iin bagvurdu. Ne
417
var
ki
bagvurudan bir
ses
ikmadi
ve
Getty'ninabalan
sonu
vermedi. Sebebi,hem FBIhem de
askeri istihbarat rgtnn, Nazi liderleriyle Getty arasinda
olduka
kapsamh
sosyal
iligkiler
bu-
lunduguna dair
gpheleridir;
yle
ki kendisinin
son
gne kadar Nazi sempatizam oldugu bile
sylenmigti.
Gettyhakkinda
dzenlenen
yakipiksiziddialarla dolu
istihbarat
raporlan bu iddi-
alardan
daha
da teye giderek, bu kipininPierre Otell'ni Alman
ve
Italyancasuslanyladoldurdu-
gunu
bile sylemigtir.
Getty'nindonanmaya bagvutusu, donanma istihbarati raporunda
"casus-
luk faaliyetler gphesi altmda
oldugu
in reddedilmigtir" kaydtyla
geer,
inash
ne olursa
ol-
sun
Getty,
yagammin
geri kalan kismmda Almanya
ve
Italya'nm
iki
diktat0Tne
karpi
hayranligi-
m
devam
ettirmigtir.
SavagsirasmdaGettyTulsa'daydi.Buradakendi petrol girketlerinden birine
bagli bir uak
fabrikasmm
menajerligini
yapmigtir.
O gne gelinceye kadar
yeni yeni
birok acayip huy edin-
migti. rneginTulsa'da leri
sadece
betonarme.
bir siginaktan
idare
etmekle
kalmlyor, Alman
uaklan
tarahndan
bombalanacagt korkusuyla gecesini gndzn bu kk
sigmaktageiri-
-
yordu.
Yeni
edindigi
garipliklerden
biri de
agzma attigi
her lokmay1
mutlaka otuz kez
igne-
mesidir. Bir de
ticari
deterjanlardan
nefret ettigi
iin her
gece
kendi amagirlanm
-kendisi
ylki-
yordu. Elli beg
yagma
geldigindeyzn
ikinci kez
gerdirmig,
saim
kizila alan
komik bir
kah-
verengine
boyayan garip grngl bir adam olmugtu.
ekik
yz, gln renkli salarlyla pr-
smg,
mumya gibi
bir ifade kazanm17tl.
Sava;sonunda Getty'ningiderek ok, ok daha fazla
para
kazanma hirsi bsbtn krk-
lenttligti. ncelerl abalarim
savag
sonunda Amerikalilar'm girigtig
yol
ve
karayolu
yapimma y-
neltti. Bu
gekilde
muazzam
bir
servet
kazanacagmi
mit etmigti. Ne
var
ki
sonradan
bu
ugragi
birakip
ok
daha iyi bildigi ugraa
--petrol
konusuna-
yneldi.
Getty,TarafsizBlge'deki Suudi imtiyazmi istediginden kesinlikle emindi.
Hatta burayi in-
celemeye gerek
grmedensatm
almaya haz1rdi. Bu konuda
gunlan
sylemigtir:
"Egerbir kimse
dnya
petrol
iginde adi
geen
biri olmak istiyorsa, mutlaka bir
ayagi
Ortadogu'da
olmalldir."te
gimdi
o
da bu
gansi
denemeye karar vermiti.
Getty'nin PacificWestern petrol
girketi
adma RockyMountain kismmda
petrol
aramasi ya-
pan
ekibin bagi, Massachussetts Teknoloji Enstits'nde doktora
yapmig
olan Paul
Waltonadin-
da
gen
bir
komnistti. Walton evvelce 1930'lardaStandard
of
California adma
SuudiArabis-
tan'da aligml;oldugundan
bu lkeye ait bilgi sahibiydi. Suudiler'le
yaptigt anlagmada Walton,
Getty'ninbir numarah adami
olmuytur.Gettynce konugmak
ve
durumun zetlenmesi iin Pa-
ul'u
birkagnlgne Pierre Oteli'ne davet
etti.
Walton'un ok
seneler
sonra
aikladigma
gre
o
gn Getty'nin yznde
"yan
deli" bir
adamm
ifadesi
vardi. Yz fkeli,
antipatik bir adamm
kipiligini
yansitlyordu. Walton
o
gn adamlarmt ondan
ve
parasindan uzak
tutmayl
bile dn-
mgt. Walton,
Getty'yi
son
derece zeki fakat
o
kadar da ekilmez bulmuitu.
Yine de
iki
ada-
mm
Suudi imtiyazi
zerindeki
konugmalan sakin ve olaysizgemi
ti. Getty bu konumada
an-
lamamn
smirlarmi
saptadt;
imtiyaz iin hangi miktarlapazarliga ba layacagni
ve en
sonnereye
kadar gidebilecegini Walton'a bildirdi. Su arada
ona
kesin bir
talimat
da vermigti. Suudi Arabis-
tan'a gittikten
sonra
hi kimseyle hibir konuda konugmayacakti.
Walton sonunda Cidde'ye
hareket
etti ve ok
gemeden kendisini, yaklagikyirmi yll evvel
bir Socal imtiyazi
grgmelerini
idare
etmig olan Maliye Bakani Abdullah
Sleyman'mkargism-
da buldu.
Sleyman,Walton iin bir DC-3uag ayarlamigt1.Walton
b
uaga binerek
Tarafsiz
Blge
zerinde
alak
uug
yapti.
Uaktan grdg
manzara
karpsmda
gagkmliktandonup kal-
mig,
gzlerine inanamtyordu.
Agagidaki dzlk zerinde kk bir
topraktepecikgrmgt. Su
onu
ok
sevindirm ti;
grdgtopraktepecigitipki
Kuveyt'in Burgan Vadisi'nde
o
zaman
iin
dnyada
en
byk
petrol yatagi
diye bilinen
tepecige
benziyordu.
Cidde'yedndkten
sonra,
ok
heyecanli
oldugu halde Getty'nin kendisine
yaptigi
uyanyt
hatirlayarak ok
ihtlyatlt
davranmig, kimseye bir
gey
sylememigti.
Cidde'dekalmakta oldugu
. 418
otel odasmda kilit yoktu. Su nedenle etrafta hibir kgit
parast
birakmamaya dikkat
etti.
Getty'ye
telsizlemesa; gndermeyi aklmdan geirdiyse
de buna
cesaret edemezdi. Telsiz
mesall
yerine
elleyazilmigbir
mektup
gndermeyi
tercihetti. MektubundaGetty'yekk
tepecikten
anladigma
gre,
burada byk bir petrol
yatagina
rastlama olastligt
oldugunu,bunun yzde elli
oranmda bir olasilik oldugunu bildirdi. Belki de
oranm
yzde elliden fazla oldugunu syleyebi-
lirdi, fakat bunu yapmad1.
nk
ilk kepifylh olan 1938'den
sonra
SuudiArabistan'da bulun-
mug, grngteok
byk
ve
mkemmel
gibi
duran iki
tepecige
rastlamiglar,
ne
yazik ki kazdik-
lan
zaman
"cehennem
gibi kuru iki ukurdan" bagka bir
yey
grmemiglerdi.
Walton yagadigi bu
deneyimi
dgnerek ihtiyati elden birakmam1),
olasillgmsadece
yzde
elli oldugunu sylemigti.
RockyDaglan'nda
arama
iginde kazanma
gansinm
sadece
onda bir, hatta
yirmide bir oldugu
gz
nne alimrsa, bu
yzde
ellinin bir hayli iyi oldugu anlagthr.
Walton
vakit
gairmeden
Sleyman'la grgmelere geti. Grgmeler Sleyman'm
Cid-
de'deki
evinin
verandasmda yapillyordu. Grnge gre bu anlagma olduka pahaliya oturacaga
.
benziyordu.
SuudiArabistan evvelce oldugu gibi
yine
parasizdt
ve
1933'teki gibi bu defa da b-
yk
miktarda
avans
demesi yapilmasim
istiyordu.
Getty'denaldigt
talimata
uyarak Walton
ilk
etapta
8,5
milyon
dolarhk
bir
teklitle
pazarliga
girdi.
Tarallar
pazarlik sonunda 9,5
milyonlukn
demeyle
pazarligt baglad1lar.Ayrica
petrol
ikmasa bile Sleyman'a
yine
de senede bir milyon
dolar denecekti.
Getty.bunu
garanti ediyordu. Aynca her varil iin
de elli beg
sent vergi
Odene-
cekti ki, bu
o
gnn rayicine gre hibir yerde denmeyen byk bir
para
saythr. Walton bir ko-
nuda daha Sleyman'a
teminat
vermigti. Getty Suudi
Arabistan'dayetigtirme programlan d-
zenleyecek,
evler,okullaryapacak
hatta kk bir
de
cami
ina ettirecek, hununla da kalmaylp
Suudi Arabistan Ordusu'na bedava benzin verecekti. Bu arada Sleyman
bir
bagkakonuda da is-
rar
ediyordu. Imtiyaz
arazisiniIran'dan
veya
Sovyetler'dengelen
tehdide
kargi korumak iin bu-
rada bir Suudiordu blg
bulundurulmasmi
ve
masraflarmm Getty
tarafindan
kargilanmasmi
istiyordu.
Ne
var
ki hu
son
talep ok
kisa bir
sre
iinde
gndemden
kalkmaya
mahkmdu.
nk
Digigleri BakamDean Acheson bir
telgraflaSuudihkmetine, zel
Amerikan
girketleri-
nin bagkabir lkenin
ordusuna
fon
saglamasinm
yasak oldugunu aiklainigti.
Sleyman, 1948'in
son gn
Walton'a imtiyazi Getty'nin kazandigt
teminattniverdi.
An-
cak,
o gne
kadar.bog durmamig,
bir taraftanda Aminoll
ve
bir Wall Street firmaslyla
temasade-
vam
ederek bunlardan
birinin daha ok
para
vermesi halinde imtiyazi
alabilecegini sylemigti.
Ancak, onlar daha
byk
para
teklifetmedi. Getty'nin girketi Pacific
Western,adi
samo
gne
ka-
dar duyulmamig bu
ldepetrol
aramast
yapmak iip
en
byk
flyati
veren tekgirket
olmutu.
Kuveyt
ve
Suudi Arabistan'm her
biri Tarafsiz Blge'de
"blnmemig
yari
pay" denen bir
hisseye sahipti. Bu, ikisinin de bu
pastay1
kendi
aralannda
blgecekleri anlamma geliyordu. Bu
baktmdan her ikisinin
temsilcisi
olan kipilerin bir
araya
gelerek ugraglanni birleptirmesi
ve
bu-
nun
iin
sonuna
kadar
aba
harcamasi ok nemliydi. Ne
var
ki
sonunda gerekleptirdikleri
izdi-
va
hi de
mutlu
bir
sonu
vermedi. Aminoil ile Getty'nin PacificWestern
girketi
arasmdaki
ilig-
kiler
son
derece ktyd.
PasificWestern
tek
kipininkararlari ile idare
edilirken,
Aminoil hantal
haliyle
sayisi
pek
okolanyelerinin
onayma
muhta bir girkett .
Blgenin keyif iginin
yapilmasmda daha nemli
rol
Aminoil'e
verilmigti. Bu 14hi de
kolay
degildi. Aminoil bu
taramayiyaparkenmastaflan,
mmkn
oldugunca
dgk
tutmak
iin insa-
nst
gayretlealiglyordu.
Ancak
ne
kadar
abalarsa
abalasin
Gettyiin
masraflarhibir
zama-
na
istedigt
kadar apaglyaekilmlysayllmlyordu. Arama faaliyeti
ilerledike, iglerin
daha da gle-
gecegi
ve
sonuta
daha
fazla
masraf
gerektirecegi
ortaya ikti. Gnlerbirbirini kovaladika Ame-
rikall petrolclerin duydugu
endige de hakh olarak artlyordu. Takvimler 1953
yllimn
baglanm
gsterirken imtiyazin verilig
tarihi
zerinden
yaklagik
beg yll gemigti. Bu
arada
her
iki
taraf30
milyon dolardan fazla
masraf
yapmigti.
Yine de elde kuru
1kmig
beg kuyudan bagka hibir
gey
yoktu. Bu
ara
Gettyendi esini unutmak iin
gegitli
yollara ba
vurmustu. lykonularlyla meggul
419
\
I
olup Avrupa'nm egitli
yerterindegezip
tozmutu..Bu
gezide
bir
amaci
da Rembrandt'in yaptigi
Marten
Looten
tablosunun
yerini
araylp
bulmak
ve
satin
almakti. Bunun
iin
haftalarca dolag-
mig,
sonundatablonunyerini
saptayarak satm
almigttr.
Sir
asir
evvel
tipki
gen
John
D. Rockefel-
ler'in yaptigt gibi
o
da her akgam
servetinin hesabmi
yapar,
gelrle
gideri
kargilagtinr,bu yolla din-
lenirdi. Paris'ten
gelen
hesaplarda, bir hane
"gelirleri",
bagkabir hane
"giderleri"
gsterirdi. Dik-
kate deger bir nokta,
"gelir"
hanesinin
her
zaman
binler, milyonlar gibi rakamlar gstermesine
kargin,
"gider"
hanesinde
"gazete
iin
10 sent",
"otobs
bileti iin $
sent" gibi
rakamlar bulun-
masiydi. Sonunda
BirlegikDevletler'e dndkten
sonra
kendini bir kez daha igine verdi. Bu
ara
Tidewater Oil
Sirketi'yle
arasinda yirmi
ylldir srpglden
savag1
da kazanarak
girket
kontroln
elde etti
ve
XV.Louis devrine
ait
nadir bir lakemasa satm
aldi. 178 dolar deyerek Arthur Mur-
ray
dans okulunun kurslarma yazild1.
En
sevdigi danslar
"samba"
ve
"jitterburg"
idi.
Nevar ki
tmbu
faaliyetlere kargi Getty'nin sabn
ve
gveni giderek azalmaktaydi. Kuyular
kuru ikmaya devam ediyor, bu
da sinirlerini bozup
fkelenmesine
neden oluyordu.
Aslinda
onu
sinirlendiren bagka
bir
gey
de
masrallanmnartmakta
oluguydu, Artan
masraflaraSuudi
Ara-
bistan'a her yll lin dedigi bir milyon dolarlik
harcama da dahildi. Getty sonunda bu igten bikip
usandigmiaika
syledi. Aminoil ekibi de
Walton'un
uaktangrdgtepecikle
ilgilenmeme-
ye,
bu igi
unutmaya
karar vermigti. Tam
o stra,
Getty
birdenbire
tamo
yerde, Walton'un grmg
oldugu noktadaaltmci kuyunun ailmast
iin Israr
etti. Kanisma
gre
bat1nlmig
paralarnasilsa
batinlmigt1.
Eger altmci kuyu
da kuru ikarsa bu igi kesinlilde birakacakt1. Ne
var
ki
onun
bu
denli kararli bir davraniga girigmesi
kaderde
yoktu.
nk
1953 Marti'nda Aminoil ekibi
tam
Walton'un
grmg
oldugu yerde petrol bulacaktt Bupetrol kegfini
sadece
byk bir keyif clarak
tanimlamak,konuyu hafife almak olur.
Fortune dergisi
hakli
olarak
buradaki
yatagt
"muazzam
ve
tarihegeecek
kadar nemli"
diye nitelemigti.
Milyarder
Gettybu blgeye
ilk
ziyaretini
ancak kepiften
sonra
yapmigt1.Ziyaretlerinden birine hazirlanir-
ken, "Kendi Kendinize
Arapa grenin"adh plakla yapilan bir Arapa kursuna katldi
ve
plak
dinleyerek biraz Arapa grendi. Tarafsiz Blge'yevardiginda Kuveyt Emirigerefine
ve yeni
dnm lbni Suud'un yerine
geen
Kral Suud gerefine Aminoil ile beraber bir
"seminer
ve
ziya-
fet" amahyordu. Su ziyafetle Tarafsiz Blge'ninleolojisini anlatacakti.
Bunun iin yeteri kadar
Arapa grenmigti. Getty'nin
rakibi olan
Aminoil'den Ralph Davies ise Tarafstz Blge'ye
gitme-
yecekti. Aminoil'den bir bagkayetkilinin aiklamasina
gre
"Ralph Davies
toz,
pislik
ve
mikrop
gibi geylerden
hastahk derecesinde korkardi."
Bu da
evden
ayrilmamasi
in
geerli
bir
sebepti.
Getty TarafstzBlge'den
gelen
retimizellikle de
ucuz,
agir
"pe
atilacak petrol"
Birle-
ik Devletler'de, Bati Avrupa
ve
Japonya'da
byk,
entegre
petrol operasyonlannda kullanmigttr.
Zamanla
holdinglerinin
tmn
yeniden teykilatlandirdi; GettyPetrol
Sirketi'ni
bunlarm
en
bg
gina
koydu
Ve
kendisini byk bir petrol imparatorlugunun
tek
komutani
yapti.
1950'll yillarda
Getty artik Birlegik Devletler'deki
en
byk
benzin pazarlay1ctlartarasmda yedinci sirada geli-
yordu. 1957 senesinde.ise Fortune dergisi Getty'ninAmerika'mn
en
zengin adami oldugunu,
lkedeki
tek milyarder
oldugunu
ilan
etmigtir. Getty
bu habere kayltsiz kalmigt1. "Bankerlerim
bunun byle
oldugunu
bana daha
nceden
sylemigti, ne var
ki ben bunun aiga ikmamasim
mit edlyordum" demigtir. Su gekildedgnmesinin sebebini gyle
izah
etmigti: "Eger
parantzt
sayabiliyorsamz
o zaman
bir milyar
dolanmz yok demektir." Daha
sonra
yeni bir
unvan
daha
ka-
zanmly,
"Milyarder Cimri"
olarak amlmaya
baglanmigtir.
Sonyillanni yetmig
iki
odali
ve
Tudor
Maliknesi diye an11anevinde paha
b ilmeyen degerdeki
sanat
koleksiyonu
ve
antikalar
iinde
geirmigti.
Byle bir
atmosfer iindeki malikneye, konuklannm
kullanmasi iin kumbarali
bir
telefon
koymayi
da ihmal etmemigti...
420
Jeolog
Paul
Walton ise 1948 yllmda, SuudiArabistan'daipmzakerelerl yaparken, amip-
li dizanteriye yakalanmigth lyilegmesi
tam

yll aldi. Getty, Walton'a 1200 dolar hastahk

tan
minati verince, Salt Lake City'ye
dnerek bagimsiz
jeolojg
olarak
aligtL
1960'll yillarda, Ta-
rafsiz Blge'de
o
kk
tepecigiuaktan
ilk
grgnden yaklagik
on
yll
sonra
ziyaret
iin gitti-
gi
ingiltere'detelefonlaGetty'yi aramigtl.
Milyarder
onu
Sutton Place'deki evine davet etti.
Ne kadar saglikli oldugunu gstermek
iin Walton'a bazi agirhk kaldirma
gsteriferitertiple-
migti. Gerekten de
yetmig yagmdan
epeyi
gn almig oldugu halde,
.dzenli
olarak agirhk kal-
dirma egsersizieri
yapar, sonra
bu agirliklan
yatak odasmda saklardi. Bu davette
iki
adam eski-
ye
ait amlarmi
tazelediler.Getty'ninaltmci
kuyuyu
ama
istegine
Aminoil'de
ahjanlarm nasil
it raz
ettigini animsayarak eskilerden
konugtular. Sonunda Aminoil grubunun
pes
edip Walton
ve
tabii Getty'ye hak verdiklerini
bir kez daha dile
getirdiler.Getty
bu
konugmada Tarafsiz
Blge'nin,
sabipolduguen
byk
gelir
kaynagi oldugunu sylemigtir. Walton bu sz zerine
Getty'ye "Altmc1kuyunun
petrol
vermesi
kargismda
ok olumlu gekilde etkilenmig oldugunu"
hatirlatt1. Kimetkilenmezdi ki? Tahminlere
gre
Getty
Sirketi
oradan daha bir milyar varil
pet-
rol
alacaga
beriziyordu. Tarafsiz Blge bu adamt sadece Amerika'nin
en
zengini yapmakla
kal-
mamig,
ayni
zamanda dnyadaki
en
zengin vatandagt da
yapmtyt1. O yeri uaktan
ilk
grp
bulan adam, Walton ise
yaamm1
Salt Lake City'de stradan kazi anla malan yaparak srdr-
yordu.
Getty
1976 yllinda, seksen yagmda
ldg
zaman cenaze trenindeyapilmasl
det olan
konugmay1Bedford Dk yapmigtir. Bu konugmada Dk, Gettyhakkmda
pu
szleri
sylemigti:
"Ne
zaman
Paul' dgnsem akhma
hemen
para
gelirdi."
J.
Paul Getty iin hi
gphesiz
bun-
dan
daha daha
onur
verici(!) bir kompliman olamazdi.
Getty 1948-49 yillarmda Suudiler'le
olaganst bir anlagma yapmigtl. Bu anlagma, kurulu
dzen
girketlerininbagimstz petrolcleringelmesiyle
dogmasmdan korktugu
partlan
beraberin-
de getirmigti. Getty'nin
Pacific Western
Sirketi'nin
nerdigi
gartlar
bu dela ncekilerden daha
agir tepkilereneden olmug,gokyaratmtytt;nk
bunlar beklenenin de
ok
tesine
gitmigti.
Getty'ninSuudiler'e
vril bagma
demeyi
taahht
ettigi 55 sent,
Aminoil'in Kuveyt'e dedigi 35
sentin ok
stndeydi.
33 sentlikverglyi Anglo-Iran
ve
IrakPetrol
Sirketi'nin,iran ve
Irak'ta
ay-
ri
ayn
ddigi 161/2 senti
ve
Kuveyt Petrol
Sirketi'nin
15 sentlik vergisini cazibesiz gsterip s-
nk dgrmgt.
Irak Petrolleri
Sirketi'nin
Genel
Menajeri
dayanamayarak
55 sentlik vergyi
"Tam bir
ilgmhk,
istenmemig bir durum ve
Iran
ve
Irak'ta olugmasi
olasig1klerinteksorum-
lusu"
ilan
etmigti. Bir Ingilizdiplomat da, olaya kargi
tepkisini
imtiyazi kmayarak
ve
"Pacific
Western Imtiyazirezaleti"
szlerlyle
dile getirmigti.
Bagimsiz-petrolclerin gelmesi halinde gelecegin
ne
olacaglOl
en
iyi
tahmin
etmig kigi Or-
tadogu
petrol imtiyazlan mzakerelerine katilmig
olan
becerikli
Kaluste Glbenkyan
idi.
O
stra-
lar Standard
Oil
of New
Jersey
yneticilerindenbirine yazdigt mektupta konuyu
gyle
ele almig
tir: "Bu
yeni petrolc
grubu
Ortadogu'da petrol imtiyazi geligtirilmesinde
deneyimi olmayan ki-
iler.Oradakiyerel hkmetlere astronomik
teklifler
yaplyorlaf
Ye
bunun sonucunda da yerel
hkmetler
aym
samahklan
bizden bekliyor. Sonuta, genel olarak
ifade
etmek
gerekirse, du-
rum
herkes iin
tam
bir dert lupikiyor."
Glbenkyan'in Getty'ye kargt kipisel bir antipatisi ol-
dugu sylenebilir. Ne de
olsaGetty
denen bu Amerikah, Glbenkyan'm
yanm
yzyll
boyunca
Ortadogu'da
o
kadar zenle
ektigi
tohumlann
meyvesini almaya gelmig
bir
"tredi"
idi.
Aynca
bu kigi
ona
bir bagka alanda
daha
meydan okuyordu. Dnyaapmdasanat
koleksiyoncusu ko-
numu
iin
kendisi lle giddetle rekabet ediyordu. Yinede Glbenkyan
Ortadogu'dansz ederken
eski deneyimlerine dayanarak konugmuy, kazadan sag kurtulmuy bir kazazedenin keskin zek
ve
anlaylgini gstermigti. Ileriyednk
kehanatte bulunurken
gu
szleri sylemigti:
una
kesin-
likle eminim ki yerel hkmetler birbirleriyle hibir bakimdan
uyum
iinde
olmasalar da, bu
petrol imtiyazi konusunda bir
araya
gelecekler
ve
ondan
sonra
bizi limon
gibi
sikmak
iin elle-
421
\ rinden
geleniyapacaklar"demig
ve
szn gyle
tamamlamigti:
"Korkanm ki bu milliyetilik
rzgri
ve
daha bagkakarmagalar sonunda
bize
sirayabilir.
Ben
olsam
dikkatli davranirdim."
Geri
ekilme
Kamilmazd1
DnyaninSuudiArabistan petrolne
gsterdigi
ve
devamh olarak ykselme
egilimindekitalep,
Amerikalilar'm aradan ekilmesi
ve
Ingiltere'deolugan ekonomiksoninlar
nedeniyle
1949'da
dgmeye
baglad1.Aramco retiminin
azalmastyla
Suudi
gelirleride kesildigi
haldeKral'a
ve
kral-
ligina ait
mall tahhtlerdehizli bir byme gzleniyordu. Btn bunlar
kugkusuz 1930'lu
ve
1940'h y1llann
birikimiydi. Askerlere
ve
memurlara
maa;
denemiyordu; kabilelere yapilan
pa-
ra
yardimi asklya ahnmigti
ve
hkmet de bor
ylgmi altmdaezilmekteydi.
Bu
ok acil
durum kargisinda
nereye
bagvurabillrlerdi?Bu, olsa olsa
ok
kr getiren
girket
Aramco olabilirdi 1933'te, Maliye Bakam Abdullah
Sleyman,
"Jack"
Philby'nin
de
yardimiyla,
byk bir beceri
gstererekSocal
imtiyazi iin
mzakereyegirdi. Ne
var
kl bir hata yaparak
m-
zakerelerde devamli olarak
tehditler
savurmug,
Suudi Arabistan'a
"byk
girket
krlan"
dedigi
geyden
pay'ver lmedike
tmpetrol
igini kapatacagini
syleyipdurmuytu. Sleyman'mtalepleri
bitip
tkenmek
bilmiyordu.
Ingaat prole masraflarmt Aramco kargilayacakti. Suudiler'in "Yoksul-
lar Fonu"na Aramco katkida
bulunacaktL
Yeni borlanmalar iin Aramco
avans
verecekti.
Aramco'nun
GenelDamymani olan kipi
bu konuda gunlan sylemigtir:
"Sirketin
her
evet
deyi-
inde
Sleymanyeni bir
talepte
daha bulunuyordu.
Aslmda Suudiler'in asil
istedigi
gey
orijinal
imtiyazm,
kendi
hkmetlerininkiralardaki hissesini ok daha artiracak gekilde yeniden grg-
metere alinmas1ydt." Aramco'nun ok kr getiren
bir
girket oldugu
ortadayd1.
Kendileri de bu
krdan haklan
olan
hisseyi istemekteydi. Kisaca Venezuela'mn
oktanalmigoldugu
geyipimdi
de onlar istiyordu.
Venezuelahlar
son
gnlerdekatalannibir
geye
takmigtive
bu sadece Caracas'tan
gelen
an-
lagmanm yaz1hy
gekli degildi. Venezuelali bir delegasyon
Ortadogu'yubagtan
sona
dolagip
"yari
yanya" kavramm1 Ortadogu halkina
anlatiyor,
hatta bazen lyi
anlagilmasi
iin
Arapa'ya evir-
mek zahmetine bile kallamyorlardi. Venezuelahlar bu
ek
mastaflan
hig
kukusuz bagkalarma
yardimci
olmak iin yapmiyordu. Romulo Betancourt'un
gzledigi
gibi ottada ok a1kbir
ger-
ek
vardi:
"Flyat dgklgnden kaynaklanan rekabet
ve
Ortadogu'dangelen retim hacminin
fazla byk olugu, Venezuela
iin
okciddi tehdit olugturuyordu." En lyisi bu flyatlan
ykselt-
mekti ki bu ancak Ortadogulular'm daha
yksek
vergi
almasi ile mmknd.
Digigleri petrol
uz-
manmm yan
alayli deyimiyle Venezuelalilar
"yan
yanya" anlagmasmm ktlanni
"ig
imkmm
el-
lerinden
alan bir blgeye -Ortadogu'ya-samak kararmdaydi."
Venezueladelegasyonu Suudi Arabistan'a
gitmek
karan
almigti. Ama ancak frak'm
Basra
kentine kadar gidebilmeyi bagardilar. Suudiler Venezuela'nm
Birlegmig
Milletler'de
Isralllehine
oy
kullandigLni
unutmamig,
bu yzden
delegasyonu lkeye
sokmamigt1.
Fakat yine de
"yan
ya-
nya" kavrami
aradaki
simn
gemeyl
bagaracakti.
Sonu
ta
Suudiler 1949 ylh rakamlanna bak-
tiklanzaman
aradaki farkm
ne
kadar byk
oldugunu
anladilar.
Aramco'nun
o
yllki kn
Suudi
Arabistan'm kazancimn katml bulmugtu. Suudiler'in asil kafalanm yorduklan konu, nasil
olup da Birlegik Devletler hkmetinin aldigt verginin bu kadar artmig oluguydu.Eu
yle
bir
noktaya ulagmigtl ki 1943ylhnda Aramco'nun Amerikan hkmetine dedigi
vergi 43 milyon
dolan bulmugtu;
yaniAramco'nun Riyad'a dedigi vergiden 4
milyon
dolar daha fazla olmuqtu.
Suudiler
sonunda Amerikalilar'a
girketintam
olarak
ne
kazandigim, bundan
vergt olarak
Birle-
gik
Devletler'e
ne verdigini
ve
bunun Suudi Arabistan'a yapilan vergi
demesi
yaninda
ne
ifade
ettigini ok lyi bildiklerini
a1ka
anlattilar. Aynca bir
geyi
daha
okaikolarak
ifade
etmiglerdi.
Aramco
Sirketi
bagkamnm kibarca
atkladigtgibi "Suudiler bu durumdan hi de
memnun
de-
gildi."
422
J.
Paul Getty'nin
yeni
Tarafsiz Blge imtiyaziigin
yaptigitekllf
onlara petrol
girketlerinin
ok
daha
fazla
para
demeye
muktediroldugunu
gstermigti. Ama her.geye karo Suudiler bu
konu zerinde fazla baski yapmak istememigti. Imtiyaz
uyarmca yapilmasigerekenok
byk
bir
yatirimprogrami
beklemekteydi. Aynca, Aramco'nun
pazar
hissesini elden kairdigtna he-
nz tamkolduklanndanSuudiler
birtakun ek
masraflar
ikararak girketi
zor
bir duruma
sokmak
istemiyordu. Byleyaptiklan
takdirdegirket retiminin franKrfezi'nin bagkalkelerinde reti-
len
petrollerekabet edemez duruma
gelmesinden
korkuyorlardi.
Belki.de isteseler
girketin
rekabeti durumunu dogrudan etkilemeden Aramco'dan daha
fazla
para
koparmalan mmkn olabilirdi. Bu
mitle
Suudiler nce bir
aragtirma
yaptL
Hatta
Aramco'nun bilgisi digmda,
Amerikan vergi
yasasi
konusunda lyi bilgi
sahibi
olan bir dampmam
kadrolannda
tutmuglard1.
Dani1anm
incelemeleri sonunda Amerikan vergi yasasmda kendi
lehlerine
uygulanabilecek
ve aym
zamanda
Aramco'yu
dagilmaktan kurtaracak bir
madde bu-
lundugunu
memnuniyetle gzlediler; bu,
"yabanci
vergi kredisi" olarak bilinenvergidir.
Baglangici
1918'e dayanan
o
gnk
yasaya
gre,
denizagir1 lkelerde faallyet
gsteren
bir
Amerikan girketi, BirlegikDevletler'e dedigi gelir vergisinden, yabanci vergi olarak
dedigi
miktan
dgebiliyordu. Bundan
ama
digarda i;
yapan
Amerikan
girketlerinin
byle yaptiklan
iin
zarar
grmelerini
nlemekti.

q
yapmanin
bedelinde alman igletme
payi ve
diger
sabit
de-
meler
ise bundan
dlemiyordu. Su ikisi arasmdaki fark ok nemllydi.
nk.
bu
gu
anlama
geliyordu:
Suudi Arabistan 1949'da, igletme
payt
olarak sadece
39 milyon dolari degil,
aynca
vergi olarak da 39 milyon
dolar
daha aldiginagre, bu 39 milyon dolarlik
vergi,BirlegikDevlet-
ler hkmetine boriu
oldugu
43
milyon
dolardan dglebilirdi. Sonuta
Aramco'nun Birlegik
Devletler Maliyesi'ne sadece 4 milyon
dolar demesi
gerekiyordu.
Diger bir
a1klamayla, 43
milyon
dolar degil, 43 milyon dolarla
39 milyon
dolar arasmdaki farki
demesi
gerekiyordu. Su-
udi Arabistan'meline ise 39 milyon
dolar degil, bunun iki kati
-78
milyon
dolar--
gemellydl.
K1saca,
Aramco'ya dgen
toplamvergi
aym
kaltyor, ancak bunun byk kismi Washington'a de-
gil
Riyad'a
gidiyordu.Suudiler'in
degerlendirmesine
gre
durum byle olmaliydt; nk
ne
de
olsa petrol onlara aitt .
Yeni
buldugu bu silahla Suudi Arabistan Aramco zerindeki baskismi
giderek
agirlagtirdi
ve
sonunda, 1950 Agustosu'nda
girket
gerekle kargi kargiya
gelerek
imtiyazda
temel
degigiklik-
ler yapilmasi iin
grgmelere baglamay: kabul etti. Su
ara
girket, Suudi Arabistan'in
taleplerini
kargilamaya yatkm Digigleriagkanligl'yla devamli
temas1
da
ihmal
etmiyordu. 1950 Hazira-
ni'nda
KoreSavagibaglamty,bu yzden Amerikan hkmeti
Ortadogu'dakomnist etkisinden
ve
Sovyetler'in yayilma politikasmdan
tedirgin
olmugtu. Ayrica blgesel istikrar
ve
petrole
g-
venle ulagma konularmda
da
rahatsizhk duyuyordu. Grgne
gre Batidgmani
milliyetiler
zor durumda
birakilmahydt
BirlegikDevletler Hazinesi'nin
aleyhineolsa
da, Digigleri, Suudi
Arabistan'a
ve
blged
petrol reten
diger lkelere daha ok.gelir saglanmasim
istiyordu.
Kamst-
na
gre Batt yanhst hkmetleri gl
tutmanmve
hognutsuzluklanm
en
alt dzeye
indirmenin
tek
yolu buydu.
SuudiArabistan'm grgne gelince,
o
Amerikan
girketlerinin
konumlanni
ay-
nen
korumalan yanlislydi
ve
bunun saglanmasi iin acilen nlem almmas1ynnde elden gelen
her
geyin
yapilmasmi istiyordu.
Meksika'nin Amerikan
ve
ngilizpetrol girketlerinikamulagtirmasmm
zerinden
henz
yirmiyll
gemigti.
Bu, iglerinbazen
ne
kadar ktye
gidebilecegininkamtlydi. D1igleriBakanlt-
=
petrol politikasi konusunda
gyie
diyordu:
irketin
mcadelede geri ekilmesi kamilmaz
ol-
duguna
gre
bu
ricatm
btn ilgililer afsmdan elden
geldiginceyararli
ve
dzenli bir gekilde
gereklemesi ok
nemlidir."
Digigleri Bakanliginm Yakmdogu igleri'ndensorumlu bakan
yan
dimcist
GeorgeMcGhee'nin grgne
gre
"yan
yarlya" prensib ni
oldugu gibi uygulamak
artik
kamilmazdi. Ileride
bir
gn,
McGhee konuya 0yle aiklik getirecekti: "Suudiler Vene2uela'nin
'Yart
Yanya' aldiklartni biltyordu. Bunu bildiklerine
gre
kendilerinin
de aldigini biliyorlardi. Bu-
423
nu
da bildiklerine gre kendilerinin
de
yzdeelli
istemeleri
dogaldi." 18 Eyll
1950'de, Digigle-
ri Bakanligi'ndayapilan bir
toplantida,Ortadogu'da
faallyet
gsteren
petrol girketleri
temsilcile-
rine
McGh.ee
"aga
uymak-iin zamanlamanm ok
uygun
oldugunu"
sylem tir.
Artik bu konuda olumlu
geligmeler
yaanmasmi
nleyen
tek
bir
sorun
kalmigti;Aramco'nun
babasi olan drt girketten bazilan bu fikre kesinlikle karpydi. Kamlarmagre orijinal imtiyazdaki
artlargelirvergisini kesinlikle yasakliyordu. Ancak daha sonralan yapilan bir
toplantida
McGhee
Aramco'nun sahibi konumundaki bu
girketlereok
aikliklabagkabir seenegin mevcut olmadi-
gtmve uzun
vadeli kontratlann
"
iddetli
bir
yangmaya"
sebep oldugunu syledi. Aramco
Sirke-
ti'ninyneticilerinden
bagkan
yardimcisi
da,
yan yanya
prensibini savunurken
gu
gr
ifade
et-
migti: "Bu formln
psikolojik
aidan ele almdiginda adil oldugu anlagilir.Suudi Arabistan'da da
bu
zm
adil kabul edilecektir."
Sonunda
sz
konusu
girketler
ikna
edilmigtl.
Yogun
geen
bir
aylikuzlagma
grgmeleri
sonunda, 30
Arahk 1950'de Aramco
ve
Suudi Arabistan
girketleri,
prensipte Venezuela'mn
yan yarlya
prensibine
dayanan yeni bir kontrat imzaladilar.
Suudiler'in yeni
kontrattan memnunluk duymasma kargmortada yine
de bir
sorun
kalmig-
ti.
Su da vergi
demelerinin
Amerikan vergi istisnasi iin de
uygun
olup
olmadigL
konusuydu.
demelerinAmerikan vergi istisnasma da
uygun
oldugunun
teyidi
iin 1955 yllim beklemek
gerekmigti. 1957de
Gelirler
Vergilemesini denetleyen ortaklaga Kongre Komisyonu da,
muh-
telif
vergi yasalarim,
bunlarm
tarihesini,
hukuki kararlan
ve
LIL
S.
(Internal Revenue Service
-

Gelirler Hizmeti) kararlanmn

"diger
benzer durumlarda, mkelleflerin durumunu" inceledik-
ten sonra
karara
kargi
onaymi
bildirdi.
Bunu
izleyen
senelerde Birlegik
Devletlerhkmetinin,
ncelikle de Milli Gvenlik Kurulu'nun vergi istisnalarinda Aramco'ya ayncalik
saglamak
iin
vergi yasalannt
onlaragre
ayarladiklarmi,
gerekentadilati
yaptiklarmi
iddia
edenler
ikm14tir.
Ancak, kayitlar bu iddialarin
dogruolmadigmi
kamtlamigt1r.Aramco'ya
uygulanan
vergi yasala-
nnda hibir usulszlk yoktu.
Bu
geligmeleri
izleyen
gnlerdegelirlerin
nemli
bir kismi ABDMallyesi'nden
Suudi
Ara-
bistan kasalarina
akmaktayd1.
1949'da Mallye vergi olarak Aramco'dan 43 milyon
dolar tahsil
etmigti.
Bu Suudi Arabistan'a igletme
payi
olarak verilen 39 milyon dolarla kargilagtinldigmda,
kira blnmesinin 1950 yllma kadar
tamamen
farkli uygulandigt
ortaya 1klyordu.
l-951'de Su-
udi
Arabistan
pirketten l 10 milyon dolar
tahsil
etmigti; ancak vergi
istisnasi uygulamasmdan
sonra
ise Aramco ABDHazinesi'ne
sadece
6 milyon
dolar demigti
Suudi-Aramco
anlagmasi
komgu lkeler zerinde
abucak
etkisini gsterdi. Kuveytliler
derhal
kendileri iin de benzer bir anlagma yapilmasinda
israr
ettiler. Gulf
Oil
Sirketi
ise
tepkisi-
ni
gstermede
ge
bile kalmigolmaktan korkuyordu. Bu konuda Gulf
Sirketi
BagkaniAlbay Dra-
ke
endigelerini Amerikan yetkililerine gyleifade etmigtir: "Bir sabah
uyandlgLmizda
Kuveyt'in
elimizden
gitmigoldugunugrebiliriz."SonundaGulf
Sirketi,
Anglo-iran
Sirketi'nin
bagkamSir
William Fraser'in
inatihkla
srdrdg itirazmi kirmayi baararak bu
girketi Kuveyt Petrol
Sir-
keti'ne sokmuy
ve
kendine
ortakyapmigtir.
Bylece
Anglo-ran
da Kuveyt'te
"yan
yanya" ilkesi-
ni kabul etmig oluyordu. IngiltereKara
Gelirleri
ldaresi
Anglo-ran'm
vergi istisnast prensibine
kar1
tepki gsterdiyse
de ngilizhkmetinin
teki
kesimlerinden
gelenagir
baskilar sonunda
vergiciler de nihayet geregi
kavradilar
ve
vergi
istisnasi
mekanizmasma
uymayi
kabul
ettiler,
1952
yllmm ilk aylannda, kompu Irak da
yan yanya
anlagmasmi kabul etti.
Bylece David
Ricardo'nunmal sahibi-kiraci
iligkilerine
artik
yeni bir boyut, bir
temel
geti-
rilmigti. Bu yeni dzende k ractdurumundaki petrol girketleri varliklanm hissettirmek iin bir-
birlerine sikica sanlacakti. Szgelimi
Jersey
Sirketi'nin
birka departmammn
ighirligiyaparak
gir-
kete bir
egit
i-rehberlik
saglamak amaclyla
yanyanya
anlagmasmmnasil uygulanacagim gste-
ren
bir kitapik hazirladigt grlr. Kitapta, girketin Meksika
igletmesinden byk dersler
aldigL
zerinde durularak
qu
grglere
yer
veriliyordu:
"Qu
anda billyoruz ki herhangi
bir lkede konu-
mumuzun gvenceli
olmasi,
sadece
yasalara
ve
kontratlara
uymamiza veya
hkmete yaptigi-
424
miz
demelerin
oramna ya
da niteligine
bagli degildir. Tmyle
iligkilerimizin
herhangi bir
anda,
o
lke tarafmdanveya
lkenin
kamuoyu tarafmdanve
kendi
hkmetimiz
ve
kendi ka-
muoyumuzca
'adil'
kabul edilmesine baghdir. 'Adil' kabul edilmedigi
takdirde
degigtfrilmesi
ge-
rekir." Ancak
gu
da bir
gerektir
ki,
"adillik"
ve
"adil
olmamak" yazik
ki,
aslmda, belirli
ve
l-
lebilen standartlara bagli olmaktanok
duygulara
dayanan kavramlardir. Su
mhendislere,
iga-
damlanna
ve
uluslararasi petrol girketi
korsan yneticilerine
her
ne
kadar
uygunsuz ve
kabul
zor
gelse
de,
yaamm
bir geregidir: O gne kadarki deneyimler de
"50/50"
kavrammda
insam
memnun
eden eskidengelrne
bir
geyler
oldugunti gstermigtir.
llgilileri
memnun
etse de etmese
de bu anlagma artik bir zorunluktu.
Ama
acaba
kiralar ko-
nusundaki
sava; sonsuza
dek srecek bir bang anlagmastyla
mi
sonulanmigte, yoksa
bu sadece
bir ateykes miydi? Artik
girketlerin
milliyetilik, hkmranhk
iddialan
ve
milli devletlerin daha
ok gelir
elde etmek iin duydugu
ka1mlmaz hirsa
kari kendiferini savunacak duruma geldikle-
ri sylenebilir miydi?
Jersey
idaresi iin hazirlanan kitapik kesin bir
uyan
neriyordu: "Herhan-
gi bir lkede egit bir blgmenin
'adil
olmaktan uzak' oldugu
kanisma
vanr ve
yine
de bu blg-
meyi
kabul edersek, diger
lkelerde de
zemin ayagimizm altmdan
kayar
ve o
illkelerde
de
'adil
olmayan'
durumu kabul etmek zorunda
kahnz." Kitap1ktaki
grg,yani
"50/50"
prensibinden
dn verilmemesi
bunun iyi
bir blgme oldugunun
igaretiydi.
Ileridebu
oranin
kendilerini her-
hangi bir
savunmaya
zorlamayacagina ve
eleptiriye de kapah olduguna
inan11migtL
"45/55"
ya
da
"40/60"
bu avantait saglayamaz,
olsa olsa
geriekilmeyi
geici
bir
sre
durdururdu.
Simr
izgisi
(Watershed)
1950 Arahk ayinda yrrlge
girmig olan Suudi-Aramco
"yan
yanya" anlagmast bir tarihinin
hakh olarak tammladlgl
gibi
"ingiltere
mparatorlugu'nun
duraklama
ve
gerileme
tarihinde
bir
devrim"
sayihr:
"Bu Ortadogu
aismdan gcn Hindistan'a
ve
Pakistan'a
gemesi
kadar anlamh
olan,
iktisadi
ve
politik
smirlann izilmes
olgusudur." Amerilfan hkmeti
aismdan
da Suudi
Arabistan
ve
teki
lkelerin
ok
acil
ve
kritik gelir
ihtiyalannm kargilanmasmda
yardimci
ol-
muytur.
Amerikan hkmeti
iin
sava; sonu
petrol dzeninin
aynen
korunmasi
ve
bu
"dost"
re-
jimlerin
iktidarda
tutulmasison
derece nemliydi ki, anlagma bunu
da saglamigtir.Su anlagma-
mn aym
zamanda
birok
risk ierdigini de kabul etmek gerekir.
Truman Doktrini
ve
Marshall
yardimi
geregince
her bir dolarm Kongre'de adeta bir
savaga
neden oldugu bir sirada Ortadogu
hkmetlerine petrol girketlerinin
knna vergi
koyma yetkisi
veren
byle
bir dzenleme hi
kugku yok ki Kongre'den ek
yabanci
yardim
koparrnaktan
ok
daha etkill
ve
yararli olmugtur.
"Yartyanya" prensitinin
ayrica
gerekli psikolojik rahatligi
sagladigt
da kabul
edllmelidir. Kisaca
hem siyasi hem de seribolik ailardan anlagma,
kendisinden
bekleneni fazlaslylavermigtir.
ok
seneler
sonra,
1974'te uluslararasi petrol politikalan bir kez daha ok yogun
ve
gid-
detli anlagmazhklarla yz yze geldiginde,
bir vakitler
Suudi-Aramco
anlagmasim
savunmuy
olan
ve
gimdi
de Digigleri Bakan Yardimciligt'ndaki GeorgeMcGhee,
1950 ylhnda temeliniatti-
gi
bu anlaymadan
dolayi
bir Senatooturumunda
sorguya
muhatap olacakti. Bu senatr kendisi-
ne qu soruyu sormugtu:
Acaba McGhee vergi istisnasi sisteminin gerekte
"Milyonlarm, yne-
tim karanyla kamu hazinesinden alimp yabanci
bir hkmetin kasasma aktanlmadigimsyleye-
bilir
miydi?
Ve bunun
Birlepik Devletler Kongresi'nin
onayina
bile gerek
duyulmadan yapildigim
kabul eder miydi?"
McGheebu
soruyu
tepkiyle
kargilamig,itiraz etmigti. Su sadece kabul
oyu
anlaminda el
kaldirmakla geirilmig
bir anlagma
degildi. Zamamn Maliye Bakanligi'na
ve
Kongre'ye
dampil-
diktan
sonra
yrrlge girmig bir anlagmaydi. Alman bu
karar asla bir
sir
degildi. "Yan yanya"
prensibi daha Suudi Arabistan'da
uygulanmadan
yedi yil
nce Venezuela'da
yrrlkte
olan bir
anlagmaydi. McGhee
aiklamasmda kendisine.yneltilen
sorunun
hibir
dayanagi bulunmadigi-
425
I
I
m
savundu
ve
"Bu
petrol
imtiyazmm
sahipligini
kazanmig olugumuz lkemiz aismdan
okb-
yk yararlar
saglamigtir"dedi. Ona gre anlamanm
igigi
altmda bir
yeyler
baarmig
olmamak
bazi riskler
getirmigti. McGhee
szlerininsonunda "Aslmda,gerektehdit
imtiyazm
kaybmdan
ileri
gelmigtir" dedi,
Gerektende, Aramco
SuudiArabistan'daki imtiyazmi korumugtur. Ne
var
ki 1950Arall-
gl'ndaki
Suudiler'le
"yan
yarlya" anlagmasimn imzalanmasmdan
sonra,
alti
ay
iinde, kompu
iran'da
yaanan olaylarmal
sahibi-kiraci
iligkilerinin
taraflan
hi de
memnun
birakacak
gekilde
dzenlenmedigini
kamtlamigt1.
426
23
"htiyarMossy"
ve
iran linMcadele
1944yllmda,
eski
Iran
Sahl
Riza Pehlevi'nin GneyAfrika'da
srgndeyken
ldg
haberi Tah-
ran'a ulagtigmda
Sah'm
oglu
Ve
tahtmm
var si Muhammed Riza Pehlevi kderden
perian ol-
muytu.ok
yillar
sonra, o
gne
ait
duygularina
deginirken reaksiyonunu
gu
kisa cmleyle zet-
lemigtir:
"Kederimsonsuzdu."
Muhammed Riza Pehlevi, IrantiKazak
tugaymmtartigmasizve
gerek komutam
olan
ve
1920'lerde
iktidan
ele alarak kendisini
Sah
ilan
edip,
ta glyen
babasi-
m taparcasma
severdi. Tahta getikten
sonra
ilk gnden baglayarakparalanmig durumdaki l-
keye dzen
getirmig,
byk bir hizla modernlegmesine ynelmig, babasimn
ve
kendisinin
Orta-
ag'dan kalma
tehlikeli
ve
ldrc dgmansaydiklannfuzlu mollalari sahneden silmek iin
elinden
gelengayretigstermigtir.
Muhammed
Riza
Pehlevi'nin kederini
artiran
ve onu vicdanenslu
yapan
gerekte baba-
smm
tahtml
gasp
etmig olmasi degildi. Yazikki babasmm
tahttan
indiriliginde
onun
da losmen
rol vardt 1941
Agustosu'nda,
Almanlar'm Sovyetler Birligi'ni iggal
etmeye
.baglamasmdaniki
ay sonra
ngllizler
ve
Ruslar, Abadan rafinerisini
ve
fran
zerinden
Sovyetler'e giden levazim
yo-
lunu gvenlige kavugturmak
iin
askeri glerini ran'asokmugtu. Almanlar'm Rusya'da
ve
Ku-
zey
Afrika'da hizla
ilerlemesi
Mttefikler'i dehgete dgrmg, bir kugatma hareketlyle fran'a
gi-
rip burada kuvvetlerini birleptirecegi korkusunu
yaratmigtL
Bu yzden Naziler'e
dostluk
ve
sempatigstermig
olan Riza
Sah'1
tahttan
indirerek
yerine,
o.
gnlerde henz yirmi bir yagmda
olan
oglunugetirmiglerdi.
Riza
Sah'in
lmnden
sonra,
Muhammed Pehlevi babasini
daha
ok
dgnmg,
ona
ait
amlar bir hayalet gibi pegini birakmamigttr. Artik
sonsuza
dek habasina lay1kbir
eylatolmaya
a-
liacaktL
Bagkalarigibi
kendisi
de srekli
olarak
kendisini babasi ile klyaslayacakti. 1948 y1lmda
bir
gn
kendisini ziyaret eden bir konuguna
Sah
kipiselolarak bir itirafta bulunarak
gu
szleri
sylemigti: "K1zkardegim Egrefdn bana bir adam
mi
yoksa bir fare
mi oldugumusordu." Bu
sz sylerken glyordu, ancak kendisinin bunu
pek
komik
bulmadigi da
aika belliydi. Ha-
yati
boyunca her
zaman
kendisine babasi kargismda zaylf, kararsiz
ve
yetersiz'kaldigi ima edil-
migti. Hayattnin birok
ylhmyabanc11arla
ve
diganda
geirdigi
iin
halki
tarafmdan
bir balama
"diga
egilimli" grnyordu. Daha alti yagmdayken Fransiz bir mrebbiyenin
ellerineteslim
edilmig,
on
iki
yagmdayken
tahsil
iin
Isvire'debir okula
gnderilmigti.
Egitimi
ve
deneyimi
kendisini frantoplumundan
bir
lde
uzak
tutmuytur.
Amerikan Bykelisi'nin 1950'de sy-
ledigi
gibi"Dogulubir lke iin
Sah
fazlaca batihlaymigbir Rigiydi."Bu belki de dogtuydu. Ola-
sihk kendisini neredeyse kirkyll boyunca bir hayalet glbi kovalamigtir.
unu
da
unutmamakgerekir
ki, kendi endigeleri
ne
olursa
olsun, henz
ok
kk bir
yag-
ta
egitli
dalaverelerle yogrulmuy bir
ortama
at11migt1. Bu
ortam
kendinden
son
derece
eminve
deneyimli bir politikaci iin bile bag etmesi ok
zor
kogullarla doluydu. lran'da kralligm
ne dere-
ce megru
oldugu
tartigma
konusu olabilir. ran'damonarginin rol bugn dahi
zmlenmemig
bir
sorundur.
Muhammed Pehlevi yabanct glerin mzminlegmigmdahalesiyle
ve aynca
Sov-
427
yetler'in
lkenin
toprak
btnlg zerindeki baskisiyla
ve
ingiltere'nin olduka
byk
ekono-
mik
varligiyla mcadele
etmek
zorunda kalmigtir. Smif,
yre,
din,
modern--
geleneksel akim gi-
bi farkliliklarm
egemen
oldugu bir
siyasisistemde,
otoritesini
devam
ettirmek iin mcadele
vermeye
zorlanmigtir. lkeninbir yanmda
ategli
Ayetullah Seyid Kaganiliderligindeki Islamellar
vardi. Bunlar dnyaya ait hibir
yeyin
lkeye
girmesinerazi
degildi
ve en
kk bir modernleg-
me
hareketinde hemen bagkaldmyordu, Bu
bagkaldirilar
yabanct dam;manlarm geliginde
veya
Riza
Sah
kadmlara
peeyi
kaldirma hakki verdiginde lke
apinda
yayll1yordu.lkeninbr ke-
siminde
ise komnistler
ve
Moskova'ya bagh iyi organize edilmigsolcu parti Tudeh vard1. Su iki-
.
sininortasmda
da, hepsi birden politik sistemi yeniden yapilandirmak isteyen reformcular,
milli-
yetiler
ve
cumhuriyetiler
bulunuyordu.
Aynca,
iktidan
kendi ellerine geirmek iin sabirsizia-
nan subaylar
da bu gruptaydl.
ran'm
politik
kltr karmakangik
fantezilerle dolu,
ilgin
abartmalara
ve
ok
yogun
duy-
gularadayanan bir kltrd.
Nfuz
suiistimall
ve
ahlaki
rme
burada bir
yaam
gekliydi.Ingi-
liz Maslahatgzan
Meclis'te,
Tahran Parlamentosu'nda bu
oyunun
kurahru
okaik
bir
gekilde
yle
zetlemigti:
"Milletvekilleri rgvet bekler." Kirsal kesimde lse Tahran
ve
Pehleviler'le
ya-
kmbktan nefret eden yzlerce
agiret
yagamaktaydL
Sah
hkmranliginda
olan lkede gerekten
de
ayinlik
taraftariakima
kapilmam1
toprak
parasi
yoktu. Nihayet 1940'lar sonunda
lke
eko-
nomik
k
nedeniyle sefalet
Ye
isttrabm
penesine dgt. Tm lke ulkunda
gimdi
yalniz bit-
mek bilmeyen.kalici bir
mitsizlik
hkimdi.
lkeyibirleptiren tek
faktr
yabanc1
dgmanhgi
ve
zellikle de ingilizdgmanliglydi.
O
gnlerde
ok sratle dgmekte
olan
bir lkeye
belki de
o gne
kadar bu kadar ktlk yakigtml-
mam14t1.Artik ingilizler'e geytan, tm
lkeyi
kendi ellerinde evirip eviren bir yaratik gzyle
bakillyordu.
Her Iranhpolitikacigirdigi
her siyasi evrede
dgmanlarmi
ve
muhaliflerini ingilizajani ol-
makla sulamak zorundaydi. lkede
yaganan
kuraklik, hasat verimsizligi
ve
veba gibi olaylardan
bile bu kurnaz Ingilizlersorumlu.tutuluyor, bunlann Ingllizler'in
geytanca
bir dzeni
olduguna
inanillyordu. Ancak protestolann odak noktasi, Iran'msanayideki
en
byk ivereni, lkenin
yabanc1
gelirlerinin
en
nde
gelen kaynagi
ve
modern
yabanci
dnyamn sembol saydiklan
Anglo-lran
Petrol
irketi'nde
yogunlaglyordu.
Anglo-Iran
Sirketi'ne
duyulan neffeti kismen petrol kiralan zerindeki kavga krklemek-
teydi.
1945-1950
arasmda
Anglo-Iran
Sirketi
kayitlarinda kr olarak 250 milyon
pound
gsteri-
lirken, Iran'm
igletme
payi
90 milyon pound'da kalmigtl. ngiltere hkmeti Anglo-Iran'dan
ver-
gi
olarak fran'maldigt
igletme
payindan daha
ogunu
allyordu. Igleri daha da kangtirmak isterce-
sine
girketin
kr hissesinin nemli bir blm
de,
en
byk
sahip
durumundaki
ingilterehk-
metine gitmekteydi. Sir sylentiye gre Anglo-Iran
Sirketi
ngilizdonanmasma, hem de byk
bir
indirimle
petrol satmaktaydi. Iran'a
gelince
bu
lke iin
para ve
kuruglardan
ok
daha nem-
li
geyler
vardi ki, bunlar duygular
ve
sembollerdir. Politikacilan
ve
ayaktakimmi
ilgLnca
bir he-
yecana sevk
eden
ve
Anglo-ran
dgmanligmi milli bir
tutku,
bir sabit fikir haline getiren de bu
duygulardL
Aynca,
bagkalarmm
ceza ve
sorumlulugunu yklenen yabanc1bir
girket
bulmak da
kolaylarma
gelmigti.
Son
Sans
IL Dnya Savagi boyunca
Amerikaltlar
ve
Ingilizler,Iran't ingiltere'nin
sorumlulugundagr-
mglerdir.
Ancak
daha
sonra,
Soguk Savaym
kizigmaslyla
ve
Iran Krfezi
petrolnn gvenligt
konusunun da
araya
girmesiyle,
Iran, Amerikan yabanct politikasmm n safmda
yer
almigtir.
Sovyetkuvvetleri 1946'da Kuzey iran'dan ekilmigti, ancak 1949'da Amerikalilar, inde bu-
lundugu korkun
ekonomik
ve
politik rme sonunda
tran'in
Sovyetier Birligl'nin
penesine
428
dgmesinden korkmaya baglamigti.
ranise, her
zaman
sahne oldugu suikastler, suikast
girigim-
leri yznden
ok
daha pagkin
durumdaydi
ve
politik durum da
ok
daha
apragikti.
1949
Qu-
bat
aymda,
fanatik bir Mslman olan fotograf1kiliginda biri Tahran niversitesi'ne geldigi
bir
sira
iran
Sahi'nl
ldrmeye tegebbs etti. Alti el ate; etmesine kargm bu
suikast
girigimin-
den
Sah
hafif yaralarla
kurtulmug,
aynca
gsterdigicesaret
ve
serinkanlilikla halkmin
takdirini
kazanmigt1. Daha
sonra,
bu olaya deginirken
Sah
degerlendirmesini
gyleyapmigtir: "Bu
su-
ikast girigiminin mucizevi
bir gekilde baarisizlikla sonuIanmast beni bir kez daha hayatimm
ilahi
gler tarafindan
korunduguna
inandirmigtir."
Bu olay
Sah'in
grgyle
kendisi
ve
lkesi
iin
tasarladiklarinda
bir
dnm noktasi olmuqtu.
Sah
bu
olayistktynetim
ilamnda
ve
kipisel
otoritesini
daha da baskili gekilde hissettirmesinde dayanak olarak kullanmigtir. lmnden
sonra
"Byk"
unvani
verdigi babasmm cesedinin Gney Afrika'daki mezanndan
ikar11arak
Iran'a
getirilmesive
devlet
treniyletopraga
verilmesi emrini verecekti. Eu arada imdi oglu-
nun
hkmdar oldugu lkenin her kgesinde Riza
Sah'm
heykellerinin dikilmesi de ihmal edil-
memigti.
Siyasiotoritesini yayginlagttrmak
iin gsterdigi
abalarda
ran
Sah't,
ranile
Anglo-ran
Petrol
Sirketi
arastndaki
mall baglan, petrol
ihra
eden
teki
girketlerinkine uydurmaya
zen
gstermigtir. Bu
ara,
Sovyetler'in emellerinden korkan
ve
Ingilizler'e klyasla
kaybedecek
fazla
bir geyi de olmayan Washington,
hem Ingilizhkmetine hem
de Anglo-Iran'a,
demekte
ol-
duklan igletme paylanm artirmalart iin baskt
yapmaktaydi. Ostralar Amerikahlar'm bu konuda-
ki
en
gzde
adam1Digigleri Bakanhgl'mn Yakindogu Ve Afrika iglerinden
sorumlu
Bakan Yardim-
cist
olanve
aym
zamanda Aramco
ile
Suudi Arabistan arasmda
"yan
yanya" anlagmasim kabul
ettirmeye alian
George
McGhee
idi.
McGheekazanlarm
Anglo-ran
ve
fran arasmdaki
gn-
cel blnme
geklinden
hognut deglldi
ve
bunun
akilc1olmadigt
kamsmdaydi. ngilizyetkililer
ise, dogal
olarak
McGhee
ve
diger Amerikalilar'm bu ige mdahalesine
ve
herhangi
bir gekilde
neride bulunmasma karplyd1.Su kipiler 1949'da
tam otuz
yedi yagmda olan McGhee'ye
"gu
harika
ocuk"
diyor
ve
bazi sorunlarinm
zm
in
dgncesine bagvuruyor, ondan gt al-
maya
ali1yordu.
Ancak bu konuda ige kanymasma karplydilar.Yine bu kipiler
McGhee'yiingi-
lizler'e
ve
Anglo-iran'a
kargt bir adam olarak grmekteydi. Ancak, bu konuda yamlgidayd11ar.
McGhee Oxford'daRhodes bursu ile okurken, Anglo-Iran BagkamSir
John
Cadman'm kizlanyla
arkadalik
kurmuy hatta birok kere Cadman
ailesini yazhktaki ky evlerinde ziyaret etmigttr.
Oxford'dafizik doktorasi aligmasi yaparken bazi sismik aragtirmalar da
yapmig,
bu aragtirmala-
r1(girketin
kazi
yapmada yararlandigt
Hampshire blgesinde)
Anglo-ran'in
da kattlimlyla,
onlar-
la beraber
yapmigtl.
Bu
ahmalar
bitince
Anglo-iran
yan
pakayla,
McGhee'ye i;
teklifinde
bile
bulunmuytu. McGheebu
tekliti
ciddiye
ahp
dgnmg,
ancak
kabul etmemigti. Kabul etmeyi;
sebebi tamamen
memieket hasret nden
ve
bir
an
nce Amerika'ya dnmek istemesinden fleri
gelmiti.Sonraki
yillarda bu olaya
pu
szlerle deginmittir: "O gnlerde AIOC'a kargi (Anglo-Iran
Oil Company)yakm duygular
iindeydim."
Sonrakiolaylar McGhee'nin
isabetli hareket ettigini gstermigtir. McGhee'ninLousiana'da
byk bir
petrol
arazisi
bulmasi ingiltere'dendngnden hemen
sonraya,
IL
Dnya
Savagt'mn
baglangicina
rastlar.
Bu bulug
ona
servet,
bagtmsizlik
ve
mesleginin
geri
kalan kismini kamu hiz-
metine adama firsatt vermigtir. Sekinbir kigi olan EveretteDe Golyer'inkiztyla evlendi
ve or-
duda grev almcaya kadar De Golyer'in petrol degerlendirme firmasinda ortak olarak
aligti.
McGhee
gagmaz
bir Ingiliz hayramydi
(veyaaminm
daha ileri
bir agamasinda Ingilizce Konu-
ganlar
Birligi'nin bagkani olmugtur). Kesin olarak inandigt
ey,
ingilizier'inmutlaka kendi kendi-
lerinden
kurtanlmaya muhta olduklanydi. zellikle de,
petrole
kargi
takmdiklan
"on
dokuzun-
cu
yzyil"
tutumlarmin
kesinlikle
degigtirilmesi
gerektigine
inamyordu.
McGheebazi konularda
beyanlarda
bulunurken
ayni
zamanda
meslektaglarmm grglerini yansittrdi: "Irankonusunda
girketin
ve
ingilterehkmetinin gsterdigi grlmemig
ve
inati samaliklart" eleptirirken,
-ki
429
bunlar Digigleri Bakani Dean Acheson tarafmdan zetlenmigti-
McGheeher zamanki
gibi
hem
kendisinin hem de
meslektaglarinm
hakli
grglerini yansitmigtir.
Diger taraftan,
her
ne
kadar Amerikalilar inanmiyorsa
da, ingiltere
hkmeti
de Anglo-
Iran'laanlagmazlik halindeydi. Geri ngilterehkmetinin Anglo-Iran'da yzde 51
hissesi
var-
di
ama
bu,
iki
tarafarasmda
byk
bir yakmhk
ve
anlaylym
var
oldugu anlammda degildi. Tam
tersine
bu
ikisi
birbirlerine kargi gphe
ve
kin duymaktaydi
ve en etin
mcadeleyi de yine bir-
birlerine kargi veriyorlardi. Bu etin atigmalar ogu
zaman
oldugu gibi klasik dzeyde "Bagkan-
la
yneticiarasindakiatigma"geklindeydi.
Daha 1946 yllinda,
gnn
Digigleri
Bakamolan Er-
nest
Bevin bu konuda
gikyette
bulunarak
gunlan
sylemigti: "Anglo-Iran
tam
olarak devlet
ser-
mayesiyle iIeyen
zel bir girkettir
ve
yaptigt her
yey
mutlaka ngiltere
hkmeti
ve
ran
arasm-
daki
iligkilere
yansir,
bu da
bu iligkileri
etkiler. Benim DigigleriBakani
olarak
hkmetin bu b-
yk holdingi zerinde, hibir
gey
yapma
gcm
veya
nfuzum yoktur. Bildigimkadanyla teki
bakanhklarm da
yoktur."
.irketin
kendi aismdansa, durum
bambagkaydl. Bunlara
gre
girket dnyada ham
petrol
reticileri arasmda
ncyd
ve
petroln hemen hepsi de ran'dan
gelmekteydi.Diger taraf-
tan,
yine anladiklari kadanyla franda iyi bir anlagma yapmtyti. 1933szlegmesine gre
ran
yal-
mzca
i1etme
payi
almakla kalmlyor,
aynca
girketin
tm
dnyadan
elde ettigi krlardan da
yzde
20 ahyordu. Bu, anlagildigt
gibi,
diger herhangi bir petrol reticisinin
partlarmdanok
daha
iyi
artlar
demekti. Bundan bagka, art1k
Anglo-ran
en
byk uluslararasi
petrolgirketlerinden
biri
olmugtu.
Bundanbyle, kompleks
ve
global dzeyde i;
iligkilerinegirmeye yneliyordu.
Artik
Churchill'in
1914'teki
pay
aliminm hedefine
uygun olarak
faaliyet gsteriyor
ve
st dzey
yne-
ticisi
politikacilarm
ve
devlet memurlarmm
mdahale
ve
gtlerini istemiyordu.
Onlara gre
Anglo-Iran Bagkani Sir Wiliam Fraser'in kltc deyimiyle "Bati Yakasi'ndan
gelen
Baylar"
aika,
petrol
iginden
anlamazdi. Ashnda iran'da herhangi bir ip
yrtmenin
ne
demek oldugu-
nu
da bilmezlerdi. Ne
var
ki olaylar bunlarin
istedigt
gibi geligmeyecek, baskilar Anglo ran'i
1949yazinda, Iranlilar'la ek
bir uzlagma
yapmaya
zorlayacaktl. Bu, degigtirilen 1933 imtiyazina
konulan bir ektir. Bu yerii neri
igletme
paylarmm fazlaslyla artmimasmda,
toptan
demelerin
de adamaktlli ykseltilmesine ynelikti.
Anglo-iran
ve
ranhkmeti bu konuda anlagtiklan halde, Iranhkmett Parlamento'nun
itirazlyla
kargilagma korkusuyla anlagmayi bir
sene
sreyle askida birakip Meclis'e sevk
etme-
migtir. Sonunda1950Hazirani'nda anlagma Meclis'esevk edildi. Parlamento'daki
petrol
komis-
yonu
yeni anlagmayt giddetle
reddedip imtiyazin iptali
ynnde
oy
verdi
ve
Anglo ran
Sirke-
ti'nin millileptirilmesini
talepetti. Bu stralar Ingilizyanhst bir lider
suikastteOldrlmg, durum-
dan
korkuya kapilan Bagbakan, tedbirli
olmanm
en uygun
yol olduguna kanaat
getirerek,
ara-
buk istifa
etmigti.
Bagbakanliga
Sah
Hazretleri, Genelkurmay Bagkam olan-General Razmara'yt atad1. ince
yapill,
gen,
"askerlerin
askeri" olarak
tanman,
St. Cyr Fransiz Askeri Akademisi'nden
mezun,
hirsli
ve serinkanli
Razmara,
o
gne
kadar Iran'dahi
duyulmamt; bir
geyi
yapmt;
olmakla,yani
bir rgveti geri evirmekle n kazanmigti. icraatistrasmda Razmara,
Sah
ile arasmda daima bir
mesafe koymaya
ve kendine ait
bir
otorite
tesisineahymigttr.
Amerikahlar
ve
ingilizler Razma-
ra'yt
son
gans
olarak
grdler.
Simdi
ranhem komnist akimma
ve
hem
de dogrudan dogruya
Sovyet saldirisina her zamankinden daha
fazla
aikti.
Ayni
ay,
1950 Hazirani'nda, Kuzey Koreliler'in Gney Kore'yi iggal
etmesiyle SogukSava;
s1cak
savaga
dngecekti. 2aten teden
beri Sovyet
ve
Iranaskeri
kuvvetleri arasinda
simr atig-
malari
oluyordu.Su olay zerine Digigleri'nde
GeorgeMcGheeacil bir emirle Sovyetler'in
olasi
bir
Iran
iggalinde
Sovyetler'e kargi koymak iin gerekli
haztrhklann
yaptimasmi
istedi.
Kore Sa-
vagi'nm ortalarmda franpetrol
daha
da acillyet kazanmigti. Ortadogu retim
toplamimn
yzde
40'I
sadece ran'dangelmekteydi. Aynca f
ran'daki
Abadan rafinerisi de Dogu Yankresi'nde
430
uak yakiti reten
en
byk
petrol
kaynagi
idi. Savag
ortalanndaMcGhee'ninbyle bir emir
ve-
rigi bu nedenlere dayamr.
imdi
tehlikedaha da artmigti. Bunedenle ABDhkmeti
Ingilterehkmetine
daha ok
baski yaparak Anglo-Iran't, Iran
hkmetine kolayca kabul
edecegibir
teklifyapmaya zorlamak
istedi. Ne
var
ki SirWilliam.Fraser yle her
geye
kolaycaboyun egecek karakterde degildi.
Iran-
lilar'la
geirdigi
onca
yll
epeyce
deneyim kazanmltt;
onlarm
hkmet
sisteminin
saygiya
deger
olmadiginm bilincindeydi. Iranlllar'dansadece
nankrlk,dzen, arkadan
vurmave
yeni
talep-
ler beklenecegini lyi biliyordu. Amerikalilar'a kargi duygulannin da bundan daha sicak
oldugu
sylenemez.
Anglo- ran'in
bagma gelenlerden
Amerika'yi
sorumlu
tutuyor,
bunlarin Tahran poli-
tikasmaburnunu sokmasmdan
ve
bir de Amerikapetrol girketlerinin
-zellikle
Aramco-
Orta-
dogu'daki faaliyetierinden ileri
geldigitte
inamyordu.
Fraser kesinlikle
Anglo-ran'm
konumunu
saptamig olan
adamd1.
Herhangi bir kogul altin-
da muhalif kalmay1bilen
biriydi.
John
Cadman'm sahip
oldugu
diplomatik beceriden onda
eser
-
bile bulunmamasma kargin,
sert tutumu ve
-erigilmez
otoritesiyleAnglo-Iran'i
belirli
bir ynde
-kendi
istedigi ynde- idare
etmeyi
bilmigti.
Kendisine kargt ikilmasina
aslamsamaha
_etmez-
di. Gnnbirinde, Anglo-Iran'mKuveyt'teki
ortagl olan Gulf
Sirketi
ynetim bagkamondaki bu
zelligi
fark etmig, Fraser'in her kesim stnde
tam
egemenlik kurdugunu,
Anglo-iran'm
teki
mdrlerinin
onun yamnda
"seslerini
bile 1karmaya
cesaret
etmediklerini"
gzlemigti.Fraser
iin ortada dolaan bagkabir
sylenti
bu adamm
"tepeden
tirnagatam
bir iskoyali"
olduguydu.
Babasi, nde
gelengirketlerden
isko
KayayagiSirketi'ni kurmug olan
ve
bu
girketisonradan
Anglo-ran'a
satan
kipidir.
Sonradan
Fraser'in
emrinde aliganbiri
kendisi iin
espri olarak "Wil-
lie kayayagt ile birlikte geld " demigti. Aymadam bu kipi iin
gu
tanimlamay1
da
yapmigtir:."e-
tin pazarligm bir
yaam tarzt oldugupetrolclkteondan
daha iyisini
yapan
ikmamigtir."
Fraser,Britanya hkmetiyle hasim durumuna geldiginde de kendine
zg kipiligtnidegig-
tirmemigtir.Bu adam
hakkmda
egitligrgler
fleri srlmgt. Digigleri'nde
bir
yetkili
Fra-
ser'in
"tipki
Glasgow'lu bir maliyeci
grnmndeoldugunu,
onun
gibi,
defterde
gsteremedi-
gi
bir hesapla kar11agtigmda
evresini hor gren bir
tavtr
iine girdigini"sylemigtir. Kendisiyle
ly iligkisinde
bulunmuy bagka bir lngiliz
memur
da Fraser'in
"inati,
dar kafall,
cimri
bir
ihtiyar"
oldugunu iddia etmigtir. stdzey hkmet yetkililerinden birogu
zaman
zaman
bu adamin
igten ahnmasmi dgnm
ve
emekliye sevki konusu da
sik
sikgndemegelmigse
de,
bu adam-
lar
her nedense kendilerinde bunu yapacak
gc6grememiglerdir. Fraser'in,
tm
muhalifierine
kargi elinde
ok
byk bir kuvvet vardt. Su kuvvet
Anglo-Iran gelirlerinin devasa neminden
ve
ingiliz
hazinesine
ve
topyekn
ingilizekonomisine yaptigi ok byk katkilardan ileri
geli-
yordu.
Fraser,
Ingiliz
hkmetinin
ran'layeni bir uzlagma iin
yaptigi
sayisiz
girigimlere hl
gay-
niadan kargi koymuy
ve
bu konuda Amerika'nin
grgn kulak ardi etmigtir. Sonra
ne
olduysa
oldu, 1950
sonbaharmda Fraser birdenbire karakterine
ters
dgeti
ve
ondan hi beklenmeyen
bir degigimgsterdi.
Birden franiin okdaha fazla
para
aynlmasi
taleblyleortaya
tktive yalmz
bununta da kalmaylp Iran'm
iktisadi
geligiminin
ve
Iran egitiminin desteklenmesini
savunmaya
bagladi Acaba
ne
olmutu? Kugkuyok ki Fraser aniden hay1rseverlikkimligine brnmemigti!
Olsa
olsa
bu degigiklik Fraser'in "McGhee
Bombasi"
diyen bilinen
-Suudi Arabistan'da
"yan
ya.
riya"prensibini- grenmig
olmasmdan
ileri
gelmig
ve
Fraser acele
ile bir
geyler yapmak
geregini
duymutu.
Ne yazik ki
ok
ge
kalinmigti. Aralik ayinda Aramco ile
"yari
yariya" anlagmasi
ya-
pildigtduyurusu BagbakanRazmara'yi Ek Anlagma'dan
ekilmeyemechuredecek,
konu da
bu
gekilde kapanacakti.
Sonundabu defa Aramco, kendi
admayaptigt
"yan
yarlya"
teklifiyleortaya ikti.
Ancak,
artik bu
oran
yeterli
degildi.
Simdi
Iran'da
ne
kadar muhalif
varsa
hepsi dikkatini kt ghretli
Anglo-lran'a
yneltmigti. Su
muhalif
aktmm lideri
yaglicabir
"me
ale" olan Parlamento'nun
pet-
I
I
I
I
431
I
rol komisyonu bagkani Muhammed
Musaddik't1r. Musaddik
"igkence
eken
bu ulusun
talihsiz-
liklerinin hepsinin kaynagt
sadece petrol girketidir" diyordu. Buarada
bagka bir yetkili de Iran
petrol
endstrisinin
Anglo-ran'in
elinde
kalmaktansa atom
bombaslyla
tahrip
edilmesinin yeg-
lenmesi gerektig ni sylyordu.Bunlarin
hepsi petrolnmillileptirilmesini ve
Anglo-ran'm
dig-
lanmasim
istiyordu.
Eu
durumda Bagbakan
ne
yapacagim
bilemez duruma gelmigti.Sonunda,
1951
Marti'nda Parlamento'da yaptigi
bir konugmada kararmi aikladi
ve
millileptirmehareketi-
ne
kargi
oldugunu
kesin olarak
ilan etti. Bundan
drt
gn sonra,
Tahran'daki merkez camisine
girdigistrada,
gen
bir
marangozun
silahli saldmsma ugraylp
yagamim
yitirecekti. Marangoza
"ingilizler'in
yardakismi" ldrme
"kutsal
grevini"veren
islamci terristlerdir.
Razmara'tun
ldrlmesi uzlagma yanlilannm
moralini bozmug,
Sah'm
konumunu zay1f-
latmig
ve
ok
genig
bir ktle olan muhalefeti cesaretlendirmigtir. Razmara'nm
ldrlmesinden
bir
buuk
hafta
sonra
bu defa egitim
bakanma
suikast
yapilacaktL
Bu
ara
Meclis, petrol milli-
leptirmeye ynelik
bir karan geirme
pegindeydi,
ancak
bunun tohumlarmm
ekilmesi arabuk
olmadi. Ileriki gnlerde,
28
Nisan 1951'de
Meclis artik
tam
bir
Anglo-ran
dmani kesilmlyolan
Muhammed
Musaddik'i
lkenin
yeni Bagbakan'1
olarak
setl. Musaddik
byk
bir cogku ile mil-
lilegtirme
yasasini
hazirlad1.
Sah,
bu
yasayi
imzaladt
ve yasa
1 Mayis
tarihinde
yrrlge girdi.
Grnge
gre
Anglo-ran'm
fran'daki
gnleri artik sayillyd1.Milileptirme yasasmda girketten
"Eski
Sirket"
deyimiyle sz edilmesi de
bunu kamtlfyordu. ngilizBykelisi'nin raporunda
be-
lirttigi gibi, Anglo-Iran, dnyanm her
yamnda faaliyet gsterdigi
halde Iran'da
"yasal
olarak fes-
hedilmigti"
ve
Tahran
"girket n
artikvar
olmadig1"gibi bir yol
tutturmuytu.
Musaddik, ilk i; olarak Kuzistan Eyaleti'nin valisini Anglo-Iran'inkararghi
olan
Hrrem-
gehir blgesine gnderdi.Burayagelir
gelmez Vali nce binanm
nnde
bir
ko kesti
ve sonra
da kargisinda
11gmca tezahrat
gsteren
kalabaliga
imtiyazm
artik
hkmsz oldugunu
ilan
et-
ti.
Anglo-Iran'm
iran'daki
tesisleri,
rettigi petrolle birlikte artik
Iran
ulusunun mall olmutu.
Valinin bu konugmasim Musaddik'm
damadmm yaptigi
ok duygusal bagka bir konugma izledi.
Damat konugmasmda
smrgecilik
gnlerinin artik geride kaldigini,
pimdi
Onlerinde
refahla
do-
lu gnler
oldugunu bildiriyordu. Su konugmada damat bey heyecana dayanamayarak dgp ba-
yllmig
ve
grevlilerce
oradan uzaklagtirilmttt Yeni kurulan devlete bagli
petrol girketinin idari
heyeti bagkanligma Tahran niversitesi
Mhendislik Fakltesi Dekani Mehdi
Bezirgan getirildi.
Bagkan
vakit geirmeden Abadan'daki rafineri sahasma gitmigti. Beraberinde kirtasiye, lastik
stampa
gibi maddelerden bagka bir
de koskoca levha getirmisti. Levhada girketin adt yazillydt:
ranMilli Petrol
Sirketi.
Bu levha olis binalarmdan birine iviylemonte
edilecekti. Sonradan
bu
byk olaym
kutlanmasi iin birgok ko daha feda edilecekti... Ne
var
ki kolar kesilmig,
ama
istenen
olay
henz
yapilmamigtL
Bunu izleyen be;
ay
boyunca, Anglo-Iran'mfran'daki
stats
kesin olmayan belirsiz bir durumda tutulacakti.
htiyarMossy
Yetmigyaglarmda, gelimsiz
grngl, bagl
tamamensasiz,
uzun
burunlu,
parlak dgmeyi
an-
diran
gzleriyle
Muhammed
Musaddik gelecek
iki
sene
iin fran'mdrammda
tam
egemenlik
kurmuytur. Kurnazca bir tutumla
-yabanci
petrol girketleri, Amerikan
ve
ngiliz
hkmetleri,
Sah
ve
kendi milletinden olan rakipleri dahil-
herkes
ve
her
geyi
keskin
zekslyla
mat
etmigtir.
Kigisel
clarak aika grlen
eligkilerle dolu
bir insandi. Kozmopolit, egitimini avukat olarak
Fransa'da
ve
isvire'deyapmig
olan Musaddik,
koyu bir m lliyet
ve
yabanci dgmamydi. Ingi-
lizler'e kargi
sabit fikir haline getirdigi
dgmanca hislerle
doluydu. Yksek dzeyde bir brok-
ratin
oglu
ve
bir nceki hanedandan gelme bagka bir Sah'm
torununun torunu
olarak
tam
bir
aristokrat
olan
Musaddik,
iinde 150 ailenin yagadigi
bir kyde okgenig topraklara
sahipti. Yi-
ne
de
gariptir, reform,
cumhuriyetilik
ve
halk ylginlari
uyandmcisi
giysisine brnerek, gehir-
432
de
yagayan
kitlelere hitap
edip onlart
ayaklanmaya seferber ederek eylem
yapmig
biridir. Iran
SiyasalBilimler Okulu'nun ilk hocalarmdan
birl
olan Musaddik, 1906
anayasa
ihtilalinin rz-
grma kapilmigti. Eu inan
ona
kariyerinin sonraki
y111armdaher
zaman
yol gsterici olmutur.
I. Dnya
Savagi'ndan
sonra
VersayBang
Konferansi'na kat11mig,
orada
efsane komite "Comit
Resistance des Nation"un kurulmasini
saglamig
ve
yabanc1mdahalesine,zellikle de ngilte-
re'ye
kargt
Iran'm
davasim
savunmugtur.
Bu agnsina hibir yamt almamt; olarak
lkesine
dndgnde
bu konudaki mit
ve
idealizminin
smrcglerceihanete ugradigt inancin-
.daydi.
1920'lerde Musaddik,
egitli
bakanhk
grevinde bulunmuy
ve
Riza
Sah'm
ran't
diktatr-
lge dndrme
ve
kendisini lkenin mutlak hkimi
yapma
hareketlerine kar1
ikmigtir. Su yol-
daki gayretleri hapse atilmakla
ve
kenditopraklart
iinde
gzaltindabulundurulmakla dllendi-
rilmigti. Musaddik,
tutukluve
gzaltmda bulundugu
yillan
amatrce bazi
tibbiallymalaryapa-
rak
ve
homeopati yntemiyle
yapilan
tedavileri
inceleyerek geirmigtir. Riza
Sah'm
1941'de
tahttan
indirilerek ingilizler
ve
Amerikalilarca diglanmasi Musaddik'm
yenidenpolitika
sahnesi-
ne
atilmasmda etken olmuitu, Bundan
sonra
arabuk bir kimlerinden
yararlanarak yeni
bir
plan
yapacakti.
Yillarboyu hayatim adadigt
muhalif
kipiligiyle yagamim
iran'a,bu lkeyi yabanci
egemenliginden kurtarmaya adamig
"temiz"
adam olarak
gl
bir isim kazanacakti.
Musaddik, giyinigtarzmda
hem iddiasiz hem de eksantrikti. ranlilar'1
ve
nemli
yabanci
konuklan
oguzaman
p jamayla, yataga
uzanmig
olarak
kabul etmigtir. Yatakta bu kadar
ok
vakit
geirmesini
bazilan hayaller
grmesinebaglamigtir.
Koruyuculan
her
zaman
yanmda olur-
du. Hakli
olarak
daima
suikaste
ugramak korkusuyla
yaam14tir.
KonugmalanndaMusaddik,
o
an
iin
cam
nasil istiyorsa yle konuqur,
szleri
ne
kadar abartill
ve
hayale
dayali
olursaolsun
hi umursamazdi. Fakat
sonra,
igine geldiginde
hemen
bir
dakikada slubunu degigtirdigi, k-
ck bir gaka
veya
glckle
evvelce
sylediginin aksini syledigi olurdu.
Onun iin nemli
olan
tek
ey,
ana
hedefleri
olan
iki
amaca uygun
dgecek
gekilde
konugmakti.
Bunlar kendi si-
yasi konumunun
aynen
korunmasi
ve
yabancilarin
ve
ncelikle
de ingilizler'inlkeden kovul-
mastydi. Bu amalann gereklemesinde artistik yetenegini politika ile kaynagttrmay1
tam
bir
ustalikla baarmigtir. Bazen kamuya aikyerlerde
durup dururken
gzyaglanna
bogulur, inleyip
sizlanirdi:Konugma
yaparken
en
can
alici noktada bayilmak artik
onun
iin
det
olmugtu. Bir
seferindeyine her zamanki gibi, heyecanti bir dinleyici ktlesinin gzleri
nnde
Meclis'te ba-
yllip
yere
serilmigti.
Parlamento'da grevli
ve aym
zamanda hekim olan bir doktor derhal yardi-
ma
kogmu,
yagli
adamm
son
dakikalarml yagadtgi korkusuyla
Musaddik'mnabzini lmek iin
bilegini kavramigtl. Tam bu anda Musaddik'm
bir
gznaarak
doktora g0z kirptigt
sylenti-
ler
arasindadir.
Musaddik'la
igi
olan
Amerikall
ve
ingilizler
onu
"Mossy" olarak anard1. Anthony Eden bir
defasmda, pijamali haliyle demir karyolasma
uzanml;
"Ihtiyar
Mossy'nin",savagtan
sonra
kari-
katristler iin
en
lyi bir konu
olacagim
belirtmigti. Ona
en
ok kizanlar bile,
sonraki
yillarda bu
adamin garip ekiciligine
kapildiklanm
itiraf
etmiglerdir. Amerikahlar
nceleri
onu
mantikli, rill-
liyetl bir lider; kendislyle iqyapilabilir biri olarakgrmgt.SovyetlerBirligi'ne kargi bir siper
oldugunu
ve
reformcu oldugunu dgnmt. Musaddtk'myerine koyulacak
tek
alternatif olsa
olsa komnizm olurdu.
Sunu
da unutmamak
gerekir
ki, Amerika'nin
politikalanna
ve
dgnce-
lerine
bagtan
sana
gekilveren
faktr Soguk Savagdgnceleri
ve
korkusudur. Bu konuda Ameri-
kalilar ngilirler'den
ok
daha
hassasti. Ne
taraftan
bakihrsa bakilstn,
Washington
aisindan,
mo
dasi
gemig
Ingilizemperyalizmine
kargi
ikmak
iin
ortada yeteri
kadar sebep vardi.
Bagkan
Truman kadar nemli bir yetkili, bir gn, Anglo-Iran'dan WilliamFraser'in
tipkt
"tipik
bir
on
do-
kuzuncu yzyll smrge aragtincisma
benzedigini" sylemigti. Amerikalilar, ingilizler'in tersine,
Musaddik'in asil byk
sorununun
Iran'topraklanindeki rakiplerinde odaklandigim anlamigtt.
Musaddik, her
zaman
iin kendisinden
daha milliyeti,
daha
agm,
daha kuralci,daha
yabanci
433
dgmani olan kipilerden uzak durmak geregini duymugtur. Su
ara
sper gleri idare
etmekten
de geri kalmaz ancak
neticede onlarla
anlagmaya
da
girmezdi.
Sonunda Amerikalilar bu adam
kargismda daha
fazla
sabir
gsteremedi. Her
gey
olup bittikten
sonra
Dean
Acheson,Musaddik
haklanda
net
bir degerlendirme yapacak,
onun
"byk
bir aktr
ve
byk bir kumarbaz" oldu-
gunu
syleyecekti.
Ingilizler olaylan bagmdan beri ok daha farkh degerlendirmigtir. Amerika'mn
Musaddik
ile uzlagmanm
ne
kadar
zor oldugunu
bilmedigini dgnmglerdir, ngilizgrevliler
arasmda ko-
mnist
tehlikesinin
abartildigim syleyenler bile olmugtur. ingilizkabinesinin zeliranKomis-
yonu
BagkamPeter Ramsbotham, Musaddik iin "O bir Mslman'dir
ve
bu nedenle 1951'de
Rus
tarafma
dnmedi" demigti. Asil
tehlikeran'dayegermekte olan
ve
Ortadogu'da yerlegmi
politik
ve
iktisadi
ayarlamalara kargi duyulan
meraktan
ileri gellyordu. ngilizler'den bazilari
Musaddik'a
tam
bir
"ilgm"
gzyle
bakmigttr. Bylebir
adamla
ne
yapilabilirdi ki? Aynca,
Ingi-
liz Bykelisi Sir Francis Shepherd' ntamm1yla
Musaddik
"kurnaz,
kaypak
ve
tamamiylavic-
danstz" bir adamdt
ve
bu yzden
gayet
dikkatle
gzetimde
tutulmasi
gerekiyordu. Bykelinin
grgyle ranBagbakan1
daha
ok
"taksi
vazifesi
gren
bir ata" benziyordu
ve
bir paracik da
"esrar"
kokuyordu. Ancak Ingilizler'iMusaddik'a kar1bu derece cephe
aldtran
kendi milli kah-
ramanlan saydiklan Anglo-Iran
Sirketi'nin
ve
bizzat Ingiltere'ninpljamah bir
ihtlyar
kar1smda
dize gelmigolmasmdan
ileri
geliyordu.
YPlani
Anglo-Iran'1nmillileptirilmesinden
hemen
sonra,
ok kurnaz
ve
gvenilmez bir muhalif
.olan
Musaddik'la kargi kar1yakalan ingilizler, valdt
geirmeden
bir durum degerlendirmesi yaparak
genel
tercihin
hangi ynde oldugunu saptamak
istedi.
Genel
istek lkenin
en
degerli yabanci
varligt
ve
petroln bir numaralt kaynaginm
ne yapip
yap1p
mutlaka kurtanlmasi iin bir geyler
yapilmast
ynndeydi.
Ancak, yapilmast gereken
gey
neydi? Bu konuda kabine,
geici
olarak
as-
keri mdahale anlamma gelen YPlam'm
nerdi. taraflardaki
petrol
yataklart
kabinenin belirt-
tiginegre,
kolayca eripilemeyecek kadar
uzakti,
ancak dnyanm
en
byk
rafiner sinin
yerle-
im
yeri olan Abadan
farkllydL
Burasi
ok
daha akla
yatan
bir hedef olmaya msaitti. Srpriz
bir
saldmyla Abadan'i ele geirmek
pekl
mmknd.
abuk,.ancak.gl
bir kuvvet
gsterisi
belki de kaybolmuy olan
itibarlanm
geri
getirmeye
ve
durumu lehlerine
evirmeye
yeterli ola-
cakti.
...
Ancak belki de olmayacakt1. Belki bu ugurda
birok
Ingiliz
yagammt
yitirecekti
ya
da
esir alinacakti. teyandan ABDhkmeti de silahl1bir mdahaleden mutlaka kamilmasi in
baski yaplyordu. ngilizler'in gneyde
yapacagi silabli bir girigimin Ruslar'a kuzeyde ilerleme
hakki dogurmasindan
ve
sonunda ran'inDemirPerdearkasma
dgmesinden korkuyorlardi. As-
keri harektm
nlenmesini gerektiren daha bagka
engeller de sz konusuydu. rneginHindis-
tan
bagimsizligimyeni kazanmigt1
ve
artik acil bir
durumda kendisinden
yardim
istenecek bir
Hint
Ordusuda yoktu. Askeri bir mdahalede, ngiltere, modasigernig
emperyalizm uyguladi-
gi
bahanesiyle
tm
dnyada kmanmaya mahkm olacakti. Ingiltere'ninkendi gc daha gimdi-
den alabora olmugtu. demedengesinde kargilagtigiciddi sorunlar bu lkede
zaten
g diye bir
ey
birakmamigt1.Bu durumda
uzun
vadeli bir askeri mdahaleyi nasil kargilayabilirdi?
Kabinedeki bazi yeler
ise
daha farkh
dgnyordu.
Onlar btn bu
sorunlarmgerekten
de agilmast
zor
oldugunu
billyor,
ancak yine de ngiltere'nin
tm
Ortadogu'daki konumunun
ktlegmemesi iin silahh bir
girigimi
zorunlu
gryordu.
Savunma BakamEmmanuel Shinwell
grgngyle
ifade
ediyordu: "Eger gimdi iran'aistedigini
yapma
hakki
tamrsak,
Misir
ve
te-
ki Ortadogu lkeleri
aym
hakkm kendilerine de
tanmmasi
iin
tegvik
grmy olacaktir. Bundan
sonraki agamada
sira
Sveyg
Kanall'nm
milliletirilmesine
gelir."
Kabine digmda
Muhalefet
Lide-
434
ri
ve
imparatorlugun duyarli
savunucusu
Winston
Churchillise kendi
tutumunu
Atlee'ye
qu
szlerletammlamigt1:
"BirlegikDevletler'in
tutumu
bizde
olduka
byk
gokyaratmigtir. Anla-
ildigma
g0re bu lke
Hazar
Denizi'nden IranKrfezi'ne kadar
uzanan
bu
genig
blgenin
ger-
ek
degerini yeteri kadar kavramig
degil.
Kanimca bu
topraklar
Kore'den daha nemlidir."
Churchill,
"petrol
rezervleri dengesinin Ruslar'1bir
tecavzden
alikoyacak nemli bir faktr
01-
dugunu da" szlerinde vurgulayarak
belirtmigtir. Digigleri
Bakam
ise
"nce
kog
sonra
teslim
ol"
politikasma
kargiydi
ve
g kullanma yanhslydi. Abadan'da
yagayan
ok
sayidangiliz
ii
ve ai-
lelerin korunabilmesi
ve
gerektiginde hlgeyi
bogaltmasi
iin Kibns'a birok paragt getirildi
ve
bunlar yerlerine yerlegtirildi. Ba211anna
gre
btn bu hazirhklar Ingiltere'ninYPlani'm
uy-
gulayacagmmigaretiydi
ve
bir
egitprovayd1. Giderekyok olan emperyalist gcnn yeniden
kamtlanmasi
iin bir
tr
denemeydi.
Averell
Harikalar
Diyarmda
Durum
silahhbir mdahaleninsz konusu oldugunu gsteriyordu
ve
btt da Washington'un
ani-
den alarm
anlarimalmasinaneden oldu. Ingilterepekl iran'tdogrudan, Sovyetler'inkollan
arasma
atabilirdi. Dean Acheson konuyu grgmek iin
alelaceleIngilizBykeliyle
ve
eski
dostu Olan
Averell Harriman'la randevu ayarladi. Harriman'in
evinde,PotomacNehri'ne
bakan
verandada
oturduklan bir haziran gecesi Acheson konuyu atl
ve ok
aik gekilde, Ingllizler'i
yapmak istedilderi, kendi
grgne gre
sama veya tehlikeli
olan eylemden vazgeirmek istedi-
gini
syledi. Harriman'm Ingiltereile
iran'm
arasim
bulmak iin arabulaculuk
yapmastni
nerdi.
Oradahazir
bulunan
herkes bu nerlyi olumlu kargilamigti.Birtek
Harriman byle bir greve
hi de sicak
bakmiyordu.
isteksizolmasma
kargm
sonunda
o
da
grevi
kabul
etti.
Uzun
boylu,
sert
grnglbir adam olan Harriman, serbest igini birakip devlet
memuru
olmuy bir mltimilyonerdi. Ogne kadar pek
ok
karmagtk
ve
hassas
sorunu
bagarlyla zmle-
m ti. ll. Dnya Savagi'mn
ilk
yillannda Roosevelt'in zel
temsilciligini
yapmig,
Moskova
ve
Londra'da bykeli olmugtu. Ayrica Ticaret Bakam
ve MarshallPlam'mn Avrupa'daki
ABD
temsilcisi
olarak
grev
almigt1.Ancak,
yine
de
o
gne
kadar hibir
zaman
bu
denliacayip bir
uz-
lagma inarabuluculuk
yapmamigtl.
Tahran'a 1951yih Haziran
ayi
ortasmda ulagti. Kendisine
iki kigi
eglikediyordu. ABDOrdusu'ndan evirmen olarak kat11anBinbagi
VernonWalters (Mu-
saddik,grgmenin Eranstzca olarak yapilmasini
istemigtij
ve
Marshall Plam'nda petrol
iglerini
yklenen
ve
o
gnlerde de kendi zel
danigmanlik
firmastmhenz kurmug
olan
Walter Levy.
Ingilizler
Harriman'm drst
arabuluculuk ro1n istemeyerek
kabul etmigti. Onlar asil,
bazi Amerikahlar'in uluslararasi petrol sorunlarmda
"devletin
gerek
khini" dedikleri Levy iin
endigellydi. Levy fikrini aika belirtti
ve
Anglo-Iran konumunun
son
derece yozlagmig oldugu-
nu,
bu nedenle
artik
eski haline dnmesinin
mmkn olmadiglm ifade
etti. Bu
szleri
ile Ame-
rikalilar'm
oktan
beri bildigi bir
yeyi
yinelemigoluyordu. Kanisina gre, eger Ingilizler petrolde
eski konumlanna
yeniden kavugmak istlyorsa yapacaklari tek
bir
gey
vardi.
Anglo-ran'in
varh-
gim,
somut olarak
"kamulle"
etmeli
ve
bu varhgtn etkisini yeni aacaklan bir girketle, bir kon-
sorsiyum'la
"sulandirmaltydllar."
Bu yeni girket,aralarmda Amerikari kkenliler de olan belirli
sayida bir
girketlergrubunun
kontrolnde olmaltydi. Ingilizlerbu
teklifi
duyduklan
zaman, bu-
nu
nc bir ingilizgirketinin
"melezlegtirilmesi"
olarak algilayacak
ve tepkigsterecekti.
Kon-
sorstyumteklifinin
asil
amacimn
Amerikan girketlerindenkaynaklandigmdan
gphe
ettiler.
Amerikan
girketlerinintetikte
bekledigi, ran'agirmek iin firsat kolladigi grgndeydiler. ingl-
lizler'in bu konudaki gpheleri, resmi bir gezide olan
John
E Kennedy'm Tahran'a
gelmesiyle
bsbtn
artmtyti.
John
E Kennedy
gen
bir Kongre yesi olan Amerikan temsilcisiydi
ve
evvel-
ce
Londra'da
bykelilik
yapmig
olan Amerikan Bykelisi'nin de
ogluydu.Kennedy Tah-
ran'da, ngiltereBykelisine, bir
zm bulunmadigi
takdirde
"Amerika'nm devreye
girmesi-
435
nin
lyi
olacaglDl"
Sylemigtir.
Tahran'daki
ikametlerinde Harriman
ve grubu
Sah'm
saraylarin-
dan birinde konuk edilmiglerdi.
Byk kabul
salonunun tmduvarlarl bagtan
sona
binlerce k-
k
ayna
paralanylakaphyd1.
Bunlar mcevhergibi
parhyor, ilk'bakigta
grenleri
hayran bira-
kip
egzotik
bir etki
yarattyordu. Harriman
ve
grubu
ilk
gnlerde,burada
iki
ay
kalacaklarmi hi
hesaba katmamiglardt nceonlan
hayran b1rakan
atmosfer,
giderek canlarin1sikmaya baglaya-
cakti.
Sonunda Harriman,
yamnda
Walters
oldugu
halde Musaddik'la bulugmaya
gitti.
Musaddik
onlari,
saraym
tam
tersine
son
derece mtevazi
olan
zel
ikametghmda kabul etmigti. Bagba-
kan'i yatagma
sirt
st
uzanmig,
ellerini
ensesinin altmda kenetlemig
buldular. Herhangl bir
su-
ikaste
nlem olarak eri kolayca girilmesini engellemek iin
odaya
ailan
iki
kapi da birer gard
-
ropla
bloke
edilmigti.
Harriman'la Walters'in odaya girdigini gren Musaddik
selam
yerine
iki
elini hafife kald1rarak konuklarini selamladt. Bundan
sonra
da
hi
vakit kaybetmeden ingiliz-
ler'e karg1 duygulanm anlatmaya bagladt Musaddik konuklanna
gunlan
sylyordu: "Siz onla-
nn ne
denli dzenbaz oldugunu bilemezsiniz.
Ne kadar
geytan
olduklanm bilemezsiniz. Dokun-
duklari her
geyi
nas11anmda mahvettiklerini
bilemezsiniz."
Harriman itiraz
etmeye
yeltendi. O da Ingilizler'i
lyi
tamrdi.Orada
hykelilik
yapmigt1.
Harriman bu konuda gunlari syledi: "Sizi
temin
ederim ki onlarda iyisi de vardir, kts de
var-
dir
ve
genelde hyk
ogunluk
iyiyle kt arasindadir."
Bu
sz
zerine Musaddik ne
dogrulup
Harriman'm
elini
tutacak
ve
hafife
glmseye-
cekti. Konugmalarimn
ilerleyen
dakikalarmda Musaddik
gzbebegi
olan kiymetli
torununun
tahsili
nedeniyle
lkesinde bulunmadigtna deginecekti. Harriman
ona ocugun
nerede okudu-
gunu
sordugunda Musaddik
gu
yaniti
vermigtir: "Nerede olacak,
tab ngiltere'de. Bagkanerede
olabilir ki?"
Taraf1arkonugma srecinde
kendilerine
uygun
birer
oturma
konumu
setiler. Musaddik
hi deti olmayan bir
gey
yaparak konugmay1bazen oturarak bazen de yatagtna
uzamp
ellerini
ense
altmda birleptirerek
srdrd.
Binbagi Walters bagdag kurarak yatagin ayak
ucuna
iligti.
Harriman ise yataga yanagtirilmigbir sandalyede, bu iki
adamm ortasmda oturmaktan bagka
a-
re
bulamamigtl. Su oturma
gekli kulaklari
az
igiten Musaddik iin uygundu. Konuma sresince
Walter Levy de sik sikgrgmelere
katilmigt1r.
teOrtadogu'nun
sava; sonu
petrol dzeni
ve
si-
yasi dzenlenmesinin kaderi byle
"ilgin"
ve
"grlmeye
deger" bir meknda
saptanmigtir.
Musaddikbtn
konugma boyunca gerekle
fantezi arasinda gidip gelmigti. yleki
Walters'in
ilerde
ne
olacagini kestirmek iin Washington'dan Alice Harikalar Diyannda kitabmi
getirttigt
bile sylenir.
Su konugmayt
izleyen
gnlerdeLevy'ninde yardimlyla
Harriman petrol isinin gerekleri
konusunda Musaddik'1 egitmeye
ahgti. Truman
ve
Acheson'a gnderdigi telgraflardaHarriman
izlenimlerini
qu
cmlerle dile
getirecekti:
"Musaddik bir hayal
dnyasmda
ya1yor.
Bu hayal
dnyasmda petrolclg millileptirmeyeynelik
en
basit bir
yasa
maddesinin bile krli bir ip
ya-
ratacagina inanlyor
ve
herkesten, kendi
koydugu kogullar altmda iran'ayardim etmesini bekli-
yor."
Harriman
ve
Levy, Musaddik'l
egitirken
pazarlamaya
ailan kapilann nemi zerinde de
durmulardL
Ancak bu hibir
ige yaramadt
irkete
"Anglo-tran"
admm
verilmesinin btn
pet-
roln Iran'da
retildigl
anlamma gelmedigni
de aiklamaya aligm141ardt
Elde
edilengelirlerin
sadece fran'dankaynaklanmadigim, rafiner
ve
dagitimm da ok
nemli
olup bunlarm bagka l-
kelerde
yapildlgLm
anlatmayaahgtilar.
Musaddik konumalarm
can
alici bir noktasmda birden
durup daha
ok
gelir
talebinde
bulunuyordu. Gelirin bir varilden alman
egitlimamullerden
de-
gl,
bir varil petrol zerinden saptanmasmda
Israr
edlyordu. Sonunda Harriman
aresizlik
iinde
Musaddik'a
gunu
syleyecekti: "Dr.Musaddik
ltfen
gunu
kabul edin ki, btn bu konulari a101-
a
bir
yoldan
zmlemek
istiyorsak, belirli
bazl
iikeler zerinde
anlagmamiz gerekir."
Musaddik
gznn ucuyla Harriman'a balap
u
yamtt
verecekti:
"Ne
gibi
ilkeler?"
436
"rriegin
gu
ilke;
hibir
gey
o geyiolugturan
paralann btnnden daha byk olamaz."
Musaddik, Harriman'i bagtan agagtszp
Fransizca
olarak
gunu sylemigtir:
"Bu dogru de-
gildir."
Harriman, Frans1zcabilmedigi halde Musaddik'm
ne
demek istedigini anlamig, ancak duy-
duguna inanamamigtl.
Su
yzden
yan
kukulu bir sesle Musaddik'a
pusoruyu
yneltti: "Dogru
degildir, demekle neyi kastettiniz?"
"Ne mi kastettim? Burada bir
tilkioldugunu
Varsayin.
Tilkininkuyrugu
oguzaman
vcu-
dundan
gok
daha
uzundur." Bu
salvoatigin1
yaptiktan
sonra
Bagbakan
yorgani
kafasma
ekecek,
sagdan sola durmadan dnp kahkahalarla
glecekti.
Yine de bazen, ok
seyrek
de olsa,
gnnkonugmalari
sona
erdiginde Musaddik'mbir -
zmn
erevesi
zerinde
anlagirgibi grndg
olurdu.
Ancak,
ertesi sabah
grgmeyi
sr-
drmek iin
gelenAmerikahlar'a
Musaddik
grgmeye
devam
edemeyecegl cevabml verirdi.
Musaddik iin, petrol pazarmdan
veya
uluslararasi politikadan
ok
daha
nemli
olan,bir
btn
olarak alindiginda petrol konusunun ran'm
i politikasinda
nasil bir rol
oynayacagi,
bunlara kar-
1
Sah
yanlilan da dahil,
sagve
solundaki
rakiplerinin nasil
tepki gsterecegiydi.
En
ok
da,
ya-
hanct
dnyayla hibir bag istemeyen
agin
Mslmanlar'dankorkuyordu. GeneralRazmara'mn
daha birka
ay
nce
agm
Islamcilarca
ldrldgn bir
trl
akimdan
ikararmyordu.
Harriman, Musaddik'in bu korkunun penesinde oldugunu sezmigti. Konuyu konugmak
iin dinci sagc11annlideri
ve
IL Dnya Savagi'ndaMihver lke sempatizam oldugu iin hapse
atilmig olan Ayetullah Kayani'yigrmeyegitti.
Bu Molla,
Ingilizlerhaklanda hibir
gey
bilmedi-
gini,
bildigi
tekgeyin
onlarm dnya yzndeki
en
kt kigileroldugunu sylemigti. Mollanm g-
rgyle yabancilann
topu
birden ktyd
ve
kendilerine laylk
olan muameleyi
grmeliydiler.
Konugmanmileri dakikalannda bu dela
Ayetullah
on
yll kadar nce
petrol
ahymasi yapmak iin
ran'agelmig
olan
Amerikah'nm yksn
anlatmaya
bagladi.Tahran'da
caddenin
ortasmda
si-
lahli saldinya
ugraylp
vurulmug,acele
hastaneye kaldinlmigti. Tam bu
sitada
lin etmek iin
Amerikah'mn pegine
dgen
ayaktakimihastaneyibasmig, ameliyat
masasmda
bulduklan Ameri-
kall'yi koyun
gibi
dogramiglardL
Bu yky anlattiktan
sonra
Ayetullahbu
defa
Harriman'a balop
qu
szleri sylemeyi
de
ihmal etmemigti: "Anladm1zm17"
Harriman
tehdit
edilmekte oldugunu hemen anlamigtt. Sinirden agzmi kenetlemig, fkesi-
ni kontrol
etmeye aliglyordu.
Buz
gibi
soguk fakat
elik
glbi kuvvetli bir sesle
gunlari
syledi:
"Saym Ayetullah,
punu
bilmenizi isterim ki ben bugne kadar birok tehlikeli durumla kargilag-
timve
yle
kolayca korkan bir kigidegilimdit
"
Ayetullah bu
tepki
kargisinda
omuz
silkip
gunu
syleyecekti: "Siz
bilirsiniz, isterseniz bir
deneyin."
Konugma boyunca Ayetullah Kayanihi durmadan Musaddik'i elegtirmig,
onu en
kt
sa-
yllan bir sula, ingiliz
yanhst
olmakla
sulamigti.
Kagani'ye
gre
"bag
egecekolan
Musaddik'm
kam da
tipkl
Razmara
gibisokaklardasel gibi
akacakt1." Kagani'nin Musaddik kargismda esiz,
ok tehlikeli
bir muhalif oldugu artik tartigilamazdi. Musaddik'a gelince, arada
geen
gnler
Harriman'da bu adama kargi bir
tr gefkat
uyandirmigti. Aktrce
tavnyla
insani eglendiren, bir
bakima zarif kipiligiyle
Harriman'1etkilemig,
o
da Musaddik'ayzne karpt deglse bile
arkasm-
dan
"Mossy"demeye
baglamigt1.
-
Aynca artik Harriman, ufukta
zm
iin
bir
mit
1pigt
da
grmgt.
Bu bir
clasilikla
modus
vivendiyani
geici
anlagma olabillrdi.
Uakla
Londra'ya dndgnde, bu konuyu
izleyip
devam
ettirinek iin1ngilizler'in Iran'azel bir
uzlagtinci
gndermesininerdi. Bu iq iin Richard Stokes
admda
sosyalist
bir
milyoner seildi
ve
bu kipi bir kez daha
ran'a
dnen Harriman'm
egliginde
Tahran'a hareket etti. Stokes
amacini
saptamlti.
Kendinden emin olarak
ne
yapmak
istedigini
ce-
saretle aiklad1:Musaddik'm nne
"reddedemeyecegi
kadar
cazip bir teklifle"ikacaktt.
437
Stokes'laberaber Tahran'a dnenler arasinda, Yakit
ve EnerjiBakanhgiDalmi Mstegari,
gl kigi Sir Donald Fergusson da vard1.
Fergusson
Anglo-ran't
her
zaman
iin
eleptirmig
ve
BagkamSirWilliamFraser'i dar
grgl,
diktatr
ve
byk siyasi atilim konularmda duyarstz bir
adam olarak
grmgtr.
Aynca
sorunun
herhangt bir gekildezlecegi konusunda
tereddd
vardi. Bir anlagmanm bazi zorba hkmetlerle
i;
yapan
diger Ingiliz
yabanctyatinmlanninher
birini
tehdit
etmesinden korkuyordu. Zaten byle bir durumda zorba hkmetlere kargm
etkin
bir
yaptinmsz
konusu
degildi. Fergusson
grglerini
qu szlerle
ifade
etmigtir:"rantoprakla-
rmda
petrol
kegfeden, hunu
topraktanikaran,
rafinerlyi ypan, 30-40lkede ranpetrol iin
pazar
yaratan, iskele, depolama
tanki
ve pompa,
tanker
ve
teki dagitim aralanm bu ige adayan
hep ingiliz
igletmeciligi olmugtur." Bu
sebeplere
dayanarak Mslmanlann dini lideri olan Aga
Han'm
istedigi
"yan
yanya"
bir anlagma vicdani
a1dan
da
"samayd1"
ve sama
oldugu
aika
gsterilmeliydi.
Ne
olursa olsun,
Fergusson Musaddik'm
gerek
amacinm
"daha
iyi mali gartlar" degil,
fran'agiderekdaha etkili olmaya baglayan bu girketten kurtulmak oldugunu, girketi Iran'dan
1-
kanp atmak
istedigini
anlamigtL
Musaddik
Anglo-Iran'inbir kez
daha lkeye
girmesine
hi
ni-
yetli degildi. Aynca, artik zerinden atmak iin
o
kadar aligtigtbazi
tutkulann
da
esirl olmugtu.
Bu sebeplerden dolayt
ikinci
uzlagma grgmelerinde,
anlagma
gerekleptigi
takdirde,Iranpet-
rol
endstrisini kimin ynetip denetleyecegini
bilen
yoktu.
nk
bu konuda kesin bir anlagma
yolu
bulunmamigti. Stokes'ingrevyaptigt
dnemde bag uzlagtincihk
yapmig
olan Peter Rams-
botham
sonradan bu konuda gunlan sylemigtir: "Kaldigimiz
saraym
bahesinde
geceleyin
yap-
tigimiz
uzlagma toplantisitipki
Figaro
operasmm son
sahnesi gibiydi. Gl dallan arkasmda
za-
man zaman
belirip
kaybolan, mphem bazi
gekillergryorduk.Herkesbirbirinin arkasmdan
casusluk
yaplyordu.
nsanlannhepsi birden
pusuya
yatmig glbiydi.
Kiminle konugtugumuzu, ki-
minle muhatap oldugumuzu bir
trl
anlayamadik. Yalmzbiz degil, Musaddikda anlayamadi."
SonundaStokesher geyi arkada birakip
gitmeye
karar verdi. Bylece hem
o
kendi dneminde,
hem de Harriman daha
uzun
sren misyonunda yenilglye
ugram1lardi.
Harriman gzlemlerini
yle noktalamigt1r:"Musaddik'm petrol politikasiingilizler'inkiyle eligki
ve atigma
halindey-
di. Ihtilafm
sona
ermesiyle kendi iktidannm
da
son
bulacagina inanm1ti."
Tahran'dan aynlirken
bindigi uakta Harriman bir
itirafta bulunup
"Ben
yenilglye
aligik
degilim,
konu bu kadar basit"
demitir.
Su
da unutuimamahdir ki Harriman
o
gne kadar hibir
zaman
"htiyar Mossy" gibi bi-
riyle iq
yapmamigt1.
"Siki Dur Agagilik Adam!"
-
Abadan'a Veda
Bu
ara,
petrol
blgelerinde
ve
rafineride, operasyonlar durma noktasma gelmigti. Ingilizler
tan-
ker
sahiplerinin
"almmig
petrol" aldiklari
takdirde
yasal nlem
alacaklan
tehdidiyle
petrole
am-
bargo koymayi
bagardt
Aynca, Ingilterefran'a
giren
mallara da ambargo uyguladi. nglltereBan-
kasi da iran'a sagladigi tm finans
ve ticaret
iglemlerini
askiya aldi. K1sacaekonomik bir
savag
baglatilmigti.
Buna kargt IranMeclisi yeni bir
yasa
ikararak
tepkisini
gsterdi
ve
misilleme olarak
"sabo-
taj
veya
dikkatsizlik" suuyla
hkm
giymig
kipinin
lm
cezasina
arptinlacagi
karanm hkme
baglad1. Su
ara
Anglo-ran'm
Iran'dakiGenelMdr Eric Drake'e-de bir mektup gnderilmig,
kendisinin
"sabotaj
ve
dikkatsi2likten" sulandigt duyurulmuytu. IngilizBykelisi'nin
tavsiye-
siyle Drake,
areyi
kk bir uaga atlayarak lkeyi
terk
etmede buldu. Darake bu
tarihten
son-
ra
Anglo-ran'm
petrol
iglerini nce Irak'taki bir olisten, daha
sonra
da Krfez'deki bir gemiden
idare etmigtir. ngllizGenelkurmayl'la
Sveyte
katildigt bir
toplantidan
sonra
Drake
sahte
bir
kimlikle
ngiltere'ye kamig,
oraya vant varmaz
da derhal
Atlee kabinesiyle
toplantlya
agrilmly-
ti.
Drake'e yapilan
agn, toplantlya davet edilmemig olan
ve
ok meggul oldugu iin Drake'i
ara-
438
mayan
Sir William
Fraser'i bir hayli kizdirmigti. Ne de alsa Drake
Anglo-ran'm
o
blgedeki ada-
mi
olmaktan te
biri degildi. Fraser'in fkesine kargin Drake
toplantlya
katilmigtir. Bagbakan'm
ikametghi olan
Downing Street
10'a girerken Drake bekleyen
gazetecileri
atlatmak iin arka
baheden binaya
u2anan
gizli
bir geidi kullanmigtl. Kabine
yelerine Drake
gunlari
syledi; In-
giltere Abadan konusunda hibir
gey
yapmayip
pasif kalacak olursa,
ileride
SveygKanali
dahil,
ok byk kayiplara ugrayacakti. Eu toplantidan
sonra
bu defa da Muhalefet Lideri Winston
Churchillile
grgmeye
gtrld. Churchill nceona
kabine toplantismda
konuqulanlar hak-
kmda bazi
sorular
sordu,
sonra
da grlergibi
bir sesle "Silahm
var mi
Drake" diye
sordu.
Drake,
Churchill'e
aiklama
yaparak fran'dayeni 1kan
bir
yasa
geregince ruhsatsiz silah ta1yanlara
lm
cezast
verildigini,
kendisinin de bu nedenle silahmt Iranmakamlarma
teslim
ettigini syle-
di. Churchillbu
defa
ona
gt verircesine
0yle
diyecekti:
"Biliyor
musun
Drake,
gerektigiza-
man
silahmla bir adamin
igini bitirebilirsin! Ben bunu
biliyorum,
nk
ben bitirdim."
Harriman
ve
Stoke'un
iglerinde baansiz olmalan, ngiltere hkmetini bir
kez daha, Aba-
dan'i
ve
rafineriyi ele geirmede
askeri kuvvetlerden yararlanmayi dgndrmeye baglamigt1.
Bunun iin
gizliden
gizllye askeri
hazirlik da yapilmly, 1951Eyll'nde
bu hazirliklar fevkalade
yogunluk
kazanmigti.
yle
ki
eger
bu
tarihte
Abadan'1
almakiin
bir
operasyona
giripilseydi
bu
iy
on
iki
saate
kalmaz hitirilml; olurdu. Ancak, bu yapilmigolsa bile elde
ne
kalacakt1?O
zaman
tm
Iranhalla Ingilizler'ekargi birlik
yaparak
harekete gemezler miydi?
Amerika BirlegikDev-
letleri'yle kopma riskini ggslemigolmazlar
miyd1?
Her
ne
sebepleolursa
olsun sonunda
spriz
operasyondan vazgeildi.
Atlee, kabinesin n yelerine
gunu
syleyecekti: "ranlilar'm
Aba-
dan'da
yagayan
ngilizler'i oradan kovmasi lkemiz iin
utan
verici bir durum olur." Ama h-
kmet her
geye
kargin Iranzerine silahh g kullanmamaya karar vermigti, Olayageri
dnp
yeniden baktigimizda bunalimm
ilk
aylarmda
kamuoyunun askeri kuvvet yanlisi oldugunu gr-
rz. Ancak sonradan bu yapilmadlgliin, bazi ingilizler'e
greIngiltere
Ortadogu'da nemli iti-
bar kaybma ugramigttr.
25 Eyll 1951'de
Musaddik bir bildiri yaymlayarakAbadan'da
yagayan
son
birka ngiliz'e
Abadan'1terk etmeleri
iin bir hafta sre
tanidi.
Bundan birka gn
sonra
da Ayetullah Kagani
ingilizler'in
lkeyi
terkettigi gn
milli bayram olarak
ilan
etti.
Ayetullah'a.gre bu
"ingiliz
h-
kmetine
duyduklan
nefretin ifade edildigi
bir
gnd."
Abadan'daki
komplekste ise
ayri
bir bay-
ram
yaamyordu. ngiliz
petrolcler
ve
hastane hem ireleri
hep bir arada bir
gece
tertiplem ,
arkilar syleyerek egleniyortardi; yaptiklan
bir gsteriye de "Siki
dur, apagilikadam!" adim
ver-
miglerdi.
4 Ekimsabahi petrolclerve
aileleri
o
gne
kadar sosyal toplanti
yerleri olan Gymkhana
Kulb nnde
topland11ar.
Yanlarma oltalarin1,
tenis
raketi
ve
golf
malzemelerini
almiglard1.
Birkai kpeklerini de
getirmigti.
Kpeklerin ogu daha nce ldrlmg oldugundan, sayilan
azdt Gruptarafinericilerden
bagka
konutunu
idare
etmig
olan
cesur
bir bayan da
vardi.
Daha
birka
gn evvel
tankla bahesine giren Iranltbir komutant
gemsiyesiyle
durdurmaya aligmigti.
Sonradan
papaz
da kulbe gelip onlara
katildl.
O gne kadar Abadan'da
yaamig
ingilizcamiast-
nm
tm
gemigini
-"orada
dogan, vaftiz edilen, evlenen
veya
lenlerin"
evrakinm
bulundugu
kilisesini- kilitledikten
sonra
gelmigti.
Onlan limanda nehir yukari, Irak'taki gvenli Basra limamna gtrecek olan Mauritius
kruvazr bekllyordu. Geminin bandosu
sikici
protokol kuralim yerine getirerekiranmilli
mar-
mi
alarken
sava
gemisinin
sandallan da
gemlylesahilarasmda mekik
dokuyor,
gemiye bine-
cekleri
getiriyordu. gleyedogru artik
herkes
gemiye
binmigti. Mauritius,agir agir yol alipnehir
yukari Basra
istikametinde
seyretmeye
baglad1.
Bando mzige devam etmekteydi, ancak
bu defa
"Colonel
Bogey"
parkismialiyordu.
Sicak
gney
altmda, yolcular
koro halinde
"gu
nl"
askeri
marym
yayimlanmamig olan mstehcen
paralarmi gark1
halinde bagtrarak
sylyordu.
Mzikli
gsteri halinde
yansittiklari
bu dearjla
ngiltere,
kendisine
ait olan
en
byk tek denizaqin
iglet-
439
mesine
ve
dnyanm
en
byk rafineris ne elveda der
gtbiydi.O
sira
rafinerinin ahymasi
tam
anlamiyla durdurulmugtu. Ingiltere
sava;
sonunda,
son
alti
yildir emperyalist
gcn bir hayli
kaybetmigtL Bu sahne ise itibari
aisindan olduka
kltcydu.Ortadogu petrol imtiyazlan
iinde
ilk olan bu
tesis
aym
zamanda da
tasflyeedilen
ilk imtiyaz
olmugtu.
"Birazc1k Silah Sesi"
Ingiltere
franpetrolne
ambargo
koymugtu
ve
bu etkin bir
gekildeuygulanlyordu.Klsmen
am-
bargo yznden, kismen de Anglo-Iran'm nlem alm1olmasi
nedeniyle,artik ran'dandnyaya
petrol gelmiyordu.
Anglo-Iran'in
tastiyeedilmeden
aldigL
nlem,
ran'danpetrol alan rafinerici-
lere
ve
dagitimcilara yasal
yaptinm
uygulamasmi neren bir
tedbirdir.
Ambargo etkili
olmasma
etkiliydi
ancak
bir de sakmcasi vardi. Siyasi
durumun
ok
kritik oldugu bir dnemde, Kore
Sava-
I
sirasmda
dnya
ticaret
hayatmdan
nemli
miktarda
petrolnekilmesineneden olmutu.
a-
re
olarak Asya'nm bazi yerlerinde
karne
uygulamasina
gidildi. Sveyfin dogusunda
"gereksiz"
uuglar yasaklandi. Yine de
bunlar
sorunu
tmylezmlemiyordu. Birlegik
Devletler
Savun-
masi
Petrol
daresi'nin
yapmig
oldugutahmine
dnk aragtirma korkutucu bir duruma igaret
ediyordu.
Anlagildigmagre lranpetrol olmadika, 1951ylli
sonuna
kadar,
dnya petrol
talebi,
dnya petrol
arzim
agacakti.
Bu dgg durdurmak iin
arabukbir mekanizmabulundu
ve
yerine yerlegtirildi. Su
mekanizma,
II. DnyaSavagi'ndaoldugu
gibi,
Anglo-Amerikanigbirligine
dayamr. BirlegikDev-
letler'de
on
dokuz
petrol
girketi
bir
araya gelip,
1950
Savunma GretimYasas1'na
gre
faaliyet
gsterecek
ve
antitrst'ten muaf
tutulacak
bir komisyon
olugturacaktL
Bu
Gnll Komis-
yon'un
amaa
petrol
arz ve
tesislerini
koordine etmekti. Eukomisyon darbogazlan
ve
petrol kit
hgmi ntemek iin
petrol potansiyelini
dnyanm
egitliyerlerinegtrpgetiren
benzer
amali
bir
Ingilizkomisyonuyla yakm igbirligihalinde
aligmigtir.
Sirketler
BirlegikDevletler'de,Suudi
Arabistan'da, Kuveyt
ve
Irak'ta petrol retiminin artinlmasi iin kendilerini zorlayarak
bir hayli
gayret gstermigtir. Zamanla,
sava;
sonundapetrol retimindeki
byk
geligmeninIran'a
uygu-
lanan
ambargoda yardimci oldugu, nceleri korkulan
petrol
kitllgLmn
gereklegmedig1
memnun-
lukla
gzlendi.
195l'de fran
petrol gnde sadece
20.000 varile
dgmgt,
oysa
bu
miktar
1950 yllmda
666.000 varildi. Eu arada dnya toplam retiminin 1950'de
gnde
10,9
milyon
varil olmasma kargm 1952'degnde
13,0 milyon
olmuqtu.
Buiseiran'm
1950'deki
retim
top-
lammm katim
aan
bir artig demektir!
1951 Ekimi'nde lgiPartisi hkmeti
yerine
Winston Churchill bagkanhgmdaki muhafaza-
kr hkmetin iktidara
gelmesiyle
Ingiltere'nin
franpetrol kargismdaki
tutumu
bsbtnkati-
laacaktL
Churchill
o
gnlerdeyetmigyedi
yagmdayd1.O siralar Musaddik,Churchill'den beg
ya;
daha
genti.
Artik
Churchill
yagini
gstermeye baglaylp, kafasimn
eskisi
gibialigmadigindan
gikyet ederken
"ah
qu
ihtiyar kafam"
demeyi det etmigti. Yine de konu iran'mmillileptirmesi-
ne
geldigindeeski
dn
vermez tutumunu
devam ettiriyordu. Kanismagre iPartisi hk-
meti
bu konuda hem ok kararsiz hem de ok zay1fdavranmigti. Eger
o
gnlerde
iktidarda
ken-
disi
olsaydi, Truman'a
syledigi
gibi,
"Millet
silah tik1rtisi
duymug olurdu.
Ingilizler'in iran'dan
tekmelenerekatilmastndansa, kendisi
olsa
buna silahla kargi Royardi." Churchill' n bu szlerin-
de muhtegem bir espri, bir eskiye dng
vardir.Hatirlanacagiglbi,
yaklagik
otuz
yedi yll nce
Donanmanm Birinci Komutani olarak, hkmeti adma Anglo-Iran'danhisse almigt1.
Simdi
de
bunca
yll politikada
ayakta kalmigbiri olarak,
kazandigiengin
deneyimiyle
bir kez daha,
girketin
en
bunahmh gnlerinde yeniden hkmetin bagma getirillyordu.
Sirket ,
gcnn
yettigi
son
noktayakadar
savunmaya
azimliydi.
Churchill kabinesinin Digigleri Bakan1, konuya farkl1 bir
aidan
bakan Sir Anthony
Eden'di.
L Dnya Sava1'ndan
sonra
Oxford'da
okdyan Eden'in
tez
konusu Dogu Dilleri idi
ve
440
kendisi Fars
dilinde
ylldizbir grenciydi. Fars edebiyatmm gzelliklerine hayran
olan
Eden bir
bakima kendini bu gzelliklereadamigti. grencilik ytllaritamamlandiktan
sonra
Edeniranlilar
ile
olan
haglanni koparmamigt1.
1933'te
DigigleriBakanligtmsteart olarak,
Riza
Sah'in
Anglo-
Iran'1d1;lamasi sonunda
ortaya gikan
bunalimda, krizin zmnde nemli bir
rol
oynamigtl.
Bundansekiz yll
sonra,
1941'de DigigleriBakam'yken, Riza
Sah'm
Naziler'le
flrtettiginigzle-
mig,
bundan
endige
duyarak, ran'in
iggal
edilip Riza
ah'in
alaag edilmesi kararmda byk
katkisi olmuytut. Kigiselolarak bu lke
onu
bylemig
gibiydi
ve
bu yzden de Iran'abirok de-
fa
gidipgelmigti.
195l'de bu defa DiigleriBakant olarak
gittignde,
bellegindeki
ranataszleri-
ni
hl
unutmamigti.
Ancak, gimdi ortada ok byk boyotlu bir kriz vardi; bunun
sonucu
da
millileptirme
ve
Abadan'dan diglanma olmutu.
Bu
onu
uyandtrdi. O
gnlerde
yu
sz syledigi
unutulmayacakttr: "Tm Ortadogu'daotoritemizgiddetle
sars11migtir."
Bu kriz Eden iin kipisel olarak da acilarla doludur. Eden'in, ahsi mal varliginin ogu Ang-
lo-ranstoklanna bagllyd1.Bu
girkette
hissesi vardi,
o
gnlerde bunlarm flyat1ykselmigti. Son-
radan
uzun uzun
dgndkten
sonra,
bu stoklarda hkmetin de hissesi oldugunu bildigi
ve ya-
sal
olarak
da bir
sakmca
olmadigt halde,
bu
hisseleri elinde
tutmanm
uygun
olmadigim dgn-
m
ve
hisseleri hemen yok pahasma satmigtt. Byle yapmakla gelecekteki
mali
gvencesini
ta
mamen
elden
ikarmigoluyordu.
Yaptigtbu hareket
ona
ok
pahaltya mal
olmug,
kydeki yazlik
evini
bile
eldentkarmigt1.
Muhafazakrlarm yeniden
iktidara gelmesiyle Londra
ve
Washington'un
arasmi aan
te-
mel anlagmazlik bsbtn derinlegmig
ve
belirginlegmigti.
Amerikahlar Musaddik'm dgmesi
halinde
onun
yerine komnistlerin gelmesinden
korktuklari iin,
ne
kadar
can
siktc1olsa
da,
Musaddik'la beraber
olmamn,
ona
kargi olmaktan daha lyi oldugunu dgnyordu. ngilizlerse,
tam
aksine, Musaddtk devrilecek olursayerine ok
daha akl1baginda bir hkmetin
geeceg[nl
ve
bunun
ne
kadar abuk
olursa
o
kadar iyi
sonu
verecegl dgncesindeydi. Byle bir durum-
da fran'u uysal davranmasi
ve
Musaddik'm kipisel masumiyete sigtnma
yeteneginin
dnyanm
drt bir yaninda
lkeleri harekete
getirmesi
kaimlmazdi. Bu da
tm
dnyada salgin bir hastalik
gib yayilacak, milliyetilik
ve
kamulagtirma
rzgn estirecekti. nglltereyabanc1kaynakli
var-
liklarmdan geri kalamm
riske
atmay1gze alamazdi. Yakit
ve
Enerji Bakanhgl'ndan SirDonald
Fergusson bu
konudaki
grgn
Qu
gekilde
ifade edecekti: "Ingilterehkmetinin
yapmaya
mecbur oldugu bir
gey
vardir. En st
dzey bir
yetkiliagzmdan Amerika BirlegikDevletleri'ne,
ran'm
komnizmden kurtanlmasi lin Musaddik'm bu
grevde tutulmasmin
ne
anlama geldigt
sylenmelidir.
Amerika
byle bir
geyi
yaptigi takdirde,
Iran't kurtanrken bizim
lkemizi
tehlike-
ye
almig
olacaktir." Tm bu konularda ingilterehkmeti
iinde
egitlitartigmalar
yapillyor,
kim
ne
yapilacagini, kimin kimi sulayacagim bilmiyordu. Aynca
Anglo-ran'a
kizanlar
ve
her
eyin
onun
bilgisizligindenkaynaklandigina
inananlar
da vardt
Eden
bile ahsen girketin
bagka-
ni
Sir
William'dan gikyet
ediyor,
bu kipinin
"dumanli
bir hayal dnyasmda yaadigim" syl-
yordu.
1951
sonbaharmda,ngilizler'in
Abadan'dan
aynligindan
birka hafta
sonra,
Musaddik Bir-
legmigMilletler'de irandavasini savunmak iin BirlegikDevletler'e
gitti.
Bu
ara
Washington'a
da ugraylp Truman
ve
Acheson karismda davasin1 anlatmig,
aym
zamanda
iktisadi
yardim iste-
migti. Amerikan
hkmetinin istedigi
iran'da
istikrann
saglanmasi
idi;
ancak bunu Musad-
dik'tan
istemek iin henz hazir degildi. Bu
yzden
o
grgmede
Musaddik'tan byle
bir
gey
is-
tenmemigti.Grgme
sirasmda Musaddik Truman
ve
Acheson'a
"ok
fakir, lden olugmug
-
kumdan
ibaret
bir lke adina" konugtugunu syleyerek konuya girdig nde, Acheson
onun
sz-
n kesip "Evet,
ayni
zamanda petrolnzle
Texas'a benzeyen
bir lke adina!"
diyerek
mdaha-
le etmigti. IranBagbakani
bu konugma sonunda
ok
az
bir ekonomik
yardim
alacakti.
Diger
taraftan
Bakan Yardimcis1George McGhee, Musaddik'la yaptigt seksen
saatlik ko-
nugmadan
sonra
Ba
bakan'm
asil maksadmi sezmigti. Musaddik'm bu ziyaretinin
esas
amact
bir
441
zm
taslagi zerinde anlagmakti. Elindeki
taslagagre
Abadan rafinerisi Hallanda Krali-
yet/Shell karmasimn
oluyordu(tabii
girkete
Ingilizdegil, Hollandah kimligt verilmesi koguluy-
la). Anglo-Iran'a
da zel bir petrol ahm kontrab tammyordu. Kontrat
"yan
yanya"
prensibineg-
re uygulanacakti.
Tm bunlara
ilaveten Musaddik ek
bir
part
zerinde de
Israr
ediyordu.
Hibir
ingiliz
teknisyeninin ran'da
ah;masina izin verilmeyecekti. Acheson pahsen bu
taslagtn
ana
zelliklerini Paris'te bir gle yemeginde Eden'e de duyuracakti. Acheson daha
sonra
kendisini
Digigleri'ndemerakla bekleyen McGhee
ve
digerlerineParis'tentelefonettigi
zaman
onlara
gu
raporu
iletmigti: Musaddik'm ne.srdg ek
part
Eden'ialgmadndrmgt
ve
Eden bu partm
ngiltereadma kk dgrc oldugu inancmdaydi,
aynca
Eden
taslaktakitekliflere
btnyle
karytyd1. Eu
taslaga
epeyce
mit baglamigolanMcGheesylenenler
kargismda donup kalacakti.
11eride,
o ana
iligkin izlenimlerini
pyle anlatmigtir: "Bubenim iin dnyamn
sonu
gelmig g bi
bir
geydi."Ancak ortada
Musaddik'm da
aym
duygulari
tagidigmaait
hibir belirti yoktu. Hatta
kendisinin
gerekten
anlagma
istedigt bile sylenemezdi. Amerika'dan aynlmasindan bir
gece
nce bir Amerikah'ya yylesylemigti: "Anlamiyor
musunuz
ben Iran'aeli bogdnmekle konu-
mumu
ok
daha
saglamlagtinyorum. Eger elimde bana bagli fanatiklere
yutturmam
geren
bir
an-
lagmayla dnmg olsaydim, durumum
bu kadar saglamolmazdi."
"Mossy"nin bu
gariptutumuna
kargm Truman idaresi
onunla bir anlaymaya
varma
midi-
ni yitirmemigti. Amerikan Digigleri'ne
ve
Londra DigigleriBakanligna bagvuran girketler bir
konsorsiyum
kurarak Iran
petrol
endstrisini
zerlerine
almak
istediklerini bildiriyorlardi. Bagka
bir dahiyane fikir de Dnya Bankas1'ndan
gelmigti.Bu banka, konu kesin
olarak bir
zme
ka-
Vuuncaya
kadar fran'daki petrol
operasyonunun
yeddiemin olarak kendisine verilmesini
teklif
etmigti.
Bu
teklifierin
hepsi de petrol millileptirmeye
ve tran
tarafmdan
kontrol
olasiligmm
azal-
tilmasma
ve
Anglo-Iran'a da bir rol verilmesine ynelikti. Ne
var
ki Iranbunlann hibirinekargi
ilgi
gstermemig,
uzlagma
igareti vermemigtir.
Kriz bylece, 1952'nin ilk aylarmda giderek giddetlenirken, Musaddik hkmeti de
pet-
roln
satamaz
duruma
gelmig
ve parasiz
kalmigt1.Ekonomikkopullar her
gn
biraz daha k-
tlegiyordu.Ancak, bunlann h biri Musaddik
in
nemli degildl. Onun gznde
nemli
olan
tek
gey,
yabancilan lkeden def etmek gibi tarihi
amact
gereklegtirmig
popler bir milli lider
olarak
tanmmakve
bir de lkesinin
milli itibanmn
yeniden
kazamlmasim
grmekti.
Kendisi
birok defa, kendi atsmdan petroln
toprak
altinda kalmasmda hibir sakmca
grmedig ni,
ile-
ride
bundan
gelecek
kugaklann
yararlanabilecegini sylemigtir.
Amerika'mn
Tahran'daki By-
kelisi bir
gzlemde bulunmug, Musaddik'in
Sah'a
kargi kkl bir antipatisi oldugunu
sezmigti.
Kendi
yorumuna
gre, bu
"gizliden
gizliyehor grme"eski,
aristokrat bir aileden gelen birinin
"yerden
bitmig bir diktatrn"
"gsz
ogluna" duydugu
bir
antipatiydi.
Ancak Musaddik'm
kendisi
de, anayasal dzenci oldugu halde,
lkeyi idare
etmede h de anayasal olmayan yn-
temlere
bagvurmuytur.
rneginpolitikasmayn vermede sokaktaki ayak
takimmdanyararlan-
migtir. Bagbakanlik hayatmda giderek
daha diktatr
olmuqtur.Birmuhalefet liderl kendisi iin
yle demigti: "Ben bagmdan beri bu
adamm
byk
makamlara
uygun
olmadigim syler durur-
dum. Ancak
en
kt ryalanmda, kbuslanmda bile
onun
gibiyetmig
yagmda birinin halk
kit-
lelerini
ayaklandirabilecegini
hayal edemezdim. Durmadan Meclis'e ayak
takimiyla
saldiran
byle bir adam, halk iin bir beladan bagka bir
gey olamaz."Musaddik'm bir
abasi
da
politika
sahasmda
hi de boga atilmayacak bir
"yeniliki"
olmaya
aligmakti. Ortadoguliderleri
arasm-
da
taraftarlarim
harekete
geirmek
iin radyodan yararlanan
ilk
lider Musaddik'tir.O radyodan
agri
yaptigmda,
binlerce, hatta bazen
yzbinlerce
kigi koparak gelir, ilgmlar gibi sokaklan
tu-
tup,
Kuran'danayetler okuyarak etraft sindirir,
muhalefet
yanlist
gazete
brolanmn
camim er-
evesini
tahrip
ederJerdi.
Musaddik'mbu derece sevilmesi kargisinda
Sah
ne
yapacagim bilme-
yip aresiz kalmigti. Bir
gn
Amerikan Bykel si'ne
gyle
syleyecekti:
"Ne
yapabilirim
ki?
aresizim."
442
arki
Sz: "gans.Bu Akgam Bana Gl Ltfen"
Bu siralardan Acheson bir kez daha Eden'le bir
araya
gelmigti. Eden
ona
bu konumada "Belki
de nmzdeki bir agamada
Sah'a
bir zorunlulugu...
Musaddik'1iktidardandgrmek zorunlu-
lugunu...* telkin etmemiz gerekebilir" demigti. Eden'in bu
szne
karym, gerek BirlegikDev-
letler, gerekse
Britanya, konuyu Musaddik'la diplomasi aracihglyla
zme abasmdanvazge-
memiglerdi. Bu
ara
Truman, Churchill'den
Iran millileptirme
yasasim
kahul etmesini biletalep
etmig, konuya gylegirmigti: "Bumillileptirme
konusu
anlagildigma
gre, franh'ningznde Ku-
ran
kadar kutsal olmug... Eger Irartkomnistlerin
tuzagma
dgerse, bunun
sorumlulugu
bize
ait olacak
ve
hibirimiz
megru
konumlarm
sonuna
kadar
savunulmamig
olmasmdan
memnun-
luk duyacak degliz." Churchill
Truman'in bu
grgnolumlu
kargilamig,Musaddik'a beraber-
ce
bir bagvuru yapilmasmi
nermigti. Churchill
gu
grgleri
de.ifade
etmigtir:
"Unutmayalim ki
kargimizdaki adam, iflasm,
ihtilalin
ve
lmn
esiginde olan, fakat yine de bence
'tam
bir adam'
.
olan
biridir. Ona
bir
araya
gelip beraberce yaldagirsak,
saninm
ikna
edilebilir."
Truman, biraz tereddtle
de
olsa
Churchill'den gelen uzlayma iin ortaklaa bagvuru
teldi-
fini kabul etti. Planlan geregince Musaddik'la millilegtirilen
yeylere
verilecek
tazminatitespit
edeceklerdi. Ancak
Musaddik
uzun
sre kaip onlari atlattiktan
ve
konuyu ilgililerle
uzun
uzun
tartigtiktansonra
teklifi
kabul etmedigini bildirecek,
gereke
olarak, bunun Anglo-iran
Petrol
Sirketi'nin
kurdugu bir
"tuzak"
oldugunu
syleyecekti.
Trumanidaresinin
son
buldugu
gnlerde
artik hem Amerikahlar hem
de Ingilizler Musad-
dik'tan midi kesmigti. 1952'nin
sonlarmdangilizler Amerikahlar'a, Iran
hkmetinde bir de-
gigme
olmast,
daha dogrusu bir askeri darbe iin, birlikte
ahyma
olasihgtndan
sz
etmeye
bagla-
yacakti. Yoklamakabilindenyap11an
bu
teklife
Amerika nce
yanit vermedi
ve cevabmiEisenho-
wer
idaresi iktidara
gelinceye kadar erteledi. Eisenhowergelince
teklif
DigigleriBakam
John
Fos-
ter
Dulles
ve
kardegi, Merkez stihbaratServisi'nin yeni bakam Allen'in
destek
vermesiyle
olumlu kargilandi
ve
onaylandi.
Truman
i.daresinin
son,
Eisenhoweridaresinin ilk haftalarmda, BirlegikDevletler fran
ve
Ingilterearasmda petrol
anlagmasi yapilmasma ynelik bagkabir girigimdedaha bulunmutu. Bir
sr sinir bozucu grgmelerden
sonra
Musaddik het zamanki
gibi buna da hayir demigti. Ne
var
ki Iran'dakopullar
o
gne kadar daha da ktlegmigti.
Millllegt rmehareketinden nce, pet-
rol ihracatt
dig
ticaretin
te ikisini
ve aynca
hkmet
gelirlerinin
yansim
kargilarken,
son
iki
ylldan beri petrolden hibir gelir gelmemigti. Enflasyonbaymi almiggidiyor, ekonomi ise
para-
lanmaktaydi. Millilegtirdikten
sonra
lkenin durumu millileymeden nceki duruma oranla, ok
daha ktlegmigti. lkede
yasa ve
dzen diye bir
gey
yoktu. Tahran'daki polis
tegkilatimn
bagt
bile kainlarak ldrlmgt. Btn bu olaylar
yaamrken
Musaddik'm idarede
dahiyane
bir ba-
an
gsterdigi
de sylenemez. Kabine
toplantilanm
artik
tamamen
yatagindan
idare
ediyordu.
1953
yllmm ilk
aylarmda bir
a'tihm
yaparak giderek
zayillamakta olan
yurtiindeki itibanm
kuv-
vetlendirmeye yeltendi
ve
bunu bagarmak iin eline
daha
okgalmak
istedi. Bunu, sikiyne-
tim
uygulamak, kararnameyle hkmet etmek, askeri
toplantilann
kontroln elde
tutmak,
muhalefeti
sindirmek
ve
susturmak, senatoyu fesh etmek, millet meclisini eritmek
ve
Sovyet sti-
liyle, kendisini yzde 99 zafere kavugturan bir halkoyu yapmak istemigtfr.Aradan
geen zaman
iinde bir vakitler Musaddik'i destekleyen milliyetiler
ve
reformcular da, gc
tekelinealdigi,
*
Zaman
zaman
Acheson
ve
Eden birbirlerini yanh; anlardi. Eden bunun neden ileri geldigini bilmi-
yordu. Ona gre "Acheson
tipik
bir Amerikan yurttagma
benzemlyordu." Bunun Acheson'un
annesi-
nin Kanadah olmasmdan ileri geldigini dgnyordu. Bir gn New York'tanWashington'a uarken,
uakta bulunan bir Amerikan donanma
subayi ona
bir
not
geirdi. Notta
pu
satirlar yazillydi: "Siz
ya
Dean Acheson
ya
da Anthony Eden
olmalismiz.
Hangisi olursaniz olun, ltfen hattra defterimi imza-
lar misin;z?"
443
"halk
dalkavuklugu"na
ve
Tudeh Partisi'ne giderek daha
ok
yaslandigt iin
ona
kargi cephe al-
dilar.
Musaddik
gcn
daha da
artirma
yolunda
mcadeleverirken dini kesime bagli
olanlar
da
ondan
uzaklagmig, muhalif kanada
gemiglerdi.
Sonunda
onun
Islamlyet'in dgmani olduguna
karar verdiler.
O gnler
Timedergisi Musaddik'i
"YilmAdami"
semigti.
Bazi muhalillerin g-
Znde
yalmzca bu bile
onun
Amerikan
ajamoldugunun
kanitlydi. Musaddik'in
son
zamanlarda
Sah'l
diglamak iin bir
mizansen dzenlemekte
oldugu,
bunun iin
gerekli
hazirhklan
yaptigml
gsteren
bazi
igaretler
de
vardi. SovyetlerBirligi'neglderek
daha
ok
yakmlaglyordu.
Sah'a
ge-
lince
o
her
zaman oldugu
gibi ok mitsizdi.
Musaddik
Moskova'yagz larplyordu. Bu,Tahran'a yeni bir SovyetBykelisi'nin
gelme-
siyle bsbtn
aiga ikti.
Yeni bykeii, 1948'de,
Prag'dakikomnistler darbe
yapip
iktidan
aldiklan
zaman
orada
bykel lik
yapmt;
olan
kigiydi. Ruslar kendi
ajanlari
ve
Tudeh
aracihgly-
la ran'msiyasi kontroln ele
geirme
pegindeydi. Bunu
grmemek
iin
aptal olmak lazimdt.
Romanov'lar
ve
Bolgevikler dahil btn Ruslar'm
teden
beri zlemi
olan bir hedet sonunda ok
yalana
gelmigti.
Nazi
SovyetPaktt'mnbir
parast
olarak Kremlin
"beklentilerinin"
merkeziola-
rak iran'i
hedef almigti. Artik kesilecek
tavuk
belliydi;
imdi
sira onu
yolmaya
gelmigti.
Washington'da Milli Gvenlik Kurulu
siksik
toplamyordu. Bu
sikicitoplantilarm
birinde
DigigleriBakani Dulles,
Iran'mgelecegi iin
tahmin
yaparak, Iran'mok yakmda Musaddik
ida-
resinde bir diktatrlk olacagtm, bunu da bir komnist iktidarm izleyecegini
syleyecekti. Dul-
les szlerini
gyle
srdrmtr: "Bu
takdirde i; hr
dnyanin iran
petrol
retiminin
sagladigt
sayisiz
nimetlerden yoksun kalmastyla bitmeyecek, bu nimetler Ruslar'm eline geecektir.
By-
lece Rusya bundan byle petrol kaynaklan konusunda
tm
endigelerinden styrilmigolacaktir.]
Daha da kts... Iranbag
egecek
olursa,
ok
yakmda, Ortadogu'nun teki
blgeleri de dnya
petrolrezervinin yzde 60'mi olugturan petrolleriyle komnist idareye geeceklerdir."
Dulles'in
konugmasmi
dinleyen Bagkan Eisenhower
ona
bir
soru
yneltmigti.
Soruguydu:
"Pekl, s zce durumu kurtarmak
iin herhangi bir
somut
are
var un?" Evet vard1]
Digeryandan ingilizler
tarafmda
DiigleriBakam Eden de larmlytl.
Ne
var
ki hasta
oldugu
iin
1953 Temmuzu'nda henz nekahette bulundugu iin fazla
bir
yey
yapamlyordu. Sonunda
Dig leri sorumlulugunu bizzat stlenen Churchill, Musaddik'i devirmek iin
yapilan plam
onaylayarak
imzalayacakti.
Amerikahlar da
ayni
geyiyapmigti. Dulles'in sonradan anlattigma g-
re, onun
deyimiyle
operasyon
"aktif"
hale getirildi. Musaddik'la yapilan
atigmaya,
Sah'm
sadik
adami
General Fazlullah Zahidi liderlik etti. iki
bat1h
lke bu olayda
darbeye
kendilerinin sebep
olmadigim, buna Musaddik'm
Sebep
oldugunu
Ve darbenin
Sahve
Zahidi'nin
tertipled gi
bir
kari darbe oldugunu sylemiIerdir.
"Ajax Operasyonu" denen
bu eylemin
saha
kontrol ClA'da Kermit Roosevelt'e verilmigti.
Kermit, Thedore Roosevelt'in
torunudur.
Eu i;
iin gereken
destek
Ml ingiliz
istihbaratmdan
saglanmigti. Kim Roosevelt fran'a
1953 Temmuz
ayi
ortasmda, motosikletiyle geldigi Irak'tan
girdi. Ancak nce daha Ajax Operasyonu baglamadan durumdan
gplenenen
Sah'l
yatigtirmak,
gerekmigti. Kendisine
plamn
gerekoldugu
Ve
baan
gansi
bulundugu konusunda
teminat
veril
di.
Sah
ABDhkmetinin Musaddik'in sempatisini
kazanmaya
aligtigm1ok lyi biliyordu. Ayn-
ca
Musaddik'm
bir Ingilizajam olmasmdan.da kugkulamyordu ki bu biraz hatall bir grgt. So-
nunda Roosevelt,
Sah'la
gizlicegrgmek
ve
kendisini yatigttrmak iin
gecenin
ilerlem
bir
sa-
atindesaray1n
bahesine szld. Buraya bir arabamn zeminine serilmigbir
yorgan
altmda giz-
Jenerek, taksfyle
girmigtir.
abalan
sonunda
Sah'i
inandirmayt bagarmigttr.
Ajax Operasyonu 1953 Agustosu'nun ortalannda heyecanh
ve
dramatik
bir atmosfer iin-
de uygulanmigtl.
Budramatik eserde
yer
alan her
aktrn
ayri
bir kod
adi
vardt.
Sah'm
kod ad1
"lzci",
Musaddik'in
"ihtiyar
rahatsiz edici
bcek"
anlamindaki
"the
old bugger" idi.
Roose-
velt'in ise birden fazla kod
adi vardi ki bunlardan biri
smir
bekilerinden birinin
admi yanlig
te-
laffuz
etmesinden kaynaklanmigtir: "Mr.
Scar
on
Right Forehead
"
(alnm
sag tarafmdakiBayYa-
444
ra) idi. RooseveltAjax Operasyonu'nda birka
gn Tahran'da, adamlarinm birinin
evinde kal-
migti.
Burada,
tam
bir
sinir
kp halinde
neticeyi
beklerken,
can
sikintismdan sik
sik"LuckBe
a
Lady Tonight"
(Sans
bu
akpam bana
gl
ltfen) admda,
gnnBroadway'de
"Guysand Dolls"
(Erkekler
ve
Bebekler)
adindaen tutulanmzikall dinlemeyi
det
etmigti.
Bu
parla
daha
sonra
Ajax Operasyonu'nusimgeleyen parki
olmuqtur.
Ancak baglangita
gans
hi de iyi
gibi
grnmyordu.
Operasyonun
Sah'in
Musaddik'i
ata-
cagim bildirecegi
tarihtebaglamast planlandigi halde, bu
mmknolmami,
emir
gn gecik-
meyle
teblig
edildigi iin Musaddik hundan
yararlanarak
ya taraftarlarmdanbiti
ya
da Sovyetis-
tihbaratmca
belirsiz bir
yere
kairilmisti.
Musaddik
Sah'm
emrini
kendisine
ulagtiran
subayitu-
tuklatmig,
bu defa kendisi
Sah'i
alaagi
etmeye
girigmigtir.Bu
ara
GeneralZahidi de saklanmak-
taydi. Btn sokaklar Musaddik yanillan
ve
Tudeh Partisi'nce
sarilmigtl. Bu kipiler Tahran
mey-
danlarmda
dikili
Sah'm
babasinm heykellerine saldinp
bunlankirip
geirdiler.
Sah'm
kendisi de
aresizlik
iinde ka1p
nce
Ba'gdat'a
sigmdl. Kendi grgne gre
kargi darbe hareketi banla-
mannyti
ve
bir
daha
Tahran'a dnme midi de kalmamigti.
Bu
aradaBagdat'taki AmerikanB-
ykelisi'ne
"ok
yaktnda i;
aramaya
baglayacagim,
nk
kalabahk bir ailesi oldugunu
ve
iran
digmdaki mal varhgmin da ok
az
oldugunu"sylemigtir.
Sah'm
Bagdat'tan
sonraki
ikinci duragt
Roma'dir.Burada kendisi
ve egiExcelsiorOteli'nde
kiraladiklan bir daireye yerleytiler. Gerekten de yanlarmda hibir
giyecek,hibir bagaj
veya pa-
ra
yoktu. Kraliecebinde be; kurug nakit olmadan,
magazalan
dolagipbir geyler
satm
almaya
a-
11;acakt1. Bu krallyet ifti
gimdiyemeklerini
otelin herkese aik salonunda yiyor, haberleri ikinci
elden,
otelde konaklayan
gazetecilerden
allyordu. Sonu olarak bu
iftinExcelsiorOtell'ndeki
gnleri
son
derece endigeli
ve
sinirli
geiyordu.
18Agustos'ta Bakanhk Msteparl Walter Bedell Smith, Eisenhower'e AjaxOperasyonu'nun
bagarisizliklasonulandigm bildirmig
ve
sonra
da puntarieklemigti: "Artik franolayimbtnyle
yeni bagtan ele almallyiz. Bunu yaparken,eger ran'danherhangi bir
malimizi
kurtarmak istlyor-
sak, belki de yine Musaddik'tan
medet
ummamiz
gerekecektir.
Sunu
da belirtmeleyim
ki bu, in-
gllizler aisindan
igleri biraz daha zorlagtiracaktir."
Ancak hemen
ertesi sabah
Tahran'darzgr
bu defa bagka ynden
esmeye
baglayacakti.
GeneralZahidi basm
toplantisi
yapmig,
basin
men-
suplarma
Sah'm
Musaddik'1 azlettigini bildiren yazismm kopyalarim dagitmigti. Ilk anda,
ah
yanhlari kk bir gsteri yaptilar, fakat
sonra
bu gsteri byyerek
tmsokaklan
sardi.
Sah
lehi-
ne
tezahrat
yapan
byk bir kalabahk durmadan haykiriyor,insanlarm
takla
attiklan, el stnde
durduklar1
grlyordu;greiler
de kaslarmi gstererek grege
tutuguyor,
agirlikkaldiran
cam-
bazlar
demir ubuklar stnde gsteri yap1yordu. Pazar yerlerinde baglayan
tezahrat giderek
byyerek
gehrin
merkezine de
yayilmigtt. Su halk ktleleri haykinglarlylaMusaddik'a olan nef-
retlerini
ve Sah'a
olan bagliliklarimgsteriyordu.Sir anda her
yer
yeniden
Sah'in
fotograflanyla
doldurulmugtu. Arabalar
Sah'l
desteklediklerini
gstermek.iin farlartn1yaktilar. Arada
sokak
kavgalan
iktiysa
da
tm
cogku
ve
agirlikkesinlikle
Sah
yanlisi glerdeydi. Artik herkes
Sah'in
Musaddik't azlettigini
ve
yerine Zahidi'yi atadigini grenmigti.
Ordunun kilit yerlerinde olanlar
da
Sah'a
katihyor,
Sah
yanlist gstericileri yatigttrmak
iin
yola
ikmigasker
ve
polisler
ok
ge-
meden grevlerini
unutup
onlara katillyordu. Musaddik kurtulugu arka bahesindeki duvardan
atlayip kamada bulmugtu. Artik Tahran
tam
anlamlyla
Sah'mve Sah
yanhlarmm olmugtu.
Sah
bu siralar henz Roma'da Excelsior Otell'ndeydi. Sir akyam haberlegme servisinden
bir
muhabir
ellnde bir bltenle
olduka heyecanh bir biimde
kogup
ah'a
blteni
uzatti.
Bl-
tende gunlar
yazillyd1:"Tahran. Musaddik dvrildi. Tahran'm kontrol imparatorluk
glerinde-
dir." Kralie birden gzyaglarma bogulmuytu.
Sah
ise nce
bembeyaz kesilmig,
sonra
da
punu
sylemigti: "Beni sevdiklerini
billyordum." Tahran'a
zaferi
kazanmig olarak dnmgt.
Darbe
-veya
kar1
darbe-
(zaten
birbirlerine ok yakindi) kendisinden bekleneni
vermigti. Takvimler
1953 Agustosu'nun
son
gnlerini gsterirken
Sah
artik yeniden
tahtmda
oturuyordu. iktidarda
445
kendi getirdigi babakanvardt. Musaddik'sa hapse atilmigti. Musaddik'm kaldirttigi
Sah'in
baba-
smin
heykelleri
yeniden
dikiliyordu.
Bu
tarihi
izleyen yillarda,
Amerikan-ingiliz igbirliginin gerek anlami
sik sik tartigmalara
konu
olmustur.
Acaba bu
igbirligi
kaa pattamigti?Acaba yz bin dolara
mi
mal
olmuytu, yoksa
birok milyonlara
mi?Iki
batih
g
kar1 darbeyi kendiferi
mi yaratmigti, yoksa
sadece
destekle-
migler miydi? Musaddik devrinin
sona
ermekte oldugu artik kesindi. Dayandigi zemin giderek
daraltyordu, bu kogullar
altmda
ya
sola
ya
da saga
kaymaya mahkmdu. CIA
ve
MI6'nin
oyna-
diklari
rol ise
gyle
Ozetlenebilir: Bu
iki
kurum yardimet rol oynamigtir. Digerbir deyiglemali
ve
lojistik
yardimsaglamig,
muhalefeti
yreklendirmigve
durumun belirsiz Ve
kesin olmadigt
za-
manlarda
kritik bazi baglantilar kurmugtur. Ajax Operasyonu
bagarillolmuytur.
nkQah'a
ve-
rilen halk
destegiyle
ve
mevcut
rejimle
ters
dgmemig, aksine
uyum
saglamigtir.Aynca, rejimi
degigtirip,
iktidari kendi ellerine alma
abasinda
olan Musaddik'l desteklemem tir.
Halk
bunun
sonucunun
Sovyetler'e baglanmak
olacagLndan
korkmugtur. Su
operasyonun
planlanmasma
ka-
tilmig
bir
kiginin
szlerlyle
"Ajax Operasyonu
Tahran'da
yeni
bir durum
ve
atmosfer
yaratmigtL
Bu,
insaillan
kurulu bir dzen
-monargi-
ile
ne
olacagt
belirsiz Musaddik nderliginde bir gele-
cek arasmda seim yapmaya
zorlamigti." Yinede bu bagarmm
tam
anlamiyla kesin
oldugu syle-
nemez.
Kermit
Roosevelt, Washington'a dngnde
bilgi vermek igin dogrudan
Roosevelt'e git-
mig,
o
da bu olayl, hayranhkla hatira defterine
yu
szlerle kaydetmigti: "Ajax Operasyonuanla-
11digina
gre, tarihi
bir gerekten ok
ucuz
bir
romana
benzemigti."
Sirketler
Grubu
Artik
Sah
tahttaydive tahta
gelmesiyle
de Iran petrolnn yeniden retime ailmast
ve
dnya
paranna
srlmesi gndeme
gelmigti.
Ancak bu
nasil
yapilacakti? Dogal olarak
Anglo-ran
geri
gekilmigti.
Bu girketin
nclk
yapmasi,
ran'da,kllenmig olan milliyetilik ategini yeniden
tu-
tugturmak
demekti. ngiliz
hkmetine gelince, Yakit
ve
Enerji
Bakanligi'ndan bir yetkilinin
szleriyle
"tam
anlamlyla
gagkm
durumdayd1."
Bu igi stlenmek, petrol konusunda
zme
baglamak
igi
aika grldggibiyine Was-
hinton'a dgyordu. Sonunda DigigleriBakanligt, Anglo-Iran'm
igleriyle
ugragacak yeni bir
gir-
ketler konsorsiyumunun
kurulup
kurulmayacagim aragtirma
igini Bakan Dulles'in zel
temsilci-
si olan Herbert Hoover Jr.'averdi. Eski Devlet Bakam'nm oglu olmaktan bagka,
epeyce
n
ka-
zanmig
lyi bir petrol
dampmam
olan
Hoover, Venezuela'daki
"yan
yanya"
ilkesinin gereklegmel
sinde epeyce
rol sahiblydi. Aynca
her haliyle
ngilizler'den nefret ettigini belli eden bir gr-
nmdeydi. Sonunda Amerikahlar'm
genel
olarak
benimsedigi
reete
Hoover'in bu ige
uygun ol-
dugu geklinde tecellietmigti. Sir girketler konsorsiyumu kurulacak,
Anglo-ran
bu irketler
ara-
smda
kamufle edilmigolarak yerini alacakt1. Bu konsorsiyumdaki girketlerin
bazilan
Amerikan
irketi
olacakti.
Ancak Amerikan petrol girketleri,
en
azmdan
byk
olanlar, ran'la
iligki
kurmaya
hibir
ekilde
istekli degildi. Ortadogu'nun diger yerlerindeki retim
faaliyetleri
ok
iyi
gidiyordu.
Arap reticiler gelirleri giderek
artmly
oldugundan haklarmdan feragat
edip franpetrolne yol
amaya
istekli degildi. Aynca petrol girketleriyle
arasmda yeni bir hognutsuzluk olmasindan ka-
mlyorlardi. Aramco ortagi olan
drt girket Suudi
Arabistan'da geleceklerinin
teminati
olarak
ge-
rektiginden fazla petrole
sahipti.
Orada ok byk
sermaye
yatinmi yapmaktaydilar. stemed k-
leri bir petrol iin iran'a
yatinm
yapmalannm bir nedeni yoktu. Aynca Jranlilar'la ve onlarm
is-
tikrarsiz
iq politika
durumlanyla
ugraymaya
degmezdi;
nk
daha
son
zamanlarda
Jerseyyetki-
lisi "Her geyi birka
ay
iinde
yeniden kaybedebiliriz. Bunun
olmayacagma dair
elimizde
her-
hangi bir garanti yok" dememig miydi? "lkenin
sonuna
dek
istikrara kavu tugtma dair henz
bir igaret yoktu." Milliyetiler
ve
dinciler acasmdaki siyasi riskler hl
mevcuttu.
Ruslar durma-
446
dan fran'a
tehdit
savuruyor,
Standard of California yetkilisinin syledigi gibi
tehditlerok
"ac1k-
h" durumlara
sebep oluyordu.
Amerikan yetkilileri
kendi a1lanndan
petrol
girketiyneticilerini hi de sandiklari gibi
"ge-
inmesi
kolay" bulmamigt1.Richard Funkhouser
admda,
bakanlikta bagpetrol
stratej sti
olan bi-
ri 1953'te,
Ortadogupetrolnde yaptigi
uzun
boylu bit incelemeye dayanarak, meslektagi arka-
daylanna
pu
gd vermigtir: "Baganh
olmam12iin
petrolclerekarp yaklagimimizda
son
dere-
ce
dikkatli olmamiz, diplomata davranmamiz
yaamsal
nemdedir.
Petrolcler
agin
duyarh ki-
ilerdir.
Petrol iginin
mkemmel
olmadigina
dair
en
kk
bir ima bile onlan
iledenikarabi-
lir... Duygu,
gurur,
sadakat,
gphegibi
hisler
onlarda daima
mantigaegemen olur."
Bu nedenden dolayidir ki Amerikan petrolclerine yapmak istemedikleri
geyi
yaptirmak
epeyce
diplomatik ustalik gerektirmigti. ran'agldip
durumun dzelmesine
yardimci
olmak
gibi.
Washington'un
da, Londra'nm da destegiyle
ikna
yetenegini
kullanmasi
gerekmigti. Jersey'in
Ortadogu koordinatr olan
Howard
Page,
ileride
bu konuya yyle deginecekti: "Eger hem
ABDhem de ingilizhkmetleri bagimiza
vuravura
bizi
oraya
gndermeseydi, kendiliglmizden
kesinlikle gidecegimiz yoktu." DigigleriBakanhgl onlan ikna iin devamh
olarak
gu temayi
iglet-
migti. Iran
petrol
yeniden igletmeye girmezse,
lke
ekonomik
kntyeugrar ve
sonunda,
o
veya
bu
gekilde
Sovyet
taranadger. Eu ise Ortadogu'nunteki blgeleri iin
tehdit demektir
-zellikle
de SuudiArabistan, Kuveyt
ve
Irak iin-ve bir de onlarm iindeki imtiyazlar iin. Te-
ma
buydu. Aynca, dogrudan dogruya
ticari aidan
da ciddi sorunlar
amasi
olastydi. rnegin,
Ruslar'in
tm
iranpetroln dnya
pazarina
srmesi
gibi.ran'ayapilan komnist
tehdidi
lke-
de birlegmeyi zorunlu
killyordu
ve
aynca
bunun yararli
bir
yam
da
olacakt1. Birlegme
ve
katthm
Iran
retim hizi zerinde Amerikalilar'a
stnlk saglayacakti. retimluzi her halkrda Ku-
veyt
ve
Suudi Arabistan'm retim hiziyla dengelendirilmig olacakti.
Herbert Hoover fran'agiderken
SirWilliam Fraser'le konugmak iin
nce Londra'ya
ugra-
di. Frasefe ortada
bagka bir
seenek
kalmadigini, Anglo-Iran'nmmutlaka inisiyatifi
stlenmesi
gerektigini
syledi. Hoover "Kemanclya
para veren
kigisonunda konuklarmi-baloya davet eder"
diyordu. Aynca, 1953 Arallgl'nda byk Amerikan girketlerinden her birinin
bagkanma
teker
te-
ker
yazi
yazarak onlari
konsorsiyum
kurma igini
grgmek
zere Londra'ya davet etti. Bylebir
davetiye gndermig
olmas1
Fraser bakimmdan yenilgiyi kabul etmig olugunun
kltc
hir
gs-
tergesidir.ZatenAmerikan girketleri de byle bir
agndan pek hognut
kalmamigti.
Jersey
bagkan
yardimcisi
DigigleriBakam Dulles'a yazdigi mektupta grgn
gu
80zlerle
ifade
edlyordu: "Ta-
mamen ticari
bakig
aismdan
gunu
sylemek isterim ki,
girketimiz
byle
bir gruba katilmakta
fazla istekli degildir, Ne
var ki konu byk bir milli gvenlik
sorunudur.
Bunu
dgnerek,
sirf
bu
aidan
elden gelen her akilci
abayi gstermeye haziriz."
Ne
var
ki
Jersey
ve
teki
girketler
daha hibir
aba gsterme firsati bulmadan yeni bir
en-
gelle
kargilagilmigtl.Su iinden
ikilmasi ok
zor,
anlagilmaz.bir durumdu.
ABDhkmeti b-
yk
petrol
girketleri
aleyline
devasa bir antitrst davasi
aiyordu; hem de fran'ayardimci olsun
d ye yeni
konsorsiyuma sokmaya
ah;tigigirketleraleyhine. Adalet Bakanligt bir kez daha der-
hal harekete
geereksz
edilen
pirketler
aleyhine
ceza
davasi iin dosya
hazirlayacaktir.
Sirket-
ler
"uluslararasi
petrol
karteline glrmekten"
ve
bir de
tamo
siralar Digigleri'ninoluturmaya
a-
hytigi iligkilere benzer i; iligkilerine girmeliten
sulamyordu. Su gerekten de aklm alamayacagi
bir durumdu;
ayrica
girketleri
konsorsiyuma
katilmaktan caydinci nitelikteydi.
Kartel Davasi
Simdi
BirlegikDevletler'de byk
girketlere
kargi ki
ayri tr
halk
politikasi egemendi; bunlar
birbiriyle eligkili,hatta gizofrenik denebilecek iki
ayri tutum
iindeydi;
bu
zaman
zaman gr-
lyor
sonra
yine kayboluyordu. 2aman
zaman
Washington, Amerika'nm siyasi
ve
ekonomik
i-
M7
karlanm geligtirmek, stratejik
hedeflerini korumak,
ulusun
refahim saglamak
iin
girketler
ve
uzantilanm gklere ikanyordu.
Bazen de bu
aym
girketler,
kendilerini dig biledikleri
"byk
petrolc",tekelciolarak
gren, kstah ve sir
vermekle-sulayan solcu saldiristna
ugruyordu. O
gne kadar hibir
zaman
bu iki politikamnbu denli kesln
ve
fel edici gekilde
birbirleriyle
ters
dgp atigtigt olmamigti. Su eligkilidurumun
iktisadi
ve siyasiok olumsuzsonular
dogur-
masindan korkuluyordu.
Adalet Bakanligl'ndaki antitrst
ihtisasli
hukukular byk girketter arasinda bir igbirligi
kurulmug olmasmdan
gpheleniyorlardi. Buniar IL Dnya Savagi'nda
yeteri kadar petroln
te-
min edilmesi iin Harold Ickes dneminde
tesisedilen
sistemin gimdisadece
sava;
ncesi karte-
linin gerektirdigi bir protokol, bir
"resmi
damga olayl" oldugunu sylyordu. HemAramco'ya
hem de 1940'lann
byk
petrol girketlerine tiksinerek
baktyorlardi. Aradiklari, Rockefeller'in
sakl1elinin
bir kez daha etkisini gstermesiydi. Aramco ortak
tesisi
iin yapilan atklamalan duy-
mazhktan
geliyorlardi. Mevcut
iktisadi
ve
siyasi riskler, imtiyazm geligtitilmesi
iln
gerekli
ok
byk kapital ihtiyac1, yeni
bir boru hattl
ingaasi,
rafineri
ve
dagitim
sistemi
kurulmasi
-ve
ABD
hkmetinden yedikleri pek
de zarif
olmayan
onca
dirsek drtmeleri- hakktnda sylenenler bir
kulaktan
girip
br _kulaktan
1klyordu.
Sphe
gsterenler sadece bu antitrst hukukulardan
ibaret de degildi. 1949'da Federal Ticaret Komisyonu
girket
dokmanlanm
tetkik
iin
"mahke-
meye
celp"
hakkmi kullanacak
ve
bu
o
gne kadar
gelmig
gemig
ne
kadar
girketvarsa,
bunlar
arasmdaki
uluslararast
iligkileri
en
kapsamli ve
ayrmtili olarak
gsterentarihi
bir analizin
ortaya
ikmasma neden olacakti.
Eu
ok
dikkate deger bir analizdir
ve
hatta
gnmze
kadar,
sanayi
dah
grencilerine
Igik
tutmugtur.
Adi International
Petroleum Cartel (Uluslararasi Petrol Karteli)
olan bu
inceleme,
ismin-
den de anlagilacagt gibi
grgn oknet ve
kesin gekilde
yansitan b r incelemedir. Digiglerist
dzey petrol uzmanlarmdan
biri bir vesileyle bu
incelemenin
"bir
hayli arpikve
subjekt f
nite-
likte" oldugunu sylemigtir.
International
Petroleum Cartel, kompleks olaylanele
ahp yorumlar
ve
genellikle bu yorumlamayi
inandigt
tez
olan, uluslararasi
petroln
gerekten
bir kartel oldu-
gunu
savunacak gekildeyapar.
nceliklebu
inceleme
o gne
kadar karanhkta kalmly bir nokta-
y1
a1gaikarmigtir.
International Petroleum Cartel dnyasmda petrol girketleri hkmetlerin
azim
ve
isteklerine uymak, bunlar kargismda egilmek zorunda
degildir; rnegin
1930'lannkar-
tel-beyinligirketleri,
dnyanm her yanmda rastlanan diktatrler, y111ar boyunca gsterdikleri
ey-
lemlerle liigiliz
ve
Franstz hkmetleri
ve
her
zaman
daha, daha okgelir
isteyen
ve
her
istegin-
de imtiyazi iptal hakle olan petrol reticist
lkelerin
hkmetleri gibi,
lgleriyabanc1politika
olan
kipiler -Digigieri, Savunma
Bakanhgl
ve
CIA'dakiler
gibi- FTC
(Federal
Ticaret Komisyonu) raporuyla dehete dgmglerdi. Kamlarmca bu
rapor
Ortadogu'da
ve
bagkayerlerde batildann
itibanm
sarsmaya
ahganlarmagizma
verilen
bir yemdi. Beyaz Saray
stihbarat
Dampma Komisyonu'nun tammiyla
FTC
raporu
"Sovyet
propagandasina yardimci
olan
ve
btn
dnyada Sovyet hedefierinin gereklegmesini
kolaylagttracak" nitelikteydi.
Za-
manlamaaismdan
da
daha
kt
bir zamanda verilemerdi.
Birlegik
Devletler Kore Savagi'yla
megguld
ve aym
zamanda Iran bunalimma
bir
zmanyordu. FTC'nin
hedefi
olan
ayni
gir-
ketlerse
savag
iin
yeteri kadar petrol saglama
ve
ranyataklarimn kapanmasi sonunda ortaya
i-
kan byk boglugu kapatma abasmdaydi.
Talihsiz
bazi
geritepmelerden
korkarak Truman
idaresi
bu
raporu
"gizli"
olarak tasnifetti.
Ancak yine
de haber digartya
sizdtgindan
ve
zellikle de 1952 Bagkanlikseimi
yaklagtigmdan
raporun
aiklanmasi iin politik baski yapildi
ve
sonunda Truman,
istemeyerek
Senato
alt ko-
misyonunaraporu
yaymlama
izni
verdi,
Rapor a1klandiktan
sonra
yankilan
tahmin
edilenden
byk olmugtu.
Riyad'dan
Caracas'a
pek ok okuyucu bulmug, hatta Bakt^1Radyosu'nun Orta-
dogu yaymlarinda
"yorum"
konusu olmugtu.
Resmen yaytalanmasindan aylar
nce FTC raporu Adalet Bakanligi st
dzey yetkililerini
448
"As-IsFesad1"dedigi "As-lsaleyhine
ceza
mahkemesinde antitrst davasi
amaya
kna etmigtir."
Adalet Bakanllgl'nm
"petrol
karteli"yle ilgili kendi gemi
inde de birok
hata
ve
garip bazi ima-
lar yok degildi. rnegin
o
dnemde
"spot
pazann" dnyada rastlanmig
en
yksekflyatta
sati;
yapttgma dair bir sylenti
vardL
Rapora1kaanlagildigt
gibi bunun
"kartel"
mekanizmasimn
so-
nucu
oldugunu,
ne
franyataklannm
kapanmaslyla
ne
de Kore Savagi'yla
ve
onun
getirdig
eko-
nomik krizle ilgill olmadigini
iddia ediyordu. Adalet
Bakanhg1'mn
yorumuna greyseraporda
petrol girketlerine baski
yapip
taleplerdebulunanyabanci hkmetler diye blr
gey
yoktu.
Texas
Demiryolu Komisyonubile yoktu.
DigigleriBakanligi FTC
raporunun
kt
hazirland1gl grgndeydi;
uzun,
detayli yapilmig
cezai bir
sorupturma ise bundan ok
daha
tehlikeliolabilirdi.Igebyk
jrinin
girmesi
gibi
bir
olay
girketleri
hatali olarak damgalayacakti
ve
Adalet
Bakanligfmn
girigecegi
bir kampanya ise
sadece
btn teki
hkmetleri
-ve
ncelikle
de
Ortadogu'dakileri-girketlerinpegine
dgr-
mekle kalmaylp, bu
tr
bir saldinyi kutsallagttracakti. Aynca byle
bir iddia, rankrizini Ameri-
kan
girketlerini
ige sokarak
zmolanaksizhale
getirecekti.
Her
ne
halse, sonunda 1952 Ha-
ziram'nda BagkanTruman
Adalet Bakanligi'm
ceza sorupturmasi amaya,
bykjriyiagirma-
ya-ve
gereldi belgelerin mahkemeye celbiyle
grevlendirdi.
Adalet
BakanligL
bununla yetinmeyip yabanc1girketlerin durumunu da kovugturmak istl-
yordu; Shell,
Anglo-ran
ve
CFP
gibi
hepsi de
Irak
Petrol
Sirketi'nin
yeleri
olan
pirketler
iin de
sorupturma
aildi
ve
mahkemeye celbine
ve belgeleri ibraza
aginld11ar.
Ingilterehkmeti by-
le
bir
muameleyetutulmug
olmaktan ok fkelenecekti. Adalet Bakanligl'nmbu davramginm
hkmranlik
hakkmm
ihlali
oldugunu,
kendi
topraklandigmda yapilan kabul
edilemeyecekbir
sulama
oldugunusavundu.
Londra'mn
grgyle
bu dava btnyle
samayd1;
sadece frankri-
zinin
zmn gleptirmekle kalmlyor, petrol reten lkeler arasmdaki
egitli
iligkileri
de
bo-
zuyor ve
Batt'mn
stratejik,siyasi
ve
ekonomik
ikarlannitehditediyordu.1952Eyll'nde
yapi-
lan bir kabine
toplatismda
DigigleriBakan1Eden
raporu
"bayat
ekmek"ve
"cadi
igi" olarak
ta-
nimlamigtir. Ancak, bu kadarla kalmamig, sznn sonunda "FTC ifgaatimn
milli
ikarlart
iin
ok
n
yargth
olabileceglne" igaret etmigti. Ingiltere hkmeti
bu
ige
hibir
gekilde
kangmamala-
ri
in Anglo-Iran'a
ve
Shell'e kesin
talimat
verecekti. Aym
benzer talimatm
Hollanda Krali-
yet/ShellGrubu'nun Hollandall kesim ne de verilmesi iin
ngiltere, Hollanda hkmeti
nez-
dinde giriimegeecekti. Bu iki hkmet Fransiz hkmetinin de kendilerine kattlmaslylaAme-
rikan DigigleriBakanligl'ni
protesto yagmuruna tuttular.
Adalet Bakanhgi bu
davada
antitrst
deyiminin
yeni ve kapsami
genipletilmig
tammma
g-
re
hareket
etmekteydi.
Yeni
tanimda,girketler,
Birlegik Devletler
digmda bir kartel olayma katil-
migve
bu kukuya
yer
vermeyecek gekilde kamtlanmig olsa bile, bu olgu
tek
ba1nadegerlendi-
rildiginde,ShermanArititrst Yasast'mn
ihlali
anlammagelmiyordu. Ancak, yeni yoruma
gre
Amerika digmdaki Amerikan girketlerinin eylemleri, l fiyatlara
ve Amerikan
ticaretine
"etki"
yapmig
olmasi koguluylaAmerikan Antitrst Yasasi'mnihlali oluyordu.
Tahmin edilecegi gibi Adalet Bakanligl'ndangelen
bu sulama petrol
girketlerini
Iran'daki
petrol igine
sokmaya
aligan
bakanhkla igbirligt
yapmada bir hayli ekingen
kilmigtL
Konsorsi-
yum,
Kuveyt Petrol
Sirketi,
yenidentesisedilmiggekliyle
Irak Petrol
Sirketi
gibi
"byk
petrol
anlaymalarma" onlan Digigleri
tegvik
etmigti.
Jersey,Socony
ve
Anglo-Iran'la olan
uzun
vadeli
kontrattar da DigigleriBakanhgl 1947kayltlannda grldg glbi "ABDmilli ikarlanna" hizmet
edecegigerekestyle
imzalanmigt1.
Simdi
ise
Adalet
Bakanligtbu
girketleri
kendilerinden
istenen
aym
eylemleri
yapmig
olmaktan
dolay1
cezay1
gerektirenbir fesat olaylyla suluyordu; hem.de
tam
Digigleri'nin onlan f
ran
konsorsiyumuna
girmeye
ikna etmekte oldugu
qu
sirada
-
kugkusuz
bunu ileride Adalet Bakanligl'n1 daha fazla kizdirmak pahasma
yapiyorlardl
Dean Acheson, hem ran
zerindeki
sonularmdan korktugu iin, hem de Amerikan dig
politikasmm
topyekn
hedeflerine zararh olabilecegi endigesiylebu
davay1adli
mercilerden
ek-
449
\1
1
mek iin elinden gelen
abayigsterecek.ve
bu ugurda
epeyter
dkecekti. SavunmaBakant Ro-
bert Lovett
ve
Genelkurmay Ortak BagkamGeneralOmar Bradley'inde
destegiyle
Bagsavci
Ja-
mes
McGranery'yi bu davadan ekilmeye
ikna etmek istedi. Ancak,
abasi
bogunaydi. Davaya
devam
veya
davayi dgrme karan Bagkan
Truman'a aitti.
okaz zaman
kalm1gti.Eisenhower
1952 Kasimi'nda
seilmigti;
Truman idatesinin
son
haftalari da hizla
sona
eriyordu.
Bagkan
ne
yapmallydi?HarryTruman
petrol konusunda hibir
gey
bilmiyordu.
Genligin-
de Amerika'mn
birka eyaletinde petrol
aramasi
yapacak
bir
girkete
ortak
olmugtu.O gnlerde
Truman
modaolanve
herkesin ryast sayllan
Bonanza olmak
ve
byk servet kazanmak haya-
lindeydi;
ne var
ki hayalleri
gereklegmemigti
ve
sonundatm
parasmi
kaybetmigti. Ne
gariptir
ki, sonraki yillarda, Truman hisselerinden bazilartm
satm
alanlar, bu
topraklarda
byk
yataklara
rastlayacakti. Sonradan
Truman bunu.
zaman
zaman dgnmg,
eger
kendisi
ve ortaklan
bu
ya-
taklardapetrol
bulmug
olsa,
durumun
ne
olabilecegini hayal etmigti. Belki de
o
zaman
gimdiki
gibi Bagkan olmak yerine milyoner
olunurdu! Truman "Byk Petrol" kuyusu konusuna hibir
zaman
itibar
etmemig,
tam
tersine eleytirmitir. LG. Farben'le arasmdaki
sava;
ncesi iligkiler
nedeniyle Jersey'insulanip
teghir
edildigi Senato Komisyonu'na bagkanhk
eden Harry
Truman
idi.
Yinede unutmamak
gerekir ki Truman'm siyasi egilimi
ne
olursa olsun, dogru
ve
yanh; kav-
ramlarmdaki
grgne
olursa olsun, hayirh olan
i
politika
ne
ynde
tecelli
ederse etsin
o
bir
tek geyiok
iyi
gzlemigti.
ok
byk risklerle kargi karplyaydilar.Iran
kendisi
iin endige duy-
dugu bir
lkeydi.
Sir seferinde, Kore
Sava1konuulurken konugmamn
orta yerinde durmug,
dnyayi gsteren kre zerinde Iran'a parmagmi basarak yanmdaki yaverine gyle
demigti:
"Dikkatli davranmazsak onlann
sorun
yaratmaya
baglayacagi
yer
burasidir. Hibir
geyyapmaylp
sadece beklersek, onlar Iran'a
girerler
ve
bagtan baa btn Ortadogu'yualirlar." Bu cmlede
"onlar"
kelimesiyle Sovyetler'i
kastetmigti.
12 Ocak 1953'te Truman
idaresinin
sona
ermesinden
ild hafta nce Truman kararim du-
yurdu. Cezamahkemesindeki
sorupturma
durdurulmugtu.
Onunyerine dava sivil mahkemede
grlecekti. dareyeEisenhower gelince 1953 Nisani'ndadavay1ati
ve
begAmerikan girketini
BirlegikDevletler'inpetrol
ve
petrol mamulleri i
ve
dig
ticaretini
lositlamaya ynelik yasadig1
bir kombinasyon
ve
fesat hareketine katilmig
olmakla
suladi. Adalet Bakanligi'nm bu
ceza
da-
vasma
devam
etmemesinin bir
tek
sebebi
vardi. Bu
sebebiantitrst
uzmani
Baysavci
LJ.
Em-
merglick
gu
szlerle aiklamigtir: "Bu ige iki
ayn
devlet bagkammn, iki
ayn
digigleribakanmm
veya
onlann
bagtemsilcilerinin,
iki
ayn savunma
bakammn
ve aynca
Genelkurmay
Ortak
Bagka-
m'mn, Merkezi st hbarat Servisi'nin
ve
eski
ve
yeni birok kabine yesinin
grgleri
karigmig
ve
davayt etkilemigtir."
Yeni
gelen
idarenin
kararmi uygulamak iin Milli
Gvenlik
Kurulu Bagsavci'yadirektif
ve-
rerek "BirlegikDevletler'in ikardigi antitrst'le
ilgili
ve
Yak1ndogu'da
faaliyette
olan batili petrol
girketlerini hedef
alan
yasa
infazlarmm
milli gvenlik aismdan ikinci derece nemli
sayilmasmi
ve
buna
gre
davramlmasm1"
istedi. Ancak petrol girketlerinin
takibataugramayacaklan haldon-
da 2el bir
garanti
verilmedike iran
konsorsiyumuna
girmeyecekleri artik
kesinlik kazanmigtt.
Takipsizlikgarantisinin
idareden idareye geerligini kaybetmeyecek gekilde dzenlenmesini isti-
yorlardi. 1954 Ocak aymda
Bagsavci
ve
Milli
Gvenlik
Kurulu istenen
garanti
belgesini verdiler.
Eisenhower dneminin BagsavcisiHerbert Brownell
"fran
konsorsiyum planlanmn BirlegikDev-
letler antitrst yasalanm
ihlal edemeyecegini"
sylemigti.
Konsorsiytimun
ngs1
Simdi
sira
batih
ytrketlerinfran'dafaaliyet gstermesiiin gerekli yenikonsorsiyumun yapilmasi-
na ve
bunun iin ciddi bir aligmayagirip
kollann
sivanmasina gelmigti.
Bu ok boyutlu
diplo-
masinin harikulade bir rnegini verecekti.
Anglo-ran'dan
bagkakonsorsiyuma katilan
girketler,
450
Aramco'nun drt ortagt -Jersey, Socony,
Texaco
ve
Standard California'dir- bunlardan bagka
konsorsiyumda
yakm katkilan olanlar da-vardi. Bunlar, Kuveyt'in Kuveyt'teki
ortag
Gulf,
aynca,
kuveyt'teki Gulf
Sirketi'ne
bagli Shell
ve
Fransiz girketi CFPgirketleridir. Bu belirli
yedi
girketin
konsorsiyuma yeliklerini sahip olduklari ortak nitelikler
saglamigtir. rneginhepsi de Ortado-
gu'nun
daha baska
yerlerinde
petrol retmig ortak
igletmelerin birer
yesiydi
ve
hepsi de teker
teker
Anglo-Iran'la
birlikte
tm
blgenin petrol retiminin
oguna kargi
sorumluydular. Iran'm
dnya petrol paranndan uzak kaldigi yillarda, komu
lkelerin
retiminde
ok
byk artiplar ol-
muytu
ve
bu gle ilgisi
olan herkes artik
blgede
tagma
dzeyine
gelmig
retimin ranihracattna
yer
aoak iin
dizginlenmesi
gerektigine
inanmigtl. Yedigirketten her birinin
onay1m
almak iin
bunlara da
yeni konsorsiyumda
yer
vermek
gerekiyordu.
Daha f
ran'm
durumu kesin olaraksaptanmadan evvel, teki petrol retici girketlerden
onay
almmasi gerekmigti.
Bunun iin Aramco ortaklari lmnden
ok
az nce Kral lbni Suud'a
'
gidip ranpetrol
almalanni,
bunun iin de Suudiretimini yavaglatmalannm nedenlerini aik-
ladilar; aslmda bu ok hassas bir konuydu. Su kigiler rankonsorsiyumuna girmelerini
"s1rf
bl-
gede
yeni bir
karmagaya
yer
vermeme"
sebebine
bagladilar.Bunu daha
ok petrol
istedikleri in
degil
"hkmetlerinin
talebi
zerine slyasi bir mesele oldugu iin
yaplyorlardi
ve
aslmda kesin-
likle daha ok petrol
istemiyorlardi."
bniSuud onlan anlaylglakargilad1.
Jeofizik
mlahazalar
apaik ortadaydi. Eu yapilmadigi
takdirde,
Irankomnist
olacakti
ve
bununla birlikte kuyrugun-
da
da Suudi
Arabistan iin birok tehlikeyiberaberinde getirecekti. Kral aiklamalan dinledikten
sonra
Aramco'culara yola devam etmelerini
syleyecekti. Ancak, kendilerini bir konuda
uyar-
mak istiyordu: "Hibir
zaman
bir igi
bagarmig
olmanm
keyfini
tatmak
iin, kaldirmaya
mecbur
oldugunuzdan daha fazla yk
kaldirmaym" demigtl.
Bu
defa
girketler
Tahran'a mzakere iin kk bir ekip
gnderdiler. Bir kez
daha
Iran'az-
g
linden
ikilmaz
mzakereler
sreci baglamigt1. Sir kez daha gndemdeki
tm
konular,
tamm-
lamalar
ve
hedefler i
ie
girmigti.
Musaddik artik iktidarda olmadigt
ve
franhyetkililer de bir
an
evvel
ihracata
gemek istedikleri halde, ran'mhkmranltginda
veya
ekonomi sahasmdaki kira
sisteminde
dn
veriyor gibi grnmek
istemiyorlardi.
Aynca,
Sah
da pek rahat degildi; hem ken-
disi hem de kendi adma mzakareye katilanlar devamh olarak rasyonel bir korku
iindeydiler;
ye-
ni
bir ayaklanma olmasindan. Su ayaklanmada lkeden atilmaktan
-hatta
ok
daha fena olasillk-
lardan-
korkuyorlardL
Sonuta, bu kaygilar
nedeniyle
sertve
israrh
bir
tutum
iindeydiler.
Konumalar bir noktada kilitlenecek
ve
uzlagma
ekibicesareti
kirtlmig Ve
midini
yitirmig
olarak Tahran'a dnecekti.
Arkalannda
paka
yoluyla
"rehine"
dedikleri birka arkadagi Tah-
ran'da birakarak Londra'ya dndler. Ne
var
ki
Jersey'den
Howard Page Haziran 1954'teuzlay-
maa
grubu, bir
kez daha,
yeni
bir deneme
yapmak
iin Tahran'a sevk etti
ve
kendisi de
onlarla
birlikte
Tahran'a
gitti.
Sonunda 17 Eyll 1954'te,
girketler
adma
ok
etkin rol
oynamig
olan Pa-
ge
ile
Tan
Maliye Bakam,
konsorsiyumla
Milli IranPetrol
irketi'nin
taraf
oldugu bir anlagmayi
imzaladilar.
Sah
bu
anlagmayi 29 Ekim, 1954'te
imzalamigtir. Bundan bir
gn
sonra
-Ingiliz-
ler'in Abadan rafinerisini "Colonel Bogey" parkisi egligindeok
kltc
bir gekilde
terke
mec-
but edildiklerinden yil
sonra-
bu defa
Abadan'da
ok
daha farkh
bir
havada, bir merasim
ya-
pilacakti.
Kutlama konuymalarmi Page
ve
iranMallye Bakam
yaprmy
hemen arkasindan petrol,
beklemekte olan
tanklara
boaltilmigtl. O gn limandan ilk
aynlan Anglo ranhesabma ahgan
IngilizAvukath. Artik franyeniden petrol igine
girmigti.
Bu konsorsiyumun
tesisi
petrol endstrisinde
en
nemli dng noktalanndan biri olmug-
tur.
Bu
imtiyazla ilk
defa olarak
"yabanci
sahipligtnde
imtiyaz"
kavram1
terk edilmig
ve onun ye-
rini
"mzakere
ve
kargiliklianlagmaylayap11mig
imtiyaz"
almigttr.Meksika deneyimi
bile bile
ya-
pilmig bir kamulagttrmaydi.
Simdi
Iran'daysa,
ilgili
olan btn
taraflar,
ilk defa olarak petrol
ve
petrol mamullerinin ilke
olarak
fran'aait oldugunu kabul ediyordu.
Iran'in
Milli
ran
Petrol
Sir-
keti bu anlagmyla
lkenin
btn petrol kaynak
ve
tesislerine
sahip oluyordu. Ancak,pratikte
451
konsorsiyoma
ne
yapilacagtm syleme hakkma sahip degildi. Iranendstrisinl dare
edecek,b-
tn
verimi satm alacak kurum, kontrata
gre
konsorsiyumdu. Konsorsiyuma dahil her
girket
petrol hissesini kendine ait
olan bagimsiz pazarlama sistemi araciliglylasatabiliyordu. Biraz bur-
nu
kinlm1;
olsada,
Anglodran
yine
konsorsiyumdaki
yzde
40'
hisse ile
en gl
olan ottakti.
Shell'in
hissesi
ylizde
14, beg byk
Amerikan girketininher birinin hissesiyse
baglangtta
yz-
de 8 idi. CFB'nin ise yzde 6 hissesi vardi.
Kurulugunun
kabulnden birka
ay sonra,
konsorsiyum bilegimiaisindan ok
az
bir degi-
me
gsterdi.
Amerikan hkmetiyle yapilan yeni bir ayarlamaylaAmerikan girketlerindenher
biri kendi paylanna dgenin yzde l'inden Iricon admda bir
tesis
lehine feragat ediyordu. Iricon
byk konsorsiyum iinde
"kk
konsorsiyum'du"
ve
dokuz bagimsiz petrol
girketindenolug-
mustu.
Bunlardan
bazilan Phillips, Richfield, Standardof Ohio
ve
Ashland'dir.
Bunlannkonsor-
siyumagirmesi
iin politik
ve antitrst
nedenlerle
ABD hkmeti israr
etmigti.
Hkmetin
gr-
g
bunlarm katilimi olmadan
konsorsiyumun Amerikan i politikasmin baskilarma dayanamaya-
cagt merkezindeydi.
Howard Page'in
sonradan
paka yollu syledigi gibi,
o
gn
iin geerli olan
grg. quydu:
"Madem ki herkes bunu
diline dolaml; konuquyor, biz de
oraya
birka bagtmstz
koyanz!" ngilizler'e gelince bu fikre
tmyle
karg1yd1lar. Mzakerelerde
odak noktada
olmug
bir
ngilizyetkili,
sonradano
gnlere deginirken
grglerini gyle
a1klam14ti: "Biz bagimstzlann
kimler
oldugunu
bilmiyorduk. Onlarin muteber pazarcilar oldugundan haberimiz yoktu.
Buin-
sanlarm
Ortadogu'da
-gidip
gelen
'elma
kamyonunun' dengesini bozup elmalan dgrmesinden,
Ortadogu'dabirok yolla sikmt1yaratacagmdan korkuyorduk; bize
gre
onlar kendileriyle i
ya-
p11acakadam degildi."
Yine de
o
gn
elinde
bagka
bir seenek olmadigindan Amerika'nin Isran-
na
boyun egmigti; "Kk konsorsiyum" mali kapasitesl Flyat Denetim Kurulu'nun inceleme-
sinden
gemig
ve
onaylanmig
her bagimsiza atkti.Ancak
ingilizlerhenz
yatt;mamigt1.
Onlan
yatigtirma
igini Digigleri'nin
zerine
aldigim kendilerine
temin
etti. ingllizler'ebir de sz veril-
migti;
konsorsiyuma sadece gerekten
lyi
ve
gvenilir
bagimsizlar almacakti.
Iran
konsorsiyumunun kurulmastyla BirlegikDevletler petrolde
ve
Ortadogu'nunkaypak
politikastnda
bagrol almig,
en
byk g olmugtu.
Iranlilar'in
dneklikleri
yznden
zaman za-
man
retimde kesilmeler olduysa da bunlar
tahminedilendenok
daha abukgideriliyordu.
Yine
de arada Ortadogu petrolne ok fazla
bagimli olmaktan
gikyet
edenler oluyordu. Musaddik'm
dgrlmesinden
ve Sah'm
tekrar
iktidara gelmesinden
sonra
Tahran'daki Amerikan Bykelisi
ve
Ortadogu'dan sorumlu eski BakanYardimcisiLoy Hendersonoturup,
dgncelerini toplamak
ve durumu degerlendirmek
istemigti.
Vardigt
sonu
guydu:
Musaddik'm sahneden
ekilmesiyle
uzun
vadeli
sorunlar,
zellikle
de petrol rezervlerinin gvenliglyle
ilgill
olanlarzlmg degildi.
1953yllmda,
ileriye dnk tahminlerinigyle
zetlemigtir:
"yleanla
thyor ki, yakm bir gelecek-
te...
Ortadogu lkeleri... bir
araya
gelipgirket
operasyonlanm ok olumsuz
ve
tehlikeli
etkileye-
cek
birlegtirilmig bir politika zerinde
anlamaya
varacaklardir. Eu kamtlmazdir. Bati'nm Ortado-
gu
petrolne
olan bugnk bagimhhgl
srdke
ve
bu bagmhlik giderek arttika, sonunda Avru-
pali
tketiciler
onlarm
ayagLna
dgmeye
ve
merhametine signmaya
mahkmdur."
Birtaraftan
da petrol girketleri aleyhine
srdrlenantitrst
davast yeniden
gndemegel-
migti.
Bagsavci'nmirankonsorsiyumuna
onay
vermesi Aramco gibi
retime dnk teki retim
itketterini
antitrst saldinsmdan kurtarmigt1. Sira dagitima
ve
pazarlamaya
dnk
tesislere
gel-
migve
1960'11yillann baginda Jersey
ve
Socony'nin Uzakdogu'dakiottak
girketleriolan Stan-
vac'm paralanmaslyla
sonuIanmigt1.
Bu
ara
Caltex'inAvrupa'da
iglettigi Socal
ve
Texaco ortak
mali
olan Caltexsistemi
de
ticari
nedenler yznden
eriyip
gitmigti. Dnya petrol
pazarma
her
gn daha fazla bagimstz
ve
milliyeti
girketgirdiyse
de, Amerikan hkmeti bu duruma ancak
1968 yllma kadar
dayanabildi
ve tu
tarihte
ptlmi
pirtisim toplaylp
bu konudan vazgeti. Ameri-
ka'nm konuyu kapadigt tarihtekonsorsiyumun Iran'dakiicraatt
yaklagik
on
beg yllhk bir
gemi-
ge
dayamyordu.
452
Kendiadma
Anglo-Iran
Petrol
Sirketi'nin
fran'daki karmayadan fazla
yara
bere almadan
ba-
mi
kurtardigt
sylenebilir. Anglo-Iran bagmdan beri
millileptirmevarhklan iin her
konsorsiyu-
mun
genel olarak ngrdg
tazminati
almakta
Israr
gstermigtir. Sir
WilliamFraser bu konuda
Odn
vermeyen tutumuylatazminati
almak iin konuyu
sonu
almcaya kadar izlemigtir;
o
kadar
ki korpore
veya
hkmet igtirakilerinden hepsini yapilan mzakerelerdeki
tutumuyla
kizdira-
cak kadar
lleri
gitmi tir.Geri adim
atmaya
--daha
dogrusu fazla
geri adimatmaya- niyetli dav-
ranmamty,
sonunda
istedigi
tazminati
koparmigtir. Ancak, bu
tazminatfran'dandegil konsorsi-
yuma
dahil
teki tirakilerden
gelmigtir.
ran'a
kalsa,
Sah
dneminde bile be kurug demeye
razi
degildi.-Igtirakiler
Anglo-ran'a
girketin
feragat
edecegiyzde60 hak kargiligi
olarak
defa-
ten
90 milyon dolar dediler. Aynca,girket konsorsiyum kontrolndeki
tm
retim
zerinden,
kendisine
yeni bir 500
milyon
dolar den nceye
kadar igletme
pay1
olarak varil bagma
on
sent
alacakti.
Gerekgudur
ki, millilegtirmehareketi artik
resmen
kabul edildigi halde
ve
ran'dapet-
rol
kaynaklanna gerekten sahip oldugu halde, girketlerin petrol
hakki
olarakdedigi
para
fran
hkmetine degil,
Anglo-ran'a
gidlyordu. Hollanda
Kraliyet/Shell
st dzey
mdrlerinden
John
Loudon'un dedigi
glbi
"Bu Fraser
aismdanharika bir anlagmayd1.Fraser'in
o
gne kadar
imzaladigt
en
lyi anlagmaydi.
SonutaAnglo-Iran h bir
geysatmak
durumunda kalmamigtl. Mil-
lilegtirme
ise, zaten tamamlanmigtl."
Iranbunahmmda nde
gelen
rol
oynaml;
olanlardan biri de huzursuzluguyla
taninmig
Muhammed
Musaddik'tir;
ne var
ki
onun gansi
Fraser'inki
gibi
yaver
gitmemigti. Muhammed
Musaddik
tekrar tahta
oturan
Sah
tarafindan
hapse attimig, kapah
tutuldugu
hcresinde kendini
savunan
dokunakl1konugmalar yaparak
senesini byle geirmigtir.Hapistenzorunlu
ikamet
kouluyla
iktiktan
sonra,
hayatmin geri kalan
gnlerinievinde, eskisi gibi homeopatik ilalar
zerinde deney
yaparakgeirmigtir.
Bundan otuz yll nce, gnn
Sah'inin
babas1
onu yine
by-
le ikamete zorunlu kildigt
gnlerdeki'gibi bu,
genSah'm
iten ie duydugu gvencesiz duru-
munu
bsbtn sarsiyordu.
Simdi Sah
sikisiki
sarildigt Iran'm
Tavuskuu
tahtmda
durumu ke-
sinlikleemnlyette olan, global beklentiler
iinde
bir hkmdar edasiyla
aldatici
bir grnmde
oturuyordu.
I
453
i
I
24
Svey; Krizi
Yz mil uzunlugunda
dar bir suyolu olan,
Kizildeniz'i Akdeniz'e baglamak iin M1str
llerini
delerek
yapilmig
SVEYS
KANALI,
on
dokuzuncu
yzyllm
en
byk harikalarmdan biridir. Ka-
nal, Ferdinand de Lesseps
adinda,
ismi sonradan "Byk Mhendis" olarak anilacak bir Fransi-
z'm
eseridir.Aslmda
Lesseps mhendis degildi; daha
bagka
alanlarda, -diplomat, igletmeci,
re-
formcu olarak-
ok
degerli
icraatlarda
bulunmugsa
da, mhendislikle bir
iligkisi
yoktu..ok
ye-
tenekli
bir ahsiyet olan de Lesseps'in
baanlan
sadece yukarida belirtilen alanlarla da kisitli de-
gildi.
Altml drt yagindayken yirmi yagmda bir kadinla evlenmig,
on
iki
ocuk
babasi olmay1ba-
armttt.
yle bir suyolunun inasi
uzun
bir sredir
tartigma
konusu olmugsa da, de Lesseps'in ige
el
atmasma
kadar bunun mmkn olmadigi
dgnlmgtr.
Gnnbirinde Lesseps Svey;Kanah
Sirketi
admda
zel
firmasmi kuracak, bu girket Mi-
sir'dan bir kanal inga etmek in imtiyaz
kazanacak
ve
bylece 1859'da ingaata baglanacakti.
Bundan
on
yll
sonra,
1869'da kanal ingaati
tamamen
bitirilmigti. Ingilizler
lyi b r
gey
grdkle-
rinde
onu
hemen
takdir
ederler. Su defa da Sveyg Kanali olaymda hayranliklanm
ifade etmig-
lerdi; zellikle de bu kanal imparatorluklartnin mcevheri olan Hindistan'a giden yolu lasalttigt
iin. Veliaht Prenslerinin "Hindistan'a giden
yolumuz"
dedigi Svey; Kanahproiesinde dogru-
dan bir
rol oynamadiklan
iin esef edlyorlardi. Neyse ki, 1875'te, lkenin hkmdarl olan H1-
div'in deme
gszlg
yznden, Misir'm Kanal
zerinde
sahip olduguyzde
44'lk hisse
satia
1karilinca,gimgekhiztyla harekete
geen
ingiltere'nin Bagbakani Benjamin Disraeli, el
a-
bukluguyla,
manevra sonucu
Rothschild'lerin de mali yardimlyla bu hisseleri ele geirecekti.
Bylece
Svey;
Kanah bir Ingiliz-Fransiz
ortak
mall
oluyor, Disraelide Kralie
Victoria'ya yazdi-
gi,
ngilizlerce ok
dokunakh
ve
lmsz
mesalmda "Svey;sizindir Madam"diyordu.
Svey; Kanah yolcular
ve
igadamlan
iin harika bir
nimet olmug, Hindistan'a
giden yolu
yanya
indirmigti. Ancak Kanal'm
en
byk rol ve anlami stratelik aidandir. Su kanal Ingiltere'yi
Hindistan'a
ve
Uzakdogu'ya
baglamakla
imparatorlukiin gerekten bir anayol, bir
hayat yolu
olmuytur. Svey; Kanal'indan
sonra ngiltere'nin
gvenlik
stratejisi
iin "Hindistan
ile
olan ileti-
giminin
korunmada olmasi" temelzorunluk haline
gelmigti.
IngilizlerKanal blgesinde devamh
olarak askeri kuvvet bulunduruyordu. ll. Dnya Savagt'nda, kuvvetleriyle ilerleyen
Rommel'e
kargi
ngilizler,
kanalm korunmasi iin El Alameyn
blgesine
nbet grevi
iin
kendi askeri
g-
lerini
yerleptirdi;bu da SveygKanah'nm askeri nemini daha da
artirmigtir.
Sonra, birdenbire 1948'de Kanal bagindan beri sahip oldugu nemini kaybetmeye baglad1.
Bu,
aym
sene
iinde, Hindistan'a bagtmsizlik verilmesinden
ve
dolayislyla, lkenin korunmasi
gerekesiyle Sveyg Kanali zerine konulmuy
olan
korunmanm,
artik
tasfiye
halindeki impara-
torlukiin gereksiz oldugu dgncesiyle,
kaklirilmasmdan
ileri
gelmigtir.
Ne
var
ki, hemen
ayni
anda, Sveyg
Kanah,
imparatorlugun degilse de petroln
ana
yolu olarak bu defa yeni bir rol,
ye-
ni bir anlam
kazanacakti. Svey; Kanah'ntn
Iran
Krfezi
petrolnn ogunu
Avrupa'ya ulagtiran
454
yol oldugu, mitBurnu ile Southamptonarasmdaki
11.000
millik
niesafeyi 6500 mile
indirdigt
artik herkese anlagilmigtl. l955'te Kanal'dan
gegen tmtrafigin
en
byk kismmi, te ikisini
petrol olugturmuytu. Ayrica Avrupa petrolnn te ikisi Kanal yoluyla sevk
edilmigtir.
Kuzey
ucunda Tapline
ve IPC
boru hatlarina bagli olarak Svey;Kanali uluslararasi petrol
sanayiinin
son
yapiti olarak
en
kritik
bir
baglayici
idi. Aynca SveyyKanaliOrtadogu'dan gelen petrole gi-
derek daha bagimli olan batill
gler
aismdan da essiz degerde bir suyoluydu.
Milliyeti Rol Kahramanin1 Buluyor
ingiltere, Misir
ve
dolayislylaSveygKanali zerinde yaklagikbir yzy11,
yetmig
beg
sene
boyun-
ca
kontrol elinde
tutmuqtur.
Bunu nce dogrudan dogruya iggal
ve
kugatma
geklinde,
sonra
da,
birbiri ardina gelen
yanagma
rejimler zerinde
siyasi
ve
ekonomik
egemenlik kurmak suretiyle
yapmptir. Ancak,bu
ylllarda
iten ie
var
olan bir Misir milliyetilikakimi da vardi ki bu
savag
sonunun
ilk
yillarmda hissedilir gekildekuvvetlenmigti. 1952'de, bir
grup
askeri subaym
bagari-
11darbe operasyonundan
sonra
zevk
ve
sefa dgkn Kral Faruk, Riviera'ya
srgnegnderil-
mig,
durumdan pek
gikyeti
olmadan hem sevgilileriyle hem de
ok gigmanoluguylayeni
bir
n kazanmig olarak
yaaylp gidiyordu.
1954
yilmagelene
kadar, Albay CemalAbdl Nasir,
tm
hreti 1952 darbesini
yapmig
olmaktan
ileri
gitmeyen
v
Misir'm
muhalifsiz lideri olarak
ikti-
dara
gelmig
olan
General
Muhammed Necip'ten
iktidan
alm14t1.
Postanede ahyan bir
memurun
oglu olanve doguptan entrikact Nasir, Ingiltere'yekarg1y-
nelttigi
manevralarma
daha
on
yll nce, IL Dnya Savagisirasinda
baglamig
ve o gndensonra
da faaliyetlerini yeralti
tekilatmda
srdrmgtr. ClA'nm
yaptigi bir karakter
incelemesinde
Na-
str
"entrikali
eylemlere girmekten ocuka bir zevk
alan
kipi" olarak gsterilir. Devlet Bagkam
iken
bile konuklarma
ve
yakinlarma kendisini hl bir kundaki gibi hissettigini sylerdi. Na-
str'm diger
bir zelligi Arap dnyasindaki
yeni
milliyetilik ruhunu yakalamig
ve
ynlendirmig
olmasmdan ileri gelir. MuhammedMusaddik'in
Tanri vergisi
yetenekli grencisi olarak, hitabet
sanatimn ustast olan,
radyoyu ok
iyi kullanan
Nasir, byk insan kittelerini ateglemig, binlerce
ve
yzbinlercegstericiyi
tahrik
edip,
gmlargibisokaklaradkmeyi baarmigttr.Eu hareketi-
n n kargillginda, ncDnya'nm
yegermekte
olan milletleri arasinda, askerken ategli
bir mil-
liyeti olmuy
lider rneg[ni
vermigtir.
Nasirgerekten de
kendini
Misir'm
restorasyonuna
ve
bagtmsizligma adamig bir liderdi.
Ne
var
ki istekleri
sadece bununla kalmlyordu. Aynca Misirsmirlanmagip
ok daha
telere,
Arapa konugan dnyanin bir
ucundan
tekine, Kuzey
Afrika'mn bati klyismdan
ranKrfezi
sa-
hillerine
kadar uzanmak istlyordu. Halka hitap ettigi glradyo
istasyonu "Araplar'm Sesi"
ya-
yminda bagtan baa btn
Ortadogu'ya
sesleniyor, ateglikonumalarlyla hava
dalgalan stnden
sesini
duyuruyor,
Bat1'mnlanetlenmesini
istiyor,
blgedeki diger Arap reiimlerine
tehditler
savu-
ruyordu.
Programma
aldigt
diger
bir
konu da kendi liderliginde
yeni
bir Arap dnyasi yaratmak
-Pan-Arabizm- idi. Arap dnyastni blen
Israilk1skacmin
yok
edilmesini
ve
kendi deyimlyle
ta-
rihin
en
byk uluslararasi cinayetinin- adaletin yerine getirilerek dzeltilmesini, diger bir de-
yigle Israil'inortadan kaldtrilmasmi
istlyordu.
Svey; Kanali
-o
kizgin gney altmda
seyredengemilerleogu
yabanc1, Fransiz ve
Ingiliz
olan kaptan pilotlarla, bunlarm
giydigi
kusursuz diz
oraplan, port ve
tertemiz gmlekleri
ve
kaptan kasketleriyle- Nasir'in yeni Misir'i
almaya
aday yerde, eski
19. yzytl smrgeciliginin
okaik
ve
rahatsiz edici sembol
gibiydi.
Ancak ortada sembollerden
ok
daha
abuk
dgnl-
mesi
gereken
sorunlar vardi. Musaddik'tan nce Iran'daki
petrol
imtiyazlarmda,
Kanal
Sirke-
ti'nin Kanaldan geig vergisinden elde ettigi gelirin ogu
Avrupah hissedarlara
ve
bunlar iinde
en
byg olan ingilterehkmetine
gitmigti.
Eger mmkn alsa da Misir, Sveyg Kanall'nin
tm
kontroln
eline
alabilseydi, kanal vergisi olan paralar
byle
aresizce
fukara
olan
bir lke
455
iin
yeni
ve
zengin bir gelir kaynagi
olurdu. Bu
ok
fakir
lkenin askeri liderieri kukusuz ki mil-
li hitabet konusunda ekonomi ynetiminden
ok
daba deneyimliydi!
Her
ne
olursa olsun, grnge gre imtiyazm
gnleri
saythydi. Evvelce yapilmigszlegme-
ye
gre,
imtiyaz 1968'de
son
buluyordu
ve
Ingiltere'nin buradaki
nfuzu
da
pimdiden
zayilla-
maya
baglamigtL
Yinede lngiltere1936Anglo-MisirAnlagmas1'na
dayanarakKanal blgesinde
askeri bir
s
Ve
byk bir levazim merkezini devamli bulunduruyordu. Su
ara
Misirlilar, onlann
bir
an
nce
ekilipgitmelerini
istedigi lin, bu kipilerekar1bir
zarar verme
kampanyasi
amigti;
terristeylemlerde bulunuyor, cinayet
ve
ocuk
kairma olaylarma kanglyorlardi. Ortadogu'nun
kendi
ekirdektopraklanmn
saldirlya ugradigi
byle bir dnemde,
bu topraklan
korumak iin
burada bfr s bulundurmanm
ne
anlamivardt?
Nihayet 1954'te Anthony Eden,DigigleriBakam
sifattyla
Kanalblgesinde konuglanmt;
son
ingilizbirliklerinin yirmi
ay
inde ekilmesini ng-
ren
bir anlagmanin yapilmasi
iin
mzakere
nerdi
ve
ekilme karan
onaylandi.
Ertesi
sene,
Bagbakan olarak Churchill'in yerini almasindan
tam
iki
ay
nce,
EdenKahire'ye ugrayacak, bu-
rada Arapa olarak Arap ataszleri syleyerek Nasir'i hayretler iinde
b1rakacakt1.
Ingilizhkmeti hl, Misir'la,akilci, dosta iligkilerin srecegi midindeydi; ancak, bu
mit Nasir'm
serbest
bir lke
olan
Sudan'i kendi Daha Byk Misir'ma katma
girigiminden
son-
ra tamamen
snecekti. Nasir, Amerikan idaresinin
ve
birok Kongre yesinin Avrupa'nin
smr-
geci glerinekargi moral stnlk
tasladigiWashington'dabiraz daha hoggryle kargilamyor-
du. dare
ve
Kongre yeleri bu
smrgeci
lkelerin imparatorluk kisvelerinden bir
an
evvel
s1y-
r11malarmdan
yanaydi.
Amerikahlar'm
grgnegre
bu lkelerin stlerinden
atamadigL
$f-
gecilikkalintilan Bati'ya, komnizme
ve
Sovyetler
Birligi'ne karg1savaglannda
ciddi
bir
engel
teykilediyordu.Svey;Kanal1
Sirketi,
suyolunun
onca
ekonomik
ve
stratejik
nemine kargm,
bu
kalmtilar iinde
en
belirgin olanlardan biriydi. Kanal
Sirketi'nin
bagkani
ileriki
yillarda
act
bir
ifadeyle
Amerikalilar'm
girkete
"on
dokuzuncu yzy11tn
o
acmacak
smrgecilik dnemini
ammsatan kt bir koku, kf kokusuymuy glbi baktigmi" syleyecekti.
Nastr iin duyulan kaygtlar
giderek
yalniz Londra'da degil,
Washington'dada 1955 sonba-
harinda, bu Misirlidiktatrn silah ile Sovyetler'edndg haberiyle yogunlaacakti. Acaba bu
Sovyetnfuzunun yayilmakta oldugunun gstergesi miydi?
Sveyg
Kanall'nm Bati petrolne
ve
donanma
trafigine
kapatilmasi
sz konusu olabilir miydi? Bu sorulari
elealmakiin 1956
Quba-
ti gibi erken bir
tarihte
Digigleri
petrol girketlerine
bir
soru
yneltiyor
-evvelce
Iran petrol
re-
zervler nin kaybi iln kullamlmig- 1950 Gnl1ler
Anlagmasi'ni
tadil
sorusunu gndemegetiri-
yordu. Kan11armagre bu, onlara Kanal'm her
ne
sebeple olursa
olsun
petrol
tankeri trafigine
.
kapatilmasi halinde birbirleriyle
ve
hkmetle
igbirligi
saglayacakti.
Sirketler
aismdansa,
idare-
nin yaptigt ortak hareket
teklifinin,antitrsttakibatinmtehdidialtmda olan girketlerce
uygulan-
masi
lmknsiz
grlmgt.
Bu
tehdideunutulmuygzyle
bakmak dogru olamazdi;
nk
Ada-
let Bakanligt byk
girketlere
ynelttigi davayi srdrmekteydi. Digertaraftan
bizzat
girketler
de
malzeme
kesintisi
olasthgmdanendigeliydl.1956 Nisan aymda Standard Oil of New
Jersey,
kendi hesabma bir aragttrma yaparak,
kanalm
gerekten kapanmasi halinde
petrol
Iran Krfe-
zi'nden batiya dogru nasil sevk edecegini
inceletmigti.
Tam bu siralar, ingiltereDigigleriBakant Selwyn Lloyd
Misir'daNasir't ziyarete
gittL Bu zi-
yarette Lloyd, ingiltereatsmdanSvey;Kanall'mn "ngiltere
iin
yagamsal degerde olan Orta-
dpgu petrol kompleksinin
blnmez bir
parast
oldugunu"
aikliklaifade
etmigti.
Su beyana Na-
sir,
petrol reten lkelerin kendi
petrollerikrmdan yzde 50 almadigint
syleyerekcevap ver-
migtir.
AikladigL
gibi, eger Svey; Kanah petrol kompleksinin blnmez bir
parasi
olsayd1,
Mi-
sir'm da petrol
reticileri
gibi
yzde elli almasi gerekirdi. Bu konupmalara kargm
sonunda
gn-
cel
ayarlamaiin hibir hareket yapilmamigti.
1955 sonlarmda Nastr'm yatigtinlmasi
ve
Misir ekonomisinin
kuvvetlendirilmesi iin Ame-
rikalilar
ve
ngilizierDnya
Bankasi'yla bir arada, Nil
zerindeki
Assuan'da devasa bir baraj ku-
456
rulmasi iin Mistr'a
kredi verilmesini
dgnmeye bagladtlar.
Su proje uygulanabilecek gibi
gr-
nyordu. Aynca Nasir, 3 Haziran
1956'da
son
ingilizalayimn da,
iki
yll nce Eden'in
gergekley-
tirdigi
anlagma geregince kanal blgesinden ekilmesinden
bsbtn hognut olmutu. Ancak
Nastr'm Sovyet
blokuyla bir silah anlagmasi
yapmig
olmast
Washington'u alarma sevk ediyor
Ye
Nastr'a kargi sogutuyordu.
Washington, Misithlar'm
2aten
kisith olan kaynaklanm Sovyetler'den
alacaklan silahm
parasmi
demek iin ipotek edecekleri kamsindaydi; kendi yapacaklan katlanm
da baraj
igin kullam1maylp
aym amaca
sarf edilecegini
dgnyordu.
Aynca, bu koskoca
proje-
nin doguracagl
iktisadi glkler
ve
engeller
sonunda
kargit
grglere
yol aabilirdi. Bylebir
du-
rumda btn
su
dogrudan dogruya fmansi
yapan
lkelere yklenecekti. Bu mlahazalarla Was-
hington, bu
uzun
vadeli
ve
masrafli projeyle
Sovyetler
Birligi'ni
ugragmasmin-daha dogru olaca-
gi
sonucuna
ulagtl. Zaten
bir
taraftan
da BirlegikDevletler'de muhalefetin sesi ykselmeye
bagla-
m1ti.Gney
kkenli Amerikalt senatrler
barai
projesinin M1sirpamuk ekimini
okolumluetki-
leyip
ok
daha
Verimli
yapmasindan
ve
Misir pamugunun
dnya pazarmda Amerikan kkenli
ih-
ra
pamukla rekabet etmesinden korktuklan iin, baraj
projesine
sicak bakmlyorlardi. Kong-
re'dekilsrail
dostu yeler, Israil'invarligma
kargi bu kadar
inatla
kargi
ikan
bir hkmete yaban-
ci
yardim verilmesine pek
taraftar degildi. Nasir,
o
gn
iin "Kizil
in"
diye bilinen
lkeyi
res-
men tanimigtl
ki, bu da hem idareyi hem de Kongre yelerinden birogunu rahatsiz edip alarma
sevk etmigti. Ancak, asil
coup
de
grace (ldrc
darbe)
Senato'daki Cumhuriyetiler'in Dul-
les'e, digyardimm
iki
"tarafstz"
liderden sadece
biri iin onaylanabilecegini syledigi
zaman
indi-
tildi.
Bu
iki
lider Yoguslavya'nmTito'su
ve
M1str'm Nastr'i
olabilirdi;
ikisine birden yardim veril-
mesi
imknsizdt.
Dulles bu
iki adaydan Tito'yuseti Eisenhower de bunu onayladi. ingllizlerde
bu konuda fikir birligi gstermiglerdir. 19 Temmuz 1956'da
Dulles, Nasir'a
ve
Dnya Bankasi'na
kt bir
srpriz
yaparak Assuan Baraji
lin nerilmig
olan
kredlyi iptal ettigini aiklayacakti.
"De Lesseps" Kod'u: Nasir Harekete Geiyor
Amerika'mn krediyi
iptal
etmesi Nasir'1bsbtn kizdirmig, kendini kltlm hissetirmig
ve
intikam
hirsiyla
doldurmugtur. Svey; Kanall'ndan ahnan
geig
resminin Assuan Projesi'nin fi-
nanst
iin
kullamlabilecegini dgnd. Kafasmdan atamadlgl, neffet
ettigi
smrgecilik sembo-
lnn mutlaka yok edilmesi gerekiyordu.
26 Temmuz'da, Ekenderiye'de,
kk
bir ocukken
ingilizler'in
protesto
edildigi gsteriye
ilk katildigt meydanda bir konugma
yapti.
Konumasmda,
gimdi
Misir'm
lideri
olan
Nasir
tekrartekrar
de Lesseps ismine, Svey; Kanall'nm
yaptcisma
ifti-
ra
stne iftira atmigtir.
Su szleriyle Nasir, sadece bir
tarih dersi veriyor degildi: "De
Lesseps"
kelinlesi
zamanla
Misir
askerini harekete agiran
bir
"kod"
olmuytu. Konugmatamamlandigi za-
man
Misir Ordusu Svey;
Kanali blgesinin
kontroln
ele
ge rmigti bile...
Svey;
Kanali
son-
radan kamulagtinlmigttr.
Nasir'm bu davramgi
gerekte11
de
uzun
sreliyankilara
yol
aan,
cret isteyen bir
lyti.
Ko-
ntigmasmm
sonunda gerginlik
dramatik bir
ikigla
doruk noktaya erigmigti.O
stralar ingiltere'de
Maliye Bakani olan Harold Macmillan,
ok
sevdigi Viktoryadevri romanlarmm havastm
yansitir-
casma,
biraz endige
duyarak
gnlgne
gunu
yazacakte "Dn
gece
ve
bugn, burada, hayatim-
da hi rastlamadtgtm
kadar giddelli bir firtma koptu." Kahire'de ise, giderek
ykselentansiyon-
dan kamak
ihtiyacmi
duyan Nasir, Metro'daki sinemaya sigmip CydCharisse'in
bayrol oynad1-
g
Meet Me in Las Vegas(LasVegas'ta Bulupalim! fillnini seyredecekti.
Bu
tarihi
izleyen
ay,
bir ikt; yolu bulmak iin yapilan diplomatik turlar
ve
boyabalarla
geti.
Eyll
ayi
ortalarmda, Svey; Kanall'ndan
geen
gemilere
yol
gstermeye hl devam
eden
Ingiliz
ve
Fransiz
kaptanlar Svey;
Kanali
girketi'nin
emriyle geri ekildiler.
Bunun deniz
ticare-
tinin emriyle
yapildigma hkmedilmigti. Londra
ve
Paris'teki
yksek dzey yetkililer Misirli-
lar'm
Kanal'i kendi baglanna
idare edemeyecegini dgnm
t.
Gerektende, suyolunun ok
457
sig oluguyznden
ve
aypca
Sina'dan
esen
rzgrlar nedeniyle
gemilerin kanallardan
geirilme-
si byk ustalik isteyen,
zor
bir iyti. Ancak, birka
sene
evvelinden Misir hkmeti
Mistrlilar'm
kaptan
olarak
egtim grmesinde
Israr
etmig,
birok legi Kanal'in niillileptirilmesihareketine ka-
dar kurs
grerek
bu ig iin
uzman
kaptan
pilot yetigmigti.
Ayrica
Sovyet blokundan da acele
ge-
mi kaptani getirtilerek
takviye
yapilmi
ve
bu
sorun
halledilmigti.
Bylecemillileptirilmigolan
Svey;Kanali,Nasir ynetiminde, artik agagtyukan normal denecek
gekilde
igletilmigtir.
Svey; Kanah'nin
tamamlanmasmm
bagmda
ve
bunalimm devami srecinde lngiliz
ve
Fransiz hkmetleri bir
geyi
a1ka
belittmiglerdi.
Kanal
trafigini
ve
zellikle de
petroln
Ka-
nal'dan geigini
aksatacak
hibir
gey
yapmak istemiyorlardi. Ancak Amerika
bu konuda fildr
bil-
dirmemigti. Acaba
o
ne
taraftandt?
Amerika
o
gnlerdegerekten
de yalmz Ingilizler
ve
Fransiz-
larca
degil, bizzat Amerikan halki
ve
memurlarca
da bir hayli
estarli grnen bir
tutum
iindey-
di. Aynca, durumu daha da ktleptirmek ister gibi Eden
ile
Dulles'in olaylan ele ah; ve olaylara
girig yntemleri birbirinden ok
farkhydi
ve
bu da
ikisi arasmdaki
iligkiyi
seguk
ve
rahatsiz edici
yaplyordu. Yine bir
gn,
bu iki devlet
adammm yaptiklan hi de uyumlu
gemeyen
bir
toplanti-
dan
sonra
Eden'in bag
zel
sekreteri bir arkadaginayazdigt mektupta gyle diyordu: "Foster ok
yavag
konugtugu iin bizim Patron
[Eden]
onun
sylediklerini dinlemek istemiyor; bizimki
de
ok daginik konuup, daldan
dala
getiginden,
br avukat oldugu iin bizimkinin
syledikle-
rinden
ne
demek
istedigini
anlayamiyor
ve
tahmin
de edemediginden, ekip gidiyor." Eisenho-
wer
de,
gerekten
sorunun
bir kismim olugturan bu konuya gnlgnde parmak basmtytir.Dul-
les iin Bagkan Eisenhower
gunlanyazmigtir: "Konulan sunmada, Dulles'in yeterince
inandinci
olmadigt anlagthyor.Bazen
szlerininve
davranigmin
kargismdaki
pahis
zerinde
nasil
bir etki
ya-
pacagmi anlama yeteneginden mahrum." Dulles ise,
diger Amerikahlar gibi Eden'i kstah
ve
ruhsuz
buluyordu.
Ancak aralarindaki
anlagmazliksadece
bu nedenlerden ileri
gelmemigtir.Bir-
birlerine kargi belirli nedenlere dayanan husumet duyuyorlardi.
Bunun sebebi
iki
yll evvel Fran-
sa'yla
Hindi-in'de
meydana gelen savagta
ikisinin birbirleriyle
ters
dgp
atigmigolmalaridir.
O
zaman,
Eden konuya diplomasi yoluyla yaklagilmasmiistemig,
Dulles
ise
o tr, banga dayah
tu-
tum
i2lenmesine
kargi
ikmlyti.
Simdi
ise
Sveygkonusunda rollerini degigtoku;
etmiglerdi.
Yine de 1956 Agustosu'nda, Svey;'inmillileptirilmesinden birka
gn
sonra
Dulles, Ingi-
liz
ve
Fransiz DigigleriBakanlanna "Nasir'in Kanal'dan ikmasi
iin
mutlaka bir yol
bulacagmi"
teminetti. Su
teminat
Eden'e
ilerideki birka
ay
iin rahat bir nefes alditacakt1. Ancak, bu sre-
nin bitiminde Amerikahlar Ingilizler'inkargisma hi
de
gereki
gelmeyen birtakim
savag
hilesi
nerileriyle
iktilar
-
bu neriler hem
gereki
grlmemig
hem
de Ingilizler'in ve
Fransizlar'in
daha dogrudan bir hareket yapmamalan iin bilhassa
netilmig
gibi gelmigti.
inash
gudur
ki, Svey; konusundaki ABD politikasmi
saptayan Dulles degil, dogrudan
dogruya Eisenhower'di. Eisenhower
ta
bagiridan Amerikalilar'm Sveyfteki
konumunun
ne
ola-
cagim biliyordu,
bundan hibir
zaman
gpheetmemigti.
Eisenhowr'in
grgg
kullamlmama-
smdanyanayd1;
g
kullanmay1hem istemiyor
hem de gereksiz
gryordu.Izlenecekpolitikamn
temeli ingilizler'i
ve
Fransizlar'i Svey; konusunda
askerimdahaleden
uzak
tutmakt1.
Amerika
Devlet Bagkania1ka
bu iki Avrupa lkesinin M1sir'da
uysal Ye
kalici bir hkmet kurmaya muk-
tedir
olmadiklari inancmdaydi.
Aynca byle bir
atdim,sadece Araplar'i degil,
kalkinmakta olan
btn
lkeleri
Bati'yakargi ayaklandmr, Sovyetler'ineline de Ike'm kendi deyimiyle
"dnya
lider-
liginin megalesini"
verirdi.
Aynca, Eden'e
syledigi
gibi "Nasir dram
Oynamak
ist yordu"
ve
yapi-
lacak
en
iyi
gey
de
onu
dram
oynamakta serbest birakip gnn birinde bu dramin
igrmdanik-
masmi
beklemekti. Eisenhower'in
dampmanlari
Bagkan'm ngilizler'in
tutumundangikyeti
ol-
dugunu-sylyordu.
Onun bu konudaki grgn gyle anlatmiglardir: "Baykan, Nasir'm blge-
deki
onca
insanm
istegi olan
'beyaz
adama
tokat'
arzusunu
gahsinda sembolize
ettigi
bir sirada
as-
keri mdahalede bulunmanm gerekten
'agdigl'
oldugu dgncesindeydi." Misir'a
yapilacak
as-
keri
bir saldirinm dnyada geligmekte
olan btn lkelerde Nasir'i
kahraman
yapacagi,aynca
458
kendileriyle
dost
geinen
liderleri
harekete getirecek, Ortadogu
petroln
tehlikeye
atacak
bir
davram; olacagt kesindi. Su dgncelerle Eisenhower tekrar tekrar
ve
usanmadan Londra'ya
as-
keri harekttan kammasim tavsiye
etmigtir. Kendi
dgncesine gre
ve
dampmanlannm fikrince
Amerikan politikasi
kristal
kadar
berrakti.
Ne
var
ki
sonraki
olaylar, ABD'nin bu politikayi
telkin
ettigi
lkeler
ingiltere
ve
Fransa
iin hi de
o
kadar kristal
gibi
berrak olmadigimkamtlayacakt1.
Eisenhower
iin Birlegik Devletler'in,
smrgecilikagma
geri dng gibi
grnen
askeri
mdahale
fikrine dolayll da olsa katihyormug gibi grnmemesi
son
derece
nemliydi.
Degil
mdahale,
tamtersine
BirlegikDevletler Misir'daki
durumdan
yararlanarak
geligmekteolan
l-
keler arasmda kendisine
destek bulmak iin firsat
dahi
yaratmahydi,
bu her
ne
kadar Ameri-
ka'nm ezeli mttefikleri logiltere
ve
Fransa'yla arasmi
sogutacaksa da, yine
de
yapilmahydL
Bf
gn
Nasir, Eisenhower'in bu
konudaki
beyanatim
duyduktan
sonra,
yaverlerinden birine,
yan
pakayollu gyle
demigti: "Acaba hangi taraftan?"
Eisenhower'in bu
gekilde
davramymm
bir bagka
sebebi
daha
vard1. 1956 Kastm1'ndakibag-
kanlik
yenilemeseimine
katilacakti. Idareyegeliginin
ilk
gnlerinde
Kore Savagi'm
sona
erdir-
migti; seime bang
yanlisi bir aday kipiligiylekatillyordu
Ve
gimdi
hayatmda
en
istemedigi
gey
ol-
sa
otsa seilmesini tehlikeye
atacak, kampanyasmi tehdit edecek bir askeri kriz olabilirdi.ngiliz-
ler ve
Fransizlar, byk bir gaf yaparak Amerikan Bagkanlik
seimitarihine
dikkat
etmemig, bu-
nu
hi hesaba katmamiglardi. Halkin gz nnde yapilan
bu diplomatik
"show'lan"
bylece
srp glderken
iki devlet
gizlice bagka bir
planm pegine dgmgt. Bunlardan hibiri askeri bir
mdahalenin planmi
yapmiyorlardi. Ingilizler
bu
ara, turist
mevs minin
dorukta oldugu bir anda
yeteri kadar gemileri olmadigim anlayarak
okyanus
gemisi talebinde
bulunmuy
hatta,
tankni-
telerini
naklettirmek iin
Pickford Removals
nakliye pitketine bagvurmugtu.
Bogazlanmaya Hi Niyetimiz Yok
Londra
ve
Paris, her
ikisi
de askeri mdahale konusuna
artiktamamen
sicak bakiyordu. Fransiz-
lar Nastr'1 Kuzey Afrika'daki durumlan iin
tehdit unsuru
olarak
gryordu.
Misir lideri
iki
yll
nce bagtmsizliklari iin
savag
baglatmigolan Cezayirli
isyancilari
sadece tegvik
etmekle kalmi-
yor, aym
zamanda egitiyor ve
besliyordu. Fransizlar Nasir'in burnunu kirarak, Ferdinand de Les-
seps'in Fransizlar'm
finansmamyla
yapmig oldugu
kanali geri almak karanndaydl. Daha imdi-
den, Nasir'i dize getirmek iin kendilerinin de sebepleri olan Israilliler'leaskeri
diyaloga
girmig-
1erdi. Misir Devlet BagkamNasir, Israil'e
kar1
aacagt ve
artik saklamaya gerek duymadigt
sava-
m
plani iin hazirlanmaya baglamigt1.Ayni zamanda Israil'e
gerilla
kuvvetleri sokma girigimini
de destekliyor ve
lkenin
gney limani olan Elat'ta muhasarauyguluyordu
ki bu
sonuncusunun
yasalara
uygun
olupolmadtgt
tartigma
konusudur.
Acaba ngilizler
iin
Svey;
Kanah neden bu denli nemliydi?
Bu
cevabin
"petrol"
oldugu
kugku
gtrmez. Kanal, petrol
tagiyan
bir geit grevindeydi.
Daha birka
ay
evvel, Kanal
he-
nz kamulagmamigken, 1956 Nisam'nda "Mr.B"
ve
"Mr.K" adlanyla
seyahat
eden Stalin dne-
mi
sonrasmin
iki
lideri, Nikolai Bulganin
ve
Nikita KrupevLondra'ya gelmiIerdi. Onlarla
kargi-
lagmadan evvel Eden,
Eisenhower'le bir
araya
gelipSovyetler'e
ne
syleyecegininprovasini yap-
mig,
dgndg plani
Bakan'a bildirmigtir.
Eisenhower plana
tamonay
vermigti, Ruslar'la
top-
lantidan evvel Bagkan, Eden'e
gunu
gtlemigti: "Ruslar'a kargi kesinlikle uysal
olmallyiz. Uysal
olmazsak, bu, kargimizdaki Ayi'ya Bati.dnyasom
savunmasi ve
ekonomisi
iin
son
derece
ya-
amsalolan petrol
retim
ve
nakliyatma penelerini
geirme hrsati verit."
Sovyet
liderleriyle ko-
nugmast
strasmda Edenonlan Ortadogu'ya kangmamalan in
uyardi ve gunu
sy]edi; "Benim
petrol konusunda ok
aik
szl olmamgereklyor;nk
petrol iin
gerekirse
dggebiliriz."
Bunlart syledikten
sonra
sadede
gelerek
gunlan
eklemi ti: "Biz petrolszyayayamayiz ve...
petrolszlkten bogazlamp
lmeye de hi
niyetimiz yok."
459
Nastr'm Svey;
Kanah'mele geirmesi,
"bogazlanma"
olasihgmi gerek
yapmig giblydi.In-
giltere'nin
uluslararasi mali durumu iyi degildi; demeler dengesi
bozulmak zereydi.
Sir
za-
manlar dnyanm
en
byk kredi vericislyken,
gimdi
en
byk bor1usu durumuna
dgmgt.
Altin
ve
dolar
rezervleri ancak ayhk ithalati
kargilamayayeterliydi.
Ingiltere'nin
dig
gelirler
toplamimnok
nemli bir
parasi
Orta'dogu'daki
petrol
holdinglerinden
gelmekteydi.
Bu hol-
dinglerin kaybolmast ekonomik
ynden
Ingiltere'yi
perian
ederdi.
DigertaraftanMisir'da Na-
sir'in
zafer
kazanmast Iran'daMusaddik zaferinin dogurabileceg sonulara benzer
sonular
ya-
ratabilirdi, Byle bir
durumda,ingiltere
prestij
kaybederdi
ve
prestij
gimdionlar
iin dnyamn
her
yerinde zeminin ayaklan altmdankaymakta oldugu
gu
dnemde,
gayet
nemliydi: Muzaffer
bir Nastr demek; Britanya'ya dost
olan-lkelerde rejimin
deggmesi
ve
alaagt edilmesi
ve
btn
Ortadogu'daliigiliz
-ve
Amerikan- petrol konumlarmm nemini
kaybetmesi demekti. Bir gn,
konugma
strasmda Eden, Eisenhower'i
uyaripona gunu
sylemigtir: "Bir gn
gelip
Nasir Bati
Avrupa'yl petrolden mahrum edebilir, bu bir
an
meselesidir. Byle b r
gey
oldugunda hepimiz
onun ayagina
dgp merhamet
dileniriz,"
Eden
endigellydi
ve
endigeleri sadece
petrole
ve
ekonomik konulara da dayanm1yordu.
Sovyetler'in
Ortadogu'dakibogluktan
yararlanaraktmgcyle bu blgeye girmesinden korku-
yordu. Bir gn Digigleri'ne
mensup,
grevipetrol konusunda.dogrtidan Eden'e
rapor
vermek
olan
bir yetkili
punlan
sylemigti: "Eden Sovyetler'in Ortadogu'ya yayllmasindan byk endige
duyuyordu.
Amerikahlar
ve
Ortadogu
igini Ingilizler'denalmaya
hazir
degildiler.
Su
yzden
bl-
geyiRuslar'danuzak
tutma
igi
ngilizler'e dgmgt."
MaliyeBakam Harold Macmillan
da
petrol rezervlerine yapilan
tehditler
ve
tehlikeliimalar
konusunda Eden'le
tamamenaym
grgteydi. O da
tipklEdengibingiltere'nin ok
tehlikeli
ve
risklere
aik
bir konumda oldugu grgndeydi. Ne
var
ki
o
Eden gibi
endigesini
diga
vurmuyor-
du. Bunalimm ilk iki
haftasmda,
o
kadar devlet
greviarasmda f1rsatbularak
gu
yapitlan
okuya-
cakti:
On
dokuzuncu ylizyilromanlanndan
ve
daha bagkaeserlerden binlerce
ve
ylizbinlerce
say-
fakitap
-
JaneAusten'in Northanger Abbey
ve
Persustion, Dickens'in Our Mutula Friend,
Geor-
ge
Eliot'unScenes
from
Clerical Life, Middlemarchve Adam
Bedeeserleridit. Bunlanbitirdikten
sonra,
izleyen
birka hafta iinde de
qu
kitaplan okumugtu: Thackeray'in VanityFair, Churchill'in
History of
the
English
SpeakingPeoples, Machiavelli
ve
Savonarola'nm hayat
hikyeleri
ve
C.P.
Snow'un
son romani.
Macmillan sonradan bu konuda puntan sylemigtir: "Eger bu kadar
ok
gey
okumasaydim, mutlaka aklimi kairirdim!" Ancak
Macmillanda
herkes gibi Eden'in karamsar
tahminlerine
katiliyor
ve
harekete
geme
konusunda
ona
destek veriyordu. Hatira defterine
gun-
lan
yazmigti: "Gerek
gu
ki,
mthi;
bir ikilem iine dgmy
bulunuyoruz.
Misir'akari ciddi bir
harekta girigirsek
ve sonuta
Svey; Kanali kapamrsa, Levant'a giden boru hatlan da kesilir
ve
bu
takdirdefranKrfezikargi harekete
geerve
sonuta petrol retimi
durdurulur. Bylebir du-
rumda Birlepik
Krallik
ve
Bati Avrupa
'oldu
bitti'ye getirilecektir.
Diger
taraftan
diplomatik
yenil-
glye
ugratsak
ve
Nastr
'oldu
bitti'ye
getirilirseOrtadogu Glkeleri,
fevri bir hareketle
'petrol
milli
leptirirler'... Bylecebir
baloma biz de
'oldu
bittiye
getirilmi
sayihnz.
Su
halde
ne
yapmahy1z?
yleanhyorum ki elimizdeki
son gansimizi
kullanmah
-giddet
harektinabagvurmamahy1z-
bu
arada
Ortadogu'dakt dostlanmizm bizim
yammizda olmasmi, dgmanlanmizmsa dgmesini
ve
petroln kurtanlmasini mit etmekten bagkaelimizde yapacak bir
gey
yok. Kugkusuzbunun ok
yagamsal bir karar oldugunu da kabul etmemiz gerekior."
Yirmi Y11Sonra Tekrar "Rhineland"da
Bunallmla kargi
karplya olduklan dnemde, Eden, Macmillan
ve
bunlarm evresindekiler,
Fran-
sa
Bagbakam
GuyMullet
ve meslektaglan,
kendilerini bir hayalet
gibi
kovalayan
gemiginhatira-
lanmn
etkisindeydiler. Bunlarm hepsinin
gzndeNasir, mezanndan ikmigbir
Mussolini, yeni
460
yetigmekte olan bir Hitler'di. Mihver Devletler'in yenilgisi
stnden daha
on
yll
gemigken,
kundak1 kipiligine dnmg demagog diktatrn
yenidencanlampdnya
sahnesineiktigim,
kitleleri
ateglemek,
sonsuz
ihtiraslarm gereklegti'rmekiin
dehget
ve sava;
peginde oldugunu
dgnmglerdir. Batih liderler
en
anlamli
deneyimlerini
arkalarmdaki
iki
dnya savaginda
yaga-
miglardir.
Edeniin,
trajediyi
nlemedeki baansizhk 1914 yllmda baglamigti.
Sonrakibir
yazi-
smda buna
gyledeginir: "Bizhepimiz, bir dereceye kadar, kendikugagimiz
tarafmdan
damga-
lanmig durumdaytz. Benimki Saraybosna suikastiyle
ve onu
izleyen
olaylarlabaglar." 1914'n
o
kritik haftalannda Entente'm benimsedigi diplomasi
ve
politikalaraarkasini dnp bir defa daha
baktiktan
sonra yle
diyecekti:
'imdi,
geriye baktigimizda,
o
zaman
bir sorumlulugumuz
ol-
dugunu, daima
arkadan
gelen bir kucak
olmakla
sorumlu oldugumuzu
grmememize
imkn
yok.. daima arkadangelen
kucak
olduk... lanetli bir kucak."
Hkmetlerin zamamnda kargihk vermemekle
iglediklerl
hata 1930'lu ylllann amlarmda
daha keskin
izgilerle
belirlenmigtir. 1956 ylli Hitler'in
anlagma hkmlerini ihlal
ederek Rhine-
land'i
askeriblge ilan ediginin yirminci yllma rastlar.
Ingiliz
ve
Fransizlar Hitler'i byle bir
gey
yapmaktan 1936'da
men
edebilirlerdi. Byle
yapmig
olsalardi Hitler nem
ve
prestijini kayde-
derdi. Hatta bagaagt
edilirdi
ve
bylece
milyonlarca insan da
lmemig
olurdu.
Ne
var
ki battl1
gler harekete
gememigtir.
Yine 1938'de, bat1hlkeler
ekoslovakya'ya
destek
verecekyerde
Mnih'te
Hitler'iynmuatmaya aligmak
gibi bir hatada bulunmuglardt.
Budurumda da Hitler
durdurulabilir
ve
ikinci byk
Savagm
mthig katliamlan nlenmig olurdu.
Eden
cesur
bir
davrampla,
Hitler Ye Mussolini'ye uygulanan
yumuatma politikasini
pro-
testo
ederek, 1938'de istifa etmigti.
Simdi,
1956'nm
gz
bagt
olan
gu
gnlerde Nasir'm hi de
. yabancisi olmadtklar.1bir
"itibar
ykseltme"
programina
tktigim dgnyordu. Eden'in gr-
yle Nastr'm "Devrimin Felsefesi"
kitabi ile Hitler'in "Kavgam" kitabi arasmda pek bir fark
yoktu. Nasir da Hitler
gibi
tagyontarcasma
byk
bir
imparatorluk yontmak
ve yaratmak
isti-
yordu
ve
kitabmda bunu vurgulamigtir. Ona gre
petrolde kontroln
ele almmas1yla
geleng
"uygarligm
can
damarl Arap dnyastnm"
olmallydi.Arap dnyasi
"uygarhgm
can
daman"
olan
petrol
"emperyalizme"
kar1 verdigi mcadelede kullanmallydi. Nasir petrol
olmadan,
en-
dstri dnyasmin
tm
makine
ve
aletlerinin
"sadece
kfl, hareketsiz
ve cansiz
birer demir
parasi
oldugunu" beyan etmigtin Eden, Nastr'la bir uzlagma yolu bulmak iin evvelce bir
giri-
imde
bulunmutu. 1954'te ingilizkuvvetlerinin Kanal blgesinden ekilme
anlagmasinda
kendi kipisel
prestijini ortaya koymuy, bunu
yaptigt
iin kendi partisinin
bir kesiminden
fevka-
lade
agir elegtiriler alm1;ti.
Simdi,
kendisinin
Nasir tarafmdan
ihanete ugrat11m1;
gryordu.
Hitler'deoldugu Nasir durumunda da,
onun
yaptigi vaatlerin hibir kiymeti.yoktu. Vaatlerin
yaziltoldugu kgit kadar bile deger
ta1mlyordu.
Yoksa, uluslararasi
anlagmalannihlallyle S-
veyfin ele girilme olayt yeni
bir Rhineland
mi
demekti?
YoksaNasir't barmdirmak
ve yumu-
atmak iin daha
ok
at1hm
yapmakla
yent bir Mnih olay1
mi
yaganacakti? Eden, lcendi
aistn-
dan
btn bunlan yeni bagtan yagamak istemiyordu.
Kardeglerinden
ikisini 1.
Dnya Sava-
gl'nda kaybetmigti. Byk oglu ise IL Dnya Sava1'ndaldrlmgt. Kigisel
olaraksevdikleri-
nin
ve
savaglarda milyonlarin lmnden, batill lkelerin 1914'te krizi
nlemede
ok agir
(tembel)
oluglanm, 1930'larda da Hitler'idurdurmada kararsizhklanni sorumlu
tutuyordu.
Bu
dncelerle, gimdi Nasir'a kargi
silah
kullantlacaksa
bunun
fleride
degil, hemen yapilmasm-
dan
yanaydi.
BagbakanMollet Almanlarca esir edilmi, Buchenwald
toplamakampina hapsedilmigti. O
da bu konuda
aynen
Edengibi dgnyordu. Belika DigigleriBakam Paul Henri
Spaak'In
fikri
de
aynen
tekilerinkt gibiydi. Spaak bunahm sirasinda ngilizDigigleriBakani'na yazarak
gyle
demigtir: "Hitler dneminin bagmda yapilmly olan hatalann bugn
bir hayalet glbi ryalanma
girdigini sizden
saklamak
istemiyorum.
Bu hatalar bize ok pahaliya mal olmugtur."
Gemige ait bu degerlendirmeler Washington'da
da yapildlysa da
bunlar Bati Avrupa'daki
461
kadar zeleptiri
niteliginde degildi. Nasir'anasil davranilacagi
konusunda bir fikir birligine vanl-
mamigsa
da
batili
lkeler
en
azmdan Svey;
nedeniyle
ikabilecek
bir petrol krizinde acil olarak
ne yapilacagim
planliyordu. Bu arada Eisenhower,
Kanaf
m
kapanmasi halinde BatiAvrupa'ya
nasil
petrol
verilecegini
ett edecek bir Ortadogu
Acil Durum Komisyonu kurulmasi iin yetki
verdi. Adalet Bakanligi planda
iytiraki
olan girketlere
kisitli antitst bagigikligi
tamdi;ancak
bu,
itketlerin
bir aradaallyiptahsis
yapmalarma, petrol
talepleri,tankerler
ve
gerekli diger
btn
bilgileri birbirlerine aktarmalarma yetmiyordu.
Yine de
bu komisyon
ngiliz
Petrol Arzi Danig-
manlik
Kurulu'yla
ve
Avrupa Ekonomik igbirligi rgt'yle
krizde
idare
planlari konusunda lyi
bir haberlegme sistemi kurmugtur.
Btnyle
ahndigmda, petrolgirketteri,Bati
Avrupa'nm petrol
ihtiyacimn byk k1sminm
Bati Yarikresi'nin artmi petrol
retimiyle kargilanabilecegi, bunun da BirlegikDevletler'de
ve
Venezuela'daki
agin
kapasiteli
ok
miktarda petrole gerek gsterecegi
kamsmdayd1. Temmu-
zun son
gnnde, StandardOil of New
Jersey
Ynetim Kurulu nihayet Svey; Kanali iin Ni-
san'da
sunmuy
oldugualternatinerraporuna cevap
almigtL
Bu
rapor,
daha byk
tankerler
inga
etmek
yerine,
Iran
Krfezi'nden
baglaylp
Irak
ve
Trkiye'den geerek Akdeniz'e ulaacak daha
byk
apli
bir boru hatti yapilmasint
ngryordu.
Boru hattmm
tahmini
maliyeti
yarim mil-
yar
dolardi. Ne var
ki raporda zamanlamayla
ilgili
hafif bir sakmca
gzlenmigti;
boru hattmm
ingasi
drt
yll
srecekti.
Aynca, boru hatlarma ok fazla
gvenmenin
bazi
tehlikeleri
oldugu da
Suriye'nin
birka
gn
sonra
yaptigi
bir hareketle bsbtn
agiga ikanldi. Su tehlikelerigzler
nne sermek
iin
Suriye,
Bati'ya
bir
uyan
olarak Tapline'dan alotilan petrol yirmi drt saat
sreyle kesti.
Eyllaymda, Eisenhower Eden'e gnderdigi mesajda "Nasir'i
gerekte
oldugundan
ok
daha nemli bir
ahsiyet
olarak gstermenin" tehlikelerindensz
edecek
ve
bu
grgnde
Israr
edecekti. ngiftereDigigleriDaimi Mstegan Sir Ivone Kirkpatrick,
bu
mesaja kesin bir grgle
yarnt
verecekti:
"Saym Baskan'm hakh olmasini ok isterdim. Ancak hakli
olmadigindantama-
men
eminim... Eger biz Nasir
kendi konumunu gvene
alip
petrol reten lkelerin kontroln
peyderpey ele geirirken elimiz kolumuz bagh oturursak, aldigimiz
istihbarata
gre Nasir bizi
mahvetmeye kararhdir
ve
mahvetmektedir
de. Eger Ortadogu petrolnden bir
veya
iki
sene
s-
reyle yoksun
birakilirsak,
altm rezervlerimiz yok olup
gider.
Petrol rezervlerimizin yok olmast
demek sterling
iginin de dagilmasi
demektir. Sterling igi dagilacak olur
ve
rezervsiz kaltrsak Al-
manya'da
ve
hatta
hibir
yerde gl olmaya
devam edemeyiz. Savunmamiz
iin
part
olan
ip-
lak asgari miktari
bile deyebilecegimizden kugkuluyum."
Aym
ay
iinde,
Svey;
krizinin
giddetle
srdg bir
strada,
Robert Anderson admda,
zen-
gin bir Texas'h petrolc, ki Eisenhower'in hayranhgini kazanmig biriydi, Bagkan'mkipisel temsil-
cisi olarak Suudi
Arabistan'a
gizli bir seyahat yaplyordu.
Ama
Suudiler'e,uzlagmaya
razi
olmasi
in Nasir zerinde
baski
uygulatmakt1. Riyad'dan Anderson Kral
Suud'u, Prens Faysal'i Digigleri
Bakani'm uyararak Birlegik
Devletler'in ok byk
teknik
ilerlemelere
petrolden ok daha
ucuz
ve
lyi kalitede enerji
kaynaklarina
ulasacagini,
bunun Suudi petroln
ve
tm Ortadogu
petrol
rezervlerini degersiz hale getirecegini syledi. BirlegikDevletler, Sveyq
Kanah'nm gantaj aleti
olarak
kullarnlmasi
halinde bu teknololiden
Avrupalilar'i yararlandirmak
istemeyebilirdi.
Kral, petrol yerine geecek bu enerjinin
ne
olabileceglni sordu.
Anderson "Nkleer
enerji" cevabim
verdi.
Ne Kral Suudne
de Prens Faysal, nkleer
enerji haklanda bazi kitaplar okumuy olarak,
An-
derson'un
cevabmdanetldlenmediler
ve
Suudi Arabistan'm dnya enerji pazarlatindaki
yetene-
gi
konusunda
hibir znt belirtisi gstermediler.
Anderson'un
uyarismi
kulak
ardi etmiglerdi.
Arada
geen
zaman
iinde anahtar durumundaki politikacilar krizin
diplomatik yollarla -
zmleneceginden
gphe
duymaya baglamigti.Bu dela abalanm BirlegikDevletler'de yogunlag-
tirdilar.
Artik Nasir'1yola
getirecek,
onu
"Rhineland"da durduracak
tek
are
askeri
gt.
462
Kuvvet Uygulanlyor
24 Ekim 1956'da
Fransizve ingilizdiplomatik
ve
askeri evresinin
st
dzey
yetkilileri,yanla-
rmda ilgillyabanct elilik mensuplan da
oldugu
halde Paris digmda,
Sevr'dekibir villada Israil'in
st dzey
yetkililerinden
kurulu
bir delegasyonla bir
toplanti
yaptilar. srailheyetinde
David
Ben-Gurion, Moge Dayan
ve
Shinom Perez de
vard1.Butoplantida lke bir anlagmaya vardi-
lar,
srailszde
Misir'm tehditlerine
ve askeri
baskisma kargilik
olarakmeskun
olmayan Sina Ya-
rimadasi'nda, Svey; Kanall'na dogru
askeri
bir
operasyon
geligtirecekti. Ingiltere
ve
Fransa Ka-
nal'in korunmasi iin ultimatom
yaymlayacak
ve
ondan
sonra
da,
arplma
devam
edecek
olursa
ki
mutlaka
devam edecekti- uluslararasi suyolunu
korumak iin Kanal blgesini iggal edecek-
Jerdi. Ingiltere
ve
Fransa'nm byle
bir planda bekledikleri nihai
sonu
SveyKanalikonusunda
bir anlagmaya varmak
ve
eger
mmkn olarsa, bu
iglem
sirasinda Nasir'i alaagi etmekti.
Bu planda, Israilve Fransa b rbirlerine
anlaylg
gsteriyorlardl.
Israil
ve
Ingiltere
arasmda
.
ise,
Ingiltere'nin Israil'e
ve
Yahudiler'e
olanantipatisiyznden
byle bir
anlayi; kurulmamtytt.
Ne gariptir ki,
gimdi
Eden bile, Araplar'i
ve
Arap kltrn
o
kadar
tuttugu,
IL Dnya
Sava-
gl'nda zel
sekreterine
"Gel" dedigi halde,
gimdi
kaderin bir oyunuyla Arap dnyastnm
kendi
kendisini lider yapmigbagkamylakapigmayahazirlanlyordu. Eden'in
tamtersine,
Mallye Bakani
HaroldMacmillan Yahudiler'in
"karakter
sahibi" oldugu grgndeydi. Yine de,
Sevr'deki
top-
lantida IngilizDigigleriBakani Selwyn Lloyd
ve
beraberindekiler,
srailliler'i hor
grr bir
tavir
iindeydiler.
Gerekquydu
ki,
geen
son
birka
hafta iinde ingiltere,
srail
ve
rdnarasmda
sava lkmasi
halinde rdn'nyardimina kogmayi dgnr
olmuy
ve
bu
_konuda
Isralliter'i
uyarmigti.
Fransizlar'm Sevr
toplantismdasrailliler'i Anglo-Fransiz plam iine
ekmek iin n-
clk
stlenmesinin b r
Sebebi,
Misir'laolan atigmamn
orta
yerinde ingiltere
ve
Israil'in
birbir-
leriyle kapigmalanm nlemekti.
Sevr'dekigizli
anlagmadan bir
gn evvel Misir
ve
Suriye, Misir'm kontrol altmda
grev
yapacak
ortak bir askeri komuta
olugturdular.
Bir
gn
sonra
da rdnbu ortaldaga askeri komu-
taya
girmeyi kabul
etti.
Artik ok yaydan
1kmigti. Simdide siyasi
ve
kigisel.dramlann
bagka,
ga-
rip bir
gekliyle
kargilagilacak
ve
bu Svey; krizini
daha da iinden
lkilmaz bir hale sokacakti. 24
Ekim'de, Sevr
toplantismin
yapildigi
gn, Macaristan'daSovyetkontrolne kargi giritmig bir
ihtilali
bastirmak iin Kizil
Ordu
Budapeyte'ye girdi.
Btn bu
sorunlar yetmiyormuy gibi, bir bagka
sorun
da Eden'in saglik durumuydu.
1953'te geirdigi safra kesesi ameliyati sirasmda, dikkatsiz bir operatr safra kesesine giden
bo-
ruda
tahribat
yapmig,
bu daha
sonraki
operasyonlarla
ancak
kismen onanlabilmigti. Btn bu
operasyonlardan
sonra
Eden, bir defa kendisinin
syledigi
gibi,
"i
uzuvlan yapay"
olarak
kal-
migti;
aynca
baski altirida
hemen hastalamp agnlan
artlyordu.
lleride, bazi
kimseler,
bu saglik
kogulunun
yavagyavag
Eden'in beynini zehirleyebilecegini
sylemigtir.
Durumu daha da kt-
legtiren
bagkabir
gey, o
gnden
sonra
Eden mide
agnsi
iin
yatigtinci
ila
ve aynca
agn dindirici-
lerin
etkisine kargt da
uyanct (anlagildigi
kadanyla amfetaminler) almak zorunda
kalmigti. Su
e-
gitli
ilalarin birbirlerine
olan
etkileri
ve yan
etkileri
o
gnlerde
henz
yeteri kadar bilinmiyordu.
Edenok gerilimli oldugu zamanlar
daha.bagka ilalar
da aliyordu.Uyanci
ve
yatigtinci iki
ayn
gruptan olan
bu ilalar Nastr'm Svey; Kanah'm almasindan
sonra
ok
daha
yksek dozlarda
ve-
rillyordu. Ekim
ay1
baglannda bir
gn
bayginlik
geirerek 40 derece
ategle hastaneye yetigtirildi.
Hastaneden
1ktiktan
sonra
Ekim'deyine kumanday1eline adlysada devamh olarak hastalik be-
lirtileri gsterdiginden daha
agir bir
ila
rejimine tbi tutulmugtu.
Bazilarma
gre bu
ilalar
y-
znden Eden bazi karakter degigiklikleri
gstermeye
baglamigti.
ngilizGizliistihbarati'ndan bir
memurun
Amerikan Gizliistihbarati'ndan meslektagi bir
memura
Edeniin, "Downing Stre-
et'deki dostlar bizim
ihtlyar
ocugun gariplegtigini, sinir
kp kesildigini
sy]yorlar" dedigi
sylentiler
arasmdadir.
Bazen Eden, iinde
bulundugu gerilimden
ve
kendi saghk durumunun
463
ktlgnden
kamak isteyerek epinin
Downing Street 10'daki oturma odasina siginir, orada
f lm
yapimcisi
Sir Alexander
Korda'nm kendisine armagan ettigi
Degas'm
"banyo
yapan
kiz"
bronz heykelini
uzun uzun
seyrederdi.
Kugkusuz Eden
hasta olan tek
kii degildi. Eisenhower de 1955'te bir kalp krizi geirmig,
1956'da da ameliyat gerektiren bagirsak
iltihabi hastahgina yakalanrmgt1.Demek kl yaklagmakta
olan
atigmanm
beklendigi
sirada
Atlantik'in
her
iki
kiyismdaki
iki baaktrn de hasta oldukla-
nni
sylemek yanlig olmaz.Eu ikillye ok
yakinda bir
nc
katilacaktt.
Aylarca devam eden kararsizlik
ve
gecikme
sonunda olaylar htz kazanmigti. 29 Ekim'de,
Israil,Sina iine bir akm
yaparak Seyranlagmasim hayata geirdi. 30 Ekim'de
Londra
ve
Paris
ltimatomlano yaymlayarak Kanal
blgesini
iggal
etmek
-niyetlerini
aikladtlar. Aym gn Rus
kuvvetleri, blr daha mdahalede
bulunmamak
vaadiyle
Budapeste'den
geri ekildi.Ertesi
gn,
31
Ekim'de
lngilizlerMisit havaalanlanni bombaladt ye
daha
sonra
da Mtsir Ordusu acele bir
operasyonla
Sina'dan
geriekilmeye
hagladi.
Sveyg
operasyonu
Amerikahlar
iin
srpriz
olmutu. Eisenhower Israilsaldinsmigneyde
yaptigt seim kampanyasmdayken
duymugtu. Bu
onu
ok luzdirmigti. Eden'in
ona
ihanet ettigini
dgnd.Demek
ki.mtteliklerinin hepsi birden
onu
bile bile
aldatmiglardt.
Su
halde hi hisset-
tirmeden,
ok daha kapsamli bit bagkauluslararasi krize de yol amalan, Sovyetler
Birligl'yle dog-
rudan bir
arpismaya
glrmeleri
de
sz konusuydu. Hem de bu igidaha bir hafta
evvel
tam
Ameri-
ka'mn
Bagkanlik
seimiyle meggul
oldugu
bir strada yapmiglardi. Eisenhower sonunda
o
fkeyle
Downing Street 10 numaray1
aradtve
kipisel olarak Eden'iyaptig
yey
iin
"bir
gzel
firaladi."
En
azmdan
Eisenhower
byle
sanmigtl.
Aslinda
o
fke
ile
telefonda
kargisina tkanEden
degil,
Eden'in
yaverlydi.Eisenhower
kargisindakine
kim
oldugunu
bildirme firsativermeden zavalli
ya-
vere
agzma geleni syleyip, Eden telefona
yetigmeden ahizeyi
arpip,
telefonu
kapatmigti.
Kasim'in 3'nde bu defa hastaneye yetistirilme
sirasi
Dulles'e gelmigti. Hastayakonulan
tam
mide kanseri oldugundan,
hemen amel yata almdi
ve
midesinin byk bir kismi almdi. De-
mek ki gimdi baaktrlerin de
hastaydi. Dulles'in 3 Kasim'dan itibaren grevde
olmay141
ne-
deniyle ABD dig politikasmin gnden gne
kontrol igi Mstepar Herbert HooverJr
'a
verilmigti.
Hoover, Irankonsorsiyumunu toparlamig
adamdir
ve Londra evrelerine
gre Ingilizler'eantipa-
tik gelen kipiydi.
Lojistik
sorunlar,
kt planlama
ve
Eden'in
tereddtl
tutumu
gibi
sebeplerden ngiliz
ve
Fransiz
kuvvetlerinin
ltimatomu uygulamasi
ve
SveygKanall
blgesini iggal
etme
igi biraz
ge-
cikmig, arada birka gnlkbir bogluk kalmigt1.Bu
ara
Nasir, bogluktan yararlanarak arabuk
davranmig
ve en
fazla
hasara
msait
olan yerde etkili
olmayi bagarmigti.Yapttgi
gey
gudur:
Dzi-
nelerce gemiyi
kaya.paralan,
imentove
eski bira gigelerlyledoldurtup Kanal'a salmig, bunlar
byk
bit baanyla suyolunu kapamiti. Bylece mttetikler petrol gvenceye almak
iin sal-
dirdiklan halde, bu petrole kavugamamig,
petrol Nasir'da kalmigti. Suriyeli mhendisler,
Na-
sir'mtalimatlyla
Irak Petrol
Sirketi'nin
boru hatti boyunca
mevcut pompalama
istasyonlanna
sa-
botaj
yapmly,
bu da petrol rezerviili
synca
dgrmgt.
Nasir'm Kanal'i
kapamasi halinde petrol yokluguyla kargilagmamak
iin
"ortak
plan" yapi-
hrken ngilizler
daima BirlepikDevletler'in
acil bir
durum kargismdakendilerine petrol
verecegi
varsaytmmdan hareket etmigti.
Bu
varsayimm
byk
ve
kesin bir hata
oldugu, Bagkanlikseimi
tarihini
dikkate almamalan kadar.yanlig bir hesaplama oldugunu
olaylar
gstermigtir. Eisenho-
wer
mttefiklere kendi acil durum petrolnden
vermeye
yanagmadi. Yaverlerine "yledgn-
yorum
ki bu
operasyona
kim bagladiysa,kend petrol sorunlanm
da yine onlar, kendileri
zme-
lidir. Daha dogrusu kendi petrolleri
iinde kendileri bogulsun"
demigtir. Petrol
gimdi
Washing-
ton
iin Bati Avrupa'daki mttefiklerini
cezalandirmak
ve
baski uygulamak iin bir arati.
Ame-
rika'nm mttefiklerine petrol saglayacak
yerde Eisenhower yaptmm
uygulamadan yanayd1.
5 Kasim'a kadar,
Israilliler Sina
ve
Gazze blgesinde
kontrol ele
aldt
Ve
Tiran Bogazi'm
464
ele geirdi. Ayni
gn, ngiliz
ve
FransizkuvvetleriKanalblgesine hava saldinsi dzenledi. Bir-
legmigMilletler'den
bir Ingilizdiplomat
o
gne ait amlarmi gyle zetlemigtir:
"Eden'den
ge-
len telefon konugmasmi
hatirhyorum. Birinci
Dnya Savagi'mn aristokratik aksamyla
'para-
boy'lar at111yor' dedigini duydum.
Bu hi bilinmeyen
bir szckt
ve
Eden
sanki Mars'tantele-
fon
edlyordu."
Bundan bir
gn
evvel Sovyet kuvvetleri yeniden Budapepte'ye girmigti
ve
Ma-
caristan
ihtilalini
yatigttnp yok
etmek iin
gayet
hunharca hareket
ediyordu.
Svey;
sorununun
aym zamana
rastlamasi batihlarm Macar ayaklanmasmave
Sovyetmdahalesine kar
i
ortakla-
a
bir reaksiyon
gstermesini,
harekete gemesini nlemigtir. Buna kargin yine de
en
ufak bir
Tahatsizhk
veya
vicdanazabi
dtiymayan
Moskova,bykbir pervasiz1tkla
ingiliz,Fransiz
ve
18-
railliler'i
"saldirgan"
olmaklasulamig,
bu
lkelere
lanetler
yagdtrmigtir. Sovyetler
ayni zaman-
da askeri mdahaleye bagvurma, hatta Paris
ve
Londra'ya nkleer
saldir1
dzenleyecekleri
teh-
didini bile savurmuglardir. Su tehditler kargismda Eisenhower,.bu
tr
saldirilann SovyetRus-
ya'yi perian edic kargi taarruzlarla
sonulanacagmi syledi;"Bu gecenin
gndz
izlemesi
kadar
kesindi."
Harekt'tan Men
Ike'm bu cevab1
vermesine
ragmen,
ABDhkmetinin Ingiltere,Fransa
ve
Israil'eduydugu
f-
ke henz yatigmamigti.
Washington'dan hep
aym
mesajgeliyordu.
Askeri bir harekti onaylarm-
yordu
ve
Inglltere
ve
Fransa artik durmallydi. 6 Kasim'da Eisenhower Adlai Stevenson'a szn
geirmeyi
bagaracak
ve
ayni
gn
Ingil z
ve
Fransizlar
bir ategkese
razi
olacakt1.O
gne
kadar S-
vey;
Kanall'nda ancakbir
ayak boyu
yet alabilm lerdi. Onlaragre
sava;
sadece bir gn srm
ve savagin
hedef
olan
"Kanal'in
partsizve
simisiz
kullamlma hakkt" daha
o
gn
kendilerinden
alinmigtl. Yine de Washington sadece bir ategkesin
yeterli olmadigim aika
ortaya
koymugtu.
ekilmeleri
de gerekiyordu. Israilde
aym
geyi
yapmallydi; yapmayacak olursa Washington'dan
gelecek
ekonomik yaptirimlararazi
olmallydi.Eisenhower bir
taraftan
da kendi danigmanlarma
"Araplar'i
kendimize
karyt kizdirmamamiz garttir.Aksi takdirdetm
Ortadogu'dan yaptlan pet
rol sevklyatma ambargo
koyarlar" diyordu.
Amerikan yardimi
olmadan, Bati Avrupa
tmyle
yakmda petrolsr kalmaya mahkmdu.
Kigyaklaglyor, stoklar
ancak birka hafta yetecek dzeye
iniyordu. Bati Avrupa
petrolnn
'drt-
te
nn geirildigi normal yol,gimdiKanal'laOrtadoguboru hatlariarasindaki
kombine ulagi-
mm
kaldinlmig olmasi nedeniyle
aralikh olarak
kullanilabiliyordu. Aynca, SuudiArabistan da In-
giltere
ve
Fransa'ya kargi ambargo uygulamigt1.
Kuveyt'te ise,
sabotaj girigimleri
rezerv sistemini
kapamigti.
Bir
gn
ngilizkabinesinin Misir Komisyonu'naBirlegikDevletler'in
ingiltere'ye
ve
Fransa'ya
petrol yaptirimi
uygulamayi dgndg haberi ulaacakti.
Bunu
duyan Harold Mac-
millan
iki
kolunu havaya kaldirarak gyle
diyecekti: "Petrol yaptinmi mi! Bir bu kalmlti. Su
her
eyinsonu
demektir!"
7 Kasim'da
Ingilizhkmeti halka tketirildeyzde 10 indirime
gidilece-
gini
duyurmugtu. Avam Kamarasi'nagirdigi
strada Edenbu yzden 1;i
Partisi'ninyuhalanyla
kargilanacakti. AymI;iPart si
nceleri
Nastr'akargi ok
sert
bir
tutum
zlenmesini
istedigi hal-
de
gimdiyz seksen derecelik bir dngle aksitezi savunuyor ve
Eden'i yuhahyordu. Parlamen-
to'daki
elegtirmenler ise, karne kuponu ikarmig
olsaydi belki de
aym
kipilerin Eden'inresmini
bag stnde taglyacaklan
grgndeydiler.
9 Kasimtarihinde
Eisenhower Avrupalilar'a yardim verilmesi konusunu elealmak
iin Mil-
li Gvenlik Kurulu'yla bir toplantiyapti.
Toplantida
ilgililere
petrolgirketlerinin
aralarmda ighir-
ligi
yaparak
byk
bir dagitim
programi
zerinde anlagmalanndan sz
etti.
Haftf bir glmse-
meyle "Bizim kei gibi
inati bagsavcimiza
kargm" dedi.
Sirketlere
milli gvenlik
yaranna alig-
tiklanm
kanitlayan
ve
onlari
herhangi bir
antitrst
sulamaya kargi koruyacak bir belge verecegi-
ni syledL
Ancak,
ya
bu girketlerin bagtndakiler byle bir
programa
katillmlanndan dolayi kendi-
465
lerini hapiste
bulsalar
ne
olacakti? Eisenhower bu
soruya
glerek
cevap
vermig,
o zaman
onlan
affedecegini sylemigtir.Diger
taraftan
Bagkanbtn
bu nerilerin sadece geici bir
zaman
iin
_geerli
olacagmi
da
a1ka
belirtmigti.
ngilizler
ve
Fransizlar Misir'dan
gerektenekilmeyebag-
lamadika, acil durum petrol
sevklyati
diye
bir
gey
hayata geirilmeyecekti. Eisenhower'inbu
nerisini
duyduklarmda Avrupahlar
act aci
gikyetederekBirlegikDevletler'in Ingiltere
ve
Fran-
sa'yi
"azap
kapisinda tutarak"cezalandirmaktaoldugunusylediler. Uluslararasi petrol
girketleri
petrol
kitligi bagladigini
gzleyerekEisenhoweridaresine OrtadoguAcil
Komisyonu'nuharekete
.geirmesi iin
yalvardi. Ancak bir petrol
girketiyneticisinin syledigt gibi
"idare
bunu kesinlik-
l reddetmi
ti."
Ingiltereekonomik aidan da
yara
almigtl.Uluslararasifmans durumu sallantidayd1.
S-
veyte askeri saldirmin baglamastyla
"pound"
byk bir dalgalanma gstermigti. ngilizler bu
dalgalanmanm
Eisenhower idaresinin
nzastyla, hatta
destek
ve
kijkirtmasiyla
meydanageldigin-
den emindi. Uluslararasi Para Fonu da Amerikalilar'in da desteklemesi ile Londra'nin
yaptig!
-
acil mali yardim
bagvurusunu reddedlyordu. Washington'daki IngiltereEliligl'niniktisadi
igler-
den
sorumlu
yetkilisi
Londra'ya
verdigi raporda, acil
ihtiyalari
olan
mali yardimi almak iin bag-
vurdugu her yerde
"tagtan
bir duvara arptigim"syleyecekti.
Aym
yetkiliraporunda "yle
an-
lagthyor ki Amerikahlar bize
yaramaz
ocukmuuzgibi
davranmaya
kararl1. Dadisinin iznini
al-
madan
kendi
istedigi
gibi hareket eden
ocuklara
bunun yapilmamasi gerektigini gretir
gibi
bi-
ze
_de
aynen
bunu yaplyorlar" diyecekti.
Kasim
ay1ntnortasina
gelindigindeBirlegmigMilletler'in
"barig"
ekipleri
Misir'agelmeye
bagladl. Ancak,
Eisenhoweridaresi temizleme
igleminin
henz bitmedigini sylyordu. Ortado-
gu
Acil
ler
Komisyonu ingiliz
ve
Fransiz kuvvetleri Misir'i
tam
anlamlyla
terkedinceye
kadar
harekete
gegirilmeyecekti.
ok
yakmdabirpetrol
krizinin baygstermesi artik kamilmazdi. Bu
ara,
Eisenhower,
savagta
kader yoldaqi
saydigt
ve o
gnler
NATOBagkamolan ingilizKomutani
Lord lsmoy'a yazarak
"zgr
dnyanin iine dgm oldugu
aci
durumdan" sz ediyordu. Yazi-
smda kendisinin "Bati Avrupa'nm
kargt
karplya
olduguyalut
sorunu
Ve
mali sorunlara kargi
cep-
he almaktan kamdtgtm" da belirtlyordu. Mektupta belirttigine gre,
sorunun zm
iin d-
gnlecek
son
are
"son
derece
nazikbir konu
olup"
kamuoyu nnde
"a1ka
konugulamaz-
di."
Mektuptakimesaji alan Ismoy,
cevap
yazisinda
tegekkrlerini bildirdikten
sonra,
gizli kal-
masi
kopuluyla Eisenhower'i
uyardi
ve
"gelecek
sene
NATOkuvvetlerinin petrolszlk
y2n-
den hareket
yeteneginden
tamamen
yoksun kalabilecegini" duyurdu.
Nihayetkasim
ayi sonun-
da, Londra
ve
Paris,
kendilerine
ait
kuvvetlerin
Sveytensratle
geriekilmelerirte
nza
gster-
di
ve
ancak ondan sonradir ki Eisenhower
Ortadogu
Acil
lylerKomisyonu'nun harekete geiril-
mesine izin verdi.
Sonunda Amerikaltlar'm istedigi
olmugtu.
Amerikahlar
Nasir'in elinden
ugra-
diklan yenilginin ykn ngilizler
ve
Fransizlar'm stne yikmayi da bagarmiglardir.Sonu ola-
rak btnyle bu kangik igte
tek
kazanan kigi Nasir
olmugtur.
Yinede, kasim
ayi
ortalarinda, ingiliz
ve
Fransiz kuvvetleti henz Misir'dan
ekilmemig-
ken
IngilizDigigleriBakani Selwyn Lloyd,
Walter Reed Hastanesi'nde
tedavigrenJohn
Foster
Dulles'i hastanedeki
odasmda
ziyaret
edecek
ve
ikisi
arasmda
tam
bir
ikilem
olan
ve
dogrulugu
Lloyd'un kayitlanna gre kamtlanmig
qu
konuma geecekti:
Dulles
pusoruyu
soruyordu: "Selwyn, igi
neden yanda
biraktin?
Neden
sonuna
kadar g-
trp Nasir'idize getirmedin?"
Lloyd'un bu
soru
kargismda pagkinliktandili
tutulmuy
gibiydL Acaba kargismdaki
adam
bir
ingiliz-Fransiz
ottak harektma engel olmakiin elinden
geleni
yapan ve
hkmeti de harekt
baglaymcayakadar bunu geciktirmeye
aligan
aym
DigigleriBakant degil miydi?
Ona
qu
yamti
veriyordu: "Fakat Foster,
sen
bize bunu istedigine dair
en
kk bir igaret
vermedin ki! Bize
g0znn
ucuyla bile
bunu
istedigini
hissettirseydin kugkusuz bunu yapard1k."
Dulles
o zaman
bunu yapamayacagini syleyerek
yanit verdi.
466
"Petrol Kalkmdirma Hareketi" Ve
eker Kavanozu": Kriz
nlenlyor
Arahk
ayl
baglarmda,
Kanal'm kapanmasmdan
bir
ay
sonra,
ingiltere ve
Fransa'nmmuhalefette
oldugu
ve
btn Bati
Avrupa'nm
tam
bir enerji krizininegigindebulundugu bir
stra,
nihayet
acil
igler
programi
yrrlge
konuldu. "Petrol Kalkmdirma" diye
adlandirilan
bu
program
hem
AV-
rupa'da
ve
hem de BirlegikDevletler'de hkmetlerin
ve
petrolgirketlerininel ele
igbirligine
da-
yanan
bir girigimdi.
Ortadogu'dapetrol
retimi,
ogunluguyla
ele almdigtnda durdurulmug degildi. Asil
sorun,
her geyden
nce bir
naklie
sotunuydu.Sorununzm bagkakaynaklar bulmakti. Mesafenin
daha kisa olugu
ve
yolda
geen zamanm
daha
az
oluunedeniyle
petroln
tankerlerle
Bati Yan-
kresi'ndenAvrupa'ya
tagmmasiuygun
olacaktl.Euyol
tet
cih edildiginde, herhangi bir
tanker,
Iran Krfezi'nden
alman
petroln
mitBurnu'ndan
geirilip
Avrupa'ya ulagtinlmasmdaki
zama-
.
na
klyasla, iki kat fazla petrol
taglyacakti. Budgncelerle acil
igler
komisyonlarmin
ilk
el attig
i;
tankerleri
yeniden
toptan
olarak yaygmlagtirmak
Ve
bylece Bati Yarikresi'ni,
tipk11940'h
yillann
sonuna
kadar oldugugibi
yeniden
Avrupa'mn bag
enerjl
kaynagi
yapmakti.
Simdi
asil
ama
petrol
en
abuk, mmkn
olan
en
etkin yolla
tagimakt1.
Bunun
saglanmastiin gerekti-
ginde
tankerlerin
yollari yeniden dzenlendi; bunlar girketler arasmda paylagildi
ve
rnler
za-
man
zaman
degig
toku;
edildi.
Acil durum malzemelerine
o
gnlerde
"
eker kavanozu" deniyordu.
Avrupa'da,bu malze-
melerin lkeler arasmda epitlilde dagitiml iin
azami
aba gsteriliyordu. (Sonradan OECD
adim
alan) Avrupa iktisadi
lbirligiTegkilati
tahsisleri
yapmak zere bir PetrolAcil Grubu kurdu. Bu
grup
petrol
tahsisiniSveyg-ncesi
petrol kullanimi, stok dzeyleri
ve
yerel enerji
rnlerini
yansitan
bir formle dayanarak
yaplyordu.
Petrol Kalkmdirma Program1'nin
yamstra
karneye
baglama yntemi
ve
talebi
kisillayici teki nlemler de
almlyorve
bylece hareket daha etkin-
legtfriliyordu. rnegin, Belika
pazar
gnleri
zel araba kullamlmasmi yasakladi. Fransa
petrol
irketlerinin
sattyim
kisitlayarak Sveyg-ncesidzeyin yzde 70'ine
indirdi.
Ingiltereise
petro-
le
yeni vergiler koydu ki bu benzin
ve
fuel oil
flyatlanmn
ve
Londra'dakitaksi
cretlerinin bit-
den
artmasma
neden olmutur. Bu cret arti1sonradan
"Svey;
alti
pensi" adlyla Londra'da n
kazanmt;
ve
lmszlegmigtir. Fabrikalarda bir kez daha petrolden kmre
geildi.
Aralik
ay1
sonuna
gelindiginde, artik Ingilterebenzini karneye bagliyordu.
O stralar bir numarall
gncel
sorun
tankerlerin
durumuydu
ve
hemen arkasmdan petrol
sorunu
geliyordu. Tahminleregre,
Avrupa'nm petrol ihtiyacmi kargilayabilmeklin Bati Yarik-
resi
retiminin nemli
miktarda
artinlmasi
gerekiyordu.
Gereken bu ekstra
miktar
petrol,
fazla
miktarda
petrol kapasitesi
ieren BirlegikDevletler'den
ikanlacakti.
Uluslararasi
girketler
saldir-
ganca
davranarak Petrol Kalkindirma iin alabilecekleri btn ekstra petrol elde etmek
iin
ABDham petrol pazarlanm
taradl.
Ancak
girketlerve
ilgili hkinetler Texas Demiryollan Kuru-
mu'nu hesaba katmamtyti. Oysa ki bu komisyon, hemen herkesin byk
gagkmhgi
iiride,
195Tnin kr tik kig aylarinda retimin artinlmasma pek izin
vermiyor
ve
temelde
sakh
tutulan
retimin rezervde kalmasmda
Israr
edlyordu.
tebir kez
daha bagtmsiz reticilerle byk
gir-
ketler arasmdaki ezeli
savag
gndeme geliyor
ve
yeni
arenada
boy
gsteriyordu. Jersey
heyetinin
uluslararasi memorandumunda
belirtildigine
gre, Demityolu Kurumu
"ikarlari
normal
olarak
yurtiiyle ilgili"
olan
bagtmsiz reticilerini
yansitlyordu. KomisyonAvrupa'dan hibir ekstra
ta-
lep almayan benzin envanterleri kadar kiyi iin petrol envanterlerinin de, flyatlarda dgge
ne-
den olmasmdan korkuyordu.
Ve kugkusuz, herhangi bir
gey
istese bile bu
ancak
daha dgk fi-
yat
degil, daha yksek flyat
olabilirdi.
Komisyonun retimde nemli
bir artiga
izin
vermemesi
byk
tepkilere
neden
oldu
ve
fir-
tmalar
kopardi. BritishPetroleum'den
Eric Drake buna "Avrupaiin
en
azmdan
bir bela"
demi
-
467
ti. Jersey
Sirketi'nin
bir Avrupatemsilcisi
ise
"felaket"
oldugunu
ve girketin
Avrupa'ya
yaptigi
petrol sevklyatmda yzde 50 dggeyol
aacagtmsylemigti.
Eden
ve
Macmillan
TexasDemir-
yolu Kurumu'nun politikalanni protesto
ettiler. Ingilizbasmi
da
Texas'm derinliklerinde sakli bu
bilinmeyen
ve
estarengiz
ajam protesto etti. DailyExpressgylebir baglik
atlyordu:
"Texas'taki
akilh
iadamlan
Ekstra Petrol kalmadigml sylyorlar."
Texas
Demiryolu'ndan almgan Albay
E.O.Thompson elinden
ne
kadar petrol vermek geliyorsa,
tereddtetmeden veriyor, yine de n-
giltere'dan
eleptiriallyordu.
Bu eleptiriler kargismda Thompson
qu
tepkiyigstermigti: "Biz bu
lkeye
sayisiz
varil ham petrol sevk ettik, yine de elimizde olan miktarm hepsini, her
talep
edi-
ligte derhal
gnderdigimiz
iin eleptiri ahyoruz. yleanlagillyorki ingilterebize hl bir eyalet
veya
smrgelerinden
biriymigiz
gibi
baklyor."
Zamanla
Texas
reticileri byk
girketlerden
ve
piyasalardan
istediklerini
aldilar
ve
bu
on-
Iarm morallerini bir hayli dzeltti. Eu
ara, Jersey'inTexas'takikolu Humble, petrol sahalarmda
satm
aldigt petroln satig
flyatimvaril
bagma
otuz
beg
sent
artiracagmi
duyurmugtu.
teki
gir-
ketler de Humble'l
izledi. Ek olarak kullamlan ham petrol Texas reticileri
tarafmdan
saglanma-
ya
bagladi
ve sonunda
Petrol Kalkindirma'ya aynlan miktarda dalgalanmalar
oldu.
Hemen arka-
sindan bu defa yeni bir protesto firtmas1.koptu. Bufirtma fiyatlari
ykseltmek iin
birbiriyle
ya-
nmakla sulanan petrol girketlerindengelmigti.
Petrolde
azalma grlnce, yksek flyat
uygu-
lama yanhlan
iki
anlamli mesaj gndermek
zorunda kaldilar. Petrol
arzi ogaltilmali,
petrol
tale-
bi dgrlmeliydi. Be
ikisi
Svey; petrol krizinin orta yerinde sadece istenen
ve yapici
bir adim
olarak
kalmayip
aynca
Petrol Kalkindirma hareketine de yararli olacakti. Ne
var
ki
petroldeve
politikada olaylarm nasil geligecegi kesin olarak bilinemez. Buolayda da istenenin
tamtersi
ol-
mug,
fiyat artig
uygulamalari
Kongre'de
firtmah
sulamalaraneden olmugtu. Eu konuda 2800
sayfalik
dosya hazirlanmig
ve
yirmi dokuz petrol girketi iin Adalet Bakanligi'nca
yeni
bir
an-
titrst
davasi ailmigtir. Neyseki 1960'ta,
federal
yargi
kararlyla dava dgecekti. Yargi,fiyat
ar-
tiplarmin
"iktisadi
zorunlukla"
yapildigina
kanaat
getirmig,
hkmetin sundugu delilleri de
";phe
dzeyinin stne ikmadigi gerekesiyle" yetersiz bulmuytu.
Petrol
Kalkmdirma
programi
ok
iyi dzenlenmig
koordinasyon
ve
lojistik beceri ister. Bu
nedenle Petrol
Kalkmdirma'da II.
DnyaSavagl'nda
Mttefikler'in Atlantik
petrol
sisteminde
a-
hymig
en
kaliteli
personeli
kullamldt
ve
onlarm
deneyimlerinden
yararlanildi. Yine de
zaman za-
man
birok brokratik
ve
idari
engelleri yenmek gerekmigti. Eu faaliyette ordular dolusu hk-
metter, girketler
ve
petrol komiteleri katkida bulunmug, rehberlik
yapmig,
enformasyon dzenle-
yip ulagtirmig
ve programm
eksiksiz uygulanmasmda yardimci olmuytur. Kugku
yok
ki
arada
bazi
karigikhklar
olmuyor
degildi. Ancak
son
derece lyi
aligtigindan, digandan Petrol Kalkmdirma'mn
hi zorlamasiz, kendi kendine
aligtigt
sanillyordu. Ne
var
ki dutum
byle degildi. Sonradan bir
petrol
girketi yneticisinin a1klamayaaligti
gibi,
krizin devam
ettigi
sre iinde
"yapilacak
tek
eyin
dgmeye basmak olmadigi, her
geyin
kendinden
igleyecegni
sanmanm
okyaniltici
oldugu
bilinmellydi." Bu
gelecek
y111ardaki krizlerde akilda
tutulmasigereken
bir gt sayilmahyd1.
1957 yllt
ilkbaharma
gelindiginde, Petrol Kalkmdirma'nm beklenmedik derecede etkin
a-
ligmasi
sonucu
petrol krizi nihayet
son
buldu. Ziyan olmuy petrol miktarmm yaklagikyzde 90't
iin
tazminat
dendi.
Avrupa'da havano sicak olugunun yardimiyla
derhal
depolama nlemleri
almmig, bu, ziyan olan
petrolngeri
kalan kismmm
telafisine
yaramig,
bylelikle
gerek petrol
noksani ok azla
geigtirilmigti.Btnyle almdigmda
o
gnlerde Avrupa ekonomisinin petrol-
deki olumsuz geligmelerden sonraki kadar etkilenmedigi sylenebilir.
1956'datoplamenerlit-
ketiminin sadece yaklagik
yzde 20'si petrolle kargilanlyordu. Her
ne
kadar petrole dogru bir
kayma
varsa
da,
o
gnlerde
Avrupa hl
esas
olarak
kmr
ekonomisine
dayallydt. llerikiyillar-
da ise kugkusuz bu durum degigmigtir.
1957 Marti'nda Irak'm petrol boru
hatlari
kismen a11di
ve
Nisan
ayma
kadar da Sveyg
Kanali
tankerlerin
gemesine msaade edecek kadar
temizlendi.
Artik kazanan Nasir idi. Kanal
468
i
egitlik gzetilmeden Misir'in olmutu
ve
Misir
tarahndan igletillyordu.
imdi
SveyqKanah'mn
Misirli kilavuzlan, kendilerinden evvelki Ingiliz
ve
Fransiz meslektaglan kadar
tiril tiril
giyinmi-
yorsa
da
denizcilik
kurallarini yeterince biliyor,lulavuzlugu iyi yaplyorlardi. IranKrfezi retici-
leri petrolclg yeniden hareketlendirmede aceleciyd . Petrolnakli
igindeki
yeteneksizligi
ne-
deniyle Kuveyt retiminin
yari yanya
dgtg gzlemigti. Nisanaymda Amerikan hkmetl acil
Petrol Kalkindirma Programi'm asklya
aldl. Mayisortalarinda
da ingilterehkmeti benzinin
karneye baglanmasma
son
verdi
ve
daha
sonra
int kam
ahrcasma
son
bir adim atarak "ngiliz
ge-
milerinin Sveyg Kanall'ni kullanmasim" karar altma aldirdi. Su
son
uygulamayla artik Sveyy
krizi gerekten
son
bulmugtu.
"Sir Eden" Sahneden
ekiliyor
Krizi
yagamig
olan Amerikal1lar'dan biri sonradan bu krizi, Svey;
aylarmi
"garip
bir dnem"
olarak hatirlayacakt1. Bu dnem
"bireyler
ve
uluslar iin bira2 komedi, biraz fesat fakat
en
ok
da derin
tralediyle,
hepsinden
ok trajediyle
gemig bir zamand1." Bu dnem Nasir'm "Sir
Eden" olarak andigi ngiltereBagbakani gin, Misirhkiminin Svey; Kanall'nm derinliklerine
gnderdigigemilerlebirlikte
tm
itibarmm
acimasizca sarsildigt,
o
gne kadarki olaganst gell-
imin
ilerlyi
grg,cesaret
ve
diplomatik becerisinin havaya savrulup
yokedildigi,ok
byk
ki-
gisel bir
trajedi
dnemidir. Kendisini Bagbakanlik iin
o
kadar
uzun
bir
sre
hazirlamig olan
Eden, Svey; krizinin devami boyunca sresiz olarak duygusal bask1altmdaydi. Kasimayinda,
krizin henz had devrede oldugu bir
stra,
saglik durumunun zorlamastyla
Jamaica'da
uzun
bir
tatileikti.
Burada,
JamesBond'unyaraticisi
Jan
Fleming'denkiraladigt evde istirahate ekildi.
Tatil
dng doktorlari Eden'e artik Bagbakanolarak grev yapamayacagmi sylemigti. Noel
ile
yllba1arasmdakignleriChequer'desakin bir gekilde,
gelecegini
dgnerek geirdi. O
gnler-
de bir dostuna
yazdigt
mektupta
yaptiklanndan
"hibir
pigmanlikduymadigini"
sylyor,
duygu
ve
dgncelerini
pu
szlerle dile gedriyordu: "Davramplanmdan asla plmanlik duymuyorum...
Bana
garipgelen
gey,
grdgm kadanyla,
varsa
bile
ok
az
kigi bu olaylan 1936'mnolaylanyla
kargilagtinyor;
oysa
bu ikis birbirlerine
o
derece benziyor ki..." Sonunda, 1957 Ocak
aymda
Eden
istifa
etti.
stifadan
ilk bilgi
sahibi olan Harold Macmillan'di. Macmillan Eden'in evinin bitigiginde,
Downing
Street 11numarada otururdu. Eden
istifa
edecegini
ilk
olarak
ona,
Downing Street
10
numaradaki evine davet edip n
taraftakiallyma
odasmdarsyledi. O gne ait amlanni Macmil-
lan
gnlgnde
su
szlerle
ammsar:
"Onuhl
o
hznl kig gn gleden
sonrasi,
kargimda
grr
glbiyim...
Hl
o
denli
gen,
negeli
ve havallydt
ki... 1914-1918
Savagi'nda
hizmet verdi-
gi
genliginin
en
iyi ynlerinin
temsilcisi
gibiydi...
Kiyami andiran
o
dehget
dolu y1llardan sag
ikml;olanlar, bir grevi yapmak iin yeminli
insanlar
gibi kendilerini bir
tr
mecburiyet altmda
hissederdi. Eden
ve
ben kendimizi byle bir
espri
iinde hissederek
polit kaya girdik.
Simdi,
bu
kadar
uzun
hizmet ylllan sonunda,
otoritesinin
dorukta
oldugugu
an,
esrarenglz
fakat kainil-
maz
bir
kuvvetle kaderinin
gazabma
ugruyof." Eden'den
istifa
edecegi haberini alan Macmillan,
daha
sonra, tag
kesilmig glbi, byk bir
teessrle
iki
evi
birbirine baglayan
pasajdan geerek
Downing Street 11 numaradaki
kendi ikametghina ek ldi. Ertesi sabah ll
No'da, Gladsto-
ne'un portresi altmda oturup, sknet
bulmak iin Pride
and
Prejudice
romamm
okudugu
bir
sitada bir
telefon
agnsi
alarak Bagbakanlikiin
grgmek
zere
saraya
davet edilecekti.
Svey;ingiltere
iin bir suyoluydu. ngilizkltrnde oldugu kadar bu lkenin siyasetinde
ve
uluslararasi konumunda da
ok
ciddi bir kopukluga
neden olmugtur.
Ancak Sveyg,
ngilte-
re'nin
geriyegidiginin
ilk belirtisi deglldir. Svey;daha
ok zaten
olugmuy olan bir gerilemeyi
a1ga1karmigtir.
Artik
Ingiltere igin sper devletlerden biri denemezdi. Iki dnya
savagimn
ka-
nayan
yaralan
ve
yurtiindeki blnmeler
ngiltere'ninsadece
maliyesini degil,
aym
zamanda
469
1
ona
kar1duyulan
gvenive
lkenin
siyasi
iradesini
de
agirgekildesarsmigti.
Eden kigiselolarak
Sveyg'teyapilmasi gerekeni
yaptigodan
hibir kugku duymamigtl.
Y11Iar
sonra,
Londra'da
1-
kan The Times
Anthony
Eden'den
sz ederken
onu qu
szcklerle
tammlayacaktt:
"O, Ingilte-
re'nin byk bir
g
olduguna inanan
ve
geregin byle olmadigim kamtlayan krizle karydagan
ilk Bagbakan'di." Bu szler sanki bir imparatorluk in sylenmi
ve
Eden'in dgnce durumu-
nu yansitan
bir kasideydi.
Gvenligin Gelecegi: Boru Hatlarlyla Tankerler Kar1Karplya
Svey; krizi uluslararasi petrol endstrisine dgnecek bir haylimalzeme vermigti. Kanal'in
ye-
niden kullanima
ailmasma
karym
petrol girketteri
artik bu
kanala
gvenebileceklerinden kuku-
luydu. Daha
ok
sayida boru hatti inga
etme
konusunda girketler
ve
hkmetler arasinda birok
tartima
aildi. Ancak
Suriye,
Irak Petrol
girketi'nin
boru hattma karigmig
ve
mdahale etmigti.
Eu olay boru
hatlannin
ne
derece kolaylikla kesintiye ugrayabilecegini
gzlernne sermigtL
Ana
sorun
nakliye emnlyetinin saglanmaslyd1ki boru hattartnm bunu
zecektek
yol olmadigt
anlagilmigti.
Bylebir
abamn
ok fazla risk ierdigi agikrdi.
1956'dagergin bir hava iinde
yapilan, Svey; Kanah'nm
ana
arter olduguna dair
tartigma-
larda, zerinde
gerektigi
kadar durulmamig bir konu
vardi. SveygKanali
ve
Ortadogu'daki bo-
ru
hatlarmm
gvenilir
olmadigt kabul edildigine
gre,
ortada
daha
gvenilir
olan
tek
bir alterna-
tifkallyordu: mitBurnu'nu
dolagarak
yol almak.Ancak, BatiAvrupa'yi bu yolu
kullanarak bes-
lemek ekonomik
ve
pratik
ailardandaha fazla petrol taglyabilenok
daha byk
tankerlere
ih-
tiyagsterecekti.
Endstride
egemen
olan dnce ise
bu tr tankerlerin
fiziki
olarak
inga edil-
meyecegiydi. Bu
tr tankerler
kisa
srede sadece
dizel motorlankonusunda bir hayll ilerleme
kaydetmig olan
ve
daha iyi cins
elik
kullanma
avantajma
sahip
Japonya'dayapihyordu.Shell
Sirketi'nin
yneticisi
John
Louden sonradan bu konuda gunlan
Sylemigtir:
"1956'da,
tankerci-
ler daha byk
gemilerinok
pahaliya
1kacagim, yalut masraflanmnok yksek
olacagimsy-
lyordu. Benim anlayamadl LU
DRSll
olup da
Japonlar'inbu tekneleribu kadar
abukyapabil-
dikleriydi." Tankerler hem
son
derece ekonomik
ahgtyor, hem de mutlak
gerekliolan
gvenligi
sagliyordu. Su noktalari dikkate alarak kesinlikle
ifade
edilebilir ki
sper tankerler,ngiliznfuz
ve prestijinin
azalmasma
ve
Cemal Abdl Nasir'm glenmesine
paralelolarak,
Svey; krizinin
sonularindan biri olarak
ortaya ikml?tl.
Bir Ingilizyetkilinin syledigi
gibi, "Tankerleraika
siyasi risklerden daha
az yara
allyordu."
Svey; Kutuplagmasi Durduruluyor
Svey;
olayimn
doguunda ngilizler
ve
Fransizlar Amerikalilar'a kar
i
bir hayli kirgin
ve
buruk-
tu. 1957nin baglarmda Ingiltere'ninWashington'daki Bykelisi,
Eisenhower iin soguk bir
tavirlagunlari
sylemiti: "Eisenhower'in smrgecilik, Birlegmig
Milletlerhakkmdaki grgleri
tipki
Amerikall kk bir izci
ocugunkinebenziyor; cmle kullanmada
etkin olmayi
politika
yapmak
saylyor...
Dogal egilimi bu oldugundan,
aynca
sagligimkorumak kaygisi da
eklenince,
Amerikan
tarihinde
gelmig gemi
ne
kadar bagkan
varsa, onlar
iinde,
en saygmi
otsa bile
en
tembeliolup ikmig."
Krizsresince ABDArap petrol reticileriyle olan konumunu iyiye gtrmek iin
aba
gs-
termeye
zellikle nem
vermigti. Eisenhower kipisel olarak "Kral
Suud'u Ortadogublgesinin
bir numarall
gahsiyeti
olarak kalkmdirmaya" Ve
onu
Nastr'm alternatill
yapmaya
nemle aba
gstermig, aligmalanmbu yolda yogunlagtirm16ti.Eisenhower'in Arap
petrol
reticilerinin aik-
likla
bilmesini
istedigi
gey
guydu:
BirlegikDevletler "Bati Avrupa'da Ortadogu
petrolpazarlart-
nm
mutlaka yeniden kurulmasma kararliydi
ve
bunun
gereklegmesine
aliglyordu." Bu deger-
470
lendirmenin altinda Ortadogu'da
Bati yanlisi olan istikrarli hkmetler bulundurmak
ve
gerekti-
ginde
bunlan Sovyetyayllma politikasma
kargi siper olarak kullanma hirsi da yatiyordu. Ingiltere
ve
Fransa'nm bu iki
stratejik
hedefin her
ikisini
de destekledikleri gphe gtrmez. Aralarindaki
gr aynliklan
amata
degil,
arata
idi.
Yinede, Atlantik'in
her
iki
kiyisinda
taraflar
Sveygkutuplagmasmm neden
olduguyarala-
rm
mutlaka
sanlmasi
geregine
inamyorlardi.
Bu igin Bagbakanlik'ta Harold Macmillan oldugu
iin daha kolay
gereklegecegi
inancl egemendi. Macmillan
"istikrarhhglyla"
tanmmig
bir devlet
adamidir. Ne
var
kl
o
da sonrakiyillarda
itiraf
ettigi
gibi
digavurmamakla
birlikte
"sik
sik
istirap
ve aci
eken,
sinir krizleri geiren biriydi." O
ve
Eisenhower II. Dnya Savagi'nda bir arada
a-
h;mig
ve
birbirlerine kargt daima byk dostluk
ve saygt gstermig,
bu duygulanm
sonuna
ka-
dar korumuglardt. Eden'in
istifasindan
sonra yeni
Bagbakanadayi
olarakMacmillan'm
ismi Ei-
senhower'e
duyuruldugunda,
Bagkan
onu
"drst,
iyi bir adam" olarak
tammlamigtl.
Macmil-
lan'm
annesi
Indiana'mn kk bir kasabasmdan gellyordu, ancak
bli
her nedense Macmil-
lan'm Bagbakanlikdurumuna hibir
olumsuz
etki yapmamigttr. Macmillangereki bir
kiplydi.
Sveygten aldiklan
aci
dersten
sonra
gylesylemigti: "Hepimizin kaderi
ogunlukla Washing-
ton'daki yneticilerin elindedir."
Bu
szlergereginta.
kendisidir.
"Eisenhower'in
lyi
niyet di-
leklerine kargm beni birok bag
agrisimn
bekledigini
gayet
lyi biliyorum. Ancak
otuz
senelik
bir parlamento gem im
var
ki bu beni adamalalhpigkinleptirdi;bugn hl espri yetenegimi
kaybetmedim."
Ona bag agnsi
veren
konulardan
en
bykleri
Ortadogu,
petrolve
Amerikah mttefikleri
arasmda
baggsteren kopma hareketleriydi.
Bunun
onanmi
iin ilk
resmi
igleme
Eisenhower ile
Macmillan'm
bir
araya
gelecegi
Bermuda Konferanst'nda
girigildi.
Konferans 1957 Matt1'nda
Mid-OceanGolfKulp'teyap11migt). Macmillanbu toplanti
iin hazirlamrken petrol konusu her
an
iin hatinndaydl. nceOrtadogu'daki egitlipetrol girketlerinin konumlarini gsteren bir
ha-
rita
istedi. Haritayla
beraber
bir de
girketlerin
her birinin
ayrt ayn
yapilarmt gsteren
"aile
ktk-
lerini" istetmigti. Bermuda
Konferans1'nda ele alman
belli
bagli konulardan birini i ie girmig
petrol
ve
Ortadogu'nun gvenligi
teykiletmigtir. Eisenhower'in
ileride
syledigi gibi, petrol ko-
nusunda
"bazi
ok gereki
konugmalar"
yapilmigtt
ki
bunlar
arasinda sper tanker
ingaasmm
geligtirilmesi de
vardir. Svey; olayi
tm
batill
glere
Ortadogu'nun
ne
denli degiken olabile-
cegini gstermigti.
Simdi,
Bermuda'da
ngilizier Kuveyt'inve
Krfez kiylsmda Nastrei bir askeri
darbeye
kargi
son
derece duyarli olan teki devletlerin bagimsiz
kalmalannm nemini vurgulu-
yordu. Ingiliz
ve
Amerikan
taraflarmm
ikisi de, Krfez
gvenliginingarantiye
almmasi iin Ingil-
tere'nin
elinden.gelen her trl abayi gstermesi gereginde
tam
bir
gr birligi
igindeydi. Or-
tadogu petrol iin
"dnyanm
verebilecegi
en
byk dl" dey mini kullanan Macmillan
iki
h-
kmet
arasmda
uzun
vadeli bang
ve
refah iin
savagta
yaptiklari
"ortak
yaklagimgibi"
bir igbirli-
gi
yapilmast
agrismda
bulundu.
Bermuda Konferansi ingiltere
ile
Amerika arasmdaki kutuplagmamn
giderilmesinde
ger-
ekten
yardimci olmutur. Eisenhower
ve
Macmillan birbirlerine her hafta birer mektup gnder-
meye
ve
bunlarda resmiyetten urak,
"serbest"
slp kullanmaya
szvererek
aynldilar. Ne de ol-
sa,
bu.iki lkenin de Ortadogu'daortaklagahedefleri vardi. Ancak
Svey;
krizinin ok dramatik
tarzdaortaya
koydugu
gibi,
krizden
sontaki
ylllarda egemenlikte
stnlk
kurmuy lke lngiltere
degil, Amerika olmugtur.
'
1970yllmda, Svey; krizinden
on
drt yll
sonra,
ingiltere'degenel seimlerde Muhafaza-
krlar kazandi
ve
Edward Heath Bagbakanoldu. Heath 1956'da, Svey; krizi sirasmda
Eden'e
bagyardimcillk
yapmigt1.
Bagbakan olunca Downing Street No 10'da artik Lord
Avon
unvamm
almig olan Anthony Eden
onuruna
bir akgamyemegl
tertipleyecekti.
Eden iin Downing Street
No 10'a, bu
defa
onur
konugu olarak ytllar
sonra
bir kez daha dnmek ok
byk, unutulmaya-
cak bir olaydi. Bunu
ok
dokunakli
hir
olayolarak
kargilamttl. Yemekte Heath, Eden'iven fev-
471
kalade
esprili,
olaganst gzel bir konugma yapt1. Konugma bitince bu
defa Eden kalkip muh-
tegem
bir doga1amakonugmayla
yamt
verdi. Su konugmasmdaingilizhallaiin
bir dua
ediyor
Ye
onlarmKuzey Denizi altmda
bir
"petrol
gl
keyfetmeleri" dileginde bulunuyordu. ngiliz-
1er'in1970'ten baglayarak
yapmakta
olduldari
da buydu. Ne
var
ki ngilizler bu girigimlerinden
zamanmda
yararlampEdwardHeath'i yeni
bir enerji krizinden
uzak
tutmayi
baaramamigtir.
Egeringilizler
o
gn
byle
birglnvarhgmibilmigolsalar,hatta bundan
sadece
gphe etselerdi,
1956'dadurum
tambagka
olurdu.
472
25
I
Filler
Petrol endstrisinin
kendine zg dili iinde devasa byklkte bir petrol alamna
"nl"
adi veri-
lir. 1950'li
yillarm
baglarmda Ortadogu'da
kegfedilen
"fil"
sayist
byk bir hizla ogalmaya bag-
lamigtL
1953'tejeolog
Everette De Golyer,
Irak Petrol
Sirketi'nin
bagjeologuolan
ve
birbirini
iz-
leyen yll
iinde
girketi
ayri
fil
bulan
dostu EE. Wellings'e
yazdigL
mektupta
pu
satirlara
yer
veriyordu: "Ortadogu
sratle
yeni
bir karakter kazamyor. BirlegikDevletler'de endstrinin ilk
gnlerinden beri
kronik
bir hal almig olan durum,
asil
problemin
pazar
degil retim oldugunu
gsteriyor."Yaasmda,gnn
nde
gelen iki petrol mhendisligifirmastDe Golyer
ve
Mc Na-
ughton'un
o
gnlerde, SuudiArabistan
hkmeti
adma
lkenin
rezervleri hakkmda gizli bir in-
celeme
yaptigmi
da bildiriyordu.
1943
yllmda,
De Golyer Harold Ickes'1n istegi zer ne Suudi
Arabistan'a
ilk
ziyaretini yaptigindan beri bu
lkenin
petrol rezervleri hakkmda pek
ok
gey
g-
renilmigti. De Golyer yeni yapilan
incelemede
rapor
edilen rezervlerin kendisinin
on
yll evvel
yapmig
oldugu
ilk
tahminleriglgede
birakacagm1,nemini yok edecegini biliyordu. Wellings'e
bildirdigine gre sonular toplu
fazla astronomik rakamlara ulaymayacakti, ancak
mevcut stoka
bir
varil
ilave ile herhangi belirli
bir fark yapmayacak kadar bykt.
Bir milyar varil dolaymda
petroln
fazla bir fark yapmadigt bu ylllarda, petrol endstrisinin
yeni
bir igir iine girdigi rahata sylenebilir, 1950'lerinbagmdan 1960'lann
sonuna
kadar,
dnya petrol
pazari olaganst
hizli bir geligme kaydetmig, ok gl
ve
neredeyse
korkutucu
bir
ekimgcyle
bu endstrideki herkesi
kargi konulmasi
olanaksiz
kuvvetiyle kendine
ekip
srklemigtic Tketim,
savag
ncesi dnemin
baglannda
asla erigilememig
bir hizia
artmigt1L
Bu
denli hizla geligenbu rne
erigme
olanagt da belki daha da byk bir hizla artmigti.
Serbest dnya ham
petrol
retimi ise akil almaz
bir hizla artmigti. 1948 yllimn gnde 8,7
milyon
varillik retimine kargi 1972'de gnlk retim
42
milyon
varill
bulmugtu. ABDretimi
ise gnde 5,5 milyon
varilden
9,5 milyon varile iktigi
halde, dnya
toplam
petrol retimi
iin-
de Amerika'nm yeri yzde 64'ten yzde 22'ye dgmgt. Yzde oramndaki bu d gn nedeni
retimin Ortadogu'ya
dogru olaganst bir hizla
kaymasi
ve
retimin
gnde
1,l milyondan
18,2
milyonaikmasidir.
Su bagka bir deyigle
yzde
1.500'
bulan bir
artigtil
Bu dramatik artigtan daha da dramatik bir kayma, varligi kamtlanmly petrol rezervlerinde
grld.Varligt
kamtlanmig petrol rezervi derken belirli bir rezervuarda, insanlarm
var
oldugu-
nu
kesin
olarak
bildigi ve
ekonomik yollarla retilen petrol kastedilf
r.
Kamtlanmig
dnya petrol
rezervleri, komnist olmayan dnya lkelerinde 1948 yllmin 62 milyar variline kar1, 1972'de
534 milyar varile ikt1,
bagka bir deyigle yaklagik dokuz
kat
artti.
Amerikan rezervleri de
1948'de 21 milyar varilken 1972'de 38
milyar varile
ikt1.
Ancak, dikkate deger bir nokta bun-
lann istatistiki degerinde yzde olarak bir klme olmuqtu
ve
toplam
dnya rezervindeki
pay1
yzde 34'ten yzde Tye kadar dgmgt.
retimdeki
byk geligme Afrika'da kayitlara
geer-
ken, okdaha
gagirtici
olan
artig
yeni
ekim
merkezi olan
ve
rezervleri 28 milyar varilden 367
milyar
varile firlayan Ortadogu'da yaamyordu. 1948-1972
arasi
serbest
dnya petrol
pazanna
473
eklenen her
on
varil petrolri,
yedi
varilden
fazlasi Ortadogu'dan
ikanllyordu,
Bu
ok
arpici,
byk rakamlarm anlami
gudur:Dnya,petro1ok
hizh
kullamp
tketirken
bir
taraftandada
rezervlerine daha byk hizla yeni kaynaklar
ekliyordus 1950 yilmda yapilan istatistiki bir
tah-
min
gncelolan
kanitlanmig rezervlerin gncel retim hiziyla devami halinde, dnyanin
kendi-
sine
on
dokuz yll yetecek kadar petrole sahip oldugunu gstermigti. 1972 yllma gelindiginde
ise, hizll
bymeyle
geen
onca
ylla,
tketimdeki
bag dndrc
artig
ve
retimdeki
gagirtici
bymeye karym, incelemeler
otuz
begyll yetecek kadar
tahmini
rezerv
oldugunu
gstermigtir.
"Ortadogu
fillerinin" bollugu kamilmaz olarak
oyunun
iine
yeni yeni oyuncular ekti
ve
pazarlara
girmek iin bitmek tkenmek
bilmez bir
savagin
olugmasiylasonulandi ki, bu tr
sa-
vaglarda fiyatta indirim yapmak
en
glsilah
haline geldi.
Sirketler
aisindan bu
tr flyat indi-
rimleri
is hayatmda gereken uygulamalardir. Ne
var
ki bu uygulamalar Nasir'm Svey; zaferi
ne-
deniyle
zaten ateg
stnde
oturan
Ortadogu'da, petrol reticisi lkelerde, milliyetilik kivilcim1-
na
atilmigyksek derecede
yanici
kav
iglevini
yapmtytir.
Sava;
sonu
petrol dzeni
baghca iki
esasa
oturtulmuqtu. Birincisi,
Ortadogu'dai;
yapan
gir-
ketler arasmdaki temel iligkileri saptayan, 1940'll yillarm byk petrol anlagmalarmdan
olug
mutu.
Anlagmalara
gre
yapilan dzentemeler petrol rezervlerinin hizli kalkmmasi iin
gerekli
kaynaklati
seferber
ediyor,.retimi, rezervlerin
gerektirdigi
lme
gre
rafineri
ve
pararlama
sistemlerine
baghyor
ve
gereken ok daha byk
talepleritemin
edip geligtiriyordu. ikinci
esas
ise petrol reticisi lkelerin
bayli durumundaki
ve
kontrata bagli
girketler
ile
hkmetler
aras1
iligkileri
ele ahyordu; bunun
can
damari byk
aba sonunda
kazamlan
"yan
yariya" kr
payi
dzenlemesidir. Nispi bir istikrarm bu iki temelegresaglanacagt
mit ediliyordu.
Byk petrol
girketleri
ve
tketici
lkelerin hkmetleri
"yari
yartya"prensibine
uyulma-
masi
halinde daha olumsuz geligmelerden
korktuklari iin
bu prensibesilesilayauymuytu. Ingi-
liz Kabine
Olisi'nebagli Ortadogu
Petrol Komisyonu'nun 1954
raporuna
gre, "Petrol
girketteri
ile Ortadogu
hkmetleri arasmda bir ortaklik
kurulmasi iin artik olduka makul bir
prensip
anlagmasi yapilmigti... Ortadogu
hkmetlerinin bu
prensibi herhangi bir
gekilde
ihlal etmesi
bizim petrol
sistemimizde
ciddi yaralar aardi." Ancak retici lkelerin bu konuya balog
aist
ol-
dukga farkliydi.
Bunlarellerinde oldugu srece gelirlerifli
artirabileceklerini dgnyorlardi.
Sir-
ketlere, Washington
ve
Londra'ya
geri
alinmayacak zveride bulunmadiklarma
gre
bunu
yapa-
bilecekleri
kamsmdayd11ar.
Hi degilse fran
Sahi
kesinlikle byle dgnyordu. 1950'li ylllarmortalarinda
Sah
iin
es-
ki
gnlerde
kendinin
fare
mi, yoksa
insan
mi
oldugunu dgndg
gnlerartikgerilerde
kalmig-
ti.
Zaman
zaman
zel toplantilarda
daha
gimdiden
"Sper
golmak
fran'myazgtsidir" diye be-
yanlar
vermeye
baglam1;t1. Hirsmi
ve
aligini gidermek
iin
petrolden
glderek
daha, daha
ok
gelir
istiyordu.
istedigi
bagka
bir
gey
de petrolde daha bagimsiz politika
izlemek
ve
bylece Mu-
saddik'la
arasmdagemig
kltc
srtgmenin
sonularmdan biri olan pirketler konsorsiyu-
munun sayismi
azaltmak
ve
gcn kisitlamakti. Ne
var
ki
temel
olan yabanci
iligkileri
bozmay1,
ve
fran'm
gvenliginitehlikeyeatmayi gze alamiyordu. Bunun iin bir
arac1ya
ihtiyaci
vard1.
Bu kiginin byk
girket
baglanndan biri
olmasiveya
Amerikall nl
bagLms1zlardan
olmasi dog-
ru
degildi;
nk
bunlann hepsi konsorsiyum
iindeydiler.
yleysebu kigi kim olabilirdi?
Bu
bir
Avrupah, kendine
ait
bir petrol
acentasma
sahip ltalyanEnrico Mattei olacakti.
Yeni Bir Napolyon
-
Byk girketlerin byk brokrasiler olup,
tek
bir adamm imajmi yansitamayacak kadar by-
yp,
kompleks
hale geldigi gnlerde, Enrico Mattei yeni bir byk igletmeyi, italya'mndevlet
sahipligindeki AGIP'i
yaratma
karan
almigti.
Bunu
tamamen
kendi hayalinde
yaattigi
gib bir
nitelikle yaratmak azmindeydi. Napolyon
zamamnin
ilk
gnlerinde
rastlanan
mtegebbisleri
474
\
ammsatan
cretli bir kabadayi,
paraliasker
komutani
ve
bozguncu
havasmdaydi. Tiknaz,
atma-
caya
benzeyen yz izgileriyle
on
altmci
yzyilm ategli fakat dnyevi Cizvitler'inebenziyordu.
Karanlik,
ayur
gibi
bakan
gzleri, yksek,
kavisli kirpikleri
altmda sakhydl.
Bagmdaki
seyrek
sa-
lar
arkaya
dogru
dmdz
taranmigti.
Azimli, akilh, beceriye yatkm
ve gpheci
karakterdeydi. Ye-
nilik yaratmaya kargi yetenekli, kumara
ve
risk omuzlamaya hevesliydi. Bu yetenek
ve
hevesini
elikgibi
bir
iradeyle
birleptirerek
ana
hedefinin gereldegmesinde.odaklagttrmigt1.
Su
aria
hedef
Italya
ve
AGIPiin
ve
Enrico Mattei iin
"gnegte
bir
yer
edinmekti."
Kuzey italya'dabir polisin laf dinlemez oglu olarak dogan Mattei
on
drt
yagmdayken oku-
lu
terk edip
bir mobilya fabrikasmda
aligmaya
baglam1;t1.Daha otuzlu yaglannm bagmda, Mi-
lano'daki bir kimya firmasmm
iIetmecisi olmugtu. Burada, II. Dnya
Savagisitasmda
Hiristiyan
Demokratlar'm partizan birliklerinin bagkanligmtyapti. Savagbittikten.sonra, idare
ve
politik be-
ceri alanlanndaki baansmdan
tr Kuzey italya'daAGIP'in saglam kalm1; kismmm
idaresini
yklendi.
O gnler
AGIP (Azienda
GeneraliItaliana Petroli) neredeyse yirmi yllhk bir gemige
-
sahipti. 1920'll
yillann
Fransa'smi
rnek
olarak alan italyanDevleti sahipliginde blr rafineri gir-
keti kurmak
ve
bu
girketi
milli
bir
girket yaparak
uluslararas1girketlerleyangacak
dzeye
getir-
mek iin
girigime
gemigti, 1930'luyillarin ortalarmda AGIP
talya'daEsso
ve
Shell'le egit duru-
ma gelmigti.Ne
var
ki Italyadigmda hibir yerde
tanmmlyordu.
Bunu gren Mattei, byk bir
enerjiyle
ve
politikadaki
stn
becerisiyle, Italyanusul ige
girigti
ve
AGlP'i ok daha byk bir
igletmeye dngtrmek
iin
kollari sivadi.
Ne
var
ki
bu, nakit
para
olmad.anbagarilamazdi ve
sa-
vag sonu
italya'si nakit para aligieklyordu.Sonundagereken
para
Kuzey talya'mnPo Vadi-
si'nden
temin
edildi. Burada nemli miktarda dogal
gaz
kegli
yapilmig
ve
bunun geligtirilmesi
ile
byk kazanlar
eldeedilmig,
bylece
AGIP'in talya'dabytlmesi
ve
denizagiri
ihtiraslanmn
kargilanmasi iin yeterli fon saglanmiti.
1953 yllmda, Mattei,
ihtiraslannin
gereklegmesi yolunda byk bir adim atti. O stralar
devlet
idaresindeki
egitli
hidrokarbon
girketleri
ENI adi altinda (Ente
Nazionale
Idrocarbur)
ye-
ni
bir
tegekklde
birlegmiglerdi.Geligmekte olan holding
yapismdaki
bu
tegekkle
byk girket-
lerin
yan
kollan
olanotuz alti
igletme
daha katilmigt1.Bunlar ham petrol,
tanker
ve
benzin istas-
yonlarmdanemlakilara, otel
ve
demiryollanndan sabuna kadar her daldan gelmig yelerden
oluguyordu. ENI
zerinde
hkmet nfuzunun geerli olmasi
ngrlmgse de,
egitli
igletme
irketleri
(rnegn
petrolde AGIP, boru
hatti
girketiSNAM
ve
daha bagka girketler) otonom ola-
rak, ticari
firmalar gibi altytmlacakti.
Buna kargin ENl'nin
bagkamgarip bir rastlantlyla, AGIP
ve
tm
teki igletme
girketlerinin
bagkan
ve
bagkanlari
tek
bir
ahislave aym
gahisla EnricoMattei
ile
tems.il
ediliyordu. 1954'te Roma'daki BirlegikDevletler Bykeliligi'nin hayretle
rapor ettig
gibi "talya'mn
iktisadi
tarihinde
ilk defa
olarak
hkmete
ait
bir
tegekkln
finans
ynnden
bu
denli
istikrarli, lyi idare'iinde
ve
liderinden bakahi kimseye kar1sorumlu olmadigi
grlyor-
du." Raporun sonraki
kismmda ENI'nin parlak bir
gelecegeaday oldugu
ve
bunun "EnricoMat-
tei'nin
pahslylakamtlanmig
simrstz
hirslara da aik oldugu"
aynca
belirtiliyordu.
Zamanla Mattei
lkede
popler bir kahraman,
en
ok
tamnanve
grlen
adam olmugtu.
Sava;
sonu
Italya'st iin
pahsmdaok
byk hayalleri temsil
eder olmugtu. Anti fagizm, lkenin
yeniden canlandirihp,
yeniden ingasi, btn bunlan
sadece kendisi
yapan
"yeni
adam" kimligin-
de biri olarak
grnyordu.
Aynca talyanlar'a kendi petrollerini gvence iinde
kendilerinin
saglayacagLna
da sz vermigti, Italyakaynak balcomdan fakir olup, hem kendi noksanlanmn bi-
lincinde hem de askeri yndeki degigimi gibi, kendi hatalarindan sorumlu
tutulan
bir lkeydi.
Simdi
ise, Mattei ynetiminde, bu
sorunlar,
hi
degilse enerji
ile ilgili
olanlan
zlecege
benzi-
yordu.
Mattei halkm kendisine kargi duydugu inan
ve gurura
hitap edebilen
ve
halkin hayal
gcnden
yararlanmasmi
bilen biriydi.
Onun
dneminde Italya'mnbtn yol
ve
caddelerinde
AGIP
tarafmdan,
uluslararasi
rakip firmalarmkinden
ok daha byk,
ok
daha gz alicive genig
yeni yeni
benzin istasyonlan
yapilmi
tir.
Su
istasyonlarda
lokanta
bile
vard1.
475
Sylendigine gre, Mattei kisa zamanda italya'nin
en
gl adami olmuytu. ENl kendine
ait il GiornoGazetesi'niikarmaya
baglad1.
Agin
sag
ve agin
sol egilimli birka
gazeteyi
satm al-
di, Haristiyan
Demokratlar'a
ve
teki
siyasi partilere mali destek verdi. Mattei politikac11ardan
hoglanmadig1halde,
amacimn
gerektirdigi oranda onlan
kullanmaktan
ekinmemigtir. Zaman
Zaman
gikyeteder,
"hkmetle
bag etmek
tipki
dikig ignesinden
St
sagmaya benzer" derdi.
Mattel Italyanca'yi tutuk,
sikici,
kaba bir aksanla konuqur, talyan
politikacilannin
hitabette gs-
terdikleri
zarafetle kargilagtinldiginda
konugmasi zaylf
ve
snk
kahrdi. Bu eksigine kar
i
onda
manyetik bir
g
bulundugu, yaratiligindan ekicive inandinci
oldugu,
bu zelliklerini yogun
bir duygu
ve
itenlikle
kullandigt sylenebilir. Tm bu
kipisel
niteliklerinin arkasmda
itici,
vol-
kan gibi
tapan,
kargi konulmaz
bir enerji
vard1.
ok
seneler
sonra,
o
gnlerde kendisiyle ahymig
bir yardimcismin szleriyle,
"onunla
aligan
bir kimse,
onun
ugrunda
hi
tereddt
etmeden
kendini
atege atmaya
hazirdi
ve
bunu
niin yaptigi da asia
izah
edilemezdi."
ENI byyp
geligtike
Mattei'nin kendine
olan gveni
de
giderek artlyordu
ki bu
zaman
zaman
aleyhine olmuytur. Bir defasmda Mattei, Hollanda
Krallyet/Shell
Sirketi
sorumlusu
John
Loudon'le gle yemegl yemek
iin Londra'ya
gelmigti.
Yemekte eski
ve
yeni, koskoca bir kuru-
lugla sonradan grme bir kurulug bir
araya
gellyordu.
Loudon'un babasi
olan
Hugo Hollanda Kra-
liyet/Shell Sirketi'nin kuruculanndandi
ve
yzyilm
ortalarinda,
uzun
boylu,
aristokratik oglu,
uluslararasi petroln sadece
en
nemli lideri
degil,
aym
zamanda
en gzde
diplomatlydt da. Lo-
udon'un insan
karakterini degerlendirmede
gagmaz
bir yetenegi
vardC
O tarihlerde
Mattei
Shell'den,
girketin
vermek istemedigi blr geyi alma pegindeydi. Yemekten
ama
da
zaten
buydu.
Sonrakignlerde
Loudon, Mattei hakkmda
gunlan
sylemigtir: "O
ok
zor
bir adamdi. Aynca
son
derece bog bir kigi." Bu szler
en
azmdan Loudon'in
ve
Shellmensubu meslektaglarimn g-
rgn
yansitir.
Yemeginbagmda, Loudon, grngte
masum
bir
ifadeyle
Mattel'ye
petrol
igine
nasil girdigini
sormuytu.
Byk bir
girket
yneticisinin kendisini bu denli ciddiye alarak bu
soru-
yu
yneltmesinden koltuklan kabaran Mattei, btn yemek boyunca bir dakika durup dinlenme-
den
tm
yaam
yksn
anlatmaya koyuldu. Loudon daha
sonra
gyle
diyecekti: "En sonunda
sira
tatllya
geldiginde Mattei bizden
bir
gey
istedi. Bunu yapamazdik. Bylecekonugmamiz
sona
erdi." GeriLoudon byle sylemigti;
ne
var
ki kaderde
ondan
tekrar
haber almak vardi.
Mattei'nin En Byk Sava1
Mattei'nin
en
byk hedefi ENI
ve italya'mn
kendi
uluslararasi petrol stokuna sahip olmasi,
Anglo-Saxonpirketlerine
bagimli olmamasiyd1.Ortadogu ham
petrolnn kiralanmasmda kendi-
sine
pay
istiyordu.
ekinmeden
yksek sesle
ve
arallkstz olarak
"kartel"
dedigi byk girketlere
hcum edlyor, "Sette Sorrelle" yani Yedi Kiz Kardegadini
taktigi
bu
ortak
kuruluglara
ve
arala-
rindaki yakm
igbirligine
durmadan
imada
bulunuyordu: "Yedi.KizKardeg"drt Aramco
ortagini
iine almiti
-Jersey
(Exxon), Socony- Vacuum (Mobil), Standard of California(Chevron)
ve
Te-
xaco-arti Gulf, Hollanda Kraliyet
Ye
British Petroleum. Bunlarm tm Kuveyt'te birbirine bag-
lanmlyti.
(1954'te,
Anglo-Iran, . Dnya Savagi'nda kendisine bagladig
girket
kolunun
adm1ala-
rak ismini degitirmig
ve
British Petroleumolmuytu). Cerektesekizinci bir kiz kardeg daha
var-
di ki, bu Fransa'nm milli girketi CFP olup hem Yedi Klz Kardefle beraber irankonsorsiyumun-
daydi, hem de
Jersey,
Socony, British Petroleum
ve
Hollanda Kraliyet/Shell girketleriyle
beraber
Irak Petrol
Sirketi'ne
baghydi.
Ancak CFP "Anglo-Sakson"
grubuna
uymadigt
iin, Mattei
onu
grup
digietmigti. Mattei'nin bu kapsam11byk girketlerden
gikyetininasil sebebi
bu
girketlerin
var
olugu
degl, daha
ok
kendisinin
onlara
dahil
edilmemesinden
ileri
geliyordu.
Mattei hi
kugku yok
kl.,
girket
yeleri
arasma girmeye
aligmigtt.Musaddik'm petrol mi
lilegtirmesi
sonucu
byk girketlerin Iranpetro1ne
koyduklan
ambargoya
titizlikleuydugu
iin,
rketlerin
ve
ngilizler'in
ve
Amerikan
hkmetlerinin Musaddik'm dgg
sonunda olugturdu-
476
gu
konsorsiyumda kendinin
de bir
yer
hak ettigine
inamyordu.
Fransizlar Irak retim
Sirketi'ne
ye oluglarinedenlyle
bu yeni lran konsorsiyumuna davetliydi. Dokuz
bagtmsiz Amerikan girke-
ti
de Amerikan antitrst yanlisi olduklan iin davetliler
arasmdaydi. Ancak bu sonuncular her-
hangi yabanci bir
ikargzetmeyen
ve
fran'daretim
yapma
diye bir
istekte
bulunmayan
girket-
lerdi. Italya'yagelince hemen hi kaynagi olmadigi
ve
Ortadogu
petrolne fazlastylabagimb ol-
dugu iin davet
edilmemigti. Bu Mattei'yi
ilgtnadndrmgt. Sir firsat kollamaya
ve
intikam
almaya
azmetmigti.
Hem aradigi firsati hem de
intikam
olanagmi 1956'da
Sveygkrizinde
adi
geen girketlerin
bu defa
savunma
durumuna dgmesi
ve
ingilizg
ve
nfuzunun
Ortadogu'dasarsilmasiyla
buldu. Bu durum bir boglukmeydana
getirmiggibiydi
ve
Mattei bu boglugu
doldurmak iin ha-
rekete geecekti. Mattei smrgecilige kargi
etkili
hitabet
yetenegi
ve
"emperyalizm"e
karyl
amansiz
saldir11arlylapetrol
ihra
eden lkelerin milli ateginin
tatminindetam
aranan
adamdi.
Mattei bu defa
ran'la
ve
Sah'la
ciddi
konugmalara
yneldi. Kanisma
gre
byk
girketler
-
kendi aralarinda evlilikler yapmada uzmanlagtiginagre, kendisi
onlardan
daha lyisini
yapip
bir
adim nde gitmeliydi. Soruna hanedanlik aismdan yaklagtp talya'nmIranpetrolne
sizmasmi
saglayacakti.
Bunun iin hayal gcn seferber
edip
karg1cinsten biriyle
acele
evlenmek isteyen
bir Italyanprensesini
Sah'la
evlendirmeyi bile dgnd.
Sah'm
da
kendisine konsorsiyumun
sag-
ladigmdan daha byk
petrol
gelirine
acil
ihtiyaci vardi. Musaddik'm
megruiyet
kazandirdigi
millileptirme hareketi,
Sah'a
greceli
bir esneklik sagllyordu, Petrol reten
teki
lkelerde
imti-
yaz
sahibi
yabanc1
irketler
toprak
iindeki.rezervlerin
hl
sahibiydi.
Iran'da ise
tam tersine
tmpetrol
kaynaklari hkmetin
elindeydi
ve
Sah
da Musaddik kadar
lkenin
petrol kaynakla-
rmm
kontrolyle ykmlyd.
Mattei bu durumdan yararlandi
ve
1957 ydmm
ilkbahar
ve yaz
sresince ran'la
o gne
kadar h rastlanmamis, hem ran'1nyeni
konumunu
dikkate
alan
hem de
Sah'in
ihtiraslarim
gzeten bir dzenleme hazirlamaya
girigti.
Sah
bu
plam
hkmeti araciliglylakipisel olarak des-
tekledi.Anlagma
kogullarma
gre Milli IranPetrol
Sirketi
ENI'nin
hem
ortagi
hem de mal sahibi
olacakti.Bunun anlami guydu: Pratikte Iran,
ok
klymetli
"yan
yarlya" dzenlenmesini boza-
cak,
ENl'nin alacagi yzde 25'lik kra kargi, yzde 75
kr
alacakti.Su arada J.
Paul Getty
ve
di-
gerleri,
ige girmede
ge
kalamn, bu
oyuna
katilmak iin krdan
ok masraf
yapmast gerektigini
anlayacaklardi.
Sah
ile Mattei arastndaki yeni anlagmamn kogilllaridigarlyasizdika
petrol
dnyastnm geri
kalan lkelerinin kafasi lyice kanacakti. Iran'da
ve
Ortadogu'da kurulu durumdaki
girketler,
Amerikan
ve
ingiliz
hkmetleri
gibi, panige ugramigti. Mattei
ne
istiyordu? Bunu niin
yap1-
yordu?
Yeni anlagmanm sadece
"italya'mn
konsorsiyuma kabuln saglamak iin
girigilmigbir
antaj gekli" oldugunu dgnenler bile ikti. Kendisinin
salm almmaya istekli
bir imaj
yaratma-
smdanMattei hibir
huzursuzluk duymuyordu. Bunun
az
bir
parayla, rnegin, frankonsorsiyu-
mundan
yzde 5, Aramco'dan
yzde 10'la
zmlenecegini agzmm iinde
geveleyip
duruyor-
du.
Sirketler anun
bu denli cretli
talepleri
kafgismda
gokeolmugtu. Enrico Mattei'nin
talepleri
hi de
ucuza gelmiyordu.
Mattei ile beraber
ahyma
konusu da gndemdeydi.
Sir Ingiliz
sorumlunun 1957 Mart
aymda belirttigi
gibi
"italyanlar
o veya
bu
gekildeOrtadogupetrol iin pazularmi kullanmaya
kararliydi. Kigisel
grgnegre,
ki bunun petrol girketlerince hos kar
11anmayacagmdan
emi-
nim, British Petroleum, Shell
ve
Amerikalilar
Italyanlar'akonsorsiyumda bir
yer
bulsalar lyi
olur
inancmdaylm, bence bu Ortadogu'da deli gibi dolanmak iin
talyanlar'a firsat
tammaktandaha
az
tehlikelidir."Ne
var
ki bu
grs
kesin olarak
azmliktaydi
ve
ragbet
de bulamadi. Bakabir
so-
rumluysa
gunu
sylemigti: "Sinyor Mattei gvenilir bir kigidegildir. Onunla
aym
fikirde oldugu-
muzu
ima
edersek megalomanisini daha da krklemig
luruz ki bunu
asia
istemeyiz." Gerek-
ten
de kamuoyunun genel egilimi Mattei'nin konsorstyuma ahnmamasi ynndeydi; nk all-
477
nacak
olursa
nce Belika girketi Petrofina
hemen
kaplya dayanacak,
onun
arkastndan da
egitli
Alman petrol girketleri
ve
kimbilir
daha bagka
hangi girketler
aym
geyi
yapacakti. Aynca,
temel-
de de Mattei ile beraber aligmak olanaksizdi. Sonunda yirmi
bege yetmig beg anlagmasmi dur-
durmak iin
elden gelen
her ikna mekanizmasma bagvurmaya karar verdiler.

Amerikalilar
ve
ingilizler
Iranhkmetine
ve Sah'a
karglyd1
ve
"yari
yanya"
ilkesinin
de-
gigtirilmesin n
"Ortadogu'nun
istikranm
ciddi gekilde
bozacagl, bu
istikrarda
yanli
bir karar
ola-
cagi"
kanismdaydi. Bu
yzden
ilgil
devleti bu
konuda
ve aynca
byle bir
tutumun
Avrupa'nm
petrol
durumu iin de sakmcall olacagt
konusunda uyardilar. talyanDigigleri Genel Sekreteri,
Mattei'nin kazandigi byk g
ve
bagtmsizliktan hi hognut
olmadigmdan
byk bir gizlilik
iinde
ve
h bir gekildedigariya
sizmamasi
koguluyla
ingilizler'eMattei
konusunda
oksert
dav-
ramlmasim syledi, Gerekten
de Genel Sekreter'in
bu istegl
normal
kanallar
tarafmdan
diganya
rapor
edilmeyecek kadar gizli tutulmugtur.
Genel Sekreter,onunla
herhangi bir anlagmaya var-
mak iin
gsterilecek
en
ufak bir
iyi
niyet
isteginin,
hatta nezaket
gsterisinin
Mattei tarafindan
"bir
zaylfhk
igareti"
olarak kabul edileceginisylemigti.
Ne
var
ki
ona
kargiyapilan
tm
itirazlar boga
gitmigti.
1957 Agustosu'nda
Mattei, planmda
bir hayli yol kat
etmig durumdaydi,
hatta kendisinin Tahran'da
bulundugundan
bile kugku duy-
mak iin
epeyce
sebep vard1.Ingiltere'nin franBykelisi'nin
Tahran'dan gnderdigi raporda
gunlar bildirilmigti: "Italyan
Eliligi
nceleri
onu
gzaltindatutuyerdu.
Ancak biz
onun
burada
oldugundan emindik.Su yzden ben cumartesi gecesi bir
gans
denemesi yaptim
ve
atimi
Gul-
hak'tan
ItalyaEliligi'nin
yazlik
ikmeti olan Farmanieh'ye
srdm."
Burada Ingiliz Bykeli-
si'nin
kargilatigtkimse Enrico Mattei'nin
ta
kendisiydi. Hazret bir agacm altinda oturmug,
elin-
deki
viski.sodayi
yudumlayarak gnn yorgunlugunu ikanyor,
neye
ile
o
gn kazanmig oldugu
zaferi kutluyordu.
nk
ran'laolan anlagmay1
tam
o
gn
imzalamigti. Mattei
o
gn
lyi bir
g-
nndeydi
ve
hi ekinmeden
konuguyordu.
Su
szleri sylemigti: "AGlP anlaymasmda gizli sak-
11bir
gey
yok. Artik bu anlagma btnyle kamu malidir." Bu szlerden
sonra
Mattei
ortaya
bir
tez
atip qunlari
syleyecekti: "Ortadogu gimdi endstri kitasi Avrupa'mn Ortabatisiolma
yolun-
dadir." IngilizBykelisi raporunun
sonlarmda
"Mattei'nin hi kugku yok byk
tuvale
byk
darbelerle
yuran
ve
byk
f1rakullanan biri" oldugunu
ilave
edecekti.
Kendi i
evresine
kary Mattei, byk girketlerin tepkilerine
deginirken
eligkili
ifadeler
kullanirdi: "Bize Iran'daufacik
iki
yer
verdiler,
herkes bu konuda kiyamet kopard1" demigtir. Ki-
yametin neden koptugunu kugkusuz kendisi ok
iyi biliyordu. 2amanla ENI
ve
Iranarasmdaki
ortakhgin
pek
fyi
yrmedigi
ortaya
ikti ki bu anlagmadan
tr degil,
jeolojik
nedenlerden ol-
mu
tu. Ortakligmgeerli
oldugu yerlerde
nemsenecek
miktarda
ticari
petrol bulunmadigi anla-
gilmigtl. Bylece
Iran'a girmekle, Mattei'nin Italya'mnkendi garantili petrolne sahip
olma
r-
yast gereklegmedi.
Yine de hayal
ve
ihtirasmm
en
azindan
bagka bir ynn gergeklegtirmigti
denebillr;
"yan
yanya"
ilkesini
delmeyi, bylece, "Yedi Kiz Kardeg" gcnn dayandigina inan-
digt temelibir hayli zaylflatmayt
bagarmigti. 1957 Agustosu'nda
ngiltere'nin
Tahran'daki eliligi
bu durumdan kaygi duyarak
lkesine
qu raporu
gnderiyordu:
"Birtakim kelime cambazhglyla
Sah
ve
bakanlan yalanct
bir masumiyet perdesi altmda bu
anlagma
hl
geerliymiggibi
davram-
-yor. Ancak
gerekgudur
ki biz hepimiz
yan
yariya
anlagmastmn kesinlikle
ve
kaimlmaz gekilde
lm
oldugunu
biliyoruz."
Japonya
Ortadogu'ya Giriyor
Italya, Ortadogu
petrol tablosundayet
almak
isteyen
tek
endstri lkesi
degildi.
Japonya
da
pet-
Tole
kargi
agin
duyarhydi. Bu hem
tarihinden tr hem de
olaganst
iktisadi
tirmampimn
bag-
larmda
hemen
tamamen
ithal
petrole
bagimli
oldugu
zamandaki konumundan tr
byleydi.
Sveyg
krizi
Japonya'yl
bsbtn sinirli bir lke
yapmigtl.
Japonya
da kendine
ait gvencelipet-
478
rol
sahibi
olmak istiyordu.
Bu
ara
zel sektr
ve
kamu sektrnden birok
ana politika
komis-
yonlan olugturuyor, bundan
gu sonuca
vanyordu: Yerlikmr
sanaylini.korumakiin her
trl
aba
gsterilecek,
ancak
Japonya'mnen
nemli yakit
kaynagi
ithal
petrol
olacakt1.
Ne
var
ki Ital-
ya'ya giren
petrol
akimi
ogunlukla,
Amerikan
ve
Ingilizgirketlerince
ve
kendi
Japon
kollannca
veya
yeniden
ah;malarmabirka yil evvel
tekrar
izin
verilmig,
uzun
szlegmeli bagimsiz
Japon
rafineriferince ogunlukla kisttlamyordu.
1957
ilkbahannda,
tam
Svey;olayimnsona erdigi
ve
Mattei'nin
fran'layeni ortakligmi
kurdugu sirada,
ortaya bir haber
yayild1ve
bir
Japonpirketlerkonsorsiyumunun
Suudiler'den
ve
Kuveytliler'denTarafsiz Blge
aiklarmdapetrol
aranmasl
iin imtiyaz
alma peginde
oldugu
meydana
iktt.
Bu
gerektenok cretkr bir manevraydt; nk
ayni
blgede
Shell, British
Petroleum, Gulf
ve
Jersey'den
olugmuy ok
glbir grubun da
aym aramay1
yapmak istedigi
biliniyordu
-
Japonlar'abu girigimi
yapma
fikriilk
olarakItalya'da,
bir
tren
yolculugu strasmda dogmug-
tu. JaponGeligtirmeBankasi
mensuplanndan
biri
trende
rastlantlyla
bagka bir
Japon
igadamma
rastlayacak,
ondan
bu
adamm
Ortadogu
petrol
hakkinda bilgisiolan kipilerledost
oldugunu
g-
renecekti.
Japonya'ya
dndkten
sonra,
bankac1
trende rastladigtadamla konutuklarml-babas1
Taro Yamashita'ya nakledecekti.
Yamashitamtegebbis bir igadami olup, II
DnyaSavagi'ndan
nce
Manurya'da
GneyManurya demiryolu
mensuplaniin kiralik
ev
inga
etmig,
bundan
bir
servet
kazanmigti.
Savatan
sonra, Japonya'daki
iq
iligkilerinden
bagka, politik
gahsiyetlerle
byk
apta
yakinhk kurup onlarla iq
yapmigti.
Oglunun szleri
ona
blr fikir
vermigti; hayalinde
konsorslyumu kurdu
-ki
bu sonradan Arabistan Petrol
Sirketi
admi
almigttr- finans konumunu
ayarladi
ve Japon
hkmetinin
takdir
ve
destegini kazandi... Ne
var
ki btn bunlarm gerek-
legmesi
gerekiyordu;kattlimctgirketlerdenhibiri petrol sanayii konusunda ie
yarar
deneyime
sahip
degildi.
Ancak, kurulu
girketieri
ve
batill hkmetleri asil
endigenlendiren
bu
deneyim noksanligi
degildi.
Onlardaha
okJaponlar'inbu ige
sizip
byk bir
su
iglemelerinden,
ngilizDigigleri'nin
"yan
yanya" dedigi anlagmayi bozmalanndan
korkuyordu. Hi
kugkuyok, Mattei'nin
yaptigt
anlagma
"ortakhk"
adi altmdabir hitabet
salatasiyla
yan yanyayi
bir incir
yapraglyla rtmgt:
"Yanyanya", hi degilse
ilke
olarak, kutsalmig gibi
tartigmadanuzak tutulmayacakolursa,
gir-
ketler
ve
hkmetler
arastnda tutarliiligkiler hangi
temeledayanabilirdi?
teyandan, prensibi
bozmamn di1nda,
daha bagka hangi yolla
Japonya
gibi yeni
tremig
ve
kurulu
girketlerinmali
gcnden yoksun bir lke
Ortadogu'yagirebilirdi?
Bunlann
saptanmasi iin
Japonlar
ilk olarak
Suudiler'lemzakereye
girigti.
Ancak Suudiler
demelerin
kisa.vadeli byk
taksitlerleyapilmasmda
israr
edlyordu.
Japonlar
ise
kk
serma-
yeli
bir lkedendi
ve
ellerinde bu demeleri kargtlayacak
para
yoktu. Bu defa
Suudileryeni
bir
teklifgetirip,Japonlar'inkendi alacaklannda yzde 50'nin altma
razi
olmalan koguluyla pegin
demede indirim yapacaklanm
bildirdiler.
Birok
tartigmadan
sonra Japonlarsadece
yzde 44
alip, Suudiler'eyzde 56 birakmayi kabul etti. Aynca,Suudiler, girketin petrole rastlamast halin-
de bundan da hisse
alacakt1.
Yapilan
anlagmanmkogullan Amerikan
ve
Ingiliz
girketlerininkulagina ulagtiginda, derhal
alarmanlan
almaya
bagladi. Bu Ortadogu iligkilerinin
tm
yapismin tehdit
edilmesi
anlam1-
naydi. Ancak
ne
yap11abilirdi?Acaba Londra
ve
Washington
Japonlar'a
kargi
protesto
ile
mi yanit
verselerdi? "Digigleri'nde
egemen
olan
dgnce
Japonlar'a
dogrudan yaklagmakla bir
gey elde
edilemeyecegl merkezindeydi." Bu bir D1
igleri
sorumlusunun
ifades dit Aym
sorumlu
punlan
da
sylemigtir:
"Kendilerinedogrudan yaklagildiginda
tutumlan-guolacaktir:
Kurnaz davrandik-
lan anlagilacak
ve
yan yanyay1
hozuglanni
hibir
anlamagelmeyenbin
trl
diplomatik zrle
gei tireceklerdir."
Acaba
Japon
hkmeti
projeye verdigi destekten ekilmeye ikna
edilebilir miydi? Bu
479
l
mmkn degildi;
Japon
kabinesi projeye olan baglihgtni bir kez
daha
teyit etmigti
bile. Suudi-
ler'e
gelince,onlar
da
anlagmadan hognuttu. 1957
ylh Ekim
ayi
baglarinda
KralSuud
Kuveyt
Emiri'netelgrafekerek
"Bizimle
irket arasinda bir anlagmaya
vardik.
Simdi
Japonlar
Kuveyt'e
gelmek iin
agn
bekliyor"
demigti. Emir de gnderdigi yamtta gyle
diyordu: "Her
ikimiz
de l-
kelerimizin ikarlanm
korumaya hi gphesiz
kararhyiz
ve mit ederim ki, Allah'm
izniyle,
lyi
bir firmayla
temasageme
abamizda
baanli
olacagiz."
Bundan lasa bir sre
sonra anlagma
im-
zalandi. Kuveyt de Arap Petrol
Sirketi'yle
anlagmayavardi. Kuveyt
anlagmada
Suudiler'e
ncelik
tan2makla
kendini
korumaya almly, bunun da kargiligthemen grlmgt. Suudilergelirin
yz-
de 56'smi
alirken
Kuveytliler bir
puan
daha
ste ikip yzde 57yi
almayt baarmigti. Ancak
za-
manla
aradaki
bu egitsizligiSuudiler
gidermigtir.
Arabistan Petrol
Sirketi
kly1
aiklannda kazi faaliyetine
1959 Temmuzu'nda bagladi
ve
1960
Ocak ayinda
da
ilk
keyfini yapti.
Bu keyifzerine
Suudi
ve
Kuveyt hkmetlerinin her bi-
ri girkettenayri ayn
yzde
10 hisse aldtlar. Arabistan Petrol
Sirketi'nin
kendine ait hibir
1kly
kapist olmadigmdan
bu
14Japonya'nmUluslararasi
Ticaret
ve
Sanayi Bakanhgt'na verildi
ve
ba-
kanlik konuyu
"milli
proje" olarak ele alip,Japon
rafineriterinin dengeli
bir baz zerinden
petrol
almalarmi
sagladi.
Japonyasermaye
ynnden ok fakir olmakta devam ediyor
ve
ekspertiz
y-
nnden
yetersiz
kahyorsa
da,
Japon
halkmm gznde
Arabistan Petrol
Sirketi'nin,
bir sre
lin
ayn
bir
yeri olmugtur.
Japonya
ogunlukla
sava; sonu
yillarda geligtirilmig olan.sisteme
bagli kal-
migt1.Bu byk girketlerin
eliyle
d1;ardan gelen petrole bagli bir sistemdi. Ancak sadece Arabis-
tan
Petrol
Sirketi
Japonya'ya
bagimsiz kaynakh petrol
veriyordu.
1960'll
y111annortalarinda
bir
itket,
Japonya'nintm
petrol
mevcudunun
yaklagikyzde 15'ini kargilar olmugtu.
Amerikalilar Bile...
Milliyetleri
ne
olursa
olsun, Ortadogu karmagasina girmek
isteyen devletler, hatta
Amerikan
gir-
ketleri bile bu
tarihten
baglayarakdaha yksek
flyat demeye
ve
yeni bazi geleneklere
uymama-
ya
mectur tutuldu.
Standard of Indiana
Sirketi,
uzun
zamandan
beri,
1932 BykDepresyon
yllmda
Venezuela'daki retimi
Jersey'e
sattigt iin pigmanhk
iindeydi.
Simdi
1950'ler n
sonun-
.
da,
Indiana
Sirketi
de Amerikan girketlerininyayilma
hareketine katilmay1ve
bir kez daha de-
nizlere a11tp,hissedarlara sylendigi gibi
"krli
operasyonlar
iin nerede
gans varsa
orada
ara-
mayt" karar altina
allyordu. Evde
kahp beklemek
ok
riskliydi.
1958 yllmda Iranile arabukprensipte
anlagma
ngren bir mukavele yap11di,bu, Mat-
tei'ninyetmig bege yirmi
beglik ortak anlagma erevesi
linde
bir anlagmaydi. Fakat sadece In-
diana
anlagmaya katilmak iin
aynca
ok
byk
miktarda
bir
pein
deme de
yapmigti.
O siralar
Sah,
konuklarmdan birine konugma sitasmda aikladigi szlerle
neslinin
"devammi",
diger bir
deylgle
ona
bir erkek
veliaht
vermeyi
bagaramayan egini
yeni-bogamigt1. Bu konugun
grgyle
Sah,
boganmasmdan hemen sonraki gnlerde
"duygusal
ynden yol
kavgagmda
duran bir adam
gibiydi...
ok
hassas,
duyart
bir ruh
hali
iinde,
gerektensamimitek
bir dostu bile
olmayan,
ok
az
sayida
yakml olan yalmz adam... Eu yzden
kendisini
bsbtn
iglerin iine gmmg-
t." Bu
durumda Standard
of
Indiana anlagmasma yeni
bir karakter
kazandirmanm,
Sah'm,
du-
rumunu
koruma
ve
konsorsiyum
ve
byk girketlerle
mcadelesinden yararlanmanm
tam za-
mamydl. Ne
de olsa Indiana talyantredisi
bir
girket degildi. Kkl,
saygm
bir Amerikan girke-
tiydive
Rockefeller'in Standard Oil SirReti
kkenli
en
gzde,
mmtaz
ve
teknoloiik
ynden
ge-
ligmiggirketlerden
biriydi.
ngrlenanlagmanm
nemini vurgulamak istercesine
Sah,
kigisel
olarak Indiana BagkaniFrank Prior'un
imza iin uakla Tahran'a gelmesinde
israr
etmigti.
Sah
ilk
toplantlyt
dengeyi alabora eden gagtrtic1
bir
konumayla
atl.
Konugmasmda gyle
demigti:
"Sunu
bilin ki, biz Arap degiliz. Biz
Aryan
1rkmdaniz
ve
sizinle
ayni
Irktamz,
ok
ganh
bir tarihe sahlbiz.
ok
gururluyuzdur."
480
I y
Indiana bagkam, gyleyamt verecekti: "Evet, majesteleri,
biz bunu billyoruz."
Bylece
Sah'mgururu
okganmig
olarak
mzakerenin geri kalan kismi
gayet
olumiu geti
ve anlagma,
daha
sonra
teki
petrol girketlerininferyadi pahasina da olsa, hemen oracikta imza-
landi. Indiana
Sirketi,
ENI'nin yapamadigml
yapmig,
Iran Krfezi'nde Harg Adasi gneyinin
aiklarmda baglad1|aramada
bir hayli petrol bulmugtur. Bu blgeye,
Sah'a
bir
jest
olarak, eski
ranKrall Darius'un
ismi
verilmigtir.
Bundan hemen
sonra
Sah
kinci evliligini
yapmigve yeni egi
bir
erkekvaris dnyaya getirmigtir. Bylece
Sah
neslinin
"devamhligt"ni
saglamigtl.
Nasir Ykseliyor
Byk
petrol
girketlerine
karpt milli sulama kampanyast
yrten
tek adam
Sah
degildi.
Btn
Ortadogusathinda nasyonalizm
tam
bir koro olugturuyordu
ve
bunun itici
gc
de Nastr'di.
S-
vey; onun
iin byk bir zafer olmuy, bir Ortadogu lkesinin sadece
"emperyalist"
girketlere
kargi zafer
kazanmakla kalmayip
aynt
zamanda Bati hkmetlerinin
gcne kargi da zafer kaza-
nabileceginikamtlamlytt. Musaddik'm
sebep
oldugu kltc durumu
unutturmugtu.
Simdi
de Nasir, hatin saylbr bir
teknololik
bulug
olan,
ucuz
fiyatli
transistrl
radyo arac1hgiylabagtan
baga
tm
Arap dnyasmdaki
zavalli ktlelere yksek
tonlusesiyle hitap
edlyor,
bu
onu
her
yer-
de bir kahraman
yaplyordu.
1958 yilinda, Nasir'in bagtnda zafer
elengine bir
yaprak daha ekleyen
yeni
bir olay
daha
oldu:
Misir
sonundao
gne
kadar kararsiz Ve
gpheci
davranan
SovyetlerBirligi'ni kandirmig,
Assuan Baraji'n1inga iin gereken fonu
vermeye
ikna
etmigti. Ayni yll iinde, Nasir
prestijinin
bir
sembol olarak
Suriye,BirlegikArap Cumhuriyeti'nin kurulmasi iin Misir'a katildi. Bu,
g-
rngte Nasir'm
Pan-Arabizm hayalinin
gereklegmesinde
ilk
adimd1. BirlegikArap Cumhuriye-
ti
grnge
gre
Ortadogu petrol iin
gerekentransit
yollara
egemen
iki lkeyi
bir
araya getir-
migti.BunlarMisir'da Svey; Kanali,
Suriye'de
ise buradan
geen Suudi
ve
Irak boru
hatlandir.
Bylece Nasir,
en
azindan
teorik
olarak
tek
bagma
ve
gerekten bu
petroln
ogunu
isterse imha
etmekle
tehdit
edebilecek konuma
gelmigti. ingiltere'nin
Irak'taki Bykeiisi'nin deyimiyle
Nasir'm
"bogucu
hkimiyetine" karilikvermek iin
ranKrfezi'nde acele Irak boru
hattari in-
a
etmek
ve aynca
krfezdeki Fao'da bir
ihracat
terminalikurmak iin
mzakerelete girigildi.
Ancak hemen
sonra
ingiltere'nin
blgedeki
ve
zellikle
Irak'taki durumu ktlegip
tam
bir fela-
kete dngecekti.
ylldan beri Nasir Irak'a
ve
Hagimiler'e karp
ok kinci bir
propaganda
savagi
srdryor-
du. Hagimiler L Dnya
Savagi'ndan
sonra
Bagdat'ta Byk
ingiltere'ninicat ettigt
tahta oturtul-
muy, sirtml
Ingilizdestegine dayamig
bir Kral ailesiydi. 1958 Temmuzu'nda, askeri darbe hazfr-
hgLnda
olan subaylar emirlerindeki kuvvetlere
eski
bir yky
yineleyerek silahlanip
Israil zeri-
ne
yrme emri verdiler. Bunu
komutanlannm istedigini
sylemiglerdi. Askerleri ayaklanmay1
ikna
etmek, desteklerini almak iin bu kadan
yeterliydi.O gnleri izleyen aylarda yapilan darbe
hareketi ortallkta
tam
bir dehget
ve
vabget rzgn estirmigti. Sokaklar ellerinde Nasir'm dev fo-
tograflanmtagiyan
insan kalaballklarlyla dolmugtu,
yanlannda gezdirdikleri kpekler Kral ailesi-
ni temsil ediyordu. Kral IL Faysal
saraya
hcum
eden kuvvetlerce yakalamp kafast kesildL Veli-
aht Prens ise vuruldu, elleri
ve
ayaklan uurularak, kaziga
vurulup gebir
linde
dolagtinidi. Ta-
mnmayacak durumdaki vcudu, teki bazi
saray grevlilerinkiyle
birlikte nce
sokaklardas-
rklendi,
sonra
da Savunma Bakanligi'nm balkonundan apagt
sarkittldL
Bati yanlisi olarak
tam-
nan
BagbakanNuri
es-Said
ise kadin kiyafetine
brnmg olarak kentten kaarken
yakalanip he-
men
orada halk
tarafindan
lin edildi. Onun vcudu da
sokaklarda srklenecek
ve sonra
ze-
rinden defalarca bit
otomobille
geilip, cesedi
yamyasi
olup
tantnmaz
hale gelinceye kadar bu
devam edecekti.
Bu
olaydan
sonra
iktidara gelen yeni Bagdat hkmeti
Irak Petrol
Sirketi
zerinde derhal
481
I
I
kapsamh
degigiklikler
yapilmasim talepetti.
Bagdat'taki
kanli
darbe blgedeki hemen
tm
hk-
metleri korkutmug, dehgete bogmugtu.
Grnge
gre
Ortadogu'da Nasir-en
byk kuvvet ola-
rak
egemen
olmaya mahkmdu.
Giderek
parlayan
Arap milliyetiligininodak
noktasi petrold. 19501
yillarm bagindan be-
ri,
yari
resmi
dilde "Arap Petrol
Eksperleri" denen kipilerarasinda
birok toplanti
yapilmig,
te-
maslarda bulunulmugtu. nceleri bu toplanti ve temaslanngerek
konusu israil'ekargi bir
pet-
rol
bloku kurmak
ve
bunun
kara liste
ve
benzer yollarla uluslararasi girketlere
uygulanmast gibi
izlenecek ekonomik
geligmeydi.
Ancak,zaman
getike,
gndemdeki maddeler daha genig
er-
evede
ele
almdL
Misit bir petrol
ihraatisi olmadigt halde Nastr bu
tr toplantilan
kendisini
petrol
politikastna dogrudan sokmak
iin kullandi. Hkiimranhk
ve
"smrgecilik"
konusunu
durmadan igleyerek
kamuoyu olugturma
ve
halki yndendirme yellan
aradive
petrol zerinde
ve
krfez
lkeleri zerindeki nfuzunu
pekigtirmek
istedi.
KonuiTiunu daha iyiye gtrmek
iin
"var"lardan
ok
"yok"lardan
sz ediyordu. 1957
ilkbaharmda Arap Petrol Eskperlerinin
Mi-
sir'dayaptigi
zel
bir toplantida
delegeler ite bir rafineri
tesisi
kurma
ve
Akden z'de de bir
Arap
tanker
filosu ile Arap boru hatti
yapma
teklifinde
bulundulat Aynca Ortadogu
petrol retimini
idare edecek, gelirin
artmasmi
saglayacak
ve
mevcut
petrol
girketleriningcn
dengeleyecek
bir
"uluslararasi
kurul"
veya
"uluslararasi
konsorsiyum" yaratma
konusu ele almmigti.
Delegeler
bu toplantida
bir Arap.ekspertiz ve teknik
beceri heyeti
kurma ihtiyacim da vurguladt Arap-
lar'm mistik mizalanna bunun
lyi gelecegini
dgnmglerdi.
Kuvvetli
Arap
milliyetiligi
ruhunun hedelleri
ve
bu toplantida
konuqulanlar byk girket-
leri aparakbattli uluslara
kadar duyrulmugtu. Suudi Arabistan'dan Abdullah Tariki
"Petrol btn
silahlar iinde Araplar'm ikarabilecegi en
kuvvetli silahtir" beyamnda bulundu.
Arap delegeler
artik
sahip olduklan gcn
bilincindeydi
ve
sanki bunu kutlar gibi, Svey;
Kanall'mn Misir
kontrol
aftmda,
yeniden aihymdan
sonra,
kanaldan
geen
ilk
tankerlerinin
szlp gemesini
gzleyip
buna tamkoldular.
Bu gemi Tarafsiz Blge'denJ. Paul
Getty'e petrol ta1yordu.
Yine de konsorsiyum
veya
petrol ihra eden hkmetler
iin bir organizasyon kurulmasi
konusunda
delegeler arasinda
geen
konugma,
bunun henz sadece
Arap dnyasmi ilgilendir-
mesi
nedeniyle
glzlitutulmugtu.
Konunun gereklegmesi
iin ncelikle Venezuela
ve
ranbagta .
olmak zere teki byk reticilerin de katilimi gerekiyordu.
Ayrica, hi
kugkusuz
Juan
Pablo Prez Alfonzo'nun
yapici
rolne de
ihtiya
vardL
Juan
Pablo Prez Alfonzo
1948
yllinda,
"yari
yariya"
ilkesinin kotarilmasindan hemen
sonra,
Venezuela'daki yeili demok-
ratik hkmet yerine askeri bir diktatr
olan
Albay Marcos
Prez
Jimnz'in
hkmeti gemig-
ti.
Onun rej minde petrol
retimi olaganst bir
hizla
artmig,
1957de
iki
katina ikmigti.
Ancak
Prez
Jimnz'e
verilen destek giderek zaylflaylp, 1958 Ocak aymda bu diktatrlk rejimi ke-
cek,
bylece Venezuela'da
demokrasi yolu yenidenathp,
lkede demokras
egemen
olacaktL
Yenihkmetin
liderlerinden ogu
1940'larm
demokratik
h"kmetinde
grev
yapmig tanmmig
gasiyetlerdi
ve
byle olduklan
iin Prez Jimnz'in
srgnnden gelen
savag
k1demlileriydi.
Yeni Devlet BagkamRomulo Betancourt
1945 ihtilal
cuntasmm
bagl
olan
adamdL
Srgnde
ge-
irdigi yillarda sadece Prez
Jimnz'in
ikna
yetenegi
yksek bir muhalifi olmakla kalmamig,
ay-
m
zamanda uluslararasi
petrol girketlerinin de ategli
elegtiriciligini yapmigti. iddiasmagre
bu
girketlerin
"diktatrlkle
olan
yakmhklan Venezuela'yl Gomez diktatrlgnn karanhk gnle-
rinin temsilcist
bir petrol
fabrikasma dndrmgt."
Yine de Betancourt
ve
arkada]an 1948 darbesinden
lyi bir ders
almiglardL
Demokrasiye
bagh politik evrede
koalisyonu
ve
birligi korumak ve
teki
girketlere
ve
onlann gikarlanna
kar-
gi
ikmamak
gartti.
Birinci yll
iinde
yeni
hkmt komnist gerillalar
da
dahil,
hem sag
hem de
482
sol kesimlerden
gelen
saldinlara muhatap oldu. Prez Jimnz'eEisenhower
idaresince
gsteri-
len dostluk yznden
lkede
byk bir Amerikan
dgmanhgt
egemendi..Nitekim, 1958 ylhnda
lkeyi
ziyaret
eden
Bagkan Yardimcisi Richard
Nixon,.konvoy egligindehavaalanmdan gelip Ca-
racas'a
girerken,gz
dnm bir insan kalaballginin
Saldinsma
ugay1p,
yaralanma,
hatta ld-
rlmenili
egigine gelmig,
canmi zor
kurtarmigtt. 1960
yllmda
da bizzat Betancourt benzer bir
lm
tehlikesi
atlatmig, bir suikast girigiminde
arabasina
konulan bombamn
patlamaslyla,
vcu-
du feci
gekildeyanmigti.
1948
darbesi
gimdi
zihninde btn canliliglyla
yaadigi
iin
Betancourt
ihtiyatli
davranlyordu. Petrol girketlerini her
ne
kadar protesto edip
kinlyorsa
da, yine de onlara
muhtatt. Syledigi
gibi
"kendisi
ve
arkadaglan hayalci birer romantik degildiler."
Sirapetrol ko-
nusuna
geldiginde Betancourt'un ilk bagvurdugu kipi
Juan
Pablo Prez Alfonzo idi.
O da realist
bir kigi
ve
gerekten dikkatli pragmatik bir analist oldugu halde,
aym
zamanda
son
derece hop-
grsz, kendi kendlyle yetinen
bir moralistti. Tutku
ynnden
politikacilann
degil, entelekt-
ellerin ihtirasma
sahipti.
Yantnda
aligmig
bir Venezuelall Alfonzo iin
gyle
demigtir: "Demir gE
bi iradeye
sahip
bir
adamdi.
Yine de konugmast yumugak
ve
neredeyse manastirda
yagayan
bir
kipininki
gibiydi."
Caracas'invarlikh bir ailesinin
oglu
olan Prez Alfonzo, Baltimore'deki
Johns
Hopkins ni-
versitesi'nde
tip tahsiletmig, sonradan
Caracas'a dnerek
aynca
hukuk grenimi yapmigti. An-
cak ailenin iflasi zerine,
10 kardeginin
en
byg olarak kendisini ailenin sorumlusu grmg,
btn yk zerine almigtt. Geirdigi bu deneyim
onu
derinden
sarsmtytt.
Eu
yzden
kendini
korumaya
ve
planlamaya adayacak, bunlar
o
gnden
sonra
karakterinin bir
parasi
olacakti.
1932 yllmda
evlendigi
zaman,
daha
o
gnden
kalipsal kural
ve
yarylara kargi
1kmayl
grenmig-
ti.
Evlenme
trenini
yeteneksiz
ve apagilik
biri
olarak
grdg Caracas'm bilinen
yargicmm yap-
masina
izin vermemigti. Su
yargict
reddeden Prez Alfonzo egiylebirlikte bir kye gidip
oranin
yerel
yargici tarafindan
evlendirildiler. Gomez
rejimisona
erdikten
sonra,
Betancourt ile igbirligi
halinde
allgan
Prez Alfonzo, Bagkanlar
Odasi'ndamuhalefetin petrol
endstri
eksperi olarak
gze
arpar.
1945yllmdan baglayarak nce
ihtilal
cuntasmda,
sonra
da demokratik hkmette
Geligtirme Bakanligi
yaptL
Bu grevlerdeyken Venezuela'mn krlarm
yzde 50'sini
gerekten
almasmi
garantilemek
iin 1943
yasasinm
noksanliklanm
gidermeye
ve
endstri zerine daha
byk kontrol
konulmasma
aligmigtir.
1948Kasim1'ndaPrez Alfonzo BirlegikDevletter'in Caracas'taki Bilyke1isi'ndenbir
te-
lefon
agrist
aldi. Bykeli, Prez Alfonzo'ya bir darbe hareketinin
gelmekte oldugunu bildiri-
yor ve
konukseverlik
gstererek Prez'e Amerikan EIiligi'ne sigmabilecegini duyuruyordu. P-
rez
Alfonzo
telefonda
bir
an
iin dgnp durumu degerlendirdi
ve
sonra
da Bykeli'ye
"ha-
ytr" yanttini verdi. Igioluruna b1rakmaya kararliydt; bu
amala
gle
yemegi
iin
eve
gidip bekle-
meye
koyuldu. Kisasre
sonra
da
tutuklanipcezaevine atildi. Ilerdeki
gnlerdeallesiyleakala-
ip
onlara bakanlik gnlerinde ok fazla aligipyoruldugunu, bu
nedenle cezaevinin kendisine
bir tatil,bir
dinlenme
f1rsattverdigini syleyecekti. Ne
var
ki bu aslmda
akagtrecek
bir konu
degildi; cezaevinde sert
muamele
grmg,yalnizligaterk
edilmigtL
Sonutayurtdigma srgne gitmesine
izin verildi
ve gnlk
politika sorunlanndan bezmig
olaraklkeyi
terketti. Ailes ne bir daha asla aktif kamu grevine girmeyecegine sz vermigti. Ilk
olarak Washington
DC'deki WesleyHeightsblgesine yerlegti. Burada allesiyle birlikte Cara-
cas'taki evlerinden
gelen
kira ile
yaamaya aligti.Bu arada
zamanmm
bir
kismimsrgnde
ya-
y1mlanan gazetelere
makaleler
yazarak ve
biraz da
agag oymaciligi
yaparak
geiriyordu. Ancak
her
geydenok
kendisini petrol
endstrisi
incelemesine
vermigti. Kongre Ktphanesi'nin
en
devam11okuyucusu olmuqtu. Abone oldugu dergileri bagtan
sona
okuyor, Forbes, Fortune
ve
Nation ile
Oil and Gas
fournalda
okunmadik
tek
bir satir
birakmlyordu. Aynca
epeyce zaman
ayirdigt diger bir ugrag
da kendisini
zellikle
bylemig olan
bir
kurum
zerinde inceleme
yap-
makti. Bu Texas'ta
ve
dolayislyla da lkede, 1930'larmbaglarmda
petroln
varilinin
on
sentten
483
i
J
satildigt
en
karanlik
gnlerdepetrol
retimini
dzenlemeye baslayan Texas Demiryolu Kuru-
mu'ydu.
Washington'ta
srgnde
geen
birka yddan
sonra,
Prez Alfonzo
parasiz
kalacak
ve
ailesiyle birlikte Mexico
City'ye tagmacakti.
Tagmmasmmbagka bir nedeni cuklarimn Ameri-
ka'da
uzun
sre kalmaktan
Amerikanlagmasi endigesiydi. Onlarm bir gn mutlaka Venezuela'ya
dneceklerini
varsaylyor,
fazla Amerikanlagirlarsauyum
saglamamalarmdan kotkuyordu.
1958'debir gn Venezuela'da
diktatrlk devrildi.
Prez Alfonzo'nun egi
onun
hkmet-
te yer
almastna karplydi. Kocasma yalvararak bir daha aktif
grev
almamasmi istedi. Ne
var
ki
Betancourt
onun
Caracas'a geri dnp Madenler
ve
Hidrokarbonlar Bakanhgi'nl
almasi
iln is-
rar
edecek, Prez Alfonzo
da
ona
uyacakti.
Caracas'a
dndgnde
bu kentin
on
yll nce kaar-
ken biraktigt
ayni
kent olduguna
inanmakta zorluk
ekti.
Petrolden gelen gelirlerle Caracas ok
daha zenginlegmig, canlihk kazanmigtl.
Ne
var
ki
Prez'in
grdklerine kargi tepkisi olumlu olmamigti. Demek ki petrolden gelen
zengmlik, ok aligmanm
degil,
doganm
ve
politikamn
bir armagantyd1. Kendisi zenginligi bu
gekilde
yorumluyordu.
ok
gemeden de kendisince tehlikeliolan bu
sonucu
dogrulayan bir
olay oldu. Henz srgnde
bulunduklari
sirada, Ptez ailesi
iki
ucunu
zorlukla
bir
araya
getire-
rek 1950 model Ingiliz
yapisi
M.G.'ye benzeyen
bir araba almiglardi. Alfonzo arabanm
stne
titreyip, bir hasara ugramamasi
iin ok
dikkat
ediyordu.
nk
bu
araba
onun
ok
az
sayida
lks harcamalarmdan
biriydi. Venezuela'ya
geri dndkten
sonra
arabasmin arkadan gnderil-
mesi
iin gerekeni yapmigtl.
Araba
limana gelmis, orada
iki
ay
bekletilip paslanmaya
terk
edil-
migti.
Hi kimse Prez Alfonzo'ya
arabamnorada oldugunu syleme zahmetine katlanmamigt1.
Sonunda
Alfonzo arabantn geldigini duyup Caracas'agetirmesi
iin limana bir
gofrgnderdi.
Ne
var
ki araba yolda
paralanacaktL
Sofr
yag
kontrol
yapmay1
unutmug, motorda
da hi yag
kalmadigmdan
tamamen
yanmigt1.
Araba bir kamyon gnderilip Prez'in
banliydeki villasma
getirildi. Ne
var
ki rme
yznden artik
ige yaramiyordu. Prez bu
manzarayl
ibretle seyretti;
onun
iin de Tann'dan gelen.bir
igaret gibiydi.
Arabay] bahesindeki
pingpong
masasi
yalanmda
bir
yerde rmg, bakimsiz bir
tapmak
gibi korudu. Bu olayi petrol
zenginliginin lkeye getir-
digt
tehlikelerin,yani tembellik,
umursamazhk,
satin alma,
tketmeve
ziyan etme tutkusunun
sembol olarak yorumlamigti.
Prez Alfonzo
"g"
denen kuvvetin
ekiciligine
kapilmamaya
yemin
etmigti.
Bu
nedenle
tekrar
bakan olduktan
sonra
sade,
disiplinli,
tasarrufatamuyan
bir hayat srdrd. O
kadar kl
gle yemeklerini
evinden
getirdigi sardalyali sandvilerle geigtiriyordu.
Yeni
ofisinde
egemen
kildigt bir
gey
de petrol endstrisi bnyesine getirdigt
sofistike anlayi;
ve
kendinin koydugu aik-
a
tammlanmig
hedeflerdi. istedigi sey
yalmzca kiralardan hkmete dgen
payi
artirmak degil,
aynt
zamanda retim ve _
pazarlama
zerindeki
g
ve
otoritenin, petrol girketlerinden
ayn
ola-
rak hkmete transfer.edilmesiydi.
Iddiasmagre petrol
ok
ucuza
satmak tketiciler
iin k-
t
sonular verirdi.
nk,
bunun
sonucunda
bir daha yenilenmesi olanaksiz bir kaynak
zama-
m
gelmeden
ve
olgunlagmamigolarak
tkenir
ve
yeni geligmeleriengellerdi. retici lkeler
iin
petrol
milli
bir mirasti
ve
bunun yararlan bugnk
kugaga oldugu kadar
gelecek
kusaklara da
aitti. Ondan gelen ister kaynak olsun, ister
varlik olsun, hibir gekildeziyan edilmemeliydi. Tam
aksine gelen kazang
lkenin daha
kapsamli kalkmmasi iin kullanilmallydi. Petrol retimi
ve
petroln durumu hakkmdaki kararlan yabanci tegekkller
deg l, hkmran olan hkmetler al-
mallydt. Eu ok
kiymetli
kaynak potansiyelinin insan
elince bozulmasma
msaade etmemek
ge-
rekirdi.
Prez
Alfonzo'nun dgnceleri buydu, ancak
o aym
zamanda ok hesapli,
ticari
bir yangL
mn
da
motivasyonu altmdaydi. Venezuela'mn Ortadogu'nun
petrol retici lkeleriyle
bir
yakin-
hgl
oldugunu
biliyor,
ancak
bu lkelerin
ayni
zamanda
tehlikeli
birer rakip
olduklanna
da inam-
yordu. Bu
lkelerle kargilagtinldiginda, Venezuela onlara kiyasla
petrol pahahya
satan
bir reti-
ciydi. Bir
tahmine gre
Iran Krfezi
reticileri petroln
varilini
yirmi sentten
satarken,
484
Venezuela seksen sentten satiyordu. Bu nedenle Venezuela'mn bir retim
yangmda dezavantaj-
h
olmasi
kainilmazdL
Byle bir durumda
pazardaki
payini
kaybetmeye
mahkmdu. Eu balam-
dan
Venezuela'nm
elinde Ortadogu
reticilerini
girketlere
koyduklan vergiyi
artirmayave
byle-
ce
petrollerinin
fiyatim
ykseltmeye ikna iin ok
geerli
bir nedeni vardi.
Venezuela'mn konumunu dzeltmek iin Prez
Alfonzo'nun
evirdigi
manevra,
gerekte
onun
srgndeyken
incelemesini
yaptigi
Texas Demiryolu Kurumu'na dayamyordu. Eu konuda
kurumla
iletigim
kurup kurum damqmanlarmdan birini
"dzenleme"
sisteminin
sirlarmi
ve
siste-
min Venezuela'da
nasil
uygulanaCaglm
alkl3m3S1
iin
ige
alacak kadar
fleriye
gitmigti.Aynca, Or-
tadogu
reticileri
ile bog konugmalar yapmaktan daha fazlabir geyler elde etmenin, Texas Demir-
yolu
Kurumu'nu
model allp global
bir ittifak kurmakla mmkn olacagm1
da gzlemigtL
Venezuela pazardaki hissesini sadece Ortadogu'da
flyatlann
artmasma
yardimla koruyamayacagt
m, ayrica
dgk flyatla satan
reticileri, Texas'ta bir
sanat
haline
gelmig
paralelde, uluslararasi
"dzenleme"
ve
tahsissisteminerazi
etmekle mmkn olacagtmda anlamigt1.Bu
tr
ortak bir
cephenin kurulmast
retimin de dzenlenmesiyle Venezuela'yi asil
gelir
kaynag olan petrol
en-
dstrisini, milyonlarcavaril
ucuz
Ortadogupetrol
iinde
kaybetmekten ahkoyacakti.
Venezuela
toplam
petrol
ihracatmm
yzde 40'mi Birle
ik
Devletler'e
yapmayi
planlamigtl.
Bu bakimdan 1959yllinda Eisenhower
idatesinin
tereddtle
vardigt
karar
uyarinca,
kendi reti-
cilerini
korumak iin yabanci petrole kota koymasi, btn lkelerden daha
ok
Venezuela'yl
vurdu ve olumsuz etkiledi. Sonradan BirlegikDevletler
ikinci
bir adim daha atacakti. Yakin
kompulanm yatigtirmakiin bu defa Kanada
ve
Meksika'ya istisna
tamyarak
bu lkelerden
kota-
y1
kaldirdi. Bunu milli gvenlik gerekesiyle
yapmigti.
IL Dnya
Sava>'mn"Atlan.tik
arpigma-
sim" hl aklmdan ikarmamig
olan
Eisenhower idaresi, Kanada
ve
Meksika'dan sevk
edilen
petroln dgman denizaltilarmca
saptanmastna
imkn olmamasi nedenlyle daha gvenceli
oldu-
gunu
sylyordu. Venezuelahlar'in
grgnegreyse
bu Kanada
ve
Meksika ile aradaki
gerginli-
gi
gidermek
iin uydurulmuy
bir hikyeden
ibaretti
ve
halki ok kizdirmigt1.Yardimcilanndan
birine Prez Alfonzo'nun soguk
bir ifadeyle "Amerikalilar bize kemik firlatiyor"
dedigi sylenir.
Venezuela durumu giddetle
protesto
etmigti. Venezuela IL Dnya Savagi'nda
byk,
gvenil r
bir
petrol
saglaylciolmuitu
ve
ayni
gekildegelecekte de
stratejik
bir
kaynak
olmakta
devam ede-
cekti. Amerikan petrol
girketlerini
millileptirenkendileri
degil,
Meksika idi.
Su
halde cezalandin-
lan neden Venezuela oluyordu?
Prez Alfonzo
durumdan
act act
yakinlyordu. Artik Washington'da
tehlikelerle
dolu bir
ha-

yat srmeye mecbur olarak

degil, dnyanm
petrol glerinden birinin Madenler
ve
Hidrokar-
bon Bakaniolarak acele, durumu konugmak iin Washington'a
utu.
Buraya
bir
tekliflegelmigti.
Batih bir "Yankre petrol sistemi" kurulmasmi, ancak bunun petrol
girketlerince
degil, hk-
metlerce igletilmesini
teklif
ediyordu. Bu sistem altmda Venezuela'ya, lke olarak bir kota, Birle-
gik Devletler pazanndan garantili
bir hisse verilecekti. Bylelikle
petroln hangi
retici lkeden
almacagma karar
verme
nceligi
girketlerden
almmtyolacakti. Ashnda Prez Alfonzo'nun
istedi-
gl
geyde
o
kadar yadtrganacak bir
gey
yoktu. Nitekim Alfonzo'nun belirttigi
gibi
bu
tlpattp
Ame-
rikan
geker
kota sisteminin
izledigi
yoldu. Her lke kendine dgen
pay1
alacakt1.Ne
var
ki
petrol
eker degildi.
BirlegikDevletler
hkmeti
Prez Alfonzo'nun teklifine
ilgi
gstermedi, hatta
cevap
bile
vermedi. Caracas'ta
kurulan
yeni
demokratik hkmet hakarete
ugramigtl. Eu
defa Prez Alfon-
zo
kendisini daha
dikkatle
dinleyecek.bir
lke
arad1. Bu lke Kahire'ydi.
Kizil
Seyh
SuudiArabistanli Abdullah Tariki
Suudi
Arabistan'la Kuveyt arasinda kervan
igleten
bir
tccarin
ogluydu. Babasi
onun
kendi mesleginde devam etmesini
istlyordu.
Ancak Tariki ok zeki bir o-
485
cuktu
ve tu
ok erken yaglarda fark edildigt iin Kuveyt'e
okula
gnderildi.
Kuveyt'ten
sonra
Kahlre'de
on
iki
sene
egitim
grdve
bu
sre
iinde Nasirizo'i besleyen milliyeti akimi benim-
sedi. Daha
sonra
kazandigt bir bursla
Texas niversitesi'ne girip
burada
hem kimya hem de
Je-
oloji dallarmda egitim grd. Sonra da Texaco
Sirketi'nde
yardimci
jeolog
clarak
grev
aldi.
Amerika haklandaki fikirleri Texas'ta
gekillenmigtir. Sylentlye
gre
burada birok kere, Meksi-
kali
samlarakbarlardan
ve
benzer yerlerden kovulmuitu. Su arada bir Amerikall kadmla da
ev-
lenmiti. 1948'de Amerika'da egitim grmg
ilk
teknokrat
ve
hi kugkusuz hem
jeoloji
ve
hem
de kimya egitimi grm ilk Suudiolarak,Suudi
Arabistan'a dnd.
1955'teotur begyaginday-
ken Tariki yeni kurulmuy bir mdrlk olan Petrol
ve
Maden igleri'ninbagma getirildi. Burada,
daha ilk
gnden,
sadece petrol
istatistiklerini Aramco'dan
ahp Kral ailesine geirmekten
daha
fazla bir
geyler
yapmaya
karar
vermigti. Bu
amala
iinde
hem Amerikah bir
hukuku
ve
hem de
gen
bir Suudi
teknokrat,
Hisham Nazir olan bir eksperler ekibi kurarak bir
taraftan
Aramco im-
tiyaziyla,
diger
taraftan
Bati
petrol girketlerinin
bizzat kendileriyle boy lgmeye yneldi.
Tariki karakteri olarak
eligkill
bir
yaplya
sahipti; sadece Nastr'm atepli destekleyicisi degil,
okhirsli bir Arap milliyetisi olarak,modern Suudi Arabistan'm kurucusu
olan
allenin
en
aci-
masiz
elegtiricislydi. Buna ragmen,
aym
zamanda, kralhk iinde
belki de
en
nemli
ekonomik
konumda
bu ailenin hizmetkrligmi yaplyordu. Bazilannca "Kizil
Seyh"
olarak amlan Tariki'nin
grglerine ragmen
bu
mevkii
iggal
etmesi
bir
sebebe
dayamyordu. Kral ailesi iinde Kral Su-
ud'la kk kardegi Faysal arasmda
iten ie
srp
giden bir
g
mcadelesi vardi. htlyarIbni
Suud'un
yagamimn son
ytllarmda korkuyla fark edildigi
gibi,en
byk
oglu olan Kral Suud bir-
okhata
yapip
digpolitikada
lkenin
bagma dertler
a1yor,
davraniglanyla
zaylf
ve
kararsiz oldu-
gunu
kanitllyor Ye
aika gzlendigi gibi
tam
bir msrif hayati yagiyordu. Faysal ise,
tamtersine
kurnaz, sogukkanli, hesabmi bilen kk ogluydu. Daha
on
drt yagmda Ingiltere'ye yaptigt
res-
mi ziyaretten baglayarakbabas1
en
nemli
ve
politik
igleri
daima
ona
vermigti.
Faysal
lkede
ege-
men
olan
msrif
yagamm
engellenmesi geregine inanlyordu. Nasir'la oyalamp vakit
ldrme
yanhsi
Suud'un aksine, daha kkl rejimlerle
ve
Amerika BirlegikDevletleri
ve
Bati
ile iligkiyi
pekigtirmek istiyordu. Kraliyetmensubu bu iki
pahis
arasindaki
gmcadelesine
bu derece b-
yk dikkat
ve
enerjinin odaklandigi
ve
pahislardan hibirinin brne
stnlk saglamadtgl bir
ortamda,
Tariki bu
ok
kritik
blgede olduka zerk bir politikaya
ekil
vermeyi bagarmigttr.
Su
politika ileride
kralligin tm
servetini harekete
geirmigtir.
ilk
bagta, Suudiler'in petrol gelirlerinin artirilmasi
iin
Tariki rafineri
ve
pazarlamacthktan
yararlanmaya, bunlar
zerindeki
kontrol elde
tutmaya
aligt1.
Yapmakistedigl,
tketici
lkeler-
de
"servis
istasyonlarina
kadar" bagtan baa
entegre
bir Suudi
petrol girketi
kurmaktL
Byk
Amerikanpetrol
girketleri
zerinde
soguk
dug etkisi
yapinaya ynelik bir fikri, yani
Arathco'nun
millilestirilmesini
ortaya
atacak kadar
ileri
gitmigtir.
Ancak,
sonra,
1959
baglarmda,
tmstrateji-
si
birdenbire
degigti. Ani bir kararla fiyatlar
ve
retim zerindeki kontroln,
millilegtirme
ve en-
tegrasyondan
daha nemli
oldugu
kanisma vardi.
Fikirdeggtirmesinin sebebi
petrol
fiyatindaki .
ani
dggten ileri gelmigti.
Rakip Baskilar
1950'll
yillar
boyunca
dnyadaki petrol
talebi
artig
gsterm , retim kapasiteslyse bundan daha
hizli bir
tempodaartmigt1.
Daima
daha
yksek
gelir
peginde olan
ihracati
lkeler ogunlukla
bunu,
fiyatlan ykseltmekle degl, satilan petroln hacmini
artirmakla
yapmaya
aligtilar.Pazar-
lar kendine
petrol
aramiyor,
petrol
kendine
pazar
anyordu. Simun
sonucu
olarak
girketler
kendi
sattiklan
Ortadogukaynakli petrol fiyatmi.giderek daha
ok
indirmeye
zorland11ar.
Fiyat indirimi dnya
petrol endstrisinde sabit
tutulan"resmiflyat" ile dgmekte olan ham
petrol
pazar
fiyati arastnda tehlikeli
b r blnmeye
yol aiyordu. retici
lkenin
"allm"
vergileri
486
l
birinci fiyata, resmi fiyata faturalamyordu. Resmi flyat,apagt
yukan
pazar
flyatma geliyordu. An-
cak
indirim
egilimi
yayginlagtika
ikisi arasmda bir bogluk
belirdi
ve
giderek de
genigledi.
Resmi
flyatmretici
lkelerin geliri aisindan nemli olugu nedeniyle,kolayca
indirilmesi mmkn de-
gildi.
Bu, resmi fiyata
dayall
krm yzde
50'sinin bu
illkelere
gitmeye
devam ettigi anlamma
ge-
liyordu. Ancak, 1950'll
yillarm
sonunda artik gln
bir fiyat olmuytu ve
hl devam ediginin
sebebi gelirlerin hesaplanmasi
iindi. Aslmda, retici
lkeler
gergek fiyattan elde
edilen
krdan
daha byk bir yzde,
belki
yzde 60
veya
70 allyorlardi. Diger bir anlatimla, girketler
fiyat
in-
diriminin
tm
etkilerini
hissettikleri halde, Ortadogu hkmetleri
bit btn halinde
kalmayi ba-
garmigti.
Indirim
sorunu
1958
yihndan
itibaren daha derinlepti. Amerika'da
ithal
petrole
konu-
lan kota,
dnyamn
en
byk petrol
pazan
olan Amerika'yi digaridahtzla geligmekteolan
reti-
me
kapadl. Bunun sonucunda
da, retim fazlasi petrol
varilleri
gegitli
pazarlarda kendilerine
yer
aramaya
koyuldu.
Ancak, flyat indirimin giderek yayginlagmasi bundati daha da
nemli
bir sebebe baghydi.
Du da dnya
pazarma
Sovyetler
Birligl'nin yeniden girmesiydi. Stalin'in Sovyetpetrolendstrisi-
nin
acizliginden, yetersizliginden
aci aci
yakmdigi
gnlerin
zerinden
henz
on
iki
yll gemigti.
Ne
var
ki bu sre
iinde
ok
byk yatinmlar yapilmig
ve
aba
gsterilmig,bunlar
meyvesini
ve-
rip Rus sanayiini
nceki
retim dzeyinin kat kat
stne ikarmigt1. Yeni adlyla Volga-Urallan
blgesi
petrol
aismdan gok
degerli
oldugunu kanitlamigtl.
1955 ile 1960 arasmda Sovyet
petrol
retimi
iki
katma 1kacak,
1950'ler sonunda
da Sovyetler
BirligiVenezuela'nm y.erini
ahp dn-
yanm en
ok petrol
reten
lkeleri arasinda Amerika'dan
sonra
ikinci
sirayi
tutacaktL
Gerek-
ten
de artik Sovyet retimi Ortadogu'dan gelen
toplam
retimin
begte
ne
egit olmuqtu.
BaglangttaSovyet petrol retiminin
ogu
Sovyet bloku smirlari iinde
tketiliyordu. Son-
ralan, 1955yllmda
Rusya yeniden Bati'ya
ticari
boyutta petrol
ihracina bagladt. 1958'den bagla-
yarak
ihracat giderek artti
ve
dnya pazannda
nemli
bir faktr oldu. Merkezi Haberalma Tegki-
lati'nin
deyimiyle
artik
"uluslararasi
petrol alanmda nemsenmesi gereken
bir kuvvet"
olmugtu.
Sovyetler
Birligt
on
dokuzuncu yzyilda, Bati'nm petrol
saglaylcisi
roln
almaya
hazirdi
ve
bu-
na
istekliydi. Mmkn oldugu kadar
ok
alict istediginden flyatlan
olab ldigine
dgrd. Sovyet-
ler'in bu tasarrufuna
Washington sonradan "Sovyet Ekonomik Hcumu" diyecekti. 1958'de ya-
pilan bir kabine toplantismda,
ClA direktr bir
uyan
yaparak
gunlan sylyordu:"Sovyetler'in
kurulu pazarlarin yerini
degigtirme kapasitesi
zgr
dnyayi olduka tehlikeli
bir
durumla kar1
kar1yagetirmigtir."
Petrolgirketleri
a1smdan,
Sovyetler'in
meydan okumastna kargihk
vermenin
ve
Ruslar'i
si-
kigtirmamn
tek
yolu
batill devletlerce petrol
ithalatma
temel
bazi kisitlamalar koymak, bylece
onlararekabete
dayall yarut
verme
diger
bir deyimle fiyat
indirimi
yapmakti.
Ancak, bu konuda
irketler
yine
de
ikmaz
iindeydi. Eger sadece
pazar
flyatimn
indirimiyle yetinilirse,
o zaman
bundan girketler
yalmz kendileri yararlanacakti.
Su
halde, acaba resmi fiyatt da
mi
indirselerdi?
Bunu yaptiklarmda
retici lkeler Ruslar'la rekabete
girme
2ahmetine
katilirlar
miydi?
Sonuta
1959'da bu yapildi. lik
indirimi, varil bagina
on
sekiz sent
olarak, yaklayikyzde
10 bir
indirimle BritishPetroleum yapt1.
Eu hareket petrol
ihracatilarmm
giddettiprotestosuna
yol amada gecikmemigti. Juan
Pablo Prez Alfonzo da
ateg
pskryordu. Abdullah Tariki ise
ktzgmhktan
ilgtna
dnmgt. Demek ki tek
bir kalem oynatiplabyk
bir
girket,
ne
kadar
pet-
rol
reticisi
varsa
tmnngelirini
bir hamlede
silebiliyordu.
Bu,
ihracaltlari harekete
gemeye
sevk edecekti.
Arap Petrol Kongresi
Bir
sreden
beri Kahlre'de, 1959 Nisan ay1ndabir Arap
Petrol
Kongresi
iin hazirlik
yapillyordu.
Toplantimn orada yapill nedeni Nasir'm
Arap dnyast
zerindeki stnlgn sembolize
et-
487
l
mekti. Konferansa drt yz
delege
katilmigt1
ve
bunlar arasmda kugkusuz Tariki de vardl. Juan
Pablo Prez
Alfonzo ise BP'nin fiyat
indirimine
ve
yeni
Amerikan
kotalarlyla Venezuela
petrol-
ne
konulan kisitlamalara kizdtgi iin,
aynca
Washington'a
yaptigi
son
zetleme
grgmesiteldi-
finin geri
evrilmesine ierlediginden bu
toplantiyasadece."gzlemci"olarak katillyordu. lke-
nin vergi
yasalan metinlerini
ve
diger petrol yasalannm Arapa evirilerini
tagiyan
bir delegas-
yon
kendisine egliketmekteydi.
Oradatemsil
edilmeyen
ve
yoklugu fark edilen
tek
lke
Irak'tt.
Arap dnyasmda
esen
Nasir
ideolojisi
aktmma
ragmen Bagdat'm
yeni hkmranlari kendilerini
Nasir'a
yardim ediyor gstermek
istememiglerdi
ve
kanl1darbeden hemen
lasa sre
sonra
frak
Misir'la
tamamenters
dgmgt. Bunun
sonucu
olarak irak,
Kahire'deyapildigi iin
ve
bir de
~
petrol sorunlannda
son
sz hakkim Nasir'a
verme tehdidinisavurdugu
iin,
Irak Arap Petrol
Kongresi'ni
resmen
boykot etmigti.
Kongreye
katilanlar, nlerinde
ok
nceden planlanmi
ve oguteknikolan
evraklarla
yer-
lerini aldilar. Ancak,
toplantinmyapildigt
.gnn
akgami British Petroleum'un fiyat indirimi
yap-
masi
toplantmmhavasim degigtirmig
ve
anahtar durumundaki katihmcilan fkelendirmigti.
Kiz-
gmhga kapilan delegeler byle
bir
tutuma
kargi ortak cephe
kurma
yolu aradilar.
Byk
petrol
girketleri milliyetilikkonusundan
sz
edil rendigesiyleKahire
toplantisma
kendi
gzlemcilerini
gndermigti. Ancak,
grdkleri
ve
igittikleri
geyler kisa zamanda
bu
temsilcilerinendigesini gl
dermigti. Michael Hubbard isimli
bir British Petroleum
temsilcisininbu
girketinbagkanma
temin
ettigt
gibi
"Konferansm bagarih
getigi sylenebilirdi; nk ele ahnan politik konularda bagtaki
kipiye deginilmemigti."
Bunu
syleyentemsilci daha
sonra
gunlari da ilave
ediyordu: "Arap dele-
geleriyle batih
delegeler arasmdaki
gayri
resmi
tartigmalar
ok
dostane bir hava iinde
geti.
Kongrenin
esas
temast petrolclgn batih kafalarca
anlagilamadigt, onlarin bu konuda cahil
ol-
duklarlydi." Bagka
bir Inglliz
temsilclyegre
ise
"toplanti
petrol endstrisinin gelecekte Arabis-
tan'm
ev
sahlbi lkeleriyle olan
iligkileri
aismdan
'olumlu'
bir geligme
sayilabilirdi."
British Petroleum bu
toplantida
kendine zg bazi diplomasilerden
yararlanmigtir.
Hub-
bard bagkana
verdigi raporda "Petroleum
Week"dergisinden perde gerisinde aktif olarak aligan
Bayan
WandaJablonski
aracillglyla
Abdullah
Tariki
ile bir bulugma
ayarlayabildigini sylemigtir.
Bayan
Jablonski
ona
"kipisel
bilgisine dayanarak" Suudiler'le ekonomik gerekleri
tartigmanm
mmkn oldugu konusunda
teminat
vermigti. Ancak, Hubbard raporunda unlan
bildiriyordu:
"Onunla kargilagtigmda maalesef durumun
byle olmadigmi anladim. Kuveyt'in hakkaniyete
dayanmayan
petrol retimini konuqurken kendimizi birden
giddetli
ve
seviyesiz bir
tartigmanm
linde
bulduk. Birka yz bin nfuslu Kuveyt'teki petrol retiminin,
nfusun milyonlan buldu-
gu
Suudi
Arabistan rnne
kiyasla daha byk
hizla arttigi
iddia
edilmigti." Hubbard
raporu-
nun
ileri
satirlannda
gunlan
da ilave
etmigti: "Onlarla herhangi bir
iletigiminmmkn olmadigt
hemen
anlagildi."
(Aramco yetkilileri
sonraki gnlerde gikyette bulunarak
gunlansyleyecekti:
"Batill petrolcler Tariki ile
konuurken 'Sen de bir gn petrolclkte benim kadar
uzun
ahgir-
san
evlat' szn sarf ettikleri
an, davayi kaybetmiglerdi. O dzeyde
konugmakla petrol adma
yarardan
okzarar
saglad11ar.")
"Hepinize Sayg11ar,Wanda"
Wanda
Jablonski'yegelince,
o
Kahire'de
Hubbard'm sandigmdan ok daha
yogun
bir
yagam
s-
ryordu. Petroleum Week dergisinin
muhabiri
ve
sonradanPetroleum Intelligence'in
editr
olarak
zamamnm en
nfuzlu
ve
etkili gazetecisiydi. Sangin
ve
dzgn
fizigl, iyi
glyimiyle
Avru-
pai bir hava
ta1yor,
bu hallyle her kapi kendisine
alhyor, her konuyu izleyebillyordu.
Ida Tarbell
glbi azimli
ve
bagimstz karakterde
olmakla beraber,
onun gibi
petrol endstrisinin elegtiriciside-
gildi;
petroln global
geligme
gsterdigi parlak gnlerde daha
ok
taraflararasinda
iletigimi
sagl1-
yor,
bilgi araciligi yaplyordu. Esprili
ve
etin mizali yalmz bir kadm olarak
mhendisler
ve
milli-
488
yetilerden
olugan sper gl erkekler dnyasinda kendini idare
ediyor,
temaslannda
ne
kadar
ileriye
gidecegini
ok
lyi
saptlyor,
bunu her
zaman
canla baglayaptigindan,
sonunda
istedigi y-
ky greniyordu. Petrol endstrisinde isim
yapmig
herkesi
teker teker
gayet
lyi
tamrdi.
Seneler
getike, periyodik olarak
o veya
bu girketi
veya
lkeyi atlatmalanyla kizdirdig iin bu
girketler
onun
dergilerine abonelikten
geici
olarak
vazgeer,
fakat
sonra o
yine
bu
girketleriutand1rtrdt.
nk
girketler
bu dergllere yeniden abone olurdu.
Sonuta
gu
anlagilmigtnPetrol endstrisinde
.
g
veya
sorumluluk
ifade
eden konumdaki bir kimse,
onun
dergisi
olmaksizm
i;
yapamazdi.
ekoslovakya'da
dogmuy olan
Jablonski,
nl
bir bitki bilirncisiyken, sonradan
jeologluga
dnen bir babanin kizlydi.
Jeolog
olduktan
sonra
babast, nce Socony-Vacuum'a
sonra
da Mobil
adim alan bir Polonya girketine girmigti. Grevi
dnyayi
gezip Socony'nin
pazar
kurmay1plandt-
g
lkelerde
jeolojik
olarak rekabete dayanan yerel petrol bulma olasillgimnbulunup bulunmadt-
gni
aragttimakti. Zamanla olaylarJablonski'nin,babasmdan petrolden ok
bitkibilimini grendi-
glni
gsterdi. Kimligini
teghis
ettigi
her bitki iin babasi
ona
bir peni veriyordu. Bir
gn
bu.yolla
topladigi
paralar yz
dolari bulunca,
tm
Amerika'yi
otomobille dolagti. Babasi dnyay1 dolagip
oralarda
aligirkenkizi da genellikle onunla beraber olur, ancak bazen
araya uzun
aynliklar gi-
rerdi. Tahsil iin
Cornellniversitesi'ne girdiginde,
o
gne
kadar birok farkh lkede
okula
git-
migti ki, bunlar
arasmda
YeniZelanda da vardir. Aynca Kahire'den Kuds'e kadar yaklagikbir
ay
deve
sirtinda yolculuk
yapmigti.
(Bustrada
bitlenmig,
sonradan bitlerden
anndirilmasi
gerekmig-
til.
Wanda,bir
mnasebetlegyle
sylemigtir: "Benim dnyaya kargi farkh bir bakt;
aim
vardir.
New Yorkdigmda hibir
yerde
uzun
sre kalamam."
1956'da
Sveyg krizinden hemen'sonra
Jablonski
Ortadogu'nun
on
ild lkesine unutul-
maz
bir rportaj gezisi
yaptL
Bu
ara
Riyad'da Kral Suud'la rportaj
pahastna nemli daveti
geri
evirdigi,
hatta bu yzden
agiz
kavgasma bile
glrdigt
80ylenir.
Konugmanm ertesi gn New
York'taki meslektaglarma
su
mektubu gnderecekti: "Bilin bakahm ben dn
gece
neredeydim?
Suudi Arabistan Krah'mn hareminde!
Sizbundan hemen bir
sonu
gikarmadan biralen da ben
olanlar1 anlatayim, Oraya... gl suyuyla
kangik
ay
imek,
akyamyemegi yemek
ve tam
anla-
miyla nepeli bir
'tavuk
partisi'ndebulunmak iin gittim. Sinemalarda grdklerinizi
veya
'Ara-
bistan Geceleri'nde okuduklannizi
unutun!
Onlann hepsi hayali,
film iin
yapilmig geyler. Be-
nim
katildigtm yemek ise
sade,
siradan,
sicak,
tipkt
bizimkiler
gibi
bir
ev ve
aile atmosferini
yan-
sitan trden.
Tek farki
ok
daha
byk bir aile
erevesi
iindel Hepinize saygilar, Wanda."
Mektupta
tek
deginmedigi
gey,
Kral'm haremini koruyan,
gzleriyle
onu soyacakmiggibi
bakan
haremagalanydi.
Jablonskisadece
Kral
Suud'la degil, Ortadogu'da
"gzlenmesi
gereken l numarah adam"
diye
tanimladigt
Abdullah Tarild
ile de konugmutu.
Petrol imtiyazi politikalari alanmda Tariki
onun
gznde l numarall adamdi. Yeri
geldike
Suudi Arabistan'da
aliganAmerikan petrol
gir-
ketterini Tariki'nin nasil giddetle kmadigmi ayrmtih olarak
yazmigttr.
Birka yil
sonra
ikinci
kez
bir
araya
geldiklerinde Tariki yine her zamanki
kadar eleptiriciydi. Bu arada Wanda
ona
nemli
bir bilgi
aktardi. Tariki'ye "Tipki sizin
kadar
ilgm olan biri
daha
var" demigti. Bu
szyle
Juan
Pablo Prez Alfonzo'yu
kastedlyordu. Tariki'ye
ikisini
bir
araya getireceginesz
vermigti.
Wanda 1959'da Kahire'de yapilan Arap Petrol
Kongresi'nde
szn
tutarak
Prez
Alfon-
zo'yu
koka kola
imek iin Hilton
Oteli'ndekiodasina davet
etti. Jablonski
burada Alfonzo'yu
Abdullah Tariki ile
tanigttrdi.
Prez Alfonzo punlan syleyecekti: "Demek hakkmda
birok
gey
duydugum kipisizsiniz." Artik, Prez Alfonzo'yu
konferansa kadar getiren
ige baglamamn
zama-
niyd1. iki
adamaralarmda
tekihyk ihracatilarla
beraber ok gizli
bir
toplantiyapmaya
karar
verdiler. Yalmz
toplantinerede yapilacakt1?Kahire'nin bir banliys
olan
Maadi'de bir
yat
kul-
b vardi. Mevsim
ge
oldugundan kulbe kim e
gelmiyordu.
Orada, kimseye fark
ettirmeden
toplanma
karan aldilar.
Maadi konugmalan ok byk gizlilik i nde
ve
ok siki gvenlik
nlemleriyle
yapilmlytt.
489
J
I
yle
ki
sonradan,
kat11anlardan Iran11
temsilci
"Tam bir
James
Bond atmosferi
iinde bulugtuk"
diyecekti. Prez Alfonzo
ve
Tariki'den
bagka
toplantida
bulunanlar bir Kuveytli, bir
Iranli
(kisa-
dece gzlemci olarak katildigim
israrla
belirtmig, tems lci
olmasi iin hkmetinin izni gerekt gi-
ni syleyip durmugtu)
ve
bir
de, hkmeti konferansi boykot ettigi iin
oraya
Arap Birligi
men-
Subu
ro1ne
brnerek
gelen
bir
Irakli'dan
oluguyordu. Katilanlardan her biri kendi zel durum-
larmi belirttikleri iin bunlar
gz
nne almmig
ve
sonuta
resmi bir
anlagmaya
vanlamayacagt
anlagilmigti.Ne
var
ki Prez Alfonzo bu engeli de devre
digi etmenin yolunu buldu. Toplantlya
katilanlarin bir "Centilmenler
Anlagmast"
yapmasmi
nerdi. Anlama
sadece
hkmetlerine
ya-
pacaklan tavsiyeleri
ierecekti,
o
kadar: "Centilmenler Anlagmasi" hazirlandt ve
Iranlikatihmet
digmda hepsi tarafmdantereddtsz
imzalandt,
franlt,
Sah'in
onaylm
almadan
hareket etmek-
ten son
derece korkmug, areyi
ortadan kaybolmada
bulmutu.
Digerleri
ise
onun
da
imzasim
almak
iin Kahire
polisine bagvurmak zorunda kalmigt1.
Centilmenler
Anlagmast'nda ngrlen
tavstyeler
Prez Alfonzo daha Caracas'tayken
onun
kafasinda
belirlenmigti. Hkmetlerine
bir Petrol Danigma Komisyonu kurmasi, flyat
yapi-
smi
savunmast
ye
milli
petrol girketleri
kurmasi
iin
tavsiyede
bulunacaklardt. Hkmetlerden
ayrica
ok
kiymetli olan,
tabliBati'dael stnde tutulan
-"yari
yanya"anlagmasimhafilletmele-
ri-
Ye
kendi ikarlarmaolarak,en
az1ndanyzde altmly, yzde kirk
geklinde
dzeltmeleri iste-
necekti. Buna ilaveten
"istikrarli
pazarlari
garantilemek
iin"
kendi yerli rafineri sistemler kur-
mali,
bylece
hkmet gelirlerini
daha
iyi korumallyd11ar,Bu
anlagma,
petrol
girketlerine
kargi
ortak bir
cephe
olugturmada gerek anlamda atilan ilk
adimdir.
Wanda Jablonski'ye
gelince,
o
yi-
ne
her
zaman
oldugu gibi
hareketin
merkezineok
yakm
bir yerdeydi. Ileride Organization
of
Petroleum Exporting Countries
(Petrol hraEden lkeler Teykilati)
-
OPEC
adi
verilen
teykila-
tin
olugmasmda uzlagma saglamak
iin arabuluculuk
grevini
henz
tamamlamigtl.
490
26
OPEC
ve
Yeni Bir Dalgalanma
Tm olan bitene kargm, petrolde
agin
retim giderek artmaktaydi. Bu Sovyetler
Birligi'nin
pet-
roln Bat1'da satmak
amacina
ynelik saldirgan.nitelikli, fiyat dgren
ve
takasla
satig yapan
politikasindan
ileri
geliyordu.
O Soguk
Sava;
yillarmda
Bati'da
yagayan
ok
kimse Sovyetler'in
petrol kampanyasim yogunlagtirmasmmsadece
ticari
bir serven olmadigma,
aym
zamanda
po-
litik bir saldin da olduguna
inanmigtl.
Genelkamya gre bundan
ama
Bati Avrupa'da petrole
bagtmlilikyaratmak, NATO'nun birligini zaylflatmak
ve
Bati'nm Ortadogu'daki petrol konumu-
nu
alaagi etmekti. Senatr Kenneth Keating Ruslar
ve
igirtkan
liderleri iin
punlan
sylemigti:
"Ekonomik
sava
Sovyetler'in
dnyay1 fethetme emellerine zellikle
uygun
dgyor. Krupev
birka defa bizi
mezara
sokmaklatehdit
etmigti.
Simdi
de aika
anlagildigma
gre,
firsat verme-
miz halinde bizi bir petrol
denizinde bogmaktan
memnun
kalacak."
Hikugku yok, Sovyetler
Birligi
ok
etin bir rakip oldugunu
kanitlamada
baarihydL
Sov-
yetler endstri aletleri
ve
tarim
rn satm almak iin dolara
ve
Bati'nm teki dvizlerine
muh-
tati.
O
zaman
da,
gimdikigibi,
petrol
ihracati
Bati'yasatabilecekleri pek
az
geyden
biriydi. Fiya-
ti
ucuz
oldugu
i n, yalmzca bu ekonomik
aidan
Sovyet
petrol
halka
okekicigellyordu.
Rus
petrolnnn Karadeniz
limanlarmda Ortadogu resmi
flyatinm
yansma
bile satildigt oluyordu.
Sirketler
Ortadogupetrolnn
nde
gelen
pazan
Bati Avrupa'da Ruslar'a kargi byk
satty
ka-
ylplanna
ugramaktan
korkar
olmugtu. Btn bu geligmeler
batili
girketlerde
tedirginlik
yaratir-
ken, bu
defa
yeni
bir geligmehuzurlarmi
bsbtn ka1racakti.Rus petrolnn
en
byk alicist-
nm
bir numarah
"bte
noire"lan yani
en
tiksindikleri
kimse olan ItalyanEnrico Mattei oldugu
anlagilmigtil
Simdi
bir kez daha, 1959'daki
gibi genel.agin retimle bag etmek
ve
ncelikle
de Sovyet
tehdidine, Sovyetpetrol
ithaline hkmetlerce engelleyici
k1sitlamalar koyarak kargi durmak
iin
pirketlerin
nnde
agik
tek
bir kapi kallyordu.
Rekabet
veya
fiyat indirimi. Ancak,
hangi fi-
yat indirilecekti? Sadece-pazar fiyatini indirseler dogacak kaylp oldugu gibi petrol girketlerine
yklenecekti.Bu
defa
resmi fiyat
zerinde ikinci bir indirimi
gze almay1
dgndler.
likindi-
rim 1959
Subatt'nda
yapilmig,
tm
Arap Petrol Konseyi'ni
ilgma
dndrmg,
aynca
Centih
menler Anlagmasi'na yol amigtt.
Bu
defa, ikinci
kez
ayni
gey
yapilirsa acaba neler olurdu?
T Cetveli Srgl Cetvele Kargi
1960
Temmuzu'nda, Arap Petrol Konseyi'nin
Kahire toplantismdan
on
beg
ay
sonra,
Standard
Oil New
Jers
y
Ynetim Kurulu,
uzaylp can
sikic1bir konu haline
gelenresmi fiyati konugmak
in New York'ta
toplandi.
Toplanti
ekigmeligemigti.
Su defa girketin bagmda yeni bir bagkan
vardi
ve
hi de
yabana atilmayacak olan
bu kigi "Jack"lakablyla
tanman
Monroe Rathbone
idi.
Bu adamm hayati Amerika petrol endstrisi ders
kitaplarmdaki adamlann hayatina benzer. Ba-
basi
ve
amcast
bir vakitler Bati Virginia'da
Jerseyadma
rafinericilik
yapmigti.
Ona
gelince,
kimya
491
mhendisligt egitimi
grmve
L DnyaSavagl'ndanhemen
sonra
Jersey'in
byk rafinerisi Ba-
ton
Rouge'da allymaya
baglamigti,
Jersey'den
bir sorumluntin bir
sirast
geldiginde syledigi glbi,
Rathbone yeni akim
iinde
rafinericiligi
"bilmece-sanat
bilegiminden"
ikanp
bilim haline geti-
ren
ilk
adamdir.
Otuz beg
yagina
geldiginde Baton Rouge rafinerisinde genel yneticlydi.
Eu grevdeyken
Lousiana'nm demagojik siyasi lideri Huey Long'un yirtici
saldmlanna kargi koyarak
politikalan-
da
bir.hayli beceri sahibi oldu. Huey Long sirf Standard
Oil'le
atigabilmekiin Lousiana'dan
aday
oluyordu
Ve
bunu det haline
getirmigti. Standard'a kargi kigisel
savag
veriyordu. Bu
ne-
.
denle
o
gnlerde
artak
yaglanmigolan Ida Tarbell'a, vaktiyle yazdigt,
artik
yaymdan kaldmlm1;
"Standard
Oil'inCemigi"kitabmdan
kendisine vermesi
iin yz dolar
teklifetmigti. Rathbone
Jersey
iinde
parlamq, meslegindeen
st dzeye gelmigti.
Patron
olarak kendine
gvenen,
ka-
rarh, sogukkanh, bog konugmalara ragbet
etmeyen
biriydi. Bir meslektagi
onu
"Elinde T cetveli
olan
bir mhendis" diye
tanimlamigtir.
Tek eksigi, tm meslek
yagammi
BirlegikDevletler'deki
grevlerde geirdig in, yabanci petrol reticilerinin her
an
degigebilen
mantalitelerini anmda
sezme
yeteneginden yoksun oluguydu. Petrol
ihracat1s1 lkelerin
milliyeti liderleriyle ba
et-
mede
halki
Huey Long'u devreden silmek geri
iyi bir hazirhkti, fakat bu iq Rathbone'un sandi-
g
kadar kolay degildi. Resmi fiyat zerinde
yeni bir
indirim
yapmanm nasil kargilanacagimbir
trl
algilayamlyordu. Onca,
teden beri biraz
tahammlszlkgsterdigireticilere damymaya
bile gerek yoktu. Sir
sirasi
geldiginde
onlar iin
gu
szleri sarf ettigi sylenir: "Bu fakir lkelerin
ve
bu fakir
insanlann bazilan iin
para
bag dndrc bir paraptir."
O
gnlerde
Jersey
Sirketi
sayilamayacak kadar ok
komite
tarafmdan
idare edilirdi. Bu yz-
den yurtiinde adi "New
JerseyStandard
Komite
Sirketi'ne"
1kmigt1.
Su sistem belirli birama-
la, acilen almacak kararlan
nceden
sezip grmek, bir
sorunun
dikkatle incelenip
her ynden
degerlendirildiginden emin olmak iin kurulmuytu. Rathbone'un kararlar11se, bir yaktmnm
sy-
ledigi gibi
"rtlmesi
iin mutlaka
tonlarca
delil isteyen kararlardi.."
te
tam
bu agamada,
agi-
n
petrol dneminde
yeni pazarlar kazanmak gibi stratejik bir sorunla kalasi dolu olarak, Rathbo-
ne
komite sistemini kaldirmak
ve
resmi
fiyat zerinde
zorla flyat
indirimi yapmak
glbi
bir
uygu-
lamaya gitti.
Jersey
Sirkett'nin
yetenekli
Ortadoguuzlagtincisi ve
frankonsorsiyumunu gerekleptiren
Howard Page
bu
konuda
giddetle
Rathbone'a kargi
ikmigtir.
O
ve Jersey
Ynetim Kurulu'nun
teki yeleri
Rathbone'un
sorunu
Ve
getirebilecegi olasi
tepkileri
tam
olarak kavrayamadigt ka-
nismdayd1. Howard Page bu konuda bir sredir Rathbone'a
ters
dgmgt.. Page gerekten
ge-
nig bir uluslararasi deneyime sahipti. Sava; sirasmda Harold Ickes emrinde aligirken
Birlegik
Devletler'le ingilterearasinda petrol iginin
organize edilmesinde yardimlari olmuytur. Bundan
sonra
Jersey'inOrtadogu
koordinatrlgne getirilmigticToplantilarda
ona
kargi ikmigolan biri
Page
iin
gunlan sylem tir:
"ok
etin bir adamdi. Yanmda daima bir srgl cetvel
tagir,
bu-
nunla her varilin
son yarim sente
kadar hesabml
tutardi.
Yine de
onun
gelecegi gren biri oldu-
gunu
ve
bagkalarmm grglerini
ok
lyi
anladtgLm
sylemeliyiz." Page
Ortadogu'dakipatlaylci
g olan milliyetiligin nemini ok iyi kavramigti. Jersey'dekimeslektaglarmin
zellikle de
Rathbone'un bunu kavramadiklanna inanlyordu.
Page beraber
al1;tigt
yneticileri
egitme abastyla, Ortadogu'danhenz dnm olan
ce-
sur gazeteciWandaJablonski'yle
konuarak
onu
Jersey
Ynetim Kurulu'yla
tamptirmak
iin bir
toplanti
ayarladi.
Jablonski
onlara, toplantida
hazir
bulunan bir
ngilizdiplomatm sonradan nak-
lettigine
gre,
"Nastr'a kar1hemen her smifta evrensel
denebilecek
agin
bir baglillkvardi. Ba-
ti'ya
kargi ise dgmanlik
hkimdi. Bu dgmanlik
son
zamanlarda fark
edilecek
kadar artmlyti"
diyecekti. Petrol konusunda bu dgmanlik
artik
var
olmayan
topraksahipligine yneliyor ve gi-
derek ykselen bir feryada dngyordu. Arap
lkelerinin
servetini, yabanci sermayeler yoluyla
kendilerinden ekip
alan uluslararasi petrol girketlerine
karyl
birok
aci
eleptiriler duymutu.
492
Araplar'a gre petrol girketlerinin st dzey yetkilileri Londra, New York, Pittsburgh'daki genig
tegkilatlardanOrtadogupetrol
reticisi devletlerin
ekonomik yazgilanm l ontrol ediyordu ki, bu-
na
hibirgekilde
msamaha
edilemezdi.
JablonskiJersey
Ynetirti Kurulu'na dnyada
igitmek is-
tedilderien son
sz
de
sylemig,
Irak Petrol
Sirketi
gncel
yapismm ve
Aramco'nun
yakmda
"kisa
mrl" oldugunun
kamtlanacagtm bildirmigti.
Jablonskiile yaptigt
bagka
bir
toplantida
Rathbone milliyetiligingc hakk1ndaki
tutumu-
nu
onaylamadigmi Jablonski'yesylemigtir.
Onun kaygilanna
katilmlyordu. Kendisi
Ortado-
gu'dan
daha yeni
dnmgt.
Karamsar olmak iin
sebepyoktu;
Jablonski'ye agiri
karamsar oldu-
gunu
syledi.
Jablonski
bu
sze
ters
bir yanit vererek grgn gylebelirtecekti: "Sen her
geye
sadece
yzeyden balayorsun,
Jack,
kendine. bir iyilik
yap.
Sunu
anla ki, seni orada larm1zi
hah stnde
yrttler,
itibar
ettiler, ancak
sen
orada sadece birka
gn
kaldm.
Yerinde
ol'sam
bu syledikle-
rini sylemezdim."
Jersey
ynetimi resmi flyati dgrmeyi
tartigirken,Pagebuna kargi
ikt1.
ByleyapilirsaJer-
sey
lkelerin milli
gelirlerini
kesmigolacaktt. Ynetim Kurulu'na hkmetlerine_dampmay1,
on-
larla uzlagmay1,ancak kendi baglarma asla bir
yey
yapmamalarmi
gtledi. Page bu
ara
bir neri-
de bulundu: Fiyat
indirimi yapilmah ancak
bu
mzakere
edildikten
ve
hkmetlerin
rizasi
alm-
diktan
sonra yagama
geirilmeliydi.
Orada
bulunan
yneticiler bu
teklifionayladi. Toplantinin
bagkam
Jack
Rathbone
ise onaylamadi Page'i
"her
geyi
bilen ukala" diye devre digi birakti.
Jer-
sey'in ige devamla fiyatlan indirmesini, bunu kendisinin istedigi
gibi
yapmasmi
karar altina aldi.
Kendi istedigi, fiyat indiriminin hibir hkmete
veya
gahsa
danigilmadan
yapilmas1ydi.O
byle
istiyordu, igte
o
kadar!
9 Agustos 1960'ta, ihracatilara hibir
uyari
yapmadan, Jersey,
Ortadogu ham petrolnde
varil bagma resmi flyatta
on
drt
sente
kadar indirim
yaptigm
duyurdu. Su yaklagikyzde 7 d-
demekti. tekigirketler de,
isteksiz
de olsa, biraz da korkarak
Jersey'i
izledi. Shell'den
John
Louden'in
grgyle
bu
"kt
bir hareketti. Birokhkmet iin bu denli
Onemliolan bir endst-
ride sadece
pazarm
g
ve
egilimine gre hareket edilemezdi. Diger btn faktrler de dikkate
almmahydi. Son derece dikkatli olmak partti." BritishPetroleum ise 1959'da resmi flyatta indirim
yaptig
zaman
aldig dersle durumdan yalonmig
ve
"haberi
teessfle
kargiladigim"
sylemigti.
Petrol reticisi lkelerin
tepkileri
ise hi kugkusuz
"teessf"
sinirini
fazlastyla
agmiqu.
Standard
Oil of New
Jerseyonlarm milli gelirlerinden
kocaman
bir dilimi ekip almigti. Hem de,
onlann mali
konumlan
ve
milli
kimlikleri iin
o
denli nemli
olan bu
yagamsal karar,
tek
yanli
olarak, hi kimseye dampilmadan almmigt1.
Simdi
art1khepsi
ate;
pskryordu.
Howard Pa-
ge'in sonradan
ammsayip
naklettigi
gibi
"kiyamet
kopmug,
yer
yerinden oynamigti."
Jersey'de
ahyan
ve
flyat indirimine kargi
ikmig
diger bir
ynetici
bu karar duyuruldugunda Bagdat'ta bu-
lunuyordu. lleridebu konuya deginirken
"olaydan
sag kurtulduguna ok memnun" oldugunu
sylemigtir.
"Bagardik!"
Ihracat1lar ate; pskryor
ve
mutlaka bir geyler yapmak
istlyorlardi.
Bu konuda hi vakit kay-
betmeden
hemen harekete getiler. Standard Oil
Sirketi'nin
resmi fiyatta indirim
yaptigi
1960
Agustosu'nda
duyurulduktan
hemen
sonra
Abdullah Tariki,
Juan
Pablo Prez
Alfonzo'ya
bir
telgrafekti; arkasindan
da hi
vakit
geirmedenyirmi drt saatlik bir ziyaret
iin Beyrut'a utu.
Gazetecilerden gelen
"ne
olacak?"
sorusuna,
"beklerseniz
grrsnz"
yanitim vermigti. Tariki
ve
Prez Alfonzo, Kahire Centilmenter Anlagmas1'ndaimzalari
bulunanlan, mmkn oldugu
kadar
abuk,
bir kez
daha bir
araya
getirmek istiyorlardt.
Etrafa
egemen
fke
ve
kiyamet
nrtma-
sinda Irakhlar kendileri iin siyasi bir hrsat dogduguna inanmaya bagladi. Abdl
Kerim Kasim'm
493
kurdugu ihtilal hkmeti kendisini Ortadogu
Nasir rejimine baglamak istemiyordu. Aynca,
onun,
Arap Cemiyeti
ve
diger Arap petrol
konferanslanndaki hkimiyetinden yararlanarak
pet-
rol politikasma nfuz etmesine ciddi gekilde
karglydi. Bu agamada, Irakltlar yeni b r organizas-
yon
kurmada, flyat
indirimini
bir silah olarak kullanarak petrolpolitikasim
Nastr'dan
soyutlaya-
bileceklerini anladilar. Organizasyonun
tamamen
petrol
ihracatilanndan
olugmasi
ve
iinde
Arap kkenli olmayan iki
lke, iran
ve
Venezuela'mn bulunmasi
planlanmigtt.
Iraklilar
ayrica
byle bir gruplagmamn Irak Petrol
girketi'yle
kargilagmada
kendilerine
destek verecegi ve
fazla-
siylamuhta olduklan ek geliri saglayacagimidindeydi. Su
dgncelerle ihracatilari
Irak'in hi-
mayesialtinda
bir
araya
getirerek
bu firsatin adeta zerine atladtlar
ve
hemen delegelere Bag-
dat'ta yapilacak
toplanti
lin
davetiye gnderdiler.
Irak hkmetinin gnderdigi telgraf
Caracas'a Prez Alfonzo'nun ofisine
ulagtigmda
Alfon-
zo
sevinten
ne
yapacagimpapirmigt1.
O
her
zaman
uluslararasi bit "Texas Kurumu" istemig
ve
b
konuyu
itenlikle
savunmuytu.
tegimdide meyvesini ahyordu. Prez Alfonzo bundan b-
yk mutluluk
duymug, elindeki telgrafi havaya kaldrarak yamndaki yardimcilanna
heyecanla
"Bu igi bagardiki Sonunda
istedigimizi
aldik!"
diye haykirmigt1.
Petrol
girketleri. tek
yanh olarak yapilan flyat
indiriminin ashnda
ok
byk bir hata oldu-
gunu
algilamakta
gecikmedh Nihayet 8 Eyll 1960'taShellonlara
zeytin
dali uzatip
kendi resmi
flyatmi
iki
ila drt sent ykseltecekti. Ne
var
ki bu
jesti
yapmakta
ge
kalmigt1. 10 Eyll
tarihin-
de byk ihracati
lkelerin
temsilcileri
-Suudi Arabistan, Venezuela, Kuveyt, Irak, ran-Bag-
dat'a gelmig
durumdayd1.
Katar toplantlyagzlemci
olarak
katildi.
Toplantida ilk igaret pek de,
hayra
alamet
degildi.
Prez Alfonzo, yeni
demokratik
hkmete karg1yapilan darbe girigimi
ne-
deniyle
Caracas'tan hareket tarihini
ertelemigti. Bagdat
gehri
de
tanklar
ve
silahli askerlerle do-
luydu. Yeni
ihtilal
rejimi darbe olasiliginakargi alarma gemigti. Toplantmin devami sresince
her
delegenin
arkasina bir koruyucu yerleptirilmig,bu
sonuna
kadar byle srmgt.
Bu olumsuz kogullara
kargm yine de delegeler 14 Eyll'e kadar iglerini
tamamladt Ulusla-
rarast
petrol girketlerine muhatap olmasi
iin bu
toplantidayeni bir
tegekkl
kurulmasi karar al-
tina
almmigtL
Bu
tegekkln
adi Petrol hra
Eden
lkeler
Teykilati'dir. Su
teykilat
stlendigi
grevleri
qu
gekilde
aiklamigti: Petroln flyatimsavunmak;
tam
anlamiyla,
fiyati kesintiye ugra-
madan
nceki
dzeye
getirmek. O andan baglayarak ye lkeler milli gelirleri iin
son
derece
nemli olan fiyatlandirma
iginde girketlerin mutlaka nce kendiferine damqmasinda Israr
ede-
cekti. yelkeler aynca
"tetimin
ayarlamasmi" saglayacak
bir
sistem
de istlyordu ki bu, Tariki
ve
Prez Alfonzo'nun hayallerinde yatan
dnya
apmda
bir Texas Demiryolu Kurumu demekti.
Tariki
ve
Alfonzo,
gnn
birinde girketlerin
"yaptirim"
uygulamasi halinde
igbirligi
yapmak iin
dayanigmaya girdiler.
OPEC'in
doguuyla
girketler,
karar almadan nce, igi bir kez
daha
dgnmeyi,
gerekirse
geri adimatmayive
dogru drst xr
dilemeyi grendiler.
OPEC'tenbirka hafta
sonra
yapilan
bir Arap petrol kongresinde
Standard Oil
temsilcisinin
mahcup bir
tavirla
delegelere "Eger yapti
Omiz
igi
tasvip
etmiyorsamz,
zr dileriz" dedigi
hatirlardadir. Ayni kigi,
gu
szleri
de sylemig-
ti:
"Konu
ne olursaolsun,
byk kk
her igte,
yapm14
oldugumuz
geye
itirazimz olursa, bu-
nun
iin pimdiden
zr dileriz. Yaptigimiz
gey
aslmda dogru
veya
yanlly
olsa bile, sizin
onu
yan-
lig
olarakgrmenizveya
niin
o
gekilde
hareket ettigmizi anlamamamz bir kusurdur
ve
bu ku-
sur
bize aittir."
irketler zr dilemekle akillica davranlyordu; nk
OPEC'ebagli begkurucu ye dnya
ham petrol
ihracatimn
y2;de
80'inden ogunun sahiblydi. Ayrica
OPEC'indoguu
"petrol
ihra-
catilannm
ilk
defa kolektif bir hareketle hkimiyeti ele geirdiklerini" s mgeliyordu. Bunlar
sonradan OPEC'in
Genel Sekreter Yardimcisiolan, Fadil
al-alabi'nin
szleridir.
alabi
szlerini
.
gyle srdrmgt: "Bu
ayni
zamanda
uluslararasi
iktisadi iligkilerin dogal kaynaldar
zerindeki
devletler
kontrolne
bakigaismdan
da bir
'dnm
noktasi' olmugtur."
494
Evet OPEC
sayesind,e
birok neri
yap11mig, nutuklar gekilmigti;
ne var
ki
yine
de OPEC
tehditte
bulunma
ve
zorlama
atsindan fazla etkili
olamiyordu.
Ayrica, nceleri
o
kadar zr di-
leyenlerin bu
tegkilati
pek ciddiye almadiklan kesindir.
StandardOil'den HowardPage
teykilat
iin
grgngyleagiklamigtir:
"Biz OPEC'in iglemeyecegini billyor Ye
onun
iin de fazla
umursamlyorduk."
agdat'taki
kurucu konferansa katilan ve OPEC'inilk Genel Sekreteri olan
Fuad
Ruhani'nin gzlemine gre girketler "OPECyokmuygibi"davramyordu. Batill hkmetle-
re gelince
onlar da tegkilati
hafife almigtir. 1960 Kasimi'nda OPEC'in kurulugundan
iki
ay sonra,
CINnin
"Ortadogu
Petrol" iin dzenledigi kirk
sayfahkokgizli raporda bu yeni tegkilata
.
sadece
drt
satirlik
yer
ayrilm14tl.
1960'larda OPEC
Gerekten de kurulugunun
ilk yillan in OPEC'in sadece iki konuda performansmdan bahsedi-
lebilir. Birincisi, petrol girketierinin
kendi balanna karar alirken kesin adim atmaktan ka1nma-
lanni,
nce
dampmalanm
saglamigtir.Ikincisi de, ilan
edilmig
olan
resmi
flyatm
bir kez daha
in-
dirilmesini nlemigtir. Bu iki bagarmm digmda OPEC'in, kurulugunun ilk
on
ylh
iinde sergileye-
cek fazla bir performansi yoktu. yelkelerin hepsinde, franhari,
toprak
altindaki rezervler
kontratta imtiyaz alanlara ait sayllirdi. Eu
yolla,girketlerlkelerin kontroln smirlami oluyor-
du. Aynca dnya petrol pazarmdaki
agiri
bolluk
pazari
bunaltiyor,
ihracatl
lkeleri birbirine ra-
kip
yaplyordu.
Bunlar gelirlerini
ayni
dzeyde
tutup
korumak iin pazarlara
baglanmak
zorun-
daydi ki bu onlarda hognutsuzluk yaratlyordu. Su pazarlara girebilmek iin
muhta olduklangir-
ketlerden vazgemeyi
gze
alamazlardi.
1960'll yillar srp
giden
bir
"smrgelegmeden
kopma" hareketine
tanik
oldu ve
bu
yll-
larda "Unc Dnya"
sorunlart
ve
karmagalan filiz
vermeye
bagladi. Ne
var
ki OPEC 1960 for-
masyonunda kesin izgilerle
belirlenmig
ve
yaamsal nemde olan petrolle
ilgili
yaptinmlan
1960'i
izleyen
birka yll boyunca petrol
dnyasinda uygulayamadi. Bunun
sebebipetrolgirket-
lerinin
ihracatilardan
gelen
daha
yksek
gelirtalebini
kargilamak
istemeleridir.
Bunda daha bag-
ka
politik
faktrlerin de
rol vardt Suudi Arabistan'da Kral Faysal artik
tam
anlamiyla egemendi
ve
kardeginin aksine, Batt
yanlisiydt.
Aynca, Suudi Arabistan'la Misir arasinda bag gsteren siya-
si
rekabet
ok gemeden
Yemen'de
temsili
bir
savaga
dngmgt.
Ortadogu digmda
ise
Venezuela
sorun
yaratiyor, BirlegikDevletler'le
istikrarli
bir
fligki kurup
Kennedy
ve Johnson
ida-
relerinin
"flerleme
lttifaki"nda anahtar
konumunda lke
olma yollarmi anyordu.
K1saca, bt-
nyle de alindigtnda, uluslararast politikanin
iinde
bulundugu kogullar,Amerika'nin
stnlg-
n
ve
bazi retici
lkelerin
gvenligi aismdan nemi bu retici lkeleri Amerika'ya
ve Batill
endstri lkelerine
dogudan
meydan okumaktan
men edlyordu.
Aynca, OPECyesi
lkelerin
gelirlerini
arttirmak gibi ortak bir hedefi olmasi aralarmdaki
siyasirekabeti
bsbtn krklyordu. 196l'de Kuveyt
ingiltere'denayrilip
tam
bagimsiz
oldu-
gunda
Irak
sadece
bu kk lken n
sahipliginde
israr
etmekle
yetinmedi,
iggal
tehdidinde
de
bulundu. Irak ancak, Ingiltere'nin
Kuveyt'in
savunmasina
yardimci olmak
iin
buraya
bit blk
asker gndermesindensonradir
ki bu hevesinden vazgeip
geriadimatmigtir. Tek
protesto
ola-
rak geicibir sre
iin OPEC'teki
yeligini
askiya aldi. kibyk retici,
ran
ve
Suudi Arabistan
da birbirlerine
hem
gpheyle
hem de kiskan gzlerle bakiyordu. Nasir'm parlamasi
ve
btn
Ortadogu'daki
milliyetilik akim1her iki hanedamn blgedeki politik liderlikleri aismdan
tehli-
ke
arz ettigi
halde byle duygular beslemekten kendilerini alamlyorlardi.
Sah
kendi
gelirinin
mmknolanen
kisa zamanda
artinlmasim
istiyor
ve
bunun
tek
yolunun daha
ok
petrol
sat-
mak olduguna
inamyordu. Kanismca bu, retimi kontrol altinda
tutup
fiyatlari
artirarak
yapila-
mazdt. Istedigt diger bir
gey
de fran'm
eski
nemli
konumunu
tekrarkazanmasi
ve
bylece
ken-
di kipisel
tutkularma
layik hale
getirilmesiydi.
Bir gn pyle
demigtir:
"iran
bir numaralt retici
495
durumuna getirilmelidir. Uluslararasi petrol
'dzenleme'
sistemi
teoride iyi,
pratikte ktdr;
nk gereki degildir."
Suudiler'in
"petrol
dzenleme" sistemine kargi olan Onemli kipisi
Abdullah
Tariki Kral
Su-
ud'la
aym
safta
yer
allyordu. Ancak, byle davranmakta bataltydi.
nk
g
mcadelesinde
Faysal galip gelmigti. 1962
yllinda Tariki igten atildi
ve
Petrol Bakanligt koltuguna kabinenin
gen
hukuk dampmani, Ahmet
Zeki Yamani
oturdu.
Yamani'nin
uluslararasi
Texas Demiryolu
Kurumu
kurmak
glbi
bir fikri
veya
niyeti yoktu. Tariki'nin OPEC'ten
ikanlipatilmasi bu gekilde
olmutur. Bundan sonraki
on
be
yllt
srgn
olarak gegirmig,
bu
sre
iinde danigmanhk,
Oteki
petrol
lkelerine yol gstericilik, gazetecilik ve tartigmacihkyapmigttr.
Tartigmalannda daima
petrol
girketlerini
kmayan, Araplar'i
sahip
olduklan dogal kaynagin kontroln ele
geirmeye
zendiren konugmalar
yapmigttr.
OPEC'in
teki
babasi
Prez Alfonzo ise hem politikada hem de OPEC'te d kinkligina
ug-
ramigt1.Bakan olmamn getirdigi fiziki
stres ve onca uzun
yolculuklar
onu tkettiginden1963'te
grevden
istifa
etti. Sylendigine gre
onun greyi
petrol
reticilerini bir
araya
getirmekti
ve o
bunu baarmigti
ve
gimdi
artik yapacagt
bagka bir
gey
kalmamigti. Yine de istifasindan birka haf-
ta sonra
OPEC'e mthi;
bir eleptiri bombardimam yagdiracak,
teykilati
etkisiz oldugu
Ve
Vene-
zuela'ya hibir
yarar
saglamadigl
iin
aci
bir gekildeyerecekti. Bunu da
yaptiktan
sonra
artik vil-
lasma
ekilerek
kendini
okuyup
yazmaya ve
felsefe ahgmasma verdi. Agin bir biimde by-
yen,
grltl, otomobillerle
dolu bu
gehirdeevini kendisine bir sigmma yeri
ve
dgnmek iin
uygun
bir kpe olarak
seen
Alfonzo, evin
ve
bahenin bakumni da bizzat kendisi yklenmigti.
Ancak
artik
"petrol
ekme" konusunu agzina almlyor,
tersine
petrolden
"geytan
pisligi" diye sz
edlyordu. Pas tutmuy otomobili hl bahesinde petrol servetinin
israf
sembol olarak duruyor-
du. Yagaminm
son
yillannda
ahqmalanm
kaynaklari
israf
etme
yerine idareli kullanma konusu-
na
ve
endstriyel
toplumun sebep oldugu
kirliliklere odaklamigti. 1979'da lmnden hemen
nce
gyle
demigti: "Ben her
zaman
her
geyden
evvel
bir
evre
bilimcisi
olmuumdur.
Artik
pet-
rolle hibir gekilde
ilgilenmiyorum.
Een ieklerim
iin
yagtyorum.
OPECbir evrebilimci ola-
rak benim iin gerekten
yok olmuytur."
1960'll ytllar
boyunca
oguzaman
petrol girketleri OPEC'ledogrudan
temasa
gemekten
kamdilar
ve
bunun iin byk aba gsterdiler. Byk
girketlerden
bir
ynetici,
o
gnleri
amm-
sarken
yle
diyecekti: "Bizimkonumumuz quydu: mtiyazlann sahibi bizdik
ve
gerektiginde bu
imtiyazlar
hangi
memleketteyse
igimizi
o
rnemlekette hallederdik." 1960'h ylllar boyunca
OPEC
varbgmi
sadece
bir sembolmg gibi srdrd
ve
bagka bir yneticinin dedigi gibi
"Petrol
dnyasmm
gerek
dnyasi
o
gnlerde ABDithalat kotalan, Rus kkenli
petrol
ihracati
ve
reka-
betti..Ticari basmm btn stunlan, yneticilerin
kafas1
ve
hkmette
politika
retenlerin
ev-
raklan yalnizca bununla
doluydu. Petrol endstrisinin
en
nemli
ugragibunlardl." Ancak, hepsi-
nin iinde,
en
nemli olan
talepteki
gz
kamagtinc1
bymeydi. Bir de, gncel
arzdaki
daha da
gz
kamagtinci
artig.
Anlagildigma
gre OPEC'in byk petrol girketterine kargi istedigi etkili
meydan okuma devri bir daha gelmemek zere
tarihe
karigmtyt1.
"Yeni Petrol Blgesi
ve
Daha
ok
Fil"
OPEC'in kurulugundan hemen
kisa
sre
sonra,
OPEC yesi lkeler, dnya petrol
ihracati ze-
rindeki
tam
hkimiyetlerini kaybettiler. 1960'll ylllara gelinceye kadar birka eyalette petrol ku-
yulan keyfedilmig
ve
bunlar ailmigtt. Bu da
pazan
petrol glne
evirmigti.
Zamanla petrol re-
ticisi
lkelerin
ogu OPEC'e
ye olduysa da dnya
pazanna
ilk
giripleri
rakip olarak
gereklepti
ve
bunu kendilerinden nce kurulmuy ihracati firmalann
parar
hissesini zorla ele geirerek
yaptilar.
Bu seneler
iinde
Afrika'ya dnya petrolnn
"yeni
kanadi"
gzyle
bakilmigtir. Petrol
ara-
496
I
I
I
mada Fransa.ilk
nclg
yapmig ve
bunu Birinci Dnya
Savagi'ndan
sonra
Clemenceau'nun
petrol
iin
"topragm
kani" dedigi zamandaki
politikalan
devreye sokarak bagarmigtir.Clemence-
au ayrica,
bu denli
kritik bir konuda
yabancigirketlerin
"bakkal"a
sagladigi petrole artik gvene-
meyecegine de
inanmigtL
Ona gre eger Fransa byk bir g olarak kalacaksa
mutlaka kendi-
ne
ait petrol kaynaklan
olmallydL
H. Dnya
Savagt'nmbitigindensonraki birka yll
iinde
Char-
les de
GaulleFransiz
"mparatorlugu"
smirlan
iinde
ne
kadar petrol
varsa
hepsinin ikanlmasi
1
iin
azami abamn
gsterilmesini emretm ti.
Ama
tm
dnyada
Fransiz petrol retiminin
en
azmdan Fransa'nm kendi
tketimine
egit hacme getirilmesi, bylece demeler dengesine
yar-
dunct olmak
ve
gvenligin saglaumastydi,
Ancak
Fransa'nin
milli
garnplyonu sayllan CFP
aym
grgte degildi
ve
Irak Petrol
Sirketi'ni
ve
bu
girketin
Ortadogu'daki
konumunu
sarsma
girigi-
mindeydi.
Buamala
hkmet yeni bir devlet
girketleri
grubunuBureaude Rechersches Ptro-
lier (BRP)
emrine vererek
"imparatorlugun"
diger yerlerinde de. petrol aramayla grevlendirdi.
Bundan birka
yll
sonra,
Bati
Afrika'da,
Gabon'da
petrol keyfedildi.
Kuzey Afrika'da ise
Fransa'mn Fas Yksek
Komiserligi
evresinin gpheli
bakiplari altmda
Sahra'da
petrol
aramyordu. Sorbonne niversitesi'nin
en gzdejeoloji
profesr Sahra'da kesin-
likle bir damla
bile petrol
olmadlgLndan
emindi
ve
hatta bu konuda iddiaya
bile girmigti. Burada
bir damla petrol bulunmasi halinde bunu byk mutlulukla iecegni sylemigti. Ne
var
ki bu
arazi ok byk
oldugundan
ieriye
girip
yarigma
izni isteyenlerin
sayisi
azdi
ve
sonunda bagka
bir kamu igletmesi
olan RgioAutonome des
Ptroles (RAP)
arama
iine bagladi. Bylece Ceza-
yir'de ilk petrol bulma igi 1956'da Cezayir'e nasip oldu.
Cezayir'in Sahra'da
yaptigt kepif
tm
Fransa'da heyecan
yaratmigt1.
Bu,
Fransa'nm
ilk
ola-
rak Ortadogu'nundigmda
ve
Shell Cezayir kegfinde
ortak
oldugu halde "Anglo-Saksonlar"m
uzanamayacagi bir yerde petrol
kaynaklarmm
kontroln
ele aldig anlammdaydi. Ayni yllin, ile-
ri
aylarmda baglayanSveygKrizi "Sahra'nm" Fransa iin ifade
ettig
nemi bir kez daha
pekigti-
recek, bu defa Amerikahlar'm petrol
ve
politik destek aismdan
ne
kadar gvenilmez oldugunu,
bunun
tehlikelerini
bir kez daha
gzler
nne
serecekti. Fransizlar Amerikahlar'm kendilerine
ihanet
ettigine
inanlyordu.
Ayrica, bu kriz hem Fransa'mn
gururuna
hem de
iktisadi istikrara
atilmig agt bir,
tokatti.
Bu yzden hkmete bagli iktisadiKurul zellikle
Afrika'da yogun bir
uluslararasi
arama
kampanyasi iin
girigime geti. Kurul "Petrol konusunda bir deggim
yarat-
mak artik
lkemizin
gvenligi
iin
part
olmugtur" diyordu.
Bu
olugumlarm
hepsi
bir arada,
Cezayir'dekipetrol keyiflerini
ve
hizli
geligmeyi
daha da
ya-
gamsal
bir hale
getiriyordu.
Artik Fransa'da, "Sahra" adi sihirli
bir
szck olmugtu.
Sahra'mn
Fransa'yi
yabancilara
bagtmli
olmaktan
ve
yabanci
dviz krizinden kurtaracagma
inan11migti.
"Sahra" Fransiz ekonomisine yeniden canlilik kazandiracak, Almanya'nm Ruhr blgesinde
savag
sonu
olugmaktaolan ekonomik mucizeye Fransa adma yanit verecekti. Bizzat
De Gaulle 1957de
tekrar
iktidara
dngnden bir yll evvel Sahra topraklarini ziyaret etmigti. Bu
stra, l
kamplann-
daki petrolclere gylesylemigti: "Sizindnyaya
takdim
ettiginiz
bu byk olay bizim
lkemiz
iin byk
bir firsattic Bizimyazgimizda bunun her geyi
degigtirebilecegi
yazilidir."
Petrol
bulunduktan
sonra
yerden 1kanlmasi ok zordu. Petrol yataklari ln derinlikle-
rinde sakl1ydi.Su
gibien
basit ihtiyalar
bile yol bulunmayan
topraklara
yzlerce mil
uzak mesa-
felerden
getirillyordu. Neyse ki 1958yllma
gelinceye
kadar,
petroln kegfedilmesinden sonraki
iki
yll iinde
petrol
bu dela
l topraklarmdan
ftglerarak akmaya baglad1
ve
Fransa'ya
ihraca
ha-
zir
hale geldi. Yine de Sahrapetrolnn bir dezavantaji vardi.
Cezayir 1954'te baglamigolan
kan11bir
baglmsizlik
savagi
iindeydi
ve
Cezayirli
isyanctlar Sahra'yi
Cezayir'inblnmez
para-
si
kabul ederken Fransiz Protestanlar
tam
aksini savunuyordu.
Bu
yzden Sahra petrol retimi
gelecegine
tam
anlamiylagvenilir
denemezdi. Fransa'nin bazi
evrelerinde"Anglo-Saxon'la-
rm"
ve
Italya'nmSinyor Mattei araciligtyla bagimsizlik
sonrasi
Cezayir'de Sahra petrolne
ter-
cihli girme
hakki kazanmak iin isyanctlarla igbirligi
yaptigi bile sylenir olmugtu.
497
Yinede Fransa'nin yaptigi
hareket ige
yaramigtl. erdigi tm
risklere kargin 1961yllma
ge-
linceye kadar evvelce Fransiz Devleti'ne ait olan
ve
Fransa kontrolndeki girketler
epeevre
tm
dnyada petrol
retir duruma gelmigti.retilen.bupetrol Fransa
talebinin
yzde 85'ini
kargilayacak
hacimdeydi. Bunu
izleyen
sene
Cezayir
resmen
bagLmsizllgLm kazandL
Ancak, De
Gaulle'nin Cezayirliler'le
yaptigi
Evian Anlagmasi Fransa'mn Sahra
petrolndeki
konumunun
aynen
muhafazasim garanti altina almigti.
Yine de, Cezayir'in yapilan anlagmaya
ne
kadar
sre uyacaglm kimse bilemezdi. Fransiz
petrolnn
topyekn
durumunu glendirmekve
kurulu byk
girketlerle
daha
etkin yarigttra-
bilmek iin 1965'te
RAP, devlet
girketlerinin
BRPgrubuyla birleptirildi. Adi
geengrup,
Fran-
sa'da, bir de
ok
nemli bir
gaz
yatagi kegletmig.
ve
geligtirmigtl.Bu birlegmeyi Yakit Direktr
Andr Giraud
gyle
aiklamigti: "Kendimizi gereki
bir
tarzda
uluslararasi duruma adapte
et:
meyi
yegledik." Birlegik
girkete,
Enterprise de Recherches
et
d'Activits Ptrolieres
veya
kisaca
ELF-ERAP adi verildi.
leride
daha ok kendi
firmalarmdan biri
olan ELFadlyla amlacakti. Ceza-
yir merkezi model almarak
inga ettirilen ELFdnya apmda
bir
arama
kampanyasma ynelecek
ve
sonuta yeni
bir girket, petrol girketleri arasmda
en
byklerinden biti olmalda kalmaylp,
ay-
ni
zamanda dnyadaki
en
byk endstri gruplanndan da biri olacakti.
r timdiger
lkelerde de, yeni
bir
zengin yatak bulmak midlyle
yanan
hirsh bagtmsizla-
nn
destegiyle
toparlanmaya
baglamigtl. Byk girketlergeziyapar
gibi sik sik petrol yrelerinde
dolaniyorlardi. Bunlar, Ortadogu'da
byk holdingleri oldugu halde, IranKrfezi lkelerinde
her
zaman
iin olasi
bazi olaylarla kargilagmamak
ve
bir gn
kendilerini
rehine
durumunda
gr-
memek
iin petrol kaynaklarmda yenilik yapmak istiyorlardi. Shell mensubu
bir yneticinin
1957de
ifade
ettig
gibi
"yumurtalarm
hepsini
bir tek
sepette
saklamak
istemiyorlardi."
Nijer-
ya'da
193Tde
arama
allymalarma baglayanShell-BPortak girketi,
sonunda
1956'da Nijer Neh-
ri'nin baliklideltasmda
ilk
petrol
igaretine rastladt
Ancak, dnyamn hibir yerinde bulunan
petrol Libya Kralligi'nin
1ssiz
llerindetamk
olunan olaganst mucizenin getirdigi
petrolle
mukayese edilemezdi.
Burada yapilan kepif endstri dnyasim
topyekn
degigtirmig, bunun
so-
nucunda
da dnya politikalannm bagtap
sona
degigmesine neden olmugtur.
Libya'nm Parlak Devri
ikinci Dnya Sava1gnlerinde, Almanlar'la Ingilizlerarasindaki akil almaz l savaginda Lib-
ya'nin
kayahk
arazisinden
binlerce
tank
gelip gemigti. Rommel kuvvetlerinin mzmin
gekilde
petrolden yoksun olugu
nedenlyle
bozguna ugratildigi
yer
de burasidir. Taraflardan hibiri, pet-
fol
lmlerinin giderek
dgtgn grdg ve saate
kargi
savagtigi
halde dnyanm
en
byk
petrol rezervlerine ok yakm, sadece
birka
yz mil mesafede bulundugunu bilmlyordu.
IL Dnya Savagi'ndan
sonraki ilk
on
yll iinde, Libya askeri ynden olduka nemliymig
izlenimi
veriyordu. Bu grnm verdigi
yer
Amerika'mn Dogu Yarikresi ndeki
en
nemli
s-
lerinden biri
olan Wheelus Hava Gcss'yd. Bunun di1nda
Libya uluslararasi alanda pek
bir
anlam
ifade etmiyordu.
Birbirinden
ayn

"eyalet"
bir
araya
gelmig,.nfusu ok
az
olan
l-
keyi adeta zorla tretmiglerdi.lkeninsaghksiz politik sisteminin
stne,
aslinda kral olmak-
tan
hoglanmayan
ihtiyar Kral drisoturtulmutu. Idrisbir defastnda istifa
mektubunu bile
yaz-
diysa da, bunu
haber
alan kabile baglan
ihtlyar kralm
tahttan
inmesine
engel
oldular. Libya
ku-
raklik
ve
ekirge
bollugu
yznden
hastalikli,
ok
fakir bir lkeydi. Ekonomik
gelecegi parlak
olmaktanok
uzakt1. lL Dnya Savagi'ndan
sonraki ylllarda belli bagli
iki ihra
maddesi
vardl.
Esparto denilen, banknot
yapunmda kgit olarak kullamlan bir egit bitki
ile
Mttefik
ve
Mih-
ver
kuvvetlerin arkada
biraktiklan
paslanmig tank,
kamyon
ve silahlardan arta
kalmig maden
paralan.
1950'li yillann baginda
lkede
petrol
retilebilecegine dair
jealoglarda
bir
gphe
belirmeye
498
baglamigti. Petrol
arama ve
retim igini
zendirniek
iin 1955'te gikanlan Libya Petrol Yasa-
si'yla, Libya'da ranKrfezi lkelerini simgeleyen
ok
byk imtiyaz
blgeleri
yerine, ok
daha
kk imtiyazlann
kurulmasi kararlagmigt1.Bu
yasaya
nayak
olmug Libya Petrol Bakan1
gu
aiklamayi
yapmigtt:
"Ben Libya'nmige Irak
veya
Suudi Arabistan
ya
da Kuveyt gibi baglamasmi
istemedim. Ben lkenin
tek
bir petrol
girketinin
elinde olmasina
razi
olamazdim." Libya Dogu
Yankresi'nin diger lkelerinde korumasiz petrol retimi
veya
imtiyazi
olmayan bagimsiz
lke-
lere imtiyazlarm
ogunu
vermeye
hazirdt Bunu yapmakla oralarda da
aramave
retim
yapabi-
lecegini, bunu Libya'daki
aym
hizla bagaracagma
inamyordt1
Aynca, bli
yasa
bagka bir avantal
daha sagliyordu. Hkmetedgen
pay,
verilen
petroln
gncel
pazar
fiyatina gre
saptanacakt1.
Gncel
pazar
flyati
gln
bir flyat olan resmi flyattan
da dgk
oldugundan,
Libya
petrolnn
diger lkelerin
petrolne gre
daha krh
oldugu
ortaya 1klyordu. Tm bunlar
kugkusuz
girket-
lerin
Libya petrol retimini
azamiye ikarmalan
iin
ok
geerli
sebeplerdi. Bu dzenlemenin
hi kugkusuz bir
ana
hedefi vardi ki bu LibyaPetrol Bakam'nca
yyle
aiklanmigtir:
"Amacimiz
-
daha abuk petrol
bulmakti,"
Petrol konusundaki bu
yayma stratejisi
ige
yaramigti.
195Tde
yapilan mzakerelerin
ilk
ra-
undunda
on
yedi
girket
tam
seksen drt imtiyaz
iin bagvuruda bulundu. Libya'da
uygulanan
politika
yava; yavagmeyve vermeye
bagladl. Ancak, aligmakogullarikabul
edilir olmaktan
ok
uzakti. lke
geligme
yolunda ok gerideydi. Digdnyayla iletigim
saglayacak telefon bile yoktu.
SzgelimiAmerika'yla
gehirlerarasi konugma yapacak birinin
telefon
bulmasi iin nce uakla
Roma'ya
gltmesi gerekiyordu. Arazide
jeologlarnceden lii hesaba katmadiklari
engellerle kar-
gilaglyordu. rnegin
II. Dnya Savagi'ndan kalmt;
yaklagik
milyon-arazi
mayim
gibi.
Yerleri
belli olmadigindan bunlara
rastlayanjeologlarin
ve
iilerin ldg
veya
yaralandigt sik grlen
bir
geydi. Bu sakmcayi gidermek iin
girketler
bu defa
"maym
yerini tespit" kuvvetleri kurdular
Ye
giderek bu mayinlari General Rommel iin koymuy
olan Almaniar
aramp
bulundu
ve
mayin-
lann imha
igi
hunlara
verildi.
Yapilan
ilk
aramalar mit verici degildi. Su mitsizlik kisa
srede
blgede yerlepti. BP stok-
taki petroln, kira kontratlanni
ve
villalaritn
tafsiyeedip blgeden aynlmak iin hazirhga bagla-
migtL
Sonranasil
olduysa 1959 Nisan aymda,
Zelten
denen bir noktada, Akdeniz
sahilininyak-
lagikyz
mil
gneyinde Standard Oil of New Jersey
byk
bir petrol kaynagma
rastladt Bu bu-
lugu Amerikan Digigleri Bakanligi
IngilizDigigleriBakanhgi'na gyle
zetlemigti: "Libya'ya
b-
yk
ikramiye
ikti." Aslmda
JerseyLibya'ya
"pas
verme" kararimn
epigtne gelmigti. Ne de
olsa
Aramco'nun yzde 30 hissesi onundu. Ayrica hem Trak
Petrol
Sirketi'nin
hem de frankonsorsi-
yumunun
yesiydi
ve
hepsinden nemlisi Venezuela'daki
en
byk reticiydi.
Yinede, risklerin
ok fazla oluguna ragmen Libya'da petrol sahibi olmanm ok byk bir avantali vardt Jersey'in
dnya
api
petrol.retirtii
koordinatr
M.A. Wright, "Libya'nin
ta
iine
girigimizdeki amalar1-
m1zdan biri Ortadogu petrolyle yanacak
petrol bulmakti" demigti.
Ona gre
"bir
ham petrol
kaynagina daha
sahip olmakla Suudiler'e kiyasla daha avantaih
konuinda olacaklardi." Ayrica,
diger
girketler gibi,
Jersey
de Libya'da
mevcut
politik risklerin
IranKrfezi lkeleri
veya
Venezuela'daki politik risklerden ok
daha
az
olduguna
inanmigtL
Zelten'deki petrol
kegfiyle
buraya akin baglamigti. 1961
yllma
gelinceye kadar,
on
lyi
yatak
kegfedilmig
ve
Libya petrol
ihra
etmeye
baglamigti. Petrol
ok
yksek kaliteli,
"tath"
tabir
edi-
len dgk
slfrltrdendi.ranKrfezi'nin daha
agir, yksek oranda mazot
ieren
ham petro-
lnn
tersine
Libya harn petrol
ok
daha yksek oranda benzin
ve
diger
"temiz"
rnler veri-
yordu. Avrupa'mn
giderek
byyen otomobil filolan
ve
yeni
dogan
evrecilik aismdan da m-
kemmel bir
kaynaktL
Ayrica, yerlegimaisindan da Libya retimi
tamaranan
yerdeydi;
ne
Orta-
dogu'daydi
ne
de Svey; Kanall
yoluyla
veya
Afrika Burnu'nu dnerek
nakliyesine
gerek
vardi.
Libya petrol Akdeniz'i geerek Italya'dakirafinelere kolayca ulagtmlabiliyor
ve sonra
da dogru-
dan Fransa'nin
gney kiyisina sevk ediliyordu. 1965 yllma gelinceye kadar
artik Libyadnyamn
499
en
byk altmei petrol reticisi olmugtu ve tm
petrol
ihracatmm
yzde
10'unu kargihyordu.
1960'larin
sonuna
gelinceye
kadar gnde
milyon
varilden fazla retir dzeye gelmig,
1969'da da
verimi
gerekten Suudi Arabistan't
gemigti.
Daha
on
yil
evvel,
henz
hibir
petrol
rezervinin keyfedilmemigoldugu bir
lke iin bu inamlmaz bir baanydi.
Ne
var
ki
okabukve
beklenmedik bir
refaha
kavugari Libya i
evreleri
kokugmaya bag-
lamig, refahin dogurdugu rehavete
kapilmigtL
Sarikiherkes petrolden elini
ekmigti.
Bir petrol
yneticisi
o
gnlerden
yakimrken
girketinin
bir metelige muhta hale geldigini sylemigtir.Alic1-
lardan
ogu
ise sadece metelik
degil
bundan
ok
daha fazlasmi istiyordu. Kk bir Amerikan
bagimstzt
olup Libya'dan
epey
miktar
imtiyaz almig Occidental Petroleum
jeologlarmdan
Bud
Reid durumu
gyle
aikhyordu: "Eger iginizi yerel mteahhitlerden biriyle
yapiyorsaniz,
iginizde
mutlaka bir aksilik olur. Her yandan
bask1
grmeye
baglarsimz. Szgelimi adamm kayinbiraderi
gmrkte
memursa,
birden gmrkten
gemesini
beklediginiz
bir
tehizatmgmrktetakildi-
gma
tamk olursunuz. Eger
tehizatm
gecikmeden size ulagmasini garantilemek
isterseniz mutla-
ka
belirli bir nakliye
ve
mteahhitlik
firmasiyla i;
yapmamz
gerekir." Libya Kraliyet Sarayi'mn
hizmetterine bakan aile de
byk hediyelere
olan dgknlgyle
n
kazanmigti.
Bir
gn bu ile-
nin re si olan kigi bir otomobil kazasinda
lmg,
bu clay lkede egitli krizlere neden olmuytu.
Bir Amerikali
petrolcnn
szleriyle aile reisinin kayb1
"rgvetin
kime verilecegi konusunda
ger-
ek bir kararsizlik yaratmigtt."
Libya petrolnn bol
bol retilmesi
dnya petrol fiyatlarmt dramatik bir gekilde etkiledi ve
Sveyften
sonra
baglamig
olan dgge htz
kazandirdi. Libyapetrolnn devreye
girmesi Sovyet
petrolnn
yanm
b1raktigt igi devam ettirmigtir.
Libya'da retimin
yandan
fazlast, byk
girket-
lerin aksine, kendilerine mahsus ilog
kapilarindan
yoksundu. Korumalan
gereken
daha bagka
kaynaklart da olmadigindan, retimi kismak
iin herhangi bir sebepleri yoktu. Ayrica, yksek fi-
yath yerli petrol koruyan
ve
zendiren
kotalarla Amerikan
pazarmm
digmda
tutuluyorlardi.
Bylece Libya'da iq gren
bagimsizlar ekonomi
ve
cografyaylaoldugu kadar politika yoluyla da
Avrupa'da
tek
bir pazarda
toplanmaya
zorlandilar Ye
petrollerini
ne
fiyat verilirse
o
flyatasatmak
iin gerektiginde kabaca savagtilar.Sonuta,sadece Avrupa'da degil, dnyanm her yamnda,
pa-
zar
bulmak iin beklegen
petrol
arzi
petrol
talebinigemigti. Neticede bogaz bogaza bir rekabet
bagladi. 1960-1969 yillari arasmda petroln
pazar
flyati varil bagma 36 sentlik dggleyzde 22
azaldi. Enflasyonu indirme
abas1yla
bu dggdaha da
sert
bir
ivme
gsterecek, yzde 40'a ka-
dar inecekti.
Jersey
Sirketi'nden
Howard Page
o
gnleri
pu
szclderle
ammsar:
"O
gnlerde
petrol herkes iin, her saatte, her yerde
ve
her
zaman
ahcmin koydugu
en
dgk
fiyatlabulunur
bir
meta
olmugtu.
Sunu
sylemek isterim
ki, ben hayatimda hi bu denli
rekabeti
bir
piyasa
grmemigtim. Sankipazar
yzst
yere
dogru dgyordu."
Mattei'nin Son Uuu
Dnyaya meydan okuyan bu kuvveti harekete geirip bylderin gcne
ve
sanayiin
ta
iine
su-
nan
adam Enrica Mattei acaba
o
gnlerde
ne
yaplyordu? ENl'yi
ve yan
kurulugu AGIP'i
byk
bir dnya
gcne
dngtrdkten
sonra
Mattei, mcadelesine devam
etmig, bir
savagtan
b-
rne kogarak yalnizca kurulu girketlerle
degil,
Amerikan hkmetiyle
ve
Kuzey Atlantik Organi-
zasyonu'yla
(NATO) da
iligkiye
girmigtir.Bunlardan
son
ikisi
ucuz
Sovyetpetrol almak
ve
Sov-
yetler'in devamli
mgterisiolmak
iin Mattei'nin yaptigt
neriden
tedirginolup korkmuglardt
Mattei'nin niyeti,
temeli
Akdeniz'e dayali kendi boru
hatti
sistemini
batiya
uzanan
Sovyetsiste-
mine
baglamak
ve
bylece
Rus petrol almak, italyanboru hattiyla Ruspetroln
takas
ettir-
mekti. Ancak, bu
tehlikeli
mcadelelerde Standard Oil of New
Jerseyve
teki byklerle de bir
uzlagma yolu
bulma
hesabmdaydt
Hatta Amerika'mn yeni Bagkani
John
Kennedy'le
tampmak
iin Amerika'ya gitmeye
haz1rlamyordu.
Amerikan hkmetine gelince, petrol
girketlerinin
500
Mattei ile
bir uzlagmaya
varma
abalarmi
destekliyor,
Amerika'mn
italya'daki Bykelisi'nin
1962'de syledig
gibi,
"
Gelecekte daha
bagka polemige meydan vermemek iin
Mattei'nin in-
cinmig
gururunu
yeterince pohpohlamak" geregini
duyuyordu.
27 Ekim 1962'de, Mattei zel
jetiyleSicilya'danyola
iktL
Jette
kendisinden
bagka
tek
yolcu olarak Time dergisinin Roma brosu
gefi
vard1.Mattei'nin Amerika'ya gidigi
nedeniyle
bu
Italyandevi hakkmda n sayfada
yer
alacak bir yk
yazma
pegindeydi. nceMilano'ya inme-
leri planlanm1sada, bu hibir
zaman
gereklegemedi. Korkun bir hrtma ikmig,
Mattei'ninje-
ti
parampara
olmugtu. Kaza Milano'nun Linate Havalimani'na yaklagikyedi mil mesafede ol-
muytu.
Olay
yeri Italya, konu Mattei
ve
bu
kigide eligkilerledolu oldugu iin paralanmamn
sebe-
bi hakkmda sonradan
birok
speklasyonlar yapilmigtir.Bazi kimseler bu
kazada batili
istihbarat
servislerinin parmagt oldugunu, Sovyetler Birligi'yle
petrol
anlagmalan
yznden sabotaji bunla-
rm
yaptigim
iddia etmigtir. Digerkimselerse uak
Sabojatim
Cezayir'in
bagLmsizligina
kargi inatla
- savagan
Fransiz
GizliOrdu
Tegldlati'mn
yaptigini
syledi.
Bu grg ileri srenler sabotajm Mat-
tei'ninsmrgecilige kargi oluguna
ve
Fransizlar'Hi
Cezayir'e
kangmasini eleptirmesine
bagladilar.
Bunlar diger bir nedenin
de Mattei'nin
Cezayirli
isyancilarla
flrt etmesine tepki
olarak
intikam
maksadlyla
ve
Mattei'nin
amacimn
AGIP'i
Cezayir'in bagtmsizlig iin savagtirmakoldugunu sy-
lediler. Ancak,
tm
bu
sylentilere
kargm
lmnn
kaza
sonucu
meydana gelmig olmast
daha
olasidir.
Bunda
olumsuz
hava kopulunun, Mattei'nin aceleciginin
ve
kaderin
payi
vardi. Mattei
karakter olarak daima okaceleci, sabirsizbir insandi. Onu her
zaman
bir
geyler
yapmaya
iten ki-
giligyznden, inig iin firtinano dinmesini bekleyemezdi. Daha nceleri
de kt havalarda
uarken
uagin pilotunu Milano
Havaalani'na inmeye zorlamt;
ve
hunda baanlt
olmustu.
Ancak
hu
defa kaderini
geregnden
fazla
zorlamigti.
ldgndeMattei
elli
alti yaymdaydi
ve
kurmak istedigi
imparatorlugun doruk
noktasm-
dayd1.Btn hayatt boyunca hibir olaydan mteessir olmayan,hibir
yara
almayan bir kigiizle-
nimi vermigti. New YorkTimes digigleri
kpe
yazan onu gu
szlerle
tammlamistir:"Italya'm
en
nemli
ahsiyeti.
Roma'daki Bagbakan'dan
veya
Vatikan'daki
Papa'dan bile daha
nemli kipi."
Bir
sylentiyegre "talyanMucizesi" diye
savagsonu
patlatilan bombanm asil sahibi herkesten
ok
Mattel idi. leriki yillarda ENI'nin Roma'daki merkezinin bulundugu semte "Piazzo Enrico
Mattei" ad1verilmig
ve
gerek ENI, gerekse
AGIP
byme
ve genigleme
mcadelelerini srdr-
mglerdir. Ne
var
ki
Mattei'yi kaybettikten
sonra
dnyanm kural
tammayan
petrol
girketleri
ara-
smda bir
numarayt
iggal
eden
ENI'nin
saltanat
gnleri
sona
ermigti.
Yeni Rakipler
Artik Mattei yoktu; ancak bir devrimin
ateginitutugturmuy
ondan
sonra
lmgt.
Byk petrol
irketlerinin
dnyadaki global egemenligi bu devrimin ateginde alaagt edilmeye
mahkmdu.
Verdigi
genel imajin
tersine,
petrol endstrisinin
yapist
devamli olarak degigmekteydi. Yirm nci
yzyil petrol
tarihi
incelenirse,
"yeni
gelenkipilerin" devamli
olarak
kurulu
petrol
dzenine
m-
dahale ettiklerini grrz,
Ancak, yine de, 1950'll yillara kadar bu kipilerin
grglerine
de
yer
verilmigtir; bu grgler
de losmen
petrol sanaylinin parastyd1. Ne
var
ki 1957de
Mattei'nin
fran'laanlama yapmasmdan
ve
Japonlar'mda iran'1izleyerek TarafstzBlge'ye giriginden
sonra
bu sre
ve
Mattei'nin
baglatmig
oldugu
devrim devam
etti
ve ne
kadar ok
geyin
degigmig
oldu-
gunu
dramatik
gekilde
gzler
nne serdi.
Simdi
uluslararasi petrol oununda ilgi sahalan
birbi-
rinden
arpici
gekilde farkli birok
oyuncu yer
aliyordu
ve
bunlar Yedi K1zKardegaginda igbir-
ligi
yapmig
oyunculardan
sayi
olarak ok fazlaydt
Oyuncu
say1sindaki bu patlamamn birka
sebebi vardir.
Petrol konusunda ilerleme
kaydedilmig,
teknoloji
yayginlagmigtL
Bunlar
ieolojik
riski azaltmig,
arama ve
retim uzmanligi-
501
I
ni
kolaylagtirmigt1.
retici
du'rumdaki
lkelerle retici duruma
gemek zere olan
lkelerin
h-
kmelleri,
bagimsizlarm
ve
yeni
oyuncularm
da bu
oyuna
girmesi yanlislyd11ar
ve bu grg
sa-
vunan
imtiyazci politikayi
benimsemiglerdi. Seyahat, iletigim
ve
haberlegmeye
getirilenyenilik-
ler Latin Amerika, Ortadogu
ve
Afrika'yi daha yakm
ve
daha kolay erigilir
yapmigt1.
Uluslararasi
petrol yatirimlari kargiligindadenen yksek flyatlar
en az
1950'lerinortalarma kadar
srmg
ve
oyunculara ok ekici gelmigti. BirlegikDevletler'in vergi
yasasi
da yabanci yatinm riskini
azaltmig
ve
daha
cazip
kilmigt1. Sirketleri dimemleketlere
gitmeye
zendiren
bagka
bir faktr
de
"dzenleme"
sistemidir. Bu sistem, girkelleri yabanci lkelerde
tam
kapasiteyle
igletecekleri
topraklar
bulmaya zendirmigti. Ayricaendstrilegmiglkelerin petrol
talebi
yeni boyutlara dog-
ru
tirmanirken
gerek
tketici
ve
gerekse retici lkeler artik petrole
iktisadi
geligmeninmotoru
Ve
gvence,
gurur
ve
gcn somut
sembol gzyle bakiyorlardi.
ok
nemli olan bir etken
daha vardi. Bu BirlegikDevletlet'in batill
ittifak
sistemi
ve
dn-
ya
ekonomisi
iindeki stnlgdr.
Milliyetilik
ve
komnizm akimlarinm dogurdugu
krizlere
ragmen Amerika'mn nfuzu
digerlerininkinden
daha kahci, koloni yanhst eski
imparatorluklann
nfuzuna glge dgrc nitelikteydi,
Amerika'mn
askeri
gcne
her kesimde
saygt
gsterili-
yor,
ekonomik
baprisi hayranlik
ve
kiskanlik
uyandinyordu. Dolar dnyada
en gl para
biri-
mi olmay1srdryor. BirlegikDevletler Amerikan
sermaye,
teknolojive
ustaligim
diger endst-
rilere oldugu kadar ba endstriye de yagdirdigt
bir
ekonomik dzenin merkezinde bulunuyor-
du. YineABDriskleri
ve
tehditleri etkisiz
kilabilecek
bir politik dzene gekil verecek konumday-
di. zelgirigimci
de
aym
yolu izle.migtir.
Petrol denen
ayunda oyuncular,
zellikle Ortadogu'da dikkate deger
bir
artig
gsterdi. Or-
negin 1946'dablgede faaliyet gsteren petrol
girketi
sayisi
9
iken,
1956'da bu
sayi
10'ayksel-
di. 1970 ylhna
gelinceye
kadar da 8 l'e
erigti.
Ne
var
ki hepsi bundan ibaret
degildi. Bu, ok da-
ha kapsamh bir
geniglemenintek
bir
parasi
sayllmahdir. Bir
tahmin
raporuna
gre, 1953-1972
arasi
350'den fazla girket
ya
yabanci petrol endstrisine glrmig
veya
bu girketlerin katihmina
katki
yapmigtir.
Bu
"yeni
uluslararasi
girketler"
arasinda
15 byk Amerikan
pirketi,
20
orta
b-
yklkte Amerikan
girketi,10byk Amerikan dogal
gaz,
kimya
ve
elik
fabrikasi
ve
25 Ameri-
kan
kkenli olmayan girket vard1. Sava;
sonu
dnemin baglangicmda sadece
alti Amerikan fir-
masi ve
tamnmig
beg byk Amerikan girketi digmda hibirinin denizagm
arama
faallyetinde bu-
lunmadigi gz nne
almitsa, durumun
ne
kadar degigmig
oldugu
kolayca
anlagihr. 1953yllma
gelindiginde
en
byk yedi girket
digmda, dnya
yznde
higbir
zel girketin 200 milyon varili
bulan
yabanci petrol
rezervi
yoktu.
1972
ylhna gelene
kadarsa
en az on

"yeni
uluslarara-
si"nin her biri 2 milyar varilden fazla yabanct
rezerv
sahibi olmugtu. Toplam olarak yeni kat11an-
lar rezervlerin 112 milyar variline
yani
hr dnya
toplaminin drtte birine sahip oldular. 1972
yllma kadarsa
"yeni
uluslararast" kesimin kendi
aralanndaki gnlk retimi, her
gn
iin 5,2
milyon
varili
bulmuytu.
ok
kalabalik
olan
bir
arena
kugkusuz bazi tepkiler
verecekti. Bunlar
iinde
en gze
ar-
panlardan biri
krda gzlenen dggtr. Petrol endstrisi 1950 ortalarma kadar yabanci yatirim-
lar
yapmig,
kargihynda yksek avantajlar saglamigtl. Bazilarina
gre
bunlar
alkantill
sava; sonu
gnlerde uzak, eripilmesi
zor
blgelerde omuzlanmig riskler kargilignda kazamlmig dllerdi.
Bazi kipilerse bunun bir
avu
byk
oyuncu.
egemenliginde endstri anlamina gelen
"oli-
gopol"n bir
sonucu olduguna
inandi. Musaddik
ve ran'in,
Kore Savagt
ve
Sveyfin
sebep ol-
dugu arka
arkaya gelen krizler
kr
oratimi
yzde 20'nin stne
ikarmigtt..
Ancak Svey; Kana-
h'nm 1957de yeniden ailmaslyla stoku satmak iin
giripilenyogun rekabet hem fiyatlan hem
de kn dgmeye zorlamigttr.
O andan
sonra
da, altmigh y111ar boyunca devamli olarak yabana
petrole yapilan
yatinm
sadece yzde 11
-
13
dolayinda
kald1ki, bu
yaklagik
imalati
sanayilerin
yatinmi
kadardir. Artik
ihracat1 lkeler
o
gne
degin grmedikleri kadar
ok
para
kazamrken,
petrol
endstrisi eskiye
gre ok daha
az
dzeyde dl alir duruma dgm
t.
502
ipstnde
Cambazlik
-
ran'laSuudi Arabistan Kar1Kargiya
retimde
yaganan
global
sava;
Ortadogu'nunpetrolde anahtar lkeleri lan Iranile Suudi Ara-
bistan arasmda
uzun
zamandir sregelen rekabeti
bsbtn yogunlagttrmigtl.Tm dnyada
retimin ogalmasi
byk
girketleripolitikkararsizliga srkledi. Bu durumda retim
yeni t-
reyen
girketlerden
geldigi
zaman
dahi byk girketler petrol
arzim
petrol
talebi
kargismda den-
gelemek
zorunda
kald11ar.
Bu, dnyanm
en
byk rezervi olan ranKrfezi blgesinde retimin
kisitlanmasi demekti. Aynca
gunu
da
belirtmek
gerekir
ki, ranKrfezi retimi hizla
arttigt hal-
de yine de rezervlerin msaade ettigt veya
blgelerdeki hkmetlerin istedigi hizda artamtyor-
.
du. BirlegikDevletler'de retim Texas Demiryolu Kurumu'nca,teki devletlerde ise benzer
ku-
rumlarca ynetilip k1sitlamyordu. ran
Krfezi evresindeki ok
daha
verimli petrol yataldarm-
da retimin
ipleri byk
girketlerin
elindeydi. Bunlar, tahminenne
kadar retim istendigini
sap-
tarken,
verilen
taleple
dnyanm bagka yerlerinden gelecek retim arasmdaki boglugu hesap
.
eder, miktan bu gekilde saptarlardi. Bylece zamanla ran
Krfezi bir
istikrar
unsuru, arz
ile
ta-
lebi dengelemede
kullamlan
bir kontrol mekanizmasi,bazi petrolclerin deyimiyle
"denge
mer-
kezl" oldu. Ancak
kabul
etmek
gerekir
ki
petroldeki
bymeyi adil bir
gekilde
dengelemek,
zellikle
iranile Suudi
Arabistan arasmda,
hi de kolay degildi. Hirs
ve
tutkulan
glderek kaba-
ran
bir
Sah'a
sahip iran'1
veya
petrol
retiminde
ve
aslinda hibir alanda Iran'm
liderligini
tam-
maya yanagmayan
Suudi Arabistan'i,
yan
bagarlylada olsa,
tatmin
edebilmek iin dahiyane
Dir
plan
ve
uygulama gerekiyordu.
Iki
ulus arasmda
atigmaya
yol
aan
birok farkltlik.vardi. Bunlardan biri Arap'ti,
br de-
gildi;
biriSrini Mslman'di, br
Qii
Mslman. Her ikisi de
ayn ayri
hem
blgede
hem
de
petrol reticileri arasmda lider olmak
istiyordu
ve
nihayet her birinin topraklan
zerinde
henz
yerine getirilmemig
hirs
ve tutkulan
vardi. Petrol egitiminin dzeyleri konusunda aralarmdaki
rekabette
o
denli ileri gittiler ki zamanla rekabetin yogunlugu
iki lke
arasmda
temeldenmev-
cut
kiskanlik
ve
gpheciligi geri
planaatmigtir. Bunun sebebi verimin zamanla
servete
dng-
mesidir. Servetde
g,
nfuz
ve
saygmlikdemekti.
ran
ile
Suudi Arabistan arasmdaki rekabet
byk
girketler
iin
ok
byk sorunlar yarat-
m1ptir.
Sonralarl Exxon
bagkani olan
J.
Kenneth Jaimeson'un
deyimiyle bu
tiplo
"ip
stnde
cambazllk"
gibiydi.
Birok geyidikkate almak
gerekiyordu. Her
geyden
nce
(irketler
her iki l-
kede de sahip olduklan konumu
kaybetmek istemiyorlardi.
Drt Aramco
Sirketi
-Jersey,
Mobil
(Socony-Vacuum'un yeni
ismi),
Standard of California
ve
Texaco--
bir
tek
noktada
tam
anlamiy-
la
aym grgpaylagtilar. Suudi
imtiyazini
tehlikeye
atacak
her hareketten kaimlacakti. Yapila-
cak
en
alollt
gey,
Jersey'in
Ortadogu'dan sorumlu mdr Howard Page'in szleriyle, Aram-
co'nun konumunu aylien koruyabilmesi
iin, Suudiler'i mmkn oldugunca mutlu
tutmaktt.
nk,
"Aramco dnyada
en
nemli
imtiyazdi
ve
biz de
kumar
oynayarak
onu
kaybetmek teh-
likesini gze alamazdik." Suudiler'in
gznde,
sira
retime geldiginde ran'agz
kirpar gibi
ge-
lecek,
bir
davranig, imtiyazi
tehdit
ederdi.
Digertaraftan
ran'inpotansiyel clarak blgedeki
"egemen
g"
oldugu
da inkr
edilemez-
di
ve
bu yzden
Sah
belki
tatmin
edilmese de arada
bir pohpohlamp
yatigtinlmaliydL
Standard
of California'mn Ortadogu
koordinatr George
Parkhurst'un szleriyle, "Bu dnem
iinde
hi
kimsenin ran
Krfezi'ndeki
tm
hkmetleri
doyuracak
kadar
ok
petrol kaldirmasma olanak
yoktu." Gerekenyatinmm
yapildigi varsayllsa da
arz
potansiyeli her
agamada mutlaka
talebiagi-
yordu.
Bir yolunu bulup ihtiyalardaki
bymeyi
o
gekilde ayarlamak gerekirdi ki hibir
hk-
met
baska
bir hkmetin kendisinden
daha
fazla bir
parsa
kaptigt hissine
kapilmasm. Suudi
Ara-
bistan'm kazana fran'mkaybt, Iran'm
kazanci ise Suudi Arabistan'm kaybt
oluyordu.
Jersey'den
Howard Page bu olguyu gyletanimlamtyttr:
"Bu i; balona benzer. Bir yne
itersiniz, bagka
yrl-
den geri gelit; biz
de tm bu
talepleri
kargilamaya
kalksak,
ayni
geylekargilaginz."
503
leridaha da kangtmrcasma birok
lkede byk
girketler
birbirlerinin
ortagt gibi davrant-
i
yordu. Ne
var
ki
bunlarm ilgi
sahalan
birbirinden
ok
farkhydi
ve
rekabete
dayamyordu.
Bazila-
rmda ihtiyatan fazla ham petrol varken, digerlerinde
hi ham petrol yoktu. HowardPage bunla-
I
ra
gunu
gtledi: "Yapmamz
gereken
gey
gerektenortaklanmzla het
zaman, gece
ve gndz
mzakere etmek ve
anlagmayolu
bulmaktir.
Sizise devamli kavga ediyorsunuz." Bu kavgay1da-
ha da kizigtinrcasma, frankonsorsiyumuna
sokulmuyAmerikan bagimsizlan
sorun
yarattyordu.
Bunlar daha bagkaham petrol kaynaklan
veya
koruyacak imtiyazlan
olmadtgLndan,
dnyanm
ge-
nel durumuyla
h ilgilenm yor,
onun
yer ne
ran'danmmkn oldugunca
ok
petrol allp,
tm
saldirganliklanyla pazarlamak
ist yorlardt
Iranpetrol retiminin durmadan artmasi
iin
srekli
baski yaplyorlardi. O kadar k byk
girketler
bagimsizlann bunu
yapmasi
iin
Sah'1
kigkirttikla-
rindan
bile kugkulanmaya baglamigt1.
ran
retimi
artacak olursa, bu bagtmsizlarm daha
ok
pet-
role sahip olmasi, Page'nin deyimiyle bunu byklere kargi
"koz"
olarak
kullanmas1demekti. Su
durumda bykler Suudi retimine dnecek
ve
Ofkedenkpren Ahmed
Zeki Yaman 'ye
ve
bel-
ki de Kral Faysal'mkendine hesap
verme
durumunda kalacakt1.
retimi Suudi
Arabistan'la
ran
arasmda paylagtirma
sorunu
iktisadi bir konu
olarakgr-
lrse de, durum
tamamen
farklidir. Page'in
grgyleiki
lke arasindaki maliyet
farki
genellikle
sadece bir
veya
iki
penny,
yani
"devede
kulak" bir geydi. Sorun daha
ok stratejik
ve
politik
ae
dan bir karar
verme
sorunuydu ki bunun
sorumlulugu birok kez Howard Page'e dgmgtr.
Drt Aramco
ortagi
adina
girketlerin davram;
nedenleri
ve
gerekeleri Howard Page
tarafmdan
aiklamidi.
Suudiler'in petrol
bakani
olan Zeki Yamani gerekten ok
etin bir hasimdi. Howard
Page'in kipisel olarak Iranhlar'i sevdigini bilir, Page'in Suudi petrol retimi
pahasma iranlilar'a
ayncalikli davrandigindan kugkulandigmi aik aik sylerdi.
ranhlar'laugragmak da bundan
daha kolay degildi. 1954 Konsorslyum Anlagmasi
f
ran
retiminin
en az
tm
hlgenin yillik
retimiyle
ayni
hizda byyecegini
taahht ettigi halde,
Sah
buna
yanagmlyor,
kendisinin petrol
girketlerince
oyuna getirilmek
istendigine inamyordu.
1964'te Beyaz Saray'da verilen bir gle
yemeginde
Sah,
Lyndon
Johnson'apetrol
girketlerinin
Arap petrol reticilerine ncelik
tanimasindan
korktugunu
bile
sylemigti. Ayrica,
OPEC'in
"Arap emperyalizminin aleti" oldugunu da
eldemigti.
evreye
sergiledigiemperyal grnm-
nn
kendisi iin bir dezavantaj oldugunu
bilen
Sah,
lkesini yeniden Ortadogu'nun bir
numara-
h petrol ihracatisi
yapmaya
kararliydi
ve
bunun
gerekleymesi
iin
egillitaktiklere
ve
yakla-
gimlara bagvuruyordu.
Amaci girketleri
evresinde
toplamak,
hatta Amerikan
ve
ingilizDigigle-
ri'nin
girketlerejeopolotik
zeminde
baski yapmalanni saglamakti.
Sahon
yll
evvel
kendisini
ye-
niden gl duruma
getiren
kargidarbede
yardimim
grdg
darbenin planlayicisi, eski dostu
Kim Roosevelt'e,
bir
toplantida,
politikada
tamolaraknerede
bulundugunu
aika
izah
etmigtir.
Sah
Roosevelt'e, "Amerika tarafmdan
ilkokul grencisi
gibi muamele grmekten
b1kkinhk
getir-
digini"
sylemigti. Batihlara riasil
yardimci
oldugunu
uzun uzun anlatti
ve
bu arada
"fran'm
Na-
str'm saldir1larma
karg1
nasil
bir dayanma mcadelesi verdigini" atkladt
Yine de
tm
yaptiklari-
na
kargihk sadece
"ihmal"
ve
"kt
muamele" gryordu: "Amerika dgmanlanna dostlarmdan
daha iyi davraniyor"
demigti. Su arada bir de
uyart
yaparak
ran
ile Amerika
arasmdaki
zel ilig-
kilerin
"sona
ermekte
oldugunu" sylemigti. Bu
szlerini
kanitlamak iin
Ruslar'la
iligkilerini
dzeltmeye
yneldi.
Moskova ile
bir
gaz
anlagmasi
yaptive tran'm
ihracatini
yeniden dzenle-
yip, Bati'dan soyutlanma
ve
Sovyetler Birligi'ne ynelme
tehd dinisavurdu.
Sah'in
taktikleri
ige
yaramigti. Hem Amerikan hem de Ingilizhkmetleri franlilar'mistek-
lerini kargilamak iin
pirketleri
"elden
geleniyapmaya" zorladi.
retimi
artirmak iin
Iranhlar
aynca
degrudan
girketler
zerine de baski
yapmayi
srdrd.
Sah'i
mutlu etmek iin
elden
ge-
len her
gey
denendL Belirli bir
seneye
daha
ok
retim
sigdirmak iin
girketler Bati
takviminden
Iran
takviminednmeyi bile kabul etti. Mzakerelerde
Sah
bir hata yapacak olsa, ki bu genellik-
le
bir hesap hatasi olurdu, h kimse
ona
hata yaptigim sylemek cesaretini gsteremezdi.
504
1960'larortasinda
Sah
bir baski
daha
yapacak
ve
istenen
sonu
elde edilecekti. 1957-1970 yllla-
n arasi,
Iran'mretimi Suudi retiininden
daha luzli artig gsterdi. Eu ylllar iinde
Iran'm
tm
retimi yzde 387 arttigt halde, Suudi
Arabistan'mki bu hlza erigememig,yzde 258'de kalmig-
t1.
Ancak Suudi Arabistan ige daha byk
bir
bazla
bagladigt
iin
iki
lkenin retim
yzdesi farki
1970'te yzde 5 dolaymda kaldi. Zorlukla uygulanan
dengeleme
hareketi,
mevcut tmglk-
lere kargm
yine
de baanh olmuytur.
Bu baan iin girketler, Suudiler
ve
ranlilar, istemeyerek de olsa yaptigt hizmet iin rad kal
bir
lke
olan Irak'a kargi bir hayli borluydular.
1960'lar
bagmda Irak evvelce Kaluste Glbenk-
yan'm
kurmug oldugu Irak Petrol
Sirketi'nin
elindeki imtlyazin yzde 99,5'ini hkmsz
saya-
rak
geri
aldi
ve
girkete
sadece
o
gn iin
petrol
retmekte olan blgeyi birakti. Irak Petrol Sirke-
ti
IPEC de buna karg1bu blgeye yeni
yatinm
yapmayi
durdurarak retim faaliyetine
son
verdi.
Sonu olarak, bu yapilmamigolsaydi, Irak
petrol
iran
ve SuudiArabistan retimine paralel ola-
rak
artacak
ve
iinden gikilmaz
tahsis
sorunlan yaratacakti. Irak petrol
retimi 1960'lar boyun-
ca
giderek kontrol altma almmigtir.
'
Bu
y111ar
iinde
bir defa, Arap Yanmadasi'nin gneydogu kpesindeki Umman yeni
bir
pet-
rol blgesi olarak dikkat gekmigtir. Kolayca
tahmin
edilecegi gibi buraya
ilk
ulagan yine Standard
Oil of New
Jersey
oldu.
Ancak konu
girketinynetim
kutulunda
ele almdigmda Howard Page'in
muhalefetiyle
kar11an1pzerinde
durulmadi. Page
o gne
kadar Suudiler Ye Irakhlarla
uzlag-
mak iin
sonu
gelmez mzakerelere girdiginden bu konunun onlan
ne
kadar fkelendirecegini
tahmin
edebiliyordu.
Bu
yzden sz
konusu konuya kargi
ikmigttr.
Kompu bir lkedeki
yeni
imtiyazdan
gelen
retime
yer
amak iin,
Jersey
ve
Aramco'nun Suudi retimini k1sitlama yolla-
ri
aradigim syleyecek olsa, Yamani'den neler
igitecegini,
tepkisinin
ne
olacagim gayet
iyi bili-
yordu. Bu
tr.bir
davramp, hi kugkusuz
Jersey'in
bir numarali prensibine, "Aramco imtiyazmi
tehlikeye
atacak hibir
gey
yapmama" ilkesine
ters
dgerdi.
Jersey'in
retim blm yelerine gelince
onlar
Page'in grgne kattlmlyorlardi. Ne de
olsa onlar sadece jeologdu
ve
kendi ailarmdan
oyunun
kurall yeni rezervler bulmak
ve
geligtir-
mekten
ibaretti.
Su kipiler
"yeni
fil" bulma peginde olduldarindan, Umman konusuna
ilgt
gs-
termiglerdi.
O gnlerde Umman'dan henz dnmy bir
ieologun
ynetim kuruluna gyle
dedigi
sylentiler arasindadir: "Ben orada
10
milyar
varillik
petrol sahasioldugundan eminim."
Page'in
yamti
ise
ju
olmugtur: "Madem ki
yle,
gimdi
artik
oraya
gitmeme
konusunda hi-
bir
teredddm
kalmadi, konu kapanmigt1r.
Oradanpetrol ikmayacagindan emin
olsaydim
bu
ige belki biraz
para
yattrabilirdim; ancak
gimdi
petrol
ikacagim
biliyoruz
ve
bunun iin de
para
yatiramam; nk
bunu yapacak olsam Aramco imtiyazim kaybetme
tehlikesi
bag
gsterir."Jer-
sey Sirketi,
Page'in
aildadtgi.bu
mantikla, Ummanprojesinden vazgemigtir. Ne
var
ki
jeologlar
hakllyd1.
IlerideUmman, Shell bagta
olmak zere
birok
girket
iin
ok nemli bir petrol retici-
si olmutur.
"Biz Bagimsiz Petrolcler"
Dnyadaki petrol tketicileri
Venezuela'dan
gelen
ucuz
petrole
ve
Ortadogupetrolne
kucak
a-
m14ti.Endstriyel
lkelerin
hkmetleri bir sre tereddtten
sonra ayni
geyi yaptilar. Ancak bir
tek
lke, BirlegikDevletler bunu
yapmamigtir.
Hkmetin inancma
gre, ABDrezervi
zerinde-
ki baski digardan
gelecek
ucuz
petrole.kucak amakla giderilecek bir
gey
degildi
ve
bunda zene-
cek,
alkiglanacakbir
taraf
da yoktu. stelik
son
gnlerde,
en
azmdan bagimsiz Amerikan retici-
lerinin giderek daha ok ithal petrol
kullandigt
gzleniyordu ki bu dahi petrol flyatlanm dgrme
ve
yerli sanayli
ikinci
planaatma
aismdan tehlikeli
bir
tehdit sayilirdi.Daha 1949baglannda,
kizginliktan
ate; pskren "Tex Willis" admda Dallasll bir
jeolog,
blgesinin senatr
Lyndon B.
Johnson'a
yazarak
"Sadece bir
yll
iinde, Texas bagimsiz
petrolnde
iki
milyarlik
kayba
neden
505
olup
pazan
mahveden
qu
malum yabanci petrol konusunda
kendileri iin bir
geyler
yapip yapma-
yacagini" sormustu. Tex kendisinin
ve
arkadaglannin neler
hissettiklerini.Johnson'un
mutlaka
anlamasi
gerektigine
inanarak
yazisim
gyle
srdrmg: "Sirfbirka Arap prensi ugruna
ve
bir de
sirf Standard
Oilof
New
Jersey
Araplar'm
paraya
ihtlyaci
var
dedigi iin Texas'ta
ne
kadar bagtm-
siz varsa,
hepimizi birden
iflasa
srkleyemezsiniz; bunda. bir anlam
ve
mantik yoktur."
Johnson
ve petrol
eyaletlerinin
teki
Kongre
yeleri
Tex Willis'in bu
yazisma
ciddiyetle
egilerek,
Venezuela
ve
Ortadogupetrolne
kargi
yerlipetrolsanayfinin
korunmasi iin nlem
al-
dilar. Hatta bir seferinde Johnson,
yardimcis1
John
Connally'yi, bir
grup
Texas'll Kongre yesi
egi
liginde bakanhga gndererek, yelere
yan
resmi
"yeniden
seilmelerinin
bu
soruna
tatminkr
bir
zmbulup bulmamalanna
bagli
oldugunu" ima etmigtir. Bu durumda
eyaletlerin petrolle
ilgili
temsilcileri
ithal petrol vergisini
on
katma ikarma
yoluna
gidip varil bagma 10,5
sentten
l,05 dolara
ykselttiler
Ye ithalati
da yerli
tketimin
yzde begiyle simrladilar, Bu geligmeler
BagkanHarry Truman'm hoguna gitmemigti. Nitekim bir Kongre yesine
gyle
dem tir: "Bizim
yabanc1
ticaretimizi
petrolclerin
yaran
iin baltalamak isteyenlerin mantigmda ciddi bit bozuk-
luk olmall."
KoreSava1'nmsonuIanmasi
ve
Musaddik'm dgmesi sonunda Iran
petrol
yeniden
paza-
ra girecekti.
Bu, petrol
ithalatimn
yerli
petrol
ve
kmr
zerinde daha ok baski yapmastyla
so-
nulandi. Neticede, kmr reten
ve
petrol reten eyaletler bu ithalatlan
simrlamak amactyla,
etkili olacagt
gphell
bir koalisyon kurdular. Ancak iktidata
yeni gelen
Eisenhower idaresi
ithal
petrole vergi
veya
kota koymak fikrine
tamamen
karilydi,
istedigi
gey
serbest
ticareti
zendir-
mek, geligmekte olan
lkelerle iktisadi il kileri
genigletmekve
bu lkeleri Bati blokunda
tut-
makt1. Yine de Kongre
Israrh
davrantyordu. Bagkan'a, petrol ithalatml 1895Ticaret Yasas1'naek
"Milli Gvenlik
Yasasi"
yoluyla kisitlama
yetkisiverilmesinde
Israr
etti. Su yetki,
lkenin
gven-
liginin
veya
iktisadi durumun tehdidi halinde Bagkan'a ithal
petrol
dzeyini kontrol hakki
vere-
cekti.
Kendisine verilen bu yeni yetkiyi
kullanmada
Eisenhower isteksiz davranmigtir. Yabanc1
petrole
zorunlu
kisitlamalar
koyma yerine,
ithalatilann
"gnll
olarak" kisitlamaya
gitmesin-
den yanaydi. Bunun
saglanmasi
iin ithalat1 lkelere
ynelik yogun bir mektup
yazma ve
moral
ykseltme kampanyasma
girigti.
Ancak Ortadogu kaynakh petrol
kapasitesini
kalkmdirmak iin
gsterilen
abalar
karistada
ve aynca
ithal petrol
flyatinm ok avantalli olugu nedeniyle
kam-
panya
baanli olamadi,
1956'daki Svey; krizi milli
gvenlik
iin duyulan kaygilan
bsbtn aiga gikarmigttr.
Krizi
izleyen
fiyat dgg, bagtmsizlan
mallarmi gmrk vergisi
ve
kotalar
yoluyla
korumak iin
daha
yksek sesle feryat
etmeye
zorlamigttr. Yabanci retimden yararlanan byk girketler ise
bu feryada kattlmadi.
Eisenhower
yerli
petroln
korunmasi fikrine hl kargi oldugundan
bu de-
fa yeni bir alternatif sundu. Madem ki acil durumlarda, milli
gvenligin saglanmasi iin digan-
dangetrol almabiliyordu,
o
halde neden hkmet bolluk dnemlerinde
petrol
stoldamasindi.
Kabine toplantilanndan
birinde, meslektaglarina
"eski
bir
neri"
olarak adlandtrdigt
geyi
hatirla-
tarak,
hkmetin dgk maliyetli
yabanci petrol
satm ahp, bunu artik
tkenmig
kuyularda
stoklamasim teklif etti. Belki de bu
teklifiyaparken, 1944'te General Patton'a
olanlan
hatirla-
migtt.
General Patton, benzinsiz kalip ondan benzin istediginde,
kendisi
o
"bagiglamayan
daki-
kada", benzini
ateg
pskren Patton'la asla
tavizvermez
Montgomery
arasmda
paylagtirmak
gafletindebulunmugtu. Eisenhower stoklamano yerli petrol sanayiini daha iyiye gtrmeyece-
gini
biliyor, fakat hi degilse milli
gVenlik
iin
duyulan
kaygLlan
idarenin
serbest ekonomi poli-
tikalanylabagdagtiracagma inamyordu. Ancak Eisenhower'in bu fikri benimsenmedi.
Cerek
udur ki, petrol
ithali
ve
gvenlik konusu zerine inceleme
yapip
rapor sunmasi
iin bizzat ken-
disinin
atamig oldugu
zel komisyon Eisenhower'in nerdig
bu alternatifi,
"pratik
olmaktan
uzak" gerekesiyle reddetmigti.
506
Milli Gvenlik
ve.
"
yi
Denge"
i
Bag1msizpetrolcler zorunlu
kontrol istlyordu,
hem de derhal thalat
giderekartip,
1954'te
yerli retime
oram
yzde
15 iken, 1957de 19'a ikmca onlar da yrttkleri kampanyayi bs-
btn yogunlagtirdi. Ayni yilm haziran aymda, bu defa kararsizlik
iindeki Eisenhower kisillama
yanlisi seriatre bu konuda dgndg yollan agkladi. Aiklamayagre
"yerli
sanaylin
sagla-
digl, milli
gvenlik,
egitli eyaletlerin gelir vergileri,
ABD
rezervlerinin
topyekn
azalma
tehlike-
si ve
igletmeciligin
zendirilmesi
ve
bunu piyasaya
agiri
yerli petrol
srp
kendi
yerli
rezervleri-
mizi
zamani
gelmedenazaltmadan
yapmak gibi konular
tekerteker
ele almmallydi."
KisacaBag-
kan
"iyi
bir denge
kurulmasim" istlyordu. Bu dengenin saglanmasi iin Eisenhower idaresi
1957de daha aik ve
ayrmtih bir
gnll kontrol
sistemini kabul etti. Bylece artik hkmet
gayri
resmi olarak ithal
msaadeleri dagitmaya bagladi.
"Gnll"
tahsis
mekanizmasmdan pek
memnun
olan yoktu. Fakat yine
de, herkes bu ko-
nuda
igbirligi
yapsa
bu
mekanizma iglerdi.
Sirketlerden
birkai
kesin olarak igbirligine
yanagma-
d1. Bunun sebeplerinden
biri
ok
a'1ktir.
Bu girketler yabanci petrole
ok
fazla
bagtmli
olduklan
iin,
teki girketlere kiyasla daha
dezavantall1 durumdaydi. Eu gerek yalmz bytik girketler
iin
geerli
degildir. Szgelimi.J.
Paul Getty, Kuveyt'in Tarafsiz Blge retimi iin
planladigL
ODCa
tankerin,gaz
istasyonu
ve
yeni
byk rafinerinin inasi iin 600 milyon
dolarhk bir
yatinmyap-
migtl.
Bu yzden Getty,
gnll kota sistemini grmezlikten gelmigtir.Ne de otsa bu
sistemin
.
'
gnll" oldugunu dgnmgt. Sun
Oil
Sirketi
ise,
sonucu
fiyatlan
aym
dzeyde tutmak olan
"gnll"
programla,
igbirligi
yapmak
istememigti. Bu
tr
bir hareketin antitrstlk havasma
girmek
oldugu kamsmdaydi.
Tam bu strada Adalet Bakanligi Sherman Antitrst Yasast'na daya-
narak Svey; Krfezi'ndeki
tutumlarmdan dolayi bykleri mahkemeye verdl. Gerekeolarak
bu girketlerin federal hkmetin
diger dallarmdan gelen zendirme
abasina
karg1
1ktiklanm
ileri
srmgt. Sun
Sirketi
Bagkani Robert
Dunlop 1930'lu ylllarm
"Madison"
olaylm
henz
unutmamigti. O yll da Adalet Bakanhgi, antittste dayanarak Madison'u, Ickes
ve
ligleri Bakan-
hymn
"pazar
istikran"
programma
katilmakla sulaylp mahkemeye
vermigti.
Simdi
hkmet
evvelce Madison'a
yaptigim
bu dela Sun
Sirketi'ne ve
teki
girketlereyapmayacagma, antitrste
dayanarak
"gnll"
dedikleri
sistemle
ighirligi yapmakla sulamayacagma dair garanti verebilir
miydi? Zaten bu sistem ashnda hkmetin
fiyatlari ikarmak
iin destekledigi dzmece bir pla-
na
benzlyordu.
1958 ylli
"gnll"
programm sonu
oldu. Bu yil iinde petrole olan
talep
byk
dg
gs-
terirken
ithalat
byk oranda artti.
Bu nedenle zorunlu
nlemler
alma,
kontrol zorunlu kilma
kaimlmaz oldu. Eu dnemde, Yabanci iktisadi
Politik Konsey BagkamClarence Randall,
hid-
detle DigigleriBakam Dulles'e,
ithalati kisitlamak iin
"milli
gVenligi"
ne srenlerin kafalari-
nm
karmakarigik oldugunu sylemigtir. Eger sylendigi
gibi
endige konusu
"milli
gvenlik" ol-
saydi,
o zaman
yap11acak
en
yi
gey,
yerli rezervi korumak
iin ithalati zendirmek
olurdu. Bu
konuda Clarence Randall gunlan sylemigtir:
"Politikamiz rezervimizin daha abuk tlfenmesi-
ne
neden olacak'nlemler almak degil, sahip oldugumuzu tutmakolmalidir."
Eisenhower idaresi yine de zorunlu kota koyma fikrine direnmekte
devam
etmigti.
Bagsav-
ci
General
Herbert Brownell'le yaptigt
bir
telefonkonugmasindaysa Dulles zorunlu kontrol iste-
yen
Texaslilar'i
kastederek
gyle
diyecekti: "Milli Gvenlik
iin sylenenler vitrin ssleme igidir.
Aslmda petrol flyatimikarmaya,
daha
ok
petrol
kuyusunu retime sokmaya, yeni yeni kuyular
amaya
aliglyorlar.
Bu, flyatlan ykseltmekle
mmkndr."
O
gnlerde
Kongre'de petrol re-
ten
lkelerle
bagtmsizlarm
haklarm1'
gl
ve
etkili olarak
savunan ogunlukta
bir
temsilciler
grubu
vardt Kongre Szcs olan Sam
Rayburn Texasll'ydi
ve
biyografisini
yazan
kipinin szle-
riyle "Rayburn iin petrol
ve
Texas
birbirinden asla aynlamazdi." Senato'daki
ogunluk
lideri
Lyndon
Johnson
da Texash'ydi
ve o
da bu konuda
en az
Rayburn
kadar duyarliyd1.
Daha
o
gn-
507
den,
1940'ta varhkli Texas
petrolclerinden
Demokrat politikacilar iin
para
toplayananahtar
araclyd1.
En
gl
senatrlerden
biri
olarak
Oklahomali
milyoner
petrolc
Robert Kerr'i de
say-
mak gerekir. Bu
gl
grup
kargisinda Eisenhower
olacaklan
grmede gecikmedi. Sonunda Dul-
les'e gyle
sylemek
zorunda kalmigti: "Ynetimharekete gemedigi.srece Kongre harekete
geecektir." Ayrica Dulles, bu durumda Bagkan'dan gelecek bir
vetonun
da ige
yarayacagndan
gpheliydi.
BagkanEisenhower iine dgtg durumdan hognutsuz,
fkesini
Kabine
toplantisinda
dile
getiripgyle
diyecekti: "BirlegikDevletler'de bu
tr
zel programlan baski yoluyla gndeme
ge-
tirme
egiliminde
olanlarvar
ki bunlara
kargi
direnmek
neredeyse
olanaksiz.Bu programlar
ABD'nin
temel
ihtiyac1
olan
dnya
ticaretinin
artmlmasma
ters
dgmektedir." Bu szlerine
kar-
m
drt
gn
sonra,
10 Mart 1959'da Eisenhower, BirlegikDevletler'e yapilan petrol ithalatma
zorunlu
kotalar kondugunu
ilan
edecekti.
atigmamn
baglanglcmdan
on
yll sonra.BirlegikDev-
letler nihayet resmi kontrol mekanizmasma
bagvurmug
oluyordu. Aslmda,
sava; song
y1llarda
en
nemli
ve en
etkili
tek
Amerikan
enerji
politikasmi
pekl
uygulayabilirdi.
Her
neyse, sonu
bagimstzlan sevince
bogmug, bykleri ise dg kinkligma
ugratmigtir.
"ok
Saglikli Yerli Sanayi"
Kotalar
on
drt
yil
yrrlkte kald1. Eisenhower
iktidan
sresinde
ithal
petrol hibir
zaman
t-
ketimin yzde
9'unu gememigtf
r.
1962
yllmda
Kennedy
idares
kotalart biraz
sikmigtir.
Sonra-
lart,
1960'larm
ikinci
yarismda,
Johnson
idaresi,
petrol flyatlanm
apagi ekmek
ve
VietnamSa-
va1'ylaykselmeye baglayanenflasyonla
mcadele
iin kotalan gevgetmemigtir.Ancak, bu degi-
gikpolitikalara
karym,
esasta
kota
sistemi
var
olmaya
her
zaman
devam
etti.
Petrol ithalat
kotalan basit
ve
anlagihrgrnyordu.
Ama bunlar
yle
degildi. Zaman
ge-
tike
bu
kotalann
idaresi
giderek
daha
ok
Bizans
yntemleriyle
yapilmaya baglandi. 2orunlu
Petrol thal
Programi diye bilinen bu
program
sresinde
tahsisler
iin srekli
atigmalaroluyor,
kotalarm
yorumu
zerinde mcadele verillyor, aikgz davranma yollan
aramyor ve
insanlar
es-
kisinden ok daha yogun, ayncahkh muamele grp
istisna
ve
muaf
tutulmaabasma glriyordu.
Yillann gemesiyle
bu
program
giderek yozlagmig
ve
arpitilmigtir.Bu
ara
biraz hayatiyeti olan
yeni bir
pazar trediyse
de bu petrol.pazan degil, petrol
ithalat biletiydi,
daha dogrusu petrol al-
ma
hakk1
veren
bir pazard1. Rafinericiligin bazi
trleri
de bu
arada eriyip gitmig, aslmda diger
trlerekatilmigt1.
Btn bunlar
iinde
bazen "Meksikaath karmcasi" bazen de "Brownsville Denizalti D-
ng" diye amlan
olgu
kadar ilginci
yoktur.
lL Dnya Savagl'nm
ve
Alman denizaltilanmn
tan-
kerlere yaptigi saldinlarm hatiralari henz
belleklerden
silinmedigi
iin
ve
kotalara
neden olarak
"milli
gvenlik" gsterildiginden, Meksika'dan
ve
Kanada'dan-BirlegikDevletler'e
"karayoluy-
la" sokulan
petrole,
tankerlere
yklenen petrolden daha
gvenliymiggzyle bakillyor
ve
baz1.
ncelik
ve muallyetlertamniyordu.
Su
aym
zamanda
lkenin
Meksika
ve
Kanada
ile
olan poli-
tik
iligkilerinde de
yarar
saglamtytir. Ancak, bunda da bir aksilik bag
gsterdi. Meksika'dan bura-
ya uzanan
hibir boru hatti yoktu. Petroln Meksika'mn
birka
yz
mil tesindeki
retim
mer-
kezlerinden kamyonlarla
tagmmast
da
imknsizdL
Bu nedenle Meksika petrol Texas'm
simr
kasabas1
olan
Brownsville'e
tankerlerlegetirildi,
burada kamyonlara
yklenip
kprden
geirile-
rek Meksika iine sokuldu; bunun
iin
bir daire
izmekve
sonradan da yeniden kpry
geip
Brownsville'egirmek
gerekiyordu. Brownsville'e
girdikten
sonra
petrol kuzeydoguya se.vkedil-
mek zere
yeniden tankerlere yklenirdi. Bylece
"karadan"
sevk
edilmig olmakla, bu petrol
muafiyete
tabi
sayihrdt. Bu, hukuki a1danda fevkalade uygundu.
Johnson
idatesi iktidara
gelinceye kadar, Amerikah bir
yetkili
kota
programmin
tmyle
"tam
bir idari
karabasan" oldugunu sylemigtir. Etkileri aisindan da ok uzaklara kadar
uzan-
508
i
I
I
I
migtir.
Amacina
uygun
olarak, BirlegikDevletlerdigmdaki
igletmelere
nazaran
yerli petrol iglet-
mesinde
daha
yksek
dzey
yattrim yapilmasma
nclk
etmigtir. Kotalar, Kanada'nin Ameri-
kan
pazanna sizmayi
tercihetmesine karym, bunu
nlemig,
tersine Amerikan
girketlerininKa-
nada'ya
yabanci yatirim
yapmasim
saglamigtir.Kota
programi,
Amerikan VirginAdalan
ve
Puer-
to
Rico'da, uygulanan
iktisadi kalkinma
program1uyarmca,
rafinerilere
tamnan
zel
muafiyetler-
den yararlanarak byk bir rafineri
tesisinin
kurulmastyla
sonulanmigtir.
Ve nihayet, bu
prog-
ram
global petrol
ticaretinden
dikkatleri ekip, bu konuya nem
verilmesini
saglamigtir.
Eger gir-
ketler,
entegrasyonun
amacina uygun
olarak, yabanci
petrolBirlegikDevletler'deki kendi
sis-
temlerine
sokmamig olsalard1,
ozaman
dnyamn daha
bagkayerlerinde petrol bulup
geligtirmek
zorunda kalirlardi.
Bu
programm
bagka bir
sonucu
da BirlegikDevletler'de Tiyatlann ykselmesi oldu. Aynca,
kotalar
Texas
ve
diger eyaletlerdeki
"dzenleme"
sistemlerini yerli flyatlan sabillegtirebilecekle-
ri
nceki konumlanna
getirmigti. Gerekten ilk konuldugu
tarihten
sonraki
on
ylllik dnemde
-
1930'larm
"tam
dzenleme"
uygulamasinda
fiyatlar
tamamiylasabit
kalmigt1.
l59'da Birlegik
Devletler'de kuyu bagi ortalama
fiyat
var l bagma 2,90 dolardir. On yll
sonra,
1968'de 2,94 do-
lar olmuy
ve
bu noktada sabit kalmigtir;
aynca
Dogu Kryisipazarlan
Ortadogu ham petrolnn
yzde 60, 70 stndeydi. Amerikan
pazanmn
kapatilmastyla beklenenin
tersine
BirlepikDevlet-
ler dipinda zorunlu
nlemler almmasi flyatlarin dgmesine neden olmutur.
Btn muaflyetlere, karmaa
ve
idari
karabasana kargm ithalat
kotalan temel
amacina ulag-
mtytir.
Her
geyden nce yerli petroln
dgk flyath yabanci
petrol
kargismda
korunmasim sagla-
migttr. 1968 yllina gelindiginde Birlepik- Devletler ham petrol
retimi,
zorunlu kotalann konuldu-
gu
1959 yllma
oranla
yzde 29
artmigtL
Yerli petrol korunmamig olsaydt, Amerikan retimi
ya
yerinde
sayacak
veya
dgmeye
mahkm
olacakti. Zorunlu kota
uygulamasiylabyk, kk
tm
irketler bunlari kabullendi.
nceleri
kotalara
piddetle
karpi olan bykler
de sonunda, kendi
yer-
li retiminin kr durumunu,
yabanci petrolngetirdigi kr pahasma da olsa koruyan bu
progra-
mm
erdemine
inanarak kotalan kabul
ettiler.
Bykler kotalara
gre ayarlama yaparken,
talebin
bagkayerlerde yabanci petrole gerek duyacak
oranda byk hizla
artacagini hesaplamiglard1.
Zorunlu kotalann bagka bir zelligi de uluslararasi girketlere bir ders verinig olugudur. Bu
girketler belki parasal kaynaklara sahipti,
belki
tm
retim
ve
bilgi
onlarin elindeydi. Ancak, si-
yasi etki bagimsizlara aitti
ve
petrol kesiminden
gelentm
senatrler
ve
Kongre flyelerinin
mu-
hatap
oldugu kesim de bagtmsizlardi. Bazen bu
geregin
daha a1kolarak
aiklanmasigereke-
cekti. rnegin, 1960'h ylllar
ortasmda, Louisiana Senatr Russel Long byle bir zorlukla kargi-
lagmig, daha
byk petrol girketi yneticilerine
uyanci
bir
nutuk ekmigti. Bu konugmada
pu
noktalar zerinde durmutur: "Petrol eyaletlerinin Kongre yeleri bu
endstrinin zellikle yerli
retim kismina
agtrlik
verir;
nk
insanlanmiza ;
veren
kesim budur
ve yerli
retim
hkmet-
ler iin
gelir demektir
ve
ekonomimiz iin
var
ttir."
Petrol yneticileri ima edilmekte olan anlam
zerinde
zaten
uzun
sredir
dgnmek istiyordu. Russel
Long konugmasim gyle srdryor-
du: "Biz yurtdigmda petrol reten sizlerin bunu
anlamasim
istiyoruz, yle
ki blr
gn
yurtdigt
vergi kredinizle,
hatta
yurtdig1
tazminatmizveya
yurtdtgindaki
alianlanmzla
ilgili bir
sorunla
karyllagtigmizda, bu konuda gveneceginiz kipiler, yerli
petrol
retimi
yapan
kipiler olacaktir."
Long mesajini gylezetlemigti: "Sizinainizdan,
ok
saglikli bir
yerli retime sahip olmak bir-
ok avantaj saglaylp size ok yararli olacaktir, dolayislyla, bu
amacm gereklegmesineynelik,
onlarla
igbirligi
yapmak
iin elinizden.geleni
yapmalismiz."
stemeyerek
de olsa, uluslararasi
girketler
bundan
gereken dersi almigtl.
509
27
Hidrokarbon Adam
Dnya politikasindaki
inig
ve
gikiglar
ne
olursa olsun, emperyal g
ve
milli
gurur
rzgrlan
hangi
ynde
eserse
essin,
11.Dnya Savagl'ni izleyer1 birka
on
yll iinde bir
tek
akim dr
ve
h1zli bir ikigizgisinde
h
agmadan
ilerlemigtir.
Bu petrol tketimiydi.
Soyut bir benzetmeyle
aiklamak mmkn olsa, bu gnegin gezegenimize enerji vermesine benzetilebillr. Tipkt
enerii
veren
gne; gibi artik, petrol
de hem yakit olarak hem de
yeni petrokimyasal
rnler halinde in-
san
nesline
g
veriyordu. Petrol muzaffer bir kral, kargi konulmaz bir hkmdar olarak, gz
kamagttran plastik giysiler
iinde ykselmigti. Kendi sadik
tebaasina
kargi cmert, servetini
on-
larla paylagan
hatta daha da ileri gidip savurganlik noktasmm
tesine bile kayan bir hkmdar
olmuytu. Onun
devri gven,
byme, genigleme, gagirticibir ekonomik
performans devridir.
Byklg
kralhgtnda
degigildigeneden olmuy, yeni bir uygarhk
agimn
kapilarim amigtir.
Bu
Hidrokarbon
Adamin
agi
idi.
Patlama
Dnya enerii
tketimi
1949
ve
1972 arasmda
katindan daha
yukarlya ikmigtir. Ne
var
ki bu
byme.petrol
talebindeyaganan
byme
kargistnda
glgelenmigtir.
Aymytllar
iinde
petrol
ta-
lebi beg buuk katina
1kti.
Artik her
yerde petrol
talebinde
byk bir artig
gzlenir almugtu.
1948
ve
1972 arasinda BirlegikAmerika'da
tketim
gnde 5,8 milyon varilden 16,4 milyon
va-
Tile
ikmigt1
ve
bu,
o
gne kadar egine
rastlanmamig
bir geydi.
Aym yillar iinde Bati Avrupa'da
petrol
talebi
on
beg katma 1kmig,gnde 970.000 varilden 14,4 milyon varile ykselmigtir.Ja-
ponya'da ise
tketimdeki
byme
inanilmaz dzeyi bulmug,
137kati artarak
gnde 32.000
va-
rilden
4,4 milyon varile ykselmigtir.
Petrol kullammma kargidnya apmda
gsterilen bu ragbet neden
ileri
gellyordu?
Birinci
ve en
nde geleti sebep, hizh
ve
yogun
ekonomik byme
ve
onunla
birlikte
seyreden maag
ar-
tiglanyd1. 1960'h ydlann
sonuna
dogru
tm
endstriyel
lkelerin
halklan sadece yirmi
yll evvel
dglemeye
bile
cesaret
edemeyecekleri bir
yaam
standardmm keyfini sryordu. Halkm elinde
harcayacak
para
vardi ve onlar
bu
paray1ev
satm almak,
bu evlerde
kullamlacak
elektrikli cihaz-
lan edinmek, evleri
isitacak
merkezi
isitma
sistemleri, serinletecek klima cihazlan alma
iin kul-
lamyorlardi.
Aileler nce bir otomobil
sonra
bir otomobil
daha
satm
altyordu. BirlepikDevlet-
ler'de
motorlu
ara sayisi
1949'da 45 milyonken 1972'de l 19milyona
1kmigti.BirlegikDevlet-
ler digmda
geligme
daha da
inamlmaz
oldu
ve
18,9
milyondan 161 milyona
firladi. Tketicilerin
ihtlya
ve
eksiklerini dolayli
ve
dolaysiz olarak
kargilayacakotomobil,
malzemeve paket
malinm
imali iin fabrikalarm giderek daba ok mal ikarmast gereklyordu
ve'
bLt
fabrikalar daha ok
ya-
kitla
ahgiyordu.
Yeni petrokimya sanayli petrol
ve
dogal
gazi
gegitli plastik
trlere
ve
kimya
riiaddelerine evirlyordu. Her uygulanig
trnde plastikler
giderekgeleneksel
materyallerin yeri-
ni almaya bagladi.
The Graduate adh 1957
yapimi
bir filmde bir sahne
zellikle
hatirlanmaya
de-
510
1
ger.
Bu sahnede yaghcabir adam,
gelecegi
hakkmda
ne yapacagindakararsiz
gen
bir adama ba-
annm
gerek
sirnni
aiklar. Gen adam
gunu
syler:"Bayarmm
sirn
plastiklerdir."
Bu sahnenin
ekildigistrada,plastiginsirn
her
yerdezaten anlagilmigdurumdaydi.
1950'll yillarla 1960'lar arasmda
petrol
fiyatmda byk
dgg
olmug
ve sonuta petrol
agi-
ri
dzeyde ucuzlamigtl. Bu
ucuzlamatketiminartmasma
yol
ati. Devletler iktisadi geligmenin
hizlanmasi
ve sanayi
modernizasyonu
iin
ve aym
zamanda sosyal
ve evresel
ihtlyalar
iin
halklarma enerji olarak
petrol tketmelerini
gtledi.
Igtepetrol
pazannm
bu kadar
.hizla
by-
mesinin
nedeni
budur.
Ancak, arada
son
bir sebep daha vardi. Petrol ihra
eden lkelerin her bi-
ri, daha yksek kazan saglayabilmek iin kendi
petrolndendaha fazia satmak istiyordu. Muh-
telif
yollar
ve
tehditlerebagvurarak bu
lkeler
petrollerini reten kipilere
daha
ok retmesi
iin
baski
yaplyor,
onlar da kendi ailanndan egitli ylldirici yntemlerle ellerindeki petrol nlerine
gelen
pazara
kabaca
itiyordu.
Tm iglemler
-petrol retimi,
rezervler,
tketim- tek
bir
ama
iin,
byk
ve
giderek
daha
byk hacimde petrol
iin yapillyordu.
Her ynyle petrol
endstrisi dev bir karaktere
brnmgt.
nk,
bu kadar
ok
retim
ve tketim
ancak
altyapinm yeniden yapilanmasi
ile mmkn oluyordu. Bu arada sayllamayacak kadar
ok,
irili
ufakli yeni rafinerifer inga edil-
di. Bunlar hizla byyen
pazarlara
hizmet etmek
ve
byk hacimli ekonominin geregini kar-
gilamak zere
tasarlanmigtir.
Yeni geligen
teknolojiler
de rafinericilere yksek degerde
benzin,
dizel
ve jet
yakiti,
Isitmada
kullamlan yakit
imal
etmede yardimct olmugtur; bunlar deger
ola-
rak bir varil ham petrolnyzde 50 ila yzde 90'ina egitti.Sonutajet
uaklarma,
dizel
loko-
motifleri
ve
kamyonlarma, ev]erde mazotla
ismmaya
dogru
bag
dndrc bir kayma
gzlen-
di. Aynca
tanker
filosu sayismda astronomik artiplar oldu
ve
ahgilmlygeleneksel byklkteki
tankerlerin
yerini spertanker denilen devasa gemiler aldi. Endstriyel dnyamn her yerinde,
kavgaklarda
ve
karayolu yakinlannda petrol istasyonlan aildi
ve bunlar daha
grkemli
ve
konforlu
grnm
kazandilar. Artik petrol endstrisinde
egemen
olan
"Bygndaha iyi ol-
dugu"
temasi
petrol
tketicilerini
de etkileyecekti. Zamanla Amerikan otomobillerinde
nor-
mal
boyutlu
motor yerine ok byk
motorlar
kullamlmaya baglandt Otomobiller krom
ve
yaldizla sslendi
ve
daha
uzun,
daha geni otomobiller moda oldu. Bunlardrt litre benzinle
sekiz mil yol
alacak kapasitedeydi.
Eski Kral "Kmr" Tahtmdan
niyor
11.Dnya
Savagi'ni
izleyen cogkulu birka
on
yll iinde, yeni
tr
bir
savag
daha yapihyordu. Bu,
gazetelerin n sayfalarmdaki
bildirilerde
yer
alan
trden
bir
savag
olmayip daha
ok gnlk
ya-
ymlanan
ticaret
basimritn sayfalarma
gmlm
bir
savagtr.
Paul Frankel admda, akilh bir petrol
igleri
grencisinin verdigi
isimle
bu bir
"hareket
savagidir."Bu
ayni
zamanda modern endstri-
yel
toplumungeirdigi byk tarihi degigimi de
yansitir:
"Hareket savagt" uluslararasi iligkilerde
ok
kapsamh derin ekonomik
ve
pol tik
sonular
dogurmug,
gnlk
yagamm
dzen
ve
geklini
de geni; gekilde
etkilemigtir. Bu kmr
ve
petrol arasmda yapilan,
insanlann
kalplerine
ve
kafa-
lanna,
tketicilerin
de ceplerine hitap eden savagti.
Kmr
on
sekizinci
ve on
dokuzuncu yzyillarm Endstri Devrimi'nde
enerji olarak kulla-
nilmigtit. Ucuz
ve
kolay erigildigiiin
gerek
bir kral idi. Ondokuzuncu yzyil iktisatisi W.SJe-
vons'un yazdigi gibi "Kmr diger btn
enerji glerinin yanmda
degil,
onlarin
tamamen
s-
tnde bir konumdayd1. lkeninmateryal enerlisi, evrensel bir yardimci,
yaptigimiz
her
eydeet-
kili faktrd. Kmrle hemen her
geyi
bagarmak
mmkn
ve
kolaydi.
O olmadan bizler yeni-
den gemig aglann meakkat
ve
sefaletine atilmaya mahkmduk."
Yirminci
yzy11mbirinci
ya-
rismda
kral kmrn
tahtindaki
konumu gvenli
gekilde devam
etti.
Ancak
sonralari
Venezuela'dan
ve Ortadogu'dankopup gelen
ve
II. Dnya Savagi'ndan
sonra
gezegeni
epeev-
511
re saran
byk
petrol
dalgasi kargisindadaha fazla direnememig, hareketsiz kalmaya dayanarna-
migtir.
Ortada petrol
bollugu
vardi.
evresel
olarak petrol daha ekici
ve
daha kolaydt,
idaresi de
zor
degildi. Aynca giderek
petrol kmrden daha
ucuza
mal oldu ki, bu, enerjide
aranan
asil ni-
teliktir.
Zamanla kullanim atsmdan da enerjiyle
alian
endstriler lin avantajli oldugunu
ve
yangmaya
da
uygun
oldugunu
kamtlamigt1.Aynca, kmr birakip
petrole
dnen
lkelerde
ya-
rtmaya
uygunlugu da
anlagilmigt1.
Bu dayanilmaz dalga nce Amerika BirlegikDevletleri'ne
arptl.
Yirm nciyzyllm ortalan-
na
kadar,
Amerika, otomobile ragmen
her maksat
iin kmre bagimli kalmigttr.Yirminci yzyl-
.,
lm ortalannda
ise kmre dayah
sanayinin
z maliyeti ok
ykselmig, kmr
neredeyse iq
gr-
mez
bir duruma dndrmgt. Petrol ise arka arkayagelenfiyat
indirimleriyle,
dolar bagina all-
nan
enerji hesablyla,
giderek daha
ucuza
mal
oluyordu.
Ayrica, kmrden
petrole
dnmeyi
zo-
runlu kilan bagka bir neden
daha
vardi; bu, Amerika'nm kmr yataklarmda
yaganan
iggc
so-
runuydu. BirlegikKmr -Ocagilyileri'ninkavgaci bagkamJohn L Lewis nderliginde yap11an
kmr iilerinin
grevleri
senede
bir defa
tekrarlanantam
bir ayaklanmaya
dngmgt.
allyi
ammsatan kaplarlylalkenin karikatrlerine
sik
sik konu olan Lewis, kavgaci konugma
tonuyla
da kmrn geleneksel mgterilerinin gvenini sarstyordu. Bbrlenerek syledigine gre, bir
-
kere kmr retimi
durduruldu
mu,
art1k
"tm
ekonomi btnyle" dururdu. Lewis'in bu ko-
numalan
ve
BirlegikYeralti
1;ileri'nindavranigi, ne izgide
retim
tutturacagina
karars12,
ne
.
kullanacagim bilmeyen
idareciyi zyor, kmr yerine geecek
bir seenek
aramaya
davetiye
t-
kanyordu. Su seenek
petrold.
Petrolde
bu
tr
a1k
tehditler
yoktu
ve
zellikle
de, fuel oil'in
ogu
Venezuela'dan
ithal
edilirdi. Venezuelah bir petrolc bir gn, gaka
yoluyla
punu
sylemig-
tir:
"Tm Venezuela'da kampanya
yapip
halki karaktgin
orta
yerinde
John
L Lewis'in heykelini
dikmek iin
imza vermeye agirmaliyiz.
Bylece
onu
Venezuela petrol endstristne
en
byk
iyiligi
yapmig
bir kahraman olarak onurland1rmigoluruz."
Avrupa'nin Kmrden Petrole Dng
Kral kmrn tahtmdan dg
Avrupa'da
biraz degigik bir yol takipetmig
ve
dg genel ola-
rak Ortadogu'dan saglanan ucuz
petrolle kamilanmigtir. 1947de yaganan
ilk
sava; sonu
enerji
krizi, Avrupa'nm kargilagtigiciddi petrol yetersizliginden ileri
gelmigtir.
Ingiltereise bunu bir
ye-
tersizlikdegil
tam
bir
kithk kabul etmigti. Ingiltere,kmr stoklanmn yetersiz
kalacagi
korku-
suyla geici
tedbir
olarak enerji istasyonlanm, kmrden petrole dnmek iin hazirlanmaya
zendirdi. Ancak petrol yedekte-kalmaya
dayanamazdi.
Kendisini
acimasiz
bir rakip olarak
ka-
nitlamak istedi. 1956'daki
Svey;
krizi Ortadogu petrolnn
gvenilirligi
konusunda ingiltere
ve
teki Avrupa lkelerine kocaman birer
soru
igareti
yneltmigtir. Sveyften
hemen
sonra
kar-
gilagilankt
sonuta
ingiltereyeni bir
karar aldi
ve
ithal petrole olan bagmlilig azaltmak
iin
ilk byk
nkleer enerji
programim
hizlandirdi. Sanayi lkeleri de
programa
katilarak
birok
plan
zerinde
mzakereler yaptilar
ve ticari
ihtiya
digmda kalan gereksinimlerin envanterlerini
hazirladilar. Bunlar
ileride rastlanabilecek enerji kesintilerinde.bir
tr
sigorta sayilacak birtakim
acil durum stoklarlydi. Ne
var
ki gvenilirlik endigesi
tahminlerdenabuk
ige karigtigindan,
AV-
rupa'nm kmrden uzaklagma
iglemi hi
duraksamadan
devam etmigtir.
Petroln kmre kargi zafer
kazanmasi,
zellikle ingiltere'deevresel nedenlere
dayamr.
Londra
uzun
sredir kmr yakmanm,
zellikle
de evlerde yakmanm
sonucu
hava kirlenmesi-
nin dogurdugu
"ldrc
sis"ten
yakmiyordu. Sisgenellikle ok yogun oluyor, srclerin yolla-
rim papirip
kendi evlerini bulamamalanna neden oluyordu.
Onlar da arabalanni uzak yerlerde
park etmek zorunda
kallyordu.
Sis ekildigi zaman
ogu
kez hastaneler solurium
glgeken
hastalarla dolardi. Sonunda
hkmet
"dumansiz
blge"
diye
zel yerler ay1rdive
buralarda
ev
Isitmada
kmr yakilmasi yasaldandi. 1957de Parlamento, Temiz Hava Yasasidiye petrol kulla-
512
n]lmasim zorunlu
tutan
bir
yasa ikardi.
Yine de petrole dnmede
en
byk etkenin mallyet ol-
dugu kabul edilmelidir. Petrol flyatlan yerinde saylyordu. 1958'denbaglayarak
petrol
kmrden
daha
ucuz
bir
endstri
yakiti
olmugtu.Evlerde
ise
petrole
ve
elektrige,
daha
sonra
da dogal
gaza
dnld.
Bugeligmelerekargi kmr sanayii de
suskunkalmamig, "YaayanAteg"
temasma
da-
yanarak
canlt
bir reklam kampanyas1yla
tepki gstermigti. Kmr
sanayiindengelen
onca
sese
kargm, konu evlerin
isit11masi
oldugunda kmr snmekte olan bir kivilcimolarak
kalmigtir.
Dgkflyatli petroln sagladigt ekonomik
avantajlang
durumdaki
kmrn maliyet
ve
iggc kaybim
dikkate alarak dengelemeye aliganIngiltere hkmeti, yerli kmr,
ucuz
ithal
petrole kargi koruyacak bazi politikalara yneldiyse de 1960'larda
artikingiltere'nin uluslararasi
ticaret
konumunun
mutlakapetrole dnmeyi
gerektirdigi kesinlegmigti. Bunun yapilmamast ha-
linde ingilizimalatilar
ucuz
petrol kullanan yabanci
firmalarm
rekabeti kargismda
g
durumda
kalmaya mahkmdu. Kmrden
petrole dnme olgusunu bir hkmet yetkilisi
gyle
anlatmig-
tir:
"
Petrol, btn endstrilegmiglkelerde
oldugu glbi bizde
de ekonominin hayat kani olmuy-
tur ve
ekonomiyi her ynden etkilemektedir."
Kmrden petrole dnme
alumi
artik
tm
Bati
Avrupa'da benimsenmigti.
1960 ylli
geldi-
ginde
Franstz hkmeti nce kendi yerli kmr sanayiini
resmen
rasyonalize etti
ve
kltt,
sonundada topyeknpetrole
dnd.
Fransiz hkmeti gereke olarak petrol kullammmm,
l-
kenin endstriyel
yapisinm
modernlegmesine yardim
ettigini
vurguladi. Bir vakitler
John May-
nard Keynes "Alman Imparatorlugu,
kan
ve
demir zerine degil, kmr
ve
deinir
zerine inga
edilmigtir" dedigi halde, Almanya
da gimdi, kmrden daha
ucuz
oldugu iin
petrole dnmg-
t.
Dngn
tm
kapsami gerekten
dramatik dzeyde
olmutur. 1955 yllmda kmr Avru-
pa'mn
toplamenerji
ihtiyacmm
yzde 75'ini, petrol ise
sadece yzde 23'n kargihyordu. 1972
yllma kadar, kmr yzde 22'ye dgmg, petroln
yzdesi
ise
yzde 60'a ikm14t1.
Bu,
bagka
bir anlatimla,
tam
bir
yer
degigtirmeydi.
Japonya
Artik Fakirlikten Kurttiluyor
Japonya, kmrden petrole dnmede
biraz
yavag
davranmigtir. Kmr
Japonya'nmgeleneksel
temel
enerii kaynaglyd1.II. Dnya Savagt'ndan evvel
ve savag
sirasinda askeri kesimde, hemen
tamamen
petrol kullanilmig, sivil
ta1macthkta
ise
petrole
az
yer
verilmigtir.
Aydmlatmada ise
gazyagt
kullammi
devam etmigti. II. Dnya
Savagl'nmfinalinde rafineriler
ve
petrolle
fligkili di-
ger
tm tesisleryerle
bir edilmiggrnmdeydi. Amerikan igal
kuvvetleri,
Japonya'da
1949
y1-
lina
kadar petrol rafinerisi kurulmasma
bile izin vermediler, ancak 1949'da
o
da batili
girketlerin
denetimi
altmda
olmak koguluyla buna
msaade edildi. Denetim
yapan
irketlerJersey,Socony
Vacuum,
Shell
ve
Gulfdir.igal
sona
erdikten
sonra,
politik bagimsizligm1
yeniden kazanan
ve
KoreSavagi'ndan muzaffer ikan
Japonya,
ekonomik byme yolunda
olaganst
bir byme
srecine girmigtir.
Agir
sanayi
ve
k myasal maddelerin geligtirilmesine agirlik
Verilen
ilk
agama o
derece baga-
rili
gemigti
ki, 1956'da hkmet
tarihibir
1gtr
attgini duyuruyor, gyle
diyordu: "Biz
Japonlar
artik
savag
sonu
gnlerini yani yeniden inga
ve
onarim
gnlerini
geride
biraktik."
Japonya'mn
artik
sonsuza
dek bir kez daha
sakin
olmayacagt
ve sregelenbymede de kmre bagli kall-
nacagi sylenmek istenmigti. 1950'ler bagmdaJaponya'mntoplamenerjisinin yansmdan
fazlas1-
m
kmr, sadece yzde Tsini ise
-ki
odun
yakimmdan bile daha
az-
petrol kargiliyordu. 1960'll
ylllaidaysa
hkmet
ve Japon
sanayii artik kesinlikle
petrol zerine
oynamigtir.
Her yerde oldu-
gu
gibiJaponya'da
da kmr ocagi
igileri ij hayatmda
huzursuzluk yarattigt iin
Japonya,eko-
.
nomisini bu igilerin
tehdidinden
kurtarmaya kes n karar
vermigti; bu karann diger bir nedeni
de petroln kmrden
ok daha
ucuz
olugudur.
Japon
ekonomisi iin
petrol
giderek
nem kazandigmdan hkmet, dirayetli
poitikasi
ge-
513
l
I
1
I
regi,
sanayinin
zerindeki
yabanc1baskilan azaltmak istedi
ve
bunun yollarim
arad1.
MITI diye
amlan Uluslararasi
Ticaret
ve
Sanayi
Bakanligl'ni
Japon
petrol
endstrisini
yenilemekle grev-
lendirdi. Ama bagimsiz
Japon
rafinericilere
uluslararasi
byklere
dogrudan bagh
girketlerle
ra-
kebet olanagi saglamak
ve
bunun
iin nemli
pazar
paylari kazandirmakti. Bu
ama
iin bagim-
sizlarm seilmesinde
bir neden
vardL
Baglmsizlar daha
gvenilir,Japonekonomik
hedeflerine
daha bagli,
Japonya'mn
iktisadi
ve siyasi sistemlerine
daha
sadik
kipiler grnmndeydi.
1962'de lkanlan
yeni
bir petrol
yasasi
MIT'ye
petrol
ihtali
ve
satiplarmm
tahsisi
iin izin
ver-
me
yetkisini
tamdi.
MITIbu yetkiyi bagimsiz petrolcleri
kayirmada
ve
petrol
flyatim mmkn
oldugunca dgk
tutmayayarayan
rekabetin geligtirilmesinde
kullanmigtir.
Bir
taraftan
da rafinericiler
pazar
bulmak iin
giddetle mcadeleye girigtiginde, bunun
so-
nucunda
flyat savaglan olmugtu. Sonunda,
boa
geen
zamant
kapatmak istercesine
Japonya,
inamlmaz bir hizla ekonomisini
btnyle
petrole
dndrerek
geig
srecini
sona
erdirdi.
1960'h y1llann
ikinci
yarismda japon ekonomisi senede yzde 11 gibi olaganst b r
hizla
geli-
irken, bir yandan da petrol
talebi,
bundan
da daha byk, senede yzde 18 hizla
artlyordu.
1960'lar sonunda, 1950'ler
bagindaki yzde 7'ye kar1, petrol
Japonya'da
tketilen
toplam
enerjinin
yzde 70'ini kargilar olmugtu.
Petrole gsterilen
byk
talepJaponendstrisinin
dinamizm ne
yansimigtir.
Ancak,
ok et-
kin
olan
bit baka
kuvvet daha
vardi:
Bu
Japon
otomotiv
devrimidir.
1955'te
Japon
endstrisi
69.000
otomobil
retmigti. Bundan sadece
on
yll
sonra,
1968'de ise
ayni
sanayi 4,1
milyon
otomobil
retecekti ki, bunun yzde 85'i
Japonya
iinde
satin alinip
kullanilmig
ve
sadece yz-
de 15'i
ihra
edilmigtir. Bu rakamlar
Japonya
dahilinde
tketimin
ne
mthig bir htzla arttigim
gstermesi
bak1mmdan nemlidir.
Japonya'yt
dnyamn
en
muhtegem
ekonomik gc
yapan
b-
yk oto-ihra patlamasi
ise bu y1llardahenz
baglamamtytt.
Sava;
sonu
dnyasimn iki Wunderkinder'i, yani harika
ocuguJaponyave
Almanya'dir.
Bu ikisi
sadece yenilginin etkisinden
kurtulup
toparlanmakla
kalmamig, ekonomik performans
alaninda
gipta
edilecek
pagtrtici
standardlar getirmiglerdir. leride
iktisat
tarihisi
Alfred Chand-
ler,
iki lkenin performanslanna deginirken
bu baannin sirlarmi
gayet
veciz
olarak
gyle zet-
lemigti: "Alman
ve
Japon
mucizeleri
geligtirilmig
kurumsal dzenlemeler
ve
ucuz
petrol
teme-
li zerinde gereklegmigtir." Kugkuyok
ki,
Japonya'nintm
mttefik
ve
rakiplerinin
"geligtiril-
mig kurumsal dzenlemelere"
Japonya
kadar girme
gansi
yoktu; ancak
hepsi petrol
bollugu-
nun sagladigi avantajlara sahiptiler. Bunun sonucunda, 1950'li
ve
1960'll patlama y11lannda,
epeevre
tm
sanayi
dnyasmda
enerji
olarak ucuz
petrol kullan11dtgisylenebilir. Sadece
yirmi yll
iinde endstriyel
toplumun
altyapisinda
ok
kallc1
degigiklik
olmuytu. Global
temel-
de, 1949 ylhnda, dnya enerjisinin te ikisini
kmr
saglamigtir.
1971'-de ise,
petrol,
dogal
gazla
birlikte dnya enerjisinin
te ikisini sagllyordu. ktisati
Jevons'un
on
dokuzuncu
yz-
yllda kmr iin syledikleri,
gimdi,
bir yzyll
sonra,
artik petrol iin
geerli
olmustu.
Petrol
artik her
trl malm
stnde
yer
almig, evrensel yardimci, yaptigimiz hemen
her
eyde
karan
etkileyen.
faktr olmugtu.
Avrupa IinMcadele
Hizla geligen
ekonomik
byme
ve
endstriyel genigleme,
kmrden
petrole
dngn gerek-
legmesi
ve
araya
fiyati halk
iin
uygun
otomobilin de girmesiyle, 1950'li
ve
1960'llyillarda Av-
rupa,
dnyada
rekabete
en
aik
pazar
oldu. Amerika BirlegikDevlederi'ne
ithal edilen
petrol
miktartna koruyucu kotalar
konuldugundan,
petrol
bulmak iin denizagm
ailan
tm
Amerikan
girketlerigimdi
kendilerine
daha bagka
pazarlar bulmak
durumunda kald1, ki bu
pazar
her
yer-
den ok Avrupa
idi. Bu
arada,
bir
taraftan
da retici
lkeler retim hacmini
bytmeleri iin
gir-
ketlere baski
yapmay1
srdryordu. Gulf
Sirketi
yneticisi William Kingbu konuda
gunu
syle-
514
-
migti;
"Her
yll halkimiz Kuveyt
gehrine yillikgezi tertipler.
Bu dnyanm
her yerinde
byledir.
ki
taraf
bu kargilagmalarda
zor
anlar
yagarlar,
birbirlerine egitli
sulamalar
ve tehditler
savururlar.
Kuveytliler,
orada bizim iin daha ok retim
kargillgLnda
ne
kadar istedigini
syler, biz de onla-
ra
bunun
ok
oldugunu, yeteri kadar
pazar
olmadigim syleriz. Bu defa Kuveytliler iranlilar'a
fi-
yat
artigi
yapligimizi
Sylerler.
En sonunda her
iki
taraf
belirli bir rakam zerinde
anlagmaya
va-
rir;
bu genellikle yzde bey,
alti
dolayinda bir artigtir."
Ortadabol
miktarda
fazla petrol vardi. Bu nerede satilacakti? Geligmekte olan dnya bu
sorunun
zm
iin bazi firsatlar
yaratti. rnegin
Gulf
Sirketi,
Gney Kore'de bir rafineri
ve
dagtim
sistemi kurmasi iin gereken hakki almada
yardima
olur
midiyle
bu lkede bir gbre
fabrikasi kurdu. Idemitsu
ve
Nippon gibi Japon
girketterine
rafineri
kurabilsinler diye
bor veri-
yor,
kargiligmda
uzun
vadeli bir ham
petrol szlegmesiyleyetiniyordu. Yine de btn
pazarlar
iinde
hepsinden
ok
daha anlamh
pazar
Avrupa'ydi. Avrupa'da Amerika'ya
klyasla,.
dolayli
ve
dolaysiz
ok
daha fazla hkmet kontrol oldugundan,
pazara
girig
ve pazarm
geniplemesi yal-
nizca
ekonomik
yetenek
degil,
politik
beceri de istiyordu.
Szgelimi Avrupa'da,
girketlerin
gidip
bir
arsa
alarak
orada
petrol istasyonu kurrilast
diye bir
gey
dgnlemezdi bile.
nk
hkmet
her
tahsisindeok
silo kontrol uyguluyordu. Sonutagirketler
yer
bulmak iin
mthis
bir
yang-
maya
girigiyordu. William King bu konuda gyle demigtir:
"Sz konusu
paramn
miktarlan
ok
byk oldugundan Avrupa'da rekabet korkun boyutlarda olmugtur. Degigik
girketlerden
gelmig
onca
insan
birbirlerine
karsi terbiyeli konuqup
dosta davramr,
aynlip digari
tlanca
da birbirleri-
nin
pazarmi
almayagirigirlerdi."nc
durumdaki
pazarci
Shell idi. Bu, Shell'in
savunma tara-
fmda oldugu iin
gok
daha
rekabeti
olmasi
gerektig anlammdaydi. rnegnBati Almanya'da,
Deutsche
Shell 220
gen
saticistrun
"Amerikan tarzi saldirgan satic111k"egitimi
grdgn
ifti-
harla sylemigtir.
Jersey
ise kendi
greceli
konumunu
kurmakta oldugundan daha sald1tgan
ol-
mak zorundaydi.
ngiltere'de
ise bir benzin istasyonunda
birka
girketi,
bazen
alti
degigik
girketi
temsil
edell pompalann kullamidigt oluyordu. Eu uygulama
Jerseya1smdan
sakmcah
grld.
Okendine ait sadece Essobenzini
satan
istasyonlar istlyordu,
ki bu istegi
bir dereceye kadar
ger-
eklegmigtir.
Tm
Avrupa
kitasinda
motorlu
ara
kullanan
iftilerinsempatisini kazanmak iin
Avrupa'da
ailan Dnya EkicilikMa1'nmsponsorlugunu bile
yapmigtir.
Kkl bir Amerikan
ge-
lenegini
ammsatir gibi, Avrupa'daki benzin istasyonlannda
halka cretsiz olarak yol haritalan
ve
turistik
brorler
dagitmaya baglad1.Kugkusuz bu hem Avrupalilar'm hem de
sayist
giderek
ar-
tan ve
bu haritalari anayasal bir hakmig glbi gren Amerikah
turistlerinsempatisini
kazanmak
iin
yapilmigttr.
Avrupa'da seyir halinde olan Golyat'lann iinde
tetikte
bekleyen retim
yapmig ve
gimdi
de
pazar araylpi
iinde olan birtakim Davut'lar da yok degildi. Bunlar davramglariile
petrole
kar-
i
susamigligt bsbtn kizigtinyordu. Bunlar arasmda
en taninam,
sonradan Conoco diye bil -
nen
Kontinental Petrol
Sirketi'dir.
Kontinental 1929'da, bir Rocky Mountain
Pazarlama
Sirke-
ti'yle,
ki bu
girket nceleri Standard Oil
imparatorlogunun
bir paras1ydt, Oklahoma kkenli
ham retici
ve
rafinericinin
birlemesi
sonucu
kurulmugtu. Yeni kurulan
igletme
tam
bir Ameri-
kan yerel
girketlydi.
Sonra, 194Tde, Ynetim Kurulu, Standard Oil of
New
Jersey'in
dnya
a-
pmdaki retim koordinatrlgn
yapmig
olan Mc Callum'u
girkete
bagkan olarakgetirdi.
Mc
Callumaligmalarim
girketin
Kuzey Amerika retimini
kurmada yogunlagtirdi. Ancak, kisa sre
Continental'in rekabette
dezavantajlt
oldugunu
anlayacakti.
1940'larsonunda
dgk
fiyatli
pet-
rol Amerika'ya bardaktan bogan1rcasma
yagp artmakta olan
talebi
kar11arken,
Continental'in
yerli retimi Texas,
Oklahoma
ve
bagkayerlerdeki
"dzenleme"
sisteminin kurbam olup
kisitla-
niyordu. SonutaMc Callumdenizagm gitmek karan aldi. Bu izleyen
on sene
iinde girket Mi-
Sir'da
ve
Afrika'nm bagka
yerlerinde
kr kuyular kazarak bir hayli
para
kaybetmigtir.Yinede
ya-
gadig1
onca
s11anti,bag
agrisi ve
d
kinkhgtna karm Mc Callum bir
konuda inancmm kaybet-
memigtir. Kanisma
gre,
konu ham petrole geldiginde,
"varlarla
dolu" bir girket olmak
"yoklarla
515
dolu"
girket olmaktan iyiydi. Eu konuda
pu
aiklamay1
yapmigttr:
"Eger igevarlarla dolu olmak
iin atihrsaniz mmkn oldugu kadar ok
toprak
elde
etme cretini gstermelisiniz.
Byk lok-
ma
yemelisiniz; kk bir
lokma
size daha
tehlikesiz
grnse
de, hibir gey.kairmamak iin eli-
nizden geldigince bygn almahsimz."
1950'lerortasmda Continental
Libya'da, byle byke bir lokmaya kavuacakti. Bu, Oa-
sis grubu diye bilinen Marathon
ve
Amerada
lle
ortakhgi sirastnda olmugtur. 1950'li yillann
so-
nunda
Oasis Libya'da
ok byk petrol
kegifleri
yapmaya
baglamigti.Ne
var
ki
tamo
sirada Was-
hington'da kurallar
zorunlu
olarak degigiyor, Mc Callum'unstratelikmantiginm
uygulamasmi
olanaksiz killyordu. Yeni
koyulan ithalat
kotalan yznden Continentalsahip oldugt1
ucuz
Lib-
ya
petroln evvelce planladigmm aksine Amerika BirlegikDevletleri pazarlarma sokam1yordu.
Demek ki petrol bagka yere gidecekti ve
bu
"bagka
yer" hl
kugkusuz dnyanin
en
rekabet
petrol
pazan
olan Bati Avrupa'ydi.
lkolarak Continental, Libya'dan
tagarcasma
bol akan petrol kurulu byk girketlere
ve
Avrupa'daki bagimsiz rafinerileresatt1. Continental
ynetiminden birinin sonradan ammsattigt
szlerle "Biz
Continental
olarak yepyeni
bir
girkettikve
bize dgen gidip
mcadele etmekti."
Ancak, girket
ok
az
esneklige sahipti
ve
bir de alicilarma
nemli
fiyat
imtiyazlari
sunmak du-
rumdayd1. Bu bakimdan
o
da nl
klasik
ikilemle, bagkalarina
bagimli olmak
ikilemi ile
kargi
karplyakalmitl. Yzy1hndng noktasinda,
William Melon artik Gulfi, kendine alt rafineri ve
dagitim sistemlyle, entegre
bir girkete
dngtrmgt.
Bundan
ama
gnn
birinde
girketi
Stan-
dard Oil
veya
bagka
biri
kargisinda
"izninizle"
demeye mecbur olmaktan kurtarmakti. Simdi,
aradan altmt;
yll getikten
sonra
Mc Callum
aym
geyiyap1yordu.
Bylece, 1960'tan
baglayarak yll girket Bati Avrupa
ve
Ingiltere'de
kendine
ait zincirle-
me
rafineri
ve
dagttim sistemini kurdu. Imkn buldugu yerlerde
bunlari devraldi. Imknsiz ol-
dugu zamanlarda da bunu
ige s1firdanbaglayarakyapt1.ncelikle benzin
yapmaya
elverigliolan
daha yksek kaliteli Libya
petrol, Continental'i
kendi benzin istasyonlari
gebekesini
kurmaya
zorlamigt1.
Buna ilaveten Continental stratejik yerlerde yerlegmigbagamsiz rafinericilerle
uzun
vadeli kontratlar da yapmigt1r.Ingiltere'de,
"Jet"
adi altmda
ucuz
yakit
satmaya
bagladt,
1964
yl-
lina gelinceye kadar, bagka bir deyigle Mc Callum'un
yabanci petrol
arama
igine girmesinden
on
altl yil
sonra,
Continental
yabanci
lkelerde Amerika'da
rettigi
petrolden
daha
ok
petrol retir
duruma gelmigti.Mc Callum'un evvelce planladigtadan ok
daha nemli
entegre bir
uluslarara-
si
irket
olmuytu.
Her biri bagimsiz zincirler halinde
organize
olmuy denebilecek bu girketlerin
remesi
piya-
sada rekabet baskilarmi artirdi
ve
dgmekte olan
fiyatt bsbtn
aaglyaekti. Bu
girketlerin
ba-
arisi
kendilerine petrol.veren lkelerde milliyetilik duygusunu
da kam11amigtir. Kisaca syle-
mek gerekirse girketler
en
ok, retim
zincirinin
en
utaki noktalannda; kuyu baglan
ve pompa
yerlerinde duyarli oluyordu.
Tketiciyle Flrt
Tketici,
zellikle
de motorlu
ara
kullanan ti.iketici,1950'ler
ve
1960'lar Amerika'smda,
ara
kullanmada
smir
tammlyordu,Savagstrasinda
yaanan
yokluklar
ve
karne ylllan
geride
kalmig,
uzak
bir
am
olup unutulmugtu. Su ylllarda rafineri ingaati
ve
kaliteye
gre
shuflandirmaya b-
yk yatinmlar
yapildL
Bu, petrol hacminin
de artmaslyla benz n satanlar arasmda etin rakebete
ve
sonuta
fiyatlann dgmesine yol att
Fiyatlarm dgg Amerikali srclerin
igine geliyordu,
zellikle
de sik sik
yaanan
"fiyat
savaglan"ndan
yararlaridiklan
zaman.
Her caddede
kpe bagma kurulmug benzin istasyonu
ope-
ratrleri gerektiginde
kendi blgesinde
brorler
dagitir, kendi fiyatlannm caddenin br
ucun-
daki istasyonun fiyatmdan
yanm
sent daha
ucuz
oldugunu bildirirdi. Fiyat
savaglannda
sonraki
516
1
ilk
fiyatarti1genellilde de daha byk girketlere
bagli
olmaylp, ikinci el pazardan
ucuz
kalmig
benzin
alan
b32Lmsizlarm
giddetli
itirazlyla kargilamrdi. Bykler
genellikleflyat savaglarmdan
hognut degildi
-zaman
zaman
fiyat yagmaciligi
yapmakla
sulandiklan oluyordu- byle bir du-
rumda
"bunu
yapmaya
zorlandik"
tutumuna
sigmirlard1.Ancak, protestolarma
ragmen, yeni
pa-
zarlara sizmak durumunda kallp saldirgan davrandiklan
zaman
byklerin
bazen fiyat
savagtm
i
baglattiklan da olurdu.
Rekabet her
zaman
bu dzeyde kalmaz, bagka
gekillerede
brnrd. En lyi hizmet veri-
lenler motorlu
ara
srclerlydi. Srclerin
sempatisini
devamh tutabilmek igin
elden
gelen
her
gey
yap1hyor,
lastikler
ve
benzin
kontrol
edilip
aracin
camlari yikamyor,
srclere iki bar-
daklarl
ikram
ediliyor
ve
bunlann hepsi de cretsiz
yapillyordu. Mgteriyi belirli bir
irkete
bag-
lamak iin 1950'li ylllarin bagmda kredi karti sistemi
1kanldt.
Petrol egitlerinin reklaminda
ve
mgterinin baglihgimperinlemede
televizyon
da byk
rol oynamigtir.Szgelimi
televizyonda
da kendi reklanunt
yapan
Texaco
Sirketi,
Texaco Ylldiz Tiyatrosu
ve
Milton Berle
ile
olan
Show'da, Metropolitan Operast'nm
programmi
izleyenlerden
ok
daha fazla seyirciyi ekran ba-
mda toplamigtit
Bu
girket
devamh seyircisi olan milyonlarca kiglyi "Arabamzi ylldizli olan ada-
ma teslim
edin" slogani altmda, kendi petroln kullanmaya zorluyordu. Texaco'nun yaptiklan
bununla da
kalmadi. lkedeki kirk sekiz eyaletin her birinde
ne
kadar dinlenme
salonu
varsa,
hepsini birden mgterilerinin
emrine
"tahsis
etti"
ve gururla
bunu
onlarm iyiligi
iin yaptigtm
sylemektende
geri
kalmadL
Benzine katilan katki maddeleri zerinde
de byk
yaygara
koptu.
Bunlann
amaci,
benzin
denen
rne, kimligini belirten bir marka yakqtirmakti ki bu
gereksizdi;
nk benzin, verilen
isim
ve
marka
ne
olursa olsun, eninde sonunda bir rn
veya
metaydL
Bir buuk
yilliksre
iin-
de, 1950'll yillann ortasmda,
en
st dzeydeki
on
drt pazarlamacidan
on

"primli
benzin"
satmaya bagladt
ve
bu alanda birbirlerini bertaraf
etmek iin byk
yangmalaragirerek rakipleri-
ne
kargi
egitll
sulamalarda bulundular. 11eride, hidrojen
bombasmm
ilk
denendigi ylllarda,
Richfield kendi benzininin
"hidrojeni
barig igin
kullandigi"
gibiok cretli
iddiada
bile
bulun-
mutur.
Aslmda bu pek de yadirganacak
trden
degildi;
nk
benzin
dahil,
btn hidrokarbon-
lar hidrojen ieren molekllerden olugur. Shell
Sirketi
de kendi rnn vmek iin kendi
TCPsinin
(tricresyl
phosphate) buji kirlenmelerini engelledigini, bu nedenle
"otuz
bir yll
iinde
gzlenen
en
byk benzin
geligmesi"oldugunu
iddia
etmigtir.Sinclairde kendi
Power-X'ini
(x
gclkonu ederek bunun
motor paslanmasmi nleyen katki
maddeleri ierdigini
iddia etmigtit.
Bu arada tekilerden
geride
kalmak istemeyen
Cities Service iddiada
bulunarak, bir katki mad-
desi bu
denli
iyi
oldugunu gre, kendisinin ok daha mkemmel be; katki maddesi ile
yangma-
ya
katilacaglm bildirerek
"5-0
Premium"u piyasaya
srd.
Yarigmayakatilan girket
sayisi
bylece
uzaylp
gidiyordu; ancak
kullandiklari katki maddesi
ne
olursa alsun bunlarm hepsi bir tek
ortak
noktada birlegmigtir.Katki maddeleri farkh
da olsa hepsi kendisine
ait olanm
"senelerce
sren
aragtirmalarm
sonucu
bulundugunu"
iddia
etmigtir.
TCP
ile reklamim
yapan
Shellbir yll linde
satigmi
yzde
30
attirmigtir.
Sirketin
bu baan-
s1m
teki girketler grmezlikten gelemezdi. Socony-Vacuum Mobilgaz dagitimcilanna hemen
"gizli"
bir memorandum
gndererek
TCP'nin kiyrnet ynnden pek bir
gey
ifade
etmedigi ve
ok gemedenoto motorlarmda
tahribat yapacagt hakkmda uyarida bulundu. Socony kendi
"ift
etkili" mobil
benzinine deginerek
".otia
benzer bir bagkabenzinin
daha
mevcut olmadigil"
iddiasinda bulundu. StandardOil of New
Jersey
ise daha da ileri
giderek TCP'nin bir pazarlama
uydurmacasi
oldugunu,
aslinda mevcut olmayan bir
sorunun tedavisi
iin ikanlmig hayali bir
ilag
oldugunu, buji kirlenmesi diye bir
geyin
artik hig grlmedigini
ilan
etti. Jersey,
kendi hesa-
bma, oktan dzeylerini
ykseltecek
bulugu "Total Power"m
tanitimimyapt1.
Tketiciler ide ken-
dilerine
sunulan
onca
degigik tr benzin kargismda
"normal"
veya
"standart"
benzinle
"yksek
oktanlt" Ye
"deneyden
gemig" primli benzin
arasmda
istediklerini
seme
hakkim
kazand11ar.
517
Zamanla, Mobil
Sirketi
piyasaya farkh trde
bir benzin
egidi
daha
srd
ki bu
"yks_ek
enerji
benzini"dir. Su yeni benzinin tanitimmi yaparken Mobil bu benzinin rafine edilme
igleminde,
"hafif,
dgk
enerjili atomlarm yerini
daha agir, yksek enerjili atomlara biraktigmi" sylemigtir.
Bunun sonucunda tketici
ister zevk
iin,
ister
arkasindan
gelen
veya
geldiginihayal
ettigi sr-
cye kendi biraktigt
tozu
yutturmak iin ok dogal olarak
"yksek
performansli" benzini, biraz
daha pahah da olsa
tercih
edecekti.
1964 yllinda ngiltere'de
tketicilerin
kalbini kazanmada katki maddelerinden
bagka
yn-
temler
de kullamlmigtir.Szgelimilersey
Sirketi
benzin pazarlanna
"yeni
bir yz"
kazandirmak
iin Esso Kaplani amblemini uygulad1
ve
"Deponuza kaplan koyun" slogamm
kullandi.
Kaplan
fikri Esso'nun tm pazarlama sisleminde ok yararli olup kapsamh bir firma isminin yerlegme-
sinde yardimci olmugtu. Ancak BirlepikDevletler'de
ilk
uygulandigt
zaman
hi de etkili olma-
migtir.Bir
Jersey
yneticisinin
acimasix
yargistna
gre
kullanilan kaplan amblemi, hi
de
yalogik-
h,
gzel grnml
deglldi. Kaplan
resminin
ilk kullamldig
gnden
beg
yll
sonra,
kaplan
amble-
mi
degigtirildi. Bu kez bir vakitler Walt Disney
Sirketi'nde
aligmig
gen
bir
sanatl tarafmdan
yeniden izildi. Dost
baktpli,
nepeli, sevimli, yardimci grnmde olan bu yeni kaplan saticlya
yararli olmuytu. Uygulama
sonu,
benzin depolanndaki kaplanm
benzin satmada diger btn
katki maddelerinden
daha
etkili oldugu kanitlanm1tl. Esso Kaplam'nm neden oldugu popler-
likten
tedirgin
olup Amerika'da bunu
kullananlarm
sayismm
arttigmi gzleyen Shell yneticile-
ri,
bu defa kendi
ylldiz katla maddeli TCP'lerinin ismini
szl
konugmalarda
"kedi
yavrusu
idra-
ri" diye
anmaya
bagladilar.
Yeni Bir Yam Tarzi: "Aya Giden Alti YanYol"
Petrolde olugan nne
geilmez
retim akigi yoluna
1kan
her
geyi
degigtirmigti. Bu
geligmeler
hibir yerde Amerika'nin kirsal kesimindeki kadar dramatik seyretmemigtir. Petroldeki bolluk
otomobilin yaygtnlagmasma yol
ati;
otomobilin yaygmlagmasi da yepyeni bir
yaam
tar21run
dogmastyla sonuland1. Artik bu-gerekten bir Hidrokarbon Adam
agi'ydi.
O gne kadar nce-
likle
trenle
yapilan
toplutagimacilik
Amerikalilar'i daha
ok yksek yogunluklu
gehir merkezle-
rine
baglamigken, otomobilin yaygmlagmasiyla
bu
yagam tarzi
kkten
degigti
ve
halk gehirden
aynhp banliylere akm
etti.
Sehirden
banliyye akm 1920'll yillarda baglarmysada, nceleri pek hizh geligmemigtir.
Yaklagik
on
beg yll kadar banliyye akin nce depresyon
sonra
da lL Dnya Savagiyznden
en-
gellenmigti. Banliyyeakmm asil baglangi
tarihi
1946 ylhdir. Su
tarihte
Levitt admda bir ingaat-
i
allenin
New York
City'yeyirmi
beg mil mesafede, Long Island, Hempstead kasabasma
gelip
burada drt bin hektarhk bir patates yetigtirilen
arazlyi
imara
amasi
ile
gehirden
banliyye
g
hizlandi. Bundan hemen
sonra
da buldozerlerle arazi
tesviyesi
yapildi, ingaat malzemeleri geti-
rildi
ve
kamyonlarla
tagman
bu
malzeme
yine kamyonlardan, yirmi
metre
araliklarla
araziye bo-
galtildi. Parsellenen her
arsaya ayn ayn
fidanlar, elma, kiraz
ve
her
zaman
yegil kalan agalar di-
kildi. Levittown adi verilen bu yerde 7990-9500 dolara mal olan evler yapildi
ve sayisi
zamanla
17.400' bulan evler de 82.000 nfusa
yuva
oldu. CiderekLevittown
savagsonu
banliy evle-
rinin ilk rnekleri
oldu
ve
Amerikan ryasmin
gereklegmigbir
parasini
olugturdu. Gvencesiz
dnyada Amerikan degerlerinin bir kamti yerine
geti. WilliamLevitt'in szleriyle "Kendine ait
bir
evi
ve
topragi olan
hi kimse komnist olamazd1. Bylebir kimsenin komnist
olamayacak
kadar
ok
igi vardt."
Banliy hayati hayret
verici
bir hizla
geligti.
Kisa
zamanda, ailelerin
teker tekeryaadigt
ev
tr
yayglnRgtl
Ve
1944'te 114.000olmasma
kargi 1950'de
l,7 milyona ulagt1.Sanki sihirli bir
elle, her
tr toprak
yetigtirilecek rne gre paralara
ayrildi
ve
bir zamanlar karnabahar,
ispa-
nak yetigtirilen, set
rnleri
veren
iftliklerin. elma, portakal, erik
ve
incir
yetigtirilen arazilerin
518
i
yerini
banliyler
aldi. Art1kevrede
ne
kadar eskiden
kalma
mlk,
yarig
yerleri,
p
ylginlan, te-
pelik arazi
veya
iplaklvarsa,
hepsi
birden parsellenip
buralarda
evler
yapildt. 1945-1954
ara-
si
banliylere
g edenlerin
sayisi
9 milyondur. Bu tarihtensonra
milyonlarca kigi daha bunlara
katildi. Tmyle dgnlecek olursa 1950-1976 arasinda
gehir
merkezlerinde
yaayan
Ameri-
kalilar'm
sayisi
10
milyon artmigken, banliylerde yagayanlann
sayisi
85 milyon artmigtir. 1976
y11magelindiginde
banliylerde
yaayan
Amerikalilar'm
sayisi
gehir
merkezlerindeveya
kirsal
kesimde yagayanlardan daha fazlaydt Zamanla banliyleri her konuda,
mimari
degerleri
a1sma
kadar eleptirmek entelektel kipilerin modast
haline
geldi.
Ancak,
yine
de
yuvalanm buralarda
kuran milyonlarca
kigi in banliyler
degerini yitirmedi.
ocuk
yetigtirmeye elverigli
oldugu,
mahremiyet, otonomi, mekn
sagladtgt, ocuklara
oyun
yeri, okul yapildigi
iin
ve
daha gven-
celi olmasi baktmmdan tercih
edildi ve
depresyon
sonu ve savagsonrasi
Amerika'smm adeta
bir
iyimserlik
ve
mit cenneti
oldu.
Banliylere
akm, otomobili artik gerek
bir ihtiya haline
getirdigindenkirsal
kesimin
oto-
mobillere
gre
yeniden
dzenlenmesi
gerekti. Yeni oluganbu Amer ka'nin alak siluetinde ban-
liylerde yagayanlann gereksinimlerini kargilamak lin yeni yeni
messeseler kuruldu. Serbest
park
yapmaya
elverigli genig topraklarda aligverigmerkezleri kuruldu
ve
buralar
tketicilerve
perakendeciler
iin
stratejik
dikkatler n
yogunlagtigtbirer
merkez
haline geldi. 1946ylhna gelin-
ceye
kadar
tm
Amerika
BirlegikDevletlerl'nde sadece sekiz aligverigmerkezi vardt. lkbyk
planh, perakende ahyverig merkezi 1949 yllmda Kuzey Carolina,
Raleigh'da inga edilmigtir.
1980'lerin bagma kadar
aligverigmerkezi
sayisi
yirmi
bin byk
allyverig
merkezine
ulagtt ve
pe-
rakende
satiplann
yaklagik
te ikisi
buralarda yapilmaya
baglandi. Tamamen kapali, klimali ilk
magaza 1955'te
Minneapolis'te ailmigtir.
"Motel" kelimesinin
ilk
olarak Califomia,Obispo'dakiSan Louis'de duyuldugu ve
daha
ok
demiryollan yalanindaki benzin istasyonlar1yanmda kmeler halinde kurulup
geligtirilen
kabinler iin kullanildigt saniltyor. Ne var
ki benzin
agimn
bir eseri olarak dogan
motellerin
iti-
han
nceleri
hi de vnlecek
gibi
degildi. Nitekim 1940 ylli sonlarinda FBl Mdr
J.
Edgar
Hoover
motellerin
birer "Cinayet Kampi"
ve
"Batakhane
ve
Ktlk Yatagi" oldugunu syleye-
rek halki uyarmigti.
Ikenin
gvenligindensorumlu
olan bu kipi buralann
ya
gayri
megru
seks
iligkileri
iin
kullamlan randevu
mahalleri
ya
da canilerin saklanma yeri oldugunu sylemigti:
"Sicak
YastikTicareti" dedigi
bu yerlerin getirecegi yakm tehlikelere deginen
ve
bu
konuda hal-
ki
uyaran
Hoover, bazi
motellerdeki
kabinlerin seks amactyla bazen bir
gece
iinde
on
alti
kez
bagka bagka
mgterilere kiralandigim bile sylemigti.Ancak, Amerikan
ailesi
savagsonu
yillarda
gezmeye
meraksarmigtt
ve
otomobilli
geziler
artik onlar iin bir ihtiya olmuqtu. Bu
ihtiya,
so-
nunda
motellere saygmlik
kazandirdi.
Sonraki ylllarda, 1952'de
iki
mtegebbis Memphis'te
"Holiday lnn" admda bir
tesisat1. O gnden
sonra
da, her
yerde mantar gibi birok
motel
tre-
di. Arabalarm arka
koltugundaki
ocuklarm yorgunlugu, huzursuzluk ve
yaramazligindan sab-
nn sonuna gelmig
anne-babalar
iin moteller
tani aramlan yerlerdi. Uzun bir araba yokulugun-
dan
sonra akgam
vakti yolun ta
tesinde
yegil
1pkh
Holiday lnn
yazismi
gren anne-baba
iin bu
igaret
son
derece istenen, riefes almalanm, rahata kavugmalanni, hatta
kurtuluglarmi
mjdele-
yen
bir igaretti. Tm Amerika
apmda,
ailenin
her ferdi iin bol
yer
bulunuyor, odalar gerektigi
ekilde televizyonla,
her biri paketlenmig sabun kahplanyla
ve
hatta
"sihirli
parmaklarin" yerley-
tirdigi
yayh yataklarla
dgeniyordu. Ayrica, odalann
digmdaki
koridorlarda otomatik buz
ve
kola
makineleri bile vardi.
Geziye
ikanlar,
ister kendi banliylerinde kisa bir
gezi
iin, ister
uzun
bir yolculuk
iin
orada bulunsunlar, sonunda ack1p yemek yemek
istiyordu.
Bu nedenle bunlann
doyurulma igi
de dgnld
ve
yiyecek
egitleri
tamamen
bu kogullara gre ayarlandl. lkedesrcler
iin
arabalanni sokarak girdikleri
ilk
restoran, Royce Hailey'nin "Pi Stand" adinda 1921'de Dallas'ta
atigt restorandir. Ancak 1949'da
ilk
olarak
iki kardeg, McDonald karde ler California,
San Ber-
519
\
nardino'daki restoranlarmda arabalara servis
yapma
sistemine
son
vererek, bu
igi
yapan garson-
lari
igten
tkard11ar ve
mendeki
egitlerimmkn oldugunca azaltip yeni bir yiyecek
sistemine
getiler.
Zincirleme seri-yiyecek sisteminin
tamtimmt
yaptilar.
Fastfood
(abuk
ylyecek}
agL ISe
ashnda 1954'te, krema
makines
saticisi
olan
Ray
Crock
ile McDonald kardegler
tarafmdanbag-
latildi. Kurulugunun ertesi ylh
da
bu ekip Chicago'nunbir banliysnde
yeni buluglarla, McDo-
nald'stesislerini
ati.
Hikyenin
gerisini
ise herkes biliyor.
Artik Amerika
tam
bir srcler
toplumuolmugtur. California'daki OrangeCounty'des-
rclerin
arabalanndaoturur
halde, digan 1kmadan
"dnyanm
arabayla girilebilen
en
byk ki-
lisesinde" dini ayinlere katilmalar1bile mmknd. Texas'ta bir devlet koleline kayit iin
gittigi-
nizde
bunu arabadan
inmeden, arabayla
girdiginizkay1tbrosunda
yapmaniza
izin veriliyordu.
Arabalarla girilen byk
sinema sahnelerinde filmler gsteriliyordu.
Sonbaharm
ilk gnlerinde
otomobil
modasmdakiyenilikleri sergileyen gsteri
salonlarmdamodanin yeni buluglar1halka
sumiluyor,bu
gn milli bir kutlamaya dngyordu. Detroit'in
en son
buluglanni
seyre
gelen
tm
halk hayranliklarmi
"ooh", "aah"
sesleriyle ifade edlyordu. Buyeniliklerden arabalan rten
oto-rtleri, ok miktarda krom kullanma
veya arabalarm
daha
uzun
kuyruklar1
zellikle
say11-
maya
deger. Su kuyruklar
artik arabalarm arkasma yerleptirilen
tmaydinlatmasistemini iere-
cek gekildeyap111yordu:
"ok
byk
olan
bu kuyruklarin
aracm
hareketini
stabilize
edip etkile-
digi" fikri de
zaman zaman tartigthrdt.
Arabadan
anlayan
birinin benzetmesine
gre
"bu
durum
arabadakileresanki
havada
uuyormuy
gibi" bir his veriyordu. Tabli ki bu sadece bir grt
ve
araba
karada
yryordu.
Lastigi zemin stnde kaylyor, her
uzun
mesafede
viziltill
sesler ikan-
yor
Ye
yolcularmi igten
eve, evden
ige
tagiyor, seyyar
bir
olis
iglevinigryor, seyahat
halinde
sa-
tic11ara kolayhk sagliyordu. Amerikall ailelerden yzde
doksani
tatilearabayla gidiyordu. 1964
yllmda artik
gansli
srcler arabadaki
cep
gzne Amerikall bir benzin istasyonunun
kendileri-
ne
cretsiz
verdigi bey milyarmci yol haritasim
sokar
duruma gelmigti. Kk
ya taki genler
nce araba grenim permisi
sonra
da
src
ehliyeti
almaya
zen gsteriyor, kendi arabalarimn
"tekerlegi"
stnde srp
gitmeyiolgunluk
ve
baglmSlzltklarmm
sembol
saylyordu.
Otomobil
genler iin arkadaylarlylabulugmak, lazlarla ikmak, cinsel bilgi
kazanmak
ve
flrt konularmda
son
derece
part bir gereksinim olmugtu. 1960'larda yapilan bir
anket
Amerika'da evlenme
teklif-
ler nin yzde 40'mm bir otomobil
iinde
gerekleptigini gstermigti.
Bu yeni
yaam
tarzmm atardamarlarlyla
toplardamarlanyollar
ve
karayollarlyd1.Ve burada
da,
diger birok
yagam tarzmda
oldugu gibi kamuoyu
part
olan bu geligmeyi desteklemigtir.
1947'de California'da benzin
vergisinin artitilmastyla derhal LosAngeles
evre
yolunun ingaati-
na
baglandt
ve
ahymalar
ciddlyetle srdrld. Elegtirilere
sebepolan "Kavgaklar" dahil
teker
teker
her
evre
yolu
tek
bir byk sisteme
baglandi.
Aym
sene,
New
Jersey'de
ValiAlfred E.
Driscoll bir
a1)
konugmasmda, kendi
eyaleti iindeki
byk
toplumungrnmn hayali ola-
rak
izdi
ve
bunun Garden State'de bir utan
br
uca
uzanan
bir
geig
yolu oldugunu, bu
geig
yolunun
savag sonu
yillarda New
Jersey'itehdit eden tikamkhgave
devainh
trafik
karmagasma
son
verecegini syledi. Aynca bunun
motorlu
tagit
srcleri iin
yolu bir
saat
on
dakika kisalta-
cagmi
belirtti. Vali DriscolPa
gre hibir
gey
New
Jersey'ingelecegiaismdangeigyolundan da-
ha nemli olamazdi,
ingaat
1949'da, eyalette
byk
cogku
Ve
heyecana
neden
olarak bagladi: "Mucize
yol"
ve
"bugnden
inga
edilen
yarmm
karayolu" diye
tammlanarak
halkm
destegini kazand1. O gnler-
de ingaatlarda,
ingaat baglamadan nce fazla bir
evre
incelemesi
yapilmlyordu
ve
ingaat
gerek-
gesiylemahkemeye
bagvuru uygulamasi yoktu. Amerika'da nemll
geylerinabuk
yapilabilece-
gine
dair bir
inan hkimdi. Su nedenle
tm
igler, ilk
planlamadan para.denen kulbenin
yapi-
mma
kadar iki
ylldan
daha
az
bir srede
tamamland1.
Agill;
kutlamasmda bir kahvalti verildi. Bu
kahvaltmin
tm
ayrintilari Amerika'mn karayolu
menleriustast, restoran
sahibi byk
a i
Ho-
ward
Johnstarafindan
dzenlendi.
520
New
Jersey
Geigikisa
srede
Birlegik Devletler'in
ve
belki de dnyanm
en
ok
i;
yapan
geigyolu olmuytur. Eu geigyolunda kulbeler
ikig
3'teki Walt Whitman, Thomas Edison, Dol-
ley Madison, Vince Lombard
gibi
dinlenme
yerlerinde
kurulmugtu. Bir de st portakal rengi
damla kapli Howard
Johnson
restoranlan yapilmigti. GeigyolununailigmdaValiDriscoll
gyle
demigti: "Geigyerleri, New
Jersey'in
faturalari, sosis
tezghlan
ve
bir ylgm gereksiz teberi
ara-
smdan siynhp motorlu
ara
srclerine
tm
gzell giyle
grnmesinisagladi."Ancak, src-
lerin hepsi bu
grge
katilmlyordu. teki
geig
yerleri
gzel sayllmaktanok
uzakti. rnegln
ConnecticutMerritt Parkway, New YorkTaconie Parkway gibi
yerler
eleptiriliyordu. Eleptirilere
bakihrsa "Arazinin
temel izgileri,
engebeler
btnyle
gzden
saklanamazd1.
Sehri
1plak
ola-
'
rak
gzler
nne sermek
ok
zor
bir iyti. Buna ragmen New
Jerseygeigyeri bunu
yapmayi
ba-
armigt1."Bu gei;
zellik
amaclyla degil, htz
ve
kolayhksaglamak iin yapilmigt1. Bylece Hidro-
karbon Adam'm bir yerden diger bir
yere
abuk gitme gibi acil bir ihtiyacma
cevap
vermigtir.Ay-
nca
bu
bitmeyecekmig
gibiuzanan
bir labirenti kisaltan
tek
kestirme yoldu.
1919'da D. Eisenhower, motorize askeri kuvvetlerini BirlegikDevletter iinde
sevk
edecek
tek
bir
yol
sistemi bile bulamamigti. Bu konu
onu
gelecegin
motorlu
ara
yillan iin
ne
yapilab -
lecegi hakktnda
uzun uzun
dgndrmgt. Bu
tarihten
otuz yedi yll
sonra
1955'te Bagkan
Dwight
Eisenhowerlkeyi bir utan
br
uca
aprazlama
kesen 41.000
mil
uzunlukta bir sper
karayolu sistemi kurulmasim ngren Eyaletlerarasi Karayolu Yasasi'ni imzallyordu. Mastafin
yzde
90'l
federal
hkmete
kargilamyor,
paranin gogu
zel olarak bu
igle
grevlendirilmig bir
karayolu
trst
fonundati geliyordu. Paranm kaynagt benzin vergileriydi. Su proje
ileride
"kara-
yolu lobisi" olarak bilinen
ve
otomobil yap1mcilan, eyalet hkmetleri, kamyonculari,
araba
alim
satimcilan, petrol
girketleri,
lastik
girketleri,
sendikalar
ve
emlakilardan
olugan
byk bir
koalisyonun aktif destegi
ve
ilgisine sahip oldu. Amerikan Araba Park Birligt bile bu koalisyona
katildt
nk
yol
ne
kadar
uzun
da olsa, srcler eninde sonimda gitmek istedikleri
yere var
racak
ve
arabalarmiparketmek
isteyecekti.
Eisenhower de eyaletlerarasi projeyi bazi
gerekelerle
desteklemigtir.
Gvenlik,tikamkli-
gm
giderilmesi,
etkisix
nakliye sisteminin sebep oldugu milyarlarca
dolarlik
para
kaybi
ve
Soguk
Savafm
en
korkun
tehlikelerinden
biri sayllan sivil
savunma gereksinimi
bu gerekelerden ba-
zilandir.
Eisenhower,bu.
konuda
punlan
sylemigti: "Kentlerimize bir
atom
Saldirist
yapilmasi
halinde, yol gebekeleri hedef alinan
hlgelerin
ok abuk
bogaltilmasim mmkn kilacak
tarzda
inga edilmelidir." Sonuta
gayet
saglikh bir
projeyle
ige
girigildi.naatmkapsami endstriyi
gu-
rurlandirmig, dikkatleri
eken
fevkalade kiyaslamalar
yapmasma
Sebep
olmuytu. Eisenhover d-
gncelerini gyle
ifade
ediyordu: "Bu sistemin kaplayacagi mesafe
toplami
Amerika'daki
tm
otomobil
sayisimn
te
ikisini
alacak
byklktedir. Bu yollan yapmada
kullanilacak
beton har-
c1ylaseksen
adet
Hoover Baraji
ve aya
uzanan
alti
yan
yol yapilabilir. Bu ingaatta, buldozerlerin
kaldtrdigi p
ve
kayalar btn Connecticut't almigsantim kaplayacak kadardfr. Sava
m
bitimin-
den beri hkmet n
yaptigi
hibir
girigim
Amerika'nin
grnmn
bu denli degigtirmemigtir."
Eisenhower'in bu
szlerinde abartma yoktu. Arada
geen zaman
iinde Amerikalilar
ve
Ameri-
kan mallari
glttike
uzaylp
giden
yol
geritlerindeyolculuketmeyi tercihetmig, bu yzden
toplu
halk
tagimaciligLna
ve tren
yollarma ragbet azalmigti. Uzaylp glden bu yillar iinde daha byk
olan
geylere
daha lyiymig gzyle bakildigt
glbi,
daha
uzun ve
daha genigolantara da
aym
gzle
bakiltyordu.
Artik petrol Amerikalilar iin oturma odalarmda bile yagamlannin bir
parasi
olmuytu.
Amerikan
nfusunun
yzde
60'mdan fazlast
her hafta yaymlanan The Beverly Hillbillieskome-
disinin
mptelastolmug, 1962'de hemen ilk gsterildigt andan itibaren
en
ok ilgi
ekenshow
olup senelerce liste bagi kalmigti. Bu show
daghk
yerde
yagayan ve
bir
gn
n bahelerinde pet-
rol bulan Clampett allesinin yksdr. Petrol bulduktan
hemen
sonra
aile Hooterville kasabasi-
ni
terk
edip Beverly Hills'de bir malikane
satm
alir. Bu show'da
"byk
kent detleri" espriyle
521
kangik hafife
ve
alaya almir. Bu show
ve
sevimli petrolmultimilyonerleri seyircilerin
sadece
hay-
ranligim
kazanmakla kalmamig,
oyundaki
garki
da dillerden dgmez
olmugtu.
Gelin,
Jed
isimli
adamm yksn
dinleyin.
Fakir bir daghyken
ocuguna
bakamazken,
gnn birinde
Birden,
Yerden,
kpkl
sivi
flykirdi...
Bu petroldl
Ham petrol,
Siyahaltm,
Texas
ay1...
The BeverlyHillbillieskomedisi her
trl
kutlamayi hak
etmigti.
nk
gerekten
de
pet-
rol, sadecegansli
Clampett
allesi iin
"slyah
atm" olmakla kalmamig,
tketiciler
iin de, mm-
kn k11digt
onca
geyle,
endstri dnyasmi zenginleptirmigtir.Ancak, yine de akillara
talulip
kalan
cevaplanmamig bir
soru
vardi. Hidrokarbon Adam'm bu
denli
dayandigL
petrol
akimi acaba
ne
dereceye
kadar gvenilirdi? Bunun riskleri neydi?
Yeni Bir Kriz: "Nkseden Karabasan"
Misir'm Cemal Abdl Nasir'mm petrol
yoksa
da askeri kuvvet
vardi.
Simdi
Nasir'm
tm
ama-
ci
1960'larda
Arap dnyasimn gznde kaybettigi prestijini yeniden kazanmakti. Israil'in
1956'da kazandigt meydan
savagi
baanlanmn intikammi
almak istiyor, bunun iin israil'in
"tas-
flyesi"agnlarmi
durmadan yinellyordu. 1956'da kazandigi nihai zafer, ahsma
olan
gvenini
bsbtn
artirmigtir. Aynca, Israil'ekarpt terorist saldmlan dzenleyen Suriyetarafmdan
da bu
ynde
baski
gryor, askeri ynden yetersiz
izlenimini
vermemek
iin, Suriye'nin kigkirtmasina
itiraz etmiyordu. Bu nedenlerle, 1967 Mayis aymda Nasir, 1956 Sveygkrizinden beri grevde
olan Birleoi; Milletlergzlemcilerine
Misir't terk
etmelerini emretti. Israilgemilerinin Akabe
Krfezi'nde seyrine engel olmak
iin Gney'deki Elat limanim kapadt
ve
srail'inpetrol
ithalini
kesintiye ugratacagtm syleyerek bu lkeyi
tehdit
etti.
Bununla da kalmaylp Sina'ya yeniden M1-
sir
kuvvetleri gnderdi. rdnKrall Hseyin
bu
agamada 1kacak
bir
atigmada
kullamlmak
zere kendi silahh kuvvetlerini Misir'in emrine verdi. Bunun zerine Misir rdn'ehavayoluy-
la asker
ve
askeri malzeme gndermeye bagladi. tekiArap
lkeleri
de Misir'a kendi askeri kuv-
vetlerini gnderdi
ve
henz
gndermemig
olanlar da bunu planlamaya bagladt.
4 Haziran gn
rdnyeni olugan
rdn-Misir
askeri antlagmasma
imza
atti.
Arap askeri kuvvetlerinin kendile-
rini
sardigini gren srailliler in ember giderek darahyordu.
Ertesi sabah, 5 Haziran gn saat sekiz sularinda srailaskeri gleri
dgmandan evvel dav-
ranarak
taarruza
getiler
ve
reaksiyonlanm bu gekilde gsterdiler. BylecencArap-Israil Sa-
vagi
veya
Alti GnlkSavag
baglamigoldu. Igekumar
oynar
gibi girigenisrail
savagm
daha
ilk
sa-
atlerinde
Misir'in
ve ona
bagimli teki
devletlerin tm hava
kuvvetlerini
yok etmeyi bagardi. Ha-
vadan kazandigt bu zaferle kendisini
garantlye
alan Israilkuvvetlert Arap ordulanm geri pskrt-
t. Gerek gudur ki, Misir
ve
rdnbakimmdan Alti
Gnlk
Savaq'm
sonucu
ilk
gn
iinde
kesinlikle belirlenmigti. Sina'dakiMisir kuvvetleri kmgt. 8 Hariran
tarihine
kadar, IsrailOr-
dusu Sina'yi
tam
anlamiyla
iggal
etmig, bu arada Nasir'm ifadesine
gre Misirblar'a ait
ne
kadar
malzeme
varsa yzde 80'ini
tahrip
etmigve
Svey; Kanah'nin dogu k1y1stnaulagmigt1.Bunu izle-
522
yen
birka
gn
iinde de acele ateykes
uyguland1.
Bu savaglaSina yanmadasi
srail'inegemenligi-
ne terk
edilmig, Kuds'n
tamami,
Bati klyisi
ve
Golan Tepeleri Israilhkimiyetine
gemigtir.
Araplar arasmda "Petrol denen silahl" kullamma sokma fikri
on
ylli agkm
sredir tartigil-
maktaydt
Simdi
bunun
iin bir
nrsat
dogmuytu. 6 Haziran
tarihinde,yani arpigmalann bagladt-
gmm
ertesi
gn,
Arap petrol bakanlan, Israil'edost
olan lkelere petrol ambargosu uygulama-
lari
iin
resmen agn yapti. Su agri
zerine Suudi Arabistan, Kuveyt, Irak, Libya
ve
Cezayir,
BiflegikDevletler'e, ingiltere'ye
ve
daha
ihmli
olmak
zere Bati Almanya'ya petrol sevkini dur-
durdular. 7 Haziran
tarihinde
Ahmed Zeki Yamani Aramco
girketlerine
bir duyuru yaparak "O
andan itibaren Amerika BirlegikDevletleri'ne
ve
BirlegikKralhgapetrol
sevk etmemelerini" iste-
di. Aynca,
bildirisinde
pu
szlere de
yer
vermigtir: "Bu talimati
tamamitamamma
uygulamamz
gerekiyor.
Eu
iki lkenin
topragma
bizim petrolmzden bir damla
bile girmesi halinde girketi-
niz bundan ciddi gekilde sorumlu
tutulacaktir."
Petrol
ihra eden lkelerse
belli bagh gelir Raynaklan olan petrol
ihracatim
niin bile
bile
durdurmalan gerektigni anlamamiglardi. Bu lkelerin bazilanna gre kararm asil kaynagi
kendi
simrlan
iinde
oluganpetrol
iyilerinin
grevleri,
bagkaldirma
ve sabotaj gibi
bazi huzursuzluklar-
di. Bu
lkelere
gre
kararda
etken olan nedenlerden biri de
artik
politik nfuzunu losmen kay-
betmig de olsa, Nasir'm yeniden
transistrl
radyosuyla
kitleleri
ve
sokak kalabaliklanni hareke-
te geirebileceg
korkusuydu. Bu
konudaki
en
byk huzursuzluk
yabanci petrol girketi
perso-
nelinin
byk halk kittelerinin
saldinsma ugradigi Libya'da yaandi. Burada byk bir tahliye
programi
uygulamyor,
her
yanm
saatte
bir Wheelus'dan kalkan uaklar bat1hpetrol
iileri
ve
ai-
lelerini kendi
lkelerine gtryordu. Suudi Arabistan
ve
Kuveyt'te de retim sik sik grevler
ve
sabotaj yznden
kesintiye
ugramigti.
8 Haziran
tarihinegelindiginde
Suudi Arabistan'dan saglanan petrol akimi yzde 60
ora-
mnda
kesildi.
Suudi
Arabistan
ve
Libya'da retim btnyle durdu. Abadan'daki byk ran
ra-
finerisi, Irak gemilerindeki kilavuzlann
Sattl
Arap
suyolunda
ahmak
istememeleri yznden
kapandt
Ortadogu
kaynakh petrol byk kaylp vermigti
ve
btnyle alindiginda kayip
miktari
gnde
alti milyon varili bulmuytu. Bunun tesinde
lojistik
durum da de hem mdahaleler
y-
znden
hem de 1956'da oldugu gibi Svey) Kanah'nm
ve
SuudiArabistan'dan Akdeniz'e gelen
boru hatlartmn kapali oluguyznden
tam
bir karmaga iindeydi. 27 Haziran tarihinde konugan
Amerika BirlepikDevletleri ligleriBakan Yardimcisi"Bu kriz 1956-57 Svey; olaymda
yayanan
krizden daha ciddidir" diyecekti. O
zaman
Kuzey Irak digmda, higbir
byk retici lke petrol
kapisim kapamamigtl
ve
sorun tamamen
bir nakliye sorunundan ibaretti.
Simdi
ise Bati Avrupa
petrolnn
drtte Ortadogu
ve
Kuzey Afrika'daki Arap
blgelerinden geliyordu ve
bu bl-
gelerin yansinda retim durdurulmugtu. Bu nedenle
o
gnlerde
Avrupa
ok
ciddi boyutta acil
petrol kitliglylakarplgmigt1.
Haziran
ayi
sonunda
ve
Temmuz'un ilk gnlerinde
ise Nijerya'da i
savag
bagladi. Eu
lke-
de petrol retiminin
yogun oldugu
yer
lkenin Dogu Blgesi'ydi. Su
blge,
hkmete dgen
petrol gelirlerinden
kendisine daha byk
pay
verilmesini istiyordu. Nijerya hkmeti ise bu
is-
tege
hayir
yamtml
verdi. Petrol
gelirleri
zerinde
oluguyor gibi grnen mcadelenin altmda
as-
lmda kaynagi
ok
derinlere
uzanan
etnik
ve
dinsel farkliliklaryatlyordu. Kendisine Biafra adim
veren
Dogu Blgesi Nijerya'dan aynldi.
Nijerya hkmeti
tm
petrol
ihracatma kargi ambargo
uyguladt.
Sonuta meydana gelen anlagmazhklarda
durumun bu denli krit k
oldugu gnlerde
dnya
pazanndan gnde 500.000
varil
petrol
daha
eksildi.
Dikkatlerin hemen tmyle Vietnam'a yogunlagtinlmig olmasmdan, Amerikah st
dzey
siyasetiler,
Alti Gnlk
Savag konusunda
siyasi
koordinasyonu
ok
kisa
sreler
iin
geerli ol-
mak zere yaplyorlardt. Su yzden katihmcilar buna
"gezici
zar
oyunu" aditu vermigti. Siyaseti
daha etkin koordine etme abaslyla Bagkan
Johnson
zel bir Ex-Com
{eski
yelerden olugmuy
komisyon) kurarak bagkanhga
Mc George Bundy'yi getirdi. Bu komisyon
John
Kennedy'nin K-
523
ba
krizinde yararlandigi
ve
daha
sonra
"BilinmeyenEx-Com"diye amlan modele gre
kurul-
mutu.
Bu komisyon vaktinin
ogunu
Svey; Kanall'nm kapanmasinm
ne anlamageldigini
d-
nmekle
geirmigtir.
Bu
ara,
petrol
girketleri
acele bazi zorlaylc1
kararlar almak
zorunda
birakil-
di. Washington'daki ligleri Bakanhgl'ysa, b r kez daha Kore Savagi'nda uygulanan modele
geri
dnerek, iki dzine Amerikan
petrolgirketindenolugan
Yabanci Petrol
SaglamaKomisyenu'nu
yeniden
ihya
etti.
Karara
gregirketlerin
ortaklagalojistikplanlama
yapabilmesi
ve
Avrupa'ya bir
kez daha
petrolde kalkmma
gansi
verilmesi iin,
gerektiginde
antitrst
yasalan asklya
almacakti.
Bu komisyon 1951-53, Iran'mmillileptirilmekrizinde
grev
yapmig
olan
komisyondu. Komisyo-
na
danigman
olarak atanan bir hukuku
nceki krizlerde
de syledigi gibi bu komisyon
iin py-
le
sylemigtir:
"Bu bir ke2
daha
yaganan
kt bir
ryaya benziyor."
Komisyon
gu varsayima
dayandmlarak
kurulmutu:
Sanayilemig
lkeleri
temsileden
lkti-
sadi igbirligi
ve
Geligtirme rgtPetrol Dairesi, bir kriz halinde, 1956 yllmdaki
"Svey; Siste-
mi"
gibi
bir
sistemle olaganst
hal beyanmda bulunup
petroln batih
devletler arasmda
tahsis
ve
dagitimini koordine edecekti. Ancak, Amerika BirlegikDevletleri byle
bir girigim
talebinde
bulununca, kendi
dzenlemelerini kendilerinin
yapabilecegindenemin olan
birok
OECD dev-
leti buna kargi ikti. Amerikall
yetkililer
bu itirazlar
kargismda
donakalmigtL
Adalet Bakanhgi,
Olaganst
durumun
mevcut
oldugunu belgeleyen bir OECD karan olmadika, Amerikan
gir-
ketlerinin birbirleriyle ighirligi iin
gereken
antitrst yasasmdan feragat edildigini
gsteren
bit
belge vermeyi reddetti. Ancak, Amerika BirlegikDevletleri
OECD
belgesi olmadan Amerikan
petrol
girketterinin
yabanci petrol
girketlerlyle
haberlegemeyecegi hakkmda OECD'yi uyardiktan
sonradir ki bu rgt, oybirligiyle
"acil
olan
tehdidin"meveut
olduguna dair gerekli belgeyi
ver-
di.
Bylecehem Amerikan
ve
hem de uluslararasi koordinasyon
nlemleri uygulanmaya kondu.
Yine de, oylamada hazi
lkeler
ekimser
kaldilar. Bunlar Fransa, Almanya
ve
Trkiye'dir.
Su konu
zmlendikten
sonra
temel
sorun
olarak bir kez daha
tankerler
ve
loiistik
soru-
nu gndeme
geldi. Petroln normal akigt mutlaka saglikli bir dzenlemeyle yeni
bagtan
organi-
ze
edilmeliydi. Arabistan kkenli olmayan petroln ambargo altindaki lkelere
(veya
Birlegik
Devletler sz konusu oldugunda krfez kiyismdan Dogu Klyist'ria)nakline karar
verildi. ncele-
ri BirlesikDevletler'e, ng ltere'ye
ve
Almanya'ya gnderilmes
planlanmig Arap
petrol ise daha
bagka
yerlere gnderildi. Sveyg Kanall'nm
ve
Akdeniz
boru hatlanmn kapanmasi, 1956'daki
ortami geri getirmig,
yolculuklar mitBurnu dnlerek
yapildigmdan
ok
daha
uzamigtl.
Bu
durum
tankerler
iin kugkusuz byk zorluklar getiriyordu. BP nakliye reorganizasyonunu
programlan yeterince abuk
kaydedemedigt iin
o
denli kompleks bir hale
getirmigti ki, bu yz-
den
yeniden kalem kgida dnmgt. Yine de artik
ok
uzamig
olan yolculuklann gereksinimle-
ri tahmin edildiginden
daha
kolay kargilamyordu.
Bunun sebebi 1956 Sveys krizinden beri
-
"Spertankerlerin" geligtirilmigolmasma baglidir.
1967
tarihine
kadar, Svey; krizinden sadece
on
bir yll
sonra
1956 yllmda yapilan
tankerlerin
beg kati byklkte
tankerler
yap11migt1. Ayrica
Japonya'daher biri 300.000
ton
agirliginda alti spertanker inga edilmigti. Her biri 1956'daki
standart
tankerlerin
yedi kat byklgnde olan bu
tankerler
servise sokulmaya hazir, ranKr-
fezi
ve
Avrupa arastnda seyretmek zere bekletiliyordu.
Onca endieye
ve
gvensizlige
karm sorunlann nceden
tahmin
edildigt kadar ciddi
ve
tehlikeli
olmadigi anlagilmigt1.Arap
lkelerindeki
heyecan giderek durulmug
ve
Arap ihracati-
lar retimlerini
yeniden igletmeye soktuktan
sonra,
Arap kaybmin
en
okgnde 1,5milyon va-
ril
odugu
anlagilmigtL
Bu ambargolu lke BirlegikDevletler, Ingiltere
ve
Almanya'ya
normal
-
olarak
giden
Arap
petrol
iniktandir.
Eksik
kalan bu 1,5
milyon
varil petrol ok kisa srede stok-
lardan
ahnarak
ve
zamanla,
bagka bir yerde ek retim yaparak pekl
telafi
edilebilirdi. Yedi
yll
nce, 1960'ta ABD Milli Gvenlik Konseyi Amerikan kapali retimini "Ortadogupetrolnn
verilmemesi halinde Avrupa'nm dayanacag1 temel faktr"
olarak tammlam14ti.
Su
varsayim
1967de bir kez daha kamtlanmigti. Bazi Amerikan hkmetlerince
ve
Texasli
bagimsizlarca
524
ne srlen
"dzenleme"
savunucusu
grgler yeniden destekleniyordu. Amerika'nm elinde
(kamuoyuna
aiklandigi kadar byk olmasa da)
gerektiginde
hemen
retime sokabilecegi b-
yk bir
rezerv
mevcuttu. TexasDemiryolu Kurumu
ve
teki lkelerdeki
paralel
kurumlar hari
Amerikan petrol retimi gnde yaklagikbir milyon varili buluyordu. Venezuela'da retim
artigi
gnde400.000 varil,
tran'inki
200.000 varili
bulmugtu.
Endonezya ise retim miktanni
artirma
yolundaydi.
1967 Temmuzu'nda, yani Alti Gnlk Sava; zerinden
sadece bir
ay
gemigken
"Arapla-
r'in petrol silahinin
ve
ambargo uygulamasmm" baansiz oldugu
anla
lld1.
Mevcut
petrolyeni-
den
ihtiyac1
olan yerlere dagitilmaya baglandi. Yabanc1Petrol Komisyonu enformasyon
ve
danig-
manlik rol
stlenmeye
ba]adt. Ortaklagaoperasyonlar
ve
antitrst muaflyetlerinde bagvurulan
resmi aciliyet mekanizmasma bir kere bile bagvuru
gerekmedi.
Kendi baglarma hareket eden
uluslararasi girketler durumu idare etmeyi bagarmiglardt.
Sonuta
en
fazla
zarar
gren
lkeler
ambargo
uygulayan
lkeler oldu. Bunlar
sonu
alma-
diklan bir hi
ugruna gelirlerindenok
gey
vermiglerdi. Bundan
bagkabu igin
faturasi
da
onlara
kesilmig
ve
Misir'a
ve
teki
"n
saftaki" Arap devletlerine
srekli
olarak
para
demesi
yapmala-
n
istenmigti. Zeki
Yamani bu gibi hallerde ambargonun
ne yarar
sagladigim aik a1k
sormaya
baglamigti.Ancak Araplar'm hepsi Yamani'ye katilmadilar
ve
rnegin, Irak, Batt
ya
bir ders
ver-
mek
amaclylatm
mgterilere ayhk
tam
bir petrol
ambargosu
uygulanmasirn istedi. Ne
var
ki Arap kardeglerinden bu fikre
yanagan
ikmad1.1967 Agustos
ayi
sonunda Hartum'da yapilan
Arap Zirve Toplantisi'nda, bir darbe hareketini nlemek iin 150
kidemli
subayitutuklattinp
Ka-
hire'de hapse
attiran
Nasir, lkesinin
tam
iflas
durumunda oldugunu,
paraya
acilen ihtiya
duydugunu itiraf
ediyordu. Sonutazirveye katilan liderler, yapilacak
en
iy
yeyin
petrol
pompa-
Jamak
ve
petrolden
geir
saglamak olduguna karar verdi.
Bu karar
"olumlu"
Arap stratejisinin
kamtlanmasidir.
Eyllbaginda Birlegik
Devletler'e,Ingiltere
ve
Almanya'ya ihra mallan iin
uy-
gulananambargo
kaldinldL
Bu agamada, herhangi bir petrol lotligi
mevcut
degildi. Agustos aymda ambargo uygulama-
simn
hl
srmesine
kargm, Arap
petrol reticileri petrol hacmindeki
gemigaigt kapatmak
ve
pazardan kendine dgen
hisse
dzeyini
tutturmak
igin
tm
abalanyla petrol
retmeye koyul-
dular. Sonuta,
toplam
Arap retiminin Alti Gnlk Savatan evvel,
mayis ayt
retimiyle kargi-
lagtinldigmda
agustosta yzde 8 ykseldigi
gzlendilSadeceArap
lkeleri retimindeki
artig bi-
le Nijerya i
savai
nedeniyle kaybedilmigolan miktarm iki katim
bulmugtu.
Her
ne
kadar bu
son
engel olduka
kolaylikla
atlatilmigsa da
egitli
lkelerde retim bir
kararla
veya
siyasi huzursuzluk nedeniyle kesintiye ugrat11saydt,durum
hi kugkusuz
ok
daha
ciddi
ve zor
olacaktL
ABDIigleri.Bakanhgi, krizle
nasil
bag edilecegi konusundaki raporunda,
durumdan
iki
ders
aldigim
bildirmigti: "Yenipetrol
kaynaklan bulmanm nemi.ve byk,
esnek
bir
tanker
filosu" kurmak. Sveyykrizinden sonraki
degerlendirmede,
her
zaman
daha
ok
re-
tim
yap11masi
yanhst
olan
Sah
ortaya
dahiyane
bir fikirle ikti. Bu fikrin Washington'daki siya-
setilere cazip gelecegine,
bylelikle
petrol
girketleriyle
arasmdaki ezeli atigmada,
onlardan
destek
grecegine
inanlyordu.
Sah,
ran'a
zel bir Amerikan
petrol
ithal
kotasi verilmesini, bu
kotanin
eski
tuz
ocaklarmda stratejik kullamm iin
rezerv olarak
stoklanmasini istedi.
Ifadesine
gre
bu, BirlegikDevletler'e daha
gok
gvenlik, esneklik saglayacak
ve ayrica
yeni
bir
pazar
i-
kigi
aacaktL
Ne
var
ki bu fikir
tartigihp
yrrlge koyulmadan evvel
yeni
bir petrol krizi daha
bag
gsterdi.
1967 gz mevsimine gelindiginde
artik bir
gerektm
a1kliglyla
ortadaydL
Alti Gnlk
Savagi
izleyen dnemde
tm
dnya dzeyinde
retim
artmigti
ve
bunun
sonucu
olarak da,
en
azindan kisa vadede
arz
talepten
daha fazla olacaktt. Ekim aymda Wall
StreetJournal
ana
haber
olarak
gu
marigeti atacaktr "OrtadoguSavagl'mn Getirdigi Kithk Korkusu Yerini Agirl retim
Tehdidine Birakiyor." Oil and Gas
Journal
ise daha
o
gnden yeni bir krizin haberciligini
yapip
525
halki
"aqin
arz"
konusunda
uyanyordu. Yneticiler artik petroln yetersiz olabilecegi endigesi
zerinde
durmuyor, bu defa
tam
tersine,
1956 Svey; krizinin 1950'lerdeki
agin
petrol retimi-
ni nasil bsbtn yogunlagtirdigim,
sonuta
ABD'nin nasil
ithal
kotalan koyup resmi flyatlari
dgrdgn
ve
OPEC'inmeydana geliginihatirliyordu. Grndggibi bir kez
daha
saat rak-
kasi, eskiden
beri yabancisi olmadigimiz gidigi
izleyerek kithktan aginhga dogru kaylyordu!
Kmr Kurulunda Kasandra Geidi
Alti Gnlk
Sava petrol stoklamamn
ne
kadar
gvenceli
oldugunu kamtlamigt1.Hidrokarbon
Adam da
petroln
nasilsa
her
zaman
bulunacagina
inanmigtl. Petrol
onun yaamma
anlam ka-
zandinp
hareket getirmigti. Ancak etkisi a1smdan
ok
kapsamli
oldugundanve
her
zaman
ko-
layca
temin
edildiginden Hidrokarbon Adam
onu
her zaman
iin erigilir
gryordu.
Zaten petrol
yakimndaydi,
sonsuza
dek yetecek
kadar da boldu
ve
aynca
ucuzdu. Su gibi alop geliyordu. Pet-
rolde agirihk dnemi yaklagikyirmi yll srd
ve
normal olduguna inamldi.
Petrol igiyle meggul
biroklari iin durumun byle gzktg kugkusuzdur. 1958 ylh
sonlarmda Standard Oil Cali-
fornia (Chevron)
incelemesine
gre "Ham petrol
arzimn
aginhgl
ok bykt. Birokblgede
pa-
zar
ihtiyacindan daha
agin
retim yap11masiiin baskilarm
srecegi sanillyordu. Eger tketiciler
konu zerinde birazcik dgnselerdi, onlar da
ucuz
petrol degigebilen
belirli durumlarin rn
degil,
doguytan verilmigbir hak olarak grrlerdi. O
zaman
baglica
kaygtlan flyat
savagi
sirasmda
galon bagina
iki
sent
tasarruf
iin arabalatim birka
sokak teye
srp
srmemek olurdu."
Bu konuda
disipline
uymayan
gphecikipiler
de
ik1yor,altpilmigm
tesinde
farkli
geyler
sylyorsa
da sayllan azdi. Su kipilerden biri
Almanya doguglu E.E Schumacher'dir.
Schumac-
her Rhodes
bursu almigblr Alman
grenci olarak nce Oxford'da egitim
grmg,
sonra
da Co-
lumbia niversitesi'ne devam etmigti. Okulylllarmdan
sonra
1930'larsonunda devamli olarak
kalmak zere
ggmen
olarak Ingiltere'ye gitti. Londra'da yaylmlanan Economistve
Times'a
za-
man zaman yazan
Schumacher Ingiltere'nin
savagsonu
millileptirdigi kmr sanayiini denetle-
yen
Milli Kmr Kurulu'na 1950 yllmda ekonomi
dan1gman1 olarak atandi. Bu grevde yirmi yll
gerek adim
gizlitutarakfaaliyet gstermigtir.
Ancak Fritz Schumacher retici, geniggrgl
bir
kafa
yapisina
sahipti. Budizm dinine hayranhgi
ve
baghligt
nedeniyle
"araci
teknolojiler"
dedigi
konuyu
inleceleylp
sorupturmug,
geligmekte olan
lkelerde,
bu teknolojinin,
Bat1'dan kopya
edilmig yksek maliyetli,
gstermelik
sinal
projeler yerine
bir alternatif olabilecegini ne sr-
mgt.
Kmr Kurulu'nun
iktisat dampmani olarak Schumacher'in
savunmast
gereken
belirli bir
konu da vardi.
Kendisini petrole kargi
pazar
pay11in
verdigi byk mcadelede
kmr
savun-
makla ykml bir entelektel olarak gryordu. Bu mcadelede Schumacher
kaimlmaz ola-
rak kaybeden taraftayer
almigsa
da, savundugu konuda
en gl
kafalardan biri
oldugu
ink r
edilemez. Schumacher
kmrn bu denli acimasizca
bir kenara
itilmesini
buruk
bir
act ve tees-
sne gzlemigti.
Artik
kmr
"evrensel
yardunci"
olarak sahnede yoktu. Ilerikiyillarda Schu-
macher
gevrecilerden
byk itibar grmgtr. Yine de petrolden
daha kirli bir yakacak
olan
k-
mr
petrole
kargi savunmaya
devam etmigtir. Schumacher her nedense dikkatini
yanma
iglemi-
nin etkileri zerinde
degil, petroln bir gn tkenecegi
varsayimmda yogunlagtmyordu, ki bu
yirmi yll
sonra onun
izinden
gidenleri
bir hayli
dgndrmgtr.
1954'te Schumacher,
on
dokuzuncu
yzy1l
itkisatisi
ve
kmr
savunucusu
Jevons'unsz-
lerinin bir
tekran
gibi
su
sz syleyecekti: "Enerji olarak kmre
hibir alternatif
yoktur. Mo-
dern
yagamm tmyapisi
kmr zerine
kurulmugtur.
Her
ne
kadar
enerli, teki btn objeler
glbi salm almabilir
ve
sattlirsa da,
o
asla
digerleri
gibi stradan
bir oble degil btn objelerin
mev-
cut
olmasi
iin
bagolanparttir
ve
hava,
su ve
toprakla
eg
degerde
en
temel
faktrdr." Schumac-
her dnyanm enerji
ihtiyacinm kargilanmasinda kmr kullamlmasmi her
zaman
iin giddetle
526
savunmugtur. Ona gre petrol dgncesizce kullanilmamasi gereken
sinirli
bir
kaynaktL
Ayrica
rezervlerin
yavag yavag
eridigini
ve
ihracat11arm kiralardan
giderek daha.
ok
pay
kapmak
pegin-
de
olduklarmi grdgnden, petroln her
zaman
iin.ucuz olmayacagma da inamyordu. rnek
vererek
aiklamak iin
gu
sylenebilir: Schumacher,
Ortadogupetrolne
dayanmanm
ne
anlam
ifade
ettigi hakkinda
ilgilileri
uyarmigti.
Bir yazismda
pu
grgn
agiklamigtir:
"En zengin
ve en
ucuz
rezervler
dnyanin
en
istikrarsiz bazi lkelerindedir.
Su denli
gpheli,
ne
olacagt belirsiz
bir durumla kar1karglya olarak, konuyu
uzun
vadede bir kenara birakmak
ve
sadece her
geyin
en
lyi gekilde geligecegini
mit etmek
kammca
en
dogru
yoldur."
ag
bir iy mserlik
agiydi;
ancak Schumacher'in
uzun
vadedeki gr
aisi
hi de mit
ve-
rici
ve
i
aia
degildi. Konunun
ierdigi
riskleri ekonomi
terimleriyle
aikladi.
Hizh
tketimin
byme
oranini ve
dgk fiyatlari
gz
nne
alarak yeni bir
uyan yapti
ve
"Dnyanm
petrol ar-
21 gelecek yirmi yll
iin
garantili
sayllamaz, bunun bugnk gncel flyatlarla garantili olamaya-
cagi kesindir" aiklamasim
yapt1.
Bir
defa da
uyansmi
daha metalizik
terimlerle
ifade
etmek
ihti-
yacim
duymug, nl
bir Oxford ekonomi
profesrnn
szlerine atif yaparak "Yakit
tanrilarmin
alacakaranhgi ok uzak olmayan bir gelecekte stmzde
olacak" demigti.
Yazikki
Schumacher'inszleri ancak
ok
grltl bir kalabahga seslenilen
bir
seda
kadar
etkili olabilmigtir.Ortada yine de
byk bir petrol fazlas1vardt
ve
Schumacher
sonu
gelmez
ya-
kmma
ve nerilerini konuya hi
ilgi duymayan, meraksiz bir
toplulugakargi sylemeyi srdr-
yordu. 1970'te, mitsizlige kapilarak
ve
elinden
gelen
her
geyiyaptigma kanaat getirerek K-
mr Kurulu'ndan
istifa
etti. O gne
kadarki mcadelesi, konugmalan
ona
fazla
puan
kazandir-
mamigt1. Gerekten de Kmr Kurulu'nda geirdigi yillar hemen
tamamen
petroln
"ihtiyar
Kral
Kmr"
acimasizca
tahtindan indirdigi
ve
endstriyel
toplumdaegemenlik iddiasmda ol-
dugu dneme rastlamigt1.Istifastsirasmda Schumacher,
qu
sz
diline dolamigti:
"Civcivler t-
nemek in
eve
gelmek
zereler." Yaammm
bu dneminde
Schumacher,
evresindetedirginlik
yaratan,
huysuz, etrafin
negesini
kairan,
agnldigi
partiden zevk almay1reddeden bir
oyun
bo-
zan
olarak grnmgtr.
Ancak istifasmdan hemen
sonra
bir kitap yazarak
Hidrokarbon
agi
nosyonuna meydan okuyan
ve
"Bygn
Daha lyi" oldugu inancml
ve onun
bir
oyun
bozan ol-
madlgLm,
daha
okgelecegigren
bir khin oldugunu kanitlayacak gekilde geligecekti.
527
-92 .-r T.T..70. ;?ggg-gry
my
,7
ln'WERE .
.'1
0; 9. 692 d5MMO:.. VWifl:9
:27
R:
:-r2:is
EilEF
\
BEglNClBLM
DNYADA
EGEMENLIK
SAVA
I
F

-
-'-3
-
'
DI-2 7.41
.
I'".LLETT 31781 725" TZ i'If
"
r.
--:--.--ra:
.
;.
:
--
:Tay-a:c.:,
:9 .---735.6
1.Y;7.-1: 9.6 -T;G
:7
.-'To 2YN -U
28
I
I
Gerileme Y111an
lkelerle
Sirketler
Kargi Kargiya
Eski Acem imparatorlugu'nun
bagkenti
olan
Persepolis milattan nce 330 yllmda Byk Isken-
der
tarafindanyagma edilmig
ve
iki bin
yih agkmbir sre ln kumlan iinde kalinti halinde
kalmigtl. Ekim 197l'de burasi
yeniden gz
kamagttrici
bir
yaama
kavutu. Terk edilmigdurum-
daki bu
yere
devasa byklkte
adir
ve
daha kk boyutta elli
dokuz
adir kuruldu. Time
dergisi bu olayi Acem imparatorlugu'nunyirmi beg yzyil nceki kurulugunu kutlamak iin
Sah'm
dzenledigt
"dnya
tarihinin
gelmiggemig
en
byk cmbglerinden biri" olarak
tanim-
lamigtl.
Slene
katilan
nller
arasmda Sovyetler BirligtDevlet Bagkam, BirlegikDevletler Bay-
kan Yardimeisi,Yugoslavya'danMaregal Tito, yirmi Kral
ve
Seyh,
begKralie,
yirmi
bir Prens
ve
Prenses ile
on
drt diger Devlet Bagkani, BagkanYardimcisi, Bagbakan
ve
iki DigigleriBa-
kani vardi. Trenlerin yapildigt strada
Sah,
imparatorlugun
kurucusu olan Kral Byk Sirus'un
ruhuyla aleni olarak
iletigim kurmuy
ve artik
lm zerinden
yirmi beg yzyil
gemig
olan bu
hkmdarin izinden
yryecegine
dait
ant
imigtir.Mcevherler
ve
niadalyalarla donanmig ko-
nuklar otobslerle Persepolis zer ndeki
tepeye
gtrlm
,
orada yildizlaraltmda, Byk Is-
kender'in Persepolis'i yaktp ylktnasin1
temsil
eden
pagittici
bir
son
et
lumiere
(sesve
igik
gsteri-
si) seyrettfrilmigti.
Persepolis kutlamasmda
ran
hkmeti
olacaklan
tahminettiginden, yksek diplomasi
ge-
rektiren
son
derece kritik bir konuda ngiltere'denacil olarak
"ok
glzli" bilgi
ve
gt
talepet-
migti. Bu,
trene
katilacak
VIP'lerin
masada oturtulma
plan1ydi.
Hkmdarlarm
ve
en
nfuzlu
kipilerin katilacagt
trende
bu kimselerin
can
gvenlikleri
tehlikedeydi.
Btt nedenle Londra
DI-
gigleri
Bakanligi Protokol Dairesi yepyeni bir plan sundu. zelbir
masa
yaptirilacak, masanin
zeri
inigli ikiglibir satihla kaplanacak, bylece yemekte bulunanlarm
hlbiri Pehlevi ailesinin
en
nemll
yesinden
pek fazla uzakta oturmayacakti.
Sah
hazretleri ihtigaminin
somut bir kaniti olarak Kralie11.Elizabeth'i ylene davet etmigti.
Ancak, majestelerinin Tahran'daki Bykelisi, Kralie'nin
daha nceden
bagka bir
yere
resmi
devlet ziyareti yapmak iin
sz
verdiginden
trene
katilamayacagi
gibi pek de hop olmayan bir
aiklama
yapmaya
mecbur kalmigt1.Su
"bagka
yer"
Iran'mkompusu olan Trkiye idi. Bu
gere-
gin aiga ikmasiyla
Sah
bsbtn rahatsiz olmutu. Kralie'nin
gelmeyecegini
grenince bu defa
Prens
Charles'idavet etti. Verilen
yanit
Charles'm msait olmadigi,
KuzeyDenizi'nde bir f1rka-
teynde
grevde olduguydu.. Bunun iin zr dileniyordu. Londra'ya
gre Persepolis Partisi
tipkt
diger btn
eglenceler gibi sadece bir partlydi
ve
pek umursanmiyordu. Ancak, bu
iki
bin begyz
yllda bir kez kutlanan bir partiydi
ve aynca Sah
ingiltere'deningiliz
yapist
birka yz Chieftain
marka
tank
ismarlama
agamasmdaydi. Bu da
ngiltere'nin demeler dengesi
aismdan
son
derece
nemliydi. Bu nedenle Londra
trene
katilacak kigiolarak
Prens Philip
ile
Prenses Anne'1nerdi.
Sah
da pek hognut olmamakla beraber, bunu kabul
etti.
531
Slende
yiyecekler Paris, Maxim'e
Ismarlandi.
Yemek mens,
hepsi
uakla Paris'ten
ge-
tirtilen
ve
gerekten harika yemekler
hazirlayan
ve
servis sunan165 adet
gefgarson,pastac1
ve
garsona
verilmigti. Yemeklerde sunulan yirmi begbin gipe
parap
da uakla Fransa'dan getirtilmig-
ti.
Slen
tam
bir Frans1zhavasi yansittigi
iin Fransa Devlet BagkamGeorgesPompidou'nun
yoklugu hemen fark edildi. Su olaydan
hemen nce Pompidou, zel
olarak
gu
a1klamayi
yap-
migti: "Eger gitseydim, orada
beni de belki baggarsonyaparlardi." Bu debdebeli
trenve
kutla-
malarm mali
portresitahminen
100 milyon dolar ile
200 milyon dolar arasmdayd1.Bu denli
sa-
vurganligi eleptirip
soru
yneltenlere
Sah'm
sinirlenip verdigi
cevap guydu:
"Halk niin byle
ya-
kimyor? 50 devlet bagkanma verdigimiz birka ziyafet iin
mi? Ne yapacaktik ki, onlara ekmek-
le
turp
mti
ikram
etseydik? Tanri'ya
gkr,
ki
ranmparatorluk
Saray1 bugn Maxim'den
ye-
mek
getirtecek
parasal
gce
sahiptir."
Persepolis'ten
sonra,
ingilizler
Sah'l
yatigtirmak
ve
iki lke
arasmdaki bazi gerginlikleri
as-
gariye
indirmek amactyla
onu
ailesiyle
birlikte Windsor
Satosu'nda
hafta
sonu
geirmeye davet
ettiler. Bu ziyaret
ok
bagarill
geti. Ziyaretsresince
tek
prz
Sah'm
Kralie'yle
a
deux
(ikili)
bir at gezintisine ikacagi zaman
oldu.
Sah
ve
Kralie'nin
ata
binmesine birka
saat
kala ilgililer
dehgetle
bir
gey
fark ettiler. ranli
bir erkek olarak
Sah
bir kisraga
veya
igdig
edilmigata binemez-
di, sadece
damizhk
aygira
binebilirdi.
Ne
var
ki ahirda
damizlik
aygtr
yoktu.
Bu
nedenle Ingiliz-
ler'in
tam
morallerinin
bozuldugu
sira,
Kralie, Prenses
Anne'In
bir damizlik
aygin
oldugunu
hatirladi. Ne
var
ki
bu defa
da
yine
dehgetle
atin
isminin "Kazak" oldugu anlagilmigti. Bilindigt
gibi
Sah,
1920'lerde
iktidart
almig Kazak
Tugayl'na
mensup
bir
subaym
ogluydu. Babasi konu-
sunda
Sah'm
duyarlillgLnt
bilen,
tahttan
indirilmesinde
de
rol olan ingiltereiin
bu
hig
de
lyi
olmazdi. Kendisine byle bir at sunulmug olmasim
Sah
yeni
ve
aik bir hakaret sayabilirdi. So-
nunda
atm
ismi
gizlitutuldu
ve Sah
"Kazak'a
bindi"
ve
Kralie ile
yapilan
at
gezintisi
ve
hafta-
nm
geri kalan kismi hibir prz olmadan
geipgiti.
Kralie Elizabeth
ve
Prens Philip,
Sah
ve
imparatorieAscot at yariglannm yapildigt yerde aik araba gezintisi yaptilar. O
gnden
sonra
ah, Kralie'ye mektup yazarken "Sevgili
Hkmdar Kuzenim" hitabmi kullanacakti. Bylece
ngiltere
Sah'in
gznde yeniden
itibar kazanmigtl.
Persepolis'te
yapilan
byk
kutlamadan
Sah'm
asil
bekledigi
kendisini Tann'mn
o
mevkiye
getirdigi
kabul
edilen
Byk Sirus'un
yerine gemek
ve
buraya
sik1sileyayerlegmekti.
Kralie'yi
ziyaretinde
her haliyle krall1ktaonunla
tipatip
egdegerde oldugu izlenimini
vermigti. Artik ken-
disini bir kukla
veya piyon, tahta
geirilmigbasit bir
kigi
olarak grmyordu.
Sah
ok
byk
servet,
g
ve gurura
sahip biri olmuqtu. Bu durumuyla artik Ortadogu'da
ve
uluslararasi sahnede asli
roln
oynamaya
1km1;
bir kigi
grnmndeydi.
Anglo-Amerikan Geri
ekilmesi
Ortadogu'da
savagsonu
petrol dzeni Amerikaningiliz
stnlgnn
ykseligi agamasmda
ku-
rulmuy
ve
geligtirilmigti. 1960'lann ikinci
yansmda, her
iki lkenin
de gc duraklama devrin-
deydi
ve
bu, petrol dzeninin de zaylflamakta oldugu anlamma
geliyordu. BirlegikDevletler bir-
ka ylldan beri Vietnam'da, pahahya mal olan, istenmeyen
ve
tam anlamiyla baansiz bir
savaga
bulagmlytt. Btn bunlar
olugurken
bir yandan da emperyalizm, smrgecilik
ve
ekonomik ig-
letmeciligin protesto geklinde organize edilen byk bir Amerikan dgmanligi dnyamn ogu
yerinde moda olmug,
yeni bir politik alom halini almigti. Amerikan halki da, sadece VietnamSa-
vagl'yla degil, Amerika'nm global rolnn
kapsamitu
ve
karakterini
tartigan
"Vietnam
dersle-
ri"yle
ikiye blnmgt. Geligmekte olan
dnyadaki bazi kipilerin bakigma
greyse, Viet-
nam'dan altnmasi gereken
dersler
tamamen
farkllyd1.Bu kipileregre, BirlegikDevletler'e
mey-
dan okumanm getirecegi tehlikelerve
bunun bedeli
gemigteki
kadar nemli degildi;
en
a'zin-
dan Musadd1k
devrindekiler
kadar byk degildi. Getirecegikazanlar ise bir hayli bykt,
532
ingiltere'ylekiyaslandigmda Birlegik Devletler
Ortadogu'dadaha deneyimsizdi. Ingiltere
1800'lerin bagmdan
beri
ranKrfezi sularmda hara kesen korsanlan dize getirmig
ve
Krfez'in
Arap
tarafmdayapilan
mzmin
deniz
savaglarmda ateykes saglamigti.
Bunun kargthgmda ingilte-
re
"mtareke"
halindeki devletlerin bagimsizliklarmm korunmasi sorumlulugunu almigti. On
dokuzuncu yzyilm sonlarmda
ve
yirminci yzyilm baglannda Bahreyn, Kuveyt
ve
Katar'a da
benzer
anlagmalar
ve
szlegmeler saglandi. Ancak 1960'larda Ingilterekendi
iktisadi dggn
yagayan
bir lke oldugundan,
ayrica
bu
soruna
hem
ieride
hem de uluslararasi arenada yeni 50-
runlar eklendigi
iin konuyla fazla meggul olamad1. Sava;
sonu
dnyasmda imparatorlugun lag-
vedilmesi konusu ingiltereiin
en
bagta
gelen
dram olmutu. Sonunda Byk
ngiltere, Arabis-
tan
Yanmadast'nm
gneybati
ucundan, liman
gehri
Aden'den bagi egik
ekilmek
zorunda kald1.
Btnyle bir
Ingilizbulugu olan Aden, stratelik olarak iranKrfezi'nden ikan petrol yollan
zerinde
konuglandirilmigtl
ve
dnyada
en
ok iq
yapan
limanlardan biriydi. ngiliz Vali
Aden'den ayrilirken askeri
bando
"Artik hibir
gey
eskisi
gibi degll"
parasmi
aliyordu.Gerek-
ten de artik h bir
gey
eskiden oldugu gibi
degildi.
Ingilizler'inekilmesiyle,
Aden GneyYemen
gibi
katt Marksist-Leninist
rejim iine
girip
kaybolup
gitmigti.
Sonradan, 1968
Ocak
ayi
baglarm-
da bir
demeler
dengesi krlzine
tepki
olarak BagbakanHarold Wilson ingiltere'ninbundan by-
le
Sveyfin doguunu savunacagina
dair
yapmig
oldugu
taahhd
sona
erdirdigini duyurdu.
1971 ylhna kadar IranKrfezi'ndeki askeri vahgim
tmylegeri ekecegini, bylece
on
doku-
zuncu
yzyllm byk Pax Britannica (IngiltereBangi)
ve
ingilizRaj'min (Ingiliz
hkmranligt)
son
kalmtilannm da ortadan kalkacagim bildirdi.
Wilson hkmetinin
varmig
oldugu bu karar iranKrfezi'ndeki geyhleri
ve
diger hkm-
ranlan
tam
bir
agkmliga
srklemigti.
Daha

ay
evvel IngiltereDigigleri,kendiferine Krfez'i
terk etmeye
hi niyetli olmadiklanm syleyerek garanti vermigti.
Seyhler
bir
araya
gelip Ingiliz-
ler'den kararlarmi geri almasi, Kifez'dekivarligini srdrmesi iin yalvardilar. Dubai'deki Emir
"Onlardatikim ikmalarmi
istedi?" diyordu. Bahreyn Emiri ise dobra dobra konuptu
ve
gyle
de-
di:
"KeskeWilson yerine yine Winston
Churchillolsaydi. ngilterebugn, eskiden kuvvetli ol-
dugu
alanlarda zaylft1r.Bilirsinizki biz Ve
Krfez'deki herkes
ngiltere'nin
Krfez'de kalmasm1
sevinle kargilardik."
IngiltereKrfez'deki
temsilciligini sadece alti bin kara
askeri
ve
hava destekleme
nitele-
riyle srdryor, bunlann maliyeti ise senede 12milyon pound tutuyordu. Blgedeki ingllizpet-
rol
girketlerinin
byk yatinmc11an
ve
bunlarin ngiltere
demeler dengesindeki
olumlu etkisi
ve
devletin
kasasma getirdigi ok byk
kazanlar
gz
nne alm1rsabu, 12 milyon poundluk
tutar
fazla
sayllamazdi hatta bir
egit
sigorta
primi yerine geebilirdi.
Seyhlerden
bir kismi ngiliz
kuvvetlerini blgede
tutmak
iin bu 12 milyon poundluk
tutan
aralannda
toplaylp kendileri
demek
istediler.
Ancak, bu neri
piddetlegeri evrildi.
Savunma Bakani Denis Healey, ngiliz-
ler'in
"logiliz
kuvvetlerini yakmlarmda grmekten hoglanan kipilerinlanesine muhta" gsteril-
mesi fikrine
tamamen
karg1yd1. Ancak, yine de baz1kimselerin belirttigi gibi, Ingiliz
kuvvetlerine
Bati Almanya'da
veya
Hong Kong'da
garnizon
kurdurma kargillgmda bazi
kimselere yasadigi
demeler
yapilmig
ve
onlar da bu demeleri kabul etmiglerdi. Healey'i
blgeden
ekilme
karan-
na
gtren faktr sadece igin
ekonomik yn
degildi. Milliyetilikhareketinin giderek byme-
si
onu
Ortadogu'da askeri
g
bulundurmanm
"siyasi
atdan sagliksiz" olduguna inandirmigti.
Yine de ingilizler,birka kk devleti bir
araya
getirecek
ve
onlara bir korunma
nlemi
saglayacak federasyonu kurdular. Eu federasyon BirlegikArap Emirlikleri'dir. Bu gerekleptikten
sonra
Ingilizler 1971 Kasimi'nda Krfez'den
ekildi.
Ingilizler'inblgeden ekilmesi II. Dnya
Savagi'ndan
sonra
Krfez'de
meydana
gelmig
en
temel
degigikliktir
ve
bir yzyn
boyu blgede
korunmug gvenlik sisteminin
son
buldugu
anlamin1
tagir.
ekilmeden
sonra
arkada
zgr
dn-
ya
petrolnn
yzde 32'sini saglayan
ve
petrol kaynaklannm yzde 58'ini banndiran bir blge-
de
ok tehlikeli
bir
g
boglugu
birakm1
tir.
533
I
I
I
ran
Sahi'na
gelince,
bir
evvelki
ay
byk Persepolis kutlamalannda
gstermigoldugu gibi,
bu
g
boglugunu
doldurmaya istekli
ve
hevesliydi. Bu konuda
"Iran
Krfezi'nin
gvenligi
ga-
rantiye
alinmalldir
ve
bunu
tran'dan
bagka kim
yapabilir
ki?"
diyordu.
O gnlerde Nixon Dokt-
rini
geerllydi
ve
gnn politikast, Amerikan
gcn,yeni slyasi
ve
iktisadi baskilan
blgedeki
kuvvetli
ve
dost yerel
glere
dayanarak,
onlan blgede polis
glbi
kullanarak
yatigtirmaegili-
mindeydi. Bu rol iinse
Sah'tan
daha
uygun
hig
kimse olamazdi. Nixon ilk defa 1953 yllinda,
tahta tekrar
oturduktan birka
ay sonra tanidlgl
Sah'a
kipisel olarak byk
saygi
duyuyordu. O
gnlerde BagkanEisenhower'e gyle
demigti:
"Sah
giderek daha
atilgan
ve cesur
oluyor. Eger
o
.
bagi
ekseydiher
gey
ok
daha iyi
olurdu."Nixon 1962'de California valilik seimlerini
kaybe-
dince bir dnya seyahatine 1kmigtt. Su yolculukta
onu son
derece
says ve
nezaketle kabul
eden sayd1
birka devlet bagkanmdan biri
de
Sah'tt
Iktidardandgtkten sonraki
gnlerde
Ni-
xon
Sah'm
gsterdigi bu
sayg
gsterisini
her
zaman
ammsamigtir.
Simdi
takvimler
1970'lerin
bagim
gsterlyorduve
Sah
yalmzca ran'dadegil,
tm
blgede lider
olmak
niyet
ve
kararmi
ser-
giliyor,
Nixon idaresi de
ona
destek
veriyordu.
Zaten
gzden
kam1
olsa da kendisine
kargi gs-
terilebilecekbelirli bir alternatif de yoktu. Bir
taraftan
da Sovyet askerleri byk
gler
halinde,
Krfez
ve
Krfez
petrol
zerinde teden beri hegemonya iddiasmda olan kompu frak'a akm
akin girmekteydi. Igtebu
andan itibaren Krfez'de ok
degigik
karakterde bir
gVenlik
sistemi
hkim olacakti.
Yirmi Y1111k Agirilik Dneminin
Sonu: Satici Pazanna
Dogru
1970'll yillar dnya
petrolnde
dramatik bir
yer
degigmeye de
tamk
olmuytur. Bu yillarda
talep,
mevcut
arzla
aradakia181
kapatmaya bagladi
ve
arzla
taleparasindaki
byk fark kismen
gide-
rildi. Bylece yirmi yll
sren
aginlik dnemi
son
bulmug
oldu. Sonutadnya,
petrol
ihtiyaci
iin byk
bir hizla Ortadogu
ve
Kuzey Afrikapetrolne bagimli
olmaya baglad1.1960'll
yillarm
sonu
ile
1970'lerin
bagi
arasmdakibazi y111arda, genel
olarak
almdtgtnda sanayi
dnyasmda
yk-
sek dzey ekonomik
geligme
ve
hatta dpedz patlama olmugtu. Kusku yok ki bu bymeyi
besleyen
en
byk etken petrold. zgrdnyanin
petroltalebi 1960'tagnde
yaklagill
19 mil-
yon
varilken, 1972'degnde 44 milyon varilin
stne
ikti. Fabrikalarda, enerji tketen
igyerle-
rinde, evler
ve
arabalarda
glderek
daha
okpetrol
mamul yakilmasl yznden, petrol tketimi
de
tm
dnyada, beklenenin
ok
stne
iktL
Amerika'da benzin
tketimininartmasi sadece
srclerin daha
uzun
yollara gitmesinden degil, arabalarm
giderek
daha agirlagmasmdan
ve
da-
ha
ok
"klima"
benzeri
"ekstra"
geyler
tagimastndan
kaynaklanmigti. Petroln 1960'h yillar
ve
1970'ler bagmda
ucuz
oluu
nedeniyle
bu ylllar
iinde daha
az
yakit kullanan
"yeni
otomobil"
ihtlyaci duyulmamigti.
1960'll ylllarm
sonu ve
1970'lerinbagt ABDyerli petrol sanayiinde
agir1
petrole
simr e-
kildigi ylllardir. Eu ylllarda
ABD
agin
petrol retme kapasitesini artik
yitirmigti. Son zamanlar-
da Dad
Joiner
gnlerine, Dogu Texas yataklarma
ve
Harold Ickes dnemine geri dnlmg,
retim
ayarlarnast Texas Demiryolu Kurumu, Oklahoma Korporasyon Komisyonu, Lousiana
Koruma Komisyonu
ve
diger
eyaletlerdeki
henzer
organlara
birak11m1ti. Bu
organlar
retimin
"dzenlenmesi"
iglevi
grmg,
korumay1 geligtirmek iin
gncel retimi kapasitenin ok al-
tmda
tutmug
ve
bylece fiyatlan
smirli
tutmayi
becermigti. Bu
organlarmaligmalarisonu-
cunda BirlegikDevletter'e
ve
tm
Bati dnyasma bir kriz halinde bagvuracaklan gvenlik
re-
zervi,
airl
kapasite saglanmasi baanimigti. Su yola, II. Dnya Savagt kapsammm
fazlastyla
byk
olugu
ve
1951,
1956
ve
1967
krizlerinin
ok daha simili
olugu
yznden gerek duyul-
muqtu.
Ancak, retimi dizginleme ihtlyaci
giderek
artan talep,
dgk flyat nedeniyle.yatirimm da
dgk olu
u,
yeni petrol
yatagt
bulma
oramnm
greceli olarak azalmasi
sonucu,
ithal
kotalany-
534
I
la birlikte
ortadan kalkti.
Simdi
yeni bir
egilim
baglamigti:
BirlegikDevletler'de retilen her varil
petrol
satm
almaya
son
derece hevesli
ve
hirsh mgteriler devri. 1957-1963 yillan arasmda
BirlegikDevletler'inagm
petrol kapasitesi gndeyakla1k
4
milyon
bulmugken, 1970 yilma
ge-
lindiginde tketilmemig
olarak kalan petrol
gnde
sadece
bir milyon varildi. Hatta belki bu
ka-
dar bile degildi. 1970 senesi Amerikan petrol retiminin
gnde 11,3milyon varile ulagtigi
za-
mana
rastlar.
Bu, Amerika'da
retimin
doruga vardigt, ykselebilmesi
mmkn
en
yksek
re-
'
tim
noktasiydi. O noktadan
sonra
dgmeye bagladi. 1971 Mart aymda,
yirmi
begylldan beri
ilk
defa Texas Demiryolu Kurumu elde edilen
tm
retimin yzde 100kapasitede kullamlmasina
izin verdi. Komisyon Bagkan1
beyanda bulunarak
gunlari
syleyecekti: "Biz buna
tarihi
bir olgu
olarak
baklyoruz. Yazikki
tarihi
ama
ok da
mutsuz
bir olgu. Texas petrol yataklan gimdiye
ka-
dar kendisine gvenilen
ve
ihtlya duyuldugu
zaman
greve agrilan eski bir
savai
muamele-
si grd. Ne
var
ki bu eski
savai
artikgrev
yapacak durumda_degil." Bu
ara, tketim
durma-
dan
artmakta oldugundan
BirlegikDevletler bu defa
talebi
kargilamakiin
dnya
petrol pazar1-
-
na
bagvurmak zorunda kaldi. Daha nceden Eisenhower'inkoymug
oldugu
kotalar hafilletildi
ve
1973'e kadar
net
ithalat
hizla,
-1967de
gnde
2,2 milyon
varilken-,
alti milyon varili bul-
du. Aym ylllar iinde toplam
petrol tketimi
pay1
olarak
ithalat
da yzde 19'danyzde 36'ya
ikti.
Birlegik Devletler'de aginlik kapasitesinin
ortadan
kalkipi olduka byk anlam
taglyor-
du; nk bylece Batt dnyasimn
o
kadar
gvendigi
"gvenlik
marjl"
ortadan
kalkmtyt1.
1968 Kasimi'nda, DigigleriBakanligi Paris'te yapilan bir OECD
toplantismda
Avrupah
devletle-
re
ok
yakinda Amerikan
petrol retiminin
kapasite
simrma
ulaacagmi
syledi.
Acil bir du-
rum
halinde bundan byle bag dayayacak rahat yastiktan yoksun olacaklardt.
Amerika artik bu
devletlere destek
ve
yardim saglayamayacakti. Toplantlya katilan
tm
lkeler hu beyan kargi-
sinda
gaglena
dndler.
Eu olay
OPEC'in
yaptigi 1967
ambargo
girigiminden sadece
bir yll
sonra
oluguyor
ve
Ortadogu'yu
da teki
Avrupa lkeleri
gibi
hi de
gvenliolmayan
bir konu-
ma
getiriyordu.
Ashnda, asil
sorun
Ortadogupetrolne
bagindan beri giderek
daha
ok gvenmig olmakti.
GeriEndonezya'dan
ve
Nijerya'danyeni
retim geliyordu;
ancak
bu Ortadogu
retiminin
gs-
terdigi
byme kargisinda
yetersizdi. Nijerya'dan
petrol
1970 baglarmda, bu lkede i
savagm
son
bulmasindan
sonra
gelmigti.
1960-1970
y11lan
arasmda zgr dnyanin
petrol
talebi
gnde
21 milyon varile
erigmigti.
Bu sre iinde Kuzey Afrika dahil Ortadogu'da retim
gnde
13
mil-
yon
varil
artmigti.
Bagka bir deyigle, petrol tketimindekiok
byk artigtn
te ikisi
Ortado-
gu'daki
kuyular
tarafmdan
kargilamyordu.
evresel
Etkiler
ok
anlamh bagkabir
yer
degigtirme de endstri
lkelerinde yagamyordu.
nsanmevreye
bakig
aisi ve
evreyle olan
iligkisi
de, petrol talebininartmasina
ve
kullammmin dzenlenmesine
pa-
ralel
clarak
degliyordu. 1960'llytllann ortalarmdan baglayarakAmerika
Birlegik
Devletleri'nde
ve
bagka yerlerdeevresel
sorunlar
n
planagemig,
siyasi
iIevlerde hak
ettigi
yeri almaya bag-
lamigt1.Hava kirliligi dnyadaki
birok igletmeyi
kmrden vazgeip, daha
az
kirletici
olanpet-
role
yneltmigti. Ancak, bu da petrol
taleblneyeni
bir hiz
getirmigti.
1965'te.New YorkBelediye
Baykamkmrn kentten
tamamen
atilip yok edllmesini
talep
edecekti. 1966yllt
Skran
G-
n'nde New
York byk
bir hava kirliligi krizi
yaamig,
tm gehri
sis basmig
ve
bu yzden
k-
mr
kuHammi kisillanmi
ti.
Bundan sonraki
iki yll
iinde
de New York'ta petrole kesin dn
yapildi. 1967de BirlegikDevletter Senatosu'ndan e kargi seksen sekiz oyla hava temizliglyle
ilglli
bir
yasa
geirildi.
1970'te de evreseletki beyanlan olarak bilinen
Federal
Yasayrrlge
girdi.
evreyle
ili kill bazi byk
projeleryapilmig
ve
bunlar
uygulandiginda
byk olasihkla ba-
535
zi sonulargetirecegi
umulmugtu. Bu balomdan projelerin bir
an
nce
hayatageirilmesi gereki-
yordu. Ayni
yll, yz
bin kipi, Dnya
Gn mnasebetiyle New York'taki Beinci
Cadde'debir
gei; treni
yaptilar.
O
gnlerde
The
Limits
to
Growth(Bymenin
Smirlan)baghklibir kitap yaymlamig,
rapor
niteliginde
olan bu kitapta
Roma
Kulb'nn
projesi "The Predicament ofMankind"( nsanhga
MusallatOlan Bela) konusu iglenmigti.
Bu kitaba gsterilen
ilgi
ve tepki
kelimelerle anlatilmaya-
cak kadar byk
olmuy,
halkm
evre
konusundaki bilinlenmesi olaganst bir
gleyansitil-
migt1.
1972'de yaylmlanan bu kitap
qu
tezi savunmugtur:
"Temel
dnya
trendlerinden
birkai
-nfus,
sanayileyme,
hava kirliligi, enerji
tketimi,
petrol Ye dogal
gaz
dahil- kaynak azalmasi
sorunlari ele
alimp
hafifletilmedig
takdirde,bunlar
sonuta agdagendstriyel ygarligt
dayaml-
maz
hale
getirecek
ve
bu gezegendeki byme
simrma
varmak in bir yzyil daha beklemek
gerekecekti."
Bu eserde kaynaklann
hitmekte olduguna deginilmekle kalmaylp,
hidrokarbon
yanma,
karbondioksidin atmosferde yeniden olugmasi
ve global
isitmanm
getirdigi
sorunlar ze-
rinde
de
durulmuy
ve
uyanlar yapilmigtir. Bu
eser
genel anlamda bir
nyan
mesaji veriyordu.Ile-
rideki
krizlerin
ne
zaman olugacag,
zamanlamasi
haklanda kesinlikle bir
gey
sylemek henz
mmkn deglldi.
Bu
eser ok kritik bir anda yayimlanmigti. O siralar dnyada ekonomik bynie bir
pat-
lama geklinde yaamyordu; enflasyonla beraber kaynaklarin kullamlmasmda
da yksek bir b-
yme
gzleniyordu.
Aynca
btn bunlar Amerikan petrol rezervlerinin dgmekte
oldugu
ve
hem Amerikan ithalati
ve
hem de
dnya
apindaenerji kullamminin dramatik bir hizla
yk-
seldigi bir zamanda
cereyan
ediyordu. Btn bunlardan bagka,
o
devirde,
yeni
geligen
evre-
sel bilinlenmenin endstri
dnyasmm
halk politikasmi yeniden
gekillendirmeyebagladigi
ve
irket
stratejilerinde yeni degigmeleri zorladigi
gnlerdi. Sun Oil
Sirketi'nden
bir
yetkilinin
ifade
ettigi
gibi,
bu enerji girketleri iin bir
tr
"yeni
oyun"
anlammdaydi. Artik enerji
ve ev-
re
sorunlarinm
tartigildigitoplantilarda
Bymenin Smirlan yol gsterici bir kutupyildiz1 yeri-
ne
geiyordu. Kitapta ne srlen
grgler1970'li ylllarda yaklagmakta
oldugu
bsbtn his-
sedilen kitlik
ve
kaynak sikmtislyla dolu karanl1k
gnlerde gl bir dayanak olmuytu. Byle-
ce
kitap hem petrol
ithal
eden hem de
petrol ihra eden
lkelerin
politikalanm
ve
teptilerini
ynlendir mig
ti.
evresel
bilinlenmenin
enerji dengesi zerindeki
etkisi
ok byk oldu. Su bilinlenme
sonucunda
kmrden
petrole dng hizlandi
ve
insanlar
daha
temiz
yanan
gaza
ragbet etme-
ye
baglad1. Eu
ara,
nkleer enerjinin propagandast da
yapildt
ve
nkleer enerji
hidrokarbon
yanmadan
daha
stn bir
evresel
yenilik
olarak
tanitildi.
Yeni petrol kaynaklan bulma
abala-
rma
htz verildi
ve
1960'll yillann
sonuna
dogru California klyisi telerinde byk
retim kay-
naklan
bulma
midi belirdi.
Zaten
su
ilnde ilk
kazilar da
on
dokuzuncu
yzyllin
bitiminden
evvel burada, SantaBarbara yakmlarinda yaptimigt1.
Simdi,
yetmig ylh
ayan
blr sre
sonra
g-
zel California
sahillerineboylu boyunca bir kez daha
su
altmda petrol
arama
donanimlan
yer-
leptirildi. Ancak,
sonra,
1969
Ocak aymda, Santa Barbara
aiklarmdabir kuyuda yapilan
kazi-
da hi beklenmedik
kural digi
jeolojikbir durumla kargilagildi
ve
bunun
sonucunda byk bir
basmla yzeye dogru alti bin
varillik
bir
petrol
figkirmasi oldu. Sahil sulanna degru
kontrol-
sz olarak agir yogunlukta ham petrol akmaya bagladi
ve otuz
mil kadar
uzaga yaylldi. Yre
halkinin
tm,
birden tepki
gsterdi
ve
bu
tepki siyasi kesime kadar uzandi. Nixon idatesi Ca-
lifornia geligmeleriyle ilgili
borcun ertelenmesi iin hemen bir
"moratoryum"
yani borcu
erte-
leme hakki yay1mladt
ve
petrol
akimi durduruldu. Petrol ihtlyac1
ne
kadar byk olsa da,
ev-
renin diger
duyarli blgelerinde enerji geligtirmeye
gsterilenmuhalefeti artirlyordu. Bu blge-
lerden
biti de
-tm
Kuzey Amerika'mn
en
ok petrol vaat eden
blgesi-
Amerikan retiminin
inige
geigini
en
ok krkleyen
ve
ykseligte olan Ortadogu petrolne bagtmllligim dengele-
yen
Alaska idi.
536
|
\
I
Alaska "Fili"
Daha 1923 yllmda BagkanWaren Hardinge Alaska'nm Kutup
blgesinde
donanma iin
bir
pet-
rol rezervi krdurmug
ve
izleyen
y1llardapetrol arayicilar
evrede
dolagip petrol aramiglardi,
1956
Svey;
krizini takiben Shell
ve
New
Jersey
Standard
Oil girketleri Alaska'da petrol
arama-
ya
bagladilarsada,
1959
ydmda
o
gne
kadar
en
pahallyamal olan kuru kuyu kazilarmdan
son-
ra
bu igi askiya aldilar.
Alaska'da
petrol arama
faallyetiyle ilgilenen bir
bagka girket de British Petroleum'du.
Iran'da, Musaddik'm
devrilmesi
ve bu olayi
izleyen
Svey;krizi sirasinda BP,
tamamen
bagimh
oldugu Ortadogu
petrolne
olan
bagimlih lndan
kurtulmak, hi degilse bunu azaltmak iin b-
yk
aba
sarf ediyordu. 1957de, Svey;'ten bir yll
sonra,
retim iin degigikkaynaklara
ve
zel-
likle de Bati Yankresi'ne bagvurmak, petrol buralarda aramak gibi stratejik bir karar aldi.
BP'nin bu karan Ingiltere Devleti tarafindan kuvvetle desteklenmigtir, Ingiltere BagbakamHa-
. rold
Macmillan
1958'de Avusturya BagbakamRobert
Menzies'e
zel olarak
yazdigi
mektupta
yle dem tir; "Ingilizpetrol
girketleri
bugn Bati Avrupa'daki
ve
Dogu Yankresi'ndeki iglerini
yrtebilmek
iin
daha
ok
Ottadogu petrolne dayamyor. Ne
var
ki bunun
gvenceli
olmadigi-
nirl
iyice bilincindeler.
Sunu
da
aynca
biliyorlar ki, BirlegikKrallikhkmeti bazi iktisadi
ve
siya-
si nedenlerden
dolayl, bu girketlerin
Ortadogu'yabagtmhhklanm azaltmaya ynelik her
hareketi
candan destekleyecektir. Bunlardan
zellilde
British Petroleum
irketi'nin
elinde petrol ufkunu
geniletmek
iin bazi
ticari
sebepler de
var.
tekibyk uluslararasi
girketleriin Svey;krizin-
den
en
fazla
ve en
kt
gekilde
etkilenen bu irkettir.
Simdi,
kontrol
altmda olan kaynaklar da-
hilinde kalarak, Ortadogu'dan petrol alma
bagimlillgLna
SOR
Vermek istly0T."
Sinclair
Petroleum,
British Petroleum'a,
Ortadogu'yabagmhliktan kurtulup nefes almasi
iin
are
nerdi.
Bu,
iki girketin Alaska'da ortak bir igletme
ama
teklifiydi.
Ne
var
ki Alaska'nin
ta
tesinde,
soguk kuzey
topraklannda,
Kuzey Bayin denen yerde birbiri ardma a11an
ve
hepsi
de kuru ikan alti kuru kuyudan
sonra
her
iki
girket bu
tasanyl
asklya aldilar. Alaska'ya
llgi
gs-
teren
diger bir
girket
de
Gulf
idi. Su
girkete
bagh
bazi petrol aragtinc11ar,kuru
ikan
kuyulara
ragmen,
arazi
jeolojisinin petrol vaat ettigni, bu yzden girketin Kuzey Baym'nda aragtirmalara
devam etmesi gerektigini kuvvetle savunuyorlardi.
Sirketin
st dzey ynetimi ise bu
talebi
d-
gnmeyi dahi reddediyordu.
irketin
k1demliyneticilerinden biri bu konuda aika gylediyor-
du: "Bu, varil bagina 5
dolara
mal olur. Bizise
tm
yayamimiz
boyunca petro1nvarili beg dolar-
dan satildigmi
hibir
zaman
gremeyecegiz."
Diger
taraftan,
Alaska
konusunu California kkenli bagtmsiz girket olan Richfield de hl
sorupturmaktaydi. Bu
girketin
Alaska
petroln ekici bulug sebebi Kuzey Baym
glbi
ulagilmasi
imknsiz bu yerdeki
kalm
kirelegmigkatmanlardan
ileri geliyordu. 1964'te
Jerseybir kez
daha
Alaska'ya girme karan aldi
ve
toplam bedeli beg milyonu biraz
apan
demeler
ve
i; baglantilan
sonucu irketin
Humble kolu Richfield'in
ortagt oldu. 1965 yllu da, yeni olugan bu ottaklik Ku-
zey
Baytri'mn Prttdhoe Koyu'ndeki igletme
anlagmalannm yaklagikte ikisine
sahip
olmugtu.
Kazanan diger nde
gelen
tegekkl
se
BP-Sinclair
Kombinasyonu'ydu.
Ayni
sene
iinde,
Richield Atlantic Refining
Sirketi'yle
birlepti
ve
Atlantic Richfield'i kurdu,
Atlantic Richneld daha
sonra
ARCOolmugtur. Kombine
girketin
bagina
RobertO. Anderson
ge-
ti. Anderson etrafindakilere
son
derece
rahat, neredeyse
ilgisiz, hatta
biraz dalgin biri grnyor-
sa
da, yirminci
asrin son
birka
byk
petrol
arayicilarmdan
ve
devlerinden biriydi. Bylebir ada-
ma
yakigan kararliliga
ve
dikkate
sahipti. Anderson
Chicago'lubir banker olan, 1930'lu
yillarda
belirgin bir zelliglyle dikkati
ekmig
bir babanm
ogluydu. Su Ozelligikimselerin dn vermedigi
bir dnemde,
sag duyusunu kullanarak Texas
ve
Oklahomah,
bagnfisiz
petrolclerebor vermig
olmastndan ileri geliyordu. Gen Anderson Chicago niversitesi
dolaylarmda
bymg,
bir
ara
niversiteye
devam etmig
ve
felsefe
hocasi olmayi dgnmgt. Ne
var
ki babasinm mgterisi
537
olan petrolcler niversite kampsnden ok daha fazla ilgisini
ektiginden,
bu fikri
b1rakarak
1942'de,
gnde
bin beg
yz varil petrol aritan bir rafinerinin bagma gemek
iin New Mexico'ya
gltti.
Kisazamanda igletme
igine
getive
bu ite
en
iyi
tanman
bagLmsizlardan
biri
oldu. O da
tip-
ki Rockefeller
ve
Deterding gibi
zihinden
abuk
hesaplama yetenegine
sahipti.nceleri
srgl
hesap cetvelinden daha abuk
sonu
alabiliiken, sonradan cepte
tagman
hesap
makinesinden
bile
daha iyi hesap
yapabiliyordu.
Aynca,
toplantilarda
ondalik
noktada
hata
yapan
kipilerin hatasim
meydana 1kartma
ve
dogru olam
gstermeglbi
bir huyu da vardt Sonradanbu konuda gunlan
sylemigtir: "Ben byle bfr yetenegim oldugunun bilincinde degildim.
Bu
yetenegin
sagladtgi
en
byk
yarar,
insana gereksiz
olan geylerin
zerinde
durmayip, ilerlemeyi saglamasidir.Szgelimi,
grgmelerde kargi
tarafm
nem vermedigt
bir noktanm nemli
oldugunu
bu yetenek sayesinde
anlayabillyorsunuz. Bylece
het
zaman
tekilerden daha nde olursunuz."
Senelergetike
Anderson'un
ok
ynl
ve
egitli
ilgi sahalarma
sahip,petrol
endstrisin-
de kimsenin buyrugunda olmayan bir
kipilik
oldugu
anlagilmigti.Fikir
tartigmalarma
yatkm,
sos-
yal bilim hocalanyla
bangik, idare
usul ve sosyal
degigiklikkonulanna merakli biri olarak iga-
damlarinin
teknolojl, hmanizm,
evre
sorunlan
ve
Aristo gibi egitli konulan
tartigtiklari semi-
nerlere katilmayi severdi. Kisacasylemek
gerekirse,onca
bagaristnaragmen,
hibir
zaman
tipik
bir petrol devi imajma uymamigtir. Akranlari arasmdayadirganan birok
geye
merak
duyar
ve
inamrdi. Yine de
epsizbir petrol
arayic181ydt
ve
ham
petrole
ve
toprak
iinde
sakh
rezervlere bag-
ka hibir
geye
duymadigt
kadar
iten ilgi duyuyor
ve
inamyordu. Bu konuda
gunlari
sylemigtir:
"Bu endstrinin kalbi,
bu igten ahnacak ders gudur; Eger hayal kmkhgim kaldiramtyorsamz, bu
iten
vazgemeniz
gerekir,
nk
byk olasilikla, kazilarm yzde doksan1boga ikar. Kazida
baansizhkla kargilagmayi normal kabul etmelisiniz." Yine de geriye kalan yzde 10
Ander-
son'un
fevkalade lyine
yaramig, onu
yalmzca
ok
zengin yapmakla
kalmaylp,
aym
zamanda bi-
rey
olarak BirlegikDevletler'in
en
byk topraksahibi
haline getirmigti.
Ne
var
ki 1966
kig mevsiminde durum Alaska'da yzde 90 baansizlik hanesine yazilaca-
ga
benziyordu. ARCO, Humble'in da katilimlyla Alaska'mn kuzey kiyisinin altmig
mil gneyin-
de pahaliya
mal olan
bir kuyu
att
Kuyu
kuru ikmigti. Kuzey
Bayin'nm Prudhoe Koyu'nda bag-
ka bir
arama
daha
programa
almdigt halde,
bu baansizlik kargismda Prudhoe kazisina
devam
edip etmemek
konusunda
bir hayli tereddt
belirdi. Su hususta karar
verme
yetkisi de Ander-
son'a biraktld1. Karan verecek
kigi
oydu.
Petrol
aramaya,
ham petrole inanci sonsuzdu. Ancak
BP
ve
Sinclair'e ait kuru tkan alti kuyudan
sonra
ARCO'nunatigt
kendi
kuyusu
da kuru ik-
m17tl ve
bunlar
petrol igine kendini adamigAnderson'u bir hayli dgndrmgt. O bu
ige
para
kaybetmek iin atilmamigti.
Sonunda biraz
dgndkten
sonra
sonutan pek emin olmamakla
beraber ige devam karan.aldi. Kaz1iin
gereken
ara ve gere
zaten Alaska'da
oldugundan
bun-
lann kazi yerine getirilmesi altmig millik bir yol ahyordu ki bu da kolayca halledildi. IlerideAn-
derson bu konuda gunlan syleyecekti: "Programa almmig bir kuyu kazma iginin iptal
edilmesi
karanni almak kolay degildir:
ige devam karan
almaksa
bundan daha kolaydir."
Tepesinde
uan
dtt jumbojetinikardigi
sesi
andiriyordu.
Kuyu
iindeki
borudan fikirip
gelen dogal
gaz rzgnn
giddetine ragmen
on
metre
yukan dmdz figkinyordu. Evet, sonunda
petrol bulunmuqtu. 1968 ortalarmda petrol
bulunan
bu kuyunun
yedi
mil
tesinde yeni
bir ku=
yunun
daha
kazilmastyla
buranin gerektenok
byk bir petrol blgesi, dnya apmda
nem-
li bir yatak oldugu bir
kez daha dogruland1. Su gerek
bir fil idi. De
Golyer
ve
Mc Haughton
petrol mhendisligi firmasmin tahminine
gre
Prudhoe
Koyu'nda 1.0milyar varil
yenilenecek
trden
rezerv
mevcuttu.
Kuyunun ailmast talimatmlverirken
bir hayli isteksiz davranmigsa
da, bu
sonu
Anderson'un hayatmda bir petrolc olarak verdigi
en
nemli
karardt Prudhoe Ko-
yu
Kuzey Amerika'da
o
gne
kadar kegfedilmig
en
byk petrol yataglyd1
ve
1930'lu
yillar ba-
ymda Dad Joiner'inpetrol
flyatimyerine dibine batiran Dogu Texas yatagmm bir buuk katt
b-
yklkteydi.
538
Prudhoe Koyu ise,
giderek
daralan
petrol pazannda,
herhangi
bir flyat
yapistm
bozmaya
ynelik
degildi.
Bukuyu Amerikan petrol
ithalinin bymesini
yavaglatml
ve
globalpetrol
den-
gesi
sikipikligini
dramatik bir hizla azaltm14tir.Gnn_
tahminlerine
gre Prudhoe Koyu'nun
top-
lam verimi
ok yalanda
gnde
iki
milyon varili
agmaya
adaydi
ve
bu gereklegtiginde bu yatak
Suudi Arabistan'm Ghawar
ve
Kuveyt'in Burgan yatagmdan
sonra
dnyanm
en
fazla retim
ve-
ren
nc
yatagi
olacaktL
nceleri ARCO
ve Jersey
ve
Jersey'in
Humble Kolu
yatagtn
yll
iinde
operasyona geeceginitahmin
etmiglerdi. Durum bu blgedeki geligmenin Kuzey Bay1ti
idare bnyesinin basitlegtirilmesinden
sonra
hizlandinlacagmi
gsteriyordu.
ARCOve
Sinclair'i
o gne
kadar BirlepikDevletler'de
en
byk holding
olan Gulf
ve
Western
girketlerininpenele-
rinden
tam
zamamnda ekip almak suretiyle kendine
kattL
Artik Kuzey Bayin'nm Byg
ARCO,
Jersey
ve
BP idi. Birlegme
olayi
aynca
ARCO'yu
Birlepik
Devletler'in
en
byk
yedinci
petrol
girketiyapmigti.
Geligmenininzlanmasmi engelleyen
en
byk faktr
tecrit
edilmiggibi
duran kuzeyin fizi-
ki
evresiydi. Bir
jeologun
syledigi gibi
"burasi
apagihk, kirli,
ahymaya
izin
vermeyen acimasiz
bir yerdi." O
gne
kadar
petrolikanlm1;yerlerden hibirine benzemeyen bir
yerdi.
Bu
tr
bir
evrede
retim iin gereken
teknoloji
yoktu. Kigm,isimn
sinrm altma kirk be; dereceye dgtg
gnlerde, kalinhgl birka feet olan Tundra donup beton kalmhgmi allyordu. Sonra da
yaz
geldi-
ginde
snger grnmnde
bozkira
dngyordu. Tundrada, bir yerden
bagka
bir
yere
gidecek
yol gibi
bir
gey
yoktu
ve
topragm
alt
tabakasi
devamli
donmuy durumdayd1. Topragmsrekli ola-
rak
donmuy bir halde bulunan bu kismi, bazen
yz
metre
derinlige kadar inerdi. Araziye
ge-
tirilen
normal
elik
malzeme don blgesinin i
tarafmatagmirken,genellikle
saman
paralan gi-
bi
kinlardi.
Su engelin agilmasimmkn olsa bile yine de
sorun
halledilmig
sayilamazdi;
nk
bu de-
fa
de petrol bu denli
zor
partlar altmda
pazara
srme
sorunu
ikacakti.
Konuya
are
randi
ve
buzkiran
tankerlerin
buz denizlerinden aginlarak Atlantik Okyanusu'ndangeirilmesiciddi
ola-
rak dgnld. Daha bagka
areler
de dgnlyordu, ki bunlardan
ilgin
olan biri Alaska'yi
aprazlama
kesecek sekiz hatli bir yoldan devamli seyredecek bir kamyon
filosu
geirmekti.
Sonradan bu projenin Amerika'daki
tm
kamyonlan devreye sokacagt hesap
edildiginden
bu fi-
kirden vazgeilmigtir. Zamanin nde
gelen
nkleer fizikilerinden biri ise nkleer eneriiyle all-
gan
denizalti
tankerlerinden
olugan bir filonun Kuzey Kutbu altmdan Grnland'dakibir limana
gnderilmesini nermigti. Bu yapildigmda
gereken
"derin
su
limam" da nkleer patlama ynte-
miyle yaratilacakt1. Teklif yapanlardan digeri ise
jumbojet
petrol
tankerleri
yapimmi
dgnen
Boeing
ve
Lockheed firmalanydi.
Sonunda, bir boru hatti yapilmasma karar verildi.
Ancak, bu hat hangl ynde yapilacakti?
Bir
teklifegre
petrol
yataklarimn
gneyinden
Valdez limanina
kadar sekiz yz mil uzunlukta-
bir boru hatti yapilmallyd1. Valdez'de petrol Prens William Sound'dan
geirilerek
pazara
srl-
meliydi. Bagkabir
teklif
ise
tamamen
toprak
st bir boru hattiyla doguya dogru uzanmak, Adas-
ka'dan
geip
Kanada'ya
inmek,
sonra
da
gneyeuzamp
BirlegiRDevletler'e girmek, sonuta da
muhtemelen Chicago'da igi
tamamlamakti.
Trans-Alaskaboru hattma kargi ikanlar bu yola bag-
vuruldugu
takdirde
"tanker
kazalan olacagmi, bununsa kendilerini
byk sulamalara
gtrece-
gini"
ne
srdler. Kanada yolu ise
evre
aismdan genel olarak daha saglikhyd1
ve
Alaska dogal
gazi
elde etmek iin
yapilacak
boru hattmdan daha
ucuza
mal olacakti. Bazi grglere gre ise
Alaska
yolu
"tamamen
bir Amerikan
yolu" olma avantajma
sahipt
ve
bu aidan daha gvenceli
olmas1gerekirdi. Aynca esnek olmak
gibl
ek bir
stnlg
de
vardt
Alaska
petrol hem Birlegik
Devletler'e hem de
Japonya'ya
gidebilirdi. Petrolclerin yapacagt
tek gey
biri eyalet br fede-
ral, ancak her lkisi de Amerikan
olan
iki hkmetle
muhatap olmaktt.
Aynca Kanada'mn
Otto-
wa'daki federal hkmetiyle
ve
hepsi de mall sistemlerine sahip

veya
drt
eyalet hkmeti-
ne ve
Kanada'daki
ve
daha birka
Amerikan
eyaletine kargi hukuken sorumlu olmayacaklardi.
539
l
I
i
Ayrica, Kanada hkmeti.son gnlerde
Trans-Kanadaboru hattma kargi
ikarbir
tav1rdaydi.
B-
tn
bu hususlar
gz
nne almdiktan
sonra pu
grg agir basti: Byk olasilikla Alaska'dan
ge-
ecek
boru hatti ingaati Kanada'dan
geecek
boru hattmdan
ok
daha abuk tamamlanacakti.
Bu nedenle Alaska yolu
tercih
edildi.
Boru hatti ingaati
mhendisligin
getirdigi birok
glk
ve
gereksinimleri
de beraberinde
getirmigti;
bu i;
pek okyenilik ve
deha istiyordu.
rngLn,
yerden
tkan
petrol 60 derecede
ge-
liyordu.
Ondan
sonra
ise sif1rderecenin
okaltmda,
don altmdaki bir boru hattina
giriyordu.
Bo-
ru hattinm yzeyin altinda, don olayimn fazla
su
ierdigi blgelerden gemesi halinde blgedeki
buzun erlyip lapa haline
dngmesi
sz konusuydu. Bu
takdirde
dayanaksiz kalacak boru hatti
kebilecekti. Alaska boru hatti projesi anlagilacagt gibibirok ingaat sorunlan
ieriyordu.
Buna
ragmen
yine de ARCO,
Jerseyve
BP
ve ayrica,
Kuzey Bayin'nda
ok
daha nemsiz konumda
olan
girketlergrubu
Alaska yolundan geecek
boru hatti ingaatma karar verdiler
ve
acele
hare-
ket ederek bir
Japon
girketinden
apar topar
500.000
ton agirhginda lark
sekiz
inch'lik boru
satin
ald11ar. Bu malzemeyi
temin
etmek iin Amerikah imalatilan beklemeye
zamanlan olmadigini
dgnmlerdi
ama
bunda yanilm141ard1. Boru hatti daha igletmeye
sokulmadan evvel anzalamp
stop etmigti.
Boru
hattinm arizalamp duraksamast nceleri Eskimolar'a Y
Al2Ska
yerlilerine
ve
bir de
ortaklar arasmdaki
ekigmelere
baglandlysa da
tamamen
durmas1 bambagka bir
nedene,
evreci-
lerin 1970'te Federal Mahkeme'de davayl kazanmig olmalarina baglidir. SantaBarbara'daki
pet-
rol
sizmasindansonra
yeniden dinamizm kazanan yeni olumug
fakat dagimk durumdaki
evre
hareketleri Alaska boru hattimn durdurulmasi konusunda
tam mutabakatsagladi. Yine de bazi
evrecilergirketlerinyeterlin aligma
yapilmadan,
igin kavranmast, becerive dikkat konularma
gereken
zaman
verilmeden fazlastyla aceleci davrandiklanm sylemekten
geri
kalmadilar. Bun-
lann
grgnegre
meydana gelebilecek bir kazamn
sonucu
evresel aidan
tam
bir facia olabi-
lirdi. Su nedenle,evresel
aidan daha
az
risk
lerdiginden,
Kanada yolu daha gvencellydi.
Bu
kipiler
aynca,
Alaska yolu ingaatina baglamadan evvel Birlegik Devletler'in bir
enerji koruma
program1 yaptirmasmi
istediler Bazi evreciler ise daha farkh bir
gr
ileri srerek, dogada
mevcut
vazgeilmez
gzelliklerin
ve
dogaya
zg
evrenin
bu
projenin uygulanmas1ylazedele-
necegini, hatta
yok
olacagmi
iddia ederek projeden btnyle vazgeilmesini
talep
ettiler. Onla-
ra
gre Alaska petrolne gerek
yoktu.
Boruhattini
yapmaya
ok
hevesli
girketler
ise kargi
tarafm
muhalefetini yeneceklerinden
emin olarak 75 milyon degerindeki Caterpillar
kamyon
ve rmorklantu Yukon Nehri klyllannda
siraya
dizip yol
yapim1ve
boru dgenmesi
iin ahqmayahazir duruma getirdiler. Ne
var
ki boru
hatti zerine konulmu
olan
yasaklamamn geerligini korumas1yznden depolanmig
olan bo-
rular begyll sreyle yerinden oynat11amad1. 1972yllmda Alaska'dan saglanmast beklenen petrol
bu yzden gelmemig
ve
Amerika'mn digardan ithal
ettigi petrol artmigt1.Yukon Nehri klyllarin-
da konuglandinlmig kamyonlara
ve
rmorklara gelince, petrol girketleri
bunlardan her
an yarar-
lamlacagt
midiyle
motorlarm1haztrda tuttuklarindanmilyonlarca dolan boga harcamiglard1.
Sonunda, yeni petrol kaynaklari olarak
Alaska'nm
ve California
aiklarmin
ok
fazla prob-
lem ierdigine karar verildigi
ve
bu defa Kuzey Denizi'nde yapilan petrol
kegfi dolayislyla mit
vaat eden bagka bir alternatif
belirdi.
Ne
var
ki Kuzey Denizi'nde petrol
geligmesi
kaydetmek
hi de gvenceli bir i; degildi. Hem hacim
itibariyle
ok byk olacak hem de ok
pahahyaika-
cakti.
evre
de bu konuda
sert
davramp
dn
vermiyordu.
evrenin
fikri de, Alaska konusunda
oldugugibi
Kuzey Denizi retiminin yepyeni bir
teknoloji
kugagina
gerek
gsterecegi
merkezin-
deydi. Aynca,
ok
da vakit alacakti, hem de pek ok. Alaska
ve
Kuzey Denizi
projeleri
ortak
olan bir
tek
noktada
birlegiyordu. Her
ikisinin
rezervleri de fiziki aidan ok
zor
yerlerde olmasi-
na
ragmen,
politik aidan
istikrarsiz yerlerde
degildi.
Byleoldugu halde yine de bunlardan hi-
biri, giderek ciddilegen global
arz
-
talep
dengesine kalict bir
zm
getirememigtir. Bunun
anla-
540
mi
gudur: Dnyada doymak bilmez bir
petrol
aligt
Vardi;
bu aligt gidermek iin
dnyada bag-
vuracak
tek
bir
yer
mevcuttu:
Ortadogu.
Doktor ,
1970Agustosu'nun
sonuna
dogru bir gn, gafaktan hemen nce,
kiralik bir Fransiz Falcon
jeti
Libyahava
sahasma giriyordu.
Uak Trablus Hava Limam'na
indi.
Jet'in
kapisi
aildi,
kisa boylu,
tiknazyapida, yetmig
iki
yagma
henz basmly bir adam
gnn
ilk
igiklari
iinde
jetten
ikti. Y-
znde
ok
endigeli bir ifade vardi. O denli endigellydi ki Los Angeles'ten beri yol boyunca, hi
durmadan
uoup,
sadece Torino'da
ancakjet
deggtirecek
bir sre
yere
inmigti.
Korkusu
"parla-
yan
ylldizim"dedigi, ke
ndi
girketinin Libya'daki
ok
zengin,
-verimli
petrol
imtiyazmi
kaybet-
mek zere olugundan fleri
gellyordu.
Yinede, her
zaman
oldugu gibi kendine
gveni
tamdi. Ya-
ammi
anlagmalar
yapmaya
adamig olan bu adam
byk
bir inanla,
bir defa
80ylemig
oldugu gi-
bi
"sonuca
erdirilmemigbir anlagma kadar kt bir
gey
olmadigma" yrekten inamyordu.
Bu adam Occidental
Petrol
Sirketi
Bagkamolan Dr. Armand Hammer'den bagkasi degildi.
Anlagmayapma konusunda,
tm
yzyll
boyunca Armand Hammer'e rakip
olabilecek
sade-
ce
birka(
kipinin
iktigLm
sylemek yanlig olmaz. Hammer 1898 yihnda New York'ta, kkeni
Karadeniz kiyismdaki
Odessa'yadayanan gmen bir Yahudi allenin ogluydu. Armand Ham-
mer'in
ok
zengin
olan
bir
amcast Odessa'da
yaamayi
srdryor
ve
bagka iglerle
meggul oldu-
gu
gibi
aym
zamanda Ford'un
yerel
dagLtimcihgmi
yapiyordu. On dokuzuncu
astrda Odessa,ba-
till
sanayicilerin Ortadogulu
tccarlarla
bulugtugu
byk bir
ticaret
merkeziydi
ve
Armand
Hammer her nasilsa bu
gehri
bir
trl
aklindan ikaramamigti. Odessa sanki
onun
damarlartnda-
ki kandi. Armand'm babasi Dr.
Julius
Hammer
sadece pratisyen
bir hekim
ve
ila imalat1st de-
gil,aynt
zamanda solcu bir partinin de
yesiydi.
1907de Avrupa'da Lenin'le
tanigmig, o
gnden
sonra
Amerikan Komnist Partisi'nin kurucularmdan olmugtu. Armand ise
babasimn sosyalist
eg l mlerine
katilmlyor,
para yapmaya ve
anlagma
hazirlamaya ilgi duyuyordu.
Kisaca
o
bir kapi-
talistti.
1921 yllmda
tip
okulundan
mezun
olur olmaz hemen Rusya'ya yola ikti. Sefalet iinde
ac1ylakivranan bu lkeye,
aci
dindirici
tibbi
ila
ve
malzeme gtryordu. Bunu yaparken hede-
fi ailesinin
ila isinden Sovyetler'den alacagt 150.000
dolarhk
borcu
tahsil etmekti.
Babasmm
oradaki ahbaplan aracihglyla Lenin'le
tamptl.
Lenin
o
stralar
perian durumdaki Rus
ekonomisi-
ne are
anyor,
bunun iin rekabete
yer
veriyor
ve
lkesini Batih burjuvalarla
ticaret yapmaya
tegvikedlyordu. Lenin Hammer'e
zel ilgi
gsterdi
ve onu
takdis
edip
Stalin'e"Bizi Amerikan
'i
dnyasma
gtrecek
kisa yol
ve
biz bu yoldan mmkn olan her firsatta yararlanmallyiz"
szleriyle
tanttt1.
Sonuta Hammer, erkek kardegi Victor'un
da yardimiyla Lenin'in Yeni Ekono-
mik Politikasi'nda grev almak zere Rusya'da kaldi. Adi
geen
Ekonomik Politika asbestos im-
tiyazi,
Ford
traktrleri
ve
diger mamulleri, kurgunkalem milli
imtiyazi ieriyordu. Hammer ken-
dine ait kigisel krk
tuzaklarlylaSibirya'dakrk merkezleri bile kurmugtur. Ancak,
on
yim
sonunda Stalin'in
iktidara
gelmeslyle Hammer olacaklan zamanmda sezerek bavulunu
topladt
ve
erkek kardegi Victor'la beraber Rusya'yi
terk etti. Beraberlerinde birok Rus sanat eseri getir-
miglerdi ki
sonradan bunlan BirlegikDevletler'deki byk magazalar aracihgiyla satmiglardir.Bu
agamadan
sonra
Hammer egitli
iglerde
atilim yaparak milyonlar kazanmay1 srdrd. Bunlara
bira fiisi
ve
burbon viskisi
yapmak da dahildi.
1956'da, elli sekiz
yagindaykenLosAngeles'e geldi. Niyeti biroklari
gibi
emekliye ayril-
makti. Ar
tiktamnrmy
bir sanat galerisi sahibi
ve
koleksiyoncusuydu.
Vergi
demekten kurtulmak
iin
nce petrole bir miktar
yatinm yapti ve
sonra
da, oyalanma kabilinden
Occidentaladmda k-
k, nerdeyse
iflas
durumunda bir
pirket
satm
aldi Petrol iginde
herhangi bir
bilgisi
yoktu. Buna
ragmen girketi Occidental,1961'de California'da
ilk dikkate
deger keyfiniyapacakti. Bunun ze-
I
541
I
rine, anlagma yapmada kkl ve
deneyimli
Hammer birok yeni girketi
daha zerine geirdi.
1966
yilma
kadar Occidental'in ylllik
satigt
yaklagik
700 milyon dolan bulmugtu.
Saghkh
ve
akilci anlagmalar yaparak
ve
zamanlamayi yi ayarlayarak Hammer,
Occidental'i
dnyanin
en
byk
enerji girketlerinden
biri
yapmigt1.
Kumanda zinciri sz konusu Hammerol-
dugunda
geerliligini
kaybederdi.
Hemenher
istediginde
dnyanm her
yamna
rahata telefon
edip konugabiliyor,iglerikendi bagma modern bir Marcus Samuelgibi idare ediyordu. Politik ki-
ilerle olan
fligkileri
egsiz sayllacak dzeydeydi. Her
istedigi
yere
her
istedigi
an
girebilme yete-
negiyse hayret vericiydi. Kigisel
servetinegelince,
sayllamayacakkadar byk bir
servet
sahibiy-
di. Sonugelmez
anla
ma
grgmelerinde
de, bir
rakibinin
syledig glbi
"baba
gibi
ve
ok
seve-
cen" davramr,
taraflar
arasmda bir gerilim
olugtugunda bir fikra anlatarak
havay1 yumugatird1.
Ancak, istedigi
geyi
elde etmede
ok
ciddi
davramr, asla
dn
vermezdi. Kendiikarmm gzetil-
mesi
iin, insanlarm duymak
istedikleri
geyi
duymasmi
saglardi.
Kendisini Hammer'in varisi
say-
mak hatasim
yapan
birok kipiden birinin soguk
yorumuna gre
"Doktor dnyanm
en
iyi rol
ya-
pan
aktrlerinden
biriydi."
Ileride, Nikita Krupev
iktidannda
Hammer Sovyetler Birli'yle
yeniden iligki kurdu
ve
beg Sovyet DigigleriBakam'na
ve
yedi ABDBakam'na
iktidarda
bulunduklari
srece
arabulucu-
luk
yaptL
Kremlin'e nasil girdigi
ilgin
bir ykdr. Gorbaov'un
dogumundan
on
yll nce l-
mg olan Lenin hakkmda Mihail Gorbaov'a ilk elden
bilgt
veren
tek
kigi Hammer'dir. Ylllar
sonra
1990 sonlarmda
bile,
doksan iki yagindaki Hammer, Occidental'in faal bagkanligmi sr-
drmekteydi
ve
kendisine sadik hissedarlar da hl
onu
ven
garkilar
sylemeye devam ediyor-
du. Hammer gerekten
Rockefeller, Samuel
ve
Deterding, Glbenkyan,Gettyve
Mattel
gibi
petroln byk
korsan yaraticilan arasmdadtr. Hammer iin
aynt
zamanda gemigin
"hkmet
izniyle korsanlik"
yapmig
bir gahsiyeti
denebilir.
zel
jeti
ile
dnyayi dolagip, ilgilenecek-yeni
anlagmalar peginde olan
"Odesah bir
tccardi."
Ancak kendisini dnya apmda bir
hkmran
haline getiren Libya
anlagmasidir.
Libya petrolne yapilan
hcum daha 1965 senesinde, Occidental'inihalenin ikinci
raun-
dunda orada
imtiyaz kazanmaslyla htzlanmigti. Occidental
Sirket 'nin
ihale
teklifi
kalm bir dos-
ya
halinde diger 119
ihale arasmda dikkat ekmigti
ve
bu
teklifin
Hammer
tarafmdanonun
kigi-
sel
denetimiyle yapilmigolmasindan
fleri
geliyordu.
Teklifkei derisine el yazmasiyla yazilmig
ve
Libya bayragtmn renkleri olan kirm1zi, siyah
ve
yegil kurdelelere sanlm14t1.Occidental
aynca
Kral idris'in
ocuklugunu
geirdigi
ve
babasmm gml oldugu
l
vahasinda bir
tarimsal
dene-
me
iftligt kurmaya sz
vermigti. Bu
teklif
ihaleyi
kazanmalanna yardimci olmuytur. Hammer
Kral'a
som
altmdan yapilmig
bir de
satran
talomt armagan etmigti. Occidental kendisine
imti-
yaz
almada yardim eden kipilereait ekstra masraflan
ve
zel komisyon demelerini de
ihmal
et-
memigti.
Occidental
Sirketi'nin
kazandigi bloklar 102
ve
103 no.'lu
bloklar
olup, Akdeniz sahilin-
den
en az
yz mil uzakta, Sirte
Havzasi'nda
iplak,
karanlik, yariklarla kapli yaklagik
iki
bin
metrekarelik bir araziydi. Arazide yapilan
ilk
kazilar kuru ikinca Hammer gyle syleyecekti:
"Tahamml edilmesi
en zor
olan
gey
kuru kazilardir." Ayrica,
kazi
yapma
igi
ok
pahallya iki-
yordu. O yzden Occidental ynetim
kurulu yksek sesle yakmmaya, "Hammer'in ilginligi"
feryadma baglamigt1bile. Libya onlarm degil,
byk
patronlarmele alacagi bir yerdi. Ne
var
ki
Hammer inadim srdryordu.
Sonunda inadmm karpthgni grd. 1966 sonbaharmda Occidental 102
no'lu blokta petro-
le rastladi.
Ancak
102 no'lu kuyunun verimi, batiya dogru kirk
mil
uzakhktaki, sonradan dris
yatag adi verilen 103 no'lu kuyunun verecegi retimle
kargilagtirildigmda glgede
kalmigtir.
Occidentalkazlyt evvelce Mobil Oil st kamp
yeri
olan
ve
Mobil Oil'in
imtiyaziyken,.sonradan
feragat edip
istemedigi
blgenin tam altmda
yapmigtl. Ilkkuyudan gnde
kirk bin varil petrol
ikmigtt. Sonradan
alollara durgunluk
verici bir akimla gnde yetmig
beg bin varil dolusu petrol
542
l
iktl.
Occidentaldnyada
en
verimli petrol depolarmdan
birine
rastlamigti.California'hbu
ge-
limsiz
reticlye dev yapill Mobil Oil'in kairdigi
geyi
bulduran yeni geligtirilmigsismik
teknoloji-
dir.
Kegfn
yapilmasindan
sonra
Hammer
gylediyecekti. "Gkler yanldi.
Simdi
biz de byk
I
patronlardan
biri olduk."
196Tde,
gansin
bir kez daha yze
g2mesiyleyeni
bir kegifdaha yapilacak, Alti Gnlk
SavagSvey;Kanall'nin kapatilmasina
yol aacak, bylece Libyapetrol daha da degerlenecek-
ti.
Libya'daki petrol patlamast zamanla ilgmliga dnt. De
Golyerve Mc Naughton petrol
mhendislik firmasi,
tahmini
bir hesap
yaparak
o gne
kadar gereklegmigolan
kepifler itibariy-
le, sadece Occidental'in
milyar varil rezervi oldugunu, diger bir deyigle
ayni
srede Alaska
Kuzey Bayin'nda kegfedilen
rezervin yaklagik te birine Sahip
oldugunu
ortaya koymugtu!
Gerek guydu ki,
Alaska'da
yapilmasi mmkn olmayan
eyi
yani boru hatti
yapmayi
Libya'da
inga etmek mmknd. Normal olarak 130 mil uzunlukta,
l kesen bir
boru hatti inasirun

yll
srmesi gerektigi halde, yogun aba gstererek boru hatti bir seneden
daha lusa
srede
tamamlandi
ve
Occidental,
imtiyazlanm
aldiktan
sonra
daha
iki
yll
gemeden
Avrupa'ya petrol
sevk
etmeye
bagladi. Daha ilk gnlerde Libya'da gnde
sekizyz
bin varil
dolusu petrol reti-
yordu. Occidental ige
sifirdan
baglamig, gimdi
ise
dnyamn petrol reten
en
byk altmet
gir-
keti olmutu; rekabeti Avrupa
pazarma
giden yolda mcadele ederek kontratlar yoluyla
kendi-
ne
bir
yer amigti.
Tm baansma karymaniden
tremigolan
bu
yeni dev,
baansim Libyapetrolne
orantistz
bir gekilde dayandirdigi iin gnn birinde bunun
zaranm grecekti.
Nitekim
Kralidrisyaghydi
ve
daha
uzun
sre
yagamasi
beklenemezdi. Bunun bilincinde olan Hammer
ilgi
merkezini biraz
da bagka
yere
ynelterek, BirlegikDevletler'in byk kmr reticisi
Island Creek
Coal'ukendi-
ne
katma
yolu aradl. Ancak, szlegme
imzalamayi
kabul etmeden nce Island
Creek'inbagkani
WilliamBollano Libya'da siyasi istikrarm nasil
oldugunu
incelemek istedig[ni
belirterek imzay1
geigtirdi.
Bu sorugturmayi
yaparken
Bollano DigigleriBakanligi,
ChaseManhattan
Bankasi
ve
Citibank
gibi
yerlerde yetkililerle
grgmgve
hemen hepsinden birbirine benzer
aym
yaniti al-
migti:
"Libya'da beg, alti yll daha politik
istikrar
beklenebilirdi. Kral ldkten
sonra
iktidann d-
zenli olarak nasil el degi
tirecegi
ise kipinin
tahminine
kalmttl."
.
Libya'dan Gelen Baski
1969, 31 Agustosu'nu 1 Eyll'e baglayan
gece
ledemli bir
Libyali subay yatak odasma gelen
kendinden dk rtbeli bir subay
tarafmdanuyandir11di.Byle bir davramgi beklemeyen st
rtbedeki subay, kalkmasi iin israr
eden
gen
subaya
ok
erken
geldigtni,
bu kadar erken gel-
mesi
gerekmedigni sledi.
Darbe
yapma
vakti henz gelmemigti. Darbe birka
gn
sonrayap1-
lacakti. Ne yazik ki, k1demli subay yanilmigti
nk
bu
bagka bir darbeydi. Aylardan beri
tm
Libyaaskeri
evresi
bir
darbe girigimi
iindeydi
ve
eyitl
gruptan subay
ve
politikacilar Kral id-
ris'in sagliksiz rejimini
devirmeye
allplyorlardi.
Etrafini
etkileme
yetenegne sahipMuammer
Kaddafi'nin liderligni
yaptigi
radikal
grgl bir
gen
subaylargrubu,
suikasti drt gn
sonra
iin
planlamigolan
stlerini
de dize getirerek darbeyi daha
erken bir
tarihteyapmigti.
Gergekte
l Eyll
askeridarbesine lyin aslmt bilen
bilmeyen, hatta darbenin
ne
taraftangeldiginden haberi
olmayan
hirok kigi
katilmigtir.
Kaddafi
ve
yanlilan isyan hareket ne daha
on
yil evvel, henz ortaokuldayken Cemal Ab-
dl
Nasir
ve
kitabt Ihtilal
Felsefesfndenesinlenerek
ve
bir de
Nasir'mradyo istasyonu
Arap-
lar'in Sesi
yayinimn
etkisinde kalarak
baglamiglardi.
Yaamlarmi
ve
hedeflerini Nasit modeli ze-
rine kurma karart almiglardi.
Suna
da
inanmiglardi ki, gce giden yol parti politikalarmdan degll,
Nasir'm
setigi yoldan,
askeri
akademiden geiyordu. Kaddafi'nin kafasinda, keskin bir gzlem-
cinin
ifade
ettigi gibi, Nasir'm ihtilale
ynelik doktrinleri "Muhammed dneminde islamfikirle-
543
ri"
ile zdeglegmig durumdaydi, Kaddati byle
dgnyordu. Kaddafi'nin grubu Nasir'a
ve
Na-
sirci
Arap Birliginosyonuna
iten
bagltydi
ve
Kaddafi de zamanla
onun giysilerine brnp
aym
yoldan
gitmek
istiyordu. Nasir gibi
dogugtan kundakillga yatkm, fakat
aym
zamanda egzantrik
ve
hata
yapmaya
egilimli Kaddafi her melankolik
gibi
sik
sik
bir ruh halinden tekine geerdi.
Bu haliyle kendisini sadece
Arap
dnyasmin l deri degil, bu
dnyamn
tek
merkezi
yapma
pegin-
deydi
ve
bunun iin
atihm
yaplyordu. Su atilimlanada
durmadan srail,Slyonism, diger Arap
devletteri ve
Bati'ya kang blc planlar kurar, kampanya
yrtrd.
Aynca
kendini byk
pet-
rol gelirleriyle
donanmig
hayal
edip bazen hanker, bazen
sponsor
olur,bazen
de dnyanm drt
bir yamndaki
birok
terrist
gruba
para
babahgi yapard1.
Baganyla
sonulanan Eyll darbesinden
sonra
Kaddafi'nin
yeni Devrim Komuta Konseyi
birok
yeni
icraata girigti.llki; olarak Amerikan
ve
ingiliz
slerini kapatti
ve
bu
lkede
yagayan
kalaballk.talyan
nfusunu kovdu. Kaddafi
ayrica
lkede
ne
kadar Katolikkilisesi
varsa
hepsini
kapatti
ve
buralardaki
putlarin
kiliselerden ikanlip diger egyalarlaberaber
mezatta satilmasim
emretti. Sonra,
1969 Aralik aymda, bir
kargi darbe
girigimi
olmus, hareketin baarisiz
sonulan-
masiyla Kaddafi'nin
gc bir
o
kadar daha
artmigtL
Art1kKaddafipetrol sanayiine el atmaya
ha-
z1rdi. 1979Ocak
ayinda
Devrim Komite Konseyi subaylari
ilk
elegtirileriniyaparak resmi
petrol
fiyatinin artinlmasi agnsmi
yaptilar. Kaddafi
Libya'da faaliyette
olan yirmi
bir
petrol girketi yet-
kilisini uyararak, istedigini elde etmek
iin
gerektiginde
retimi
kapatacagim syledi.
"5000
yll
petrolsz
yaamig
insanlar
megru
haklarmi elde edinceye kadar birkayll daha petrolsz
yagaya-
bilir" diyordu.
Baglang1taLibya'daki Esso
Sirketi'ne
ok
fazla baski
yapilmigtL
Askeri hkmet petroln
ilan edilen resmi
flyatmin varil
bagma 43 sent
artinlmasim
istedi.
O gnler Esso Bagkamolan ki-
gi
sonradan bu olay1anlattrken gyle
demigtir: "Aman Tanrim,
o
gnlerde 43
sent
inanilmaya-
cak bir
parayd11"
Esso5 sent
nerdi.
Qirketler
bu
rakami
kabule
yanagmaylp
kipirdamadilar
bile.
Libyaltlar
Jerseyve
alternatif kaynaklara sahip
teki
byklerce engelteniyordu. Bu
yzden
hi-
bir alternatifi olmayan
tek
girkete, Occidental'e
bagvurdular. Bu girketin kritik durumda oldugu-
nu
biliyorlardi. Bir Libyall'mn
ifade
ettigi gibi "Occidental in btn yumurtalari bir teksepettey-
di." 1970
ilkbaharinda
Libya Occidentare retimini kesme emri verildi; girketin
yaam
kam
olan retimin gnde sekiz
yz bin varilden yaklagik
beg
yz
bine indirilmesi istendi.
Occiden-
tal'in
bu
emre
uymamasmdan gphe eden Libya polis
tegkilati
devamh olarak
girket
yetkilerini
durduruyor,
arama
yaplyor
ve
onlara zarar
veriyordu. Faaliyetinkisitlanmasi
ve
yetkililerin
tedir-
gin edilmesi olay1 diger girkettere
de uygulandigt
halde, bu
tr
zel
muameleyetutulup
onurlan-
dmlan
(1)tek girket
Occidental
oluyordu.
Kaddafi
rejimi,
kampanyasina baglamakzere ok
uygun
bir
zaman
semigti.
Libya
tek
ba-
gina
Avrupa petrolnn yzde 30'unu sagliyordu. Sveyg
Kanali hl kapallydt
ki bu nakliye igi-
ni bsbtn agirlagtinyordu. Sonra,
1970 Mayist'nda bir
gn,
Suriye'de bir yerde, traktrlerden
biri boru hattma
zarar
vererek
hattm
o
noktada anzalamp kopmasma neden oldu. Bu olay gn-
de beg
yz bin varil Suudi
petrolnn bu boru hattindan geerek
Akdeniz'e ihracma
engel ol-
muqtu.Simdi
ortada
bir petrol yoklugu degil, nakliye yoklugu vardi
ve
bu, Avrupa
pararlartndan
Akdeniz'e dogru
apraz
konumdaki Libya'yi
ve
Kaddafi'yi
ok
merkezi
ve
nemli bir duruma
getiriyordu. Libyal11arellerindeki bu avantajdan yararlanma
taraftarlydi.
Eu yzden
verdikleri
petrolde
kesintlye gittiler ki hu
pazann
iinde bulundugu
zor
durumu derinlegtirmig
ve tansiyo-
nu
byk lde
artirmigtir.
Boru hattinm kapandig1gnden Libya'nin
kesintiye.gittigt.gne
ka-
dar pazardan aniden gnde 1,3milyon
varil gekilmigti.
Ayrica, konu
petrol
ekonomisi
ve
strate-
jisi
oldugunda,
gen
Libyahsubaylar
iglerini glzlilikle
yapma
yoluna
bile
gitmiyor, operasyonlan
aika yapiyorlardi. rneginsekiz y1l
nce
Suudiler'in
petrol bakamyken igten
atilan,
radikal
ve
Bati kargiti bir milliyet olan Abdullah Tariki,
o
gnlerde
Trablus'a gelmig
ve
ihtilal
hkmetin-
ce
dampmanhga
atanmttt.
544
Baski
arttikaHammer'intedirginligi
de artacakti.
Kaddafi'nin
kahraman
gzyle
baktig
Bagkan
Nasir't grp
"mridine
telkinde
bulunmasi,
arabuluculuk
yapmasi
iin"
Misir'a
gitti.
Nasir, Libya'da retimin durdurulmasi halinde, bu lkenin Misir
Ordusu'na
dedigi
tahsisatm
tehlikeyegireceg nden
korkuyordu. Oyzden
Kaddafi'ye
pek
ileri
gitmemesini syledi.
Libyali-
derine
syledigibir bagka
gey
de guydu: Bizzat kendisi baz1hatalar
yapruigtl.Kaddafi bunlari
tek-
rarlamaktan kammallydi -Nasir milliyetilik politikasi gtmenin
ve
anahtar
durumundaki
ya-
banci teknisyenlerilkeden kovmanm bedelini
agir
demigti
ve
Kaddafi'ninbunu bilmesini isti-
yordu.--Kaddafibu gde
uymamigtir.
Hammer,Occidental'in Libya'nm
taleplerine
uymamasi halindegirketecret kargihgi pet-
rol saglayacakdaha bagka
girketleraramaya
koyuldu
ve
Kaddafi'yeboyun egmedi. Sonunda dev-
letlegtirildi.
Hammerbu atilimmda bagarisizolmugtu.
Sansm1
birkez daha denemek iin bu dela
Exxon
Sirketi
BagkamKenneth
Jamieson'a
bagvurduysa da
istedigi
petrol
alamadi,
en
azmdan
kendi
istedigt
kogullar
iinde
almayi baaramadi. Hammer buna ok kirilmigti. Kimbilir belki de
Jamieson,
Hammer'i ciddlye almamigtl. Hammer'inbagdanigmanlarindanbiti zel bir
toplulukta
bu konuya yyle
deginmigtir:
"Jamieson'un
Hammer'i
geri
evirmesinde
anlagilmayacakbir
gey
yok. Dgnn bir kez; dnyanm
en
byk anonim girketininbagkam,bir sanat eseri ahmsatim-
cislyla,
igbirligine
yanagmayan
biriyle,
elindednya apmda bir
projeyle
gelen biriyle birden kar-
gi
karglyageliyor. Eu reddedilig ok normaldir." Petrol iin
yeni kaynak seenegi bulamayan
Hammer,
bu defa,
aresizlik
iinde,
yeni
bir
globalproje say11abilecekbagka bir
projeyleortaya
ikti.
LyndonJohnson'unTexas'takiiftliginde
verilen bir akgamyemeginde
takasusulne
veya
"mbadeleye"
dayali bir
ticaret
igini dile getirerek Mc Donnell Douglas
savag
uaklarlyla
fran
petroln
takasetme
yoluna gidilmesini
ve
kendisinin bu iyte arac1hk
yapmasmi
nerdi. Ancak,
bu
abasida boga gitmigti. Tam btn kozlartn1 kaybedip elinde hibir seenek
kalmadigi
bir
gn, 1970Agustosu
sonlarinda,
Libya'daki menajeri George Williamson'dan acil bir
telefonag-
nsi
aldi. Williamson
onu uyanyor,
Libyalilar'mOccidental'idevletleptirmek zere oldugunu bil-
diriyordu. tebu
uyan onu
gecenin
kararttigi gkyznde uarak yeniden Trablus'a
geri gn-
dermigtir.
Bylece Trablus'ta
mzakereler
bagladi. Libya
tarafindan
mzakereler
BagbakanYardimci-
si
AbdlSellamAhmed
Calludbagkanligmda yapiltyordu. Bu adam koyu
sofu
olan Kaddafi'ye
klyasla, i; yaparken eglenceye de
yer veren
birlydi; ancak
yine
de
oketin
bir mzakereciydi.
Bir
seferinde
Texaco
ve
Standard of Californiatemsilcilerlyle
yaptigttartigmada,
memnun yet-
sizligini
belirtmek iin, onlarm ne srdgyazth
teklifiburupturup
top
haline
getirmig
ve on-
Iarm suratina firlatmigt1.
Baykabir sefer de,
petrol
yneticilerlyle
tika basa dolu salona,
omu-
zundan sarktttigi makinah
tfeklegirmigti.
Hammer'le ilk
kargilagtlgLnda
Calludnce
ona
-
rek
ve
kahve kram etmig,
sonra
belindeki kemeri
zerek 45'lik tahancasimtkarip Ham-
mer'in
tam
nndeki
masamn
zerine koymuqtu. Hammer bunu
glmseyerek kargilamigsa
da bir hayli de rahatsiz olmustu.O gne kadar
hibir
mzakereyi
silah namlusu
altmda
yapma-
migtt.
Her
gnakgamakadar
etin,tketicimzakerelere kattl1yordu.Her
gece
de b1kip
usanma-
dan uakla Paris'e gidiyor,
orada, kalmakta oldugu Ritz OtePdeki dairesinden,
ldrlme
tehli-
kesinden uzak Los Angeles'deki
yneticilerheyetine
telefonediyordu.
Hammer'inbyle her
gn gidipgeliginin bir bagka
sebebi
daha vardi. Callud
ona
ok
konuksever davranarak
tahtm-
dan indirilen Kral idris'inevvelce oturdugu bir
sarayi teklifetmigti.
Ancak Hammer sarayda
"ah-
konulmaktan" korkuyordu. Zamanla korumasma biraz rahat nefes aldirdi
ve onu
nispeten
ser-
best birakti.
11kgn, Libyahlar'm kendi zel
uagmi
ele geirme olasiligina kargi nlem olarak
Trablus'agitmek in bir kiralik Fransiz
jetiyleumustu.
O
gnden
sonra
kendini biraz
gvenli
hissederek her
sabah Paris'ten Trablus'a
yaptigt uugta allyik
oldugu kendi Gulfstream11
uagini
kullandi. Eu
uagLn
yatakodast
mantar
levhalarla kaphydi.
Sabahsaat
2'de yeniden
Paris'te olu-
545
yor, sonra
sabahm
6'sinda
da
tekrar
Trablus'a
uuyordu.Neyse
ki
tmyaami
boyunca, her ko-
gul altmda
"kestirmek"
gibi bir yetenegi vardt ki bunu Trahlus-Paris, Paris-Trablusuuglarmda
tam
kapasite kullanmigttr.
Tartigmalarm
ieride,
tm
yogunluguyla
devam ettigianlarda,
diganda da halk kalabalik-
lar halinde
toplamyor,
darbenin birinci ylldnmn kullamaya
hazirlamyordu. Bunlar bir
yan-
dan da rejime
kargi
olanlarin
lm
iin
haykirtyorlardi. Nihayet,
en
sonunda, beklenen
an
gel-
di
ve
Hammer
ve
Callud
odanm bir
kpesine giderek el sikigtilar.Prensipte nihayet anlagmiglar-
dive yazili
anlagmatam
imza
agamasma
gelmigti
ki birden,
bu
defa
da anlagma formu
zerinde
bir
sorun
belirdi. Durumdan kugkulanan Hammer,sabn tkenmigolarak
derhal lkeyi terk et-
meye,
anlagmarun tamamlanmasini
George
Williamson'a birakmaya
karar
verdi.
Ertesi
sabah,
Ritz'deki odasinda
istirahate
ekildigi
bir
sira
kontratm imzalanmig oldugunu grenecekti. Bu
anlagmadan Libyahlargmrk rsumu
ve
vergt zerinden yzde 20 bir
arti sagladilar.
Occi-
dental'in kalmasma izin veriliyordu. teki
girketlerse
ne
yapacaklanm
bilmez durumda, karar-
.sizdi.
Ancak bu eyll
sonuna
kadar
devam etti
ve
bu
tarihtehepsi birden,
isteksiz de
olsa
bag
egdiler. Libyablar
ciddi olarak onlara bu anlagmalarabegyll
uyacaklannt
bildirmig, bu konuda
sz vermigti,
Gerek
gudur ki, yeni anlagmalarpetrol
resmi fiyatmda
otuz sentlik bir
artig
saglamasmdan
ve
Libyakr
payimn
yzde 50'den
yzde 55'e ikanlmasmdanok
daha fazla anlam
tagir.
Libya
anlagmalari, retici lkelerle petrol girketleri arasmdaki g dengesini kesinlikle degigtirmigtir.
Petrol ihra
eden
lkeler
a1sindan
Libya zaferi ok
kapsaml1yd1.Gerek petrol fiyatimn dgg-
n tepeden
inme
tersinegevirmekle
kalmamty,
on
yll evvel OPEC'in kurulmastyla
baglayan
an-
cak sonradan hizim kaybeden
"ihracatilarm
egemenlik
ve
kontrol kampanyasini" da yeniden
amigtir.
Sirketter
aisindan bu bir geri adim atmanm
baglanglClyd1.
Libyazerinde sorumlulugu
olan bir Jersey
yetkilisi yeni anlagmalarin
ifade
ettigi anlaml,
gayet
veciz
ve
z olarak
gu
szlerle
aiklayacakt1: "Petrol endstrisi
bizim bildigimiz ekliyle
daha farla yaayamazdi." Occiden-
tal'den George
Williamson ise gelecekteki degigmelerin ne
denli byk
olacagtm
sezinliyordu.
Szlegmenin
son
dokmanlarina
imza attigt
sirada
diger bir Occidental
yetkilisine
gyle
dedigi
sylenir: "Bati dnyasmda traktr,
kamyon
veya
araba kullanan herkes bu anlagmalardan etkile-
necektir." Dokmanlar
imzalandiktan
sonra
Williamson
ve arkadaylan
Libyahlar'la bir
araya
ge-
lerek bu
alkolsz
lkenin
en
lyi
iecegi olan portakal sulanni yudumlad11ar.Belki de
o stra,
ses-
sizce
ne
olacagi belirsiz gelecegi
dgnyorlardi.
Birdirbir Oyunu Fiyatlari
Iran
ahi
kugkusuz Libya'nm yeni tremigbirka
gen
subaymca mat edilmeye
razi
olamazdi.
1970 Kasimayinda
"yari
yanya" kr
paymi
kirarak konsorstyum
girketlerinden
tm knn yzde
55'ini kopardi. Ondan
sonra
da girketler
teki Krfez
lkelerine
de yzde 55
teklifetmek zo-
runda kaldilar. Bylece
tam
birdirbir oyunu
baglamisti.
Venezuela kendi kr
payini
yzde 60'a
tkaran
ve
petrol flyatlanm tekyanli
olarak
girketlerin
bilgisi digmdaykseltme
yetkisi
veren
bir
yasa
ikardi.
OPEC' n b r toplantismda
lkeye dgecek asgari kr
payt
yzde 55 olatak
kabul
edildi
ve aynca taleplerin
karyllanmamasi halinde retimin durdurulacagi
tehdidisavruldu.Top-
lantida zerinde
israr
edilen
diger bir husus da petrol girketterinin
mzakereleri
OPEC'le degil,
yerel ihracati
gruplarla yapmaslydi, llerikignlerde 1971 baglannda ise Libya, Iran'mda nne
geerekyeni
bazi taleplerde
bulunacakti. Grn
bu
oyunun
bylece
sreceginive
girketlerin
ortak bir
-saf
olugturup buna
sonuna
kadar bagli
kalmamalari halinde durumun
sonsuza
kadar
devam edecegini gsteriyordu.
Sonunda ottak cephe kuruldu
ve
Shell
Nakliye
ve
Ticaret'in bagkamDavid Barran ortak
cephenin avukatligma getirildi.
Barran
bu konudaki grglerini
gu
szlerle
aiklamigttr:
"Bizim
546
Shell
Sirketi
olarak grgmz
heyelanm bagladigi
merkezindeydi."
Birlegik bir
cephe
kurulma-
dika
girketlerin
"birer
birer ortadan silinmesi" sz konusuydu. Barran'm
Israrh
davramgi
sonun-
da
ortak
bir
yaklagim izlenmesine
karar verildi.
Su ortak yaklagimlagirketler
OPEC'lemzake-
relerini lkelerle bireysel olarak degil gruplar halinde yapacakti. Bylecebirbirleriyle rekabet ha-
lindeki taleplerin
heyelamnm
duracagLm
mit ediyorlardi. ABDAdalet Bakanhgt'ndan
antitrst'e
pek
yanagmayan
birini de kendi yanlarina eken petrol girketleri bir "Ortak Cephe"yaratmaya
girigtiler.Byleyapmakla
1920'lerde Sovyetler Birligi'ylekargilagttrmakiin kurduklan cepheye
geri dn
yapm14
oluyorlardi. Ne
var
ki artik dnya
ok
daha karmagtkti
ve
iindeki
oyuncular
da
ok
daha fazlaydl.
Kurulan modern Ortak Cephe-Amerikan olan
ve
Amerikan olmayan-yir-
'
mi
drt
girketten
olugmugtu
ve
zgr dnya petrol retiminin begte
drdn temsil
edlyordu.
Sirketler
Libya
Gvenlik
gebekesi
ismiyle
gizli bir de
gebeke
kurmuglardt ki bunun anlami
guy-
du: Herhangi bir girketin retimi Kaddall hkmetine kargt iktigt gerekeslyle kesildigi
takdir-
de
teki
girketler
eksik olan
bu
petrol
saglamay1
kabul
edlyordu.
Bu alti
ay
evvel Hammer'in
Exxon'dan
ikmak
iin
yapmayi
denedigi
ancak bagaramadigt
trden
bir anlagmaydi. Libya'daki
Amerikan petrol ategesi James
Placke'nin szleriyle, byk girketlerle bagimsizlar
arastnda
bir
egit
"ategkes"
anlamindaydi.
15 Ocak 1971'de
girketler,
acele
olarak OPEC'e"OPEC'eMektup" bagliglylabir mektup
gndererek petrol
ihracat11arlyla
global
ve
"her
geyi
kucaklayan" bir zme gidilmesi
agrisim
yaptilar. Ama birlegikcepheyi devam ettirmek
ve
mzakerelerin OPEC'in istedigi gibi bireysel
ihracattlar
ve
kk gruplarla degil, bir btn olarak OPEC'le yaptimas1yd1.Bu saglanmad1ka
irketlerin
sonsuza
dek bu birdirbir oyunundan
zarar
grecegl kamsmdaydilar.
Ne
var
ki
Sah
girketlerin
nerdigi
"her
yeyi kucaklayan plan" fikr ne kesinlikle karpi
ika-
caktL
Gereke
olarak
"ilimlilann" "radikalleri",
yani Libya
ve
Venezuela'yi
tutmayi
bagaramaya-
cagmi ne srd. Yine de girketlerin makul davramp Krfezlkeleriyle
ayri ayn
pazarhga girme-
si
halinde,
Sah,
beg
yll
devam
edecek tutarli
bir
anlagmayapmaya
sz veriyordu.
Sunlart
syle-
mekten de
geri
kalmamigti:
"Sirketlerin
herhangi bir hile
yapmasi
halinde btn Krfezkapatila-
cak
ve
petrol retimi btnyle durdurulacakti,"
Uzlagma
mzakereleri Tahran'da aildi: "BirlegikCephe"yi Exxon'un
Ortadogu'dan
so-
rumlu mdr GeorgePiercy
ile BP mdr
ve
profesyonel bir hukuku olan Lord Strathal-
mond
temsil
edlyordu. Bunlardan
ikincisi
dost
grnml,glegyzl bir adamdi
ve
Kuveyt
Petrol Bakani'yla grn
nden tr "Groucho" (Asik Surat} diye pakalagmaktan hoglamrdi.
Lord
Strathalmond
aym
zamanda Musaddik olayi s1rasmdaBP
bagkanhgi
yapan
ve
Iran'dahl
en
sevilmeyen adam clarak amlan William Fraser'inogludur. Kendisini
grppagkinhga
kap11an
bazi
ranlilar'a
sik sik "Ben babam gibi degilim"
demek ihtiyacim duyardi.
Sah
ile
olan mcadelelerinde
girketler
ABDhkmetinin kendi
yanlannda oldugu inancin-
dayd1.Ancak Piercy
ve
Strathalmond Tahran'a adim
atar atmaz
Washington'un
Sah'm
durumu-
na
kargi anlayi; gsterdiklerini anladilar. Eu iki
petrolc
byk aplanligakapilmig, ate; pstr-
meye
baglamigti.Piercy'in dedigi gibi
"bu,
o
gne
kadarki
tm
baanlan fiederetmig, anlamsiz
hale
getirmigti."
19 Ocak tarihinde
Piercy
ve
Lord Strathalmond OPEC Krfez Komisyonu yeleriyle bir
araya geldiler.
Bunlar
gu
kipilerden
olugmuytu: ran
Maliye Bakam
Jamshid
Amougegar (Cornell
ve
Washington n versitesi'nde
tahsil
grmt),
Suudi Arabistan Petrol Bakam Zeki Yamani
(kismen
New Yorkniversitesi'nde
ve
Harvard Hukuk
Fakltesi'ndetahsil
grmgt)
ve
Irak
Petrol Bakam Sadun Hammadi (Wisconsin niversitesi
tarim
ekonomisi konusunda doktora
yapmigti). Bu bakan
hibir
gekildedn
vermeye
yanagmiyordu. Krfez lkelerinin petrolle-
rine
fiyat koyma
igini Krfez
lkeleri
adma yapacaklardt,
OPEC'inteki lkeleri adma
ise
yap-
mayacaklardL
Son
szleri
buydu.
Sah
bizzat girketlere
teessfedlyor
ve
kendi
grglerini
kabul
etmeyecek olurlarsa ambargo olasillgmdan sz ediyordu. Bu
ara
Musaddik'in ruhunu
bile
agir-
547
migttr. Etrafma uyanlarda
bulunuyor
"1951'in
kopullan artik meveut degildir" diyor,
arkasmdan
da
pu
fikirleriilave edlyordu:
"Bugn Iran'dahi kimse bir
yorgan
altma
signamaz
veya
kendisi-
ni
barikatlarla donanmt; bir odaya kapatarak
toplumdan
uzak
tutamaz.
'Her
geyikucaklayan'
tek
bir mzakereyegrigmeabasiya
bir
akadirveya
zerinde Israr
edilen
bir
zaman savurgan-
hgidir."
Tahranmzakerelerinin
birinci raundunda hibir
sonu
alinamamigtt, Resmi
toplantilarm
digmda beraber olduklan bir
gn
Yamani Piercy'ye bir
uyanda
bulundu
ve ona
kulagma
gelen
sylentinin
gerekoldugunu,
ihracat
yapan
lkeler arasinda,irketlerekargidurumlanm pekig-
tirmek
iin bir
ambargodan
szedildigini
sdyledi.
Aynca Yamani'ninde kabul ettigi gibi Suudiler
ve
teki Krfez reticileri bu fikri desteklemekteydi. Piercy
sanki
ok geirir gibi olmutu. Su-
udiler,
savag
yillan digmda
o
gne
kadar
h birzaman
petroleambargo
koymamigti. Bu nedenle
Yamani'ye
qu
soruyu
sordu:
"Bu konuda KralFaysal'm
herhangi bir destegi
oldu mu?" Yama-
ni'nin yanit1olumluydu:
"Buna hem
Kral Faysal'm hem de
Sah'm
destegi vard1."
Bunu
duyan
Piercy Yamani'den
1srarla
byle bir adim
atmamasim
istedi.
Yamani
ona
pu szlerle
cevap
verecekti: "OPEC'inyarattigt
sorunu
anlamadigmizi
samyo-
rum.
Ben de onlar gibi
davranmak zorundaylm."
Ancak,
zarnan
getikegirketler
istemeyerek de olsa,
"tam
kapsamh"
yaklagimdan
vazge-
mek gerektigini anladilar. Artik bagka
alternatif
kalmamigtl. Mzakerelerin iki
ayn
grupta
yap11-
masma
karar verdiler. Su yapilmadigi
takdirde
uzlagmayla hibir kesin zme varamayacaklar-
di. Ihracatilar
fiyatlan
kendi kendilerine kararlagtmrdi.
Sirketler
ne pahastnaolutsaolsun,
ihra-
catilannsor.unlankendi baglarma degil, onlarla uzlagarak
zmlediklerineinanmig grnmek
istiyordu.
Simdi
artik mzakereler
biri Tahran'da, br
Trahlus'ta
olmakzere
iki
agamadayapila-
cakt1. 14
Subat
1971'de
girketlerTahran'da
kapitlasyona
gittiler.
Yeni anlagma
"yan
yarlya"
il-
kesini
kaldirdi. Artik kutsallagmig (I)
"yan
yanya" yapacagi etkiyl
yapmig,
yirmi yll sreyle de-
vam
etmig Ye devrini
tamamlam1pt1. Yeniayarlama
hkmetin asgari
paymt
yzde55 olarak
tes-
pit etti
ve
bir varil petroln fiyatim
otuz
be;
sente
ikard1. Aynca fiyatmher
sene
yenidenartin-
lacagim
taahht etti. hracat11ar ciddi sz verdiler.
Gelecek begyll iinde, kabul
edimig
fiyat
ar-
tiplannm
tesinde,
artik hibir fiyat
artigt
yapmayacaklardi.
Tahran Anlagmasi yeni bir dnemin baglangicidir.Artik
inisiyatif
girketlerin
elinden
ikmig,
petrol
ihra
eden lkelerin
eline gemigti. Bir OPECyetkilisinin dile getirdigt gibi, "Bu OPEC
iin
gerek
bir dnm noktasiydi. Tahran Anlagmasindan
sonra
OPEC
okglenmigtir."
Anlag-
madan hemen
sonra,
o
gnlerdeisvire'deSt. Moritz
tepelerinde
kayak
yapmaktaolan
Sah,
ba-
ari
dileklerini sundu
ve
"Bundan
sonra
her
ne
olursa olsun artik birdirbir
oyunu
olmayacaktir"
'dedi.
Shell
Sirketi
Baykani
David Barran ise
gelecek
iin daha
gereki
bir
tahminde
bulunarak
"Artik hi kugkusuz alicmm petrol iin bagvurdugu
pazar
devri kapanmigtir" dedi.
Tahran Anlagmasfndan
sonrasira
mzakerenin
ik nci
kismina, Akdeniz'de OPEC petrol-
nn flyati konusuna gelmigti. Akdeniz'i
temsil
eden mzakere konseyinde Libya, Cezayir
ve ay-
nca,
retimlerinin bir k1smi boru hatlan yoluyla Akdeniz'e
geldigi
iin Suudi Arabistan
ve
Irak
vardt. Tahran Anlagmas1'ndan
birka gn
sonra,
ikinci mzakere Trablus'tabagladi. Arap taranni
bagta
-kugkusuz-
Callud'la Libya
temsil
ediyordu. vlzakerelerde
Calludartik herkesinbildigi
kuru grlt, sindirme, ihtilal
uyarisi ve
ambargo
ve
kamulagtirma
tehditerigibitaktiklere
bag-
vurmuqtu. Sonunda,2 Nisan 1971'de
anlagma kesinlegti
ve
ilgililere
duyuruldu. Petrol, resmi
ilan fiyatmin zerinden doksan
sent
artirildi; bu Tahran Anlagmas1'ndaima edilen fiyatm
epeyce
stnde bir flyatti. Libya
hkmeti
de bu anlagmayla petrol
gelirleriniyaklagikyzde
50
artir-
migti.
Sah'a
gelince
o
fkeden
1ldirmiggibiydi. Bir kez daha
ayuna
gelmig, birdirbire mahkm
edilmigti.
548
Katilim: "Tipki Katolik
Izdivaci
Gibi,
zlemez"
Tahran
ve
Trablus anlagmalannda
flyatlannbeg yll sreyle sabit birakilacagtvaadi hayali olmak-
tan
te gitmemig
ve
olaylar bunu kamtlamltl. 1970'ler bagmdadolarin devale edilmesiyle,
ara-
daki boglugu
telafi
iin
OPEC,petroln resmi fiyati zerinden yeni artiglara
ynelmi, bu da
yep-
yeni bir
savagm
baglamastyla
sonulanmigti.
Ancak, bu
savagi
girketlerlelkeler arasmdaki iligki-
yi
dramatik
gekilde
altst eden
ve
ok
daha ciddi
oldugu
iin ncekine
glge dgren
ikinci bir
gatigma
izledi.
atimanm
sebebi
"katilim"
konusuydu.
hracat1 lkeler kendi smirlari
dahilin-
deki petrol kaynaklan zerine kismi sahiplik, yani katilim istiyorlardi. hracatilann bu
savagi
kazanmasi halinde, bu endstrisinin yeni bagtan radikal yapilanmasi
ve tmoyuncularm rolleri-
nin
temelden
degigmesianlamma
geliyordu.
ABDdi1ndakipetrol
operasyonu
ogunluklaimtiyaz sistemine dayandinlmigti. Diger bir
deyigle, gemigi
ta
William D'Arcy'ye,
onun
1917de byk
cretle
ve
kapah
gzle
iran'da
glr-
.
digi
macerall gnlere kadar uzamyordu. Imtiyaz
sisteminde
petrolgirkett,
kontratt
geregi
belirli
bir
toprakta,
petrol
arama,
sahip olma
ve
retme hakkma sahipti.
Buhak onlara
lke
hkmda-
n
tarafmdanverilmigsay1hyordu.
Bu kural D'Arcy'nin Iran'daki480.000 milkarelik
usuz
bu-
caksiztopragt
iin de
geerliydi. Occidental'inLibya'daki 2000
milkareliktopragi
iin de, Ancak
artik,
petrol
ihracatilan
a1smdanimtiyazlar gimdiden gemige
mal
olmutu.
Modast
gemig
s-
mrgecilik
ve
emperyalizmin
kalmtisi olarak
grlyor
Ye yeni baglayan
"smrgecilikten
uzak-
lagma", kendi
kaderini
tayinve
milliyetilikalumlarma
ters
dgyordu. Bu
lkeler
artik
basit bi-
rer
vergi toplayictsi olmak istemiyordu. Konu,
sadece
kira
gelirlerinden
daha
ok
pay
elde
etme
sorunu olmaktan
ikmigt1.
Ihracatilar
aisindanasil
sorun
kendi,dogal kaynaklan
zerinde
ege-
menlik kurmakti. Bunun d1;mda her
gey
bu hedef gz
nne
alinarak
llecek
veya
degerlen-
dirilecekti.
Bazi ihracati rejimler BolgevikIhtilall'nden
sonra
Rusya'da, Meksika'da
ve
ran'daoldugu
glbi
kamulagtirmaya dogrudan
dikey
girigyapmiglard1r.
Buralarda
"katillmcilik",
uzlayma
yoluyla
kismi
sahiplik
kavramma
devletlegtirmenin
ve tam
sahipligin
alternatifigzyle baktllyordu. Bu-
nun
sebebi bu
yolun belli baglibazi
ihraatilann
ikanna hizmet etmesidir. Petrol
onlar
iin
sa-
dece milligurur
ve
g sembol degil
ayni
zamanda bir
ticaretti.
Devletleptirmeye dikey
giri;
yapmakla
uluslararasi
irketlerle
oradaki
iligkiler
kesilecek, bu da petrol reten lkeyi dogrudan
petrol
satimticaretine
gtrecekti. Bylece lke
vaktiyle Ortadogu'da byk petrol rezervleri
kurmuy
olan
bagimsizlan perian eden
ayni
engelle, petroln nasil diganya 1karilacaglengli e
yz yze
gelecekti.
Bu teki ihracatilarla
pazar
konusunda byk bir
savaga
yol
aacakt1.Petrol
girketleribylece sadece
en ucuz
petrol rahata aramakla kalmayacak, bunun iin
gerekli
part-
lara da
hazirdan konacktt;
nk
artik kn retim
yoluyladegil,
tketici
pazarlardaki
satiglar-
dan elde edecekti.
Seyh
Yamani ise kamulagtirmaya dogrudan dikey
girige
karilydi.
1969'da
dikey
giriple
ka-
mulagma konusunda uyarida bulunurken
gu
szleri
sylecekti:
"Biz, retici lkelerde
-kendi
petro1mzn igleticisi
ve saticist
olmuy
lkeler-
kendimizi rekabetli
bir retim
yarigmin
iinde
bulacaglZ. BURUE
Sonucu flyat yapismda
dramatik
bir
kg
olacak. Dgen fiyatlar kargismda
retici lkelerin her biri
kendi btesinde
saptadigt
gelir
ihtiyacma
bagli kalmak iin,
pazara
gl-
derek daha byk hacimde petrol gnderecek." Maliyet
ve
riskler de
daha
byk
olacaktir.
Ma-
li istikrarsizhk
kamilmaz olarak
siyasi
istikrars1zhgayol aacaktir. Yamani bir konuda
israrli
dav-
ramyordu.
Inancmagre
ihracatilarm
amalanm kargilamamn
ve
buna
ragmen
flyati
ykselten
sisteme
bagh kalmamn yolu, byk
girketleri def etmek degil,
onlarla
ortak sahiplik kurmak,
ya-
ni
katthmdi.
Ifadeettigi
gibi
bu,
taraflararasmda
"Katolik evliliklerde oldugu gibi zlemez"
bir bag kuracaktl.
Katihm fikri Arabistan'm
durumuna uygundu;
petrol
dzeninin
radikal gekilde
ters
yz
549
edilmesi degil,
tedrici
bir degigim anlammdaydi. Ancak teki
ihracat1lar
aismdan
tedrici kati-
hm
yetersizdi.
Cezayir, mzakere
yaplyor
grnmn
vermeye
gerek
bile duymadan oradaki
Fransiz petrol igletmelerinin yzde
5 l
sahipligini
zerine geirdi. Bunlar
on
yll nce, Cezayir
bagimsizhk
kazandigi
zaman
retimde olan
igletmelerdi. Venezuela ise bir
yasa
ikararak,tm
imtiyazlann.sona
erigtarihi
olan I 980
baglarinda,
bunlarin otomatik
olarak devlete
gemesi iin
tertibat
aldt
OPEC'in kendisi katilim proiesinin hemen
uygulanmasmi istiyordu
Ve
istedigi katilimin
saglanmamast halinde
"birlegik
harekete" geilecegl
ve
kesinti yapilacagi
tehdidinisavuruyordu.
Sirketlere
bu yolda yapilan baskilar
glderek
artti.
Ingilizler'in1971 sonunda Krfez'den
ekilme-
sinden
sonra
iranHrmz Bogazi yakinmdaki bazi kk adalan ele geirmigti.
Araplar
arasm-
daki militanlar
iin Araplar'a alt topraklarm
Arap olmayanlarca ele
geirilmesi
byk
hakaret
sa-
ylhyordu.
Eu alaka
"hileye"
bagvurduklan-iin Ingilizler'i cezalandirmak
isteyen Libya, iki bin
drt
yz
mil uzakta olmasma ragmen
British Petroleum'n (BP) bu lkedeki
holdinglerini
ka-
mulagtirdi. Irak. da, Irak Petrol
irketi'nin
lkedeki
son
kalmtilari olan, 1920'lerde kegfedilen
ok verimli
imtiyazlan
kamulagtirdL
Kerkk
petrolleri
hem Glbenkyan'm byk girketlerle
olan
ekigmesinde
odak noktasmi oluturmuy
ve
hem de Irak retiminin byk kismtmn
teme-
lini
teykil
etmigti. Bir
taraftan
da Yamani girketleri
uyarlyorve
"Kamulagtirmaya
dogru dnya
a-
pmda bir akim
var.
Suudilerbu akima
kendi baglarma dayanamazlar"
diyordu.
Aynca gunlan da
sylemigtir: "Petrol
sanayii
bunun bilincine varmall
ve
kargi
tarafla
anlagmaya gitmelidir;
byle-
ce
gncel
kogullar altina ellerinden geldigi
kadar
okgeyi
kurtarabilirler."
Yine de
henz hibir anlagma gereklegmeden birka
temel
konuda przler
ikmigtl.
Bunlardan biri de
ana
konu olan
degerlendirmedir.
rneginseilmigolan
hesaplama
formlne
gre Kuveyt
Petrol
Sirketi'ne
altmly
milyon dolarla bir milyar
dolar arasmda deger
biilebilirdi.
Bu durumda, sonunda
"sresi
dolmuy deger zerinden"
yeni bir hesaplama kavrami icat ederek
iki
taraf
bir
araya
gelirdi: "Sresi
dolmug deger" enflasyona
ve
sudan faktrlere
yenik
dgmg
degerler
olurdu.
Sonunda, 1972 Ekimi'nde Krfez lkeleriyle
girketlerarasmda
"katilim
anlag-
masi"
imzalandi.
Anlagma
derhal
yzde 25 bir katillm
pay1
sagladi
ve oran
1983'e kadar yzde
Sl'e
1kanldt.
Ne
var
ki OPEC'in verdigl
tm teminataragmen
teki
OPEC lkelerinde
anlag-
mamn
uygulanmast Yamani'nin mit ettigi
kadar lyi kargilanmadi
ve
daha
az
ragbet
grd. Ce-
zayir, Libya
ve
f
ran
hepsi birden
anlagmamn
digmda yer aldilar.
Kuveyt Petrol Bakani anlagmayi
onayladlysa da Kuveyt Parlamentosu anlagmay1geri evirdive
bylece Kuveyt de
anlagmanm
di-
gmda kaldt.
Aramco
girketleri
ise sonunda Suudi
Arabistan'la
katihm
anlagmast yapmayi
kabul etmigti.
Kabul etmemeleri halinde kendilerini bekleyen alternatifin dikey kamulagma
olacaglH1
biliyor-
lardi. ExxonBagkam
mitle,
anlagmadan
"ileride
daha
istikrarli"
sonular
bekledigini,
bunlarm
"zel
uluslararasi petrol girketlerinin
temel
aracillk roln koruyacagim" sylyordu. Diger
gir-
ketler ise bundan Exxon Bagkanikadar emin
deg ldi. Petrol girketi
yneticilerinin
John
McCloy
bagkanligmda New
York'ta
yaptigi bir toplantida,
Aramco katilimi kabul ettigini
bild ren ilk
kara-
nni
ilan
etti.
Kavgall
geen
tartigmalar sonunda McCloyLibya'da ip
yapan
bagimsiz Bunker
Hunt
Petrol
Sirketi
yneticisi
Ed Guinn'e
Skrini sordu. Guinn
sinirlenmigti. Kanismagre iran
Krfezi'nde yapilan herhangi
bir imtiyaz Libya'yi daha
da byk
talepler
iine atardi. Aram-
co'nun gimdi duymuy oldugu plani
ona
dolap iinde sarkan
iki
iskeletin yksn ammsatmigt1.
Bunu syledikten
sonra
yky
anlatmaya
koyuldu.
skeletinbiri digerine
qu
soruyu sormutu:
"Buraya
nasilgelebildik?"
tekiiskeletin
yamti
guydu:
"Nasil geldigimizi bilmiyorum; ancak
qu-
nu
biliyorum ki
cesaretimiz otsa buradan ikabilirdik."
Bunu duyan McCloy derhal yksek
sesle
"oturum
kapanmtyttr" diyecek
ve
ondan
sonra
da
herkes salonu
terk
edecekti.
Yamani'nin Aramco
ile
aligveriginden
sonra
Libya, italyankamu petrol
girketi
ENI
igletme-
550
lerinin
yzde
50'sini
kendi
zerine
geirdive
daha
sonra
da Bunker Hunt holdinglerinin hepsi-
ni
birden kamulagtirdi. Kaddafi,
Uganda'mn
acimasiz
diktatr
diAmin Dada'yi
yamna
alarak,
Bunker
Hunt'u kamulagtirmak suretiyle BirlegikDevletler'in
"soguk,
kstah surattna"
"okkah
bir tokat"
indirdigini
iftihar
ederek
ilan
etti. Daha
sonra
da Libya'da faallyet gsteren teki
gir-
ketlerin y de
5l'ini, ki bunlara Hammer'in Occidental
Petrol
Sirketi
de dahildi, kamulagttrdi.
Sah'a
gelince,Suudi
Arabistan'm
yapmig
oldugu anlagmadan daha iyi bir anlagmayla
igi
so-
nulandirdigmda
israrliydi.
Ancakraniin katilim gereksizdi.1951 yllmda yapilmig
olan
kamu-
lagtirmadan tr ranzaten
petrol
ve
petrol
tesislerine
sahipti. Ancak endstriyigerekten
igle-
ten
IranMilli Petrol
Sirketi
degil, 1954'te olugturulmug
konsorsiyumdu. Buna dayanarak
Sah,
Yamani'nin pigiripkotardigt anlagma zerinde
sadece
daha
ok
retim
ve
parasal epitlik degil,
ok
daha fazla kontrol yetkisi
istlyordu.
Sonunda
istedigini aldl. NIOC yalmzca sahip olmaktan
ikip
aym
zamanda
igletici
de oldu. 1954
konsorsiyumu
girketleri
NIOC'a
servistaahhts
olarak aligacak
ve
eski konsorsiyumun
yerini
alacak yeni bir girket kurdular. IranMilli Petrol
itketi'nin
resmen
lyletici olarak
tamnmasi
devlete bagh bir
petrolgirketi
iin birinci
partve
ok
byk bir zafer
saythrdi.NIOC'u
dnyanm birinci petrol girketi yapmada
Sah'm
gsterdigi
aba
da bu
zaferin simgesiydi. Ve
gerekten
de
pahstaismdan
bir zaferdi.
Simdi
artik
en
byk
girigi-
me
ynellyordu: "Sonunda kazandim" diye beyanda bulunuyor,
gu
szleri de dile
getirlyordu:
"Bizimpetrolmzn igletilmesinde yetmig
iki yillik yabanc1 kontro1
art1k
sona
erdi."
Gerileme Yillari
Katilimyoluyla
veya
dikey kamulagtirmayla
petrol
ihra
eden
lkeler
petrol girketleri zerinde
daha
byk kontrol kazamrken,
aym
zamanda fiyatlan
zerinde
de daha byk kontrol sagladi-
lar. Yakin
zamana
kadar gelirlerini
artirmak
iin
petrol hacmini ogaltmaya agirlikverdikleri,pi-
yasaya
giderek
daha okpetrol
srmek in rekabet ettikleri
ve
bunu yapmakla flyatlann dgme-
sine neden olduklan
halde,
gimdi gelir artirmak iin flyat ykseltmeye ynelmiglerdi. Su yeni
yaklagimsikica uygulanan arz-talep dengesiyle de
desteklendi.
Sonuta
Tahran
ve
Trablus'ta
ge-
ligtirilen
ve
fiyatlann girketlerle
lkeler
arasmda mzakere konusu oldugu yeni sistem
kuruldu.
Bu
sistemde
resmi flyatmykseltilmesinde petrol
reten lkeler bagi ekiyordu.
Sirketler
baan-
11bir
yeni
BirlegikCephe kurmayi
becerememigt .
Bunlann
hkmetleri
de bu konuda baansiz
olmugtu. Gerekte
tketici
lkelerin hkmetleri, girketlerin
ihracatilarla
olan atigmasmda
irketleri
desteklemek
istememigtir.
Dahaok bagka sorunlarla
megguldler. Petrol flyatlan g-
rndg kadanyla ok ncelikli
bir
sorun
degildi
ve
bazi kipilere gre petrol
flyatlarmda artly
yapmakgerekiyordu.
Aynca artiplar konservasyonu kam11amadave yeni enerii
geligtirmede
de
yardimci olacakt1.
Ne
var
ki anahtar
konumdaki iki
bat1hdevletin tepkisi
de nemliydi.
Gerek
ingiltere
ve
ge-
rekse Birlegik
Devletler hem ran
ve
hem de Suudi Arabistan'la kary karglya gelmek degl, aksi-
ne
her ikisiyle de igbirligt
yapmak egllimindeydi. Onlann
gellrleriniartiran
yasalarmda engellen-
mesi degll, geerlik kazanmasmdan yanaydilar. Iran
ve
SuudiArabistan,
1970'lerin bagma gelin-
diginde, Umman Sultam'nm lkedeki radikal
bag kaldirmanm bastinlmasi
iin yaptig yardim
bagvurusunu da dikkatle
gz
nne almiglar
ve
burada yerel
pollsteykilati
roln
stlenmigler-
di. Giderek
daha
hizla silah
satm almaya
bagladilar,ki bu Krfez'deki yeni gvenlik
hesabmda,
ykselmekteolanpetrol
flyatlarmm birbirini etkiledigini gsteren bir Oldr.
Yinede, politika
ve
kipiliklerbir kenara
birakiltrsa, 1970'ler bagmda
yegeren
arz-talep
den-
gesinin ok
nemli
bir
mesaj
verdigi sylenebilir. Ucuz
petrol
geri
iktisadi byme aismdan
byk bir ltuf olmuytu, ancak
ayni
hizda
tutulamamigti. Talep
de
ayn1
hizla bymeye devam
etmemigti. Yeni kaynaklar geligtirme zorunlugu dogmuytu.
Durum
yedek
kapasitenin ortadan
yok
oldugunu
gsteriyordu. Mutlaka bir eyden zveri yapilmahydi
ve
bu da flyatti. Ancak nasil
551
ve
ne
zaman? Iqtebunlar ok kritik
sorulardt.
Bazilanna
gre
bu kesinlikle
1976'da, Tahran
ve
Trablus
anlagmalarmm
son
bulacagi
tarihteyapilmahyd1. Ne
var
ki arz-talep dengesi daha
gimdi.
den
okgergin
durumdaydi.
Her
ne
kadar Ortadogu'nun rezervleri
bol
idiyse
de, gncel
talebidaha
yakindankargila-
maya
msait olan, mevcut
retim kapasitesiydi. 1970 ylli sonlarmda
Amerika
digmdaki
tm
dnyada hl
gndeyaklagik3 milyon
varil kapasite fazlasi petrol vardi
ve
bunun
ogu
Ortado-
gu'dayogunlagmigtl.
1973 ylhna
gelindigindeise, sadece fiziki
anlamda,
kapasite
fazlastpetrol
yanya
indi;
gnlk kapasite 1,5milyon varile
kadar,yani toplam
talebin kabaca
y2de
3'ne ka-
dar dgt.
Arada
geen
yillar iinde, bagta Kuveyt
ve
Libyaolmak zere bazi
Ortadogulkeleri
retimlerini
kismiglardi. Takvimler 1973
yllini gsterirkengerekten
"ele
gemesi mmkn"
yedek retim kapasitesi gnde sadece 500.000 varil gibi kk
miktara
dgecekti.
Yalmzpetrolde degil,
hemen
her
sanayide,
politikanmrol oynamadigt
zamanlar
bile yzde
99 kullamm
ve
yzde bir
gvenlik
marjh bir sistem arz-talep dengesi iin
olagansttehlikeler
eriyor
kabul edilir. Aynca, politikanm ige
kangmasibu tehlikeleri daha da
artmr
ki bu
olayda
da durum buydu.
Btn bunlar gelecek bakimmdan
ne
anlama
geliyordu?
Olan biteni giderek daha keskin
sezgilerle
gzleyen
bir ,
James
Placke adinda bir Amerikan diplomatiyd1.Eu kigi
on
yll
kadar
ev-
vel OPEC'in ilk
kuruldugu
gnlerde
Bagdat'taki
ABDEliligi'nde
ekonomik
danigman11k
yap-
m14,gimdide Trablus'ta, ABDEliligi'nde
petroldanigmam olarak
grev
yaplyordu. 1970Kasim
ayi
sonlarinda bir
gn
kafasin1toparlaylp,
dgncesini kgida dkerek Digigleri
Bakanligi'nagn-
dermek iin oturmuy
dgnyordu.
Mehul bir subaylar grubunun Trablus'ta askeri darbe
yapmasmm
stnden
on
be;
ay, aym gen subaylargrubununpetrol
flyatlan iin
darbe
yapmasi
zerinden
de
ay
gemigti.
Placke Libyalilar
m
Occidental,Esso,Shell
ve
diger girketlerle
sa-
vag
iinde
olduguzamandan baglayarak,
o
gne
kadarki durumu gn
gnne belirterek Digig-
leri'ne
rapor
ediyordu.
Rapordaartik biraz gerilemenin
geregni
belirtmigtl. Hava
serinlemig, fir-
tmaya
dngr
gibiolmuytu.
Akdeniz'den
esen
ani
ve
giddetlirzgr
havadaki
acimst
tuzve
de-
niz kokusunu da beraberinde
getirmigti.
Libya'daki batill camia tedirginlik
ve
hatta
korku iin-
deydi.
Ortadaegitli
sylentiler
dola1yor,durumdan
zarar grenlerin,
ahkonulanlarm
veyasinir
digi edilenlerin ismi
agzdan
agiza
dolagtyor,hem
girket
yetkilileri
ve
hem de batill diplomatlar
gvenlik grevlilerince
takip
ediliyordu.
Bunlarbeyaz renkli Volkswagenarabadaki
dikiz
ayna-
smdan kolayhkla fark ediliyordu.
PlackeWashington'a
sylemek
istediklerini
tam
olarak belirlemek iin iki
hafta bekledi.
Olaylan
abartarakaktaracakolsatelgrafimngr
ardi
edilecegini dgnyordu. Bir
taraftan
rapo-
runu yazarken,
diger
taraftanOccidentalofisine bakan
tek
pencereli
odadan
diganyt seyredlyor,
Occidental'e
ve
sanki hibir
gey
deglmemig
gibimasalanna
egilmig
aligir
gibi
yapan
memurla-
ra
bakiyordu. Petrolde
oynanan
eski
oyun artikWashington'da
ve
Londra'da kimsenin kabul et-
memesine karym artik
son
bulmuytu. Uluslarasi petrol
dzeni bir daha eskiye dnmemek zere
deglymigti. Aralik aymda nihayet
Washington'agnderdigiraporda Placke, Libya'da
yaanan
olaylarm
bir olasillkla retici
lkeleri
"aralarmdaki
fikir
aynliklanni
yenmeye,
retimin kontro-
lnde
ve
flyat artirmada
ipbirligine"
yneltecegigrgn belirtti.
Ne
var
ki bu
sadece
bir
para sorunu
degil, g sorunuydu da. Placke
pu
grge
de
yer ver-
migti: "Batili endstri
lkelerinin
enerli
kaynagt
olarakpetrole bagtmlllik derecesi artik sergilen-
migti;
ayrica
petrol flyatml
ykseltmede
baski
yapmaaraci
olarak,
arzm
kontrolnde
sagladigL
kolayhk da gayet etkin olarak gzler nne serilmigti." Onun
grgyleBirlegikDevletler
ve
mttefikleri, petrol sanayli
de dahil,
entelektel
ve
politikaidan
"petrol
arz
durumunda degi-
gen
g dengesiyle bag
etmeye
henz hazir degildi." Bunun riskleri oktu: "Petrol denen
silah",
her
ne
kadar 1967'de iglevini
yerine getirmemigse
de "Arap
petrolnn Ortadogu
atigmasinda
kullanilmas1agnsmi yapanlarin
mantigL
gncelkogullar altmda
glenmigti."
552
I
i
\
\
Placke raporunda
nemli
olaylarla beraber bir bagka konuya daha deginmigti: "Kaynaklarm
'
akimmm
kontro1 tarih boyunca
stratejiknem
tagimigtir.
Hayati bir enerji kaynagi
zerinde
kontrol iddiasmda bulunmakOrtadogudevletlerini,
Batizerinde yeniden gl konuma geti-
recekti." Placke
raporundastatkoyu
korumaya
aligmadigim
da
aynca
vurgulamigti.
Bu mm-
kn
degildi. nemliolan dnyanm nasil degigmekte
oldugunu
anlamak
ve ona
gre
hazirlikli
olmakti.
En byk,
en
bagglanmaz crm
ise
dikkatsizlikti.
ABDBykelisi, Placke'nin
raporundan
fazlastyla etkilendi.
Q
kadark
rapora
daha
ok
agirlik
kazandirmak iin
onu
ilgililere
kendi
adlyla
gnderdi. Ancak Placke'nin bildigi kadanyla
Washington'dahi kimserapordaki
mesajagereken
ciddiyet
ve
dikkati
gsterememigti.
Surast
kesindir ki,
raporu
gnderdikten
sonra
kendisi bu konuda
tek
bir kelime dahi duymamigtir.
A
553
29
Petrol Denen Silah
6 Ekilii 1973 tarihi
o
yllm
takviminegre
Museviler'in
en
kutsal bayrami olan Yop
Kippur'a
rastlamigt1.O
gece
saat
2'den birka dakika evvel 222 Misir
jeti
aniden
gkyzn
yanp
kor-
kun gekilde
gremeye
bagladi. Hedelleri SveygKanah'nmdogu
yakasmdaki
komuta merkez-
leri
ve
Sina idi.
Hemen birka dakika
sonra
da 300
sahra
topuylabtn blgeye
ateg
a11di.He-
men aym
dakikalarda Suriye
hava kuvvetleri Israil'inkuzey
sminna
saldin
dzenledi
ve
arkastn-
dan 700
topu
bir barikat
ategi kurdular. ByleceEkimSavagidenen
Arap-srail
savaglannm
dr-
dncs
ve
hepsinden daha
tahrip
edici olam baglamigoldu. Bu
savagta taraflarm
her
ikisinin
kullandigi silahlar sper glerce, yani BirlegikDevletler
ve Sovyetler
Birligi'nce saglanmigti.
Ancak,
silablann
en gl
olam sadece Ortadogu'daydi. Bu, ambargo
grnmne
brnm
silahti
ve
retimin kesilmesi
ve
ihracatm
kisilmaslyla uygulamyordu. Bu durum Henry Kissin-
ger'inszleriyle
"sava;
sonu
geligen
dnyay1
geri
dnlemeyecek kadar altst etmigti."
Ambargo,
savagm
kendisi
gibi
srpr z
Ve
poklagelmigti.
Yine de
gemige
baktigimizda bu
ikisine
giden yolun
nereye
gtrdg
hi yamlgisiz
tahmin
edilmigtir. 1973
yihna gelindiginde
petrol, dnyanm endstri ekonomileri iin artik damardaki kan kadar
nemli
olmugtu. Petrol
retildigi
gtbi tketime
sevk ediliyor, yedekte hemen hi petrol b1rakilmlyordu.
Savag
sonu
yll-
larda hibir
zaman
arz-talep
dengesi bu denli
u uca
olmamig, petrol reticisi lkelerle
girketler
arasmdaki
ilijki
zlme
noktastna gelmemigti. Bu, herhangt bir ek baskinm krlze yol aabilece-
ginive
bu dela krizin global
aptaolacagtnigsteren
bir durumdu.
Birlegik Devletler Dnya Pazarina Katillyor
1969'da
yeni Richard Nixon idaresiWashington'daiktidar oldugunda
petrol
ve
enerji konulan
Amerikan
siyasi
gndeminde
yeniden
n
planageti.
Petrol ithalatmdaki
hizll
artigin
gndemde
bir numarah konu olmasi
kararlagtinld1.
Ortada BakanEisenhower'in isteksiz de olsa
on
yil n-
ce
1kardigL
zorunlu bir Petrol IthalProgrami vardi, ancak bu
program
giderek artan baski altm-
da
igliyor,
girketler
ve
blgeler arasmda grg
aynliklanna
ve
egitsizligeneden oluyordu. Prog-
ramdaki birok kaamak
nokta
ve
istisnalar
hunlan
sermaye
olarak
kullanmayi planlayanlar iin
ok yararliydt.
Bu kaamak nokta
ve
istisnalar
aika.gz
nndeydi.
Nixon
petrol
ithalatimn
kontrol iin "Cabinet Task Force" adlyla bir komisyon olugturdu
ve
bagma da
al1;ma
Bakam
GeorgeShultz'ugetirdi.
Eu komisyon kota
programim
gzden geirip degigiklikler
nermekle
grevliydi.
Petrol alicisi
devletlerin
siyasetileri
ve
elektrik,
havagazi
girketleri, petrol
daha
ucuza
el-
de
edebilmekiin lositlamalatin
hafifletilmesini
drt
gzle
bekliyordu.
Bagimsiz
petrolclerse
kendilerine dnya pazanndan
daha
yksek
fiyat
garantisiveren
kotalann devam
etmesindenya-
naydi..On yll nce kotalara kargi tkmig byklerse
geen zaman
iinde genellikle
sistemle
ba-
nmly,
uyum
saglamiglardi
ve
ikyetleri
yoktu. Yerliretimde flyatlar1korunuyordu
ve
yabanci
554
\
petrolden
kurtulmak
iin Amerika
d1;mdabir
de dagitim
sistemi
kurmuglardl. Bu
itibarla
degi-
im konusu onlari korkutmuy
ve
kargi cephe almaya ynlendirmigti.
Sonunda, George
Shultz komisyonu kotalann oldugu gibi bir kenara atilmasma,
onun
yeri-
ne
bir tarife,yani
ithalat
-
ihracat gmrk
vergisi uygulanmasina karar verdi. Bylecetahsisatm
idari
fiyata yapilmageregi
ortadan kalkmigoldu. Shultz komisyonu
raporuna
ilgili
tarallarca
fevkalade yogun
ve aym
zamanda
olumsuztepkigsterilmigti.
Amerikan petrol
ve gaz
sanayli
zaten
derin
bir darbogaz
iindeydi. Kuyularda
sondaj
say1st
1955 yllmdan bu
yana
devamli ola-
rak dgmg, 1970-71'de
en
dgk dzeyi
bularak, 1950'ler dzeyinin te birine kadar inmigti.
Yz kadar Kongre yesi komisyon teklifinin
daha
ok petrol
ithaline
yol aacagi
korkusuyla
Shultzraporunu
yerli sanayi
iin bir tehdit olarak grp kmama mektubu yazdtlar. Usta bir poli-
tikaciolan
Nixon
raporu
sakladi
ve
kotalan srdrd.
Hi kugkusuz bu davram; kota
sisteminin
alaagi
edilmesi
yanlilanm, ikarlannisadece
Amerika'daki petrol tketiminden
saglamayan bir grubu dg kmkligma
ugratacakti. Iran
Sahi
Nixon'a bir rnektup yazarak fran'mgvenliginin
ve
iktisadi
geligmesinin
kota engellerinin kinl-
masma
bagli oldugunu,
Amerika'ya
dogrudan
daha
ok
petrol
satmasinm ancak
bu
gekilde
mmkn olacagini savundu.
N xon
idatesi
Tan'm
daha ok retim
ve
daha ok
gelirsorununu
sempatiyle kar1hyordu
Ve bunun da sebebi,
Beyaz Saraydampmanlanndan birinin szleriyle,
Ingilizler'in ekilmesinden
sonra
"Iran
Krfezi'nin
tam
bir
g
kaynagl" olmasindan
ileri
gelmig-
ti.
Ancak yine
de Nixon
idaresinin
Sah'lmemnun
etme
pahasma da olsa ithalat lositlamalarim
kirip
geersizsaymasi
mmknolamazdi.Bu nedenle Nixon
Sah'a
yazdigi cevabi.mektubunda
gunlari syleyecekti: "Iranpetrolnn Amerika'da daha
ok
satilmasi lin bir
forml bulunama-
masindan
duydugunuz dg kirikhgim
gayet
iyi anliyoruz. Bunu
baaramama sebebimiz petrol it-
hal politikamizm
ok
karmagik olmasidir."
Bu mektupta Nixon,
Sah'tan
zr dilemigse de
ona
raporunun
bir nshasmi da gndermigti.
Bununla beraber,
o
gne kadar
tm
ABDenerji
arz
sisteminde
hissedilir
stres
belittileri
g-
zkmgt. Sonotuz
yllm
en
soguk
kigt
olan 1969-70 kigmda
gerek petrol
gerekse dogal
gaz
81-
k1ntisiekiliyordu. Libyave.Nijerya
gibi
lkelerden ithal edilen dgk slfrl petrole gsterilen
talep
kmrden
petrole
dnldg
0
aylar
iinde
dramatik bir ykselig
gsterdi.Bunu
izleyen
yaz
mevsiminde
elektrikte tasarruf
gerektigi gibi Atlantik Sahili'nin st
ve
alt yakalannda ktsmi
karartma yapildi. Su
ara,
Amerika'da
petrolde
agiri
retim kapasitesi diye bir
gey
artik
kalmamig-
ti.
Endstri,
giderek igkinlegen
talebi
kargilamak iin elinden geldigince
ne
kadar petrol
varsa
hepsini ikarma yolunu semigti.
1970'lerin
baginda
arz
sorunlarmm
kroniklegmesiyle
"enerji
krizl" kavrami Amerikan
siya-
sal szlgnn
bir
parasi
olarak yaygmlagmaya
baglad1 Ve
k1sttlida
olsa
bazi evrelerde
Ameri-
ka'mn byk
bir problemle
kargi karplya
oldugu
artik kabullenildi. Bunun
en
nemli
sebebi her
trl
enerii biimine gsterilen
hizh
taleplerdir.
BagkanNixon'm 1971'de enflasyona kargi
uygu-
ladigi
topyekn
planm bir
parasi
olan petrol
fiyat kontrol
tketimi
kam11amakta,
yerli
petrol
retimini
ise d kinkligina
ugratmaktaydt. Fiyatlan kontrol eden
ve pazar
degigikliklerineayak
uyduramayan dzenleme sisteminden dolayi dogal
gaz arzi
glderek daralmaktaydi. Fiyatlann
ya-
pay
olarak dgk tutulmasi yeni aramalar
yapma
veya
stoklama
istegi
uyand1rmlyordu.
lkenin
birok yerinde elektrik retim tesisleritam
kapasiteyle degil,
yanm
kapasiteye aligtin11yor, kis-
mi karartma hatta
tam
karartma tehdidisezillyordu.
Tketimden kaynaldanan birok problemin
zm
iin
yeni nkleer
tesisler
gerekiyordu. Bunlann
giderekogalan
elektrik
talebine,
yk-
selmesi beklenen
petrol
fiyatlanna ve
kmr
yakimmdan
ileri
gelen
yeni evresel k1sittamalara
cevap
vermesi bekleniyordu.
1973'n
ilk
aylannda petrol
talebinin
ykselmeyi srdrmesiyle, bagimstz
rafinericiler
ye-
ni
arz
elde etmede glk ekmeye
baglad1
ve
srclerin bilhassa faal
oldugugelecekyaz mev-
siminde
benzin sikmtist olacagt anlagildi. Nisanda
Nixon enerji konusunda Bagkan
olduktan
555
sonraki etkisi
ok
kapsamh olan
ilk duyurusunu
yapti.
Kota
sisteminiyrrlkten
kaldirmiti.
Yerliretim,
kotalann korunmastyla dahi, Amerika'mn doymak bilmez itahini
artik
tatminede-
miyordu.
Nixon idaresinin,
CapitolHill'dengelen
siyasi baskmin
da etkisiyle, kotay1yrrlk-
ten
kaldirmast, rafinericilere
ve
pazarcilara
petrol
arzim garantilemesi demekti. Birbiri arkasina
gelen
bu iki
yasa partlann
ne
denli degigtirildiginiok iyi
anlattyordu.Kotalar, petrol
fazlahglyla
dolu bir dnyada
arzin
idare
edilip
kisitlanmasi; dagttim
da, petrol azhglyladolu
dnyadaele
ge-
en
her petrol
arz1mn
tevziianlammagelmigti.
"Kurt Burada"
Enerji
sorunlarininsiyasi gndemde ykselmekte oldugu
o
gnlerde
James
Akins
adinda
uzun
boylu,
ciddi
havah
bir Digiglerimensubu, Digigleri'ninileri
gelenuzmanlarmdan biri olarak, bu
konularla ugragmak iin Beyaz Saray'da
grevlendirildi. Daha nce
de Amerika'da
gizli
bir
pet-
rol
ahymasi
yapmig,
sundugu
raporda
dnya petrol endstrisinin
"alici
pazarmda
son
nefesini
Vermekte
oldugunu" belirtmigti.
Su raporda
ayrica
gunlan da sylemigtir:
"1975
yllma gelindi-
ginde,
hatta daha da evvel, devamli bir
satict
pazarma
girml; olacagiz. Bu
satigpazarmda
byk
irketlerden biri
petrol
arzmi
kesmek
suretiyle
petrol krizi
yaratacak." Syledigine gre
"enerji
sorunlan konusunda
'bitmez
tkenmez'
incelemelere
son
vermezamani
gelmigti." Butr
ince-
lemeler
yerine BirlepikDevletler retim hiz
oranmi
indirgemeli,
yerli retimi
ikarmali
ve
"g-
venilir Raynaklardan" ithalat
yapmaya
girigmeliydi.Sylediginegre bu
tr
haraketter
"maliyet
a1smdan
yksek
olacagiglbi halk
tarafmdan
da
tutulmayacakti."Ancak,
gerekli
adimlar atilma-
digndan bu neriler
ne
poplerlik
ne
de
maliyet aisindan
test
edilememitir.
Nixon'un kotalart geersiz kildig
Nisan1973'te artik Beyaz
Saray'da
grevde
olan Akins
bir kez daha
gansmi
denedi.
Giderekbymekte olan enerji
tehdidinekari birok
teklif
ieren
gizli
bir
rapor
haz1rladl. Bunlar
arasmda
kmr kullammmin
yayginlagtmlmasi, sentetik yakitm
i
geligtirilmesi,
daha ileri
koruma
abalari
(ki
buna benzine
verg
koyulmas1 da dahildir)
Ve hidro-
karbon
agiru
ayabilmekiin
aragttrma
ve
geligtirmeye daha
ok
agirhk
verilmesi gibi
nlemler
de
vardi. Ancak, ileri
srdg fikirler gpheyle kargtlandi. Nixon'un bagdamgmani
John
Ehrlich-
man
bu konada
aika
"Konservasyon
(koruma)
cumhuriyetilerin
ahlaki
prensiplerine
uymaz"
dedi. Aym
ay
iinde Akins bu defa dgncelerini
halka duyurmayt dgnd
ve
"Foreign Affairs"
dergisinde ekonomik
ve
politik evrelerin derhal ilgisini
eken
"Petrol Krizi. u Defa Kurt
Yam-
bagimizda"
baglikli bir
makaleyayimlad1. Makale byk ilgi
grmgt.ilginoldugu kadar da
tartigilir
oldugundan
arabuk
kavramp kabul
edilmesi
mmknolmuyordu.SzgelimiForegn
Affairs dergisinin bayrakibi Foreign Pol cy (DigPolitika) dergisi
de
aym
zamanda bir
makale
ya-
yimlamig,
"Petrolkitligi gerek
mi?" baghkhbu
yazida kithgin kesin olarak sz konusu olmadigt-
ni
vurgulamigti. Bu makale
"dnya
enetji krizinin
veya
enerii kitligimn" bog
bir masal oldugunu
sylerken,
Akins'i de DigigleriBakanhgi'nm
petrol
ihracatisi
yerine koyuyordu. Bylece birok .
uyan
yapilmig oluyordu
ne var
ki bunlara kargi
herhangi belirli
bir
tepki gelmlyordu.Hatta
ne
BirlegikDevletler'de
ne
de bir
grup
olarak endstri lkeleri arasmda gerekli uzlagmanin
saglan-
digina dair
bir aret
sezilmiyordu.
Yinede
artik
BirlegikDevletler ithalat
engellerini kaldirmastyla
dnya
petrol
pazanmn
ken-
dine
yeterli, petrole ok
susamig
bir yesi olmugtu.
Ortadogu'yayapilan grltl bagvuruda
o
da teki
tketici
lkelere
katthyordu. Kotalarikaldirmaktan
bagkaortada bir alternatif kalmamig-
ti.
Kotalarin kaldinlmasi da zaten ateg
stndeki
pazara
yeni byk
taleplergetirmigti.
Sirketler
bulabildikleri her damla
petrol
ne
olduguna bakmadan hemen
satm allyordu.Gulf Petrol
Sirke-
ti
arz ve
ticaret
kolu bagkani "Elde
mevcut tm
ham petrolmze karym kendimizi
yeni
petrol
satin
almaya mecbur hissedlyorduk; degigikbir petrole ihtiya duyuyorduk" demigtir. Takvimler
1973yllmm
yaz
aylarim gsterirken BirlegikDevletler'in
gnlk
ithalati
1970'in3,2 milyon
va-
556
I
ril
ve
1972'nin4,5 milyon varil gnlk ithalatma kargi 6,2 milyon varil bulmugtu. Bagtmsiz
ra-
finericiler de dnya
pazarlanna
kopup
mmknolan her
egitpetrolsatm alma
pazarligina
lti-
rak iin teki
ilglB RhCllar
grubuna
kattliyordu. Ticaret
gazetesi Petroleum Intelligence
Weekly
1973 Agustos sayismdaki
raporunda
"ABD
ve
Avrupall bagimsizlarm,
Japonlar'm
panige
kapil-
mig
gibi
ilgLnca
petrol
satinalmalan
petrol flyatlanni roket
gibigkyliznefirlatacakti"demigtir.
Talebinmevcut
arz yanindahizla
ve
dnya
apmdaartmasi
pazar
flyatlarmmylikselip
res-
mi
fiyatlarm stne ikmasma
neden
oldu. Bu kugkusuz
son
durumu
gsteren,yirmi yllhk bol-
luk devrinin
son
bulduguna igaret
eden bir degliklikti.
nkuzun
zamandan
beri
agin
reti-
min
kronik durumunu
yansitanpazar
flyatlari
resmi
fiyatlann altmda kalmig,
girketlerlehk-
metler
arasmdaki
iligkileri
zedelemigt .
S mdi
artik durum
tersineevrimigti ve
ihracat
yapan
l-
keler
de hi kugkusuz
geridekalmakistemiyordu.
Resmiflyatla
pazar
flyati arasinda
giderek
b-
ylimekte olan farkm
girketleregitmesini
istemiyorlardi.
Hi vakit geirmeden,
ihracat11ar katillm
ve satmalma
dzenlerini ykselen
fiyatlardan
daha byk
pay
alacak gekildedegigtirme
yoluaradilar. Bunlardan Libya
en
saldirgan
olanlydi.
1
Eyll
1973 tarlhinde,
Kaddafi
ihtilalinin
drdnc ylldnmnde
girketoperasyonlarmdan
he-
nz kendi
zerine geirmediklerinden yzde 5l'ini devletleptirdi. Buna
tepkiolarak
BagkanNi-
xon
bizzat
uyanci
bfr duyuru yaymladi. Duyuruda
gyle
diyordu: "Pazarl olmayan petrol
bay
Musaddik'mda seneler nce syledigi
gibi
bir
lkeye fazla
yarar
saglamaz." Ancak, bu
ayari
hi-
bir etki yapmadl.
Musaddik'laKaddafi'yi
ayiran
sadece aradaki yirmi
yll
degildi.
O gndenbu
yana pazar
partlarmda da dramatik
bir farkhlik
olmuytu.Musaddik
Anglo-ran'1
devletlegtirdigtn-
de
Ortadogu'nun daha
bagka
yerlerinde de retim
fazlaligt vardi.
Simdi,
1973'te ise, retimde
hibir
fazlaltkyoktu;
ortada
bir
pazar
vardi
ve
bu
pazar
ati.
Libya
tmevrenin
arzu
ettigi d-
k
slfrf
petroln satmada hibir glk
ekmiyordu.
teyandan OPEC'in radikalleri sayilan Irak,
Cezayir
ve
Libya da kutsal
anlagma
sayllan
Tahran
ve
Trablus anlagmalarmda degigiklikyapilmasi
iin baskiya bagladt
1973
ilkbahannm
so-
nunda
ve yaz
baglannda teki ihracatilar
da, a1kpazarda flyatlann ykselmekte
oldugunugz-
1ediklerinden
aym
grge katild11ar.
Gerekeolarak enflasyonun ykselmesini
ve
dolann deva-
le ediligini gsterdilerse de asil gerekeleri flyata
ne
olduguydtL
1970-1973
arasmda
ham
pet-
roln
pazar
fiyatt iki
katma
ikmigt1.
Ihracat11arm
varil bagina
istedikleri
kazan giderek artlyor-
du;
fakat
aym
zamanda irketlere dgen kazan miktan da
ihracatilann hedef
ve
ideolojisine
ters
dgen bir biimde pazarda giderek artmaktaydi.
Oysa ki
pastadan
girketlere
dgen
payin
art-
masi
degil, klmesi isteniyordu. 1971 Tahran Anlamasi'na
dayanarak yapilmig
olan
fiyat
sis-
temi
Yamani'nin
1973'te
Aramcobagkamna syledigigibi
"iglemez
olmugtu." Eyll
ayi
geldigin-
de ise Yamani Tahran Anlagmasi'na neredeyse bir agit yazacak
dzeye
geldi. Bu anlagmanin
"l-
mg
ve
lmek zere"
oldugunu
sylyordu.
Su iddiasma
aynca
unu
da ekliyordu:
Sirketlerin
bir fiyat anlagmasi iin ighirligi
yapmasi
halinde petrol
ihracat1lari
"bizim
adimiza
bizim haklari-
mizdan
yararlanacaklar"
diyordu. Deglmekte olan
sadece
petrol
ekonomisidegil,
ayn1zaman-
da hem de
ok
dramatik
olarak bu ekonomiyi
saran
politikaydi.
Sir: Sedat'm Oynadig1 Kumar
1970'te Nastr'm lmnden
sonra
iktidara
gelen
Enver
Sedat'ahalkm
ogunlugu
ilk
birka haf-
ta,
hatta birka
ay
stradan bir kigi
olarak
bakti
ve
nemsemedi. Ne
var
ki Misir'in bu
yeni Devlet
Bagkanibundan
ok
daha fazlasmi hak
ediyordu.
Sonraki gnlerde Enver
Sedat
gunu
syleye-
cekti:
"Nasir'm bana
b1raktigL
devlet
dzeni mirasi acinacak bir haldeydi." Kendi grgne gre,
devraldigL
devlet Pan-Arabizm'in
ahmh
nutuklanya hem
siyasi
hem de
ahlaki
olarak
tam
anla-
miyla iflas durumundaydi.
1956Sveygkrizinden
sonra
Misir
baansmm getirdigi yce tutkular
ve
kendine gven
zellikle
1976 yenilgisinden
sonra toz
olup
gitml ,
lke
tam
bir
ekonomik
-
557
I
I
i
kntye
girmi ti.
Sedat kipilikolarak
Atlantik'ten ran
Krfezi'ne kadar
uzanan
blgede birleik
bir Arap milletine
liderlik yapacak yapida
degildi. Bir Misir milliyetisi olarak
dikkatini Pan-Ara-
bist hayallere
degil Misir'inrestorasyonuna
yogunlagtirmak
istlyordit
Misirgayri
safi milli
hasilasmm
yzde 20'sinden fazlasini askeri harcamalara
ayirmlyti.
Mi-
sir'dan
sonra
onu
yakindan yzde
18'le
srail zliyordu. Su kopullar altmda Misir nasil ekonomik
geligme gsterebilirdi
ki?
SedatIsrail'le
aradaki anlagmazhk emberinikinp gemek
ve
diploma-
sideki durgunluga
son
vermek istiyordu. Herhangi bir gekilde
istikrar
ve
zm
istiyordu. Ancak
sonusuz
kalan birka yillik uzlaymave
tartigma
abalar1ndan
sonra,
IsrailSvey;
Kanall'mn do-
gu
yakasma yerlegip oturdugu srece bunun mmkn olamayacagt
sonucuna
vardt srailuzlag-
maya
istekli degildi;
aynca
Enver Sedat da
iinde
bulundugu zaylf
ve
kgltc dutumda, zel-
likle de
tmSina
yaninadasinm israilliler'in
elinde
oldugu
bir s1radauzlagma
girigimi
yapamaz-
di. Yine de mutlaka
bir geyler yapmallyd1.ncekendisinin yurtiindeki
durumunun
bir
toparla-
masini
yapti
ve
arenin
lkeye yardim elini
uzatacak uluslararas1
bit kaynak bulmak olduguna
karar verdi. Sovyetyanlist
olan M1sirlilar'i
tasfiye
etti
ve sonra,
1972 Temmuzu'nda
sayisi
yirmi
bini bulan
kstah Sovyet askeri
dampmanlarmi igten
atti;
ancak Sovyetler'den askeri
yardim
al-
mayl.srdrd. Ne
var
ki.yine de Sedat,Bati'dan
ve
zellikle de Amerika'dan bekledigi olumlu
tepkiyi
alamamigti.
1972
sonlarinda
ve
1973
baginda
Sedat
yazgtsim
tayin
edecek bir karar aldi. Savagagire-
cekti. Siyasi hedeflerine ulagmanm tek
yolu buydu. Henry Kissinger daha
sonra
bu konuda
gunu
sylemigtir:
"nceleri
hi kimse bu adamm kafasom nasil
ahytigmt
anlayamadl. Sedat'in
asil
amac1toprak
kazanmak degil,
taraflanno
gnk
donmug tavtrlarmi
degigtirecek
bir krize yol
a-
makti.
Bylece bu krizin uzlagmalata gtrecegi
kanismdayd1. Ortayaikacakgok
Mtsir dahil
her
iki
tarafi
esnek olmaya zorlayacakti. Bu
uzlgma
Israil'inkendisini askeri
dahi
grdg, Mi-
str'msa
asagilik duygusuyla fel halinde oldugu
gu
dnemde mmkn olamazd1. Sedat'm
amaci,
kisaca
sylemek gerekirse askeri olmaktan ok psikolojik
ve
diplomatikti."
Sedat kararim
bir hesaba dayandirarak
vermigti. Clausewitz
tezinegre,
"savagm
politika-
mn
bagka aralarla devam1 oldugu" inanclyla
operasyon
yaplyordu. Ayrica, kararmi verirken ka-
derin roln de fazlasiyla hesaba katmigt1. Bir kumar oynadigmm bilincindeydi. O
siralarsavag
olasilig1bicok yerde
ima edildigi
hatta
genel anlamda konuquldugu halde pek ciddiye almmi-
yordu. zelliklede muhatap olarak Israil
bunu duymazliktan geliyordu. Yine de 1973 Nisan
aymda Sedat Suriye Devlet BagkamHafiz el-Esat'la bir
araya
gelip
ortak bir Misir-Suriyesaldirisi
iin
stratejik
plan
yapmaya
koyuldu. Sedat'm
sirri,
yani
savag
iin
yaptigt
hazirliklar
siki sikiya
gizlitutuldu. Misirve
Suriyeli yksek kumanda
heyeti digmda bu
sirri
paylagtigt
az
sayida
birka
kipiden biri Suudi Arabistan Devlet Bagkani Kral FaysaPdi. Su da, yaklagmaktaolan
yeni att-
mada petro1n merkez
olacagl
anlammdaydl.
Petrol Denen Silah K1nindan
ikarillyor:
Faysal Fikir Degigtiriyor
1950'lerden
beri Arap
dnyasi lkeleri,
tammi
atkhkla
belirtilmemig
olan
"petrol
silahi"
szc-
gn
istail'le
ilgili egitli hedeflerinin gerekleymesinde
kullamyorlardi. Su hedeflere
israil'int-
myle
imhasindan
toprakvermeye
zorlanmasina
kadar, hepsi dahildi. Ancak
Arap petrolnn
hi bitmeyecekmig gibi
grnse de bagvurulacak
son are
olmamast nedenlyle bu fikirden her
seferinde vazgeilmigti. Texas, Louisana, Oklahomagibi
eyaletlerin hepsi
dnya
pazarina
her
za-
man ve
arabuk ilave petrol saglayacak
dutumdaydi.
Ancak,
BirlegikDevletler retim
htzinda
bir kez yzde 100' vurdu
mu,
bu eski
sava1,
Amerikan retimi artik bir kez daha ayaklamp
"petrol
denen
silahin"
kargismda
yer
alip kargi
grgsavunamazdi,
bu olanaksizdi.
1970'ler baginda Arap dnyasinda birok etkenler iktisadi
ve
slyasi hedellerinin gerek-
legmesi
iin
"petrol
silahmm" kullamlmasmi istediler
ve
bu konudaki
dileklerini
daha yksek
558
sesle duyurmaya bagladilar.Suudi Arabistan Krah Faysal bunlardan biri degildi.
O da herhangi
bir Arap lideri kadar Israil
ve
Slyonizm'den
nefret edlyordu. Ortadogu'yahkmetme
amacmi
gden Siyonist bir komnist plani yapilmakta olduguna inarilyordu. Hem Abdl Nastr'a
hem
de Richard Nixon'a Israil'inFilistinli radikal terristlere
para
babahgi
yaptigm1sylemigti.Ne
var
ki Faysal
petrolsilahimn
kullanilmasma
kargiikarken ly
kairmigtir. 1972yazmda Se-
dat, slyasi amalarlapetrol
arz
kaynaktarmm diganya ihracimn kesilmesini istediginde
Faysal
buna
piddetle
kargi
1kt1.
Bunu degil gerekleptirme,
"dgnmenin
bile
tehlikeliolacagtm"sy-
ledi. Suudi Arabistan 1967savagmda
ihracati
bo
yere
kestigt
zaman,
kaybeden kendisi
olmug-
tu ve
gimdi Faysal belki de
o
gnlerdeki gelir
ve pazar
kaylplarmi dgnerek bu karan veriyor-
du. Faysal 1985'ten nce Amerika'nm Arap
Krfezpetrolnegereksinim
dt1ymayacagma
ve
bu nedenle yapilacak bir petrol kesintisinden etldlenmeyecegine inamyordu.
zerinebasa basa
gunlan sylyordu: "Bu nedenlerle bu konuyu
gimdi
tartigmanm
bir
yaran
olmadigina inanlyo-
rum."
Faysal'mbu denli ihtiyatli davranmasimn ekonomik
oldugukadar
siyasisebepleri
de vardi.
Arap Yanmadasi'nda olan Gney Yemen'de, daha yakm
zamana
kadar Ingiliz
bayragmm
Aden
limanmda dalgalandigt yerde
gimdi
Marksist bir devlet kurulmutu
ve
Arap Yanmadasi'mn diger
yerlerinde
de Marksist gerillalar kol gezip savaglyorlardt. 1969yllmda
askeri
fesat evreleri hem
Libya'daki kralligi hem de Sudan'dakisivil
idareyi devirdigi
zaman
Suudi Arabistan'da da hava
subaylanndan bazilarmm kralligt alaagietmek iin bir fesat
plam
yapmakta olduklan anlagilmig-
ti.
Faysal radikalizmin btn Arap dnyasma
yayllmasindan, kralligm
megruluguna bag kaldtran
bu aktmdan korkuyor,
bu
yzden konunun gndeme almmasim istemiyordu.
lkesinin
ekono-
mik
ve
stratejik
iligkilerde
Amerika'ya
sikisiklya
bagli oldugunu
ve
bunun kralhgi iin
sadece
re-
fah ynnden
degtl,
gvenlikaismdanda yaamsal degerde oldugunu billyordu. Yine de 1973
yllmm bagma gelindignde Faysal fikrini degigtirmeye baglamigtl.
Acaba niin?
Bu
surunun yamti
kismen piyasaya
bag11ydL
Tahmin edildignden daha
abuk
bir
gekilde,
son
are
olarak Amerikan
petrolne degil Ortadogupetrolne
bagvuruldu.ncelikleSuudi
Arabistan lkeler iin bag petrol kaynagt oldu. Amerikalilar Krfez
petrolne
nceden sanildigi
gibi 1985'te degil, 1973'te muhta
oldular.Suudi Arabistan bir vakitler Texas'in bulundugu
konuma gelmigti. Artik bu
l
kralligi
tm
dnya iin
en
nemli retici
olmuytu,BirlegikDev-
letler bir kriz halinde mttefiklerine petrol saglayacak
konumdan
ikmigtlve
kendisi
pimdi
bu
durumdan
mteessir oluyordu. Arz
ve
talep
dengesi SuudiArabistan'tn lehine
aligiyor,
bu l-
keyi daha da
gl
kihyordu.
Dnya
ihracati iindeki
payt sratle artlyor, 1970'te yzde
13'ken 1974'te yzde 2l'e ikiyor
ve
giderek de
ykselmeye
devam ediyordu. Temmuz
1973'te gnde 8,4 milyon varillik
retimiyle Temmuz 1972 ortalama retimini yzde 62
aq-
mtgt1
ve
bu
artig
giderek de
tirmantyordu.
Aramco
tam
kapasitede retim
yapabillyordu,Ger-
ek
gudur
ki, bu girketpetrole
kargi
tahminlerin
tesinde gsterilen yogun
talebi
ok abuk
kargilayacak
ve
retimi byk hizla
artiracak
konuma gelmigti. Bazilarmin
tahminine
gre her
ne olursa
olsun SuodiArabistan,
ok
yakinda retimini
kesmek zorunda
kalacaktL
Bu petrol
yataklarmm hasara
ugramamasi
iin
ve
bir de
daha
byk kapasitede aligma olanagi
saglan-
masi
a1smdangerekliydi.
Aynca,
o
gnlerdeSuudi
Arabistan'da giderek kuvvet kazanan bir inanigyerlegmeye bagla-
m14tl. Elde edilen kazanlar
lkenin harcayabilecegnden daha faziaydl. Amerikan dolannin
iki
kez
devale edilmesi
sonucu,
dolar rezervleri
byk lkelerde, buntara Suudi Arabistan da da-
hildi, bir hayli dgmgt. Libya
ve
Kuveyt retimde
lusillamaya
gidilmesini
istemigti:
"Dahafaz-
la
petrol
retip
sonra
da bu petrol hibir
garantisiolmayankgit
para
kargiugt
satmamnne an-
lami
var?" kanist hkimdi.
Kuveyt petrol bakani nutuk eker gibi
konuup,
gu
soruyu sormugtu:
"Benim ekmegim,
tereyagimve
kuvvetim olan petrol neden
retip
sonra
da degeri
gelecek yll
yzde bilmem ka dgecek
olan
bir
para
kargiligindadegig
tokup
edeyim?"
Suudiler'denbazilari
559
kendi lkelerinin de diger.lkeler gibi
davramp retimi nemli
oranda
kesme
grlignsavunu-
yordu.
Piyasada olugan
bu degigken
kogullarher
geen
gnpetroldenen silahl biraz daha
glen-
dirirken, zamanlama aisindan da ok
kritik bazi
siyasi
geligmelerle
ayni
dneme rastiamigti.
Faysal'a gelince,
o
bir sreden beri radikal bir
Pan-Arabizmyanhsi
olarakgrdg
Nasir'dan fik-
ren
ayrilmigtL
Nastr'dan
sonra
yerine
geen
halefi Enver Sedat sankifarkl1
bir kumagtan yapil-
mi
bir elbise
gibiydi.SedatNasir'm
megru
kipiligini
unutturma
peginde
olan Misirlibir milliyet-
iydi.
Tm slamKonferansi
boyunca Suudiler'le samimiyetkurmugtu. Faysalise Nasir'm Sov-
yetler Birligi'ylekurdugu
ittifaktan kama abasi gsterdigi
iin
Sedat'akargi
sempati
duyuyor-
du. Suudi
destegl olmasayd1,
belki de Sedat Sovyetler Birligl'ne geri
dnmeye
zorlanacakti,
ki
o
zaman
Ruslar'm hlge
dzeyinde nfuzlano yaymak iin her firsattan yararlanmalan kamil-
maz
olurdu. Bu durum, hi
kukusuz
Suudi
Arabistan'm gikarlarina btnyle
ters
dgerdi.
1973 bahanna gelindiginde, Sedat, Israll
ile
ve
belki Bati ile
olugabilecek
bir att;mada Misir'a
destek vermesi igin petrol
denen silahi
kullanmasi yolunda
Faysal'a (iddetle
baski yapt1.
Kral
Faysal da sadeep yeni Kralhgt
inden gelen bazi
kesimlerin
baskismi degil, tmArapdnyasm-
da giderekbyme egilimi
gsteren
diger baskilan da hissetmekteydi. Gerek
"n
saftaki" Arap
devletlerine
ve
gerekse Filistinliler'e
verdigi
destekte
en
n plandaolmakta
Israrliydi
ve
bundan
daha bagka bir konumda
olmay1asla gzle
alamazdi. Aksi halde, Suudiler'inelindekiler,
bagta
petrol
tesisleri
dahil,
gerilla
faaliyetlerinden
zarar
grme tehlikesiyle
kargi
karplyaydi.
Bu olast
zarar
dikkate almarak 1973
baharmda Sayda'daki
Tapline
terminaline
silahli bir saldm dzen-
lendi. Bu
saldinda
kargi taraftan
bir
tank tamamen,
digerleri kismen tahrip
edildi. Birka
gn
sonra
bu defa
dogrudan boru
hatti hedef
alinarak buraya bir saldin
dzenlendi. Olaylar
bunlar-
dan da ibaret
kalmayarak daha bagka ufak tefek
saldir11arakadar uzandi;
bunlardan biri Suudi
Arabistan
iindeki
hattm tahrip
edilip kopanlmasidir.
Bylece politika
ve
ekonominin
bir
araya
gelerek Faysal'm
fikir degigtirmesine
neden
oldu-
gu
sylenebilir. O
gnden
sonra
Suudiler
kendi grgleriniaiklamak
amaclyla bir kampanya
baglatarak
Birlepik Devletler'e uyarida bulundular. Artik retim kapasitelerini giderek
artan
tale-
bi kargilayacak
lde artirmayacaklardi. AyricaBirlegikDevletler
Arap grgne daha yak1ndan
katihp srail'denuzaklagmadika
Araplar petrol denen silahl
bir
yolunu
bulup kullanacaklardi.
1973 Mayis
ay1
baginda, Kral
Faysal bizzat Aramco yneticileriylebir
araya
geldi.BirlegikDev-
letler'in pahsen sadtkbir dostu oldugunu sylyordu. Ancak BirlegikDevletler'in"Bugn Orta-
dogu'da
cereyan
eden olaylarin
ynn degigtirmek
iin
bir geyler
yapmastmn
'kesinlikle
zorun-
lu' oldugunu"
llave
etmekten
de geri
kalmlyordu,
Bu konuda,
Aramco bagkamnin sonradan anlattigina
gre
"Faysal olagan bir
gey
sayilan fe-
satihk konusuna pek
temas
etmemig,
Siyonizmin
ve
onunla birlikte komnistlerin blgedeki
Amerikan
tesislerini
kap1 digan etmenin epiginde
olduklarmt" ise vurgulayarak belirtmigti:
"Amerikan
tesisleri
Suudi Arabistan diginda Ortadogu'nun
her yerinde gvencede olmaktanok
uzakt1."
Birlegik
Devletler hkmetinin
gncel
tutumunu
degigtirmek igin
ivedilikle
bir
geyler
yapmak gerekiyordu
ve
bu "Arap dostu olan
Amerikahlar'a
ve
blgedeki kipilere dgyordu."
Bu "Israilliler'in
politika
ve
hareketlerinin kmanmasi,
reddedilmesi
gibiok
basit bir davran1pla"
kolayca halledilecek bir iyti
ve
kisa bir gelecekte Amerikahlar'a dgmanhgl da ortadan kaldira-
cakti.
Bu grg
ifade
eden Aramco
bagkam, Kral'm bu grglerinin
"olaganst
ivedilikle"
ele
almmasi
geregini eklemekten de geri
kalmlyordu.
Aramco yneticilerinin
beklentisine kargm,
bu
toplantida
petrol konusuna h deginilme-
migti ki bu da yneticilere rahat nefes aldirmigtir.
Ne
var
ki
aym
konu birka
hafta
sonra,
Aram-
co'nun
ebeveyni sayllan girketlerleYamaninin Cenevre
lnternational Otel'de
yaptiklan toplanti-
da
ele ahnacaktt.
Bu
toplantida
Yaman onlara
pu soruyu
soruyordu; "Acaba kendileri
o
strada
Cenevre'de dinlenmekte olan
ve
Paris
ve
Kahire'ye
yaptigt geziden henz dnm Kral'a bir
ne-
560
I
I
zaket ziyareti yaparlar miydi?" Petrolcler bu agridan
kugkusuz
ok
memnun
oldu. Yamani
on-
lara laf
arasmda
Kral'm Kahire'de
"kt
gnler"geirdigini
de syledi. Sedat,Kral'a daha
oksi-
yasi destek vermesi iin
agin
baski
yapmigti.
Sonunda
Kral'lapetrolcler bir
araya
geldiklerinde
Faysalonlara gunlari syledi: "ABD'nin Ortadogu'daki 1karlariaismdan verilmigolan
sre
dol-
maktadir. ABDhkmetinin Suudi Arabistan'a
olumlu
destek vermemesi yznden lke
Arap
dostlari arasmda yalmzliga itilme
tehlikesi
iindedir."
Faysal bu szleri zerine basa basa syle-
migti
ve
grn oydu ki bu yalmzligin meydana gelmesine asia izin vermeyecekti. Petrolclere
son
sz olarak
gunlari
da syledi: "Neyiniz
varsa
hepsini kaybedeceksiniz."
Kral'1n
ne
demek
istedigini
petrolcler
ok iyi anlamigti. Daha sonraki gnlerde ynetici-
1erden biti
gu
grg ifade etti:
"imtiyazm
tehlikedeoldugu apaik ortada." Bu konuda Ameri-
kan
basmmi
sulu
bulurken, fesatihk
teorilerinekargi kendiferinin de baglglkolmadiklarini
sy-
lediler.
Grdkleri
kadanyla
yapilacak igler apacik
ortadaydi
ve
gndemde nem
s1rasma gre
qu
ekide
yer
almigti:
{1)
ABD halkim blgedeki
gerek ikarlari konusunda aydmlatmak; nk
-
onlara
pu
anda
kontroll'haberlegme
aralarlylayanlig
bilgi
verilmektedir
ve (2)
Hkmetteki li-
derleri
aydmlatmak
ve
bunu gerektigi
gekildeyapmak.
'
Bu karann verilmesinden bir hafta
sonra
girket yneticileri
Washington'a
gelmig
ve
Beyaz
Saray,Digigleri
ve
Savunma
bakanliklarma
ulagmiglardi. Faysal'1n
uyanstni
kisaca
zetledikten
sonra
"lvedilikle
harekete gemek
gerekiyor,
aksi
halde her
geyi
yitirecegiz"
dediler.
Muhatapla-
ri onlan
dikkatle dinlemig, ancak sylenentere bir noktaya kadar dayanabilmigti. Bu hkmet
grevlileri
ortada
bir
sorun
oldugunu kugkusuz kabul ediyordu. Ancak, girket
temsilcilerinegre
bunu kabul
etmekle beraber, herhangi
mevcut
nlemlerden
daha bagkalanna
bagvurmanm
ge-
rekli olduguna
inanmlyorlardi
ve
bu konuda ciddi kugkulan vardi. Hkmet
temsilcileri
"ge-
migte Suudiler'in Nasir tarafmdan ok daha fazla basklya
maruz
birakildigim,
o zaman
duruma
baarlylahkim olduklarma gre gimdi de
aym
derecede baanli
olmalarigerektigini"sylediler.
zetolarak Washington'daki
petrolclere
Amerika BirlegikDevletleri'nin kisa vadede yapacak
pek bir geyleri olmadigt
sylenmigti.
Washington'daki
bazi kipilerin inancma
gre, "Kral ortada
kurt yokken bog
yere
hayalinde olan bir kurdu zorla
agtnyordu."
BirlegikDevletler st dzey
yetkililerden biri Kral
m
Cenevre
toplantisinda
belirttigi grlerin
"yurtii
tketim"iin sylen-
mig olacagmi
fade
edince orada
bulunan
bir ynetici bu
ifadeye
sert
bir
yamt vererek
toplanti
si-
rasmda
"yurtiinden"
hi kimsenin orada bulunmadigim syledi.
irketlerden
-Texaco, Chevron
ve
Mobil- Amerika'nm Ortadogu politikasmda degi-
giklikyapilmasmi alenen istediler.
Exxon
Sirketi
mdrlgnden emekli olmuy Howard Page de
ayni
grge
katildt
Sonra Kral Faysal ani bir kararla Amerikan basmma deme verecek, basm ise
"kontroll"
olmasi gerektigi halde, demeci
byk
ilgi
ve
cogkuyla kargilayarak
yayimlayacaktL
Kral losa arahklarla Washington Post, The Christian Science Monitor,
Newsweek
ve
NBC Tele-
vizyonu'yla rportaj
yapti.
Su
yaym
organlarmm hepsine
aym
mesaji veriyordu;
"Amerika
Birle-
ik Devletleri'ne
yaptigimiz petrol
ihracatml
kisitlamak
gibi
bir niyetimiz
yok" szleriyle Ameri-
kan
televizyon
izleyicilerine duyurdugu
mesaji
gyle
tamamllyordu:
"Ne
var
ki Amerika'mn Si-
yonizme
verdigi
tam
destek
ve
Araplar'a kargi olan aleyhte
tutum
bizi BirlegikDevletler'e petrol
vermeye
devamda
ok
zor
duruma sokuyor, hatta Amerika ile
dost kalmamizi bile
zorlagtiriyor."
Sinirli Liderler
1973 Hazirant'nda Nixon Sovyetler Birligi
GenelSekreteriLeonid Breinev'i San Clemente, Ca-
lifornia'daki
malikanesinde,
bir zirve toplantisindaagirliyordu.
Toplantmm
son
akgami,
iki
lider
geceyi geirmek iin
odalarma
ekildikten
hemen
sonra,
hi beklenmedik bir
gey
oldu. Sinirle-
ri bozulmug olan Brejnev, kaygill
ve
uykusu kamig halde Nixon'la
program
digi bir
toplanti
yapmaktalebinde
bulundu. Bunun zer ne diplomatik protokol
aikagz
ardi edilerek Nixon
561
i
I
I
GizliServis
tarafmdan uyandinld1. Amerika Devlet
Bagkam
yan
kugkulu bir halde Brejnev'i
ge-
cenin yansmda,
Pasifik'in
karanlik sulanna
bakan
kk
ahymaodasmda
kabul etti. Smine-
de
yanan
cihz bir ategin kargismda
tam

saat boyu Brejnev kaba ve agiri
heyecanh deyimlerle
Ortadogu'nun
kaynamakta
olan bir kazan oldugunu, orada okyakmda
savag
beklendigini
sy-
ledi. Sovyet liderine gre
savagi
nlemenin tek
yolu yeni bir diplomatik
inisiyatifti.
Brejnev
as-
Imda
gunu
aktarmak
istiyordu: Sovyetler, aynntih degilse de genel
anlamda
Sedat'in
ve
Esad'in
niyetlerinden haberdardi;
ne
de olsa silahlan bu ikisi saghyordu
ve
bunun sonulan
yeni gelig-
mekte olan Sovyet-Amerika
yumugama
srecini tehlikeye
atacaktL
Nixon
ve
Milli Gvenlik
Yardimcist Henry Kissinger Brejnev'in yaptigt
bu garip ikipin gerek bir
uyan
olmadigt, Orta-
dogu'da Sovyetler'in kogullarma
uygun
bir
zm
elde etmek iin gl bir blf oldugu kani-
smdaydilar.
23 Agustos 1973'te
Sedat, resmi
duyuru yapmadan Kral
Faysal'l
grmek
iin Riyad'a bir
'
ziyaret yapt1. Misirli Sedat ok
nemli
haberler getirmigti.
Kral'a,
srail'e
kargi
savaga girmeyi d-
ndgn
bildirdi. Savagt srpriz bir saldinyla baglatmayi
dgnyor
ve
bunun iin Suudi Ara-
bistan'dan destek
ve
igbirligi
istiyordu. Bekledigi destek
ve
igbirligi kendisine saglanacakti. Fay-
sal, daha
da ileri giderek Sedat'a
sava;
denegi olarak
yanm milyar
dolar
para
yardimi
yapmay1
vaat
etti. Kral,
aynca
petrol denen silahl kullanmaktan geri kalmayacagmi da sylemigti.
Bu g-
rgmeye ait sonradan aiklanan
rapora
gre Kral, Sedat'agyle
demigti: "Ancak bize
zaman
ta-
mym.
Petrolmz sadece
iki, gn srecek
ve sonra
bitecek bir savagtakullanmamaliyiz. Biz
kamuoyunu olugturmaya, bu konuya ynlendirmeye yeterli uzunlukta
bir
savag
istiyoruz."
Sedat'inbu plammn Faysal
zerinde
nasil
bir etki yaptigi aika ortadaydi. kisiarasmdaki
bu konugmadan
henz bir hafta
gememigti
ki, Yamani blr Aramco
yneticisine Kral'in birden-
bire Aramco'nun retimi dagttim planlanni
ve
retimi kismast halinde bunun
tketici
lkeler
ve
ncelikle BirlegikDevletler'de
ne
sonular
verecegi hakkmda
aynntih
ve
dzenli raporlan
talep
ettigini bildirdi. Hatta bir nektada Kral, Aramco
retimi gnde iki
milyon varil indirildigt
takdir-
de bunun ne
etki
yapacagim
bile
sormuytu.
Yamani'nin
aiklamasma gre
"Bu yepyeni
bir olay-
di. O gne
kadar Kral hibir zaman
bu
glbi ayrmtilarla
meggulolmamigti."
Yamani szleriyle
bir
uyari
yapar
glbiydi. Sylediginegre BirlegikDevletler'de Kissinger'in
nclk yaptigi
bazi geler vardi, ki bunlar Suudi
Arabistan'm
"niyetlerinin
ciddiyeti konusun-
da" Nixon'a yanhg bilgi
veriyor
ve
yarnlttyorlardi:
"lyte
bu sebepledir ki Kral BirlegikDevlet-
ler'de
var
olmasi olast herhangt bir kugkuyu gldermek
iin a1kdemeler veriyor, rportajlar
ya-
plyordu." "Relimimizi
tan1yanve
nasilahytigim
bilen herkes
unu
iyice
algtlar
ki, retimi kisit-
lama
karan sadece bir
kigi
tarafmdan,
Kral
tarafmdan
verilebilir" diyor, arkasmdan da gyle
de-
vam
edlyordu: "Kral, BirlepikDevletler'in politikasinda bir degigim
yapmaya ve
petrol bu
ama
iin kullanmaya
yzde
yz kararhdir. Kral bu ugurda bir
geyleryapmanm
kendine dgen kipisel
bir ykmllk oldugu
inancmdadir
ve
bu
agamadapetroln
bunun gereklegmesi in etkili bir
-
silah
oldugunun
bilincindedir. Aynca, Arap kamuoyunun
ve
Arap liderlerinin
ve
zellikle
de Se-
dat'm srekli baskisi altmdadir. Artik sabrmi kaybediyor." Bunlan syledikten
sonra son
bir
ay-
rintlyi
daha eklemeyi de
ihmal
etmiyordu. Bu gnlerde Kral sik sik sinirleniyordu.
Eyll 1973: "Her
Yanda Baski"
1973 Eyll aymda artik
hem petrol gvencesi hem de bir enerji
krizinin yaklagmakta oldugu
sylentisi
yayginlagmaya baglamigtt. The Middle
East Economic Survey
gu
mangeti atmigti:
"Petrolde Durum. Her Yanda
Bask1."
Yine eyll
ayi
iinde
byk petrol girketlerive
Nixon
ida-
resi, ortak kaygilan olan
Libya'mn
dev
girketlere
verdigi petrol
tamamen
kesmesinden
sonra
yurt
iinde
silentisi ekilen
bazi petrol rnleri
tahsisatma
zorunlu kisitlama uygulamaya karar
verdi.
562
\
Kral Faysal petrol yneticilerine, BirlegikDevletler'in "Israilpolitikasmi reddettigini"
ilan
etmesi gibi ok basit bir hareketin petrol
silahmm
kullamlmasmdan vazgeilmesine yardimct
olacagmi sylemigti. Ve, bir dereceye kadar da,
bu ret.olay1mbelirleyen bazi igaretler belirmeye
baglamigtL
Amerikan DigigleriBakan Yardimcisi
Joseph
Sisco,
srailtelevizyonundagunlan
80yle-
migti: "Her
ne
kadar, birok alanda, bizim ikarlanmiz srailikarlarlyla
aym
paralelde ise de, 18-
rail Devleti'nin tm ikarlarlyla
tamamenayni oldugusylenemez. BirlegikDevletler'in blge-
deki ikarlari
tek
bir milletin
1karlannabagli olmaktan
ok
tededir. lkemizde
giderekgiddeti-
ni
artiran
sorunlar
vardir.
rneginenerji
sorunu
gibi
ve
karuma
gre
bu
konunun durumu
etki-
leyen bir faktr
oldugunu inkr etmek
ilgmlikolur."
Daha
sonra
Sisco'ya bir
soru
yneltildi
ve
Arap petrol reticilerinin BirlegikDevietler'e kargi ileri bir
tarihte,
rneg[n 1980'lerde
petrol
politik bir
silah olarak
kullanmasmm
olas1olup olmadigt
soruldu.
Sisco,
gu
yamti veriyordu;
"Gelecekten haber verip
tahminde
bulunacak durumda
degilim. Ancak,
bugn
Arap dnyasin-
da
petrol
ile
politika arasmda baglanti kurulmasi iin
alenen baski
yapan
sesler
gelmektedir."
Amerika'nm
Israil
politikasim
"reddettigini"
igaretleyen
belittiler giderek daha
st dzey
makamlardan da gelmeye bagladi. Bir basm
toplantismda
BagkanNixon'a "Araplar'm,
Ortadogu
politikasmda bir degigimi zorlamak iin petro1 bir
silah olarak kullamp kullanmayacagt"
sorul-
dugunda Nixon
qu
yamti vermigti:
"Bu bizim iin
son
derece
kaygl verici, yagamsal bir konudur.
Tketici lkelerin
tm,
BirlegikDevletler
dahil,
byle hir
durumdan etkilenecektir. u ige
ger-
ekten egildiginizde hepimizin
aym
potada oldugunu
greceksiniz."
Bu
szlerden
sonra,
iinde
bulunduklan krdgm iin Israildahil,
taraflarinher
ikisini de
sulad1:
"istail
tozun
dumamn
dinmesini bekleyecek sabn gsteremiyor,
Araplar da Ortadogu'da
toz
dumamn
yatigmasim
bek-
leyemiyor. Her iki
taraf
da hatah
davranmaktadtr. Her ild
taraf
da uzlagmak iin
mzakereye bag-
lamalldir.
Durumumuz budur... Bagar111 bir uzlagma mzakeresi iin
gerekli gelerden
biri
pet-
rol baskismi apaglya
indirgemektir."
Bu agir basklyi byk
tketicilerintm
hissetmekteydi. Almanya'da, eyll
ayinda,
Bonn
hkmeti nihayet
ilk
enerji
programim
aikladl, ki bu
arz
gvenligi zerinde
olduka
etkill ol-
muqtur.
Programm bag destekisi Devlet Bakam
Ulf
Lantzke idi.
Bu kipininkonuya duydugu ilgi
ve endigenin kivilcimi daha 1968'de Amerikahlar'm OECD'ye
yedekkapasitesinin buharlagtigt
uyansini
yaptigt
zaman
baglamigtl. Bu konuda Lantzke daha sonralan gunlan sylemigtir: "Bu
benim iin
tetigin
ekildigi
nokta
oldu. O noktadan
itibaren Almanya'da
enerji politikalarim
t-
myle
degigtirmeye
allytim. Konu
artik
kmr
sorunlarimizi nasil
zecegimizolmaktan ik-
mig,
petrol
arzinin gvenligini
nasil saglayacagimizin politikamizm iine
sok'ulmasma gelmigti.
Bu konu
artik
sirtimizdatginmaz
bir
ykt.
Enerli konusunun nemli
bir
sorun olmadigt
halk-
ta o
denli derin bir inan halindeydi k ,
benim iin
zemini hazirlamak
ve
insanlari
grgme
inandirmak
tam
bey seriemi aldi."
Endigelerle
dolu
geenaym
eyll ayinda
Japonya,
Uluslararasi Ticaret
ve
Sanayi
(MlTl}
Ba-
kanhgt iinde yeni kurulmug olan "Kaynaklar
ve
Enerji Kurum"
enerji
sorununu
ele alan Be-
yaz
Kgit isimli
bir bildiri yaymlayarak,
petrolde
egemen topyekngvensizlige deglndi
ve
"ive-
di durum" karptsmda
bagvurulacak
nlemler lin
gimdiden harekete geilmesi geregini
israrla
vurgulad1. Bildirinin
Sebebi
bir
yll
evvel
Japonya'nmpetrole duydugu
sintrsiz talepartig1
ve
bu-
nun
petrol bagtmhligi aisindan birok kayglyayol
amig
oluguydu.
O gnlerde
lke petrolnn
ogu
dolayli
veya
dolaysiz olarak uluslararasi
girketlercesaglanmigtl. Hemhkmetteki brok-
ratlar hem de igadamlan
gcn
girketlerin elinden
ikippetrol
ihra
eden
lkelere dogru
hizla
kaydigim fark
edebilmiglerdi:
"Bugne kadar uluslararasi
petrol girketlerininelinde olan petrol
idare sistemi artak
iflas
edip darmadagin
oldu.Japonya
in
bu, 1960'llyillarm pasif uluslararast
tepkisine
artik izin verilmeyecegt
anlammdadir."
O
gne kadar, degigmekte olan
partlarlauyumlu
olarak
Japon
dig
politikasmdayeni
bir
akim
tremi ti.
Daha
evvel
Amerika
Japonya
ittifakmda
duyulup yayilmasma msaade
edilme-
563
i
yen
bu aktmm adi
"kaynak
diplomasisi" idi
ve Japon
dig politikasmi petrole yaklagma izni
vere-
cek
ve
bunu garantileyecek
gekilde
yeniden organize etmek amalanm14t1.. Bu
akimda
en
nde
gelen
kigi, MIT
Bakam
ve
sonradan Bagbakan olan YasuhiroNakasone'dir. Bu bakan
gu
fikri
sa-
vunuyordu: "Japonya'nm
kendi yolunda, kendisiyle rekabet edercesine
bagimsizca
gitmesi kai-
mlmazdt. Bagkalanni kr
krne izleme
devri
sona
erdi." "Artik izlenmeyecek olan" deyimiy-
le BirlegikDevletler
ima edilmigti. 1973 Haziran aymda Nakasone bu
defa
yeni
bir kaynak poli-
tikas1
iin
"yeni
retici lkelerin ikanna
olan" bir
agriyapt1.
O gne kadar
Japonya'da
bazi
evrelerde
bir enerji krizi huzursuzlugu yayllmaya
baglamtyt1.
Bir evvelki
kig
gazyagt
Ye
benzin
sikintisi
yaganmi gimdi1973
yaz
aylarmda da BirlegikDevletler'de oldugu
gibi
elektrik kesil-
meleri olacagtm gsteren belirtiler
grlmeye
baglanmigtl.
Japonya'yi
ziyaret eden
biri i n du-
rum
gyleydi:
Japon
politika yapimellarindan
enerji sorunuyla ugragan
hepsi sanki
James
Akins'in
"Petrol
Krizi. Eu Defa
Kurt Yambagimizda"makalesini okumug ve
buna inanml gibly-
di. Ortada tek
bir
soru
kalmigti: "Ne
zaman?" 26 Eyll gn
Bagbakan Kakuei Tanaka kendisiy-
le
rportaj
yapan
teletizyoncuya
pu
szleri syleyecekti: "Enerji krizi konusunda
gunu
syleye-
bilirim:
Bundan
on
yll
sonra
enerj krizi
yaganacagl
1ka
gflyOr."
Ne
var
ki kriz igin
sadeceon
gn yeterli oldu.
nkJaponya
Bagbakam'nm bunlan syle-
digi dakikalarda Enver
Sedat
savaga
adim adim yaklaglyor,
dakikalar
dakikalan kovahyordu.
Artik Mzakere-Edecek Bir
ey
Kalmadi
1973 Eyll ortalarinda Viyana'da yapilan bir toplantidaOPEC
lkeleri petrol
girketlerine
yeni
bir
anlagma
iin
agn yapt1.
Tahtan
ve
Trablus anlagmalan artik hayatiyetini kaybetmigti. OPEC
yeleri, girketlerin
pazar
fiyati
artismdan
elde ettikleri
ve
"havadan
gelme
kr" dedikleri kazan-
lan bu defa kendileri almak
istiyordtL
Bu nedenle 8 Ekimtarihinde
Yamani bakanhgmda bir he-
yet
halinde Viyana'datoplanmalari
iin petrol girketi temsilcilerineagri yapildi,
Toplantlya
grup
halinde katilabilmek iin petrol girketlerinin her
zaman
oldugu gibi
bu de-
fa da Amerikan
Adalet Bakanhgl'ndan, antitrst yasalarma kargi gelmediklerini belgeleyen bir
izin kgidt almalan gerekti.zin
kgidt
igiyle
girketlerin
ortak
avukatt olan saygideger JohnJ.
McColy
meggul oldu
ve
21 Eyll'de izin iin sadece girketlerle
Adalet Bakanligt arasmda
etin
bir diplomasi
abasi
sergilemekle kalmamig,
aym
abayigphect
Adalet Bakanhgl
ile endigeli Di-
gigleri
Bakanligt arasmda
da
gstermigti.
Adalet Bakanligt
ile yapilan giddet dozu bir hayli yksek
bir
tartigmadaMcCloy,
ta
Robert Kennedy'ye kadar giderek
eskiden
Bagsavcihk
yapml;
kipilerin
isimlerini
saymig
ve
bu kipilerin
dig politika ieren bazi zor
konularda
girketlere
ortak strateji
uy-
gulama
izni
verdigini
ifade etmigti.
Exxon
Sirketi
szcs Kenneth Jamieson
ise
qu
grg
savu-
nacakt1: "Adalet aklama karan veremedigine
gre girketlerin
birer birer yakalanmasindan da
Adalet sorumlu olmalldir." Patlamaya hazir Arap dnyasma
kari ise avukatlar; kapidaki petrol
kriziyle pek
ilgili
olmayan
ve
bir MIT profesrnn
yazdigt
kitaptan pasajlar
okuyarak,
petrol fi-
yatlannm ykselmesinin entegre byk petrol irketlerinin
agiri
mekanize olmasmdan ileri
gel-
digini,
pazar
partlarmdan
ve
OPEC'in
pazara
hkim olma abasindan kaynaklanmadigim
israrla
sylediler.
Jamieson
bu ifade
kargistnda
inanmadlglm
gsteren bit bakigla yetindi. Yine
de 5
Ekim
tarihinde,
Viyana
toplantismdan
gn nce, istemeyerek
de olsa, Antitrst Dairesi
McCloy
mvekkillerine
birlikte
mzakere etmek iin
gereken
aklanma belgesini
verdi.
Bir evvelki bahar, Washington'da, Ortadogu'da
askeri
atigma
olabilecegi
konusunda bazi
endigeler vardi. Ancak,
yaz
aylarmda
bu endigeler da
Lidl
Ve
aylar boyu
Amerikan istihbarati
bir
savag
olasiligini
hatirina getirmedi.Savagt
dgnmek
akla yakm degildi.
Bit kere srail'inelinde
dgmanliklara davetiye gikarmak
iin sebep yoktu. Ayrica 1967de
yapmig
olduklan ani saldtriya
benzeyen yeni bir saldirlya da cesaret edemezlerdi. Askeri
stnlk Israilliler'desayildigma
gre
Araplar'in agir
yenilgiye ugrayacaldan
bir
savag
baglatmasi aktl almayacak
bir
geydi. Var olup ol-
564
mamalan
pamuk ipligine bagh Israilde
savagolasill lm
devamli olarak gz ardi ediyordu, ki bu
Amerikalilar'm
durumu dogru geklide
teghislerini
etkileyen bir faktr oluyordu.
Demekki ilgililer bir
sava;
beklentisi iinde degildi
ve
bu konuda
bir uzlagma olugmugtu.
Ancak, bu uzlagmada bir de
istisna
vardi. Eyll sonlannda, Milli Gvenlik Kurulu bir
rapor ya-
yinlayarak askeri sinyallerin birdenbire yogunluk kazandigini, bunun da Ortadogu'da
savagin
yaklagmakta
oldugunun igareti oldugunu bildirlyordu. 5 Ekim
tarihindeSovyetlerani
olarak Su-
riye
ve
Misir'daki
yurttaglanm uakla
blgeden
geriektiler.
Su davrampm aika belli ettig
an-
lam
da gz ardi
edilecekti.O gn Beyaz Saray
iin
1kanlanbir CIAincelemesinde
gunlarrapor
ediliyordu: "Gzlenmigolan askeri hazirliklar
taraflardanherhangi birinin yeni dgmanliklar
baglatmak
niyetinde oldugunun
igareti degildi." 5 Ekim tarihinde, gleden
sonra saat
5.30'da
Beyaz
Saray'averilen
en son
israiltahminraporunda
pu
szler
yer
allyordu:
"lki
ordunun (Misir
ve
Suriye) Israil'ekargi askeri
operasyona
girigmesini ok uzak
bir olasihk olarak
gryoruz."
Amerikan Istihbarat Servisi'ni
temsileden The Watch Komisyonu, konuyu
bagtan
sona
ele ahp
geligmeleri
ve
olabilecekleri
tmyle
irdeledikten
sonta savagm
olasi
grlmedigt
sonucuna van-
yordu.
Aymgn,
vakit henz Washington'da
gleden
sonrayken Ortadogu'da
gece
vaktini
gste-
riyordu. Israil'deise durgun saatler
yaganlyor,
Museviler'in kasvetli
ve en
kutsal bayrami olan
YomKippur
trenleri
bagliyordu. Riyad'da, Suudi delegasyonunun OPECyeleri
Viyana'ya
uug
iin
jetteki
yerlerini aldilar
ve
uakta
teknik
dosyalari incelediler. Bunlar daha
ok
flyatlar,
enflas-
yon,
girket krlan
ve
petroln yogunluk farkhhklanm ieren
konulardi. 6 Ekim
tarihinde
Viya-
na'ya ayak basmcaya kadar dramatik geligmeden yani Misit
ve
Suriye'ninsrail'ekaryt spriz
bir
saldm
yaptigindan
hi haberleri
olmamigtL
ABD Dogu Yakasi
saatine
gre,
aym
gnn sabahl
uykudan
uyanan
st dzey Amerikall yetkililer
ve petrol
sorumlulan da h beklemedikleri bir
durumla kargilagtyor
ve
Ortadogu'yu
savag
iinde
buluyorlardt.
Dgmanliklarm bu gekilde
birdenbire
su
yzne
1kmasiViyana'daki OPEC delegeleri
ara-
smda
byk
paglonhkve
karmaaya
neden oldu. Petrol
girketiyetkilileri
tartigma
zerine
geldik-
lerinde Arap delegelerin heyecan iinde
birbirlerine
o gnngazetelerinde
tkan kpe yazilanm
ve
fotograflan gsterdiklerini grd. OPEC'inArap delegelerinin durumdan hognut olduklari
ve
savag
meydamnda bir Arap zaferi
gibi grnen
olaylardan kendilerine gven
payi
ikardiklan
apaik ortadaydi. Petrolclere gelince onlara sadece sinirlenmek dgyordu. Artik fiyat konu-
sunda sadece kendilerini
savunma
durumuna dgmemigler, herhangi bir
an o
veya
bu
gekilde
petrol denen
silahin
bu
oyuna
dahil
edilecegini
de anlamiglardi.
ranpetrol bakam petrol adam-
larmm
"biraz
panik
durumunda"
olduguna dikkat
ekti.
Ancak, bundan daha da
nemlive
kap-
samli
bagkabir
gey
daha sezmigti. "Onlar artik
kuvvetten
dgyordu."
Mzakere masasinda,
savagin
Ortadogu'da
tm
giddetiyledevam etmesine ragmen,
girket-
ler,
ilan
edilmig
resmi fiyatin
yzde 15 fazlasim
teklifettiler. Bu, varil bagma yaklagikkirk be;
sent artig
demekti. Petrol
ihracat11art ise
bunu
tmyle
yetersiz
ve
gln
buldu. Yzde
100'lk bir artly, diger bir deyigle dolar daha
artig
istiyorlardi. Aradaki fark fazlaslyla
bytik-
t.
Sirkete mensup
mzakere ekibi, baglannda Exxon'dan Pierce
ve
Shell'den Andr Bnard ol-
dugu halde
kendi baglanna bir
yamt
veremeyeceklerini, Avrupa'daki
ve
BirlegikDevletler'deki
stlerine damqmak zorunda
olduklanni sylediler. Artik,
mzakere
edecek
bagka
bir
gey
kalmig
miydi?
Bundan te
masaya
yaptiklanndan bagka
ne tr
bir
teklifgetirilebilirdi? Bunlan stlerine
sordular, ancak Londra'dan
ve
New York'tan gelen kritik
yamt hi de olumlu degildi. Hi degil-
se o
gn iin
"herhangi
yeni bir teklifyapilmamast" isteniyoidu. Aradaki
fark
o
denli bykt ki
I
irketler, nce sanayide geligmig
byk lkelerin
hkmetlerine dampmadan
aradaki
farki
kapat-
mak
girigimi
gibi
son
derece
tehlikeli
bir
geye
cesaret
edememiglerdi. Bunun Bati dnyasmm
ekonomileri zerinde nasil bir etkisi olabilirdi?Talep edilen byk artiplar
acaba tketicilerinstr-
tma
yklenebilir
miydi? Aynca, gemigylllarda, OPEC'ten nce,
irketler
okabuk
pes
ettikle-
565
ri gerekestyle elegtiri almiglardt.
Simdi
ise durum kendi
baglanna bir karar alamayacaklan kadar
kritik
ve
politikti. Bu nedenle
egitti girket
merkezleri Piercy
ve
Bnard'a mzakereye devam
et-
memeleri, erteleme
istemeleri
talimatim
verdi. Su arada batili
hiikmetlerle dammalar
yap11a-
cakt1. 9-1l
Ekimtarihleri
arasmda BirlepikDevletler,Japonya
ve yanm
dzine
Bati Avrupa h-
kmeti
kolaan
edildi ve ne
dgndkleri soruldu. Gelen
yamt
oybirligiyleahnmigti. Ihracat11a-
nn
istedikleri
fiyat
agiri
derecede bykt
ve
girketler
kesinlikle daha
yksekteklifte
bulunup
durumu
sonundaOPEC'inkabul edecey dzeye getirmemeliydi.
Savagbaglayahalti gn olmutu. 2 Ekim gnnn ok
erken saatterinde Piercy
ve
Bnard
Yamani'yi grmek iin kalmakta oldugu Intercontinental Otel'deki dairesine gittiler. Yamani'ye
o
gn
i n daha
yksek
bir
teklif
yapamayacaklanni a1kladilar
ve yeni
bir
yamtm
erevesini
izmek
iin
iki hafta sre istediler. Yamanihibir
yamt vermemigti. Yanityerine Piercy iin koka-
kola
1smarlad1,
bir dilim limon kesti
ve
koka-kolanm iine
sikti. Bekledi; konugmamn devam
et-
mesini bekliyordu. Piercy'ye kolay1verdi, ancak
ne
Piercy
ne
de Bnard Yamani'ye bagka bir
gey
.
sylemediler.
Sonunda Yamani "Bundan
hoglanmayacaklar"
dedi. Bagdat'a
telefon
etti
ve
Arapa olarak
uzun ve
heyecanh bir konugma yapti. Daha
sonra
iki petrolc
adama
gu
szleri syledi: "Size
ok kizdilar."
Yamani
aynca
kendisiyle
aym
otelde, Intercontinental'de kalmakta olan Kuveyt
delegasyo-
nundan bir delegenin odasim
da
aradi.
ok
gemeden
Kuveyt petrol bakani, pijamaslyla odada
belirdi.
Konumahararetli bir gekilde devam etti. Yamani, gimdi de uak
tarifelerine
bakmaya
baglamigtl.
Artik konuacak bagka bir
gey
yoktu. Sonunda,
gn
agarmadan, sabahm henz ka-
ranlik saatlerinde
toplanti
dagildL
Aynlmadan nce George Piercy
gimdine
olacagmt
sordu.
Yamani
pu
yamt1 verm ti: "Radyoyudinleyin."
Sedat'in Srprizi
Araplar'in
son
saldinya
girisme gn olarak YomKippur'u semelerinde zel bir
ama
vardi. s-
rail'i byle
bir saldin iin
en
hazirliksiz olduklan
zaman
avlamak
istiyorlardi.
Araplar'm
topye-
kn
savunma
stratejisi,
hazir durumdaki rezervlerin
sratli
ve
btn
olarak seferber edilmesi
ve
kullanima
sokulmasma baghyd1. Saldinya
girigmek
iin Yom
Kippur
en uygun
gnd.
nk
kutsal say11anbu
gnde
lke
btnyle
tefekkrve
vicdan muhasebesine ekilmig olacak
ve
vaktini dualarla
geirecekti. Sedatda bunu bildiginden stratejik
bir
saldin
yapma
kararmi almig
ve
bunun
gereklegmesi
iin
hileye bagvurmuytu, Bundan evvel
en
az
iki
kez
daha
bu aldatma-
ca
yolunu denemig,
savag
hazirligt
yapar gibigrnmgt.
Her
ikisinde de Israil
byk
masrafla-
ra ve
bte zotlamalanna katlanarak seferberlik
ilan etmig,
ancak
tm
emekler boya
gitmigti, Is-
rail'in bu deneyimi Sedat'm
tam
mit
ettigi
sonucu
vermig
ve
Israil'i
gpheci
ve
tedirgin
etmigti.
Nitekim 1973 Mayis1'ndayap11an
gereksizseferberlikten tr srailGenelkurmay Bagkamka-
muoyu tarafmdangiddetle
elegtirilmigti. Seferberlige neden
olan Sedat aldatmacasmda Esad'm
da parmagt vardi. Suriye
ile
baglantisi olan bir
terr orgam
Moskova'dan Viyana'ya gitmekte
olan bazi Sovyet gmenleri kairmig, bunun zerine IsrailBagbakam
GoldaMeir
ortaya
ikan
bu krizle meggul
olmak
iin Avusturya'ya
gitmigti.
Kriz 3 Ekim
tarihine
kadar Israil
l derliginin
tm
dikkatinin bu konuya yogunlagmasma neden
oldu.
Yine de havada yaklagmakta olan bir
saldirimn
ciddi
igaretleri seziliyordu. Ne
var
ki Israili-
let
tipki
Amerikahlar
gibi bu
igaretleri
grmemezlikten
geliyordu.Saldiridanbirka hafta nce,
Suriye kaynakli
bir haberden BirlegikDevletler'e Suriye'nin saldin emrini
de ieren
ve a1rtici
bir gekilde dogru
ikan
bir istihbarat
ulagmig,ancak bu
ok
ge
depifre edilmig,
daha evvel gelen
ve
bazilan
tamamen
yan1t;
ikan diger
istihbarat
arasinda kaynayip
gitmigti.Suriye'de
Esad b-
yk mezarhklar hazirlanmasi iin
talimatvermigti
ki bu da
stnde durmaya deger bir igaretti. 3
500
Ekim tarihinde
BirlegmigMilletler Gvenlik Kurulu, CIA mensubu
bir
yetkil ye
Misir kaynakli
byk askeri kuvvet hareketleri hakkmda sorular sordu. CIAyetkilisi bu
soruya
gu
yamti ver-
migti: "Ingilizler,
daha
henz Misir'da
iken,
sonbahar manevralanm senenin bu gnlerinde
ya-
pardi. M1sirl11ar
aym geyi
srdryor." Bazi Amerikah
brokratlar
yazdiklanraporlarda Misir'da-
ki hastanelerde hasta
yataklarmm
birdenbire
bogaldlglll bildirdilerse de, bu raporlara kulak asil-
madi
ve
bahsedilen olaym
Misir'm
uygulamayt
det edindigi askeri bir
tatbikatolduguna, hibir
anlam
tagimadigma
karar verildi. nce1 Ekim'de,
sonra
da
tekrar
3 Ekim'de, Israilli
gen
bir
stegmen amirlerine
Misir askeri kuvvetlerinin harekete
getigini,
bunun yakm bir
savasm
be-
lirtisi oldugunu
bildiren
raporlar sunacakt1. Su raporlar da
tekiler
gibi gz ard1 edildi. israil
as-
keri kuvvetleri
ve
zellikle
de istihbarat1,
savag
olabilmesi iin
mutlaka
belirli nkogullann
mev-
cut olmasi gibi bir
"saplanti"
iinde idiler
ve
kamlanna
gregncel
kogullar Misirlilar'in saldin-
ya
gemesineuygun
degildi. Savagbelirtileri zerinde durmamalannm nedeni de buna
dayam-
yordu. Yinede, ekim
ayimn
ilk gnlerinde Misir'da g0revli.Onemlibir Israilkaynagi
ok
ivedi bir
mesai gnderdi. Su mesaj
zerine derhal geri agnlarak
Avrupa'ya
getirtildi
ve
bildikleri
hakkm-
da
ifadesi
almdi. Syledigi
gey
aikti
ve
hibir kukuya
yer
vermiyordu. Ancak, nasil olmugsa ol-
mug,
Tel Aviv'e
uyansmi
gndermekte bir
gn
ge
kalmigti. Artik yapacak bir
gey
yoktu,
ge
ka-
lmmigti.
Amerikahlar da Israilliler
kadar hatali davranmig, Sedat
gibi
dgnmemek, kendilerini
onun
yerine koymamak
ve
sonunda
szlerini
yeteri kadar ciddlye almamak gibi ok byk
gaf-
lette
bulunmuglardi. Anterikahlar da,
allyllmig
bazi
tutumve
fikirler yznden ok nemli
ana-
istihbarat
uyanlarim diger uyanlardan ayirmakta,
inceleme
ve
dogru
gekildeyorumlamada
ih-
mal
gstermiglerdi.
Kissinger bile, sonradan kabul ettigi gibi, 1973 Ekimi'ne kadar Sedat'1 bir
devlet adammdan
ok
bir aktr gibi grmgt.Sedat'moynadigi kumar hedefini bulmuy
ve
Arap saldinsmm Israilliler
iin ifade
ettigi kapsam
ve
dehget tipktAmerikahlar'm
otuz
iki
yll n-
ce
Pearl Harbor'da yagadigimn
ayni
olmuytu. Olayyagandiktan
sonra
srailliler kendi kendilerine
nasil olup da bu kadar gafil
avlanabildiklerini sormuglardir. Ortadaki
laretler apaik
belliydi. Ne
var
ki
onlar
zellikle
de kibirli
ve
kendilerine kargi
agin
zgvenli olduklan
o
gnlerde
bu igaret-
leri
aym
zamanda gelen eligkili,
kasten, yamltma amac1ylagnderilmigdiger dzmece bilgiler-
den kolayca
ayirt
edememiglerdi.
Sonunda saldindan dokuz buuk saat evvel,
"dgmanca
davramplann
teyidi"
olarak kabul
ettikleri yambaglarindakitehlikeyi
grmelerine karym, hl gafletten kurtulmuy degldiler. Kanila-
nna
gre artik devir degigmigti.
1967 yllmda degildiler. llkhareketi kendiferinin
yapmasi,
ilk adi-
mi
atmalan dogru
olmazdi.
Aynca, talihsizbir yanlly
istihbarat yznden
sava;
oktan
bagladigt
halde onlar
savagin
drt gn
sonra
baglayacagm
sanmiglard1.Kisaca, sraillifer henz
savag
iin
hibir ynden hazir deglldi
ve
saldirmin ilk birka
gn,
asil giddetli
taarruz
baglamadan israil
or-
dulan geri ekilmig
ve pskrtlmgt.
Misirklar
ve
Suriyeliler byk
zaferler kazamyordu.
"ncTapmagimiz Yerle Bir Oluyor"
Savagbaglar baglamaz Amerikalilar'in bir numarah hedeft hemen bir ategkes saglamak
oldu.
Ategkes
sresi
iinde dgman
taraflannsavagtan evvelki smirlara geri ekilecegini, ondan
sonra
da durumun diplomatik yolla zm iin
yogun aba gsterilecegi
midindeydiler. Birlegik
Devletler
ilk ncelik
olarak da bu ige.degrudan
bulagtinlmamasim istlyordu. Sovyetler'ce des-
teklenen
Araplar'a kargi
Israilliler'i
desteklediginin
pek de aik olarak bilinmesini
istemlyordu.
Ne
var
ki Israil'instnlg
herkesin
grdg
bir
gerek
olduguna
gre
bu pek de
mmkn de-
gildi.
ABDpolitikasi Israil'inyenilmesi yanlisi olmamakla beraber, st dzey bir brokratm sz-
leriyle
en
fyl
sonu
"Israil'inkazanmasi, ancak bu operasyonda biraz da
burnunun kanamasi"
olacakt1. Bylece burnu kanayan Israilsonunda uysallagip
uzlaymaya daha
yatkm olurdu.
567
Ne
var
ki hi beklenmedik bir
an
srailliler'in
yapt1glokciddi
ikinci
yanlighesap
yzn-
den
(birincisi
hibir
zaman
savag
olmayacagir a
inamamakti) kanayan bir burundan ok daha
k-
t
bir olguyla kargilagildi.Israil1967 Alti GnlkSavagdeneyimitie kanarak elindeki donammm
savagm
ilk

haftast
iin yeterli olacagim
sanmigti.
Ancak yamlmiglardi
nk 1967
savagi
lsra-
il
aismdan
ok daha kolay gemigti
ve o zaman
hem askeri bakimdan daha stndler hem
de
saldmya beklenmedik
anda
get klerinden
srpriz
savagmavantajmdanyararlanmiglard1.
imdi
ise, Sovyet silahlarlyla adamakilli donanmig olan Misir
ve
Suriyekargismda arabuk
savunmaya
itilmig
olduklarindan Israillilerellerindeki donantmm
tehlikeli
bir hizla
tkenmekte
oldugunu,
bu
tkenigintahminlerindenok
daha byk
olugtugunu
dehgetle
gryorlardt.
Donanim konu-
sundaki yanhp
hesap
srail'eok
pahaliya mal olmug,
aym
zamanda dogrudan dnya petrol piya-
sastnda bag dndrc bir degigime yol
amigtir.
8 Ekim Pazartesi gn, srpriz saldmdan iki
gnsonra
Washington istail'eBirlegikDevlet-
ler'den bir miktar donamm.alabilecegini bildirdi.
Donamm stnde
adi yazilmamig bir ELAL
uaglyla
ahnacaktL
Bu miktarin yeterli
olacagtsamlmigtt. Ancak sra l
hl ilk saldirmm
getirdigi
agkmlik
ve
perianliktan kurtulamamigti. IsrailSavunma BakamMoge
Dayanmorali bozulmug,
ne
yapacagmi
bilmez
bir halde lkenin BagbakamGolda Meir'e
pu
szleri sylyordu: "nc
Tapmag1mizyerle bir oluyor." Bu sz
zerine
GoldaMeir, Richard Nixon'a gizli
bir
uyari
mektu-
bu yazarak, Israil'inyok olmakta oldugunu
ve
yakmda
tahrip
edilecegini bildirdi. 9 Ekim
tarihin-
de BirlegikDevletler Israilkuvvetlerinin
ok
byk
sikmtida
oldugunu Ve
donanimin
aresizce
tkenmekteoldugunu anladi. 10
Ekimtarihinde
Sovyetler Birligince artik
geri
gekilmeye bag-
lan
Suriyekuvvetlerine
ve
daha
sonra
da Misir'a byk bir donamm ikmall
yapti.
Sovyetler
ayn-
ca
hava birliklerini de alarma geirerek teki Arap devletlerini de
savaga
katilmaya
tegviketti.
Bunun zerine BirlegikDevletler Israil'eyapilacak ek
yardimi
almak zere
Amerika'a
daha faz-
la ELAL
uagL
gnderilmesini
tartigmaya
bagladi.Aymzamanda, DigigleriBakanligt
Amerika'nm
ticarinakliye
yirketlerine srail'eyardim
gtrecek
nakliye uaklari vermesi
iin basloya
bagladi.
Kissinger byle bir yaklagimm nispeten
az
dikkat
ekecegine
ve
Birlegik Devletler'in
srail'le
olan iligkisini
gzlerden kairacagina inanmigtl.
Daha
sonra
syledigine
gre
"Araplar'in kendi-
lerine duyduklan
gvenin korunmasi
gerektigt
inancmdaydt
"
Ancak, Sovyetler'in
yapmig
oldu-
gu
donantm
ikmalinin
agirl
oldugu kisa zamanda aiga ikmtytt.
Nihayet
11Ekim Pergembe g-
n Amerikalilar yeni
ikmal
yapilmadigt
takdirde
Srail'in
savagi
kaybedebileceginin bilince vard1.
Kissinger'in
ve
hatta Kissinger'den
ok
Nixon'un bulduklan formle gre, Birlegik Devletler
Amerika'nm
bir mttefikinin Sovyet silahlarinca yenilgiye ugramasma
izin
veremezdi. Aynca
ltucl bir
savagmne gibisonular
doguracagLm
kim bilebilirdi ki?
12 Ekim
Cuma
gn Nixon'un pahsma iki
adet
zel
mektup gnderildi. Bunlardan biri
drt Aramco
Sirketi
-Exxon, Mobil, Texaco
ve Standardof California-
tarafmdan
aceleyle
John
McCloyaracihglyla
gnderilmigti. MektupViyana'daki
OPECdelegasyonunun
talepettigi resmi
petrol fiyatt zerindeki yzde 100 artigin
"kabul
edilemez" oldugunu
bildiriyordu. Yine de bir
miktar flyat
artigmi
kabul edeceklerdi
ve
bunu
"zgrDnya'da petrol endstrisinin
artik
'apa-
ik'
operasyon
yapmasma,
yedek kapasitesi kalmadigina" bagllyorlardi. Ancak, bu konudan da-
ha
bile ivedi bagka bir konuya daha degniyorlardi. BirlegikDevletler Israil'everdigi askeri deste-
gi
artirdigitakdirdesrailmisilleme yapacak
ve
bunun etkisi
"ig
glbi"
byyerek
sonunda b-
yk bir
petrol
stoku krizine yol aacakt1. Mektupta bir bagka
uyari
daha vardi: "BirlegikDevlet-
ler'in
Ortadogu'dakikonumu
Japonlar'a,
Avrupalilar'm
ve
belki
de blgede Amerika'ntn
ayagm
kaydtrma peginde
olan
Ruslar'a klyasla
gimdi
ciddi
gekildedengeden dgmek zereydi
ve
bu, l-
kenin gerekekonomisi gerekse gvenligi aismdan gerileme demekti."
kincimektupsa israilBagbakam
GoldaMeir
tarafindangnderilmig bir
aresizlikmesajiy-
di. GoldaMeir mektubunda
ulusununve
srail
halkom
yagammin
artik ok
tehlikede
olan den-
geye
bagli
oldugunu
ifade
edlyordu. Meir'in bu
uyansi cuma
gn
gece
yansina
dogru Kissin-
568
ger'in birka
gn
iinde Israil
savag
gerelerinin
tamamentkenecegini
grenmesiyle
dogrulan-
di. Kissinger
aynca
Savunma Bakam
James
Schlesinger'den
ticari
nakliye ayarlama abalarmm
sonu
vermedigini de gremigti.
Amerikan Hava
Yollanbir Arap ambargosu
veya terrist
saldin-
si
riskini gze almamig
ve
kugkusuz uaklarini
savag
blgesi olan bir
yere
gndermek
istememig-
ti.
Birley'ikDevletler'in onlari zorla hizmete
sokabilmesl
iin Devlet Bagkam'nin Milli Olagans-
t
Hal ilan etmesi gerektigini
sylediler. Schlesinger,
Kissinger'e
gunlan
sylemigti:
"Oraya
yar-
dim
yapilmasim istiyorsaniz, bizim bagtan
sona
yol
boyunca ABD
hava
tagimaciligim
kullanma-
miz
gerekir. Bagkabir seenek yoktur. ABDhava
tagimasi
olmadan herhangi yeni bir yardim
ya-
pilmayacaktir."
Kissinger
bunu kabul etmek zorunda
kalmigt1. Ancak, Schlesinger'den
bir
gey
istedi. Schle-
singer BirlegikDevletler Hava Kuvvetleri uaklarmm ancak
gece
karanliginda inig yapacagi, bo-
altma
yapip
gn
igimadan
evvel havalanm1olacagt konusunda Israil'densz
almahyd1. Grl-
medikleri srece
ikmal igi mmkn oldugunca kirnsenin dikkatini
ekemezdi.Cumartesi sabahi
yani 13 Ekim'de gn dogmadan, Schlesinger Israil'denistenen
sz aldi
ve
bylece Askeri Hava
Kuvvetleri Komutasi RockyMountain
ve
MidwesternEyaletleri'ndeki slerden Delaware'de bir
hava
alamna ikmal yapmaya bagladi.
Ancak, Amerikan uaklanmn Israil'egiderken yolda ben-
zin
ikmali
yapmast
gerekmigti.
Cumartesi sabahi Birlegik
DevletlerPortekiz'den Azor Adalar1'na
inig izni
istedi.
Bu izni almak iin bizzat BagkanNixon'un dogrudan
ve
olduka
israrh
baski
yap-
masi
gerekmigti.
Yine de Washington gizliligindevam edecegl midindeydi. Ne
var
ki bu
gizlilikvarsaylmi
yapilliken doganm getirdigi beklenmedik bir olay hi hesaba katilmamigti. Azor Adalan'ndaki
Lajes
Havaalam'ndaok
sert esen
yan
rzgrlar ikmig, C-5A nakliye lyini
tehlikeyesoktugun-
dan ikmal uaklan Delaware'de ahkonmugtu. Rzgr gleden
sonra
ge
vakte kadar dinmemig,
bu da
yarim gnlk
zaman
kaybma neden olmugtu.Sonuta,C-5 uag Israil'ecumartest
gecesi
karanlikta inememigti. Ancak,
pazar
gn, 4 Ekim tar hinde
gn
agardiktan
sonra
aniden gk-
yzridepaldir
kldr belirmigti; bu
ara
uagin kocaman beyaz renkli
ylldizlarmiherkes rahata
grmgt.
Artik BirlegikDevletler drst
simsar
rolndeki
konumunu srdrme
yerine
Israil'in
aktif bir mttefiki olarak grlecekti. Aslmda yapilan yardimm
amac1
Sovyetler'in Araplar'a
yap-
tig
byk
gere
ikmalinin
dengesini
bozmak
oldugu halde
artik bunun nemi kalmamigti. Ame-
rikan yardiminin geri planda
tutulmasi
iin gsterilen
onca abadan
habersiz
olan Arap liderler,
bunu Amerika'dan gelen gok grkemli
ve
somut bir destek olarak yorumladilar.
srailMisir'dan gelen
taarruz
hareketini
dgman henz Sina'nm tehlikeli
daglik blgesin-
den
gemeden
durdurmayi bagarmigti. 15 Ekim'de de Misir'a kargi baan11bir zincirleme kargi
taarruzun
ilkini
yapti.
Su
ara
Viyana'da 14 Ekim'de OPE
C, girketlerle
yapilan uzlagma grgme-
lerinin baansizhkla snulandigni duyuruyor
ve
Krfez'deki OPEC lkeleri petrol fiyati hak-
kmda karara varmak
iin
Kuveyt'teyapilacak
toplantmmtarihini
saptlyordu. Ancak,
girketlerle
yapilan
grgmeler
kesildiginden delegelerin
ogu
Viyana'da kalmigtl
ve
kendilerini
zor
durum-
da birakilmig hissediyorlardi. Bu nedenle ilgmca
bir telagla uakta
yet
ayirtmak
istedilerse de
savag
nedeniyle havayollarmm Ortadogu'ya yapilan
tm
uuglan
iptal
ettiginigrendiler Durum
delegelerin
hibir geklide oradan aynlamayaca
lm,
dolayislylada Kuveyt'te yapilmasi kararlagti-
nlan
toplantimngereklegemeyecegin gsteriyordu. En sonunda
tek
bir hava girketinin, Hint
Hava Yollan'mn Cenevre'den
geen
bir
jetinin
Kuveyt'e inecegini
grendiler. 15 Ekim gecesi
birok delege havaalamna kapagi atarak
byk
bir
telagla
uaktaki yerlerini aldilar.
16 Ekim
tarihinde
Krfez devletlerinin he; Arap
ve
bir ranlidelegesi
Kuveyt
kentinde bir
araya
gelip
birka
gn
nce Yamani'nin Viyana'daki
otel odasmda
baglatip
yanm
biraktiklan
tar-
tigmalara
devam ettiler. Artik girketlerin
yamtml
daha fazla bekleyemezlerdi. Harekete
getiler.
Resmi
petrol
flyatimyzde 70 ykseltmeyi, varil bayma 5,11 dolar
arti;
yapmayi
kabul ettikleri-
ni duyurdular. Bu artigla petrol
pazan
karaborsa fiyattyla
dengelenmig oluyordu.
569
Yapilan bu hareket iki aidan,
yani
hem fiyat
artigi ynnden
hem
de oybirligiyle
empoze
edilmig
olmasmdan
dolay1anlamllydi. Ihracatilann
ihracat iin
nce
girketlerle
konuyu mza-
kere edlyor
glbi
gsterilmesi artik gerilerde kalmigti.
Simdi petroln
flyatim artirma yetkisini
b-
tnyle
ve tam
anlamlyla kendileri almigti. ncekigei; dneminde petrol fiyati
girketlerin
oy-
birligiyle saptamrken sonralan ihracatilara
en
azmdan veto haklo
tamnmig,
ancak artik bu d-
nem
de
arkada
birakilip bugnlere
gelinmigti.
Artik
petrolde
tam
sz
hakki ihracatilarm
elin-
deydi. Eu karar alindigmda Kuveyt kentindeki diger bir delegeye Yamani
punu
sylemigti:
"Bu
an
benim
uzun
zamandir bekledigim andir. zlenendakika nihayet geldi.
Simdi
kendi malimi-
zm
efendisiyiz."
ihracatilarflyat
artigmm
byklg
iin
ortaya
ikacak
tepkileri
bekliyorlardi. Aiklama
olarak
tketici
lkelerin
perakende fiyatmyzde 66'smivergi olarak aldigtm, kendilerinin ise
sa-
dece yzde 9 aldigini duyurdular. IranPetrol Bakani Cemgid Amouzegar
ihracatilarm
fiyatlan
pazardan gelen basklya gre ayarladigim,
gelecekte
ise
tketicinindemek istedigi fiyat
zerin-
den
saptanacagim syledi.
Yeni petrol fiyati Yamani'nin Exxon
yetkilisiGeorgePiercy'yeradyo-
yu amasmi
syledigi gn,
tarihi
16 Ekim gn ilan edilmigti. Ancak, olaylarm akigi iinde Pi-
ercy
bu haberi gazetelerden grenecekti.
OPEC'll
ihracat11ar
petroln flyatmi oybirligiyleykseltebildiklerine
gre,acaba
daha bag-
ka yeyler de yapmazlar miydi? Butakdirdesava;
alamnda neler olacakti? Richard Nixon
bundan
endige edecek
ve
17 Ekim'de Mili Gvenlikten
sorumlu
baydanigmanlarma
endigelerini bildire-
cekti. "Hi kimse bu konunun benim kadar
bilincinde
olamaz. Sorun
petrol ve
bizim
stratejik
konumuzdur" dedi. Nixon'un bu demeci
ayni gn
dnyanm
yarrblgesine
epeevre
yayildi,
tarihi
bir
anlam verilerek yorumlandi
ve
konu dnp dolagip
yine
Kuveyt kentinde
noktaland1.
Iran
petrol
bakani
toplantlyiterk etmigti. Arap petrol bakanlan ise
toplantlyasadece Araplar'a
mahsus bir mecliste bulunacaklan varsaylmlyla gelmiglerdi. Konu petrol denen silahti. Herkesin
kalasmda
yalnizca
bu
vardt.
Kuveyt
petrol
bakam deme
verip qunlari
syledi:
imdi
durum
1967dekinden daha kritiktir."
Ambargo-
Yine de
sorun
Suudi
Arabistan'm
tam anlamtylane yapacagmda
dgmlenmigti.
Sedat'mbaski
derecesindeki Israrma ragmen Kral Faysal nce Washington'la
temas
kurmadan
BirlegikDevlet-
ler aleyhinde herhangi bir harekete
gemeyi
istemiyordu.
Nixon'a bir
mektup gndererek
Isra-
il'e
verilen Amerikan desteginin devami halinde henz sicak olan Suudi-Amerikan
iligkilerinin
"illyacagLm"
bildirdi. Bu 16 Ek m'de yapilmigt1.
17 Ekim
tarihinde, petrol
bakanlannm Kuveyt kentinde
bir
araya
geldikleri
sirada
nce
.
Kissinger,
sonra
da Kissinger
ve
Nixon birlikte, Arap Digigleri'nindrt
bakantn1
kabul etmekle
megguld.
Bu
drt bakan Kissinger'in
"nazik
ve
zeki"
olarak
nitelendirdigi
Suudi Omar Sag-.
gaf'm nderliginde
geldiler.
Tartigmalar nezaket
erevesinde geiyordu
Ve
taraflar
her ikisini
de
ilgilendiren mgterek konular bulmayi
baarmigtL
Nixon ateykes
ile
"242
no'lu karar
erevesi
iinde aligmanm" mmkn olacagmi
ifade
etti. Bu, BirlegmigMilletler'in koydugu, Israil'i
1967 smirlarma
ekilmeye
zorlayan
karardir. Suudi DigigleriBakani, Kissinger'in bu nerisini
kabul
ediyor
grnerek Israil'inde
yaamaya
hakki
oldugunu, ancak bunun iin 1967simrlari
iine
ekilmesininpart oldugunu
ileri
srd.
Kissingerise
aiklama
yaparak Amerikan askeri
yar-
dimmm Araplar'a kargi bir hareket olarak yorumlanmamasmi, bunun ABDile SSCBarasmda
bir
konu oldugunu
ifade
etti. BirlegikDevletler'in Rusya'nm yardimma tepki
gstermesigerekmiti.
Szlerine
gunu
da ekliyordu: Blgenin
o
gnk gncel durumu a1k
ve
belirgin olmaktan uzakti
ve savagsona
erdikten
sonra
BirlegikDevletler akt f diplomatik rol
stlenerek
bang iin faallyete
geecekti.
570
Saggaf
a
gre
Kissinger'in
bu
szleriyle
Nixon kesin sz vermig oluyordu. Kissinger'in
ara-
buluculuk hizmetleri
ona
gre
Nixon'unfikriydi
ve
Nixon bir atekesin.baarmmkesin garantisi
olacagt kamsmdaydi,
Nixon
ayrica
Saggaf
ve
teki yabanci digigleri
bakanlarma
bir konuda daha
teminat
verdi. Kissinger'in Yahudi asilli olmasma
ragmen
"Yahudiler'in baskilanna asla boyun
egmedigini" syledi. Szlerine
gyle
devam etti: "SizlerinHenry Ki singerYahudi asilli Amerika-
11
oldugu iin
kayg111
oldugunu gryorum. AncakYahudi asillt bir Amerikall da iyi bir Amerika-
li olabilir
ve
Kissingerda iyi bir Amerikall'dir. Osizin
iin
ahyacak.".
Bagkanhi
geregi olmayan
bu
yorumu
yaptigi strada
Kissinger
tedirgin
ve
Ofkeyledolu
ye-
rinde lapirdamp duruyordu. Neyse ki Saggafdurumu kurtararak
ustaca
gu
szleri sylemigti:
"Burada hepimiz Sami
irlandaniz."
Bunu syledikten
sonra
DigigleriBakani Beyaz Saray'in
gl
bahgesine yneldi
ve
orada
beklegen
muhabirlere
konugmalarm
yapici
ve
dostane getigini sy-
'ledi.
Basmm
grgnegre
her
gey
gl pembeydi
ve
glckler,
gkran
ifadeleri
ve
kargihkli
komplimanlarla doluydu. Saggaf
ve
teki
Arap digigleri bakanlarlyla
yapilan
toplantidan
sonra
Kissinger maiyetindeki ekibe
petrol
konusuna hi deginilmemig
olugunu hayretle karylladigmi
ve
Araplar'in
petrol
silahim
kullanmasmin
olasi grnmedigini sylecekti.
Ne
var
ki Kuveyt kentindeki Arap
petrol
bakanlarmin
o
sirada akhndan
geen
de
aynen
buy-
du. 1973 ylli
baglannda
Sedat aligikoldugu
"yksek
sesle
dgnme" konugmalarmdan birinde
Misir'm elindeki kozlardan sz ederken petrol silahma deginecekti.
O gne kadar,
onun
Isranyla
Misir
ve
teki Arap lkelerinden eksperler petrol silahimn nasil
kullanilacaginin
plamni bile iz-
miglerdi. Bunu yaparken BirlegikDevletler'de
giderek
byyen enerji krizini
dikkate
almiglardi.
Su kesin olarak
sylenebilir:
Kuveyt kentindeki Arap delegasyonu 17 Ekim
toplantisindanok
da-
ha evvel bu fikrin
en
azmdan yabanctsi degtldi. Ancak, toplanti
sirasi
geldiginde radikal frak farkl1
bir fikir
nerdi. Irakli bagdelege
Arap
devletlerini lkelerini Birlegik
Devletler'e yneltmeye, Arap
dnyasmdaki
tm
Amerikan ip hayatml millileptirmeye, Amerikan
bankalarinda
ne
kadar paralari
varsa hepsini ekmeye
ve
BirlegikDevletler
ve
israil'e
dost
teki lkelere ambargo uygulamaya
agirdi. Toplantlyabagkanlikeden Cezayirli bakan,
pratik olmadigi
ve
kabul edilemez oldugu
ge-
rekesiyle
bu
tekl figeri
evirmigtir.
Yamani de, Krall'nin
talimati
zerine, Amerika
ile her
trl
ekonomik
bagLn
kopanlmasimn
resmen
beyam sayllacakbyle
bir
teklife
yanagmadt; byle bir ka-
rar en
azindan
tm
ilgili
taraflar
iin
son
derece gvensiz sonular
dogurabilirdi.
Sonutafke
iindeki
Irakli
delegeler
toplantlyiterk
etti
ve
tm
ambargo plamni bir kenara biraktilar.
Irak digndaki Arap
petrol bakanlan ise ambargoyu kabul ettiler
ve
amalan gereklegince-
ye
kadar
eyll aymdan
baglayarak
her
ay
retimin
yzde 5
kesilmesini istediler:
"Dost devletle-
re" ise
kesinti
yapilmayacak, petrol
evvelce hangi dzeyde verilmiyse
yine
aym
dzeyde verile-
cekti. Orada hazir bulunan diger dokuz bakan da kendi aralarmda
gizli
bir karar
alarak "Birlegik
Devletler'e ambargonn
en
giddetle" uygulanmasim benimsedi. Ama,
"giderek
artacak
bu ke-
sintinin zamanla BirlegikDevletler'e petrol ihra
eden tm
lkelere rnek olmasi
ve
kararda ka-
tilimiolan
lkelerce
de uygulanmasiydi." lkelerden birka1hemen bir duyuru
yaparak
kesinti-
ye
yzde 5
ile degil
yzde 10'labaglayacaklarmi
ilan
etti. Ne
apta
olursa olsun
retimde kismti
yapmamn tek
bir lkeye
uygulanan
ihra
yasagmdan daha etkill olacagmi
dgnyorlardL
Byle
dgnmelerinin
nedeni
de
petroln 1956
ve
1967 krizlerindeki
glbi her
zaman
iin bir yerden
tekine
tagmabiliroluguydu. Aynca, kismti yapmakla petrol dzeyinin dgmg oldugu da kanit-
lanmig
olacakti.
Plan btnyle dgnldgnde acimasizdi; her
ay
kesinti
yapilacak,
aynca t-
ketici
lkelere
ifte standard uygulanacak
ve
btn bunlar
petrol
ithal
eden
lkelerdeki karars12-
ligi
doruga
1karip
aralanndaki
tansiyonve rekabeti
artiracakti.
Planm
ok
belirgin olan diger bir
amac1
da sanayi lkeleri
arasma
daha
igin
baginda nifak
sokmaktL
Kuveyt
kentinde l 6 Ekim
ve
17 Ekim'de yapilan iki
toplanti
b rbiriyle
resmen
baglantill
degildi.
Petrol flyatmdaki
artig ve
OPEC'in fiyat
tespit
otoritesini
tmyle
ele almastyla, aslmda
uzun
sreden beri harekete geirilmig
"petrol
silahimkullanma" karan kendine
zg
ayn
bir yol
I
I
571
I
I
zerinde
geligiyordu. The Middle East EconomicSurvey
guyorumu
yapmigti:
"Yeni
Arap-srail
savagmm
bir olasililda
Arap flyat
tespitilerinin
kararini bsbtn
pekigtirdigi
ve
sertlegtirdigi
sylenebilir."
ilerikisatirlarda
ise tarihi bir yetersiz beyanla
gunlariyazmigti:
"Byk olasilikla,
retimde yapilan kismti da petrol flyatlanm otomatikman daha da yksege ekecektir."
Kuveyt
toplantilarim
takiben
olaylar hizla geligmeyebagladt. 18 Ekim
tarihinde
Nixon ka-
bineyi
toplad1.
Kabine yelerine
gyle
sylecekti:
"atigmanm
uzayacagive
Sovyetler'inArap-
lar'a yardimi artiracagt anlagildiktan
sonra
Sovyetler'in Israilaskeri dengesini bozma girigimleri-
ne
engel
olmamiz
ve
harekete
gememizgerekiyordu.
Bu nedenle
geen
hafta
sonu
Israil'e
yar-
. dim i n program
yapmaya
bagladik."
Bunlari
syledikten
sonra
bir
nceki
gn
Saggaf
ve
teki-
1erle
yaptigt tartigmalari
ammsayarak konumasmi gylesrdrecekti: "Arap digigleribakanlany-
la dn
yaptigtmiz toplantida
ateykese
sicak
baktigimizi
ve
BM242 no'lu kararnameye dayanan
bir barig anlagmasindan
yana
oldugumuzu a1kabelirttim. Yardimabalanna
Araplar'm tepkisi
bugne kadar frenlenmig oldu. Onlarla
iligkimizi
bugne kadar oldugu gibi bundan
sonra
da bir
atimaya
meydan vermeyecek
gekilde
srdrmeyi mit ediyoruz."
Bu
szlerle
Nixon bir hayli
iyimser davranmigt1.
19 Ekim'e rastlayan ertesi
gn Nixon Israil'e2,2 milyar dolarlik bir yardim paketi verilme-
sini
teklifetti
ve
bunu aika kamuoyuna duyurdu. Aslmda bu neri
iki
gn evvelden kararlay-
mig,
bu konuda, duyurudan haberdar olduklan
zaman
gagmamalarl
iin birka Arap lkesine
de
bilgiverilmigti. Bundaki strateji Misir
ve
Israil'in
birhirlerine stn konuma gelmelerini engelle-
mek
ve
bunun iin arada
denge saglamaktt. Bylece her ikisinin de mzakere
masasma
gitmek
iin sebepleri olacakt1.Ayni
gn
Libya, BirlegikDevletler'e yaptigt tmpetrolseykiyatma
ambar-
go
koydugunu
ilan
edecekti.
20 Ekim Cumartesi sabah1saat
2'de Kissinger bir
ateykes
forml iin Moskova'ya
hareket
etti. Uagabindiginde
daha
bagka
gagirtici
haberlerle kargilagti.Israil'e
yardimteklifini
grenen
Suudi
Arabistan
evvelce
belirttigi kesinti miktarim ok
daha ileriye
gtrmg,
Amerika'ya
yapt-
lan
tm
petrol sevkiyatmi,
en son
variline
kadar durdurma karan
almigti.teki
Arap lkeleri
de
ayni geyi
ya
pimdiden yapmiglardl
ya
da yapmak zereydiler. Demek ki artik petrol silahl
taman-
lamiyla
sav4
alantna
sokulmugtu,
Kissinger'in deyimiyle bu
"siyasi
bir
antaj
silahlydi." Otuz
yillik
savagsonu
petrol dzeni
son
kez lmgt.
Ambargo
tamamen
bir srpriz olarak
gelmigti.
Bir Aramco
Sirketi
bagyneticisi "Ambargo
olastligt aklimm ucundan bile gememigti. Ben bir
savagikmasi
halinde BirlepikDevletler
eger
Israil
yanlisi olursa Arap
lkelerindeki
ABDgirketlerinin mutlaka millilegtirilecegini
dgnmg-
tm,
o
kadar" demigti. BirlegikDevletler hkmeti de delillere
ragmen
ambargo
ihtimalini
hig
dgnmemigti. Ashnda Arap dnyasmda yaklagikyirmi ylldan beri
"petrol
silahi" hakkmda
yapi-
lan
tartigmalar,
bagarisizlikla sonulanan 1967 girigimi, 1971'de Tahran grgmeleri strasinda
savrulan ambargo tehditleri,
1973 baglannda Sedat'm
"petrol
kozundan" halk nnde
aika
bahsetmesi
ve
nihayet 1973yllinin agin gergin
petrol
pazan
ambargoyu hatira
getirecek
yeterli
sebeplerdi. Ancak
gurasi
kesindir
ki, Faysal'in Sedat'la
yaptigt
konugmalarm dogasi
ne
olursa
ol-
sun,
Sedat'a
ne
gibi vaatlerde
bulunulmuy otsa da, gerek
Faysal gerekse
teki
tutucu
Arap lider-
ler, gvenlikleri iin
tek
dayanaklan olan BirlegikDevletler'e kafa
tutmay1
kolayca
gze
alamaz-
lardt.
Ayrica
gunu
da sylemek gerekir ki, her
ne
kadar
goke
olsalar da
eger
BirlegikDevletler s-
rail'e yardim
gndermeseydi,
bunu hayretle
kargilarlardi. Durumu degigtiren
ve
sonuta Ameri-
ka'ya kargi uygulanan retim kismtilarmi
ve
ambargoyu asil krkleyen sebep srail'eyapilan
ye-
ni yardimm Azor'daki Laies Havaalam'nda
1kan
rzgr
sonucu
aiga ikmasi
ve
2,2 milyar
do-
larlik yardim paketiydl. Bazi Arap liderlerin dgncesine
gre eger harekete gememig olsalardi
bazi rejimler yllalma
tehdidi ile
kargi karplya kalacakti. Amerika'nm Israil'everdig destegi
halk
nnde
a1kbir gsteri gibi
yapmasi,
Amerika'ya karplymig
gibigrnmek
iin
ok
fyi
bir baha-
ne
olmugtu.
572
20 Ekim gn meydana gelen
ve
insanlarm
tag
kesilmesine neden olan olaylar ambargo-
dan ibaret kalmad1. Pazar gn
sabahl,
henz Moskova'da
olan
Kissinger bir
gece
evvel
Was-
hington'da
olup
bitenleri grenecekti. "Cumartesi
Gecesi
Katliami" diye anilan
ve
Nixon
iin
bagkanligmm
en
kritik
am
sayllan olayda, Nixon, Watergate
skandahntsorugturmak
iin
greve
getirdigi, Bagkan'in
ofisindeki gizli
teyp
kayltlanm mahkemeye
sunan
kendi zel
"hukuki
igler
sorumlusu" Archibald Cox'u
iten
atmigtir.
Eu
bantlann
nasil ele
getigi
konusu Bagkan'laSena-
to'nun
arasmi amigve
aralarindaki
mcadeleninodak
noktasi
olmuytur.
Bagkan bu bantlar
ne-
deniyle birok karanhk yasadigi olaya
dogrudan
katilmakla
sulanmigtir. Kovulmaolaymdan
he-
men sonra,
Bagsavci
Elliot Richardson
ve
bagyardimcisiWilliamRuckelshausolayi protesto
ede-
rek istifa ettiler. Beyaz Saray'm Kurmay BagkamAlexander Haig btn bunlan
telefonda
Kissin-
ger'e
gyle
anlatlyordu: "Vegimdi
burada
gkten
cehenneme inmig gibiyiz."
ncSinif Haydutluk
Ortadogu'da
silahlarm ateglendigt srede
ve
petrol yznden
yaganan
krizli haftalar boyunca
"baaktr"
denebilecek
"bir
kigi" daha
bagka iglerle
meggul olmaktayd1. Bagkan Nixon bu
ara
zincirleme bir olaylar
dizisi iindeydi:
"ncsimf haydutluk" dedigi olayin sebep oldugu
ve
hi beklenmedik gekilde
gelen Watergate
skandallannmodak
noktasi
olmuytu
ve
btn
zamam-
ni
bu igler aliyordu. BirlepikDevletler "Teapot Dome"
olaymdanberi buna benzer
bir
geye
tanik
olmamigtl. Watergate rezaletinin Ekim Sava1esnasmda a1ga
1kmasi,
Amerikan halkmin kafa-
smda bir saplanti halini almasi,
sava
, ambargo
ve
Amerika'nm yapabilecekleri
zerindeki
etkile-
ri
ve
nihayet Amerika
linde
egitli
bakig ailanna yaptigt etkiler hepsi bir
araya
gelerek
dnya
sahnesinde
garip,
srrealist boyutta
bir dramm
yaganmasma
neden olmugtu.
.rnek
olarak 9
Ekim
tarihi
gsterilebilir. Eu
tarihte aresizlik
iindeki
GoldaMeir, yardim igin
pahsen
Nixon'a
yalvarmak zere Washington'a gidecegini duyurmuqtu. Bu haber Nixon'a
ulagtigmda,Nixon
Bagkan YardimcisiSpiro
Agnew'un istifa igi zerinde
aligmaktaydi.
Agnew Nixon'dan kendis
iin bir dampmanhk igi bulmasini istemigti
ve
GelirlerDairesi'nin kravatlan
lin
ne
kadar
para
harcadigi hakkmda
sorugturma
atigindan yakinmigti, 12 Ekim
tarihi
st dzey Amerikah
so-
rumlularin Israil'in
savagt
kaybedebilecegini alg11adigi
ve
nasil yardim gnderilecegl
telaginda
ol-
duklan
gndr.
Sorumlular birdenbire Beyaz
Saray'aagnhyor; Kissingerbunun
"hayra
alamet"
bir
agri olmadigini sylyordu. Su
toplantida
Nixon yeni Bagkan Yardimcist olarak Gerald
Ford'u
takdim
edecekti.
Su olayl
izleyen haftalarda
Nixon
zaman zaman
kendi kigiselbunalimlanndan slynlip b raz
rahatltyorsa da sonunda yine dnya krizine
muhatap
oluyordu.
Bu
gnlerde Amerikan dig politi-
kasmin
etkin
kontrol Henry Kissinger'in eline b1takildi. Kissinger Gvenlik Konseyi zelYar-
dimciligl'ndan bagka DigigleriBakanligt'na da
atanmigti.
Gemigte Kissinger
iki
farkli kesime hiz-
met vermigti. Harvard'm Harvard SamiIrklan Mzesi'nden kiralanmig bir
meknmda
faaliyet
gsteren Harvard Uluslararasi ligkiler'de
ve
Nixon'un getin rakibi Nelson
Rockefeller'in yanin-
da
ahgmigt1.
Kk bir ocukken Nazi Almanyasi'ndan Amerika'ya kaan bu Yahudi gmen,
bu eski profesr, bir vakitler
en
byk
tutkusu
kamuda sertifikah muhasebecilik yapmak oldugu
halde gimdi
Watergate'in
garip, tutarsiz
labirentlerinden geip, Bagkanhk otoritesinin atlama-
smdan
da Otr,
_Amerikan hkmetinin
megrulugunun
tek tems lcisi
olmuytu. Halk
zerinde
biraktigl olumlu kiilik
izlenimi
giderek daha byk boyutlar kazandigmdan,
onur
kaybma
ugra-
mig
Bagkanliginyarattig1boglugu
kapayabilirdi. Amerika'ya duyulan
gvenin
ciddi
gekilde
sarsil-
digt bir dnemde; Washington,
medya
ve
dnyanm drt bir yanindaki
bagkentler iin
otorite
ve
devamhlik a1smdankendisine mutlak
ihtiya
duyulan egsiz bir
ahsiyet
haline
gelmigti.
Grndg kadarlyla pek
ok
gey
olup bitiyordu. Medya
ve
halkm kafast
agin
derece yk-
lyd. Ancak, yine
de Watergate
ve
Bagkan'm inde bulundugu durum Ortadogu
ve
petrol
573
l
Ii
I
dogrudan etkilemig, her
ikisi
stnde
de ok
byk sonuglar dogurmustur. Eger ortada
gerek-
ten
kuvvetli bir Amerika Bagkani
olsaydive
1972 seimlerinden
sonra
Misir
ile
Israilarasmda
diyalog kurmay1
bagarsaydi
belki de Sedat
h bir
zaman savaga
girmeyecekti. Su
varsaylm en
azmdan
tartigilabilir.
Aynca akli bagka yerde olmayan
bir Bakan belki
enerji
konusuna daha
et-
kin yaklagabilirdi. Savag
bagladiktan hemen
sonra
Nixon
o
derece megguld
ve
itiban
o
kadar
sarsilmigtiki, sorunlarla bag etmek iin
bir bagkandan beklenen liderligi gstermesi, petrolcler-
le ve
Amerika'ya ailan ekonomik savagla
ve
de Rusya'yla bag etmesi olanaks1zdi.Yabancilider-
lere gelince, kismen aligkanlikkismen gsteri,
kismen
trajedive
kismen de dehget haline
gelmig,
Amerikan politikaslyla
Amerika'nm Bagkanlik itibanm bu denli kknden
sarsan
garip Waterga-
te
igini anlamalanna imkn yoktu.
Watergate olayi
aynca,
1970'li yillann enerii sorunlannt
da beraberinde
getirmigti:
Ambar-
go,
"Cumartesi Gecesi
Katliami"
ve
Ekim Savagi'mn
aym zamana
rastlamast orada bazi mantiki
baglantilar
varmig
gibi gzkt. Olaylar sisli, esrath bir gekilde
birbirine kanglyor, bu izlenim in-
sanlarda
derin gpheler yaratlyor,
bu da birtakim casusluk
teorilerini
bsbtn pekigtiriyor,b-
tn
bunlar bir
araya
gelip mevcut enerji sorunlarma
daha
rasyonel yaklagimi engelliyordu, Bazi
kipiler Kissing.er'inAmerika'nin iktisadi konumunu dzeltmek iin Avrupa
ve Japonya'yla
anla-
arak
petrol krizinin stesinden geldigini
savunuyordu. Diger bazilari
ise Nixon'un
savagi
kasten
baglattigma
ve
ambargoyu da kasten
tegvik
ettigine,
bundaki
amacm
Watergate olaymi
unuttur-
mak
olduguna inanmigti. Petrol ambargosu
ve
bazi
petrol girketlerinin gayrimegrukampanya ba-
giglari,
kamuoyuna
gre,
BagkanlikSeimi
Komisyonu'nun petrol girketlerindenekip aldigi
ya-
sadigt
kazancm bir paras1ydi.Bu sylentilerin
petrol
girketlerine
duyulan geleneksel gvensizli-
gi
fazlastylaartirdigt kugkusuzdur. Bu sylentiler
aynca,
birok kiinin Ekim
Savagi,ambargo
ve
enerji
krizini
petrol girketlerinin
intikam iin
ikardigmi
sanmalanna neden olmuytur. Ortaya
atilan
tm
bu
grgler
ok
uzun
mrlyd
ve
Ekim Savagi'ndan
ve
Nixon'unBagkanlikdne-
minden
bile
ok
daha
uzun
yaadl.
Teyakkuz Durumu
Riyad'da, 21 Ekim
gleden
sonra,
"Cumartesi Gecesi
Katliami"m izleyen
gn,
Seyh
Yamani
Aramco Bagkam
Frank
Jungers'le
bir
araya
geldi. Bu kargilagmada Yamani,
birka
gn
nce Su-
udiler'in Aramco'dan istedigi ihracat
ve
gnderilecek yerler
hakkmdaki bilgisayar
verilerini de
inceleyerek
Suudiler'in
uygulayacagi kesintilerin
ve
ambargonun
temel
kurallanm
tespit
etti.
Sistemin uygulanmasimn ok
karmapk
olacagmi kabul ediyordu. Ancak Suudilerkararliydi
ve
bu igin polisligni yapmalan
igin Aramco'nun yamtmi bekliyordu.
Su
szleri
de ilave
etti: "Aram-
co'nun bu kurallari
en
kk
gekilde
ihlali
halinde,
giddetle
kargihk
greceklerdi."
Konugmamn
bir yerinde Yamani
igle ilgili ayrmtilari birak1p
Jungers'e
daha felsefi bir
soru
sordu. Acaba
kendi-
si duyduklarmdan hayrete kapilmig
m1ydi?
Jungers
pu
yaniti vermigti: "Hayir, hayret
etmedim,
yalmz bu kismti bizim
tahminimizden
daha byk."
Bundan
sonra
Yamani zerinde dura
dura bir bagka
soru
yneltti: "Bu haber sizi
pagirtma-
digina
gre acaba
bundan sonraki hareketimiz gagirtacak
mi?"
Yamani
ile
yaptig konugmadaki
izleniminden
ve
duydugu
tek istihbarattan
Jungers
"son-
raki hareketin"
ne
olacagim tahmin etmigti: "Diplomatik iligkilerdekopma
olmasa
bile
Ameri-
kan
tesislerinintm
millileptirilecekti."Yamani,
Jungers
ile
yaptigi
son
nemli
konugmada bu-
na
deginmly, "Bundan sonraki adim
bugnknn benzeri olmayacak" demigti.
Arada.geen zamanda Kissinger
ve
Ruslar ateykes plam aligmalarmi tamamladilar.
Ancak,
uygulamginm
ilk birka
gnnde ortaya bazi
przler
ikti.
Ne Israilliler
ne
de Misirlilar ateyke-
se
uymuyordu.
Ayrica,
yeni
bir
geligme olmug, Mistr'in ncOrdusu'nun ele geirilmesi
ve-
ya
imha
edilmesi
ihtimali
belirmigti. Daha
sonra
Leonid Breinev'den Nixon'a
patavatsiz
dille
ya-
574
zilmig
tahrik
edici
bir
mektup geldi.
Sovyetler Birligi,ncOrdu'nun imhasma izin
vermeye-
cekti. Bu
yapildigt
takdirde
Sovyetler'in Ortadogu'daki itiban
da zedelenir
ve
Xissinger'in szle-
riyle Brejnev
"aptal
durumuna dgerdi." Brejnev Amerika'dan
ortak bir Amerikan-Sovyet gc-
nn
iki
tarafiaylrmak iin harekete
geirilmesini talepetti. Amerika'nm igbirligi
yapmamasi
ha-
linde Sovyetler kendi bagina devreye
girecekti.Brejnev mektupta kt bir
ifadeyle
"bunu
aika
sylyorum" demigti. Su tehditok ciddi olarak yorumlandi.
Sovyet
hava birliklerinin tetikte
ol-
dugu
zaten
biliniyordu;
aynca
Akdeniz'deki
Sovyetgemileri dgmanca
bir
tavirlasularda
seyre-
diyordu. Acaba hedefieri Misir miydi?
Gece
yansi ge
bir saatte Amerika'nin
en
lademl
yarim
dzine
Milli Gvenlik
elemaniaci-
len
toplanti
iin
Beyaz
Saray'a agr11di
ve
"Degerlendirme Odast"nda bir
araya geldiler.
Nixon,
Alexander Haig'in istegi zerine
toplanti
iin
uyandinlmad1. Haig Bagkan'in
toplantlya
katilma-
yacak kadar
"gergin"
oldugunu sylemigti. Toplantlyakatilanlardan
bazilan Bagkan'1salonda
g-
remeyince
bir hayli
gagirdilar.
Toplantlya
agrilansorumlulara
asik
bir suratla Brejnev'in mesajmi
kisaca
zetledi.
Dogrudan bir Sovyet askeri mdahalesine
gz
yumulursa, bu
tm uluslararasi
dzeni
alaagi ederdi. Brejnev'in
SovyetlerBirligi'nin, Watergate'le
ylpranmig
Bagkanlikduru-
mundan yararlanabilecegini
sanmasma
izin
vermemeliydiler. Panik iindeydiler.
Bunun daha
bagkasebepleri de vardi. Son birka
saat
iinde
BirlegikDevletler istihbarati
uzun zamandir
izle-
digi Misir
ve
Suriye'yesilah
tagiyan
Sovyet nakliye uaklanmn iz ni
"kaybetmigti."
Hi
kimse
uaklann
gimdi nerede oldugunu bilmiyordu. Acaba,
teyakkuz
durumundaki
havacilan alip Si-
na'ya
gtrmekzere
yine
Sovyet slerine mi dnyorlardi?
Beyaz
Saray'mDegerlendirmeOdasi'nda
toplanan
yetkililer
sonuta risklerin
birdenbire
fazlalagtigt
sonucuna
vardilar.
BirlegikDevletler Brejnev'in kafa
tutuguna
kararli bir gekildekar1
koymallydi.
Kuvvetekargi kuvvetle
yanit
verilecekti.
Amerikankuvvetlerinin haz1r oldugu
me-
saji merkeze biraz da gigirilerekulagtinldi. Bu, 25 Ekim
sabahmm
ilk
saatlerinde Amerikan aske-
rinin
tm
dnyaya nkleer
uyan yapacagi anlamindaydi. Mesa)
aikti. BirlegikDevletler
ve
Sov-
yetler
Birligiartik birbirlerinden
tamamen
kopuyor, birbirine kargi aika dgman
oluyordu. K-
ba krizinden bu
yana
byle
bir olay hi yaganmamigti.Diger
taraftanyanh; bir hesap nkleer
a-
tigmaya
yol aabilirdi. Bu nedenlerle
son
birka
saat
ok gergin geti.
Ne
var
ki
ertesi
gn Ortadogudaki
atigma
duracak,
Misir'mncOrdusuyardim ala-
cak
ve
ateykes hayata geirilecekti.Btn bunlar
tam
zamanmda olmuytu.
Sper
glerteyak-
kuz
dutumundan 1ktilar.ikign
sonra
da Misir
ve
srailli askeri
temsilcileryirmi
beg
ylldan be-
ri
ilk
defa olarak kargi karplyakonugmak iin
bir araya geldiler. Bu
ara,
Misir
ve
BirlepikDevlet-
ler de
aralannda yeni diyaloga girdiler. Bu olgularm her ikisi de bir yll nce Sedat ilk kumarmi
oynadlgl
zaman onun
hedefleri
arasmdaydL
Nkleer silahlar lonma
sokuldu. Ancak, Araplar
yl-
ne
de petrol silahim
gndemdetuttu.
Petrol ambargosu yerinde kalmig, bunun sonulan Ekim
Savagi'mok aparaktelere
uzanmtytt
575
30
"Ya
amamiz
lin
Pazarhk"
Ambargo
dnya petrolnde yeni
bir
1gtnn
igareti oldu. Nasil
sava;
generallere
birakilmayacak

kadar nemli kabul edilmiyse, gimdi

petrol de petrolclerin eline
birakilmayacak
kadar
nemli
sayll1yordu.
Artik petrol devlet
bagkanlarmin
ve
bagkanlann, digigleri,
maliye
ve
enerji bakanlan-
nm,
Kongre
yelerinin
ve
parlamenterlerin,
dzenleyici
ve
petrol
"arlanmn",
eylemcilerin ve
bilginlerin
ve
zellikle de, bizzat
kendi itirazma
gre
1973'ten evvel petrol konusunda
hibir
ey
bilmeyen, uluslararasi
iktisat alanmda
ise pek
az
gey
bilen Henry Kissinger'in
en
bagta gelen
igi
olmutu. 1973ylhna
kadar
Kissinger'm
en
sevdigi alan politika
ve
byk stratejidit Ambar-
goyu
izleyen aylarda yardimcilarma
punu
sylyordu:
"Bana
petrol varillerinden sz etmeyin.
Petrol
varilleri
veya
koka-kola
g gesi,
bence fark etmez. Ben bu igten anlamam. "Ancak petrol
denen
silah
sahnede bellrir belirmez
bu diplomasi cambazi, lulicml
kinma sokmak
iin herkes-
ten
nce harekete
geecektL
"Kayip"
"Arap petrol ambargosu" denen
yeyin iki
gesi
vardi. Bunlardan daha
genig
kapsambsi
tm
pa-
zan
etkileyen
ve
giderek
artan
retim kisitlamalandin
Baglangita
retimin kesilmesi ve
her
ay
uygulanan kesintiye yzde 5 eklenmesi bunlardan bazilandir. ikinci
ge, nceleri
sadece
iki l-
keye, BirlegikDevletler
ve
Hollanda'ya
empoze
edilen topyeknpetrol
ihra
yasagi
idi, ki bu
ya-
sak sonradan Portekiz,Gney
Afrika
ve
Rodezya'ya kadar genigletilmigti.Bu ambargo garip bir
manevrayla sonralan BirlegikDevletler'in Dogu
Yanmresi'ndeki
askeri
kuvvetlerine
kadar
uza-
nacakt1.
Bunlann iinde
ambargoyu koyan devletlerin korunmasmdan sorumlu Altinci Filo da
vard1. Bir olasilkla petrol girketleri Altmci Filo'ya ambargo uygularken bir
taraftan
da onlara
"gz
kirplyor", bylelikle eksik kalan petroln
bagka kaynaklardan
saglanacagini
ima
ediyordu.
Ne
var
ki byle
yapmi
otsalar dahi Pentagon,
ucu
Amerikah
kuvvetlere dayanan
onca
byk
as-
keri kriz
gnlerinde
bu gz kirpmayi kabullenemedi
ve
reaksiyonunu lkelenerek gsterdi. Gz
kirpma olaytm Kongre de grmemig, bu yzden Savunma Bakanligi'na kargt yapilan
bu davram-
1
crm kabul edecek gekilde yasada
degigiklik
yapmigti.
Bu
ara
ABD,
askeri glerine kendi
kaynaklarmdan yeni
ikmal
yapmlytt.
1973
Kasim
ayi
baglarmda petrol silahmi kullanma karano
ilk
aldildan gnlerde
Arap
pet-
rol
bakanlan,
diger
lkelere yaptiklan kismtiyt arttrma karari aldilar. Acaba gerek petrol kaybi
ne
kadard1? Ekimin
ilk
yansmda elde mevcut
petrol
toplaminin
gnde 20,8
milyon
varil oldugu
anlagilm14ti.Ambargonun
en giddetle
uygulandigi
aralik
aymda
ise bu
toplam
gnde 15,8 varile
indi
ki, pazarda stokun gnde
5 milyon varil
gibi
byk bir kayipverdiginin
igaretiydL
Demek
ki
bu dnemde BirlepikDevletler'deartik hi yedek petrol
kalmamigt1.
Yedek petrol yoklugu, alti
yll nce, 1967 Alti Gnlk
Savagt'nda oldugu gibi bu defa da politika
ve
petrol
dinamizminde
byk
degigiklik
olacaginm i
areti idi. Amerika'mn
yedek petrol kapasitesi, her
sava; sonu
kri-
576
zinde oldugu
gibi,
II. Dnya Savagi'nda da Batt dnyasimn enerji
gvencesimaritndatek
ve
en
nemli ge oldugunu kanitlamigt1. Ve
gimdi
bu marj artik yoktu. Yokoldugu in de Birlegik
Devletler dnya
petrol
pazannt
etkilemede elindeki
en
nemli kozu
kaybetmig demekti. Diger
reticiler,
fran'm
nderliginde,
gnlk
retimlerini
600.000varil
artirmayi
bagardt, Irak ise, Bir-
legik Devletler'e
iktisadi
savag
amak nerisinde
bulundugunda
bu
teklifi
diger Arap liderlerce
reddedildiginden, onlara
ksmgt. Ksmekle de
yetinmeyip
retirnini artirmig
ve
dolayislyla
kazanci da artm14ti.
Irak'm Saddam Hseyin'iise
Suudi
Arabistan
ve
Kuveyt hkmetlerine
ver-
yansm
ederek, onlari "Amerika
ile
ve
Amerikan
tekelciligiylebaglant11ar1herkese bilinen
ege-
men evreler"
olmakla suluyer,
ayrica
Avrttpa'ya
ve
Japonya'ya
petrol kesintisi yaparak onlan
yeni bagtan msibet Amerikalilar'm kollanna atmakla itham
ediyordu.
Diger yerlerin retim
artlyi
aralik
ayt
gnlk net
kaybmm 4,4 milyon varil oldugunu
gs-
termigti.
Bu,
iki
ay
nce
"hr
dnyada"
mevcut toplam
5,8 milyon varillik
gnlkartigm
yakla-
ik
yzde 9'u
demekti.
Bu kaylp baglangtta pek byk degilse de etkisi zamanla
hissedildi. Bu,
uluslararas1
ticarete
sokulan petroln yzde 14' gibi kmsenmeyecek bir
miktardi.
Ayrica,
dnya
petrol
tketiminin
yllda yzde 7,5 artmasi
da
bu
kaybm
daha ciddi etkiler
yaratmasma
neden olmugtu.
Kayiplarmboyutlan
ve
smirlan ise
ancak bunlar gerekleptikten
sonra
greniliyordu. Petrol
k1smtisinmkarmaasi iinde
mevcut
petrol miktan olarak verilen rakamlarm
dogrulugu da
gp-
heliydi. Ayricakaylplann abartilarak bellrtilmesi ynnde
bir egilimvardt. Buradaki kangikhk is-
tihbaratmeligkili olmasmdan
ve
degigik kaynaklardan
gelmesindendi,ikmalkanallannm fazla
ykl olugunun
ve
giddet olaylari bozulmasmm da bunda rol vardir. Ortada
yanit
bekleyen bir-
ok
soru
vardt Cevapstz kalari
bu sorular
halktaki korku
ve
tedirginligi dahada artinyordu. Aca-
ba petrol kesintisi ileriki aylarda daha da artacak miydi? Ambargoya
tbi tutulacak
daha bagka
lkeler
de
var
miydi? "Tarafsiz",
"tercihli"
ve
"en
tercihli"
diye kategorilere
aynlmig
lkelerden
bir kategoriden brne kaydmlacak lke
var
miydi? yidavram; nedeniyle Araplar'm daha
ok
petrol vererek dllendirecegi
"tercihli"
lkelerden acaba
"en
fazla iltifata
mahzar
lke" katego-
risine
geen olurmuydu? Geri kalan lkeler daha piddetliyaptinma
mi
tutulurlardi?
Sphe
sadece bu konularda da degildi.
ok
gpheli
olan bagkabir konu daha
vardL
Son
in-
celemeler petrol ihracatilannm
sadece kazan gzettiklerini
gstermigti.
1967de ise
toplam
kazanIanmn dgtgn grmgler
ve
bu nedenle ambargoyu
kaldirmiglardi. Kral Faysal, bu
olaydan ders aldigi iin,
en az
1972'lere kadar petrol
silahma
sarilmada olduka
tereddtl
dav-
ranmigtir.
Simdi
ise,
varil
bagma
fiyatm roket hizlyla ykseldigi bu
gnde,
ihracatllar
Resintiyi
ne
hacimde yapsalar
da
yine
toplam
kazanlan artmig olacakti. Daha
az satig
yapsalar bile daha
ok kazanacaklardi. Kazanlarma bakip kesintlyi
sresiz
yapmalari
veya
eksik varilleri
pazara
hi srmemeleri de sz konusuydu ki, bu kronik kitlik,
sresiz korku
ve
hatta fiyatlarm daha da
artirilmas1demekti.
retimdePanik
1973'n
o
unutulmaz
son
aylanndaki poke edici petrol fiyatmdan daha rekor bir fiyat
reetesi
gsterilebilirmiydi?
Bu
reetedeki
maddeler
savagve
dehget, petrolde kesinti, ambargo, kitlik,
aresizlikle kivranan
tketici,
ufuktaki
yeni
kesintiler
ve
Araplar'm artik hi petrol
retmeyecegi
korkusu
idi. Herkesi etkileyen bu korku
ve
gphe
ok
kapsamliydi
ve
insanlari
sadece kendileri-
ni
dgnmeye
zorluyordu. Gerek petrol
girketlerive gerekse
tketiciler
ilgLn
glbi yedek petrol
pegindeydi
ve
petrol sadece gncel
ihtlyalan iin
degil,
ne
getirecegi bilinmeyen
flerisi
iin
stoklamak amaclyla da
istiyorlardi.
Panige kapilarak yapilan her petrol
aligveri i pazarda fazla-
dan bir
talebe
neden olmuytur. Alicilar bulabildikleri her
egitpetrol
ne
olursa olsun
satm
ala-
bilmek iin
aresizlik
iinde
mcadeledeydi. Ognlerde gvenil r miktarda petrol olmayan ba-
57
gimsiz
bir rafinerici
bu konuda
sonradan.
gunu
sylemigtir. "Sadece petrol iin pazarlik
yapmi-
yorduk. Yagamimiz
iin de yapiyorduk."
Pazarlik, fiyatlan daha da yksege
ekti. 16 Ekimanlagmasma uyarak ranpetrol
o
tarih-
te
varill 5,40 dolardan sattl1yordu. Kasim'da ise Nijerya petrol l 6 dolardan fazlaya
sattlmaya
bagladi. Arahk ortalarmda
pazan
smamak
iin
ranbyk bir aik
artirmayapmaya
karar verdi.
Teklif edilen flyatlar gerekten
inamlmayacak kadar yksekti. Petrol varili 17 dolardan satilmig-
ti,
ki bu 16 Ekim
ncesini fiyatmm.yzde 600 fazlas1ydi.Daha
sonra,
sylentilerle gigirilmi
ve
ustalikla organize edilmigbir Nijerya aik artirmasinda, petrol
satm
almada deneyimsiz bir Japon
ticaret
firmasi, Japonya'nm
petrol stokuna yardimci olacagt telkini
ile
seksen kadar
girketlereka-
bet ederek bir varil in 22,60 dolar teklif
edecekti. Olaylarm akigi
ticaret
firmasimn bu fiyata
hibir
zaman
alici bulamayacagmi gsterdive
aliveri gereklegmedi; ancak
o zaman
hi
kimse
bunu grenemedi. Ancak
o ara
raporlar
daha bile yksek fiyatlar teklifedildigini gsterlyordu.
Ambargo
ve
sonulan
endstri
lkelerinin sosyal
yapisma
kadar igleyen
goklara sebep ol-
muqtur.
Roma Kulub'nn karamsar yz
bile bsbtn
karamsar olmuytu. Olaylar, sonunda
E.E Schumacher' n gerekten iyi bir
mneccim oldugunu kamtlamigti. Schumacher'in
petrol
ta-
lebinin gelecekte
hayal
edilmeyecek kadar byyecegini
ve
sonunda Ortadogu'ya
bagiml111k
tehlikesi
doguracaglnl feryat
ederek
sylemekte
hakh
oldugunu gstermigti. Small is Beautiful
(Kk Gzeldir)
baghkh,
yazan
birka yild1rgizlitutulan
kitabin
tam
zamanmda, 1973'te
ya-
ylmlanmasiyla kendisinin kontrolsz
byme yanhlarma kargi olan
kesimin iyi bir
szcs oldu-
guna
inanmigti.
Schtimacher
1950'ler
ve
1960'larda hkim olan "Byk Daha Gzeldir"
felse-
fesinin savunucusuydu.
Simdi,
yagaminm
bu
ileri
ylllarmda
bu nl
Kmr
Sampiyonu,
bu
Enerii Krah artik gnn adamt olmugtu. Kitabmm
baghgi
ve
yaptigi
yorum
-"daha
az
daha ok-
tur"- ambargoyu
izleyen
yillarda
evreci
hareketin
en
ok
kullandigi
deyim olmug, Schumacher
tm
dnyada bir kahraman
mertebesine
getirilmigtir.Kralie Elizabeth
onu
dllendirmis, Buc-
kingham Saray1'nda gle yemegine
agirmigtir.
Aynca Prens Philip'le de zel bir akgamyemegi
yemigti. Tm bu
geligmeler
sonu
Schumacher dnyaya
beyanda bulunup
"Parti
sona
erdi" diye-
cek, fakat hemen arkasmdan
qu
soruyu
soracakti: "Acaba bu kimin partisiydi?"
K1thk dnemi kapida bekliyordu.
En
lyimser
grgle
bile
beklentiler i
aici
degildi. lktisa-
di byme yok olmug,
inig dnemi
ve
enflasyon
baglamigti.
Uluslararasi
para
sistemi
agm
bir
zorlama ile kargt karplyaydt Byle ciddi
bir
gerilemeden
kalkinmakta
olan
lkelerin
zarar
gre-
cegi kugkusuzdu
ve aynca
endstriye
dayali
demokrasilerin
lositlanan ekonomik kalkmma y-
znden olumsuz politik etkilerle
kargilaacagi da kara kara dgnlyordu.
Ekonomik kalkm,
manm savagsonu
yillarda sosyal
yaama ayri
bir pirilti
getirdigi
inkr
edilemezdi Uzatmah
eko-
nomik sorunlar,
savag
ii ylllarda
yaganan
ve
son
derece kt sonular
veren
sinillararasi anlag-
mazligm yeniden
doguu olabilir
miydi?
Bundan da te, dnyamn
en
nde gelensper gc
ve
uluslararast dzenin dzenleyicisi olan Birlegik
Devletler artik
savunmaya
ekilmigti
ve
bir
avu
kk ulus
taralmdan
apagilanmaktaydi, Yoksaartik uluslararasi sistem
zlyor
muydu?
Ba-
ti'mn kg
dnya dzensizliginin kamdmaz ykseligimi olacakti? Tketicilere gelince,
bun-
lar bireysel olarak flyat artiplatindan, ceplerindeki
paramn
tkenmesinden
ve
abgkm olduklart
yagam tarzmin
bozulmasmdan gikyetetmeye
bagladilar. Yakmda bir
iginn
kapanmasmdan
korkuyorlardi.
Ambargonun
battli
Avrupalilar
ve Japonlar'm
ruh sagligi
zerindeki
etkileri gergektenok
dramatiktir.
Yaanan kokugma onlan
hemen anmda aclyla dolu
savagsonu
yillarimn yokluk
ve
kithgma gtrd. 1950'ler
ve
1960'lardaki ekonomik baanlan pimdi onlar iin
tehlike
demek-
ti. Bati Almanya'da
Ekonomi Bakanhgl
petrol
tahsis
igini
stlenmig ancak kendisini derhal daya-
mimaz
zntler iinde kivranan sanayicilerden gelen bir teleks
denizi iinde bulmugtu.
ilk
te-
leks,
en
hareketli sezonunda olan
geker
kamigi sanaylinden gelmigti.
Yirmi drt
saat
bile mazot-
sui
kaldigi
takdirde,
tm operasyonlarm duracagt
ve
gekerin
tpler
iinde kristalize olacagt bil-
578
dirillyordu. Almanya'mn geker
sanayiinin
iglemez
olup, rezervlerinin pazarda ebediyen kaybol-
mast
korkun bir kbus olurdu. Bu nedenle
geker
rafinerilerine yeterli miktarda
mazot tahsisi
yapildi.
Ambargo
Japonya'ya
daha da byk bir pok olarak geldi. Saghkh iktisadi
bymenin
lke-
ye
kazandirdigt zgven birdenbire
parampara
olmugtu. Durumunkendilerini de
ylpratacagi
yolundaki eski korkular geri gelmigti.
Simdi
Japontarkendilerine soruyordu. Acaba gsterdikleri
onca
abaya,abgip
didinmeye kargin
yine
fakir
mi olacaklardi? Ambargonun
yarattigt korku
halkta gida yoklugu panigini ategledi
ve on
dokuzuncu yzyll
sonu ve
yirminci yzyil balarmda
Japon
hkmetlerini
sarsan
korkun
"pirin
isyanlarmi"
animsatt1. Taksi gofrleri fkeyle gste-
r ler yapti;
ev
kadmlan
telay
iinde
amagir
deteriam
ve
tuvalet
kgidi stoku
yapmaya
koyuldu-
lar. Bunlararasmda bazen iki yillik ihtlyacindan fazla
satm
alanlar da oluyordu. Hkmet kont-
ro1
ele
almamig olsa
belki
tuvalet
kgidi flyati
da tipkipetrol
gibi drt katma ikacakt1.
Sonu
olarak
Japonya'dak
petrol
sikmtisma gimdi bir de tuvalet kgidt sikmtisi eklenmigti.
BirlegikDevletler'de Amerikan karakterinin icabi
ve yaganan
deneyimler
nedeniyle kkl
bir inan
hkimdi. Su
nedenle
1973 Ekimi'ne
kadarAmerikan halkimn
byk bir kismi Ameri-
ka'nin petrol ithal
ettigini
bile
bilmiyordu. Ancak sadece birka
ay
gibi kisa bir
sre
iinde Ame-
rikan motorlu
ara
srcleri anlayamadiklart bir nedenden dolayt perakende benzin flyatmm
yzde 40 arttigim greceklerdi. Hibir maldaki fiyat degigimi,
petroldeki kadar somut, ani
ve
de-
rin etkili olmamigtir. Srclerartik depoyu doldurmak iin daha
okpara
sarf ediyor, bazen de
gnde bir defa benzinin fiyatmm
ykseltildigi istasyonlara ugramadan geiyordu. Ancak
zaman-
la Federal Enerji Ofisi'nin
"petrol
kesintisi nlemleri
almacagLnt"
resmen
duyurmaslyla, ki bu
"benzin
kuyruklari" demekti,
petrolsikmtisiartik ok daha somutlagmig, gzlerden saklanamaz
olmugtu.
Benzin kuyruklari ambargonun
ve
bu uygulamanm dogrudan dogruya
Amerika'mn igi ol-
dugunun
'en
aik sembolyd. BirlegikDevletler'de ambargodan hemen evvel pazarda giderek
bymekte
olan s1kmt1nedeniyle bir
tahsis
sistemi uygulanmigti
ve gimdi
halk bunu, ambargo-
yu
bir igaret diye yorumluyordu. Ashnda
tahsis
sistemi
petrol
lke
dzeyinde dengeli olarak
dagitmak in uygulanm14tir.
imdi
ise beklenetiin
tersi sonu
vermigti
ve
benzin, ihtiya olma-
yan bir yerden
ihtlya
duyulan bir
yere
aktar11amlyordu.
Gazetelerinve
sylentilerin abattarak
belirttigine gre, Amerikalilar kendi benzin korkulannm stne
amagir
deteriam
veya
tuvalet
kgid1iin
degil, dogrudan benzinin kendisi iin atillyordu. Srcler eskiden
depodaki benzin
"bitene"
kadar arabay1srdkleri halde, gimdi depolarm
agzina
kadar
"dolu
olmasma" dikkat
edlyor, bir
dolarhk benzin eksigi olsa bile
hemen
salm
allyor,
bylece
benzin kuyruklarmm
uza-
masina
neden oluyordu. Bu
ihtiyath
davranmak saylltyordu. Srclerdenhibiri sabah kalkti-
gmda
hi benzin kalmadigt szn duymak istemiyordu. Bazi benzin
istasyonlarmda
benzin
tahsisati,
zamanla haftanm
gnlerineve
plaka
numaralarmintek
veya
ift oluguna gre dzen-
lendi.
Bir
iki
saat
kuyrukta bekleyen
ve
bu sre
iinde
motorlari aligan, sinirleri de adamakilh
gerginlegen
srcler bazen
salm alabildikleri benzinden bile daha
ogunu
bekleme strasmaa
yaklyorlardi.
lkenin
birok
yerinde benzin
istasyonlan
"zrDileriz, Bugn Petrol Yok"levha-
si
astyordu. Daha
on
yil evvel petrol bollugu yillarmda indirim
yapildigt,
istasyonlarin
birbiriyle
"benzin
savagi" yapt1gi
ammsanirsa,
bunun
ne
kadar
farkli bir durum oldugu anlagihr.Ambargo
ve
sebep oldugu
kitlik Amerika'yt kendi
gemiginden
paldir kldr koparacak, bu deneyim
Amerikah'nm gelecegine olan gvenini kknden
sarsacakti.
"Et Fiyatlari"
RichardNixon sarsilan bu
gyeni yeniden kazandirmaya ahyacakti.
Kasim
baglannda, enerji
konusunun
tartigildigt
bir oturumda bir kabine yesi resmi devlet binalarmda karartma yapilma-
579
sini
nerdi.
Bu neriye
yasa ve
dzene
ok
merakh olan Saym Bagkan, kendisinin
okdaha
il-
gin, daha kapsamli bir fikri oldugunu
syleyerek
tepkigsterdi.
7 Kasim 1973'te Bagkanolarak
korku
ve
dehget iindeki ulusuna enerji konusunda ok
nemli bir konuma yapti. nerileri ok
egitliydi.
Yurttaglar
termostat
.ayarlanni drp arabalanni kompulan
ile
or
tak
kullanmallydt,
evresel
standartlan gevgetmek, kmrden petrole
dnme
abalanna
engel olmak iin kendisi-
ne
yetki
verilmesini
isteyecek,
aynca
bir de Enerii Aragtirma
ve
Geligtirme Idaresikuracaktt.
Proje Bagimsizligtadlyla byk, yepyeni bir
tegekkl
kurulmasim
istedi. "Gelinhep beraber mil-
li
hedefimizi
saptayalim. Apollo esprisi iinde Manhattan Projesi'ni gerekleptirmek
in
aba
gsterelim. Bylecebu
on
ylhn
sonuna
gelmeden kendi enerji
ihtlyacimizi
yabanci enerji
kayna-
gLna
dayanmadan kargilayacak gerekli potansiyeli
kazamnz"
dedi. Nixon'un bu plamnt
deger-
lendirirken
"hirslt"
deyimini.kullanmak yetersiz
olur.
Plamn gereklegmesi
ok fazla teknolojik
ilerleme,
tonlarla
para
isteyen
ve
yeni izilmigevrecilik
yolundan ark
etme
arilamma geliyor-
du. Baykan'm
kurmaylan kendisini bu konuda
uyarm1,
1980yllma kadar eneriide bag1mstzol-
malanmn olanakstz
oldugunu, bu nedenle bu iddiada bulunup byle bir
gey
istemenin mnase-
betsizlik olacagini sylemiglerdi. Ne
var
ki
son
sz onundu
ve
kurmaylarmi
dinlemedi. Kanism-
ca
enerji artik hem bir kriz
hem de
yksek
politika igiydi.
Bagkan ilk agamada eski enerji
ari,
ambargodan evvelki gnlerden kalma
John
Love't ip-
ten
atti
ve
yerine Mal ye BakamYardimetsiWilliam Simon'u atadi. Kabineye
Simon'un
yeni g-
revini atklarken,
onu
ncReich zamanmda silahlanma bakanligi
yapmly
olan Albert
Spe-
er'le kargilagtirmigti. Syledigine
greeger
o
gnlerde Speef
e
Alman brokrasisini ynetme g-
c
verilmeseydi
Almanya ok
daha nce yenilgiye ugrardi. Simon bu kargilagtirmadan biraz
ra-
hatsiz
olmugglbiydi.
Nixon konugmasim Simon'a
"tam
yetki"
irerdigini
syleyerek srdrd.
Ne
var
ki
Simon,
Washington'un paralanmty, kavgaci havasi
iinde
bu yetkiyi hibir
zaman
kullanamamigtir. Yeni enerji
an
kendisini hi bitmeyen, hemen her saat bagi
toplananKongre
oturumlannda
bulacakti.
Su
tr
bir
oturuma
katilmak
iin aceleyle
toplantidaniktiginda,
iki
ayn
valiyle konugmasmm bitmedigini ammsayarak, geri dnp
tekrar toplanti
odasma yneldigi
olurdu. Bir gn aceleyle arabasma
girerken
kafasini arpti
ve
kafasl
yanldi;
derhal diklyattirmak
gerektigi
halde komisyon bagkam
oturumu
erteletmemig, enerji
an
bey
saat
boyunca, kafasm-
dan yzne akan kanlara dayanarak,
sorgu
suale
tutulmugtu. Benzin kuyruklarmm
adim
bagi
rastlandigt
o
aylarda sinirler
o
derece gergindi ki, Simon'un egi sonunda kocasmm ad1rn
taglyan
hibir karneyi kullanmamak karanm aldi.
Idare, benzinin karneye baglanmasi iin yapilan srekli yakmma
ve agnya
kargi geldi. So-
nunda, sikinti
daha
da byyp
sorun
oldugunda, Nixon karnelerin basilmasim, fakat yimdilik
saklamp dagitilmamasim
emretti. "Belki bu onlarm enesini kapatir" diyordu. Nixon idaresi
po-
litika
ve
yeni programlar
retmeyi srdrdg
halde,
Nixon
pahsen
kasith
olarak krize
tepki
gsteriyordu.
Yardimc11armdanbiri, Roy Ash bir
not
yazarak Bagkan'i uyarmak
istedi.
Ash "Ge-
lecek bir iki
ay
iinde, gerek
ve
acil petrol sikmtismi
ileri
srerek baski
yapmamamiz
kanismda-
yim.
Bylebir basklya
magazin basmmm ilgmhklan da katilacagindan
sonunda
gereksizve iste-
nen n tersi
bir
ener]i politikasiylakargilaabiliriz"demig
ve
gyle
srdrmgt: "ylezannediyo-
rum
ki birka
ay
iinde,
enerji krizine bugn et fiyatlanna nasil baklyorsak
yle
bakacaglZ. BU-
gn nasil
et
flyatlan hkmetin srekli
ve
gnlk
sorunu
ise,
petrol flyatlan da yle olacak,
an-
cak Bagkan'm ugragacag1
bir kriz olmayacakttr." Bu
notu
almca
Nixon kendi
el yazistyla iki
ayn
yorum
notu gnderdi.
"Tamamen hakhsmiz"
ve
"szleriniz
gok
mantiklt"dedi. Ancak hallen
yagadqq benzin
flyat
artigt et flyatim kat kat
agmigt1.
Artik Amerikalilar'm Amerikall dogmakla
sahip
oldugu haklar tehlikedegibiydi.
Bunun sulusu kimdi? Biroklari ambargodan, petrol
sikmtismdan
ve
fiyat artiglarmdan
petrol sanayiini sulu
tutuyordu.
Petrol
girketlerinden
sonra
ikinci
sulu
Nixon idaresiydi
ve
b-
yk eleptirl hedefi olmutu.
Aralik
ayi
bagtnda, kamuoyu
aragtirmacisi
Daniel Yankelovich,
Ge-
580
neral Alexander Haig'e
Bagkan'indikkatine sunulmak zere, Maliye Bakam George Schultz'un
istegiyle hazirladigt, kamuoyunda
"ilk
panik igaretleri"
konulu bir
memorandumgnderdi. Yan-
kelovich
aiklamasmda
"memleketin
enerjisiz kaldigi.dgncesiyle
halkm korku iinde oldugu-
nu"
sylyordu."Baziolumsuz kopullarmbir
araya
gelmesiyle
ve
yanh;
bilgilenme,
gvensizlik,
kangiklik
ve
korkunun
da bunlara eklenmesiyle, kamuoyunda
ok
tutarsiz
bir
ruh
hali yarattlmig
oldugunu" ilave
edlyordu.Olumsuzsayilankogullar
iinde Watergate,
petrol endstrisine duyu-
lan
gvensizlik,
i; hayatma
gsterilengvenin
sarsilmasi
ve
nihayet Nixon idaresinin
"byk
i-
lere fazla yakm olmasi" vardt.
Petrolclge
gvensizlik halkm petrol sikmtism1flyatlan ykselt-
mek iin
petrolclerin bahane olarak
kullandiglHl
sanmasmdan
ileri
geliyordu.
Yankelovich
me-
morandumda
"Watergate"
olayinm millette kapsamh bir mitsizlik
yarattigunve
bir
sonu
ola-
rak
"lkede
igler iyi
gidiyor" diyenlerin
oranmi
Mayis 1973'teki yzde
62'den Kasim 1973'te
yzde 27ye dgrdgn
yazlyordu.
Artik ortada apaik bir
gerek
vardi: Zaylf duruma dgm idare mutlaka
"somut
bir
gey-
ler" yapmahydi. Ne
var
ki
petrol
krizini dzeltmek iin
skandaldan ok sars11migolan Nixon at-
tigt
her
adimda sadece halktan degil politikayapimcilarmdan da olumsuz
tepkiylekargilaacaktt.
Digigleri'nin
o
gnkYakit
ve
Enerii Direktr Steven Bosworth ileride
o
gnlere deginirken
yle
diyecekti: "Watergate
nedeniyle
ortallkta genel bir fel havasi
vardL
Watergate
Kongre'yi
ipnotize
etmig, icra konseyini
amura
bulamig, Beyaz
Saray'ida
ne yaptigini
bilmez, ortada dola-
Ir
birakmigtL
Herhangibir konuda politik kararm
ne
oldugunu ilk elden anlamak imknsizdi.
Artik Washington'da
HenryKissingerdigmda karar verici hibir
mekanizma
kalmamigti."
Kissinger'in bizzat syledigt
gibi
Watergate
"ok
bagli bir ejderha
idi." Nitekim bu ejderha-
ya
yenik dgmeyen
tek
kigi de odur. Dig
politikay1,
petrol politikasi dahil, Watergate skandalma
bulagtirmamaya
allymigtir. Ne
var
kl yurtii enerji politikast
ayni
ansa
erigememigti. 1973Ka-
I
sim
aymda, Beyaz Saray'dan
bir brokrat idarenin
enerji konusundaki
son
faaliyetlerinin basma
duyurulmasmi
ve
bunun
tarihini
Haig
ile
tartiplyordu.
Bu grgmede
gyle diyecekti:
"lyice
anli-
yorum
ki, Sirica dosyasma ait
teypleringemige gmlmesi, kamuoyunun dikkatinin
bu konu-
dan
uzaklagtinlmasi
iin
pazartesi
gn ok
arpici
bir flaghaber yayimlamallyiz." Bunu syler-
ken
Nixon'un Oval
Ofisi'ndekikayltlarm federal
yargica
verilmesi olaym1ima etmigti. Bundan
birka gn
sonra
Beyaz Saray danigmam RoyAsh
ayni
konuya deginerek
Bagkan'menerji konu-
sunda yapacagi beyanatm, hangi
gn
yapilmig olursa alsun basmda ilgiyle
kargilanmayacagini,
ilk sayfada
yer
almayacagini syleyecekti. A1kladiginagre "Hibir
gey
Watergate olaylm
unut-
turamazdi."
Artik Nixon'un
evresindekiler
Baykan'in devamli
politik bir
"flag
olay" peginde
kogtugunu, bylece lkenin
Watergate saplantismdan
ve
her
gn yeni
bir
perdesi aiklanan
skandaldan uzaklagmay1mit ettigini
gayet
iyi
anlamigt1.Nixon'un stratejisi belki de buydu. Ne
var
ki sonunda
amacma
ulaamamigtir.
Sefalette
Egitlik
Dnya
apmda
gerginlik,
fke
ve
gphenin
egemen oldugubu kogullarda, petrol arzmdaki d-
g
milletlerenasil yansitilacakti? Bunu hkmetler
mi,
yoksa
girketlermi yapmahyd1?
Sirketle-
rin birka1petrol
arzmdakitutumsuzlugu
ilgililere
daha gimdiden duyurmustu. Amerikan girket-
leri, zellikle de Aramco ortaklan aismdan
ana
problem
Arap-israil
anlagmazligmdadgmleni-
yordu. Araplar'a
gre
Birlegik
Devletler Israil'ifrenlerse
en
azmdan
bu
lkeye
yardimm1
bitaz
keserse, her
gey
normale
dnecekti.
Bu formle kargi
istailliler genelde uzlagmaz
tutumdaydi,
Araplar ise degildi. Arap girketleri konuyu farkl1gryordu. Arz
ve
talep
dengesi arastndaki siki
denge bozulmuy,
tutarsizve gvensiz
kalmigtt. Endstri dnyasi dnyamn gvenilmez, dnek
bir
parasma
agin
bagimllydi
ve gimdi
bundan etkilenlyor,
zararmi
gryordu. Demek
ki
are,
gi-
derek byyen
petrol talebini
yavaglatmak, bu arada bazi
resmi enerji gvenlik nlemlerini al-
581
makt1. Hollanda Kraliyet/Shell
girketleri
hkmet liderlerine
glzli
bir "Pembe Kitap"
gndere-
rek petrol piyasasimn tehlikeligekilde
iglemez
oldugu,
bir kapigmanin kapida
bekledigi konusun-
da onlan uyardilar. Shell
Sirket Amerikan girketlerinin yapmadlgl
geyi yaparak bir kriz halinde
petroln
blglmesi iin
hkmetler
arast
bir anlagmayapilmast
iin
kampanya
amigti.
Hatta
daha gimdiden kendi planlama grubuna byle bir sistemin igletme plamm
bile
hazirlatm1gt1.
Batill hkmetler arasinda
da 1973 Ekimi'nde nce b r petrol
blgme
plam yapilmig
ve
konu tartigilmigti.
Bu, 1956
ve
1957de uygulanml; olan planin benzeriydi. Ne
var
ki hkmet-
lerin
her biri sadece kendi ihtiya
ve
konumuna uyacak sistemde
israr
ediyordu. Sonunda,
ger-
ek
krizden evvel sorunlarm pek karmagikoldugu, riskler
ve
durum
zerinde
gr birligiolma-
digi, konunun yeterince nemle
ele
almmadigt
ve
byle bir koordinasyonun Amerikan politikasi
iin
oksorunlu
olacagt gerekesiyle
bu fikirden vazgeildi. Sonutahibir hazirhk yapilamamig
ti.
1973 Haziram'nda sanayi
lkeleri
muhtelif seenek
ve
fikirleri geligtirip
degerlendirefek
"gayri
resmi
bir
allgmagrubu"
kurmaya karar
verdiler,
K1saca,kriz
gerekten
baglamadan nce
alman tek
nlem bundan ibaret kalmigt1.
Krizin
orta
yerinde
-onca
belirsizlikler
iinde, Amerika-Avrupa iligkilerinin bu denli
soguk
oldugu, Araplar'in da batili mttefikleri blmeye kesin kararli
oldugu
bu dnemde- byle bir
mekanizmayi arabuk harekete geirmek imknsizdi. Geri Avrupa Ekonomik Toplulugu ye-
leri
arastnda petroln nasil paylagtlacagim
belirleyen
bir anlagma mevcuttu, ancak bu hi
uygu-
lanmamigtL
Ne de olsa, petrol
kesiminin asil hedefm n BirlegikDevletler oldugu dgnlyor-
du. Aynca, Arap ihracat11ar
degigik
Avrupa 3kelerini
"ambargolu"
veya
"en
tercihli"
olarak
st-
niflara ayirdigi
iin Avrupalilar'm
"birlegme"
ve
petrol
"blgme"
yetenegi
de olumsuz etkilen-
mi oluyordu.
ABDhkmeti, 1950 yllmm "SavunmadaretimYasasi"diye
bilinen dzenlemesini
o za-
man
da pekl uygulayabilirdi; ancak bunu
yapmadt. Bu yapilmig olsaydi srest belirli bir kriz
dneminde, antitrst bagigikligitamyan
yasa
sayesinde
girketlerin
petrol
ve
istihbarat
toplamasi
belki mmkn olabilirdi. Nitekim KoreSavagi'nda
ve
1951-53 Iranmillilegme hareketinde bu
yasaya,
zaman zaman az veya
ok bagvurulmugtu. Ancak eger bu defa uygulanmig olsaydi, pet-
rol
girketlerinin
krizden kolayca
siyrilma
yetenegi belki
de bsbtn ksteklenirdi
ve
Araplar'la
bat111
mttefikler arasmdaki anlagmazlik
daha derin
ve
daha
boyutlu
olurdu. Aynca Watergate
skandalmm
tam
ortasmda
bu konunun ortaya attlmasi,
idare ile
petrol girketleri
arasmda
kugku
uyandinp daha sesli
elegtirilere
hedef olabilirdi. Nixon
o
stralar
ulusal
ikarlarla ugragacak
ve
bu-
nun
iin
ulusundan
puan
kazanacak konumda
degildi.
Btn bunlar krizle bagetmek i n ortada tek
bir
zm
biraklyordu;
artik her
gey
girketle-
re ve
ncelikle
de dev girketlere
kalmigti. O
gne
kadar
girketler
retici
ve
tketic
lkeler
ara-
smda arabulucu rol stlenmekten -Shell'den David Barran'm deyimiyle
"yumugatici
ince
bli
yag
tabakast"
olmaktan- daima
gurur
duymustu.
Ancak
sinirlerin
bu denl
gergin oldugu
"yumuatic1
yagm" da birdenbire ortadan ekildigt
byle bir
gnde,
bu rol
oynamaninne
kadar
g oldugunu
gimdi
anlam1;t1.
Bir
taraftan
da Arap hkmetlerinden ok yogun,
son
derece
ciddi baskilar gelmekteydi;
girketler apa1k
tehdit
ediliyordu. Ortadogu'datm
konumlano
yitirecekleri
syleniyordu.
Su-
udiler 18 Ekim'de
ilk
kesinti olarak yzde
10
emrettiginde
Aramco derhal itiraz
etti
ve
sadece
az
bir kesintiyle yetindi. Araplar
bir Amerikan
girketi
olan
ve
bazilarma gre onlarm dig
yatirim-
lan
iinde
en
kiymetli mcevheri sayllan Aramco'nun bu davranigim anormal
ve
hazmedilmez
bulmutu. Aramco her
ne
pahasma
olursa olsun BirlegikDevletler'e kargi ambargo uygulanmasi-
m
nlemek istemigti. Ancak acaba
gansi
var
miydi? Millileptirilipbir kenara atilmaktansa onlarla
igbirligi
yap]p
dnya
pazarma
mmkn oldugunca ok petrol gndermesi
daha lyi
olmaz m1yd1?
Chevron'danbiri, Aramco Direktr George Keller daha
sonra,
bu
konuya
pyle
deginmigtir:
"Hi kugku yok ki, BirlegikDevletler'in
ikan
a1smdan, petrol
tamamen
kesme yerine, dnya-
582
mn
drt bir
yamndald
dostlanmiza gnde 5,
6,
7
milyon
var l
petrol gnderilseydi
ok daha lyi
olurdu."
Bir
taraftan
Arap hkmellerlyle bag edilirken, diger
taraftan
da hepsi birden kendi
halki-
mn
ihtiyact iin petrol pepinde
kogan
tket ci
hkmetlerle ugragmak gerekiyordu. Bunlar iin-
de
en
gls
BirlegikDevletler'di. Bu lke sadece
en
bylik be;
girketinanayurdu olmakla
kal-
miyor,
giripilentm
operasyonun
bag hedell oluyordu.
Sirketlerin
baglattigt herhangi bir hareke-
tinen titizgekildeteftigtengeeceginin
ve
degerlendirmeye
tutulacagmin
bilincindeydi.
Pazarla-
n
kaybetmek
veya
kendilerini digari atilmiggrmek
istemiyorlardi.
Aynca
tketicilerinsoruptur-
masim veya
misillemesini davet edecek hareketlerden de kammak zorundaydilar.
Bu kogullar
altinda
en
akilci arenin
"ac1yi
egite"
ve
"sefaleti
epite"
paylagtirmakoldugu-
na
inandilar.
Daha atk bir anlatimla, kaynaklarm
tmndengelentoplampetrol
arzt,
Arap kay-
nakh
veya
Arap kaynakh
olmayantm
petrol dnyanm her bir
lkesine
aym
oranda
kesintili
ola-
rak tahsis edilecekti. 1967savaginda uygulanmig olan ambargodan blgme sisteminin nasil
or-
ganize
edilecegi hakkinda biraz deneyim kazanmilardi. Ancak
1973yllmin sorunlan
ve
riskleri
hi kugkusuz 1967ninkinden ok daha bykt. Uygulanacak kesinti iin 1973 yllmin
ilk
do-
kuz
ayinin
gerek
tketim ni
ve
hemen
nlerindeki dnem i n
tasarladiklantketimi
baz aldi-
lar.
Shell
Sirketi'nden
st dzey bir yetkili bu konuda
pylekonugmutur: "Hkmetler bir
ara-
ya
geliptercih
ettikleri bir alternatifte karar k11madigtsrece
ekilen
bu
'epit
istirap'
en
dogru
yoldur."
Sirketler
konusunda ise
aym
kipi
pu
szleri sylyordu: "Bu yolla
kend
mahvoluglanm
nlemig oldular." Bundan bagka herhangi bir
ey
yapmak, uluslararast
girketler
iin intihar
olur-
du. "Epit
aci
ekmek"
prensibini destekleyen diger bir faktr de, uluslararasi
petrol girketleri
iinde
mevcut olan
"i
pazardir." mekolarak byk girketlerden birinin Uzakdogu
operasyon-
lan sorumlusunu alahm. Bu kigihem
Japonlar'a
hem de kendi blgesi
iindeki
hkmetlere du-
rumlari
aiklamak zorundadir. Egerbu kigiAvrupa sorumlusu.olup kendisiyle
ayni grevi
yr-
ten
meslektagina
daha byk
oranda tahsisat yapildigim
grenecek olsa, klyameti koparacagin-
dan
gphe
edilemezdi.
Sirketler
normal partlaraltmda petro1el abuklugu ile hileli yolla dagttma konusunda her
ne
kadar
deneyimliyse de bu
defa
tahsisati
cogkuyla, hakkaniyete uyarak
yapmak
zorundaydi.
Gulf
Sirketi
petrol
tahsis
bagkam,
ileride
o gnlere
deginirken pylediyecekti: "Gerekten bu
i;
bize
ikence
gibi geliyordu. Sanki saatle
yang
ediyorduk. Broda btn
gece
ekip halinde aligtp
tahsisat
yapilacak
lkeleri,
tahsisatin
miktanm,
arz
planlarini
hazirliyor, bylece
yakman
kigile-
rin
feryadma
cevap vermeye
ahylyorduk. Tm dnyaya kargi,
daha
evvel
yapmig
oldugumuz
vaatlerden kisinti yapmak
zorundaydik.
Dagitimi
tm
dnyaya egit uygulamak gerekiyordu.
Bu,
mgterimize kesinti yapmak kadar kendi rafinerilerimize de losmti yapmak demekti. Ben n-
c
taraf
sayilan mgtetilerimizi
gzetmek durumundaydim. Gulf
Sirketi
ve
teki
girketler
her
gn
soru
bombardimanma
tutuluyordu.
Sylenen
guydu:
'Niin Koreliler'e
ve Japonlar'a
petrol
satiyorsunuz? Onlara
sattigimz
petrol Amerika'ya getirebilirdiniz. Siz bir Amerikan girketisi-
niz.' Basmda her gn
bize saldinyordu. Sir Amerikan
rafinerisine
llave
petrol vermemiz
iin
ya-
pilan
baskilar
tahmin
edilemeyecek kadar bykt. Ynetim Kurulumuza ogu
zaman
mgteri-
lerimizle
uzun
vadeli kontratlarm artik geerli
olmadigini,
kontrat
yerine kendimize
davramr
gl-
bi davranacagimiza
dair sz
verdigimizi
ammsatmak zorunda
kahyordum. Bagkabir grevimiz
de
arazidekilerle
devamh
temasta
olup, bu
dostlanmiza kendilerine kisitlama yapmak zorunda
oldugumu sylemek
ve tm
dnyayi dolagtp
insanlara arz-talep dengesini aiklamak
ve
tek
-
zmn egit
dagLtim
oldugunu anlatmaktt"
Tahsisatm byle
ok
byk
apta
yapilmasi da
aynca
byk lojistik
sorun
yaratiyordu. Igin
idaresi
ve
entegre
petrol
sistemi
kopullarm nispeten
sakin
oldugu zamanlarda bile
son
derece
karmagik
sorunlar tklyordu.
egitli
kaynaklardan gelen
birbirinden farkb petrol
trleri
nce
nakliye sistemine
baglanmali
ve sonra
da bu
trleri
igleyebilecek
rafinerilere gnderilmeliydi.
583
Ham petroln
tahsisi
ise.asla zgr iradeyle zmlenecek bir
sorun
degildi.
Uygun olmayan
"yanlig"
ham petrol bir rafinerinin hem i kistmlanni zedeleyebilir hem de verimllligi
ve petro-
ln degerini dgrrd. Bu da mutlaka dikkate alinmallyd1.Ayricadgnlmesi
gereken bir bay
ka konu daha vardi. Ham
petrol
bir kere rafineriye
verildi mi,
arkadan
derhal
dagLtlm
sistemine
gnderilmeli
ve
burada
"pazar
talebine"
baglanmalidtr.
Pazar
talebirn dengesinin saglikli ol-
masmi
-belirli
miktar benzin, belirli miktar
jet yakiti
ve
belirli miktar
Isitma
yakiti- ister.
Btn bunlar yetmiyormug gibi, sorunlart
daha
da zorlagtinrcasma,
girketlerepetrol
iin
ne
kadar masraf yaptiklanni hesaplamak da dgyordu. Ama petrol
zararma
satmalanm
nlemek
ve
yksek kr marji koyarak
elegtiriyeugramalarma
mani almakti. Petrol
igletme
masraflan, h-
kmet katihmi, geri
satm
alma
fiyatlar1, hacimler haftadan
haftaya srekli
artlyor,
bunlara
egitli
ihracat
devletlerinin artiplari
da katildiginda durum
ok daha
iinden
1kilmaz
oluyordu.
Shell'den bir
ynetici
bunu gyle anlatmigtir: "Belirli bir
gn, eldeki btn verilere dayanarak
yapilmig
bir.hesap, bir
ay sonra
bu
veriler n yeniden
kaleme
almmasiyla ige
yaramaz
olabiliyor-
du. Byle bir
geyin
olmayacag1mkesin olarak sylemek mmkn
degildi."
Kesin olan
tek
gey
petrol flyatmm
giderek
arttigL
Ve
yeniden arttigi
ve
sonra
daha da arttlglyd1.
Petrol konusundaki operasyonlar gerekten ok byk
ve
egitli
idi;
say11amayacakkadar
ok karar verici mekanizma
vardL
Normal clarak petroln
entegre bir
sistemden
geerek hare-
ketini ynlendiren karmagik birok hesap
artikbilgisayarlarla,ekonomik
ve
teknik
kriterlere
g-
re
yapillyordu. Artik politik kriterler de
en az
bunlar kadar
nemliydl
Araplar'1ve koyduklan ki-
sitlamalan bozmamak
ve
buna ragmen
ithalatt lkeleri
mmkn oldugunca
memnun
etmek
bu politik kriterlerden bazilartdir. Btn bunlarm
yapilabilmesi
igin
hi kugkusuz bir hayli el
a-
buklugu gerekirdi. Yine de girketlerin btn bunlari olduka bagarlylayapab ldigi yadsmamaz.
Petrol kesintisini egit uygulamaya
ahyangirketlere
degigik
hkmetler, degigik
tepkigs-
terdiler.
Washington ige pek kangmadi. Yeni kurulan Federal Enerji Brosu'nun bagkam
John
Sawhillgirketlerden BirlegikDevletler'e
"mmkn
oldugunca ok petrol getirmelerini" stedi
ve
aynca
bunu yaparken onlan
"dnyanm
her"
lkesinin
tkanni gzetecek
gekilde davranmaya,
petrol
egit miktarda, adilce dagitmaya agtidi. Kissingerise petrol yneticileriyle
yapttgi bir
top-
lantida srail'leolan
geleneksel
dostlugu
yznden
Araplar'in hedefi
haline gelen Hollanda'ya
kargi
"dikkatli
olmalarmi" istedi.
Japonya
da kritik
durumdaydL
Yedekte
ok.azenerjisi kalmigti
ve
artik muhtegem ekono-
mik geligmesini
ithal
yakitla srdryordu. Japon
halki panik
iindeydi
ve
Japonyaogu Ameri-
kan olan dev
girketlere
bagimli duruma dgittgt. Bir
toplantida
st dzey bir
MTi
brokrati-
mn
dev girketler
temsilcilerini
uyararak Arap kaynakli olmayan
petroltahsisiniJaponya'dan
alip
Amerika'ya vermemesini istedigi
bile gzlenmigti.
Sirket
temsilcileri
buna gyle
cevap
verecekti:
Onlar
petrol
mmkn oldugunca
adilcetahsis
edlyorlardi
ve
bu nankr igi
gerekirse
hkmet-
lere,
Japonya
hkmeti dahil, devretmeye haz1rd11ar
ve
bundan ok mutlu olacaklardi.
Japonya
bu ige hi
yanagmadi
ve olan
bitenden
memnun
gibi grnd. Yine de
operasyonlari
ok
yakm-
dan izlemekten geri kalmayacakti.
En
giddetli
reaksiyon ise ingilizhkmetinden
gelmigti.BirlegikKrallik, Arap hkmetleri-
nin
"dost
milletler" smifmda bulunduguna
gre
1973
Eyll
payimn,
kesintiye ragmen yzde
100'n almasi gerekirdi. Ticaret
ve
SanayiBakani Avam Kamarasi'na
"Araplafm
tem natmi"
gizli
olarak
duyurmuytu. Bizzat kendisi petrol konusunu Suudi hkmetiyle
kargihkhgrgmek
iin
Suudi
Arabistan'a
gitti.
Ingilterehkmeti
aynca
BPstokunun
yarismo
da
sahibi
idi. Ancak
bu, Churchill'in
payi
almasindan
sonraki
1914 anlaymasma gre
ticari
sorunlarda geerli
saylla-
mazdL
zmlenmesi
gerekendaha nemli bir
sorun
vardi. Bu bir
ticaret
igi
miydi, yoksa
g-
venlik igi
mi? Bu
ara,
kmr madenleri
ile
Bagbakan Edward Heath'in muhafazakr hkmeti
arasinda bir anlagmazlik sz konusuydu. Madenciler, hkmeti petroln bu denli
az
oldugu
o
gnlerde, yurt apinda
byk bir
genel
greve
giderek,
kmr retimini
tamamen
durdurmakla
584
tehdit
ediyordu. Bu durumda petrolde de yeni bir kesinti madencileri kuvvetlendirmek, onlann
ekmegine yag srmek olurdu. K1sacaHeath madencilerle olasi
bir atigmada hazirltkh bulun-
mak iin alabildigince
ok
petrol
istiyordu.
Bu amala Heath BPBagkaniSir Eric Drake
ile
Shell Nakliye'den
SirFrank McFadzean'i g-
rgmek iin Chequers'deki ky evine agirdi. Bagbakan'myamnda kendisine eglik eden birka
kabine yesi
vardL
Anlaglldigina
gre
yzlerine
glerekpetrol irketlerini
kandirmacayla kendi
grgn
kabule
gtremezse,
onlan bu ige
zor
kullanarak
mecbur
edecekti.
Heathszlerine Bri-
tanya'ya
ncelik
tanmmasi
gerektigini syleyerek
bagladl.
Su iki girket BirlegikKralliga
yaptiklan
tahsisati
kesmemeliydi;
akim normal zamanlardaki
gibi
yzde 100dzeyinde
tutulmahydi.
Her
iki
temsilci
de petrol
girketlerinin
kendi seimlerini kendileri yapacak konumda olma-
diklanni syledi. McFadzean'm sonradan anlattigi
gibi
"hkmetler
petrol sikmtislyla bag etmek
iin zamamnda harekete geip plan yapamadiklanndan,
gimdi
kendilerinin
emici bir vakum ii-
ne
ekilmigolduklanm" sylemigti.
Sirketlerin
her birinin i;
yaptigi
lkeye kargi birtakim
yasal
ve atlaki ykmllg
vardi. Petrol sikmtistyla
bag
etmek iin bunlarm bir kenara
itilmesi halin-
de, zverinin epitliklegsterilmesigerekirdi,
ki karnlanna.gre bu dahl zamanla etkisiz olurdu.
McFadzean konuya bir bagka boyut daha
getirerekok
zgn
oldugunu ancak Hollanda Krali-
yet/Shell Grubu'ridaHollandalilar'myzde 60, ingilizler'inse yzde
40
hakki oldugunu syle-
migti.
.u
halde, kendisi Heath ile
anlagsa
bile ki
"kesinlikle
anlaamazdt", Hollanda'mn
ikarla-
nni igneyip
Heath'in istedigini
yapmasi
imknsizdi.
Reddedilmig
ve
sinirli bir halde Heath, bu defa daha
israrla,
zel
muamele
iin Drake'den
yardim istedi. Patavatsizca
punu
syledi:
BP'nin
yzde
51 hissesi hkmete ait olduguna
gre
Drake hkmetin istedigini yapmallyd1. Bunu emrederek sylemigti. Ancak dogrudan
cevap
vermedlyse de, Drake abuk
pes
eden biri degildi. 1951'de BP'nin fran'daki
genel
temsilcisi
ol-
dugu
gnlerde
lmle
tehdit
edilmesine karym Musaddik'a kargi koymuy
ve
daha
sonra
da
BP'nin otokratik yneticisi WilliamFraser'e karyl
ikmig,
hatta bu
yzden
BP'nin Avustralya'da-
ki bir rafinerisine srgn edilmekle
tehdit
edilmigti. Kugku yok ki
gimdi
de Edward
Heath' n
kargismda
pes
edip Bagbakan'm
"tek
bir
girketi
bile yok etmesine"
gzyumamazdt fran'dabir
devletlegtirme
yagamt;
olan bu konuda deneyimli Drake artik
bagka
bir devletleptirmede
taraf
olmak
niyetinde degildi
ve
Bagbakan'a boyun egdigi
takdirde
diger lkelerdeki
BP
tesislerinin
yazgismm
da
aym
olacagmi
gayet
lyi
biliyordu.
Bu nedenle Heath bu konuda
baskilt davrandigmda
Drake de
ona
bir
soru
soracakt1: "Ben-
den bunu bir hissedar olarak
mi,
yoksa hkmet olarak
mi
istiyorsunuz?
Egerbenden hissedar
sifatlyla
Birlegik
Kralhga normal
hakkmm
yzde
100'n
vermemi istiyorsamz,
unu
bilmellsi-
niz
ki
biz de
Fransa'da,
Hollanda'da
ve
teki lkelerde misillemeye
tabi tutularak
devletleptirile-
bilirdik.
Su azmliktaki
hissedarlar
iin byk bir kaylp olurdu." Bunlari syledikten
sonra
buz
gibi
bir sesle Heath'e girket
yasasi
konusunda bir
nutuk ekti
ve yasa
geregi hissedarlar arasmda
ayricahk
yapip
birine lyi davramrken digerine farkli davranmanm yasak oldugunu syledi.
Di-
rektrlerin hepsi belirli hissedararin
1kanyerine girketinikarlanni
korumakla sorumluydular.
Demek ki bir hissedar olarak Heath'in istegi yerine getirilseydi
girket bu
acly1
daha der nden
ya-
gamig
lkelerin
misillemesineugrardt Bu
takdirde
lngilterehkmeti de
"egemen
g" duru-
munu
ktye kullanmakla sulamrdi. Drake
gyle
devam
edlyordu: "Egerbunu hissedar olarak
degll
de hkmet olarak istiyorsamz
o zaman
sizden bunu yaztyla
talepetmenizi
istemeliyim.
Bunu
yaparsamz
ben hkmetten direktif almigsayilacagima
gre
teki
hkmetlere
forcema-
jeure tatbik
edebiliriz. Bylece kesin olmamakla beraber belki de devletlegmeyi
nleyebiliriz."
Konugma bu noktaya geldiginde Heath'in sabn
tagacak,
kendini
tutamaylp
patlayacakti.
"ok
lyi billyorsunuz ki, bunu yaz1yla isteyemem"
dedi.
Ne
de olsa kendisi ingiltere'nin Avrupa
Konseyl'ne girmesini saglayan
ve lkeyi
Avrupa'yla igbirligine
sokan bir kahramand1.
Eu sz
zerine Drake kesin yanitmi verecek "yleyse ben
bunu
yapamam"
diyecekti.
585
Hi kugku
yok
ki Heath
eger
isteseydi
Parlamento'dan bir
yasa
ikartip BP'yi ngiltere'ye
ncelik
tanimaya
mecbur edebilirdi.
Ancak
birka gn dgndkten
sonra
bunu
yapmamigtt.
Sphesiz
karar verirken byle bir hareketin ingiltere'ninmttefikleri
zerindeki
olasi etkilerini
de dgnmgt. Sonuta
Heath'in fkesi durulacak, zel muamele iin
gsterdigi
inattan
vazge-
.ecekti.
Whitehall'dakisivil grevliler durumu politikacilardan
ok
daha sagliklt kavradi,
"egit
dage
tim"
prensibinin
erdemlerini anlayip uygulamastndan
yana
iktilar. Uluslararasi girketlere baski
yapip
Kuzey Denizi'nde
igletme
lisansi
verme
sorumlulugunun ingiliz
hkmetinde
oldugunu
animsattilar. Whitehall'daki sivil
grevliler
bunu kendilerinin
"adil
blgtrme"
olarak yorumla-
d1klari her
neyse onu
-ve
biraz da daha fazlasim-
garantilemek iin
yapmigti.
Egit
aci
ekme
ve
adil blgtrme prensibinin uygulanma
esasi
dagitldl..Ambargolar l-
kelerle
tarafsiz
listede olan lkelere
Arap
kaynaldi olmayan petrol dagitihyor,
tercihli
listedeki l-
kelere ise dogrudan Arap petrol veriliyordu. Begdev Amerikan
girketi petrollerinin yaklagik-
te
birini tahsis edilen petrolden sag11yordu.Btnyle degerlendirilecek
olursa
"egit
dagttim"
prensibinin nispeten etkin uygulandigt sylenebilir. Enerji
ve
petrol byme hiz1ndaki
byk
farkhliklar dikkate almdigmda, ambaigo sresince
Japonya'mn
kaybimn yzde 17, BirlegikDev-
letler'in
yzde 18, Bati Avrupa'mn
yzde
16
oldugu grlr. 1eriki gnlerde Federal Enerji Ida-
resi, Senato'nun
okuluslu
Yardimci Komisyonu iin
tahsissisteminin evvelce nasil yapildigim
gsteren geriye dngl resmi olmayan bir
inceleme
raporu
hazirlatti. Tm faktrler de
aynca
gze almdiktan
sonra
raporda
pu sonu
belittilmigti: "Petrol
arzmm
dgk oldugu bu
dnemde
diger herhangi bir
tahsis
plamnm
daha adil uygulanabilecegini dgnmek kamm1zca yanlig
olur." Ambargo
sresincegirketler
zaman zaman
"ok
zor ve
kaha olmayan kararlar almakiin
toplantiyaagnlmigti;
bu kararlar
normal
zamanin
gereklerinin
ok
tesine glden kararlar olu-
yordu." Raporda,
aynca
bagka bir
gey
daha
belirtilmigti. Sorumlular bundan byle benzer bir
g-
rev
stlenmeyi
kesinlikle
istemiyordu.
Fiyatlardan Olugan Yeni Bir Diinya
OPEC petrol
bakanlanmn Arallk 1973
sonu
Tahran'da bir
araya gellp
resmi fiyati
karara bagla-
mast, spot
piyasalarda
fiyatlann hararetle
tartigildigi
gnlere rastlar. Teklif edilen fiyatlar
OPEC
ktisadi Komisyonu'nun
Onerdigivaril bagma 23 dolarla SuudiArabistan'm nerdigi 8
dolar
ara-
smda degigiyordu. Suudi Arabistan birdenbire yapilacak astronomik bir fiyat
artigmm
depresyon-
la
son
bulmasmdan
ve
herkes
gibi
Suudi Arabistan'i da
etkilemesinden korkuyordu. Bu dgn-
ceyle Yamanisanayi
lkelerine
gunu
syledi: "Eger siz flyatlart indirirseniz,
biz
de indiririz."
Son
gnlerdeki
dY
alk
artirma fiyatlanmn
gerek
pazar
kogullanm yansitmadtgtm,
aikattirmano
daha
ok
politik zorlamayla
getirilen
ambargo ve
kisitlama
$1rasmda
yapilmig olmastndan kay-
naklandigini
savundu. Kral Faysal da ambargoya
"politik
karakter" verilmesinden
yanaydi. Am-
bargonun
para
ekmek iin
paravana
olarak kullamldigt
izleniminden kamiyordu. Yinede ihra-
catilann,
ceplerindeki
paranm
gelecekte
birka kat artabileceg hayaliyle
iinde
bulunduklari
rahatsiz durumu fazia
umursamayacaklanm dgnm olabilir.
lkelerarasmda
en
saldirgan olan
ve
szn
hi esirgemeyen
ran'di.tenihayet
Sah
iin,
byk
tutkularim
gerekleptirmede ihtlyact
olan ok byk
gelirleri elde etme
nrsati
dog-
mugtu. ranyeni resmi fiyat olarak 11,65dolar
istedi
ki bunun 7
dolan hkmet hissesi
olacak-
ti.
stedikleribu flyat
iin franlilarbir de gereke bulmuqtu. Fiyatm
arz ve
talep
dengesine
gre
degil,
"alternatif
enerji
kaynaklan masraf1"anlaminda
kullandiklan
"yeni
kavram'a"
gre ayar-
landigmi sylediler. Alternatif enerji kaynagi
-kmrden
ve
gist
petrolden elde edilen sivilar
ve
benzindir. Bunlann ekonomik
gekildelkanlmasi
iin
fiyatmyksek
tutulmasipartti
ve
bu onla-
nn
talep
edebilecegi
en
dgk flyatti-
en
azmdan
Sah
byle
sylyordu. zel
toplantilardaev-
586
resine gururla,
Arthur D.
Little'in Iraniin bu konuda
yaptigi
incelemeden
sz
edecekti. Arthur
D. Little kurallan bylece birok petrol girketince benimsenmigtir.
Su
inceleme
ashnda
titiz
bir
.
alimamn
rnyd,
ancak
son
derece konjonktreidi. Onca altematif
enerji
tesisi
iinde sade-
ce
tek birinin
ticari
anlamda
operasyon yapmasi
bunun gstergesidir. Su tek tesis
Gney Afri-
ka'daki
kismtill
kmr
tasfiye
projesiydi. Shell'in
Ortadogudampmam bu konuyu gyle zetle-
migtir: "Alternatif kaynak
istenen hacimde sadece ekonomikteoride mevcuttu,
gerekte ise
mevcut
degildi."
Evvelki petrol sikmtilarmda
oldugu
gibi bu defa da
pist
petrol mucizesi
ger-
ekte
bir kuru
grlt
olup ikmigti.
ok
etin
geen
birok
tartigmadansonra,
Tahran'da
toplanan
petrol bakanlanah'm yeni
tutumunu
benimsedi.
Yeni
petrol
flyati 11,65 dolar
olacakti. Bu,
tarihe
gegecek
ve
byk nem
taptyan
bir flyat
artiplydi.
Resmi fiyat 1970 yllinda 1,80 dolarken 197l'de
2,18 dolara, 1973
or-
tasinda
2,90 dolara, 1973 Ekimi'nde 5,12 dolara
ve gimdi
de 11,65 dolara firlamigti. Bu,
savag
bagladigmdan bu
yana
iki
kez fiyat
zammi
yapildigim skimde
ve gimdi
de arahkta-
zammin
drde katlanarak uygulandigini gstermigti. Ilan edilen yeni
resmi flyat
ilk defa "Arap Igigt"
admdaki bir petrol
trnde
uygulandt. OPEC'in teki ham petrol flyatlan da kaliteye,
(az
veya
ok
sulfrl olmasma) graviteye
ve
dev
pazarlaraulagtirma
masrafma gre saptandi.
Sah
yeni
fi-
yatin ran'daki
son
aik artirmada 17,04 egilimi gsteren flyata gre ok
daha
dgk
oldugunu
syleyecekti. Ayricabu flyatin
"merhamet"
ve
"cmertlik"
nedeniyle
saptanmig
bir flyat oldugu-
nu
da ifade
etmigti.
Aralik
ay1
sonunda Richard Nixon
Sah'a
zel
olarakok sert
bir
mektup gnderdi. Mek-
tupta
flyat zamlarmin neden oldugu
"istikrarsizlik"
ve
dnya
ekonomisi
iin
dogurabilecegi
"fe-
laket sorunlart" zetleyerek
bunlann
yeniden
gzdengeirilmesini
ve geri ekilmesini
istedi.
"Bu ok yksek flyat
zammi
petrol retiminin
yapay
olarak kisitlandigt
bir dnemde yapildigt
iin zellikle alalci
olmaktan
uzaktir" dedi.
Sah'in
yamti hem kisa hem de btnyle
dnsz-
d. BagkanNixon'a
gunu
sylyordu: "Bu enerji kaynagmm uluslararasi ekonominin refah
ve
is-
tikran
iin
ne
denli nemli oldugunun bilincindeyiz. Ancak
gunu
da biliyoruz ki, bizim
aimiz-
dan, bu
servet
kaynagi
otuz
yll
iinde bitmeye
mahkmdur."
Sah
kendisine yeni
bir rol
bulmugtu.
Bundan
byle dnya
petrolclgnde
ahlak
bilimcili-
gine
oynayacakti. Beyanat vererek gylebuyurmuqtu: "Petrol gerekte soylu bir
rndr.
Simdi-
ye
kadar petrol
ev
isitmada
hatta elektrik retiminde geligigzelkullanmakla hata ettik. Eu
pe-
kl kmrle de kolayca yapilabilirdLYer altmda binlerce
trilyon
ton
kmr varken bu soylu
rn niin, szgelimi 30 yll
iinde
tketelim?"
Sah'm
diger bir egilimi de dnya uygarligimn
ahlak bilimcisi
olmakti.
Sanayide geligmig
lkelere verecek
pek ok gd vardi. "Bu
lkeler
ucuz
petrole
dayanarak erigtikleri bag dndrc ilerleme
ve
daha da bag dndrc
servet
d-
neminin artik geride kaldlglnlbilmek zorundadir. Bundan byle kendilerine yeni enerji kaynak-
lari bulmalan gerekir. Giderek kemer
sikma
durumunda kalacaklar. Giderek varlikh ailelerin her
gnde bol
yiyecek
bulan,
arabah,
terristgibi
davranip
oraya
buraya bomba
atan ocuklari
ge-
ligmigendstri
dnyasmm bu ayricaliklarl
zerinde
durup bir kez daha dgnecekler. Daha ok
alioaya
mecbut
olacaklar... Babalanndan
o
kadar
bol
harltk
alan sizin ocuklarimz, kiz
ve
erkek, bir gn gelecek hayatlanm
kazanmak iin
aligmak
zorunda
olduklarmi anlayacaklar."
Onca
kithk
ve
byk
fiyat artiplanmn hkm srdg
o gnlerde
Sah'm
takmdigt
bu kendini
begenmiglik, aradan birka yll gegtikten
sonra,
dostlara
en
ok
ihtiya
duyacag1bir zamanda,
kendisine
pahahya mal olacakt1.
ttifakZorlamyor
Ambargo ekonomik kopullardan yararlanarak olugmuy
politik
bir olguydu
ve
birbirine
i ie bag-
h cephede
politik
aksiyonla kargilanmigti;israil
ile
Arap komqulan arasmda, Amerika
ile
mt-
587
I
i
i
I
I
I
tefikleriarasinda
ve BirlegikDevletlerbagta
olmak
zere sanayilegmig
lkelerle
Arap petrol ihra-
catilan
arasmda.
Birinci
cephede Kissinger'i bir faaliyetler kasirgasmm merkezi
olarak
grrz. Su konum-
da Kissinger
savagmyarattigi
yeni gereklerdenyararlanmlytir. Israilkendine olan gvenini
bir
hayli
yitirmig,
Araplar ise bagta Misir, kaybettikleri gvenin bir kismmi yeniden kazanmttt.
"Mekik diplomasisi" Kissinger'in yorulmak bilmez, dramatik, virtz performansimn kalite
gs-
tergesi
olmugtu. Yoluzerinde daima belirli birka
nokta
vardi, ki bunlar arasmda devamli
gidip
gellrdi.
Bunlardan biri 1974 Ocak ortasmda yapilan
Misir-lsrail
geici
bang antlagmaslysa digeri
de
mayis sonu gereklegen
Suriyedsrail
geici
barig
antlagmas1
olurdu. Uzlagmagrgmeleri
e-
tin,
belirsiz
ve
kogullara bagli olmugsada, drt
sene sonra
yapilan daha kapsamli bir
antlagmanm
temeliniatmigttr.
Btn bu
atigmalarda
Kissinger kendine,
hedeflerinin
ne
oldugunu bilen bir
ortak olarak Enver Sedat't semigti. Enver Sedat
savaga
her
geyden
evvel politik yenilik
yapmak
iin
soyunmuytu.
Savagbittikten
sonra
bu yenililderi gerekleptirmek iin iyi
bir firsat bulmug,
bunlan Amerikahlar'la birligi
yaparak gerekleptirmek istemigtir. Bunun nedeni
de, aika be-
yan
ettigt gibi, "Birle ik Devletler'in bu oyunda kartlann yzde 99'unu elinde
tutmastydi."
El-
bette ki Sedat bir politikactydi
ve
dinleyicilerini iyi
tamyordu.
Bu itibarla zel bir
toplantida
gun-
lan itiraf
etmigtir: "Aslmda
Birlegik
Devletlerkartlarm sadece yzde 60'im
tutuyor,
ancak ben
yzde
99 dersem bu kulaga daha hop
gelir."
Ayrica, bu
oran
yzde 66 bile olsayd1amalarmm
gereklegmesinde Amerika'ya yaslanmak iin Sedat'a yetecek kadar neden olugtururdu. Savagm
zerinden
daha bir aydan
az
bir
zaman
getiginde, Kahire'de yapilan bir
toplantidaSedatKissin-
ger'i hayrete dgrecek, artik bang giriimine haz1r oldugunu syleyecekti.
Su Kissinger'in kafa-
smda Sedat hakkmdaki
tm
kukulan
silmig,
onu
byk riskleri ggsleyerekOrtadogu'nunpsi-
kolojisini degigtirmeye
savagan
kigi konumuna getirmigtir.
Petrol
ambargosu
batill
ittifakta,
II. Dnya Sava
l'ndan
sonra
kuruldugundan bu
yana en
ciddi, 1956
Svey;krizinden bu
yana
ise
en
kt
"0zlmeye"
sebep olmutur. Iligkilerdaha
Ekim
Savagi'ndannce baslo altmdaydi. Ambargo baglaymca Avrupah mttefikler Fransa'nm
nderliginde, kendilerini
mmkn
oldugunca
abuk BirlegikDevletler'den soyutlamak, Araplar-
ca
daha
kabul edilebilir
konumlara
getirmek istediler
ve
bunun iin ellerinden geleni yaptilar.
Su girigimYamani'nin Cezayirli meslektagt egliginde Avrupa bagkentlerine yapt1gi
turla
bsb-
tn abuklaacakti.
Ugradiklan her durakta iki bakan Amerika'ya
ve
Amerika'mn Ortadogu
po-
litikasina
kargi gelmeleri, Araplar'i desteklemeleri iin Avrupahlar'a baski
yapti.
Bu arada Yamani
de kendine
zg
taktigini
kullanarak
bu abaya kattlimda bulunuyor, zr diler
gibi Avrupahla-
r'a "Araplar'in petrol kismtismmAvrupa'da neden oldugu sikintidan
dolay1
ok
zgnz"
diyor-
du. Ancak bu szlere ragmen, onlardan
ne
bekledigi
ok
aikti.
Avrupahlar yeni duruma
uyum
gstererek politikalanm degigtiripkendilerini BirlegikDev-
letler'den
ayirma
yollari
ararkenve
Arap lkeleri
ve
OPEC'le
"diyalog"
ve
"igbirligi"
pegindey-
ken, st dzey Amerikan brokratlan da kmay1ci bir
tavirla
Avrupal1lar'mOPEC'e kargi
yumu-
gak
davrandigLndan
ve yer
kapma
ve
dn
verme
telagi
iinde birbirlerine girdiklerinden sz et-
meye
baglamigti. Avrupahlar ise BirlegikDevletter'in petrol
ihracatilanna kargi
agin
derecede
ters
ve
kavgac1oldugunda
Israrliydi.
Avrupa
lkelerinin
bu
tutumu
birbirinden farkli dereceler-
de
gsterdigi
kugku
gtrmez.
Fransa
ve
ngilterekendilerini Amerika'dan
uzak gstermede
ve
reticilere kur yapmada
en
nde
gellyordu.
Almanlar ise
bu konuda Fransa
ve
ingiltere'nin
ar-
kastndadir. Hollanda
bunlann
tam
tersine, geleneksel ittifak
b3gLna
sadik kalmigtir. Avrupah-
lar'dan bazilari
ivedilikle
korumalari
gerekenmal varliklart
oldugunu
vurgulamiglardt. Fransa
DevletBagkamGeorges Pompidou szn sakinmadan Kissinger'e
"SizAraplar'a
tketiminizin
sadece onda
biri iin
muhtasmiz.
B z ise
tmtketimimiz
iin muhtaciz" diyecekti.
Avrupalilar'm
bu
tutumunda
hem kirgmlik hem de
piirseladalet
gelerinin rol vardir.
Fransizlar
uzun
sredir "Anglo-Amerikahlarca" haks17
yere
Ortadogu petrolnn ogundan
I
588
i
yoksun biralaldigi inancmdaydi. Bunu
zellikle
savag sonu
yillarda K1zil
Hat Anlagmasi
yrr-
lkten kalktigi
zaman
SuudiArabistan'da,
aynca
Amerikalilar,
CezayirSavagi'ndaFransa'nm ku-
yusunu
kazdigi
zaman
hissetmiglerdi.
Sonraarada, bir de,
1956Sveygkrizi vardt. Sveyg Ka-
nall konusunda, Nasir'la olan
atigmada,
Amerika'mn
pervasizca
Fransa
ve
ngiltere'nin otorite-
I
sini sarstigi, bylece ik
ulusu global rollerini yapmaktan alikoydugu
ve
Arap nasyonalizmini
1.
pohpobladigignlerin
zerinden
on yedi
yll gemigti. Yinede BagbakanEdward Heath zel ola-
I
rak
Amerikalilar'a zerine basarak
yle
demigtir: "Ben Sveygkonusunu
yeniden gndeme
ge-
tirmek
istemiyorum, fakat birok
ngiliz
iin
bu konu kapanmamigttr." Aslmda bu konu He-
ath'in kendisi iin de
kapanmamiL
O acili
Svey;
gnlerindeHeath daima Anthony
Eden'in
sadik
takipisi
olmuytu. 1973ylh
I(asim
ortalarmda Avrupa Konseyi Arap israil
anlagmazligmda
Arap grgn
destekleyen bir karar
1kardL
Arap brokratlarin
bazilan bununla da tatminol-
madt. Bunlardan biri ikanlan karan
pyletanimlamigti:
"Bu karar uzaktan gnderilen bir
Op-
cktr.
Bu
ok
iyi
ama
biz daha
sicak
ve
daha yakm bir
geyi
tercih
ederdik." Yine
de, Avrupa
.
Toplulugu'nun bu karan Araplar'm yrrlge koymaya aligtigidzenin lyi bir
Orneglsayilmally-
di. Ayrica,
arahk
kesintisine
gre Avrupalilar'a yapilacak
yzde 5'lik uygulamamn asklya almma-
si
iin de
yeterliydi.
Buna
ragmen, Avrupalilar'in
yaramazhk yapmamalarmi saglamak
ve
bunu
garantilemek
iin Arap liderler Avrupalilar'i
uyararak
"BirlegikDevletler'e
ve
Israil'ebaskly1"
durdurduklan
takdirde
petrol kesintisine gideceklerini syleyerek
onlan tehditetmigtir.
Avrupa Toplulugu'nda
ok gze
batan garip
bir durum dikkat
ekiyordu. Topluluk yele-
rinden
ogu
"dostlar"
listesinde olduklart halde, bunlardan
Hollanda hl
ambargo iindeydi.
tekiyeler
Hollanda'ya yapilan sevklyata abluka karari almig
olsaydi,
toplulugunuymalda y-
kml
oldugu
en
nemli ilke
--mallann
engelsiz ulagtinlma ilkesi- ihlal edilmig olacakti.
Ger-
ekte yapmak
istedikleri
de
tam
anlamiyla buydu. Bu durum Hollanda'nin devreye
girip
baskt
yoluyla, Avrupa'nm dogal
gaz ana
kaynaginin Hollanda'da oldugunu
ammsattigi gne kadar
bylece
devam etti. Hatirlatmada
Fransa'nm
toplam
gaz
ihtiyacmm yzde kirkinm,
Paris'in
ism-
ma ve
pigirme
ihtlyacininsa ogunun
ayni
kaynaktan saglandigi zellikle
belirtilmigti. Sonuta
tarallar
her ikisince kabul
edilen bir formlle anlagmaya vardilar. Formlegre AvrupaToplulu-
gu
yeleri arasmda
"ortak
uygulama" yapilacak
ve
Arap kaynakli olmayan
petroln
sevki ulusla-
rarasi girketleredevredilecekti.
Japonya'yagelince, kendisini Ortadogukrizinden olduka
uzaklagmiggren bu ulus
"dost
olmayanlar" listesine koyulmug olmaktan
tedirgindi.Japonpetrolnn yzde kirk drd
Arap
krfez
devletlerinden gelmekteydi
ve
Japonya, tm sanayilegmig
lkeler iinde
toplamenerji
kaynagt
olarak.petrole
en
bagimh olan
lkeydi.
Amerika yzde 46
oramnda
bagimli iken
Japon-
ya
yzde 77 oramnda bagimhydi. Ogne kadar
Japonya
iktisadi
geligmesiiin petrole
ok gve-
nilir
yakitgzyle bakmty
ve
petrol daima garanti grmgt.
Ancak
bu artik degigmigti.Yama-
ni bu konuda
Japonlar'a
Araplar'm yeni ihracat
politikasmi ok katiksiz olarak aiklad1
ve
gyle
dedi: "Eger bize hasim olursaniz petrol.alirsmiz ancak bu eskiden aldlglmzla
aym
miktarda
ola-
maz.
Eger bize dost olursaniz
eskiden
aldiginiz kadar petrol
altrsimz."
Petrol ambargosundan nce bile
Japon
hkmetinin
"kaynaklar
blm" Ve iq
evreleriJa-
ponya'mn
Ortadogu politikasinda reorganizasyon yapilmasmi istemeye baglamigtt.
D1;igleriBa-
kan
YardimcistFumihiko Togo'nun
szleriyle, fazia
ilerleme
kaydetmemiglerdi.
nk
"1973'ten
nce petrol sadece
paralari
oldugu
zaman
satm
alabilmiglerdi."Diger bir
sebep de
Ja-
ponya'nm, petrol
dogrudan
Ortadogu lkelerinden
alacakyerde genellikle uluslararasi girketler-
den almlyolmasiydi. Ambargo krizi
sona
erdikten
sonra
kaynaktaki hizip abas1
bsbtn
yogun-
lagmigt1.14 Kasim
tarihinde,
Kissinger'in
Japon
DigigleriBakani'mAmerika'yla bozugmamaya ik-
na
iin Tokyo'ya geldigi gn,
ip
evrelerininasik yzl liderleri BagbakanKakuei Tanaka
ile
zel
grgme yaparak, politikada kkl degigikligegidilmesi iin
"dogrudan
talepte"
bulunmasmi iste-
diler. Birka
gn
sonra
da Arap
ihracatilar Arap yanhsi beyanda
bulunan Avrupah lkeleri daha
589
l
i
I
fazla petrol
kesintisi yapmaktan mual
tuttugunu
bild rdi, ByleceAvrupali
lkeler
degigtfrmekte
olduklan politikamn bedeli olarak
somut
bir dl
almigti. Arada
geen zaman
iinde
Japon
hk-
met
ajanlan, gizli
grevle
apar topar
Ortadogu'ya gnderildi. Oradangnderdikleri raporda Arap-
.
lar'm
"tarafsizhgi"
yetersiz bulduklan, hedeflerine
ters
grdkleri
bildiriliyordu. Bunun zerine
Tokyo, 22 Kasim'da kendisi bir deme yaymlayarakArap
tutumunu
benimsedigini
ilan
etti.
Su beyanat
sava; sonu
dnemde,
Japonya'ntn
Amerika ile dig
iligkilerinin ilk
defa olarak
ciddi
gekilde zlmesi demekti. ABD-Japon
ittifakmm
Japon
dig politikasmin
ana temeli
oldu-
gu,
veya
olmuy oldugu dikkate almirsa bu hareketin asla hafife alinamayacagt apaikti.
Beyana-
tm
aiklanmasindan drt
gn sonra Japonya
hak ettigi
dl
aldi.
Arap
thracatilarJaponya'y1
arallk
ayi
petrol
kesintisinden muaf
tutmuglardi.
Yeni kabullendigi kaynak diplomasisi
geregl,
Tokyo hi gecikmeden,
yksek
dzey
temsilclierden
olugan bir heyeti ekonomik yardim, kredi-
ler, yeni projeler, ortaklaga tesisler,
ikili
anlagmalari
grgmek
iin Ortadogu'ya
gnderdi. Tahsis-
ler
ve
kesintiler yznden petrol
devleri
Japonya'ya
gemigteoldugu
kadar petrol veremeyecek-
ti.
Bunu
Japonlar'a
sylediler.
Eu nedenle Japonya'nm
kendilerine gvenmemesini
ve
petrol
gvenli olarak almak
in
bagka
araylglara ynelmesini istediler. Araplar'in israil'lediplomatik
ve
ekonomik
iligkisini
kesmesi
iin
Japonya'ya
yaptigt
onca
israra
karymJaponya
bunu reddetmigti.
DigigleriBakan Yardimcisi Togo'ya
gre
Israil'le
iligkisini kesme
abasi
gsteren
Japonlar
gimdi
eskiden beri bilinen salgin bir hastallktan,
"kafalanndaki
petrolden" mustariptiler.
Mttefiklerinin Arap
isteklerine boyun egmesine karym Amerika sanayilegmiglkeler
ara-
smda
koordineli
bir tepki olugmast iin aligmigtit Washington
are
olarak
ikili anlagmalarda,
ya-
ni devletten
devlete pazarlikta karar
kilmmasmdan
korkuyordu. Bu
zmnokdaha kati, s-
rekli politize edilmigbir petrol
pazarma
yol aacagi
inancmdaydl. Daha gimdiden bu yne degru
bir akim baglamigti. 1974 Ocak ayinda Middle East EconomicSurveygumangeti atacakti:
"ikili
Grgmeler. Bunu Herkes Yaplyor."Petrolcler politikacilarm
lkeye
petrol sokmak iin girigtik-
leri bu kogusturmay1gpheli gzlerle seyrediyordu. Shell'den bir petrolc, Frank McFadzean bir
olaya
tamk
olacak, grdg
manzara
kargismda
tarifsiz
hayrete
dgecekti. Kabinedeki
en
kidem-
li
bakanlardan ikisi, dgman kalesi kugatmig iki komutamn
duyabilecegi sevinle, ancak drt
hafta yetecek miktarda ham petrol ugruna, takas
anlaymasi
imzalamak iin melodram havasi
iinde
uagaatlaylp
Ortadogu'ya
umuytu.
Petrolclk
hakkmda
ogu
pek
az
bilglye
sahip
bir-
ok delegasyon, gizli ajan ve
politikaci dostu kitleler halinde Ortadogu'ya
akiyordu. Kissinger'e
gelince
o
bu ikili
ayarlamalann Arap-Israil
savagma
son
vermek
iin kendisinin gsterdigi uzlag-
tirma
abalarma glge
dgrmesinden, ikinci
plana atmasindan korkuyordu. Sanayi lkeleri
bu
karmagik yaklagimi srdrdg srece panik
ve
enformasyon noksanmdan kaynaklanan reka-
betli pazarhk,
ticari
zihniyet,
sauve
gui peut
(herkes
bagimn aresine
baksin) anlayigi
ok
daha
kt sonular
vermeye
mahkmdu.
BirlegikDevletler enerji konusunu tartigmak
iin
1974
Subatt'nda
Washington'da toplanti
yapilmasim teklifetmigti.
Petrol rekabetinin getirdigi
korkulan
dagitmak, ittifakta olugan yarala-
n
sarmak
ve
petroln batili mttefikler arasmda sonsuza
dek srp giden blc bir kaynak ha-
line gelmesini
nlemek istiyordu.
Ingiltere
bu konudaki grgn
"dostlar"
listesinde olmamn
kendisine fazla bir
gey
kazandirmadigm syleyerek
zetledi,
Dost
olduklart
halde
aym
flyat arti-
gina
tbi tutulmugtuve
bunun
iin Washington'un
grgne yrekten kat1hyordu, Gerek
qu-
dur ki, bir sredir Birlegik
Kralligm
siyasitutumu
dramatik
bir degigimgstermigti. Bunu
aikla-
mak iin, kmr madencileriyle Bagbakan Heath
atigmasi
yznden petrol siktntismm gerek-
te
oldugundan birka kat
fazla bytlerek gsterildigni
50ylemek
gerekir. Sonuta bu durum
sadece grevle sonulamp kalmamig, btn
boyutlanyla
tam
b r ekonomik
savaga
dngmgtr.
Enerji istasyonlarmda kmr yerine
kullamlacak
yeteri kadar petrol stoku
yoktu. lkeekonomi-
si 1947 kmr ktthgmdan beri hibir zaman
olmadigi
kadar fei iindeydi. Elektrik sik sik kesil-
digi iin petrolcler haftada sadece

gn allglyordu.
Evlerde kullanilan
sicak suda
bile
sikmti
590
ekiliyordu. yleki din adamlari
BBC'dekargismda
alle
fertlerinin
ayni
banyo kveti iinde
ay-
ni
suyla yikanmasmm ahlaki
ve
dini aidan
ne
derece
dogru
oldugunu
tartigir
olmugtu. Aym
banyo
suyunun
beraberce kullanimlyla mill gelire
katki
yapilacagi dgnlyordu.
Heathhk-
metinin
son
haftasmda ngiltere'yi
WashingtonEnerii Konferansi'nm destekleyici bir
katillmcisi
olarak grrz.
Japonlar'a
gelince, onlar sanayi lkelerinin
tek
bir
koordineli hareketiyle
tm
sorunlarm -
zlecegine inanmigtl.
Ayrica bir
Japon
brokratm
syledigt. gibi
"ABDpolitikasinda
var
olduguna
inandiklan
'kavgaci'
olma egilimini,
uygun
bir
ereve
bularak
bu
ereve
iinde
yumuatmaya"
aligmiglardir.
Almanlar da
okuluslu bir bazda
grgmeyegirmetaraflisiydi.
Fransizlar byle de-
gildi.
Onlar yeni bir yapilanmaya kendi
ailarmdan izin vermiyordu. Washington
toplantismda
gylebir
grndlerse
de kargit
tutum
izlediler
ve
itirazlarim
yksek sesle
dile
getirdiler.AgmDe
Gaulle'c olan Fransiz Digigleri
Bakani
Michel
Jobert
Avrupa Toplulugu'nun Washington
toplanti-
smda
yeleri
pu
act
szlerle selamlamigti: "Bonjourles
traitres"("Merhaba Hainler").
Bu
toplantida
Amerikah brokratlar kendine dgeni
yapmig, Amerika'nm
topyekngven-
lik iligkisinin
-ki
buna Avrupa'da Amerikan
askerlerinin bulundurulmas1 da dahildi-
enerji ko-
nsunda ikabilecek bir anlagmazlikyznden
tehlikeyegirebilecegini olduka kapsamli
gekilde
vurgulayarak aiklamigtir.
WashingtonEnerii
Konferanst'nakatilanlarin ogu, uluslararasi enerji
sorunlarmda
bir uzlagmaya
varmanm
ve
ortakpolitikalar
izlemenin
yararlari zerinde
grg
bir-
ligine vardilar. Bu
toplantida
"gelecekteki"
kriz iin
"ivedi-blgme
programi" adlyla yeni bir
program
yapilmasma
ve
Uluslararast Enerii Kurumu'nun kurulmasma karar
verilmigti. Kurum
programin uygulanmasindansorumlu olacak, daha da
nemlisi batill
lkelerin enerji politikalan-
ni
birbiriyle bagdagtirtp
paralel
duruma
getirecekti.IEA'dan
(Uluslararasi Enerji Kurumu) ikili
r-
gtlenmeleri nlemesi
ve
gerekpolitik gerekse
teknikaidan,
ortaklagatepkl
iin
uygun
bir
er-
eve
hazirlamast bekleniyordu. 1974yili
sona
ermeden
Paris'in
yegil
on altmci
blgesinde, Ikti-
sadi lgbirl gl
ve
Kalkmma Teykilatiek kararlyla, IEA'mnfaaliyete
gemesi kararlagttrildi. Buna ka-
tilmayitek
bir
lke,
-temel
endstri lkesi
Fransa-reddetmigti. Yenidenyapilanmayt istemeyen
Digigleri Bakani
Jobert,
IEA'nm
"machine
de
guerre" bir
sava;
aleti) oldugunu sylyordu.
Petrol Silahi K1nina Giriyor
Ambargo konusunda
herkesin
kafasinda
bir
soru
vardt
Ambargo
ne
zaman ve
nasil
sona
erecek-
ti?
Bunu hi kimse,
hatta Araplar bile bilmiyordu.
Son gnlerde
Arap-israil
anlagmazligmda bi-
raz
mesafe kat edildigi in
1973ylli Arahk
ayi
sonunda
Arap reticiler ambargoyu
biraz
gevget-
tiler.
Kissinger'in ocak
ay1
bagmda
yari
mstehzi
anlamda
toparladigi
gibi
"ambargo
giderek da-
ha
az yaramaz" olmugt Kral
FaysaPI
grmek iin
bizzat
iki
kez
SuudiArabistan'a gitmigtir. lk
gidiginde, kralligm sekin kipilerininsiyah
cppeler iinde, baglarmda beyaz
peruk, sittlan
duva-
ra
dayali
oturdugu grkemli salona
girerken belki
de, Nazi zulmnden kaip Amerika'ya
sigm-
ml;
bu Yahudi
gmen, nasil olup da kaderin
garip
bir oyunuyla gimdi Arabistan'da Amerikan
demokrasisini
temsilettigini
dgnmgtr.
Su
toplantidaKissinger konugmalarin
aligilmigmdi-
mda,
bambagka
bir
tarzda
yapildigma
tanikolacakti. Toplantida,
ortayere
yerleptirilmigmasada
Kraf
m
sag yanmda
oturan
Kissinger
unlari
syleyecekti: "Kral her
zaman,
ciddi konulara degi-
nirken bile
ok
yumuak bir
tonda
konuquyordu. Birokanlama gelebilen, farkli yorumlanabilen
benzetmelerle dolu konugmalar yapardi. Benimle konuqurken
tam
kargiyabakar,
zaman zaman
da gz.ucuyla beni szp bilmeceyi andiran konugmasmm
varmak istedigi noktayi, iletmek iste-
digi
mesa anladl
lmdan
emin
olmak
isterdi."
Konu
ne
olursa olsun, gerekten Faysal daima
byle konuqurdu. Yahudiler'in
ve
komnistlerin Ortadogu'yu ele
geirme
komplosundan sz
ederken de byle konuqurdu, ambargonun
sonulandirilmasinda
rastlanan kk politik
sorun-
lara deginirken de. Kral gerektiginde zr diler fakat
daima kesin
ve
dnsz davramrdi. Kendi-
591
I
sinin tek
bagina ambargoya
son
verecek gce sahip olmadigm1sylemigti. Petrol silahmm devre-
ye
sokulmasi
tm
Araplar'm ortak karanyla gereklegmigti.
Simdi
sona
erdirilmesi
de
yine
ortak
bir kararla gerekle
mellydi. "Benim
arkadaglara
gidip
-onlardan
bunu istemem
iin imknlara
sahip
olmam gerekir" demigti. Aynca kendi aisindan ok
nemli grdg bir part
da ileri
sr-
mg,
Kuds'n mutlaka islambir Arap kenti olmasinda
Israr
etmigti. "Aglama
duvarma
ne
ola-
cak?"
sorusuna
gyleyamt
vermigti: "Nasil
otsa
Yahudiler iin bagka bir yerde
baglarmi dayaylp
aglayacaklari
bir duvar
bulunabilirdi."
Ambargonun kaldmlabilecegini
gsteren ufak
igaretler
alan
Washington bu defa
ittifak iin
Enver
Sedat'a dnmgt. Ambargo uygulamasmda bag taraftar
ve
destekleyici
rol
oynayan
Se-
dat pimdi
ambargonun
kaldinlmasmin avukatligimyaplyordu. Sava;
gibi
ambargonun da
amac1-
na
ulagtigirnve
artik kaldinlmasi gerektigini sylyordu. Gerekten de
gncel
kopullar
altmda
ambargonun srdrlmesi Misir'm ikarlarmaters
d erdi
ve Sedatbunu tyi
anlamtytt. Birlegik
Devletler Ortadogu'da.barig tesisi yolunda ambargo silahmi kullanarak
ancak bu noktaya kadar
yryebilirdi
ve
daha iler ye
gitmesine
imkn
yoktu. Ayrica bir anlamda ekonomik
savag
olan
ambargonun devamli gndemde tutulmasi,uzun
vadede, Amerika'nm Suudi
Arabistan
ve
Ku-
veyt gibi lkelerle
olan
iligkilerini bu
ilkelerin
aleyhine zedeleyecekti. Son olarak
gunu
da belirt-
meliylz
ki, Watergate olsun veya
olmasin BirleikDevletler
gibi
bir sper gcnuzun
bir
sre
byle
bir konuma dayanmas1
beklenemezdi.
Ancak ellerindeki kozu baanyla
oynamig
olan Arap
ihracatilar
ambargoyu
masadan kal-
dirmakta acelec davranmlyordu.
Amerika'mn
iltifatlan
kargismda abuk
pes
etmig
grnmek is-
temiyorlardL
Ancak ambargo srdke
pazarda giderek
daha
ok
petrol biriktigini
ve
kisitlama-
mn
her
gn
biraz
daha
etkisizleptiginide grmezlikten
gelemezlerdi, Suudiler
Amerika'ya,
Suri-
ye
smirmda
bir
geyler
yapmadika,
en
azmdan Hafiz el-Essad'insessiz de olsa,
onaymi
almadik-
a,
ambargoya
son
verilemeyecegini
hissettirmigtl. Burada Hafiz Esad'm Misir
simrinda
kazandi-
gi
baan yznden Sedat'a ok
kizgm oldugunu
da
animsatmahyiz. Gerekteambargonun
kal-
dinhp
kaldirilmamast konusunda Esad'm veto hakki vardi. Sorunu kolaylagtirmak iin
Suudiler
araya
girdi
ve
Golan
Tepeleri'nde
anlagmamn saglanmasi
iin
Amerika-Suriye
grgmelerinin
kapisun ati.
Bylece 1974ylh Subat
ortasinda Faysal, Cezayir'de Sedat, Esad
ve
Cezayir Devlet
Bagkani'yla bir
araya
geldi. Toplantida Sedat dgncesini aika anlatarak, ambargonun yararli
olmaktan iktigim
ve
bundan byle
Arap ikarlan
iin zararli olabilecegini syledi. Amerikall-
lar'm yeni bir politik
realite yolunda liderlik yaptigim
ilave
etti. Faysal
Suriye-istail anlagmasi
yo-
lunda
Amerika'mn liderlik
yapttgi
byle bir
"yapic1
aba"oldugu
srece, ambargonun
sona
erdi-
rilmesini kabul edecegini bildirdi. Ancak
bunu izleyen
birka haftalik srede Esad agilmasi
g
bir pozisyonda grnmg,
bu da tekileri ambargonun
sona
ermesindenyana
olduklanni halka
aika
duyurmaktan ahkoymugtur. Ancak kendilerine gereken
uyan
yapilmigonlar
da bunu cid-
diye almiglardi.
Birlegik Devletler'in ban; abalan
ambargo kaldinlmadan devam
edemezdL So-
nunda
18 Mart
tarihinde
Arap petrol
bakanlan
ambargoyu kaldirma karan ald11ar. Suriye
ve
Lib-
ya
ekimser
kalmigtL
Yirmi yllhk bir konuoa srecindenve
baans1zlikla
biten
birka
atilimdan
sonra,
nihayet
petrol silahl baanyla kullamlmig
ve
kamuoyunu gerekten gerekli olduguna inandirmigt1.Etkisi
sadece
inandinct degil, ok da kapsamlt
ve
arpici,
kendinden
yana
olanlarin
bile
hayal edeme-
yecegi
kadar byk
olmugtu. Hem Ortadogu'nun hem de
tm
dnyanm
yzne
ve
jeopolitik
durumuna yeni bir grng vermigti. Dnya petrolnde
ve
retici-tketici iligkilerinde
transfor-
masyon
yapmig ve
ulu.slararasi
ekonomiyi
yeni
bagtan
yaratmigtl.
Ancak bu kilicin
kmina sokul-
ma
zamani
gelmigti. Tehditlerini
ise srdrecekti.
Mayis aymda
Kissinger
Suriye-israil anlagmasim
elde etmeyi
bagarmigti
ve
art1k
bang iglem-
lert baglamak zereydi. Haziran aymda Richard Nixon Isra l,Suriye
ve
Misir'a zlyaret gezisine
ikti. Ambargo artik
en
azindan BirlegikDevletler
iin, tarihe kanymigti (Hollanda'da hl
uygu
592
\
lanlyordu). BirlegikDevletler hakli olarak Ortadogu diplomasisinde bazi nemli
yenilikler isteye-
bilirdi. Ne var
ki Watergateskandali kendisini srekl
ammsatan
canh bir gerekti
ve aynca
Ni-
xon'un bu gezideki davramgi halkta buz gibi bir etki
yapmigt1.
Bir
gn,
Tel
Aviv'de srailkabine-
siyle
bir aradayken hi beklenmedik bir anda
terristlerle
nasil bag
edileceginibildigini sylemig-
ti.
Birdenbire oturdugu yerden firlayip
ayaga
kalkmig, elinde hayali bir makineli
tfek
varmig
gi-
bi
kabine yelerine
ateg
etmigti. Bunu yaparken Chicago
stili
bir de
"brrrr"
sesi
1karmigti.
Bu
hareket Israilliler'i gagkinadndrmg
ve
biraz
da dndrmgt.
Sam'da
Suriyeli Esad'la ko-
nugurken Nixon Esad'a
israilliler'in
tepe
taklakyuvarlamncaya kadar geri
itilmesi
gerektigini
sylemig
ve
bu fikri vurgulamak istercesine birtakim
acayip
jestleryapmtytt.
O
gnden
sonra
Esad Amerikalilar'la
yaptigt her
toplantida
bu
olayianlatacak, Nixon'un gsterisini mutlaka ha-
tirlatmaktazen gsterecekti.
Yinede Nixon Mistr'da hayatinin
en
ganli anlarim
yagayacakti. Ognleri
tarif
iin
"tam
bir
zaferdi" demek yanlig olmaz. Cogku dolu milyonlarca Mistrli
onu
alkiglamig,
ilgincatezahrat
yapmigti.
Ne
var
ki bu
onun
grecegi
en son tezahratti.
Bazilari sonradan bu olayi alay konusu
yapmigtir.
BuRigileregre
orasi
Abdl Nasir'm lkesiydi
ve
Abdl
Nasir kitleleri
coyturup
Bati
emperyalizmine
ve
zellikle de Amerika'ya lanet ettirmede
gayet
ustaydL
Evet, Nixon Misir'da
itibar
grmgt,
ancak bundan hyle
kendi
lkesi
olan Amerika'da itibar
grmeyecek, halki
onu
dosta degil, dgmanca duygularla
kargilayacaktL
BagkanhglninSon aylarmda kendi
yurdunda
kendi
yurttagmdan gelen
bu
act,
dgmanca
duygular Kahire sokaklannda
yaadigt
onca
heyecan
ve
cokulu andan
sonra
byk bir
tezattL
Misirl11ar
onu
byle kargilamakla
Sedat'mMisir resto-
rasyonunu ve
Misir'm
son
yillarda bir hayli sarsilmigolan prestilinin
lade edilipiniktlamak iste-
migti..Nixon'u ise
ambargonun
sona
ermesi
ve
idatesinin
baanlr
olugu
dolayislyla
kutlamiglardi.
Ne
var
ki
o
bunun keyfine
varacak bir ruh halinde degildi. Yolculuk
strasmda
saghgi bozuktu, fi-
libit olan bacagt
gigmigti. Su yzden bogkalan
zamanmm ogunu
Oval
Ofisi'ndeki kendini
su-
layan
teyp
bantlarmi dinlemelde
geiriyordu. Bu bantlar
sonunda
onu
istifaya zorlamigtir,
i
|
|
I
I
593
31
OPEC imparatorlugu
nsanyagammda zamanlar
deggir,
imparatorluklar dogar
ve
batar. Viyana'nin Karl Lueger Ring
semtinde,
zemin
katmda kk bir kitapi dkkm
olan modern ofis
binasma
geleneklere
uya-
rak
iinde
oturan
nemli
kiracmm
adt
verilmigti: "Texaco Building." Ancak 1970'lerde bagka
bir
kiracimn gelmig olmasi nedeniyle bu
isim
degqti
ve
ani bir kararla
"The
OPEC
Building"
(Opec
Binasi)
oldu.
Bu degigiklik
ok kapsamli global
bir
ayaklanmamn
sembo1dr
ve
petrol
ih-
ra
eden
lkelerin uluslararasi
girketlerin
nceden iggal
ettigi
yerlere
ne
kadar ani
ve
el abuklu-
guyla
yerlegligini
gsterir.
.
Gerek gudor ki, OPEC
Viyana'ya sadece bir tercih
sonucu
gelmigti. Kurulugun
ilk
gnle-
rinde
olisini
Cenevre'de
kurmuy
oraya.yerlesmigti. Ancak isvireOPEC'inniyetinin ciddiyetin-
den gphe
ettigi, hatta nemine
de inanmadigi iin uluslararasi bir rgte
tanmmasi
gereken
diplomatik staty vermeyi reddetmigti. Avusturyalilar ise uluslararasi prestij
kazanmak istiyor-
du
ve ne
kadar kazamrsa onunla yetinmeye
de
hazirlardL
Aynca lojman da veriyordu. Bu
ne-
denle Avusturya'mn uluslararasi hava baglantilan isvire'ninkikadar iyi
olmadigi
halde OPEC
1965 ylhnda
Viyana'ya
tagmmigt1.
OPEC'in
Viyana'da Texaco Building'deki lojmamni
grenler
bu biraz estarengiz
ve
garip
tegkilata ilk
gnlerde
ne
kadar
az
nem verildigini
hemen kolayca
anlayabilirdi. Ilkkurulug gnlerinde
o
kadar patirti
ve
grltye
sebep
olan
bu
tegkilatne
yazik
ki losa zamanda hedefinden
sapmtyti. -OPEC
baglang1ta ihracatilarm kaynaklari zerinde
"hkmranlik"
kurmak hedef
ve
saviyla
kurulmuy
bir
teykilattir.-
Ancak bunlarin
hepsi 1970'lerin
ortasmda
degigmigti. Uluslararasi
dzen
tepetaklak
ol-
mugtu.
OPEC
yeleri
bazen pohpohlanmig, gklere ikarilmig,
bazen de svlp sayilaraklanet-
lenmigti. Btn bunlar
iin kugkusuz
ortada geerli nedenler mevcuttu.
Her
geyden
nce petrol
fiyatlan oldugu gibi dnya
ticaretine
baghydi ve
artik petrol flyatml kontrol
edenlere
halk
global
ekonominin
yeni efendileri gzyle
baklyordu.
1970'li
ytllarm ortasmda OPEC yeligi kavrami
artik
tamamen,
Sovyetler
Birlig
hari, dnya-petrol
ihracatilari kavramtyla zdeglegmigti.Enf-
lasyon
veya
kitlik olup
olmayacagi
karanm da
artik OPECyeleri verlyordu. Onlar dnyamn
ye-
ni
bankerleri
olmutu. Yeni bir uluslararasi ekonomik dzen
kurma
pegindeydiler.
Bu,
kiralan
tketiciden
alip reticiye
veren
bir
dzenin ok daha tesine giden, gerek
ekonomik gerekse
politik gce
toptan el degigtirten,
bu
gctketiciden
allp reticiye
geiren bir dzen olmallydi.
Bunu yapmalda
geligmekte
olan
dnyanm geri kalan yerleri
iin lyi bir model olugturacaklan
inancmdaydilar. OPEC
yeleri bylece dnyanm
en
gl
lkelerinden
bazilarmda,
bu lkelerin
dig politikasi ve
hatta zerkligi konusunda
son
sz syleyecekti. O gnlerde OPEC
Genel Sek-
reteri olan kigi,
ileride
geriye bakip 1974-1978
arasl
ylllan animsarken
o
ytllann "OPEC'in
Altm
agt"
oldugunu sylemigtir.
Ancak yukanda agiklanan gerelderi lyi
bilenlerin
Genel Sekreter'in
bu
szne hayret etmemesi gerekir.
Sunu
da belirtmeliyiz ki amlanni
toplaylp
bu gekilde
ifade etmesinde
nostaljinin
de rol
var-
di. Hi
gphe
yok
OPEC
lkeleri
1970'll yillann ortasmda
kendi kaynaklan
zerinde
tam kontrol
594
sahibiydi
ve
bunu bagarmigt1. Artik onlarm
petrolne kimin sahip
iktigL
gtbiproblemlerortadan
kalkmigti.
Ancak unutmamak
gerekir
ki
o
yillar
aci atigmalannegemen.oldugu ydlardi. Aynca
sadece tketicilerarasmda
degil
OPEC'in
kendi
bnyesinde, ok degerli bir kaynak
olan
petroln
flyati zerinde
ekigmeler
olmustur.
Nitekim bu faktr,
"fiyat"
sorununa
kendi bagina
sonon
yllm
ekonomik politikalarma
ve
uluslararast siyasetlere hkmetmeyi bagarmigtir.
Petrol
ve
Dnya Ekonomisi
Arap petrol ambargosunun ategledigi flyat artigt,
fiyatlann drde katlanmasi
ve aynca,
ihracati-
larm bu fiyatlan saptamada
tm
kontrol kendi ellerine alma iddiasi
dnyanm her kpesindeki
ekonomilerde
ok
byk
degigiklikler dogurmuytu. Petrol ihracatilannm petrolden
elde
ettigi
toplam
gelir de bu arada 1972'de23 milyar dolarken 1977'de 140 milyar
dolara
ykseldi.
Mali
aidan hracatilar ok
byk kazan sahibi olmug, astronomik
paralar kazanmigt1.
Eu kadar
ok
parayi
sarf
edemeyecekleri korkusu dnyanm
bankerleri
ve
iktisadi
politikayapimcilan olan kipi-
lerde ciddi znt yaratiyordu. Kamlarina
gre,
banka hesaplannda igletilmeden
bekleyen
onca
milyar harcanmamig dolar bir gn dnya ekonomisinde
tehlikelidaralmalar
ve yer
degigtirmele-
re
neden
olabilirdi.
Ancak
zlmeleri
yersizdi,
nk birdenbire
servet sahibi olan
ve
hayal
bile edemeyecek-
leri
zenginlige kavugan bu ihracatar,
ok gemeden gz
kamagtirict bir harcama
programi
zerinde
anlagmiglardt
Bu
program sanayllegme, hizmetler,
ihtlyalar,
lks
yaam,
silahlar,
sa-
vurganlik
ve
politik
rme gibi
konulan kapsar. Harcamalardaki
agirt
savurganhk ok
geme-
den limanlan kapasitenin
ok
stnde,
sayllamayacak kadar ok
yk
gemislyle doldurdu. Ba-
zen
bu
gemilerin
bogaltma iin limanda haftalarca
bekledigi olurdu, Her
trl mal
ve
hizmet
satan tccar
ve
satici ok
gemeden sanayi
lkelerini
terk
edip petrol ihra
eden
lkelere kog-
tular.
Tikhm
tikhm
dolu otellerde oda bulmak iin birbirleriyle yangtilar
ve
birbirilerini
dirsek-
leyip byk devlet brokratlanmn bekleme odalarma daldilar. Petrol reticileri iin artik her
ey satia a1kti,
her
yey
satm
ahnabilirdi
ve
onlarda gimdi her istediklerini
alabilecek kadar ok
para
vardi.
Alim
satim
iglemleri
bagli bagina bir i; olmutu. 1973 yllmdaki petrol kesintisi Bati'nin
sa-
nayilegmig
lkeleri iin, bu lkeler
Ortadogupetrolne bagimli
olduklanndan, byk
darbe
ol-
mugtu.
Simdi
bu
lkeler
gvenceli
olarak
petrol igine
girmek
istiyorlard1. Bu onlar iin birinci
derece nem
taglyan
stratejik
bir konu
almugtu. Eu itibarla zellikle
silah
satm
almak istlyorlar-
dL
Bekledikleri gvenceyi byle elde edecekleri
ve
nfuzlanm artiracaklart kamsmdaydilar. 80l-
gedeki diger
lkeler de bu konuda onlar kadar hevesliydi. 1973 olaylar1
blgenin
ne
kadar
istik-
rarsiz,
oynak yapili oldugunu gstermigti.
80lgesel
ve
milli rekabetler
ok
derin
ve
kkl,
tutku-
lar
ve
beklentiler ise ok bykt. Aynca
iki byk
sper g
o
gnlerdetm
Ortadogu'da nk-
leer
alarm
yapmig, teyakkuza
gemigtL
1973
sonunun
hayhuylu gnler nde
satm
almmak istenen
tek
gey
silah
degildi.
Tketim
malmdan
telefonsistemine
kadar het
gey
satm
ahmyordu. Datsun pikap
ve
kamyonlannm Suudi
Arabistan'da
tanitilipogalmasi
zamanin
bir
gstergesi sayllabilir.Nissan'm bir yneticisi Datsun
pikaplan iin "Develeri barmdirmak ok pahahya mal oluyor. Datsun pikabi daha
ucuza
geliyor"
diyecekti. Aslmda 1970'lerde Suudi Arabistan'da bit Datsun 3100 dolara satthrken, bir devenin
satigyeri fiyati sadece 760 dolardi. Ancak
o
gnlerde
bir
galon petroln
on
iki
centten satildigt,
devenin ise yrrken besin
tkettigidikkate ahmrsa Datsun'un deveden daha
ucuza geldigini
kabuletmek gerekir. Nissan'll yneticinin syledigi sz
hemen
bir
gece
iinde Datsun'u
Suudi
Arabistan'da
gnn bir numarah
aract yapti
ve
koyunculukla hayatini
kazanan Bedeviler'in
en
ragbet edip sevdikleri
ara
oldu. Bu arada bir vakitler Bedeviler'in atalarmm ibni
Suud
ordula-
nnda savagtigini
ve
savaglara deve stnde katildiklanm
ammsatmakta
yarar
vardir.
Kisaca sy-
595
lemek gerekirse petrol ihra eden lkelerin savurganhgl bagim almt; dolu dizgin
giden
enflas-
yonta bir arada, mal
birikimlerin
yakmda
tkenecegine
igaret ediyordu.
Ve
gerekten
de
ban-
kerlerin
ilk
gnlerdeki
korkularma
ragmen
tamamen
tkenmigtir. 1974'te, OPEC'in demeler
dengesinde mal, hizmet
"grnmez
masraflar"
yatinm
geliri olarak 67
trilyon
dolar
fazla
para
vardl. 1978
yllinagelene
kadar bu fazla
para
2 milyar dolarlik aiga dnst.
Bat1'mnsanayi kesimindeki gelimig
lkeler
bunu aniden firlayan petrol
fiyatlarinm
sebep
oldugu
byk
yer
degigtirmelere bagladilar. Petrolden alman kira bedelleri ihracatilann kasala-
rma
aklyordu
ve
bu batil11ann
satin
alma gcn de byk oranda azaltiyordu. Su satin alma
gc
ileride
"OPECvergisi"
olarak
tanmmigtir.
Bu
"verginin"
empoze
edilip yrrlge koyulma-
si
sanayi lkelerinde derin yaralar amltir.ABD'nin
gayri
safi milli hasilasi 1973-1975arasmda
yzde 6 azalmig,
ipsizlik
de
ikiye
katlanarak yzde
9
olmugtu.
Japon
gayri safi milli
hasilasi da
1974'te IL Dnya Savagi'ndan bu
yana
ilk
defa olarak
dgmgt.
Bu dggkargisoda
Japonlar
ekonomik mucizelerinin tarihe kanacagmdan yakimrken Tokyo'daki ciddi
Japon
grenciler b-
yklerine kattlmadi. Gsterilerde
"gayri
sati
milli hasilaya lanet"
yaygaralarina
son
verip kendile-
rini
canla
bagla
aligmaya
adadilar.
ok
aligmaktayeni bir erdem buldular
ve
mr boyu ahya-
caklarma dair kendilerine sz
verdiler.
Bunlar olugurken flyat artiplari zaten
bozuk
olan ekono-
milerde
tam
bir enflasyon goku yaratmigth 1976'da sanayi
dnyast
yeniden ekonomik byme-
ye getiyse
de artik enflasyon
Bati'mn bnyesine kkl
olarak yerlegmigti. Bundan
byle
mo-
dern
agm
zlmesi
imknsiz bir
sorunu
olacaga
benziyordu.
Fiyat artiplarmdan olumsuz olarak
en
fazla etkilenen
grup
geligmekte
olan
lkelerden
Tanri'nm petrol bahgetmedigi
lkelerdi'.
1970'lerde
yaganan
fiyat
goku
ekonomik
geligmeye
vurulan nzararli
ve
en
tahrip edici darbedir. Enflasyon
goklan
geligmekte
olan
lkelerin
sade-
ce
geri
kalmasma
neden olmamig,
demeler
dengesini de bozmuy
ve byme
hizlano
ya ge-
ciktirmig
ya
da btnyle-durdurmuytur. Bu
lkeler
dnya ticaret
ve
yatirim k1sitlanmasindan
da
zarar
grmgtr. Bazilan
tek arenin
borlanma
olduguna
inandi
ve
sonuta
OPEC'e ait
fazla
paramn
ogu yeniden
"dng"
yapip
banka sistemi araciliglyla
geligmekte
olan
lkelere
aktarildi.
Bylece bu lkeler
petrol kriziyle bag etmenin tek
yolunun
ancak borlanmayla
mmkn
oklugunu anlamly oldular. Ancak mutlaka yeni bir
kategorinin;
geligmekte
olan
lke-
lerden
alt dzeyde olanlan, nakavt edilerek sirt
st
yere
serilenleri, sefalet dzeyleri dayanil-
maz
hale
gelmig
lkeleri
kapsaylp
koruyacak bir
"drdnc
dnya" kategorisinin yaratilmasi
gerekiyordu.
Geligmekte olan
lkelerin
bagedilmesi ok g yeni sorunlan petrol
ihracatilanm
gln,
biraz da rahatsiz bir konuma sokmugtu. Neticede onlar da geligmekte olan
lkeydi
ve
buna rag-
men
"Gney'in",geligmekte
olan dnyanm
kurtaricthgim
yap1yor,
onlann Kuzey
lkeleri,
sana-
yilegmig
lkeler
tarafmdan
"iletilmeye"
son
verme abalannda
onlan destekler grnyordu.
Sylediklerine gre amalan
zenginliklerin global
bir
yer
degigtirmeyle Kuzey'den almip G-
ney'e
aktanlmastydi. tekigeligmekte olan lkeler de baglangttaonlan yksek sesle
destekledi
ve
baansmdan
dolayl
OPEC'i kutlayarak gr birliginde olduklanni
ilan
ettiler. te
o
gnler
"yeni
uluslararasi dzen" sznn
en
fazla
tartigildigt
gnlerdir. Ancak OPEC'inilan
ettigi
yeni
flyatlar
geligmekte
olan dnyamn
geri
kalan kesimlerinde byk bir engel olarak
ortaya
1kt1.
Bazi petrol
ihracatilari
teki geligmekte
olan
lkelere
yardim iin onlara
gerekirse
bor petrol
vermek
istemig
ve
bunun iin
program
yapmiglardi. Ihracatilannbir
amac1
bunu saglamak ol-
mugsa
da asil amalan bagkayd1.Geliginly
lkelerle
geligmekte olan
lkeler
arasmda
genig
bir
"Kuzey-Gney"diyalogu kurulmasmi, petrol
fiyatlanmn diger kalkmma
maddelerine
baglanma-
smi
istiyorlard1. Btn bunlardaki asil
ve
nihai
hedet
servetin
tm
dnyada
yeni bir dagitim
sis-
temine
baglanmasiydt
Uluslararasi Ekonomik igbirligi Konferansi, 1977de Paris'te
toplanmig,
gndemine Kuzey-
Gney diyalogunu
almigti. Konferansa katilan endstri
lkelerinden
bazilan
katilimlanmn
sonu-
596
cunda petrole
girig
hakki kazanacaklanm mit etmiglerdir.
Eu konferansta
petrol
ambargosu
si-
rasmda Kissinger'in liderligine duydugu
fkeyi
hl yenememig olan,
aynca
Amerika'nm Orta-
dogu'daki konumuna da
uzun
zamandir
gtpta
etmekte olan Fransa diyalogun ancak Amerikan
politikasma bir
alternatif
olarak
kabul edilebilecegini
savundu. Diger
lkelerse
daha sogukkanli
davranarak bunun ithalat11arla ihracatilar
arasmdaki atigmayiyumugatacagmi
ve
daha yksek
fiyatlarla
arada
bir denge kuracagtm
savundular. Eu diyalog
byk
abalarla
iki
yll devam ettiyse
de
sonuta
bir
gey
elde edilemedi. Katihocilar her konuda hatta
tek
bir
bildiride bile
anlaami-
yordu. Geligmekteolan
lkelerin
geri
kalan
kismi bu konferansla, Fransizlar'm nutuk
atma
yete-
negini
degilse de bagka bir
geyi
grenmig
oldular. Endstri dnyasmda onlarm mal
ve
rnlerine
kargi pazarlar perian durumdaydi.
Suudiler
ah'a
Kar1Geliyor
1970'li yillarin ortasinda OPECtek
bagma
en
st uluslararasi
odak noktasi oldu. Tm dnyanin
gz OPEC
toplantilarma,
OPEC'in dramatik,
tantanali
ve
grltl havasma evrildi. Dnya
ekonomisine
ne
olacagtm merak eden
kigiler,
otelin lobisine gitmekte olan bir
bakani yakalaylp
bu konuda
birka kelime koparmak iin
var
gleriyle aba gsterdi. OPEC
ortaya iktigindan
beri petrol
hakkmda
yapilan
onca
konugma,
"diferansiyeller", "mevsimlik
oynamalar"
ve
"yate
nmlar" artik
hkmet yeleri,
gazeteciler
ve
mali speklatrler iin konugulan bagkonu olmuy
tu.
Bu sre
iinde
OPEC'e
"kartel"
denmigse de, gerekte kartel
degildi. Exxon
Sirketi
eski ko-
ordinatr Howard Page de 1975'te
aym
gzlemde
bulunmuy
ve
gunlansylemigtir: "OPEC'e
bir
kulp
veya
dernek diyebilirsiniz, fakat szcg dogru
gekilde
kullanmak
gerekitsekartel di-
yemezsiniz." Howard Page, daha
sonra
bu konudaki
savim
kanitlamak iin Funk
&Wagnall sz-
lgnde kartel kelimesine bakmig,
qu tammlamayi grmgt:.
"Kartel, bir malm fiyatrii
ve
verimi-
ni
dzenlemek
iin bir
araya
gelmig
bir reticiler
toplulugudur."
Evet, kartel szlkte byle
ta-
mmlanmigtL
OPEC de kugkusuz fiyatlan
tespite
ahylyordu, ancak verimi
degil
sadece fiyatlan.
Hi degllse
o
gn iin ortada saptanmig herhangi bir kota
veya
retim
dzeyi yoktu. Pazar karte-
lin degil
"biraz
da yasadi1"bir oligopoln egemenligi altmdaydt (Oligopol: Belirli bir rnn
miktar
ve
fiyatmmbirbiriyle rekabet eden
birka
saticmm tekelinde
olmast) Szn ettigimiz
bu
dnemde
ihracat11arm
ogu
tam
kapasiteyle retim
yapmigtir.
Bunun
tek
istisnas1fiyattaki he-
deflerini
gereklegtirme
pesinde olan
ve
retimini
buna gre ayarlayan
SuudiArabistan'dir.
Petroldeki
flyat artilarma gsterilen eleptiriyeihracatilar genellikle
60yle
yamt
veriyordu:
Endstri lkelerindeki
tketicilerinvaril
bagma demekte
oldugu flyat dgrlecek olursa batill
devletler bunu
vergi olarak fazlasiylaallrdi
ve
bunun miktan
OPEClkelerinin
satigtan
aldigt fi-
yatin
stnde
olurdu. Bati Avrupa
gemigte
uzun
bir benzin vergisi dnemi yagamigtt
ve
gimdi
de
durum buydu. Szgelimi 1975'te Bati Avrupali bir
tketicininpetrol
rnleri iin dedigi fi-
yatm ortalama yzde
45'i hkmetine
giderken, yzde 35'i de OPEC'in koydugu flyat zerin-
den hesaplanirdi.
Ceri kalan yzde 20 ise
ulagim, rafineri,
aract
marji
ve
benzeri masraflara gi-
derdi. Aynt
geyin
Birle ik
Devletler'de
tamamenayni
geerlilikte uygulandigi sylenemez. Su
lkede vergi olarak daha
az,
yzde 18 alimrken, OPECihracati
payi
olarak daha
ok,
yzde 50
alirdL
Japonya'da
hkmet
payi
yzde 28, OPEC
payi
yzde 45'ti. Yzdelerin blnme
igi nasil
yapt11tsayapilsm OPEC'in sorulanna
tketici
lkeler daima
aym
yamti
vererek, kendi smirlari
iinde yaptiklan
uygulamaya, yurttaglanm
vergilendirmeye OPEC'in kanamayacagini,
aynca
makro
ekonomik
sonularmm da
"OPEC
vergilendirme
sisteminden" ok farkli oldugunu syl-
yordu.
Asil nemli
olan ise yakm gelecekte olup
bitenlerdi. 1974-1978 arasmda
tketici
lkelerin
bag kaygisi bir
tek
konuda dgmlendi. Acaba petroln fiyati
artmakta devam edecek miydi,
yoksa
olduka sabit tutularak enflasyonla agmacak miydi? Bu
sorunun
yaniti,
diger
faktrlerle
597
beraber iktisadi
byme
veya
gerilemeye, istihdam
ve
enflasyona
ve
dnyanm
drt bir yanmda-
ki milyarlarca dolarhk petrol akimmm seyrine bagllydi. OPEC'in
"radikaller"
ile
"ihmhlar"
ara-
smda
blndg konusunda
genel
bir kam mevcuttu. Ancak
ayni
konu gerekte Ortadogu'nun
en
byk iki reticisi olan Suudi Arabistan
ve
Iran iin de
geerliydi.Su
ikisi daha 1960'larda
en
ok
hangisinin petrol retecegi konusunda birbirine rakipti.
Simdi
de iki ulus fiyat
ve
ncelik
iin mcadeledeydi.
Sah
a1smdansa,Aralik 1973flyat
artigt
byk bir
zafer ve.zellikle de kendi kipisel zaferi
sayilmigtl. Bu
tarihten
baglayarakzlemini ektigtbyk
an ve
firsatm
geldigini hissetmigti. Ar-
tik
nnde bitip
tkenmeyecekmiggibigelensonsuz
zenginlikler
onu
bekliyordu. lahibir kuv-
vet
sanki
ona
"Iran'm Byk Uygarligi" dedigi
tutkusunugerekleptirme
ve
iran'indag gibi b-
yk i sorunlarini zme hrsati vermigti. 1970'liylllarm ortasmda Prenses' n
Sah
iin
pylesy-
ledigi hatirlardadir: "Egimin hayatta
sevdigi pek
az geyden
biri
umak, araba kullanmak, gemi
kullanmak yani kisaca
hiz'dir!"
Gerekten de
Sah
bu hiz
tutkusunuiran'1yirmi
birinci
yzylla
yetigtirme atiliminda
tm
lkesinde
uygularnigtir. Byleyapmakla bu hizm sebep oldugu kirgin-
hklari giderebilecegl midindeydi.
Kendisinin
modernlegme
saplantismi paylagmayanlarm pig-
manlik
ve
mutsuzluk duygulanm da giderecekti.
Sah'm
savina gre
Iranmutlaka dnyamn
sa-
nayide
en
ileri
gitmig
beginci
gc, yeni
bir Bati Almanya, ikinci
bir
Japonya
olacakti. "Irandn-
yarun en saygm
lkelerinden biri olacaktir" diye sik sik vnrd.
lkeyepetrolden dag gibi
para
akarken
Sah
kendisini
tutkularmave
hayallerinin
akigma
kaptirmigtt. Imparatorolugunun
getirdigi
fantezilerin de
esiri olmogtu.
Artik
gah'a
kargi
gelme-
ye,
ihtiyath
olmasmi
istemeye kt haber
postaaligi
yapmaya
kim cret edebilirdi ki? Fiyat artig-
lanna
ynelik
eleptirilere alayc1gekilde yamt v'eriyor,duymazliktan
gelipkonu digt edlyordu. Fi-
yatlann daha da ykseltilmesini Bat1'daki enflasyona bagliyor,daha yksek flyatlarm enflasyonu
bsbtn krkleyebilecegi fikrini kabul etmiyordu.
Amerikan Bykelisi'ne gylededigt hatir-
lardadir: "Sanayide ilerl lkelerin siyasi
ve
ekonomik baslo taktikleriyle
durumu
idare
ettigi
gn-
ler
oktan
geride
kaldt.
Sunu
lyi bilmenizi isterim ki,
Sah
petrol fiyatlan iin digardan
gelecek
basklya
asla boyun egmeyecektir." Aynca,
Sah'm
ifadesine
gre,
kompularma
k1yaslafran'inpet-
rol rezervleri
daha
azdi.
Bu, fiyatlan
onlardan
daha
sonra
degil
daha nce
ikarmasi
iin lyi bir
nedendi. Unutmamak gerekirdi ki
"sona"
kalacak olsa belki de bu
rezervler
tkenmigolurdu.
Sonra,
ne
de olsa,
Sah'mgururu
da dgnlmeliydL
Gemigteki
tm
apagllanmalar geride
bira-
kilmah, durum
tersine
dndrlmeliydi.
1975'te gylesylemigtir: "Belki benim Amerikahlar'm
elinde bir oyuncak oldugumu dgnm olanlar
-veya hl dgnenler-
vardir. Dyuncak olma-
yi
niin kabul edeyim ki? Bizi daha gl kilan nedenlerimiz
var,
o
halde
neden bir bagkasom
tutsagi
olahm?"
Sah
flyat
artigt
konusunda
giderek
daha
ok baskt
yaplyor,
her
baski
yapigta
da Krfez'deki
kompulanyla
ters
dgp atiplyordu. rnegnSuudi Arabistan hibir
zaman 1973 fiyat
artigt
bo-
yutunu onaylamamtttr. Bu artigm
agirl
byk
ve
kendi konumu iintehlikeliolduguna
inanmig
tir.
Ayrica doguracagi
ekonomik sonulardan da korkmuytu.
Suudi Arabistan
o gne
kadar
OPEC zerinde
tam
kontrol sahiblydi
ve
petrol konusunda
en
temel
kararlarda da etkindi. Bu
krallign
devam1
ve
geleceg
iin yagamsal nemdeydi.
Simdi,
fran'm
tutumu
yznden Suudi
Arabistan bu kontrolleri
yitirmekte
oldugunu grmg
ve
telaglanmigtl.
Petrol fiyatlarmda
daha
fazla
artig
enflasyona
sebep olacakti ki, bu
onlann
ikarlarma
ters
dgerdi. Petrol rezervleri ok
byk oldugundan
Suudiler,
Iran'a kiyasla
pazar
flyatlarmm
uzun
vadede sabit
tutulmasim
kal-
diracak durumdayd1. Fiyat artigmm
ve
byle bir beklentinin
petrolden uzaklagma,
onun
yerine
petroln saklanmast
gibi
bir harekete yol amasmdan, petrol yerine daha bagka yak1t kaynaklan
kullamlmasmdan
korkmuglardi. Bylebir durum
uzun
vadede
istedikleri
pazan
degigtirebilir
ve
dolayislyla
kendi
rezervlerinin
degerini dgrrd.
Bu dgnce
ve
kaygilar bagka kaygilara da
yol
ati.
Suudi Arabistan
genigtopraklarasahip
598
fakat nfusu
az
olan bir
lkeydi. Saylyla
ifade
etmek gerekirse nfusu, cografi aidan kck
olan Hong Kong'un nfusundan fa21a
degildi. Petrolden gelen gel r
anormal bir hizla arttigmda
lkede
hem sosyal hem de politik
tansiyon
ykselecek,
aynca
bu
tehlikeli
beklentilere yol
aa-
cak, bylece kralligt bir arada
tutan
baglari zaylflatacakti. Sonraarada bir de Arap-Israil
ekigme-
si vardt.
Suudiler bu konudaki
amalannin
flyat
artigi yznden mdahaleye ugramasma,
bs-
btn karigmasina, onlari amalarmdan
tavize
zorlamasina gz yumamazdi. Aynca
agin
yksek
fiyatlarm sanayilegmig
ve
sanayilegmekte olan
lkeler zerinde
siyasi
istikrari
olumsuz etkileye-
cegl endigesindeydiler.
Byle bir istikrarsizlik
mutlaka zamanla
kendileri iin bir
tehdit unsuru
olurdu. 1970'lerde Avrupa'da
yaganan
ekonomik zorluklar
ncelikle
Italya'da,hkmetlerin ka-
pilarmi komnistlere agmigti ve
komnistlerin Avrupa'nin
Akdeniz k1yismda
iktidara
gelmesi
Sovyetler'in Ortadogu'yu kugatacagi korkusu iindeki
Suudi hkmetince hi istenmeyen bir
eydi,
Riyad'i
dgndren
diger bir konu da ran'di.Onlar
Sah'm
fiyat
artirma
konusunda ileriyi
gremeyecek kadar
tutkulannm
esiri oldugundan emindi. Bundan te
yapilacak
fiyat
zamlannm
ran'adaha
ok
para ve
g
kazandiracagi, bylece
)kenin daha
ok
silah
satm
alabilecek duru-
ma
gelecegi
inancmdaydilar. Su durum kukusuz stratejik dengeyi bozacak
ve
Sah'l
Krfez'de
hegemonya iddiasma gtrecekti. Suudiler Amerikahlar'm
Sah'la
ne sebeple
bu kadar
meggul
oldugunu bilmek istlyordu 1975 ylh
Agustos
aymda
ABD'nin Riyad Bykelisi Washington'a
bir
rapor
gnderdi
ve
Zeki Yamani'nin
"iran
ile
BirlepikDevletler arasmdaki ebedi
dostluk
sy-
lentilerinden kendisinin
ve
diger Suudiler'in rahatsizhk duydugunu"
rapor
etmigti. Gerionlar
"Sah'm
megaloman, kafaca
son
derece dengesiz oldugunu"
biliyorlardi
ve
bunu anlamamig ol-
mak iin
"gzlem
glerinin
zaylf olmasi gerektigni" sylemiglerdi. Ama
"Sah
sahneden ekil-
migolsa,
Tahran'da kanh bir
anti Amerikan rejim
yerlegir" demilerdi.
Suudiler OPEC'in
ard1ardina yaptigt
her
toplantidapolitikve
ekonomik
sebeplerden
tr
yeni flyat
artigma
daima,kargi
ikmig
ve
bu konuda maksath olarak
izledig
izgiyizor
yoluyla
da
olsa her
zaman
korumugtur. Suudiler bu konuda ok kesin
tavir
koydugundan
OPEC
dahi
bir
noktada
iki
ayri
fiyat uygulamak zorunda kalmigtl. Suudiler
ve
mttefikleri Arap Emirlikleri iin
belirli bir fiyat, diger
on
bir ye iin daha yksek
bagka bir fiyat.
Suudiler
digmdaki teki ihracat-
ilar flyatlari artirmak iin gerekge arayacak oldugunda, Suudiler itiraza yeltenip
pazari zor
du-
ruma
sokmak iin hemen retimi
hizlandinyordu.
Ancak bunu yaparken beklemedikleri bir du-
rumla
kargilaacak
ve
retim
kapasitelerinin
nceden
tahmin
ettikleri kadar yksek olmadigim
anlayacaklardi.
Yamani
Suudiler'inyaptigt
bu manevralar devam ederken
dikkatler
tek
bir
adamda, Ahmed Zeki Yama-
ni'de yogunlagmigt1.Global petrol endstrisi adma, politikactlar
ve
st dzey sivil brokratlar,
gazeteciler
ve
dnyanm byk
kismi iin
o
artik
yeni petrol
agtmntemsilcisi,
gerek sembol
olmugtu. Byk, duru, hi kirpigmlyor
gibi
bakan
gzlerive VanDyketipi
hafif kpeli sakaliyla
tm
dnyada bilinen
ve
tanman
bir
ahslyet
olmutu. Ancak Suudi Arabistan'm
geffaf
olmayan
politik
yapisi
nedenlyle dnya, Yamani'nin rolnde
zaman zaman
yamlmig
ve ona
ashnda oldu-
gundan
ok daha byk
"g"
izate
etmigtir. Aslmda
o, son
yapilan
incelemede
agin
nemli
ol-
masa
da, Suudi Arabistan'in
temsilcisi
olarak
degerlendirildi. Suudi
politikasmi
empoze
etmeye
veya tek
bayma buna karar
vermeye
yetkisi olmayan, ancak bu politikaya
gekil
veren
bir
kigi
ola-
rak degerlendirilmigtir. Kugku
yok
ki Yamani,
diplomasideki
stili,
inceleme
ve
uzlagmadaki usta-
ligt
ve
basinla olan becerili
iligkisiyle
sekin bir kipilikti
ve
bu
niteliklerinden tr
tartigmasiz
bir etkinlige sahipti. Grevinde
ok
uzun
sre kalmasi,
"orada"
herkesten daha fazla bulunmasi
Yamani'nin gcnn bir kamti sayllmalidir.
599
Yamani lkesinde daha ok
eyh"
olarak billnir; ancak
geyhlik
aslmda
ona
onursal bir
un-
van
olarakverilmigti. Kendisi gerekte
geyh
degtl, st
dzey halktan gelmigbir kipidir.Atalan iti-
bariyle Hicazli'dir
ve
Suudi Arabistan'm kismen
varhkli olan
ticaret
kesimi Kizildeniz kiyisindan
gelmigtir.bniSuud'un
ilk ss olan
ve
Riyadlilar'in kendi
merkezlerisaydigiterk
edilmigNecet
l'nden
gelme degildir. Yamani 1930 yilmda Mekke'dedogmugtu. Bu, St.
John
Philby'nin
IbniSuud'u ikna
edip kralligt
perian
durumundan kurtarma
yolununpetrol
ve
madenleri ig-
letmek olduguna
inandirdigi
ylldir.Yamani'ninocuklugundasokaklarda
hl deve vardi
ve
Ya-
mani dersini
gaz
lambasi altinda altgirdi. Bunu yapmadigt
zamanlarda
elektrik
igig1
altindaki
ca-
miye
giderdi.
Gerek
bykbabast
ve gerekse
babasi din hocasi
ve
kadlydi. Babasi evvelce Dogu Hindis-
tan'in
Hollanda'ya
ait
kesiminde
ve
Malaya'da mftlk
yapmigti.
Yamani'nin dnyaya bakigm-
da.ve entelektel
geligmesinde
grenme
agki
ve
dindarligm olugturdugu bu kombinasyonun b-
yk etkisi olmugtur. Babasi SuudiArabistan'a dndkten
sonra
Mekke'deki baba evi, grencile-
ri
iin bir
toplanti
yeri
oldu. Yamani
ileride
bunu gyle anlatm1tir:"Bu grencilerin
ogu
nl
birer
jri
idi; babamla hukuk konusunu
tartigir,
durumlan
teker
teker
ele altrlardi. Zamanla ben
de onlara katildim
ve
onlar
gittikten
sonra
da saatlerce babamla
kahp, birok
gey
grendim, ba-
bamm
beni eleptirmesini
istedim."
Yamani zek ynnden dikkati
ekecek
dzeyde
parlakti
ve
Suudi okullarmda bu zelligi
tam
zamaninda fark
edilmigti.
nceKahireniversitesi'ne
sonra
da New YorkniversitesHu-
kuk
Fakltesi'ne devam etti. Bunu Harvard Hukuk Fakltesi'ndeki bir
yllhk egitim takip
edecek
ve
Yamani
burada
uluslararasi hukuk
okuyacakti.
Egitimi
sresince
Yamani Bat1'yakar1iten
bir
merak duymuy
ve
bu merakim
geligtirerek
Bati ile
ve
zellikle
de Amerikalilar'la iletigim
kur-
mayl,
onlarla rahat olmayi grenmigtir. Birokhkmetin bakanhklarmda dampman
olarak
alig-
migve
1957 Arabistan Petrol
Japon
Konsorsiyumu'nun
kontrattm kaleme almlytir.Bu konsor-
siyum, hatirlanacaglgibi Ortadogu'nundev
girketlerinebalyoz
gibi
inmigti.
Yamani
aynca
birok gazetede hukuk konularinda yorumculuk
yapmigtir. IbniSuud'un
ikinci
oglu,
byk
patron
Prens Faysal'1n dikkatini
de bu
son grevini
yaparken ekmigtir. Faysal
Yamani'yi hukuk dampmanhgtna
atadt.
1962 yllmda, Faysal kardegi
Suud'a kargi srdrdg
g
mcadelesinden muzaffer olarak 1kmca
ilk ip
olarak
milliyeti
petrol
bakam Abdullah Tari-
ki'y igten
atti. Onun yerine
otuz
iki yagmdaki Yamani'yi
petrol
bakam
yapmigttr.
Ne
var
ki bura-
da
ilgin bir duruma dikkat
ekmek gerekir. BaglangltaYamani, Tariki'nin Aramco ile
olan
an-
lagmazllgLna
son
vermek
ve
incel k
ve
beceri
isteyen bir
taktikve
etkinlikle
sonuca
erigmesi
iin
greve
getirilmigti.
Diger bir anlatimla, her ikisi de
ayni ama
iin
aligmiglardir.Nitekim bir
gn
Aramco
girketleri
yneticilerinden birl yakmarak
gyledemigti: "Tariki'nin yntemi ag1zkalaba-
h lve
deli
saoasidir.
Yamani ise insani
tatlihkla
alalci bir yntemle duvara firlatir atar."
1973 ambargosu bagladigtnda Yamani
on
bir ylldan beri
petrol bakamyd1. Bu sre
iinde
birok deneyim
ve
becert kazanmig,
grgmeve uzlagmada egsiz yetenekli bir
usta
oldugunu
kamtlamigtl.
ok
yumuak bir sesle konugtugu iin
hasimlanm durup kendisini dinlemeye,
ne
syledigini gitmek iin
dikkat kesilmeye zorlardi. Hibir
zaman
fkeye kapildigi
grlmemigtir.
fkeduydugu
zaman
kendini daha
sakin
olmaya zorlardi.
Onun konuma
stillcogkulubir
reto-
rik degildir. Konuya daima mantik yoluyla
teker teker girer,
her
biri zerinde ze
varmcaya,
bag-
lanti kuruncaya, istenen
emri verinceye
ve sonuca
ulagmcaya kadar
uzun
uzun
dururdu. Kul-
landigt yntem
son
derece basit
ve
inandinc1,
kugkuya
yer vermeyecek
kadar aik
ve
reddedil-
mez oldugundan
grglerini kabul etmemek iin insanm
manyakveya geri zekli olmasi
gere-
kirdi. Yamani'yi dinleyenlerin
tag
gibi
donup.kargi
koyamamalan
veya
kizginliktan
ilgLna
dn-
melerinin nedeni ondaki
konuyu
sunma
ustallgLndan
ileri
gelmigtir.
Yamani kendisindeki mistik
havayi hissettirmek iin
byk zen
gsterirdi.Tambir sabir
tagi gibi davramr, kargismdakine
uzun uzun
gzn kirpmadan bakard1. Kendisine
soru
sorul-
600
dugunda,
soruyu
yneltene bakmakla yetinir,
tek
bir kelime sylemeden konu degigene kadar
elindeki
tespihle
oynardl. Her
zaman
satran
oynar,
oynarken kargismdaki
rakibin
durumunu
anlamaya
aligirdi.Ustabir
taktiki
olmaktan, Suudi Arabistan'm i
ve
digtaki kisa vadeli
ihti-
yalanmn gerektirdigi
manevra
kabiliyetine sahip olmaktan te, lkenin
uzun
vadedeki ikar-
larmt da dgnmgtr. Az nfuslu olan
ve
dnya petrol rezervinin te birini elinde
tutan
bir
lkenin
temsilcisi
de byle olmahydi. Bir
sirasi
geldiginde
gyle
demigtir: "Meslek yayamimda,
zel
hayatimda
ve
her yaptigim
ite daima
uzun
vadeli
dgnrm.
Bir
kere kisa
vadeli
dgn-
meye
bagladintz
mi
baginiz derde girdi demektir;
nk
kisa
vadeli dgnme insana
sadece
ya-
kin
gelecekte
yarar
saglayan bir
taktiktir."
Bati dnyasmin
kisa vadeli dgnme yznden lane-
te
ugradigi, bunun demokrasinin kaimlmaz
sonucu oldugu
inancindayd1. Yapl itibarlyle Yama-
ni hem
ok
ihtlyatli hem de
ok
hesap1ydl.
197S'tennn
en
dorukta oldugu
gn pylesy-
lemigtir: "Kumar
oynamaya
tahamml
edemem. Evet, kumardan nefret ederim. Kumar insa-
mn
ruhunu rtr. Ben hayatimda hibir gn
kumarbaz olmadim." Petroldeki politikasmda
da hibir
gn
kumarbazhk
yapmadigim
israrla
sylemigtir. "Petrolde kumar
oynamakrisktir
ve
hesaba vurularak
stlenilmelidir.
Ben risk allrken nce ler, bier,
sonra
alinm. Bir kere risk
stlendim
mi
bu, gerekli
nlemleri
de aldigim
ve
fiski
en
alt dzeye, hemen hemen sif1raindir-
gediglm anlamindadir."
Yamani
evresindeokgltepkilereneden olmuy bir kipidir.
ogu
kimse
onu
stn
ze-
kli, yksek dzey bir
diplomat,
petrol, ekonomi
ve
politika konusunda engin
ve
egiz
bilgi
sahi-
bi blr kigi olarak grmgtr, Yamani'yleyirmi begyll beraber
ahymigbiri
onu
gu
szlerle
tanim-
lamigttr: "O dogugtan bir stratejist
idi.
Her
zaman
hedefine
ulagtlgl sylenemezse de, hedefinin
ne
oldugunu hibir
zaman
gzden kairmamigttr." Bati dnyasmda
OPEC
imparatorlugunun
ykselmesinde
ve
petrol denen
gcn
artmasmda
tam
bir
semboldr. Bat111 liderlerden
ogu
ise
Yamani'yiakilci olan
ve
etki birakan,
en
bilgili
muhatapolarak
grmgtr, Halkm byk kesimi-
ne gre
o,
petrol ihracatilan arasmda,.ortallkta
en
ok grlen, bu nedenle de
en
ok eleptiri
alip
diglanan
temsilciydi.
Bizzat OPEC iinde
ve
Arap
dnyasinda ondan nefret eden
ok
kigi
vardi. Bu nefret bazen stnlgn ekememekten,
bazen de
onu
Batfyaok
yakm bulmalann-
dan fleri gelmigtir. Sebeplerden bir bagkasi da Yamani'ye fazla nem verilmesini ekemeyenler-
den kaynaldanmigttr. Onu kiskanan rakipleri
ve
kugkulu kipiler
Yamani'nin
"fazla
gklere
ikanl-
digim"
sylemiglerdir. Kendisiyle
sik
sik bir arada olmuy bir Aramco yetkilisi Yamani'yitarif
ederken onda
en
hayret
ettigi geyin
"gstermelik
suknet" sergilemedeki yetenegi oldugunu
aika sylemigtir.
Yamani
ile
birok
temasi
olan Kissinger bu kipiyi
tanimlamada
biraz
itenlikten
uzak, fa-
kat hoggrl
davranmigttr. "Ben Yamani'yi olaganst zeki
ve
ok bilgili birl olarak grdm;
sosyoloji
ve
psikoloji dhil birok konuda insanm iine nfuz eden
etkileyici konugmasi
var.
F1-
nl firil dnen
gzleri
kk Van Dyke sakahyla petrol politikacisi rolne
ikmigancak
getirdigi
felaket mesajmdan haberi olmayan kk bir
ocuga
benziyordu.
zelliklede bu mesali gayet
yumugak
ve
kendine zg
mtevazi glmsemesiyle
sundugu
zaman...
O
gnlerde,
liderlik
hakkmm sadece prenslere tanindigi lkesinde
prens
olarak dogmadigt iin
bu hakkm kendisine
tanmmadtgi
bir
ortamda sivrilerek lider olmayt
ve
krallik iinde
gerek
siyasi gc yerlegtire-
cek bir konuma
gelmeyi
bagarmigtir. Kelimenin
tam
anlam1yla
'mkemmel'
bir
teknisyen
ol-
mustur."
Yamani
tam
anlamlyla Faysal
yanlis1yd1
Ve kendisini
greve
getirmig
olan Kral'a sadikti.
Kral da Yamani'yihimayesi altmdaki
en
gzde
adami
olarak
tutmug,zaman zaman
dllere
bog-
muy ve
kendisine degerli birgok
gayrimenkul
vermigtir.
Petrol
patlamasi sirasmda bu
dllerin
degeri inamlmaz bir
biimde
artmig ve
Yamani'nin kipisel servetinin
temelini
olugturmugtur. Ya-
mani Kral ile
ok
yakm, yogun iligkiiindeydi
ve
bu
onay
ona
petrol politikasi yapmada
"carte
blanche"
(aik
kart) vermigti. Buna ragmen
saptanan
politika her
zaman
mutlaka Kral Faysal'm
601
son
denetimine tbi tutulurdu
ve
elbette ki Kral ailesinin, ismen belirtmek gerekirse Kral'm
vey kardegi Prens
Fahd'm
grg
almirdi.
1975 ylh Mart aymda
Kuveyt petrol bakam lkeyi ziyaret eftigi
zamati,
Yamani, bakanla
birlikte halk nne ikan Faysal'a eglik
etmigti.
Daha
sonra
kabul salonuna ynelen bu kk
grubu Kral'm yegenlerinden
biri
gizlice
takip
edip salona girmig
ve tam
Kuveytli'nin Kral nn-
de diz
ktg
an
ne atilarak Faysal'm bagma dogru birka el
ate;
etmigti. Kral hemen
o an ya-
ammi
kaybetmigtir.
Ilerikignlerdebazi evreler
bu
cinayetin
intikam
amac1yla
iglendigini,
cani olan yegenin
erkek kardeginin
on
yll nce
televizyonun
lkeye
sokulmasimve
yaymlarda
ilk defa
kadm sesi
duyulmasmi
protesto eden
bir mitingde vurularak ldrldgn,
gimdi de agabeyinin bunun
intikamim
aldigmi iddia etmigtir. Diger bazi kipilerse bu
gen
adamin
agin
solcularm yaydigt
mikroplu
havadan etkilendigini sylemiglerdi. Eu konuda
egitli
sylenti vardir. Bunlardan bir
bagkast bu
gencin kafaca dengesiz oldugu, Colorado'dagrenciyken LSDsatmaktan
arandigi
ve
uyugturucu
kullandigt
iin
hasta biri oldugu sylentisidir.
Aynca,
ayni
yilm aralik aymda "Carlos" admda Venezuelali fanatik bir Marx yanlisi pegine
diger beg
terristi katarak OPEC'in Viyana'daki binasma bakanlarm
toplantiyaptigi bir
strada
saldtri
dzenleyerek ilk beg dakika iinde kipinin lmne
sebep olmugtu. Petrol
bakanlarin1
ve
yardimcilanni rehin alan terristler
son
derece
asap
bozucu bir yolculuktan
sonra
nce Ceza-
yir'e,
sonra
Trablus'a
ve en
sonunda yine Cezayir'e
umug,
bu arada srekli olarak bakanlari
lmle
tehdit etmiti. Bikipusanmadan ilerinden
ikisinin daha
gimdiden
lme
mahkm edil-
digini sylemiglerdi. Bu kipiler
tran
Petrol Bakam Cemgid
Amouzegar
ve
bagdgmani sayd1klarl
Yamani
idi. Elektrikli
geen
uugta
Yamani
zamanmi tespihekerek
ve
yakinda
lecegine inan-
mig
olarak Kuran'dan ayetler okuyarak
geirdi. Viyana saldinsmin stnden kirk drt saat
sonra
bu serven
son
bulacak, Yamani dahil
herkesin
"lm
fermam"
asklya ahnarak
bakanlar
serbest
biralalacakti. Bazi
sylentileregre
olayda Arap hkmetlerinden birinin
parmagi
vardi
ve
bun-
lar
terristlere
yardim saglamig
ve
belki de byk
bir
dl
vaat etmigti.
1975'den
sonra
Yamani, kolayca anlagilabilecegl
gibi
zamanmm
ogunu
gvenlik kaygtlan
iinde
geirmigtir; gvenlik
konusu artik
onun
iin bir saplanti olmugtu. zellikleFaysal'm
su-
ikaste
ugramasmdan
sonra,
petrol konusunda artik.hibir
zaman tam
bagimsiz olamamigtir.Fay-
sal'm
lmnden
sonra
halef olarak yerine vey
kardegi Halit gemigti
ki, bu kipi,
kalp
hastasi
oldugundan kendisini gl bir lider olarak
kamtlayamamigtir. Fahd ise Veliaht Prens
ve
Bagba-
kan Yardimcisi oldu.
Aynca
petrol
konusunda politika bagyapimcis1olmuytur. Bu konumuyla Ya-
mani'nin st oldugundan artik
Yamani
raporlarm1
ona
sunuyordu.
Dig dnya
onu
hl lkenin
bir numarall adamt grmgse de SuudiArabistan
halla
politikada
son
sz syleyenin
dikkatli,
tedbirli
Prens Fahd oldugunu artik biliyordu. Kayda ahnan
her konugmasinda Fahd, flyat
artigma
yapilan
itirazm Yamani'den gelmedig[ni, Suudi politikasmdan kaynaklandigini
vurgulayarak
be-
lirtmigtir. Fahd'm beyanma gre fiyatlan daha da yukari ekmek
"ekonomik
bir felaket" olurdu.
Gerekten de 1977de
JimmyCarter'la
Washington'da
yaptigt bir
toplantida
iki OPEC
lkesi
iran
ve
Venezuela'ya baski yapmas1iin Carter'a baskt yapacak kadar
ileri
gittigt bilinmektedit
Suudi Arabistan digmdaki
teki ihracatilar
zaman zaman
Suudi
politikasma
duyduklari
kizgmlikla
svpsaymayt
huy edinmiglerdi. Bu gibi hallerde svglerini Kral allesine degil, do-
Iays1zolarak Yamani'ye yneltmeye zen
gsterirlerdi.
Yamani bundan yakinarak
gyle
de.migtir:
"Iranradyosunu dinlediginiz
veya
bir Irangazetesi
okudugunuzda
benim
geytan
olarak
tanitildi-
gimi
grrsnz." Tahran'm nde
gelengazetelerinden
biri de Yamaniiin
gunlanyazmigti:
"O
kapitalist evrelerin yardakisi ve yalntz
Kral'ma degtl
tm
Arap dnyasma
ve
nc
Dnya'ya
ihanet etmig
bir haindir." Irak
petrol
bakan1 da Yamani'yi
"emperyalizmin
ve
Siyonizm'in hiz-
metinde" olmakla sulamigtir. Kendisine yneltilen
tm
bu saldinlar kargismda Yamani
muam-
mall tebessm
ve
hi kirpmiyor
gibi
duran
sabit
bakiglarlyla
tepki
gstermitir.
602
Amerika'nin Stratejisi
OPECiindeki
srtgmeler
her
ne
idiyse
petrol
flyatlan konusunda
Riyad'laWashington
arasm-
da genel bir fikir birligi oldugu kesindi. Nixon, FordveCarter
dnemlerinde
BirlegikDevletler
daha ileri fiyat artiplarmm
dnya
ekonomisine zararli olacag dgncesiyle
bu artiplara kargi
ik-
migtir.Yinede Washington'un
saldirgan
bir
tav1r
iginde fiyatlari indirmeye zorladigt sylenemez.
1975 yihnda,
Bagkan Ford'un Digigleri Bakanligi'm yapmakta olan Kissinger
gyledemigti:
"Pet-
rol flyatlarm1derhal
indirmenin
tek aresi
Suudi Arabistan
ve
Iran
gbi
lkelere politik
sava; a-
maktir. Bylece
tu
lkeler igbirligine
yanagmadika politik istikrarlannm
ve
belki de gvenlikle-
rinin tehlikeye
girdigini anlarlar. Ne
var
ki bu bizim iin, petrolde derhal indirim
saglamak ugru-
na
da olsa,
ok
pahabya mal olacak bir bedeldir. SuudiArabistan'da bugnk
sistemi alagagiede-
cek bir ayaklanma
yaptirdiginizi
ve
rejime bir Kaddafi'nin geldigini
varsaym.
Veyairan'mbugn
dnyaya sergiledigi
'digtan
gelen baskilara kargi koyuyor' imajmt
yiktigmzi dgnn. Bu
takdir-
de,
unutmayin
ki, kendi ekonomik hedeflerinize
ters
dgen, bu
hedeller
iin
zararli olan birta-
kim
yeni politik
egilimler
amig
olursunuz."
Gerekten de
o
gnlerde
petrol
ihracatilanmn fi-
yatlan birdenbire kendiliklerinden indirecegini
gsteren
bazi belirtiler
vardL
Bu Kuzey Deni-
zi'ndeki kalkmma hareketi gibi bazi yeni kalkinma hareketlerinin yavalatilmasi
olurdu. Sonu
olarak,
Uluslararasi Enerli Kurumu yeleri
arasmda birtakim
atepli
grgmelerden
sonra
Bati
dnyasindaki
yksek maliyetli
enerii
yatinmmi
belki
de politik baskmm getirdig
"gok"
flyatlara
kargi koruyacak
"asgari
fiyat tespiti" konusu ele almdi.
Washington'unana
hedefi
istikrardl.
Bu hedefe ulagmak
iin fiyatlarmdaha fazia artinlma-
sini
nlemeye
ahytt. Bu, yeni flyat artiglannin enflasyonu krkleyecegi, uluslararasi demeleri
ve ticaret
sistemini
bozacagt
ve
bymeyi nleyecegi korkusundan ileri
gelmigtir.
Her OPE
C
top-
lantismdan nce BirlegikDevletler dnyanm her yamndaki konuyla ilgili
taraflara
grevli heyet-
ler gndermeyi
det etmigti. Su
Amerikali grevliler antalarmda
getirdikleri enflasyon
ve
enerji
istatistiklerinin de yardimlyla flyatlarmdaha fazla ykseltilmesine canla bagla kargi
ikmiglard1r.
Kugkuyok ki bazen Amerika'nm digpolitikasmi
ve
iktisadi
politikasmi yneten
byk brokrat-
lann kargi
grg savunan mesajlanyla kargilagildigt
da oluyordu. Zaman
zaman
Suudiler'in dev-
reye girip
Amerika'nin kendilerine
oyun
oynadigindan,
flyatlan
ykseltmek iin
Sah'la
gizli
an-
lagma yaptigmdan gphelenildigi
oluyordu.
Asimda
Nixon, Ford
ve
Kissinger, de stratejik
dgncelerle,
Sah'a
fazla baski yapmaktan kammiglar, bu konuda
ekimser
davranmiglardir.
Amerika'nm
yerli halla da ortada bir uzlagma bulunmadigt, bunun
tamtersi
bir dizi
savag
oldu-
gu
ve
bunlarm enerii konusunu 1970'lerin bir numarali
sorunu
haline getirdigt kamsmdayd1.
Uluslararas1aidan ABDpolitikasinin deglgmez
ana
hedefi flyatlara
istikrari
gerigetirmek
ve
enf-
lasyonun
bu yolla altedilmesini beklemekti. Su
istikrara
erigme ugruna Washington kandirmaca
ve pohpohlamadan,
kader
oyununa ve tehdide
kadar her
trl
szl
taktige
bagvurmuytur.
Pek gze
arpmayan
bagka yakla1mlarda olmugtur. rnegintaksi
fiyatlarim artirmak
ve
Birlegik
Devletler'e ek gelir saglamak lin Washington, petrol
iginde
Sovyetler Birligi'yleortaklik
kurma
fikrine bile
yanagmig,
bu amala Sovyetler Birligi'yleflrt edecek kadar
ileri
gitmigtir.
Kis-
singer Sovyetler Birligi'yle
"bugday
kargiligt petrol" anlagmast
yapmaya,
bu anlagmayla
Sovyet-
ler'den petrol
ithal
etmeye, kargthgmda onlara Amerikan bugdayt ihra
etmeye aligmigtir.Bu
amala 1975 Ekimi'nde Moskova'da bir
prensip anlagmast
bile imzalanmigtir. Bu
tarihten
kisa
bir sre
sonra
Sovyet
brokratlar Washington'a gelerek sonunda ok yogun getigi anlagilan
uz-
lagma grgmelerine
katildilar.
Gnlercesren
uzun
grgmeler yapildi. Birhafta
sonu,
Ruslar yapacak hibir
lyleri
kalma-
digim grerek degigiklikolsun diye, Sovyetler'le petrol
ticaretiyapan
"Gulf Oil"
Sirketi'nin
jet
uagina atlaylp
ev
sahipleriyle beraber Disneyland'a utular..Florida zerinde uarken Sovyet
delegasyonunun
ba
1,
Amerikali
ev
sahiplerine
ilgin bir a1klama
yapti
ve gr
melerin niin
603
ikmaza girdigini
izah
etti. Kissinger'in, OPEC'inve
ncDnya milliyetiliginin igini bitiri-
yor grnmesine,
bu izlenimi vermesine msaade edemezlerdi. Aynca
terimlerde
de bir anlag-
mazlik vardl. KissingerAmerikan bugdaymm dnya bugday flyatlanyla
aym
degerde hesaplan-
masmda, Rus
petrolnn ise dnya petrol flyatlannm yzde 12 kadar
altinda
hesaplanmasmda
israr
etmigti.
Bu
ayncahgtn sebebini
soran
Ruslar'a Amerikalilar
qu
yamti vermigti: Amerikan
bugdayt kurulu bir
pazara
satillyordu; Rus petrol iinse
yeni
bir
pazar
kurulmaktaydi
ve
bu
ne-
denle bu
pazara
girebilmek
in Ruslar'm indirim
yapmasi
gerekiyordu. Sonuolarak grgme-
ler kesilmig
ve anlagma gereklegmenligtir.
Yinede krli
1kan
Sovyetler olmugtu;
nk
Disney-
land'da
gerekten harika vakit geirmiglerdi.
Amerika'mn fiyatlara ist krar
getirme abasi
bu lkeyi belirli bir
sre
Tan'la
gatigtr
duruma
getirmigtir.
Sah,
fiyat
artiplarmda
en sesli
ve
etkill olan tarafti. BirlegikDevletler ise sik sik
Sah'i,
bunun
tamtersiniyapmaya
zorluyordu. BagkanFord flyatlarmyukan e'kilmesini elegtirecek ol-
sa Sah'm
yamtt hazirdt. Hemen kargi saldinya geip "Bize hi kimse
ne
yapacagmizi syleye-
mez.
Hi kimse bizi parmagm sallayarak
tehdit
edemez.
nk
bunu
yaparsa
biz de
ona
kargi
parmagimizi sallayip
tehdit ederiz" diyordu. randa, hi kukusuz Amerika'ya
en az
SuudiAra-
bistan kadar politik ve
ekonomik a1dan
bagllydl.
Ancak
bakanlarm,
iadamlan
ve
s lah
tccarla-
rmm gruplar
halinde Tahran'a
gelmesiyle
Sah
Bati
toplumunu
apaglay1cikonugmalarmt
srd-
ryor, kabadayihktaslaylp
zaylfliklan iin
onlan
eleptiriyordu.
Eu durumda Washington kimin
kimden emir aldigim soracak duruma
gellyordu.
1970'liylllarm bagmda Nixon
ve
Kissingerbir arada,
Sah'a
"aik
ek" politikasma yneldi-
ler. A1k
ekle
Sah,
nkleer silah olmamasi koguluyla,
teknoloilkynden
en
geli
tirilmig
silahlar
dahil
istedigi
kadar silah
satm
alma yetkisine sahip oluyordu. Bu politika, Ingiltere'nin
Kr
fez'den ekilmesi sirasmda blgesel
gvenligin
korunmasma
ynelik
olarak
tesis
edilen
"iki
des-
tekli
strateji"nin bir paras1yd1.Eu stratejide destekler Iran
ve
Suudi Arabistan'di
ancak
Ameri-
kall bir brokratm ifade ettigi gibi bu
iki
destekten
"byk"
olam aika Iran'di. 1970'll yillarm
ortasmda Amerika'mn diga sattigt silah
toplaminmyarist
artik
ran'agidlyordu. Savunma Bakan-
ligi
"aik
ek"e
baktigmda alarma kapilmigti. Kamsina gre franok
kuvvetli konvansiyonel bir
ordu
istlyordu.
Nasil kullanacagini bilmedigt
ve
Sovyetler'ineline
dgebilecek
ultramodern si-
lahlari ise istemiyordu. Bunun zerine Savunma Bakam
James
Schlesinger kipisel
olarak
Sah'1
uyardi ve
ran'mbu kadar
ok ve
karmagikyeni
silahlan
birbiriyle
bagdagtirmaya yeterli
teknik
kaynaklari bulunmadigim
syledi. Schlesinger bu konuda
sonradan
"Sah
F-15'e gikoldu" diye-
cekti. Ne
var
ki
ah'm
byle uyanlara kulak asacak hali yoktu; ancak yine
de F-15 konusunda
Schlesinger'in nerisini dikkate allp bu
uagl satm
almam14tir.
Diger
taraftan
Maliye Bakam
WilliamSimon'-danok
sert
eleptiriler gelmeye baglamigtt.
Bakan
Sah
igin
"deli"
demigti. Hayret
etmemek gerekir,
Sah
bu
tammlamaya
olaganst
tepki
gstermig,
Simon da derhal zr dilemigtir. Ustaca bir
manevrayla
kayitlarda
bir
hata
oldugunu,
"deli"
szcgn,
"fiyat
delisi"
anlammda
kullandigim syleyecekti. Bu szck
tipki
bir kipinin
diger bir
kii iin
"tenis
delisi, golf
delisi"
dedigi anlamda kullamlmigtt. Su olay bomba gibi pat-
lak verdiginde Amerika'nm Tahran ElisiTahran'da
bulunmuyordu.
Su nedenle bu
talihsiz
olayi
aiklama grevi mstepara
dgmgtr. Mstepar Simon'un zrn SarayBakam'na da
tekrarla-
mak zorunda kalmig, Bakan da kendisine
gyleyamt vermigti: "Simon
iyi bir
satici olabilir,
an-
cak petrol
konusunda fazla bilgisi
yok."
Sylentlye
gre
Sah
olay; pti szlerle yorumlamigt1:Ken-
disi ingilizce'yi Simonkadar lyi biliyordu
ve
bu nedenle "Bay Simon'un
ne
demek istedigini
ga-
yet
iyi anlamigt1."
Y ne de
onca
srtgme ve
dedikoduya karym Nixon
ve
Ford idareleri daima
uzlagma yn-
ne gitmigtir.
IranOrtadogu'nun
gvenligindebagrol yklenmig nemli bir mttefikti
ve
byle ol-
dugu iin
Sah'm
itibar
ve
nfuzunu zedeleyecek her
trl
hareketten ka1nmak gereklyordu.
Nixon, Ford
ve
Kissinger, stratejik
ve
kipisel sebeplerden,
Sah'a
kargi m nnet denebilecek. b r
604
duyguya
ncelik
tanimigtir,
1973'te BirlegikDevletler'e ambargo
uygulamadigmi
unutmamiglar-
di. Aynca iran eopolitik stratejilerde anahtar rol oynayacak konumdaydi. Kissinger'in meslek-
ta
lanna kullandigt deyimle Suudifer
"kedi
yavrusu" gibiydi.
Oysaki
Sah
ile
jeopolitikkonugabi-
liyordu;
aynca
Iran'insmirmda Sovyetler Birligt
vardi.
1977
ylhndayeni
Amerika
Bagkaniolarak
JimmyCarter'm
iktidara
gelmesi
Sah'aepeyce
sikintill anlar
yagatmigttr.
Bunun igin
hakli sebepleri vardi. Tahran'daki
ingllizElisi'nin szleriy-
le "Nixon
ve
Kissingerhesapi
ve
firsati olduklari iin
Sah'in
zevkine,
agtz tadma
ok daha
uy-
gundular." Carter idatesinin
en nemli iki politikasi ise
insan haklari
ve
silah
satisma
koydugu
kisitlamaydi. Eu da dolaystz olarak
Sah'1
tehdit
ediyordu. Buna karym
yine
de
yeni Carter
idare-
si eski bagkanlarm iran'auyguladigi politikayi srdrmgtr. Carter idaresi suresinde
MilliG-
venlik Kurulu'nda Ortadogu
iglerinde
aligmig
bir
brokrat, Gary
Sick,
ileriki
yillarda anilarim
kaleme
alliken
qu
cmleyi yazacaktt: "BirlegikDevletler'in ran'la
yakm
iligkideolma
yerin
ko-
yacagt somut
bir
stratejik
alternatifi yoktu."
Amerikadran
iligkileri
Sah'm
petrol flyatlan konusunda dn
yapmaslyla
giderek daha da
kolaylagt1.Carter'm Beyaz Saray'a
tayindigigne kadar
Sah
petrol fiyatlarmda
yeni
bir
ikig
yap-
ma
konusunu bir kere daha dgnecek duruma
gelmigti.lkede
yaganan agin
cogku, kendini
gin
gl hissetme duygusu, petrolden akan dolar yagmuru
ve
nihayet bizzat
petrol patlamasi,
ranekonomisinin
ve
toplumunun
yapisim
kemiriyordu. Bunun sonulan aik gekilde ortaday-
di: Kaos, savurganlik, enflasyon,
satm alma
drts,
rme
ve
giderek derinlegen
ve
rejime
muhalefet edenlerin
sayisim
artiran siyasi
ve
toplumsal
tansiyon.
Artik
Sah'in
tebaasmdan
onun
"Byk Uygarligina" heves edenlerin
say1si
bir hayli azalmigti,
1976 sonlarmda,
Sah
bizzat, pigmanhk iinde,
sorunu
gyle
zetlemigtir:
"Harcayamadigt-
m1z
paraya
sahip olduk."
Artik
paranm,
kabul etmek zorunda oldugu
gibi,
ulusunun rahatsizlik-
larina lla olmadigmm,
tam
aksi bu rahatsizhklardan
ogunun
sebebi oldugunun bilincine
var-
migti.
Fiyatlan ykseltmek
ona yarar
saglamayacakti.
Su
halde
BirlegikDevletlefe meydan oku-
matun
ne
anlami vardi?
Simdi,
Carter Bagkanolduguna
gre,
Amerika
ile
her zamankinden da-
ha yakm
iligkiler
kurmak daha
isabetli
olmaz
miydi? Daha ok yakinda,
Carter idaresi
ona
petrol
politikasi olarak
"flyat
dondurma" uygulamigti.
Yeni Digigleri
Bakam Cyrus Vance, 1977 Mayt-
si'nda
Tahran'i
ziyaret ettiginde
Sah'a
Amerikan desteginin devam etecegi teminatim vermigti.
Bu
teminattansonra
Iranhkmeti
petrol fiyatlarmda
ihmlilik
agrisinda bulunarak diger
ihra-
cat11an
ve
hatta kendi brokratlanm
pagirtmigtir.
Sah,
bu konuda, Mallye Bakani Michael Blu-
menthal'e zet olarak Iran'in
"flyat
avcisi
olarak
grnmek
istemedigini"
80yleyecek
kadar ileri
gitmigtir.
Yoksa
Sah
bu
defa
piyasa
partlarinin degigtigini
mi anlamigti?
Acaba bir
zamanlarm bir
numarah
fiyat
avcisi
artik bu defa gvercin mi olmugtit?
1977 Kasimi'nda
Sah,
Bagkan Carter'la
grgmek iin Washington'a
gitti.
Tam
Sah
Beyaz
Saray'a
ulagtiginda yakindaki Ellipse'de
Sah
kargiti
ve
Sah
yanhst
gstericilerarasmda atigma
bagladt. Eylemciler ogunlukla Amerika'daki
ranli
grencilerdi. Polis eylemcileri
gz yagartict
bomba
kullanarak
dagitti. Dumanlar Bagkan Carter'in
Sah't
kabul ettigi Beyaz
Saray'ingney
kgesini
sarmigt1.
Carter
gzlerini kirpigtirmaya,
ovugturmaya
bagladi.
Sah
ise
gznden akan
yaglan elindeki mendille sildi Bu sahnenin fotograff
ari
yalmz Amerikan ekranma yanstmakla
kalmamig,
yeni liberalizm
programi
sayesinde televizyonakavugan fran'akadar ulagmigttr.
O g-
ne
kadar hibir
gn Iranhalki byle bir sahneye
tamk
olmamig, Hkmdarlarini hi istemedik-
leri byle
bir durumda grmemigti. Bu sahne,
gsterilerinde eklenmesiyle franlilar'i artik Birle-
ik
Devletler'in Muhammed Pehlevi'yi gzden
ikardigtna
inandirmigtir.
Amerikan sistemini bil-
Enedikleri
iin "Eger yle olmasaydi Carter bu gsterilere izin
verir miydi?" diye
dgnmglerdi.
Kendi
zel
toplantilarmdaCarter her
zaman
insan haklan
ve
fiyat istikran iin lobi
yapmig-
tar,Sah
Carter'm kendisinden licari bir anlagma
bekledigini
anlamigtl. Carter
Sah'tan
petrol fiyat-
larmm
ilimh
tutulmasmda
Suudi Arabistan
gibi
davranmasmi istiyordu. Kargihkolarak Birlegik
605
Devletler Iran'ayaptigi
silah
satigma
devam edecek,
aynca
insan haklari konusunda Iran zerin-
deki basklyi kaldiracakti. Carter bu arada,
"petrol
flyatim
artiran
sanayi lkelerine
yaptirim
uy-
gulanacagma" da
aynca
deginmigti.
Sah
bu defa 1973'ten beri sylemekte olduklarlyla
tama-
men
eligen
bir
yamt
vererek Carter'la
aym
fikirde oldugunu.syleyecek
ve
teki OPEC lkele-
rini
"batill
lkelere nefes aldirmaya" zorlayacagma dait sz
verecekti.
Artik ranflyatlarin
ihmh
tutulmasmda
Suudi Arabistan'a
katilmigtt. OPECretiminin yz,
de 48'ini
temsil
eden bu iki
lke teki
yelere
istediklerini yaptirabilecek duruma gelmigti; by-
lece de petrol
fiyatlarmm kontrol altmda tutulmasi
mmkn olacakti.
Sah
ile
Suudiler arasmda-
ki petrol
savagt
da bylece
sona
ermigti. Bu
sonuta
yenik dgen taraf
Sah
olmugtur. 1974
ile
1978 arasmdaki drt yll boyunca OPEC
flyatlan gerek anlamda sadece
ikt
kez
agin
dzeyde
ykseltmigti. Birincisi Tahran'da 1973 Araligi'nda kararlagan 10,84
dolardan
1975'te 11,46
do-
lara, ikincisi de
1977de
flyat 12,70
dolara
1kanldigmda.
Ancak
aym
sre iinde enflasyon
da
daha
byk oranda artmigti
ve
evvelce
tahmin
edildigi
glbi
gerek
flyati agtndinyordu. 1978
yi-
lma ulagildigmdaenflasyona gre ayarlanan petrol fiyatt, 1974'teambargodan hernen sonraki
fi-
yat
kargismda, yzde 10
daha
dgktr.
Kisaca, nispeten dgk
oranda yapilan bu
iki
artig
dik-
kate almmazsa, petroln gerek fiyat1
aslmda
dgrlm oluyordu. Petrol artik
hlbir gekilde
ucuz
degildi; ancak fiyat da,
biroklannm korktugu
gibi
rafa kaldinlmt; degildi.
Kuveyt
ve
"Dostlarimiz"
Petrol
girketleri
artik fiyat konusunda
birbirleri
digmda herkesle grgme mecburlyetinden kur-
tulmuqtu.
Ancak
imtiyazlar
hl
vardi
ve
girketlerin sallantida oldugu gnlerin hatirlaticisi,
ihra-
Cat11arm
fakirl k gnlerinin kahntisi olarak yerli yerindeydi. Artik petrol
lkeleri imtiyazlarm
apagilayicibir
gey
oldugunu sylemeye baglarnigti.Iran'daki
imtiyaz 1951'de Musaddik'in milli-
leptirme hareketiyle silip sprlmg, Irak
da kendi IPC imt yazmm millilegtirilmesini 1972'de
tamamlamigt1.
mtiyazlardan
bazilari 1973 flyat
gokundansonra
da varkklanm srdrmgse
de
en
byk-
lerden birkainin -Kuveyt, Venezuela
ve
Suudi
Arabistan'dakiler-
sona
ermesiyle,yirminci
yz-
yllm
en son
imtiyaz dzeni de
tarihe
kangmigoldu. Eu dzen, animsanacagi gibi William
Knox
D'Arcy'nin 190l'de,
Acemler'e
verdigi
cesur ve
riskli angajman szyle
baglamigtL
Topun agzmdaki
ilk
hedef Kuveyt
imtiyaziydl.
Kuveyt Petrol
Sirketi,
BP
ve
Gulftarafindan
1934'te,
rekabeteson
vermek
iin kurulmuytu.
Eu rekabetin dik bagh BinbagtFrank Holmes
za-
manmda bsbtn krklendigini
ve
Bykel Andrew Mellon'un
inadi yznden bsbtn
iddetlendigini animsatmakta
yarar
vardir.
Bu
tarthten
lark
yll
sonra,
1970 baginda Kuveyt Dev-
leti, Kuveyt Petrol
Sirketi'nin
yzde 60
hissesini elde etti
ve
BP
ve
Gulf
a
sadece yzde 40 hisse
b1rakti.
Daha
sonra
1975 Mart
ayi
bagmda
Kuveyt
bu
son
yzde 40 hisseyi
de aldigim
ve o
gn-
den baglayarakBP
ve
Gulf
ile
arasindaki
her
trl
zel
bagt
kopardigim duyurdu.
Onlann
da di-
ger
alicilarla
aym
muameleyi grecegini
ilan
etti. Kuveyt
Petrol Bakam Abdl Mttalib
Kaze-
mi'ye
BP
ve
Gulf Kuveyt'in partlarmi
kabul
etmediginde
ne
olacagt soruldugunda
bakamn
yamti
kisa
ve
zd.
"Biz de onlara ok tegekkr
ederiz, hopa kahn deriz" demigti. Bu sze
ilave
ola-
rak
amacm
"lkenin
petrol
kaynaklan zerinde
tam
kontrol
elde etmek" oldugunu syledi, So-
nunda asil olan
z noktayi
gu
szcklerle
aikladt:
"Petrol Kuveyt
iin her
geydir."
Aradan ok
gemeden Gulf
Sirketi'nden
James
Lee
ve
BP'den
John
Sutcliffe acele Ku-
veyt'e
agnldilar.Sutcliffe
bakana
"Eski
dostluk iligkilerini dikkate almak gerekir" dedi. Kuveytli
bakanm
verdigi
yamt
gerekten ok
dokunakliydi,
nk
yyle
demigti: "Herbangi bir
tazminat
dememiz gerekmez."
Daha
sonra
Sutcliffe
ve
Lee
Babakan'la
grgtler
ve ona
kisaca kiralar
zerine yapilan ekigme sonucunda
kr dagitimmm
uzun
yillar
linde
bir noktadan
br nokta-
ya
geiginin yksn anlattilar.
"1960'lar
baginda hkmet
payi
yzde
elliye kargi
yzde elliy-
600
di.
Simdi
ise hkmet yzde 98,
girketler
ise y2de 2 aliyor" dediler.
Bu aiklamayla
tatminkr
bir
sonu
alacaklanm
ummuglardi.Ancak bu
olmadi,kendilerine aika Kuveyt'in
yzde 100
hissenin hepsini
almak niyetinde oldugu
bildirildi.
Su bir egemenlik konusuydu,
egemen olan
onlardi
ve
konu
tartigmayaaikdegildl.
Bu konugmay1
izleyen birka
ay
iinde Kuveyt bu
iki
girketle mcadeleye
girmekzorunda
kaldi;
girketler
kolay
pes
etmiyor, bir yolunu bulup
Kuvetpetrolne
girmek
iin kendisine
tercih-
li
muamele yapilmasma, ncelik
tanmmasma
ahgiyordu.
Konugmalannbir noktasmda, BP'nin
nde
gelen
grgmecilerinden P.LWalteis,
yan
paka,
Kuveytliler'e,
Kuveyt
Petrol
Sirketi'nin
fizi-
ki mal
varligim
almaktansa petrolden
gelenyeni servetin bir kismm1 BP hisselerine yatirsalar
kendileri iin daha iyi
olacagtm syledi. Kuveytliler,hi degilse
o
gn iin, koriuya ilgi
gsterme-
diler. Nihayet 1975.Aralik aymda
iki
taraf
Kuveyt'in istedigi kogullar
altinda bir
anlagmayavardi.
nceleri Gulf
ve
BP
tazminat
olarak 2
milyar dolar istemigti.
Kuveytlilerbuna gldler,
ikigirket
istedikleri
miktarm kck bir parastyla 50
milyondolarla yetinmek zorunda kald1.
Anlagma
gerekletikten
sonra
bu
iki
uluslararasi girket, bir sre daha, kendilerine
tercih
ta-
mnacagl
midini korumuglardi.
Eu varsay1m
Gulf
Petrol Ticaret Sirketi
BagkamHerbert
Good-
man'm kafasmda da
aynen
vardi. Hi degilseyeni anlagmanm
son
rtuglannl yapmak iin kk
bir ekiple Kuveyt'e ayak basincaya
kadar. Ne
var
ki
o andan
it baren
yamldigini,
ne
kadar
ok
ge-
ym
degigime
ugramig oldugunu anlayacakti. Byledgnmesinin deneyimsizlikten
geldigi
saml-
mamahdir. Tam
tersi,
Goodman, petrolcler
ve petrol
ticareti
yapanlar arasinda
en
deneyimli
olanlardan birisidit. Meslektebulunuu uluslararasi petrol girketlerinin olaganst
geligme,b-
yme
gsterdigi
1960'll ytllara,
on
yillik
dneme rastlar. Evvelce ABDDigiglerihizmetinde bu-
lunmug olan Goodman, Gulf
Sirketi'ne
1959'da
kattimig, petrolclkte
an ve
n kazanmigttr.
Tokyo'da
bulundugu drt yll iinde
Japonlar'la
ve
Koreli alicilarlayapilan
uzun
vadeli kontratlar
zincitinde onlara bir milyar
varil satmig
olmakla ne
ikmigtir. 1960'll yillar hem bir petrolc ola-
rak,
hemde dig memleketlerde bir Amerikall olarak kendisi iin
anve
n y1llandir.O
gnlere
ait
anilanm anlatirken
Goodman'm
gu
szleri syledigi bilinmektedir: "O
gnlerde
Amerikall bir
igadami
olmak insana
mthig
ayncalik
sagllyor,
her kaplyi
kolayca atyordu.
Sizde gsterilen bu
zel
muameleyi hakkmiz gibi
grp
kabul ederdiniz. nsanlar
size dikkat ederdi. tibarm1z,
nfu-
zunuz,
gcnz iin
size
saygt
gsterilirdi. Niin?
nce
bayragmiz,
sonra
da iginiz
iin -Birlegik
Devletler bu
ikisinden tr
egsizitibar
ve saygt
grrd. Amerikan
pasaportlu olmak bir laissez-
passer- (birakiniz
gesinler) bir
gvenlik
araci
demekti.
Sonra, bu durum
degigmeye baglad1.Ku-
veyt'le
birlikte bunu
her yerde hissettim. Su Amerikan
gcnn
dgg demekti;
tipkl
Romahla-
r'm Hadrian duvarlanndan ekilmesi gibi.
Sizi
teminederim, bunu her yerde hissettim." Daha
sonra
bunu ambargo, fiyat artigi, Nixon'un
apagilanmasi
ve
istifas1
ve
Amerika'mn aniden Viet-
nam'dan
ekilmesi
izleinigti.
Vegimdi de 1975'te Goodman kendisini
aym
grg
paylagan,
bir
agin
sona
erdigini
israrla
syleyen Kuveytliter'le birlikte Kuveyt
City sokaklarmda bulmutu.
Ancak
Goodman,ekipteki
teki yneticiler
gibi
hl
beklenti iindeydi. Gulf
Sirketi'ne,
gemigteki anilar adma
zel flyat
veya
tercihhakki
tanmacagLm
mit
ediyordu. Ne de
olsa
Ku-
veyt'le aralarmda yaklagik
yanm
yzyilhk bir hak
hukuk vardi.
Onca
Kuveytli grenci
egitim
iin Pittsburgh'a geldiklerinde
Gulfailelerinin yanmda kalmigti. Onlara
konukseverlik
gsteril-
mig,
arada kigiselarkadagliklar,baglar kurulmugtu.
GoodmanKuveytliler'e
tm
bunlan
animsat-
migt1.
Ne
var
ki onlar kararlarmdan
dnmyor, Goodman'1 hayrette b1rakarak,
Gulfm da diger
herhangt bir mgterlyle
aym
muameleyi greceginde israr
ediyordu. Konusmamn ileri
bir
aga-
masmda Kuveytliler Gulfa kendi rafmerileri iin
az
bir petrol verilecegini bildirdiler. Goodman.
yanit vererek bu
iki
pazan
geligtirmek
iin
Gulfmok
ter
dktgn hatta
ter yerine
kan dkt-
gn
syleyecek oldu. Ashnda kan
dkmg
olan
kendisiydi.
Ancak Kuveytliler
"hayir"
demekte
direniyordu. Sz edilen
pazarlar onlann
pazanydi,
kendi petrollerine gre dzenlemiglerdi
ve
imdi de orada kendi petrollerini
satacaklardi.
607
Gulf temsilcileri
bu.tavir kargismda gemige
.gre
ne
kadar farklt
muamele grdklerini
fark etmekten
kendilerini alamadilar. Sonraki gnleri
bakanliga gidip gelmekle geireceklerdi.
Goodman
o
gnlerigyletarif
etmigtir:
"Her
gn ardi ardina otelimizden bakanliga
gidiyor,
sa-
atlerce bekliyorduk.
Bazen
ikinci
derecede bir
memur
gelir
bizimle meggul olurdu. Bazen de
hi gelmezdi."
Konugmalar sirasmda bir kez, Coodman,
Kuveytli brokrata eski gnleri
anim-
satmaya
galigarak, Gulf
Sirketi'nin
Kuveyt
iin
yaptigionca
lyi geyleri anlatacak olmugtu. Ku-
veytli buna
ok
fkelenmig "Ne
yaptimzsa yaptmiz,
kargthgim
da aldmiz" demigti. Son olarak
"Bize hibir
zaman
ltufta
bulunmuy degilsiniz" dedikten
sonra
toplantly1terk
etmig, kaplyi
vutup
gitmigti.
Sonu olarak, Gulf kendi rafinerilerine giden
petrol zerinde
kk
bir
indirim
saglamigttr.
Ancak bagkalarina satabilecegi petrol
zerinde ise hibir indirim saglayamamtytir. Goodmanson-
radan "Kuveytliler iin bu, smrgecilik
gcnn
al apagiedilmesi
demekti"
demigtir. Daha
son-
raki gnlerde Goodman
konuyu gyle
degerlendirecekti: "Ortada bir yanlig anlama vard1. Biz
Amerikal11arbu
insanlar iin ok geyler yaptigimizi
dgndgmz
iin
onlarin
bizi sevdigtne
inanmigttk. lte Amerika'mn zaylf
taran
buydu. Biz iyi iligkiler iinde
oldugumuzu sanmigtik.
Onlarsa konuya bagka aidan baktyordu. Kendilerini himaye
grm
hissedlyor, bunu
ilerine
sindiremiyorlardi.
O gnleri ammsamak kendiferini
mutsuz
etmigti. Kisaca
tm
bu
iligkilerde
sevgi-nefret denen
gey
vardir."
Yine de Goodman
szn gyle
noktalayacakti: "Ancak btn
bunlar
geiciydi. Ne de olsa
o
gnleide Kuveytliler fazla zengin
olmugtu."
Venezuela: Kedi Yavrusu lyor
Venezuela'daki
byk
imtiyazlar da
sprlmek
zereydi. Olup bitecekler,
bunun hyle olacagi-
m
daha
1970'lerin
bagmda kesinlikle gstermigti. Ne
de
olsa
burasi,
petrol
milliyetisi ve
OPEC'in ottak
kurucusu
Juan
Pablo Prez Alfonzo'nun
lkesiydi.
1971'deVenezuela'da
"D-
ng
Yasasi"diye bir
yasa
tkanldt
Buna
gre
lkede petrol girketlerine ait
ne
kadar
imtiyaz
var-
sa
hepsi, imtiyazlann diger mal varliklanyla beraber,
imtiyaz
sresinin bitiminde kk bir
taz-
minat kargiligiVenezuela'ya devredillyordu. Sresi
dolacak ilk imtiyazlar 1983'te
sona
eriyordu.
Eu dn
yasastnm,
Venezuela'mn
"yeni
imtiyaz yok" politikasiyla
bir arada lkenin
ekonomisi-
ni olumsuz
etkilemesi kaunlmazd1. ncegirketler
yatmmlano yavaglatti ki bu Venezuela'mn
egitim
kapasitesinin inige getiginin gstergesidir. Kapasitedeki inig de bekleneni
yapmig,
yine
kamilmaz olarak girketlere duyulan antipatiyi krklemigtir. Exxon'un Venezuela'daki pubesi
Creole BagkainRobert Dolph konuyu
gyle
yorumlamigtir:
"Btn bunlar
yumurta
mi
tavuktan,
tavukmu
yumurtadan 1kar
hikyesidir.
zlenensiyaset
'petrol
aranacakyeni blge yok' siyase-
t ydi.
Biz
yavru
kedlyi
bestemiyorduk, onlar da
yavru
kedinin
lmekte
oldugunu syleyerek
ya-
kmlyorlardi."
1972'de,
hkmet
bir
dizi
yasa
ve
kararname ikararak
petrol aramadan
pazarlamacihga
kadar petrolclgn
her
alamnda
efektif
idari kontrol kendi zerine aldi. Aynca efektif vergt
oramm
da yzde 96'ya ikardt. Ke,ndikamsma gre millilegtirmenin
hedeflerinden ogunu
ger-
ekleptirmigti, ancak
henz
tam
millilegmeolmamigti. Bu
sadece
bir
zaman
konusuydu.
1973fi-
yat artigi
ve
OPEC'in zafer gibi
grnen
bagarilari
lkedeki
millilegme ruhunu
ve
zgven duy-
gusunu
arabukglendirecekve son
sahnenin
geligini abuklagtiracakti. Eu yeni
ag
iinde
1983 yllmin gelmesini bekleyemezierdi. Yabancilarm sahipligine de
artik izin verilmedigtnden
millilegme olayinm mmkn
oldugunca
abuk
gelmesi artik
part
olmuytu. Bu konuda
siyasi
ke-
simlerin hepsi
gr
birligi
iindeydi.
Gndeme
-bir
degil-
iki
grgme
konusu almd1. Birincisi
iki uluslararast pirket, Exxon
ve
Shell
nderl ginde
Gulf
ve
teki
birka girketle
yapilacak grgme,
ikincisi
de Venezuelalilar'in
608
kendi aralarinda yapacagi grgmeydi.
Bunlardan
birinci
grupta
olanlarla yapilan
konugmalar
przsz gitmemigti. Konugmayakatilanlardan biri gyle demigti:
"1974
ylli
sona
erdiginde l-
ke hl
petroln
millileptirilmesi
konusunu
tartlynaktaydi
ve
tartigmalartm giddetiyle devam
etmekteydi. Birbirine
tmylezit
iki
ayri
grup
iki
ayn grgsavunuyordu.Yabanci petrol gir-
ketlerine
amansiz
bir
savag
a1lmasmisavunanlar
ve savaga
kargt
olup
daha
ilimh,
uzlaymaci bir
zm
yanlisi olanlar." Sahneyi evinin
bahesinden degerlendiren
Juan
Pablo Prez
Alfonzo
mcadelecilerden
yana
ikm1
tir.
Beyanatta bulunup sadece
petrolclgn
degil, Venezuela'da
ne
kadar yabanci yatinm
varsa
hepsinin derhal millilegtirilmesiniistemigtir.
Konunun
zme
baglanina iglemi,
girketlergereki
oldugu in
nceden
sanildig1kadar
patirtill olmamigtir. Belki de girketlerin bazisi bunu kadere
baglamigti.
Venezuelaonlar
iin ilk
y1]lardaedindikleri byk kazanlarin kaynagi olmugtu. Hatta belirli bir sre Exxon,
o
ok b-
I
yk global
kazancmi Venezuela kaynagmdan
saglamigtl.Aynca, Exxon'un degilse de Shell'in ba-
ma gemeyi
dleyenler iin Venezuela
tam
yaganacak
yerdi. Ancak bu yeni agda
onlann bi-
rinci kaygtsi,
en
yagamsal
sorunu,
petrole sizabilme haklam
kazanmakti. Creole
Qirketi'nden
Dolph konuyu yle zetlemigtir: "Kazanmayt bagaramadik. Fiyatlar ok yksekti. Pazar
kogul-
lari
tm
lkeler
iin sz konusuydu
ve
olan bitenlerin
sonsuza
dek
sreceglne igaretti. Millileg-
tirmenin gereklegmigolmast bize
ok
az
hareket imkm b1rakmigt1."
Millileptirmeden
sonra
Venezuela
iki
hedefe yneldi. Birinci hedef
petrolclg mmkn
oldugunca etkin
ve
agdag
yntemlerle yapabilmek iin dig dnyadan
gelen
teknoloji
akimmi
srdrmekti. Su nedenle girketler Venezuela ile i; anlagmasi iin
grgmeleregirdi
ve
bu anlag-
malar gereklepti. Anlagmalar
uyarmca
Venezuela'ya
teknisyenve personel
transferisrdrle-
cek,
buna kargilikVenezuela eski imtiyaz sahiplerlerine,
ikanlan
her varil iin
on
drt,
on
bey
sent
kadar bir
para
deyecekti.
Venezuela'nm
ikinci
gereksinimi pazarlara
girmekti.
Millileptiril-
mig olan
petrol
sanaylinin astronomik retim
yapmasi
bekleniyordu. Oysa ki d1;anda kendine
ait
bir pazarlama
sistemi
yoktu
ve petrolnsatmak
zorundaydi, Bu arada esk imtiyaz sahipleri
geriye dogru kaymaya baglayan sistemlerini kurtarmak iin petrol bulmak zorundaydi. Eu
ne-
denle Venezuelapetrollerini
pazara
ulagtirmak
in girketler
ile
uzun
vadeli koritratlar
imzalan-
dL
Devletleptirmeolaymdan sonraki birinci yll iinde, Exxon Venezuela
ile
tarihte
o gne
kadar
grlmemigen
byk
petrol anlagmasmi
imzalaml;
ve
gnde 900.000 varil petrol
1karacagmi
taahht etmigtir.
Ikinci
grgme
birinci grgmeden
ok
daha
zor
ve ok
daha
duygusal
sartlar
altmda
Venezuelalipolitikacilarla Venezuelalipetrolcler arasmda
cereyan
etti. Venezuela'nin
son
iki
kugagi
petrolle hagir negir olarak bymgt. O gne kadar
lkedeki
tm
nemli
kadrolarm,
en
st dzeydekilere kadar yzde 95'i Venezuelahlar'la doldurulmuytu.
Bunlardan ogu egitimleri-
ni digarida
yapmig ve
okuluslugirketlerde
uluslararast deneyim kazanmig
kipilerdi. O gne
ka-
dar genellikle iyi muamele grdklerini sanmiglardi.
Simdi
sorun
dnp dola1p
qu
noktada d-
gmlenmigti:
Hkmet gelirlerinin kaynagi olan Venezuela petrol sanayli
program ve
gndemi
politikacilarla
saptananve
i
politikanm
oyuncagtolan
politik bir
tegekkl
m olacakti, yoRsa
meslek olarak yrtlen, daha genigufuklu,
program ve
gndemipetrolclerce
saptanan,
hk-
metin sahip oldugu bir
tegekklm olacak? Bu
sorunun
arkasinda, dogal clarak,
millilegtirilmig
Venezuela'da
g
ve
ncelik iin verilen mcadele
ve
lkenin
ekonomisinin
gelecegt
iin
yapi-
lan bir de
sava;
sakilyd1.
Sonundabazi
kararlarm verilmesi kamilmaz
olmuytur. Venezuela'mn
topyekn
ekonomik
refahl iin petrolclgn saglikh olmasmm
gart
olduguna karar
verildi. Caracas'ta
"yeni
bir
Pe-
mex" yarat11masmdankorkmuglard1.Diger bir deyigle
Petroleos Mexicanos gibi olaganst g-
l, devlet
iinde
devlet olan milli bir girket kurulmasmdan ekinmiglerdi. Sonu
belirlenirken
dikkate alman bagka bir
gey
de verilecek kararm petrolclg
zay1flattp,
politize etmesi, petrol-
clg rtmesi
korkusuydu. Bunun
Venezuela ekonomisi
zerinde
ok
olumsuz bir etki
ye-
60
pacagi
dgnlmgt. Ayrica, yalniz Venezuela'ya
bagh
girketlerde
degil,
en
st mevkilerdeki
kadrolarda bir petrol grubu vardi ki bunlar petrolclgn politize olmasi halinde kendilerine d-
genin te beriyi toplay1pgitmek
oldugunu
dgnm
olabilirler.
Su gerek
de
sonucu
etkilemig
olabilir.
Su kogullar altmda Accion Democratica adayt olarak,
son
gnlerde ogunlugun oyuyla
za-
fer kazanmig olan Bagkan
Carlos Ands Prez
"illmh"
ve
pragmatik bir
zm
iin fikrini bildir-
di. Petrolclerin kendilerinin de kat1hmmaizin
veren
bir
zm
istemigti. O
gnlerde
lkede
bir devlet holdingi
olan Petroleos de Venezuela admda yeni bir girket kurulmugtu. PDVSAadly-
la
bilinen bu
girketin
kurulma
amaci,
mali konularda, planlamada koordinasyon saglamak
ve po-
litikacilarla petrolcler arasmda arabuluculuk yapmakti. PDVSAdigmda, devletlegmeden
nceki
organizasyonlara
bagli
olup
da
sonradan
nce drt,
sonra
girkette entegre olmuy birka girket
daha
tremigti.
Bunlann her biri, benzin
istasyonlarma
kadar
"tam"
entegre
olmuy
girketlerdi.
Yetkililer
byle
gstermelik
rekabet yaratarak
daha verimli olunacagmi
ve gigirilmi,.
brokratik
yeni bir
devlet
girketinin kurulmasmi nleyeceklerini mit etmiglerdi. Kamlarmca,
byle
bir
ya-
p1
birlegik bir
kltr,
gelenekve
verimlilik iin yararli olup operasyonlara
da
yardimci olurdu.
Millilegmeolay1
1976'mn
ilk
gn
yrrlge kondu. BagkanPrez millileptirmeiin
"kader
ha-
reketi" demigti. lkeninyeni millilegtirilenpetrol girketinin
kaderi dnyanm yeni model petrol
endstrisinde dev glerden biri olma yolundayd1.
Suudi Arabistan:
mtiyaz
Teslim Oluyor
Btn
imtiyazlar iinde
tek
bir
imtiyaz ayakta
kalabilmigti; bu hepsinin
en
byg
olan
Aram-
co'ya ait Suudi Arabistan
imtiyazidir. 1930'larm karanlik
gnlerinden
bu
yana,
susuzluktan
kiv-
ranan
Kral Ibni Suud'un petrol yerine
su
ikmasmi istedigi gnlerden beri Aramco geligme gs-
tererek
devasa bfr ekonomik
igletme
olmugtu. 1974 Haziram'nda, Yamani'n n katilimci prensi-
bine uyarak Suudi Arabistan Aramco'dan yzde 60 hisse aldi. Ayni yilm sonunda bu defa Suudi-
ler Aramco'daki Amerikan girketlerine -Exxon, Mobil, Texaco
ve
Chevron-sadece yzde 60'la
yetinmeyeceklerini bildirdi, Yzde 100
istiyorlard1.
Petroln devletleptirilme
agt
olan bu devir-
de daha
az
bir yzdeyle
yetinmek
olmazdt, bu kltc bir
gey
olurdu.
Sirketler
bu istege
kar-
i direndi. Onlarm bir numarali prensibi
"imtiyazdan
asla
vazgememekti"
ve
imtiyaz
gimdi
on-
lar lin hayattaki
en
degerli
geydi.
Kendi aralannda
dgnp karar
ald11ar:
Bu
prensip
1970'li
yll-
larm politik baskilarma dayanamadigt
takdirde
imtiyazi birakmak
zorunda kalirlarsa, Suudiler'le
ok
iyi
pazarhk
yapip
kendileri iin
en
uygun.olacak anlagmay1yapmak. Suudiler'e gelince,
on-
lar isteklerinde
israrliydt
ve
daha
az
yzdeye
razi
deglldiler, bu
yzden
de
gerektiginde ekono-
mik baski uyguluyorlardi.
Sirketlerin
ikna olmasi
fazla
zaman almadi
ve
Suudiler'in
talebini
prensipte kabul ettiler,
Konunun prensipten
pratige dklmesi
tarallann
igletme
ve
mall konularda
dn
verme-
mesi yznden
ayrica
bir buuk
sene
aldi.
Dnyadaki
toplam
petrol
rezervinin
te
birinin
sa-
hipligi iin yapilan grgmeler dogal
olarakoketinve zor gemigti.
Aramco'cular da Suudiler
gibi gebeydi. 1975'te bir
ay
boyunca Yamani
ile
Beyrut dolaylarmda bir kasaba olan Beit Me-
ri'de kamp kurdular. Sabahlari
otellerinden
ikip
kk yolu
izleyerek
eski bir
manastirken
son-
radan Yamani'nin evi olan
yere
kadar yry yaplyorlardi. Orada, bir aradayken olaganst bir
kaynak
olan
petro1 nasil degerlendireceklerini,
ona
nasil egireceklerini aralannda tartigirlardt.
Sonra, bir
gn
kulaklarina
terrist
bir
grubLln
kendilerine saldir1
dzenleyip
kairacagt sylentisi
geldi.
O andan itibaren-o gne kadar kendilerine
huzur
veren
bu
yerin artik
tehlikeli
ldugunu
dgnmeye bagladilar.Oradan
derhal
uzaklagtilar.O
gnden
sonra
her
zaman
Yamani'nin yolcu-
luklarma katildilar.
Sonunda, 1976'da, bir
ilkbahar
gecesinin
ge
bir
saatinde,
Yamani'nin Riyad'daki
oteli
Al-
610
Yamama'da anlagmaya
vardilar.
Ne gariptir ki kirk yll nce,
yine Riyad'da,
Standardof Cali-
fornia, biraz
tereddtle,
lde petrol
arama
hakki iin
175.000dolar demeyi l
abul
etmig, ibni
Suudda bu
ilk imtiyaz
belgesinin
imzalanmasmi
emretmigti.
Simdi
yll 1976 idi
ve aym
lde
ka-
mtlanmig
rezerv
miktanmn 149 milyar varil
-zgr
dnya
toplamrezervinin drtte birinden
fazla-
oldugutahmin
ediliyordu.
Simdi,
1976 belgesi
imzalandigma
gre imtiyazdan artik
son-
suza
dek kopmug oluyorlardi.
O
gece
orada Al-YamamaOteli'nde hazir
bulunmuy bir Amerikalt
sonradan olay
iin
de gyle diyecekti: "Bu
gerekten
bir
agmsona
ermesidir." Anlagma imza-
lanmig
fakat aradaki
baglar
hibir
gekilde koparilmamigtl. Taraflann ikisi de birbirine muhtatl.
Aramco ortaklanm vaktiyle birbirine baglamigolan sebepler bu defa da
aynen
mevcuttu.
Suudi
Arabistan'm
kugaklar boyu yetecek kadar ok petrol vardi. Drt girketin elinde ise bu petrol
tagiyacak
dev
nakliye
ve
pazarlama sistemleri
mevcuttu,
Bu nedenle, yeni dzenlemeyle Suudi
Arabistan yurtiinde Aramco'ya ait ne
kadar
mal
varhgi
ve
hak
varsa
hepsini devrahyordu.
Aramco Suudi Arabistan'm
igletmecisi
olmay1,bu lkeye
hizmet vermeyi srdrecek, kargiligm-
-
da varil bagma yirmi bir
sent
alacaktL
Aynca, Suudi retiminin
yzde 80'ini pazarlayacakti.
1980 yilmda net
deger zerinden
Suudi
Arabistan,
Aramco'nun kralhk indeki holdingleri iin
tazminat
dedi. Su
demeyle
artik
o
grkemli imtiyazlarm zerinde
gneg
son
defa batmig ol-
du. Petrol
reticileri
byk hedeflerine varmiglar, kendi petrollerini kontrol eder duruma
gel-
miglerdi. Artik onlar
"petrol"
kelimesiyle
zdeglegmiglerdi.
Suudi Arabistan'la drt Aramco
Sirketi
arasmda
imzalanan bu
anlagmada yine de garip bir
ey
oldugu
gzearpmtytir.
Anlagmay1Suudiler 1990 yllma kadar, anlagmanm kararlagtigt
tarih-
ten on
drt yll
sonraya
kadar imzalamamigtir.
Sirketleri
temsilen
grgmelere katilmigbiri
bunu
40yle aiklamigtir: "Bu gayet dogal. stedikleri
tam
kontrol elde ettiler;
ama
baglang1ta Aram-
co'yu da
tedirgin
etmek
i'stemediler.
"Suudiler'in anlagmay1
ge
imzalamasi
sonucu, on
drt
yll
boyunca yaklagik33 milyar varil petrol
retilmig
ve pazarlanmig
ve
700 milyar dolarhk bir ciro
yapilmigtir,
Bunlarmheps de bir Aramco'lunun deyimlyle
"ok
kt"
partlar
altinda
gereklepti-
rilmigti.
Baglangitapetrol girketleri, SuudiArabistan, Venezuela
ve
Kuveyt'teki imtiyazlarma
kargi
bunlarla
aralannda mevcut kontratlar nedeniyle
bagllhklanm
devam ettirdilerse de, bu bagltlik-
lar zamanla
giderek
zaylfladi.
Eu gerek lkelerin gerekse hkmetlerin politika degigikliginden
ve
pazarda
mevcut
firsatlardan
ve
alternatif baglardan kaynaklanmigtir. Aynca,
"byk
imtiyaz-
larm"
sona
erdirildigi
ayni
dnem iinde, bir
taraftan
da
petrol
ihra
eden
lkeler ile uluslarara-
si
petrol girketleri arasmda yepyeni bir
iligki
tremekteydi.
Bu, art1k
girketlerin,toprak
iindeki
petrole sahiplik hakla demek olan
"imtiyazc1"
durumdan tkip sadece
"kontrath"
duruma gel-
mesi demektir. "Kontrath" olarak,
girketler
bundan byle ellerindeki kontrat geregince bulduk-
lari her petrol kaynagmda katilim haklona
sahip
oluyor,
"retim
payl" ahyorlard1. Bu tr
yepye-
ni
bir
fligkinin nclgn de
ilk
defa 1960'lardaEndonezya'da
Caltexyapmtytir.
Bu
iligki
de
eskiden beri ahgilmtolan benzeri hizmetleri; petrol
arama,
retme
ve
pazarlama hizmetlerini
ieriyordu.
Ancak gerek guydu: Terminolojide yapilan
degigiklik
aslmda
son
derece
nemii,
ok byk bir politik degigmenin yanstmasiydi. Art1khkmranlik
tam
anlam1ylahkmete
ge-
iyor,
her iki
taraf
da bu hkmranhgi
tammig
oluyordu. Taraflar hkmetin hkmranhgmi
ta-
mmakla
ayni
zamanda lkenin i
politikasinda da hkmet kararmi kabul etmig sayllacakti. Ar-
tik gemigin agir aksak
tempodakismrgeci ruhu geride birakilmigti.
Simdi
bu
tempodayken
irketlerin
sadece kirayla
tutulmuggibi
muamele grdklerine
inamhyordu.
1970'll yillann
or-
talarmda,
dnyanm birok yerinde bu
tr
"retim
blgme kontratlan" artik
yaygmlagmig du-
rumdaydi.
Bu arada, ihracattlann, girketlerin geleneksel arabuluculuk rolne bagvurmadan dolaysiz
olarak kendilerinin
pazara
sattigi petrol miktannda, ok byk, dramatik denecek artiglar
gz-
lendi. OPEC'in ikardigi
petrol
bege katlanarak 1973 yllmm
toplamiolan
yzde 8'den 1979'da
611 .
yzde
42'ye
ulagti. Bagka.bir deyigle, petrol
reticisi lkelerde,
devlete ait girketler
ar
tik
retimi
agipapagya
dogru, kendi smirlan
digindaki uluslararasi petrolclge yneldiler.
Su
global
petrol
endstrisinin
on
ylli ok
az aan
bir sre
iinde,
OPEC
imparatorlgu
altmda her alanda
yepye-
ni
bir form aldigmn gstergesidir.
bu
da unutulmamahdir Id,
gelecekte
bundan
daha dramatik
degigiklikler
tetikte
bekliyordu.
I
612
32
Uyum Saglama
Ucuz petroln
sonu
acaba Hidrokarbon Adam'1n yrdg yolun da
mi
sonu
olacakti? Acaba
-
bundan byle makinelerine enerli saglayan, gnlk yaammda ahgik olup sevdigi
onca
ufak te-
fek madd
egyayi
kendisine
veren
petrol
bulabilecek miydi? 1950'lerde
ve
1960'larda
ucuz
olan
ve
kolayca saglanan petrol iktisadi bymenin de
ategi
olmug
ve
bu yzden dolayli da olsa,
sosyal bariga
yardimct
olmutu.
Simdi
ise, durum artik pahah
ve
gvensiz olan petroln
iktisadt
bymeyi
kisacagLm,
geligmeye
engelolacagm,
hatta
bu bymeyi kknden
tirpanlayacagmi
gsteriyordu. Bunun
ne gibisosyal
ve
siyasi sonular dogurabilecegini kim bilebilirdi 10?ikidn-
ya savagiarasmda
kalan
onca
istiraph
yll iinde birok dersler
ahnoltl. Bunlardan biri
insanl ra,
demokratik kurumlarm hayatta kalabilmesi iin iktisadi
geligmenin
ne
denli
part
oldugunu g-
retmigti. Bu itibarla, ggslenecek riskler byk olmasma kargm bunlara
katlanmak
gereklyor-
du. 1973yllmdan
sonra,
otoritelerinin kis11tp
saldinyaugradigmi,
gvencelerinin
tehdit
edildigi-
ni
ve
dig
politikalannm etkisiz kaldigtm grenler sanayi
lkeleri
olmugtur.
Uluslararasi politika-
nm
gc
de
petrolleolan
yakm
iligkisi
yznden
degigimeugradi
ve etkisizlegti. Bu kogullar dik-
kate almdiginda 1970'll
on
yllm Hidrokarbon Adam iin
ve
bir btn
olaraksanayi
dnyasi i n
hm, gerilim, huzursuzluk
ve
yigitlikle dolu bir
karamsarhk dnemi
olmasinagamamakgerekir.
Tm bu zorluklara karm
HidrokarbonAdam
savagsonu
hak ettigi
megruiyetinden
ve
yeni
baglamig
clan
duruma
tam
intibak
igleminden
kolay kolay vazgememig, mcadelesini devam
ettirmigtir. Su
ara,
Uluslararasi Enerji Kurumu da Fransizlar'in nceki
tahmininaksine
bir hizip-
legme kurumu olmamig, Bati lkeleri
arasmda koordinasyon saglay1ci
ve
bunlarm
enerii politika-
lanm
ayni
paralele getiren bir mekanizma olmuqtur. Hkmetin kontrol altmda, acil
durumlar-
da kullam1mak zere
stratelik
petrol rezervleri iin
acil petrol paylagtmpolitikasi saptandt Ayri-
ca
IEA (Uluslararast Enerji Kurumu}
milli
politikalarmdegerlendirilmesi
ve
konvansiyonel
ve ye-
ni enerji kaynaklari
zerinde
aragtirma
yapilmasi iin
bir de
"forum"
dzenlemigti.
1970'll yillar ortasi, Bati dnyasimn
ana
hedefi Kissinger'in nermig oldugu
ve petrol g-
c
ile
olugmug olan
"objektif
kogullar"m degigtirilmesi
hedefiyle
tipatip
aynidir. Degigtirilmesi
gereken bu kogullar arz-talep dengesi
ve
endstriyel ekonomilerin
petrole
olan
tam
bagimliligi-
dir. Bu konuda endstri
lkelerinin
tm,
fiyat
ye
gvence
sorunlarini dikkate alarak, ithal pet-
role olan
baglhh ln
BZatllmasinaynelik enerji
politikalarina
eksiksiz uydular. "Obi'ektif ko-
ullar" diye bilinen bu kopullann degigtirilmesi iin
belli bagli
tketici
lkelerin
her biri, kendi
siyasi
kltr
ve
zel durumunu
yansitan
kendine zg
yollarla
bu kogullarm degigtirilmesine
katki saglad11ar.Bunlardan
Japonya
kattlimim kamu
ve zel sektrn
birlikte
kabul ettigi bir
uzlagmayla
yapmigttr.
Fransizlar
dirigisme
geleneklerlyle
{devlet
nderligi) katilimda bulundu.
BirlegikDevletler de katthmmi deti
oldugu zere
kavgact siyasi mnazaralarlyla yaptt.
Bunla-
nn
hepsi bir arada bir hayli
zor
bir karigim meydana
getirdiysede
"yeni
g" sayllan petrole
haddinin bildirilmesi iin gerekli geler
aynt
idi:
Alternatif
enerji kullanimi, degigik petrol kay-
naklari
ararna ve
koruma.
613
lkeler
agriya
Uyttyor
Arap petrol
ambargosunun yarattigi ilk panik
ve gok
atlatildiktan
sonra,
Japonya,
objektif kogul-
larin degigtirilmesi
agnsma
olumlutepkigsterdi.
Uluslararasi Ticaret
ve
Sanayi Bakanligi
"be-
yanda"
bulunarak
kendi merkez binasmda
asansr kullanimma
son
verdi. Aynca,
yaz
aylarmda
Japonya'da,
elektrikle
alian
"klima"
sistemine gereksinimi azaltmak iin, erkek glysisinde da-
hiyane bir
yenilik
yaparak
"enerji
muhafaza
modasi" denebilecek shoene rukku modasmi
ortaya
atti, yani
iy klyafetlerinde
kisa kollu ceket modasun
yaygmlagttrmaya
aligti. Halk asansr yasagt-
na
uydu fakat
her
nedense,
bizzat BagbakanMasayoski Ohira'nm rnek
tegkiletmesine
kargin,
shoene rukku
modasi bir
trl
tutmadi.
Bu
ara, Japonya'da
enerjide
karar
mekanizmasmda
kimin liderlik edecegi konusunda
ok
giddetliekigmeler
olmugtur. Buna
kargin
yine
de her boyutuyla, lke
halki 1960'lardan beri be-
nimsemig oldugu ucuz,
gvenli Ortadogu
petrolne
bagimliliktankurtulmak, enerli konumunu
-
kesin olarak degigtirmekiin elinden gelen
yapmigtit
Ortadogu petrol artik
ucuz
Ve
gvenceli
olmaktan ikmigtt
ve
bu
tm
aikliglylaJaponhalkmin gzleri nndeydi, Ayricapetrol
konu-
sunda
Japonya'nmne
denli
kritik bir.konumda oldugu da
yaganmi
olaylarla bir kez daha
kamt-
lanmigtt. Genel
izgileriyleyeni politikaya
uyum
yollan
ve
yap11acak
degigiklikler'geni;
evreler-
ce
kabul grd ve
uygulandi. Bunlar elektrik retimi
ve
endstriyel
retimin
petrolden
teki
enerji kaynaklarma
dnerek
yapilmasim, nkleer g geligtirme
iglevinin hizlandinlmasim, k-
mr
ve
sinirlandinlmi;
clogal
gaz
ithalinin
yaygLnlagmasim
ve
petrol ithalatmin Ortadogu'dan
Pasifik'e kaydinlmasmi
ieriyordu. Artik
Japonya'mn
uluslararasi iligkilerinde "Kaynak
diploma-
sisi" n
plana
ikmigtL
lkehi durmadan, gerek
Ortadogu'daki
gerekse
Pasifik'teki
petrol
re-
ticilerini
ve enerji
saglayic11andiglama pegindeydi.
Japonya'nm
abalan
iinde dikkatlerin
en
ok
yogunlagtigt
ve en
acil olani; hkmet
ile iq
evreleri
igbirligiyle
geligtirilen, endstride enerji korumasim
ve
ncelikle
de petrol kullanimmi
azaltma konusudur. Bu amala
girigilen
tm
kampanyalar
beklenenin ok
tesinde
baanh ol-
mu; ve Japon
i;
evrelerinin
yeniden yneldigi
uluslararasi
rekabette anahtar
konumunda
olup
en
byk
yaran
saglamigtir.Japonya'nmagnyauymaktaki
tutumu
sanayi dnyasimo
geri
kalan
lkeleri iin gerekten
rnek
olugturmugtur. O gnlerde MTBagkan Yardimcihgi
yapmakta
olan Naohiro Amaya bu
durumu
gyletammlamtytt.
"Igiler
ve
i;
yaammin
liderleri, 1973'ten
sonra
duruma
gayet
iyi uydular.
Sirketlerinin
yagarnni
devam ettiremeyeceginden korkuyorlar-
d1. Su nedenle el ele vererek birlikte aligtilar."
1971'de
MlT
bir inceleme
yaymlamigt1.
Konu
"enerji
yogunlugu"ndan
"bilgi
yogunlugu"na
geme
gereksinimiydi.
Gereke olarak
Japon-
ya'nin petrol talebinin
bag dndrc bir hirla bymes
ve
dolayislyla dnya petrol
pazarma
zamansiz
baskt yapacagi
gsterilmigti. Agtr sanayi evreleri, kendilerinin eski
yeler
saylldigini
-
ima
eden
bu incelemeden
pek
memnun
kalmamigti.
Ayrica bu
rapor,
flyatlarm henz dgk ol-
dugu bir dnemde
verilmig oldugundan pek
ok
da eleptiri almigtir. Y ne de 1973 krizinin yeni
strateliyi kafa-gz
yararcasma
bir hizla uygulamak iin gerekli olan gc sagladigt sylenebilir.
Amaya bu konuda "Zemin altinda kalan kaynaklan kullanma yerine katalanmizdaki kaynaklan
kullandik" demigtir.
Amaya
szlerinigyle
srdrmgt:
"Japon
halki depremler
ve
kasirgalar
gl-
bi krizlere aligiktir.Enerjioku
da bir
egit
depremdi
ve
bu nedenle her
ne
kadar ok byk bir
gok olmugsa da, biz duruma uymak iin hazirhkhydik."
Daha
ileri
satirlarda
pu
szleri de
llave
etmigti;
"Bir
bakima
enerji goku bizim iin Tann'nm ltfu
sayilmahdir;nk
Japon
sanayiinin
arabuk
degigmesi
onun
drtklemeslyle gereklegti."
Fransa'da
en
st dzeydeki
enerji
brokrati, bir
mhendis
ve
Corps de Mines yesi olan
ve
petrolclkte
engin bir deneyime sahip
Jean
Blancard
idi.
Sanayi Bakanligt'nda Enerji Bl-
m'nn Genel
Delegesi olarak hkmet politikalari
ile
devlet sahipligindeki enerji girketlerinin
politikalanm
koordine etmekle
grevliydi.
1974'n baglarmda, Paris'in
petrol
reticilerlyle
uz-
614
lagtinci ikili
politikalarpeginde olmasma karm, Blancard
DevletBa kani GeorgesPompidou ile
etin tartigmalar.yapti:
"Bundan
sonraki
dnemde
imdikilerden
ok farkh
olacak
bir degigme-
ye,
evet
bunahm
degil, bir degigmeye
tamk
olacagiz...
Bizimkisi
gibi
bir
lkenin
Araplar'm
iki
dudagmdan ikacak kararlara
talallp
kalmasinda hibir akilci yn yoktur.
Enerjinin degigtirilme-
sine ynel k yeni bir politikabenimsemeli
ve
petrole olan gereksinimi
azaltmayaaligmally1z;
hi degilse
daha
da
artmamasi
iin
abagstermeliyiz."
Blancard,
Pompidou'nun pahsmda fikirlerini
ok
lyi
anlayan, duyarh bir dinleyici bulmug-
tur.
Fransa Devlet BagkaniPompidou,
1974bagmdadanigmanlanyla bir
toplantiyapti.
O gnler-
de ok hasta olan,
grdgtedaviden
dolay1da her
taragigmig' durumdaki Pompidou'nun
ok
uzun
sren
toplanti
sirasmda
byk acilar
iinde oldugu
gzlenmigtir.
Eu
toplantida
Fransiz
enerji politikasmm

ana
maddesi
teyid
edilmig
ve
karara baglanmigttr;
de Fransa'mn
zerkliginin ladesine
ynelik bu maddeler nkleer gcn hizla
geligtirilmesi,
kmre dn
ve
eneril korunmasma agirlik verilme.sidir.Pompidou, bu
toplantismm
zerinden bir
ay
gemeden
lmg, ancak halefi ValeryGisrcardd'Estaing her
programi.da
desteklemig
ve
h1zlandirmigtir.
Fransa'mn hkmet sistemi, evreci adlyla
digandan
gelen
mdahalelere
kapaholan bir sistem-
di. Bu sistemle Fransa birka
yil gibi
losa bir sre iinde
nkleer
gce
katki konusunda
zerine
dgeni yapmada diger batili
lkeleri
geride
birakmigttr. Ancak unutmamak gerekir ki, nkleer
g ahymalan
bagka
yerlerde
de
sregelmekteydi. rnegin
1980'l
yillara kadar bir elektrik
retim
tesisi
kurulmug,
petrolden
yoksun Bati da
en
byk
pazarlardanbirini olugturmutur. Za-
ten
niyet edilen de
buydu.
Ancak nkleer
g
konusu bagka hibir yerde Fransa'daki kadar
yo-
gun
olarak ele almmarmgtir.
Enerji korunmasi konusunda da Fransa
en
saldirgan denebilecek bir hkmet politikast
izlemigtir. Gnn her saatinde mfettiler banka,
magaza
ve
olis glbi yerlere
"le
check up" di-
ye
adlandirdiklar1 baskinlan
yapip
ellerindeki zel
termometrelerle
meknm
1si derecesini
kontrol
ederlerdi.
181,
resmen
onaylanmig yirmi
derece santigrat'i geecek olsa derhal bina y-
neticiligine
yaptirim
yagdirirlard1. Yine de Fransa'mn
enerli koruma
programimn en arpici ve
tmyle Fransiz inisiyatiline dayali rnegi reklamlarm yasaklanmasidir. Enerji
tketimini
"zendiren"
her
tr
reklam yasaklanmigt1.Szgelimi bir imalat1, kendi rn olan
tagimr
cins
elektrikli
1stticisinm
benzer
isitictlara
gre daha
etkili
oldugunu syleyebilirdi. Ancak elektrikle
Isomamn
en
iyi ismma
oldugunu
sylemesi
yasaktt;
nk
bu
tr
bir ifade
enerji
kullanimini
zendirici
saythyordu. Bu konuda
gylebir sylenti bile vardir: Bir
gn
Fransiz Enerji Koruma
rgt'nden bazi brokratlar ige gelirken, yolda bir radyo
ilam
duyuyor, bunun enerii tketi-
mini zendirici olduguna karar vererek,
gle
saatine
kadar
ne yapip yapip
llam
radyodan
kaldi-
nyordu.
lanyasagi
ncelikle
petrolgirketleri
iin
byk zorluklar yaratti. Onlar
o
gne
kadar, ben-
zin
pazannda rakiplerinden yzde 1gibi kck bir
pay
koparmak iin digi
t1rnagatakarak
sal-
dirgan nitelikte kampanyalara aligikti.
Simdi
ise bunu
yapamlyorlardi.
Artik
en
fazla, kendi
katki
maddelerinin benzin
tasarrufuna
ne
denli yararh oldugunun
savunmasim
yapabiliyor,
bundan
daha
ileri
gidemiyorlardi. Exxon'un
sembol
olan kaplan Fransa'da evcillegtirildi. Artik grevi
yasalara
uygun
gekilde srclere lastikleri kontrol
etme, motoru
benzinden
tasarrufa
uygun
duruma
getirme
tavsiyesinde
bulunmakt1.
Sirketler
dnyanin her yanmda benzin
istasyonlannin
mgteriye vermeyi det edindigi
-kulplu
bardak, normal bardak, kagik
ve
ikarma
resim
gibi-
ufak
tefek
hedlyelerden kolayca
vazgeemedi. Yine de bu
tr
hediyeler
tketimi
zendirecegin-
den,
zamanla
hedlye
egitleri
bir hayli kisitlandi
ve
sadece araba farlanni
temizlemede
kullam-
lan
ok
ucuz
bir f1rayamsaade edildi,
Fransa'mn
en
nde
gelen milli petrol girketlerinden biri olan "Total"
ne yapip
edip halk
nnde admm n planda
tutulmasi
iin
camm
digine
takarak
bir
yol
bulmaya
al14t1.
Sonunda
parlak bir fikirle
areyi
buldu
veya
buldugunu sandl. lantahtalarma
Fransa'nm
yemye
il ok
15
gzel
bir ky
manzarasuu
gsteren resimler
asip
ok sade, efsanevi bit f
lanla
"lgte
Fransa"yazdi
Ve
altma da "Total" diye imzasim
attL
Ne
var
ki hu
ilan
da ertesi gn yasaklanacakti. Yasaklama
karanndan
donup kalmigbir Total
temsilcisiniin
sorusunu
sordugunda, Enerji Korumargt
direktr
Jean
Syrota'dan
gu
yamti
almigti: "Tketiciler bu ilana
bakip gyledgnrler: Petrol
irketleri
bu
tr
ilanlara
ok
fazla
para
harciyor, demek ki
girketlerzengin durumda, demek ki
ortada bir enerji
sorunu
yok,
o
nedenle
biz de
enerjisavurganligi yaparsak,
bunun bir sakmcasi
olmaz."
Yasadig1Krlar
Kahkahalar,
nl
oyun yazan
Eugene O'Neill'in hi bekleyemeyecegi
ve
belki de
okgagiracagt
trdendi.
Yazarm AMoon
for
the
Misbegotten admdaki popler
oyunu
Broadway sahnelerinde
sergilendigt sirada,
ikinci
perdenin
bagmda ayunculardan biri rol geregl gyle
sylyor, szleri
seyircileri
kahkahalara
boguyordu: "Hainlere
lm!
Kahrolsun Standard Oill" Her
gece
bir kez
yinelenen bu szler seyircileri
bazen kahkahalara boguyor, bazen de alloglarla
kargilamyordu.
Yil
1974't
ve oyunun
yazilty
tarihi
stnden
otuz yll gemigti. Yinede bu szler sanki
aym
gnler-
de Kongre salonlarinda
oynanan
bagka bir dramm yankisi
giblydi.
Enerji krizini, petrol girketleri-
nin roln
tartigmak
iin Kongre
salonundaki
oturumlara gelen
senatrlerve
Kongre
yeleri
de
bu
szleri
srekli
duymaktaydL
Btn oturumlar
iinde
en
dramatik sahnelerin
yagandigi,
Sena-
tr
Henry Jackson'un
bagkanlik ettigi Senato
Daimi Sorupturma
Komisyonu oturumudur. Henry
Jackson
o
sirada Senato I Komisyonu'nun
gl
bagkant oldugu halde halk
onu
hl "Scoop"
lakablyla
tantyordu:
"Kepe" anlamma gelen bu isim kendisine kkken bir izgi filmkarakte-
rine
benzerligi nedeniyle kiz kardegi
tarafmdan
verilmigti. Scoop kendisini her
zaman
dik kafali
Truman
tipi
bir demokrat olarak grmg,
vnerek
syledigi
gibi
kafasi
"drstlkten
aynlma-
yan" bir realist olduguna inanmigtir. Nixon ise, zel
toplantilarda
fkeyle
"Kepe Jackson'un
bir
demagog" oldugundan sz ederdi. Ancak Beyaz Saray'dan bir
yardimclya
sznde direnen Ni-
xon
bir gn
gu
agtklamayi yapmigti:
"l
Komisyon'da bizden
yana
olanlar,
sira
Jackson'ageldi-
gindeapagthk
duygusuna kapihyorlar;
nk
o,
dogruyu sylemek gerekirse bizimkilerin cantna
okuyor, hepsini kepe gibi silip spryor."
Oturumlarda
artik herkes
halktan
yana
kesilmigti, bu kamilmazdt. Bu arada
Jackson
belki
de
uzun
meslek
yagammm en
baanli
siyasi performansim gstererek ok
byk
puan
topladi.
Toplantida
en
byk
yedi petrol girketinin
kidemli yneticileri masadaki yerlerini aldilar
ve
dog-
ru
ifadede bulunacaklarma dair yemin etmeye
agnidilar. Daha
sonra,
Jackson
ve
ekibi kargism-
da
tikhmtikhm
dolu salonda televizyon
141klan
altmda girketlerinin operasyonlari
ve
saglad1klan
kr hakkmda bitip
tkenmez
sorulara muhatap oldular.
Siyasi
tiyatro
denebilecek bu sahnede,
jealoji,
kimya, mhendislik bilgisi
veya
genel
idare
ustahklari
ne
olursa olsun bu yneticiler siya-
si rol oynamada
Jackson
ve
teki senatrlerleasia boy
lgecek
dzeyde degildi. Onlarin
kargi-
smda
beceriksiz,
yalitilmig,
kendini begenmig, ulagilmasi g bireyler olarak kaldilar.
Oturumlann
zamanlamasi
da ahyllmam1
gekilde
dzenlenmigti.
Petrol
girketleri
krdaki
son
derece byk
artiplar hakkmda Arap petrol ambargosunun henz yrrlkte oldugu bir
stra-
da
ifade veriyordu. Gvensizlik
ve
dgmanca hislerle
dolu byle bir atmosferde
Jackson
bir du-
yuru yaptive
kendisiyle
aligankomisyonun
o
gnlerdegerekten
bir petrol kitligi olup olmadi-
gim
meydana gikaracagmi
syledi. "Amerikan halki
enerji
krizi
denilen
geyin
bir bahane olup ol-
madagm
bilmek istlyor. Bunun fiyatlan artirma yangmda asil kaynagin saklanmasi
iin bir rt
oldugu sanihyor; yani bagimsizlarin flyatlan artirmak,
evresel
yasalan yrrlkten
kaldirmak,
yeni vergiler
ihdas
etmek
iin bulduklan
bir bahane... Baylar,yle mit
ediyorum ki, bugn bu-
radan aynlmadan
nce
tm
bu sorulara
ve
daha bagka sorulara yanit bulmuy
oluruz."
Bunlan
syledikten
sonra
yan
tehditkr
bir ifadeyle gunlari da eklemigti:
"Eger bu yapilmazsa, bugn
616
buradan ayrilmadan bu yanitlari alamazsak, sizi
temin
ederim
ki nmzdeki
gnlerdene gekil-
de olursa alsun
bir yolunu bulup aradigimiz yamtlan
biz kendimiz
buluruz."
Jackson
ve
teki
senatrler
gnn
geri kalan saatlerinde bu defa girket yneticilerine yk-
lenmeye bagladilar. Onlar da kendilerini
savunmaya
aligtilar. "Szedilen
usulszlk
teorisi
tam
anlamlyla samadir" diye sze girigenABD
Gulf
Sirketi
bagkani sylenenleri
protesto
eder-
cesine
savunmasim gyle
srdrd: "BirlegikDevletler'de olaylann akimi
beklenmedik
gekilde
yn degigdrmigtir.Bu
ok
htzli yn degigtirmenin Amerikan halkini biraz gagirttigmi
kabul edi-
yorum."
Gulf
temsilcisinden
sonra
Texaco bagkan
yardimcisi sz alarak
o
da kendi
savunmasim
yaptL
"Biz hi
kimseyi
ne
dolandirdik
ne
de
yanilttik.
Bu komisyonun herhangi bir yesinin
elinde
Texaco'nun
byle bir
gey
yaptigim
kanitlayan bir
belge
varsa,
bu
belgeyi burada bize
gs-
termesini
istiyoruz"
dedi. Sira Exxon
Qirketi'nin savunmasma
geldiginde bu girketin kidemli
bagkan yardimcist, girketin
1973
kazanlarinm bilanosunu ibraz
edemedi. Bunun zerine
Jack-
son
bu kipiyikk
drerek
"ocuka"
davrandigim sylemigtir.
Bu
toplantida
petrolcler apagilanmig,hor grlmg,
fkelendirilmigti
ve
bunu yapanlarm
bagmda
Jackson
vardt
Jacksontoplantida
Eugene O'Neill dzeyinde olmasa da, duruma
uygun
bir dize okumug, bu dize
tm
lke boyunca yayllmly, halkm cogkun alkiplarmi, zellikle de
1974 yllinm
o
ok
soguk
geen
kipinda hl
gaz
kuyruklannda
sira
bekleyenlerin
begenisini ka-
zanmigt1.Jackson
girketlerin
"yasadig1kazan"
edinmekten sulu oldugunu
sylyor,
kendiferi-
ne saygl
gStmeSine
allglkpetrolclerse bu
giddetlisz saldmlanna
cevap
vermekte glk
ekiyordu. Toplantidan
sonra
Gulf
Sirketi'nin
gz pek
bagkam pagkmhkiinde "Bize konugma
firsati verilmedi" diye
yakmacaktL
Ne
var
ki
Jacksonszleriyle
birok
Amerikah'mn hislerini
di-
le
getirdiginin
bilincindeydi;
nk kendisi
de onlarm hissettigini hissedlyordu.
gteneve
dng
saatinde yol zerinde evine ok
yakm iki benzin
istasyonunun daima kapali
olduguna dikkat
et-
migti. Toplanti
bittiginde,
epeyce
luzmigolarak
bu konuyu gyleaiklayacakti: "Benzin istasyon-
lannm erken saatte
kapatildigim
fark edince benzin bulmak iin ofisteki
ocuklardan
birini
aik
benzin
istasyonu
aramaya
yollardik."
Jacksonpetrolgirketlerinin
kstahligi
ve
agzllg kar-
ismda
son
derece sinirlenmig, girket
beratlannm
federal hkmete ellerinden almmasmi
teklif
etmigtir.
Jackson
"yasadigi
kazanlari" milli bir fona dngtrmeyi baarmigtir. Exxon,
toplar,iti-
nm
nc gnk oturumunda talihsiz bir rastlantlyla 1973 krlarmi aiklamtyti. Bu krlann
1972
ylli
knnin
yzde 59 stnde oldugu gzlendi. Zor durumda kalan girket
temsilcisi
syle-
yecek sz bulamamig, sonunda "Ben bundan rahatsizhk duymuyorum" demekle yetinmigti.
Kugkusuzorada
bulunanlann
ogu
farkh dgnyordu.
O'Neill'in
oyununda
Standard Oil'e bela yagdirilmasi 191 l'de olmuytu; ancak aradan
on-
ca
yll
getigi
halde
aym
dilek
hl
o
gn
iin dahi
tazeligini
korumaktaydi.
John
D. Rockefeller
bir kez
daha
kara bir bulut
gibi
lkenin zerine
kmg,
hile, el
abuklugu
Ve
gizli anlagmalar
eren
megum
imalanm bir kez daha animsatmtyti. Artik petrol girketleri Amerika'mn her yerin-
de
en
sevilmeyen messeselerden
biri-olmuqtu. Petrolclere karg1olan bu duygu sadece
Ameri-
ka'da degil teki
sanayi
lkelerinde de byleydi. Szgelimi
Japonya'da
bazl
yayin
organlan Arne-
rikan petrol girketlerinin kendi krlarim yksek
tutmak
iin nasil kriz planlan yaptigma
dair
ma-
kaleler yayimlamigtir.Gerekten de 1976'da kendisine
uyan
yapilan
en
byk
petrolgirketlerin-
den birine gnderilen
gizli
raporda halkm her geyin aiklamasim
istedigi, hesap
soruhnasi yanli-
si
oldugu
bildirilmigti.
Raporda gunlar belirtiliyordu: "zelpetrol girketlerinin
gelecegl daha da
belirsizdir. Yukanya
ynelik
operasyon
egiliminin
hkmet eline
geme
sreci srecek, bu sis-
temde girketler
kontratli
taraf
rolnde olacaktir.
Tketici lkelerde ise
apaglyaynelik
operas-
yonlarda, hkmetin dolayh
veya
dolaysiz mdahalesinin
artmas1
beklenmektedir." Bir
sene
sonra,
197Tde
Londra'da,
kidemli bir Shell yneticisi daha da ileri giderek
gunu
syleyecekti:
"Petrol
girketlerinin
varligma
yneltilen tehditler bugn beklenenin
tersi
ynden, reticilerden
degil,
ithalati hkmetlerinden
gelmektedir."
6l7
Shellyneticisi bu szlerle
lyi bir noktaya deginmigti. Gerekten de
petrolreten lkeler-
de olabileceklerin
en
kts olup
bitmigti.
Sirketler
devletlegtirilmigti,
artik.petrole
sahip deglldi-
ler
ve
fiyatlan
veya
retim hizmi
saptama yetkisi
de
artik
kendilerinden
almmigti. Petrolihracat-
ilanmn gznde girketler kontrata bagli, kiralanmigkipilerdi. Artik
petrol yneticileri
kendi
kendilerine
qu
soruyu
soruyorlardi: Acaba
sira
gimdi
tketici
hkmetlerin kendi
girketlerini
yerden
yere vurmasma mi
gelmigti?Bazisanayi lkeleri petrol
girketlerinin
iglerine
kargi gven-
sizlik
sorupturmast
bile
amigtt. stdzey
idarelerin ykml
oldugu
politik
risk
yer
degigtire-
rek
ncelikle
BirlegikDevletler'den sanayi lkelerine kayd1. Petrol
retimindeki
verglyi azaltan
"petrol
latligt yardimi"
da
aniden
dgrld. Daha
az
derecede de olsa,
"altm
degerinde"
sayl-
lan
yabanci
vergi kredisi de kisildt. Oysa bu kredi II. Dnya Savagi'ndan
sonra,
Venezuela
ve
Or-
tadogu'daki
petrol retimini kolaylagtirmada
ve
bunlarm her
ikisinde
de Amerika'nm konumu-
nu
korumada ok yararli olmuytu.
Bu
arada Kongre'de petrol flyatlarmi dgrmek iin srekli
aba gsteriliyor,
aynca
dogal
gaz
fiyatlanm dgrmek iin de
ok
daha fazla politik baskt
uygu-
lamyordu. Ortada
bir de
tehdit
hareketi
gzleniyordu;
"blme"
denebilen bu hareketin
amact
entegre
haldeki
girketleri
blmek
ve
bunlan her iq sektr iin birbirinden
tamamenayn
firma-
lar haline getirmekti: Ham
petrol
ve
benzin
retim firmast, nakliye firmasi, rafinericilik
ve
pazar-
lama
firmasi gibi.
En konuda
yap11anoylamalarda
bir
ara yz
senatrden
kirkbegi
"blme
hare-
keti" lehine
oy
verdiler. Belirtilen bu harekete petrol sanayli daha bagkabir
isim
bularak
"yelik-
ten
ay1rma"demigtir.
"Yasadigtkrlara" yneltilen saldinlar da hl
sregelmekteydi.
Bu denli byk
tartigmala-
ra ve
fkeye neden olan bu
konunun
altmda
gizlenmiggerekler
neydi? En
byk
petrolgirket-
lerinin
beyllhk
kn 1972'nin
sonuna
kadar dzgn
grnyordu.
Su
dnemde
talepteok-b-
yk bir patlama olmugsa
da, bunun krla bir
ilgisi
olamazdt. Ancak 1972'den
sonra
krlar bir-
denbire
ykselmig; 1972'nin
yllda
6,9 milyar dolarlik krmdan 1973'te l 1,7 milyar dolara
ve
1974'te de rekor dzeye 16,4 milyar dolara
pkmigtt.
Bunun birka nedent olabilir.Son artiplann
ogu yabanc1operasyonlardan
edinilmig kazanlardan
gelmigtl. hraeden lkeler fiyatlari yk-
selttike
girketler
de ellerinde bulunan ABDkaynakli olmayan petroln fiyatimrahata
artirmig-
ti
Amerikan kaynakl1 petrol rezervinin
degeri
ve pazar
fiyati da buna paralel bir artig gstermig
ti.
Szgelimi fiyatlar
ykselmeden evvel
ucuz
fiyata, diyelim 2,90 dolara
aldiklan petrol sakla-
mig,
sonradan
ayni
petrol l 1,65 dolara
satmig
ve
bundan kr
saglami
lardi, Bu kipiler kimyasal
operasyonlardan da, dolarm dgg
nedeniyle bir hayli
kazanmiglardi. Ancak
sonradan,
kr
ora-
m
tekrar dgt
ve
1975'te l 1,5 milyar
dolara indi.
Bu, kazancm 1973'e gre daha da dgtg-
nn
gstergesidir.
Bunun da
egitli
sebepleri vardi. Bir kere, petrol kitligt yliznden petrole olan
talep
dgmgt. Ihracati
lkeler
girketlerin dig
kaynakh
petrolden edindikleri krm
farkma
var-
migve
kira bedellerinin girket kasalarma degil
kendi kasalanna gitmesini garantilemek iin alela-
cele
vergileri
attirmigti.
Bunlar
aym
zamanda
aym
yll
iinde
vergl avantajlarmm
da k1sildigi
yll-
dir. Bu ylh
izleyen
birka yll boyu oranlan bir kez daha ykselerek 1978'de 15milyar dolan bul-
mugtur. Bu, knn enflasyonla baa ba; gittigi
anlammdadir.
zetle
ifade
etmek gerekirse, girket
krlari ashnda
ok
bykt,
ancak bunlann
sanayie kazandirdigi, 1974 senesi d1;mda,
tm
Amerikan sanayi ortalamasmin altinda
kalmigttr.
KUtablosu
konusunda sylenecek diger bir
nemli
husus da
gudur:
Krlar genellikle
ope-
rasyonun
yukanya
ynelik
kisminda ham
petrol
ve
dogal
gaz
retiminde olmutur. BirleikDev-
letler
ve
Kuzey Denizi
gibi
yerlerdeki
girketlerin
rezerv
degeri, petroldeki fiyat
artigma
paralel ola-
rak ykselmigtir. Rafineri,
tanker,
benzin
istasyonlari
ve
benzeri -agaglya
ynelik
tesisler-
1973'ten evvel, petrol
talebinin
yllda yzde 7
-
8 byme
gsterecegi
beklentislyle kurulmutu.
Gerektalep
ise
beklenenin ok
altmda kalm14t1.Bylece
apaglya
ynelik
operasyon
kapasitesi
bog
yere
ihtiyaan
ok
stnde
gigirilmig
oluyordu. Szgelimi
adet tanker filosuhaz1rlanmigtlki
bunlardan ncsne hi gerek duyulmamigtir. Bu kapasite fazlallgiOrtadogu kaynakh ham pet-
618
rol
yokluguyla beraber dgnldgnde uluslararasi petrol girketlerininaldma bir
soru
getirmigti.
Bu girketler 1950'lerde
ve
1960'larda
Ortadogu
petrolnn
dklmesi iin Avrupa'da
ok
byk
"aaglya
ynelik"
sistemler
inga
ettirmigti. Aym
petrol
imdi
kendilerinden almdigma
gre,
bu ka-
dar byk
tesisleri
acaba hangi mantikla
hang
akla hizmet iin
yapmiglard1?
Birlegik Devletler Enerji Politikasi:
"in
lgkencesi"
Nixon, Ford
ve
Carter
idarelerinin
uluslararast enerji.politikasmda
izledikleri
hayret verici uzlay-
maya
kargi,.lkenin i
enerji
politikasmda
aym
anlagma saglanamamigt1.Tam
tersine,
bu idare-
ler,
yurtii enerji konusunda
tam anlamtyla
blc, ktzgm,
aci ve
karmakangik
politikalar
izle-
mig, flyat kontrol ve girketpratiklerive politikalannda birbirine
ters
dgen
tartigmalar
yapmig-
lardit. Nixon 1974Agustosu'nda
grevinden
istifa
etmig, ancak bu Watergate olaymin
izlerini
unutturmaya
yetmemigti. Bu skandal hltmete gsterilen gveni
hl
sarsmakta ve enerji krizi
diye bir
geyin
gerekte
var
olmadigi gphesini uyandirmaktaydt
Petrol
ve
enerji daha
o gnden
milli politikanin
en
sicak konulan olma yolundaydt Ameri-
kan
yagam
tarzmave
g
ve paranin
getirdigi yksek standartlara
yneltilen
"tehditler"
m lli po-
litikay1daha da zora sokuyordu. Birka yll nce, 1971 Agustosu'nda
o
gnlerde yzde S'lerde
seyreden
ve
kabul edilemez
sayilan
enflasyonu bastirmak iin Nixon, ekonominin
tm
sektrle-
ri zerine flyat kontrol koyinugtu. 1974 yilma
kadar
bu uygulama
tm
ekonomi sektrleri ze-
rinden kaldirilmigsada bir
tek
petrol zerinden
kaldmlmamigtir. Tam
tersine,
gnn politikast
ve
uygulanan
yogun
baskilar
yznden fiyat kontrol, otorite yetkisi
ve
tahsisler
bsbtn aglf-
lagmigt1.Korkun Rube Goldenbergsistemini andiran bu kontrol sistemi yanmda 1960'larinzo-
runlu
petrol
ithal
program1
ocuk oyunca gibi
kahr.
Amerikan kamuoyu mutlaka Washington'un
"bir
geyler"
yapmasmi
istiyordu
ve bu
bir
gey-
ler, flyatlarin eski mutlu gnlerdeki dzeye
indirilmesi
ve aym
zamanda
istendigi
zaman
yeteri
kadar
petrol
bulma
garantisiydi.
Pazarlar
ne
yapacaklanm
bilmez,
gagkm
durumdaydilar
ve
ya-
niltihyorlardL
Bu gagkmlik
ve
yamlgt her yeni kararla srekli
ortaya tkan
hi
beklenmedik
so-
nulardan kaynaklamyordu, Bir yksek dzey hkmet grevlisinin homurdanarak syledigi gi-
bi
"zin
getirilen
her
sorundansonra
mutlaka arkadan
iki
yeni
sorun
daha geliyordu." Bu sis-
temin
nasil uygulanacagim
bilenler bu igi iyi
yapiyordu.
rneginham petrol rnlerini igletme
haklo almak byk bir iq olmugtu. Sonunda
gikanlan
petrol
ige
yaramaz,
1930'larda Dogu
Te-
xas'taki
petrol patlamast
sirasmdaki
gibi
kck bir kuyuyla sonulamyordu. Birokyeni
prog-
ram
uygulamyor bunlar iin bir sr boy, ie
yaramayan
faaliyetler yap1hyor,Kongre oturumlan
dzenleniyordu. Eu
ara
avukatlara da
bir
hayli iq
dgmgt. "Avukatlarmkorunmasi" olarak bi-
linen bu
program
yz 1lm
programi
sayillyordu.
Gnn bilge bir kipisinin yazdigt gibi "Artik
pet-
rol endstrisi iin federal kayit raporlan
jeologlarm
raporlarmdan daha nemliydi."
Egitlik
a1sm-
dan lasa vadede
kazan
var gibigrnrse
de
bogagiden abalar,
pazarm
karmakangik durumu,
abalarm
ayri
amalara yneltilmesive
kaynaklarin
ve zamanin
yanlig yerlere
tahsisi
dildate
almdigmda
bunlarm
ok masrafh oldugu grlr. Sadece Federal Enerji Idaresi'ninstandartra-
por
ihtlyac1
yllda yaklagikbey milyon i;
gc/saati allyordu. Dzenleme kampanyasinm
toplam
masrafi ise milli kalkmmaya yararli olmak bir
yana,
zararh oluyor, milli
politikada
kronik bag
ag-
rist yaratlyordu. Ne
var
ki
o
gnn havast byleydi.
Yinede ortada yapilmasi
gereken
bir
gey
kalmigtL
Bu, Bagkan GeraldFord dneminde,
1975
Ocak
aymda mmkn oldu. Bagkan Ford, Nixon'un Bagimstzlik
Prof
esi'ni ele alarak
on
ylllik bir
mega
plan
nerdi: Bu 200 adet nkleer enerji
istasyonu, 250 adet
byk kmr
made-
ni
tesisi,
150 adet kmrle
aligan
byk enerii
istasyonu, 30 adet
byk
petrolrafinerisi ve
20
adet
byk
yakit
tesisi
kurulmasmi neren bir plandi. Aradan
ok gemeden bu defa John
D.
Rockefeller'in
torunu,
Bagkan Yardimcisi
NelsonRockefellerdaha da byk, yz milyar dolarlik
619
bir programla
ortaya ikip
sentetik yakit
ve ticari
pazarlann
desteklemedigi diger
yksek mali-
yetli
projelerin
destektenmesi iin bir
program
nerdi. Ancak Rockefeller'in muhalifleri bu proje-
lerin
ok
mastafli
oldugugerekesiyle
bunlara
ragbet etmedigi
iin
bu
son
projelerden hibir
so-
nu
1kmamigtir.Yinede, Nixon-Ford dnemlerinde
son
derece nemli
iki
byk bagarimn ka
zanildigi rahatlikla sylenebil r.
Ambargonun
son
bulugundan hemen
sonra,
Kongre Alaska horu
hattina yeyil
igik
yakti. Ancak proje maliyetinin
on
milyar dolari bulacagl ana(11migt1. Bunun
zerine evreciler, gecikmeleri dikkate alarak
ve
konuyu bir kez daha grgtkten
sonra
daha
gvenli
ve
evresel
aidan daha makul bagka bir boru hatti
zerinde durdular.
Bylece sonunda
TAPS, 1930'larda Dad
Joiner'in
Dogu Texas enerji alani kegfinden
sonra
Amerikan
enetji
arzma
yapilmt
en
byk
katkidir.
ikincibaan ise 1975'te otomobil sanayli
iin
tasarrufluyakit
kullanma standartlarinm
sap-
tanmasidir.
Yeni standartlara gre, yakitm ekonomik kullamlmig olmasi.iin ortalama yakit
tasar-
rufu
on
yillik
bir
periyod
iinde ikiye katlanmig
olmalidir. rnegin, yeni araba baglangigtabir
ga-
lonla 13 mil
yapiyorsa,
on
yll
sonra
bir galonla
27,5 mil
yapmalidir. O gnlerde kullamlan her
yedi varil petroln bir varili Amerika'nm sokak
ve
karayollannda
motor yakiti
olarak
tketilirdi.
Su dikkate almirsa 13 milden 27,5 mile iktyok nem
tagirve
sadece Amerika'mn degil
tm
dnyanm
petrol
dengesi zerinde ok etkili
olur.
Petrol tasarruflu
kullanma
standardini
1ka-
ran yasa aynca
bir de stratejik petrol rezervi saptamigt1.
Bu 1956 Svey; krizinden
sonra
Eisen-
hower'in nermig oldugu
ve Sah'm
1969'da BirlegikDevletler'e
satmaya aligtigt
fikir zerine
bina
edilmig
bir plandi.
Bu
aslmda
mkemmel bir
plandL
B0ylebir
rezerv
petrol
arzimn
kesint -
ye
ugramasi halinde acil yardim yerine geecekti, Ne
var
ki uygulamada, rezervin olugturulma
hizi
beklenenden
ok
yavag
olmutur.
1977de JimmyCarter
Amerika Devlet Bagkani
oldu. Carterbu konuma digandan, Amer -
ka'nm
Watergate
skandallylasarsilan
prestijiniyeniden
canlandirmak,
Amerikan politikasmi y-
celtmek vaadiyle
yapmly
oldugu seim kampanyalanyla
gelmitir.
Carter, yillar nce
enerji konu-
suna
yakm ilgi gstermigti. Amerikan donanmasmda denizaltici olarak grev yapmigti. O gnler-
den kulaginda kalmigbir
nyany1,
Amiral Hyman Rickover'in szlerini hiunutmamigti.
Nkleer
denizaltinin
babasi sayilan
bu degerli Amiral bir
gn
insanoglunun
dogano petrol
stokunu
nasil
tkettigini
uzun uzun
anlatmigtl. Seim kampanyasinda Carter semenlere,
devlet bagkam ol-
masi
halinde doksan gn iinde milli bir enerji politikasi
saptayacagtna
dair sz vermigti.
Simdi
de sznde
durmak iin kendisini
var
gcyle bu ige adamigti.
likolarak bu grevi, ekonomi
doktoru
olan
ve
nceleri
mill
gvenlik ekonomi
uzmam
ola-
rak n
yapmig
James
Schlesinger'e verdi. Schlesinger
"entelektel
gevk
ve
moral cogkusuyla"
kargiladigimsyledigt bu ige nce analitik bazi bilgiler
toplayarak
ve gl
bir
grev
agloylasanl-
d1. Politika
ve
ynetim sz konusu oldugunda neyin dogru neyin yanligoldugu hakkmda kesin
kanaatlere
sahipti
ve sira
bu kanaatleri ifade
etmeye geldiginde
hibir
tereddt
gstermeden,
ge-
rekirse
nndeki
engelleri yllop kanaatini bildirmekten
ekinmeyen
bir kipilikteydi. Basit
"al-
ver"
iglemlerine
tahamml yoktu
ve
_zamani
geldiginde kargit
grgteki
hasmimn sabnm tagi-
nncaya
kadar kendi
grgn
savunmaktan
ekinmezdi,
Grgnyavag,
dikkatti, etkili bir
ge-
kilde
sunar,
bu
tavnyla
bazen dinleyenleri, ister general
veya
senatr,
ister devlet bagkamolsun,
kargismda
basit bir
teoriyi
anlamaktan
aciz
grenci durumuna
sokard1.
Richard Nixon, Schlesinger'i Rand Corporation'dan alip Bte Dairesi'ne getirmig,
sonra
da Atom
Enerji
Komisyonu
bagkam
yapmigt1.
Daha
sonra
buradan da
alip
Merkez
istihbaratKu-
rumu
direktr1gne
atamig,
ancak kisa sre
sonra
bu defa da Savunma Bakam
yapmigti.
Gzel
bir
cumartesi
veya pazar
sabahl Schlesinger'i Washington dolayindaki ky evinde, elinde dr-
bnle dolagirken grmek mmknd.
Bunu
meslegi geregi, drbnle Ruslar'i aramak iin degil,
tutkuyla
sevdigi hobisi kuglan seyretmek iin yapardi. SavunmaBakam olarak
grevi
Gerald
Ford zamanmda
sona
ermigtir. Schlesinger bu
grevden
Kissinger'in
yumugama
politiRasmaka-
620
1
\
\
tilmadigt
iin
ve aynca
GneyVietnam'inSaigon'un dgmesiyle sonulanan
trajedisi
nedeniyle,
bu
trajedide
Amerika'nm
tavnni
onaylamadigt iin
ekilmigtir.
Eu konudaki duygulanni kabine
toplantismdaapaik belirtmekten de
geri
kalmamigttr.
1976Demokratik Milli Konvansiyon'dan
sonra
JimmyCarterSchlesinger'etelefonederek
Plains, Georgia'daki
evinde
politika
konugmak
iin davet
etti. Schlesinger, enerji konusunda
en
nemli
ve
yetkiliSenatrHenry
Jackson'laok
iyi dosttu.
Jackson
bagkanhk
seimine Carter'in rakibi olarak katilmigtt.
Seimden
sonraJackson
yeni ynetimde Schlesinger'ienerji
bakani
yapmasi
iin
Carter'abaski
yapti.
Carterbuna dn-
den
razlydi;
nk
hem Schlesinger'den
oketkilenmigti, hem de sonradan Schlesinger'insy-
ledigi
gibi "SenatoEnerjiKomisyonu bagkanmm
enerji
bakaninm dostti
olmasi
onun
lehine bir
eydi."
Carter idaresinin
iktidara geliginiizleyen
ilk haftalarda idare
enerji
konusunu
en
nde
ge-
len iy
olarak
ele almigtir.
Carter 1976sonlannda, fleride
petrol
kitligi
olacagim bildiren bir CIA
tahminraporunu
okumug, konuyu ivedi
ve
inandmci
bulmuytu. Bu
rapor BagkanCarter'1petrol
.
politikasmda
izledigi yola devam etmesi
iin
motive etmigtir. Schlesinger de Carter glbi hidro-
karbonlarin
giderekdaha byk baskilar altmda kalacagina,
BirlegikDevletler'e byk
ekono-
mik
've
politik
tehlikelerykleyeceg[ne inanlyordu. Hi kugku
yok ki, Schlesinger, bir
iktisati
olaraktam
bir kitlik olacagina inanmamigtir,
ancak
pazari
dengelemek iin fiyat artiplanmn kai-
mlmaz oldugu kanismdaydr. Bu
iki devlet adammm her ikisi
de, siki bir petrol
pazanmn
dig
po-
litika iin
ne
demek oldugunu
biliyor
ve bundan derin endige duyuyordu.
Carter'inhatiralarm-
da yazdigt gibi,
ketidisi
ve
James
Schlesinger dahil,
pek
ok
Amerikall
"dnya
yzndeki
en
b-
yk
ulusun
birka
l devletinin oyuncagt olmasmdan derin
teessr
duyuyordu."
1972'de, krizden
ok
evvel, kendisi henz Atom Enerjisi Komisyonu'nun bagkanhtni sr-
drrken Schles nger,
o
gn
in
ok
aykm
gelen
bir fikir
ortaya atti.
BirlegikDevletler, milli g-
venlik, dig
iktisadi
politikave
evresel gelime adma enerii korunmasma gitmeli
ve
buna
agirlik
vermeliydi.
"Bir
galonla
10
mil gidebilen
otomobillerden, kt yahtilmig
bir
ismip bir
soguyan
binalardan vazgeip bunu pekl yapabiliriz" diyordu.
Gerektende bu grgn
evrecilere
de
duyurmug,
"Enerjiye olan
talep
otomatik olarak artar"
varsay1mma
inanmalarmi gtlemigti.
Schlesinger'egre
evrecilerin
asil hedefi
ve
kalbi
"varsaylma
meydan okumak" olmahydi.
Sim-
di, 1977de enerji
politikasimn
ana
merkezinin
"korunma"
olduguna her
zamankinden fazla
inamyordu. Yazikki bu gerege konuyla ilgili
diger kipiler
aym
derecede inanmt
degildi. Yeni
idare enerji
programinm tm
gereklerini ilk
doksan gn
iinde
btn
iplakhglylaaiga ikara-
cagma, konuyu zmleyecegine sz vermigti
ve
szn
tutmuy
olmak iin
tm abasiyla
hizli
bir
tempo
iinde
aligiyordu.
Bu
htzli
tempo
Kongre'deki komisyon bagkanl nyla
ve
ilgili Kong-
re
yeleriyle
ve
hatta idare iindeki diger
kipilerlegerekli uzlagmayl
ve
i; iligkisi
kurmay1
zorlag-
tinyordu.
Programlann nasil geligtigimmkn
oldugunca gizli
tutuluyerdu,
Aynca,
Schlesinger
bu doksan
gnlk
sren n
te birini, 1976-77 dneminin
petrol siktntisimhafifletmek lin do-
galgazla
ilgili acil bir
yasay1
kabul ettirme
abaslyla geirmigti. Enerji Dairesi kurulmastyla ilgili
yasanm
hazirlanmasi iin de
ayrica zamana
gereksinimi vard1.
Bu nedenle yapilacak pek
ok
igi
oldugundan Schlesinger, Carter'dan doksan
gnlk srenin uzatilmasim istedi. Ancak
Carter
kesinlikle "Ben 90 gn dedim. Buna sz
verdim.Szmtutmaya kararliyim" demigti.
Diger
taraftan
Carter yeni geligmekte olan enerli planmdan
tam
anlamiyla
memnun
degil-
di. Schlesinger'e yazdtgi bir notta gunlari sylemigtit "Bizim
ana
sorunumuzve en zor
konu-
muz az
bulunan
tr
enerji fiyatmt, ekonomik sistemimize asgari zararla
ve en az
mali ykle
bin-
dirmek
olmalldir.
Ben
pahsensizin yaklagimmizdan hognut degilim.
ok
komplike bir yakla-
gim." Yakmmasma destek saglamak iin
gunlan da eklemekten
geri
kalmamigti: "Bu plandan bir
sey anlamiyorum."
Plan nisan
ayi
bagmda Bagkan'm
yapacagi byk bir
sunugla aiklanacakti. Su
tarihten
ev-
velki
pazar
gn, Schlesinger bir
televizyon
rportaji
iin ekrana ikti
ve
enerji konusunun
an-
621
lam
ve
nemini
vurgulamak iin William
James'dan
bir pasaj' okudu.
James
bu pasaida enerji
iin
"savagm
ahlaki altematifi" demigti. SonradanJimmyCarter'm
da bu
rportaji seyredenler
arasinda oldugu, bu benzetmeden
etkilendigi
ve
kendi konugmasmda kullanmak iin notlarina
aldigt anlagllmigttr.Carter 1977de
ulusa yaptigt
konumada,
stnde
spor
bir
kazak,
gmine
nnde sylegiyaparken enerji
programmdan
sz
etmig,
bunun
"savagin
ahlaki alternatifi" oldu-
gunu
sylemigtir.
O gnden
sonra program
bu lakapla
amlmigtir. Programa karg1olanlar ise
bu
deyim
yerine,
savagm
moral
eg
anlamlisi
(moral
equivalent of war) cmlesindeki szcklerin
ilk
harfleri olan
-
"Meow"szcgn tercih
etmiglerdir.
Carter programi
seri halinde birok
eylem eriyordu. Bunlarm hedeli Amerika'mn enerji
konumuna yeni
bir
gekil
kazandirma, fiyatlaraekonomik rasyonalite getirme
ve
ithal petrol
ihti-
yacm1
azaltmaya ynelikti. Schlesinger'in kalasinda
ise birinci ncelik
fiyat kontrol
altmdaki
yer-
li petrol flyatmi
dnya
pazar
flyatlan dzey ne ikarmakt1.Bylece tketiciler
saglikh
flyat sinyal-
lerine
ragbet ederdi. Gncel
sistemde, fiyat kontrol altmdaki
yerli
petrol
Ve daha pahali olan
it-
hal petrol
tketicinin
dedigt
son
flyat iinde
birbirine
kangmly durumdaydi
ve
bunun anlami,
BirlepikDevletler
ithal
petrole avu
dolusu
para
dkyor,
demekti. Carter
programi
yeni
bir
pro-
sedrle yerli petrol
zerindeki fiyat kontrolne
"ham
petrol epitlemevergisi" aracihgiyla
son ver-
meyi amalamigtir. Burada bir eligkiye
dikkat
ekmek
yerinde olur. Hatirlanacagt
gibi
flyat kont-
roln
ilk
getiren 1971
Agustosu'nda
Richard Nixon'un Bagkantoldugu Cumhuriyeti idare
idi.
Simdi
ise
Demokrat
idare bunlan
kaldirmaya aliglyordu. Carterve
Schlesinger, ok karmagikfa-
kat dahiyane
bir bulugla
lkeyi
dogal
gaz
flyat kontrolnden ekip
slyirmak istem tir. Yeni De-
mokrat
idare, kendinden evvelki Cumhuriyetiler'e
kiyasla,
koruma
ve
kmr kullammi konula-
rma
ok
daha fazla aglfllk vermigtir.
Elektrik
sektrne rekabet getirmigalternatif
ve
yenilenebi-
len
enerjilkaynaklarmm
geligtirilmesini
zendirmigtir ki
bunlara
gney
enerjisi
de dahildir.
Demokratik
idare
tipkl
bir kriz varmig,
bu kriz lkeyi sarsacakm1; gibi enerji
sorununa
egil-
migti. Kamuoyu
ise bir krizin
varhgma inanmlyordu. Bu
ara,
Carter,
programim
hizlandirma s-
recinde, Amerikan sisteminde zel kuruluglann nasil ahqtigina
dair
ilk
elden
bilgi edinmigti. Bu
zel
kuruluglar,
her biri birbiriyle eligen gndemlere sahip
qu
kuruluglardir: Liberaller, muhafa-
zakrlar,
petrol
reticileri,
tketicigruplar,
otomobil girketleri, nkleer faallyet yanlisi
ve
kargiti
olanlar, kmr tketicileri,
elektrik, havagazi ve
su
girketleri
ve
evreciler.
Schlesinger'e
gre
konu
son
derece aikti. BirlegikDevletler
"ok
nemli
ve uzun
vadeli
milli bir sorunla" kargi
karpyaydt Dnyamn petrolsz kalmak zere oldugunu
dgnmyor, ancak 1950'ler
ve
1960'larda ekonomik geligmeyi
desteklemig
olan yksek byme hizma artik erigilmeyecegine
inamyordu.
Ileriki yillarda Schlesinger
qu
aiklamayi yapmigti: "ktisadi geligme
iin ham petrole
dayanmaktan vazgemek zorundaydik. Kendimizi bundan ekmeye
mecburduk." Konuyu
ok
iyi
bildigine olan gveni
Schlesinger'i
kargilagtigL
t2Ttlgm3 flftmaSlnda
ve
izleyen
act
ekigmeler-
de hazirliksiz
yakalayacaktL
Kongre oturumlarinm
birinden
ikip
tekine girerken
Atom Enerji-
si Komisyonu'nda
bagkan
oldugu sirada
tanigtigt
yagh
ve
deneyimli
bir
temsilcinin
su
gdn
ammsayacakt1. Yaglitemsilcigyle
demigti: "trl
yalan vardir; dz yalan,
kuyruklu yalan
ve
enerji yalam."
Sonraki
yillarda Schlesinger
gyle demigtir: "Ben IL Dnya Savagi
mantalitesine
sahip
biriyim. Eger Devlet Bagkambir geyinmilli ikanmiza
uygun
oldugunu sylemigse,
onu
bi-
ze
verilen destekten daha
fazla destege sahip kabul
ederim. Ne
var
ki lkede byk bir degigme
olmu. Savunma
Bakam olarak, size kargi olmayan herkesi sizin yammzda
gibi gryorsunuz.
rnegin, enerji konusunda, bir grubun
diger bir
gruba
karg1olduguna sik sik rastliyorsunuz. Bir
araya
gelip bir uzlagma olugturamiyorsunuz. Bu ok mit
k1nc1bir
gey."
Tm enerji
konulari iinde
en
nemli
ve zor
olanin dogal
gaz
oldugu anlagilm14t1. Carter
idatesi dogal
gazi
fiyatlama
konusuna dogrudan yaklagmt;
ve
bu konunun yillar boyunca srege-
len
politik
mcadelesinin
iine
girmigti. Fiyatin
hkmet
tarafmdan
mi
kontrol edilecegi yoksa
piyasa tarafmdan
mi
saptanacagt mcadelesine
de katilmigtir. Bu
konudaki
tartigmave
grgme-
622
ler ok
sert
getiginden,
Senato'nun dogal
gaz
iin
yapttgi toplantilarsitasmda
Schlesinger
gu
gzlemdebulunmaktan kendini
alamami
tir:
"Cehennem denen geyin
ne
oldugunu
gimdi
anh-
yorum.
Cehennemdogal
gaz
iin
sonu
bir
trl
gelmeyen
ve sonsuza
dek srecek
olantoplanti
oturumlan demektir. Buna ragmen, sonunda pamuk ipligine bagli da olsa, bir
tr telif
yolu bu-
lunmutu. Dogal
gaz
fiyat1nmsimili da
olsa
giderek
artinlmasmakarar verildi. Gncel durumda
kontroll olan bazi
gazlar
kontrolden ikanlacak, kontrolsz olan bazi
gazlar
ise bir sre iin
kontrole
tbi tutulup
sonra
yine kontrolden
ikanlacakti.Ayni standart
molekllerdenolugmug,
bir karbon
atomu
ile drt hidrojen
atomundan meydana gelmig bir
tketimmali iin, flyatlama
amaclyla, birbirinden farkl1birok kategori olugturuldu.
Bagkan Carter dneminde,
birok
sert
politik
savag
yapilmig
ve
bunun
sonucunda Carter
idaresi
siyasi
otoritesinden pek ok kayba ugramigsa da, bu dnemde
enerji konusunda zincirle-
me
bazi icraatlann
yapildigt
inkr edilemez.
Schlesinger Londra'da, dinleyicilere gunlan syle-
migti: "Milli Enerji Yasasi'nmSenato'dan geirilmesi bir dneme
noktasimn simgesidir.
nk
taleplerimizinmevcut
imknlara
gre ayarlanmas1bu
yasa
ile
olmugtur. Yolzerinde
rastladigi-
miz
btt dnemece biz hepimiz
petroln
gelecekteki durumuna
gre
fiziki
ve
siyasi smirlamalar-
la
zor
yoluyla getirildik." Ancak Schlesinger,
Carter'm
harekete
geme
agnsindan sonraki
iki
ytllik
mcadele
devrine
geri
baktiginda
pu act geregi
sylemekten kendini
alamayacakti:"Yine
de
sonu savagmmoral
muadiline benzemekten ok,
in
igkencesine
benzemistir,"
Hareketli Devir
1978
sonuna
dogru, BirlegikDevletler'de oldugu
gibi
bagkayerlerde de ambargo
sonu
politika-
lar giderek
etkisini
gstermeye baladi. Ylne de ambargoya
gsterilen tepkiler iinde
bir
tanesi
tamanlamlyla
"ok
ani" olmuqtur. Flyat artiplari, gelecekte yeni
artig
beklentileri,
nakit
para sa-
vurganhgtve nihayet yatinmcilann
agin
aceleci
olugu;hepsi bir
araya
gelip
petrol
konusunda il-
gLn
ve
enflasyona ynelik bir global
av
dnemi yarattilar. Dnya apinda
srdrlen
bu
ilgmll-
gm
neden
ileri
geldigini Exxon igletme-mdr yardimcisi kisa birka
kelimeyle zetlemigti:
"Bu
sadece bir vahgettir."
1972
sonuna
kadar meakkatli bir
arama
igi
olan bu faaliyet
gimdi
tam
ka-
pasiteylesrdrlyor
ve
her
geyin
flyatt 1973'tekinin iki
katinda seyrediyordu. Bu, her
gey
iin
aymydi; ister
yan yanya su
altmda sondaj donanimi
oisun, ister dinamik
konuglandinlmly bir
sonda] gemisi
veya eski
moda Oklahoma
tipi
bir
arazi donammi olsun, hepsi iin
geerliydi.
Diger
taraftan,
yattnm akisi
da
okboyutlu olarak
yn
degigtirmigti.
Uyulmasi
gereken
bir
numaralt
kural
ncDnya'da milliyetilik hareketine
yer vermemekti.
Milliletirmelerden
tr,
OPEC
lkelerinin
ogunda petrol
arama
faallyetine
set ekiliyordu
ve
ortahga hkim olan
olduka kuwetli bir de inamp vardl.
Bir
irket,geligmekte olan bagka bir
lkede baan kazansa
bu baannm meyveleri girkettaraftndantoplanmadanel konuluyor, girkete ise kink dkk
bir-
ka
para
b1rakihyordu. Bu yzden girketler petrol
arama.harcamalarmm
ynn degigtirdiler
ve olanak
elverdigince Bati dnyasmin endstriyel
lkelerine
ynelttiler. Petrol potansiyelinde
glderek
artan karamsarliga kargi BirlegikDevletler'e, Kanada'ya
ve
Kuzey Denizi'nin ingiliz
ve
Norve sektrlerine yneldiler. Krfez global btesini
tmyleyeniden gzden geirdi. Yatinm
iin
aynlmig
her dolar, henz yerine ulagmamig
ve
denmemise
ncDnya'dan
sessizce
ekilipKuzey Amerika'ya
ve
Kuzey )enizi'ne
geri getirildi. Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi
ABD
.
kaynakli olmayan dnya
apinda retiminin
yzde 80'ini Kuzey Denizi'nden
ikarlyordu.
Iix-
xon
yneticilerinden biri,
ylllar
sonra
bu
konuda puntan sylemigtir:
"1973
yllmdan
ve
millile;
me
hareketinden
sonra
artik
tavganavi
(petrol]
iin
bagka
yerleregitmemiz
gerekmigti. Biz
de,
petrol iin bize
arama
hakki
tanlyacak
daha
bagka yerlere gittik."
Petrol
girketleri
de artik asil bekledikleri ile ilgili
olmayan
tamamen
bagka iglere yneldiler,
irketlerin
aym
anda
flyat
kontrolnn kaldinlmasi
agrisini
da yaptiklan dgnlrse buna
623
hayret etmemek
olanaksizdir.
Biryandan
meslek degigtirirken
aym
anda, enerjiye yatirmak
iin
paraya
ihtiyalari oldugu gerekesiyle flyat
kontrolnn kaldinlmasi talebinde bulunuyorlardi.
Sirketlerin
farkh
iglere ynelignedeni gyle
aiklanabilir: Petrol girketlerinin
i;
evrelerive
poli-
tik
evrelerinin
giderek
gok daha daralacagt, ok daha
sertlegecegi,
hkmetin mdahalesiyle
ok
daha
byk baski altmda kalacagma dair ortada genel
bir kam hkim
olmugtu.
Aynca
jeolo-
jik
sebeplerden yakmda bir petrol
kithgi yayanabilecegl gibi halkta bir de korku vardi. 1970-
-
1976
arasmda
Amerika'nm kamtlanmig
petrol
rezervi yzde
27,
gaz
rezervi yzde 24 dg
gsterdi.
Bu artik BirlegikDevletler'in dagtn
tepesindenapagilara
dgecegi anlammda almmigt1.
Enerji igi
digmdaki yatinmlara girketler
pek byk paralar yatirmlyorsa
da dolara
vutuldugunda
bunlar bir hayli yekn tutuyordu.
Mobil
Sirketi
Montgomery
Ward magazalar
zincirini
satin
al-
di, Exxon ofis
otomasyonuna,
ARCOda bakir
igine yneldi. Ancak yine de Krfez, RinglingBros
ve
Barnum
e
Bailey Circus
iin
en
ilgi
ekiciyer
olarak kaldi. Burasi, diger
herhangL
bir yerden
ok, yeni muhtegem
igLnn;
OPEC
imparatorlugunun yksek fiyat politikasi, kargaahk,
atig-
malar
ve
Washington'da yapilan enerji savaglarmda
gerek bir sirk grnmndeydi.
Yeni Kaynaklar:
Alaska
ve
Meksika
1970'li
yillar boyunca
OPEC dnya pazanndaki egemenligini devam ettirmigtir. 1973'te
"zgr
dnya"
petrolnn yzde 65'i, 1978'de yzde 62'si OPECtarahndan
saglanmigtir. Ancak he-
nz aika belli olmadiysa
da,
OPEC'in
elindeki
ipler
giderek
gevgemeye
baglamigti. Fiyat drt-
sve gvence
motifi OPEC'in dtymda petroldeki geligmeyi
zorluyordu
ve
bu
yeni kaynaklar
bir-
ka yll gibi
kisa bir srede dnyanin petrol
arz
sistemini tmyle
degigtirecekti. Su faaliyet b-
tn
dnyaya yayllacak ancak bunlardan yeni
geligen
petrol merkezi
en
byk nfuza sahip
olacakti. Bunlar Alaska, Meksika ve
Kuzey Denizi'dir. Bunlann her biri 1973 flyat artigindan
ev-
vel kegfedildigt halde politika,
iktisat, evresel
itirazlar,
teknik
engellemeler
ve
nihayet
zaman
yoklugu gibi
birbirine kanymigegitli etkenler nedeniyle
henz geligmemigti.
Ambargodan sonraki haftalarda
Alaska boru batti aligmalari
acil olarak ele ahnip faaliyete
bagland1. 1968'de
onca
iyimserlikle
satm
altnmigolan elik boru
ve
iq makineleri
o
gne
kadar
Yukon Nehri'nin
donmu kiyilannda
terk
edilmig olarak beklemekteydi.
S
makinelerinin aksa-
mi
da
son
begylldir bu blgede
bekliyordu.
Alaska
boru hatti aligmalarimn
baglamasiyla bunlar
kullanil1r hale getirildi
ve ahymalara
hlz verildi. 1977 ylhna
kadar boru hattom sekiz yz mil-
lik k1smi tamamlandive
hattm
bazi k1simlan
tundralann stndeki ayakliklarda asklya
almdL
Boru hattindan
ilk
geen
petrol, yolculugunu North Slope
ile Alaska gney k1yismdakiykleme
limam Valdez arasmda
yaptL
Takvimler
1978
yihm gsterdiginde artik boru
hatti iinden
aktp
giden petrol gnde
bir milyonvarili
agmi ti.
Birka yll
iinde
bu akim gnde iki milyon varili bu-
lacakt1
kl bu,
Amerika'mn
toplam
ham petrol
retiminin drtte
biri demektir.
Meksika'da, 1930'lann ategli millilegtirmesavagmdansonra,
petrol endstrisi ie dnmg-
t.
Artik Meksika
dnyanm
byk ihracatilarmdan
biri olma mcadelesi
ver^meyecekti.
Onun
yerine milli petrol girketi olan
ve
Meksika milli etciliginin
ruhu sayilan Pemex bu igi
yapacak,
kendini yurtii
pazanm
kurmaya adayacakti. Pemex
aym
zamanda hkmet
ile
gl
ii sendi-
kalan arasmda kontrol ele almak iin yapilan mcadelede
de hedet durumundaydl. isendi-
kalan, bu
konuda hi aligiltnamigbir konumda
bulunuyor, Pemex'e
bagh nde gelen
taahht
taraftan
biri sayillyordu. Pemex,
yillar
boyu,
daima baslo altmda
yayayan
bir
girket
durumunday-
dL
Geliri
dgk yurtii
flyatlarlakisitliydt Geligmeprogramlan ise
gayet
ihtiyath
davranan m-
hendislerin elindeydi. Mhendislere gelince onlar da
tutucu
bir ahlak
kuralina
gre hareket et-
mekteydi. Bu,
kaynaklarm
gelecek
kugaklar igin
saklanmasmi
ngren bir
kurald1.
Pemex kendi
rezerv
baz'mi
genigletmek
iin fazla bir
aba
gstermedi. retimartlyor,
ancak Pemex "Meksi-
ka ekonomik mucizesinin"
hizh
geligmesine
ayak uyduramlyordu.
Bunun sonucunda Meksika
624
sadece
ihracat1
durumuna dgt. Ancak bu durum
grng
kurtarmak iin saklanmig
ve
bu
ugurda bir hayli aba gsterilmigtir.
Szgelimi, Meksika, durumunu belli etmemek iin
arabuk
Shell'den bir kargo dolusu Venezuela
ham petrol
satm
alm1;t1.
Daha ok
petrol
bulmak amaclyla Pemex,
Gneyeyaleti Tabasco ovalarmda petrol
arama
program1uyguladi
ve
derin
kazilara bagladi. 1972'de Reformadenen olaganst bir ktlede
pet-
role rastland1. Reforma
topraklarmdabulunan
okyksek verimli kuyular kisa zamanda bu bl-
geyi "Kk Kuveyt"
yapti
ve
orada keyfedilen petrolden
sonra,
bitigik
blge
olan Campeche
Koyu'ndada ok daha byk
petrol yataklan
bulundu.
Artik Meksika'nm dnya standardmda petrol rezervlerine sahip oldugu
a1ka
anlagilmigti.
1974'te lke
yeniden,
ok
kk
apta olsa da,
diganya
petrol
satmaya
baglad1.Petroln yeni-
den ihraci bazi
evrelerce
Meksika milliyetilikruhuna
aykirt
oldugugerekesiyle, eleptirilmig-
tir. retimartarken, Pemex mhendisleri, radikal milliyeti Devlet BagkamLuis.Echeverrla Ab
varez'in
son
bagkanhk
yillannda rezervlerin degerlendirilmesinde ihtiyati
elden birakmamiglar-
dL
Ancak 1976'da
yeni Devlet
BaykamJoseLopez Portillo'nun seilmesiyle durum degigti. Ec-
heverria dneminde Maliye Bakant
olan Lopez Portillo Byk Depresyon'dan beri h
rastlan-
mami
ok byk bir ekonomik kriz
mirasi
devralmigti. Meksika
ekonomikmucizesi
balon
gibi
snmg, ekonomi
felce
ugramig, peso'nun degeri dgmgt
ve
Meksika'ya kredi verenler
gimdi
bu lkeyl riskli bulup kredi
vermez olmuglardi. Durumu daha da ktlemek istercesine
lke n-
fusu
da byk hizia artmaktaydt
Heriki Meksikah'dan biri
on
beg
yagm
altindaydi
ve
aktif nfu-
sun yzde
40'1
ya tamamen
veya
k1smenipsizdi. Lopez Portillo'nun
grevi
gerekten
devralma-
smdan nceki aylarda kogullar
o
denli
fena
idi
ki agizdan agiza yakmda askeri bir darbe olasth-
gindan
sz ediliyordu.
Yeni bulunan petrol sanki Tann
taralmdan
gnderilmigti. 1973 flyat
poku ite bu
tr
bir
et-
ki yapmigti ve
bu durum bu petrol
gimdi daha kiymetlendirmigti. Lopez Portillo yenikegfedilen
petrol ekonomik stratejisinin merkezi
yapmaya
kararliyd1.Eski bir dostu olan
Jorge
Diaz Serra-
no'yu Pemex'in bagina getirdi. Ihtisasi kpr ingaati
olanmhendis selefinin
aksine,
Diaz Serra-
no
mhendisligi
degil petrol
igini lyi biliyordu.
Hizmet ifa
ederek milyoner olmustu
ve
gimdi de
elinde
gereksinimi. olan
tm
potansiyel
mevcuttu.
Onun dneminde
petrol Meksika'ya
aresiz-
ce muhta
oldugu yabanci
gelitisaglayacak, demeler
dengesinin iktisadi
bymeye
yaptigt bas-
kiyt kaldiracak,
yeni uluslararasi kredi almak iin
gerekliortarm
saglayacak
ve
nihayet bu
lkeyi
petrole dayall yeni uluslararasi ekonominin
tam
merkezine
oturtacaktL KlSBCB,
yenilenmig b-
ymenin
motoru olacakti.
Yinede BagkanLopez Portillo
ihtiyati
elden b1rakmay1p
junu
sylyordu: "Parasal sindirim.
kapasitesi
tipkl
insan
vcudununkine benzer. Sindirebileceginizden fazlasmi
ylyemezsiniz,
aksi
halde hastalamismiz. Bu, ekonomide de
aynen
byledir."
Lopez Portillo konugmaktan
ok
i;
yapmay1
severdi.
Simdi
lkeye durmaksizm yatinm yagdmhyordu
ve
bunun
ogu
da digandan
gelen krediyle
yapillyordu.
Rezervlerin bulunduktan
sonra
dagttim ilemleri
ok
hizli
tempoda
yapihyordu. Resmen dogrulanmig bazi sylentiler giderek daha ok,
pek
daha ok
petrol
potan-
s yell bulundugunu yaylyordu. retim
tehlikelidenecek bir hizla, hatta
plani da
agar
gekilde
ar-
tiriyordu.Gntkretim 1972
yllmm
500.000 variline
kargi1976'da 830.000 varile, 1980'de
1,9
milyon
varile ulagmigti.
Su
on
ylldan daha
az
bir srede
retimin
yaklagikdrde katlandigt-
nm gstergesiydi.
1976ylli
sonuna
kadar Meksika, uluslararasi kredi'saglaylc11armgz ardi ettigi
bir lke
ol-
masma
karym
gimdi, 1976'dan
sonra
dnyamn
en
aktif kredi mgterilerinden biri almuytu. For-
tune
dergisinde
ikan bir kge
yazisi
"BankerlerNeden Aniden
Meksika'yi Sever Oldu?" diye
manget
atacakt1. Bunun nedeni, hi kugkusuz,-petrold. Hannover
Trst Imalat11ar
Sirketi
Bay-
kan Yardimcisi bu konuda
yyle demigtir. "Bankacilikta
abganher Tom, her Dick, her Harry
imdi kapi
ahyor."
New York Finans blteninde
"yalm
kredi rekortmeni" olarak Meksikall
bir
625
brokrat seillyordu. "Ydm kredi
rekortmeni"
bagligi
tm Meksikalilar
iin kullanilsa yeriydi.
Artik ortada hibir kisitlama yokmuy
gibi grnyordu. Herkes bir yerlerden kredi
allyordu.
Meksika hkmeti digardan kredi allyordu, zel firtilalar kredi aliyordu,
herkes digardan kredi
allyordu. Acaba ahnan
tm
kredilerin
toplamine
kadardi? Bunu bilen yoktu. nemi
de
yokgi-
biydi. Meksika'nm petrole
dayanarak sahip.oldugu kredisi iyl idi.
En azindan bankerler
ve
bu
bankerlerin Meksikab meslektaglan bu fikirdeydi. Ortada kesin olan
tek
bir
gey
vardi.
Simdi
Meksika,
dnya petrol pazarmda 1920'lerden bu
yana,
hi
olmadtgt
kadar, byk yeni bir
g
olmugtuve aynca
ok
yakmda ok
nemli
bir bagka petrol kaynagt alternatifi ortaya ikaracak,
OPEC
imparatorlugunun hegemonyastm alaagi edecekti.
Kuzey Denizi: Hepsinden Byk Oytm
Yzyillar boyu bahkilar Kuzey Denizi'nde, Ortaag'm
en
byk
geim
kaynagl
olan
ringa bahgt
avt
yapmiglardi. Daha sonraki ylllarda
ise
mezgit
ve
morina
bahgl
avlamiglardi. 1970'll
y1llarin
ortasmda
aym
denizlerde
yeni
bir denizcillk
ugragi tredi.
Gkyznde
uan
bir helikopter,
aga-
gldaki
sularda
artik.yzen petrol kazi donanimlan,
kaylklar,
platformlar,
boru dgeme mavnalan
grmeye bagladt nceleri bunlar teker
teker
grnrken
sonradan ktleler halinde grndler
ve
ok
sayida
olduklanndansanki
denizin yzeyini
kapamaya bagladilar. Artik Kuzey Denizi
su-
larmda, Norve ile
Britanya arasmda dnya petrol endstrisinin
en
byk
yeni oyunu oynam-
yordu. Bu oyunda
tm
dikkatler
tek
bir odak noktasma,
sermaye
yatinmt
ve
abaya
evrilmigti.
Su abaya byk
girketierden
katilmayam yoktu
ve
sahneye birok yeni
oyuncu
ikmigti. Bunlar
arasmda Edinburgh trstlerineyatinm
yapan
endstriyel girketlerden Londra'da
ikan
Times
ga-
ze
tesi sahibi,gazeteciler
krah diye
tanman
Thomson'a kadar, egitli
girket
ve
kigi.vardi. Thom-
son,
Armand Hammer'in ortagi idi.
1920 yllmdan beri Bati Avrupa'daki birok
mitti
kigi, petrol
bulmak iin
bu layilarda
bin-
lerce kuyu amiglardi. Ne
var
ki bunlar her
zaman
d kinkligma ugramigti.
Blgenin toplam
retimi hibir
zaman
gnde 250.000 varili
gememigti.
1956 Svey;
krizi
gvenli
petrol
arama
ve
Avrupa'run
gaz
kaynaklanna
inme
konusunu canlandirmig
ve
bir kez daha gndeme
getir-
migti. Sonuta, 1959'da,
Hollanda'mn Groningen blgesinde, Shell
ve
Esso ok byk,
SSCB'dekinden
sonraen
byk olan bir petrol yatagt
kefettiler. Kuzey Denizi
jealojisinin
Hol-
landa
Jeolojisiyle ayni
oldugutiun
bilincindeki
petrol girketleri
bu defa kompu sularda
petrol
ara-
maya
bagladt. 1965'te
-ki
bu Britanya
ve
Norve'in Kuzey Denizi'niortadan
blp paylagmak
iin
resmen
anlagtiklari ylldir- bu denizin nispeten gney kiyilarinda
byk
miktarda dogal
gaz
birikimi bulundu, Bu
gazi
igletebilmek iin, bugnk standartlara
gre
ilkel
sayilsa
da
yeni yeni
platformlar yapildi.
Bu
arada,
bazi girketler, fazla gevkle
olmasa
da,
1kar
saglama amaclyla petrol
aramaciligma
devam ettiler.
Bartlesville, Oklahoma'daki
Phillips Petrolleri bunlardan
biridir. Bu
girket
bu ige ilk
olarak
1962'de, bagkan yardimcilan Hollanda'da
tatil
geirdigi
sitada
ilgi
gstermigtir.
Eu kigi Gronin-
gen
yakmlarinda bir kazi iskelesi
grmg,
konuyla ilgilenmigti.
Su
tarihten
iki
yll
sonra,
girketin
st dzey yneticileri bu blgeye
gelmig,
bir gleden
sonray1
evreyi
gezmekle geirdikten
son-
ra
Bartlesville'deki girkete ait basketbol sahasmda

yz feet uzunlugunda sismik doneleriince-

lemiti. Bunlari inceledikten
sonra,
Phillips yetkilileri bir
inceleme
ve arama programi
dzenle-
diler. Ne
var
ki 1969'da,
bu
tarihten
be; alti
yll
sonra,
kuyularm sirayla
kr tkmasi
sonucu,
gir-
ket bu faaliyeti
durdurmaya karar verdi. Phillips'in kendi kipisel
abastylaNorve
kiyllannda
tam
otuz
iki
kuyu
kazilmly,
bunlardan
bir
tekinde
bile
ticarete
elverigli petrol 1kmamigt1.
Su
da
unutulmamahdir ki, Kuzey Denizi'nde bir kuyudan tekine
kuyu
amak girketin
o
gne kadar
girigtigi
igler linde
en
pahallsi ve
en
yorucusu
olmutu. Sonunda Bartlesvill'den Phillips'in Nor-
ve'teki idarecilerine
qu
mesaj gnderilmigti: "Artik bir
tek
kuyti bile
kazmayin!"
626
Ne
var
ki
Phillips
1859'da Albay.Drake'in Pennsylvania'da
yaptigm
ve
1908'de fran'daki
ilk
petrol kegfini
unutmamigtL
Ayni
muhtegemgelenegeuyarak
son
bir
kez daha
gans
deneme-
ye
karar verdi. Bunu, sondaj donanimi Ocean Vikingin
parasim
pegin
dedigi
iin,
paranm
zi-
yan
olmamasi iin yapacakti. Donamm kazi
yapsm, yapmasin
nasilsa Phillips bunun
gndelik
cretini demekle
ykmlyd. Hava da
giderekbozuyor, deniz kabanyordu. ylebir
an
geldi
ki donamm aleti demirleme yerinden 1kti
ve
kazi yerinin uzagna srklend , Baykabir
gece
de
firtmanm
giddelinden
sandallar alabora olma tehlikesi
geirdi
ve gn
aydinlamr aydmlanmaz do-
namm
acilen bogaltildt Yine de Ocean Vikingkendisinden isteneni
yapmigtL
1969
Kasimi'nda,
Median izgisinin Norve
tarafmdaki
ekofisk blgesinde 2/4 no'lu Blok'ta byk bir
yatak
bul-
muytu.
Eu bulug, teknoloji
a1smdan
tarihi
bir andir. Aym antarda Amerikali
astronotlar
da
aya
ayak basmiglardi. Ocean
Viking'dekisondaj
gefi
su
yataginm altmdan 10.000 feet derinlikte
1-
kanlan petrol rnegini inceledigi
zaman
hayretten donup
kalmigtL
rnek,
petro1n
ok yksek
kaliteli oldugunu gsteriyordu. Petrol el stnde
havaya kaldirarak gylediyecekti: "Kugkusuz
-
astronotlarm
yaptigt
muhtegem bir
iytir,.ancak buna
ne
diyeceksiniz?" Elinde
tuttugu
petrol
altin
rengi bir pariltidaydi,
saydam
gibi duruyor
ve
tipkialtina
benziyordu.
Phillips'in
yaptigt bu kegif
tm
girketleri ellerindeki sismik bilgileri yeniden degerlendirme-
ye ve
faallyete baglamayazorladt.Artik
geligigzel kazi donammlarmm Kuzey Denizi'nde ahp
masma, iqizni
iin
yalvanp yakarmasina izin verilmiyordu; sondaji Phillips yaplyordu. Birka
ay
sonra,
Londra'daki bir
tekniktoplantida
st dzey
bir Phillips yneticisine, heyecanla
pu
soru
yneltildi:
"Acaba Phillips
arazininjeolojisiniteghis
iin hangi yntemleri kullanmigti?"
Phillips
"Sans"
diye yarutladi.
1970 yllma
dogru British Petroleum ekofisk'in yz mil tesindeki arazide, Ingilizler'e
ait
olan
tarafta
petrol
kegfettigini
duyurdu. Bu arazi ok
byk
bir rezervuard1. Eu kegli 1971'de
yapilan bir dizi kegifizledi; ki bunlara
Shell
ve
Exxon'un kegli olan byk Brent arazisi
de dahil-
dir. Kuzey Denizi
petrolne
akm hareketi
tm
canhhglyla devam
etti. 1973petrol krizi bu
akml
bir saldinya, bir kkremeye dngtrmgtr.
Byk
gans
eseri
Kuzey Denizi sularmda retimin devamma
olanak
veren yeni
bir
teknolo-
ji
kugagt dogmuqtu
ve geligme
agamasmdaydi.
Bu kugak Kuzey Denizi'ni
o gne
kadar
petrolc-
lgn hi kargilagmadigt bir merkez
yapmigttr.
Kugku yok ki Kuzey Denizi'nde petrol sondaji
yapmak fiziki
ve
ekonomik ailardan riskli
ve
tehlikeliydi. Sondaj donammlannm,
o gne
kadar
hi inilmemig
su
derinliklerine kadar inmesi
ve ondan
sonra
daaynca
su
yatagmin drt mil daha
altma uzattlmast gerekiyordu.
Sunu
da eklemeliyiz ki,
ara ve
gereler
ve
bizzat iiler,
bu
yapi-
hrken
ayrn
zamanda
ok
korkun
ve
tehlikeli
denizle
ve
yeryzndeki
en
kt hava kopullany-
la
mcadele etmek zorundayd1. Teknedeki
svariogu
zaman
bu denizden
yakmmly, feryat
ve
figan iinde
"fkelendigi
zaman
Kuzey Denizi kadar
ktlk
yapan
bagka bir
gey
olamaz" de-
migti. Hava kopullari
sadece
kt
olmakla ka1mlyor,
ayni
gn iinde drt kez degigiyordu; Bir-
ka saat
iinde birdenbire beklenmedik bir firtma 1klyor,
elli feet boyundaki
dalgalar
ve
saatte
yetmig mil
esen
rzgrlara sik sik rastlanlyordu. Petroln pompalandigt kalici
platformlarm
ya-
p11masmda
-ki
bunlar insan eliyleyapilmig
gerekten
kk
birer endstri kentiydi-
bazi geyleri
dikkate
almak mutlaka partti. rneginplatformlar,
amur, kum
ve
bal1kzerinde
durabilecek
gekilde, kum
dalgast derinligine dayanacak
kapasitede
ve ayrica
"100
yillik", doksan fet yk-
seklikteki dalgalara
ve
saatte
130 mil hizla
esen
rzgrlarin higmma dayanacak saglamlikta inga
edilmeliydi.
Genelolarak ele alimrsa Kuzey Denizi projesinin geligtirilmesidnyadaki
en
byk
yatinm
projelerinden biridir
ve
byk htzla
artan enflasyon projeyi ok
daha pahallya mal etmigtir. Bu
proje
ayni
zamanda ok
ilgin
bir
teknolojik
harikadit
Projenin uygulanmaya srlmesi
de
ok
gsterigli
gekilde
yapilmigtir. 18 Haziran 1975'teki
trende
vanayi
ingiltere Devlet Bakanligi
enerjiden sorumlu Bakan Anthony
Wedgwood Benn
evirmigtir.
Tren Thames Nehri'nin
ag-
627
zmda
duran bir petrol tankerinde
yapilmigtir. Kuzey Denizi'nden gelen
ilk
petrol
Argyll
ovasm-
dan klyidaki bir rafineriye akitilmigtir. Halka yaptigi cogkulu duyuruda Benn18 Hazirantarihi-
nin o
gnden
te milli bir kutlama gn olacagtm sylemigtir.Ashrida, kendisi kigiselolarak kut-
lama
treninden
hi hoglanmamigt1.
Benn igiPartisi'nin
sol
kanadmm lideriydi
ve
millilegtirme-
ye
tutkuyla
bag11yd1.
Kapitalizme,
zellikle
de petrol endstrisi kapitalizmine doguytan karplydi
ve yapi
olarak
agm
gpheci bir karakterdeydi. Tren iin gnlgne yazdigt notlarda
ao
aci
bu
trene
uluslararasi kapitalistlerin
ve
ingilizMuhafazakr
Partisi'nin zorlamasiyla, onlarin gz
zerinde oldugu halde katildigmi yazmigtir.
Ayrica her zamanki
gpheciliglyle
vanay1
evirdigi
zaman
petroln
klylya
"szde
aktlglnl"
da
sylemigtir.
Benn, petrol girketlerine
duydugu
dosta
olmayan
duygulanni
hayata geirmek iin gimdi
iyi b r ikig noktas1 bulmugtu.
Artik Britanya'da, hkmetle
petrolgirketleri
arasmda geleneksel
olarak srp gidensavasi
yeniden pekigtirebilecek konumdayd1. Kuzy Denizi rezervleri kamt-
lanmig
ve
riskler bir
hayli
giderilmigti.
Bu durumda
Britanya
hkmeti de,
diger birok hk-
met
gibi kiralar
zerinde daha
byk bir hisse
talep
ediyor
ve
kendi
"yazgismi"
kendisi
tayinet-
mek
istiyordu.
Belki de
istedigi dogrudan dogruya millileptirme
idi.
Benn'in bagh oldugu
Devlet
Bakam Lord Baloghyakmarak gyle
diyordu: "Petrol
girketleri,
daha
az
vergi
demek iin,
gere-
kirse milli simrlar
zerinden
kolayca atlayabilecek
karakterdedir. Yaban kpeginin
takip
ettigi
kanguru it
zerinden
nasil atlarsa, petrol
girketleri
de milli smirlar
zerinden kolayca atlayabi-
lir." Bu
atigmalarm
sonucunda petrol gelirlerine
zel
bir vergi kondu
ve
devlete bagli
yeni bir
petrol girketi, ingiliz
Milli
Petrol
Sirketi
(BritishNational Oil Corporation)
kuruldu.
Qirket
hk-
metin
petrole olan katilimmm simgesiydi, Kuzey Denizi
retiminin yzde 51 hissesini
satm
al-
ma
haklona sahipti ve
milli
petrol sirketi yapilmak iin planlanmigt1.Ingilterehkmeti durma-
dan daha farla gelir
ve
Kuzey Denizi'nde daha ok
kontrol
eldeetmesi
iin
girketi
sikigtinyordu.
Sonundabu
baskidan
sikilan
pirket
yneticisi dayanamamig, pyle
feryat
etmigti:
"OPE
Clkele-
riyle ingiltere'nin
tutumu
arasmda hibir fark grmyorum."
Bu dgnce,
bazi ailardan ngiltere'nin
BagbakamHarold Wilson'un kafasmda da
aynen
mevcuttu.
1975 yazmda, Kuzey Denizi'nde
ilk
defa petrol
1kmasi
nedeniyle yapilan
kutlama-
larday birka hafta
sonra
Harold Wilson'u Downing Street 10 numarada,
ikinci
kattaki ahyma
odasmdapiposunu
ierken
grrz. Wilson, grevini
en uzun
srdrmy bagbakanlardan biri-
dir. Aynca dnya yznde her parlamento
ve
kongre binasi
duvanna kazilmaya lay1kbir szy-
le politika
teorisine
byk katkida bulunmustur. Wilson pyle
demigti: "Politikada, bir hafta
uzun sayilan
bir sredir." Wilson
iktidara 1964
yllmda
halka
verdigt
bir
szle gelmigti. Uzun yll-
lardan beri duraklama
halinde olan ingiltere'yi
"teknolojik
devrimin beyaz ategi iine" getire-
cekti.
Ancak aradan bir
on
yll
gemig, teknoloji
bilgisayar
ve
roketlerle degil,
petrol
teknololisiy-
le gelmig, Ingiltere'nin
en
parlak ekonomik geleceginin
buna bagli
oldugu anlagilmigti.O belirle-
nen yaz
gnnde Wilson
oturmug,
ingiltere'ninhemen hi say11anpetrol
retimini
gnde
iki
buuk milyon varile nasil ikaracagmi, bylece
lkenin
ekonomik gelecegine nasil yararh olaca-
gmtve
dnya petrol gc
dengesini nasil etkileyebilecegini dgnyordu. Daha gimdiden bir
petrol lkesi
bagkant
gibi
dgnmeye baglamigti.
Ford ynetiminin daha
yksek petrol
fiyatlan
aleyhine
kampanya yapt1gi bir sirada Wilson "Petrol flyatmin fazla
dgrlmemesinde
yararimiz
vardir. Amerika fiyatlan
gerekten dgrmek isterse burada onunla
aym
fikirde olan ok
az
in-
san
bulacaktir" demigti.
Btn bu
igler inamlmaz
glbi,geligkili
grnyordu. Wilson, yirmi yll kadar nce Anthony
Eden'e alt olan
bu odada; Eden'in Sveyg
sorunu,
Nasir,
milliyetilik
sorunlanyla nasil bag ede
cegini
dgndg, ingilterepetrol stoklarma tehdiller yagdigi
zamanki
aym
aligma odasmda
aturmuy,
bu konulan
dgnyordu. 1956
yilmda
Kanal
blgesine
baansiz kalan bir askeri g
gndermek zorunda kalmisti.
Bu
girigimAvrupa'nm Ortadogu'daki
tarihi
rolnn
sona
ermesin-
de
ve
hi kugkusuz
Eden'in politik kariyerinin de bitmesinde ok etkili olmugtur. Wilson byle
628
bir
yazgisi olmastni
istemlyordu.
Aslinda, Wilson, belki de duysa
Eden'i
gokeedecek bir itirafta
bulunmugtu. Su Wilson'un hirsmi belirten bir itiraftir.
Wilson, sempatik bir tavirla, dev bir pet-
rol
gc
olma yolundaki
lkesinin lideri
olarak, 1980.yilma
gelinceye kadar OPEC'e bagkan
ol-
may1
mit ettigini sylemigtir.
atirti
1973ylli
flyat
gokununsonularmdan biri de
olduka
garip
sayilabilecek bir sonutu. Fiyat
go-
kundan
sonra
yeni bir i; tr
dogmaya
baglamigtt:
Petrol fiyatml
tahminleme
igi. Byle bir ige
1973'ten
evvel
gerek bir gereksinim duyulmamigti. O zamanlar
flyat degigmeleri dolar degil
sent
bazmda llrd
ve uzun
yillar boyunca da flyatlar
apagi yukan
ayni
dzeyde kalmigti.
1973'ten
sonra
ise
"nceden
tahminetme" diye
yeni bir iq
yeyermeye
bagladt
Artik petrol fiyat
hareketi
sadece enerii endstrileri iin degil, havayollarindan bankalara,
tanm
kooperatifierin-
den milli hkmetlere
ve
hatta
uluslararast ekonomilere
kadar her
sektrdeki
tketici
iin flyat
saptamada lastas olmuytu. Sanki herkes bu nceden
tahmin
etme
iginde
aliglyordu. Petrol
gir-
ketleri bunu
yaplyordu, hkmetler bunu yaplyordu, merkez bankalan hunu
yaplyordu, ulusla-
rarasi teykilatlar
bunu yaplyordu,
komisyoncular
ve
bankalar.bunu
yaplyordu. Gerekten de bu
hakh olarak Cole Porter'm bir
nakaratini hatirlatir: "Kuglarbu igi
yapar,
arilar
yapar,
egitim
gr-
m
sinekler bile
apar."
Bu kendine zg
"nceden
tahminleme",diger btn ekonomik
tahminlergibi,
bilim
ol-
dugu kadar
sanatti
da. Tahminler; degerlendirmeler
ve
varsayimlar
esas
almarak yapihyordu.
Ay-
nca,
tahminlerdeetken olan bagka bir
yey
de,
tahminin
yapildigi
ortamdaki
"toplumdu."
Bu ba-
kimdan bu
tahmin
igine
ayni
zamanda psikolojia
ve
sosyololik, kipilerinetkisini
yansitan, birey-
lerin
ve
gruplarm belirsizlik dolu bir
dnyada mgterek huzuru bulmak iin
girigtikleri
bir
atilim
da
denebilir. Sona
genellikle
bir uzlagmayla,
ya
da uzlagma yolunda
kuvvetli bir egilimle biter-
di.
Buarada uzlagmalarmher
iki
senede bir
yapi
degigtirdigini
arumsatmakta
da
yarar
v.ardir.
1978 yllma kadar
petrol
tahmincileri
ve
kararlanm bu
tahminlere
gre verenler arasmda
byle bir uzlagma oldugu
gphesizdir.
Alaska,
Meksika
ve
Kuzey
Denizi 1980'ler bagma
kadar
ve
tm bu yll boyunca dnya
pazarlanna
gnde alti, yedi
milyon
varil
petrol saglamigsada,
yeni
saglanan bu kaynaklarm sadece yedekte
tutulmasi,
kamilmaz petrol yoklugu gnlerini
srekli
ertelemesi beklenlyordu. Tahmincilerden
ogunun
kabul ettigi gibi
gelecekteki
on
yll sonunda
yeni bir petrol krizinin
yaganmasi
oastydl. Bu,
byk bir olasilikla 1980'lerin
ikinci
yansinda,
talebinmevcut
potansiyelin
tam
smmnda oldugu bir zamanda yayanacakti. Genel kani, bunun
sonucunda bir
"enerji
boglugu",
kithk olugacagt
ynndeydi. Ekonomik
terimlerle
aiklamak
ge-
rekirse, byle bir dengesizligin
sonucu
1970'lerin bagmdaki
glbi yeni
ve
byk bir fiyat
artigt,
ikinci
bir petrol
goku olacakti Tahminler
arasmda geri
bazi farkhhklar
vardt,
ancak
bunlarm
hepsi
ana
temalardaoybirliglyle
ayni
grgiindeydiler. Dev petrol
girketleri, CIA, batih hk-
metler, uluslararasi kurumlar, segkin bagimsiz uzmanlar
ve
hatta OPEC
ana
temalarda
tam
fikir
birligi iindeydi.
Su durum kargisinda yalmzca
tahminciler
ikna
olmuyor, politikalanm belirleyip
yatinmlanm
yapmak
ve
hareket yolunu semek iin bu tahminlere gvenen
karar
verici meka-
nizmalar da
ikna
oluyordu.
Genel olarak kabul gren bu grg "Demir Yasa" denen bir
yasamn
varligmdan
ileri
gel-
migtir. Bunu biraz
amak iin
su
aiklama yapilabilir:
Ekonomikbyme hizi
ile
eneril ve
petrol
kullammmm byme hizi arasinda kaintlmaz
ve
gok yakm
bir fligki
vard1. Ekonomi
genelde
ol-
dugu
gibi
yllda yzde 3
veya
4 bir byme gsterse,
petrole
olan
talep
de mutlaka yllda 3
veya:
4 bir byme gsterirdi.
Bu bagka
gekilde
de agiklanabilir.
Enerii
ve
petrol tketiminin
ne
olaca-
gma
karar
veren
esas
faktr
"gelir"
idi. Nitekim
1976, 1977
ve
1978
lmleri de bu degerlen-
dirmenin
dogru oldugunu kanitlar. Sanayi dnyasindaki
ekonomik byme
yaganan
derin kitlik
629
nedeniyle
sirama
gstererek bu yll
iinde
ortalama yzde 4,2 olmugtur. Petrole olan
talep
de
aym
srede, ortalama yzde 4 hizla
artmigttr.
Bu kogullar
altinda gelecekteki
dnyanm port-
resi de dogal olarak
o
gnk gncel
kogullann bir
uzantisi
oldu Bymekte olan ekonomiler,
.bymekte olan hacimde petrole gereksinim duyacakti. Geligmekteolan
lkelerdeki
ekonomik
ilerleme
talebi
artiracakti, Koruma
tedbirlerinin
gelecekte yapacagi etkiler de dikkate
ahmyordu.
Olaylar, 1973ylhmn bir
uzantisive
tekran
giblydi.
O gne
kadar
her
zaman
OPEC'in Uzun Vadeli Stratejisi'nin nclgn yapmig
olan Ah-
med Zeki Yamanide fiyat istikrarmm geleneksel
avukathgimyapmaktan
vazgemeye, onun
yeri-
ne
fiyatta dzenli,
kk artiplar yapilmasim
savunmaya
baglamigt1.Kamsmca bu, koruma
ted-
birlerini
ve
alternatif kaynaklart geligtirecekti.
Bunun,
artik
herkesin
ortak
beklentisi
haline geb
digirie, ylkici flyat zammmdan daha tercihe
deger
ve
daha
istikrarli
olduguna
inamyordu. 1978
Haziraninda Yamani
pu
szleri sylemigtir: "Kendi yaptigimiz
incelemelerden
ve
bugne kadar
okudugum
sznegvenilirne
kadar kaynak
varsa,
hepsinden
anladigima gre, daha
erken ol-
masa
da 1980'li ylllann ortalarmda bir petrol
kithgl yaanacak... Ne yaparsak yapalim,
bu tarih
bir gn mutlaka gelecektir."
Yamani bu szleri
sylerken
gerek
petrol ithal.eden, gerekse petrol ihra
eden
lkelerde
bu
kontida bilgili
evrelerin
genel grgn
ifade etmigtir. Washington dahil bazi
evreier, petroln
gerek
flyatinin dgmekte
oldugunu,
talebin
ise
arttigini grdklerinden, gimdiden
kk flyat
zamlari
yaparak ileride daha kt durumlann nlenecegini dgnmeye
baglamigtL
Kitlikdenen
.
atirdama gelecek
on
yll
iginde
mutlaka gelecekti. teyandan
egernen
olan genel
kanlya
gre
gncel
kogullar
gelecekteok
byk fiyat artiplan
olmayacagLm
gsteriyordu.
Bu,
ekonominin
degerlendirilmesi
sonucu
vanlm1bir
kamydl. Politikaya gelince
o apayn
bir
konuydu. Politika-
y1,
ekonomik
byme hiz1na
ve
talebin
esnekligi faktrlerine gre olugmuymodellere uydurmak
hibir
zaman
kolay olmamtytir.Yine de politika asla
gz
ardi edilmemeliydi- Gnn
gncel
poli-
tikasi
da, hi kimseye
uzun
vadeli
strateji
lks
tammamakt1.
1977
yllmm
son
gn, Varpova'dan
Yeni
Delhi'ye gitmekte
olan Bagkan
Jimmy
Carter,
ayn
kitay1kapsayan
uzun
yolculugu strasinda
Tahran'a da
inmigti.
Bayan Carter'ayeni ylli
nere-
de kutlamak
istedigini
sormug, o
da
Sah
ve
egiylealti hafta nce, hapmetli ift Washington'a gel-
diginde
ok
hop vakit geirdigini syledigi iin yllbagini onlarla geirmek
istemigti. Yilbagiiin
Tahran't semelerinin kukusuz duygusal olmaktan Ote
siyasi
nedenleri de vardi. Carter
Sah'tan
ok
etkilenmigti. Her geyden
nce
Sah
liberalizme dogru
ciddi
adimlar atlyor,
aynca
insan
hakla-
nndan
da
sz ediyordu. Bu
iki adam
gimdi
birbirlerini
ok daha iyi anltyorlard1.Carter'in
bagkan
oldugu
gnlerde
ise bu kargilikli anlagma henz yoktu.
Simdi
Carter Iran'in stratelik roln
ve
bu
lkenin
liderini ok
daha
saglikli
takdir
edecek durumdaydi. iranCarter'a gre blgede
istik-
rarm
korunmasi
iin
part olan bir
lkeydi. Blgede,
Sovyetler'ing
ve
tutkularmin
dengelen-
mesinde
ve
radikal
Ye
Bati dgmam glere
kargi koymada
ok
gerekli olan
bir geydi.
Dnya-
mn en
byk iki petrol
ihracatismdan
biri
ve
blgesel g olarak Iran, dnyamn petrol potansi-
yelinin gvencesi iin nemli lkeydi.
Carter
Sah'a,
insan haklan konusundaki
ilerlemesi
ve
petrol
flyatlannda
gsterdigt esneklik
iin de minnet duyuyor
ve
bunu gstermek
istiyordu.
Aynca BagkanCarter, Beyaz
Saray'a
yapti-
gi
ziyarette
Sah
aleyhine dzenlenen
gsterilerden,
atilan gz
yaartia
bombalardan da rahatsiz-
hk duyuyor, fran'dave
ran
digtndaki iki
lke arasinda
herhangi
bir anlagmazhk
oldugu
izlenimi-
ni silmek
istiyordu. Amerika'mn ran'adestek verdigi geregini
herkesin iyice bilmesinden
ya-
naydi..Bu nedenlerden tr yllbagigecesi
verilen
akgamziyafetinde,
gerefe
kadeh
kaldtrarak
gu
tarihi
konugmayi yapti: "ran,
basmdak byk
lider
Sah
sayesinde bugn, dnyanm en
sorunlu
bir
blgesinde bir istikrar
adasidir. Bu, majesteleri, size, sizin liderligtnize kargi
halkimzm
duydu-
gu
engin
saygt ve
hayranliktan,
sevgiden kaynaklanmaktadir." teBagkan
ve Sah
1978 yllmm
o
tarihi
yllbagt gecesini
byle
bir ortamda kutlamiglardi.
630
Ne
var
ki Carter'in grdg
ve
istikrar
adasi dedigi
yeri
herkes
aym
gzle grmyordu.
Carter'in Tahran ziyaretinden kisa bir sre
sonra,
iran'dafaaliyet gsteren bagimsiz Amerikan
petrol
girketlerinden
bir yetkili Tahran dngnde girket direktrlerinden birine gunlan
syleye-
cekti:
ah'in
bagi byk dertte."
I
631
33
kinci ok: Byk Panik
Jimmy
Carter
tran'dan
ayn1diktan bir hafta
sonra,
Tahran'da
1kan
bir gazetede,
o stralar
Irak'ta
-
srgnde
olan ruhani lider
Sii
Ayetullah
Ruhullah Humeyni hakkinda ok
acimasiz,
saldir1dene-
bilecek
bir
yaz1
ikti. Grngte
yazan
belirtilmemig
olan
bu makale
Sah
rejiminin
resmi
bir
me-
muru tarafindan
kateme almmigti. Belki de bunda Carter'in ziyareti
etken olmug,
Sah'a
duyulan
gveni biraz
artirmigti. O siralar Humeyni'nin
Sah
hkmetine ynelttigi
ve
kasetlerle
tm
Iran'ayaydlgl saldirilar halkta Humeyni'ye duyulan fkeyi artird1gl
iin
makale kisa zamanda
et-
kisini gstermigti.
Iran'mhanedan ailesiyle
nfuzlu
Sii
islamcamiasi arasmdaki dgmanlik ok gerilere, Riza
Sah'in
1920, 1930'lar boyu ruhani
Siiler
zerinde g kazanma mcadelesine kadar gider. Bu
mcadele laik glerle dinsel
gler arasmda sonralan
oluganok daha byk
mcadelenin
sa-
dece
bir parasidir. Ancak
7 Ocak 1978'de
yayimlanan
makale mcadelede yepyeni
bir
sahne-
nin kurulmasi iin ilk
igaretivermig,
tetigi
ekmigt r.
Dg K1riklig1
ve
Mtihalefet
1970'li yillann ortalannda,
Iran'mpetrolden
lkeye
akan byk
serveti
iyi kullanamadigt artik
apaik
ortadaydl.
Pahaliya mal olan modernizasyon ugruna ilginca savrulan
veya
rmeye
terk edilme yznden
uup giden
dolarlar
ekonomikkarmagay1krklyor Ye
tm
lke dze-
yinde sosyal
ve
siyasi gerilimi artinyordu. Kylerde
yagayan
nfus,
zaten
agin
kalabaltkla dolup
tapan
kasaba
ve
kentlere
akm edlyor,
tarim
retimi dgyor,
digardan
ithal
edilen yiyecek mad-
desi ise
giderek artlyordu. Enflasyon
tam
anlamlyla ba1malmiggidiyor,
zaten
var
olan hognut-
suzlugu kamilmaz olarak ategllyordu.
Tahran'da
yagayan
orta
direk
bir ynetici
veya memur,
maagmin yzde
70'ini
kireya
demek zorundaydi.
Iran'maltyapisi omuzlarma aniden yklenen
basklyla bag edecek
durumda degildi. lyiceeskimig demiryolu sistemi byk
sikmti
yaratlyor,
Tahran sokaklarmda
tam
bir
tratik karmaasi yagamyordu. Elektrik
gebekesi
ise
talebi kargila-
maktan uzakti
ve ayrica
sik sik da anzalamyordu. Tahran'm bazi blgelerinde
ve
diger kentlerde
dzenli olarak elektrik kismtisi
uygulamyor,
bu bazen
gnde
, drt
saat
devam
edlyor
ve
do-
gal
olarak
gereksanayi retimini gerekse yerli
halkm
yaammi olumsuz etkileyerek kizgmlik
ve
hognutsuzlugu bsbtn
krklyordu.
Her
kesimden Iranh'mnah
rejimine
ve
modernlegme
iin
yapilan kr koguya gsterdigi
sabir artik
tkenme
noktasma gelmigtL
Iran
halki, bu
meydan
kavgasinda
tutacakbir destek bul-
mak
ve
inanmak ihtiyactyla
geleneksel slam'mve
hirsli
tutucularmagnlarm1daha
dikkatli
din-
lemeye, bunlara
baglanmaya baglad1.Bu akimm
temsilcisiAyetullah Humeyni'dir. Bu kipinindi-
ni
inancma
olan
sarsilmazllgt
ve
boyun
egmeyen direnc , muhaliflerin
Sahve
rejimine ynelttigi
kargi
koymada
onu
mcadelenin simgesi
yapmlytir.
Humeyni dindar
gretmenlerden
olugmuy
bir ailenin
ocugudur.
Babasi oglunun dogumundan
birka
ay sonra
bazi kipilerin ifadesine gre
632
hac grevini
yapmaya
giderken
bir devlet
memuru tarafmdan
ldrlmgt.
Annesi ise
o
henz
kk bir ocukken lmgt. Humeyni, bu lmlerden
sonra
kendisini
dinsel
aligmalaraverdi
.
ve
1930
ve
1940'h
yillarda
islamfelsefesi
ve
yasasmda
tanmmig
bir
vaiz oldu. Dinsel grubun
si-
kl kontrol
altmda
Islamibir Cumhuriyetfikrini halk arasmda
yayma
abastndaydi.
Humeyni
uzun
yillardan beri Pehlevi rejimine
yozlagmig, yasadig1bir rejim gzyle bak-
migt1.
Ancak altmi
yagma
gelinceye
kadar siyasi hibir aktif eyleme kat11mamigtir. Atmig
yagm-
dayken
Humeyni'yi
Sah'm
reform
programt
"Beyaz Devrim"in
en
nde
gelenmuhalifi
olarak
grrz. 1962 yllinda yerel
toplantilannsadece Mslman erkeklere zg olrnamasi, kadmlarm
da dahil edilmesi
yolunda bir neri yapildiginda Humeyni bu neriye
giddetle kargi
ikt1.
Aynca,
"Beyaz Devrim"
geregince
iran hkmeti
byk arazileri yeni
bir
dagLtlma
tbi
tutup bu
arada
Qiller'e
ait dev holdingleri
de
dagitmaya
kalkmca, Humeyni buna
en
boyun
egmez muhalif
ola-
rak itiraz etti
ve
bu yzden birka kez hapse
girip 1kti.
Sonunda frak'a srgne gnderildi.
Sah'a
duydugu netret ancak BirlegikDevletler'e duydugu
neffetle klyaslanabilic Humeyni Birle-
gik Devletler'e Pehlevi rejiminin
en temel
destekisi
gzyle
bakmigtir.
frak'ta srgndeyken
rettigi lanetleme edebiyati kan
ve
intikamla doludur. Olaganst yogunlukta, dizginlenmemig
bir
fkenin
peqinde srklenmig
gibiydi
ve
halkta giderek
bymekte
olan hognutsuzlukta pah-
sen
bir
odak noktasi olmustu. Daha
illmh
olan teki ayetullahlann sesi, srgn
ve
dayantlmaz
kogullar
altinda
yagayan
Humeyni'nin kargisinda etkisiz kahyordu.
Eu
ara
diger bir kaynaktan
daha bagkaboyutta yeni bir muhalefet daha ykseldi. Demokra-
tik
seimde
Jimmy
Carter'm kazanmasi
ve
1976'daBagkanoluguyla BirlegikDevletler dig
politi-
kasmda insan haklan n plana
ikti
ve
gndemde
ilk
sirayi
aldi.
Sah'm
insan haklanna verdigi
deger ise kay1tlara
gre
lyi degildi. Iran'dainsan
haklarma verilen deger
ncDnya
lkeleri-
nin bir kismmdan daha iyi olmasma karym yine de yeterince ktyd.
Sah'm
bag muhalifi
ve
1976'da
tran'da
insan haklan kopullanm
tahkiklegrevli Uluslararasi
Jri Komisyonu'nun bir
yesi
tahkikat
sonunda
Sah'm
"hainler
listesinde
epeyce
apagilarda" oldugunu sylemigti. Ayn1
kigi
Sah'm
bu listede Agrubuna bile girmedigi
sonucuna
varmigtt.
Buna
kar
m
frangizli
polis r-
gt Savak
acimasiz,
aceleci
ve
a1ka ikence
yapan
bir rgtt. Su davramplardan
hibiri,
zellikle
de
Sah
endstri dnyasmm havasma gre nutuklar ekmekte oldugu bir strada, dnya-
da sper
g
olma
tutkusunun
peginde kogan Iran'mByk Uygarhk imajiyla
bagdagmlyordu,
ran'da
insan haklari konusundaki ihlaller
somut
olarak dnyanm
ilgisini
ekmeye
baglamigtt.
Bu haberlerin basmda n
plana
ikip geligmekte olan teki
lkelerdeki sufistimal haberlerinden
daha
ok yayimlanmasi Iran'maleyhine
olmuytur.Iran
iinde
ve
digmda,
Sahve
rejimine duyu-
lan
ve
giderek artan
dgmanligi da bsbtn
ateglemigtir.
Sah
bizzat BirlegikDevletler'den insan
haklarma
daha
okegilmesi
iin
yapilan
yogun
baskiyl
hissetmig
ve
eleptiriler fazlalagtigi
halde,
biraz da
istihzayla
siyasi liberalizasyon yolunda devam karari almigtt.
"Her 40 Gnde
Bir"
1977 ylli sonunda, oglunun esrarengiz kogullar altmda ldrlmesinden
sonra,
Humeyni'nin
konugmalan daha
giddetli
ve ategli
oldu. CinayetiSavak'm
yaptigma
inamlmigt1.
Daha
sonra,
7
Ocak
1978'de gazetede bir kge
yazist
yayimlandi. Bu
yazi
Humeyni'yi kk dren, dini
inanlanm kugkuyla
kargilayan, franuyruklu
olugunu eletiren
ve onu egitliahlak
digt
davramy-
larla sulayan grglerle doluydu. Bu arada
gen
bir adamken mstehcen
agkgiirleri
yazmig
ol-
makla da sulamyordu.
Gazetedeyapilan bu saldirilar, Humeyni'nin ruhsal evi sayllan kutsal
Kum kentindeki isyanc11ari
harekete geirdi. Isyam
bastirmak iin
gvenlikglerine
bagvurul-
mug,
bu ayaklanmada birok
gsterici ldrlmgt. Kum kentindeki huzursuzluk Mslman
dini l derlerle hkmet arasmda yeni bir
atigmayi
ateglemig
ve
zamanla ok giddetli bir hal
al-
mi tir.
Islam'm
Sii
kolu bu olaylar zerine kirk gnlk
bir
yas
dnemi ilan
etti. Plan geregince
633
Kum faciasmdan kirk
gn
sonra,
yas
dnemi bitiminde
yinegsteriler
yap11di, yine birok kigi
l-
drld
ve
yeniden yas
ilan
edildi.
Veyine, izleyen kirk
gnsonundaaynigey
devam ederek
ye-
niden
gsterive
lmler geldi
ve
bu olaylar bylece
srp
gitti. Sonu gelmeyen bu
protesto gs-
terilerinde liderlik yapaniardan biri, sonradan bu olaylan
"her
kirk
gnde
bir"
diyerek tanimla-
migtir.
Isyanlar
ve
eylemler
tm
lke dzeyine yayllarak,
giderek
dramatik
atigmalara
dng-
mg, atigmalarda
her defa daha
ve
daha
ok
insan ldrlmgtr.
Polis
ve ordu rejiril dgmanlarina hcum ettike, bu
saldmlargiderek
ters
tepki
yapacak,
Sah'a
kar1olanlann
sayism1
artiracakti.
Siiler'in
dinsel rgtne
mensup
yandaglarma yapilan
yardimlarin
kesilmesiyle
dinsel
grup
bsbtn fkeye kapilacakti. Artik aik olarak
yapilan
mu-
halefet
gnlk
yagamm
aynlmaz
parasi
olmugtu, Yinede 1978'in
ilk
yansi
boyunca, bu konu-
nun
nemi
gz
ardi edildi.
Sah'in
ingilizelisine syledigi gibi,
durumun kritik oldugu bir
ger-
ekti,
ancak buna kargin
yine
de
Sah
baglattigi
liberall2asyon hareketini
srdrmekte
kararl1ydt.
Sahen amansiz
ve en
gl
dgmanlarinm, kitlelerin beynine nfuz etmigmollalar
oldugu
kam-
sindaydi.
"Mollalarla anlagmak mmkn degildir. Iki
taraf
birbirine aika dgmandir
ve
taraflar-
dan biri mutlaka yenilmeye mahkmdur" diyordu. Aynca
Sah
yenilecek
tarafm
kendisi olmaya-
cagindan emindi
ve
bunu aika beyan ediyordu.
ABD hkmetinde de hi kimse
Sah'm
kaybedebilecegine ihtimal vermiyordu. Hatta bu
asla akla gelmiyordu.
Ne
de.olsa,
ran'm
gl hkmdart
otuz
yedi y1ldir
tahtmda
oturmaktay-
di. Btn dnyada
tanmlyor,saygi
gryordu. lkesini
modernleptiriyordu. Irandnyanin b-
yk
iki
petrol
gcnden
biri idi
ve
birka ylldan
beri de byk
servete
sahipti. Bu ok
kritik bl-
gede
Sah
nemli bir mttefik, "Byk Dayanak"tt
ve
yerel polis grevindeydi. Onun
alaagt
edilmesi nasil dgnlebilirdi?
Amerika'mn Iran
istihbarab
k1sitliydi.BirlegikDevletler'in
Sah'a
bagimhligi arttika,
Sah'm
digladig1
muhalefet
evresindeneler
olup bittigini anlamasi glderek zorlaglyordu. Washington'da
rankonusunda gerekli analitik
bilgiye
sahip kigi
sayisi
hayret
edilecek kadar azdi.
st
dzey
Amerikah milli gvenlik grevlilerine
o
gnlerde
istihbarat
"tketicisi"
denirdi. Anlagildigmag-
re
bu
istihbarat
"tketicileri"
o
gnlerde
Sah
rejiminin istikrar
durumunu analiz geregini duy-
mam1ti.
Duyduklan
zamansa
i; iten
gemigti.
Bunun nedeni bir olasihklagereksiz
grdlikle-
rinden
ya
da bulacaklan
sonucun
kabul edilebilir olmamasmdan korkmalanndan ileri gelmigtir.
leride, duruma kizan
zamanm
istihbarat uzmanlarmdan biri
"rankonusunda
istihbarat
topla-
mama
ok yanhp
bir davranigti"
demigti,
Amerikan stihbarati
1978
yill
boyunca
f
ran
konusunda Milli
istihbarat
tahmin
raporlari
toplamayaallymigsa
da bunu bir
trl
gerekleptirememigtir. Gndelik
raporlar bol miktarda
geliyor ancak hognut olmayan kesimin
ve
muhalefetin
nasil tepki gsterip rolnn
ne
olacagt
bir
trl
degerlendirilemiyordu. Agustos ortalarmda Digigleri'ninMorning Summary
yayim
fran'da
Sah
otoritesinin giderek zay1fladigim
ve
iran'msosyal
yapismm
sarsilmakta oldugunu yazmigt1.
Buna karym daha
ileri bir
tarihte,
28
Eyll 1978'de
savunmayla ilgli istihbarat
rgtiinn tah-
min raporunda
Sah'in
"gelecek
on
yll daha aktif olarak
iktidarda
kalmasmm beklendigi" grg-
ne yer
verilmigti. Sir olasilikla bu tahmin ah'm
gemigte
daha bagka krizlerle kargilagtigtve
bunlarm stesinden
geldigi geregine
dayandinlmigti.
Ancak,
tam
bu
siralar
Sah'a
kargi olan
glerin
bsbtn kizigtigim,
bunlardan bazilannm
ok dehget
verici oldugunu
gsteren
igaretler ortada
grnmeye
baglamigti. 1978Agustosu'nda,
iki hafta iinde lkede
yanm
dzine sinema binasi, sinemay1
"haram"
kabul eden
bagnazlarca
atege
verilmigti.
Agustos ortalannda
rafineri begigi say11an
Abadan'da b r
grup
bagnaz,
sinema bi-
nasini
dolduran begyz kadar insanin zerine bina kapilanm kilitleyip, sinemaya gldenleri
tuza-
ga
dgrmg
ve
binay1
yakip kl
etmigti. Kesin olarak kanitlanmamigsa
da, bunu dinsel gruba
mensup
"fanatiklerin"
yaptigt
biliniyordu. Eyll
aymm
ilk
gnlerinde,
kanh
gsteriler bu defa
bizzat Tahran
iinde
dzenlenmeye baglandt. tebu
tam
bir dn noktasi olmugtur, O
nokta-
634
dan itibaren
Sah
hkmeti
etkili bir otorite olarak
kmeye
baglamlttr.Buna karym
Sah
liberali-
zasyon
girigimini
daha-da etkin olarak srdrmg
ve
l979 Haziram'nda
Serbest
seime gidilece-
gini
sylemigtir.
Hkmdara yakm olan evreler
Sah'ta
bazi degigmeler fark
edip
bir geylerinyanliggittigini
sezmiglerdi. Sir sredir uzak
ve
iine kapamk
grnyordu.
Yillardan beri saglik sorunlan oldu-
gu
sylentileri
duyulmutu. Acaba kanser
miydi?
Yoksa
aresiz
bir
damar hastaligt
mi
vardi?
l6
Eylltarihinde
ingilizE1isi
Sah'1
tekrar ziyaret etti. Bu ziyarete
ajt
izlenimini sonradan pyle
anlatmigtir: "Grngndeki
ve
davrampmdaki degigiklikbeni zmgt.
Szlmgrnyor-
du;
yz
sararmigtive yavag
hareket
edlyordu.
Sanki
tkenmig
ve
neyesini
yitirmigti." 1;in
ger-
egi
Sah
kansere yakalanmigti
ve
hastahgl kanserin
lmcl
bir tr
olan
lsemi idi. Eu
tamyl
ilk
kez 1974'te Fransiz doktorlar koymugtu. Hastaligm ciddlyeti
birka
yll
Sah'tan
ve
eginden
gizli
tutulmuytur.
Ashnda kendisi
de
tedavisinin
son
derece
gizli
srdrlmesinde
Israr
etmigti.
Sonrakignlerde Washington'daki bazi kipiler
Fransiz
hkmetinin
bazi
geyler
bildiginden
gp-
helenmig olabilir.Ancak ingllizhkmeti
ve
Amerikalilar bunu bilmiyordu.
Sah'm
hastahgtndan
ve
hastahgtn vahametinden haberleri olsaydi, birok konudaki hesaplanni
bambagka ynlerde
srdrecekleri
gphe
gtrmezdi. Zaman
ilerledike
Sah
hastaligmdan
daha
fazla etkilenmeye
ve
sonularmdari korkmaya baglad1.Kararsizhgi, garip bir gekilde
evreden
kamasi, hatta kir-
ginlik
ve
kaderciligl, penesi altmda kivrandigt hastahgtnm sonucuydu.
"Su
lindeki
Kar Gibi"
lkesindeki siyasi durumun
ktlegmesiyle ah
ne yapacagim bilmez duruma gelmigti Sonun-
da glderek bymekte olan isyan hareketlerine
kargi Sava;
ama
fikrineyanagmad1. "Dnyaka-
muoyu"olan bitenleri ok
yakindan izliyordu
ve ayrica
bu insanlar
onun
kendi halkiydi. Ancak
boyun
da egmeyecekti.
Birlegik Devletler'den
gelen
birbiriyle
eligkiligtler
kafastni lyice ka-
rigtirmigtL
Herkesin kendisine ihanet
ettigi fikrindeydi. Birok defa kargitlan
ile iletigimkuran
lngiliz Istihbarat
Orgt
ve
CIA'mn
kendisine kargi casusluk yaptigmt
ifade
etmig,
ancak buna
anlagiltr sebep gsterememigti.
Haftalar
getike,
petrol
teknisyenleriningrevi
de dahil
lkede
grevlerartmaya
bagladt
1978 Ekim bagmda iran'mzorlamasi
ile
Ayetullah Humeyni Irak'tan kovuldu. Bagdat'taki
Baas
rejimi kendi
Sii
nfusuyla ugragmak zorundaydt. Kuveyt'e de kabul edilmeyen Humeyni Fran-
sa'ya
giderek
Paris'in bir
banliysne mritleriyle
birlikte
yerlepti. Iran
hkmeti
Humeyni'nin
Paris'e yerlegmesiyle artik
onun gzlerden
uzak, kafalardan
Irak
olacagini dgnmgse de bun-
da yamlmigti. Fransa hkmeti Humeyni'ye
.ah'in
Tahran'da kurdugu uluslararasi direkt
tele-
fon servisinin bir egini vermigti ki bu
onun ve
yandaylannm dnyayla
lletigimini
fazlaslylakolay-
lagtirmigt1r.Bati dnyasi
hakkmda hemen hibir
gey
bilmeyen
ve
bu dnyay1
o
denli kmse-
migolan bu
ihtiyar,
bu
lke
saan
bagnaz vaiz
ne
gariptir ki kapismda bekleyen medyamn nn-
de kendisini
tam
bir propaganda
ustasi
olarak kanitlamigttr.
Eu
araSah
liberalizasyon
programina
devam
etmekteydi. Akademik
zgrfk, basm zgr-
lg,
toplanti
serbestisi gibi konularda
ilerleme kaydedilmesine kargin bu
tr
Bati ynhst haklar
ran
halkm1
pek
ilgilendirmlyordu. Halk
artik
hkmdara
ve
hanedanma kargi
ayaklanmig oldu-
gundan
tm
modernlegme
operasyonu onun
iin
anlam
tagimlyordu.
Ekim
ayi
sonunda,
Sah
bu
ilgisizligekargi sadece
gunu
syleyebilmigti: "Her gn
su
iindeki kar gibi biraz daha eriyoruz."
Grevler ekonomiyi
ve
hkmeti hareket
edemez
hale
getirmig,
grenciler kontrolden 1kmig,
gsteriler
ve
isyanlar
bagmi alip gitmigti.
Iran
petrol
endstrisi
tam
bir
kaos
iindeydi.
Temel retim
topraklan
"Arazi" olarak amli-
yordu.
Gneydoguda kurulmuy
olan bu alanda 1908
yllmda
Anglo-Pers
Sirketi'nin
ilk
kegfi
yap-
tigi yer
Mescidi Sleyman da vardi.
Simdi,
bundan yetmig yll
sonra
"Arazideki" operasyonlar
635
Musaddik'in dgmesi,
Sah'in
geri gelmesinden
sonra
1954'te kurulan
konsorsiyumun
uzantisi
iran Petrol
Sirketi
Osco'nun
eline
gemigti.
Iran'da srgn hayati
yaayan, ogu
ye
girketler-
den gelmis
petrolclerle doldurulmuy
bu girketin merkezi Abadan'in yaklagik seksen
"mil"
ku-
zeyindeki
Ahvaz kentlydi. Ekimaymda "Arazide"ahgan franliiilerden
grevde
olanlarm bazi-
si
Osco'nun merkez binasom bulundugu Ahvaz'a geldi. Kimsede onlan geri evirmek
isteme-
migti.
Kasim
ayt
geldiginde
bunlardan
yz
kadan koridorlarda
yatip
kalkmaya bagladl. Bu hare-
ket bir
taktikgeregi
yapillyordu
ve
amag
Osco
ve
Milli franPetrol
Sirketi
zerindeki
baskiyl
ar-
ttrmakti.
Bat1hpetrolclerse,
iilerin
yoluna ikmamaya zen gstererek
iglerini
srdryordu.
Bu arada,
digandaki
avluda dzenli olarak dua
trenleri
yapihyordu. nceleri bu
toplantilara
ka-
tilanlarm
sayisi yanm
dzineyi gemezken, sonradan
sayl
kabararak birka yz
kigiyi buldu.
Du-
rumu
pencereden seyreden petrolcler buna
tanik
olmuytu.
Grevlerin sonulan derhal hissedilmigti. Iran,Suudi Arabistari'dan
sonra en
byk
ikinci
petrol
ihra
eden
lkeydi.
Iran'dabir
gnde
retilen 5,5 milyon
varili
ayan
petroln
4,5
milyo-
nu
ihra
ediliyordu. Geri kalam da ite
tketiliyordu.
Kasim bagmda ise ihracat
gnde
bir
mil-
yon
varilden daha apagi dgmg, bu yzden otuz adet
tanker
Harg Adasi'ndaki-ykleme
tesisle-
rinde petrol
in
kuyruga
girmigti.
Petrol uluslararasi pazarda
talebin
dorukta oldugu
o
gnlerde
mevcut
degildi. Petrol
girketleri
pazara egemen
genel
yumusama
sonunda envanterlerinin
dg-
mesine
razi
olmugtu. Acaba dnya pazannda bir kitlik
mi
yaanacaktt?
Su
da unutulmamahdir
ki,
ran'mkendi
istikran
petrol gelirlerine bagllydi; petrol gelirleri
lkenin
btn ekonomisinin
temeliydi.
Milli Iran Petrol
Sirketi'nin
bagi
gneye,
"Araziye"
giderek
grev yapan
iilerle diya-
log kurma girigiminde
bulunduysa da
yamlmigtl. Oraya
ayak bastiginda
kizgtnliktan kpren
grevciler
kendisini lin
etmek
istedi. Petrol
girketi
temsilcisi
derhal
grgme
fikrini bir
yana
bira-
karak
gerisingeri
blgeden
kat1. Grng,
grevi
sonulandirma
aresiolmadigim
gstermigti.
Giderek bymekte olan karmagayi durdurmak iin bu defa
Sah
o
gne
kadar hi
isteme-
digi
ok
kritik bir
ynteme
bagvurarak kabineyi degigtirdi
ve
askeri bir hkmet kurdu. Bu
onan
son ganslyd1.
Ne
var
ki kabinenin bama zay1fbir
generalatarnigt1.
Bu
generalgreve
baglar bag-
lamaz kalp krizi geirdi
ve
hibir
zaman
otorite saglayamad1.Yeni hkmet geici
de olsa,
en
azindan petrol endstrisine biraz dzen
getirmigve
retime
yeniden
hareket
getirmigti.
Asker-
ler de Osco'nun Ahvaz'daki merkezine gidip orada, biraz huzursuzca da olsa, koridorlarda ylgth
grevci
iilerle
beraber
yagamaya
baglamiglardi.
Olaylar
sona
dogru
tirmandikaran'm
en
nemli mtteliki BirlegikDevletler'in politikasi
glderek karigmaya
ve
dzensizlige
yneldi. 1978 ylhmn
ogu
aylarmda
Carterynetiminin
st
dzey yetkilileri diger
ok
yagamsal
ve
zorlay1ct
geligmelerlemeggul olmug, fran'layalandan
ilgl-
lenmemiglerdi. Bu nemli
geligmeler
Misir
ve
srail'leyapilan
Camp David barig
anlagmalar1,
Sovyetler'lestratejik silah uzlagmalan,
in
ile iligkilerinnormale dngtrlmesi
idi.
Amerikan
politikasi fran'in gvenil r bir mttefik oldugu
ve
blgede byk destek sagladigt
varsayimma
dayandinlmigt1.
Sah'a
duyduklan
sayg1ve onu
kizdirmamak kaygtslylaAmerikah brokratlar
o
gne kadar
Sah
rejiminin egitli kargitlarmdan uzak durmayi yeglemigti. Bunun anlami ise aik-
tir:
Bu
uzakhk
yznden Amerika
giderek
bymekte
olan
muhalefetle
iletigimden yoksun kal-
migtl. O
kadar ki Ayetullah'in kasetleriyle
dnyaya
duyurdugu Ve
artik meghur olmuy szlerin-
den Washington'un
haheri
bile
olmamigt1.
Washington'daki bazi
evreler Iran'da
yaganan
hu-
zursuzlugun ciddi olmadigt, Sovyetler'cedzenlenmig gizli bir plan oldugunda
israr
etmigti. Se-
bep
ne
olursa olsun sorulan
soru
aymydi Duruma kargi BirlepikDevletler hkmeti
ne
yapabi-
l rdi? Amerikall brokratlarm ok
azi
ulus dzeyinde srdrlen
grev
hareketlerine
ve
dinsel
inanlanna
ok
bagli askerlere Iranhkmetinin dayanabilecegine inanmigtl. Nitekim 1978'in
son
birka
ayi
Washingtonpolitikastna
kargi
etin
brokratik
savaglarlagemigti.
Sah'i
pohpobla-
mayi srdrmeli
mi, yoksa yerine geecek yeni rejime
dostga
davranma garantisi mi vermeliydi-
ler?
Sah'm
dgmesi halinde yerine geeceklere
fazla dgmanca davranmadan
Sah'1
destekleme-
636
ye
nasil devam edeceklerdi?
Sah
dgmedigi, politik
yagammi
srdrdg
takdirde,eger ondan
kopmalari
gerekiyorsabu
kopmay1
Sah'i
diglamadan
nasil yapacaklardi? Washington'un karar-
sizligi
ve
pagkmhgt sonunda iran'a birbiriyle eligkili.birokmesaj
gnderildi.
Sah
siki
durmally-
di;
Sah
tahtini
birakmallydi;
askeri g
kullan11mahyd1; insan
haklan kabul edilmeliydi; askerler
darbe yapmallydt; askerler ige karigmamahydi;
yeni bir
krallik
kurulmallydt
v.s.
Eski bir
devlet
memurunun
sonradan
animsadl
l
gibi
"Birlegik Devletler hibir
zaman
aik, kesin bir mesaj
gndermemigti. Nasil hareket
edilecegi
konusunda bir
alternatiften brne
gidip
gelme
ve
hi-
bir
zaman
karara
varmama
yerine,
yazi tura atip
bir
politikada
karar kilsaydik
ok
daha lyi olur-
du" demitir. Amerika'dan gelen sesin akortsuziugu hi
kugku yok
Sahve evresindeki
brok-
ratlarm aklim karigtirmig, hesaplanm boga
ikarmig
ve
iradelerini
byk oranda zayiflatmigttr.
unu da sylemek
gerekir
ki,
Washington'da
Sah'mne
kadar hasta oldugunu bilen
tek
bir kigi
yoktu.
Amerika'ya ok
abuk yeni bir konum kazandirma
abalan,
Sah'in
Amerika'da
ve
bagka
yerlerde nefret
ve
elegtiri hedefi haline
gelmesiyznden bir
trf

sonuca
ulagmiyor,bu da
te-
den beri
bilinen
sonucu
doguruyor,
ABDpolitikasinm moral ynden eleptirilmesine
neden
olu-
yordu. Aynca bu abalar Ayetullah Humeyni
ve
amalanm
romantik
ve
gerekgi olmayan bir
konumda gstermigtir. New York Times'da
yazan
nl bir profesr Humeyni'nin hoggrsn-
den,
"yakm
danigmanlanndan olugan maiyetinin
ihmli,
flerici bireylerden
meydana
geldigin-
den"
sz etmig, "Humeyni'nin bir ncDnya lkesi iin
nasil giddetle
zlenen
insancil bir
idare
saglayacagmt"yazmtyt1. Humeyni'yivmede BirlegmigMilletler'deki Amerikan ElisiAnd-
rew
Young
daha da
ileri
gitmig,
Humeyni'nin
sonunda
"bir
aziz" olarak selamlanacagmi syle-
migtir. Bu durum
BagkanCarter'i
tedirgin
edecek, derhal
agiklama
yapip
"BirlegikDevletler'in
azizlik
mertebesine
ykseltme
grevlisi olmadigtm" sylemesine neden olacakti.
Her kafadan bir
ses
ikmasi
ve
bu seslerin uyumsuzlugu, 1960'h yillardan
beri Ottadogu
krizinin iinde olan st
dzey bir
brokrata
"olaganst"
bir
geregi
syletti. Bu kigiirankonu-
Sunda
st dzeyde
yapilan
"ilk
sistemli
toplantinm"ok
ge,
"Kasim"
aymm
ilk gnlerinden
bir-
ka
gn evvel,
o
da
ok
ge
saatte yapildigmi
sylemigti. 9 Kasim
tarihinde
Tahran'daki
Ameri-
kan ElisiWilliam
Sullivansonunda
hi
de hop olmayan gerekleri "Hi Dgnlmeyenin Dg-
nlmesi" bagligi altinda dramatik bir mesaila Washington'a
sundu. Mesajmda belki de
Sah'm
tahtim
koruyamayaC3
lna, bu
nedenle
BirlegikDevletler'in bazi alternatifler dgnmesi gerekti-
gine
degindi.
Ancak brokratik atigmalann
t1rmandigt
Washington'da bu
mesaja anlamli bir
ya-
mt verilmedi.
SadeceCarter DigigleriBakani'na, Milli Gvenlik Damgmam'na,
SavunmaBaka-
ni'na,
stihbarat rgt'nekendi el yazisiyla yaztlmignotlar gndererek Iran
iinde
olup biten-
lerden kendisine
o gne
kadar
neden
bilgi verilmedigini
sordu.
Eu
ara
Sullivan bir
sonuca var-
mig,
BirlegikDevletler'in Iran'daki
durumla
"hibir
politikasi olmaksizin"
yzyze geldigi kani-
smi
ifade
etmigtir.
"Kan Seli"
Siiler'de
1978 Aralik
ayi tam
bir
yas tutma,
yryg
ve
dvnme
ayi
olmuytu. Bu, imamHse-
yin'in
gehit
edildigt gn
olan
apure
bayrammda doruk
noktasma ulagmig
ve megruiyetten
yok-
sun
bir
zorba
hkmdara gsterilen
bagtglanmaz
direncin sembol olmuytu. Humeyn halka
o
aym
bir intikam
ve
kan
seli
ayi
olacagtm vaat etmigti.
Sehit sayismi
yeterli
bulmadigindan
daha
okgehlt
verilmesini istiyordu. Beyanatmda "Birakmbe; bin,
on
bin, yirmi bin kigi ldrsnler.
Biz onlara
kamn
silahtan daha g] oldugunu kanitlayacagiz" diyordu. Tm
lke
dzeyinde
bazisi insanm kanini
donduran byk gsteri yrygleri yapihyordu. Sanki her
kesimdeki
mu-
halefet
tek vcut
halinde
birlegmiti.
Ordu
ise zlmekteydi. Artik
Sah'a
yapacak bir
gey
kal-
mami
grnyordu.
evresindekilere
zel
olarak "Bir diktatr
ancak kendi halkimn kanim d-
637
kerek
iktidarda
kalabilir,
bir Kral
ise bu
gekilde
davranamaz"
demigtir.
Ancak
ne
yapilabilirdi?
Aynca
tm
dertlerine
ve
kk
dgrlmesine
ilaveten, bir de telefonmesaji almigti. Telefon
eden
Washington'dan Senatr
Edward Kennedy idi.
Kendis ni Amerika'mn
bagta gelen
liberalle-
rinden ve
insan haklari
savunucularmdan Edward Kennedy
ile
konugmaya hazirlayarak ahizeyi
eline aldiginda, yazik ki bir
sesin
birok kez
tekrarlayarak
gunu
syledigini
igitecekti:
"Muham-
med
tahttan
ekil, Muhammed
tahttanekil."
Petrol
Servisi
Sirketi'nden
bir
grup,
yavagtan
da olsa, "Arazide"
yaayan
digandan
gelme
bir
milyon iki
yz
bin petrolcve
ailelerinin iran'iterk
etmesi
iin gereken plani
yapmtyti.
Su arada
haritalar toplanmig,
havalimanlarmm kapah
olmasi
halinde -uaklarm
inecegi
yerler
igaretlenmig,
ancak bu
girigim
fazla ciddiye almmamigti. Bir
gn
gleden
sonra
Osco'nungenelmdr
olan
George Link,
yemekten
sonra grev
yerine gitmek zere arabasma bindiginde, gofrgrev
yerine
gelip,
kaplyi amak iin arabayi durdurdugu
zaman,
yolun kenarinda tuzak
kurmu bir
saldirgan
aniden yerinden f1rlayarakarabamn
iine bir
gey
firlatti. George Link, refleks bir hareketle araba-
mn
kapisini
atp
kendini digan
atti.
Bundan birka dakika
sonra
da patlama
olup
araba havaya
u-
tu.
Bu
olay
zerine
grubun
stlendig.
boaltma plam ciddlyetle
ele almmigt1.
Grevler
"Arazide" bir kez daha
yaganmaya
baglamig,Iranpetrol
retimi yeniden
hizla
dg-
mgt. Tansiyon
ok yksekti. Osco'nun operasyondan
sorumlu genel
mdr yardimcist Texa-
co'dan geici olarak getirtilmi;
Paul Grimm admda biriydi. Bulundugu konum geregi
iilerle
dogrudan
kargilagma durumundaydi. Szn
esirgememekle
taninan
koca Grimm
korku
y-
znden
greve
katilan digardan
gelme
mavi yakall petrolcleri
a1katk uyararak grevlere
katil-
mamalarmi, ige
dnmemeleri halinde
igten atilacaklarmi syledi. Ne
var
ki gsteri yrygne
engel olarak
dikkati ekip
ldrlecekler
listesine almacakt1.
Arallk
ortalarinda
bir
gn, arabasty-
la evden ige giderken,
kendisini izlemekte
olan bagka bir arabadan ate;
edilecek ve
Grimm he-
men o
anda,
kafasinm arkasma isabet eden bir
kurgunla
yagamim
yitirecekti. Bu olay yabana
petrolclerin
blgeyi
terketme plammabuklattrmt;tir.
Aralik
aymin
25'inci
gnne
gelindiginde
tran
petrol
ihracati trnyle durduruldu. Eu olay
dnya petrol pazarmdason
derece
nemll
bir etki yapti.
Avrupa'da
spot flyatlar resmi flyatlarm
yzde
10, yzde 20
zerine ikti. Petrol
retiminde uygulanan
kesintiler
de
aynca
ran't
yerli
petrol mamullerinden yoksun birakti. Tahran sokaklarmda
karneyle birazcik benzin almak iin
uzun
kuyruklar olugtu.
Kuyrukta beklegenler
benzin
olmasa
da, yemek pigirmede standart yaka-
cak olarak
kullandtklan
gazyagma
da raziydtlar. Buralarda askerler dzeni
havaya
ate;
etmek
su-
retiyle sagilyordu. Petrol
iileri
askeri kesimi hareketsiz birakmak
iin bu kesime petrol
rn
Vermek
istemiyordu.
Sonunda
rollerin komik denecek gek lde
yer
degigtirmesiyle bu defa Ame-
rika fran'apetrol verecek, ok muhta oldugu petrol bir
Amerikan
tankeriyle
Iran'a gndere-
cekti. lzleyenbirka
kritik hafta
boyu
tanker
kendisini gizledi. Bazen klyldan uzakta demir ata-
tak bazen de
Abadan'a dogru nehir yukan seyredet'ek vakit geirdi, ancak ykn boaltmak
iin yeteri kadar gvenli dzenleme yapilamadigt
iin kargoyu bir
trl
bogaltamadi.
"Kendimi Yorgun
Hissediyorum"
Aralik
ayi
sonunda
egemen
evreler, biraz tereddtle
de olsa, bir
koalisyon hkmetinin kurul-
mastve Sah'in,
grngtetedavi
amactyla
Iran'dan
aynlmasi
iin aralarmda bir anlagmaya
vardi-
lar. Ancak her
gey
apaik ortadayd1
ve
gerekten neler olup bittigini herkes gayet
lyi biliyordu.
Art1kPehlevi hanedamnm iginin bittig gn gibi
agikrd1.
Aynca, agikr olan
bir
ey
daha vardi.
En azmdan
o gn
iin,
"Topraklanndaki" petrol
retiminin
de
igi bitmigti.
Noel'den
sonraki
haf-
ta
iinde Osco alttirdigt
tm
Batill elemanlari
lkeden ikarma karan aldi.
Digandan getirtil-
mig
iiler
Tahran'da,
Tavus
Tahti yakminda olup bitenleri
veya
Washington'da olanlari
bilme-
diklerinden gidiglerinin geici olduguna, sadece
birka hafta,
en
ok
birka
ay
iinde,
dzenin
638
yeniden kurulmaslyla geri dneceklerine inanmigti.
Su nedenle
yanlanna sadece
ikiger bavul al-
miglardi.
Evlerinioldugu
gibi,
dndklerinde her
geyiyerliyerinde bulacaklan inanclyla
terket-
tiler.
Onlar da
tipki
1951'de Musaddik'in Abadan'i
terk etmeye zorladigi petrolcler gibi
aym
scrunla
kargilagmigti:Konu -kpekleriydi. Ne kadar sre gittiklerini
bilmediklerinden
onlar
da
nceki
meslektaglarmm
yapttgmi yaptilar.
Kpeklerini evin
arkatarafmagtrerek
vurdular
veya
ylece
lme terk
ettiler.
ilerAhvaz havalimaninda
toplandi.Gidecekleri
yer
Atina idi.-Burada gnlerini
grle-
cek yerleri gezmek ve her geyinatkliga
kavugmas1yla dn
gnn
bekleyerek
geirmeyi mit
edlyorlardi. WilliamD'Arcy Knox
ve
George
Reynolds'untorunlan
bir kez daha
ran'danikan-
hyordu. Ancak bu
defa,
1951 yllmdakinin aksine "Abadan'a
elveda"treni
i n
ortada nbeti-
ler, bandolar, selamlagma
seromonileriyoktu.
Ahvaz bir vakitler
yurtii
servis
yapan sayisiz
uagm havalanip
indigi,
helikopterler
ve
kk uaklarin
egitliretim blgelerine grltler
i-
kararak
utugu
.bir
havalimamydi.
Simdi
ise
yurtii selvis
kalkmigt1,
petrol.igi kapanmttt ye
terk
.
edilmig durumdaki Ahvaz havalimanmin stndeki
gkyz
artik bombog
ve
sessizdi.
8 Ocak'ta Tahran'daki
IngilizElisi
veda
iin
Sah'a. gitti.Yaklagik
yarim
yzytl
egitli olay-
lar
yaamig,
hepsini de atlatmt; bu hkmdann
artik
sonu
gelmigti. ran
Kralligl'nm
begyznc
yll kutlamalannda grlen
ihtigamdan
artik
eser
yoktu.
Ihtigamolmadigt gibi
g
de
yoktu. B-
yk iskenderPersepolis'i.Milattan nce330'da almig, aldiktan
sonra
kraliyet
saraytm
atege
ver-
migti.
Simdi
de Ayetullah
Humeyni,
ona nazireyaplyor,
kendini Persepolis'in
varisi
ilan
ediyor-
du. Muhammed
Pehlevi'nin
sadece
bir
lml
oldugu kamtlanmigti
ve
artik
"gsteri"
bitmigti.
Eliylekonuqurken
Sah
sogukkanli
ve
ilgisiz
grnmgt.
Olaylardansanki olanbiten
onu
kigisel
olarak
ilgilendirmlyor
gibi
sz etmigti. Onun byle davranmasi eliyi daha da duygusal
yapmig,
kendini
uzun
yt11ar
diplomasi meslegine hazirlamly, kontrol
etmeyi
grenmig
bu
adami
gzyaglarma
bogmugtu.
Sah
bu durum kar
Ismda
ne yapacagim
bilmerce
ona gylediyecekti:
"zlmeyiniz, ben sizin neler hissettiginizi
gayet
lyi
biliyorum." Kendi greceli
partlari dilckate
almrsa Sah'mbu szleri
onun
iin alipilmamig
szlerdi.
Sah
eliye, kendisine verilen
eligkili
gtlerden
sz ettikten
sonra,
abgilmamigbir
jestlesaatine
bakarak
"Banakalsa
on
dakika iinde
buradan giderdim" diye szlerini bitirdi. Artik
"gsteri"
gerekten
sona
ermigti.
16Ocakgn
gle
saatinde
Sah
Tahran havalimamnda grnd. Geirmeyegelenkk
gruba "Kendimi
yorgun
bissediyorum, istirahat
etmem
lazim"
demigti. Bu arada
tatilegid yor-
muy grntsvermeye
devam ediyor, acikli roln srdryordu. Birka dakika
sonra
uagma
binip
son
defa olarak Tahran'i
terk etti. lkesinden aynlirken bagajma bir kutu dolusu ran
top-
ragi almayt
ihmal
etmemigti. llkduragl Misir'di.
Sah'in
lkeden ayrilmastyla tm Tahran
ilgin
bit
bayram havasma brnmgt. Su hava
1953'te
Sah'mgan ve
zaferle
lkeye dngnde
yapilan kutlamalardan bu
yana
ilk defa
grl-
yordu. Otomobillerin hepsi birden klakson
ahyor, geceleri
tm
igiklar
etrafi
gn gibi
aydmlati-
yordu. Humeyni'nin reslmleriyle ssl
oto
n
cam
silecekleri
ileri
gerisavruluyor,
halk caddeler-
de bagirip
agirarak
gsteri
yap1yor,
alk141arlagarki syleyipdans ediyordu. Elden ele dolagttrilan
gazeteler unutulmaz bagliklar atarak,
Sah'in
gittigini
mjdeliyordu.
Tahran'da
ve
tm
lke d-
zeyinde
Sah'a
ve
labasma
ait insan boyunda
ne
kadar heykel
varsa, hepsi birden ilgin halk kt-
lelerince yerlerinden sklp paralamyordu.
Simdi
kim iktidara
gelecekti?Gemigte
Sah'muzun
sre ate li bir kar
Itmm
bagbakanhk
yaptigt
koallsyon
hkmeti
denenmigtis
Sonuta, 1
Subat'ta
Humeyni Air France'a alt 747 no'lu
uakla Tahran'a indi. Uagm
n koltuklan uak biletlerinin bedelinideyen batill basm
mensup-
larma
tahsis
edilmigti. Humeyni'ye gelince
o tm
yolculuk boyu hirinci
smif kbinin zeminine
serilmig bir kilim zerinde
oturmuytu.
Humeyni
yanmda
Sah'men amansiz
dgmanlanndan
Mehdi Bazargan'i da getirmigti. Bu kigi
ikinci
Tahran hkmetinin nclgn
yapan
ihtilal
konseyinin
bagkanligLm
yapmigtir. Aslmda Bazargan yirmi sekiz
yll nce, 1951'de devletleptiril-
639
mig petrol
endstrisinin bagi olarak seilmig
ve
elinde harita ve
igaretlerle
petrol yataklanna
ilk
giden, "IranMilli Petrol Sirketi" afigini
oraya
ilk
asan
insandi. Bunu izleyen yillan Sah rejimi al-
tinda
hapiste
geirmigti.
Ve
ne
gariptir ki imdi, laik bir milliyeti olan Musaddik'a kargi Humey-
ni'nin duydugu snmez nefrete kargm Bazargan, Ayetullah'm
yeni
ran'1ynetmek iin setigi
aday olarak politik
glerin
bagma getiriliyordu.
Bylece, kisa bir
sre
lin Tahran'da iki
ayn ra-
kip hkmet
egemen
oldu.
Ancak
ne var
ki, ikinci bir hkmet geerli
olamazd1, sadece bir h-
kmet olmasi gerekiyordu.Subatm
ikinci haftasinda, Tahran'in banliysndeki bir hava ssn-
de,
ihtilali
bagaran kisilerle krallik grevlileri
arasinda
atigma
bagladt. Koalisyon hkmetine
verilen
destek kt
ve
greve Mehdi Bazargan getirildi. Tahran'daki Amerikan Savunma Atage-
si
durumu ivedi
bir raporla Washington'a bildirerek
grg
istedi,
raporda gunlar yazlhydli "Ordu
teslim
oldu,
Humeyni kazandt;
gizli evrak
tmyle
imha edildi."
..
1kan
Son
Adam
Araziden petrolclerin
hepsi
aynlmamigtl.
Yirmi
kadar petrolc blgede
birakilmigti. lleride,h-
kmetle herhangi
bir anlagmazhk
ikmasi
halinde
bu kipilerOscoadma hareket edecek
ve
girke-
tin
yasal
varhgim
koruyacakt1. Bunlardan
biri
Jeremy
Gilbert admda'rlandall
bir matematikiy-
ken sonradan mhendis olan
ve o
gnlerde
BP tarafindan
sermaye
planlamasi
blmne Osco
Mdr olarak gnderilen kiiydi. Arazide durumun giderek ktlegmesi
zerine onlar da
ora-
da birka
gn
kahp aynlmak
istediler.
Ancak
Jeremy
Gilbert hasta oldugu, ciddi
bir sanlik geir-
digi iin hastanedeydi
ve
doktorlar diger aynlantarla
aym
uaga
binip gitmesine
izin vermemigti.
Ocak
aymm
karma ah gnlerinin tmn ategler iinde hastanedeki yataginda
geirmigti.Gece-
leri hastane yatagmdan, digardan gelen patirti grltyve silah
seslerin dinlerdi.
Sah'm
Iran't
terk
ettigi gn
muazzam
kullama ighklan duymugtu.
Abadan digindaki
dnya ile
tek
iletigimi
BBCdipinda, Osco'nun gnderdigi_kocaman
iek buketleriydi.
Hastane
koridorlarmda,
zayif
ve
nerdeyse hareket edemez
durumda dola1rken,
Iranhlar
onu
Amerikall sanmigti. Bir
grup
hastabakici
penceresinin
nnde
toplanarak
"Amerikal11ar'a
lm" diye.bagirdi. Aynca hastalardan
biri hibir
uyan
yapmadan, elindeki koltuk degnekleriyle
onu
dvmeye bagladive
bunu yaparken de hi durmadan
Amerikalilar aleyhine
atip tuttu.
Ger-
gi Gilbert
Amerikah
degildi
fakat
gerekuyrugu
da
sorun
yaratacakt1. Iran'dan ikip gitmenin
tek
yolu Irak oldugu halde,
ban; misyonuyla Lbnan'da bulunan Irlandaaskerlerinin Irakli
as-
kerlerle kargillkh
ate;
amalari yznden kendisine vize
verilmemigti.
Vize alabilmek iin elin-
den
ne
geldiyseyapacak, hatta yerel Irak Konsoloslugu'nda bir yetkili
nnde
resmen
diz
kp
Irlandahlar'in
igledigt sular
iin af
bile dileyecekti.
Ocak
ayi
sonunda saghgt
lkeden
1kmayaelverigli hale
gelen
Gilbert tozlu simr
hattma
geldiginde lranligrevliler kendisine
hi mdahale etmediler.
Irakli
nbetilerse
casus
oldugun-
dan gphelenerek
onu
saatlerce allkoyup,
zerini aradilar
ve sorguya
ektiler. Bu arada
Basra'ya
tek
ula1m
araci
olan tek taksiyi
de kairmlyti. Sonunda, nihayet serbest b1rakildigmda,nbeti-
lere "Basra'ya nasil gidebilirim?" diye soracak
ve simr
muhafizmdan
qu
yamti alacakti:
"Yrrsn."
Zaten yapacak
bagka
bir
yey
de yoktu. Yorgun, periyan
bir halde, elinde
iki
valizle Basra'ya
giden tozlu
yolda yrmeye
bagladl. Birka saat
sonra
bir yk
arabasina rastladi.
Sofr
nce
onu
para
kargihgtnda Basra'ya gtrmeyi kabul ettiyse de Gilbertran
parasi vermeye
kalkmca kah-
kahalarla glerek
paramn
degersiz oldugunu syleyipGilbert'i Basra'ya
gtrmekten
vazgemig-
ti. Bylece
son
birka
dolarim da
gofre
vererek adamm
kendisin Basra havalimanma gtrme-
ye
ikna
etti. Ancak artik hi
parasi
kalmamigt1. Buradan
nereye
nasil gidebilirdi? Sonra birden
valizinde
henz kullanma f1rsati bulmadigt Amerikan Express karti oldugunu hatirladt. Evden
ikmadan evvel
kart1
yamna
aldigt
iin Tanri'ya gkrederek kendini
Bagdat'a
glden uaga atti.
640
Gecenin
ge
bir saatinde Irak bagkentine ulagtiginda birka
saat aramadan
sonra
bir
otel
bulabil-
migti. Buradan ailesine
telefonetti. Onlar Gilbert'ihl Abadan'daki hastanede rahatt yerinde
yatlyor sandiklarmdan,
bir hayli
gagirmiglardi.
Gilbert gn oteldeki odasmdan 1kmadi. Kendisini
saglikynnden yolculugun ikinci
agamasma
hazir hissetmek istiyordu. Bu gnn bitiminde Bagdat'tan yeni bir uakla Lond-
ra'ya gitti. Cuma gn
ge
vakit Heathrow'a ulagtiginda ilk
iy olarak havalimanindan British
Petroleum personel k1smina telefonederek, byk
glklere
kargm
"bagardigmi"
duyurdu.
"Arazideki"
son
batih petrolc,
muazzam
franpetrol
kompleksinde
aliganbu adam sonunda
ran'danikabilmeyi bagarmigt1.Ne
var ki personel
blmndeki
bu
grevli,
o an
kendisine
ge-
irecegi
hafta
sonu
tatili
konusunda bir
geyler
syleyen nc
bir kipininkontigmasi yznden
onun
kim
oldugunu anlamamig, konugani kayip
mhendis Gilbert hakkmda bilgi veriyor
san-
migti. Personel
grevlisi
telefonun
br
ucundan haykinyordu.
"Jerry
Gilbert mi?
Biz
de
onun
nerede
oldugunu dgnyorduk.
Sizonunla
iletigim
kurdunuz mu?"
Bu
artik Gilbert'in dayanabildi
son
umursamazlik oldu. Heathrow'da
jetonlaaliantele-
fonda
gcnn
yettignce yksek sesle sadece
talihsizpersonel
grevlisine degl,
dnya petrol
endstrisiyle
iligkill
herkese
agzina gelen kfrleri
savuracak, onlan lanetleyecekt .
Panik Baghyor
fran'da eski rejim
gitmig,
son
derece aksak yrse de
iktidara
yeni
bir
rejim gelmigti.
Bu
ara
kontrol ele geirmek iin
gimdiden
bazi srtgmeler baglamigt1.
O
sira,
fran'dansanki
korkun
bir depremle
sarsilmig
gibi
kocaman
devrim dalgalan
tm
dnyaya yayllmaya bagladi
ve
herkesi
etkisine allp srkledi. Eu dalgamn etkisinde kalmayan hibir
geyve
hi kimse
yoktu. Ikiyll de-
vam eden bu dalgaya
dayananlar bu sre sonunda kendilerini
yepyeni
bir
toprak
parasi
zerin-
de sahile
1kmig
buldular. Her
gey
degigmigti;kipiler arasindaki
iligkiler de
degigmigti. Bu dalga
ikinciPetrol
Soku'nu
dogurmaya,
flyatlan varil bayina
on
dolardan
otuz
drt dolara
ikarma-
ya ve sadece
uluslararasi petrol endstrisinde
degil,
on
ylldan daha kisa bir
sre
iinde ikinci
kez
dnya
ekonomisi
v
globalpolitikalardakkl degigiklik
getirmeye mahkmdu.
Yeni gelen petrol
goku
birka agamadan gemigtir.Birinci
agama
1978 Arahk
ayi
sonundan,
ranpetrol
ihracatmin
durduruldugu gnden 1979 gz mevsimine kadar srd. Iran
petrol
re-
timindeki
dgg, bagka
yerlerde uygulanan
artiplar
nedeniyle kismen
gzlerden uzak
tutulmug-
tu.
Suudi Arabistan ise
tavan
retimini
1987ylli
sonunda
gnde 8,5 milyon varilden 10,5 mil-
yon
varile
1kardL
1979'un
ilk
ayl
iinde ise retimini
gnde 10,1 milyon varile indirdi.
An-
cak bu
rakam
dahi
gemigteki
8,5
milyonluk
"tavan"
miktardan daha iyi bir retim sayiltrdt. Di-
ger
OPEC lkeleri
de retimlerini
arttirmigt1.
Bunlarm
tm
zerinde
bir hesap yapihrsa, zgr
dnya
retiminin 1979'unkritik ilk

ayi
iinde, 1978'in
son

ayma
kargm
gnde 2 milyon
varil bir dgggsterdigi
d kkati ekecektir.
Btn bunlarm
tek
bir anlami vardt;
gerekten
de ortada petrol kithgt yaganlyordu ki, bun-
da
pek
hayret edecek bir
gey
yoktur. Ne de olsa Iran dnyanm petrol
ihracatilan
arasmda
en
fazla ihracat
yapan
ikinci lkeydi.
Kithgakarym gnde 50 milyon varil olan
talebe
oranla ele ah-
nirsa,
sikintmm yzde 4, yzde 5'ten fazia olmadigt
grlr
Su
halde nasil oluyor da
retimde-
ki yzde 4,S'lik dg fiyatlarda
yzde 150'lik bir artia neden oluyordu? Bu
sorunun
yamt1ola-
rak dnya piyasasmda bir panik oldugunu
ve
bunun da beg
ayn
durumdan kaynaklandigmi
g-
rrz. Bunlardan birincisi petrol tuketimindegzle grnen agikr byme
ve
bunun
pazar
iin
ifade
ettigi anlamdir. Talep 1976'dan baglayarak srekli olarak
artmigtL
Koruma
tedbirlerinin
nemi
ve OPECkaynakh olmayan petroln anlami henz
aikga anlagilmamigti
ve
herkeste
ta-
lebin
artmayi
srdrecegine dair
yerlegmigbir kanaat vardt
kincifaktr
petrol endstrisi iinde kontrata
baglanmig ayarlamalarin yozlagmasidir. Bu
641
ran'dayapilan
ihtilalden.kaynaklanmigtir. Onca byk ayaklanma
ve
karmaaya karytn dnya
petrol
entegre
bir sanayi olarak
kalmayi bagarmigti.Ancak
artik
baglar eskiden oldugu gibi
sa-
hiplige dayanan resmi
baglar
olmaylp,
uzun
sreli kontratlar olarak
daha zaylf baglar geklinde
devam ettirillyordu. Iran'a
yapilan
mdahale girketleri
bu lkeye olan
bagimlthklanna
gre egit
olmayan bir biiindeetkilemig
ve
kontratlara bagh
olarak dzenti gekildeyapilan
dagitimda ak-
samalara
neden
olmutur. Eu dzensizlik
yeni yeni.alicilartretmig,
bunlar
eskisi
gibi
aynt
mik-
tar
petrol alabilmek iin duraksamadan pazarlara
dalmiglardi.
Hepsi
de
gafil
avlanmamak,
ge
kalmamak iin her
geyiyapmaya
_hazirdi.
Igte
burada
artik klasik entegre
petrol
endstrisinin
gerek hedef gndemdeydi.nceleri yedek
pazar, spot pazar
denilenler
gimditemel pazar ol-
muytu.
Aynca
bir
vakitler fazla
itibarh
bir faaliyet sayllmayan
ticaret
igi
pimdi
tibar kazanmig,
nde
gelen bir meslek olmutu.
ncfaktr tketici hkmetlerin
elijkill
ve papirtici
politikalaridir.
1974 Washington
Enerli Konferansfnda Kissinger'in uygulamig oldugu politika
bazi ynleri henz denenmemig
oldugu
halde hl
geerliydi.
durum geregi hkmetlerin
girigtigiher yni tegebbs
belli bagh
uluslararasi politika gibi sunuluyor, bu da piyasadakistres
ve
tansiyonu bsbtn artinyordu.
Hkmetler flyatlan
biraz indirmek iin
ne zaman
bir girigimde
bulunsa,
bu lkelerdeki
girket-
ler derhal galeyana gelip,
aceleyle flyatlar1ykseltiyordu.
Drdnc
faktr olarak,anarginin
petrol
ihracatilanna
ilave kira geliri, ok byk kiralar
alma
firsati saglamasi gsterilebilir. hracat11ar
bu vesile
ile
bir kez daha
glerini
kanttlama
ve
dnya sahnesinde niifuzlannigsterme olanagt bulmugtu. Ihracatilannhepsi degilse de
ogun-
lugu her firsatta fiyatlan ykselmeye
zorluyor, hatta
aralarmda
pazan
kizigtirmak
ve
ek gelir sag-
lamak iin el abuklugu
yapanlar bile aluyordu.
Son olarak
insanlarm duygularmi sayabiliriz. Insanlar
o sira
byk bir
g
olan duygusalli-
gm
dorugundayd1. Hibir
geyden
emin olmamak, endige, kangikhk, korku, karamsarhk panik
lindeki insanlann hareketini
bsbtn krklemig
ve
onlara
egemen
olmutu.
O gnler
yaga-
nip
bittikten, sayilar yerli
yerine
oturuparz ve
talep
dengesi de
geriye
dnp
incelendikten
son-
ra
bu
tr
duygulann yersiz oldugu
ve
akilci olmadigt, anlam
tagimadigianlagilmigsa
da,
o
gn
iin
bu
tr
duygular kugku birakmayacak kadar gerekti. Uluslararasi petrol sistemi
kontrolden
1km14
degildi, tmyle
yerle bir olmuytu. Duygulara
gveren
diger bir faktr de, insanlarda
yerlegmigolan
kehanetin iktigl
inan1ydt 1980'li
ylllann
ortasinda gelmesi beklenen petrol
kri-
zi 1979'da, 1973-74'te
yaganan
petrol ikencesinin
ikinci
agamasi
olarak gelmigti. Bu geici bir
aksakhk degil, flyatlarmsrekli ykselecegl anlamma gelen ok
daha ciddi bir petrol krizinin bi-
raz
erken geligidemekti. Aynca akla
hl
yanitlanmamig bir
soru
getirmigti. Iran'daki
ihtilal
han-
gi noktaya kadar uzanacakti?
Fransiz ihtilalitm
Avrupa dzeyine, Moskova kapilanna kadar
uzanmigtl. Iranhtilali de
byle
kapsamh
mi
olacak, yakmmdaki Ktiveyt'e, Riyad'a kadar
ve
da-
ha
sonra
da Kahire'ye
ve
telere kadar dayanacak miydi? Dinsel radikalizmin atepli milliyetilik-
le birlegmesi Batt dnyasim gafil
avlam1ti.
Akil almaz
ve
boyutlan ile ihtilal
bir konuda
itici
g-
cn
gstermigtir. Ihtilalsonunda
bu yrede
yagayan
insanlar Bati'dan
ve
modern dnyadan da-
ha
fazla segumus, Bati'yi reddetmigtir. Bu
geregin
kabul Batl
lkelerinin
halkin1sonunda
buz
glbi
soguk
Ve
kahc1
bir korkuya sevk
etmigtir.
zerinden
rtleri
ekilen
sahnenin grntsnden
en
fazla donup
kalanlar
alicilar
oldu.
Alicilar 1973'n tekrarlanacagi
korkusuyla panige kapilmig, 1973'tekigibi
stok yaparak
petrol
kithgmi daha da ktye gtrmglerdir. Driya petrol endstrisi daima envanterinde
milyarlarca
dolarbk petrol
stoklamigtir.Bunlara, normal kogullar altmda, petrol blgesinden rafineriye
ve ra-
fmeriden
benzin istasyonuna
uzanan
yksek
sermaye
yogunluklu bir
"mekanizma"mn
prz-
sz
iglemesi iin
gerekli
stok gzyle bakilabilir. Ancak
gncel
kogullar byle degildi. Bir varil
petroln Krfez'deki bir kuyudan rafineri
ve
pazarlama sistemine
geip
benzin istasyonundald
yeralti
deposuna ulagmasi doksan
gn
allyordu. Eu
sistemin
herhangi bir noktastndaki bir
anza
642
ok masrafli oluyor
ve aynca
sistemin
teki yerlerini de
bozuyordu. Su bakimdan,
arz
ve talep
dengesinin kurulmasi
ve
her
geyinprzszce
iglemesi
iin
gsterilen
srekli aba a1smdanbu
stoklar
partti.
Bu
ana
ihtiyacm
en
stnde
petrol endstrisi bagimbir
tr sigorta yastigna daya-
migt1.
Bu,
arz ve
talepte
olugabilecek beklenmedik bir denge bozuklugunda kullamlacak
yedek
petrold. Ocak
aymda
kigm
etingemesiyle
agin petrol
kullamidigi
zaman
veya
firtina nedeniy-
le Krfez'deki ykleme
tesislerininanzalanmasi
ve tankerin
iki
gn rtarla
gelmesigibi hallerde
gerekli olan
petrolmevcut
stoktan ekilebilirdi.
Kugkuyok ki
envanter tutmakda pahallbir iyti. Petroln
satm
almmasi, gerekli
tesislerin
hazirlanmasi,
paramn
baglanmast
gerekiyordu.
Su yzden girketler deneyim
sonu
normal
oldu-
gunu
anladiklart miktardan daha fazla stok
yapma
yanhsi degildi. Tketimin yavaglamasi
sonucu
flyatlarm dgge
geecegini anladiklannda stoklari ellerinden
geldiginceabuk kltrlerdi.
Bundan
ama
petrol
satm
almay1fiyatlar
adamakilh dgtg
zaman
yapmakti. Endstrinin
yaptl-
gi
da, 1978 boyunca
tam
anlam1ylabuydu.
Bu durumun
aksine, fiyatlarmykselme egiliminde
oldugunuanladiklarmdagirketler
yarmm
pahah
petrolnden
daha
az
satm almak
iin bugnn
ucuz
petrolnden
daha
ok
satm
almak iin
aba
gsterirlerdi.
1979-1980'deki panikte
grl-
memig
bir hirs
ve
alma istegiyle
yapilmig
olan
da budur. Gerek gudur ki,
girketler
ileride
t-
ketimin ok daha fazlaolacagm1varsayarak
bu kadar
okpetrol ahyordu.
nk,
ileride
hi pet-
rol
alamayacaklan korkusu
iindeydiler. Bu,
tketimingerektirdiginden fazla
agtri
satm alma,
is-
tiflenenmiktarlahirlegince girketlerin
ve mgterilerin
kamdiklan
sonucu meydana
getirdi
ve
fi-
yatlarlbag dndrc bir htzla yukarlya
ekti. Kisaca, 1979-80
panigi eski kehanetin dogru ik-
tigma
hem de
ok
dogru
1ktigtha
kamt olmuqtur. Bu kendi zvarligmi yenilgiye
ugratan bir ke-
hanetti.
Panik
iinde petrol
satin
alanlar bu igte
yalniz deglldi. Tketim zincirinin
ta
agagisina
kadar, sanayide petrol kullananlar da dahil, herkes
byk bir hirsla, fiyat zamlarmda
ve
olasi blr
kitlikla kendilerine sigorta
olarak
grdkleri
stok
yapma
igine
kalkmigt1,Motorlu
ara srcleri
de
aym geyi
yapmiglardi. 1979'dan nce, Bati dnyasmdaki
tipik
bir src.depoyu sadece drt-
te
bir doldurarak
aracim srerken,
1979'dan
sonrao
da, benzin kitligt korkusuyla
stok
yapmaya
baglamigti. Bu, artik batill srcnn de deposunu drtte doldurdugu anlammdadir. Birden-
bire,
hemen bir
gece
iinde
bir milyar galondan fazla motor yakition Amerikali
agkmsrcler
tarafmdaribenzin istasyonlarmdan ekildigi bir
gerektir.
Petrol
girketlerinin
stok koguturmasi, buna
tketicilerin
hcumu da eklenince, gnlk
"ta-
lep" miktarmda gerek
tketimin
stnde
ayrica

milyon varillik ek bir
artigoldu.
Bu miktar
gnde
iki
milyon varillik
"net-kaylp"
petrole
eklendiginde, gnde
toplambey milyon varillik
bir
eksilme demektir ki
bu retimin yaklagikyzde 10'una
egittir.
Kisaca,
stok
yapmak
amaclyla
pa-
nik
iinde
petrolsatin almak
gerek
petrol siktntismi bir kat
artirmig
ve
panigi de krklemitir.
Fiyativaril bagina
on
dolardan
otuz
drt dolara
eken
mekanizmaiyte buydu.
Fors Majr
Petrol sikmtisi eger eitlikle
paylagilmig
olsayd1helki de panik bu kadar
uzun
srmeyecekti. An-
cak egit paylagilmamigtl. British Petroleum, gemigteki konumu
nedeniyleran'a,teki petrol
irketlerinden
daha fazla bagimhydi.
Gereksinimi yzde 40 fran'dankargilandigiiin petrol dur-
gunlugu
srecinde
bundan
en
ok
zarar gren
girket BP olmugtur. Petrol sanayii argosunda
BP'nin
adt
"ham
petrol ylyicisi" idi.
Diger bir anlatimla, BPkendi
rainerileri
ve
pazarlama
siste-
minin
ihtiyacmi
kat kat
ajan
miktarda ham petrol bulunduruyordu. Bylece BP, petrolnn
o-
gunuuzun
vadeli kontratlara
bag11
olarak
"nc
taraflara"-Exxon gtbi
diger dev girketlere
veya
bagimsiz rafinerilere, ncelikle
de
Japonya'ya- satan
bir
"toptanc1"
idi.
Ancak
gimdi
fran'dan
gelenpetrolden
yoksun kaldigina.gre
kotitratlarmdaki
fors
majrhkmlerini hayata
geirmek
ve
ahcilara kesinti
uygulamak
zorundaydl.
Exxon ile arasinda
mevcut,
bu
itkete
pet-
643
rol verecegne dair kontrat1 btnyle
iptal
etti.
Su
arada
da bagka
yerden petrol
saglamayaa-
ligti. Ne BP,
ne
de ShellAramco
yesi degildiler
ve
ye olmadiklar11ingiderek
artan Suudire-
timinden
yararlanamiyorlardt.
Sundi retimi drt Amerikan Aramco
Sirketi'ne
gidiyordu.
Bylece domino
taglan
birer birer dgmeye bagladi. tekiendigeli
girketler
de,
ya
dolaysiz
olarak ranpetrolnn
yok
olugu
nedeniyle,
ya
da dolayli
olarak BP'nin kesintisi yznden,
mgterilere
yaptiklan
sevkiyati azaltmak
iin
veya
kontratlan
toptan
iptal etmek iin fors majr
uyguladilar. Mart aymda da, Exxon,Japon
ahcilarla olan
kontratlann yenilenme
tarihi
olan 1 Ni-
san'da, nc tarafla
olan kontratlarin ogunun
yenilenmeyecegini aika duyurdu. Bugirket
1974'tenberi ahcilarml
ihtiyacm1 bagka
yerden kargilamast, "Exxon'a gvenmemesi" iin
uyar-
migti.
Exxon
bagkani
CliftonGarven
durumu gyleanlatmigtir: "El
yazisi
duyuru duvara asilmly-
ti.
Venezuela aramizdan 1kanlmigt1.Artik SuudiArabistan'daki
imtiyaza sahip degildik. Suudi-
ler'le
Japontketicilerarasinda
arabulucu rol oynamakta da bir
anlam
gremiyorduk.
Exxon
bu karan alirken zorlanmigti. Sorun
dnyamn degigmekte olugundan geliyordu."
Sonunda, Ex-
xon S rketi
vakit
geirmeden
nc
taraflarla
olan
kontratlarini iptal
etmeye
bagladt. Ancak
krizin yarattigi ruh
hall iinde,
girketin 1979 mesaji beklenmedik yankilar yapmigtir.
Bu mesajin
zincirleme
etkisi
Japon
insantm fena
vurmuytu.
llkpetrol
krizi atlatildiktan
sonra
srekli olarak ran'da
kendisi iin bir
yer
ayarlamaya
aligmigti ve
bunda bagarill
olmuttL
Sonu
olarak 1978'e kadar
Japonya'nm
yzde 20 petrol
ihtlyacm1
kargilayan Iran'ateki sanayi
lkelerinden greceli olarak daha bagimli olmugtu. Ayrica artik dev
girketlere bundan
byle
g-
venemezdi. Ancak yine de
Japon
rafinericileri petrolszlk yznden hareketsizlige
terk
edile-
mezdi. Rafinericiler buna gz yumamazdt. Ama hkmet bir
kez daha dogal
kaynak sikmtistyla
yz yzeydi.
Japonya'nm
ekonomik mucizesi, endstri temelinin petrole dayah olugu yznden
en
can
ahci noktasmda
tehdit
altmdaydt Bu nedenle
Japonya'da
yaganan
panik diger yerlerde
yaganana
gre ok daha ciddi
ve
kalici olmugtur. Byk
emekle kazamlan yirmi ylllikekonomik
byme artik zlme grnm
verlyordu. Enerjide
tasarruf
saglamak in
hkmet ilk nlem
olarak Ginza'daki parlak
elektrik
igiklarmda
karartma
yapti
ve
daha dgk voltajh elektrik
kulla-
mlmasmi emretti. Bundan daha
nemlisi
Japon
alicilan daha nce hi yapmadiklan bir geyi
yap-
maya
zorladi
ve
onlardan dolaystz olarak dnya piyasalarma
gitmelerini istedi. Buna
"olagans-
t"
denebilecek Japonticaretpirketleri
nclk
etmig, dnyada petrol
iin kapi
almadik
yer
bi-
rakmamigti. Bunu bagarmak,
bu dnyaya sizabilmek iin
birok kez
becerilerini
kullanmak
zo-
runda kalm1;lardir. rnekolarak
bir
ticaret
firmasom yaptigi gsterilebilic Bu firma bakanhklar-
da
ve
devlete bagh petrol
girketlerinde
grmek
istedikleri
kipiyeulagmamn
en
iyi yolunun sekre-
terlerearmagan olarak eldiven
vermek
oldugunu kegfetmigti.Aym
ticaret
firmast Irak petrol ba-
kantm
yola getirmek
iin bu kipinin dnyaca
nl
bir akupunktur
uzmam
tarafmdantedavisini
saglamigti.
11ginca
srdrlen petrol kogusunda degigik
lkelerdeki
diger bagtmsiz rafineriler
kurulu
dzen girketlerine
ve
Japon
girketlerine katildi. Devlete bagli petrolgirketleri
de, rnegin Hindis-
tan'daki gibi
Iran'abagtmli girketter
de
ayni
geyiyapti.
Bu, say11ari
greceli
olarak
az
olan ahcila-
n
birdenbire ogaltti ki bu satic11araismdan
hi istenmeyen bir durumdu, nk ortada h l
ok
az
satici vardi. Bylece ani
olarak
tm
faallyet
spot
marketlere kaydi. Oysa
o gne
kadar
spot
marktler sadece yedekte
kalmig, hem ham petrol hem de
mamul rnlerde
toplam
reti-
min sadece ylizde 8'ini olugturmugtu. Dengeleyici bir mekanizma grevi yapmig,
alic1lannsz-
legme garantisine sahip pahah petrol yerine rafineri artigt gibiucu2
petrol
satm
almak
iin
gittigi
bir
yer
olmugtu. Yine de, buralar
marjinal pazardi
ve
alicilann hcumuyla burada da flyatlaryk-
selmigti
ve
bu ykselig
giderekartmlytt
O kadar ki 1979
Qubat
ayinda spot
fiyatlar
resmi flyatla-
nn
iki
katina
ikmigtL
Halk bu
pazara
Avrupa'mn dev petrol
limanma
gnderme
yaparak
"Rot-
terdam
Pazari" dediyse de aslinda burasi global bir pazardi
ve
okyogun
bir de
telefon
ve
teleks
ebekesi
ile
birbirine
baglanmigti.
644
Birdirbir Oyunu
ve
Kogupturma
Burasi
ihracatilar iin bulunmaz bir
firsattL
Bufirsattan
iki
gekildeyararlanmiglardir.
ncedn-
yanm
drt bir kpes nden
gelen
telekslerden
her
an
degigen petrol flyatlanni grenlyor
ve
buna
gre resmi flyatlarm zerine
aynca
bir de
prim
ekliyorlardi. Daha
sonra,
ihracatilar mmkn
oldugu kadar ok petrol mmkn
olanen
kisa srede,
uzun vadeli kontratlardan kopanp
ok
daha krli olan
spot
marketlere kaydtrmaya bagladilar.
OPEC'ebagh bir
petrolc
zel olarak
ya-
lanlanna "Spotsatigta varil bagma 10
dolar
ekstra
para
almazsam
aptal
sayilirim;
nk
ben bu
ekstray1almasam
bile
nasil olsa bagka
biri gelip alacaktir" demigti. Ihracatilar
israrla,
uzun va-
deli ahalann hem kontratta
resmen
belirtilmigflyattan petrol
aldigLm,
hem de
daha
pahah olan
spot petrol aldigimsylemigtirs
retici
lkeler
aynca
fors majr
ne srerek kontratlari
toptan
iptal
etmiglerdi. Bir sabah Shell,
ihracati bir lkeden
aldigt
teleksten
fors majr gereke
gsteri-
lerek kontratta belirtilen petroln
gnderilmeyecegini
grenmigti.
Ayni gn
gleden
sonra ayni
lkeden
aldigt
ikinci bir
telekste
ise ham
petrolnmevcut
oldugu,
spot
fiyat zerinden her
an
gnderilebileceg
bildiriliyordu. Nasil olup da
bir mucizeyle
gndetilmeye
hazir olan bu petrol,
hacim olarak, sadece birka saat
nce
gnderilmeyeceg bildirilen
petrolle
tipa tip aym
oluyor-
du? Aradaki fark
neydi?
Bu kez istenen fiyat
nceki fiyattan yzde 50 daha yksekti, fark bura-
daydi. SonundaShell,
kogullar yle
gerektirdigi
iin
teklifi
kabul
etmigtir.
Yine de 1979 Mart bagmda beklenenden
ok
daha
abuk olarak, dnya
pazarma
fran'dan
ihracat
yapilmaya baglandt. Ihracatdogal olarak
Sah'111
dggnden
evvelki gnlere
kiyasla
ok
daha
apagi
dzeydeydi.
iran
petrol
ihracatmm petrolde belirgin
bir rahatlama yansitmasi
sonu-
cunda, spot
flyatlar
yava; yavag
dgmeye baglayarak
resmi satt;
flyatlan dzeyine indi. Bu,
fela-
kete
ok
yaklagmigpetrol piyasasma
bir
eki dzen vermenin
tam
zamantydi. Mart balannda,
UluslararasiEnerji Komisyonu yesi
olan
lkeler,
pazara
istikrar
saglama amaclyla,
talebin
yz-
de 5 kesilmesini nerdiler.
ncakpazardaki korkun
panik
ve
rekabet
pimdi
bagli bagma
yeni
bir
sorun
olmugtu. Buradakiler birbirlerine fran'm
petrol
gndermeyi srdreceginden nasil
emin
olunabilecegini soruyordu. Geri Humeyni
petrol
iginde kontrol eline almigti; ancak
dt; dnya-
nm
kamsma
gre
iran'daki
petrol
yataklan,
"arazi",
solcu radikal bir grubun kontrolndeydi
-
"60'lann
Komitesi" denen
bu grup daha ok militan bro iilerinden
olugmuytu. Bu
grup
ken-
di bagma bir hkmet
gibigrevyaplyor, cam
istedigi
zaman petrol yneticilerini
ve
diger grev-
lileri hapse atiyordu. Aynca,
teki
OPEC
lkeleri
de kendi
retimlerinde
kesinti yapacagtm
du-
yurmugtu. Fiyatlar ykselmeye bagladigina
gre petrol yerin altmda
birakip ileri bir
tarihtesat-
mak daha krh olurdu.
Mart
ayi
sonunda OPECbir
toplanti
yapti.
Spot ham
petrol
fiyatlari yzde 30 ikmigt1;
rnler ise
yzde 60
artig
kaydetmigti. Bu
takdirde
OPEC, yelerine
resmi fiyat zerine durum-
lanna
gre
istedikleri kadar
zam yapma
izni verdi. Yamani ilgtlilerin
"serbest"
hareket etmesini
istemigti. Ihracatilar
resmi bir fiyat
saptama likrinden
vazgeti.
Pazarm dayanabilecegi fiyat
neyse
o
flyat zerinden
satacaklardi. Bylece
gimdi
dnya petrol pazarmda
iki
ayrtoyun
oynana-
cakt1. Birincisi
"birdirbir"
oyunuydu: Fiyatlan artirmak iin birbiriyle
ekigen
reticilerin
oyunu.
Digeri ise alicilarm petrol satm almak lin birbiriyle klyaslya
ekigtigi
"kinp
geme" oyunuydu.
Bu oyunda endige
iindeki
alic11ar
-ki
bunlara
petrolden kesilenler, rafinericiler, hkmetler,
ye-
ni
tremig
bir kisim
ticaret
erbabi
ve
hi kugkusuz
dev girketler dahildi-
ihracatilara yag ek-
mede birbirlerinin ayaklarma basarca kogugtururdu. Su
son
derece hizh, ategli,
yakic1
ve
yikici
kougturma hi kugkusuz
petrol
saglamaya
yaramamtytL
Sadecegncelpetrol
rekabetini daha
da yogunlagtirmig, dolayisiyla
flyatlari yukari ekmigti. Shell
girketi'nin
petrol
koordinatr bu
konuda
gunu
sylemigtir: "Hi kimse hibir
geyi
kontrol
ediyor degildi.
Sadecepetrol
iin dg-
yordunuz,
o
kadar. Her dzeyde
tekrar tekrar satm alma
zamamnm
o an
oldugunu dgnr.
dnz. Fiyat
ne
olursa olsun, siz
o
flyatm
yanmn
fiyatina
gre
iyi
oldugunu bilirdiniz. 'Evet' de-
645
mek zorundaydmiz, aksi. halde kaybetmig
sayiltrdmiz.
Igtealicom
psikolojisi
buydu. Kogullar
her
ne
kadar sizin grgnze
gre
'berbat'
idiyse
de,
yann
bundan daha fena olacagt kesindi."
Agiri fiyat
taleplerine,
primlere
ve
el abukluguyla yapilan fiyat oyunlarma sadece bir
tek
ihracati lke, Suudi
Arabistan karpi
ikmigtir.l973'te flyatlar drde katlanarak artirildigmdan
beri SuudiArabistan
het
zaman
flyat zamlarma kargi ikmigtl
ve
gimdi de birdirbir
oyununa
iti-
raz
ediyordu. Bunu,
kisa
vadeli
kazanlann
ne
denli byk de
olsa, sonradan
ok
daha byk
yeni zamlara yol aacagi
ve
bunun
ihracatilar iin ylloc1.olacagt korkusuyla
yapmtyttr.
Petrol,
enerji
pararlannda rekabetten kurtulmug olarak kendi fiyatimkendisi saptayabiliyordu. Ortado-
gu
reticileri
bir kez daha nemsiz
konuma
getirilmig, enerli
gvencesi
konusunda itibarlanm
yitirmigti. Endstri dnyasmm
gznde
art1k
nem
ve
nfuzlan azalmly, inige
gemiglerdi.
Suudiler "Yamani Fermam" diye bilinen bir bildiri
yayimlamigt1.Burada Suudi Arabistan'm
resmi flyatlara
bagli
kalacagi, bunun
zerinde
ek bir fiyat uygulamayacagi bildirilmigti.Buna lla-
veten
Suudi Arabistan drt Aramco
Sirketi'nin
gerek kendine
bagli lkelere
gerekse
nc
ta-
raf lkelere bu resmi flyat zerinden satigyapmasmda
israr
etmigtir. Yamani Fermam'nda bu hu-
sus
da duyurulmutu. Suudi Arabistan bu drt
pirketin
flyatlara prim ekleyerek sati;
yaptIglm
g-
renmesi halinde,
girketterinekeceg
vardL Bylebir
gey
oldugu
takdirde
diger girketlerin petrol
azligmdan'lavrandigt
o
gnlerde Suudi
Arabistan
bu
drt Aramco
Sirketi'ne
verdig petrol kes-
meye
kararliyd1. Bu karar gerek mart ayinda yapilan OPEC
toplantismda
gerekse
izieyen aylar
boyu, Suudi Arabistan'l
ihracatilar
arasmda
tam
anlamlyla yalniz birakmigtir.Tek OPEC
mtte-
fiki BirlegikArap Emirlikleri oldugu. halde perde arkasmdan
kendisine
pek ok
baskt
ve
emirler
yneltmigtir. Washington'dan
ve aynca
Bonn, Paris
ve
Tokyo'dan arka arkaya st dzey yetkili-
ler Riyad'a
alan
edip Suudiler'in daha
ihmh
davranmasim istemig
ve
lkenin bu
ynde attigi
her
adimda kendisini alkiglamigtir.
Bunakarym
yine
de 1979'un ikinci
eyreginde Suudiler retimi kesti
ve
kriz
ncesi
"tava-
m" dzeyine,
gnde 8,5 milyon varile
indirdi. Suudiler'in resmi
fiyatta kalma israrma kargm,
retimin indirilmesi
spot
fiyatlan
gigirecekti.
Bu, degigik nedenlere
dayandmlarak
yorumlandt
'
YoksaSuudiler pazarda
iran
retimine
yer amak ve
bylece
blgesel bir atigmayl
nlemek
iin
yeni islamrejiminin lideri Ayetullah Humeyni'ye barii bir sinyal mi veriyordu? Yoksa,Israil
ve
Misir arasmda 26 Mart'ta
imzalanmig
olan Camp David BangAnlagmasi'na duydugu hognutsuz-
lugu
mu
belirtmek istlyordu?
Yahut, bunu dogrudan kendi parasal
konumlanm dikkate
alarak
mi
yapmiglard1?Suudiler kendi aralarmda petrol rezervlerinin
korunmasi konusunu
ve
bir de
"gncel
ihtlyalanmn
stnde
kalan retimi" tartiplyordu. Bu
zellikle
gimdi,
Amerika'mn
pet-
rol
ithalinde
ykselig gzlendigi
gu
strada ok
nemliydi.
Yorumlardan biri de
guydu:
Acaba Su-
udiler, fran petrolnn yeniden pazarlarda grndgn gzleyerek,
krizin hafillemekte oldu-
gunu
Ve
yakmda
sona
erecegini ml varsaylyordu? Sebep
ne
olursa olsun ortada
bir
gerek
vardi.
SuudiArabistan bir zamanlar BirlegikDevletler'in oldugu
gibi
yedek kapasiteye sahip
tek
lkey-
di
ve
retime sokulmasi
halinde
bu kapasite panigi mutlaka yatigtmrd1. Eu itibarla batih
temsil-
ciler Suudiler'in flyatlan
ilimli
tutma
fikrini
vmekle
beraber, bir yandan da srekli
olarak
ve
is-
rarla retimi yeniden
artirmasmi
ve
panigi yumugatmak iin
pazara
daha
ok
petrol srmesini
istiyordu.
Tehlikeyle Kucak Kucaga
Tarihin bir rastlantist
ile
son
OPEC
toplantisinm
dagiligmdan birka
saat
sonra,
28 Mart sabahi-
nin
erken bir saatinde, Larrisburg, Pennsylvania yakmmdaki Three Mile Adast'ndaki nkleer
santralda nce pompalardan biri bozulmug ve
hemen arkasmdan da vanalardan
biri anzalanmig-
ti.
Bunun sonucunda yzbinlerce galon
dolusu radyoaktif
su,
reaktr
barmdiran binanm iine
akmigti. Kazanm boyutunun henz saptanmadlgl gnlerde
egitli
kesimlerde panik
yagarimigti.
646
Bazi
kimseler
bunun
tam
bir
kaza
olmadiginda, sadece bir
"olay"
oldugunda
1srar
ettiler. Adi
ne
olursa olsun,
olay bir nkleer
tesisin
bagina gelebilecek
en
akil almaz,
en
imknsiz
grnen
bir
olaydi.
Bir
geylerin
ciddi olarak
yanh; gittigi
ortadaydi.
Three Mile Adasi'nda
yaanan
olay kendi bagma degerlendirildiginde, nkleer
santrallerin
gelecegi konusunda byk kugku uyandirdi.
Aynca
nkleergcn
1973
petrol
krizine verilecek
olan
en
akilh
yamt
oldugu konusunda Bati dnyasmda
egemen
inanci da bir hayli sarsti. Acaba
Three Mile Adas1'ndaki kaza,
nkleer
faallyetisinirlayarak,
sanayi
dnyasmm petrole
kari bek-
lendiginden daha baglmil
OlC3glm
mi
sylemek istemigti? Her
ne
olursa
olsun, bu kaza, Batt
dnyasim
penesine alan keyifsizlik, karamsarhk
ve
hatta kederciligi
bsbtn arttirip pekigtir-
di. Avrupa 13irligi'nin enerjiden sorumlu bir yetkilisi bu durumu
gu
szlerle
tammlamigtt:
"1980'lerin
oftasmda kargilagmay1
bekledigimiz durum,
yani petrol iin kiran k1rana kougtur-
ma,
beklendiginden
ok
erken gelmigtl." ngiltere'nin
Petrolden Sorumlu Devlet Bakani David
Howell ise
gyle
diyordu: "Alternatiflerin
tm
gerekleptirilmesi
ok zor
olan seeneklerdir.
.
Aynca
bunlarin
tm
de ok masrathdir. Dostlar
size
gunu
sylemek isterim
ki,
gerektentehli-
ke
lle
kucak kucaga yagamaktaytz."
Batih devletlerin talepleri
kesintiyi dengelemek, ykselme egilimindeki flyat spiralinin n-
ne
gemek
iin
gsterdikleriabalar
yetersiz kallyordu. Yine de Enerji Kurumu'nun
son
gnler-
de geligtirdigi
"ivedi
durum petrol blgmesi"
sistemine,pazara
daha fazia kat1hkgetirecegi kor-
kusu
ile
karpt
ikiyorlardt
Aynca sistemde
harekete
geme
noktast olarak
kabul
edilen yzde
ye-
dilik petrol eksikligine erigiliperigilmedigi de kesin degildi. Hkmetler baglicaiki
temel
hedef
arasmda ikiye
aynlmigti.
Nispeten
ucuz
fiyatli petrol satm almak
veya
herhangi bir flyati deye-
rek gvencelipetrol satin
alarak kendl durumlanm garanti altma almak. Bunu baglangita bir
kez bagarmiglardi, ancak
gimdi
bu
iki
hedefin birbiriyle
eligkili
oldugu anlagilmigt1.Hkmetler
nce bu iki
giktan birincinin
zerinde
durdular, ancak
sonra,
baslalar hissedilmeye baglaymcabu
defa ikincisine
yneldiler.
Birinci
ncelik
yerli
tketicileretanmdl.Semenoldugu anlaglan bu kipiler petrolsz
b1ra-
kilmamaya abgildi.Avrupah bir enerji bakanmm szleriyle, enerli
sorunlangimdi
"kisa,
ok
ki-
sa,
gerekten
kisa vadeli politikalarla ynetiliyordu." Batih devletlerden bazilan bu
ara petrol
saldirgan bazi yntemlerle,
ya
dolayli olarak
girketlerdenya
da dolaysiz
olarak
devletten-devlete,
pazarhklarla
elde etmigtir. Bunun
sonucu
gphe, suIama, elle gstererek sulama
ve
grngte
mttefik olan lkeler
arasmda
fke firtmasi
oldu.
Petrol
girketleri
kadar
tketici
lkeler iin de
artik asil olan
"her
koyunun kendi bacagmdan asilacaglydi."
Biryandan da
flyatlar
srekli
olarak
ykselmekteydi.
Amerikan kamuoyu bir kez
daha benzin istasyonlan nnde kuyruklarla kar1laglyor,
bu
Amerikan halkl iin
paniginsomut
rnegi olarak
grnyordu.
1973 yllinda
yaanan
karabasan
geri gelmigti.
Ashnda, kaynaklarm
tahribi
nedeniyle iran'dagerekten bir petrol
sikmtisi
vardi.
Rafinerilerde agir,
yogun petrol kullanillyordu. Oysa ki rafineriler Iran'mhafif, ince ham petrol-
n
ve
benzerini kullanmaya ahgikti. Bu
yzden,
ince petrol yerine kullanmaya zorlandtgl ham
petroldeneskisi
kadar
ok
benzin
ve
diger hafif rnler retemiyordu. Califomia'da
benzin
ye-
degi
ok
azdi.
Spot marketlerde petroln azaldigi sylentisinin yay11mastylaeyalette mevcut 12
milyon
tagitm
hepsi birden benzin istasyonlannda belirip depolanm doldurmak iin beklegmeye
baglam1;t1.lkedebu
gibi
hallerde
uygulanacak
bazi acil durum kurallari
varsa
da bunlar duru-
mu
daha da ktlegtirmekten bagka bir
ige
yaramad1.
Bazi
eyaletler,
tamamen
petrolsz kalma-
mak iin, srclerin
her seferinde be; dolardan fazla petrol satm almasim yasakladi. Bunun
so-
nucu
istenenin
tam
aksi
olmug, srcler benzin
istasyonlanna bu defa daha sik gelmeye bagla-
migt1.Su
ara
fiyat kontrolleri petrol
istifiligini
k1sitladi.Aslmda benzin fiyatlan
serbest
birakil-
mig
01saydi,
gaz
kuyruklart
ok
daha
abuk
kaybolurdu. Btn bunlar
olugurken
federal
hk-
metin kendi koydugu
tahsissistemi
dagttim modellerini
tarihe
geecek
tarzda dondurmuy
ve
647
pazan, talebi
kargilayacak gekilde hareket etme esnekliginden
yoksun
birakmigtir. Bunun
sonu-
cunda
byk kentsel blgelerde
pgrol stoku azahrken, kylerde
ve
tatil.blgelerinde
geregin-
den fazla petrol stoku birikecekti. Bu blgelerde
Sikintisi
ekilentek
gey
turistti. zetolarak
ulus
sirf kendi
siyasi
hareketsizligi yznden
benzin kuyruklan mekanizmaslyla karneye bag-
lanmigti. llgin oldugundan
gunu
da
sylemek
gerekir ki, benzin kuyruklanmn kendisi yeni
ye-
ni
benzin kuyruklan olugturmutur. Benzin istasyonunda kuyruga
girmig
benzin bekleyen
tipik
bir
otomobiliele alahm.
Bu otomobil
bir
saatlik hareketsiz
bir bekleyigte
bir
galonun
onda yedi-
sini tketir.
Yapilanbir
tahmin
1979 ilkbahar
ve
yaz1ndaAmerikah srclerin benzin kuyru--
gunda
depoyu doldurmak iin beklerken gnde 150.000 varil petroln
ziyan olup gittigini
sap-
tamigtti
Benzin
kuyruklan lke
dzeyine yaylldika petrol
girketleribir kez daha halkm bir
numa-
rah dgman1 olacakti. Sulamalar agirdi
ve
hizla yayihyordu. rnegin,
girketler'petrol vermi-
yor,
salt flyatlan
yukan ekmek iin
tankerlersahile yaklagtmlmaylp uzakta
bekletiliyor,
sanayi-
ciler
kasitl1
olarak petrol sakl1yor,fiyatlan ykseltmek iin
petrol sikmtisi
yaratiyor
deniyordu.
Eu sulamalar kargismda Exxon Bagkani
CliftonGarvin
pahsen
"halkm
iine kangmaya", bu
sulamalarm yanlig oldugunu
izaha karar
verdi. Garvin serinkanh, ll bir adamdi, her
geyi
enine
boyuna
dikkatle
lerdi.
Kimya mhendisligi egitimi
grdg iin petrolclgn her ka-
demesinde
ahymig,
deneyimli bir kigiydi.Aymzamanda,
babast
gibi ku; bakicihgtna merakliydi
ve
bog oldugu zamanlar bu ige
ynelirdi.(Sonrakiytllarda Milli Kupuluk Dernegi idare Heye-
ti'nde
bulunmuytur.)
Simdi
ise kendini medyaya
adamigtl,televizyonda
kendislyle
rportai
yapi-
ltyor, Phil
Donahoe Show'da rol
ahyordu.
Bu, dnyanm
en
byk petrol
girketinin
bagynetici-
leri arasmda
ilk defa
Garvin'degrlen bir davrarugtit Fakat her nedense stok konusuna
veya
petrolclgn karmagik lojistigine deginmek iin her
agzmi aigta,
laft
agzina ttkiltyor, kendisiy-
le mlakat yapanlar donuk gzlerle balop konuyu deglgtiriyordu.
Garvin halk psikolojisini anlamakta zorluk ekmeyen bir kigiydi. "Amerikall
tuhat
bir in-
sandir. Byk olan yeylere,
hacimli
ekonomilere ve toplu
retime
tapar,
fakat hem
byk hem
de
gl
olan
geylerdenneftet eder. Petrol endstrisini de
en
byk
ve en
glsanayiolarak
grmg olmah"
dedi. Amerikall'nm duydugu nefretin kigiye ynel k
olmadigi kugkusuzdu,
an-
cak Garvin bu konuda kumar
oynama
yanlisi deglldi. Bir
gn
kendisini
Greenwich'inkalbi
sayi-
lan
post
road'da, kendi yerel Exxon benzin istasyonunda,
kuyrugun
en
arka yerinde beklegir
buldu.
stasyonsahibi
onu
tamdigindan
yanma
gelmig, istasyonun
arka
tarafma
gidip
dnmesini
ve
kuyrukta ne
gemesini
Onermigti. Garvin istasyon sahibine
qu
soruyu
soracakti: "Bunu kuy-
rukta
bekleyen
onca
insana
nasil aiklayacaksm?"
Benzinci
pu
yaniti
verecekti: "Onlara sizin kim oldugunuzu sylerim."
Garvinbu
teklifi
reddetmly, durdugu yerde kalmigt1.
Petrol Ye Bagkan
Benzin kuyruklan
JimmyCarterdneminin
sona
eriginin
baglanglCml
simgeler. Carterda ran'da
yaanan ayaklanmanm
kurbanlanndan
biridir. Washington'a iki
yll nce, 1977de
gelmigti.De-
neyiminin
iki
ayn
ynn
yansttan
eligkilibir kipiligivardi.
Deniz subay1
iken
meslek degigtir-
mig,
yer
fistigt iftisi
ve
solu
bir Hiristlyan olmuytu.
Ayrica Bagkanlik
giysislyle,Amerika'y1Wa-
tergate
skandalindan anndirmak isteyen.dnyevi bir vaiz
greviniyapmigtir.
Bagkanligtsresince
mhendislik
de
yapmig,
Amerikan siyasi odaklarmda dnen entrikalan asgariye indirmeye
ve
ge-
rek yaamsal konulara gerekse kk aynntilara olan
hkimiyetini
gstermeye
aligmigttr.
Carter 1979 panigi dneminde
liderlik iin
en uygun
olan kigiydi. Hem vaiz
hem de m-
hendis olarak
gndemini
ve
ilgisini
tam
anlam1ylaenerji
ve
petrol konusunda
yogunlagtirmig,
bunu Carter ynetiminin bir numarall
igi yapmigttr. Ancak gimdi kendisi
yaganmamasl
iin
uyan
648
yaptigt
krizie kargi karplya
gelmigti. Ne
var
ki bunun iin
ne
bir dl
ne
de itibar kazanmtti,
sa-
dece sulanmlyti. 1979Mart
ayi
ortalannda, kriz baglayahhenz iki
ay
olmuytu ki Beyaz
Saray
enerji danigmani Eliot
Cutler,Carter'abir uyanda bulundu. "Bize
her ynden oklar
f1rlatillyor;
bunlar kuramsal yapidan kurtulmak
isteyenler
kadar,
enflasyonu
dert edenlerden,
ekici
ve
olumlu
program
isteyenlerden,
petrol
girketlerinin
kazan
elde etmesini istemeyenlerden
ve ge-
nellikle
de bizim iin
yaamt
ekilmez hale
getirmek
isteyenlerden
geliyor" diyecekti. Bundan
kisa bir sre
sonra
Three
MileAdas1'ndakikaza meydana
geldi
ve
ulus fotograflarda ayagmda
sa-
rt izmeler, nkleer
mhendisJimmy
Carter'1 oralarda dolagip hasar grm
tesisipahsen
teftig
ederken izledi.
Nisan aymda Carter enerji politikasi hakkmda nemli bir konugma yapt1. Konugmasmda
petrol
fiyatlan zerindeki kontroln
kalkacagint duyurmutu
ki bunun petrol
girketlerininyapti-
gi
her igi sulama egllimindeki liberalleri kizdirmasi kamilmazdi. Kontroln kalkacagt duyuru-
suna
yeni bir duyuru daha eklemig, petrol
girketlerinin
agirt
kazanci zerinden
"kr
vergisi" all-
.
nacagun duyurmuytu. Su ikinci duyurunun
tutucular1
fkelendirecegi
kugkusuzdu. Tutucular
tm
hkmet uygulamalarmdan
ve
panikten ynetmelikleri
ve
kontrol sorumlu
tutuyordu.
Benzin
stkmtismabir
zm
getirmek amac1ylakurulan bir zelBagkanlikGrev Grubu
sik sik gizli
toplantilar
yaplyor,
bu
toplantilardaenerji
sorunu
ele altniyordu. Global dzeyde
sey-
reden petrol stkmtisiyla hizla
savagma ve
benzin kuyruklan
Carter ynetiminnin
sonunu
getir-
meden, bu kuyruklardan kurtulmamn
tek aresininSuudiler'iyeniden retimi
artirmaya
ikna
olduguna karar verildi; Haziran
aymda,
Riyad'daki Amerikan Elis Suudiler'e Bagkan Carter'm
resmi bir mektubunu
sundu.
Eu
mektuptan bagka Bagkan
Carter'mkendi
el
yazislyla kaleme
ahnmig
ikinci'kipisel
bir mektup
daha
sunmugtu.
Mektuplarm her
ikisinde
de Suudiler'in
reti-
mi artirmast
isteniyordu.
Amerikan
Elisi
aynca
Yksek Petrol Kurulu BagkamPrens Fahd
ile
de
birka
saat sren
bir
toplantiyaparak,retimin artinlmasi
ve
fiyatlann dgrlmesi
konusunda
igi bitirmek
ve
anlamak istemigtir. Aym
ay
iinde
Cartersilahlarm kontrol konulu SALTII ko-
nugmalarim
sonuca
erdirmek
ve
Leonid
Brejnevile antlagma
imzalamak iin Viyana'ya gitmigti.
Uzlagmakonugmalan yedi yll sren

ayn
devlet
bagkamdneminde sregelen SALTIPninim-
zalanmast anlamli
ve
byk bir icraat
sayllirsa
da, bu
o an
iin hissedilmemigtir.
Dahadogrusu
halko
zaman
buna nem vermemigti. Onlar iin
tek
Onemli konu benzin kuyruklarlydt; bundan
da Carter'1 sorumlu tutuyorlardi.
En Kt Zaman
Art1k
ulusun
ogunlugu benzin sikmtisi iindeydi. Amerikan Otomobil Dernegi'nin
yaptig1
bir
ankete
gre
lke
apindaki6286 benzin istasyonundan yzde
58'i, 23 Haziran Cumartesi gn
kapanmak zorunda kalmigt1.24 Haziran Pazar gn
ise benzin istasyonlarmm
yzde 70'i ka-
panmigti
ve bu yzden
yaz
mevsiminin birinci
hafta
sonu
Amerikalilar
ok
az
benzinle yetinme-
ye
mahkm bitakilmigti. O
ara
kamyonculardan bagimsiz
olanlar
tm
lke
apmda korkun bir
greve girigmig,
yakit sikmttsim
ve ykselen fiyatlan protesto
iin
haftadir grevi devam ettir-
mekteydiler.
Bunlardan
yz
kadar kamyon
srcs bir seferinde
tam
trafigin
en
yogun oldugu
saatte Long Island Expres Hat boyunca,
otuz
millik mesafede
trafigi
kesmig,
on
binlerce motorlu
srcy
ilgmaevirmigti.
Tek
sorun
olarak
kabaran flyatlan gstermek
dogru olmazdi. Enflas-
yon
da bagmi ahp gEtmekte
ve
evvelce
tahminedilmemig bir dzeye dogru
ilerlemekteydi.
Gemigte, petrol
sikmtismin
yagandigt fakat henz panik denecek bir durumun olmadly
gnlerde Washington
yardima
kogmutu.
Simdi
de
tipki
o
gnlerdeki gibi yardima kogtu
ve
Amerikahlar'm ithal
petrol
bagtmliligini
en aza
indirgemek iin devasa bir
"sentetik
yalat"
prog-
ramina
giripildi.Birok kipinin fikrine
gre
Three Mile Adasi olayi nkleer santrala ailan kaplyi
kapami
ti.
Alternatif
olarall
bagka bir
program
dnlmgt. Kimyasal
iglemler
ve
mhend slik
649
iglemler
yoluyla,
ncelikle petrol benzeri sivilar
Ye
gazlar retecek
ve
gnde
birka
milyon
varil
sentetik yakit
ikarmaya
ynelik bir
program
zerinde karar kilmdi. Bunun
temel metodu
k-
mrn
hidrojenerasyonu
idi. Almanlar'm IL Dnya Savagi'ndauyguladtgi
igleme
benzer bir ip-
lemle Rockydaglanndaki gistkayalan exilip
toz
haline dngtrlecek ve
1silan
dokuz
yz dere-
ce
Fahrenheit'a
getirilecekti. 80yle bir
programm
maliyet nin
ok
yksek olacagi,
on
milyarca
dolar
para
harcanacagl,
aynca
uygulamanin
yillaralacagt
ve
ok
byk
evresel
sorunlar
yarata-
cagl phesizdi.
Sonurida
da gerekten aligacagmadair elde bir garanti de yoktu. Ancak
tm
bu
sakmcall
yanlarma kargm, politik aidan bu fikir
giderek
daha
ekiciolmaya
bagladt
ve
benim-
sendi.
"Sentetik yakit"lara
giderek
daha ok
destek
verilmigti. Byk baskilar
altmda
bunalait
Carterynetimi bu baskilara
ilaveten
"sentetik
yakit" nedeniyle yeni bir basklya da
maruz
kal-
migttr. Buna kargin yine de Carter,ahsen
Tokyo'ya
glderek
burada diger
byk
batill devlet li-
derleriyle
grgmg,
ekonomik
konularm
tartigilmasi
iin
zirve
toplantis1istemigtir. Bati dnya-
smin
yedi lideri, petrol sikmtismin uluslararast ekonominin genel
sagligma zararli olacagi korku-
suyla Carter'mistegini olumlu kargilarm;
ve
Tokyo'da
toplanarak
burada
tam
bir
enerji zirvesi
yapmigttr.
Su
toplanti
gok
tatsiz
cereyan
etti denebilir. Herkes alabildigince
fkeliydi.
Carterzir-
ve
konusunda gnlgne
qu
notlari dgecekti: "Bugn
ekonomikzirve toplantismm
birinti
g-
n
ve
ben daha gimdiden diplomatik
yaamtmm en
kt gn oldu diyebilirim." Toplantidaki
konugmalar ok
sert
ve
kinci bir dzeyde yap11di.Carter'm syledigine
gre, toplanti
nedeniyle
verilen
gle
yemegl
bile
"ok
tats1zve
ho; olmayan bir atmosferde yenmigti."
YineCarter
hattra-
larmda
olayigyle
anlatmigtir: "Almanya BagbakaniHelmut Schmidt bana kipisel olarak hakaret
etti... 'Amerika'nm barig anlagmast yapilmasma ynelik Ortadogu'ya mdahalesi,
tm
dnya
dzeyinde petrol
sorunlanmn dogmasmda bay nedendir'
dedi."
ngiltereBagbakant
Margaret
Thatcher'i ise
Carter
"ok
etin,
fikir yelpazesi
genig,
iradesi kuvvetli, bilmedigi herhangi bir
gey
oldugunu kabul edemeyen bir hammefendi"
olaraktarif
eder.
Kararlaan plana gre
Carter'm bundan
sonraki
duragt Hawaii'de bir
tatil olacakt1.
Ancak
Beyaz Saray i politika
dampmani
Stuart Eizenstat
byle bir durumda
tatilyapmamn
birinci de-
rece
tehlikeli
politik
sakinca tegkil
edecegi korkusuyla
bu
geziye
kargi
ikmigtir.
Bir
aydan
daha
uzun
sredir seyahat
halinde
olan Bagkan
ve
refakatilerin lkede hkim olan psikolojikhavay;
anlamadildan grgndeydi. Birsabah,
Beyaz Saray'a giden yol
zerinde benzin kuyruguna gir-
mig
ve
Connecticut
Avenue'deki kendi mahallesinin benzin
kuyrugunda
tam
kirk be;
dakika
beklemig,
kendisi de
tipki
lkenin
bir ucundan br ucuna
benzin kuyruklarmda
beklegen
yurt-
taglan
gibi
nne geilmez bir
fkeye
kapilmigtt.
Aynca,
ulusal
dzeyde hissedilen
bu
fkenin
hedefi sadece
zavalh
benzin igletmecileri
ve
petrol
girketleri
de olamazdi. Bundan sadece yne-
timin
kendisi suluydu. Eizenstat
fleride
bu gnlerden sz
ederken
gunlari
syleyecekti: "Geir-
digimiz
o
gnler
karanhk,
kasvetli
gnlerdi. Tm problemler, enflasyon
ve
enerji sorunlan
bir
araya
gelmigti. Sanki
tm
lke bu
sorunun
stesinden
gelememeninaczilli
ya1yordu."
O gne
kadar dig politika konularma
egilmesi
nedenlyle bu sorunla fazla
ilgilenememig
olan Carter
artik
lkede
olup biteni anlamak zorundaydi.
Bu
nedenle,
Tokyo Zirvesi'nin
son
gnnde, Eizenstat devam etmekte olan
benzin sikmti-
si
konusunda Carter'a
olduka karanlik
ve
can
sikici bir memorandum gndererek durumu llet-
ti:
"Amerikan
halkim
gimd ye degin hibir
gey
bu derece sinirlendirmemig, aklmi karigtirmamig,
kizdtrmamigtl. Halk
gimdiye
kadar
hibir
zaman
fkesi'ni
sizi kipisel hedef alarak gstermemigti.
Birokaidan
yaamakta
oldugumuz
bu gne gelmig gemig zamanlarm
en
kts
denebilir.
Ancak yine
de inamyorum ki bir firsat
dgtgnde
bu durumu dzeltebiliriz." Eizenstat
memo-
randumu
zerine
zaten
yorgun
d m olan Carter, Hawaii gezisini derhal
iptal
edip
Tokyo'dan
lkesine
dnd.
ok
gemeden kendisine
oy
verenlerin sayismda
yzde 25 dgoldugunu
an-
layacakti. Bu
tiple Nixon'un istifadan nceki
son
gnlerde
yaanan
duruma
benziyordu.
Mary-
650
land
daglanndaki
Camp David'e ekilerek Patrick Caddell'in 107 sayfahk kitabma sanhp
lke-
nin
gelecegi
konusunda
dgnmeye bagladl. Eu arada Amerikalt bir liderler kesimlyle
grgme-
yi
ve
Amerika'mn
en
byk
sorununun
"Narsisizm"
(kendine
hayranhk) oldugunu
savunan
ki-
tabasanlmayi
da ihmal
etmemigtir.
Temmuz aymda Suudiler petrol
retimini
gnde 8,5 milyon varilden
9,5 milyon
varile
i-
kardL Birlegik Devletler'den
gelen
baskilara boyun
egmig,
kendi
gvenliklerinide dgnerek
retimi ykseltmiglerdi. Suudi Arabistan petrolndeki retim
artigi,
izleyen
aylar
iinde
silantlyi
biraz haliflettiyse
de
uzun
vadeli bir zm say1lamazdi;
ayrica, son
birka
ay
iinde olaylarm
dogruladigt
gibi
Amerika'nm
ve
Bati dnyasinm
refah iin
gvenebilecegi
bir dayanak da ola-
mazdi. Amerikan kamuoyunun
yatigip
fkeli psikolojidenkurtulmast iin bu fazladan retim
ye-
terli
deglldi.
Sonu olarak, Carter bir
geyler
yapmaya veya
yapar grnmeye
mecbur edilmigti. Bu
gey
byk,
olumlu
ve uzun
vadeli olmaltydi. Bu sebeple ngrlen byk sentetik fuel
tesisi
planma
d0rt
elle sanldi.
Eu plan
genelde
1975'te Nelson Rockefeller'in nerdigi yz milyar dolarlik
plana
dayandirilmigt1.Carter
plana
halkm
giddetle
muhta oldugu
"ekici
ve
olumlu" bir
plan
gzyle bakti. Kendisi ile beraber aligan kadrosu da bu plam kesin neri haline
getirmek
iin
canla bagla aligtilar.
Ancak bu
ara
baz1 itiraz sesleri de
ykselmiyor degildi. TheNew York
77-
mes
12 Temmuz sayismda
ilk
sayfada Harvard Business School mensubu bir aragtirmact grubun
BirlegikDevletter'in sentetik yakit yerine enerji korunmasi programiyla petrol
ithalatim
ok
da-
ha
ucuza ve
ok
daha
abuk
bagarilabilecegini
yazdi. Sentetikyakit
programmm
evresel
aidan
da olumsuz sonular
Verebilecegini
uyaranlar da ikmigt1.Yinede Carter
temmuz
aymda
mora-
li
bozuk Amerikan
halkma
yaptigt
konugmada kendi plamm
aikladi. 1990
yilma kadar, dha
ok kmrden
ve
gist
petrolden
olmak zere
gnde
2,5
milyon
varil sentetik yakit
ikanlacaglM
duyurdu. nceleri gnde 5 milyon varil ikarilacagmi
sylemek
istemigse
de
sonralari
bundan
vazgeiritmigti.
Konumasinda bu kelimeyi kullanmadigi halde
sonradan
konugma halk
arasinda
"Carter'mmalaise
(keyifsiz)
konugmasi" diye
amlmigtic
Carter
kendi kabinesinde degigiklikyapmak,
zellikle de iki kabine yesini, Hazine Bakam
Michael
Blumenthal
ile
Saglik
Bakam
Joseph
Califano'yu
istifaya
zorlamak
istedi. Politik danig-
manlan Hamilton
Jordan
ve
Jody
Powell,
onu
bu iki bakanm
sadakatsizligine
inandirmigti.
Stuart
Eizenstat ise
tam
aksini
savunup
bu
iki
bakanla her gn beraber
aligtlgLm,
her
ikisinin
de yneti-
me
sadakatle bagh oldugunu sylemigtir.Eizenstat
Israrla
Bagkan'dan Califano'yu
ve
Blument-
hal'i kabine
digtbirakmaniasmi
istedi
ve
bu konuda
o
gne
kadar hibir
zaman
olmadigt kadar
ts-
rarh
davrandi. Califano'nunok glpolitik
destege sahip
oldugunu,
Blumenthal'in de enflas-
yonla savagmada ynetimin
en
ategli
savunucusu
oldugunu syledi. Ne
var
ki Carter kararmi
ver-
migti. Bu
iki
bakan gitmellydi. Ancak nasil? Bir kabine
toplantisi
ncesinde, st dzey maiyetin-
den birka kipiyekabine
yelerinin hepsinden istifalarmi isteyecegini bildirdi. Bakanlarm
istifasm-
dan
sonra
istediklerini
tekrar
kabineye alacakti. Maiyetindekilerden bazilan bu fikre giddetlekar-
i
ikip
Bagkan'tkararmdan dndrmek iin canla bagla
aligtilar.
Bylebir davrampin panik ydra-
tacagim
ifade
ettiler. Ancak Bagkankararinda
Israr
ediyordu. Kamsmagre krizden bunalmt; ulus
-
bunu olumlu kargilayacak,yeni bir sayfanm
a1hyl
kabul edip, boyun egecekti.
Carter hi vakit kaybetmeden kabineyi topladl. Ynetimin iinde bulundugu
aym
karam-
sar
hava
toplantlya
da
yansimigti.
ncedenplanladigt
glbi
Devlet Bakam CyrusVance Bagkan
Carter'm her geyi yeni bagtan ele alabilmesi iin
tm
kabine
yelerinin istifa
etmesini teklif
etti.
Bagkan bu
teklifi
olumlu
kargiladigini bildirdi. Birka dakika
sonra,
odaya giren Ortadogu bari
elisi Robert Strauss, hibir
yeyden
haberi olmadigi halde odadaki soguk havay1sezmig, aka
yo-
luyla
herkesin istifa etmesi gerektigini sylemigti. Onunbu szleri
skutla
kargilandi.
Sonunda,
kabine yelerinden
biri Strauss'un omuzundan egilerek, "Bob, eneni
tut,
hepimiz zaten istila
ettik" diyecekti.
51
Sonuta be; ye kabineden
aynlmigtL
Bunlann bazilan igten kovulmug, bazilan da istifa
et-
migtir.
Bundan
ama
Bagkanlikliderlignin prestljiydi. Ancak
amaca
ulagmamig,
tam anlamiyla
ters tepki
yaratmtytit Kabine
yelerinin
bu
beklenmedik
aynlig haberi
lke
dzeyinde
ve
Bati
dnyasmda derin yanlolar uyand1rmig,gvensizliginyaygmlagmasma neden olmugtu.
O
gnk
gle yemeginde Washington
Post
gazetesi
i haberler editr karanlik bir
tabloizerek
Ameri-
ka'mn merkez hkmetinin
o
gn km oldugunu mmldanmigt1.
Kedi-Fare Oyunu
Spot flyatlar dnya petrol parannda 1979 yazmda biraz dgg
gsterdiyse
de bu
ok
az
dzeyde
kalmigttr. Bazi OPEC
lkeleri
retimi azaltmayi
srdrmekteydi.
Irak, Arap milliyetiligi kahra-
mam
olan
ve
1973 petrol silahma bagvurmada byk n kazanmig Enver Sedat'1 1978 Camp
David barigmda Israil
lle
antlagma mzaladigt iin cezalandirmak istemig,
tu
yzden
ambargoyu
genipleterek
Misir'a yapilan petrol sevklyatim durdurmugtu. Nijerya'ya gelince, 1973'ten beri
"petrol
silahi" kullammmda
en
dramatik
uca
kadar gitmigolan bu
lke
BP'nin
lkedeki
holding-
lerini
devletleptirmigti.
Bunu, BP inglliz
girketinin
Gney Afrika'ya dolays1z
satly
yapmasina
mi-
silleme olarak
yapmigti.
Daha
sonra
girketin yeni devletlegtirilen petroln daha yksek fiyata,
aik artirma yoluyla
satmigt1.
Bunlar olugurken
bir yandan da petrol ahcilan stok hazirlamak, yedek
tanklanm
doldur-
mak iin faallyetlerini devam ettirdiler. Her
geyin
bu kadar belirsiz
oldugu,
gelecekten endige
et-
tikleri
bu
gnlerde
bunu yapmaktan geri kalmadtlar. Genel tahminlere
gre,
talep
bymesini
srdryordu. Ancak bu
yanh
bir
hesaptL
Gerekteortada
bir dgy
vardi. Bu dgghem koru-
ma
tedbirlerinin
ilk
etkilerini
yansitiyor
hem de iktisadi bir geri gidigisimgeliyordu. Ancak dgg
ilk nceleri
pek fark edilmemigti. Benzin aligverigiise
tm ilginca
hizlyla devam etmekteydi.
Shell
Sirketi
benz n koordinatrnn
gzlemine gre "retici
devletle ya11an
her
uzlagmag-
rgmesi
insana sinirden
tirnak
yedirten bir igti.
Sirket
bagkanlannm kafasindatek
bir dgnce
vardi. Resmen kabul edilmigflyat
dzeyinde kalmak
ve
spot
flyatla
petrolsatm
almamak. Petrol
sahipleri
de dogal
olarak
bunu
sezdiginden
ortada
bir kedi fare
oyunu oynanmaya
bagladi... So-
nuta
gerek kontrattaki
kogullar
gerekse
denmesi
gereken
flyatlar srekli olarak daha ktye
gitti."
Her panik olaymda oldugu gibi burada da igin anahtar noktasi bilgi, daha dogrusu bilgi ek-
sikligi
idi.
Eger elde, zamanmda ele gemig,
saglikh,
gvenilir
ve
geni evrelerce
kabul
grmg
yeterli bilgt olsaydi, girketler bog
yere
gereginden
fazla
stoklamayaptigim
fark
eder, talebin
azal-
makta oldugunu anlarlardi. Ancak elde bu
tr
bir
istatistik
yoktu
ve
eskiye ait bazi bulgulata da
ragbet
edilmemigti.
OPEC
lkeleri iin flyat
artigl
yapmakta
herhangi
bir smirlama yoktu. Ingiltere'nin
devlete
ait yeni petrol girketi BNOC,
ok
ragbette olan
gvenilir
"Kuzey Denizi ham petrolne"
istedigi
kadar
zam yaplyor,
hatta
zaman zaman
pazarda
bu konuda
nderlik
ediyordu. Petrol
pazannda
gzlem
yapmig
biri bu konuda "Eger BNOC
ve
Ingilterehkmeti OPEC gibi davranlyorsa,
OPEC petrol flyati spiraline neden
son
versin ki?" demigtir. SuudiArabistan digmda
tmOPEC
lkeleri ok
gemeden
bu yana
katildilar
ve
aym
geyiyaptilar. Bylece
pazar,
her
an
degigen ko-
gullar,
dzensizlik ve
karmaganm bsbtn hkim oldugu byle bir havada
ticaret
erbabmm h-
cumuna
ugradi. Ticaret
yapanlarm
bazisi
ticaret
odalarmdan
gelmigti,
bazilart ise bu meslege
1973'ten
sonra
glrmigkipilerdi. Digerleri bu
yana
sonradan,
son
dakikada, kk
ikarlarinm
kargilanmasi, rnegin
telefon
veya
teleks
almak
iin
katilan kipilerdi. Su kipilere hemen her
yer-
de, her resmi muamelede rastlamak,
onlarm
geleneksel
petrolgirketleriyle-sahiplik
iin
atigtigl-
m
grmek mmknd. Denizagm gelen bir kargonun tekrar tekrar
yeniden satildigi
oluyordu,
hatta bir gn elli
alti kez sattlmigti. Tccarlarm
tek
istegi satigm abuk
yapilmasiydi. Bu
ara
orta-
652
da byk paralar dnyordu. Bir sper
tankerdekitek
bir kargo petroln 50 milyon dolara satil-
digt oluyordu.
Ticaret erbabmm byle davranmaktaki diger bir
amaci
da byk
irketlerin
entegre
sistem-
lerini
paralamakt1.
Eski
gnlerdepetrol
bir
girketinentegre kanallan
iinde
kalir, buradan diga-
nya
s1zmazdL
Qimdi
ise devlete ait
petrol girketleritoplamretimden kendilerine giderek
daha
ve
daha byk hisse istiyordu. Kendilerine
ait
bir dagitim
sistemleri
olmadigmdan petrollerini
genigbir ahci kesimine, byk
petrolgirketlerine, bagimstz rafinerilere
ve tccarlara
satiyorlardi.
Tccarlarkontratta yazih dgk flyatlarla, pazardaki
daha
yksek, daha
degigken
spot
piyasa fi-
yati arasmda ok byk eligki oldugu zamanlarda bu durumdan
kendi
1karlaniin yararlam-
yorlardi. Su onlar iin
en uygun
zamand1. Byk
girketlerinbir st dzey yetkilisi"Tccar ko-
layca
en
iyi konumda olabiliyordu. Yapacagi
tek
geyne yaptp yapip
kendisine resmi bir kontrat
saglamakti" demigtir. Kontrati le geirdikten
sonra
petroln
spot
piyasada, varill sekiz
dolar-
dan satmasi, bylece
tek
bir sevklyattan
kendine
muazzam
bir
servet saglamast
iten bile degil-
.
di. Ancak bu
tccar
inamlmaz
derecede krli olan bu resmi kontrati nas11saglayacakti?
"Yapaca-
gi
tek
gey
gerekli makamlara
ve
taraflara
ok kk, hemen komik denecek bir komisyon de-
mekti. Bazi hallerde; beklenen bu
sari
zarflarm elden ele getigi de olurdu." Bu komisyon
saye-
sinde
tccarm
elde edecekleri dikkate almirsa, komisyon sadaka
glbi
kallyordu.
Bylece,
1979ylh yazinda
ve gz
bagmda,
dnya petrol
pazan tam
bir anari
yaamigttr.
Bu
anarginin global etkileri 1930'luylllarda Dogu Texas'ta Dad
Joiner'in
kegfinde
ve
Bati Pennsylva-
nia'da petrolclgn ilk
gnlerinde
ya anana
klyaslaok
daha
piddetliolmuqtur. Su gnlerde re-
ticilerinve tccarlarin
cepleri
para
ile
gigkinlegmig, tketic ler
ise
panigin
bedelini demek iin
el-
lerini ceplerine sokmak
zorunda
birakilmigtir.Ihracatilarin inanci, bu durumun
petrol gc
ai-
smdan
da byk bir zafer
olduguydu. Kamlarma
grepazarm
bir
tahamml
smm,
kendiferinin
ise
kazan
smm
yoktu. Bati dnyasmdaki
bazi
evrelere
gelince onlar kara kara dgnmeye
ve
korkmaya baglamiglardi.Bazi geylerden endige ed yorlardi.
Onlara gre endige edilecek konu
sa-
dece dnyanm
en
degerli
metasmm flyati
ve
dnya ekonomisinin iktisadi bymesi
ve
btnlg
degil, kendi bildikleri
gekliyle,
belki de
uluslararasi dzen
ve
dnya
toplumuydu.
Dnyada Bunalim
1979'un
o
yaz
aylannda
JimmyCarter kabinesinden
ayrilanlararasmda
James
Schlesinger de
vard1. Her
geyin
geriye
gittigini,
bunun sadece enerji pazarlarmda degil uluslararasi politikada da
olugtugu gzlendiginden BirlegikDevletler'in konumuna da
zlerek, morall bozulmuy halde
Washington'da bir veda konugmasi yapmak
istedi.
Sukonugmada duygularmi
tipki
drt
yll
nce
GeraldFord
onu
Savunma Bakanhgl'ndan
ekilmeyezorladigt
gnk
gibi ekinmeden a1klaya-
caktl. O
gn, her zamankinden
daha
sakin olarak konugmaya haz1rlandi. Niyeti bu
defa copturu-
cu ve uyanc1
bir slpla konugmakti. Ilknce Winston Churchill'in Birinci Dnya Savagi
tarihi-
ni anlatan Dnya Krrikitabma atif yapt1. Bu kitabm bazi sayfalarmda
ChurchillIngilteredonan-
masmi
kmrden
petrole dndrmek
iin girigtigi mcadelelerden sz ediyor, Iran'dan gelen
petrole
baglmli olmanin risklerine kargin
bunu nasil
yaptigim anlatiyordu.
Simdi
aradan altmig
yll
gemig,
bu risk bir gerek olmugtu.
Schlesinger konugmasmda gyledemigtir: "Bugn,
Churchill'in
yarim
yzyll nce
tammla-
di
L
dnya krizini ok daha.byk
boyutlarda yaamaktayiz. Bu kriz
petroln getirdigi sorunlar
yznden
gimdiok
daha byk
ve
kapsamhdir. yleanlagillyor
ki
eger
varsa
bile, bundan kur-
tulmaninaresi ok zorludur. Politik bir karardan, politik istikrars1zhktan,
terrist
hareketler
ve-
ya
byk
teknik
sorunlardan dogabilecek herhangi bir duraklama
son
derece ciddi
ve
tahripkr
sonular getirebilir... Enerjinin
gelecegi
karanliktir Ye nmzdeki
on
yll
iinde
daha da karan-
hk olmasi olasidtr." lerideki
gnlerde Schlesinger bu
konumasina deginirken "Ben
asimdabir
653
moral
bozucu degilim" demigtir.
Ne
var
ki
o
gnn
kogullan linde
durumu kurtarmak iin
ya-
pabilecegi
bir
gey
yoktu. Bu nedenle
o
gn
bu
grgleri
ifade ettikten
sonra,
biraz da kurtulugun
verdigi gnl
rahathgiyla,
devlet grevinden
aynldi. Bundan kisa bir sre
sonra,
Schlesinger'in
konugmasmda
yansittig1
karanlik
tablo,
batihlann
gelecegi
hakkmdaki
szler,
diger kipilerin Ba-
ti'nm kmesi
diye niteledikleri geyler birer birer
gereklegecek, ok
daha karamsar,
kertici
anlam kazanacakti.
654
34
"Gidiyoruz"
4 Kasim 1979 gn
Washingtonsaatiyle
sabahmsaat nde, Birlegik
Devletler'inTahran Eli-
ligi'nde
meslek
memuru
olarak g0revli-Elizabeth Ann
Swift,Washington
DCDigigleribinasmin
yedinci katinda Komnikasyon blmnn
can
daman
sayilan
Operasyon Merkezi'ni
telefonla
arad1.
BayanSwift'insyledikleri
telefonunWashington ucundaki
yari
uykulu memurlan
telag-
landirmig, harekete geirmigti.Tahran
saatinegresabahin
epeyce
ilerlemig
bir saatinde telefon
eden Swift, ayak taktml
gen
ranlilar'dan olugmuybyk bir grubun
zorla
elilik bahesine
glr-
digini, binayl kugattigim
ve
diger binalara da girmek iin
zor kullandigmt
rapor
ediyordu. Sir bu-
uk
saat sonra
bir kere
daha
telefon
eden Swift bu defa saldirganlann eiiliginbir blmn ate-
ge
verdigitii
bildiriyordu. Daha
sonra,
aradan
yarim saat
getiginde bir kez daha
telefonasanlan
Swift, bu defa saldirganlardan bazilarmm odanin digmdaki iki
silahsiz Amerikall'yl lmle.tehdit
ettigini, elilikmemurlari aresizlik iinde
tran
hkmetinden bir
yetkiliyletelefon
iletigimi
kur-
maya
aligtigindakaplya dayali
masa
ile kanepeyi itip
olis iine dald]klanm,
gu strada
da Ameri-
kalilar'm ellerini baglamakta olduklanni
rapor
etti. Telefonun br
ucunda kendisini
gokhalinde
dinleyenlere bu durumu bildiren
Swift
sogukkanliligt eldenbirakmaylp
gayet profesyonetce dav-
ranmig,
olan bitenleri sknetle
antatmigt1.
Telefonla verilen
rapor
gmlegine
Humeyni'nin
res-
mi
iligtirilmig
gen
bir Iranli'nmodaya dalip Swift'in
elindentelefonukapmasmakadar bylece
devam etti. Son sz olarak Swift
"Gidiyoruz"demigti,
Daha
sonra
o
da diger Amerikalilar gibi
rehin alm1pgzleribagli olarak bagkabir
yere
gtrld. Telefonbylece
odada
hi kimse olma-
digi halde,
uzun
bir sre aik kald1.Sonra
o
da kesildi.
Sah
dneminde Amerikan Eliligi'nde bin
drt yz personel varken, sonradan personel
sa-
y1s1altmig
e indirilmigti.Altm1; dtt kipilikbu
ana
kadronun hepsi kalabalik, klhanbeyi, vah-
i bir
partizan
grup
tarafmdan
rehine
olarakalinmigtir.Bunu yapanlar
sonradan
dnyaya
"gren-
ci" olarak
tanit11di.
Amerikalilar'dan bazilan
sonradanserbest birakilmig,ellisi ise
rehin
tutulma-
yl
srdrmgtr. Bu stralarda ran'darehin alma
krizisalgin hale gelmig, ikinciPetrol
Soku
daha
da
jeopolitikbir Radroylayeni bir dnemin
kapismi
amigti.
Rehin alma
olayinigerekleptirenlerin
asil
hedefi Mtihammed
Pehlevi
ve onunla dostluk
kurmuy olan Amerika'da odaklanmtyt1. Muhammed'in babasi
Riza
Sah
da
bir vakitler
ayni
du-
rumla kargilagmig,ancak
o
GneyAfrika'da srgn olarak
sigmachk
bir
yer
bulabilmigti. Oglu
Riza iin durum
ayni
degildi.
O srgndeki
gnlerini modern bir UanHollandall
gibi
geirmig-
tir.
Riza kendisine hibir limanda Siginacak
yer
bulamamtytir. Sanki bir lanete ugramig,
sonsuza
dek
oradan
oraya
srklenmeye mahkm edilmigti.
Misir'a,Fas'a, Bahama Adalar1'na
ve Meksi-
ka'ya
gittiyse
de bunlardan h birinde kabul grmedi
ve srekli
olarak
kalmasma
izin verilmedi.
Herkesingznde
istenmeyen,
apagt tabakadanbir
parya,
dnyanm sempati duymadigt bir kigi
olmutu. Ayrica, hkmetler
Sah'a
yakmlikgstererek
ne zaman ne
yapacagi
belli
olmayan
Iran'mfkesini
zerlerine
ekmektenkammiglardir. Birka
yll nce.
Sah'a
gsterilen
onca
ilti-
fattan,
occa
pohpohlama
ve
yardakiliktan, endstri
lkelerinden
ziyarete
gelensaygideger
bag-
655
bakanlar
ve
bakantardan, dnyamn drt bir yanmdan
Sah
nnde
egilip
reverans yapan
gl-
lerden ortada hibir
iz kalmamigt1.
Sanki
bunlarm
hibiri yaanmamigti. Bu
ara,
igleri
daha da
ktlemek istercesine,
Sah'a
musallat olan
kanser
ve
daha bagka rahatsizliklar
vcudunu
kemir-
meye
baglamigti. Burada, dikkate deger bir olaya deginmek yerinde olur. stdzey Amerikall
yetkililer
Sah'm
ciddi
gekilde
hasta oldugunu ancak 1979Eyll
ay1
sonunda, iran'dan
zorla
1ka-
nldigi tarihten
sekiz aydan daha
uzun
bir
sre getiktensonra
grenmigtir.
18
Ekim'den evvel
de hastaligm
kanser
oldugunu
anlamamiglardir. Carter
Sah'm
tibbi tedavi
iin BirlegikDevlet-
ler'e girmesine izin vermemig, bu konuda
israrh
davranmigtir. Ancak aylar
getikten
sonradir ki,
ynetimin
girigimiyle
uzun
grgmeve tartigmalarsonunda,
Sah'm
bu
lkeye
gelmesine
izin
ve-
rilmigtir. Bu, Henry Kissinger'in
etkili
kampanyasi, JohnMcCoy,David
Rockefeller
ve
digerleri-
nin abalanyla
gereklegmigti.
,Sah
New York'a
23 Ekim'de geldi. New YorkHospital, Cornell
Tip Merkezi'ne takma bir
isimle,
BirlegikDevletler DigigleriMstegan David Newsom adiyla
kaydedildi. Mstepar bundan olduka
tedirgin
olmuytu. Yine de
Sah'm
hastanede oldugu ok
abuk
anlagilmt;
ve evreye
yayilmigt1.
Birka gn
sonra, Sah
New York'ta
tedavi grrken Carter'm ulusal gvenlik
damgmam
Zbigniew Brzezinski
Cezayir
ihtilall'ninyirmi beginci yll kutlamalarma kattlmak zere
Cezayir'e
gittL Burada
iran'm
yeni BagbakamMehdi Bazargan'la
ve
hkmetin
digigleri
ve savunma
bakan-
lanyla
tampt1.
Aralarmda
geen
konugmada konu dnp dolagip BirlegikDevletter'in yeni
dogan
ran'lanasil bir
iligki
kuracagma geldi.
Brzezinski grgn belirtti
ve
1srarla
BirlepikDevletler'in
Iran'agirigilenfesat hareketlerine
karigmamasi, yahut
da bu hareketleri
desteklememesi
gerekti-
gini
syledi. Bazargan
ve
bakanlari
ise
Sah'm
Amerika'ya kabul edilipiniprotesto
ettiler.
Sah'1
mu-
ayene
edecek doktorlarm iranliolmasi gerektigini,
sadece onlarm
Sah
gerekten hasta m1yoksa
bir fesat hareketini
rtmek iin hasta
numarasi mi
yaptigimanlayabilecegini
ifade
ettiler.
Cezayirtoplantisma
ait haberler basmda
byk ilgi
uyandtrmig,
Sah'm
Amerika'ya geldigi
haberini glgelemigti. Bu haberler Bazargan'm
teokratikve agin
radikal rakiplerini oldugu kadar
gen
militan radikalleri de alarma sevk
etmigti. Onlarmgznde
Sah
bir dgmandi ve
hainlerin
bagiydt.
Sah'm
BirlegikDevletler'deki
varhgi 1953 yllmm anilanm bir kez daha tazelemig,Mu-
saddik'm dgg,
Sah'in
Roma'ya kaig1
ve sonra
muzaffer
bir gekilde
yen den
tahta
d'ngbir
kez
daha belleklerde
tazelenmigti.
Ayrica iranhalki BirlepikDevletler'in yeniden
bir darbe
girigi-
mi yaptirip
Sah'1
tekrartahta
getirmesinden korkuyordu. Ne de olsa "Byk
Seytan"
dedigi Bir-
legik Devletler akla hayale gelmez
en
kt msibetleri
bile
gerekleptirmeye yetenekli
bir
yapi-
daydt
Aynca Bazargan'm, Byk
Seytan'm
bagajanlanndan biri saydiklan Zbigniew Brzezinski
ile, daha
Sah
New York'a geleli henz bir hafta olmugken, glzlice
konugtuklanm da duymuglar-
di. Acaba bundaki
ama
neydi?
Amerika'ya lm
Amerikan Eliligi'ni
iggal iin gereken
sebepve
bahane
ite bu kogullar altmda hazirlanmtytir.
Belki baglangita
niyet iggal
degil, oturma
eylemiydi; ancak
ok
gemeden oturma
eylemi
iggale
ve
kille
halinde
adam
ka1rmaya dngt
ve
garip bir
panayir
grnm aldt. Eliligin
nnde
toplampteyp
kaseti, ayakkabi, gmlek,gapkave
kaynamig
geker
pancari
satan
saticilar bu gr-
nm tamamlayan
paralardl. ggalciler
elilik
telefonunacevap
verirken
"Burasi
casuslar
yuva-
si"
diyecek
kadar
ileri
gltmigti. Anlagildigma gre
Ayetullah Humeyni
ve
yakm
evresinin
bu
planli tecavzden
haberleri vardi
ve
hatta saldmyi yreklendirmiglerdi. Bu
durumdan yararlan-
d1klan,
iggali kendi amalari iin
kullandiklan
da apatk ortadayd1. Eu yeni
bunalimi Bazargan
ve
Bati
ile iligkisi olan
diger kigileri d1plamak, kendi glerini
ortaya
koymak
ve
Humeyni'nin
"Amerikan hayram kokugmuy
beyinliler"
dedigi kargitlarmi silip sprmek
ve
bylece teokratik
rejimin
gereklerini yerli
yerine koymak
amactyla kullanmiglardtr.
Btn bunlar
tam
anlamiyla
656
gerekleginceye kadar, yaklagik
on
beg
ay
rehine krizi srdrlmgt. Bu sre tam olarak 444
gndr.
Art1k her
sabah
Amerikalilar
"Rehin Tutulan Amerika" haklanda bir.yazi okumaya ahy-
migtl.
Amerikahlar her aksam
televizyon
ekranlan bagma geip,
isyancilarm
koro hallnde
tekrar
tekrar
syledigt "Amerika Tutsak Almdt" slogamm dinlemeye
zorlanlyordu.
Rehinalman Ameri-
kahlar't konu eden ABC
Televizyonu gec'eprogramlanyla
seyirci
tirajmdaJohnnyCarson'unTo-
night Show'una
baanh bir rakip kesilmigtL
Rehine krizi ashnda ok gl
bir
mesaj vermigtir. 1970'lerde, dnya pazannda
gcnyer
degigtirme olay1
globalpolitikada
cereyan
eden
daha byk
bir dramm
sadecetek
bir parasidir.
Mesa] BirlegikDevletler
ve
Bati'nm gerekten dge
ge tigini,
savunma
noktasma
geldigini
ve
anlagildigina gre ekonomik
veya
politik olsun,
1karlanmkoruyamadigim duyurmutur. Car-
ter'm
rehin
alma
olayindan iki
gn
sonra
kisaca zetledigi
gibi "Amerikalilar'i aikgzllkleriy-
le gafil avlamiglardi." Aynca, huzursuzluga sebep olan sadece ran
da degildi. Birlegik
Devletler
kendisini blgeden ikarmak isteyen birok Ortadogulu kargitlarmmsaldirisma maruzdu. Daha
-
sonra,
Suudi Arabistan'a
ve
bu lkenin Bati ile
baglanna
piddetle
kargi
yedi yz kadar silahh
ra-
dikal, Mekke'deki Byk Camii ele gegirecekti. Bu olay bir ayaklanmamn lk
perdesi sayllmigtir.
Daha
sonra
bu igi yapanlar camiden
zor
.kullanarak
ikarilmigti. llerikignlerde artik yeni bir
ayaklanma olmamigsa da bu olay
tm
Islamdnyasinda dalga
dalga yayllmig,
goketkisi
yapmig-
tir.
Sonradan arahk baglarmda
SuudiArabistan'm dogu kismmda petroln
can
daman olan Al
Hasa'da bir
gii
protesto gsterisi oldu. Bundan birka hafta
sonra,
yine
arallkta bu defa
ok
dra-
matik
ve
daha byk bagkabir
gokyagandi. Sovyetler Birligt
fran'mdogu kompusu olan Afganis-
tan'i
iggal
etmigti. Bu olay hem Krfez devletlerini hem
de Batt'y1derinlemesine
sarsmigtir.
Eu
olay,ok
kipinin anladigt
gibi
Rusya'nm bir buuk yz ylldir hayal
ettigi
Bati'ya dogru ilerleme
azminde hl kararli oldugunu kanitlamigtl.
Simdi
Ortadogu'daki yagmadan
mmknoldugun-
ca
ogunu ele geirmek
ve
kendini bu konuma
ayarlamak iin
Bati'dakikarmagadan yararlani-
yordu. Rusya artik eskisinden ok daha cretli kesilmigti. II Dnya Savagi'ndan bu
yana
kom-
nist blok
tarafinda
byk boyutta
askeri
kuvvet
kullanan
ilk
devlet Rusya'dir.
Sovyetler'inbu hareketine Bagkan
Carter 1980Ocak ayinda, sonradan Carter Doktrini de-
nen
duyurusuyla
cevap
verdi. Bu
doktrinle
Carter
gunu
80ylemigtir:
"Dururnumuzu a1kseik
belirtmeliiz.
Surasi
iyi
bilinmelidir ki Krfez blgesinin kontroln ele geirmeye ynelik d1;ar-
dan gelebilecek herhangi bir
girigimdogrudan dogruya
Amerika BirlegikDevletleri'nin yagamsal
1karlarma
yneltilmigbir
saldirl sayllacaktir." Carter Doktrini Amerika bagkanlannin teden
be-
ri, Harry Truman'm
1950'de Ibni Suud'a yapt1gtuyandan bu
yana
sylediklerini bir kez
daha,
ancak bu defa daha aik olarak yinelemig bir doktrindir. Tarihi sonulan a1smdan 1903 Lans-
downe Beyannamesi'yle benzerlik
ta1r.
Hatirlanacagi gibi Lansdowne Beyannamesi'yle
gnn
ngiltereDigigleriBakarli Rusya'y1
ve
Almanya'yi ranKrfezi'nden ekilmeleri iin
uyarmigt1.
Carter, bagkanllglnmilk
yih
olan
1977de, Sah'1
boyun
egmeye zorlayan, flyatlan ykselt-
meme
taahhdnyerine getiren adam olarak petrol dnyasirida
byk sayginhk kazanmigt1r.
Bu yillarda halk
ona Sah'1
evcilleptiren,
onu
flyatlar zerine
atlayan atmacadan
dn
vermeyi
se-
ven
bir gvercine dngtren sihirbaz gzyle bakmigtir.
srail
ile
Misir arasmda Camp
David
Anlaymasi'mn mhendisligini de
o
yapmigtl.
Ne
var
ki artik btn bu icraata glge
dgecekti.
ah diglanmigti;iranhtilali1979
petrolpaniginin kivilcimim
tutugturmutu
ve
artik Carter Bag-
kanligi ran'daki
her
olayda
lanetleniyor, Tahran'da
"grenci"
adlyla
yaayan
militanlarca, Bag-
kan
Carter politik anlamda
pahsentutsaksaythyordu.
Rehineler almdiktan
sonra,
gnleri sayili olan
Sahve
refakatindekiler
arabuk
Ameri-
ka'dan aynlmaya
hazirlandi. Aynligtan
evvelki
son
birka saati bl.rAmerikan Hava ss'nde,
pencereleri demir parmaklikla rl bir psikiyatri koguunda i1er
aan
bir yalmzliga
terk
edil-
mig olarak
geirdiler.
Buradan Panama'ya
ve sonra
da
tekrar
Misir'a
gittiler. Misir'da, artik
t-
kenmig olan
Sah
1980Temmuzu'nda, Tahran'dan aynhgmdan bir buuk yll
sonra
lmgtr. Bu-
657
na
hi
kimse alding etmemigti. Kazak tmeninden
bir subaym
oglu
olan Muhammed Pehlevi
lmnden nceki
gnlerde artik olup bitenlerle
ilgisini
tamamen
kesmigti, Rehine olayma, pet-
rol pazarmdaki panige
ve
bir zamanlar
o
kadar
nemli
rol
oynadigi uluslararasipetrol
oyununa
artik aldmg edecek durumda degildi.
Rehine olaymdan hemen
sonra
Carter bu olaya tepkisini
BirlegikDevletler'e
ithal edilen
Iran petrol zerine ambargo koyarak
ve
ran'aait Amerika'daki mal varliklanm
dondurarak
gsterdi. ranltlar da kargi
tepti
gstererek franpetrolnn herhangi bir Amerikan firmasma ih-
racm1
yasaklad1. Carter
ceza araci
olarak
ilk
etapta sadece
ithalat
yasaklamasini
ve
dondurma
mekanizmasmi dgnmgt. Amerika'daki
hesaplanmn dondurulmasi
Iran'1fena etkilemesine
kargin petrol ithal yasagt hi etkilememigtir.
Etkilememekle
beraber
yine de bu yasaklama petro-
ln dnyaya dagitimmda
yeni
bir ayarlama gerektirecekti. Bu yasaklamayla dagtim yollan
bs-
btn tikanml; ve spot
markete
fiyatlarm
ilginca ykselmesine neden olan
daha
ok
ahci
gel-
migtir, Bazi sevklyatlarin
varili
kirk bey
dolardan
satildigi olmuytur. Iranlilar'agelince onlar pet-
rollerini
biare
Japon
ticaret girketlerine
varili
elli dolardan satmigtir.
Petroldeki bu
yer
deglytir-
me,
rehin alma olayindan
sonra
pazarda
gzlenen genel
endige
ve
stresi bsbtn
krklemigtir.
Su durum hi
bitmeyecek
gibi
grnen
panik petrol alimmt
ve
fiyat
zamlarun
bsbtn yukan
ekmigtir. Byk girketlerden bir yneticinin
aci act
belirttigi gibi "Bu
partlar
iinde
girketler
nor-
malden
ok
daha fazla stok yapma geregini
duymuytu." Stok yapmak, gncel
sanayi
dilinde
"stokun
korunmas1" bir anlamda sigorta kabul ediliyordu.
Rehine alma
olay1
daha
da kapsamh
sonu
ve
yankilara neden
olmutur. Her
geyden
nce,
bagta Birlegik
Devletler
olmak
zere, gc itibarlyle
savag
sonrasmda siyasi
ve
iktisadi
dzenin
temeli
sayllan
tketici
lkelerin
ne
kadar zay1f,hatta acir oldugunu gstermigtir. Aynca dnya
egemenliginin gerekten petrol
ihracatilarmin elinde oldugunu gstermigtir.
Bu, hi degilse
g-
rngte
byleydi. Ancak petrol pazarmda hkmetlerden daha gl olan bazi kuvvetlerin
de
etki ettigi
inkr edilemez. Artik kendi ikarlan iin hesap
yapma
strasl
ihracatilara
gelmigti.
Panay1r Yeri
Petrol fiyatlanna yapilan zamlar devlet bagkanlan
ve
bagbakanlann
dikkatlerini odakladiklan asil
konu olmayi aylar boyu srdrd. Basin iin de aylar boyu
ilk
sayfaya basilan
haber malzemesi
oldu. Petrol zamlari Suudi Arabistan liderleri iin de byk dg kinklig yaratmigtt.
Bir kez daha
alarma
kapilan
bu liderler gimdi
pazarda kontrol kaybetmig olmaktan
ve
zellikle de bu kontro-
ln Libyave
rangibi militan
ve
uzlaymaz iki rakibe gemesinden
korkmuglard1.
llgm
bir hizla
ykselmekte
olan fiyatlann kithk,
depresyon hatta
tahribat
yaparak dnya ekonomisini tehdit et-
tigi ve
sonugta
kendi refahlarim olumsuz etkileyeceg
kamsma varmiglardi. Suudi Arabistan'in
ekonomik geleceginin Mekke'ye akm eden
hacilarca saptandigt gnler artik
ok
gerilerde
kal-
migt1.
Simdi
Riyad'm nem verdigt
tek
konu dnyada faiz oranlan, enflasyon oranlan, byme
oranlari
gibi
degigen orantard1. Suudiler'in
bir bagka korkusu da kendi konumlarinm bir bagka
ekilde
zarar
grmesi, flyat
zamlarmin
petrole olan gveni sarsmastydi. Bu,
OPEC
petrolyle
aradaki
yangmay1
bsbtn kizigtirir,
aynca
alternatif yakitta
geligmeyi
hizlandirird1. Bu, yirmi
birinci yzylla kadar yetecek dev petrol rezervlerine sahip bir
lke
iin ciddi tehdit
demekti.
Suudiler grnrdeki bu karanhk tabloyatehditle
kar111k
verdi. Yamani derhal harekete
geerek fiyatlarm nn kesmek iin bir
program
uygulama fikrine yanapti
ve
bu konuda batili
liderlerden daha
ileri
giderek
bir ahingihi
bu fikre
sanldi. Petrol
zaranna
satarak diger
ihracat-
ilarla kargilagtigmda
parayi
sokaga atar gibi
grnme pahasma da olsa Suudiler kendi resmi fi-
yatlarmi apagiya
indirdi.
Bir
yandan da ykselmekte olan
flyatlara
misilleme alarak kendi re-
timlerini artirdilar. Amalari a1k
ve
netti. htiyatan
fazla
petrol fiyatlann indirilmesi
iin baski
aract
olarak kullanmak. Ancak bunun sonulan
epeyce
ge
hissedilmigtir.
1979 Ekim ortalann-
658
da, Libya
ve ran'm
yeni
zamlaryapmasi
zerine Yamani "Her
gey
zerinde
kontrolmz kay-
bediyoruz"
diyecekti.
"Bundan faziastylamutsuzluk duyuyoruz.
Bununbyle olmasim istemez-
dik." Bu
tarihten
birka
hafta
sonra
rehin alma drammm baglangic1
yaganacakti. Yerinisonradan
degigtirmigbunallmli bir
pazarda, Suudiler'in
misilleme
nlemlerine
kargin petrol fiyatlan
arka
arkaya birok kez
zam grecekti. Su durumda istikrar saglamak mmkn
olabilirmiydi? Bu 50-
runun yamti
iin gzler 1979 Aralik aymda Caracas'ta
toplanacakelli beginci OPE
Ctoplantisma
evrildi.
1940'lardaPablo Prez Alfonzo'nun Venezuela'da petrol bakam
oldugu ilk
gnlerde
Cara-
cas'm
gney tarafmdakitepede
geker
kamtgi yetigtirilirdi. O
zamanlar
burasi geker kamigi
tarla-
siydL
Simdi
ise burada
grkemli
bir
uluslararas1otel olan Tamanaco
Oteli
inga
edilmigti. Eskiden
kalmig
bazi kisimlan, yeni
ilave edilen
tesislerive
otel digmdaki muhtegem yzme havuzuyla bu
otel
geligen
Venezuela petrol endstrisinin sembolik
bir amtiydl. Petrol iin
Caracas'agelenlerin
tam
kalacaklari yerdi. Bu defa da OPEC
petrol
bakanlart burada
toplanmigti.
Gndemde, art1k
tam
bir
1kmazagirmig
olan OPEC flyatlart
yapismin
istikrara
kavugturulmasi, flyatlarm her l-
kede
aym
dzeyde
tutulmasi
vardi.
SuudiArabistan'in
gncelresmi
flyati varil
bagma 18 dolar-
di.
tekilkeler ise varil bagma 28 dolara kadar iktyordu. Spot flyatlar ise 40-50 dolar
arasm-
dayd1.Toplantidan evvel Suudilerkendi petrol flyatlarinda varil bagma
6 dolar
zam
yapacaklan-
ni,
flyati 24 dolara
ikaracaklanoduyurdu. teki
lkelerin
petrol flyatt
ok
daha yksek
oldu-
gundan
onl;1rmda indirim
yaparak
tek
bir fiyat
zerinde anlagma saglanacagini planlamigt1.Ne
var
ki
bu plan yrmedi. Tersine,
iranlilar kendi petrollerine
yeniden
5 dolar
zam yaptilar. By-
lece, 1950'lerden beri her
zaman oldugu gibi bu defa da Suudi Arabistan'la irariarasmda, hem
de
ok
daha piddetli bir anlagmazhk
olugmugtu.
Suudiler fiyat artiplarmi dengelemek iin
senenin gogunu
srekli olarak ihtlyatan fazla
petrol retmekle
geirmigti. 1979 yalmda, Iran'mpetrol vermemesine
karym, OPECretimi
ye-
niden gnde 31 milyon varile ulagmigttr;bu 1978
yillkapasitesindengnde 3 milyon varil daha
fazladir. Yine
de, ortada bu kadar ok retimi olduguna
gre, petroln fazlasi
nereye
gldiyordu?
Yamani bu petroln
tketiclyegitmediginden,
gelecekte petrol retiminin
daha da kesintiye
ug-
rayacagmdan korkan girketlerin stok yaptigmdan emindi. Bir
an gelecek,
bu fazla petrol stoktan
ikip
pazara
srlecek, bu da kamilmaz olarak fiyatlan dgrecekti. Ileriki
gnlerde Yamani
bunu
gu
gekilde
a1klamigtir:"Politik kararlarin
arzve
talebinllahi yasalartm.sonsuza dek
igne-
mesi olanakstzdir. Flyatlar iktika
talep
dgecektir.
Bu kural iki kere
ikinin
drt
ettigi
kadar ba-
sittir."
Tamanaco
Oteli'ndeYamani
Venezuelalipetrol bakamnm bogalttigi daireye yerlegmig, g-
rgn
savunmak iin
ne yapacagini
dgnmeye baglamigti.
Petrol bakanlari da Yamani'yle zel
olarak grgmek iin
pg
pege onun
dairesine
girip
ileyordu.
Yamani onlan bekleyen
tehlike
hakkmda bakanlan uyardi. Kendi 1karlarmtkendi
elleriyle baltaladiklanm,
talebindaha gimdi-
den zaylflama igareti
verdigini, sregelen fiyat zamlarinm
"dnya
ekonomisine felaket"
getirece-
gini
syledi-.Bakanlarm birkai Yamani'nin
grgne katildilarsa da,
ogunluk
katilmamigt1.Ya-
mani, OPEC petrolnn yakmda dramatik bir
patlama
yapacagmi,
o
zaman
onlarin
da fiyatlari
korumak iin retimi kismak zorunda kalacagim
ve
bundan
sonra
flyatlarmher
halkrda,
mut-
lak
keceginisylediysede kulak asmadtlar. Hatta petrol bakanlanndan biri Yamani'nin herhal-
de
pakayaptigim syleyecekti.
Bir digeri
ise Yamani'ninbesbelli
uyugturucu aldigimsylemisti.
Bakanlar
tamon
bir
saat
Yamani'nin dairesinde konuyu enine
boytma
tartigtilarsa
da sonunda ft-
kir
birligine varamadilar. Resmiflyat diye hibir flyat saptanmadi. Yamani'nin bikkinlikla syledi-
gi
gibi
OFEC
ve petrolpazan tam
bir
panay1ra
dngmgt. Su arada teki reticileri
uyarmig,
tketicilere ise bir.vaatte bulunmugtu.
"ok
yakmda petrolde bolluk
olacak,
o
gn geliyor" diye-
rek
fiyatlann
dgecegini
sylemigti.
teki
ihracattlar ise bu
uyanyi
duymazhktan geldi. Sadece kendi sylediklerine inarimayt
659
srdrdler. ran
petrol bakani "Tann adma sylyorum ki petrolde
fazla retim olmayacak ve
fiyatlar dgmeyecektir" diyordu. hracatilarmogu
talebin esneklikten ok
uzak oldugunu, bu
negenle tketicilere
istedikleri her
fiyati kabul ettireceklerini
varsaylyordu. Nitekim bu
kendine
gvenig,toplantidan
hemen sonraki gnlerde Libya, Cezayir
ve
Nijerya'mn fiyatlara bir kez da-
ha
zam
yapmasiyla kanitlanmig oldu; digerleri de bu lkeleri izlediler.
Karmasalarla
geen
1979
yllimason
gnlerinde
ihracatilar
ilk dela
olarakCaracas'ta
pa-
zarla iletigimlerini kaybetmigt . Talep gerekten dgmeye baglamig,yeni petrol
retimine geil-
mig, panik halinde petrol
alimi azalmlytt. Stoklarm hizlandirdigi bu dnemde spot
flyatlar
da
.
dgme egilimine girmigti. Bu'ara, Suudiler durup
dinlenmeden fazla retim
yapmay1
srdrd-
ler.
teki
reticiler ise flyatlan ykseltmekte devam ettiler. Bunlardan
bazisi flyatlar1yksek
tut-
mak iin retimini
azaltmigtir.
Simdi
piyasalar
"mini
panik" yaanacagt
sylentisiyle
glgelendi
ve
zerinde pek fazla durulmadl. Rehin alma krizi kargisindaWashington Bati Avrupa
ve
Japon-
ya'mn
igbirligiyle
ran'akargi
genel
ambargo
ve
yaptinm
uygulama yollan
aramaya
baglad1. Buna
ynelik
abalar
pazarda sinirleri
bozmaktan bagka bir ie
yaramamigtir.
Daha
sonra,
1980
Nisan aymda,
rehineler
konusunda
tam
bir krdgme girmig
olmanm
sinirliligi
iinde Carter idaresi
ran'dabir askeri kurtarma
operasyonuna
girigti.
Uak gemisi Ni-
miti.den havalanan sekiz helikopter, ran'da
ln
ortasinda terk
edilmig,
tecrit
edilmig
Bir
No'lu l denen
yere
gnderildi. Plan geregi.helikopterler
burada alti adet C
130'la bulugacakti.
Byk
aph nakliye uaklan
helikopterlere yakit
ikmali yapacak,
aynca,
helikopterlere geecek
hcum ekiplerini
de
ahp
Tahran'a
ynelecekti.
Su gekildeolugacakekip
Amerikan Eliligl'ni
ge-
ri alacak,
rehineleri kurtaracak
ve
Tahran yakmmdaki
bir havaalanma gtrecekti.
Sz edilen
havaalam Amerikan hava gcnn gvenliginde
olacaktL
Ne
var
ki igler
hi de planlandigt gibiyrmedi
ve
her
yey
ters
gitti.
ncehelikopterlerden
biri yolda yn bulmayla
ilgill bazi sorunlar yznden dgt. Bir
bagkasi
da
mekanik
anzalar
ne-
deniyle
ayni
akibeteugradi.
Su da yetmiyormuy gibi,
gecenin ortasmda,
iinde kirk drt
kiginin
bulundugu
otobs
dahil
adet ran
araci
Amerikan uaklarmm ok
yakimndan geerek
onlan
grmgt.
Daha
sonra
kopan, gzleri
kr edici bir kum fittmasinda
saglam kalan helikopterler-
den biri, C 130 uagi
ile arpigacak, alevler
iinde yanacak ve
Amerikah grevlilerden birka1
daha bu yzden hayatlarmi kaybedecekti. Tm bu kaylplardan
sonra
saglam olarak sadece
beg
helikopter
kalmigti
ki bu yetersizdi.
Bu
grev
iin
en az
alti helikopter gerekiyordu.
Eu durum
kargismda BagkanCarter'in
kigiselolarak verdigi emirle
operasyon
durduruldu. Ancak
bu baan-
sizlik derhal
halk
arasmda
yayilmly,
aynca
bire
bin katilip abartilarak
dnyanin
drt bir kgesin-
deki
iletigim, organlarina yayllmigtl. Iranlilar
ise BirlegikDevletler'in yeni
bir
girigim
yapacagt
korkusuyla rehineleri
birbirinden ayirarak Tahran'da egitli yerlere
dagittilar. Rehineleri kurtar-
ma grevinin
baansizlikla
sona
ermesi pazardaki gerilimi byk lde ykseltm ti. Eu
yetmi-
yormuy
glbi Iran petrol retimi de bir kez
daha dgge gemig, sonuta tm
bu olaylar
"panik
iinde petrol alimim"
tekrar
devreye sokmugtu.
Durumdan
yara
alacaklan
ve
baglanna yeni
dertler
ailacagt korkusuyla
girketler
kendilerini
"sigottalamak"
iin stok
yapmayi
hizlandirdi.
Genel grnm
gerekten karanlikti. Pazarm ortaklaga
grgne
gre
"mini
patlama"
1981
ilkbahanna kadar
son
bulacakti. OPEC'in Uzun Vadeli Strateji
Kurumu
bir plan yaparak
petrol flyatlarinda yllda yzde 10-15'lik bir
artig
yapilmasini, uygulamada gncel
tabandan
yola
ikilmasmi
nerdi. Bu beg yll
sonra
varil
bagina
altmig
dolar
almak demekti. Gnn
i karartici
kogullart
altmda bundan gphe
etmek
iin ortada bir sebep yok gibi grnmgt. Rehine
kurtar-
ma
girigiminin fran
llerinde
flyaskoylasonulanmasinda beg gn
sonra,
Senato
kargisinda.ifa-
de
veren
Merkezi Haberalma Tegkilati direktr
gu
szleri syleyecekti:
"Politik
aldan
en
nemli
konu, enerji
iin verilen
savagm
ne
derece kt olabilecegidir." O gnn karamsar ruh
hali 1980yaz
mevsiminde Foreign Affairs'de
yayimlanan
kge
yazisinda anlamli bir baghkla
yer
almigtl. "Petrol
ve
Bat1'nm
kg."
660
Daha
sonra
1980 Haziram'nda Cezayir'de bir
kez daha OPEC
toplantist
yapildi.
Suudiler
yine,
bu defa Kuveytliler'in de
katillmlyla, pazardaki
panayir
haline
son
vermek
ve
fiyatlardais-
tikrar
saglamak iin ellerinden
geleniyaptilar.
Ancak
bu dela da evvelce oldugugibi hibir
sonu-
ca
ulaamadilar.
Gnceldurumda ortalama
petrol
fiyativaril bagma
otuz
iki
dolardi ki, bu
bir
bu-
uk
yll
nceki
flyatin yaklagik katlyd1. Bu
top1'antida,
Yamani Cezayir'deki otelin lobisinde
oturup
"arz
ve
talebin
yasalanm" dgndg, diger
delegelerin
kendisini
grmezliktengeldigt
bir
gn ilk defa olarak bir dostuna iindeki
en
gizli
duygulari
a1klam14tir. Tekrar
tekrar
yineledi-
gi
cmle
guydu:
"oka
gzller,okagzller. Bunun bedelini deyecekler."
Gerek gudur ki petrol
pazari
yeniden Yamani'nin gelecek hakkmdaki
tahminlerinin
etki-
siyle
ve
1980yazmdaki
pazar
egilimleri
ile
morali bozulmug olarak bir kez daha
kogullaraboyun
egme srecine girmigti. Yamani'nin
Cezaylr'deyken
gelecek
iin
aikladI
L
sezgiler htzla
gerek-
legmeye
baglamigti. Stoklar fazla bykt.
Ekonomidedaha
gimdiden
belirgin bir
gerilemegzle-
niyordu. retim
flyatlan
da
talep
de
tketici
lkelerde dgge gemigti. Stoklar ise
gigkinligini
srdrmekteydi.
Sirketler
petrol pazarda
zararma satmaktansa,
okpahah
oldugu halde sper
tankerlerde
stoklamayl yegliyordu. Artik kontratlardan kama
sirasi
alicilara gelmigti.
OPEC
pet-
rolne gsterilen
talebin
dgmekte oldugu da
unutulmamahdtr.
Aslmda
eyll ortalarmda birka
OPEC
lkesi
fiyatlarda
istikrar iin
g0nll olarak
retimlerini
yzde 10kismayi kabul ettiler.
O stralar OPEC'in kurulugunun
yf
f
minci yill yaklagmak zereydi. Yirmi yn
gibi kisa bir
za-
man srecinde
hemen bir h ken byyp bugn dnya
ekonomisinde
muazzam
bir
varhk
hali-
ne
gelmig bu orgalilzasyon kasim ayinda kurulugunu byk
trenlerle
kutlamaya hazirlanlyor-
du. Bunun iin zel
bir komite kurulmug,
uzun
sredir
bu konuda
aligmaya
baglamigt1.nce
OPEC'inresmi
tarihesine
ait film gsterilecek, bu byk
olaya beg yz basm mensubu davet
edilecekti. Kutlama yeri OPEC'in 1960'ta ilk kuruldugu kent olan Bagdat idi. 1980 ylli Eyll
ay1mn
22'nci
gn
sabahl OPEC lkelerinin kendilerine
gvenenpetrol,
maliye
ve
digigleriba-
kanlan
Bagdatkutlamalanm planlamak iin
Viyana'daHabsburgSaray1'nda bir
araya
geldiler.
Ancak
toplandlgLndan
birka dakika
sonra
ortaya lkan
karigiklik, lke
ve
karmaa
iinde
toplan-
ti
aik olarak
yapilamamig,
kapah
kapilar ardmda srdrlmgt.
Bununnedeni daha pimdiden Bagdat'ta bagka bir
geylerin
planlanml; oluguydu.
ikinciKasidiye Savagi: Irak'la
ran
Kargi Kary1ya
Bakanlann
V yana'yayerleptigi gn Irak
savag
uaklari, hibir
uyarl
yapmadan, Iran'da
on
iki ka-
dar hedefe saldiri dzenlemig
ve
Irakli savailar IranKrfezi'ni bir kez daha
sarsmig, aynca
pet-
rol
durumunu
yeniden
1kmaza
sokarak, nc bir petrol
goku
tehdidi
yaratmigtir,
22 Eyll
tarihinden
nce
de
Irak
ve
fran
smirl
boyunca
ufak
tefek
olaylar oluyordu. Aslin-
da
geen
nisan ay1ndanbu
yana
bir
savag
olasthgl giderek gndeme
oturmugtu.
Irak
ile
fran
ara-
smdaki
dgmanlik
yeni
bir
gey
deglldi
ve uzun
sredir varh
Lm
srdryordu. Bazilarma gre
bu mcadele, kk be; bin yll nceye
uzanan
anlagmazhklarin
son
gnlere kadar
varligim
koru-
muy
bir uzantisiydt Bu anlagmazhk uygarligtn
begigi sayllan verimli
topraklarda,
gimdi
modern
Irak olarak bilinen Mezopotamya
ve
modern Iranolarak
bilinen
Elam'da,Irakli
ve
iranh
askerle-
rin birbirini bogazlaylp kihtan geirdigi
gnlere kadar
uzamr.
Byk
ve
ganli
Ur
gehrinin
dtt
bin
yll nce Elam
askerlerince- ele geirilip
tahripve yagma edilmesinden,
"panldayan
bir dag
kadar yksek duvarlarmm" yerle bir olmasmdan sonraki sahne,
gu
dizelerle
aci acl
yansit11migti:
evrede
sailmigyatan
,
mlek
paralari degil
insancesetleriydi!
Duvarlar athyor
l
Kapilar
ve yollara
Cesetlersaihyordu!
Ziyafet yeri
yan
sokaklarda
Yeresailmig
Vcutlar
vardi.
Tiple kar
tanecikleri
gibi
Gnegte kayboluyorlardi.
.
Drt bin
yll
nce
yaganmig
Olan
bu
sahnenin
bugn, bir
tarafta
Mezopotamya'nm varisleri,
teki
tarafta
Elam'm
torunlannca
yaatilan
aym
sahneyle,
aym
bataklik blgede
aym
kavrulmuy
ve
yarik
topraklardaki
sahneyle benzerlik
tagimadigim
sylemek.mmkn mdr?
Savaa yol
amig
kipiler etnik
ve
dinsel, politik
ve
ekonomik, ideololik
ve
kipisel bir
avu
rakipler
grubuydu. Ama Krfez'de
stnlk
mcadelesiydi. Savagmasil nedeni milli olugumu
-
tamamlayamamig
olmanin getirdigi
gvensizlik ortamlydi.
Eu blgede I. Dnya Savagi'ndan
sonra
keyfi birtalom yollarla yeni yeni
"milletler"
tretilip
bunlar, eski Osmanliimparatorlugu
haritasi zerinde
smirlan
izilerek
toprak
sahibi yapilmigtir.
atigmamn can
alici noktasi kesin-
likle
yapay
olarak
saptanan
bu cografyadir.
ah,
Bagdat'ta
iktidara
ilk geldigi 1968 yllmdan
itibaren Baas relimiyle
atigma
halinde ol-
mugtur.
Bu iki lke,
ran'la
Irak
arasmda
en
nemli anlagmazliklardan biri frak'tan kivnlarak
akip
gelen
iki
nehrin, Dicle
ve
Firat'm
ve
Iran'dangelen birka nehrin birlegmesinden olugmuy
bir nehir
ve
delta
olan
Sattl
Arap'tir.
Sattl
Arap iki lke arasinda 120
millik bir
smir grevig-
ryordu.
Su nebrin deltasi,
Abadan
petrol
rafinerisinin
bu delta zerindeki
amurlu
dzlkte
kurulmuy olmasi nedeniyle iraniin
ok
yagamsal nemdedir.
Ancak
yine de fran'a ait degildir.
attl Arap deltasi, Irak iin de denize ailan
tek
blgesi oldugu iin zel
ve
yagamsal nem
ta-
ir.
Irak'm
tm
klyt
geridi
sadece yirmi alti mil uzunlukta
idi.
Iran'mki
ise bin drt yz mil
uzun-
luktaydi. Irak'm
ana
liman kenti olan Basra
Sattl
Arap'm yaklagik elli
mil yukansmdaydi
ve ay-
nca
sig oldugu
ve
birikinti
yaptigt
iin sik sik
taranip
temizienmesi
gerekiyordu. Bu nedenle
Sat-
tl
Arap
zerinde stnlg
ele geirmek zamanla iki lke iin ok
byk
sembolik nem ka-
zand1. Aynca her
iki lkenin
petrolle
iligkili
yardimci malzeme denebilecek arazi,
pompalama is-
tasyonlan, rafineriler,
boru hatlari, yklemetesisleri,
stok
tanklari
gibi geyler
o veya
bu
gekilde
hep
Sattl
Arap
evresinde yogundu. ncekiylllarda
Sah
isabetli
bir davramgla
nehir.trafigine
alternatif olarak boru hatlan
yaptirmigti.
Aynca
sper tankerlerin
iglevini
yapabilmesi in
Harg
Adasi'nda bir aik deniz ykleme
terminali
de
kurdurmutu. Irak ise Suriye
ve
Trkiye'deki bo-
ru
hatlarmin yerli yerinde-durmasma karyin petrolnn
byk kismm1
Sattl
Arap'm dar
gei-
dinden ve-yakin
evresinden
geirerek
ihra
edlyordu.
Sah
ve
Baash militanlar l 975 Cezayir Toplantist'nda egitliyakmmalarmi zmgler
ve an-
lagma Irak
adinaSaddam
Hseyin'in
imzasindan
geerek resmileptirilmigti.
Ashnda bu anlagma
iran'mlehineydi. Bu anlagma
ile Irak
kirk
yillik
Israrmdan
vazgegmig
ve
iki lke
arasmdaki
sini-
nn
nehirin dogusunda, yani Irantarafmda
oldugunu kabul etmiglerdir. Aynca iran'mdeniz ula-
im1yla
ilgili
kanahn
orta
noktasmm fran'aait olmasi
istegini de kabul
etmigtir.
Buna karg1hk
Sah
da Irak'a
son
derece muhta oldugu bir
gey
vermigti.
Sah
alay
edercesine
Krtler'e yapmakta ol-
.
dugu olduka byk yardimi kesti. Krtler
toplam
frak nfusunun yzde 20'den
fazlasmi
olug
turan
etnik bir
gruptur.
O
gnlerde
bagimsizhk
ve
milli kimlikleri
iin
Baas Partisi
ile
amansiz
bir
atigma
halindeydiler. Ayrica bu
atigmayi
Irak petrolnn ogunun bulundugu blr blgede
yaplyorlard1.
Sah'in
Krtler'i feda ederek Baas rejimine gkran borcu olarakverdigi bu byk
kar1hkbelki de Baas rejiminin Bagdat'ta varh mi devam ettirmesi in
tek
areydi. Bagdat hi
vakit kaybetmeden ranbildirisinin Cezayir'e ulagmasindan sadece alti
saat
sonra
Krtler'e kargi
saldin
dzenledi. Bundan
yll
sonra
da, 1978'de bu defa frak, Iran'aolan
gkran
borcunu
-
662
deyerek
Sah'm
istegiyle
on
drt ylldir Irak'ta srgnde
yaayan
Ayetullah Humeyni'yi Irak'tan
kovdu. Ancak ileride
olacaklann
igigt
altmda, bunun Iraniin hi de hayirh bir ltuf olmadigt
sylenebilir.
Humeyni
ahsen,
de Irak rejimine kargi kinle
doluydu ye
onlarmelinde grdg muamele
nedeniyle
intikam
ategiyle yamyordu. Dgmanhgl Bagkan
Saddarn
Hseyin'de odaklanmigt1.
Hseyin'in bir dzenbaz
olarak
Baas fesatmda kendini bir kahraman
yaptigmdan kugkusu yok-
tu.
Aslmda Baas hareketi
iki
Suriyeli entelektel grencinin
1930'lu.yillarbagmda Paris'te ni-
versitede okurken kurdugu Arap grenciBirligi'nin geligtirdigi bir
harekettir.
Kuruldugundan
on yll
kadar
sonra
da grenciler
Sam'da
Baas
veya
"rnesans"
denen partiyi kurdular. Baas
mili-
tarist
Pan-Arabikbir partiydi
ve amact
Arap uluslanm
birleptirmekti.
Eu parti Batt'a
ve emper-
yalizme kargi olan bir partidir. Su partinin
ideolojisine
ve
arzulanna inanmig,
onu tam
anlamiyla
kucaklamig kipiler kendileri gibi
dgnmeyen
muhaliflerine
ve
kendi
gruplarmdan
olmayanlara
kargi tam anlamtyla
dgmandir
ve
dgmanliklarimn
simn
yoktur. Hedeflerine ulagma yolunda
dehgete bagvuturlar.
Zamanla Baas Partisi
giderek
ikiye blnd
ve
bunlardan biri Suriye'de,di-
geri
Irak'ta
iktidan
ele
geirdiler.
Aym amala
yola
iktiklan, kaynaklan
ayni
oldugu halde, bu
ik si
zamanla stnlk iin birbiriyle loyaslya mcadele eden,
uyugmasi
imknstz iki
ayn
kanat
haline geldiler.
Saddam Hseyin'in babasi, Hseyin dogmadan hemen nce 1937de lmgt. Hseyin
bydke
Baas dnyasmin
agin
milliyetilik ruhunda
ve
dehgetinde
kimligini buldu. Kesin ola-
rak etkisi altmda kaldigt kigi Saddam'i byten
ve ona
hamilik
yapan amcas1
Hayrullah Tal-
fah'dtr. Snni Arap azmliktan gelen ategli bir milliyeti olarak TalfahAvrupa kltrne kargi nef-
retle doluydu
ve
bu kltr lanetliyordu.
Amca
ve
yegene davramplannda yol gsteren, oban
ylldizligi
yapmig
kigi 1941 RapidAli darbesinin bir vakitler Nazi yanlisi olarak
tanman
gahsiyeti,
aym
Rapid
Ali'd r.
Darbe
Alman uaklannm
ngilizkuvvetlerine saldirdigt strada
yapilmigtt.
Bir
ingiliz
uagmm
kadm
ve ocukyolculan
lkeden
tahliye
etmek
amacl
ile uaga ykledigi strada
Irakdarbe kuvvetlerinin bu uaga
ategamasi
kargismda ngllizkuvvetleri de onlara hcum
edince
darbe baansizhklasonulanmig ve durdurulmugtu. Talfah da bu harekete katilmigoldu-
gundan
tutuklanarak
beg yll hapse
mahkm
edilmigti. Eu olay onda
sonsuz
bir
ac1,
burukluk,
pigmanhkve
nefret
yaratmigti.
Bu duygularml babasiz
byyen yegenine.de agilamigttr.Rapid
Ali
darbesi Baas hareketinin merkezini olugturan bir efsanedir. Saddam Hseyin de dogup byd-
g
kasaba olan Tikrit'in kltryle yogrulmutu. Eu kltr Irak'm milli kltrne uzak kalmly,
onun
yerine ln
sert
karakterine
uygun
geligmigbir kltrdr. Tikrit'in
l.yaami
degerleri
phecilik, gizlilik, srpriz
ve
hedefe ulagmak iin katiksiz bir g kullanma gibi duygulardi
ve-
Hseyin de
bu
duygulari soluyarak yagamigti.
Saddam Hseyin daha
ocuk
denecek
yagta,
Nasir'm 1956
Svey;
zaferinin
karmagall
ve
cogkulu gnlerinde Baas Partisi'ne almdl. Ognden
sonra
her
zaman
Nasir'a zg
1950'llyllla-
rm
anti emperyalist sylemine sanlmigtir. ilkcinayetini partiye
kattlir katilmaz Tikrit'te yerel bir
politik
gahsiyeti
ldrerek
yaptirdigL
sylenir. Baas dgncesine olan bagl1hgt
sanki
mhrle
ts-
cil edilmlyti
ve
kt
ghretinintemelleri
nceden
yazglya
baglanmigti. 1959'da Bagdat'in
ana
caddesinde Irak hkmdarl Abdl Kerim Kasim'a kargi girigilensuikast girigimine suikastiler-
den
biri
olarak
katilmigti. Bagansizlikla
sonulanan
bu girigimdekurgunlanip yaralanan
Hseyin
lm
cezasma
arptmimig,ancak
Misir'a kaarak lmden kurtulmugtu. 1963 yllina kadar
Irak'a dnmedi. Bu tarihten
sonra
Baas Partisi'nin yeralti
teykilatmin
organizasyonunu
zerine
aldt.
Saddam, 1968
yllmda
iktidara
gelen
Baas
reliminde
birka
ylldan
beri
gladam
duru-
munda olmasma kargin, 1979'da Baas Partisi'nin birgok yesinin idama gnderildigi bir sitada,
Devlet Bagkanligt'mkabul ederek
amcasmm
oglu Ahmet el Bekr'in yerine Devlet Bagkamoldu.
Hapse attlan Baasilarm
idam
edilmeden evvel gereken
itirafnameleri
vermesini garantilemek
iin
Saddam,bunlann ailelerini rehin
alacaktL
1979 yllma gelindigtnde artik
uzun
zamandir
663
shagawah
olarak
n kazanmig yani egsiz sert,
korkulacak bir
adam olmutu. Konu kendisine
dgman olarak grdg,
tehdit
olugturan, hedefine engel tegkil eden kipilere geldignde,
son
de-
rece acimasiz ve
duygusuz olabillyordu.
Yeni Irak rejimi zellikle de parti, askerlik
ve
gvenlik servisleri
tika
basa,
o veya
bu
gekil-
de Hseyin'e yakmlig olan kigilerledolduruldu. Bu kipilerinbaskisi
o
derece kuvvetli olmugtur
ki sonunda 1970'li ylllar ortasinda hkmet
klan, zmre
veya
kken gsteren
isimleri
yasakla-
maya
mecbur olmugtur. Idarenin
en
stnde Hseyin'in
tek
itimat
ettigt kipiler, Talfah ailesi
mensuplan
ve
kend sine
en
yakm olan diger iki ailenin mensuplan oturuyordu. Kendisi zaten
kuzenlerinden
birislyle,
amcasi
Hayrullah Talfah'm kiztyla
uzun zaman
nce evlenmigti. Amca-
smm
oglu, kansimn erkek kardegi
ve
kendisinin de kuzeni olan Adnan Hayrullah Talfah'l Savun-
ma
Bakanhgt'na getirmigti. Adnan 1989'da, esrarengiz bir helikopter arplmasmda
lnceye
kadar bu grevde kalmigttr.
Hem
kuzeni hem de
damadi
olan Hseyin Kamil el Macit'i silah
sa-
tm
alma
teykilatmm
bagma
getirdive
nkleer
ve
kimyasal silah sorumlulugunu da
ona
verdi.
Bylece Hayrullah Talfahetkinligi srp gidiyordu. 1981
tarihinde
Devlet Basimevi Talfahadma
bir kitapik bile yaymlamigti. Bu kitapik okuyanlara Talfah'm politik hirsimn
ne
derece byk
oldugu hakkmda bir fikir verebilir.
Kitabm
baghgi gudur: Tann'mn
yaratmamasi gereken
fakat
yarattigi
varhk: Acemler, Yahudiler
ve
Sinekler.
Ayetullah Humeyni Irak'tan 1978'de,
yani Hseyin'in
iktidar
olmasindan daha nce ko-
Vuldugu
halde, yine de bagma gelen
tm
belalardan Hseyin'i sorumlu
tutuyor,onu
muhalifleri
arasmda baydgmanigryordu. Bir keresinde,
dgmanlannin
listesini
vermesi istendiginde Hu-
meyni
punu
sylemigt r: "nce
Sah,
sonra
Amerikan
Seytam,
daha
sonra
da Saddam Hseyin
ve
onun
hain Baas Partisi." Humeyni
ve evresi
sosyalist Baasilar't kendi
zmrelerinin bagdg-
manlan olarak grmg
ve
Baascthga"Araplar'in
irki
ideolojisi" olarak saldirmigtir. Btn bunlar
yeteri
kadar kt degilmig
gibi Humeyni
daha da fleri
giderek
en
kt
olam
da
sylemig, Hse-
yin'i
"Cce
Firavun" olarak
tammlamigttr.
SaddamHseyin
Humeyni'nin kltc
tahkirlerinden
hakh olatak korkuyordu. Her
gey-
den nce Irak nfusunun
yansi
Sil
idi
ve
Baasrejimi de milliyeti bir
rejim
olup
snni Arap
azm-
liga dayahydi. Ayrica Irak,
Sii
inancin
en
kutsal
sayllan mabetlerinin bulundugu yerdeydi.
Iran'dan
kamig
olan
Siiler
arasmdaki
gerginlik
de
gnden
gne bymekteydi. 1980 Nisa-
m'nda, BaghakanYardimcist'na kargi dzenlenen bir suikast
girigiminden
sonra
Hseyin Irak'm
en
muteber sayilan
Qil
Ayetullaht'mn idamini emretti
ve
nlem
olarak Ayetullah'in kiz kardegi-
nin
de idam
edilmesini istedi. Iran'mdinsel liderini
lanetleyerek "KokugmugHumeyni" diye
ta-
mmladi
ve
"dini
k sveye brnmg bir
Sah"
olarak sz etti.
Iki
lke
arasmda bu
tr
olaylar
Ye
sulamalar doruga tirmanirken,
Irak kendisi iin lyi bir
firsatm
dogduguna
kanaat getirmigti. Iran
rgtsz
ve
kangik bir
grnmdeydi.
Bagdat'ta artik
herkes
ortaklaga
qu
sz sylyordu:
"tran'da
her kpe bagmda bagkabir hkmet var." IranOr-
dusu morali bozulmug, darmadagndi
ve
kanh bir
tasfiyeolayl
iindeydi.
Bu
durumda
Irak Iran'a
saldirabilir, Humeyni'yi alaagt eder,
Siiler'in
Irak'ta
ihtilal
tehdidine
son
verebilir ve
Sattl
Arap
su
yolunda kontrol ele alarak Irak'm petrol konumunu koruyabilirdi. Eu konuda daha da
ileri
giderek
daha kigkirtici
tahminler
de
yrtlyordu.
Szgelimi Hseyin'in fran'1nKuzistan bl-
gesindeki
etnik
Araplar'in
"kurtancisi"
olmayt isteyerek Irakhlar'm Arabistan dedigi bu
toprakla-
n
Irak'a baglamasi,
en azmdan Irak'm kontrolne vermesi dahi olaslyd1.(Oysa
iran'mgneydo-
gu
blgesindeki
nfusunun yansmdan
azi
Araplar'dan gelmeydi). Bunun dl sadece kardee
bir birlegme olamazdi. Iran'mpetrol rezervlerinin yzde 90'l Kuzistan'da bulunuyordu. Bunla-
nn
hepsinden
nemlisi,
Baasilar gururlan zerinde kanayan
yaray1
bylece sarabilecekti.
1975'tenbu
yana
Sattl
Arap'ta franhlar'astnlk
tanimakla
gururlan zedelenmigti. Demek ki
kapatilacak gedik birden oktu
ve
bunlarm hepsiyle ugragmak
gerekiyordu.
Krfez'in blgesel
polisi durumundaki
Sah
artik
yoktu. Hseyin, byk
uluslararasi nem
taglyan
bu blgede
664
Irak'in
ve
kendisinin n plana
gemesini
saglayabilirdi. Daha da
ileri
glderek
Irak,
CampDavid
Anlagmasi nedeniyle Arap dnyasimn diger
mensuplarmdan
kopmug olan Misir'la birle
erek,
Arap dnyastnda yeni bir lider
ve
askeri kahraman, dogudan savrulan
tehdidi
elinin
tersiyle
def
etmig olan kahraman olarak yeniden dogup
ykselebilirdi.
Bylece Irak
en
gl
petrol
lkele-
rinden b ri olacakti. Yan
nlerinde
kargi gelinemeyecek kadar
cazip firsatlar vardi.
Hseyin bagmdan beri kendisini, Pan-ArabikBaas
ideolojisine
uygun
bir Arap lideri olarak
grmgt. Madem ki Humeyni kendi megrulyetinin
sembollerini
yedinci yzyllda olup. bitmig
olaylara daylyordu,
o
da
ayni
geyi yapacakti.
Bylece, yeni girigtigibu
savaga
"lkinci
KasidlyeSa-
vagi"
adim
vererek ige koyuldu. Birincisi milattan
sonra
636/637de Araplar'm Acemler'i, bu-
gn
merkezi
Iran'mgneyi olan Necef'te yendigt
savagtir.
Bu
savag
642'de Acemler'e kargi ka-
zamlan ikinci bir zaferin de kapisim amigtir. Bu zafer Araplarca
"Zaferlerin Zaferi" olarak kut-
lanmigtl.
Sasani
Acem imparatorlugu'nunkara
yazgtsimizen
bu yenilgide, Acem imparatorlu-
gu'nun
Kral'1doguya kam1,orada yerel bir
ynetici tarafmdan
ldrlmgt.
Bundan bir
yz-
-
yll
sonra
Bagdat gehri kurulmuy
ve
ondan
sonra
birk
yzyil boyu blgenin
en
nemli
kenti
ol-
mugtu.
Simdi
tarih
1980 idi
ve sira
yine Bagdat'a gelmigti. Veya...
en
azmdan Bagdat'takiler
byle dgnyordu.
Hseyin askeri hedef olarak iran
petrol
endstrisinin kalbi olan
Abadan
ve
Ahvaz blgele-
rini semigti.
Burasi
on
yzy1l nce Acem
imparatorlugu'na
indirilen
son
ldrc
darbede
a1kkapi grevini yapm14ti.
Hseyin
tm
amalanni
Irak'a
zg bir seri sert,
keskin darbe
takti-
giyle,
blitzkriegvuruguyla gerekleptirmeyi planlamtytt. Bu plan
sadece Bagdat'ta uygulanmig b r
taktik
degildir.
Nitekim
Viyana'da da, l OPEC
toplantisisaldm
haberiyle dagildigi
zaman ge-
nel
vatsayim savagm
birka darbeyle
bir hafta
veya en
ok
iki
haftada
son
bulacagt
idi. Ne
var
ki
.
Irak blitzkrieg stratejisini yanlig hesaplara dayandirmigtl
ve
Iran
ilk darbeyi atlatmig
ve
hemen
arkasmdan kargi
taarruza
gemigti. Taarruzunu
en az
Irak kadar
giddetle
Irak mevzilerine hedef-
lemiti. Taarruz Ayetullah Humeyni'nin
gcn
daha da
toparlamasma,
eleptirileri
yatigtirmaya,
hkmetindeki ige
yaramayanlann diglanmasina
ve
IslamCumhurlyeti'ne dogru
yrmesine
yardimci
olmuytur. Humeyni bu
ara
f
ran
halkmi diren
gstermeye
hazirlamigtir.
Byleceher
tr politik
kesimden
gelen
halk ortak
savunma
iin seferber oldu. Kuzistan11Araplar Irak
tarafm-
dan kurtanlmayi
istemedikleri iin Irakhlar'1
"karde;"
olarak kargilamamig, onlara iggalci
gzy-
le bakmigti. Iraklllar
sava;
yerinde
kargilagtiklan
"insan
dalgasma" hazirhkl1degildi.
Sii
inancma
gre
gehitlik
katma ykselecekleri
midiyle
yz
binlerce
ranh
gen
kendi hayatlarmi hie
saya-
rak Iran kuvvetleri nnde
yer
ahp savagtilar. Bunlardan bazisi Humeyni'nin
"slam'da
en
saf
cogku
ldrmek
ve
Tanri
agkma
lmektir"
telkini
altinda,
kendi tabutlanm
taglyarak
n safta
sa-
vagm14tir.
Cennet kapismm anahtan olarak kendilerine
verilen plastik anahtarlan boyunlarma
ta-
karak savagmiglardir.rantanklari
eskiye oranla ok daha deger kazandigt
ve say1caaz
oldugu
iin,
mayin tarlalarmintemizlenmesindetank
yerine
ocuklar
kullanildi.
Bunlardan binlercesi
lmgt.
Yolun Sonu
Savain
ikftpetrol
pazarmi sarsmigtir.
23
Eyll 1980'de,
savagm
ikinci
gn
Irak, ran'mAba-
dan'daki dnyanm
en
byk
ikinci
rafinerisine gl bir saldin dzenledi. Bu saldmdan bir
ay
sonra
da Abadan'1
tmyletahribe
ynelik ok daha byk
ikinci bir
saldinyageti.
Ayricatm
Iran petrol
tesislerini
yok etmek iin saldinlarda bulundu. Irankuvvetleri bu saldinya Irak'taki
tesislerekargi
taarruz
dzenleyerek
yanit verdi
ve
ellerine
ne
kadar lrak petrol getiyse
son
damlasma kadar Krfez'in sularma bogaltti. Bununla da kalmayarak
zamanla rakip bir Baasi
partinin
idaresindeki
Suriye'yiikna ederek
bu
lkeden
geen
Irak boru hatti
ihracatml
kestirdi.
Bu, Irak'a Trkiye'den
geen
tek
bir boru
hattml
tamamlyla
durdurmak demekti. Iran'mpetrol
665
ihracati
sava;
nedeniyle azalmig,
Irak3nki ise btnyle durmugtu.
te
bu da Hseyin'in nce-
den hesaba katmadigt bir
geydi.
lk
agamalarda ran-Irak
Savagiyzde 15'i OPECpetrol retiminden, yzde 8'i ise zgr
dnya pazanndan olmak zere,
dnya
pazanndan
hi
beklenmedigi
bir anda
gnde
4 milyon
varil petrol ekmigtir. Spot
flyatlar
da hemen
yukart
firlamigt1.Arap
igigt
denen petrol ise
o g-
ne
kadar hi
rastlanmamig
bir ikig yaparak
varil
bagma lark
iki
dolardan satilmaya baglad1.
Bylece
pazar
bir kez daha korkunun karanligmda kalacaktis Acaba
bu
nc
Sok
muydu
ve
bundan sonraki agamada Ortadogukecek
ve
petrol askerlerin
elinde
yok
mu
olacakti? Irak
dnya petrol dengesi
iindeki
yerinden diglanacak miydi? Iranbir kez daha petrol
saglayan
l-
ke olarak kayiplara
mi
kanacakti? Acaba Sunniferve
iiler,
Araplar'la Acemler arasmdaki-sa-
vag,
Krfez'i
btnyle istikrarsizliga
mi
gtrrd? Ya da daha da fenasi olur, Irak'in kati
nfusa sahip fran,kendi iindeki mollalan seferber edip Bati
dgmanligini
Ortadogu'nunkal-
binde daha
derintere
mi
tagirdi?
Tm bu sorular oldugu gibi gndemdeydi
ve
bunlar
zerinde
dgnen bir kimsenin, ekonomik igaret olarak
iki
geyi grmemesi olanaksizdi. Bunlardan biri
kesin olarak yeni bir goka igaretti; teki ise
tamamen
aksini gsteriyordu. Bunlardan acaba han-
gisi dogrulanacakti?
Petrole olan
talep
giderek dgmeye
baglamigtL
Yine de bunun ekonomik
durgunluk
sonu-
cu,
geici bir dg m oldugu, yoksa koruma
tedbirlerinedeniyle olugmuy daha kkl bir d-
g anlamma
mi
geldigt
bilinemezdi. Daha gimdiden fiyat zamlarirun daha da ykselmesi
sonu-
cu
ekonomik
sikintt
baglamigtL
Bu, zamlar kadar Bati
lkelerinin
ne
pahasina olursa olsun enf-
lasyonlamcadelede aldiklan yeni bir karardan etkilenmigtir. Sebep
ne
olursa
olsun
ortada kesin
bir
gey
vardi.,Talep dgmeye baglamigt1.
Arada
geen
zamanda
hkmetler, UluslararasiEnerii Kurulu
erevesindeahgarak,
1979'dan aldiklan dersle, girketleri panik
iinde
petrol alimi
yapmamaya,
petrol
iin
oraya
bura-
ya
kogmamaya, flyatlart
ykseltmemeye agirdilar.
Sirketlerden
petrol
stoku
yapmamalanm iste-
diler.
lERmn
(Uluslararasi
Enerji Kurulu)verdigi mesaj aikti: Igler kontrol
altmdayd1;
1979 ko-
ullari artik geride kalmigtt, halk rahat olmahydi;
"gereksiz
allm"
yapma
yerine stokladigpetro-
l kullanmahydi. Burada
"gereksiz
alim" deyimi yksek fiyath petrol alimi demektir.
Sirketlerin
petrol
satm
alma yerleri gimdi degigmigoldugundan,
halk
bu mesaji akla yakm
bulmutu. 1979
yllmin bagmdan beri girketler
ucuz veya
pahah her flyattan petrol alabilmek iin
ok
fazla
para
saf etmig
ve
talepten
ok
daha
fazia petrol almmigt1.Satm alman bu
agin
petrol,
otolann
moto-
runda,
fabrika kazanlarmda
veya
elektrik enerii
tesislerinde
degil, stok
amact
ile kullamlmigttr.
Bu nedenle, dogal
olarak
Byk Panik Patlamasi kendi kuralina uyarak BykStoklama
patla-
masma
dngmgt. Savagpatlak verdiginde dnyanm her yerinde stoktanklanmn
petrolle
tika
basa dolu oldugu gzlenmig, bu
yzdentank
bulamayan
petrol
girketleri
stoklayacaklan ek pet-
rol
iin sper tanker kiralamak zorunda kalmigttr.
Simdi
ise takin bir dnem yayamyordu.
Sirket-
lerin
nnde iki
segenek vardi: llavepetrol
almak
veya stokladig1petrol
kullanmak.
Sirketlerin
bunlardan
ikinci
seenegi yeglemesi ok olasiydi.
Iran-Irak
Savagi'nm
patlamas1ylabu sakin durum
sona
ermig, yeniden panik halinde alim
baglamig
ve
baglang1ta
bicok
girketin kulak verdigi lEAmesaji etkisiz kalmigti.
Sirketler
yeni-
den
"gereksi2
petrol"
alimma
koyulmuytu. Su konuda bir.rafinerici 1980 Kasim1'ndayakmarak
unlan sylemigtir: "Biz
ne
kadar kismtiya
gid.ersekgidelim
daima birileri
ortaya
ikip
yksek fi-
yath petrol satm almak istiyor
ve
bu d,a, ok dogal
olarak
pazar
fiyatim
etkileyip yukanyaeki-
yor." Asil
nemli
olan
gimdiki yeni krizde girketterin stoklannt nasil kullanacaglyd1. Endige
ve
gvensizligin
egemen
oldugu byle bir
gnde
en
kamtimaz egilim
sabredip
beklemek
ve ne
olacagmi grmekti. zelliklefiyatlann bir
gn
ncesinden
daha yksek olacaymn bilindigi bu
gnlerde, yksek flyat
deyerek petrol
almak hi
petrolsz
kalmaktan ok daha
iyiydi. Bu
ne-
denlerden tr
gimdi
sahneye ikan yeni yeni birok
oyuncu
petrol almak iin dnyaya
baski
yapmaya
baglamigti. Bunlardannde
gelenler
de
Japonticaretve
petrol girketleridir. Bu kipiler,
ok
yakmda
uzun
sreli petrol kesintisi uygulanacagi konusunda
Tokyo'yakorku
ve
endigelerini
bildirdiler. Bunu yapanlar sadece
Japonlar
da degildi. Bir Amerikan girketinin yneticisi de
endi-
gesini
pu
szlerle
dile getirmigti: "Stoklanmizdaki petrolden ekip bunu kullanmamiz ileride
ba-
gimiza
byk
dertler aabilir. Ticari firmalarin bu
tr
uygulamalara
tahammlyoktur.Stoku-
muzdakipetrolden kullanmamiz nerisi, krizin
ne zaman
bitecegin n bilindigini ima
edlyor. Ben
ahsen
Irak
ve
ranretiminin
temmuz ayina
kadar
savag
ncesi dzeye
gelecegini
bilseydim,
stokumdaki petrol
tereddtsz
kullamrdim." Ne
var
ki Amerikall
ynetici bunu bilemezdi.
1980Aralik ayinda OPEC petrol bakanlan fiyat
konusunu
tartigmak
iin bir kez daha Ba-
li'de
bir
araya
geldiler. Bu
toplantt
yapilmadan nce,
oldukgagarip bir konunun gr
lmesi,
tactigmalara
ondan
sonra
geilmesi gerekiyordu. Geen kasim
aymda iranPetrol Bakani Abadan
yakmindaki
savag
alanmi
grmeye
gitmig, ancak,
ne
yazik ki hi kimse
ona
bu blgenin Irakh-
lar'm eline getigni syleme zahmetine katlanmadigt iin Iraklilar
tarafmdan
yakalantp esir alin-
migti.
Bu clay Iranlilar'l fazlastylakizdirdigmdan onlar da bundan
byle
yapilacak OPEC
toplan-
tilanm
boykot karan almiglardi. Su kogullar altmda Bali
toplantisi
yapilacak miydi? Buna karar
vermek,
Endonezya'nmdeneyimli diplomati, PetrolBakani Dr. Subroto'ya dgt. Subroto konu-
ya
taraflarca
kabul edilebilecek bir
zmgetirmekle
grevlendirildi. Toplantida
oturma plani
alfabetik
siraya
gre
yapild1gLndan
Iran
ve
Irak
temsilcilerinin
yan yana
oturmasi gerekiyorduki
bu hi de hop olmayan bir durumdu. Burada Subroto kurall bozarak
ran
ile Irak
arasina
Endo-
nezya
temsilcisinioturttu.
Endonezya'nm bu davrani1akh fikri iki lke arasmdaki
su
yolunda
olan bazi
kimselerin
yeni bir dgnceye kap11masmasebep olmustur. Yoksagimdi de Endonezya
attl
Arap'1 iggal
etmek
zere
miydi? Bylece sorunlann biri zlmg, ancak bu defa
ortaya
yeni
bir
sorun
ikmigt1.ranlidelegeler salona ellerinde esir almmigbakanm fotograflylagelmig,
1srarla
onun
delegasyonun
bagt
oldugunu
sylediler. Kendileri sadece
onun
isteklerini
yerine
ge-
tiriyordu.
Dr. Subroto resmin
bir sandalye zerinde oturtularak,
petrol
bakamnm ran
delegasyo-
nuna
nderlik degll de,
esin vermesine msaade etti. Bu
tr
acayip birka sahneden
sonrasira
nihayet
toplantmingndeminegeldi.OPECfiyatlannda yeni bir
zam
isteniyor; Suudi Arabistan
d1;mda her
lkede fiyatlar varil
bagma otuz alti dolara ikanhyordu. Demek ki grldg gibi,
artik nc
Sok
ok
yakmlardayd1.
Bu
toplantmm
yapildl
L
a3gl
yukart
ayni
saatlerde dnyamn
diger
bir yakasinda endstri-
yel
lkelerin
enerji bakanlan kendi aralarmda bir
toplanti
iin Paris'te bir
araya
geldi.
IEA Direk-
tr
Ulf Lantzke toplantimn
resmen
a11masindanbir gn
nce, havay1 yumugatmak, gr ahy-
veriginin rahat bir
ottamda yapilmasmi saglamak iin bakanlara nce bir akgam
yemegi
vermig,
daha
sonra
da delegeleri ofisinde
gayri
resmi
bir
Sohbete
agirmigti. Akyamyemegi
sonrasi yapi-
lan bu
toplantida
hava olduka
gergindi.
IEA'nm
panige
yer
vermemek iin stok petrol kullanma
gagnst,
bu konudaki
tegvik
ve
telkinleri
delegelerce kabul
grmemigti.
MITI
grevlisi
bir yetkili-
nin gzlemine gre
"gereksiz
satm alma"
deylmi
uygun
bir deyim degildi
ve
farkli kipilercefark-
h
gekilde yorumlanabilirdi. O
gece
Lantzke'nin
olisinde
viski
ve
sigara
dumam iinde
ncelikle
bazi
Japonticaret girketlerinin
11gmca
petrol
satin
almalarma deginilmig,
Japonlar'm
bu
tutumu
ho kargdanmayarak
eleptirilmigti.
Sonunda saatler
gece
yansma
yaklagirken,
tenkitilerden
biri, Avrupa Konseyi'nin etkin
ve
g
bir
siyasi
yesi, Belikalt Kont Etierine
Davignon, sabn
tagmly
olarak
Japon
temsilcisine
dnerek
yle
diyecekti: "Ticaret firrpalarimza ekidzen vermezseniz Toyoto'lanmzin, Sony'le-
rinizin Avrupa'ya geliginiancak ryamzda grrsnz."
Bu
szler zerine salon
buz
gibi
bir
sessizlige
gmlmgt.
Japon
temsilci
bir dakika kadar
sessiz
kalip,
syleyeceklerini
tartmig,
tepkisini
pu
szlerle
gstermigti: "Sizok
byk uluslarara-
si
bir
devlet grevlisisiniz." Bu szlerden bagka
tek
bir kelime dahi sylememigti.
MIT
bu
arada
kendinden
beklenen
"idari
yol gsterme"
grevini
yerine
getirmig,girketle-
667
re
"yavag
olma",
ihtiyatli davranmayi gtlemigti.
Sirketler
verilen mesaji anlayarak
o
gnden
sonra
petrol
ahmmda daha
ekimser
davrandL
Amerikan
ve
Ingtlizpetrol
girketleri
de
ayni geyi
yapti. Pazardaki oyunculara gelince, onlar hkmet politikasmm
gtlediginden
daha da fazlas1-
m
yapmlyti.
1980
ylh
sonuna
ulagildiginda durum
artikaikhk
kazanmigtl. Stoklarm hl ok
yksek oldugu, talebin ise dgmeyi srdrdg,
pazar
fiyatlanmn da
dg
gsterdiglgzlen-
migti. Stok
yapmanm
hi de ekonomik bir
tutum
olmadigtanla11migt1.
Simdi
halk IEA'mnistedi-
gl
gibi, ek petrol almaktansa mevcut
stoklan kullanma egilimine glrmigti.
Zamanla sadece tketim
dgmemig, Iran
ve
Irak'tan petrol gelmemesine,
bu iki
kaynagin
yokluguna kargin, diger kaynaklardan gelen petrol
arzi
bu boglugu kapatmigtir. Bununsebebi
olarak 1978 sonundan
baglayarak,
petrol flyatlanndaki
agin
patlamay1dizginlemek
ve
OPEC'e
bagli Arap kardeplerin -agzim
tikamak
iin Suudi Arabistan'in piyasaya varillerce petrolsrmesi
gsterilebilir. Bu konuda Yamanigyledemigti: "Patlamayi nihayet
nledik.
Simdi
flyati sabit
tut-
mak iin bunu grmemiz gerekiyor." Suudiler
fran-Irak
Sava1'nin
stratejilerini
bozmasma
gz
yumamazd1. Su nedenle daha
atigmanm
ilk
gnlerinde
retimlerini
artiracaklanm, kapasiteleri-
nin msaade ettigi gnde 9 milyon varil dzeyine getireceklerini
ilan
etmilerdi. Eu miktar
tek
bagma, iki
sava1
lkenin
yarattigi petrol boglugunun yaklagtk
drtte birine
egitti. Eu
ara
teki
OPEC
lkeleri
de retimlerini artirdt. Iran
ve
Irak'tan bile
pazara
yeniden bir miktar petrol
ak-
maya
baglamigtt.Bu
geligmeler
olurken Meksika, Britanya, Norve
ve
OPEC'e
bagli olmayan di-
ger
lkelerde
de retim
artmaya devam etti, ki bunlar arasmda Alaska
da vardtr. Artik bu artiga
sadece
"kk
bir patlama" demek yanlig
olurdu.
Bu elveriglikogullar kargismda stoklanmig
pet-
rol kullanmamak iin artik hibir sebep
kalmamtytt.
Tm
tereddtler
yok olmug, insanlar yeni
petrol almaktansa stoktaki petrol yeglemiglerdi. Eu onlara gimdi daha cazip geliyordu. Ahellar
bu defa
yksek flyatlara isyan
etmeye
bagladt. Pa2ar
payim
artirma
pegindeki OPEC'e bagli ol-
mayan
reticiler
de resmi flyatlan
zerinden
hatin say1lir
indirimler
yaptilar. Onlarmkazanci
OPEC'in kaybi demekti. Bylece zamanla OPEC'eduyulan
talep
de dgt. Bunun
sonucu
ola-
rak OPEC'in 1981 retiminde 1982'ye
gre
yzde 27 dggolmugtur. Aslmda 1981'de OPEC
retimi
1970'tenbu
yana,
ilk defa
olarak
en
dgk dzeyi bulmuytu.
Durum OPEC'in yolun
sonuna
geldigini gsteriyordu. Ancak
ne
OPECihracatilari
ve
sa-
nayi,
ne
de Batih
tketici
lkeler nlerinde
kendilerini nelerin beklediginden
haberdardi. Carter
bagkanligi da yolun
sonuna
gelmigti. Tahran'daki
Amerikalilar'm
rehine almmasi nedeniyle Car-
ter'm ugradigi
son
kltc durum,
grevden
ayrildigt gne
kadar halka
a1klanmamigtl.Car-
ter'mgrevdenekilmesiyle
yerine Ronald Reagan
geecek,
negeli kipilig, zgveniyle Carter'1n
"hasta"
grnm
kargismda ok
daha
gven
verecekti.
Su
ara,
fiyatlar 1970'li ylllara gre
nemli
artly gsteriyor, tketicilergeleceklerinden
endi-
geleniyor,petrol
pazan
da bu
ikisinden
etkilenlyordu. Ihracatilar
hl
bir gerekle yz yze gel-
mekten, piyasamn
"objektif
kogullarmin"
gerekten
degigtigini kabul etmekten kamtyordu.
Fi-
yat
indirimi
yapmaya
yanagm1yorlard1.Flyatlar bylece 1981
Ekimi'ne kadar kegmeke;
iinde
kald1; sonunda bu
tarihte
yeni bir anlagmaya vardilar. Suudi Arabistan fiyatml varil bagina otuz
iki dolardan
otuz
drt dolara
ikaracak,
digerleri de
kendi fiyatlannda
indirim
yapip
otuz alti
do-
lardan
otuz
drt dolara
inecekti.
Bylecefiyatlarm
hepsi
ayni
dzeyde
olacakti. Btn bu degl-
giklikler
yapildiktan
sonra,
dnya
pazarinda ortalama fiyat, Suudiler'in attinml
nedeniyle yine
de bir
veya
iki dolar oynayabilirdi.
Diger
reticiler
aismdansa, bu anlagma
bir anlamda flyat in-
dirimi demekti. Yine de
ortada teselli
bulmak iin bazi sebepler vardi. Ne
de olsa artik Suudi
Arabistan anlagmamn bir
parasi
olarak, eski
tavan
dzeyine inmeyi, gnde
8,5 milyon
varilin
stne
ikmamayi kabul etmigti.
Irak
ve
Iran aralanndaki
savagi
bir
sonuca
erdiremeden srdrd. Yine de halk dnyamn
bu
en
gl
iki ihracatisi
arasmdaki
savagm
fazla
zarar
vermeyecegini dgnyordu. Su
savag
iki
petrol
pokunun
harekete
geirdigiggleri
olsa olsa geciktirebilir,'fakat
asla yok edemezdi.
668
1981 Ekimi OPECflyatmayapilan
son
petrol
zammim
simgeler. Bu
tarihtensonra en
az on
yll
petrole
zam
yapilmamigtir.
"Arz
ve
talebin
ilahi
yasalan"
harekete
gemig
ve
fiyatlan
apagi ek-
migti. Ancak henz
ilerde
bekleyen; gk
grltsnandiran intikam hizlyla degil, daha
ilimli
bir yakla1mlagelmigti. Bu Yamaninin sylemigoldugu gibi
ok
normal,
iki
kere iki drt eder
kadar basit bir
sonutu.
669
35
Siradan
Bir Ticari Meta m1?
Srekli patlamalarla
tammlanan
bir sanayide,
o
gne kadar gelinig
gemly
hibir pattama,
1970'ler
sonunda kinciPetrol
Soku'nun
yarattig1 kadar byk
ve
sarsici olmamigt1r.lkinci Pet-
rol
Soku'nun
olugturdugu patlama
o
gne
kadarkiler
iinde
en
byk olamydi. Petrol flyatmm
mthig bir
hizla siradigi,
bir varil petrol
iin
otuz
drt dolar dendigi bu ytllarda, bu
lyte dnen
para
miktan
o
gne
kadar.petrolclkten
kazamlmig
veya
harcanmig
ne
kadar
para
varsa
hepsi-
ni glgede birakacak kadar
oktu,
Petrol
girketleri,
bir kez daha kazandiklanni yeni geligmeler
iin bu ige yatirdi. Bunlardan bazisi bankadan kredi aldi,
ige hevesli yatmmctlardan
para
temin
.
etti
ve
1lynca
oynanan
bu
oyuna
btnyle katilmak iin kendini ayarladi. Eu gnler
bagimstz
petrolcnn altm
agidir.
Bagimsizpetrolc
bu dnemde
gereginde
borcunu geri dememig,
an-
lagmalarmi bozmug, yeni yeni anlagmalara
girmigtir.
Her geyden nemlisi de giderek
daha
ok
sondaj
ara gereci
kiralamig, ok derinlerde
ve
giderek daha
da derinlegen
yataklarda
arama yap-
mig,
hi durmadan
ilynca
para
harcamigtir.
Bunun kutlamnasi iin 1970'ler sonunda televiz-
yondaki sevimli dizi Beverly Hillbillieskaldmlmig,
onun
yerine
a
gzl
zorba
J.lt
Ewing'in
ta-
nitilmasi iin ekrana Dallas
dizisi getirilmigtir. Su diziyi Amerika'da
seyretmig olanlar
ve
dnya-
nm
bagka yerlerindeki seyirciler ylllar boyu
]
R.'m kipiligindeyaratilan bagimsiz Amerikah pet-
rolcu imalmi hatirlayacaktir.
BirlegikDevletler'de
petrol
endstrisi
o
gne kadar grlmemig bagdndrc
bir faallyet
dnemine girdi. Ortada
fiyatlarm
kamilmaz
olarak kontrolden iktigi
anlamma
gelen copkulu
bir geligme
vardL
Artik her geyin flyati ikan
petrol miktanna
bagli
olarak saptamyordu. Petrol
1kanlantopraklardaki
arazi
fiyati astronomik boyutlara ulagti. Buna paralel
clarak Houston,
Dallas
ve
Denver gibi petrol kentlerinde gayrimenkul
flyatlan da
aym
hirla artti.
Sondaj
iginde
aliganlara
denen cret
birka
katma
ikt1.Jeolojimezunu
genlere
daha okuldan iktiklan yll
iq teklifleri
yagmaya
bagladi.
Senede
eli bin dolar
kargthgl i;
teklifleri
gellyor, bu genler
garap,
yernek ziyafetleri
ve
iltifatlarla agirlanlyordu. Jeologlardan
daha ok deneyimi olanlara, rnegin
yirmi yll deneyimli olana ok
daha yksek
cret deniyor, ancak
bunlar yeni H.L Hunt'lar
veya
J.
Paul
Getty'ler
olma hayaliyle, buna ragbet etmeyip
byk
girketlerden
aynlarak yent yeni
an-
lagmalara yneliyordu. Anlagmalarda kendileri in de hisse
ayirmaya
dikkat
ediyorlardi.
Bu yll-
lar Amerikall doktor
ve
diilerin paralanm sonda) igine yatirdigi ylllardir. Kendilerine petrolleri
olmadigt
takdirdetasarruflarinm
enflasyonla
ve
ykselen
petrol flyatlanyla silinip sprlecegi
sylenmigtl
Genel
kamya
gre, gimdi
petrol sanayli tehlikelerle
dolu
"petrol
dagi" denen yerin
tam
ke-
nanndaydt
ve
her
an
htzla
apagidaki
uuruma
yuvarlanabilirdi. Aynca bu kithk,
OPEC'in kati
kurallanyla birlegiyor,giderek
azalan
bu
ticarimetanm
ok yakmda
ok
daha pahahya
satilacagi-
ni,
fiyatlarm hi durmadan ykselmeyi stirdrecegini gsteriyordu. Su dgncelerle,
teknoloji
ve
mhendislikten yararlanarak petroln
yerini tutacak
alternatif bir enerli
kaynagt
aranmasma
karar verildi. Bylece petrol
flyatmm
tavam
da saptanmly
olurdu. Nihayet,
yetmig
yll kadar
son-
670
ra,
Colorado daglanmn Western Slope kayalik formasyonlarmda
ve
Utah'da
sakli gist petrol,
mahkmedildigi bu yerlerden
azat edilip
pazara getirilecekti.
Zaten dnya petrol stokunun
teh-
likeli derecede
azalmig oldugu her dnemde
bunun yapilacagina
sz
verilmig, fakat sz hibir
zaman
yerine getirilmemigti.
Bu zm 1979'da
BagkanCarter'm lkenin
enerji
sorunu
iin
nermig
oldugu
zmn
tipatip
aymdir.
Occidental
ve
Unocalgibi bazi
petrol
girketleri bir sredir gist petrol
teknolojisi
zerinde
aligmalaryapmaktaydi. 1980'de, dnyamn
en
byk
petrol
girketi.olan
Exxon, ileride
petrol
kitligt olacagini
sezmig,
hi
vakit
kaybetmeden Western Slope iin hazirlanan
projeye,
Colony
Sist
Petrol Projesi'ne katilmigt1.
Altmigyll nce,
yine byle bir
kitlik dneminde,
aym
girket,gist
petrol
"yakit"
olarak kullanma
ahymalanyapmak iin
aym
blgede
topraksatin almig, ancak
o
zaman
bir
sonu
alamamigt1.
Simdi
ise artik
Exxon petrolclkte
tam
bir lider olmugtu
ve gist
petrol geligmesi iin
tam
bir
milyar dolar harciyor, kendini
yeni
"enerji
agt"na
hazirliyordu. Bu
irketin
bagi olan CliftonGarwin, sonradan
o
gnleri ammsarken
pylekonugmugtur: "Exxon
uzun
sredir gist petrolle agk
iligkisi
iindeydi. Bunun byk
cesaret
isteyen,
teknik
ve
kugkusuz
ekonomikaidan ok.bykbir proje oldugukesind r." lkede,
teknolojinin
de
yardimlyla ken-
disini
gvenceli
siv1
petrol kaynaklanmn geligtirilmesineadamigti.
Ancak bunu
izleyen iki
yll
iinde
ekonomik
tablook
abuk
ve
zorlaylci
bir hizla degigti.
Petrol fiyatlart gerek anlamda dgmeye
bagladi, talep de
aym
seyri
takipederek dgt. Her
iki-
sinin gelecegide
aym
dzeyde seyredecek varsayihyordu. Petrol ihra eden
lkelerde
retim ka-
pasitesinde
byk bir
fazlalik
grld. Aynca
Kolony Profesi'nin her alandaki mallyet
tahminle-
ri de ykselmeye devam etti. Garwin sonraki gnlerde
o
gnleri
animsayarak
"Gnde50.000
varil kariligmda 6
veya
8 milyardolar harcamayi bekliyorduk"
demigtir.
"Sunu
da unutmamak
gerekir
ki hepsi bundan
ibaret kalacaga da benzemiyordu. Bir
gece
kendi kendime hissedarlarm
paralarini
bu
gekilde
harcamaya haklom yok diye dgnmgmdr." Ertesi
gn Garwin st d-
zey
idarecilerden bir ekip
olugturacak
ve
onlara bu igi durduklan
takdirde
sonucun ne
olacagim
soracakti.
Garwin bu konuda
gunu
sylemigti: "Bu, yanitlanmasi gereken ok etin bir karardi.
Bu karara ben
nayak
olmugtum."
2 Mayis 1982 tarihinde Exxon, Kolony Projesi'ne
son
verecegini duyurdu.
Sirketin o
gn-
k grsne gre gncelekonomik tablodapist petrol projesini gerekli kilan
hibir
belirti
yoktu.
Colorado
Western
Slope b0lgesindeki
petrol pattamasi buradaki
aligmalanndurdurulma-
siyla hemen birka saat
inde
sona
ermigti.
Rifle,
Battlement Mesa
ve
Parachuta gibi kasabalar,
Bati Pennsylvania, Pithole'daki
geleneginkurbani olmuy, birer ormanken 1865-1866
arast
sade-
ce
iki
yll
iinde
on
beg bin nfuslu birer
hayalet kasabaya dnmgt. Kasabalardaki
terk
edilmig
dkkn
ve
evler, yerle bir edilmig, Petrol Blgeleri'nde yeni dkkn
ve
evlerin inasmda kereste
olarak kullanilmak iin buralara
tagmmigti.
Simdi
ise Colorado'nun kasabasmda
yeni
inga
edi-
len
bu evler bombog
birakilmly, yalnizliga
terk
edilmigti. Arazinin yzeyini kisa
srede
ot
br-
d;
apartmanlannyanst
kiraya
verilmemigti. Bu durum kargisinda Midwest'den
gelen
ingaat
ip-
ileri
ara
gerelerini toplayarakgeldikleri
yere dndler. Ara
trafigisankibuharlagmig, yollar-
dan
yok
olup gitmigti. Blgede
yagayan
yeni yetigmiggenler
yapacak
hibir
igleri
olmadigindan,
ingaatt yarida birakilmi
ev ve
bro binalanna girip buralan iggal
ettiler. Rifle'da yerlegmi bir
emlaki bu durum kargismda "Benim meslegim artik
sona
erdi" diyordu.
Aslmda
sonaeren
yal-
mz
emlakimn
igi degil, Rifle
kasabasmin
ta
kendisiydi.
Gerek
quydu
ki, petrol patlamasmin
sonsuza
dek srp
gitmesizaten
olanaksizdi.
Temel Degigiklikler
Dnya
petrol
pazanna ve
petrol
flyatlanmn kendisine
ne olmuytu?
Ortada hkm sren
kor-
kun
enflasyon sadece ekonomik refahi degil Bati dnyasmin
tm
sosyal dokusunu
tehdit edi-
671
yordu. Sonunda
duruma BirlegikDevletler Federal Rezerv Brosu
mdahale ederekoksikt bir
para
politikasi uyguladi, Bunun sonucunda faiz oranlan keskin bir ikipla
ykseldi
ve en
u
nok-
tada
yzde 21,5
gibi
astronomik
bir dzeye ulagti. Siki
para
politikast bylece endstri dnyasi-
nm
iinde
bulundugu
"para
harcama gcnn"
stne ikti ki bu,
petrol
fiyatmdaki artiplardan
lleri gelmigtir.
Bunun
sonucu
olarak Byk
Depresyon
dneminden
sonra
ilk dela
olarak
iki
kez
petrolle
ilgili byk s1kmti
dnemi
yagandl. Birincisi 1980'de
ve
ikinci
ve
daha ciddi olam
da
1982'des Durgun haldeki ekonomik faaliyet, endstri lkelerinde,
petrole
talebi
nemli miktar-
da apagtyaekti.Normal
olarak, geligmekte olan
lkelerin
yeni
petrole olan talebiana
kaynak ol-
masi
gerekirken,
tam
tersine
bu
lkelerin
birogu, bor altmda ezilmig olduklanndan
ve
bunla-
rin
endstri dnyasmda hammaddelerini pazarlayan pazarlar
da
silenti
iinde oldugundan
gelig-
mekte olan
lkeler keskin
b r
ekonomik dggeyuvarlandilarve
petrole olan taleplerini
baski al-
tmdatutmaya
zorland11ar.
Aynca, enerji
ekonomisinde de belli bagli
birtalem degig klikler
oluguyordu.
Ykselmekte
olan flyatlar yeni teknolojiyi
ve
yeni blgelerin geligmesinikamiladigt iin, evvelce
duyulan kit-
hk korkulan, zellikle 1920'li
ylllann bagmda
ve
1940'lar
ortasmda duyulan korkular,
agiri
pet-
rol retimiyle sonulanm14t1.Bu defa da
aym
model bir
kez daha
yinelenip
petroln
varili
otuz
drt dolardan satilmasma neden oldu. OPECdigmdayepyeni dev geligmeler
oluyordu. Meksika,
Alaska
ve
Kuzey Denizi'nde
retimin yeniden
ihyasi ikinciPetrol
Soku'nun
yagandigi
aym
fela-
ketli
gnlere
rastlamigti. Bu
ara
Misir da nemli bir
ihracat1 olma yolundayd1. Malezya, Angola
ve
in
de
aynl
yoldaydi. Daha bagka
birok lke
de
retici
ve
ihracati olmuytu. Bunlar
arasinda
ok
az
birlik ve ok
fazla anlagmazlik
vard1.
Su
ara
bazi byk buluglara
gldiliyor,
bunlar
aragtir-
ma,
retim
ve
ulagimteknolojilerine
yardimci oluyordu. Alaska boru hattmm
baglangltak-ka-
pasitesi gnde 1,7 milyon varildi, Sonradan
"slicken"
(argo
dilde
becerili, yr gldrc de-
mektir)
lakablyla amlan
ve
boru hatti
iindeki birikintlyi azaltarak akigi kolaylagtiran
bir kimya-
sal maddenin
ilavesiyle boru hattmin
kapasitesi birden
gnde 2,1
milyonvarileikanld1.
Bu,
va-
rili otuz
drt
dolar flyatla,
aragttrma ve
retim alanlannda,
on

dolar flyatla ekonomik
olarak
yapilamayan birok geyin
yapilabilecegni
gsterrrlipti.Aynca BirlegikDevletler'in
egitll
yerlerin-
de de
retim beklenenden daha st
dzeyde
olmuqtu. Bu olay,
Alaska'dan
gelen yeni petrol aki-
lyla
bir arada dgnlrse, 1980'li
ylllann birinci yarismda
Amerikan
petrol
retiminin gerek
anlamda artmig
oldugunu gsterir.
Talepte de
nemli degigiklikler oluyordu. Yirminci yzy1lm
toplam
enerji kangimi
iinde
petrole karyl giderek artan
bagmhhgl ve
bu yne dogru kesin yaklag1mi,yksek
fiyatlar,
gven-
lik gereksinimleri
ve
hkmet politikalan nedeni
ile
tersine
dnmgt.
Simdi
kmr
elektrik
retimine
ve
endstriye saglikl1bir
geri
dn yapmigti. Nkleer g de elektrik
retimine hizla
girmigtir.Japonya'da,
enerji ekonomisinde ve
elektrik retiminde sivilagtinlmigdogal
gazin
yeri
giderekartm14ti. Btn
bunlar,
dnyanin her yerinde,
en
nemli petrol pazarlannda, petroln
diglanmakta oldugunun
ve
ayaklan allmdaki zeminin kaydiginin
igaretlydi.
Sanayi
lkelerinde
toplam
enerji pazarmda petrol 1978'de yzde
53
yer
altrken, 1985'te bu
oran
yzde 43'e dg-
mgt.
Enerji bir pasta
olarak
dgnltse, bu pastada petroln
payt
giderek dgmekteydi; aslmda
pastamn kendisi de giderek klyordu.
Bu
"koruma
tedbirleri"
diye bilinen
hizlandinlmig
enerji etkinliginin
ne
denli byk oldugunu yansitir.
Zaman
zaman
konu digibiralolmig,hatta ala-
ya
alinmigolsa da artik
koruma
tedbirleri
yadsmamaz bir nem kazanmigti. Modern endstri
top-
lumunda, enerjinin
korunmast
genel
olatak
"mahrumiyet"
demek
degildir. "Kk gzeldir"
an-
laminda da degild r. Daha etkin olmak
ve
teknolojik
yenilikler anlammdadit Yeni otomobil filola-
nmn
ortalama
petrol etkinliginin
ikiye katlanmasmi
ve
bir galonla
27,5 mil kat edilmesini
ng-
ren
1975 Yasasi,ABDpetrol tketimini
1985
yilma gelinceye kadar gnde
iki
milyon varil azalt-
migttr.
Bu yasa
olmasayd1tketim
Alaska'nm sagladigt
gnde
2
milyon ek petrol retimine egit
672
olacakti. Sonu olarak 1985yllma gelinceye kadar ABD 1973'teki duruma gre, enerjide yzde
25, petrolde
yzde 32 daha etkin bir
tasarrufsaglamigtinBirlepikDevletler 1973etkinlik dze-
yinde
kalmigolsayd1, 1985'te kullandigt petrolden 13 milyon varil daha fazla petrol kullanmasi
gerekecekti.
Diger lkeler de bu rnege
uyarak
kendi
tasarruflarmi
sagladilar.rneginJaponya,
aym
sre
iinde
enerjide yzde 31, petrolde yzde 51 daha fazla
etkinlik
saglamigtir.
Ekonomik
onanmm
ilk
ylli olan 1983'e kadar korunma
tedbirlerinin
rol
ve
yakitta
yer
de-
gigtirme somut
olarak
grlecek
kadar belirgindir.
Komnistolmayan
lkelerde
petrol
tketimi
gnde
45,7
milyon varil oldu ki bu 1979 ylhmn gnlk
tketim
dzeyi
olan
51,6
milyon
dolar-
hk tketimin 6 milyon varil altmdadir. Bu, 1979 ile 1983arasmda
taleptegnde6
milyon varil-
lik dggoldugunu, buna kargilikOPECkaynakh olmayan retimin gnde 4 milyon varil arttlgl
m
gsterir. Bundan
daha nemlisi, petrol
girketleri,
talep
dzeyinin fazlastyla
ykselecegi
bek-
lentisiyle biriktirmi olduklan stoklardan
gimdi
kurtulma yollan
arama
pepine dgmglerdi.
By egilim-talepte dgg,
OPECkaynakh olrnayan retimin
geligtirilmesi
ve
stoklardan
vazgeilip
bunlann
kullanilmasi-
OPEC'e
yapilan
bagvuruyu gnde 13 milyon varil kadar azalt-
m14tir.
1979 ylli dzeyine gre bu yzde 43 dg
anlamindadir!iranihtilali
ve
ondan
sonra ge-
len
ran-Irak
Sava1bu iki
lkenin ihracat
kapasitesinin sakatlanmasma neden olmuytu. Yine de,
byk bir hizla, kithk korkusu
yerini
pazar
talebinin
de stne
ikan
bir retim fazlasma b1rak-
migt1r.Kisacalothk korkusu yerine
gimdi
kesin bir retim aginligtyaganlyordu.
Sonunda Kartel
OPEC
iin artik kesin hesap gn
ok
yakmd1. 1977ylhna kadar
OPEC
zgr
dnyamn
toplam
ham petrol
ihtlyacmm te ikisini retmigtir. 1982'de ise, ilk
deta olarakOPECkaynakh olma-
yan
retim OPECretimin
agmigve
OPEC'in
gnlk
retiminden
gndebir milyon varil fazla-
lik gstermis
ve
bu
artigmi
giderek srdrmgtr. Sovyetler'in Bati'ya
yaptigi
petrol
ihracatmda
bile nemli artis olmugtur. Bununnedeni SSCB'nin, Batf dan gelen dviz gelirlerini
artirmak
iin ykselmekte olan fiyatlardan yararlanmasmdan
lleri
gelmigtir.
Yeni retilen petroln ogu, ncelikle de KuzeyDenizi'nden
gelenpetrolspot piyasalarda
satillyor,
bu yzden
spotpiyasa
fiyatlan
pazar
kogullarmdan etkilenerek buna gre saptanlyordu.
Bir
iki yll nce
spot flyatlar resmi fiyatlarm ok daha stndeyken,
gimdi
bu flyatlann
ok
altina
dgmgt. Resmi fiyata
gre
deme
yapan
birok
girket bu yzden rafinericilik
ve
pazarlamac1-
lik iglemlerinden byk
para
kaybma ugradilar. Bazen
belirli kalitede
bir
petrolnspot fiyatt
kontratta yazih flyatm varil bagma sekiz dolar daha altmda olabiliyordu. Mobil'in Almanya'daki
temsilcisininsylediginegre
bu
bogluk
"kr
marjma"
sahip olmakla
"byk
kaylplar"
yaama-
nin
arasmdaki farktan
fleri
gelmigtir.
Bu
gncel
kogullarda,
en
basit bir aritmetik bilgisi olan bir
alicinin
"spot
flyattan" satin alma yollan
aramasi
ok dogaldi. OPEC kaynakh
olmaylp
da
pazara
satici olarak
girmeye ahyan yeni
reticiler ise
petrol
"pazara
en
uyumlu" olan, diger bir deyly-
le
en ucuz
flyat zerinden
satma teklifindebulunuyor, bu yolla kendisine pazarda bir
pay
kazan-
mak
istiyordu.
Btn bunlar OPEC'i
zor
durumda b1rakm14tt. Pazar
OPEC'in kargisma birbirinden
kt
iki
ayn
alternatifle ikmigt1.
Ya
pazan
yeniden kazanmak iin fiyatlari indirmeli, yahut da fiyatla-
n
olduguyerde
tutmak
iin retimi kismahydi.
Ne
var
ki OPEC
lkeleri,
tm
fiyatlama yap11an-
nm
degigecegi endigesiyle
ve
byk
ekonomik
ve
politik
kazanlarmi kaybetme korkusuyla
ve
dolay1slylahenz yeni kazandtklan
gve
nfuzlannm azalacagmdan korkarak flyatlan dgr-
mek
istemediler.
Aynca, kamlanna
gre,
flyat
indirme halinde endstri
lkeleri
bunu,
tketim
ve
benzin vergilerini
ykseltmek iin firsat olarak kullamr
ve
petrolden gelen kiralan OPEC ka-
salanndan
ekip
alarak yeniden kendi kasalanna aktantdi. Aralannda
otuz
ylli apkmbir sre n-
ce
kira konusunda ailmigolan
savag
zaten
bu
noktadan
baglami
ti.
673
Ancak gerelde mutlaka yzlegmek gerekiyordu.OPEC,
retim
d(izeyini
savunmakama-
ayla fiyati
dgrmedigi
takdirde,
bu dela
fiyati
savunmak
amactyla retim dzeyini losmak
zo-
rundaydi. 1982Mart
aymda OPEC, gnde
31
milyon varil
retmig
olmasma
karsm, Suudi Ara-
bistan retimini sistemin
desteklenmesine yeterli
olarak
ayarlayacakt1.SonundaOPEC,
bir kez
daha gemiginde
yapmig
olduklanm bu defa da bagarmigtl.nceki yillarda Texas Demiryolu
Ku-
rumu'nun oynadigi rol
bu defa
o
yklenmig, fiyati yerinde
tutmak
iin retimi
ayarlama
igini
o
yapmigti.
Petrol
ihracat dnyasmdall bir analistin dobra dobra syledigt
gibi, OPECkendisini
retimi idare eden
ve
tahsisleyenve aym
zamanda
fiyati
saptayan bir kartele dngtrmgt.
Kotamn konulmasim
izleyen
aylarda,
petrol
pazarmm
belirsiz
durumuna
yeni yeni faktrler ek-
lendi. lran-lrak Savasi'nda
Iran Irak'a kargi
stnlk kazamyordu ve-Suudi Arabistan ile diger
tutucu
Krfez
lkelerine kar1
tutumunda
ve
konugmalannda daha
sert davramyordu. Ayrica,
Ortadogu'da
sregelen
savag
salt bundan
ibaret de degildi. 1982 Hazirani'nda IsrailLbnan'a
dogrudan bir mdahalede
bulunmugtu. Bunun zerine Arap
Petrol
ihrargtbir
toplantism-
da Birlegik
Devletler'e
kargi
"yaptirim"
olarak yeni bir ambargo uygulanmasin1nermigti. Ancak
petrol pazarmin sikintill kopullan
ve
Krfez
ihracatilarimn yzyze oldugu
jeopolitik
riskler
gz
nne almdiktan.sonra, bunun gereksiz
ve
tehlikeli
olduguna
ve
ihracatilarm 1karlanm
baltalayacagma karar verilerek
bundan vazgeilmigti. Bu
ara,
1982
Haziram'nda, arabulucu
ro-
lndeki Suudi Arabistan Krali Halid,
ektigi
mzmin
kalp hastaligi
sonunda velat etmigti. Ha-
lid'den
sonra
tahta
lkenin
bagyneticisi
ve
her geyden
nemlisi,
Krallyet Ailesi'nin petrol
uz-
mam
olan
Prens Fahd 1km17tir.
Yeni kotalar
belirli
bir sre iin
saptanmigtL
Ne
var
ki 1982
gz
mevsimine kadar bazi
gey-
ler aikhga
kavugmugtu. Talep durumunu koruyor, eski haline dngmyordu.
OPEC kaynakli
olmayan
retim hl yi,tkseliyordu
ve spot
fiyatlar
yeniden
inige gemigti. retimkotalarma kar-
gm,
OPEC
petrol hl
agiri
durumunu
koruyordu
ve agin
flyattan satiliyordu.
Fiyatimiz
ok
Yksek...
1983 y11mda,petrol
pazannda rekabet
tm
hizlyla
ykselmeyi srdrd. 1975 ylhna kadar
henz retime
bile
balamamig olan Kuzey Denizi'nin sadece ingilizsektr
gimdiCezayir,
Libya
ve
Nijerya'nm
toplam
retiminden
daha fazla retim yaplyordu. Yangmaya misilleme
olarak OPEC
lkeleri
arasmda
gayri
resmi
indirim
ve
fiyat
kesintileri bir ahykanlik haline geld.i.
Bu konuda Suudi Arabistan bir kez daha
istiana
olugturmugtur. Eu
lke
diger
birok lkenin
kabul etmig oldugu
halde
sonradan ihlal
ettigi
otuz
drt dolar
prensibine sadik kalmigtir. Su
yzden alicilar vakit geirmeden
indirimli
petrol ugruna Suudi
Arabistan'a
sirt evirdiler,
ki
bunlar arasmda Aramco temsilcileri
de vardir. Eu alicilar,
daha
ucuz
petrol saglayabilen
teki
itketlerle
yangma
abasmdaki
mgterilerine daha pahall
petrol satm alma baslast yapacak du-
rumda degildi. Bu nedenle Suudi
retimi 1970'ten bu
yana
eri
dgk dzeye dgmeye mah-
km olmutur.
1983 baglannda Yamani felsefi bir
tezleortaya ikti. Bu, a1kgaOPEC'te bir bunaltm oldu-
gunu
kamtlayan
bir neriydi. Yamani bu konuda gunlan sylyordu: "Ltfen kargilagtirdigim
iin beni bagiglayan, ancak
punu
ifade
etmek istlyorum ki, bunalimm gemigi
tipki
hamile bir ba-
yanm
gemigine
benzer... Kriz
tiple
normal bir hamilelik glbi cogku
ve
sevinle
bagladi.
Eu nok-
taya
gelindigindetm
kargi koyma
uyartmiza
kargm diger yeler bizden petrol flyatim daha da
yukanlara ekmemizi istedi. Bu yetmezmig gibi her biri
ayn ayn
nemli mali kazanlar sagladi
ve
sanki bu
mali
kaynak
sonsuza
dek
ykselmeyi srdrecekmig gibi yeni yeni geligme
projeleri-
ne
daldilar... Bundan
hepimiz zevk aldik
ve
bu
anlik zevkle
kendimizden
getik." Yamani'ye
gre gimdi
sira
bunun sonulanna katlanmaya gelmigti. Yamani "Bizim fiyatimiz dnya
pazany-
la greceli
olarak gok
yksektir" diyordu.
674
1983
Subat
ayi sonuna
dogru
artik
tam
bir
kok
yakinda grnyordu. ngilizMilli
Petrol Sirketi Kuzey Denizi petrol flyatimvaril bagma
dolar dgrerek otuz dolar olarak
ilan
etti. Bu, OPEC yesi
olan
ve
ekonomisi
agin
derecede petrole
bagli 100milyon nfuslu
Nijerya
iin
tam
bir felaket oldu. Nijerya
o
gne kadar kalite ynnden Kuzey Denizi ham petrolyle
yanymigti.
Simdi
ise
bu
lkenin
normal ahcilari petrol
daha
ucuza
satm aldiklan Kuzey Deni-
zi'ne dnm
ve
bli
Afrika lkesinden petrol almay1durdurmugtu.
Mgterilerinin hemen
tm-
n kaybeden Nijerya petrol
ihra
etmeyi
tamamen
durdurdu.
Sivilynetimin
egemenligine yeni
gemig
olan
lkenin i politikasi bundan
ciddi olarak
zarar
grd.
Nijerya kendisine
yap11anlara
aynen
yamt
verecegini aika ifade
etti. Nijerya Petrol
BakaniYahayaDikko
kesin
ifadeyle "Fi-
yat
savagma girmeye
haziriz" diyordu.
1983ylhmn Mart aymda petrol
bakanlan
alelacele bir
toplanti
yapmaya
karar verdi.
Bulug-
ma
yeri
Hyde Park Corner'daki Intercontinental
Otel'di. Bu
toplanti
on
iki
gn arahksiz olarak,
sinirlerin
gerginleptigi bir atmosfer iinde yapildi. Bu deneyim
toplantlya
katilanlarda
alerjik
re-
aksiyon
yaptigt
iin ileriki
yillarda otele adim atan
her yeyi rahatsiz etmigtir.
Yine
de flyat
indi-
rimine kargi muhalefet
ne
denli
ideolojik
ve
sembolik olsa da, bunun yarattigt kizgtnlik
ve
asabi-
yet
ne
kadar
giddet1i
olsa da,
gerek
apaik ortadaydi
ve
buna
kargi
koymak artik mmkn degil-
di.
SonundaOPECflyatimyzde 15 dolayinda indirdi
ve
varil bagma
otuz
drt dolardan
yirmi
dokuz dolara dgrd. Su
OPEC'intarihinde
ilk
kez yaptigt bir
geydi.
Bundan bagka, ihracati-
lar da
tm
grup
iin
gnde
17,5
milyon varil kotada karar
luldilar.
Ancak kotadan kimin
ne
kadar hisse alacagt bilinmiyordu. Kotanm blgmnde milyar-
larca dolar sz konusuydu. lkelerteker
teker
kendisine tahsisat
yolu
amaya
aballyor,
bunun
iin
birbirlerine giriyordu.
Simdi
durum degigmig,
hi
dgLlse.
bir
sre
iin,
Londra'daki
on
iki
gnlk petrol
maratonu
bir flyat indirimine
dngmgt.
OPECbu defa flyatim
pazar
fiyatma
gre ayarlamig
ve
dgrmgt. Yani bu kez gemigteki
gibiykselen
fiyata
gre degll,
dgmekte
olan
fiyata gre
yapmigt1.
AyricaOPEC
yeni
kotalar
da
saptamig
ve
bunu bir evvelki yllm
geici
kopullanyla degil, kesin olarak
gncelkogullaragre
yapmigtL
Ulkelerden sadece bir
tekine
hibir resmi kota verilmemigti. Bu lke SuudiArabistan'dir.
Yamani'nin
israrla
stnde durdugu
gibi,eger Suudi Arabistan'a kota
verilmigolsayd1,bu
gnde
alti milyon
varilin
ok
altinda
bir rakam olacakti.
OysaYamani'ye Riyad'm kabul edebilecegi
mi-
numum
kotanm
en az
alti milyon
varil olmasi
tallmati
verilmi
ti.
Bildiride duyuruldugu szck-
lerle, Suudi Arabistan'm
"pazar
gereksinimlerini kargilayacak
dengeleme miktarmi saglayan re-
tici
almasi"
isteniyordu.
BylecezgrDnya
toplamrezervinin gte birine sahip Suudi Arabis-
tan'a
ilk
defa olarak, retimini
pazan
dengeleyecek
gekildeartirmak
ve
dgrmek
ve
flyati koru-
mak
sorumlulugu
verilmigti.
Ancak OPEC'in yeni flyatlandtrma
sistemi,
on
iki yenin
sahtekr-
hktan kammasma
ve
on
nc ye Suudi Arabistan'm da
"dengeleyici
retici"
olarak nemli
bir rol oynamadaki
istek
ve
yetenegine bagli
idi.
Petrol Pazarl
OPEC'in yagadigt maratonun ve
gerek
bir kartele dngmnn
ardinda petrol endstrisinin
geirdigi, etkisi ok
telere
uzanan
bir degigim
yatar.
Bu endstri artik byk,
okentegre
petrol
itketterinin kendisine
egemen
olmasma
razi
degildi.
Onun yerine herkese
aik
olan kalabahk
bir
ahci
ve satici ktlesi dnyasma dngmek istiyordu. Evvelce de belittildigi
gibi artik petrol
bazen onayla, bazen de dehgetle
"diger
herhangt bir
tketim
metal" olma yolundaydt
Petrol 1860
ve
1870'll yillarda
ticari meta olarak satild1gl
ilk
gnlerden beri her
zaman
iin bir
tketim
maddesi olmustu
ve
Bati Pennsylvania'da fiyatlann korkun inig
1loggsterdigi
gnlerden
beri daima byle
kalmigtL
Ancak
entegrasyona duyulan srekli allgin bir
sonucu ola-
rak fiyatmdegigkenl gl di
a
bagtmh olmaktan
ikmigt1;
bu da, bir
girketin kuyu bagmdan benzin
675
pompalamaya
kadar birbirine sikica
bagli her
nitesinde
kendini gsterdi. Ayrica petrole diger
metalardan daha bagka bir g0zle
balolmaktayd1.
Yamani'nin stne basa basa
vurguladigi
glbi
"Petroln
ay veya
kahve gibi stradan
bir madde oldugunu unutmamak
gerekiyordu.
Petrol
stra-
tejik
bir maddeydi ve
spot piyasalarda
gelecekteki marketlerin
veya
diger herhangl speklatif bir
tegebbsn
keyfine
terk
edilemeyecek kadar nemliydi." Ne varki durum Yamani'nin istemedi-
gi
gibi geligmeye
baglamigt1.
Bunun birinci nedeni
dnya
pazarina
inan11maz byklkte
fazla
petrolikanlmasidir. 1970'li
yillarin kogullari
tam
olarak tersine evrildikten
sonra,
reticiler de
tketiciler
de durumdan znt duymutur. Ne
var
ki
pazara
girmig
olmaktan znt duyan
reticilerin sik1ntisi,
bu retime ulagmig
tketicininkinden
daha
byktr.
Alictlar indirim bek-
lentisi
lindeydi.
Akillanna 1970'li y111ar sonunda
ve
1980'ler bagmda
demeye
mectur
tutul-
duklar1
trden
bir gvenlik
primi
deyecekleri
gelmemigti. Sir
petrolcnn
ifade
ettigi gibi
bu
"gvenlik
a1smdanaz
etkili, miktar a1smdanise ok agir bir primdi!"
Gvenlik konusuna artik
ok
az
nem verillyordu. Ast)
zerinde durulan petrole bogulmuy bir pazarda rekabet edecek
durumda
olmakti.
kincineden
ise bizzat endstrinin degigmekte olan yapislydi. Milliyetilik gerekesiyle
ve
kira alma abastyla, petrol
ihra
eden
lkelerin hkmetleri,
lkelerindeki petrol kaynaklan
zerinde hak
ilan
etti
ve
giderek
daha
ok,
bu kaynaklardaki petroln uluslararasi
pararlanma-
smda da sahipligi ele aldt Byleyapmakla rezervlerini
belirli
girketlere,
rafmerilere
ve
denizagm
pazarlara baglayan
iligkileri
de koparmig oldular. Budefa
girketler,
dnyamn birok yerinde
pet-
role
ulagmada glkektigi
iin yeni petrol
kaynaklari
aramaya
koyuldular.
Bunu yaparken
kendilerine yeni
bir kimlik kazaamaya
mecbur olduklan, aksi halde perian olacaklan
ve
silinip
yok olacaklan da aika meydandaydi. Art1kbundan byle
entegre
girketler
haline
gelemedikle-
ri
takdirde,
alici
veya tccar
olacaklardi.
Bu
nedenle
dikkatlerini
uzun
vadeli
kontratlardan
e-
kip
spot
markete
evirdiler.
1970'li
ytllarin
sonuna
kadar,
spot
piyasalarda, uluslararast
ticarete
sunulan petroln
en
ok yzde
10'u bulunurdu. O gnlerde spot piyasalara
asil igin
yan
faaliye-
ti gzyle
bak1hr,
bunlar rafineriterin ikardigt
fazla petrol gnderecek bir
yer
kabul edilirdi.
1982 ylh sonunda, ikinci
Petrol
Soku'nun
ikipindan
sonra
ise, uluslararast
ticarete
sunulan pet-
roln yansmdan
fazlasi
ya
spot
plyasalarda bulunur oldu
veya
spot piyasaya
gre
ayarlanmig fi-
yatlardan satildi.
Kendi seimiyle olmasa da bunda
BP
nder
olmugtur.
Iran'da
ikan
ayaklanmanm
ve
Nijer-
ya'nin millileymesinin
bir
sonucu
olarak
BP
Kuveyt, Irak
ve
Libya'daki millile
me
hareketleriyle
de
sahip
oldugu petroln yzde
40'im
kaybetmigtir.
aresizlik
iinde
tehlikelere
aikken kendi
savunmasim
yapmak iin
spot
piyasalara a11di
ve
petrol
satm
alip
ticarete
koyuldu. Bunu nce
kk apta,
gidetek daha
ve
ok daha byk aplarda yapt1.
Kisa
Vadell
spot
piyasalarm
tre-
mesiyle
"eski
stil" entegrasyonun erdemleri unutulmaya
baglandt.
Artik yeni BP
petroln
en
ucuzunu
bulup
alma yolundaydi. Operasyon.
nitelerinin
hepsinde verimliligi
n planda
tuttu;
rekabette
stnlk
sagladi;
giderek daha fazla igletmeci oldu. Bireysel
nitelerinin her birini
kendi verimliliginden sorumlu
tuttugu
iin girket
milliyetilikten ok
daha
fazla uzaldagtt.
Sirket
rgtlenme kltr atsmdan da
degigti
ve planctlann
hkimiyetinde
olan 1970'ler kltrn
biralop, ticaret erbabmm
ve
tccarlann
hkimiyetinde olan kltre dnd. Bir
vakitler
hkmet
brokrasisiym gibi grnen girket, bu defa, bir yneticinin szleriyle
"ticarete
ynelik,
hnerli
bir yaklagim" izlemeye
bagladl.
Ancak
entegrasyonun
getirdigi tarihsel erdemler
ne
olacakti? Bu
konuda BP'nin yeni
bagkani P.LWalters
unu
sylemigtir: "Bir dereceye kadar
entegrasyonasa-
hip
olmak
kugkusuz iyi bir geydir; ancak bunun
iin
prim
deyecek
degliz. Su
konuda
kendimi-
zi eskisine gre ok
daha
firsati gryoruz."
Bu
konudaki
geligmenin
liderligini
Walters bizzat
yapmigtir.
O, bu
konudaki karanm
ok-
tan
vermig, giderek daha ok
bilgisayar
modellerle idare edilen geleneksel
entegrasyonun
hibir
ige
yaramadiglnl
anlamlgtL
Durum
ona
1967 Haziram'nda, bir cumartesi sabahi, Londra'nm ku-
676
zeyinde, Highgate
blgesindeki
evinin bahesinde
imen
bitigi
strada
duyuruldu. Alti
Gnlk
Sava;
sona
ereli henz
birka
gn olmutu.
BP
"charter"
sisteminin bagi
tarafmdantelefonla
aranlyordu. Yanit vermek iin
eve girdi
ve
"charter"
sorumlusundan,
tankerler
krali
Aristotle
Onassis'inhi beklenmedik bir
anda
tm
"charter"
prograinlanm iptal
ettigini
grendi.
Onassis
BP'ye
tm
filosunu
vermeyineriyor, buna kargihkbir gn evvelki fiyatmiki
katml istiyordu.
Ya-
nit
iin BP'ye
gleye
kadar sre
tamnmigti
ve
bu
sorumlulukBP'nin
tm
dnya
lojistigininbagi-
na
henz getirilmig olan
Walters'a
yklenmigti.
Bukarar
milyonlarcadolan baglayan bir karar
olacakti.lytebu
an
Walters
ani
bir sezgiyle, kendisine
o an
hibir bilgisayar
programimn
yardim-
ci
olamayacagtm, tek yardimcmm kendi
ticari
yargist
oldugunu algiladl.
Telefonasanlip neriyi
kabul etmelerini syledi
ve sonra
yeniden
imenleri
bimeye koyuldu...
Olaylarkisa zamanda
Walters'm
karannda isabetli
oldugunu kamtlayacakt1. Pazartesi sabahina kadar
tanker
cretlerl
nceki
cuma
gnne klyasla drt katma firlamigtl...
O gnden
sonra
Walters
BP'nin
yeni
operasyon anlayl1mn savunucusu oldu.
Eu konudaki
-
fikirlerini
gyle
aIklamigtir:
"Bu bana
igleri
tmylenasil
yrttgmz dgnme
firsati veri-
yordu.
Bunu yaparken
fleriye
ynelik entegrasyonun
yanlig
ynde ilerledigini
algiladim. Bunlar
aslinda idari
yargi
olmasi
gereken
mekanizmalara devrediliyordu." Bir noktada, Walters'in ruha-
n vaizlige benzer
greviona
neredeyse igini
kaybettirir gibi olduysa da, kendisi bu konuda di-
renmekten
vazgeedi
ve
198l'de,
tm
operasyonlan kt
bir dutumdayken
BP'nin bagkanli-
gma
getirildi. Walters
o
gnleri gyle
tarifeder: "Bu i;
hakkindaortaya birok
varsayim atilmig-
ti."
fran BP'den kismen ayrilmigt1;bunu
tamamlamak
ona
dgyordu. Kendisi bunu
gyle
aik-
lamigtir:
"Benim iin
krlillktan bagka
strateli
yoktur."
Walters
girketteki
idarecilere
syledigi ba-
z1
szlerle n kazanmigt1.Bunlardan bazilan
gunlardir:
"BP'de kutsal politika denen bir
gey
yok-
tur."
"Siz bana nelerin
ekonomik anlam
tagidigini syleyin, ben size bunlann hangilerini
tutaca-
gimizi,
hangilerini
tutmayacagtmizi syleyeyim."
Artik
"ihtiya"
gerekten bir erdem olmugtu.
teki
girketler
de
aym
kuvvetler tarafmdan benzer
yne
dogru itiliyordu.
Bunun
sonucun-
da, istisnasiz her
girkette
tam
bir mcadele havasi
cereyan
etmekteydi. Mcadele, 1950'li
ve
1960'h ylllarin
entegre petrol sanayline ahytinlmig
ve
kogullandinlmig
kipilerle
yeni bir
ticaret
dnyasmm dogmuy
olduguna
inananlar
arasinda yapilmaktaydt
Simdi
meydan okunan
gey
sa-
dece kurulu dzen
operasyon
modelleri degil,
temel
olan
ve
derinlere kadar kklegmi
bazi
inanlardL
Chevron
Sirketi
Bagkam
GeorgeKeller bu konuda
gunu
sylemigti: "Bana agilanmig
fikir guydu: Herkes kendi ham petroln kendine
ait
rafineri sisteminden geirerek
sevk
eder.
Biz buna
bir gerek
olarak
inanmigtik." Petroln bir
tketimmaddesi
"stilinde"
ticarete
sokul-
masma
kargi
ikan
birok
girket
ve
gelenege bagli
klilerse igin bu yne
dnmesini
kaba, ahlak
kurallarina
aykin bir yntem olarak grdler.
Bu
ynde hareket edenleri fikirlerinden caydinp
iknaya
ahytilarsa da.sonunda kendileri fikir
degigtiriponlar
taratindan
ikna
edildiler. Bunun
so-
nucunda girketlerin ogunda
ticaret
igi
apayn
bir kr merkezi
oldu; kendi
kogullanna
grepara
kazanma
yolu
a11di
ve arz ve talebin
ana
girketin
kendi operasyonlan iinde dengelenmesinden
ibaret
bir
metot olmaktan ikt1. Petroln
az
oldugu bir dn,emde ihracatilar
girketlere kargi
sa-
dakat gstermedigine
gre, petroln bol oldugu bir d0nemde de
girketler
ihracat11ara
sadakat
gstermeyecekti. Alicilar ister kendileri iin
olsun, ister
dnp
dolagip
tekrar ticarete
sunsun,
petrol alirken artik dnyanm
her yerinde
en ucuz
olan
petrolaraylp
bulacak,
bylece rekabet
iin
mmkn
oldugunca
hazir
olacakti.
Aramco'nun drt
ortagt -Exxon, Mobil, Texaco
ve
Chevron- Suudi Arabistan'dan aldikla-
n petrolde
bir miktar kesinti
yaptilarsa
da;
bu
lkeden
byk miktarda petrol almayi da srdr-
dler. Su petrol
"resmi
flyattan"
aldiklanm,
yani
diger
ham petrollerden
ok
daha fazlaya mal
ettiklerini
bile bile
satin allyorlardi. Eu
girketlergemigte
temel prensip olarak Suudi Arabistan
petrolne girmek
ve
bu durumu korumak istemiglerdi.
Su yzden gimdi bu baglan koparmak is-
temiyor,
buna
kar
i
direniyorlardi. Ancak
bu sadece 1983-1984 y111annakadar devam etti. Bu
-
77
y1llarda
istenen flyatm
agiri
derecede yksek oldugunu,
istemeyerek de
olsa nihayet anlad1lar.
GeorgeKeller bunu
qu
szlerle ifade
etmigtir:
"Biz, Ch,evron'da
alianlar
Aramco'ya her_zaman
kendi igimiz olarak
bakmigtik.
Onu biz kendimiz
baglatmig
geligtirmigtik
ve
Aramco'da yklen-
digimiz
nemli
bir
rol de vardi, Bu yzden
Aramco'nun
davranigi
basit bir
sorun
olmaktan daha
tedir.
Ne
var
ki bu girketedurmadan
para
yagdiramazdik. Geri
ekilmek
zorundaydik ve
so-
nunda bunu
yapmaya
devam edemeyecegimizi Yamani'ye bildirdik." Bylece'Aramco girketlerie
nin Suudi Arabistan'la olan
baglart
kopmamissa da Onemli
derecede azaltilmigt1.
D.rt
girket
ile
Suudi Arabistan arasmdaki
ticari
ilikinin
byle bir degigim
gstermesi
petrol endstrisinin nasil
transforniasyon
geirdiginin anlamlt sembollerden biri sayllabilir.
Petrolde emtia
pazarma
dn bu endstride olugan bazi byk yapisal degigikliklerce
de
kolaylagtirilmigtir. Petrol fiyatlarmin kontrolden 1kigeve
daha bagka
birtakim kontrollerin
de
kaldinlmastyla,
Birlegik Devletler dnya petrol pazarmdan
tecrit
edilmigdurumdan
1kti.
Lun-
dan byle
gerekten
pazarm
diger yeleriyle
siki bir heraberlige girdi. Birlegik.Devletler tketici
olarak
tek
bama dnyanm
en
byk lkesi
degildir. Tm dnyada
retimin dgmg olugune-
den yle,
yaptigi
retimde
ayni
zamanda zgr
dnya retiminin yaklagik drtte
birini kendisi
saglar.
Aynca Amerikan petrol retimi
pazara
gre
ayarlanmig bir retimdi,r
ve
bu anlamda dn-
yanm
drt bir yerinde nfuzunu hissettirmigtir. Amerikan
ham petrolnn belirli bir
kolu
bu
global
endstride yol gsterici bile olmuytur.
Yumurtadan Petrole
West Texas Intermediate admdaki bu petrol kolunun doguu petrol endstrisi operasyonunda
ok
nemli
bagka bir yeniligi
de simgeler. Eu doguy 1983 yllmin
son
gnlerindesadece
dnya
petrol
ticaretininmerkezleri
sayilan Viyana'da, Riyad'da
veya
Houston'da degil, Dnya Ticaret
Merkezi'nin AgagtMahnattan'daki sekizinci katinda Nymex diye bilinen
ve
vadeli kontrat
igiyle
ugraan New YorkTicaret
Sirketi'nde cereyan
etmigti. Bu
aliclya,
ileri bir
tar hte,
belirli bilinen
bir flyat
zer nden
mall satm
alma hakla
veren
vadeli satiplarayol
amigtir. Burada,alic1kabul
etmig oldugu fiyatla baglidir
ve
omuzladigt riskin bilincindedir.
retici de
aynen
byle,
rnn
pegin olarak,
henz retilmeden
evvel
satma
hakkma sahiptir. Su rn,
tarimsal
bir madde ol-
dugunda da retici mahsuln henz hasati almadan
satma
hakkina sahiptir. Tarimsal retici
de
aym gekilde
evvelce
kabul
ettigi
fiyatla baghdir. Ahc1
ve
saticinm
amact
yz yze olduklari riski
asgariye
indirmek
ve maruz
olduklan geicilik
ve
belirsizlik
durumunu iyice azaltmakttr. Bu ko-
nuda gerek duyulan
"nakit",
pazar
psikolojisinidogru
saptayip arz ve
talepte,
kendilerine dogru .
tarafta
bulunmak
suretiyle
bir kazan saglamayi
mit
eden speklatrlerden saglanir. Tahil ve
domuz rnleri
gibi birka
tketim
maddesi
Birlegik Devletler'de
yillar
boyu
vadeli
pazarlama
sistemiyleticarete
sunulmugtur. 1970'li yillarda dnya ekonomisinde
"belirsizligin"
artmasi
ve
-
kurallann
gevgemesi
sonucu
altm, faiz oranlan,
dviz Ve
nihayet
petrolde
vadeli
pazarlar
dog-
maya
bagladt
Degig
tokug
konusunda
o gne
kadar New YorkTicaret
Borsasi
teykilati
bu
en sekin
mes-
legin henz
tam
anlamtyla
keyfine varmamigtL
Bu
tegkilat
1872'de,
John
D. Rockefeller'in
Amerikan petrol
sanayline
hkmeden
ve
rekabeti
getiren
"plammiz"
stratejisini ortaya
koydugu
yll kurulmutur. Teykilatmhedefleri
ve
hirslan Rockefeller'inkine kiyasla daha alakgnllyd
ve
New Yorkkentinde st
rnlerini pazarlayacak
yer
arayan
altmig
iki
tccann tkarlanmyan-
sitmak
ile
kisitl1ydi.lkadt Tereyagt
ve
Peynir
Sirketi'dir. ok
gemeden
bu ikisine
yumurta
da
eklendi
ve
1880'de adi Tereyagi, Peynir
ve
Yumurta
Sirketi
olarak
degigtirildi.
Bundan
iki
yll
sonra
ismi
tekrar
degigerek bu defa
New YorkTicaret
Sirketi
oldu. 1920'li ylllarda artik
yumur-
ta
konusunda da vadeli pazarlar
tremigve
yumurtadan daha
b'agka
maddeler de
vadeli
satiplara
sunulmutu.
678
Daha
sonra,
1941'de degig
toku;
alanma yeni
bir meta olarak Maine blgesi patatesi
de
girdi.
Ilerikiyillarda San sogan,
Mcltitosh
ve
Golden
tipi
elma, Idaho
patatesi,
kontraplak
ve
platin
de vadell
satiplara
dahil
oldu. Ancak Ticaret
Sirketi'nin
temel
dayanagl bir
sre
iin Ma-
ine
blgesi
patatesi
oldtL
Bu, Amerika'nin patatesteki
arz-talep dengesinin dramatik
degigim ne
kadar devam
etti.
2amanla, Maine
patatesi
lkenin
diger yerlerinde
retilen
patates
kargismda
pazardakiyerini yitirmeye
baglad1.
Bu yetmiyormuy
gibi her yll
retilen
patates
hacminde de
dg
olmugtu.
Bunun
sonucunda
Maine patatesi
iin
yapilan
uzun
.vadeli
kontratlarda kipile-
rin
ba1derde
giriyordu.nce1976 y11mda
ve sonra
bir kez
daha
1979'da
patates
kontratlann-
da bazi skandallar
yagand1,
ki bunlar
arasmda patates stoklarinm New Yorkkentinde
denetim-
den gememesinin getirdigi kltc durum da
vardir.
Baskiya
maruz
kalan
takas
igi beklen-
medik bir
anda
Maine
patates ticaretinisona
erdirmig
ve
yok olma
tehlikesi
ile kargi kar1ya
ge-
tirmigtir.
tetam bu
stra,
iyi bir zamanlamayla,
Nymex
piyasaya
yeni bir rn srd.
Bu,
yerel pet-
-
rol
dagttimcilarmm
yararh
buldugt1,
ev
isitmada
kullamlan bir
yakittL
Daha
sonra,
1981'de
Nymex bu defa benzinde vadeli
satia geti.
Ancak asil byk yenilik 30 Mart 1983'te oldu. Eu
tarihte,
OPEC'in Londra Intercontinental Otel'deki
maraton toplantismmtamamlanmasmdan
sadece iki hafta
snra,
Nymex ham
petrolde vadeli
satia geti.
Ileriyeynelik kontratlarm
OPEC fiyat
saptama gcn
zay1flatmast kesin oldugundan birbirini
izleyen
bu
iki
tesadfe
inanmak
g
olmutu. Bu durilm
ayrica ayni
varilin birok kez
tekrartekrar
almip satilmasi gibi
bir hak da
tammtyttr.
Bunun ok
yksek
miktarlara
varan
kazanc1
tccarlara
ve
speklatrlere
yaramigttr.
Alt dzeydeki
tccarlar
New York'tayap11an
ileriye
ynelik ham
petrolsatigma
cogkuyla
sa-
rilmigti. nlerindeki kipileri iterek, herkesi dirsekleyerek Nymex binasinda karinca
gibi kaynaan
kalabahga
siziyor,
haykirarak fkeyle ellerini kollarmi sallayip
isteklerinin kontratlarda kayda
ge-
mesini
istiyordu. Tccarlarm itig
kakig girmek
istedigt
bir
yer
daha vardi ki, burasi kendilerine
kargi asla nazik
davranmayan
petrol endstrisi
idi. Kurulu dzendeki
petrol
girketterinin
fleriye
ynelikpazarlara gsterdigi ilk reaksiyon
gphecilik
ve
dpedz
dgmanlik
olmutur. Hayloran,
vahgice
hareketler
yapan
bu
gen
insanlann
onlann arasinda
ne
igi vardt? Bu kipiler iin
uzun va-
de olsa olsa
iki
saat
olabilirdi. Onlar mhendislik
ve
lojistigin
ok
karmagik oldugu kendi endst-
rilerinde
ne
anyordu? Bu endstride
iligkiler dikkatle
planlanmig
ve
geligtirilmigti
ve
her geyin
te-
melinin bu
iligkiler
olmasi
gereklyordu.
Bu endstride bugn yapilmig bir yatirim ancak
on
yll
sonra meyve vermeye
baglardi. Onlar bunu bilmiyorlar miyd1?Byk girketlerden
birinin st d-
zey yetkilisi fleriyeynelik petrol satiplar1konusunu elinin
tersiyle
itmig, bunun
"amatr
yatinm-
cilik
yapan
diiler iin
para
kaybetmenin yolu
oldugunu"
sylemigti. Ne
var
ki sayginlik yolun-
da
ileriye
dnk dgnte ok daha hizh adimlarla
ilerleme kaydetti. Sadece birka yll iinde b-
yk
petrol girketlerinin ogu
ve
petrol
ihra
eden
lkelerden bazilan,
byk fmans kurumlan da-
hil
daha birok rgt Nymex'in ileriye
ynelik ham petrol
iginde
rol almaya baglad1.Fiyat riski
eskisinin
ayni
oldugundan,
bunlarm hibiri digarida
kalmayi gze alamamigt1.lemlerinhacm
giderek byyp astronomik rakamlan
buldugunda
art1kMaine patatesi Dnya Ticaret Merke-
zi'nin
drdnc katmda birakilmiguzak, modas1
gemig,
rahatsiz edici bir
am
olarak
kalmigti.
Bir vakitler flyatlan
StandartOil saptamigtl. Ondan
sonra
da BirlegikDevletler'de Texas
Demityolu Kurumu, dnyanm d ger
yerlerinde
ise byk
g rketler
bu igi
yapmigt1.
Daha
sonra
ise bu igi OPEC
omuzlamigti.
Simdi
fiyat her
gn aik pazarda dakikasi dakikasma saptamyordu.
Nymex'deki alt dzey
tccarlarla
dnyanm drt bir
yanmda bilgisayar ekranlanna
yapymg
g-
zken alicilarla saticilar arasinda
tayin
edillyordu. Durum
tipki on
dokuzuncu
yzyil sonunda
Bati
Pennsylvania'daki gibiydi,
tek
farkla ki bu defa modern
teknoloji
yardimiyla yeniden
bir do-
gum
yapmyti. Oyuncularmhepsi
aym
bilglyi
ayni
dakikada
allyor ve
hepsi birden
bu bilgiye
g-
re aym
anda
harekete -geiyordu. "Arz Ve
talebin
ilahi yasalan"
hl
yrrlkte
olmakla beraber,
679
gimdi
bunlar
ok daha farkh gekilde
ve
ok
daha kapsamli olarak, hi gecikmeden uygulamyor-
du. Satiplarm
hepsinde, bol ham petrol
kaynagi bir petrol derest olarak dgnlen,
ticarete
s-
rlmesi
kolay WTI (West Texas Intermediate)
fiyatt uygulanlyordu. Aynca bu flyatm
o gne
ka-
dar Arap Igigi'mn kugatmasmda olan dnya petrol fiyati
yerini
tutacak
iyi
bir alternatif
oldugu
dgnlmgt. Yirmiyll
kadar nce Arap
Igigi, Texas Krfez kiylst
petrolne
kar1
stnlk
ka-
zanmig,
dnyaya ham petrol
markasi olarak damgasmi vurmugtu.
Simdi
ise durum
tersine
dn-
mg,
hemen her alanda stnlk bir kez daha Texas'a gemisti.
Aynca ilerlye dnk petrol
kontratlannin
hizla artmastyla
WTI fiyati altm fiyatma
ve
faiz oranlanna
tbi
olmug; ayrica,.dn-
ya
ekonomisinin,gnlk kalp
atigim
en
hassas
ve
dikkatli
gekilde
izleyen lmlerden
biri, Dow
Jones
Industrial Average
(Dow
Jones
Smai Ortalamasi) lmn uygulamaya baglamigt1.
Yeni Petrol Savaglan: Deger Boglugundaki Diiello
Global
marketlerin byk
apta
yeniden
yapilanmas1yla
petrol
endstrisi
de
toptan
satig
konu-
sunda
bir reorganizasyon
geirdi.
Byk
girketlerin
hepsi bu reorganizasyona
tbi
olmuytur. Bir
endstrinin
kurallara
uymaktan vazgemesi
o
endstri zerindeki korumamekanizmasmi kaldt-
nr
ye
mevcut
rekabet baskisim
artirir.
Bu itibarla bunun
tipik
sonulan olarak birlegmeler,
uza-
malar,
igin
devri ve
benzer daha
bagka birok kkl degigiklikler oluur, Birlegik
Devletler'de
1981
ylhnda
tamamen
kural digi mcadelelere sahne olan petrol de bundan nasibini almig,
aym
ak1beteugramigtir.
Agirikapasite
ve
fiyat dggleri
de, daha
ok verimlilik
ve
daha
byk
kazan
demek olan
birlegme
ve
klmeyi yreklendirmigtir. Bunlar olugurken, kurumsal yatinmctlar
Amerikan girketlerinin drtte n kontrollerinde
tutan
kk hisse sahipleri giderek daha sal-
dirgan olmaya
ve
yaptiklanyatinmm
bedeli olarak daha fazla
para
istemeye, bu konuda
Israrh
davranmaya baglamigtl. Her.
ayda
bir
iyi
performansgsterme
baskisi altinda bu menajerler
uzun
vadeli beklemelere istekli
degildi.
Ve nihayet
gunu
da belirtmek gerekir ki petrol
sanayii
artik onlanngzndeekiciligini
ve
panltismi yitirmigti.
Aslinda igin
can
damart
guydu:
Petrol endstrisinin yeniden yap11anmasi
"deger
boglugu"
zerine bina edilmigti. Bu,
uzun
sredit
kullamlan bir deyimdir. Anlami gudur:
Sirket
paymm
degeri,
o
girketin
petrol ve
benzin rezervleri piyasa
flyatmm
altinda
kaldigi
zaman
ortada
bir
"value
gap"
veya
"deger
boglugu"
var
demektir. Bundan
en
ok zarar grengirketler,
stok flyat
ve
malm
gerek degeri arasmdaki atgin
en
byk oldugu girketlerdir. Bu
gibi
durumlarda
so-
mut
neri
guydu:
Yeni bir
idare
igi ele alsm,
stok
fiyatm ykselmesini saglasm
ve
bylece
"soylu
gereke"
sayilan
"hissedarlarm
kn" gereklegmigolsun. Eski idarenin deneyip bagaramadigi bu
igi, farkh bir yntemle yeni
idare
yapsin.
Eu igin bagka bir yn daha vardi;
arama sonucu
bulu-
nan
bir
varil
petroln mallyeti mevcut operasyondan satin alman
petrole klyasla iki
veya
kat
daha fazlaya
1klyordu.
Sirket
idarecileri
iin bunun aika
ifade
ettigi anlam
"petrol
arama
igi-
nin New YorkBorsasi
zemini zerinde yapilmasimn" daha
ucuza
ikacaglydt. Diger
bir anlatim-
la, Bati
Texas
topraklarmdaveya
Meksika Krfezi'nin deniz yataginda petrol aramaktansa bunu
dgk degerli
girketlerdensatm
almak daha
ucuza
gelirdi. Grldg gibi hissedarlann kn bu-
rada da
bir kez
daha, itici bir g olmutu. Birok
girket
iki
petrol
goktinun
sel
gibi
akip getirdigi
ok byk paralara sahip olmug,
sonra
bu
paralan
OPEC'e
gvenceli
seenek bulmak iin yine
oldugu glbi BirlegikDevletler'de petrol
arama
igine yatirmigtl. Ne
var
ki sonular
son
derece d
kinclydt; rezervler inmeye
devam
ediyordu. Bu kadar
ok
paranm
harcanmig
olugu
iyi
sonu
vermemig, savurganhga yol am14t1.Bunun zerine
gyle
bir dgnce
egemen
oldu:
Parayi d-
gncesizce saga sola
savurmaktansa
bunun
ogu,
yksek
kr hissesi
veya
hisse
geri ahmi
geklin-
de
pay
sahiplerine
dagitilsa
ve
bu
paranm
yatmm gekli
zerindeki karar onlara
birakilsa
daha
iyi
olmaz miydi? Hatta
belki
de degerleri kamtlanmig
ve tatiman
pirketlerle
birlegilse
ve
bylece
re-
zervler
ucuza
mal edilse
bu daha da lyi olurdu.
680
Bylece,
"deger
boglugu"nun
tipkijeolojik
bir hata
gibi
tm
petrol camiasmda
byk kar-
gaaya
neden oldugu grld. Sonuta girketler byk bir savaglar zinciri baglatti. Bu,
girketleri
birbirine dgrmg
ve egitli
Wall
Streetsavailannin
i ie kangip bazen de kumanday1ele al-
malarlyla sonulanmigtir. Bu,
petrol
savamm
btnyle farkli, yepyeni bir
tr
idi.
Tetik
ekiliyor
Petrol sanayii kinci
Ptrol
Soku'nun sonuna
dogru artik yenilik iin
olgunla nig,
hazir duruma
gelmigti. Ancak bunun iin
tetigin
ekilmesi, igaret verilmesi gereklyordu. Bu tetik Amarillo
admdaki 150.000
nfuslu bir kasabada
ekildi.
Amarillo Kuzeybati Texas'm
yksek,
dzlk, ku-
Tu
platosu Panhandle'da
kuruludur.
nsanlardansoyutlanmty, kira rzgra
maruz,
Houston'dan
ok Denver'e yakin bir blgedir. Petrolclk
ve
gaz
Amarillohalkmm meggul oldugu baglica
iti,
ancak bu i; daha ok kk, bagimsiz
petroiclerle
yrtlyordu.
Amarillo'da
yapilan diger
belli
bagh iglerden
biri de sigircihkt1.Bir de nkleer silah
yapan
fabrika vardi,
Amarillo lkede
nkleer bombanm
son
iglem fabrikasyonunu
yapan
tek
merkezdi
ve
bir
tahmine gre gnde
drt adet
sava;
baligiretlyordu. Burasi
aynca
T. Boone Pickens admda bagtmsiz bir
petrolc-
nn
de
yuva
olarak
ya
adtgi yerdi. T. Boone Pickens
petrol
blgelerinin
ve
girketlerinin yeniden
yapilanmasmda
en
fazla katkisi olan.uzmand1.
Boone Pickens zamanla ok
nl
oldu
ve
kendisine sorular ynelten basin mensuplanna
kuru bir
tebessmleyamt
vermede
uzman
kesildi. Basmmuhabirleri
ona
ciddi ciddi, Dallas
tele-
vizyon dizisindeki
"gerek"
J.R. Ewing
olup
olmadigimsoruyorlardi. Finans
evrelerinde
byk
ilgi gryor, yatirinicilarca alkiglamyordu. O, hi
beklenmeyen
geylerigerekleptirebillyor,
pay
sahiplerinin degerini yceltiyordu.
Petrolc
evrelere gelince, bunlann bazilanmn hayranligmi,
bazilanmnsa
antipatisiniekmigtir.
Pickens kendisini
stratejikolarakpetrol
endstrisiyle Wall
Street arasmdaki
bir yerde grmek
istiyordu.
Petrolclg yeniden eski asl yerine ekmek
isti-
yordu, Bu lyte kendi kendini
mahveden
savurganhkla,
igteki
gereksiz artilarla, hayal kurmalar
ve
kabahklarla
sava1yordu.
Aynca hissedarlann
ogu
zaman gz
ardi edilen ikarlarmm korunma-
sma
ahylyordu. Ona rakip olanlar ise bu
adamm
dpedz kurnaz bir firsati
oldugunu,saticthk
yetenegi le, hissedarlarm haklarmi
savunma
kisvesi altmda ashnda kendi h1rs
ve
agzllgn
sakladt
ln1 iddia
ettiler. Ancak ortada herkese gzlenen bir
gey
vardi. Pickens, Ikinci Petrol
So-
ku'nun
br
yzndeki, petrolclgn zaaflanm
ve
zaytt noktalanm ogu kipiden ok daha
er-
ken
ve
ok
daha
net
olarak grmgtr. Aynca sadece
bir
zm aramakla kalmamig, bunu aik-
lamak iin
bir ideolollyle
ortaya ikmigtir.
Pickens'in kampanyasi iin
bagimstz petrolcnn nef-
ret ettigi
ve
byk petrolclere kargi intikamm1yansittigt bir kampanyaydt denebilir.
1928 dogumlu dlan Pickens, 1920'lerin
en
byk Oklahoma keyiflerinden biri Seminole'e
fazla uzak olmayan petrol
blgesinde bymgt. Babasi arazi sahibiydi,
iftilerden
kira kont-
ratlart ahp, bunlan petrol
girketlerine
satard1. Annesi 11.Dnya Savagisirasmda
degigik ilede
benzin karnesi dzenleme
iginde
ahymigti.Ailenin
tek
evladi olan Pickens,
bydke
atilgan,
kendine gvenli, fikren bagimsiz,
sivri
dilli, szn sakmmayan biri olarak yetiyti. Karakter
ola-
rak kurulu dzeni hemen
kabul
eden biri degil, olaylan kendi
istedigi
yola
eviren
bir kipilikti.
Aynca
son
derece rekabetgiydi. Kaybetmekten nefret ederdi.

Gnn birinde babasmm
gansi
ters
gidince aile
Amarillo'ya tagmdi
ve burada
baba Pickens
Phillips
Sirketi'nde
bir ige girdi. Gen Boone da, kolejde
jeoloji
grenimini tamamladiktan
sonra
Phillips'te ahqmaya baglamtytt. Ne
var
ki bu ige
uzun
sre dayanamad1. Brokrasiden
ve
hiye-
rargiden
hoglanmlyordu. Eu hoglanmayi
patronlardan
birinin bir
gn ona
pu
sz sylemesiyle
bsbtn pekigecekti: "Eger bu
gifkette
ilerlemek,
bir yerlere gelmek istiyorsan
eneni
tutmayi
grenmelisin".
Sonunda,
1954'te, buuk ylllik bir mesaiden
sonra
Phillips'ten aynlarak ba-
gimsiz
petrolc olarak abgmaya atildt. Danigmanlik
yaplyor,
szlegmeler
hazirlaylp
bunlan
681
Amarillo'daki cebi dolu
kigilere
satiyordu.
Bir
ara
Gneybati'ya da gltti
ve
burada sicak rzgrla-
ra ve
devamli agzma
ve
burnuna dolan
toza
aligkanhkkazand1. Boone
burada
Amerikan ryasi-
mn
gezginci
dnyasim yagiyordu. Tirag olmasi gerektiginde
yol
zerindeki benzin istasyonlan-
nm
dinlenme yerlerine
gider,
burada daha
o gnden
nefret duydugu byk
petrolgirketlerinin
isimlerine
rastlardi. O gnler petrol endstrisinin inigte oldugu
dnemlerden
birine rastladigi
iin, 1950
ortalanmn
hatirlanmaya deger
gnleridir.
O
stralar
Pickens
de petrol
lkelerinde do-
lanan,
telefon kulbelerini
ofis olarak kullanan,
telag
iinde itigip
iyolugturmaya
ve
kuyu kazma-
ya
aligan, gayet gansliysapetrol
veya gaza
rastlayan, igini giderek bytme dg kuran binlerce
insandan
biriydi.
Pickens
abalarmdaogu
kipiden daha
baan11
olmugtu. Becerikli
ve
zeki oldugundan bir
problemi
bagmdan
sonuna
kadar adim adim analiz edip
zerinde dgnme
yetenegine sahipti.
Gnn birinde
para
yapmak amac1ylaNew York'a gitti
ve
daha
sonia
Kanada'da bagarilibir
ope-
rasyona
el
atti.
1964 yilmda,
o gne
kadar stlendigi
kazi
anlagmalanni
toparlayarak
bir
tekgir-
kette, Mesa Petrol'de
birleptirdi.
Mesa kamulagtiktan
sonra
bu defa kafasi
stok
deger
ile
petrol
ve gazm
gncel
degeri arasmdaki
"aiga"
takilmigt1.
Pickens bu defa
gzlerini
Hugoton Produc-
tion
Sirketi'ne
dikti. Faal olmayan fakat daha byk bir
girket
olan Hugoton'un,
o gn
iin lke-
nin
en
byk
gaz
yatagi
Gneybatt Kansas Hugoton'da
usuz
bucaksiz
gaz
rezervleri vardi. O
gnk stok flyati, satildigi
takdirde
pazarda
gaz
rezervlerinin alacagt flyatmok altmdaydi. Daha
cmert bir bedel vaadiyle, stok fiyati ykseltme
ve
girketi
daha
farkl1idare
etmeye sz vererek
pay
sahipleri
kazanthp ikna edilebilirdi. Eu basit grg
ne
ilgintir ki
o
tarihten
on
beg yil
sonra
da
byk kabul grmgtr. 1969'da Pickens pek dosta olmayan bir yntemle Hugoton
Qirke-
ti'ni
devralmayi bagardi
ve ok
daha byk bir igletmeyi de Mesa'ya katarak,
son
derece nemli
bagtmsiz bir
petrolgirketi
yaratti.
1973
sonrasi
hemen herkesin
yakalandigi petrol
hummasi
salginina
Pickens de
yakalan-
migtl.
Amerika Birlegik Devletleri'nde
mmkn oldugu kadar
ok
sondaj
donammi
satm
alarak
petrol aramak
iin
yurtdigma
ikip
Kuzey Denizi'ne
ve
Avustralya'ya gitti. Hlbir
ticaretada-
m1ydi;gelecege ynelik vadeli satigkonusunda
teki
petrolcler
daha bu deyimi duymadan ok
evvel,
deneyim kazanm14tl. Vaktiyle
ihtisas
sahasi
uzun
vadeli
sigtr satigi
olan bu adam meslek
yagammm
belirli bir noktasmda Mesa'y1 bile
sigir
besiciligi igine katmig, bu suretle olduka k-
k petrol girketini lkenin
en
byk
ikinci
sigir besicisi yapmigtir. Bu girigim baanli
sonu
vermeyince, girketi sigir besiciliginden ekip almigtir. Petrol savaglannm
en
dorukta oldugu
1980'll yillarda
bile,
milyarlarca
dolar bagibog birakilmigken, Pickens Texas
topraklan
zerinde-
ki
uagLmn
penceresinden
digany1seyreder,
srdekisigirlansagar, hayvanciliga devam edip et-
memeye
karar
vermek
iin hayvanlann byk
olup olmadigma
bakardi. Bu
onun
iin bir
egit
spordu.
Pickens sporda
tenisi
degil
basketbol
semigti
ve
ategli bir basketbol oyuncusuydu. Bu
spor
hiz, beklenmedik hareket, abuk refleks
ve
anlik karar demekti.
IgtePickens
iginde de bu
yntemi uyguluyordu. 1970'll ylllara deginen menajerlerinden biri
o
gnleri
animsarken
gunlan
sylemigtir:
"Her cumartesi sabahi Boone'un- ofisinde
toplamr,
bazilarimiz yerde, deme ze-
rinde oturur,
konugurduk.
Boone bizlere gelecek
hafta i.indenasil
para
yapacagtmizi sorardi."
Pickens Amarillo'da
cumartesi gnleri
hl
aliantekpetrolcolaraktanmmaktangurur
duyar-
di. Kendine zg bir stili vardi; hedefi planlanmig, ayrmtilarda
dikkat,
fakat duruma
gre
hare-
ket isteyen bir
stili
vardi. Bu,
onu
stlendigi byk, brokratik girketlerde her
zaman
etin rakip
yapmtytir.
Ayrica kavgidan da
kammazdi. Ne
zaman
ekipten biri
birrakibin
onun
istemedigi
bir
gey
yaptigt mesajim getirse
veya
dogal gazda bir
anza
oldugunu sylese Pickens standart
tep-
kisini gsterir, "Onlara
syle,
gidip
bir
gigkonun
poposunu
psnler"
derdL
1980'lerin bagmda Pickens petrol pinde bazi zayif
noktalar Ye
aksakliklar grmeye bailadi.
BirlegikDevletler
gerileyen
bir retici olmugtu;
gelecegl
de
giderek
parlak olmaktan uzaklagiyor-
682
du. Petrol kegfine ait
dosyasi devamh dg kmkhgl yaratiyordu. Ayrica,
o
stralar
petrol
girketleri-
nin
stok,flyatlan,
kamtlanmig
petrol
ve gaz
rezervlerinin satig
degerinin.altma
dgmgt. Eu ko-
ullar
Mesa'ya
para yapmak
iin hrsat
verdi.
Sanki her
gey
yeni
bagtan Hugoton Production
part-
larma
dnmgt.
-
1982
yllmda
Pickens'in
baglangttaki
hedefi Harry Doherty isimli
petrol
krahnm torunla-
rinca
idare edilen Cities Service
Sirketi'ydi.
Doherty 1920'll
yillarda
rakip bir sanayi dalmda
pet-
rol
ve
gaz
rnleri konservasyonunun erdemleri
zerinde
vaaz verir.gibi konugmalar
yapmig
ki-
idir.
Cities Service Amerika'da
en
byk petrol girketleri arasmda
on
dokuzuncusu,
en
byk
beg
yz sanayi
igletmeleri iinde
de
otuz
sekizincisiydi. Mesa'dan kat bykt. Nevar
ki his-
se
senetleri lyi
satig
yapmiyor, petrol
ve gaz
rezervlerinin
gerek
degerinin
te
bir fiyattna satt11-
yor,
bu da hissedarlann igine gelmiyordu. Zamanla Mesa kendisinden byk
olan
bu girketten
hatir1 saythr bir stok
satin
aldi. Mesa,
girketi
kendi bnyesine katma konusunda planlar
yapar-
ken
bu
defa
Cities
Service Mesa'ya
teklifyapti.
Ancak Mesa da Cities Service'e
teklifte
bulun-
mug ve
gncel hisse
senedi satigfiyatimn iki katml
teklif
etmisse de sonradan vazgeip
geri
e-
kilmigti. En
sonunda
Cities'nin
tm
hisselerini kendine katmak Armand Hammer'in
Occidental
irketi'ne
nasip oldu. Bu agamada, yeniden yapilanma
ve
byk
girketlere
katilma
petrol sanayi-
inde
hizla yayilmaya bagladt Bunun baglanglnoktasi Shell
Sirketi'nin
California'mn agir petrol
reticisi Belridge
Sirketi'ni
kendine kattigt 1979 yllidir. 1920'lerin baymda Shell, Belridge
Sirke-
ti'ne
talip
olmug, 8 milyon dolarlik siparigteklifetmig fakat sonradan
geri
ekilmigti.
Simdi
1979
yllinda, evvelce
teklif
ettigi flyata
toplam3,6 milyar dolarlik ufak bir
ilaveyle
tekrar talip
olmuy
ve o
gne kadar
grlmemig
en
byk
demeyi yaparak
girketi kendine katmigt1. 198l'de Co-
noco
Kanada'nin Dome
Petrol
Sirketi'ne
devrolma
tehlikesi
geirecek,
tu
tehlikeyi
7,9 milyar
dolar kargiligi Du Pont
Sirketi'nin
kollarma dgmekle atlatacakti. Mobil,
gemigte
Standard
Oil'e bagli bir retim girketi olan
ve aynca
lkenin.Texas'taki
en
byk petrol yataklarmdan biri
sayilan Yates yataklarmm
sahiplerinden
Maraton'a
talip
oldu. Ancak Maraton Mobil'le birleg-
mek
istemediginden
bagka bir alternatif aradi
ve
U.S.Steel
Sirketi'yle
anlaarak 5,9 milyar dola-
ra
kendisini bu
girkete
satti.
Steel
Sirketi
Amerikan elik sanayiinden
kendini
uzak
tutma
yolu
aramaktaydL
Mesa
Sirketi
ise byk bir ham petrol reticisi olan GeneralAmerikan
Sirketi'ne
birlegme
teklifi
yaprmgt1.
Ancak, bu
girketi
Phillips, daha
abuk
davranatak 1,1 milyar
dolar kar-
4tligtkendine
bagladt.
Eu kovalamacadan uzak duran Pickens
uygun zamanm
gelmesini bekli-
yordu. Nasilsa yeni
bir hedef yakmda
dogacakt1.
Meksika'da Hafta Sonu
Bunlar olurken
global'
petrol patlamasi pek i
amayan
bir dneme
girmigti.
Amerika Birleik
Devletleri'nde
arama
faallyetleri
azalmigtL
Nispeten kk girketlerde
iflaslar
epeyce
artmigtL
Byk girketler kemer s1kma
politikasmm ilk
raunduna
bagladi
ve
igten 1karmalar, mevduat
dondurmalan
ve
erken emeklilik
birbirini izledi.
Artik enflasyondan
korkmayan yatirimcilar, his-
se
senetleri lehine petrol kmntilanyla ugragmaktan vazgetiler; akgamyemeklerinde petrol, kazi
programlan
ve
jeologlar
gibi
konulardan
ok
kargilikli fonlar, hirsl1
para
menajerleri konugulma-
ya
baglandL
Bu konular kipilere daha ilgin
geliyordu.
Meslekteki bu dggn
srp
gitmesi
bir
geregiaiga ikarmig, global finans sistemlyle
petroln
ne
denli bagtms1z oldugunu gzler nne
sermigti.
Bu gerek
en
belirgin olarak Meksi-
ka'da yagandi. Bu
lke,
dnyamn petrol gc olarak
tkenince,
1982'de 84 milyar dolan
ayan
byk bir uluslararasi bor yk altinda kalmigti. Aym
yllJesus
Silva Herzog Meksika'mn Mali-
ye
Bakam oldu. Aym adi
ta1yan
babasi 193Tde Meksika'da faaliyet gsteren petrol girketlerini
ok byk kr elde ettikleri gerekesiyle sulu bulan milli konseyln baglydi.Aynca bu girketlerin
kamula
tirilmastndaortamt
hazirlayan
da oydu. O gnden
sonra
baba Herzog milli petrolgirketi
683
Pemex'in
bir
blmnde bagkanlik
yapmig,
bu
grevi
petrol
iileri
sendikasiyla ii cretleri ko-
nusunda
ikan
bir anlagmazlikyznden
birakmigt1.
OgulJesus
Silva ise Meksika'nm modern
teknokratlannm
izledigi yolu izleyerek
BirlegikDevletler'de Yaleniversitesi'nde ekonomi gre-
nim
grmg,sonra
da devlet brokrasisinde
ilerleyerek 1982 ylhnda Devlet Bagkam
LopezPor-
tillotarafmdan
Maliye Bakamolarak
atanmigtL
Bakan
olduktan
sonra
Silva Herzog, goka ugramicastna
lkenin
ok ciddi
bir ekonomik
krizin epigtnde oldugunu anladt Bu, flyat dggnden, faizlerin yksek oranda olugundan,
Meksika
parasi pesonun
deger kaybediginden, devlet harcamalarinin kontrol altma almamama-
smdan ve
nihayet BirlegikDevletler'deki
iktisadi
gerileme yznden Meksika'nm petrol digi
ih-
racatma gsterilentalebin
kurumasmdan ileri gelmigtir.Her
geyin
stnde
ok
byk bir
serma-
ye
kayb1olmugtu. Silva Herzog Meksika'nm dag gibi bor altmda ezildigini, borlanm deye-
meyecek durumda oldugunu anlamigtl. Ana
parayi
geri
demek
gyle dursun, faizleri bile de-
mekten aciz oldugunun
bilincine
varmigt1.
Ne
var
ki Devlet Bagkan1Lopez Portillo,
evresinde
kendisine Meksika
tarihindegelmiggegmigen
"harika"
devlet bagkani oldugunu syleyen
dal-
kavuklarm etkisiyle
onu
dinlemek bile istemiyordu.
leride
Herzog
o
gnlere deginirken
"kor-
kun gnlerdi" demigtir.
Bir
sre
sonra
Silva Herzog ABD Federal Rezery Sistem Bakam Paul Valcher'i grmek
iin gizlice Washington'a gidip gelmeye bagladi. Sosyalolaylarda hazir bulunmak iin
ve
lke-
den
1ktigini
kimse antamasm diye pergembe gecesi yola iktyor,
cuma
gn Valcher'i gr-
yor, aym gece
MexicoCity'ye
dnyordu. Bu
yolla
Federal Rezerv'den 900 milyon
dolar ive-
di kredi aldlysa da
bu
para
sermaye
kaybt
yznden bir hafta iinde
erlyip
gitti.
Sonunda 12
Agustos 1982'de Silva Her2og
yeni
bir karara
vardi.
Bu iq dogalama ile
zlecek
bir iq degil-
di. Meksikaiin bor faizi
demenin
herhangi bir yolu yoktu. Dogal olarak mahkemeden
"ha-
tah
durumda"
oldugunun
ilan1m isteyebilirdi;
ancak bu uluslararasi finans sisteminin kme-
sine neden olabilirdi.
Amerika'nm
en
byk drt bankasimn Meksika'ya
verdigi
bor
miktan
toplam
sermayelerinin
yzde
44'ne egitti. Bu yap11acakolsa,
ilk
esintide Amerikan
ve
dnya
bankalanndan
acaba ka
tanesi
dgecek, onlarm dgmesiyle kopan
ikinci
hitmada ka banka
daha
yerle
bir
olacakti? Bu kogullarda Meksika.dnya ekonomisinde nas11bir varhk gsterebi-
lirdi?
13 Agustos'ta Silva
Herzog bir
kez daha
Washington'a
utu. Ileriki
gnlerdetu
birka
gnden "Meksika'da Hafta Sonu" diye
sz
edilmigtir. Hazine Bakam Donald Reagan'la
ilk
ko-
nugmasmda
Silva
ona
hi dvizi kalmadigmi a1klad1."Mutlaka bir
geyler
yapmahylz; aksi halde
bunun
ok
ciddi uluslararasi sonuIan dogabilir" dedi.
Bu konugmamn bitiminde Reagan
ona
gyle
dem t : "Grdgm kadarlyla
gerekten
bagi-
mz
dertte." Silva Herzog'm
yamti
ise
guydu:
"Hay1r,
Saym
Bakan, benim bagimdegil bizimbgt-
miz
dertte."
Bylece
soruna
gzm bulmak iin Meksikahlar
ve
Amerikalilar
cuma
gleden
sonra
otu-
rup
araliksiz sabahm erken saatlerine kadar aligtilar.Birka milyar dolan bulan bor ve
kredi
paketini ele aldilar.
Aynca Amerika'mn Stratejik Petrol Rezetvi iin Meksika'dan
satin
alacagt
pegin petrol
demesini
de dikkate
alarak bir
zm getirmeye ahytilar.Ancak
ge
saatlerde,
cu-
martesi sabah
saat
3,00 dolaylarmda
aniden grgmeler
kesilir
gibi
oldu.
Silva Herzog
yapilan
anlagmanm bir noktasmda kendilerinden 100milyon dolar servis
creti
talep
edildigini grerek
kizmigti. Amerikahlar'dan birinin syledikleriyse
onu
bsbtn ileden 1kardi. Amerikali gyle
demigti: "Ne yapalim, bir kimsenin bagt byk dertteyken
ona
bor
para
verirseniz, bu
bor kar-
iligi
cret denmesi gerekir."
SilvaHerzog
fena
balde fkelenmigti.
Su
szlerle
tepki gsterdi;
"Bu bir i; ahyverigi
degildir.
Yazikki kabul edemeyecegim." Arkasmdan da Lopez Portillo'yu
ara-
di. Portillo da fkeden ilgma dnmgt. Herzog'a grgmelere
son
verip derhal
Mexico City'e
dnmesi talimatini
verdi.
684
O gn,
daha
ge
bir saatte
Silva Herzog Meksika
Eliligi'nde
oturup
dgnceli dgnceli
hamburger
yerken ABDHazine
Bakanligl'ndanbir
telefon
geldi.
Evvelce
istenen 100
milyon
do-
larbk servis
creti
anlagmadan
ikarilmigti. Anlagildigmagre
Amerikal11ar
bir
"knt"
riskini
gze alamamigti. Bununpazartesi gn
ne gibi
etkiler doguracagi nasil bilinebilirdi
ki? Bylece
sonuta
"Meksika
HaftaSonu"
sona
erdi
ve
acil
yardim
paketinin birinci kismi
yaama geirildi.
Silva Herzog
Mexico City'ye dndgnde halk galeyan iindeydi.
Herzogtelevizyonda
kirk be; dakikalik bir konugmayaparak bir kara tahta
yardimi ile, halka
olan
biteni aiklad1.Er-
tesi cuma gn
de New YorkCity'ye giderek Federal Rezerv'le
ve
dehget iindeki
banka
temsil-
cilerlyle bir
araya
geldi. Meksika'nin borlarmm denme
geklindeyeni bir yap11anmaistlyordu.
Sonundabor moratoryumunda
karar
kilmdi. Ancak hi kimse bu deyimi kullanmak
istemiyor-
du;
moratoryum
demektense
"roll
over"
(bor
erteleme) demeyi
tercih ediyordu. Bu kibarca
Meksika'mn kismen de
olsaiflas ettigi
anlammdaydt
Bu agamada artik
yorgunluktan
tkenenSilvaHerzog'un bir kez
daha Meksika'ya dnd-
gn
grrz.
Uaktan iner inmez
hi beklemeden Mexico
City
tesindeki
daglara,
oradaki
k-
k
kye dogra yola
iktt.
Su
amyi gyle
anlatir: "Olan bitenlerin
hepsini
tmyle
arkada b1rak-
mak istiyordum. Birden babami
ve onun
petrol igletmeciliginde
omuzladigt rol dgndm.
Ben
o
zamanlar yagmdaydim. Daha
sonra,
bydke babam
sik
sik bana
o
gnleri
anlattrd1.
Su
onun en sevdigi
konuydu.
Simdi
ise ben Meksika'nm 1938'den bu
yana
yaadigt
en
huhran-
11gnlerde
yagiyordum
ve aynca
bu buhran
petrol konusundaydi. O
gnlerpetrole dayah
olarak
yaptigimiz korkun yanhglardan henz ikmigtik. Ne
var
ki Meksika'da zaferin verdigi
byk
bir
moral
gc
hkimdi. Meksika
tarihinde
yaz1h
en
byk
petrol
patlamasmi biz
yagamigtik.Ve
tarihimizde
ilk
defa olarak,
1978-198l
arasi,
dnyanm
en
nemli
kipilerinin iltifatlarma
mazhar
olmu
tuk.
Kendimizi zengin
gryorduk. Petrolmz vardi."
Dnya finans pazarlan
1982Agustos paniginde bir sarsinti geirmig, ancak "Meksika Haf-
ta
Sonunda" ivedilikle alman kararlar
ve
onu
izleyen
geligmelersayesinde finans
sistemiyeni-
den istikrara kavugmugtu. Meksika'nm
bor drami
lkeye
petrol patlamasimn gemigte kaldiglm
ve
"petrol
gcnn" nceden
samldigt kadar kuvvetli bir
g olmadigmi gstermigti. Bir lke
iin
petrol sadece zenginlik degil
zaaf
da
olabiliyordu.
Aynca
yakmda bekleyen bir
de
geig
d-
nemi vardt. Dnya petrol krizi pimdi yerini uluslararast bor
krizine terk etmekteydi. Ayrica
dnyadaki birok uluslararas1borlunun daha
ok
petrol
lkelerinden
geldigi
anlagilm1ptl.
Bun-
lar
petrolleri iin daima
pazar
bulacaklanna
ve
yksek fiyatla
satacaklanna
inamp
ok
agir
bor-
lar altina girmig kipilerdi.
Meksika
kendi
iflas
epigindeki
durumunu dengelemeye
ahq1rkenismi byk kendi kk
OklahomaCity'nin
tarifi
zor
bir ahyverigmerkezinde
faallyet
gsteren mini banka Penn Sqare
de iflasm
egigine gelmigti.
Zorlukla
ayakta durabilen bu banka krediyle
enerji satardi. Eneri satig
mdr olan kipinin
en
sevdigt aligkanhgin
Gucci
marka
mokaseni iinden amaretto
ve
soda i-
tigi
sylenirse, bu
kipinin
ne
denli
sagduyuluoldugu
kolayca
anla1hr.
Zamanla Penn Square, Fe-
deral Rezervciler
ve
teki dzenci kurumlar
arasmda
yogun
ilgi
merkezi oldu
ve
serbestligi sim-
geledi. Acaba
ne
sebeple, banliydeki bir al1(verig
merkezine,
hem de
tam
Meksika'nin batmak-
ta oldugu
bir gnde bu kadar nem verillyordu?
Bunun nedeni gudur: Penn Square ok byk
miktarda,
kaynagi
gphelipetrol
ve gaz
bor
senedi
ortaya
ikarmt;ve
sonra
degeri
iki
milyon
dolar olan bu
senetleri Continental Illinois, Amerikan Bankasi
ve
Chase
Manhattangibi
"gven-
li" byk
bankalara
satmigti.
Penn
Squarebankasmin elindeki bu bor
senetleri
bankamn
iflasta
olugu nedeniyle degersiz
saylhp ige
yaramamig ve
sonunda
banka
kapanmitir. Ancak
sonucu
iti-
bariyle yks burada bitmeyecekti.
Krediyle
enerli vermede
lke
apmda
en
saldirgan olan byk banka Continental
Illinois
Bankasfydt Bu banka
Orta
Bati'da
en
byk, lke
apinda ise
en
byk
yedinci
bankadir.
Top-
yekn anlamda
ContinentalIllinois kredi
veren bankalann
en
hizh
geligeniydi
ve
idatesinin ba-
685
anlt, bagkammn
da
"Yilm
Bankacisi"
seiligi dolayislyla
dller kazarnyordu. Ancak enerjide
kredi
veren
olarak, bir rakibinin ifade ettigi gibi
"tekilerin
ekmegini
ylyordu." Gerek
petrolde
ve gereksegaz
kredilerinde
ve
Otekisektrlerde
pazar paymi
hizla artinyordu. WallStreet/our-
nal bu
bankaya
"dvlecek
banka" demigtir.
Petrol flyatlari dgmeye baglayinca Continental
Illino s
S rketi'nin
Penn
Square ve
daha
bagka
kaynaldardan almigoldugu
ok
byk enerji kredileri
nedeniyle bor portfynn
bir hay-
li kabank, durumunun ok
kritik
ve
pamuk
ipligine
bagli oldugu ortaya.ikti. Sonuta
1984
yl-
hnda dnya tarihinin tamk
oldugu
gelmig
gemigen
byk banka
iflast
yaandi
ve
Continental
kt. Dnyanin drt
bir yanmdaki
diger banka
ve
irketler Continental'den paralanm ektiler.
Artik
Continental
Illinois
kredileri ige
yaramaz
olmugtu.
i ie bagh
tm
bankac1hk sisteminin
entegre
durumu ok kritik, tehlikeli bir grntarz
ediyordu.
Bu
agamada
federal hkmet du-
ruma
mdahale ederek 5,5
milyar
dolarhk
yeni bir kefaletle
ve
ivedi kredi olarak
8 milyar dolar
yatirarak
ve
hi gphesiz
idareyi de degigtirerek
Continental'e yardima kogtu. Asimda olay Con-
tinental'in
kamulagtinlmaslydi. Bu szck BirlegikDevleller'de hemen hi agiza
almmamigsa
da,
en
azmdan geici bir sre
iin, gerek
olan
buydu
ve
Continental
kamulagtinlmigtL
Sunu
be-
lirtmekte
yarar
vardir: Duruma ok
byk
apta mdahale
edilmig, tepkilerin
boyutu ok byk
olmugtu.
Ne
var
ki bu yapilmaylp tepki gsterilmeseydi
bunun bedeli
belki
de ggslenemeye-
cek
kadar
korkun
ve
tehlikeli
olurdu.
Continental
lllinois'in devriligiyleenerji kredisi igi
hemen
amnda
moda olmaktan ikti ve
bu ige
son
verildi.
Sirketlere
hl enerli kredisi
vermeye
istekli olan
veya
bunu yapabilecek
ban-
kalarsa m terilerine
yazarak petrol
veya gaz
kredisi almanin ok zorlagtigim bildirdiler. Diger
taraftan,
sermayesiz,
degll yeni
bir petrol patlamasma tamk
olmak,
arama
yapmak
ve
ilerleme
kaydetmek bile mmkn
degildi.
Dr. Delgi
Petrol sayesinde
derin yankilar uyandiran
ve
sonu1an
itibarlyle
uzun
sre
iz birakan bagka bir
dram
da Alaska
aiklanndaki
tenha sularda
oynanmaktaydt BirlegikDevletler'de
keyfed lmemig
petrol
ve gaz
potansiyelinin
yansimn
Alaska'da
veya
yakinmdaki sularda bulunduguna
inan111-
yordu. Gzlertek
bir
noktaya,
Eskimo dilinde
"fok
baligi
derisinden yapilmly
ayakkabt" anlami-
na gelen
Mukluk'a
evrilmigti.
Mukluk
ugsuz
bucaksiz bir yeralti yapislydi.
Alaska'mn
Kuzey
Buz Denizi'nin bagladigiyerde, Prudhoe
Koyu'ndald bereketli Noth Sloperezervlerinin
kuzey-
batistna altmq
beg mil mesafede
bir koydu. Mukluk
adinm duyulmaslyla
tm
petrol camiast b-
yk heyecana kapilmigti. Evvelce gansa
bagh olarak kuyu
ama (wildcat)
servenine
katilmig
BP'ye bagli Sohio
ve
Diamond Shamroc gibi
birok
irket
bu defa
da byk
mitler iinde yeni
bir
"fil"in
dogmasmi, yeni bir Dogu Texas, yeni bir Prudhoe
Koyu,-hatta ok
stn, Suudi yatak-
lan kalitesinde bir
kegif beldemeye baglad11er. Mukluk koyu, gelecek
kugak iin
en
byk,
en
he-
yecan
verici,
istikbal
vaat
eden bir
yer
olmugtu.
Diamond Shamroc
petrol
arama girketi
bagkam
"tam
hayal ettigimiz gibi
bir
ig"
diyordu.
BP
Jeologlan
da
bunun
o
gne
kadar meslek
yaamlannda
rastladiklan
kuyu
ama-
iginde
en az
risk ieren
i; oldugunu
ifade etmiglerdi. Normal olarak kuyudan petrol tkmagansi sekizde
bir
oldugu halde burada
gans
te birdi. Ne
var
ki Mukluk'taki zenginlilderin diganya ikar11masi
iin
epeyce
byk bir meblag
sayllan 2 milyar dolann
stnde
para
harcamak gerekmigti. Insana
rperti
veren o
atmosfer
iinde
girketlerin
buz gibi
sularda kazi
yapmasi
iin kendilerine
tagve
baliktan
birer ada
yapmasi
gerekiyordu.
Bu ise ancak kisac1k
yaz
gnlerinde, okyanus
donma-
dan nce
yapilabilirdi.
Kigaylannda
ismm
sifirmaltmda
elli dereceye kadar
dgtg oluyordu.
Sonunda1983ylhnda
kaziya baglandi
ve
bu
tmyaz ve
gz sresince
srp gitti. Su
ara-
da
tm
petrol
sanaylininve
finans evrelerin
gz Mukluk'taki kaziya evrilmig,
hepsinin
hayal
686
gc
bu
ynde allgmaya
baglamigti. Bu faaliyetle iligkisi
olan
girketlerhemen hisse senedi fiyat-
lanm ykseltti. Baganlt olmasi halinde Mukluk her
geyi
degigtirecekti.
girketlerin
konumu, Bir-
legikDevletler geleceginin perspektifi, dnya petrol dengesi,
hatta endstri dnyaslyla petrol
lh-
ra eden
lkeler arasmdaki
iligki
tmyledegigecekti. Ancak bunun
kesin olarak kamtlanmast
iin "Dr.
Delgi"nin fikri almmallydi. Bunu
syleyen
kigi
on
dokuzuncu yzyllin nl
petrol
ara-
yicisi
John Galey'dir.SonundaDr. DrilPe bagvuruldu. 1983
Arahk aymda Dr. Delgi bulgusunu
bildirdi.
Szlerianmda
tm
dnyaya
yayllm14ti.Dr. Delgi'nin
saptadiginagre,
deniz
yatagimn
sekiz
bin feet
altinda, petrol igareti
veren
kumlarin
bagladigiyerde,
kazida tuzlu
suya
rastlanmig-
ti.
Demek ki Mukluk petrol aisindan kuruydu
ve
burada
petrol yoktu.
Diger
taraftanortada
bir vakitler
Mukluk'ta
petrol
bulundugunu
gsteren aik
bazi kanitlar
vardi.
Anlagildiginagre,
yapi
zerinde
bir kinlma olmuy
ve
petrol
su
yzeyine
sizm14t1.
Bylece
evreden
hibir mdahale yap11madigihalde ok byk bir
sizma
olmutu
veya
dogamn bir
ga-
kasiyla yresel bir egilme olmuy, bu
egilme petro1n Prudhoe Koyu
dokusuna
girmesine neden
olmugtu. Sohio retim
girketibagkani Richard Bray bunu a1klarken
gyle
konumustur: "Biz
kaziyi
yapmamiz gereken
dogru
yerde
yaptik. Ne
var
ki 30 milyon
sene
ge
kalmigtik."
Mutluk petrol kazisi
sadece
glmiggemig
en
pahallya mal olan kazi olmakla kalmamig,
BirlegikDevletler'de kazi hareketinin de
dnm noktasi
olmuqtur. Kuyunun kuru ikmasi
ilgill-
lere bir mesaj
vermig,
petrol konusunda BirlegikDevletler ufkunun pek
parlak
olmadigini gs-
termigti.
Petrol aramada kumar
oynamanm
ok riskli
ve
pahall oldugu kamtlanmigti. Petrol ida-
reciligi ileride
parayi
bu boyutta
riske
atip
kaybettiginde
ceza
Odemeyezorlanacakti.
Yksek d-
zeydeki
birok
petrol
girketi yneticisinin kafasina Mukluk olayi
hepsini
birden ilgilendiren bir
mesai gndermigtir. Bundan byle petrol
arama faaliyetinden
vazgeip
varligt
kamtlanmig
re-
zervlere dnmeli
ve
bunu bireysel olarak
veya
topyekngirketler halinde yapmallydilar.
Muk-
luk'tan
sonra
herkes
petrol
ararnayi
degil petrol satm almayi yegledi.
Aile Sorunlan
Petrol endstrisinin yeniden yapilanmasim dzenleyen
sadece ekonomi
ve
jealojidegildi. Bun-
da nefretlerin, pigmanhklarin
ve
aile bireylerinin iinde
yer etmig
ihtilaf
ve
kan davalarmin da
pay1vardir.
Keck ailesi serveti iin varisler
arasmdasregelensavag
Mobil'in, lkenin
en
byk
bagtmsizi olan
SuperiorOil
Sirketi'ni
5,7
milyar
dolara
ele
geirmesiylesonulanmigti. Ancak
en
nemli aile
sorunu J.
Paul Getty'nin
1930'larda kurmaya baglayip
SuudiArabistan'la Kuveyt
arasindaki
TarafsizBlge'de
petrol bulunmasi zerine 1950'lerde dnya
girketine dngtrdg
GettyPetrol yznden yagandi. "Deger" kavramina yrekten inanan
Getty
1976'da
lmgt.
Simdi
takvimler1980'lerigsterirken
GettyPetrol, rezervlerini
yenilemekte glk
ekiyor,
ay-
nca
girketin
holding
degerine klyasla hisseleri ok
ucuza
satiliyordu. J.P. Getty'nin petrol
ara-
maktan ok
mzigemerakh
oglu Gordon
tamo sira
Emily Dickirison
piirlerini
garki olarak beste-
lemigti;
petrolclge
olan ilgisizligine
karymyine
de
onca
degerin
nereye gittigini
bilmek istedi.
Bu merak, Getty'yi yneten
profesyonellerleGordon'un
arastm ami tir.
Belki de
profesyoneller
o
gne kadar g mekanizmasom kendi
ellerinde
oldugunu sanmiglardi..Ancak
artik
hisselerin
kontrol .Gordon Getty ile yandaglarmin eline gemigti.
J.
Paul Getty,
Gordon
da dahil btn
ogullarina kt
davranmigtir. Bu nedenle
gen
Gettybabasmm amlarma vefa
gstermek iin
or-
tada
hibir
neden
grmemigti.
Ancak. artik babasi yoktu
ve
brsat kaplyi aldiginda
Gordonbu
kaply1zorlamig
ve
amigttr.
Zamanla olaylar kapimn
bir degil
iki kez
alindigimgsterecek
ve
yazik
ki Gordon
Getty,
ilerde
olugacakkarmagalar aismdan
talihsiz
bir davranila her iki
agriya
da
cevap vererek kapi-
yl
aacaktt. Kaplyialanlarm ilki,
George Bush'un petrolclk
yaptigi gnlerde
onun
ortagi
olan
ve aynca
Boone Pickens'in de
dostu petrol
krall
Hugh Liedtke idi. Liedtke
o
stralar byk ba-
87
gimsiz
girket
Pennzoil'
ynetmekteydi. Hugh
Pennzoll'den
bir
teklifle
gelmigti. Getty
bir hayli
etingeen
konugmalardan
sonra
bu tekliti
kabul
etti. Kapimnikinci kez ahmyl
Gordon'a Texa-
co'dan bir teklif
getirmigti.
Texaco'nun bagkani bir ramanlar baba Getty'yeait olan Pierre Ote-
li'ne inip gecenin
ge
bir saatinde gen
Getty'ye kargi teklifte
bulundu. Gordon'un bu teklifi ka-
bul
ettigi kesindir.
80ylece Texaco
10,2 milyar dolar deyerek Getty
Petrbl'
satm
aldt. Su dav-
rampmdan dolayi
Pennzoil
Sirketi'nce
mahkemeye verilmigtir.
me
Bir Bygn
Olm
Texaco Pennzoil Getty
yksnn
ilk gnlerinde Boone Pickens
sahnede belirmig,
parlak
bir g -
rig yaparak
Gordon
Getty'ye
petrol sanayiinde degerin nasil
llecegi konusunda gretici bir
ders vermigti. Pickens
zaman zaman
Texaco'dan stok da almigtir Ne
var
ki bu defa gzlerini
bagka bir
yere
dikmigti. Mesa gok
byk, hemen
tm
petrol endstrisini
etkileyen bir sorundan
tr stkmti
igindeydi. Petrol patlamasinm
petrolde durgunluga dngmesi yznden bir
arama
programma
baglamak
istiyordu
ve
bunun
iin
300
milyon
dolar harcamak zorundayd1. Meksika
Krfezi'ndeki be; adet ok
pahall kazi donanimi dahil, elli bir adet
kazi donammina sahipti
ve
bunlar deniz kuvvetlerine
ve
orduya
mensup
deneyimli
iilerin,
gemive
helikopterlerin deste-
glyle
aligtigmdan
akil almaz
bir hizla
para
tketen
aligmalardi, Nihayet 1983
Temmuzu'nda
yapilan bir Ynetim Kurulu toplantisinda
Pickens
pu
duyuruyu yapti:
"Baylar,durum budur. Bu
300 milyon dolan
temin
etmenin bir yolunu
bulmahyiz
ve
bunu abuk
yapmallytz.
Meksika
Krfezi'nde
ok fazla
para
kaybettik. Bu iten kendi
eski
yntemlerimizle slynlmam1z
imknstz-
dir;
mutlaka bir yerlerden yardim
almallytz."
Sonunda
bu
parayl
hizla bulma aresinin byk petrol
girketlerinde olduguna
karar verildi.
Bu
girketin
kendi hisseleri de mahn gerek
degerinin ok daha altinda bir fiyata satillyordu.
Bu
defa Pickens gzlerini Yedi Kiz
Kardegler'den biri olan
Gulf Oil
girketi'ne
dikti. Bu, Mellon
aile-
si tarafmdan,
Guffey
ve
Galey'in
1901
Spindletop
keyfi zerine kurulmug bir
girketti.
Amerikan
bayragim
Kuveyt'e
diken girketlerden
biriydi. Mellon'lar
uzun
zamandan beri aktif yneticilik-
ten
ellerini ayaklarimekmigti.
Ailenin holdingleri paralanmig
ve ogusatilmigt1.
Pickens'in g-
rpyle byk girketler
arasinda
Gulf
en
fazla
zarar
grmg
olamydi
ve
hisseleri
gerek
degeri-
nin
te bir flyation
biraz stnde sat1hyordu.
Pickens ok
evvelden, Cities Service
Sirketi
bunalimi zerine, Gulf ynetiminin
i
yapisim
yak1ndan inceletmig, etkisiz
ve
kararsiz b r girket
oldugunu anlamigti.
Brokratik
yapisi
ok
agir
igleyen bir girketintepki
gstermede
yavag
davranacagl kanistna
vardi.
Sirket on
yll sren
bir i
sorun acisive
st ynetimde bir dagilma yaamigti.
Birlepik
Devletler'de bazisi
Watergate'e bag-
h yasadigt siyasi olu umlar
ve
eligkili
yabanci demeler
i ayaklanmaya neden olmug, bu arada
st dzey
yetkilllerinden
bazist
temizlenmig,
yerlerine
en
byk
zelligi
"drst
grnme" olan
yenileri getirilmisti.
1970'leria
ikinci yansinda
igi devralan bagkan, arkadag evresinde"Bay
Temiz"
ve
"zci"
adlyla
tamnird1.Gulf,
Ynetim Kurulu'nun bagmda bagkan olarak bir rahibe
kadar
temiz
birini
bulunduran tek
girketti. Gulf
yneticilerinden
birinin sylemigoldugu gibi "Bu
tr
sorunlar
on-
lar iin hibir karara varilmadan geirilen
alti yll demekti. Bunlar
petrol
sanaylinde
son
derece
kritik
bir dneme,
OPEC karmaasinm
yagandigt, Uzak Dogu'da her
geyin
belirsiz, askida oldu-
guve
bizim Avrupa'daki fazlaca saf mgterilerimizi
kaybettiglmiz bir dneme
rastlamigti."
Gulf
sonu
hi bitmeyecekmig gibi grnen
dertlere bogulmuytu.
197S'tegirketin,
kazanci-
mn
nemli bir kismuu sagladigt
Kuveyt'teki
imtiyazi
devletlegt rilmigti.Ayrica
uranyum
pazarla-
mastyla
ilgili bir antitrst davasini
da kaybetmigti. BirlegikDevletler'de
ve
bagka yerlercle
siyasi
aidan
gvenceli petrol
arama
ugruna 1970'll
ylllarm ortasmdan
beri
bir hayli byk paralar
harcadtgi halde, yeni rezervler
bakimindan elinde pek bir
gey
kalmamigtl.
Kendi i rezervleri de
688
sratle
dgyor,
sadece
1978-1982 ylllan arasinda yzde
40
azahyordu.
ok
ylllar nce
talihsiz
bir kontrat imzalamig, bu kontrat geregl yzlerce milyon dolar degerinde dogal
gaz
bulmaya
zorlanmig,
bu
yzdenpetrol arama
faaliyetini hizlandirarak bu ugurda akil almaz harcamalar
yapmigti.
Simdi
bu faaliyet de durdurmak gerekiyordu. 1975
yllmdaKuveyt'ikaybettikten
son-
ra artik
Gulf fazlarekabeti olmaktan
ikmltl.
Byk uluslararasi
arama ve
retim
abasmiyk
lenen global
bir
girketolarak
eski raison d'tre'ni, yani
var
olma nedenini
kaybetmigti. Kaybinm
yerine
bit bagkasimda koyamam14ti.
Gncel ynetim bu girketi
saygm,
daha rekabeti
ve
daha verimll
bir girket
yapma sorunu-
nu
henz
ele
almigtl.
Sirkete
yeni bagkan olarak "Bay Temiz" yerine
Jimmy
Lee
getirildi.
Nasil
Boone Pickens
bagimsizlan kucaklamigsa,
Jimmy
Lee de byk
petrol
girketlerini kucakhyor,
on-
larin degigimi iin
aligiyordu. 1940'lar.sonunda-ilkKuveyt
petrolsevktyati yapildiginda Gulfm
Philadelphia'daki rafinerisinde
aligmigti. O gnden
sonra
da,
.petrolclgn
byk, kapsamli
yayllma agmda yurtdiginda
ayni
meslegi
srdrmgt.
Filipinler'de
ve
Kore'de rafineriler
ve pa-
zarlama
sistemleri
kurdu. Uzakdogu
operasyonunu tmyle
kendisi
ynetti. Ortadogulu retici-
lerin kendi
aralarinda
birbirine darbe indirdigt Ye girketleri
teker teker
daha verimli almaya
zor-
ladigt bir
gnde
o,
Kuveyt'te
Gulfi temsilettive Gulfin sadik adami oldu. Ve
nihayet,
Lond-
ra'da Gulf'm
tm
Dogu Kesimi
operasyonlanni b1rakarakiglerin
tmn teker teker
omuzladt
Bu, Avrupa'daki motorlu
stclerinsempatisini kazanmaktan Angola'ya kazi donammi sokma-
ya
kadar
her trl
faallyeti kendi zerine
aldigi anlamina gelir.
Simdi
de bir kez daha Pitts-
burgh'a, darbe
yemig girketi
onarmaya
gelmigti.
Ne
var ki fazla vakti yoktu.
1983 Agustosu'nda Mesa,
Gulf
Sirketi'ne
ait dnyanm drt bir
yanma
dagilmigbanka he-
saplarindan
ne
kadar hisse
varsa
hepsini ekmeye bagladi. Hesaplardaki
transfer
kodumi birka
kipiden bagka bilen yoktu. Ekimde, bu defa Gulf Yattrimcilar
Grubu'nu (GIG)kurarak
ve
bu
gru-
ba yeni ortaklar
getirerek,girketialeyhinde harekete
geilecekduruma getirdi. Ayni
aymson
gnlerinde de Mesa Grubuasil
byk bombasini
patlatti. Syledigine gre
amac1
Gulf
Sirketi'ni,
elindeki ABDpetrol
ve gaz
rezervlerini igletme
payim transferezorlamakti.
Kamsma
gre
bu
re-
zervler dolaysiz olarak
pay
sahiplerine gitmeli, onlara nakit
para
saglamali
ve pay
zerinden
if-
te
vergi
demeterini nlemeliydi.
Bu durum kargismda Gulf bir kargt
atak
planladt. Hedef olarak oylanm
ya
idareye
ya
da
Pickens'e verecek olan drt yz bin
pay
sahibini
aradi.
Ancak GulPm byk bir
sorunu
vard1.
Bagtaki idare
nasil
harekete geilecegi konusunda kiye aynlmigti
ve
bu hem Gulf
m
Pickns'e
tepki gstermesini
nlyor
hem de nceden
tahminedildigi gibi kararsiz
ve
etkisiz
gsteriyor-
du. Gulfm
tam tersine,
Pickens abuk hareket eden, srekli yeni areler
reten, hayal
gc
kuvvetti bir kipiydi. Gulfmhisselerinin
ogunu
elinde
tutan
kuralci
pay
sahiplerinin nasil kaza-
mlacagtm iyi
biliyordu. Kamuoyuna girin grnmeyi biliyordu. Ayrica bastnla olan fligkilerde
Gulfi idare
eden mhendisierden ok daha baar111ve
etkindi.Onlarakendisini
pay
sahipleri
sa-
vunucusu,
gvenilir bir adam, bir halk adami olarak
tamtmly,
"Byk Petrol Kulub oyunculari
gibi"yzsr bir brokrat olmay1reddetmigti.
Lee gylesylyordu: "Meslek
yaamtmda hibir
zaman
bu
tr
bir
g
kavgasma girecegl-
mi dgnmemigtim. Bunun iin
hazirlikli degildim." Ne
var
ki Gulf mcadeleye yamt veriyor
Ye
bir hayli de
sert
vuruyordu. Lee
ve arkadaylan bir
ara
kuralci yatinmcilan
kazanmak iin onlara
kur
yapmayi
denedilerse de sonunda
yapilan
seimde,
Arahk 1983'te
Gulfstnlk kazandi
ve
ok
az
bir
oy
farklyla, 48'e kargi 52 oyla zafer
kazanan
taraf
oldu.
Tabiiki bu geici bir zaferdi.
Pickens
salondaapagl
yukan dolagmaya-bagladt
Gulf
Ynetim Kurulu'na bir dileke
yazarak pet-
rol
ve gaz
rezervlerini dogrudan
pay
sahiplerine
gndertneleri isteminde
bulundu, Ancak Yne-
tim
Kurulu bunu kabul etmedi. Bunun zerine Pickens, Beverly Hills Drexel Burnham'da bono
krah
Michael
Milken'e
gidip
bonolari kullanarak
ilave
para bulmast igin bagvuruda bulundu; bu
parayla girketi devralmay1planhyordu.
689
Jimmy
Lee
ok
az
vakti kaldigmm bilincindeydi. Stok fiyatlarim ykseltmek zorundaydi.
Rafinericilik, pazarlamacihk
ve
kimyasal
operasyon
blmlerini
ayn ayn
girketler halinde birbi-
rinden
aylimayi
dgnd. Bu
ara,
Gulf
rezervlerinin 1983
dzeyinin
yzde
95'ini buldugunu
bildiren
bir de
lyi haber almigt1.
Ancak
yine
de girket magdur durumdaydi. Bir
gn,
1984Ocak
ay1
sonlannda Lee, ARCO
bagkam
olan Robert
O. Anderson'dan bir telefonmesaji aldi. Ander-
son
"ok
nemli konularda"
kendisiyle konugmak
istiyordu. Sonunda Denver'de Brown Palace
Otell'nin zel yemek salonunda akgam
yemeginde bulugtular. Her
ikisi
de yanmda birer refakat-
iyle
gelmigti. Anderson
istediginin
ne
oldugunu
gayet
iyi biliyordu; Gulf
m
yabanci
lkelerdeki
retimini istiyordu.
Sirketin
servis
istasyonlan
veya rafinerileri
onu
hl mi hi
ilgilendirmiyordu.
Ona gre
byk petrol
girketleriningelecegi
deniz
agirl
lkelerdeki rezervlerdeydi
ve
topyekn
bagarilan
ya
da bagarisizhklan
"uluslararast
evreye"
girig
sirasma
bagliyd1. Grgne gre bir
irketin uluslararasi petrolde
kendine lyi bir konum edinmesi ok
zordu
ve
ancak
Yedi Kiz Kar-
deten
biri olmasiyla
mmknd. Gulf ARCO'ya ihtlyaci olan
kestirme yolu saglayacagina sz
verdi. Sonraki
ylllarda Anderson
bu konuda "Gulf
Kuveyt'i kaybetmekle
pek ok
gey
kaybetmig-
tir.
Yine de elinde ok
nemli birok
gey
kalmigtt"
demigtir. Yemekte Anderson
Gulf iin bir bu-
uk yll evvelki
satty
flyati
olan 41 dolarm ok
stnde bir flyat, 62 dolar
pay
deyecegini
syle-
di. Lee buna her
iki girketin
ABD petrol operasyonlarmin birleptirilmesi
nerisiyle
yamt verdi.
Buna kargihk GulfARCO'nun
son
derece
byk degerdeki North Slope rezervlerini alacakti.
Ancak
Anderson
bir dakika
bile
beklemeden buna
"Hayir
tegekkr
ederim" demigtir.
Daha
sonra
Lee, Anderson'dan
ikinci bir telefon mesaji aldi.
Anderson
"Size
gunu
bildir-
mek iin
telefon
edlyorum. Dn
akpam
Denver'de Boone Pickens'le akyam
yemegindeydim.
Ona Gulf
iin hisse bagma 62 dolar
vermeye
hazir oldugumuzu syledim" dedi.
Lee buna
yan
istihzayla yamt
vermig,
gunu
sylemigti: "Bana
bunu sylediginiz
iin
tegek-
kr ederim." Anderson'un Pickens'le bulugmaktaki
amaci
"onun
ne
yapmaya
ahytigtmanla-
mak
ve
olugacak
bir
anlagmaya emin almakti" demigtir. Ancak
kugkusuz
Lee olayt
byle grm-
yordu. Anderson'dan gelen telefon
konugmast bitip ahizeyi
yer ne koydugu
an
derhal kriz ekibi-
ni
yamna
agirdi. "BobAnderson hemen
gu
anda ayaklanmizi
yerden
kesti. Biz
ne
kadar i; bitir-
mek
istedikse de,
oyuna
geldik"
dedL
Anderson'un
ikinci
telefonagrislyla
Lee, Gulf'in bagimsiz kalabilecegi
hakkindaki tm
midini yitirmigti. Artik
oyun son
bulmugtu. Byk petrol girketleri arasmda
birbirlerine hasma-
ne
teklifier
yapmak iin
uzun
sredir
bir nefret gzlenmigti. Ancak Mobil'in Maraton'a yapttgi
son
1kigtansonra
Anderson'un bu
teklifi bu kurahn artik
geerli
olmaktan
iktigimgstermigti
ve
bykler hl
birbiri
zerine gitmek iin byk parasal kaynaklara sahiptl.
Simdi
Gulfm ka-
fasmda yeni
bir flyat
vardi; bu yakinda duyulacakti
ve
girketin satilmasi sadece
bir
an
meselesiy-
di.
Ancak
sorun
quydu: Kim
alacakti? Durum byle olduguna
gre,
Lee
de
en
iyi
flyat
neyse
onunla
satilmaya karar
verdi.
Byk girketleretelefon
etti. Bu kugkusuz Lee iin hi de hog bir
durum
degildi; ancak Anderson'un sebep oldugu deggen
kogullar
ona
daha
bagka
bir seenek
birakmamigt1.Her girkete
ayri ayn telefonedipaym
mesait
dayurdu. "Zor durumdayiz, yle
an-
liyorum ki biti
zerimize atlamak zere,
bunun igaretterini gryorum. Durumla
ilgilenlyorsa-
niz
ltfen finansal
yardimda
bulununuz" dedi.
Bundan sonraki
oyunu
Pickens oynayacaktt.
Simdi
kartlar
onun
elindeydi. ARCO'nun 62
dolarlik teklifini65
dolara ikararak
oyuna
girdi. Lee
"65
dolarm
ok
az
oldugunu biliyordttm.
Biri sizin girketinizi alacak olsa
en
iyi flyati
kabul edecegniz gphesi2dir"
diyordu. Bir kez daha
byk girketlere
bagvurdu. Ancak bu defa gafil
avlanmigti. Gulfsatia ikanlmigti.
Su defa ilk olarak Chevron
Sirketi
Bagkani George Keller'e bagvurdu.
Chevron
GulPla
za-
ten
ilgilenmekteydi.
Standard
Oil
Trst'nn
Bati operasyonundan gelmig olan Chevron'un
merkez
binasi San
Francisco'da,
petrol kaynaklarmdan uzak,
byk
bir petrol
girketi
iin
uygun-
suz
sayllacak
bir yerdeydi.
Sirketin
risk omuzlama
ve
petrol bulmada
hayranlik
duyulan bir
ge-
690
mii.vardi.
Buna
1930'lardaSuudi Arabistan'daki bagarisi
da
dahildir Keller
evvelce,
en
aztndan
birbirlerine hasim
olduklan
zaman, petrolclkte
girket
devrine
her
zaman
kargi
ikmigti. Ona
gre girketler bunu yapacak
yerde
paralano yeni
rezervler
aramak
iin
sarf etseler
ok
daha lyi
olurdu. Ne
var
ki pimdi,
bu
endstrideki teki st
dzey yneticiler
gibi,o
da Mukluk'ta
yaga-
nan
bagarisizliktansars11migti.
"Ognden
sonra
hemen
herkes
parasmi
daha iyi girigimlere
yatir-
di" demigtir.
1984
yill yllbagigecesi Getty Oil
Sirketi
bagkam,
Keller'e telefon.ederek,
acaba Chevron
o
siralar kendi
devredilme
mcadelesini
yagamakta
olan
Getty'yi grmek ister
mi,
diye
sordu. Kel-
ler de
San
Francisco'ya dner dnmez
Getty'nindiger pirkettere Superior, Unocal, Sun
ve
Gulf'a
nasil kargi koydugunu anlamasi iin bir inceleme ekibi
olugturdu
ve
ekibi bu igle
grevlendirdi.
Getty Petrol
ok gemeden Texaco
tarafmdanalmmig,elden
gikmigti,
fakat Chevron
gzlerini
hl
Gulf'tan
ayirmami,
girketi stki
takibe
almigt1.
Jimmy
Lee'nin ikinci
telefonagnsmdan
son-
ra
Keller,
Chevronekibini daha siki abymaya zorlad1; bunun iin Gulf'in verdigi
basih yaymdan
-
ve
malzemeden yararlandi.
Bunu aceleyle
kaleme alm1pimzalanmig
gizli bir
anlagmaya dayana-
rak
yapmigti.
Dnyamn
en
byk girketlerinden birinin
ne
degerde
oldugunu
tahmin
iin sade-
ce
bir hafta vakti kalan
Chevronbu
defa da
Gulf'm
degerini
tahmin
igine
yneldi.
Subat
29'da
Chevrondeger iin bir karara vardt Mart 2'de ise ikinci bir
karara, Mart 3'te
saat 16'dabu
defa
yine
bagka
bir karara vardt En ktmser
tahminleGulf'inhisse bagma degeri 62 dolardi;
en
iyimser tahmine
gre ise l05 dolar. Keller bu durtim kargismda "Bu korkun
fark insani
sanki
deli ediyordu" demigtir.
Chevron
ynetimi baglang1ta idarenin
tavsiyesine
uydu
ve
Keller'e tek-
lifte bulunurken hisse
bagina 78 dolara kadar 1kmayetkisi verdi. Bunu yaparken
gncel teklifin
pazarlikta
en
dgk fiyata
bagh kalacagini varsaymigt1. Ynetim Kurulu'nun
bir yesi ise kuru-
lun
hisse fiyati stne limit koymamasmi,
bunun Keller'in kararina birakilmasmi
teklifetmigti.
Keller sorumlulugu yalniz olarak omuzlama fikrinden
sinirleri bogalm1;olarak
gunu
syleyecek-
ti:
"Tanri agkina, fiyata bir
tavan koyun. Hisse senedine verecegimiz her
dolar
yeni bir 135 mil-
yon
dolar
demektir."
5 Mart
gn
Gulf Ynetim Kurulu
girketin
Pittsburgh merkezinin gsterigli
binasinda bir
araya
geldi. Burasi depresyon
ylllarinda inga edilmig
bir binaydl.
Bina
tam
anlamiyla
terk
edilmig
durumdaydi.
Gulf operasyonlarinin ogu Houston'da yapilmaktaydi. Chevron
grubuna
burada
-
bir kat
aynlmigtL
Grn Gulf ynetiminin
Pickens'in nerdigi.dgk
fiyata
teslimolmayacagt-
ni gsteriyordu.
Masaya
ayrica
bagka
neri sunulmuytu.
Bunlardan
biri Chevron'dan gelmig-
ti,
Ust dzey yneticilerden
bazilari
alternatif
bir neri
sunmug,
idarenin bonolari
kullanarak
gir-
keti kolaylikla
satm
almasim
nermiti. Bu ly Kohlberg, Kravis
ve
Robert firmasi tarafindan
ayar-
lanacaktL
Tekliflerden bir bagkasi da
ARCO'dan
gelmigti.
Demek ki Gulf'mnnde dgnebile-
cegi
ciddi
alternatif
VardL
Toplanti
ailmadan
nce Lee
taliplereana
kurallan
aikladL
"Her birinizin
tek
bir
gansi var-
dir, bir ikincisi
yoktur. Teklifinizibir
defada yapimz" dedi. ilk
teklif
ARCO Bagkani William Ki-
eschnick'ten gelmigti. Hisse bagma 72
dolar
teklif
ediyordu. Ikinciteklif
Kohlberg Kravis'ten gel-
migti. Su firma Ynetim Kurulu'na
pay
bagma 87,50 dolar nermigti. Bu, nakit olarak yzde 56,
yani 48,75 dolar idi.
Gerikalan 38,75 dolar ise
yeni lkanlacakhisse senetleriyle denecekti.
Siramn kendine
gelmesinibekleyen Chevron
temsilcisi
Keller
de sonunda
teklifini
yazill
olarak bir mektupla sundu. Yazidaher
gey
belirlenmig,
sadece fiyat kismi bogbirakilmigti. Keller
bunu ham
petrol flyatlarmm
yakinda
dgecegini, faiz
oranlarmmsa ykselecegini bildigi iin
yap-
migt1.
Yinede
bu
ikisinin
aym
anda
olugmasm1
olast grmyordu. Chevron Ynetim Kurulu
son
teklifin
Keller'e birakilmasimistedigi iin
uzun
uzun
dgnm,
pay
iin
verilecek her
tek
dola-
rm
yeni bir 135 milyoria
mal
olacagmi anlamigti-.
Diger taraftan
Gulf
Sirketi'ni
kaybetmek de is-
temiyordu;
byle
bir
firsat
belki de artik
hi
ikmayabilirdi. Kalemi eline
alip fiyata ait bogkismi
doldurdu; hisse bagina 80 dolar yazmigtl. Su nakite
evrildiginde
13,2 milyar dolar demekti.
691
MektubuGulfynetimine
takdim ederek hangi nedenle
.bu
fiyati
teklif
ettigini elinden geldigin-
ce
gzel
bir slupla aikladi. Toplanti aniden buz gibi
bir havaya
brnmgt.
Sonucun
ne
olabilecegi hakkmda
en
kk
bir kugku
duymadan
KelletChevron'a
ait ka-
ta
inerek Gulf Ynetim Kurulu'nun
karanm bekledi. Kesin olarak bildigi
tek
gey
girketin
tari-
hinde
en
byk
teklifi
kendisinin yaptiglydi. ARCO da
aynen
onun
gibi, bekliyordu.
Robert
O. Anderson
Dallas'ta ynetim kurult1 toplantisinda
oldugundan, diger yneticiler de gnde-
lik iglerinin bagmda olduklarmdan,
Pittsllurgh'a
gidememiglerdi. Merak
ve
endige
iinde
ora-
dan
gelecektelefon
mesajlm beklemekteydiler. Zaman
zaman
Kieschnick
ile konugtuklan olu-
yordu.
O gn Gulf Ynetim Kurulu, bir gnlk oturumda,
tam
yedi
saat
kalmigti. Her
teklifi
de
ele almiglardi.
ARCO'nun
teklifi
daha ilk bagta reddedildi. Flyat gok
dgkt.
Kohlberg Kravis'in
tekliti
ise hemen reddedilmemigti. Teorik olarak
verilen
fiyat ARCO'ya gre daha fazlaydt; ancak
yansi
hisse senedi olacagmdan
daha
riskliydi. Ayrica Gulf finans damimanlan Merrill Lynch ve
Salomon
kardeglerin KKR teklifindeki
"kgitlann"
gerekte
ne
deger
ifade edecegi
konusunda
gpheleri vard1.
KKR
teklifinin
kabul, mevcut ynetim yerinde
kalacagmdan
geri bazi
avantaj-
lar
saglardi.
Ancak
bazi yneticiler teklifin
kabulnn kendi
amacma
hizmet edecegl
grnts-
n verecegi endigesiyle buna kargi iktilar. Ayrica KKR
henz mali durumunu gvenceye alma-
migti.
Lee bu konudaki
fikrini
gu
szlerle aiklamigti. "KKRmali durumunu toparlamazsa
Boone
geerli,
lyi bir
teklif
getirebilir
ve
devralma
girigiminiyineleyerek
bogazimiza sanlip ihtlyacmdan
fazla
pay
ister."
Saatler gemig, Keller
beklemeyi
srdrmgt. Yaptigiteklif zerinde
dgnp getirebile-
cegi riskleri hesapladigi bir
stra,
telefon
ald1.
Arayan
Jimmy
Lee idi. Fazlaumursamiyormuy
gi-
bi
grnmeye
dikkat
ederek gunlan
syledi: "Alo George" dedi
ve
biraz durakladiktan
sonra
"kendine
yeni bir
girketsatin almigbulunuyorsun" diye
devam etti. Keller
kendini birden
goka
ugramig gibi
hissetmigti. Sanki bir
ev
satm
ahrken, henz pazarlik agamasinda evin kendisinin
oldugunu
grenmigti,
Gulf
Ynetim Kurulu dgnp tagmmig,
en
saglikh
yolun Chevron'un
teklifini
kabul
etmek oldugura
karar vermigti. Pay sahipleri de bundan
memnun
olacakti. Gulf
Sirketi'nin
sonu
da bylece gelmigti.
Artik Spindeltop, Guffey
ve
Galey,
Mellon'lar, Kuveyt
ve
Byk Holmes
girketleri
hepsi gemigte kalmig,
tarihe
kanymigtl.
Anderson
Sirketi
ARCO'yu kaybedigini
felsefi
bir yaklagtmlakargiladi.
Aslinda Chevron'un
80
dolar hisseyle
satilacagina
hibir
zaman
inanmamigti. Kendi limiti 75
dolardi.
"Biz gahsen
orada hepirrlizin bekleyip
duracagtmizi
sanmigtik.
Bir girketi kendinize
katmak istediginizde,
bu-
nu
bagaramaylp kaybettiginiz
zaman
kk
bir farkla degil
byk
bir farkla kaybetmeyi yeglersi-
niz. Hisse bagma
bir-iki
dolar gibi
kk bir farkla kaybetmek hi hoga gitmez."
Pickens a1smdanbu, hisse sahipleri adma
byk
bir zaferdi. Onun
abalan sayesinde etki-
siz bir
idatenin bog bir
san
geref
adma
para
kaybetmesi Onlenmigti.Kampanyaya
bagladtgl gnle-
ri izleyen aylarda Gulf
hisse
senetleri
pay
bagma 41
dolardan 80
dolara
lkmig,toplampazar
de-
geri
6,8 milyar
dolardan 13,2 milyar dolara
firlamig,
pay
sahiplerinin kri 6,5
milyar olmutu.
Pickens bu konuda
gunlan sylemigtir: "Mesa
ve
GIGsahnede belirmemi olsaydi bu 6,5 mil-
yarhk kr hibir
zaman
gereklegemezdi." Bylece
pay
sahiplerinin hakki
geri
almmt; oldu. Pic-
kens ister hizh bir
kr
peginde
olarak
bunu
yapmig
olsun,
ister byk, uluslararasi
bir petrol gir-
ketine bagkan olmak igin, gerek
gudur
ki, Gulf
Yahnmctlar Grubu
760 milyon
dolar
kr sagla-
migti
ve
bunun 500 milyon dolan Mesa'ya gitmigti. Vergi ikanldiktan
sonra
Mesa'yanet 300
milyon dolar
kahyordu. Unutmamak gerekir
ki, Mesa 1983yazinda, bu 300 milyon
dolar iin
aresizlik
inde
irpmmigti.
Jimmy
Lee'nin ilk reaksiyonu
rahat
bir nefes almak oldu. Ynetim Kurulu karara oybirligiy-
le vardigi
iin
pay
sahiplerinin bu konuda
dava amak olasiligi
da hemen yok denecek kadar
az-
di. Lee
hi vakit
kaybetmeden dnyamn drt bir yanmdaki aliganlan grmeye,
onlari gelecek
692
i
hakkinda ikna
etmeye, garanti
vermeye gitti.
Bunu izleyen
birka
gn,
byk bir
yorgunluk,
t-
kenilmiglik
hissedecekti. znts
de bykt. Zaman
zaman gzyaglanmtutamlyordu.
Bir de-
fasinda
gunu
80yleyecekti:
"Gulf'm bu duruma
dgebilecegt hi aldima gelmezdi.
Onun
sonsuza
dek baki kalacagma inanmigtim.
O
benim
tek
yagamim,
meslek hayatimm
tm
anlamiyd1.Onun
artik
var
olmadigLm
dgnmek beni
ok
zyor."
Gulfartik
tamamen
Chevron
Sirketi'ne
gemig,
George Keller de
teklif
mektubuna
son
da-
kikada
yazdigt 80 dolar iin hibir pigmanhkduymamigtt. Chevron,
girkete
degerinin stnde fi-
yat
vermig degildi. O
tarihten
yaklagik
beg
yll
sonra
"lyi
bir allgverigyapmigtik. Degerli girketi
ha ka bir yolla asla
satm
alamayacagtmiz partlarla
salm almayt bagarmigtik"demigtir.
Su
halde
Gulf neden
sikinti
ekmigti? Keller'e gre "Kendi saglam
gncel konumunu
gz
ardi
etmigti
de
ondan. Kendine byk, gl bir
'fil'
bulmamn
zorunlu oldugunu sanlyordu. Bu tipkt, birinin,
istikbalini
kendi yaadigi gebirde riske girme
yerine
kalkip Las
Vegas'a
gitmesine benzer. Sonun-
da, girigimde bulundugu her yerde her
zaman
kayba ugradi."
Unutmamak
gerekir ki bu
sonu,
-
1970'li
y1llarm petrol gokunu izleyen
ategli atmosfer iinde byk
girketlerinherhangi biri iin
de
sz konusu olabilirdi. Ne
var
ki bunun talihsiz
akibetini deyen sadece Gulf olmugtu.
Pay Sahiplerine denenDeger
. Pickens'in igi henz bitmemigti. Deli
gibi
aligip, hizli bir
tempo
iinde
gerek Phillips in Okla-
homa, Bartlesville'de, gerekse Unocal iin Los Angeles'te
egitli
anlagmalar
yapti.
Phillips bu ige
mtecaviz
bir Wall Street mallyecisi olarak
tanmanve
kisa bir
sre nce Trans World havayolla-
nm
kendine katmig olan Carllcahn'm zorlamasi ile girmigti. Buna karym her iki
girket
devralma
giriimlerine kargi
mahkeme
yoluyla bagarlyla
savagtilar
ve
byk
borlara glrerek
okyksek
fi-
yat
deyip hisse
satm.aldilar. dedikleri fiyat
saldindan
evvel denen
fiyatmok
stnde
oldu-
gundan,
hissedarlara yapilan demenin
artmastndan
Mesa ok byk kazanlar
sagladi.
Unocal
Sirketi
kendisine yapilan
saldindan aklanmca girketin
mdr
Fred
Harthey,Occidental'denAi-
mand Hammer
tarafindandavet edilmig
ve yaptigi
katkidan
dolayi
Nobel dl'nelaylk grl-
dg bildirilmigti. Diger
taraftan
byk,
entegre girketlerden bir
bagkasi, ARCO da 1980'lerin
mali erevesi
iinde Pickens
veya
Pickens'lere
bag agrist olabilecegini dgnmg,
bu konuda
Robert O. Anderson'un
gu
szlerine muhatap olmugtu: "Biz
gimdiye
dek
sadece tembel,oturan
bir rdek olduk.
Pay degerimizi girketimizin degerlerine
en
yakm
buldugumuz sre
digmda bu-
nu
devam ettirdik."
Buszlerle ARCO bir
tr
z
elegtiri
yapmly,
hisselerini daha yksek flyata
geri alma kararmi
gstermigoluyordu.
Sirket aym
zamanda
faaliyellerini
toparlamakazmini de
belli
etmigti.
Endstride dev girketler dahil,
birleptirme
ve
ilhak
yoluyla
girketierin
yeniden
yapilanma
faallyeti gelecek birka
yll
daha
srp
gitmigtir.
Hollanda Kraliyet/Shell
Sirketi,
ABDShell
irke-
ti'nin yeniden yzde 31 hissesini 5,7 milyar dolara zerine
geirdi.
Hague
ve
Londra'daki Hol-
landa Kraliyet/Shell yneticilerinin
grgne gre bu onlar iin ok fyi
bir
ahyverig
olmug,nl-
rine serili yatinm firsatlari iinde
en
krli
olanim semiglerdi. Amerika'da kendisine Alaska
pet-
rol iin
1kig
noktasi
arayan
BP,
John
D. Rockefeller'in eski
girketi
ve
Standard Oil-Trst'n ash
olan Ohio Standard
Oil'le
aym
sirada
yer
almig
ve
onunla ortakhk
kurmugtu. Alaska
szlegme-
sinde BP,
Sohio
Sirketi'nin
yzde
53'n aldi, Sohio ise BP'nin Amerika'daki kolu
oldu.
Ancak
Sohio'nun
yaptigt snk,
ayni
zamanda
okpahahya
mal olan
arama programmi
begenmedigin-
den
ve
dy
kirikllgLna
ugradigindan
-ki
bu
programa
Mukluk fiyaskosuda dahildir- girkete
tam
olarak
sahip
olabilmek iin Sohio'nun diger sahiplerine
ayrica
7,6 milyar
dolar
vererek
Alas-
ka'dan gelen byk
naldt akigmm
teksahibiolmak istedi.
Bu
katihm
ve
ilhak
yarii
arenasmdan,
en az
1990 baglarina kadar uzak
kalabilmig
tek
bir
girket vardir. Bu,
talihsiz
bir
yatinm
yks
yagamig olan
ve
bundan byk
yara
alan Exxon
S r-
693
keti'dir. Fortune dergisi 1970'lerde
en
kt kogullarla
ilhak
edilen beg
girketi
stralarken, Exxon
Sirketi'ni ikinci
straya
almigtir.Colorado gist petrol projesine yatinhp kaybedilen milyarlarca do-
lar da Exxon'a pahahya
oturmuytu.
Bunun
sonucu
Exxon elindeki nakiti
arama
ve girketsatin
alma igine
veya
daha
bagka yeni bir ige yatirmak istememig, aksi ynde
karar almigti. Aynca
gir-
ketin st dzey
idaresi
de, politik yargilama
ve
biraz da kaderin oyunuyla
diger
girketleri
kendi-
ne
baglama
gibi
bir
geyiyapamayacagmi anlami
ti.
Clifton Garvin'in
ifade
ettigi
gibi
Exxon'un
"katilim
konusunda bir fabisi
vardL
"
Tm bu faktrler girketin seeneklerini baglamigtir. Garvin bunu
u
szlerle
aiklamigtir:
"Elimizde
ok
byk bir nakit
birikimi
ve para
akimi
vardL"
yle
anlagillyor
ki
girket
verimli
ge-
kilde harcayamadigi
parayi pay
sahiplerine
lade
edip
istedikleri
gibi
sarf etmelerine
izin verseydi
ok
daha lyi olacakti. Exxon bunu paylarm
geri satm alindigt 1983-1990
arasi
yapmigtir ve
pay
sahiplerinin
daha
yksek bir kr almasim saglamtytir.Bunu yapmakla Boone Pickens
veya
diger
herhangi birinin Exxon
pay
sahipleri
iin
"byk
parsay1
kaptilar"
sulamasinda bulunmasim
nlemigtir. Exxon'un dedigi 16 milyar
dolar, Texaco'nun Getty'ye, hatta Chevron'un Gulf
a
dedigi
miktardan ok daha byk bir paraydt Exxon,
girketsatm alma
igi iin
ok
byk
para-
lar, senede belki de bir milyar dolar
tutan
meblaglar
demigtir.
Ne
var
ki Exxon'un
ilgisi
tm
ola-
rak
girketler
degil
ayn ayri
belirli
mal
varliklan idi
ve
bu konudaki igini
sessizce,
mmkn
oldu-
gunca
basmda baglikolmamaya zen gstererek yapmigtir. Diger
taraftan
personel indirimi
yapa-
rak,
ahytirdigi insanlann yzde 40'inl igten ikarmigttr.Bunun
sonucu
olarak hem fiziki aidan
gerek anlamda, hem de ezeli rakibi Hollanda
Kraliyet/Shell
rezervleri
ve
gelirleri
kargismda
g-
receli a1dan
daha kk bir
girket
haline
gelmigti. Marcus Samue]
ve
Henri Deterding
eger sag
olsalardi kugkusuz bundan byk
gurur
duyarlardi.
Genel anlamda
"yeniden
yaptlanma"
bir
petrol
girketinindaha
kk
ve
daha
konsolide ol-
masi
demektir. Igeyeni baglayan
jeologlarm
yllda elli
bin dolar kargiligt ige
almdigi gnler art1k
gerilerde kalmigti. lyingeregi, artik hi ige
almmlyorlardL
Meslek yaamlarinm dorugunda olan
diger
Jeologlar
ise hi ummadiklan bir anda kendilerini erken emeklilige
zorlanmig buluyordu.
En byk kayba ugrayanlar, sahalan
tamamen
kaldinlanlardi. Chevron'un Gulfi kendine bag-
lamasmdan
sonra
iq sahas1birdenbire kapanan bir
ynetici
bunu
gyle
a1klayacakti: "Ben ken-
dimi
byk, sosyal bir kurumda aligiyorbilirdim.
Yaam1min
25 yllini, allemin masraffarim da
stlenerek bog
yere
birtakim kgit paralanyla geirdigim
hl aklima
gelmemigti."
Petrol sanayi-
inin yeniden yapilanmasmdan
en
ok
pay
sahipleri yararlanmigtir. Byk katihmlar, sermayenin
yeniden dzenlenmesi, hisse senetlerinin
geri
alimi
gibi
tm
faaliyetler
sonucu
elde edilen
ve
miktan 100 milyon dolarin ok
stndeki
para
oldugu gibi
kurumsal
ve
bireysel yatinmcilann
ceplerine,
fonlara,
tahkimcilere
ve
benzer kipilere gitmigtir.Btn bunlann sonucunda kazanli
1kan
yine
pay
sahipleri almutur.
Sirket
idaresinin
bizzat kendisi
pay
sahibi oldugundan, idare de kazanll
ikiyordu.
Szge-
limi, Gulf agkani
Jimmy
Lee geri igini kaybetmigti, fakat buna kargilik kendi hisse opsiyonlari
zerinden 11 milyon
dolar
para
almigti.
Boone
Pickens'e
gelince
onu
tasflye
etmek pek
kolay
degildi. 1985 yllmda, Amarillo'daki Mesa Ynetim Kurulu,
Gulfm
baglanmasmdaki
-ki
bu Me-
sa'ya net 300 milyon dolara malolmuqtur- baanli
manevrasi
lin
gkran
ifadesi olarak Pickens'i
18,6 milyon dolar degerinde ertelenmig
tahvil
deyerek dllendirdi.
Pickens-o yll Amerika'nm
en
yksek cret denen
girketyneticisi
ilan
edilmigtir.
Yeni Gvence
1985 Mayisi'nda Batt'nin yedi byk gcnn liderleri hu defa
Bonn'da, senelik zirve toplantis1
iin bir
araya
geldiler. Gndemde serbest
pazar
politikasi, yeniden yapilanma
ve
zellegtirme ko-
nulan vardi. O
gnler,
Amerika'da
"yeni
bir sabah" yaratacagt vaadlyle Ronald Reagan
ikinci kez
694
byk
bir farkla bagkanliga seilmigti. 1970'li yillann
karakteristik
simgesi olan
ve
dolayli
veya
dolaysiz olarak petrol krizinde etken olmug yenilgi
ve
karamsarlik, Ronald Reagan dneminde
artik
son
bulmak
zereydi. Enflasyon
ve
gerilemenin getirdigi moral bozuklugu artik yerini
yege-
ren
bir ekonomiye
ve
koskoca bir
pazata
birakmtytt. Margaret Thatcher'e gelince,
o
ngiliz
top-
lumuna yeni gekilvermekle megguld. Thatcher
ingilteresi'nde
ticaret,
ok ahyma, hatta sabah
kahvaltill
toplantilar,
bu Sayin Bagbakan'miktidar
oldugu gnlerde
onun
lehine pozitif degerler
say1hr.Fransa'nm.sosyalist Devlet Bagkam
ve
dnya politikasmda yerini
en uzun
sre korumug
Franois Mitterrand bile,
milliyetgiligi
ve
klasik Fransiz etat stne'i, yani devletiligi bir kenara bt-
Takmty,
serbest piyasa konusuyla ilgilenmeye baglamigtl.Bati dnyasi ise eskiyle greceli olarak
ylldan beri
canli bir
ekortomik
byme
gsteriyordu. Ancak bu ekonomik
onanm
temelde,
gemig dnemlerin
sava; sonu
onanmlanndan
farkhdir.
Eu byme,
petrolde gzlenen bir
talep
artigindan
kaynaklanmamigttr. Sanayi lkelerinin
ekonomileri
kendilerini
yksek petrol
fiyatlan-
na
abuk
adapte etmig
ve
petrol kullammi da dgmgt. Bymenin asil sebebi
budur.
Son birka yll, liderlerin enerji konusunda bogugmak zorunda
kald12L
tek
ciddi
sorun,
Bati
Avrupalilar'm
daha-ok
Sovyet
gazi
alma planlan yznden 1980'll yillann bagmda
yaganan
b-
lc kavgadir. Avrupalilar enerii
stratejileri
geregi, petrol sadece
zaman zaman
bir alternatif
olarak kullanmak, petrol bagtm1111klanmazaltmak
istiyorlardi.
Ayni zamanda, mhendislik
ve
elik sanayilerinde istihdam
oranmi
artirma
peindeydiler.
Reagan
idaresi
bu
plana
gu
sebeple
kargi
ikmigtir:IthalatmyaygmlagmaslylaSovyetler'e Avrupa kargismda politik
stnlk
saglan-
masmdan korkmu1ard1
ve
dviz
geliti
Sovyet ekonomisini
ve
askeri
gcn
kuvvetlendirecegi
iin Ruslar'm daha fazla dviz
gelirine sahip olmasmi
istemiyorlardi. Avrupahlar'in plamyla Re-
agan
ynetiminin
grg
arasmdaki
eligki
zamanla ykselme egllimi gsterdiginde, Washing-
ton
Amerikan
ara ve
gerelerininproje
iin kullamlmak zere ihracim yasaklad1.
Bununla da
kalmaylp Amerikan
teknolojisiyle
retilmig
Avrupa kaynakl1
ara ve gerece
de ihra
yasagi koy-
durma yollari aradi.
Toprak
iggali
ve
bunun uygulamasi
tartigmaya
aik bir konudur. Nitekim bu konu byk
grltler uyandirmigtir. SonutaEkim Savagi
ve
1973 ambargosundan bu
yana
Avrupalilar'la
Amerikahlar arasmdaki
en
ciddi anlagmazliga neden olmutur. Gvence konusundaki
iki
farkli
bakig
atsi,
bu yzden bir sre
sonuca
baglanmamig, askida kalmigtir.Avrupahlar'm
istihdam
ve
yurtii iktisadi istikrar zerinde israr etmesine
karyl Amerikahlar Sovyetler'den
gelen
askeri teh-
dide daha ok nem
veriyordu. Amerikan
yasaklamasi birok Avrupa kaynakh endstrilerde
is-
tihdam1tehdit etmig, olumsuz etkilemigti. zellikle
byk
ingilizmhendislik firmasi
John
Brown fena etkilenmig, girketin operasyonlan ciddi gekilde gerilemigti. Bu durum kargisinda
Margaret Thatcher kipisel
olarak Reagan'a gitmi, konuyu onunla ele almigtir.
Bagbakan Re-
agan'a kesin
bir ifadeyle
gunu
sylemigti:
"Ron,
John
Brown
batmak zere." Bunu syledikten
sonra grgn
savunmak iin,
o
siralar, Amerikan
yasaglm
kesin olarak
igrieyerek,
gaz
anlag-
mast
iin bazi
ara ve
gereci ihra
etmekte olan
John
Brown'l-grmeye skoya'ya utu.
Taraflar
arasmda
birbirlerine
yneltilen birok
atip tutmalarve
sulamalardan
sonra
niha-
yet
bir anlagma yolu
bulunmugtu.
Avrupalilar Sovyetler Birligi'nden
ithalati
yzde 30 oraninda
kisitlayacak, Norve'teki dev Troll
blgesi
NATO
ittifaki
erevesinde alternatif bir
gaz
kaynagt
olarak gvenli gekilde geligtirilecekti. Bu anlagmayla dogal
gaz
boru hatti
zerindeki
anlagmaz-
lik
son
buldu
ve
o
gnden
sonra
bat111liderler enerji gvencesi konusunu bir daha ag12aalma-
dilar.
Bylece 1985 Bonn ekonomik zirvesi
gndeminde ele
alman konular dnyamn
ne
kadar
degigtigini
tm
aikliglyla
ortaya
koymugtu. Bunlar daha
ok
koruyucululp dolar,
Japonya'mn
ekonomik meydan okumasma
uyum
saglama gibi
konulardir.
Tm
bunlar
"Bati'dan Bati'ya" ke-
simini
ilg lendiren konulard1.."Kuzey-Gney"
sorunlan, petrol
ve
eneril
gibi
nemli
sorunlar ise
hi
ele alinmamig,
masa
zerine
koyulmamigti bile. 1960'hyillarda oldugu gibi petrol
ye
enerji
695
artik bollagmigti
ve
kolayca
temin edilebiliyordu.
Su aidan artik ekonomik byme zerinde
kisitlay1cibir etken sayllmlyordu. Nasilsa
arz
bir kez daha
gvenceye
almmigti. Dnyanm her
yerinde petrol kapasitesinde fazlalik vardt
ve
dnya petrol
arz1
gnde varil bagina
talepten
10
milyon
varil daha fazlayd1.Bu, zgr dnya
tketimininyzde
20'sine egittir.Biryandan da Bir-
legik
Devletler,
Almanya
ve
Japonya,
stratejik
petrol
rezervleri iin byk
miktardapetrol
stok-
luyordu. 1970'll yillarda
var
olmayan
"gvence
marji" bu kez yeniden
ihya
edilmekteydi.
Ayni gnlerde, Ortadogu'dafran
ve
Irak,
Sregelen
att;maiinde
her
trl
"tabu"yu
kinp
geiyor, hibir engel
tanimlyordu.Birbirlerininsadece
kentlerine degl, rafinerilerine, petrol
ya-
taklanna
ve
tankerlerine,
hatta diterbirok ulusun bayragim
tagiyan
tankerlere
de saldinyorlar-
di. Eski
gnlerde
bir
tankerin
bombalanmasi petrol
fiyatmin
aniden
firlamasi iin yeterli sebep
sayilirken, pimdi bir gemi battnldiginda,
petrolnstok
fiyati
ve
vadeli
pazar
fiyati 1kabilecegigi-
bi, hemen anmda,
rahathkla apagi da ekilebiliyordu.
Kisaca, batih liderler
artik
onca
byk
so-
run
durucken kafalanm enerji sorunuyla
yormaya
karplydilar.Devletin bagi olarak nasilsa bu
so-
runu
her
istedikleri
an
ele alabilirlerdi. Kugkusuz petrol,
nceki
zirve toplantilarmda
sik sik
en
nde
gelen
ve en
nemli konu
olmuytur.
Ancak gimd , 1985'te,
son
zirve
toplantismdanon
yll
sonra,
liderler ilk olarak bir bildiri
yayinltyor
ve petrolve
enerilye
tek
kelimeyle olsun degnmi-
yorlardl.
Bild ride
petrole
yer
verilmeyigi, dnya ekonomisinin,
1970'llyillarda petrole atfedilen
ola-
ganst
ekonomik
ve politik
ayaklanmalara
ne
derece
uyum
sagladigmi gsteren gl bir ka-
mttir.
Onlara
gre
artik petroln
zel
bir
ihtimama ihtiyact
yoktu.
Ar
tik
o
da tipki teki
tketim
maddeleri glbi s1radan bir madde olmugtu. 1960'larin
byk
ekonomik
bymesinde
katkisi
olan gcn
yarisi
sayilan gvenceli petrol
arzi
grndg
kadanyla
geri gellyor,
eski yerini.all-
yordu. teki
yans1
ise grnrlerde yoktu. Ancak petrol
yine
de
ucuz
degildi,
henz degildi.
696
36
Ter Dklyor:
Daha Ne Kadar lnebilir?
1980'li-y111arm ortasinda, birok
patirtive
grltden
sonra
petroln
fiyati
dengelenmigtLOrta-
da kesin
olmayan
pek
ok
gey var
oldugundan petrolde aluan
en
kk bir k1pirdamada
tm
gzlerhemen
o
yne evriliyordu. EssoAvrupa kolunun bagkam
1984'tebunu
.gyle aiklamig-
tir:
"Bugn petrol fiyati hesaplanmizda
en temel
degigken olmugtur
ve
gelecekte de
en
byk
gvencesizlik kaynagi olacaktir."
Fiyat konusu nasil bir
geligmegsterecekti?
Inecek
miydi,
yerinde mi
duracakti,
yoksa fir-
layacak
miydi?
Aylar
getike "Fiyatlar daha
ne
kadar dgebilir?"
sorusu
giderek daha
sik
sorul-
maya
bagladt
Ye
bir yank1 gibi
tm
dnyaya yayilarak
herkesin ilgi
konusu oldu. Hakh olarak,
yalmzca. enerji girketlerinde degil, finans kurumlarmda
ve
devlete ait hinalarm
koridorlannda
da odak noktast
olugturdu,
Bu
sorunun yamti
hi kugkusuz petrol girketleri
aisindan
ok
nemliydi. Ancak bunun tesinde dnya
politikasmda
"petrol
gcnn" gelecektekihayatiye-
tini
saptayacak
ve
global
ekonomik beklentileri
ve
dnyamn her
an
degigen
dengesini ok g-
l bir
gekildegiddetle
etkileyecekti. Fiyatlarmykseligi
SuudiArabistan'dan Libya'ya
ve
Meksi-
ka'dan SovyetlerBirligi'ne kadar
tm
ihracatilarin igine
yarayacaktL
SSCB, ekonomik
mo-
dernlegmesinde
giddelle
ihtiya duydugu Bati teknolojisini
satin
almak iin
dvize muhtati.
Bu nedenle dogal
gaz
kadar
petrol satmaya da zorunluydu.
Fiyatlarmdgmesi ise
iki ekonomik
enerji gc Almanya
ve
Japonya
dahil,
petrol
ithal
eden lkelerin igine
yarayacaktL
Bu ikisinin
arasmda kalan, durumu kesin olmayan lke Amerika Birlegik
Devletleri'ydi.Eu lkenin her
iki
kesimde
de ikarlan vardi. Petrolde dnyamn
en
byk ithal Ye
tketici
lkesi
oldugu gibi
pet-
rol retiminde
de dnyamn
ikinci
en
byk lkesiydi. Finans
sisteminin ogunun
yazglS1
pet-
rol fiyatlarmm yksek olacagt
varsaylmma
dayandinlmtytt.
Su
halde, karar
vermeye
zorlande
ginda
BirlegikDevletler hangi
tarafta
yer
alacakti?
OPECkota sistemi 1984'te
daha da kesinti-
ye gitti;
buna karymyeni sistem yine
de
ahimlyordu. OPEC kaynakh olmayan retimse by-
mesini srdryordu.
Kmr,
nkleer enerii
ve
dogal
gaz,
pazarda
pefoln
yerini aldi. Konser-
vasyon
talebi
klmeye devam
etti. OPEC'll
ihracatilar
kazanlarmm klp yok
oldugunu
grdklerindenaralannda
a1ka
"kota
sahtekrligt" yaptilar Ye arbk bu kamilmaz oldu. Bek-
ledikleri kazanci f yatla elde edemedikleri
zaman,
bu defa hacimde indirim
yap1yor,
mah eksik
satarak
kazanct
bu yolla elde ediyorlardt
OPEC,bir kizginhk amnda,
kotanm
yasal
ve
kuralla-
ra uygun
olarakdzenlenmesi iin uluslararasi bir muhasebe servisi kurmugtu. ncemuhase-
be personeline fatura,
sevk
figi
ve
benzer evrakt inceleme
yetkisi
vaat
edildigt halde sonradan
OPEC buna izin
vermemigtir. yleki OPEC'e bagli
bazi lkelere
girigte
bile
personel
byk
zorlukekmigtir.
OPEC'leilglli her
trl
evraki incelemeleri ise kesinlikle
yasaklanmigtL
O gnlerde,
ihra-
catilarm
ogu
kotalarla
ve
durgun
petrolticaretiyle
bagedebilmek iin
takas
ve
kargilikli
ticare-
te
yneldilen Dnya pazannda
agtn
petrol kargihgl yatl daha da yukan ekecek silah, uak
ve
sanayi mall
almayi
yegledler.
697
Yksek mi, Dgk m?
Piyasa
gcne
karpi koymak hi de kolay olmamigti. ngiltere'nin
i
Partisihkmeti 1970'ler-
de ngilizMilli Petrol
Sirketi'ni
kurdu
ve
bu
girketi
Kuzey Denizi petrol
ve
gaz
rezervlerinden
gelen
hisselerin
idareslyle
grevlendirdi.
pirket,
hisseleri
tutan
bir depo
gibi
allgacaktL
Sirkete
bundan bagkaticaretle
ilgili
bir grev daha verilmigti. Kuzey Denizi reticilerden gn bayma 1,3
milyon varili
gememek
zere petrol alacak,
sonra
bu petrol rafinericilere satacakti.
Bylece
BNOCpetroln alim
satim
fiyatml kendisi kararlagtirmigolarak, dnya petrol pazarmda nemli
bir flyat
tespit
rol yklenmig oldu. Ne
var
ki petrol flyatinm
dgmesiyle
BNOC rahatsiz bir ko-
numa
dgecekti. Kuzey Denizioperatrlerinden
belirli bir
flyat zerinden
gnde
bir milyar
va-
rilden ok petrol satm ahyor,
sonra ayni
petrol daha dgk
flyatla
satmak
zorunda kallyordu!
Sonuta.hem
BNOC hem de IngilizHazinesi
ok
byk
kayba ugruyordu. Whitehall mensubu
bir
yetkilinin szleriyle, "Bu hazine iin gerekten
ok
aci
bir
geydi.
Kamu sektrnde bir
girket
-
(BNOC) petrol 28,65 dolara alsm
ve sonra
da bunu daha apagtbir flyatlasatsm!
Bu onlara
b-
yk, ok
byk
act
veriyordu, herkes bundan
emin olmahyd11"Bu konuda
en
byk eleptiri
biz-
zat
Margaret Thatcher'den gelmigtir. Prensip olarak Thatcher devlete ait girketlerden
hibir
za-
man
hoglanmamigtir. Kendisi bu konuda
"serbest
piyasa" yanlislydi
ve
hkmetin mdahalesine
de kesinlikle
kar1yd1.Politik platformda devlet
igletmelerinin zelleptirilmesi
kendisi
iin her
zaman
temel
drt olmuytur. Margaret Thatcher gvenlik aisindan da BNOC'uyerinde tut-
mak
iin
bir
sebep
grmediginden 1985
ilkbaharmda gzn kirpmadan pirketi lagvetti. Buha-
reketle Ingiltere
hkmeti
petrol igine dogrudan itiraki durumundan
1km1ti.
BNOC'un lag-
viyla OPECflyatina verilen
desteklerden
nemli biri daha
kaldmlmig
oldu. Bu,
pazar
iin.yeni
bir zafer
demekti.
Petrol sanayiinde genel grg, fiyatm birka dolar dgebilecegi, ancak 1980'lerin
sonuna
dogru
veya
1990'lann bagmda
toparlanacagt ve
yeniden ykselecegi
ynndeydi.
Ne
var
ki
ge-
ligme bu ynde olmamlytir. Talebin zayillamasi,
arz
kapasitesinin bymesi,
meta
pazanna
ka-
ylg,
hepsi bir
araya
gelmig, okdaha byk bir gle geligmeyi
ters
yne,
apagi
dogru
evirmigti.
Ancak bu
nereye
kadar
gidebilirdi?
OPEC'in
ikmazi
Byyor
1980'ler ortasmda OPEC
ok
kritik bir seim yapmak zorunda kaldt. nndetercih
etmesi
ge-
reken
iki seenek
vard1.
Birincl seenek
petrol
flyatimdgrmekti. Ancak bunun
yapilmasi ha-
linde bu
dg hangi noktaya kadar devam edecek
ve
nerede duracakti? kinciseenekse,
flyat-
lari yukan
ekmekti.
Ancak bu defa
OPEC kaynakli olmayan petrol,
birbiriyle
yangan
enerji kay-
naklari
ve
konservasyon
onun
tuttugu gemsiyenin
altma siginacak, orada kendisine giderek k-
len
paz
arda
bir hisse kapmaya
aligacakt1. SonundaOPEC'ten daha
ok
petrol gelecek ve
igler
daha ktye
gidecekti.
ran-Irak
Savaginm devam etmesine kargin bu iki
kavgaci
lkenin
ihraca-
ti
glderek
iyilegmekteydi. Gzn daha byk kazanlara dikmig
a
durumdaki Nijerya retimi-
ni artirmig ve
bir
sre
"nceNijerya" politikasi
gderekthracatimazamiye ikarmay1
hedelle-
migti.
Sik sik oldugu
gibi
bu defa
da
Sundiler'e ok
gey
dgmgt,
her
ey
onlara bagliydi.
1983'te
Suudi
Arabistan
"duruma
gre
retici"
grevini yklenmig, OPECflyatmi destekle-
mek
iin
gerektiginde
retimini
ona
gre ayarlamigt1.
Ancak 1985
yllmda masrallar,
teki re-
ticileregreokartmigti.
Fiyat destekleme kavrami
gimditek
bir anlam.ifade edlyordu. Verim-
de byk b r dgg,
pazar
paymda kapsamli bir kayip
ve
kazanlarda
usuz
bucaksiz
gerileme.
1981'de Suudi
Arabistan'm
en
yksek
kazan
noktasi
119
milyar
dolar
olmugken,
1984'te
bu, 36 milyar
dolara dgmgt
ve
grnge
gre
daha da dgp, 1985'te 26 milyar dolara
698
inecekti.
Su
ara,
diger ihracatilar
gibi
Suudi Arabistari da byk bir
harcama
ve
geligtirme
programma
girigmigve
gimdi bu
durumun
dramatik bir kesintlye ugramasi gerekmigti.lke-
nin
byk
bte aigi
vardi;
ayrica
yabanci
rezervler dgge
geoiti. Durumun
son
derece is-
tikrarsiz
olugu nedeniyle devlet btesinin kt durumu
resmen
a1klanamlyor, srekli ertele-
niyordu.
Piyasanm kaybediligi bagka bir
sonu
daha dogurmuytu, Buyzden Suudi Arabistan dnya
sahnesinde daha mariinal bir
rol
yklenmigti. Siyasietkinlik
ve
sayginhktaki hizli dg
agmma-
yi
pekigtirmig, iran-lrak
Savaginm blgeyi
tehdit ettigi
ve
Ayetullah Humeyni'ninSuudiArabis-
tan'a
yklend gi
bir dnemde, bu, kralligm
gvence politikasina
ters
d
mgt.
Pazarda
olugan
dramatik kayip Suudi Arabistan'm Ortadogu
politikasmdaki
Ve Arap-istail
anlagmazligi
ve
bat1h
sanayi lkeleri
zerindeki
etkinligini zayiflatiyordu. "Petro] gc" kavrami anlammi kaybetmek-
teydi. Suudi televizyonunda Yamani grgn gyleaiklamigti: "Prensip
olarak
ekonomi
ile
po-
litika
arasma
bir izgi ekmeliyiz.
Diger
bir deyigle, siyasi kararlar ekonomik
gereklerl
ve yasa-
lari etkilememelidir. Ancak
ham
petrol politik bir gtr
ve
hig kimse Arap dnyasinin
1973'te-
ki politik gcnn petrole
dayandigim
ve
bu
gcn
petrol
sayesinde 1973'te doruga ulagtigim
yadsiyamaz, Bugn
istirap
iindeyiz
ve
bu petrole
dayall Arap politik gcnn zayif olugundan
ileri
gelmektedir. Ortadabazi gerekler vardir
ve
bunlan
sokaktaki adam da biliyor."
Suudiler
teki OPE
C
lkelerine
ve
OPE
C
kaynakli
olmayan reticilere birbiri ardmdan
uyan
gndererek,
pazar
paymdan vazgemeyecegini
bildirdi.
Diger OPEC lkelerinin
kota ihlal-
lerine, retimi devam11
artirmalanna
sonsuza
dek
gzyumamazdi.
Artik Suudi Arabistan'a z-
verili
retici olarak fazla gvenmemeliydiler. Suudi Arabistan
gerekirse
pazan
petrol
yagmuruna
tutmaya
mukted rdi.
Acaba Yamani bu uyarilan ciddi bir
tehdit
olarak
mi
sylemigti?. Szleri ni-
yetinin
bir igareti miydi? Yoksa
tm
bu szler sirf blf olarak, korkutma amaclyla
mi
sarf edilmig-
ti?
Yine de her
ne
amala sylenm se de, hibir degliklikyapilmamasi halinde, mantiki olarak
Suudiler'in retimi dgecek, ihra
pazarlan
tmyle
yok olduguna gre gnde
bir
milyon varile,
belki de daha
apaglya
inecekti.
lkeninkimlik
ve
etkinligi
temelde
petrolle
tanimlandigma
gre,
bu kogullar altmda SuudiArabistan dnya sahnesinden silinip kaybolmaya mahkm olacak,
ar-
tik
eski Suudi Arabistan olamayacakti.
Pazar Pay1
1985 Haziram'nda OPEC'll bakanlar Suudi Arabistan'da Taif'te bir
araya
geldiler. Yamani onlara
Kral Fahd
tarafmdan
kaleme almmigbir eleptiri mektubu okudu. Mektupta teld OPEClkeleri-
nin uyguladigi
sahtekrkk
ve
indirim
sert
bir dille elegtiriliyor, buntarm "Suudi Arabistan'a b-
yk
zarar
verdigi,
pazar
kaybma neden oldugu"
ifade
edillyordu. Suudi Arabistan
byle bir du-
ruma sonsuza
dek
tahamml
edemezdi. Kral mektupta "Eger ye lkeler diledikleri gibi hareket
ederse, istediklerini
yapmakta
serbesttirler.
Bu
takdirde
Suudi Arabistan'm da kendi
1karlanm
gzetecegi
kugkusuzdur" diyordu. .
Mektubun okunmasi
tamamlandiktan
sonra,
Nijerya petrol bakam grgn bildirerek
"bu
degerli mesajin artik geerli olmaktan
1ktigm1
mid
ettigtni" syledi. Ancak aradan birka
hafta
gemig, mesajm
hl
geerl oldugunu gsteren
bazi igaretler bel rmigti. Suudi Arabistan
petrol byk
dgg
gstermig, gnde
2,2 milyon varile kadar inmigti. Bu,
lkenin
kota dzeyl-
nin
yansma
ve Suudi
Arabistan'm beg
yll
nceki retiminin begte birinden biraz fazlasma egitti.
Suudiler BirlegikDevletler'e yaptigt
ve
1979'da gnde l,4 milyona kadar ikan
ihacatmi
da kis-
mig,
1985 Hazirani'nda gnde sadece 26.000 varile
indirmigti;
aslmda buna
ihracat
bile dene-
mezdi.
1985
yazmda
zaman
zaman Suudi
Arabistan
retimi
Kuzey
Denizi ng lizretiminin dahi
altina
d
t.
Bu, Suudiler'in OPEC'll lkelere
oynadigt
son
oyundur.
Suudiler bunu yapmakla
fi-
699
yati
desteklemig
oldular. Ingilizler'in
bylece daha
ok
petrol retecegini
varsaymiglardt
te
yandan BagbakanThatcher petrol flyatlannm
yksek
veya
dgk olmasmi umursamadan bu ko-
nuda
ilgisiz
davranlyor, serbest piyasaya olan
baglih lnl
srdryordu. Irakihra kapasitesini
onarmaya
baglam14ti.Bu
arada
bir yandan da boru hatlarim
genigletiyor,
bazilan Suudi Arabis-
tan'dan geen
yeni
boru hatlan yaplyordu. Ortada
bir
gerek
vardi. lrak, petrol retimini
artir-
migti
ve
mutlakaok
yak1nda Irak'tan
pazara
dogru byk bir petrol
aktml olacak,
gncel
du-
rumda dahi petrole bogulmuy
.olan
pazar
bsbtn petrol
saldirisina
ugrayacakt1. Durum
ok
kritikti. Mutlaka
birilerinin zveri
yapmasi
gerekiyordu
ve
1970'lerde oldugu gibi bu zveriyi
"flyat"
omuzlayacakti, ancak bu defa zveri
ters
ynde geligmigtir.Yine de ortada bir
sorun var-
dl. Fiyat daha
ne
kadar dgebilirdi?
John
D. Rockefeller'in gemigtekalan hayali
sanki
bir ker daha canlanmigti.
O
ve onun
d-
nemindeld fiyat
savagimn
glgesi yeniden ortaliga
egemen
olmugtu.
Hatirlanacagi
gibi Rockefel-
ler
ve
arkadaylari
on
dokuzuncu yzy1l
sonu,
yirminci yzyil bagmda rakiplerine
sava
amig,
pazara
petrol yagdmp fiyati indirmek suretiyle onlan
"bir
gzel terletmigti."
Bu durum kargism-
da rakipleri
iki alternatiften birini semek zorunda
birakilmigtL
Standard Oil kurallanm kabul et-
mek
ve
bunlara uymak
veya
kabul etmeyip uymamak
ve
bylece
Stardard Oil'in kalici
gcn-
den yoksun olarak petrolclkten
diglanmak
veya
bagka bir
girketinagma
dgmek.
Sunu
bellrt-
mek gerekir ki, gncel kogullar, 1980'li
yillarm
kogullanadan
bir bakima
ok farkli, bir balama
ise pek farkh
degildi. O
gnk
glbi pimdi de
"bir
gzel
terletme"
konusu gndeme gelmigti.
Bu
agamayt
izleyen
gnlerde Suudiler
stratejilerini degigtirdi;
fiyat
savunma yerine
petrol
hacmini savunarak
kendi istedikleri dzeyde retime getiler
ve
bunu gergekleptirmede
son
de-
rece
gl
bir silah kullandilar. Bundan byle Aramco'lu ortaklarla ve
anahtar durumundaki
pa-
zarlarda
stratejik noktalara yerlegmigpetrol
girketleriyle
anlagma yaparken, net
haz zerinden
anlaacaklardt
Bu
anlagmalara gre Suudi Arabistan'a rafinericiden
gemig
rnn
pazar
yerin-
deki kazancma gre deme yap11acakt1.
Rafinericlye ise nceden
belirlenmig bir rakam zerin-
den, diyelim varil bagma 2
dolar
bir kazan
garanti
ediliyordu. rnnfinal
satig
flyati ister 29
dolar
veya
19 dolar, ister 9
dolar
olsun rafinerici bu 2 dolan mutlaka
alacakti. Satig
.flyatmin
geri
kalam muhtelif masraflar
dgldkten
sonra
Suudiler'in
olacaktL
Rafinericinin
krt
pegin olarak
sakli
tutulacak,
bylece satig
noktasma gelindiginde daha yksek fiyat iin birtakim
girigimlerde
bulunmast nlenmig olacakti. Rafinericiden sadece elinden geldigince ok rn isteniyordu. Ra-
finerici,
fiyat
ne
olursa olsun her ekstra
varilin kendisi iin
yeni
bir 2 dolarlik kr oldugunun bi-
lincindeydi. Ne
var
ki, petrol
hacminin
artmasi,
te yandan
satig
fiyatmm
umursanmamasi
flyat-
larin dgmesi iin iyi bir reete idi. Kendi ailarmdan Suudiler, flyatlann
dgrlmesi
nedeniyle
ugradiklari kaybt telafi
edecekleri
midindeydiler. Zamani gelince
bunu retim hacmini
yksel-
terek
yapacaklardi. Yinede Suudiler fazla uzlagmaz
davranmamaya zen
gstermigtir.
Tek
ama-
lan
eski kota dzeylerini yeniden
kazanmakti;
bunun
tesinde
hibir istekleri yoktu.
Yeni
net
ba2 anlagmalan geregince
retilecek petrol hacmi zerinde limiti belirlemiglerdi.
Byle davran-
makla, OPECyelerine oldugu kadar OPECyesi olmayan
lkelere de
yeni politikalanm a1kla-
mig,
bundan
byle
sahtekrlik yapmalanna,
kendilerine
ait
pazar paymi
almalanna
gzyum-
mayacaklarmi
gstermig
oldular.
1985
yazmdaYamani,
Aramco ortaklanndan st dzey bir yetkiliyi telefonla
arad1. Tele-
fonda Aramco'lu yetkiliye
gunlan
syledi: Animsadigma gre Aramco'lu
yetkili bir sre nce
kendisine, f yatin digerlerinden
ucuz
olmasi halinde Suudi
Arab stan'dan
petrol
alabilecegini
sylemigti
ve
gimdi
de durum
aynen
buydu.
Aramco'lu
yetkiliagustosta
"net
back" kogullarmi
grgmek iin Londra'ya
utu. "Fiyat tekilerden
ocuz gibi grnyor"
diyerek imzayi atti.
Aramco
digmda kalan teki bazi girketler de kontrati
uygun
bularak
aym
geyiyaptilar.
"Net
back" denilen kontrat tipinde Suudi flyati olarak verilen resmi
bir fiyat
yoktu.
Bu,
bundan byle, resmi bir OPEC petrol flyati olmayacagi anlammdaydi. 1985 ylh Eyll
sonu,
700
Ekim
ayi
bagmda
globalpiyasada bir sylenti yayllmaya baglayacak, bu yzden
tedirginlik
ve en-
dige durumu bsbtn
attacaktL
SylentiSuudiler'in
"net
back" anlagmalarlyla ilgilidir.
Genel
kamya gre
bu
anlagmalarla
Suudiler kendilerini bir
pazarpay1
stratejisine baglamigti. Bu neden-
le teki ihracatllar
da
ayni
yolu izlediter. Ancak ihracatglarm
bunu yapmadaki
amact
farklidir.
Onlar bunu
salt
rekabet
amaclyla, kendi Ozsavunmalan in
yapmiglardl.
Sonuta,
"net
back"
anlagmalar kisa
srede
yaygmlagti. Petrolclkte
uzun
yillar sikinti
iinde
kivranan inige gemig
igyerleri iin bu Tanr1'nmltfettigi
bir
gansti.
nk
bu
igyerleri,
1970'l ylllardan beri rafinerici-
lik iin
gereksinimleri
olan
parayi
bir
trl
bulamamiglardt
ve gimdi
bu durum
onlara bu
gansi
vermigti.
Acaba
gncel
fiyat
pimdiyeni
bir
dggn igareti
miydi?Ihracatilarmogu bunun byle
oldugu kanismi
tagiyordu,
ancak dggn varil bagma 18-20 dolann
altmda olacagma ihtimal
verilmiyordu. Bu dzeyin altma dgmesi
halinde Kuzey
Denizi'ndenalman retim
ekonomik
olmaktan
ikardi.
Ancak
bu konuda yamlmiglardi.
nk
Kuzey Denizi'nde
vergi oranlan ok
yksekti. Szgelimi Ninian denen bir yatakta petrol flyatinda olugacak 20
veya
10 dolarlik bir
dgygirketlere sadece 8 sente mal
oluyordu.
Bundan
daha byk kayba ugrayan, kiralann
o-
gunu
alan ngilizHazinesi idi. Ninian'da gerek
igletme
masrafi
petrol
1karmadanakit harcama
varil bagma sadece 6 dolardi. Bu nedenle bu
dzeyin stnde
seyreden herhangi bir flyatta re-
timi
kesmek iin ortada bir sebepyoktu. Aynca iletmeleri
geici olarak kapatmak ok pahaliya
mal oldugu
ve
birtakim komplikasyonlara
yol
attgt iin flyat 6 dolarm altma dgse
bile bu her-
halde kolayca yapilamayacak,
ilgililer bu konuda
tereddtgsterecekti. Ostralar Chevron baska-
ni
olan GeorgeKeller'in szleriyle
u dzeyin altma hi inmedi.
Inmesi mantik kurallanna
ters
dgerdi."
1985 Kasim bagmda, kigm
yaklagmaslylaWest Texas Intermediate vadeli
pazar
flyatlan
ykselme egilimine girdi
ve
fiyati kertme
tehdidi
igareti vererek 20 Kasim
1985'te Nymex'te
o
gne kadar hi rastlanmamig
bir
noktaya, 31,75 dolara
ulagtL
Birok kigi
bu konuda Suudi-
ler'in sylediklerine inanmadiklan iin
bu ok ga1rtic1olmugtur. Herkes
Suudiler'inbu
szleri
OPEC
lkelerine
uyan
yapmak, onlari korkutarak disiplini
saglamak in sarf ettigine
inanmigtl.
Kasimdaki fiyat
artigmi
izleyen ilk
on
gn getikten
sonra
OPECbir
toplanti
daha
yapt1.
Suudi Arabistan,
o gne
kadar davramplanyla teki OPEC lkelerine kargi,
pazar payl
konusun-
da
savagamig
grnmndeydi.
Simdi
ise Suudi Arabistan
dahil OPEC
grubu
bir btn
olarak,
kaybedilmig
pazarlan
geri
almak iin OPEC'li olmayan yelere
savag
atiklanni duyuruyordu.
Toplantidan
sonra
yayimlanan bildiri yeni bir forml iermigti.
OPECartik flyatt koruma fonksi-
yonunu
birakmigtL
Simdiki
hedefi
"dnya
petrol pazannda,
ye
lkeler
iin yeterli
geliri
sagla-
yacak adil bir
pay
saglamak
ve
bu
pay1
korumak" olacaktL
Yine de
dgnmek
gerekir:
Acaba bu szler
ne
dereceye kadar ciddiye
almmigti?
Nitekim,
9 Aralik'ta, OPE
C
yesi bir
lkenin
plan feticileri, gelecek hakkinda konugmalar yaparken, bil-
dirinin metni
toplanti
odasina
getirildiginde,
umursamazcasina
gylesyleyecekti; "Oh, yine mi
OPEC kig bildirilerinden biri
geliyor!"
lerignlerde fiyat sistemi
bir kez daha
gkmeye
bagladL
ncPetrol
Soku
nckez
yaanan
petrol
goku
en
az
1973-74ve
1979-81 krizleri kadar
yikicive dramatik ol-
muytur.
West Texas Intermediafe 1985 Kasimsonundaki varil bagma 31,75 dolar olan flyati, he-
men
birka
ay
iinde
aniden 10 dolar
attirmca
sonu
nc bir kriz oldu. IranKrfezi kaynak-
li kargolarm
bazist varil bagma 6
dolar
dolaymda satildt Daha nce
yaganan
iki krizde
arzdaki
marjinal
kayip
ve tahribat
flyatlan
gklere firlatmaya
yetmigti. nc
gokta
da hacimdeki
ger-
gek
varyasyon
mariinal oldu. 1986'nm ilk drt
aymda OPEC retimi
gndeortalama17,8mil-
701
yon
varildi. Diger bir deylgle
1985 retiminin sadece yzde 9 kadar stndeydi
ve
aslmda,
1983 kotaslyla yaklagik
aym
dzeydeydi. Topyekn olarak
ahmrsa,
ekstra retim zgr dnya
toplam
retim
arzmm
yzde
3'nn
ok
az
stndedir! Yine de bu artig,
pazar payma
verilen
artipla bir
araya
geldiginde fiyatlan
indirmeye
yettnigti;
hem de
sadece
birka
ay
ncesine kiyas-
la
hayal bile edilemeyecek kadar apagilaraekmigti.
Bu
gerekten
tam
anlamiyla ncPetrol
Soku'ydu,
ancak sonulan
itibariyle
aksi ynde
olugmuytur. Su
gokta
birdirbir
oyununu
oynayanlar saticilar
degil
alic11arolmugtur. Her biri
en
dgk fiyatt yakalamak iin bir digerinin
stnden
siraylp
atlamigtir.Aligilmamigbu durum,
so-
nunda bir kez daha gvenlik
konusunu
gndeme getirdi.
Ancak bu defa farkli boyutlarda. G-
venlik konusu bir anlamda petrol
ihracatilarinm gvenlig iin, bagka bir deyigle pazarlara
ga-
rantili olarak
girmesi iin ele almmigtir..Builk bakigta yeni
gibigrnebilirse
de aslmda 1950'ler
ve
1960'larda
petrol
ihra
eden
lkeleri yogun rekabete sokan,
Juan
Pablo Prez Alfonzo'yu
OPEC
toplantisi iin Kahire'ye
gitmesinden
nce Birlegik
Devletler'de
garantili
pazar aramaya
sevk eden gvenceden
tarkh
bir
gey
degildir. Tketiciler
aismdan
pazarda
pay
almak iin
yape
lan dvg her geyden
nemliydi.
Bunun
yamnda 1970'lerde petroln gvenligi
iin
gsterilen
onca
aba fazla
bir
gey
ifade
etmiyordu.
Ancak yine de akillarda
gu
soru
vardi: Acaba gelecekte
durum
ne
olacakti? Ucuza
ithal
edilen petrol,
son on

sene
iinde
onca
emekle kazanilan
enerji
gvencesini alaagteder miydi?
Ciddiolan
sorun
sadece flyatlarmkmesinden ileri gelmiyordu;
ayni
zamanda
kontrolden
de
ikmigtL
Petrol
tarihinde
ilk
ola'rak,grnrdeflyati saptayan
bir
yapi
yoktu. OPEC resmi
fi-
yati
olarak gsterilecek bir fiyat dahi yoktu. Hi degilse geici bir sre
iin de olsa, kontrol
paza-
nn
eline
gemigti.
Fiyat
bundan byle
OPEC
lkelerince,
birbiri
ardma yapilan
atigmahgrg-
meler yoluyla degl, binlerce ve
binierce
bireysel
grgmeler
yol yla saptanacakt1. Ihracatilar
pazara
bu kadar siki sile baglandika
ve
bunlan yeni bagtan kazanmak iin bu kadar mcadele
verdike,
bunun
sonu
hi
gelmeyecekmig
gibi gzkyordu.'Bir yandan da
net back anlagmalar,
spot
anlagmalar, spotback anlagmalan,
proses
anlagmalan,
o
anlagma bu
anlagma
hepsi birden
gndeme girmig,
sonsuza
dek srecege benziyordu. Mcadele sadece OPEC
ile
OPEC'li
olma-
yanlar arasmda
degil, 1985
Arahk
ayi
bildirisine
ragmen, OPEClkeleri arasmda da bireysel
ola-
rak
yapihyor,
lkeler mgteri iin birbirine
sava;
aiyordu.
oksert geen
bu rekabet ortammda
konu dnp dolapp
karara baglandi
ve
pazarlara
teminat
olarak,
bitbiri
ardma
sayisiz
indirimler
yapild1. 1986ortalarmda lrak Devlet
Pazarlama Komisyonu bagkam "Her kargo iin her

ayda
bir
sonu
gelmez
grgmeler yapmaktan herkese
b1kkmhk
geldi. Ham petrol
ihtacatlsi
adina
a-
ligan
tembel arabulucu da diger OPEC
lkelerinden
daha dgk fiyata petrol
satmt
olmak iin
diganya
sattigi petrolde flyat
indirimine gitm tir"
demigti. Fiyat kgne neden olan aslmda
netback geklinde veya
daba
bagka
trde
yapilan
anlagmalar
degil, daha
temele
dayali bazi
ger-
eklerdir. Bunlardan birincisi,
pazara
girmek
isteyen petrol
miktannm,
bu petrol
alabilecek
pa-
zar
sayismdan ok daha fazla oluqu, ikincisi de artik dzenleyicilerin
yani OPEC
ve
zellikle de
Suudi Arabistan'm bu iten ellerini
ekitteleridir.
Petrol goku,
dnyadaki
tm
petrol
lkeleri zerinde etkin olmug, bu
lkelerin hepsi bir
ge-
kilde
tepkilerini
gstermiglerdir.Acaba OPEC
de bir
geyler
yapacak miydi? Yapabilir miydi? r-
gt feci gekilde
paralara blnmgt. Iran,Cezayir
ve
LibyaOPEC'in
yeni
ve ok
daha dgk
bir kota uygulamasi
ve
bylece
yeniden varil bagma 29 dolara dnmesi yanhslydt retimi yk-
sek olan
lkeler ncelikle Suudi Arabistan
ve
Kuveyt ise
pazar
paymdaki
kaylplanm
telafipegin-
deydiler. Yamani'ye
gelince,o tm
hatalardan
alicilari
sorumlu
tutuyor,
byk
girket yneticile-
rinden birine
gyle
diyordu:
"Ben hibir
zaman
hi kimseye
onun
istemedigt bir varil petrol bile
satmig
degilim." u
ara
OPECyelerinden
en
nemli
ikisi, Iran
ve
Irak,
lesiye ekigmelerini
srdryor,
aynca
ran'mArap
thracatgilara
kargi
gsterdigi hasmane
tavir tm
giddetiyle
devam
ediyordu.
702
OPEC yesi olmayan lkeler ise kaybettikleri kazanlar yznden
epeyce aci
ekti. Sonun-
da
ge
de olsa,
OPEC'inuyanlanna daha
ciddiyetle
kulak verdiler
ve
"diyalog"
baglattilar.Mek-
sika, Misir, Umman, Malezya
ve
Angola 1986 OPEC
toplantismagzlemci
olarak katildi. Nor-
ve'in
tutucu
hkmeti ise ba]arigitaBati'nm bir yesi
oldugunu, bu
nedenle OPEC'le yapilan
bir
toplantlya
katilamayacagini beyan etti. Ancak,bu lke gelirinin yzde 20'si petrolden
gel-
mekteydi
ve
hkmette bte
aigi vard1.
Neticede iktidardaki
parti
dgt
ve
yerine muhalefet-
teki
Igi Partisi
geti.
Yeni
gelen
Bagbakanhi vakit kaybetmeden, Norve'in petrol flyattm
istik-
rara
kavugturmak iin
gerekenadimlanatacagmi duyurdu. Yeni hkmetin petrol bakani Vene-
dik'te, Zeki Yamani'nin
yatma
binerek
petrol fiyatlannt
grgmek
iin Yamani'ylebir
araya
geldi.
Yine de,
tmyle
ele almirsa OPECile OPEC'li olmayanlar arasmda ok
az
grg
birligi
saglana-
rak bir
"ter
dkg sreci" bagladi
ve
1986
ilkbahar1
boyunca srp
gitti.
Biraz Hareket
Petrol girketlerinin birogu bu
en son
krize hazirhksiz
yakalanmi
ti.
Bu girketlerin yneticileri
OPEC'in kendi
kazanlarmin byk
bir kismirn baltalayacak byle
sama
bir
gey yapmayacagt
inancmdaydi. Ilerindenbirkai ise farkli
grgteydi. Londra'da, Shell
Sirketi'nde
plancilar
ger-
ekleridikkatle
incelemig
ve
sonuta "OCS" Petrol
kg
Senaryosu admda
bir
rapor
hazirla-
migtl. Bu raporda,
plancilar
girketin st dzey idarecilerinin
raporu
ciddiyetle ele almasmi, ken-
dileri
ayni grgte
olmasa bile zerinde
tarti1p
nasil
tepkigstereceklerini saptamalanm
ve
cid-
d
nlemler
almmasmi
israrla
nerdiler.
Nitekim, sonunda
en
son
gk olan nc
gokpatlak
verdiginde, diger birok petrol
girketinin aksine, Thames Nehri'nin gney yakasmdaki Shell'de
grecelibir
80knet
ve
dzen
egemen
almustu. Buradaki idareciler, petrol b0lgelerindeki
Shell
idarecileri
gibi
normal grevlerini yine gn
gnne sanki evvelden
provasint
yaptiklan bir sivil
savunma
acil
operasyonu
gibi yrtmglerdir.
Petrol
endstrisi
genel
olarakgeregi kabullendikten
sonra
buna kargi
abuk
ve
kapsamb
nlem alml;
ve
harcamalan kismigtir.Amerika'da goktan
en
fazla
zarar
gren
kesim igletme
ve
ret m alanlan olmugtur. Petrol iin
en
byk harcamayt
yapmig
olan bu
lke
aym zamanda
en
byk dg kinkhgma
ugrayan
lke
olmugtur. Alaska'da, 2 milyar dolar
harcanarak kazilan
ve so-
nunda kuru
ikan
Mukluk kuyusunu
unutmak mmkn myd? Bu olay henz
belleklerden
si-
linmemigti. Bu nedenlerle Amerika'da
girketlerharcamalann kisilmast neristne
esnek yaklagti-
lar
ve
uydular. Onca
uzun
grgmelerden
ve
geligmekte olan dnya hkmetleriyle yap11an
ayarlamalardan
sonra,
kazan11anikaybetmek,
elde edilen
karari tehlikeye
atmak istemiyorlard1.
Tketiciler de bu karardan
memnundu. Petrol
silentisminsreldi
olacagi
korkusu artik sz
konusu olmaktan
ikmigti.Yaamastandartlari
ve yagam
stilleri artik gvencedeydi.
Onca ylllik
sikintidan
sonra
petrol bir kez daha
ucuzlamigti.
Demek
ki klyamet kopacagi hakkindaki
keha-
netler
serap
olup
gitmigti.
Petrol gc
denen
geyin
de
zararsiz
ve
bog
bir
tehdit
oldugu ortaday-
di. Kpe
baglarinda
"gaz
savay1"
geklindegrlen
ve
1950'ler
ve
1960'larda ortadan kaybolan is-
tasyonlar
bir kez daha ancak bu defa
global
"petrol
savagi"halinde ok daha
byk
aptaortaya
ikmigti.
Fiyatlar daha
ne
kadar
apaglya
inebilirdi?
l986
ilkbaharmm ilk
gnlerindeasgaripetrol
fiyati Billy
Jack
Mason admdaki benzin istasyoncusunun
Texas, Austin'in kuzey yakasmdaki Ex-
xon benzin istasyonunda
saptanacakt1. Billy
Jack
o
gn bir galon petrol siftr
sente
yani hibir
cret almadan bedavaya
satmigttr. Kuskusuz bu hibir
gekilde
lurilmasi
olanaksiz bir
rekordu
ve
sonucu
da
tam
bir kegmekeyolmugtur. Saat sabahm
dokuzunda,
benzin
almak iin
straya
girmig
arabalar
alti
mil uzunlukta bir konvoy olugturdular.
Kuyruktabekleyenlerin bir kismi
ok uzak-
lardan, Waco'dan
gelmigti.Btn bu
cogku
kargisinda Billy
Jack
sadece
gunu
sylemekle yetini-
yordu: "Yapmantz gereken
tek
gey
birazcik
hareketlilik gsterrnektir,
o
kadar." Ancak bir petrol
uzmant
olarak kendisine
gelecekte
petrol flyation
ne
olacagi soruldugunda
pu
yamti vermigtir:
703
"Bu
yurtdig1
bir konudur. Araplar
kendi flyatlarmi bir
dzene sokmadika
bizim yapabilecegimiz
bir
gey
yoktur."
Diger bir kipi, sonradan
Texas hemgerisi olmug BirlegikDevletler'in BagkanYardimcist Ge-
orge
Bush da
bunun, hi degilse bir dereceye kadar Araplata
bagli oldugu kamsmdaydi
ve
bu
konuda Billy
Jack
Mason'la
fikir birlig iindeydi.
Billy
benzinini, galonu s1fitsentten sattigtstra-
da Bush yurtdigi bir grevle,
petrol konusunu
ve
daha
bagka konulart konumak
iin Ortado-
gu'ya
harekete.hazirlamyordu.
Fiyatkgndenok
daha evvel
Suudi Arabistan
ve
Krfez
dev-
letlerine ziyareti gndemine
almigtl. Ancak gimdi,
Amerikan
yurtii
petrol
ve
gaz
endstrisi,
ih-
racatilar, tketiciler,
Amerika'nm mttefikleriagtz
birligi
etmigesine
aym soruyusoruyerve
Bush
da byle
bir gnde gidiyordu. Soru
guydt1:
BirlegikDevletler
hkmeti fiyat kg konu-
sunda
herhangi bir
gey
yapacak m1ydi?Gerek
zamanlama
ve
konumu aismdan, gerekse
kendi
gemigi
ynnden,
uluslararasi
iligkilerin ok
hassas
noktada oldugu, Reagan ynetiminin
ve
ABDpolitikasmm 1kmazla
bogugtugu byle bir gnde
zm
iin
tm
gzler Bush'a evrilmig
ti.
Artik
o
Amerika'nm bir
numarali adam1ydi.
George Bush
Birka yll
sonra,
1989'da,
Bagkanseilipininkutland1gl
gece
Bush
gu
szleri
syleyecekti: "Bunu
gylea1klamak
isterim: BirlepikDevletler
kendisine Bagkanolarak petrol
ve gaz
endstrisinden
gelmig,
bu igi bilen, hem de
iyi bilen birini
semigtir." Gerektende,
zellikle bagtmsiz ahyan
petrolclerinepitli
riskle dolu, pazarlikla
yaganan
dnyalarim iyi
biliyordu. Bu kipiler Birlegik
Devletler'de igletmeciligin belkemigi
olan
ancak fiyat kglerinin s1rt
st devirip
"nakavt"
et-
tigi
kipilerdir. Igte
Bush'un formasyonunu kazandigi ylllar
da
byle bir dnyada
geoigtir.
1948'de
Yale'den
mezun
olduktansonra
Bush, Wall
Street'te galigmayabagladi
ve
burada
taban-
dan baglayarak edindigi
birikimi
kendi kamndan gelen patronunun, babasimn
yamnda kazandi.
Babasi
vaktiyle Connecticut'tan Senatr seilmeden
nce Brown Karde\eryamnda Harriman'm
ortagi
olarak aligmigti.Sonra
bir gn, Procter and Gamble
Sirketi'yle
yaptigl
ig konugmasmdan
bir
sonu
almaymca, kirmizi renkli 1947
Studebaker arabasma atlayip
Texas'a
degru yollandi.
nceOdessa'ya,
sonra
da Odessa yalonmdaki Midland'e gitti.
AmmsanacagL
zere bu kente he-
men sonra
"Batt Texas'm petrol
bagkenti"
denmigtir. Bush
ige
ta
temelden,
pompalama donam-
mim
boyayarak bagladl,
sonra
bir
adim
ilerleyerek
seyyar
satici oldu. Bu igi yaparken bir petrol
kuyusundan
tekine gidiyor,
m'gteriye
ne apta
bir kaziya gereksinimi oldugunu, hangi
tip
ka-
yayi
kazmakta oldugunu soruyordu. Daha
sonra
da
mgteriden
siparig
altyordu.
Bush Doguluyduve
bazilarmm deyimiyle asilzade kkenliydi. Ancak
tipik
bir as lzade r-
negi oldugu sylenemez.
Dogulular arasmda soylu
bir gelenek vardir, geleceklerini Texas petro-
lne baglarlar
ve
petrol
in Texas'a giderler. Eu gelenek Megon allesiyle
ve
Spindletop'da Pew
allesiyle baglamig,Fortune dergisinin
bir
vakitler belirttigi gibi
"nl
niversitelerin
arl
kovamn-
dan
ogul vermesi gibi" srp gitmigtir.linde Bush'un
da bulundugu bu zmre 11 Dnya Savagt
sonunda
"yalmzhga
terk edilmigbir Bati Texas petrol
kasabasi"
olan Midland'e inmigtLBu
grup
"aligan
zenginler olarak" kendilerinden
hi beklenmeyen bir
smit
olugturmugtur.
Bunlar dikka-
te
ahnirsa,
Midland'in
en
lyi erkek glyimmagazasi
Albert
S.
Kelly'de mgterilerinhemen
aynen
Books Kardepler'deki
gibi glydirilmesinin sirf bir rastlanti olmadigt kolayca anlagilir.
Bu kk dnyada ok
gemeden Bush da
kendi ifadesiyle
"petrol
hummasma" yakalana-
cak; kendi gibi
hirsh,
para
kazanmak sevdasmdaki
gen
arkadaylanyla ottakhk
yapip,
bagtmstz
bir petrol
girketi
kuracakti.
Ortaklarmdan
biri sonradan
durumu gylezetlemi
tir:
"imizden
biri petrolclg iyi billyordu, elinde
gereken malzeme
de vardi ve
hepimiz
para
kazanmak
pe-
ginde oldugumuzdan bu
ige
girigtik.
O
gnlerde
Midland'de yapilacak
en
iyi i;
petrolclkt."
Sirket kurulduktan
sonra sira
iyi bir isim bulmaya gelmigti.
Bunun hi
unutulmayacak,
her
za-
704
man
hatirlanacak
bir ad olmasmi istediler. Ortaklardan biri bu ismin
telefonrehberinde kolayca
bulunmasi iin A
veya
Z
harfiyle baglayanbir
isim olmastni nerdi.
O
stralar
Midland sinemasin-
da Meksikab bir
ihtilalcinin yksn
anlatan
ve.
bayroln Marlon Brando'nun
oynadigi
Viva
Zapata filmi gsterillyordu.
Bunedenle Bush
ve
arkadaylan
pirketlerineZapata adini verdiler.
Sirketteki
bagims12
petrolclerin
beyin
gc Bush oldu.
ok
kt bir havada Kuzey Da-
kota'ya umaktan kainmayarak, kipilikleri pek de gven
vermeyen,
bazi
iftilerden
"royalty
interest"
denilen
igletme
paylari
toplamayaaligt1.
Mahkeme dosyalarmi
didik didik edip yeni.
petrol
keyiflerlyleilgili
maden haklanni kimin
aldiginigrenmeye aligti
ve
mmkn oldugun-
ca
abuk,
az
bir
para
karythginda bir kazi ekibi kurdu. Aynca Dogu'ya
giderekoradaki
yatirim-
cilardan
para toplamaya
aligti. 1950'ler ortasinda, soguk bir kig
sabahi
Washington
DCUnion
stasyonu yakmlarmda Washington Post
yayimcisi
Eugene Meyer'le, Meyer'in limuzininin
arka
koltugunda anlagma imzalayacak kadar
bagari gsterdi.
nlemclarak Meyer bu
anlagmaya da-
madini da dahil etmigtir. lleridekiyillarda
Meyer, Bush iin her
zaman
iyi
bir yatirimci olmug
.
-
ve
bu konumu daima korumugtur.
Acaba girigtikleri bu yeni
igte
Zapata ismi Bush
ve
ortaklari-
na
yardimci olmuy muydu? Bush'un
.ortaklanndan
biri, Hugh Liedtke bu
soruyu gyle
yanitla-
migttr:
"Bazimiz iin yardimci
oldu,
bazimiz iinse
tam tersine
zararh
oldu.
abuk
davramp
krh
yatinm
yapmayi
bagaran
pay
sahipleri Zapata'yl kahraman bir vatanperver
gibi
grrlerdi;
pazarin en
tavamndaki
kipilerse,
pazarm
dgmesi zerine
Zapata'ya
tam
bir haydut gzyle
bakm1;1ardir."
Sonu
olarak,ortaklar Zapata'yi ikiye bldler.
Bush bu igindenizagiri petrol servis ni
ze-
rine aldt
ve
Meksika Krfezi'nde
ve tm
dnyada,
girketini denizaqin kazi
ve
retim faallyetinde
dnyamn bir numarah liderlerinden biri yapt1. Bugn bile New
Yorkborsac11arlZapata'nin
Ho-
uston ofisine
telefon
edip
gelecek birka
saat
iinde
borsanin nasil
geligeceg ni
grenmek iste-
diklerinde,
telefonunbr ucunda Texas aksanli genlerin degil
George
Bush'un
Yankee aksa-
niyla kargilagtiklan
gnleri animsamaktadir. Bush Zapata'da salt ECOgreviyle degil,
aymza-
manda yatmmci
iligkiler
servisinde de grevli idi.
Savag
sonu
yerli petrol endstrisinin
istikrar-
sizhkladolu dnemlerine imzastra
atmigttr. Petrolckfaallyetinin petrol
fiyati
kargisinda
ne
denli
hassas oldugunu grebilmigtir.Aynca bu faaliyetin, Ortadogu petrolnn
toparlanmay1lla-
nnda, arasinda hibir kpr bulunmayan yabanc1rekabet kargismda,
en
azmdan 1959'da Eisen-
hower kota koyana kadar
ne
denli
yara
almaya
msait
oldugunun bilincindeydi.
Bush da
bu ko-
nuda
okbaan11olmugtur. yleki Bush allesi yagadiklan Midland dolayma
yzme havuzu
yap-
tirtan
ilk
aile
olmugtur,
1960'larm
ortalarinda
Bush artik yeteri kadar
para
yaptigi kanisma
varmigti.
Babasi
on
yil
sreyle senatrlk
yaptigi iin
o
da
aym
yola yneldi. Politika
ugruna petrolclg
biraktL
O
gnlerde
CumhuriyetiParti Texas'ta yeni
yeni faaliyete bagliyordu.
Diger
taraftan
Demokratlar
da ok
glyd
ve
devlet zerinde ezici baskilan vardi. Bu, Cumhuriyetiler'in kargi karplya ol-
duklan
birok
soruna
bir
yenisini ekledi. Ancak gelecegin
CumhuriyetiPartisi olmaya aday bu
partinin asil
sorunu
"sag"dan
gelmekteydl. yle
ki, bir
ara
Bush kendisini
agin
sagci John Birch
Dernegi'ne kargi savunmak zorunda bile kalmi
tir.
Kaympederi
talihsiz
kadm dergisi Redbo-
ok'un
yaytmeisi oldugu
iin komnistlikle sulanlyordu. Bush bu gerekeyle Dernek
tarafmdan
itham
edilmigtir.
Bush ikinci agamada
kasaba
meclis bagkanligindan Kongre'ye seildi. Kaluste Glbetik-
yan'1n
aksine
Bush petrolclkte kazandigi dostluklari
elinden
kaydiran bir
adam degildi. O
gnden baglayarak Midland'de kazandigi dostlari
bugne kadar
kendisinin
en
yakm
arkadaglari
olmutur. Houston'dan Kongre yesi
seildigi iin petrol endstrisini
zaman
zaman savunmasi
gerekmigtir, ki Bush
bunu kararhlikla
yapmigtir.
1969 yllmda Richard Nixon, petrol
ithalini kisit-
layan kota sistemini kaldirmay1dgndg
sirada,
Bush
araya
girmig, Hazine Bakam David Ken-
nedy
lle
bir kisim petrolcnn Houston'daki kendi evinde bir
araya
gelip bu konuyu
tartigmala-
705
nni
istemigtir. O iy
bittikten
sonra
Kennedy'ye yazarak bu
toplantlya
vakit
ay1rdigi iin
tegekkr
etmigtir. Mektubunda
yer
verdigt satirlardan birkagmda gyleyazm1;t1:
"Petrolclere benim
pet-
rol igi iin
ne
denli terledigimi,
adeta kan dkp ldgm
sylemenizi
takdirle
kargiliyorum.
Su szlere
dayanarak
Washington Post beni k1yastya,ldresiye elegtirse de, hi
kugku yok,
Ho-
uston aismdan yararli
olacaktir." Ancak Bush meslek
yagammda ilerleyip bir grevden
tekine
kogtuktan
sonra
Birlegmig
Milletler Bykeliligi'nden Cumhuriyetiler'in Milli Konsey Bagkan-
ligi'na
getirilmigve
bu grevi Watergate
skandali
s1rasindayapmigtir. Bu
dnemde petrolclge
gndemde
ilk strada
yer
vermesine
olanak yoktu. Mill Konsey
Bagkanligt'ndan
sonra
Bush,
in
Halk Cumhuriyeti'ndeBirlegik
Devletler temsilciligine
ve sonra
da CIABagkanligi'na
getirilmig-
tir. Daha sonra
drt yll sreyle
Bagkanlik seiminde Cumhuriyetiler'in
iktidara gelmesi
iin
kampanya yrtmg
ancak kampanyasi bagartsiz olmustur.
1980'de seimlerde
onu
yenilglye
ugratan
Ronald
Reagan Bush'u kendisine
"running
mate",
yani
ayni
partiden seimlere kat11an
aday olarak setnig
ve
bylece
ona
BagkanYardimcthglyolunu amigtir.
Enerjisorununu
ynetiminin
merkez
noktasi
yapmig
olan
JimmyCarter'm
aksine, Ronald
-
Reagan enerjiye sadece bir ayrmti olarak yaklagmigti.
Reagan enerji krizinin daha ok
idareden,
BirlegikDevletler
hkmetinin yanligynetilmig politikasindan ileri geldigi grgndeydi. Ona
gre bunun zm
hkmeti enerji
sorunundan ekip almak
ve
yeniden
"serbest
pazaf
a" dn-
mekti.
Nitekim Reagan kampanya s1rasmda,Alaska'da, Suudi Arabistan'dan
daha
ok
petrol ol-
dugunu sylemigtir. Reagan
idaresinin
en
ncelikle
ele
aldigL
glerden bir Carter
idaresinin bag-
lattigt
getrol
flyatlarindaki kontrol kaldirmayi hizlandirmak oldu.
Yeni idare enerji konusunda
"szde
ihmalkr" bir
tutum
gstermig,
bu davramqta dnya petrol pazannda
olanlar
kendisine
yardim etmigtir. JimmyCarteriin talihsizliksayllacak
petrol
flyatlanmn ykselmesi olayi, Ro-
nald Reagan
iin
aksine
bir
gans
olayma dngmgtr. Bunun nedeni, 198
l'de yani
fiyat.krizin-
den be yll.kadar
nce
Reagan
daha Beyaz
Saray'a henz tagmmigken, enflasyona
endeksli
pet-
rol fiyat1;ykselme
egilimindeki OPEC
digi
arz
ve
dgme egilimindekitalep
kargismda gerek
kayma egiliminegirm tl.
Gerek
flyatta olugan dgg enerjiyi
egemen
konu
olmaktan ikar-
makla
kalmadi,
Reagan
ynetiminin iki temel
bagarisi
olan
ekonominin
yeniden bymesine
ve
enflasyonun dgrlmesine de yardimct oldu. "Serbest
pazar"
yaklagimmm
bir eligki
zerine
kuruldugunu burada belirtmekte
yarar
vardtr. OPEC petrol flyatimn byk
ve aym
hizla dgme-
sini nlem ve
bylece BirleikDevletler'de ve
bagka yerlerde konservasyon
ve
eneriide geligme
iin gerekli.olan
itici gleri saglamigtir. Ancak
bu eligki 1986 flyat krizine
kadar g0zlerden
uzak kalml;
ve
bir
sorun
yaratmamigtir.
O
yll stnde pek durulmayan, kendi haline
birakilan
konu, OPECGenelSekreter
Vekili
Fadhil Al Chalabi'nin szleriyle
"klyas1ya
rekabet" konusuydt1.
Bunun
sonulanAmerikanpet-
rol sanayii
iin
tam
bir
felaket
olmuqtur.
Rekabetin
serbest
biralolmasiyla etrafa korku
saan
manzaralar
grlmeye
bagladi. Hisse senetlerininsatig
emirleri
inanilmaz
bir
hizla
artmaya
bag-
lad1. Ne kadar petrol yatagi
varsa,
hepsinde
kazilar durduruldu.
Gneybati
blgesi ekonomik
depresyonda oldugu
in
saghksiz
para
yapisi
depteme ugramiqasina sarsilmaya
bagladt.
Aynca,
flyatlarm byle dgk dzeyde kalmasi
daha bagka
sorunlara
da yol aacaga
benziyordu. Bu
tak-
dirde Birlegik Devletler'de petrol
talebi
ykslecek, yurtii
retim azalacak,
lkeye yeniden
1970'lerdekigibi
ithal petrol akacakti. Belki de, konu
"pazar
faktrleri" oldugunda, daha bagka
'
olaylar da yaanacakt1. Ne
var
ki olaylar bu yn iziedignde Birlegik
Devletler'in elinde artik bu
gl
faktrlere kargt yapacak pek bir
gey
yoktu. Bir olasihk ithal vergisi koymak
ve
bylece
yer-
li enerli
retiminin korunmasi
ve
konservasyon
iin itici
g
saglanmasma olanaktammakt1.
1986yllmda
ithal vergisi iin birok kaynaktan pekok
neri yapilmigsada
bunlann
hibiri Ro-
nald Reagan
ynetiminden gelmemigtir. zerinde
dgnlen
diger bir seenek
de
OPEC'i
zor
yoluyla hareketini toparlamaya
zorlamakti. Bu agamada Bush'un
o
gne kadar
petrolle ilgili
g-
rnmekten kamdigt,
ilgisini
aika
ve resmen
gstermedig srecin
sona
erdigini grrz. Re-
706
agan
ynetiminde
petrol konusunu
Suudiler kargisindaBush'tan daha iyi
tartigacak,uzun
biriki-
mine
dayanarak konuyu
en
fyi
gekildesavunacak ondan bagka kim vardi?
Dogru Yolda Oldugumu Biliyorum
Ilk
planlamayagre
Bush hi bitmeyecekmig
gibi
grnen
ran-Irak
Savagignlerinde franKr-
fezi'ne
tek
bir
ama
iin, blgedeki
ihmh
Arap devletlerine Birlegik
Devletler'in destek verdigini
bildirmek
ve
bunun zerine
basa basa vurgulamak iin
gidecekti.Ancak Suudi Arabistan'a ka-
dar
gidip
de
petrol
konusunu
ele almamak mmkn myd? zelliklede petrol
flyatmmvaril
bagma
on
dolarm altina dgtg byle
bir gnde.
Simdi
her
gey
tersine
mi dnmgt? 1970'ler-
de Amerikah st dzey yetkililerden
bir ekip Riyad'a
gitmig, Suudiler'in flyatlan dgk
tutmala-
nm
istemigti.
Simdi
1986'da BirlegikDevletler BagkanYardimcisi Suudi Arabistan'a gidlyor,
bu
defa
Suudiler'denpetrol flyatimikarmasmi istiyordu.
Hi kugku yok ki Bush durumun
ok
kritik
oldugunun bilincindeydi. Texas'taki kogullar
onun
petrolclk
yaptigt gnlerdeki
kopullara kiyasla
ok
ktlemigti. Bu yetmiyormuy gibi
ken-
di seim blgesi olan Gneydogu'dan, zellikle de
Texas'tan yogun elestiriler allyordu. Petrol
konusundaReagan ynetimi
iinde
kayg111olan bagkalari da vard1. Bunlardan biri Enerii Bakam
olan
John
Harrington'dut
Harrington durumun ciddlyetini kavramig, petrol flyatlarmdaki dg-
n milli
gvenligitehlikeye
sokacak boyutlara
ulagtlgLnl
syleyerek ynetimi uyarmigttr.
Ne
var
ki Reagan ynetimi
iinde Bush
ve
Harrington
azmlik
olarak kalm14ttr
ve
bu ikisinden
bagka
hi
kimse
onlarin
grgnpaylagmamigtir.
1986Nisan
ay1
ba1nda,yolculuga
1kigmdan
bir
gece
Once Bush Suudiler'i yola
getirmek
iin
tm
ikna
gcn seferber edecegini, syledi.
"Kendi i
1karlaria1smdan
ve
dolay1slyla
milli gvenlik a1smdanfiyatt ykseltmenin nemine
deginecegini,
istikrar
konusundan sz et-
menin de yararli olacagim, ancak konuya
tepeden
inme girmenin
sakmcah olacagtm, bunun
paragt olmayan bir
paragtnn
havadan
atlamasma benzeyecegini"
syledi.
Aslmda
o
da,
Reagan ynetiminin
benimsedigi
merkezi serbest
pazar
fikrine kargi degildi.
Agzmdanhi d-
rmedigi cmle
guydu:
"Tek zm pazardtr, evet sadece
pazardir; birakahm
pazar gc
igle-
vini yapsiti!" Ancak burada
gunu
da sylemekten
geri
kalmlyordu:
una
inanlyorum
ve
her
zaman
da inanmigimdir ki, gl bir AI D
yerli sanayii milli gvenlik aismdan
ve
bu lkenin
yagamsal
ikarlart aismdan yarar11olacaktir."
Buszlerlyle Bush aika pazardaki
glerinfaz-
la
ileri
gittigini sylemek istemitir.
Bu szler Beyaz Saray
tarafmdanarabuktekzip
edilmigtir.
Reagan'm
szcs bu
konuda
pu
beyanati vermigti: "Fiyat
istikrar
konusuna
en
iyl yaklagim
serbest
pazara
iglevini
yapmak imkm
tanimaktir."
Beyaz
Saray,zerine basa basa Bush'un
Kral
Fahd'aflyat dzeyini politikacilann degil,
piyasa glerinin saptadigim anlatacagim
vurgu-
lamigtl.
Bush'un
ilk
duragt Riyad oldu. Burada BirlepikDevletler'in
yeni elilik binasmin
aillgmi
yaptL
Daha
sonra,
bazi bakanlarm
ve
amani'nin de katildigt bir
akgamyemeglnde
konu
dnp
dolagip dogal olarak
petrole gelmig, bir
ara
Bush, flyatlann
ok dgk kalmasi halinde bunun
BirlegikDevletler Kongresi'nde baski
yaratacagni, yeni bir verglye yol aacagim, bu basklya kar-
gi
koymanin
giderekglegecegini syleyecekti.
SuudilerBush'un stnde fazla durmayarak be-
lirttigi bu grg fazlastylaciddiye aldilar.
Bagkan Yardimcist'nirl ikinci
duragt dogu
blgesindeki
Dahran oldu. Bu kentte Kral'in geici olarak
ikametght
vard1.Amerikalilar'a Kral'in Dogu'daki
saraymda
muhtegem bir ziyafet verildi. Yemek
servisini kemerlerinde kil1
ve tabanca
taglyan,
ggsnde aprazlama figekbulunan garsonlar yapm1tl.
Neyse
ki
tfekler
duvara
dayall birakil-
mig, ieri almmamigt1.Hi kukusuz Amerikan
GizliServisi bu
yrden derin bir nefes almlytir.
Ertesign
iin
Bush
ve
Kral arasmda bir bulugma kararlagmigti. Ancak
o
akgam
yemekten
sonra
Amerikahlar'a, franlilar'mbir Suudi
tankerinesaldirmalan
nedeniyle
randevunun ertelen-
707
digi bildirildi. Daha
sonra,.
bir
gecege
saatte
Bush Kral'la grgmek
iin
agri
aldt Aralanndaki
konuma sabahm
2'sinden
ok daha
ge
saatlere
kadar devam etti
ve
tam.olarak
iki buuk
saat
srd. Bu
toplantida
Suudiler'in Iran'maskeri
tehdit
ve.ilerlemelerinden ok endie duyduklan
gzlendi. Toplantida ele alman
ana
konu Iran Krfezi'nin gvenligt
ve
ABDsilah
arzt
olmuytut
Petrol konusuna sadece
bir
nebze
deg nilmise de, Amerikahlar'm grgne gre, Fahd
"pazar-
da
istikrar" mit
ettigini belirtmigti. Bu
ara
yetkililer bir
gey
daha
syleyecekti.
Kral Suud Ara-
bistan'in petrol
pazarmdaki
rol iin ortada,
argo
dille
80ylemek
gerekirse,
bu lkenin
"anafor-
cu"
geindigi
sylentisinin dolagtigt
gibibir hisse
kapilmigtt.
Burada
gunu
belirtmek yerinde olur: BagkanYardimcist olan
Bush
o
stralar yurtiinde bir
hayli
elegtiriye
tutulmugsa
da, petrol fiyati konusundaki pozisyonunu asla degigtirmemig, bu
ko-
numu
daima korumustur. Kral'i ziyaretten
sonra
"Ben dogru yolda oldugumu bil yorum. Bazen
insan bazi geyden sadece emindir,
o
kadar. Bense bu konuda sadece emin degil, okok
eminim
ve
hibir
gphem yoktur" demi tir. Su szleriyle dgk
yatm Amerikan yerli enerji sanayline
zarar
verecegini, ulus iin ok
ciddi sonular doguracagmi sylemek istemigtir. Bunu syledigi-
nin ertesi gn Amerikah
igadamlariyla Dahran'da
yaptigt sabah kahvaltisinda Bush
qu
grg
ifade
etmigtir: "BirlegikDevletter'in
milli
gvenlik
a1smdan'Hey,
bizim
gimdiok
gl, saglik-
11
bir yerli sanaylye gereksinimiz var' diye haykirmasinda
bir
neden vardir. Sen de
tmsiyasiya-
amtm
boyunca
aym geyi
hissettim
ve
gimdi
de bu agamada bunu degigtirmeye hi niyetim yok.
Ben byle hissediyor
ve
dgnyorum
ve
hi kugkumyok ki ABDBagkamda
aynen
byle dg-
nyordur."
Bush sadakate ok nem veren
bir devlet
adamlydive
geen
beg yillik siyasi yagammda
ok
sadik bir Bagkan Yardimcisi oldugunu egitli
vesilelerle kamtlamigti. O gne kadar Beyaz
Saray prensiplerine hi
kargi
lkmamigti. Ne
var
ki
gimdi, petrol
konusunda kargi ikmak
zorun-
da kalacakt1.
Buna kargi grdg
hasmane
tutum
da olduka sert olmuytur. O
kadar ki bir
gn
Beyaz Saray mensubu olduka kidemli bir yetkili Bush iin
acircasma
:Zavalh George,
ne
yazik
ki
bugn
onun
izledigi politika
'ynetimin
politikasiyla'
bagdagmiyor"
diyecek
kadar ileri git-
migtir.Yine de Bush,
tm
elegtirilere kargm geri adim atmayi reddediyordu; en azindan fazla
ge-
rilememigti.
"Ben bu politikamla ABDpetrol sanaylini
savunup
savunmadigimt bilmiyorum.
Be-
nim yaptigim ok
ama
ok kuvvetle
iimde hissettigim, bildigim bir konumu savunmaktir...
Bunun politik aidan bir yardim
mi
yoksa
siyasi bir sakinca
mi
olugturdugu umurumda
degil"
demigtir.
Genel kamya gre Bush byle davranmakla sadece kk bir hata
yapmtyor,
ok
byk,
affedilmez bir gaf yaplyordu.
Bu
gaf, grndgli
kadanyla
onun
sadece kipisel politik hirsma
za-
rar
vermeyecek, kendl kendisini mahvetmesiyle
sonulanacaktt.
Bagkanlikseiminde Cumhuri-
yet Parti'den aday olan Bush'a kargi muhalifieri bir petrol
eyaleti
olmad1gtkesin New
Hamps-
hire'da
aleyhte pankartlar astilar. Kpeyazarlan Bush'u OPEC'le kucaklagmakla
itham ettiler
ve
seslerini daha
da ykselterek
bu
davranigm gelecek Bagkanhk seiminde kendisi iin intihar
ola-
cagim sylediler. Petrol eyaletlerinde
ise, dogal olarak
itiban
yksekti. Ancak
gunu
mutlaka
be-
lirtmek gerekir ki,
petrol blgeleri
digmda Bush
iin iyi
geyler
syleyen
tek
kesim,
onu
bir vakit-
ler, petrolclert
tuttugu
iin kiyas1ya
elegtiren Washington Post olmuqtur. nceki
tutumun
aksi-
ne
Washington Post bu dela Baykan Yardimcisi'nin dgk flyatlarm yerli enerji sanaylini ker-
teceginyansmi
yapmakla
fevkalade isabetli
davrandigim, hi kimse bunu
kabul
etmese
de
ger-
egin
bu oldugunu yazmigtir.
Post grgn
gu
satitlarla
ifade etmi
tir:
"Bay Bush bugn ok
nernli
bir sorunla bogugmaktadir. Bu adamm degindigi
glbi,
ithal
petrole srekli
bagtmli
kal-
mak
lkenin gelecegi aismdan haylrl1bir igaret degildir." Kisaca Post Bush'un haldi oldugunu
sylemigtir.
Yine de
pu scru
zerinde durmak gerekir:
Bush Suudi bakanlara bir
petrol
vergisinden
sz
ederken
ne
demek istemigti?
Szleri
sadece geligigzelsylenmi
birtalom
grglermiydi,
yoksa
708
bundan daha nemli
bir
geylermiydi? Sylenenle
igitilen
her
ne
olursa olsun, -diplomaside bu
ikisi
arasmda byk fark vardir-
o
gnden
sonra
Suudiler
israrla
Bush'un, fiyatlarm dgk
kal-
masi
halinde ABD'nin vergi uygulayacagi hakkmda kendilerini
uyardigimsyledller.
Vergi koy-
ma
politikasimoReaganynetimine
ters
dgmesine
kargi Bush'un byle
sylediginde
Israr etti-
ler. Diger
taraftanJaponlar
da devreye girerek, BirlegikDevletler'in ithal
petrolevergi
koymasi
halinde kendilerinin
de kendi. enerji programlarmt korumak iin
aym
geyi yapacaklanm duyur-
mutu.
Bunu yapmakla Mallye Bakanligl'ntn kasasina
ekstra kazan saglamigolacaklardt. Eu du-
rumda
ihracatilar
o
gne
kadar gstermedikleri piddet
ve sratle tepki gsterdiler.Bu
tr
bir
davranig kazanlan kendi kasalanndan
ekipyeniden tketicilerin kasasma aktarmak olurdu.
Ancak vergi
sorunu
Suudiler'inbagma gelmig
teksorun
sayilamazdi. Onlarm
asil
znts teki
ihracatilar
gibi,
srekli
flyat dgg
sonunda
ugrayacaklanbyk mali kaylplardi. Bunu dg-
nerek
kaygilamyorlard1.Aynca
digkaynaklardan da flyat
knts nedeniyle
ok byk eleptiri
ve politik
baski aliyorlard1.Bush'un bu
lkeyi
ziyaretiyle
fiyatlarm bir
miktar
istikrara kavugtu-
rulmasi in bir
takim
adimlar atilmig,
Amerika
BagkaniYardimcist'mn
dampmanlan Bush'un pet-
rol iin sylediklerinin Amerikan
petrol
politikasi
aismdan bir yutturmaca oldugunu
dgnm
olabillr.
Ancak Suudiler bu szleri h bir
gekilde byle yorumlamamigtl.
Onlann
yorumuna
gre
Amerika BirlegikDevletleri'nin BagkanYardimcistfiyat
kntsnnBirlegikDevletler'in flyat
istikranm bozdugunu
ve
lkenin
gvenligini
tehdit ettigini sylemigti. yleki flyat dgg
ne-
deniyle Amerika'nin petrol
ithalatt
nemli dzeyde
artmaya
baglayacak, Birlegik
Devletler, Sov-
yetler Birligikarptsmda hem
askeri
hem
de stratelik aidan zay1fdgecekti.
Surasi
kesindir
ki Su-
udiler
Bush ziyareti
sonucu,
Birlegik
Devletler'in gvenligi konusunda biraz daha
titiz
davran-
migtir.
1979 yllinda
gvenlik
kaygislylaretimi
yukanektikleri gnleri dgnmglerdi.
Bu kay-
glyi
bir kez
daha
1986 ilkbaharmda duymuglardt
O gnlerde Misir
ve
savagtaki Irak dahil, bir-
ok lkeden gelen baskilara maruzdu. ranIrak
Savagi'ndan
ve
bu
savagm
dogurabilecegi olasi
sonulardan byk korku duyuyorlardl.
Kisaca,Bush'un bu
lkeye
yaptigi ziyaret
dogurdugu
onca sorun ve
zorluklar bir
yana,
Suudiler'i, flyatlari
bunalima sokan
pazar payi
edinmek
iin
yapilan sert dvgten kurtulug yolu
aramaya
sevk etmigtir. Bunun diginda
teki
ihracatilan da
nihayetsahtekrligtn bir bedeli
olduguna inand1rmigtir.
"Harakiri"
ve
Varili 18 Dolara
Yinede hi kimse
yangmaya a1k
bir evrede nasil
davramlacagim
bilmiyordu
ve
bu konuda hi-
bir deneyimi
yoktu. Bu konudaki ilk
girigim
eski bir
OPEC'llolan
ve
gncel durumda Petroleos
de Venezuela'da
st dzey ynetici Alirio Parra Prez Alfonzo'dan
geldi. Bu kigi ige
gemige ait
bazi argivleri
kangtirmakla
baglamigtir.Alirio Pablo Prez Alfonzo
meslege
Juan
Pablo Prez
Al-
fonzo'nun
asistam olarakOPEC'inkurulugu sirasmda baglamigire
1960'takikurulug
toplantis1-
na
davet edildiginde
onun
yamnda bulunmuytur.
Simdi
ise
gndemde
OPEC'intastiyesivardi.
Bu konularda bir baglanglnoktasi
aray14mdaolan Parra, bir
gn aniden ok eskiden okudugu
UnitedStates Oi/ Policy (BirlegikDevletler Petrol Politikasi) baglikli
1926'dayay1mlanml;
bir ki-
tabi animsad1. Kitabm
yazan
Kansas niversitesi'nde ekonomi profesr olan se'dir. Parra kita-
bm
bir kopyasim Caracas'ta bulmug, Londra'ya
getirip
dikkatle incelemigti.
Ise kitabmda bazi fikirlerini
gylesiralamigt1:
"Pennsylvania'da baa
gelen
talihsiz
olaylar
sadece buraya
zg kalmamig, sonraki.yt11ardapetrol reten
hemen her
blgede
tekerteker
ya-
anmigtir.
Petrol endstrisindeki
ayni
istirarsizlik,
aym agiri
retim
sorunu, ayni
kapsamli
fiyat
oynamalan, bunun
sonucunda daima gelen etkisiz anlagmalar,
aym
petrol,
sermayeve
enerji
sa-
vurganligi
teki
tm
petrol
blgelerinde
de ayniyle yaanmigtir."lse
aynca
1920'lerde
yaganmig
bir olaya kitabinda deginirken
gu
szlere de
yer
vermigti: "Bu olay
ok
kisith olan bu dogal kay-
nagtn nasil
agin
retime
tutuldugunu;stoklarinbytldgn;
agzina kadar dolu petrol
tankla-
709
nmn
nasil olup
taginldigim; flyat
indirimlerini,
kullanimin ve gereksiz
sarfiyatm azaltilmasi iin
gsterilen
insanst abalan
ve
nihayet petrol hemen siftrdan
satma
girigimlerini gsteren
de-
gerli
bir belgedir:
Bu,
insanlarm
en
ok
istedig bir
geyin
petrol
tarafmdan
bogulmasi, agzmm
ti-
kanmasi
ve
susturulmasi olayidir." Ileriki
satirlarda
ise fikirlerini (Oyle
ifade
eder:
"
Petrol retici-
leri bu kadar ok petrol retmekle bir
tr
'harakiri'
yapmiglardir.
arenin
ne oldugunu
herkes
net
olarak
grm
fakat uygulamamigtir.
Hi kugku
yok,
are
retimin
azaltilmasiyd1."
Ise'm bu
kitabi altmigyll
nce yazilmigolmasma karym, kullarnlan dil
ve
konulan
teghis
aisindan
son
de-
rece
saglikliydi. Parra bunun farkma vararak
birtakim
notlar almigti.
O gnden
sonra
Parra petrol
ve
enerii pazarlanmn rekabete dayandigni hesaba katan,
ye-
ni bir flyat sistemi kurmaya aligan
petrol
ihracatis1 lkeler iin bagvurulan lik kipilerden biri ol-
du. Tketicilerin
ise
seme gansi
mevcuttu.
Bu gerek, Parra'yl
ve onun
gibi
dgnenleri
yeni fi-
yat
17-19
dolar zerinden
daha
dogrusu varil bagma 18 dolardan
satmay1
dgndrd. Bu, pet-
roln birka
ay
evvelin resmi flyati 29 dolara klyasia 11 dolar daha apaglya satilacagt anlamm-
daydi. Dgnp
tagmilmig
"dogru"
olan fiyatm bu olduguna karar verilmigtl. Parra
ve
daha
bir-
ka kigi
may1s
aymda bir hafta sreyle
Viyana'daki Kuveyt
Elillgl'ne
kapanatak
yeni flyatmras-
yonelliginitartigt11ar.
Enflasyonun
dzeltilmesi iin petrol flyatlarimn gerisin
geri
1970'ler dze-
yine,
kinciPetrol
Soku'nun
yagandigt
gece
dzeyine getirilmesi
icap
etmi
ti.
Simdi,
yeni flyat
18
dolarla petrol
bir kez daha diger
enerji
kaynaklan
ve
korumayla rekabet edecek kapasiteye
ulagmigtt. Anlagildiginagre
bu, dnyanin
geri
kalan kismmda ekonomik
bymeyi
ve
dolayi-
styla enerji talebini
kamilamak
koguluyla
ihracalilann dayatiabilecegi
en
yksek fi at
dzeyi
idl.
Petrole olan
talebi
ateglemesi
ve
grndg kadanyla durmak
bilmeyen
OPECdt; retimini
durdurmasi
ve
belki
de
ters
yne evirmesi
bekleniyordu.
OPEC'li bir yetkil nin bir arkadagma
syledig glbi 18
dolar
"lke
iin i i bir flyat degildi." Bunu syledikten
sonra
yetkili, arkadagma
u soruyu
yneltecekti: "Ancak
ne var
ki
yapabilecegimiz bagka bir
gey
yok. Sende
byle
dg-
nyor musun?"
1986
Mayisi'nm
son
haftasinda
ayn
ayri
lkelerden alti
petrol
bakam Suudi
Arabistan'm
Taifkentinde
liir
araya
geldi.
Bakanlardan biri sz isteyerek
aralannda bazilarmin petrol
flyatinin
dgecegi, varilinin
beg dolara kadar inecegi grgnde oldugu syledi. Kuveyt petrol
bakani
da
gu
szleri
ilave
etmigti. "Burada
pu
anda mevcut
bulunanlardan
hibiri petrol
tketiclye
ver-
mek istemez, daha dogrusu
tketiciye
byle bir armagan vermek istemez." Kuveytli bakan sz-
lerini
gyle
bitirmigti: "Yinede
qu
iyi bilinmelidir ki petrolh evvelce varili 29 dolardan satilmasi
OPEC'eyarardan
daha
ok
zarar
getirmigtir."
Bu
toplantida
Yamani Suudi Arabistan'm
konumunu kategorik olarak gyle s1ralamigti:
"Biz
pazar
egillmleri inde bir
iyilegmenin yapildiglm
bir hatamn dzeltildigini
grmek
istiyo-
ruz.
Pazarda,
payimizi
artirmak suretiyle bir kere kontrol yeniden ele geirsek,
gerektigi gekil-
de hareket etmek elimizdedir. Biz pazardaki gcmz
tekrar
kazanmak
Qtiyoruz."
Toplantida hazir bulunan bakanlarm
tm
petroln
varil
bagma
17-f9
dolardan satilmasy
ni
kabul
ettiler
ve aynca
bir
de
yeni
bir kota sistemi
nerdiler
Daha birka
ay
nce sakmcalf bu-
lunan kota sistemi bu
defa
oy
ogunluguylaok
uygun
grlmgt. Bu
son
petrol
krizinin
yarat-
tigt onca
karmaa
ve
rahatsizlik arasmda, eskinin khne kahntist
iinden
varil bagina l 8 dolar
fikrini
savunan
yeni bir uzlagmamn kesinlikle dogmakta oldugu
ortadayd1.
Al rio bunu "Bir
os-
mos
olay1dir" szckleriyle
tammlamtyttr
Bundan salt
reticiler
degil, tketiciler
de hognuttu.
Bu lkeler petrolnn
en az
yzde
doksan dokuzunu
ithal
eden Japonlar'in
en
dgk flyat
han-
gisiyseonu
tercih
edecegi
beklendigt
halde, durum byle geligmedi. Fiyatlarm
agin
derecede
dgk
tutulmasi
halinde
iki
sorunun
dogmasi kaimlmazdi. Birinci
sorun
quydu:
Japonlar
diger
alternatif enerji
kaynaklanyla
da byk
ve
pahall angajmanlara girmigti
ve
petrol. flyatt ucuzlatil-
digmda
bunlan
kismak
zorunda kalacakt1. Bu ise kesinlikle emin olduklan
gibi lkenin petrol
bagimhhgirn yeniden artiracak
ve
petrol yznden
yeni bagtan
yara
almalanyla sonuglanacakti.
710
Btn
bunlar
hi kugkusuz sahneyi yeni
bir krize
hazirladL
kinci
sorun
ise
Japon
ithalatmm
nemli
kismimn
petrol
olmasindan
ileri
geliyordu.Su nedenle
agin
dgk flyatlar
Japonya'nm
zaten ticaret
ortaklanyla olan ciddi anlagmazhklanni bsbtn
giddellendirecekti.
Bu nedenler-
le
Japon
petrol
sanayiinin-bagtan sona
her
kesimindeki
kipiler
ve
hkmet mensuplan
en
saghk-
'll
davrampm
"makul
fiyatlan" yani varil bagina
18 dolan kabul etmek oldugunda fikir birligine
vardL
Bu konuda vanlan yeni uzla
ma
Birlegik
Devletler'dede hkmette, Wall Street'te, banka-
larda
ve
ekonomik
tahminlerde
bulunan kesimlerde kabul grmgt. Dgmekte olan flyatlardan
gelecek
kazancm
(daha
ok
byme
ve
daha
dgk enflasyon) kayiplan dengeleyecegi dgnl-
-
mgt.
Eu kayiplar GneyBati enerji
ve
sanayi
sorunlanydi.Ne
var
ki bu,
en
azmdanyeni gr-
e
gre, ancak bir noktaya kadar geerliydi. Bazilarmmgrgne greyse,
belirli bir
noktada
ma-
li
sistemde
yaanacak
acilarve yer
degigtirmeler
politikacilarmekecegi rahatsizlikla birlegince,
bu defa
lke
yararlanni
kemirmeye baglayacakti. Eu nokta,
genelgrgegre
15 dolarla 18 do,
lar arasmda
bir yerdeydi. Reagan
ynetimi
fiyati
18 dolar
dolayinda
tutmaya
aba gstermigtir.
Bu flyat bir
a1dan
iktisadi bymeyi h1zlandiracak,
aym
zamanda enflasyonu
tutacak
bir flyatti.
Ancak bagkabir
a1dan
da yerli petrol sanaylini
kertecek
ve
bylece vergi konulmas1baskisini
genig
boyutta azaltacak
bir fiyatti.
Sonuolarak Reagan ynetimi
"serbest
piyasaya" verdigi sz-
leri, onlarla olan angajmanmi korumug, bu konuda hibir
aksi
davrampta bulunmam1ttr. Yne-
tim sonuta,
olaylarm bu kogullarda ele almmasi halinde
en
lyi
tutumun
hibir
gey
yapmamak
oldugunda karar kildi.
Ne
var
ki uzlagma bir yeydir,yeni bir anlagmayapmak, bunu gereklegtirmek ise bagka bir
geydit
Nitekim kisa
srede
birok petrol
ihracatisimn
ugradigt kazan kayb1
okciddi
boyutla-
ra
ulagtigthalde, anlagmayi gerekleptirme
abalan
baans1z kalmigtl. Bundan
en az
zarar gren,
sattiklanpetrol hacmini gittike byten Arap Krfez devletleriydi. Kuveyt'in petrolden gelen
gelirisadeceyzde
4
oranmda
dgt, SuudiArabistan'mki lse yzde 11azald1. En byk darbe-
yi,
Bati'daki
tketicilerinekargikavgaci
ve
hasim davranan, fiyatlar zerine
atmaca gibi
saldiran
lkeler
yedi. ran
ve
Libya'mn petrolden gelen
kazanlan 1986'nin birinci
yarismda
1985'in
ay-
ni
dnem
kazancmdanyzde 42 daha
az
olmuytur. Cezayir'inki ise hundan
da fazla dgg
gs-
termigtir.
Su dggler salt ekonomik nedenlere dayall degildir. En dezavantaill lke ranolmug-
tur.
Su lke kazancinin bag apagtdpmekte oldugu bir
sirada,
ayni
zamanda yeni, ok
daha
yo-
gun
bir
agamaya
girmigIrak savaginda
savag
harcamalarmt da yklenmigti. Iran
tankerlerine
ve
tesislerine
kargi Irak'm
girigtigi
hava
savagi
lkenin
ihra
kapasitesine
glderek
daha
agir
darbeler
indirmigtir. Paras1olmadan Iran
nasil
olur da Ayetullah Humeyni'nin Irak'a
ve
Saddam Hse-
yin'e
kargi
srdrdg
kutsal
savaga
savaglakargi koyabilirdi?
Mutlaka bir
geyler
yapmak
gereklyordu.Suudi
Arabistan retimini henz eski kota dze-
yinde
tutuyor,
fakat bir
yandan da yakmda ykseltecegi igaretini veriyordu. Pazara_da daha fazla
petrol gelecekti. 1986 Temmuzu'nda ranKrfezi'nin ham petrol flyati varil bagma 7 dolara, ba-
zen
daha da apagdara
indi.
Artik bu kadan
SuudiArabistan
ve
Kuveyt liderleri iin
yeter
de
ar-
tardi.
Bu iki lke
"ter
dkme" dnemine
son verme
karan aldilar.
Onlar
da kazanlarm
ne tr
bir yn izleyecegi
konusunda endigeliydiler. Bu yetmiyor
gibi,
devamh
bir
istikrarsizlik
ve
g-
vensizlik
havasi
egemendi.
Bu,
tm
dnyada byk
tutars1zhkyaratlyor,
politik riskleri
ok
daha
kapsamli yapacaga benziyordu. OPEC'e
bagh
reticiler
pazar payi
stratejisinin,
en
azmdan kisa
vadede baansiz oldugunda karar kildilar. Bsbtn ukura
yuvarlanmadan bundan siynlmak
nasil mmkn olacakti? Tek yol yeni kotalar uygulamakti. Ancak bu yapildigmda
kim
ne
alacak-
ti? Bunoktada, bazi ihracatilar bir neride 1)ulunarak
Suudi
Arabistan'm eskisi' gibi
aract
rol
yapmasmi
istedilerse
de Yamani buna yanagmad1. "Bunu asla
yapamayiz.
Yahep birlikte
yapanz
veya
hi
yapmayiz.
Bu konuda
ben Bayan Thatcher kadar
inat1ylm" dedi.
Bu
yamt
zerine OPEC'll uzmanlar
temmuzayma
kadar k
Lt
zerinde
aynntill bir yeni fi-
711
yat
tasansi
hazirladl. Varil bagma 17-19 dolar
arasinda bir flyat
saptanmasi halinde dnyamn
ekonomikgrntsnn
iyiye
gidecegi;
petrol
talebininartacagt grn.savundular. "Bu,
pet-
rol yerine
geen
yakit
alternatifi kullanimmi yavaglatmada
ve
yerinde tutmada etkin bir
are
ola-
caktir.
Aynca ileride, yksek
maliyetli
petrolde
geligmesaglanmasma kesin olarak
olanak
verme-
yecektir"
dediler.
Uzmanlarmgrgnegre bu
yapilmaylp
flyatlann daha da drlmesi halin-
de
ihracatilar
ok ciddi
bir risk yklenmig olurdu. Bu
"dnyamn
sanayilegmig
tketici
lkele-
rinde,
koruyucu nlemler alma riskiydi ki, buna ABD'de
ve Japonya'da.uygulanacak
petrol ithal
vergisi
de dahildi."
Onlar bir vakitler Eisenhower'in koydugu ithal kisitlamalanni Amerikalf-
lar'm ogundan daha iyi biliyorlardi.
Yeni fiyatm 17-19 dolar arasmda
saptanmasiha
kargm
tm
sorunlar halledilmig degildi,
or-
tada
hl kota konusu vardi. Bu OPEC ihracatilannin
egitlikesimleri arastnda
igbirliginin
yeni-
den saglanmasmi gerektiren
bir konu idi, ki ilgili OPEC yelerinin Cenevre'de, 1986 Temmuz-
sonu,
Agustos bagmda
yaptigt toplantida
hi de mit verici
bir
geligme
gstermemigtir. Kotaya
-
muhalefet
igaretinincelikle
IranPetrol Bakani
GulamRizaAgazade bir gn Yaman 'nin otel da-
iresine
gelerek
kendisiyle yaptigt zel bir konugmada vermigtir. ran
Petrol Bakam, Yamani'yle
tercman
aracihgiyla
konugmugtu.
Ne
var
ki Agazade bir gn Yamani'nin hi anlayamadigi,
kendisini
ok
papirtan
bir mesai vermigti. O
kadar
ki Yamaniyanliganladigini
sanaraktercman-
dan
ayni
mesaji bir kez daha evirmesini
istedi.
eviri
ikinci kez yapildi. Bakan mesajmda Yama-
ni'nin
ve
tekilerin zorladigi
geici, istege bagh kotalan
gimdi Iran'inkabule hazir oldugunu bil-
diriyordu. Demek
kiiran
sonunda gerekten geri adim atmigti.
Petrol politikasi kendi digpoliti-
kasmdan daha yaamsal
ve
daha nemliydi.
Pazar
payi
stratejisi bylece
sonuca
baglandi. Ancak kotalarm
yeniden koyuldugunun du-
yulmasi strasmda OPEC bu
yk
kendi
bagma
tagimayacagmi,
OPECdigi lkelerin de
igbirligine
gereksinim
oldugunu bildirdi. Bylece yeniden
anlagmalara
gidildi. Anlagmalann yapilmasmda
OPECkaynakh olmayan
egitl lkeler zerlerine
dgeni yapacaklanni
gsterdiler.
Meksika, re-
timini
k1smaklayardimci oldu. Norve retimini kismayacagmi
bildirdi.
Ancak byme hizmi
dgrecegine
sz verdi. Su geligmeler
ne
de olsa hi olmamasmdan daha lyiydl Sovyetler Birli-
gi'ne
gelince grgmelerin
ogunda geri planda kalmigti. 1986 Mayis aymda ise st dzey bir
Sovyet enerji sorumlusu SovyetlerBirligi'nin
OPEC'le
resmen
igbirligi
yapacagi fikrini belli etti.
Istarla belirttigine
gre
Sovyetler Birligi asla bir
ncDnya
lkesi
degildi. "Biz
muz
retmi-
yoruz"
demiglerdi
ve
bu sz bir bakima dogruydu.
Moskova'da
muz
bulmak olanakstzdtr. Her
ne
ise, muzlu
ya
da
muzsuz
Sovyet brokratlar
ticaret
dengelerinin
ne
merkezde oldugunun
ga-
yet
lyi
bilincindeydi. Petrol
ve gazdan
gelen dviz kaybmm
srmesi
halinde reform
planlarmin
aksayacagmi
ve
Mihail
Gorbaovdneminde henz
yegermeye
baglayan durgun Sovyet ekono-
misinin
alabora olacagiril
ok
iyi
biliyorlard1.Bunlari bildigi iin Sovyetler Birligide
OPECaba-
larma
kargi
retiminde
gnde 100.000.varil kesintiye
gidecegine
sz verdi. Ancak bu sz pek
aik
gekildeortaya
konmamigtl.
OPEC'li yeler Ruslar'm gerekten szn
tutup
tutmadigim
hibir
zaman
kes n
olarak
anlayamamig, bundan
emin
olamam1tir.Ancak
gunu
unutmamak
ge-
rekir ki,
onca
karmaa iinde
asil
nemli olan lyi
niyetti. OPEC'inakan
teri
sogutmak iin
attigL
ikinci
adim kotalan formle baglamak
ve
flyat konusunu bir
gekilde
gzmek oldu. Ne
var
ki
ara-
ya
bir
duraksama dnemi girecekti.
Kulaktan Duyma
Harvard niversitesi
1986
Eyll
aymda
350'nci kurulug
ylldnmn kutluyordu. Su muhte-
em
olay iin y111ardir hazirlik yapilmigti. Kutlama
treni
Harvard'm Amerikan yaammdaki yeri-
ni
ve
dnyanm grenim hayatma yaptigi katkilari
gsterecekti.
"350'nci"
yll kutlamalan iin
hibir
gey
esirgenmemig,
agnlacaklar arasmda Nobeldlsahibi
kipilerin
saptanmasmdan,
712
zel
olarak
tasarimlanmig
naneli
ukulatayakadar her
gey
dnlmgt.
Kutlamalara
olagans-
t
bir hava vermek iin Harvard bu
gezegendeki
beg
milyar dnyalt arasindan
iki kipiyi
bagko-
nugmaci
semigti. Bunlardan biri
ingilteretahtmmvarisi Prens Charles idi. Prens Charles'm
se-
ilme
nedeni
John
Harvard'm Massachusetts'e Ingiltere'den
getmig olugundandir. Eu lkeye
geldikten y1llar
sonra,
1636'da, yz kitaphk kipiselkolekslyonunu
sonradan
kendi
adi
verilen
bu kk koleje bagiglamigti.ikinci
konumac1 Harvard
Hukuk Fakltesi'nde bir yll sre gre-
nim
grm
olan
ve
gimdi
de
niversitenin slam
koleksiyonuna
nemli bagiglar
yapan
Suudi
Petrol Bakam Zeki Yamani
id.i. Yamani'ye davetiyesini bizzat sunmak
iin
zel bir
delegasyon
Cenevre'ye
umug, o
da bu
agny1
kabul
etmigti.
lkkonugmaci olan Prens Charles ok canli
ve
esprili bir konugma
yapmig, tm
hazir
bulu-
nanlann
begenisini kazanmigti. Yamani'nin konugmasi ise
tamamen
verilere
dayanan
yogun
bir
konferans giblydi.
En ince ayrintisina kadar rakamlarla doluydu. Bu konugmamn
metni
nceden
ilgllitere dagtilmig,
onlar
da Kennedy
Devlet
Okulu'nun
kalabalik ARCOforum
salonundaotu-
rup
konugmayl incelemeye
koyulmugtu. Metni anlayabilmenin
tekaresi
buydu. Yamani'nin
ko-
nugmasi zaman ve zemineuygun,
1986'nm karmagali, dnyayt
sarsan,
her
tr
iktisadi
uyanlan
altst eden olaylan
gzler
nne
seren
bir konugmaydi. Konugma
aym
zamanda
bir
tr
aikla-
ma ve
kendi kendini
hakh
ikarma
belgesiydi.
Elindeki
yaz1hmetni fis11dargibi yumugak bir
ses-
le okuyan Yamani,
ancakzaman zaman
bagmi met nden
kaldirip
hafit bir
tebessmleglms-
yor,
bakiglarmi metinden ok
seyrekaymyordu Bukonugmasmda Yamani
1970'lerdeflyat ko-
nusunda petrol
girketleriylegirigtigi
savaglara, 1970
ve
1980'lerdede
OPEC'llkardeplerle olan
atigmalanna
uzun uzun
deginmigti.
Israrla,
istikrar istegini
ve
petrollin
"zel
bir meta" oldugu-
nun
kabuln istiyordu. Konugmada
aynca,
bu
tr
bir istikrar
kargiliginda
petroln
varil bagina
on
bey dolar olacagtm, flyat
ve
retimin
ancak agamall olarak ykselmesini.mit ettigini syle-
migti. Yamani bu szleriyle olaganst dzenli bir dnya imaji
vermigtir.Acaba kendisi bu imaja
inaninig
miydi?
Nutkunu
tamamladiktan
sonra
Yamanisorulari yamtlamayi kabul
etti.
Son
soruyu uzun
boylu, agirbaglibir profesr yneltmigti.
Enerii
politikast
yapmamn
Amerika'da
okzor
ve
ekig-
meli bir konu
oldugunu syleyerek
sze
baladi. Kongre Devlet Bagkam'yla, Senato
Parlamen-
to'yla, egitli
kurumlar birbirleriyle yz yze geliyor, herkes bir
digeriyle atiplyordu. Acaba bu
konu SuudiArabistan'da
daha
az
ekigmeli mi oluyordu?
Acaba Yamani
ltfedip petrol politika-
smm
SuudiArabistan'da nasil
belirlendigini
anlatir miydi?
Petrol
Bakambu
soruya gayet
sakin, bir dakika bile
tereddt etmeden
qu
yaniti verecekti:
"KulagImtza
gelenlere
gre yaplyoruz."
Bu yamt hi kugkusuz dinleyenleri kahkahalara
bogmugtu.
ok
eglendirici,
pol'i~tika
yap-
mada yeni buluglan
yansitan
bu szler yine
de
bir hayli garip kargilanmigt1.
eyrek
yzyil boyu
dnyanm
petrol karar merkezinde
oturan,
uzun
y1llarbu
konunun iinde
yogrulmug bir petrol
otoritesinden
gelen
bu
cevap
dinleyenleri
gagirtmigtl.
Orada hazir
bulunanlar henz
gu
geregi
bilmiyorsa da, bu szler topluluk kargismda Yamani'nin
resmen syledigi
son
szler olmugttir.
Bu
tarihten
bir
ay sonra,
ekim ayinda Yamani,
OPEC'inyeniden yapilanmast konusunu
tar-
tigan
Cenevretoplantismdaydi.
Su dela roln kendisine verilmig olan
talimata
gre yaplyordu.
Kralligtn
arzusu sadece
kotay1 korumak
ve
petrol hacmini garantilemek degl,
aynca
daha yk-
sek bir flyat almakt1.Yamani Harvard'da
sz
ettigi
on
be;
dolardan
ok farkh olan
on
sekiz dolar
istiyordu. Yamani
kralh m
bu istegine
yan resmi olarak deginecek
kadar
lleri
gitmig,ayni anda
hem fiyat artigt hem de miktar
artigt
istemenin
eligkili
olacagtm, Kral'in gttg politikaya da
ters
dgecegni sylemigti. Yine de kendisi elinden
geleni
yapacakti. Bundan sonraki
flerleme
ko-
ta sisteminin yeniden yapilanmasi olacakti. Sonunda,
toplantidan
bir hafta
sonra
Yamani
Riyad'a
dndgnde bir akgam dostlanyla yemek yerken bir
telefonagnsi
aldi. Televizyonda haberleri
dinlemesi isteniyordu.
Haberlerin sonunda
gayet
a1kolarak, hibir sslemeye gerek
duyulma-
713
dan Ahmed Zeki
Yamani'nin petrol bakanligt grevinden
"almdtgi"
bildirillyordu. Yamani
grev-
den atildigim
igte bu kogullarda
grenmigtir. Yamani bu
grevi
herhangi bir meslek iin
epeyce
uzun
sayllabilecek
bir sre olan
ylrmi
drt yll boyunca yapmigt1.
eyrek asir
gemii olan
bir ka-
riyer iin
bu
son,
tepeden inme, sikinti verici, doyumsuz
bir
son
sayihr.
Yamani'nin
kovulma
nedenleri
ve
bunun yapih;
tarzi
Suudi Arabistan'da
ve
btn dnya-
da
uzun
sre yogun
tartigma
konusu oldu. Yapilan
tahminler,
beklendigi glbi
pek ok
ve
birbiriy-
le eligkili
idi. Bir sylentiye
gre
Cenevre'de
Kral'mtalimatma
uymadigi
iin
ve aynca
talimat-
lari nedenlyle Kral'l eleptirdigi
iin Kral ailesini kizdirrmgti. Trampa usul anlagmalara kargi ika-
Tak
lkeye
gl
dgmanlar kazandtrmigtl.
Yamani'nin iten
atilmasionun
resmen
iligkili
oldugu
politikalarin da tehlikeye
girdigini yansitir. Digerbir sylentiyegre de atilma nedeni Riyad'da
kendisine kargi, kstahligl,
yksekten
balo
1,
dikkat
eken
kipiligiyznden
duyulan kin
ve ayn-
ca
lke digmda
tamnmig
bir
kigi
oluguydu. Aslmda Yamani Kral Faysal'1nadamlydi. Ancak
Faysal
leli
neredeyse
on
iki yll olmugtu.
Simdi
Kral, Fahd idi
ve
politikay1yapan
da
oydu.
Y1l1986ol-
dugunda,
ar
tik
Yamani'nin
ok
az
yanda1kalmigtl
ve
diger bakan
ve
dam manlarmogu
onun
kendi otoritelerini
istismar ettigi kamsma varmigti. Bazilartmn
grgne
greyse,
igten atthym
asil
sebebi
Kral Fahd'in
Yamani'den hoglanmamastyd1.
Belki de
asil
sebep,
zaman
akigt
iinde, petrol flyatmm nce dgg
sonra
da
tamamen
-
kgyle
izah edilebilir. Bir olasiliklaYamani'nin kigisel
tepe
taklak
olugu petroldeki
bu kmeye
bagllyd1.Yine de Harvard'da yaptigt
konugmamn getirdigi sorunlar gz ardi edilemez. Eu olaydan
nce Riyad'da bazi
ilgililer
Yamani'nin sadece birka genel szle yetinecegini,
dogalama
konuga-
cagLm dgnmgler,
uzun
bir politika degerlendirmesi
yapmasim
beklememiglerdi. Kugkuyok ki
hi kimse
onun
dogalama konugma yerine
on
yedi
sayfahk
bir konugmayla kargilarmaikacagmi
b lemezdi. Aynca
gunu.
da unutmamak
gerekir
ki, bu konugmada
ngrlen politika SuudiAra-
bistan'm resmi
politikastylabagdagmlyordu. tetaraftanortada
bir de hi
kimsenin
o
gne kadar
igitmedigi, Yamani'nin kullandigt
"kulaktan
duyma"
olay1
vardL
Bu
sz
Riyad, Suudi
Arabis-
tan'm
politikastmn
aci
bir elegtirisiolarak
yorumlamtyttBylece
Yamani sonunda
zel
yagamina
dnd. Servettnin
idaresiyle,
Londra'da
bir aragtirma enstits
kurmakla, Taifteki parfm
fabri-
kastyla
ilgilenmek
ve
Harvard Hukuk Okulu'nda
yanm
gn
gretmenlik yapmakla vaktini
deger-
lendlrdi.
Ve
tabii
ki
zaman zaman
da petrol konularma degnmekten geri kalmamigtir
-
Fiyat Eski Dzeye Getiriliyor
OPEC lkeleri sonunda
"ter
dkme" dnemine 1986
Arahk
aymda Cenevre'de
yapilan bir
top-
lantlyla
son
verdi. Bu, yeni Suudi Petrol Bakam HiamNazir'm katildigt
ilk
byk OPEC
toplan-
tislydi.O da Yamani gibi
ilk Suudi teknokratlar
kugagna
mensuptu.
Yamani'den
iki
yag
kk
olan Nazir
grenimini UCLRda
yapmi,
Suudi Arabistan'm
ilk
petrol
bakam
Abdullah Tariki'nin
bakan
yardimcisi
olarak altymigti. Daha
sonra
birok
yll Planlama
Bakanligi'm yrten Nazir,
bu
grev
sirasinda petrolle ulusal ekonomi
ve
Riyad lin dert haline gelmiggenel kazan
arasm-
daki baglart gayet lyi grenmigti.
Simdi
ise
pazar payi
stratejisinde
hibir
sorumlulukveya
y-
kmllk almlyordu.
Simdl
Cenevre
iin
en
Onemli konu fiyatlarin
eski
dzeye getitilmesi olan
testorasyondu.
Ihracatilar,
birbirinden farkli ham petroller iin kabul
edilmig
bilegikflyatt baz olarak
yani
"refe-
rans
fiyat" olarak 18 dolari kabul
ettiler. Aym
zamanda,
fiyati destekleyecegl midiyle
bir
de
ko-
ta
koydular
ve
bunun zerinde anlagtilar. Ancak arada
tek
bir
prz
kalmigti. Devam etmekte
olan
savag
ve
Irak'in ihracation artmasi nedenlyle
Irak'm kotasmin
ne
olacagmda
iki
lke
bir
trl anlaamlyordu.
Bu yzden kota konusu mecburen
sadeceon
iki lkede uygulandi. Irak
kotamn
diginda
tutulmug,
nasil
hareket edecegi konusunda serbest birakilmigtl. Irak bu defa da,
1961'den beri muhtelif zamanlarda, birok kere yaptig gibi OPEC'ten geici olarak ekildi.Yi-
714
ne
de Irak'a
temsili
olarak, her
gn
iin 1,5 milyon varillik bir kota
tanmdt.
Bylece
toplam
ola-
Tak
varil
sayis1
her
gn
iin 17,3_milyonu buldu.
Biroklanmn hayretle kargilamasma
ragmen anlagma
ereve
itibarlyle bajanya
ulagmig-
tir.
Eu
piyasadantekrar tekrar
bazen
yogun denebilecek
baskilar
gelmesine kargin
yapilabilmig-
ti.
Kugkusuz OPEC fiyati 18
dolarda
tutulamamigsa da
genellikle
15-18 dolar arasmda olmug-
tu.
Fiyatlar oynak durumunu koruyor,
zaman zaman
da ykselme egilimine
girlyordu.Kotasis-
teminin
dagilma
tehlikesi
bir kezden daha sik
yaganmigsa
da her
Seferinde
reticiler,
iglerine
gelmeyen alternatiflerden kamak iin ige
mdahaleetmig
ve
bunu
nlemigtir. OPEC'lllkeler
"iyi
terleme"
deyiminin
ne
oldugunu anladiklarmdan,
artik daha fazla
"iyi
terleme" istemiyor-
lardt.
Daha dgk dzeyde yeniden yapilandinlan
yeni petrol.fiyatlari 1979-81 lkinciPetrol
So-
ku'nun flyat
artiplanm
tamamen
silip sprmgt. Bunun
tketicilere
sagladigt ekonomik
yarar
saymakla
tkenmez. 1970'llyillarm iki petrol flyati goku iin "OPE
Cvergisine" neden oldu, b-
yk bir
serveti tketicilerdenahp
reticilere
transferetti denebilirse, bu defaki flyat indiriminin
de "OPEC
vergisinin
kesilmesi" oldugu, 1986'da 50 milyon dolar bir
paranm
bu defa
tekrar t-
ketici
lkelere iade
edildigt sylenebilir. Vergilerdeki kesinti endstri
dnyasmda dtt yll
Once
baglayan iktisadi
geligmeyi
kamilamig,
aym
zamanda
enflasyonuapagtekmigtir. lktisadi deyim-
lerle ifade
etmek
gerekirse,
uzun
srelikrizler artik
tam
anlam1yla
geride
kalmigtir.
ranIrak'a Karyi: Gelgit Tersine Dnyor
Btn bu
olumlutabloyaragmen, politik
ve stratejik
aidan ortada hl byk bir
tehdit
unsuru
vardL
Bu, bitmek
tkenmek
bilmeyen
ve
daha da byme egilimindeki
ran-Irak Sava1'ydL
Byle bir geligmehalinde blgenin her yerinde
petrol
retimi
ve arzi,ayrica
bizzat petrol eyalet-
lerinde
petrol gvencesitehdit
edilmigolurdu. Savagm
yedinci
y111nda, 1987de,
savag
tm
en-
gelleriyikarak
simr tammaz
hale geldi
ve o
gne kadar
arpigan
iki lke
arasmda
cereyan
eder-
ken
ilk
defa uluslararasi nitelik kazandi; hem Krfez'deki Arap devletleri hem de iki sper g
devleti kendi
emberi iine aldi. Bundan bir yil nce Iran,Irak'm gney ucunda, Kuveyt'le
smi-
ri
olan yerde Fao blgesini
ele geirmigti. ranFao'yu
qu
amala almigtir: Iran'agre, Fao
frak'in
.bagkenti Bagdat'a
girmek
iin bir kapi olugturacak,
bylece ranIrak'a girecek
ve
Birinci Dnya
Savagi'ndaIngiltere'nin
yarattigi
birlegmig Irak devleti yok edilecekti. Evet, franhlarFao'ya ka-
dar
gelmeyi
bagardilar,
ne var
ki buradan teye
gidemediler. Yeniden
takviye
edilmig Irak Ordu-
sunun
kargi koymastyla kurak
llere
pskrtldler. O andan
itibaren
savag
aleyhlerine dn-
mgtr. Iraklilar'm hava
savaginda
ve
Krfez'dekifrangemilerine kar1kazandigt
ve
"tanker
sa-
vagt" diye adlandmlan
bagarilar
franltlar'inc
lke
tankerine
kargi yeni deniz saldmlanna
zorladi. Iranbu saldirida
zellikle
Irak'a
yardim
eden Kuveyt'i hedef almigtir. Humeyni kuvvet-
leri
sadece
Kuveyt'e
gidipgelmekte
olan gemileri vurmakla kalmamig,
dogrudan dogruya Ku-
veyt'in kendisini hedef alarak
en az
beykez mermi
ve
roketlerle hcum etmigtir.
BirlegikDevletler
teki
Arap
devletleri
gibi Kuveyt'e de dnyaya meydan okuyan ihtilalci
ran'asilah
satmamasi
iin
talimatvermigti. Kuveyt bu
talimati
ciddiye almly
ve
eksiksiz
uymug-
tur.
Bu balumdan
BirlegikDevletler'in Lbnan'da rehin
tutulan
Amerikal11ar'1kurtarmak iin
ran'aglzlice
silah
sattigive
Tahran'daki
111mlilarla,
bunlar her kimse, diyaloga girdigi sylentile-
rinin dogru olmasma imkn
yoktu. Su yolda yapilan gereksiz
ifgaat
ve
sylentiler bu kk lke-
nin kahtsal olarak sahip oldugu
gvensizlik
duygusunu bsbtn
artirmigtir.
Ancak Kuveyt'i
1986 Kasim1'nda BirlegikDevletler'e bagvurup
gemilerini korumasin1 istemeye sevk eden asil
etken, ran'm
giderek artan saldirilaridir. (Sonradan, Kuveyt'teki
Amerikan Elisi bu
tr
bir bag-
vuruya
1986Kasimi'nda degil, 1986 yazmda muhatapoldugunu sylemigtir.)Kuveytliter
ayrica
Ruslar'dan da
ek nlem alarak kendilerini korumasmi
istedi.
Bunu grenen Washington bu
ha-
715
berden
etkilenmig
ve
istihbaratm
Reagan ynetimindeki
en
st dzey makamlara ulaymastyla
derhal harekete geerek
Kuveytliler'in
talebini
ciddiye almigt1r.Amerikall bir yetkilinin szleriy-
le,
o
andan itibaren Kuveyt
talebi
"artik
savsaklanmamigt1." Kuveyt'in Moskova'ya yaklagmast
byk nem
tagidigndan
ivedi tepki gerektirmigti. Rusya'mn ige kangmasi Krfez'deki Rus n-
fuzunu
geni apta
attirabilirdi,
ki AmeriRahlar
yaklagikkirk yll bunu nlemeye
ahqml?tir.
Ingil-
tere'ye
gelince 165ylldir bu ynde
abag0stermigti.
Yinede,
gunu
belirtmek
gerekir
ki, Dogu-Ba-
t1
rekabetve
dgmanligt
bir
yana,
asil
ama
Ortadogu petrolnn
akimmi
korumakti.
BagkanReagan bizzat bir konugmasinda Krfez'de z
savunmamn geregine
deginmig fakat
ayni
zamanda BirlegikDevleller'in Ortadogu'dan gelen petrol akimim koruyacagt hakkmda
ye-
niden
garanti
vermigti. Nihayet 1987 Marti'nda, Ruslar'i blgeden
d1plamakta kararh
olarak
Bir-
legik
Devletler Kuveytliler'e bu igibtnyle ele alacagim, Kuveytbayragimyeniden
dalgalandi-
racagim syledi. Ruslar'la hibir
pazarhga girmeyecekti. Sonuta
on
bir
adet Kuveyt
tankeri
Amerikan eskort gemilerigibi
Amerikan bayragmin renkleri
ile donanmig
olarak sefere
baglad1-
lar. Birka
ay
sonra
da ABDdonanma
tekneleri
Krfez'de
seyretmeye
bagladL
Ruslar'a yapacak
pek bir
gey
kalmamtytt.
Tek yaptiklan kendi
tankerlerinden
bazilarim Kuveyt sularmda grevlen-
dirmek oldu. Ingiliz
ve
Fransiz donanma niteleri de,
Italya, Belika
ve
Hollanda'dari
gelen
ge-
milerle
birlikte, donanmanm zgrlgn
korumaya yardimci olmak iin Krfez'e
girdiler.Ja-
ponlar'a gelince, anayasalarmm gemi
gndermeyiyasaklamasi
nedeniyle katkismi bagka
gekilde
gsterdi.
Bu
lke
Krfez
petrolne
fazlasiyla
bagLmhydt
Bu nedenle
Japonya'daki
Amerikan
kuvvetlerine, Hrmz Bogazi'nda kurulan bir
tr
hassas yn gsterici
iin
(precision
locator)
ya-
tinm
yapti, Bati
Almanya ise bazi
gemilerini
Kuzey Denizi'nden
ekip
Akdeniz'e gndermek
ve
syledigine gre, bylece BirlegikDevletler gemilerinin Krfez'de
ve
Krfez
dolaymda
greY
yapmasma
olanakvermek suretiyle yardimci oldu. Ancak bu defa da, ABDile Iranarasmda b-
yk
bir
atigma
olasihgl belirmisti.
1988
ilkbahanna
kadar Irak, kimyasal
silablar
kullandigindan,
kazanan taraf
olmayi
bagar-
migti.
Bu
ara,
Iran'in
savaga
devam azmi
ve
yetenegi de giderek zaylflamaya baglamtti.
Yenilgi-
ye
ugrayan
Iran'daHumeyni'ye verilen destek gnden
gneazaliyordu.
Artik
gnl1
olarak
sa-
vaya
katilanlarm
sayisi
pek
azdi. Tm
lke
savagm
getirdigi
bezginlik iindeydi. Bir
ay
inde
sa-
dece Tahran'a 140 lrak fzesi atilmlytt
Ayetullah Humeyni yagh
ve
herkesin
bildiglgibi
ok
hastayd1. lmnden
sonra
yerini ki-
min alacagi konusunda
sayisiz
manevralar evriliyordu. Bunlardan biri iranParlamento szcs
ve
Kara Komutan Vekiliolan Ali Ekber Hagimi Rafsancant'dir. Bu kigivarlikli bir ailenin ocugu-
dur. 1970
yllmda,
Sah
dneminde Tahran emlak kurumunun fistikyetigtiricilereyaptigi
yardim
sayesinde servetini bytmgt. Rafsancani, Humeyni ekolnden
gelme,
onun
grencisi
ve
m-
ridi olan, 1962'den baglayarak
Sah'a
muhalif olmuy bir kipidir.BirlegikDevletler'le
girig len
"re-
hinelete kar1 silah"
grgmelerine
katilmigti. ranpolitikasmm
teokratik
yoldan
idaresi
ynte-
mini setigi
iin halk arasmda
kpekbahgi
anlamma
gelen
"Kuseh" lakablyla
tanmir.
Humey-
ni'den
sonra slamCumhuriyeti'nin
en
st konumunda karar
veren
kipisidir.Rafsancani artik
sa-
vagt
bitirmek iin bir
yol
aramanin zamam
geldigi kanaatine
varmigt1.Iran'martik
savagi
kazan-
ma
gansi
kalmamigti.
stelik
savag
masrallan da kaldinlamayacak kadar bykt
ve smir
tanim1-
yordu. Byk kaylplarm devami halinde Ayetullah'm rejimi
ve
gelecege ait beklentileri de
tehli-
keye
girebilirdi.
Aynca,
Irak her
gn giderek kuvvetlenirken Iran
dnyada diplomatik
ve
politik
alanda yalmzhga
terk
edilmigti.
lerikignlerde
Amerikan
donanmasmin Krfez'deki mevcudlyeti ran
ile
arada
byk bir
atigmaya
yol aacakti.
Ancak bu
atigma
hig beklenmedik,
ok trajik
bir dzeyde
oldu. 1988
Temmuz
ayi
bagmda, ran
savag
gemileriyle
karg1hkli
ateg
halinde olan ABDdestroyeri Viscen-
nes,
iinde 290 yolcu bulunan bir iran Airbus
uagLm
yanhghkla dgman
sava;
uagt
sanarak
.
dgrmgt. Su korkun bir yanhglikt1.
Ne
var
ki ran'mliderlik
dzeyindeki
yetkilileri bunun
716
bir yanhglik olduguna inanmamig, Amerika'mn
Iran'ladogrudan
savaga
girmek
iin penelerini
gsterdigianlaminda
yorumlamigti.
Onlara gre
ama
Tahran'daki rejimi alaagt etmekti
ve
Amerika Iran'ladogrudan bir
askeri
atigma
hazirligindayd1.
Iranise bu zaylf durumunda Ame-
rika'ya kargi koyamazd1. Bu dgnceler
sonucunda BirlegikDevletler'e kargi
ikmaktanvazge-
meye
karar
verdi. Ayrica, kazadan
sonra
kendine diplomatik destek bulmaya
aligmt
ve
baan-
h olamamigti.
Su da ran'mpolitik a1dan
ne
denli yalmz
oldugunuyneticilere gstermigti.
Tm
bu faktrler Iran't
savaga
devam azmini bir kez daha ivedilikle gzden geirmeye zorla-
migtir.
Yinede Rafsancani bu
defa
ok g1bir
biimde Ayetullah Humeyni ile bagetmek
zorun-
da kald1. Humeyni
intikam peindeydi
ve
Saddam'm bagmi istiyordu.
Ona gre Saddam'in bagi
bangm bedeli
olacakti. Ancak fran'mkonumuna ait gerekler Humeyni'nin
evresince
gayet
iyi
bilindignden, sonunda
galip gelen Rafsancani
oldu. 17 Haziran'da
ran,BirlegmigMilletler'e
bagvurarak
ateykes
istedigini bildirdi.
Humeyni
sonradan bu olay hakkmdaki duygulanm
qu
sz-
lerle
ifade
etmigtir: "Bu karari almak ldrc bir zehir imekten
daha
aa
geldi. Ben bu konuda
kendimi Tann'mn
arzusuna
biraktim
ve onu
hognut
etmek iin
bu zehiri
itim."
Ancak Humey-
ni'nin
intikam
tutkusu hl doyurulmuy degldi. "Tann'nm izniyle,
kalplerimizin derinlignde
yatan duygulan vakti
gelinceyekadar bagnmizda
tutup
gn geldiginde El Suud Ye
Ameri-
ka'dan alacagtz"
diyordu. Ne
var
ki Ayetullah'm
o gngrmeye,
mr
vefa etmeyecekti.
ran'inBirleymigMilletler'e
gnderdigi mesajdan
sonra
aradan
bir drt hafta daha gemig,
bu
ara sayisiz grgme
yapilmig, Irak ancak ondari
sonra
ateykesi kabul
ettigini
bildirmigtir.
Ateg-
kes 20 Agustos 1988'de yrrlge girdi
ve
ondan
sonra
da Irak
sekiz
ylldir
yapmadlglm
Japl
Krfez limanlanndan sembolik petrol sevklyatina bagladt Buyzyil bagmda,
Ortadogu petrol
sa-
nayiinin baglangi noktasi iglevini
yapmig
olan
ve
1980'de,
savagm
ilk
gnlerinde
tahrip
edilen
Abadan rafinerisini yeniden
onarma
niyetini
duyurdu, Bagladigmdan
sekiz yll
sonra,
nihayet
Iran-Irak
Savagi,frak'm lehine
son
buldu. Bagdat
aismdan Irak
savagi
kazanmigti
ve
gimdi
sira
Krfez'de
en egemen
siyasi g, dnyamn bir
numarah
petrol
glerinden biri olmaya gelmigti.
Ancak
Iran-Irak
Savagi'nm
son
bulugu ok
daha kapsamli,
etkisi uzaklara ulaan bir nem
ierir.
Savagmbitigi Ortadogu'dan serbeste akan petrole yapilan
tehditlerinde
.nihayet
son
buldugu-
nun
igaretidir.
ranKrfezi kiyllarinda
silahlarm
susturulmastyla,
on
beg yll nce Ekim
Sava-
I'yla,
bagka bir
suyolunda, Svey; Kanall'nda baglatilan srekli kriz dnemi de
son
bulmug
g-
rnyordu.
Yeni bir
agin
dogdugunu igaretleyen
sadece
savagm
bitigi degildir. Petrol ihra
eden
lke-
1erle
tketici
lkeler
arasmda
deg mekte olan
iligkiler de
bunun diger bir gstergesiydi. Kimin
egemen
olacagt
konusu
artik
sonuca
baglanmig,
petroln sahibinin petrol
ihra
eden
lkeler
ol-
dugu anlagilmigti.
Onlar iin asil nemli
olan, 1980'ler
aismdan umursadiklan konu,
pazara
ke-
sin olarak girmekti. Gnn birinde retici
lkeler
tketicileretahminleri
ayan
daha byk
es-
neklik
ve
daha
ok
seme
hakki
tanmdigim
grendiklerinde,
tketiciler
iin
"arzda
gvence"
ne
denli nemliyse kendileri iin de
"talepte
gvencenin"
o
kadar Onemli oldugu kamsma vardilar.
Petrol ihra
eden
lkelerin
ogu
kendilerinin
gvenilir petrol saglayici oldugunun
tescilini
ve
petroln
gvenilir
bir yakit oldugunun kabuln istediler. Hkmranhk konusu halledildigine,
sosyalizme de kt gzle
bakildigma,
ayrica
Kuzey-Gney
atigmasi geride.
kaybolan bir
ani ola-
rak birakildigma
gre, artik petrol ihra
eden lkeler
ekonomik
ve
politik konulara daha
okegi-
lebilecek duruma gelmigti. Sermaye. bulmak iin bunlardan
bir kismi, kendi blgelerinde
1970'lerde_yzlerine
kapatilan zel
girketlerin kapilarmi
almayabagladi.
Diger
petrol ihra
eden
lkeler ise,
-entegrasyonun
mantigt
geregi daha
da lleriye gidip-
endstri
tarihindeok gl
bir
tema olan,
pazara giden
rezervleri yeniden kazanma abasina
girdi.
Petrol ihra
eden
lkelerden bazilanna
ait devlete bagli
girketlerse,
zel
girketlerin
ilk
uya-
my
tarihinde
ok defa gzlendigi gibi, onlarla
aym
egilimi
izleyerek
ikigyolu elde etmek iin
-
717
"aagt
akim"
sistemine
kayd1.
Petroleos de Venezuela, BirlegikDevletler
ve
Bati Avrupa'da
ok
byk bir rafineri
ve
pazarlama
sistemi kurdu.
Kuveyt
ise kendini
entegte
bir petrol girketine
dngtrerek,
'
O 8"
firma adlyla Bati Avrupa'da
sayisiz
rafineri
ve
Avrupa'da binlerce
benzin is-
tasyonu
kurdu. Kuveyt bu noktada da durmamigtir. 1987 yllmda
Margaret
Thatcher, Winston
Churchill'in 1914 tarihli
kararnamesini degigtirerek hkmetin British Petroleum'daki
yzde
5 l'lik hissesini
satti.
Kendi grgne gre bu hissenin ulusal a1danartik hibir
yaran
kalmamig-
t1ve
ngiliz
hkmeti
bunu nakite evirmekten
memnun
olacakt1. Bu noktada Kuveyt el abuk-
luguyla harekete geip BP'nin yzde 22 hissesinin
zerine
oturdu. Sunu
da
belirtmek gerekir ki
.
BP 1975 yllma kadar Gulf
Sirketi'yle
beraber Kuveyt petroln geligtirmeye
ahqmig
ve onun
sahibi olmug girkettir.
Kuveyt'in
bu davrarngi ingilizhkmetini kizdirmtti. Bu yzden Ku,
veyt'in girketteki
mal
varligim yzde 10'a
indirmeye zorlamqtir.
Iran-Irak
Savagi'mti
son
buldugu
hemen
aym an,
Aramco ortaklarmdan Suudi Arabistan
ve
Texaco, ortaklaga yeni
bir girigimegirdiklerini
duyurdular. O gnlerde Texaco'nun
bagt derttey-
di. Pennzoil
Sirketi,
Getty'den
devralmanlar konusunda Texaco
aleyhine Texas mahkemesinde
atigi davayi kazanmig
ve
Texaco'yu 10 milyar
dolar
cezaya
arptirmigtL
Aynca Texaco,
drama-
tik
bir farklilik
arz
eden
dnya petrol endstrisinde gelecege ynelik
uzun
vadeli projelerini
na-
sil gereklegtirecegi
konusunda yeterli bilgiye de sahip
degildL
Suudi
Arabistan
pazara
glrebile-
cegi hakkinda
Texaco'ya
teminat vermig
ve
ortaklik kurulmugtu. Yeni anlagma geregince,
Suudi
Arabistan Birlegik
Devletler'in 33 eyaletinde Texaco'ya ait rafinerilerden
ve
benzin
istasyonla-
rmdan yzde elli hisse
aldL
Bu
anlagmaaynca
Suudiler'e
istedikleri
takdird,e
Birlegik Devlet-
ler'deki satiplardan gnde
600.000 varil
petrol
alma
hakkini
da garantiledi. Suudiler'in1985'te
fiyat
ks
gecesinde, gnde 26.000
varile dgtkleri
animsamrsa,
bunun
ne
kadar byk bir
hak oldugu kolayca anlagil1r.Bu
tr
"yeniden
birlegme"
endstriye
kalicl
istikrar
getirmedeve
hem
reticilerin hem de tketicilerin
kar1 kargiya oldugu riskleri gidermede
yararli olmuytur,
ran-lrakarasmda ateykes saglanmasmdan birka
ay sonra,
eski
petrolc George Bush, Re-
agan'm yerine Birlegik
Devletler Bagkant oldu
ve
1980'li
y111ardnlrken Sovyetler'le
Bati
dnyasi arasmdaki duvarlari ylkarak,
inanilmaz
bir gekildehem sembolik hem de gerekolarak
Sovyet
bloku
lkelerini Bati demokrasisinden
ayiran
engellerl ortadan
kaldirdi. Bylece 1980-
1990 arasindaki
on
yllda
hi beklenmedik
bir
geyyapip
global
bariginyerlegmesine yol amigtir.
Bazilarinm grgnegre
ileriki ylllarda uluslar arasinda rekabet
ideolojik degil ekonomik ola-
caktir. Diger bir deyigle, uluslar mal
ve
hizmet satma
yangma
glrecek, bu amala mcadele
vere-
cek
ve sermaye sorununu
gerekten uluslararast
arena
olan
piyasada
halledecekti. Durumun
gerekten byle olmasi
halinde
petrol yakit olarak
dnyanin gerek sanayilegmiggerek sanayiley-
mekte
olan
lke ekonomilerinde ok
yagamsal bir tketim
maddesi olmay1srdrecekti. reti-
ciler
ve
tketiciler
arasmda
pazarhk
konusu oldugu iin de dnya
gc
politikasmda
en
nemli
yeri iggaledecekti.
Yine de 1970
ve
1980'li yillann
onca
alkantismdan
nemli bazi dersler ikartlmigti.Tke-
ticiler,
yagamlarmm esas kaynagi olan
petroln degerini nihayet antamtytt. reticiler de sonunda
pazari ve
mgteriterini kk grmemeyi grenmigti. Btn bunlar, sonunda ekonominin politi-
kasi kargismda ncelik kazanmasi, atigmadanok
igbirligine nem verilmesi
veya en
azindan
byle grnmestyle
sonu1and1.Ancak, acaba ylllar getike byk dram gnlerini yagamig
olan-
lar ekildikten,
sahneyi
bagkalanna biraktiktan
sonra
bu ok
nemli dersler hatirlanacak
miyd1?
nsantoplumunda
daha
ilk
gndenservete
ve
gce kargi dayanilmaz bir egilim
var
olmutur. Eu
insanm
yapismin
zndedir. Geenyll, 1989
ilkbaharmda New York'taki
bir
toplantida,
nde
ge-
len
byk
bir
ihracatt lkenin petrol
bakam
1970'li, 1980'li ylllann
tm
savaglarinatamk
olmuy
biri sifatlyla,
reticilerin
ve
tkticilerin
kargi
kargiya oldugu
yeni
"realizm"den
ve
her
ikisinin
edindigi derslerden
bir konugmada
uzun ve
aynntih olarak sz etmigtir. Konumasmi tamamla
diktan
sonra
bakana
bir
soru
yneltildi; bu derslerin
ne
kadar
zaman
hatirlanacagt soruldu.
718
Bakan,
soru
karysmda.olduka
gagirmig
olarakbir dakika
bekledi
ve sonra pu
yamti verdi:
"Ammsatmaya gerek kalmadan yll kadar"
dedi.
Bu konumanin zerinden bir
yll gemeden adi
geen saym
bakan
grevindenalmdi
ve
bundan bir
ay sonra
da
lkesi iggal
edildi.
719
Sonsz
1990
yaz
aylarmda
dnya hl Soguk Savafm
sona.ermesinin
getirdigi
agin
zindelik
iindeydi
ve
artik
ban1 bir dnyanm keyfini sryordu. Bunun
nedeni 1989 ylhmn
hi kugkusuz
annus
mi-
rabilis yani
mucize
ylli
olmasmdan, uluslararasi
dzenin bu yll iinde yeniden kurulmasmdan
ile-
ri gelmigtir.
Dogu-Bat1.
atigmastar
tik
ge
ride
kalmigti.
Dogu Avrupa'daki
komnist rejimler Soguk
Sava(in byk sembolBerlin
Duvan'yla birlikte
kp
yok olmugtu. Sovyetler Birligl,nedeni
sadece
ekonomik
ve
politik degigime
degil,
aym
zamanda
uzun
sredir baski altinda
tutulmuget-
nik
milliyetiliginpatlamasma dayanan ok bylik bir transformasyonunun
iindeydi.
ok
az
bir
sre
nce, gereki olmadigt gerekesiyle agza
bile
alinmaylp
bir kenara
itilen
"demokrasi"
sz-
cg artik
birok
lkede
egemen
olmaya
baslamigti. Almanya'mn birlegtirilmesi
soyut
bir konu
Ve konugma
mevzuu
olmaktan ikmig,
ok
nemli soriut bir gerek olarak
benimsenmigti.-Al-
manya,
birlegmiggekliyleAvrupa'nmspergc
olma yolundaydi. Japonya'ya
gelince artik bu l-
keye global fmans gc olarak
bakiltyordu.
Grndg
kadanyla
gelecegin
para ve pazar
atigma-
lari da global
olacakti. Gelecege ait
bu
tablo
kipilereolagan grnyordu.Okadar
ki bu kipiler
ya-
ganan
gnleri
sadece
Soguk
Savagm
sonu
degil,
"tarihin
de sonu"
olarak
grmgtr.
Bu
ara
petrol,
evre
sorunlan
iinde gndemde
st siradaki yerini koruyordu, ancak bu-
nun
diginda artik
nemini
yitirmi ,
stradan bir
tketim
maddest olmugtu.
Petrol fiyatmm dgk
olmastndan tketicilermemnundu. Gerekten
de,
II. Dnya Savagl'ndan bu
yana
Amerikall s-
rcler ilk
defa benzin igin bu kadar
az para
dyordu;
ne
de olsa dnya petrol rezervi
byk
bir artig
gstermig,
1984 ylhnm 670 milyar varilinden 1990'da
1
trilyon
varile
ikmigt1.
Yine de
memnun
olmak
iin
onca
sebep varken, nlem almmastm gerektiren
sebepler de
yok
degildi. Dnya petrol rezervinin gerekten
byk hacimde bydg
dogruydu.
Ne var
ki,
buradaki petroln tm
ran
Krfezi'nin be; byk petrol
reticisinden
ve
bir
de Venezuela'dan
gelmig
petrold. Sisteme
girmeyi
bekleyen byk
ve
egitli
stok, OPEC
kaynakli olmayan petrol
ise hi yoktu. Bu durum tipki
1973 kriz
dneminde
Alaska, Meksika
ve
Kuzey Denizi'nde
yaga-
nan
duruma benzer.
ran
Krfezi'nin dnya petrol rezervleri
iindeki
payi
pimdi gerekten
top-
lam miktarm
te
ikisini
bulmutu.
ktisadiaidan, petrol tablosunun 1980'lerin
bagmdaki tabloya
hi benzemedigi, daha
ok
1970'lerin bagmi
ammsattigt
sylenebilir. Dnya petrol
pazan
giderek
daralmaktaydi. Ta-
lep
hizla
artma
egilimindeydi.
Amerika'mn retimi patlama
dnemini
yagiyor,
1986
ve
1990
arasi
gnde
iki
milyon
hesablyla
artig gsteriyordu
ki, bu
1989'da
13 OPEC
lkesinden
onu-
nun
bireysel-
retim hacminin daha fazlas1demekti. Birlepik Devletler
ithalati
en
st dzeye
ulagmig,
daha da ykselme egilimine girmigti. Dnya bir kez
daha
iran
Krfezi petrolne
ba-
gimllyd1.
Talep
ve
retim kapasitesi arasmdaki
bogluk demek olan
"gvence
marjl"
giderek
k-
lyor,
bu da
pazan
karmaaya
ve
kazalara kargi daha atk
ve
duyarh yaplyordu. Eu
marj
1980'li
ylllarm ortasmda
iran-Irak
Savagi'nda
bir
tehlike
yaratmayacak kadar
bykt, ancak
artik
durum farkliydt
720
Petrol flyatlan
daha
ne
kadar yukanya tkabilirdi?Bu, yeni petrol kapasitesinin dnyaya
ne
sratle dagitilacagma bagliydi. Fiyatlar
ucuzladigi
ve
petroln gvencede _oldugu
kanaati
yaygm
lagtigt iin
konservasyon konusu artik nemini kaybetmig,
gndemden ikartlmigti. Alternatif
kaynak geligtirme
sorunu
ise
unutulmug,
nemini
daha da
yitirmigti. Tm bunlara ilaveten
bir-
ok
lkede
topyekt^1n
bir hareketsizlik hkimdi,.ki bunun
enerii
ile
evresel konular arasmdaki
anlagmazligt zmede yeteneksizlik anlamma
geldigi
sylenebilir. Yine de
enerji krizleri dnemi
arkada biralolmt; giblydi. 1990
ilkbaharmda
ABDSenatosu'nun bir oturumunda
byk
bir
kr -
zin olasiligt
tartigilmly, sonunda
bu ihtimalin
ok
zaylf
oldugu,
en az
gelecek birka
yll iin
asga-
ri
dzeyde
kalacagi kamsina varilmigttr.
Aynca gelecegi
okuyan bazi analistler
de 1990 ilkbaha-
rmda,
en az
on
yll iin herhangi bir
petrol
krizinin
sz konusu olmadigim duyttrmugtur.
Irak Harekete Geiyor
l Agustos 1990 gn sabah
saat
2.00'de ileriye
dnk iyimser
tahmir11er
bir anda
ylkilmigti.
Bu
saatte yz
bin askerden olugan bir Irak ordusu hibir direnig grmeden
Kuveyt'i iggale baglad1.
lte Soguk Sava;
sonu yaganan
ilk
kriz bylece
jeopolitikpetrol krizine dngmgt.
Bu
tarihten
nceki
birka yllda, petrol ihracatilan,
tketici
lkelerle
1970'lerde koparilan
baglari
yeniden onarmak iin bir hayli
abagstermigti.
Rezervlere byk ilaveler
yap11digiiin
reticiler
giderek
tkenen
bir kaynagi
sratle harcamig
olmaktan znt duymamigti.
Tamaksi-
ne,
gvenilir,
uzun
sre
var
olacak petrol saglaylciolduklanm
gstermek
istemigler,
enerji
rezer-
vi olarak
tanmmaktan
ve
de petroln gvenilir
oldugunugstermekten hognut olmuslardi. Pet-
roln
pazara, pazann
da
petrole gereksinimi
vardi;
bu kargilikit z
ikar
hesabmm istikrarli,.yapi-
ci,
ekigmesiz bir iligkinin yirmi birinci
yzyila kadar
uzanacagina
inanmiglardi.
Bu
lkeler iinde tek
istisna Irak idi.
Baghca mgterileri olan
sanayi
dnyasma
duydugu
hasmane duygulan saklamiyordu. 1990 Haziram'nda Irak diktatr Saddam Hseyin
petrol
de-
nen
silahm pekl bir kez daha kullamlabilecegi
hakkmda Bati'yi
uyarmigti. Ilerici oldugunu id-
dia
etmesine kargin aslinda
SaddamHseyin
garip
bir
gekilde
olaylan arpik gsteren, entrikaci
biridir. Kendisini 1950'll
ve 1960'hyillarm ulusal sylem
ve
fkesiyle
zdegleptirmigti.Szgeli-
mi, Dogu Avrupa
ve
Sovyetler Birligi'nin Stalin
terrndenve
ikiyzllgnden
aynlmaya ahg-
tigi
bir
gndeJoseph
Stalin'i kendine model olarak aldigim sylemlytir.Saddam Hseyin kendi
rktc kipiliginikendi bagina yaratmig bir kipidir. Hseyin'in byk
boy
portre
ve
fotograflan
lkenin
her
yamna
astlmigti
ve
herkes bunlan
grebiliyordu. Varhgl
tm
lkede her ynyle h-
kim
ve
hazirdi.
yle
ki 1990'da,
Kuveyt iggalindenbir
ay
evvel, "Saddam Hseyin'in her yerde,
ocuklarasaglanan bir
gram stteve
Irakh'nm giydigiher temiz yeni cekette
var
oldugu"
byk
bir gururla beyan
edilmigtir. Kigiselacimastzligtyla
da n kazanmitti.
Ortadogu'da
dagitilip
elden
ele dolaganvideo kasetler, Hseyin'in takiplerini
nas11
temizledigini, idam
edilen askeri
persone-
lin
cansiz
bedenlerinin
nas11kasaplik
et
kancalanna
astlip
teghir
edildigni gsteren sahnelerle
doluydu. Hseyin'e bagh askeri
gler,
kendi lkelerinde hem franlilar'ahem de Krt.kadmlara
ve
ocuklara kargi zehirli
gaz
kullanmigtir. Bir
gn, lkeyi
ziyaret
eden bir batth, 1990 Hazira-
ni'nm
son
gnlerinde Hseyin'e
acimasiz
olarak tamndigi iin rahatsiz olup olmadigim sordu-
gunda,
diktatr byk sogukkanl111kla,gu
yamt1vermigti: "Zayiflikbir
liderin hedefine
ulagma-
sinda bagengel
teykil
eder."
1985'tenberi Irak devamli
silah
satm ahyordu
ve
dnyano
en
byk silah alicisi olmugtu.
Aynca silahlann
geli tirilmesi
denebilecek bir kampanyaya da katilmigti.
Bu kampanya, entrika-
ci,
gizli bir silah gebekesi
tarafmdan
desteklenmekteydi.
198l'de srailSaddam Hseyin'in nk-
leer silah
tesisinitahripetmigti,
ancak
bu Hseyin'i niyetinden
vazgeirmemig,
tam
aksine bu
tutkusunu
geligtirmigtir.
Okadar ki, kamuoyu kargismda aik a1k
"kimyasal
silahlar
gc"
kur-
dugunu hbrlenerek
sylemektenbile ekinmemigtir. Irak kapah
bir polis rejimidir. Saddam
721
Hseyin ise kipisel olarak amalanm
hi de kapali
tutmamig,tam
tersine
dnyaya
ilan
etmigtir.
Arap
dnyasma
egemen
olmak,
franKrfezi'nde
hegemonya
kurmak, Irak'i dnyanm
en
nde
gelen petrol
gc
yapmak
ve
sonunda
daha bymg.olan Irak'tglobal
askerig
konumuna
getirmek. Ne
var
ki finans
aisindan durumu ok
ktyd.
Saddam Hseyin'in
yol atigi ran-
IrakSavagi
lkede
yanm
milyon
lye,
ok
agir
savag
sakathklanna
mal olmug, lkede had saf-
hada
ekonomik
durgunluk yaratmigti.
Eu yetmezmig
gibi
on
sekiz milyonluk Irak
lkesinin
bir
milyonluk ordusunu da beslemesigerekiyordu.
Hseyin durumu kurtarmak iin flyatlarmivedi-
likle yukan ekilmesini
istedi. Irak
toplam
petrol
gelirininyaklagtk
yzde 30'unu Saddam'm
sa-
vag
mekanizmasma
harclyordu; bir yandan da durmadan
dnyamn bazi yerlerinden, baski
yo-
luyla
yeni,
Oldrc
ve
bazen de
hi bilinmeyen acayipsilahlarsatm
ahyor, bunlarm uluslararasi
faturalanm demiyordu.
1990
Temmuz aymda, Irak, petrolde
ucuz
flyat
stratelisi
uygulamakla
tamnan
Kuveyt
sim-
nna
100.000
.kiqilik
askeri kuvvet sevk
etti. Sinir
savagi
denebilecek
bu yrygte askeri g
Hseyin'in yklendigi "craati"rolnde
ara
01arak
kullamimigtir.Yrygn hedeli Kuveyt ve
BirlegikArap
Emirlikleri gibi lkelerin kotayi uyguladiklanm garantilemek
ve
OPEC flyatlarimn
arttinlmasim saglamakti. Eu girigimeKuveytkisa bir tereddtten
sonra
tepkigsterdi.
Emir haz-
retleri, Irakhlar'm eleptiri odagt olan Kuveyt petrol bakamni tepeden
inme
iyten
aldi
ve
yerine
bagkasmiatad1.
Bununla da kalmay1pArap
Emirlikleri'yle
beraber
retimini
dizginledi
ve
OPEC
kotasma
uymaya
bagladt 1990
Haziran
ayi
ortasina
kadar, sahtekarhk
yapan,
OPECkotasmm
d1;ma 1kantek
bir
lke kalmigtt, bu OPEC'e kendi kendini
tayin
etm olan
icraatgi
lke
Irak
idi.
Bir
iddiaya gre.frakli askerler
de Saddam Hseyin tarafmdan
kullamlmig, byk petrol yata-
g\na
sahip
bir
smir
anlagmazhginda Kuveyt'i tehdit etmigtir. Aynca
bu askerlerin Kuveyt'e ait iki
adayi Irak'a
teslim
etmesi
iin bu lkeyi tehdit etmesi de iddialar arasmdadir. Ancak
qurasi
ger-
ektir ki, Bagdat'm aklmda
hundan ok daha faziasi vardi
ve
asil hedefi
tm
lkeyi iggal edip
kendisine katmakti. Stratejik
srpriz yapmasmdakien u
hedef
buydu. Herkes askerlerin orada
oldugunu biliyor, uydu
devletler ortadan ekillyorancak
yine
de hibirinin akhna ileride gre-
cekleri muameleye muhatap olacaklan gelmiyordu. istihbaratuzmanlan
bu lkelere
"son
daki-
ka acil uyansi"yapmigsa
da bunlann
hibiri, Misir Devlet BagkaniMbarek
ve
rdn
Krali H-
seyin de dahil bu uyanlara kulak asmamiglardir.
Bunun nedeni Saddam Hseyin'in kendilerine
dgmanca
hibir harekete gemeyecegine dair
sz
vermig olugudur. Iggalleberaber, Kuveyt kra-
liyet ailesi lkeden
kati
ve
bu kck lke
bylece Irak'm eline geti.
Kuveytliler
iki yzyih
agkin bir sre lkelerinde sknetleyagamig,
komgulanyla byk
glerarasmdaatigma ik-
masim
nlemig
bir ulustu. O
kadar ki Irak kuvvetleri simrlarma dayandigi
zaman
bile, olumlu
davramplanyla Irakhlar'i yola getireceklerini mit etmiglerdi. Ne yazik ki bu defa
"srpriz"
bas-
kma ugram1plardi.
Krfez Krizi
Hareketlerine gereke olarak Hseyin makul clarak ne srdg
bir
dizi
neden gstermigtir.Ku-
veyt'in hakh olarak Irak'a alt oldugunu,
batih.emperyalistlerin
zorla bu
lkeyi kendilerine
bagla-
digim iddia
etmigtir. Ashnda
Kuveyt'in
tarihi 1756 yllmda, Birlegik
Devletler'in bagimsizhgim
flan ettigi tarihten
yirmi yll
ncesine, drt yzy11Osmanli imparatorlugu'nun
parast
olmuy
eyaletin 1920'de
birbirine baglanmasiyla meydana gelenrnodern
Irak'm kurulugundan ok
da-
ha
geriye
uzamr.
Osmanhimparatorlugu'ndan ayrihymdan
birka yzyll nce de daha bagka bir-
ok
imparatorlugun eyaletlerinden
biri olmugtu. Irakhlar ingilizler'in
Kuveyt'le
araya sinir
koy-
ma
nedeninin
Irak'a hak
ve
petrol
tammamak
iin
oldugunu
iddia
etmigtir. Ashnda 1922 Konfe-
rast'nda
kabul
edilen
simr (ki
Kuveyt'e
topragmm
gte ikisini kaybettirmigti)
Trkler'in1913'te,
Birinci
Dnya Savagt'ndan
nce kabul etmig oldugu
simrm
basit
bir kopyasid1r. Aynca
gunu
da
722
eklemek yerinde
olur ki, 1922'de petrol
uzmanlari
Kuveyt'te hi
petrol olmadigim
raporla
ifade
etmiglerdir.
1980'de Saddam Hseyin ok ciddi, kendisini neredeyse konumundan edecek byk bir
hesap
yanligi
yapmigtir.
Savagm
ok
kisa srecegini, Iran'i devirmenin
sadece
birka hafta
alaca-
gini
tahminetmigti. Ne
var ki yamlmigt1
ve
yeni1gldzeyine gelen
Irak
olmugtu.Bundan
on
yll
sonra,
1990'dabu defa Kuveyt'i kolayca yutabilecegini
ve
bunu dnyaya Fait accompli yani bir
oldubitti olarak kabul ettirecegini dgnmgtr. Bunun dnyada
yakmmalar
doguracagi ancak
her geyin bu kadarla kalacagt inancmdayd1.
Kendisi de bu
ara
hemen bir
gece
iinde
parasal
so-
runlan
zebilir
ve
muhtegem diye adlandirdigt askeri
ve
politik
tutkularimkolayca
tatmin
eder-
di. Arap dnyasmm
tek
kahramani
olacagtm
ve
istese de istemese
de bat111lkelerin kendisi kar-
ismda
egilipselam duracagini
sanmigtl.
Ne
var
ki
hesaplari yanh; ikmig,
dglerinde
yanilglya
ugram1ti
ve
bu da ikinci srpriz-
di. Kuveyt'e kargi girigtigi harekt muhalifleri
arasmda beklenmedik hognutsuzluk yaratmig,
uluslararasi
evredeve
Arap dnyasimn birok
lkesinde
dgman kazanmasma
neden
olmug-
tur.
Kuveyt iggalinden
sadece birka
gn
sonra
George Bush
bu konadaki fikrini dnyaya
gu
szlerle duyurmugtur:
"Bu olay, Kuveyt'e kargi girigilen bu iggal hareketi devam
edemez."
Szlerini boga
sylememigti.Bu konuda nclg
Bush'unyirmi
ylldir
tamdigidiger liderler-
le kipisel
iligkiler
kurmak
suretiyle
Birlegik
Devletleryapmigttr.
Bu liderlerle igbirligi
yaparak
muhalifevreyi olugturmug
ve
koordine
etmigtir.
Irak, yakm
zamana
kadar mttefikleri olan
Sovyetler Birligi nezdinde
1karlarmm
ve
konumunun
ne
denli
degigmigoldugunu anlayama-
m1ti. BirlqmigMilletler 1930'luyillarda
Cemiyet-iAkvam'm yapamadigini
yapmig,
iggal
ola-
y1m
kinadigim belirterek ambargo
uygulamastnibagarmigtir.Ancak
Kuveyt
igi
bylece
sonu-
lanmadi. Irak
kuvvetterinin durump,
d1paridanikmal
grmesi,
bu lkenin bir kez daha
savun-
masi
zaylf olan Suudi Arabistan
topraklarina
yeni bir hareket
dzenleyecegini gsteriyordu.
Birok
lke,
Hseyin'in bu defaki hedefinin Suudi Arabistan olabilecegt korkusuyla blgeye
askeri kuvvet
gnderdi. Bu
girigimdeen
byk katki Amerikan kuvvetlerinden
gelmigtir.
Amerika bu girigimini
ok
eski ylllara, Harry Truman dnemine
dayanarak
yapmig,
1950'de
Harry Truman'm bni Suud'a gnderdigt
garanti mektubunu davrampmtn
gerekesi
olarak
kullanmi
tir.
Krizin
geri tepmeolasiligt1990'llyillar
ve
yirmi
birinci
yzy1liin
ok
byk
yeni krizler
demekti. Eger Saddam Hseyln Kuveyt'i
almayi
ve tutmayl
baarsayd1,OPEC
retiminin
zde
20, dnya
petrol rezervlerinin de yzde 20 dogrudan
kontroln ele geirmig olacak
ve
kompu
lkeleri
sindirecek konuma
gelecekti.
O
takdirdekugkusuz IranKrfezi'nin
en egemen gc
olur, ken.dini iyi
tehiz
ederek Iran'layeniden
savaga
girerdi. Byk
olasilklabununla da yetin-
mez,
ekonomik zgrlge
sahip oldugu iin
ok
daha
ciddi
adimlar atard1.
Komnizmin
kgve SovyetlerBirligi'nin bagina gelenler sonunda dnyada
tek
bir
s-
per
g olarak BirlegikDevletler'i
birakmigtL
Ancak Irak'm Kuireyt'i
ilhaki
halinde
bu degigebl-
lir, Irak da yeni
bir
sper g olabil rdi. Bundan
on
bir yll nce ranKrfezi'nin nde
gelen be;
byk
reticisinden drd Batiyanlis1ydt Ama Kuveyt'in Irak'a katilmasiyla Amerika'nm elinde
sadece
iki dost
lke
kalacaktL
GeorgeBush bu
tehlikeyi
zamaninda
grebilmig
ve
qu
szckler-
le anlatmigtir: "Dnyanm byk petrol rezervlerinin kontrolnn
SaddamHseyin'e
gemesi
halinde
bundan ilerimiz,
yaam tarzimiz,
kendi zgrlgmz
ve
dnyanin drt biryanmdaki
dost
lkelerin
rgrlg
tmyle
zarar
grecek,
aci verecektit
"
Bat1'da,kamuoyu nnde
yapilan
bir mnazarada, Bushynetiminin gsterdigi
tepkikonu
edilmig,
tu tepkiyetek
blr
gerekneden gsterilmesi istenmig
ve
aranmigtir. Ancak byk olay-
larda
sika rastlandigt
gibi,
"tek
bir aiklama" mmkn olmamigtir.
Bir
clasillkla bu,
tepki,
iggal,
hkmranlik
ve
geirilen Soguk Savag dzeni
gibi mlahazalardt BirlegikDevletler'de farklt ki-
iler
bu konuda farkh
grglerifade etmigtit Baz1kimseler
yeni bir Vietnamolasthgmdan
ve
ye-
723
ni bir felaket dneminin baglamasmdan
sz
etmig, bu konuda
uyarida
bulunmugtur.
Bizzat Ge-
orge
Bush
"yeni
bir Vietnam"a
meydan
vermemek
kararmdaydi,
ne
var
ki kendisi de
mensup
ol-
dugu kugagin bir
ferdiydi
ve geriye,
1930'lara,
Adolf Hitler dnemine
ve
kinciDnya Sava-
gi'nin
kaynak noktasina
bakmamasi olanaksizdi. IkinciDnya Savagi'nda
elli
milyon
kigi hayati-
m
yitirmigti. Eger 1936'da Hitler
Rhineland'da
veya
1938'de
ekoslovakya'da
durdurulmuy ol-
saydi
-ki
o zaman ekoslovakya'mn
elinde Almanya'dakinden daha ok
tank
vardi--
belki
de bu
elli milyonun hayati kurtarthrdi. Aradan y1llar gegmig,
dnya bu kez daha bagira bagira yalan
syleyen, gereklerisapttran,
vicdansiz bir zalimle
kargilagmigti.
Su adamin tutkulan smirsizdi.
Baas doktrinleri Irak'in
o
gnk smirlarmm ok
tesine gidilmesini
ngrmgt.
Simdilkede
Kuveyt'i
ilhaki baarmig
daha
byk
bir Irak'la ok
daha ileriye
gidilecegi,
lkenin
muazzam
bir
nkleer silah
devletine dngecegi
fikri egemendi.
"Petrol faktrnn" ifade
ettigi gerek
anlam, petroln siyasi,
iktisadi
ve
askeri olarakpa-
raya ve
gce evrilecegi
idi. Saddam Hseyin dnya petrol
rezervinden ek
bir
yzde 10 almanm
ne
demek
oldugunu
gayet
iyi biliyordu.
Kuveyt'i
elinde tutmasi halinde gezegenin
en
egemen
gc olacagini, petrol
reten teki lkelerin
Saddam
diktasi kargismda
tipki
1990
yazmda,
iggal-
den
evvelki
gibi, el pene
divan duracagim dgnmgt. O
zaman
dnya ekonomisinde tartig-
masiz
sz
sahibi
olacak,
iktisadi
ve
politik alanlardaki l derler kendisine yagcilik yapacakt1. Iggal
iin
gerek duydugu silahlar kapisma gelecek,
teknolojinin
sagladigt
her
tr
silah emrine amade
olacak, silah
ve teknolojiyi
byk pazarlara sokma
heveslisi
kipiler
kapisma gelip
en
modem
si-
lahlari
ona
sunacakt1. Nkleer
ve
kimyasal silahlarla donanmig Saddam Hseyin iin Irak'i
bl-
genin spergc
yapmak igten bile degildi. Burada Saddam Hseyin hayal gcn daha da
igle-
terek
lkesini
bir global spergce evirmenin dgn
kurmutur. Bu
hayalleri belirli b r nokta-
da
tutmak, Saddam'i
durdurmaya aligmak aslmda hem ok masrafli
hem de
ok tehlikeli
ol-
muqtur.
Soglik Savag
sonrasi
dzen genel
olarak 1990
baglannda dgnldgnden
ve
mit
edildiginden ok daha farkli
ve
acimastzdi. Kisaca
ifade etmek gerekirse
bu
partlar
petrol krizi-
nin temelini
olugturmugtur.
Petrol derken
"ucuz
petrol"
degil,
tipki
Birinci Dnya Savap'ndan
bu
yana
oldugu gibi gcn global dengesinde kritik bir
eleman olan petrol kastedilmigtir.lyteyir-
minci yzyikian
ahnan byk derslerden biri budur.
Yeni Petrol Krizi
Karmagave
ambargo nedeniyle dnya petrol pazanndan
aniden
1973
ve
1979 krizlerinde oldu-
gu
gibi ve
aym
boyutta
drt milyon
varil
petrol ekildi. Gemig krizlerdeki gibi bu defa
da
gele-
cegin neler getirecegi belirsizdi. Bu konudan
habersiz olan girketler
ve
tketiciler
bir kez daha
istiflemeye
geip stok
dzdler. Petrol flyatlan aniden f1rladi
ve
finans pazarlan 1kiga
geti. G-
rnge gre
yeni bir petrol
poku,savagsonu
altmci
kriz kapida beklemedeydi.
OPEC,
Irak iggalinden beri
en
kt kriz
dnemini yagiyordu. Artik bilinmeyen,
askida
tu
tulan
sorun
yalmzca petrol
fiyatt olmaktan
ikmig,
egemenlik
ve
milli varligi srdrme
konusu-
na
dngmgt. Bu
ara,
OPEC yelerinin
ogu Kuveytve Irak'tan akigi
durdurulan
petrol kaybi-
ni
telafi
iin ne atilarak
retimlerini arttirdilar.
B0ylece Irak biraz daha
yalmzhga
itilmi oldu.
Bu
lkeler
bylece mgterilerine
kargi
yeni taahhtlerini
de yerine getirmigoldular.
Fiyatm
b0yle keskin b r izglyle yukan ekilmesi
sadece
arzm
azalmly
olmasnidan ileri gel-
.
memigtir. Bunda endige,
korku
ve
yeni bir
atigma
beklentisinin
pay1
da vardir. 1990 sonbaha-
rmda, Hseyin smirda petrol sistemini
tahrip
tehdidini
savurdugunda vadeli pazarlarda
fiyatlar
birdenbire
varil
bagma 40
dolara,
krizden evvelki fiyatmiki kattna
s1ramigtir.
Agiriyksek
flyat-
lar ABDekonomisinde duraklama egilimini glend rmigtir. Ham petrol fiyatinm ykselmesiyle
.
benzin fiyatlari da,
tm
elegtirilereve
scrupturmalara
kargin ykseliyordu. Bu
dnemin 1973
ve
1979 ylllarmdan tek
farki
bu defa Birle ik Devletler'de pazarlan
denetleyecek herhangi bir kont-
724
rol
mekanizmasom
bulunmaylpidir.Aynca bu dnemde
gaz
kuyruklarma
ve
dagitimda
ciddi ak-
sakliklara da rastlanmamigtir.
Global
arz
sistemini
iki
faktr etkillyordu; fiyat artiplan
ve
retimin
arttinlmasi iin
yapilan
bagvurular. Diger kaynaklardan saglanan
"telafi"
retimle
1990 Arahk
ayma
kadar eksik retim
sorunu
halledildi. Tek bagma Suudi Arabistan kapali
tuttugu
kaynaklarmi
retime sokarak
gn-
de milyon varil petrol
ikarmig
ve
bylelikle
eksik petroln drtte n saglamigtir. flave
petroln geri kalan losmi Venezuela'dan
ve
BirlegikArap Emirlikleri'nden gelmigtir.
Bundan bag-
ka retimini gnde 25.000
veya
50.000 varil
arttirma
kapasitesindeki her lke bu
yana
katil-
makta geri kalmamigttr.
Petrol perspektifi aisindan ortada yanit bekleyen bir
soru
kalmigti. Yent bir
atigma
halin-
de BirlegikDevletler, 1970'lerde kurulan
ve
Simdi600 milyon-varil petrol ieren Stratejik Petrol
Rezervi'ni kullanir miydi? Nitekim birka
ay
evvel
"asil
niyetin"
ne
oldugu
hakkinda
heyecanh
bir
tartigma
da ailmigti.Stratejik Petrol Rezervi sadece (SPR)
"fiziki
kithk" halinde mi kullamla-
cakti, yoksa ekonomiyi sarsacak byk bir fiyat dggnde
de devreye sokulacak miydi? Ba211a-
nmn
grgyle bir varil petrolri 20
dolara
satilmasi halinde bu
alasihk sz konusu olamazdt
Diger
taraftan
petrol
fiyatmm
ikiye katlanmaslyla ekonominin bundan
agir darbe ylyecegi de
kugkusuzdu. Sonunda 1990 Kasimi'nda bu bir karara baglandi; bir
att;ma
halinde,
nceleri Re-
agan
ynetiminirt
bagvurdugu
prensip
uygulanacak,Stratejik
Petrol
Rezervi
pazara
yeterince
petrol verecekti. Bylece panige
kapilan
istifilerin 1973
ve
1979'dakine benzer sebep olacagt
sert
fiyat artiplan nleninig olacakti.
O yllin sonbahannin
son
gnlerinde arz-talep
tablosunungndengne
iyileptijl
ve
flyatla-
nn
dgmeye
bagladigt
gzlendi.Yinede kigadogru
kriz srp
gittigi
iin asil temel
soru
yeniden
gndeme
gelecekti. Askeri bir atigmamn
baglamasi halinde durum
ne
olacakti?
YanligHesap
Mantikli gibi grnmese
de bu
olasillk
glderek
kuvvet
kazamyordu. Onca diplomatik oyundan
ve
batih rehineler olaymdan
sonra
Irak hl Kuveyt'ten ekilecegine dair
en
ufak
bir igaret
ver-
miyordu. Sankizamanla
oyun oynuyor, zamanm
kendi
lehine
aligtigma
inantyordu. Artik Irak
byk bir hizla
Kuveyt'i
kendine katmak iin
harekete
gemig,
haince
ve
terr
uygulayarak Ku-
veyt
halkini
lkesinden
atmaya aligiyordu.Hseyin
ayni
zamanda
kendi
aleyhine
kurulmuy
olan koalisyonu
ylpratip yok edebilecegine de inanmigt1.
1956 Svey; krizinde 19 yagmda olan
Saddam, Nastr'in Bati ittifakim
nasil
dagitabildigine
tanik
olmutu
ve
kendisinin de
aynt geyiya-
pabilmesi iin firsatlar bulmasi
gerektigi
karusmdaydt Elinde
ok
daha byk bir milletler ko-
alisyonuyla bunu hi kugkusuz bagarabilirdi.
Eu noktada "srail'leaym
kartf oynayacak, Arap
lkelerini koalisyondan ikmaya
zorlayacakti. Belki de ba21batill lkelere
yanagip
blclk to-
humlari
atabilirdi.
Hatta belki de Sovyetler Birligi'nden
aynbr;
onlara yz
evirirdi.
Kisaca,
za-
mam
geldiginde nasilsa bir yolunu bulup
planlanni
yagama
geirecekti. Vietnam olaymi,
aynca
1983'te birka
yz ABDdenizcisinin
lmn
dgndke bunu bagarmanm ok g olmadigi-
na
inamyor,
Amerikan azminin gl olmadigi kanisma
vanyordtL
Diger
taraftan
Bush ynetimi de
zaman
faktrnn bilincindeydi
ve zaman
kaybetmenin
otuz
uluslu koalisyon aismdan zararli
olacagim biliyordu. Birlegik Cephe daha
ne
kadar bir
aradatutulabilecekti?
Alman kararlar geerli kalabilir miydi?
Ve nihayet Saddam Hseyin
ne
ka-
dar
sonra
dizginleri ele altp Kuveyt'i
tahrip
edecek
ve
bu
lkeyi "Irakli" yapacakti? Sovyetler
Birligikendi politik sisteminin baski
altindaolugu nedeniyle ok
byk bir istikrarsizlik iindey-
di. Sovyet askeri gc
o
gne kadar daima Trak'laiyi illykiler iinde
olmuytu.
Bu
durumda SSCB
koalisyondan ayrilip Irak'in yamnda
yer
alir miydi? Venihayet Amerikan halki 2 Agustos'tan be-
ri a1klanmaktaolan
taahhtlere
daha
ne
kadar uyabilirdi?
725
Sonunda
Bush ynetimi
de Saddam'la
aym
sonuca
vardt Kriz
ne
kadar uzun sre
devam
ederse Hseyin'in
"zafer"
ganst
da
o
kadar attacakt1. Ekim
ayi
sonunda, Kasim
ayinm
ilk
gnle-
rinde
ABD
hkmeti
koalisyonun Suudi
Arabistan'i
savunmaktan
te bir geyler
yapmasi
gerekti-
gine
karar verdi. Bundan byle
savunma
yerine hcum oynamahyd1.
8 Kasim'da
Bushbir duyu-
ru
yaptl.
Krfez'de
"koalisyonun
yeteri
kadar
gl olabilmesi
iin"
buradaki ABDkuvvetlerinin
byk saytda arttinldigtni
syledi. Bu, blgedeki ABD
kuvvetlerinin ik katina
ikanldigi
anla-
mmdaydi.

Yine de Bagdat'tan
bir
sr
propaganda gellyor
fakat hibir
hareket gzlenmiyordu. Saddam
Hseyin franIrak Savagi'nda
kendi
yuttaglarmdan
500.000 kayip vermigti. Bu, nfusa vurulacak
olursa BirlegikDevletler
byklgnde
bir lke iin 7,5 milyonkaylp demektl. Bukaybm
sorum-
lusu Saddam'di; ancak
o
bu konuda hibir pigmanhk gstermemigti. yleki,
Iran-Irak
Savagi'nda
Irak'm zaferini simgelemek iin
Saddam'myaptirdig
dev byklgndeki.anitta, iki kilici
tutan
eller
ttpatip
Saddam'm elinin modelidir. Saddam Irak'ta pek
ok
gehit vermigti, bundan daha faz-
lasmi da
vermeye
hazirdt BirlegikDevletler'de ise ok
az
ehit bile verilecek olsa buna ynetimin
dayanamayacagt kamsindaydi. Aklmca BirlegikDevletler
halki yufka
yrekli, iradesiz kipilerdi
ve
kahci gleriyoktu.
Bu grgn haziran
sonunda,
iggalden
sekiz
gn
nce,
Irak'taki
ABDelisi-
ne
mesaj olarak duyurmug, Amerika'mn
"savagta
10.000
ly
bile kaldiramayacak bir lke" ol-
dugunu sylem tir.
Simdi
de bu
grgn
kamtlamak iin
gsterigyaparak kimyasal
silah
kulla-
nabilecegini
ima ediyordu. Ancak bu noktada bile Saddam
koalisyon yesi bagkentlerinden gelen
atk
uyan
igaretlerini ciddiye almamig
ve
George
Bush'u
kk grdgn
gsteren
davranilar-
da bulunmuqtur. Acaba Hseyin bir kez daha yanlighesap
iinde
miyd ?
Artik yirminci yzy11dan
nce bir kez daha oldugu gibi
saat
hi
aksamadan
ilerliyordu. 29
Kasim'da BirlegmigMilletlerGvenlik
Konseyi 678 sayill kararnameyi geirerek
frak'a
"iyi
niye-
tini
gstermek" iin 15 Ocak 1991
tarihine
kadar sre tamdi;
bu
sre
iinde
Irak'm 600
saylli
kararnameye
uyarak Kuveyt'ten
ekilmesi
bekleniyordu,
ekilmedigi
takdirde,
kararname ko-
ullanna uyulmasi iin gereken
"her
trl
nlem"
alinacakti. Bu
ara
Bagdat'a her
evredenakin
akm insan gelmig, bang planma
katkida bulunmak
ve
rehinelerin
serbest birakilmasma yardimc1
olmak
iin
aba
gstermigtir.Bunlarm
iinde
her kesimden grevli vardt; koalisyonun ortaklarm-
dan eski bagkanlara, Demokratik Parti'den Bagkan adayi olacaklara
ve
eski boksrlere kadar.
Arahk
aymda
Saddam koalisyonun karatini degigtirmesi midiyle
yabanci rehinelerden birka
yzn
serbest b1rakti. Ancak bu, Saddam'mtahmininin
digtnda ige
yaramamigttr. Irak'm Ku-
veyt'te
girigtigimezalim artik dnyanin her
yanma
yayilmigt1.
Bekleme sresi akip
gldlyordu. Gazeteyaziiglerinde,
televizyon
kanallannda,
haber
mer-
kezlerinde
yeni
dzenlemeler yapilmig,
"sava;
masalari"
kurulmuy
ve
beklemeye geilmigti.
Editr Ye
yapimctlar askeri bir
atigma
halinde
grevliferi
nerelere gndereceklerini planliyordu.
Yine de
gunu
ilave etmek gerekir ki,
esas
olarak, bu kipilerden ogu
buna
gerek
kalmayacagma
inanmigttr. Sonunda mutlaka mantik galip gelecek, Saddam kendini
temize
ikarmanin bir yolu-
nu
bulacak,
neticede koalisyon liderlerini
gln
duruma sokacaktil
9 Ocak 1991'de
DigigleriBakani
James
Baker Irak Digigleri Bakam Tank Aziz'le Cenev-
re'de bir
araya
geldi. Acaba bu
toplantida
kapali kilitleri amak mmkn olacak
miydt? Alti
saati
agkm
bir
grgmedensonra
asik suratlyla Baker kapida grnd ve
Irak'm konumunda
hibir
esneklik
grmedigini,
Bagdat'm
"yeni
bir yanh; hesapla
yeni
bir
trajik
olay"
yaratma
hazirhgLnda
oldugunu
rapor
etti. Baker Aziz'e,
Hseyin'e
verilmek zere Bush'tan
zel
bir mektup
getirmig,
ancak Aziz mektubu
almayi
reddetmigti.
12 Ocak Cumartesign
ABD Kongresi, gnlk tartigmadansonra
Senato'da
47'ye
kargi 52 oyla, Temsilciler Meclisi'nde 183'e kar1250 oyla Bagkan'a
sava;
yetkisi
verdi. Birleg-
mig
Milletler kararlannm uygulanmasi lehine
oy
kullananlar bunu samimiyetle yapmigti, bu
ne-
denle
bu kipilerden
yaptinmm
uygulanmast
iin srekli
talepgelmekteydi.
Amerika'ntn
drt bir
726
yanindan egitli protestolar
yksellyor, Batt Avrupa'nm her yerinde koalisyon aleyhine
gsteriler
yapihyordu,
Kisaca
George Bushyalniz birak11m1;tl
ve g
durumdaydi.
Sonundasrenin
bitig
tarihiolan
15 Ocak geldi
ve
geti. Irak'tan herhangi
bir
son
dakika
manevrast
gelmemig, sessizlikten bagka hibir
igaret
grlmemigti.
"lyi
niyet sresi" gelip
ge-
migti.
Artik her
gey
George Bush'a
baghydi. Kamuoyu belki de Bush'un
yaptinmi
uygulamak
iin
birka
hafta
veya
bir
ay
daha bekleyecegini dgnmy olabilir. 16 Ocak'taBush
iki
ayn
din
grevlisiyle
konugtu. Irak'l alenen uyardigini, Kuveyt'i iggalden
vazgeip geri ekilmeye
bagla-
mamasi
halinde koalisyon
tepkisininagirve seri
olacagim syledigini bir kez daha yineledi. 17
Ocakgn, Krfez'e
gre
sabahm erken saatlerinde
700 koalisyon uagt Irak semalarmda
ok
byk bir saldinya getiler.
Tm Savaglarm Anasi
.
Bazi kimselerin
savaym
gerek baglama
tarihi olarak
Agustos'ta Irak'm Kuveyt'i iggalini
gster-
melerine
kargin eninde sonunda Krfez krizi hava
savagi,
Irak komuta
ve
kontrol merkezlerine
yapilan
sistemli saldinlarla
ve
askeri
ve
stratelik hedeflerin sik sik degigtirilmesiylebir
ay
devam
etti. Koalisyonun olugturdugu uaklar
ve
Irak'mhava
savunmasim
vurdugu roketler herkes iin
ve
zellikle de ABDHava Kuvvetlerilin
inamlmaz bir
srpriz
olmugtu, ancak Amerikan
Hava
Kuvvetleri'ni
asil etkileyen, koalisyonun
bunu bu denli kolayca
ve
bu kadar
az
kay1pla
bagarmig
olugudur.
lk
gece
girigilen
hava
saldinsinm
boyutu
ve
etkileri petrol
pazarmda
byk yankilar
uyan-
dirmig, reaksiyona neden olan
en
nemli
faktr olmuqtur. ilkolarak,
tahmin
edilebilecegi gibi
petrol flyatmda byk dgiigler oldu
ve
bir varil petroln fiyati 30-40
dolardan 10 dolara
indi.
Sonra y ne
hemen bir
saat
linde
20 dolara 1kti, bu suretle
iggalden
evvelki flyatm dahi altina
dgm oldu. Giderek
arz
durumu da dzelmeye bagladi
ve
bu dzelme srekli
oldu.
Surasi
muhakkak ki,
eger
gerek
duyulsaydt StratejikPetrol Rezervi'ne
kukusuz bagvurulacakti. Kig
mevsiminin gemesiyle
talep
de dgmeye bagladi. Artikbu
ilk
hava saldmsmin Irak'mcesareti-
ni kirdigindan, Suudi enerji
sistemine ciddi
zarar verme
yeteneginin yok edildiginden gphe
edilemezdi. Artik petrol zerindeki korku yok
olup gitmigtive
fiziki
arz ve
talepgerekleri
fi-
yatlan apaglya
indiriyordu.
Sonu
olarak
savagin
bagmda masadan kaldinlan
petrol
fiyati konu-
su,
aradan
iki,
ay
getikten
sonra
yenidengncel
konu
olmutu
ve masadan
kaldinlmasi
ola-
naksizdi.
Iraklilar hava
savagma
kendilerine zg bir hava savaglyla,Israil
ve
SuudiArabistan'a
Sov-
yet Scud
fzesi atarak
cevap
verdiler. Irakhlar belki de Israil'e
yapilan
bu saldirlylaIsrail'in
sava-
a
srklenecegni,
bunun da Araplar'i koalisyondan
ekilmeye
zorlayacagim
mit etmigti. By-
le bir
sonu
hi
kukusuz
Suudi Arabistan'1
ok
zor
durumda b1rakirdi.Belki de
daha bagka
bir
yol
izleyerek
zayll koalisyondan
yararlamp namluyu kara
savagma
evirirlerdi. Ancak Israilliler
byk baski altmda,
atege ategle
kargihk vermediler. Scud fzelerinin kimyasal silah
tagidigL
Sa-
mldigndan bunlarm kullamlmast
lkede
byk korku yaratmigttr.Ancak
olaylarm gsterdigi
gi-
bi fzeler kimyasal
silah
iermiyordu
ve
bu yzden fazla bir
zarara
neden olmamigtir. Zaman
getike Scud
fzelerinin kullanimi kisitlanmigtir.
Hava
savagi
srp giderken baan elde edemeyen Saddam Hseyin askerlerine
hava
sava-
ymm
yakmda
son
bulacagim, "Savaglann
Anasi"
olan
savagm
ok
yakinda karada devam edece-
gini
syledi
ve
bu
konuda
sz
verdi. Ancak hava savagimn baglamasindan beg hafta
sonra
kara
savagi,
"Savaglarm
Anasi"
tam
bir bozguna dngmgt. Irak askerleri, hava
savagmdaki
bagart-
sizlik nedeniyle moralleri bozuk, doktrinle kisitlanmigolarak Saddam
Hseyin'in kazanmak iste-
digt
an ve
gerefugruna
kendilerini fedaya h de hevesli
grnmyordu
Ve
ellerinden gelse
bu
bog
abadanvazgemeye
hazirdilar.
727
Diger
taraftan
mttefikler
ustaca
bir plan haztrlamigti. Bu plan aldatmaca yntemine
daya-
niyordu. Krfez'de ABDkomutam olarak grevli General Norman
Schwarzkopf
planm
uygulan,
masinda Alman Generali Erwin
RommePin bagucundan
hi
eksiketmedigi kitab1ndan esinlen-
migti. General Romrnel bir
seyyar savag
uzmantydt
ye
lde
savagyapmanm
tm
inceliklerinin
bilincindeydi,
aynca
Kuzey Afrika'da geirdigi yillarda
petroln
stratejik nemini
gayet
iyi g-
renmig, bu konuda ilk elden
deneyim kazanmigti. Schwarzkopf Krfez Savagi'nda
Rommel'in
derslerinden esinlenmig, bu derslerden grendiklerine dayanarak
Irak mevzilerine dogrudan
sal-
dirida bulunmay1 hibir
zaman
akhndan geirmemigti. Schwarzkopf'unfikrine gre
"lde
yapi-
lan bir
savag"
"seyyar
ve
lesiye" bir
savagtl. Bu nedenle byk bir hazirlik dnemine
girerek
as-
kerlerine egitim
egzersizleri yaptirdi
ve
Irakl11ar'1kandirarak
mttefiklerin karada
ve
denizde
byk bir
taarruzla
dogrudan
Irak mevzilerine saldiracagma inandirdi.
Sir
taraftanda
byk
sa-
y1da
mttefik
kuvvetleri gizlice Suudi
llerine
sevk etti. Kara
savaginm
baglamasiyla, bu kuv-
vetler, byk
bir
yay izerek
batidan
yayilmaya bagladilar
ve
sabit
mevzilerdeki
Irakhlar'm
arka-
smdan gelip
yollarim
kestiler. Kara
savagi
yz
saatten
daha
oksrmemi
Ve
tm
Irak kuvvetle-
rinin geri ekilmesiylesonulanmigtir.
Ancak, Saddam'in kuvvetleri
gelmig
gemig
en
byk
petrol kaynagl sayllan araziden ok-
tan ikmtytt
Simdi
de Kuveyt'ten ikmak
zorundaydi,
ki bunu byk
bir alma
ve
kin duygu-
suyla yapmigtir. Kuveyt'i alamadigina
gre
yakip y1kmaya'
ahyacaktL
1944'te, Hitler'in Paris'ten
ikarken bu kenti
yakma
emrine kargi
ikan
ve
Fhrer'i dinlemeyen
askerin aksine, Irak
askerle-
ri
Hseyin'i dinlemig
ve
Kuveyt'ten aynlirken bu kenti
atege
vermigtir. Bu yanginda 600'den faz-
la petrol
kuyusu
atege verilrni, cehennemi andiran karanlik
ve
bogucu dumandan
evrede
b-
yk
hasar
meydana gelmig, her
geyyanip
kl olmuytur. Bu ate;
ve
duman
selinde gnde yakla-
ik
alti milyori petrol varil alevlerde
tutugup
yok
olmuytur.
Bu
miktar
Japonya'nmgnlk
petrol
ithalatinm bir hayli stnde, ABD
petrol
ithalatinm
ise
ok
az
altindadir,
18
Subat
1991'de ateykes
ilan edildi
ve
uygulandi. Bu
ara
Irak'm gneybatismda
Siiler
ara-
smda,
kuzeyinde Krtler arasinda
ayaklanmalaroldu
(Krtler'e
ait topraklar,
buralarda
petrol
bulundugu varsayllarak, bu lkenin kuruldugu
1920 yllinda frak'a
katilmigti).
Simdi
bu
iki
ayak-
lanma Irak'm gncel petrol retiminin
yogun oldugu blgelerde odaklanmigti. Irakhlar bu
ayak-
laninalari
niilyonlarca insam
g etmeye zorladiktan
sonra
haince yntemlerle bastirmlyt1.Mt-
tefik
koalisyon
ortaklan Saddam Hseyin'in iginin
askeri bir darbede
arabuk
bitirilecegini
mit
etmigse de, durum yamldiklarint, Saddam'i hafife
aldiklanni, Irak zerindeki
nfuzuna
ve
kipisel
gvencesine
nasil
fanatike bagli
oldugunu gstermistir.
Kendi lkesine
getirdigt
onca
felakete
kargm Saddam, Krfez
krizi bittiginde
g sevdasmdan yine
de vazgememigtir. Ne
var
ki
artik
elinde
taarruza
ynelik askeri
mekanizmayoktur.
Krfez
krizinin
gerekten
son
bulup bulmadigt
keSin
olarak bilinemez. Hi kugku
yok ki
savagin son
bulugu
beraberinde birok yeni sorunlar
getirmigtir: Bunlar, Irak'ta
politik organizas-
yon
ve
bu
lkeyi
kimin ynetecegi;
tm
blgede
gvence
iligkileri
(ki
bu
petrol
gvencesiyle
ya-
kin
fligkilidir); Kuveyt'in yeniden inasi
ve
gelecegi; Ottadogu'da bang
arayig;
petrol
reticileri
ile tketiciler
arasindaki
iligkiler;
endstri dnyasinda
enerji
politikalari
ve
strateilleri
ve
Hidro-
karbon Adam'm
kendi
gelecegi
sorunlaridir.
Gelecege Dogru
Teknoloji
ve
yeni
buluglar dnyamizi
srekli olarak yenilegtiriyor.Bunlar, hepsi bir
arada
dnya-
mizi
giderek daha
ok
bilgisayar kullammina, global
haberleymeye
ve on
dokuzuncu yzyildan
kalma
"endstri
ekonomisinin de
varliglyla" enformasyon ekonomisine birakiyor. Bugn
mo-
dern ekonomide liderlik
ve
dinamizm
Japonlar'm
"bilglye
dayalf
dedigi endstrilere gemigtir.
Yine
de petrol, endstri
toplumunun itici
gc
ve
kend yarattigt uygarhgm
hayat kani olmay1
728
srdryor, Bugn petrolclk hl dnyadaki
en
byk igtir.
Risk
ve
dl
faktrlerinin
en u
noktalarmi kucaklayan, igletmecilikle
ve
zel
igyerleriarasindaki
iligki
ve
atigmalara
etken
olan
hep petroldr. Aynca, 1990
ve
1991y111annda
KrfezSavagi'nda kamtlandigi gibi ulusal g
ala-
mnda
ve
dnya ekonomisinde
en.
temelunsur,
savagve
atigmada
ok
kritik
bir odak noktasi
ve
uluslararast arenada karan
etkileyen
en
kesin gtr
Ya
gelecek
ylllar? Onlar iin
ne
sylenebilit? Petroln
ve
dnya
toplumunungeleceginde
e-
itli
global
senaryolarm
ve
risklerin
yer
alacagi
kesindit
Ancak petroln gelecegt konusunda
unu-
tulmamasi
gereken
ders gudur: Petrolde
en
lyi politika hi beklenmedik olam
beklemek
yani
"srprize"
inanmaktit Srpriz kipiyi
ancak
olay olup bittikten
sonra
yakalar Vahget,
savag,
tekno-
lojik
tehlikeler, siyasipatlamalar,ekonominin ngrdg
kurallar, etnik, dinsel
veya
sosyal
atigma-
lar, hepsi srpriz olarak
gelip petrole yaklagimietkiler. Ancak
srpriz bazen bagkagiysileraltmda
da gelebilir. rnegindnyamn ekonomik
byme
modelinde
temel
degigim
olugturabilir Bazen
alternatif enerji
retimine
teknolojiksizmti olarak girmesi, petroln nemini
glgelemesi
de
sz
konusudur.
Su
teknolojik
sizma
bir Amerikan
laboratuvanndan
gelecegl gibi
belld de
ve
giderek
daha byk olasiliklabir
Japon
laboratuvarmdan
da
ikabilir. Unutulmamahdir ki 1980'li
y1llardan
bu yan
Japon
hkmeti enerji aragtirma
ve
geligtirme
projesineAmerika'dan daha
okyatinm
ya-
plyor.
Srpriz
denen olgu pekl bir
evre
krizinden de dogabilirYe
enerii ekonomisinde kkl de-
gigmelere
neden olur.
Srpriz
olgusunun
SovyetlerBirligi'nden
gelebilecegi
de dikkate ahnmalidir.
SovyetlerBirligipolitikastnin nmzdeki
yillarda dnya
enerjisi zerinde nemli etki
yap-
masi
da
olasidir. SSCBdnyanin
en
byk petrol reticisi
ve
1989'da
retimini
SuudiArabis-
tan'm
iki katma
lkarmig
bir
lkedir. Suudi Arabistan'dan
sonra
dnyanm
en
byk
ikinci ihra-
catisidir. Gemi
te, on
dokuzuncu yzyllda Bak dolaylarmdaki Azerbaycan'da
petrol
endstrl-
sinin
ilk
geligmesiyleRusya
zaman zaman
Standart
Oil'in Bati Pennsylvania'da
petrol
zerinde-
ki
tartigmasiztekelinikiracak kadar
geligme
gsterdi. 1905 ihtilalidnya petrol
arzma
politik
aidan
indirilen ilk
darbedir. 1920'll yillarda Bolgevikler'inbaglattigi
ihra kampanyasi global fi-
yat
savagim
krkletnig, bu durum 1928'de iskoyaAchnacarry
Satosu'nda
"As-Is" anlagmasi-
mn
imzalanmasiyla
sonulanmigtir.
1950'de
yine Sovyetler'in
pazarda
pay
kapma mcadelesi
yznden fiyatlar dgmg, bu da
OPEC'in
dogmasma
neden
olmugtur.
BugnSovyetler Birligi'ninpetrol
ve
dogal
gaz
ihracati bu lkenin
tmsistemi
a1smdanya-
gamsal nem
tagir.
Digardan
teknoloji
ve
gida
maddelerialmak
iin
gerekliolan
toplam
dviz geli-
rinin yzde altmiginmstnde
kalan kisim Rusya'nm
petrol
ve gaz
ihracatmdan
gelen dvizle kar-
ilamyor.
Ne
var
ki
bugn Sovyet petrol
endstrisi verimsizlik,
dgk retim, kt
organizasyon
ve
teknolojikgeri
kalmlylik,
savurganlik
ve
evre
ihmalcilig
yznderi
bir krizin egigindedir.Sov-
yet
petrol
uzmani
Thane
Gustafson
bir
yazisinda
"l970'ler
ortasmdan
beri
enerji.politikast
Sovyet
endstrisinde
en
yikict faktr
haline gelmig
ve
Sovyetler'in
ekonomik bymesinde gericiligin
ve
durgunlugun bagsebebi
olmuqtur" demigtir. Enerji
problemlerinin bu
lkede iktisadi reformlann
bagdgmam
oldugu artik kamtlanmigtir.Birikmig
zorluklar
ve yatirimin
azaltilmast
Sovyet petrol
retiminde
uzun
zamandir beklenen dggn
bagladigmm
ve
refimin hizla dgtgnn
gster-
gesidir. Ihracatoda
aym
hizla dgmesi halinde bunun etkileri
tm
dnyada hissedilecektir.
Sovyet petrol endstrisi
aym
dzensizlikten
ve toplumunu
bir btn olarak
etkileyen
mo-
ralsizlikten byk
zarar gryor. Bugn Sovyetler Birligi'nde
Bati
sermaye ve
teknolojisiniRus-
ya'mn petrol
ve
gaz
sektrne sokmaya dogru byk
bir istek
ve
egilimvardir Bu, insana ister
istemez
1920Yeni Ekonomik Plan dnemlnde
Lenin'in syledigi bir
sz ammsatlyor. Lenin
o
gnlerde
"Bak'nun bir
eyregini"
uluslararast a1k
artirmaya koymaktan sz etmigti. Bati'daki
irketler
bu fikre
byk
ilgi
gsterirler. Sovyetler Birligi
dogal
gaz
rezervinde dnyamn
en
nde
gelen
lkesidir
ve
girketlerin
grgne
grepetrol
potansiyeli de
aym
gekilde
bytlebilir.
Ne
var
ki girketlerve
aslinda dnyarun sanayilegmiglkeleri bunu yapmaktan
ekiniyor
ve
sebebi
de tm
Sovyet
sistemine
.zg
organizasyonsuziuk, siyasi
ekigme,
istikrarsizlik,
karmaa,
ne
729
olacagimn
bilinmemesi
ve
.risktir.
Sovyetenerli sektr, Glasnost'tan
ve
komnist kontrolnn
agir
elinin ekilmesindensonra
etnik atigmalardan
da
olumsuz
olarak etkilenmigtir. Ne gariptir
ki
on
dokuzuncu yzy11daBak'nun kuvvetli
oldugu gnlerde burasi dnyanm
iki
ana
petrol
kaynagindan biri oldugu
halde
bugn Sovyet
Azerbaycan Cumhuriyeti'ndetoplam
Sovyet pet-
rolnn sadece yzde
nden daha
azi
ikarihyor. Ancak burasi
yine
de
tm
lke dzeyinde
petrolclge destek
veren
hizmetin
ve
petrol
arzmm ana
kaynagidir.
Suna
da
igaret etmek
gere-
kir ki 1989'da Azeriler'le
Ermentler
arasmda ikansava;
1904-1905
yillarinm kanh vahgetini
bir kez daha
geri getirmigtir.
Tek farki
o
gnn
tek
atighklasik silahlari
yerine bu defa otomatik
AK-47ler kullanillyor. Bunlann ve
diger etnik atigmalarm
petrol retimini cidd gekilde engelle-
mesi
ve
bylece petrol
tarihinde
birok kritik olaylara yol
aan
petrolpazanna
ok
fazla
petrol
gelmesi
sorunu,
1990'h yillarda
ters
yne evrilebilir
Ye
ok ciddi kitliklara neden olabilir.
Yine
de geligmenin srmesi
halinde Sovyetler Birligi'nin daha da nemli bir ihracati haline gelmesi
pekl mmkndr.
Eger
ileride
yeni srprizlerle, yeni krizlerle kargilaacaksakbunlara kargi
ne
derece hazir-
likliyiz? 1973 petrol
gokundan
sonra
petrol girketlerinin
gelecege
ait krizlerin idatesini zerine
alamayacagt Ye
almayacagi, bu rol hkmetlerin yklenmesi gerektiginet ve
a1kolarak orta-
dadir. O gnden
bu
yana
endstri
lkeleri,
ABDStratejik
Petrol Rezervi, Almanya
ve Japon-
ya'daki benzer rezervler
gibi
Uluslararasi Enerji Kurumu
ve
stratejik
petrol rezervleri
yakminda
bir enerji
gvence
sistemi olugturdular. Bir
kitlik
veya
panik halinde bu rezervlerden yararlamla-
bilir. Bu
tr
bir panikle bag etmede mutlak olarak koordineli
tepkiyeve
uluslar arasinda
lyi
za-
manlanm14,saglikh enformasyon degig tokuuna
gereksinim vardir. IEAbu
tr
bir koordinasyon
ve
haberlegmenin erevesini
hazirlad1. Gemigteki
petrol
krizleri yeterli
zaman
verilmesi halin-
de
pazarlarm
buna
uyum
sagladigini
ve
dagitimin yapilabilecegini
gstermigtir. Bu ylllar hk-
metlerin
pazan
kontrol gdsne kolaylikla kargi koyabildigini de kamtlamigtir. Hi
kugku yok
ki,'gelecegin
ne
getireceginin
bilinmedigi,
panigin
tirmandigi
ve
suIamalarin dag gibi
bydg
bir
ortamda
hkmetlerin harekete
geme
drtlerine kargi koymasi hi de kolay
degldir. Yine
de, 1950'lerle
1991
arasi
meydana
gelen
alti byk
duraksamada lojistik
ve
arz
sisteminin
uyum
saglayabildigtkanitlanmigttr. Ancak bunun mmkn
olabilmesi
iin kesintilerin
nce
tah-
min edilenden daha korkun
cereyan
etmemig olmasi gerekir. Gerekten
de
1970'lerin
asil
so-
runu
mutlak bir kithk olmadigt, sonradan asil kaynagi
arz
sistemindeki
ariza
ve
petroln sahibi-
nin
kim oldugu tartigmalaridir. Bunlar
sonuta
sistemin
dzenlemesi
iin
bir
"sisteme
hcum"
baglatmlytir ki
bu
son
derece
gvencesiz
kogullar altmda
yapillyor. 1990-1991 yillarmda nceki
krizierden.ahnan derslerle
ve
1970'lerden bu
yana
geligtirilenmekanizmalarlave
ileri
enformas-
yonla, Krfez krizinin sebep
oldugu petrol
duraklamasi olduka kolay atlatilmigtir.
Deneyimler kiplye
tepkilerinnasil
daha
uygarca
gsterebilecegni gretse de sorunlarm
t-
m bu yolla
halledilemez.
Ortada
daha nemli bagka sorunlar da vardir. 1970'li
ytllarda,
sava;
sonu
dneminin
en
byk
ve en
masrafli
duraklamasi
yznden BirlegikDevletler
politik siste-
mi fe1olmugtu. Bu
durumda
ok
ciddi
bir
soruna
rasyonel
reaksiyon gstermenin bedeli olarak
fke, parmakla igaretleme, bagkasinmsorumlulugunu alma gibi faktrler
tm
lkede
egemen
ol-
muqtur. Watergate
olayi, hi
kugku
yok ki bu aiklamanm
rneklerinden sadece biridir. Yine
de
ok kapsamh
ve
bunca eligkili ikarlarm
kovalanmasiyla karakterize edilen tepki
insamn
akhna
bir
soru
getiriyor. Acaba BirlepikDevletler
Krfez Krizi'nden
sonra,
ileriki y1llarin
enerli krizine
giden
yollarda
nasil tepki gsterecektir?
Yeni Bir Dzen
Saddam Hseyin dnyay1
"petrol
denen silahl"
yeniden
kmmdan gikarabilecegi konusunda
uyarmig,
bunun
belirtilerini
vermigti. Ne
var
ki eski bir ykdeki gibi,
bu
olasilikters
ynde
ge-
730
ligmig, Birlegmig
Milletler'inIrak'tan
petrolsato alan
lkelerle
iggal altmdaki Kuveyt'e
ambargo
koymaslyla, silah Saddam'mzerine evrilmigti.
Simdi
ottada
gncel.
soru
guydu: Gelecekte
"petrol"
denen
gc
en
etkin
gekilde
kim idare
edecek?
Petrol
girketlerimi,
retici
lkeler mi,
tketici
lkelerin hkmetleri mi, yoksa
belki de
tketicilerin
kendileri mi? zelpetrol girketle-
ri byk
ve
varhkli olduklan iin kugkusuz gelecekte de Onemini olduka koruyacaktir, ancak
bu girketler bir vakitler sahipoldugu
"tek
kuvvet" niteligini
artik
kaybetmigtir.Rockefeller,Teag-
le
ve
Deterding'lignler artik oktan
gemigtekaldt.Amerika'da, yirminci yzyll boyu, girketler
daima
gpheve gvensizlikodagi
olmuytur. ARCO'nun eski
bagkam Robert
O.
Anderson
petrol
irketleri iin
gunu sylemigtir:
"Petrol sanayii dzlk bir ovada saklanmaya
aligan
bir geyikgi-
bidir. Gze
arpmamak
elimizden gelmez." Anderson'un dile getirdigt bu gerek
yle
gsteriyor
ki,
gelecekte
de
geerliginisrdrecek
ve
petrol
endstrisi
devlerinin
gcn
bir hayli
etkisiz-
leptirecektir.
Ikinci
DnyaSavagi'ndan
nceki
ve
sonraki parlak
gnlerinde,eleptiricilerin
ve
muhalifle-
rinin yakigttidigt gibi, okuluslu petrol girketleri, gerekten
de hkmran bazi devletlere
zg
ayncahklara sahipti. Kendilerine ait
ticaret
dzenleri, kendilerine
bagli
sayisiz
yurttag,
birok
l-
keninkini
glgede
birakan hazineleri,
kendi yabanct
politikalan,
hatta kendiferine mahsus filola-
n
vard1. Ognler petrol reten lkelerin zaylf
veya
hl koloni devleti
oldugu, sadece
az
sayida
irketin
teknoloii,
lojistik,
pazar, sermaye ve
global grgten yararlandigt
gnlerdi.
Aynca
o gn-
lerde
girketterarkadan kuvvetli destek
gryordu,zellikle de ngiltere'den
ve
Amerikan hk-
metlerinden. Savagsonras1ylllarda byklerin hkimiyeti
ve glic,
BirlegikDevletler'in nclk
ettigi uluslararasi
sava; sonu
dzen geregl, ellerinden altnmigtir.
Sirketlerin
gcnn 1950'ler
sonunda,
yeni
girketlerintremeslyle
duraklama
devrine gir-
digt sylenebilir. Treyen bu
girketlerdnya petrol endstrisine, smrgecilikten koparak giren
devlete bagh, Avrupali byk girketler
ve
Amerikan
bagLmstzlandir.
ngiltere,
emperyal
gce
sa-
hip
bir devletken demeler dengesinde
sikintlya
dgtg iin bunlar
arasma
kat11mig, bir
ticaret
ulusu olmuytu. Dekolonizasyon
sarsmtist Fransa'mnpolitikasmi da Avrupa'da kendine yeni
bir
rol buldugu
ana
kadar etkilemigtir.
Sunu
kabul
etmek gerekir
ki, Amerika'nm
uluslararast d-
zendeki gc
ve
nfuzu
ve
bunu korumadaki
yetenegi 1960'li
ve
1970'li y111arda bir
hayli
agm-
migti.
1960'larda
ve
1970'lerdepetrol reten lkeler,
bazen yeni anlagmalarla bazen de kamu-
lagttrma
ve
dogrudan igletme
yoluyla batili
lkelerden
g almigtir.Bylece 1990'll yillara eripil-
diginde byk
uluslararasi girketlerin politik
gcnn
bir hayli zaylfladigmi
grrz. Buna kar-
(m
ticari
ve
hatta politik alanda etkinliklerini olduka korudular. Ne
var
kl bu
girketler
art1ktek
bir
adamm
agzmdan ikana gre tepkivermekten
veya
lm halinde bir ahtapotla kargilagtirthr
olmaktan 1kmigtir.Bunlar artik
ok
byuk, brokratik
birer kurum olmuytur, riskleri kargi ko-
yan
yap11anylakargilarlar,
ok byk finans kaynaklarmm dagitimmi
yaparlar, milli hkmetlere
mteahhitlik hizmeti verirler, Birlegik
Devletler'de
ve
Kuzey Denizi'nde
ve
bagka
yerlerde
tm
dnyaya
teknololik
beceri sunarlar
ve sayisiz
rafineri
ve
benzin istasyonlarinm sahibidirler.
Amerikan
"bagimsizlanna"
gelince,
bunlar,_
en
az1ndan 1980'lerin ikinci yansmda
ve
1990'lann bagmda, sermayenin
Amerikan
petrol alanlanndan
ekilmesiyle
tehlikeye aik bir ki-
ilik
kazandi. (Bagtmsizlarm
dggne dikkat
ekmek istercesine 1991 Mayisi'nda
televizyon
dizisi "Dallas"
on
bin kez gsterildikten
sonra
yaymdan kaldirildi.)
Sermayedekiate;
bugn sn-
drlmgtr; ancak bu defa sadece byk
girketler
degil, kgk
girketlerde, byk uluslararasi
irket
niteligini henr koruduklan halde kendilerini ekmek
ve
kltmek durumunda kalmig,
birok
petrol
blgesinden ekilmigtir.lygc,
en
st dzeyden
"gaz
pompalama"yerlerine kadar
indirime
ugramig,
iiler iyten
1kanlmigtir.Bugn BirlegikDevletter'de
satilanbenzinin yzde
80'i
tketici tarafmdan
self servis
istasyonlarinda
pompalanlyor. Aynca gndem de degigmigtir.
Bugn petrol endstrisinin
gndemi hkmetler arasmdaki
iligkidir.
Bugnn
gncel sorunu
bymekte olan evresel
talepleri
kargilamak
ve
buna
yaparkenaym
zamanda
geleneksel gre-
731
vimiz olan enerji
vericiligimizi korumaktir.
teyeni
kabul edilen bu gerek
tm
petrol endstri-
sinisavunma
durumuna
itlyor.
Komnizmin kmesi
ve
Soguk Savaf
m son
bulmasi
uluslararasi
dzene radikal bir
reviz-
yon
getirecek. Bu, anlagildigtkadanyla
batill
kapitalist
lkeleri
yeniden lider yapacaktir. Hi kug-
kusuz bu, kapitalizm
ve
zde igletmeler iin zafer demektir, Ancakyine
de bu,
petrol girketteri-
nin restorasyonu
ve
eski muhtegem glerini kazanacaklan anlamma
gelmlyor.
Bugn artik
pet-
rol
"diger
tketimmaddeleri"
glbi sadece bir
tketim
maddesi saylldigma gre, petrol endstri-
sinin de diger
igler
gibi
"sadece
bir ig!" konumuna dgmesi
sz
konusudur.
Durum bu
oldugunagre,
1970'lerde ihracatilarm elinde olup da yazgisinda uluslararasi
politikayi
ve
ekonomik dzeni hizaya
sokacagi
yazili petrol gcne
ne
olacak?
1911'de Stan-
dard Oil dagildiktan bu
yana
endstrinin gerek serveti
ve gcapaglya
akan sistemden,
yani ra-
finericilik
ve
pazarlamadan degil, yukanya akan sistemden yani yet altmda
sakh petroln sahip-
ligi
ve
kontrolnden
kaynaklanmigtir.
Bu petrol ihracatilartmn elindeki
devlet
girketlerinin bu-
gn
en
nemli
konumlarda oldugu anlammdadin Ayn bir
grup
olugturan bu girketlerin
bazilari
punlardir: Suudi
Arabistan'da Aramco, Petroleos de Venezela, Meksika'da Pemex, Kuveyt Pert-
rol
Sirketi,
Pertamina
ve
Norveg'te
Statoil.
Ancak
belki de dnya, petrol glicn
bu denli byk
hayal etmekle yanilgiya dgmgtr; belki de petrol hayal edildigi kadar gl degildir.
1970'ler-
de
petroln
varligt global g aisodan sina
gua
non
yani mutlak
part
kabul ediliiken, 1980'ler-
de, Bati
Almanya'mn
ve
Pasifiklkelerinin
kazandlgl zaferlerle, bunun aksi
kanitland1.
Petrol
ih-
racatilan
kendi
smirlan
iinde kalan Amerikan holdinglerini pekl kamulagtirma
imknma
sa-
hiptir. Ancak bunlar Japonlar'a
ait firmalardir
ve
petrol
reticisine
ait gayrimenkul
firmalardir.
Petrol ihra
firmalan pimdi
New York kentinde Exxon
binasmd;I
ve
LosAngeles'de
ARCO
bina-
smda toplamyor.
Iran
Sahi'nm
dgg
ve
1970'lerde petrol gcnn ehlileptirilmesi, bu gcn
etki sahasmm
ve
devam sresinin hesaplanmasmi bsbtn gleptirdi.
Ve nihayet Kuveytliler,
1990'larda, teki glere
klyasla
petrol
gc
smirmm
nelere kadar uzanabilecegini geirdikleri
tecrbeyle
grenmigtir.
Su
halde petrol
gcne sadece bir hayaldi
diyebilmek
mmkn mdr? Veya ekonomik,
politik
ve
ideolojik kogullarm belirli
bir bilegimininrn
denebilir
mi? Acaba
petrol bir zamanlar
var
olmuy bir fenomenden mi
ibarettir,
yoksa
ileride tekrar
grnp
uluslararasi
yaamm vazge-
ilmez parasi
oldugunu kamtlayacak
tra? Byk petrol kaynaklanrn
kontrol
edebilmek
veya
hi
degilse
petrole
yaklagabilmekuzun sre
bir stratejik
dl
olmuytur. Petrol gc uluslarm servet
toplamasim,
ekonomilerini kamilamasmi, mal
ve
hizmet
retimini, inga
etme, satm
alma, hare-
ket etme, silah edinme
ve
silah
imal
etmelerini
ve savag
kazanmalanni mmkn kilar. Ancak
unutmamak gerekir
ki,
petrol gc
bazen
agir1
degerlendirilen
bir dl
de elabillyor Yakmda
pet-
rol
zerine
inga edilmigbir
dnya realitesi
birok
soruya
muhatap olacak,
sorguya
ekilecektin
nc
evre
Dalgas1
Dnya petrol
zerinde dndke, ekonomi de petrole bagimli olduka Hidrokarbon Toplum
ye-
ni,
iten gelen bir olguyla
kargilaacakti.
Eu olgu byk bir anlagmazliga yol aacak, belki de
petrol endstrisini
etkileyecek
ve
ilerki
yillarda
yaam
dzenimizi deglgtirecek boyutlara
uzana-
caktL
Bugn endstri dnyasi evrese]
hareketin
getirdigi,
ameliyat masasindan
yeni kalkmig
bir dalgayla kargi kargiya bulunuyon Birinci
dalga 1960'lar sonunda, 1970'ler
bagmda gelmig,
temiz
hava
ve su
zerinde odaklanmigti. O gnler
tm
mallara
"Made
in America" etiketi
ko-
nurdu. Yine
o
gnler
kmrden mazota
gei;
ylllan oldugu iin enerji
konusuna ncelikle dik-
kat ekilirdL
Tm
bunlar dnya petrol
pazarmi
darlagtiran,
sahneyi
1973 krizine hazirlayan
te-
mel glerdendit
1970'll ylllarda, gvence konusu n
plana iktika
ve
ekonomik performansa
uzanip
agirhgtn bu konulara verilmesiyle, evresel
hareket
gklerek
nemini
yitirdi. kincidalga-
732
da bu konuya
daha
dar.erevede
yer
verilmigtir; asil dikkat nkleer
gcn yavaglatilmasma
ve-
ya
durdurulmasma yneltilmigtir.
Bu
tutum
byk endstri
lkelerinin
ogunda baanya ulagtt;
petrol
krizine tek
are
oldugu sanilan silahlanma
savagirnters
yne
dndrerek
silahsizlaninayi
hizlandirdi.
ncbyk dalga 1980'lerdebagladi
ve
olugumunu hl srdryor.
evreden
genig
destek almakta,
geleneksel,
ideolojik, partizan farkhliklan
ortadan
kaldirmaktadir,
Bu uluslarara-
si
bir fenomendir
ve
dogum
yeri
Avrupa oldugu kadar Kuzey Amerika'dir da.
KuzeyAmerika
tropikalyagmur ormanlarmm
tkenmesindenatiklarin def edilmesine kadar, her
trl
kaygimn
iinde
oldugundan
evre sorununa
kargi
agin
duyarlidir. Kuzey Amerika bugn
zerinde yaadi-
gimizgezegenene
kadar
zen gsterillyorsa,
evre
sorunlanna da
en az o
kadar zen gsteriyor.
Yeni geligen
evre
duyarl111gim
olumsuzetkileyen belki de
tek
olay
ilk
tohumlarmi 1986
Nisani'nda Ukrayna'da,
ernobil
olaylyla ekmigtir. Burada
nkleer reaktrdeki operatrlerin
kontrol kaybetmesi
sonucu
feci bir
olay
yaganmqtir.
Reaktr
nkleer erimeyle
tkenip
yok ol-
mug,
radyoaktif bulutlar havaya
umuy ve
r2grlar
ile
Avrupa kitasimn
uzantilanna srklen-
migtir.Sovyet hkmeti baglangita
olayi inkra kalkigti. Nkleer facianm
"Bati dnyasmin
kara
habercisi"
medyaninuydurdugu
bir yalan oldugunu syleyerek
raporlari kabul etmedi. Ancak
gnler
geip de Kiev
tren
istasyonunda isyancilann
grlmesi,
toplu
bogaltmalar
yap11mas1,
lm
ve
felaket haberlerinin Moskova'ya da ulagmasmdan
sonradir
ki
Sovyethkmeti de bunu
kabul etti. Bu
ara
uluslararasi
eleptiri
tirmanmay1srdrd.
Y ne de
ortada sessizlikten olugmuy
bir bogluk vardi
ve
bu bogluk
korkun facialar yaandigi
speklasyonunu
bsbtn
pekigtiriyor-
du. Sonunda,kazanm zerinden iki
haftayi aglan bir sre
sonra
Mihail
Gorbaovtelevizyonda
grnd.
Sovyet liderliginin zelliklerine
tamamenters
dgen, Kremlin'in kendi
halkma
yaptigt
geleneksel konugmalarla hi
bagdagmayan bir konugma
yapti.
Su konugmalarda hibir
propa-
ganda
veya
inkr
unsuru
yoktut
Tam
tersine
gerekten de
okkt bir kazanm olugtugunu ka-
bul
eden ciddi, agirbaglibir konugmadir. Gorbaov konugmasmda kazay1 sorupturmak iin
gere-
ken nlemlerin almdigina da igaret
etmigtir.
Ancak bu konugma sonundadtr ki
Sovyethalki
ve
dnyamn
geri
kalan lkeleri
sonradan
ernobil
olaymin SSCB'nin politikasmda bir dnm nok-
tasi
oldugunu
ve
perestroika fikrinin bu olaydan
sonra
dogdugunu ifade
etmigtir. O gne kadar
tm
evre'pisliginden batili kapitalizmi sulu
tutan
kimi
Bati Avrupa vatandaglan
o
gnden
son-
ra
ideolojilerini bir kaz daha gzden geirme
ihtlyacini
duymuytur. Hem
DoguAvrupa'da hem
de Sovyetler Birligi'nde evrecilik
muhaefet
ve
komnizm iin hakli
olarak
nemli dayanak
noktasi olmugtur. Demir Perde'nin kaldmlmasiyla, komnistler
arasinda korkun bir
evre
kt-
leme
ve
felaket
sama
plammn
yapildigt
ortaya ikti. Bunlarm bazisi
telafi
edilemeyecek
kadar
korkuntu.
evre
sorunlari
bugn Dogu Avrupa'mn
yeni demokratik parlamentolarmda
bagko-
nu
olmaya devam
edlyor.
ernobil,
gze grnmeyen
fakat ldrc
tehlikeleriyleve teknolojiyi
kontrolden
ikara-
cagt uyansiyla, yeni yayllan
evrecilik
dalgasmda bu konuya
kargi byk bir
ilgi
ve
alik yarat-
migtir.
Bu olaym dt;mda
BirlegikDevletler'de de byk Onemieren ancak
insan saghgi
ve
yaga-
mma
teki kadar
zarar vermeyen
bagka b r
olay
daha
yaanmlytir.
Bu kaza 24
Mart 19.89'da bir
cuma
gn
gece yansim
drt
dakika
gee
ExxonValdez admdaki spertankerin Alaska'nin
Prens William
Gacudblgesinde Bligh-Reef kayaliklanna bindirmesiyle
cereyan
etti. Kayalara
arpan
spertankerden denize l 40.000 varil petrol akmigtl. Sonradan bu sulan
temizlemek
iin
2
milyon
dolar harcanmigsa da bu Valdez'in
meydana getirdigi
zararlarttelafi
edemedi
ve
sularm
anndmlmasi
mmkn olmadi. Tanker kazasi
o
gnlerde diger btn sorunlarm stne
ikmig
ve
evreye
gsterilenduyarliligi bsbtn pekigtirmigtir.Bu olay nedeniyle kamunun byk
ke-
simi enerji retimini evrenin
yararma
olarak
ticarete
sokmak egilimini
gstermittir.
evreye
duyarllhk aismdan petroln
tagidigt
nem hibir
gekilde yadsmamaz.
Bu hidro-
karbon
yanmamn
dogurabilecegi
sonulardan tr byledir. Hidrokarbon
yanmanin
olasi
so-
733
nulari duman
ve
hava kirliligi, asitli
yagmur,
global
ismma
ve ozon
tabakasinm yok olmasidir.
Bu
sorunun
zm inortayazaman zaman
egitlineriler
atihyor
ve
bunlar
act
bazi
atigma-
lara neden oluyordu. rneginpetrol
ve
retim igini
tecrit
etmek, bu
igi k1yilarmtesine
veya
Alaska'ya
tagimak
gibi. Yenienerji tesislerinin,
ncelikle
de elektrik retim fabrikalarmm
nerede
kurulacagi
zerinde de birok agir ekigmeler oluyordu. Birlegik
Devletler, Bati Avrupa
ve Ja-
ponya,
1990'll yillarda elektrik
gebekesistemlerine
bir hayli bask1yaparak elektrige karplyeni 11-
lizlenen talehin
evreye
en az
zarar
verecekgekilde
nas11karyllanacagtkonusunu ele
allp, bu ko-
nuda birbiriyle eligkiliegitli
neriler
ne srdler.Sonundaevrenin
birlikte
kabul
ettigi bir
uzlagma
en
saglikh ve
etkili davrampm
dogal
gaza
dn olduguna karar verildi. Dogal
gazm,
ncelikle
elektrik
retiminde
temizleyici
bir enerji kaynagi oldugunda
fikir birligine vardilar.
Ile-
ride enerji konservasyonu konusuna
daha
ok
nem verilecek, bu konu ncelikle ele ahnacaktir.
Bu,
sadece 1970
ve
1980'lerdeki
gibi
gvenceve
flyat nedeniyle degil, hidrokarbon
yanmasma
deginmenin
ve zamam
salm almamn bir yolu oldugu
iin yapilacaktir.
Bugn benzinin ulagimda
tek
yalut oldugu bilinmekteyse
de bu konu bile neredeyse tartigilir
oluyor. Petrol girketleri bu-
gn
benzin yerine daha
az
kirletici olan, yeniden
formle edilmig
"yegil"
benzini
pazara
srme
abasmda.
Bu
ara
bazi hkmet otoriteleri
de
ara
forml olarak daha bagka alternatitler neri-
yor.
Bunlar
basmh dogal
gaz,
methanol
ve
alkol yalotlar
ve
yirminci yzyil
baginda
benzinle
a-
liganarabayla girigtig savagtan yenilgiyle.ikan
elektrikli arabadir.
Yeni
evre
gndeminde
bilimin dogrulugu konusu mutlaka byk atigmalara neden ola-
cak;
atigma
nedent olacak
teki faktrler omuzlanan risklerin
ne
noktaya
kadar uzanacagi,
bunlara nasil
are
bulunacag1
ve
maliyet gibi konulardir.
evrenin
iyileptirilmesi bugn
yaygm
olarak genigkitlelerce
desteklense
de,
bu konuya
"serbest",
sadece
yasa
gerektiren bir konu ola-
rak
bakilsa da, aslmda
durum byk olasihkla
byle
cereyan
etmeyecek; ortaya ok
nemli
an-
cak hesaplanmas1
zor
bir fiyat etiketi konusu tkacak. Savunma,
tibbi takim,
egitim
gibi
evre
sorunlan sosyal
"kavramlardir"
ve
bunlarm
masrafun
birilerinin kargilamasi
gerekir. leride
mas-
raflar arttika
bu konu daha
da nem kazanacak, insanlar
bunun faturasinin girketler, tketiciler
ve
hkmetler arasmda nasil bllecegini
daha fazia
tartigacak.
Toplum henz. masraflarin
oraya
buraya nas11dagitilacagini bilmiyor. rnegin, enetji tesislerindeve
fabrikalarda
ok
pahah
kirliligi
kontrol
sistemi konusunda
yeterli
deneyim yok;
aynca
gelecekte
tarimsal
retim
ve
hat-
ta
insan nesli
iin
akil
almaz masraflar yapilmast, tahribat
meydana gelmesi
de olasidir.
Eu olasi-
lik byk
bir
iklim degigmesi halinde geerli olacaktir.
1990'lar
neyse
ki
yeni bir
evre
dramtyla baglamadi. Ancak bu defa
dnyanin yeniden ba-
gtmli
olmaya
bagladigt
petrol
iin
lran
Krfezi'ndeki atigmalar bagladi. Krfez krizi enerji
g-
vencesini yeniden politika
gndemine getirmi,
hkmetterin dikkatini
bir kez
daha
petrole
ekmitir.
Bu
olay
tm
dnyada petrol
igletmesi
ve
geligimini
kamilamaya
yardimci olacaktt.
Cambridge
Enerji Aragtirma Mdr
Joseph
Stanislaw Krfez
krizi sonunda
"dnyada
yeni pet-
rol dzenini" anlatirken gzlemlerini
pu
szlerle tanimlamigtir:
'imdi
gvence
kapasitesi ok
daha
etkin olacaktir. 1970'lerde petrol
dnyasmda ailmigolan yank gerek
retici gerekse
tke-
tici
lkelerin faaliyetlyle 1990'larda daralacaktir. Tketici lkelerin petrol gvencesi OPEC lke-
lerinin
ve
OPEC
digilkelerin kaynaklarlyla
bir
araya
gelerek
dnyanm birok yerinde retimin
artmasma
neden olacaktir. Krfez krizi, endstri lkelerinde zaten
var
olan enerii geligtirme
a-
balarmi
bir
ke2 daha ategleyip pekigtirecektir. Sanayi
dnyasmm
ogu
lkesi
kendini
iki
byk
akimm
yangmasi
iinde
bulacaktir;
enetjive
gvence
ve
enerji
ve evre.
Kamtlmaz olarak,
bir
yanda
enerji gvencesi iin duyulan endigeler
ve
ekonomik refah, diger yanda
evre
sorun.lan
korkusu
yet
alacak, bu
ikisi
birbiriyle arpigacaktir ve
bu
arpigmamn
etkisi
ok
kapsam11olacale
tir.
Bu
iki
aktm
bir noktada,
enerji
konservasyonu konusunda birbirlerine yakla.gacak,fikir birligi
iinde olacaktir. Dogal
gaz
kullamminda da fikir
birligi yapabilirler. Bu
ikisi
dipinda,
evre
prob-
lemlerini zmek
ve
aym
zamanda hem ite hem de lkeler arasmda gvence
kogullarim karg1-
734
lamak iin bir uzlagmayavarmak hi
gpheyok ki ekonomik,
politikve sosyal
alanlarda ibirligi
yapmak
ne
kadar gse,
en az
o
kadar g
ve
imknstz
grnyor
"
Ancak belki de, kk bir
olasihkla,btn-bunlarm
endstri toplumunayeni bir yn gs-
termesive
enerii-evre atigmalarituyararh bir
sonuca
baglamasi
sz konusu
olabilir.
Yeni bulug-
lar her
zaman
gereksinimle
mmknolur. Ohalde, iyi bestendigi
takdirdearagtirma
ve
teknolo-
ji
de
evrenin
ve
enerlinin kurallarma
tepki
gsterecektir. Ancak yeni
teknolojik
buluglar gerek-
leginceye kadar
--ki
bu belki de
gne;
enerjisinde
ve
yenilenebilen enerjide
olacak-
endstri
dnyasmm nnde, yeni enerji
ihtiyact iin
gvenebilecegi belli bagli alternatifler
var.
Petrol,
gaz,
kmr
ve
nkleer
enerJf.
Aynca
teknololikgeligmeve enerji kullanimmda daha byk et-
kinlik
denebilecek konservasyon. 1990'll
yillarda
bu alternatifin degeri enerji
ve evre tartly
malarinda
konu olacak, geleneksel 1karlara
ve
dgnce
modellerine meydan okuyacaktir.
atigmalarm
gu
gekilde olugmasi mukadderdir:
insanlarmnne iki seenek sunulacak,
bunlardan birini semesi
iin baski
yapilacak. Bu seeneklerden biri
"yagam
biimidir." Yaam
biiminde,
tketicitopluma
zg
olanaklar,
rnegin
eyitli plastik
rnler,
hareket serbestisi
ve
"n
aik
bir yol" vardir. Buna kargit ikinci
seenek
"yaam
kalitesidir."
Yaamkalitesinde
ulagi-
min simrlan
kisitlidir
Ye
doganm korunmasl n plandadir. Pazar
mekanizmasim
dogay1gzelleg-
tirmek
iin kullanmak
isteyenlerle
(benzinve
hava kirliligi
vergisi konulmasmi isteyenler) daha
geleneksel kural
ve
kisitlamadan
yana
olanlar arasmda daha bugnden mcadele baglamtyttr.
Demografik
ve
ekonomik
onca
degigime
karym,
ileride,
yeni
geligmelerinsinirlanmasi
ve
"by-
meye
hayir" kurallan
konulmasi lin
glderekdaba ok aba gsterilecek. Kara
ve
denizlerin da-
ha yogun gekildeekonomik kullamma ailmasi
veya
oldugu
gibi
dogal
kogullar altmda
tutulmas1
birok
ategli
tartigmalarasahneolacakttr. Yeni
tesisler
kurma
veya
bunlari kullanma
yetenegi bu-
gn
ktsitlanmigttr
ve
giderek daha da kisitlanacaktir; bunlar ister kiyilann
uzagLnda
petrol
plat-
formu geklinde olsun, ister yeni enerji
tesisve
rafinerisi
olsun her
ikisi iin
de geerlidir. Sonu
olarak bu
gu
anlama
geliyor:Endstrilkeleri, inga
ve
kullanma yeteneginin kisitl1olugu nede-
niyle zamanla daha okenerji ithal etmeye mecbur kalacaktir ki, bu onlari ekonomik a1danda-
ha
az
otonom, politik
aidan
ise belki daha bagtmli
yapacaktir.
evreciligin
getirdigi nc dal-
ga,
uluslarin aralarmdaki
iligkiyi
de smayacak. Acaba
bu
lkeler
var
oldugunuortaklaa kabul et-
tikleri
sorunlan
zm
iin ibirligi
yapacak midir? Yoksabunlar birbiriyle rekabete girip
atia-
caklar mi? Bazi uluslann
ve
bu uluslar inde
gruplarmuluslararasi
evre
acentasi
yapmaya
kalk-
mayacagim,
digerlerininse konunun nemini kk
gstermek,
onun
yerine ekonomik geligme-
yi saglamak
iin bunlara kargi koymayacagmi
nasil
bilebiliriz?
Tm bunlann altmda
yamtlanmasi
gereken iki
temel
soru vardir.
Birincisi,
moderntoplum
ne
dereceye kadar
gvenceve ekonomik byme istiyor
ve ne
dereceye kadar
evre
degerleri-
nin korunmasin1istiyor? Bu,
yirmi
ylh
a
k1nsre,
giderek
byyen
tartigma
konusu
olmugturve
1990'll ytllar birbirini kovaladika daha da giddet kazanacaktir. Hi kugku
yok,
en
lyi yol
ikisi
arasmda denge kurmaktir. Ancak bugn
gunu
kabul etmek gereklyor ki,
"evre"
konusu ileri
toplumun
en
temel
"taleplerinden"
biridir
ve
bu gerek
gn gibi ortadadir.
Yamt bekleyen ikinci
soru tahminedilmesi belki de
en
zor
olan sorudur.
"Bugn
yarmla"
nasil dengeleyebiliriz? 1990'll
ylllann
kuagtmn ilgt
ve
ikarlarim2052
ve
2092'de
yagayacak
kupagmkilerle dengelemek mmkn mdr? Gelecekkugaklarm refahl
ugruna bugn hangi z-
veride
bulunmaliyiz?Globalanlamdaki
evre
sorunlan
-ki
bunlardan biri global
ismmadir-
de-
gerlendiriliiken
bunlarda
ok
kez bazi
"bilinmeyenlerin"
hkim oldugunu grrz. Eu da konu-
yu
daha da karmagik
yap1yor;
aynca,
bu fenomen ciddi bazi riskler ieriyor. Eu
petrolde
oldugu
gibi
diger btn
yakitlarda
da dolaysiz
ve
ok nemll etkiler birakacak.
evreciligtn
n plana ikardigt atigmalarda
0k
byk paralann dnmesi,
aynca
politik
konumlarda
ve gte
sadece uluslar arasmda degil,
tm
dnya
arenasinda
byk degimeler
ol-
masi
beklenmelidir. Yagambiimimiz de
aym
gekilde degigimegebedir. Gerekten de konu
geze-
735
genimiz n yazgtsi olduguna gre, petroln
inga
ettigi
hidrokarbon uygarlik belki de
ta
temeline
kadar derindert sarsilacaktir.
Petrol
agi
1859 Agustosu'nda11gm
Yankee Albay
Drake'in
Bati
Pennsylvania'nm dar vaditerinde
petrole
_rastlamasi
bu yrelerde derin yankilar
yapmig,
y1llardan
beri
zaten hi durulmamig olan
"petrole
hcumu"
daha
da pekigtirmigti.
O.gnden
bu
yana
petrol savagta
ve
bangta, uluslart
bir
araya
getirmek veya aralarma
nifak sokmak yetenegine sahip olmu
ve
yirminci yzyilm
byk
politik
ve
ekonomik mcadelelerindeson
sz syleyen
karar
mercii
olmutur.
Ancak
zaman zaman
bitip
tkenmek
bilmeyen atigmalar yznden petroln zaylf
yanimn
da
gzler
nn serildigi
olmuytur. Petroln
ierdigi
g
flyatla
birlikte
gelir.
Bir buuk
yzyili agkin sredir petrol
uygarllgLmizm
hem
en
lyi hem de
en
kt yanlann-
dan sorumludur. Bazen
bir nimet
bazen de ekilmez
bir yk olmugtur. Enerji,
endstri toplumu-
nun
temelidir.
Tm enerli kaynaklari
iinde
en
byk
yanklyi uyandtrmig,
en
ok problemle gel-
mig
kaynak petroldr.
Bu, petroln merkezi rol
iermesinden,
stratejik
karakterinden, cografi
dagthmmdan
ve
srekli olarak
krizlerle kargilagmasindan
ve en
nemlisi, insanm petroln
sun-
dugu dlleri kapma gdsnden
ileri
geliyor. Eger bu yzyilm
sonuna
politik, teknik,
ekono-
mikve
evresel
sorunlarla.kargilamadan erigebilirsek,
bu olaganst
bir
gey,
egsiz bir olay olur.
Su sorunlann grnerek
veya
belki de grnmeden, srpriz geklinde
gelmesi sz
konusudur.
Petrol
tarafmdan
bu
denli
kapsamh gekillendirilen
ve
etkilend rilen bir yzyilda bundan
daha
azim
beklemek gaflet olur. Petroln tarihinde
bir
2aferler
panoramasi ve
trajik
ve
bedeli pahaliya
mal
olan hatalar yatar.
Petrol her
zaman
iin
soylu,
insan karakterinin temelinde bir
t yatro
ol-
mugtur.
Su
tiyatroda
yaratic11tk,
adama duygusu,
igletmecilik,
beceri
ve
teknik
yeniliklerin rol
kadar, tamahkrhgm,zlmenin,
kr politik
h1rsm
ve acimasiz
gcn de rol
vardir. Su
ikisi
bir arada
rollerini.oynadilar. Petrol insanin fiziki
dnyayt galebe
almasmda
yardimci olmugtur.
Bize gnlk
yagamimizi,
daha
dogusu
tanmsal
kimya maddeleri
ve
ekonomik ncelik yoluyla
gnlk
ekmegimizi vermigtir. Petrol ugruna bugne kadar pek ok kan
dkld. Bugnden
son-
ra
da yine petrol
iin
ve
onun
sagladigi
zenginlik
ve
g
iin byk,
vahget denebilecek kavgalar
yapilacak
ve
bu, petrol merkez noktada olduka srp gidecektir.
Unutmamak gerekir
16,
yapa-
digimiz yzyil uygarhgunizin her alanda petroln modern
ve
ipnotize edici yapislyla degigime.
ugradigi
bir
yzylldir. Gerekten
de yaadigtmiz yzyil
tam
bir petrol agidir.
736
Kronoloji
1853 George Bissell Batl Pennsylvania'da petrol yataklarmi gerlyor.
1859 Yzbagi Drake Titusville'de ilk kuyuyu
aiyor.
18611865 Amerikan
Savap.
1870
John
D. Rockefeller, StandardOil
Sirketi'ni
kuruyor,
1873 Bak
petrol geligimine
aillyor. Nobel allesi Rusyapetrol igine glriyor.
1882 Thomas Edison elektrigi
tanitlyor.
1885 Rothschild'ler Rus petrol igine girlyor.
Hollanda Kraliyet Sumatra'da petrol keyfediyor.
1892 Marcus Samuel Murex'yi SveygKanah'nasryor. Shell'in
doguu.
1896
Henry'Ford ilk otomobilini
yaplyor,
1901 William Knox D'Arcy ran'daimtiyas ahyor.
Texas Spindletop'da petrol patlamasi. Sun, Texaco, Gulf
girketlerinin doguu.
1902-1904
Ida
Tarbell, Mc Clure'de History
of StandardOil Companydizisini yay1mliyor,
1903 Wright
kardeglerin ilk
uguu.
1904-1905
Japonya
Rusya'yi
yeniyor.
1905 Rusya'da
1905 lhtilali,Bak
petrol yataklariate; altmda.
Oklahoma'da
Glenn
Poole yataklarmin kegfl.
1907
Shell
ve
Hollanda Kraliyet, Henri Deterdingynetiminde birlegiyor.
St.
Louis'de ilk benzin istasyonu agthyor.
1908 lran'da
petrol
kegli. [Sonradan British Petroleum
adimalan)
Anglo-Pers
Sirketi'nin
doguu.
.
1910 Meksika'da "Golden Lane" kegli.
1911 Agadir Bunahmi, Churchill Donanma Bay Lordu
oluyor.
ABD Yksek Mahkemesi Standard Oil Trst'n tasfiyesine
karar verlyor
1913 Rafineri igleminde Burton
"paralama"
prosesi patent abyor
1914 ingiltere
hkmeti Anglo-Pers Petrol
Sirketi'nden
yzde
51 hisse ahyor.
1914-1918 1. Dnya Savagt
ve sava;
alanmin mekanizasyonu.
1917 Bolgevik
lhtilali.
19221928 Trk-Irak Petrol
Sirketi
zerinde
grgmeler,sonugta
"Kiz
Hat Anlagmast"
yapillyor.
1922 Venezuela'da Los Barroso kegfi.
1924 Teapot. Dome
(aydanhk
Tepesi) skandalmm patlak verigi.
1928 Dnya
petrol patlamasi,
Achnacarry
toplantisinave
"As-Is" Anlagmasi'na
yol
aiyor.
Fransiz
petrol
yasast
1929 Stok
market kg
Byk Depresyon'un
mjdecisioluyor.
1930
Dogu Texas'ta Dad
Joiner'in
kegfl.
1931
Japonya
Manurya'yl iggal ediyor.
1932
Bahreyn'de petrol keyfi.
1932-1933
Sah
Riza Pehlevi Anglo-Pers imtiyazmi iptal edlyor. Anglo-Pers imtiyazi geri
almlyor.
1933 Franklin Roosevelt Birlegik Devletler Bagkam oluyor. Adolf Hitler Almanya'ya
ganglye
oluyor.
California Standard, Suudi Arabistan'da imtiyaz kazamyor.
1934 Gulf
ve
Anglo-Pers Kuveyt'te
ortaklaga
imtiyaz kazamyor.
1935 Mussolini
Habegistan'11;gal
ediyor. Mille
tler
Cemlyeti (League
Of
Nations)
petrol
ambargosu
uygulayamtyor.
1936
6
Hitler
Rhineland'i askeri blge ilan edlyor
ve savag
hazirhgma bagbyor; buna byk sentetik yalat
programi
da dahildir.
1937
Japonya
in'desavaga
baghyor.
737
1938 Kuveyt
ve Suudi
Arabistan'da petrol kegfedillyor.
Meksika
yabanct petrol girketlerini
kamulagtLnyor,
1939 Almanya'nm Polonya'yl
iggaliyle II. Dnya Savagtbagliyor,
1940 Almanya
Bati Avrupa'ya
giriyor.
Birlegik
Devletler Japonya'yayaptigt
benzin ihracatma
sinir
koyuyor.
1941 Almanya Sovyetler
Birligi'ne
giriyor.
(Haziran).
Japonya'nm
Gney
inhindi'ne
el koymastyla Birlegik Devletler,Britanya
ve
Hollanda
Japonya'ya
petrol ambargosu uyguluyor (Temmuz).
1942 Midway Savagi
(Temmuz).
El Alarrieyn Savagt
(Eyll).
Stalingrand Savagi
(Kasim'da bagltyor).
1943 Venezuela'da ilk
"yzde
elliye
yzde
elli" anlagmast
Mttefikler Atlantik Savast'ni
kazaniyor.
1944 Normandiya
Lkarmasi
(Haziran).
Patton benzinsiz kallyor (Agustos).
Filipinler'de Leyte Krfezi
Savagi
(Ekim).
1945
II. Dnya Savagi
Almanya
ve Japonya'nin
yenilgisiylesonulaniyor.
1947 Bati Almanya'da Marshall Plani.
Suudi Arabistan baglanti hattinda ingaatm baglamast
1948 New
Jersey Standard
(Exxon]
ve
Socony Vacuum (Mobil)girketleri
California Standard (Chevron)
ile Aramco da Texaco ile birleiyor.
Israilbagtmsizltk ilan
ediyor.
1948-1949 Amin Petrol
ve
J.
Paul Getty'ye Tarafsiz Blge'den Imtiyazlar.
1950 Aramco
ve
Suudi Arabistan arasmda yzde elliye yzde elli anlagmasi,
1950-1953 Kore Savag.
1951 Musaddik fran'daAnglo
-
iran'1kamulagttrlyor
{llksavat
sonu
krizi).
New
Jersey'de
Trunpike
Qirketi
kuruluyor,
1952 lik Holiday Inn
aillyor.
1953 Musaddik'm dgg,
ah'in
dng.
1954 Irankonsorsiyumu kuruluyor,
1955 Sovyet
petrol
ihracati kampanyast bagllyor.
Chicago'nun
banliysnde ilk McDonald'saillyor.
1956 Sveys
bunalimi
(ikinci sava sonu
krizi).
Cezayir
ve
Nijerya'da
petrol
keglediliyor.
1957 Avrupa Ekonomiklgbirligi'nin
kurulugu.
Enrico Mattel,
Sah
ile anlapyor.
Japonya'nin
Arabistan Petrol
Sirketi,
Tarafsiz Blge'nin kiyi tesi imtiyazmi kazamyor,
1958 Irak ihtilali,
l959 Eisenhower ithalat kotasi koyuyor.
Kahire'de Arap Petrol Kongresi.
Hollanda'da
Groningen
dogal
gaz
yataginm
keyfi.
Libya'da Zelten blgesi kegfl.
1960 Bagdat'ta OPECkuruluyor.
1961
ngiliz
kuvvetlerinin bunalttigi Kuveyt'i Irak'm yutma girigimi.
1965 Vietnam Savagtplanlamyor.
1967 Alti Gnlk
Savag. Svey; Kanall'nm kapanigi
(nc
sava;
sonu
petrol
krizi).
1968 Alaska'nin North Slope blgesinde petrol kefl.
Baasar'in Irak'ta
gc ele almast.
1969 Kaddafi
Libya'da
gc ele allyor.
Kuzey
Denizi'nde
petrol
keyfi.
Santa
Barbara'da
petrol sizmtisi.
1970 Libya petrol
girketlerini
"sikigtinyor."
Toprak gn.
1971 Tahran Anlagmasi.
ah'm
Persepolis'te kargilanigt.
Britanya Krfez'den askerini
ekiyor.
1972 Roma Kulub inceleniyor.
1973 Yom Kippur Savagi.Arap petrol
ambargosu (Savag sonunda drdlinc kriz).
Petrol flyati varil bagma 2,90 dolardan (Eyll) 1l,65 dolara iktyor (Aralik).
Alaska boru hattmm onaylanmasi.
738
Watergate skandali
yaygmlagiyor.
1974 Arap
ambargosu
son
buluyor.
Nixon istifa
edlyor.
Uluslararasi Enerji Ajansi (IEA) kuruluyor.
1975 Birletik Devletler'de
otomobilyaktt tasarrufstandartlan
belirleniyor.
KuzeyDenizi'ndenilk
petrol ikipi.
GneyVietnam komnistlerin eline dgyor.
Snudi, Kuveyt
ve
Venezuela initiyazlan
son
buluyor,
1977 Alaska North Slope
petrol pazara
ulagiyor.
Meksika'da
petrol
retimi.
-
Enver
Sedat Israil'e
gldlyor.
1978
Sah
aleyhinegsterilenIran'dapetrol
iileri
grevleri.
1979 Ayetullah Humeyni iktidari
allyon
Three MileAdast'nda nkleer
santral kazasi,
fran'da Amerikali rehineler krizi.
1979-1981 Panik nedeniyle
petrol varil bagina 13 dolardan 34 dolara firliyor. (Sava;
sonu
be inci
petrol
krizi).
1980 Irak fran'akargi
savag
ilan
ediyor.
1982 OPEG'irlilk
petrol
kotalari.
1983 OPECflyatml 29 dolara indirlyor.
Nymexgelecek
iin ham
petrol
kontratlan hazirliyor.
1985
Mihail GorbaovSovyetter Birligi Bagkam oluyor,
1986 Petrol flyatinda
kme.
Birlegik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde
ernobil
nldeer kazasi.
1988
Iran-Irak
Savagi'nda
ategkes.
-
1989 Alaska aiklarmdaExxon
Valdeztankeri
kaza
geirlyor
Berlin
Duvan'nm,ylktligi.Dogu Avrupa'da
komnizmin kg.
1990 Irak Kuveyt'i iggal edlyor.
BM Irak'a ambargo koyuyor.
okuluslu
g Ortadogu'yakaydinllyor. (Sava
sonu
altmci petrol
krizi).
739
Te ekkr
Bu kapsamda bir kitabm yazihymda birok kimseye borlu kalmak
yazann
kaderidir. Ben de
bunca
sene
birok gekilde
benden
yardimim esirgememig olanlara borluyum
ve
tegekkret-
mek. istiyorum.
Ilkolarak
ve en
nde
Simon
ve
Schuster firmasinda
editrm
Frenderic
Hills'e karit gk-
ran
borluyum. O bu alimaya olaylarm derinligine inmedeki
olaganst yetenegiyle katkida
bulundu
ve
igin
ta
bagmda dikkatleri gerekten
nemli
konularda yogunlagtirmay1bagard1.Bur-
ton
Beals ise dil, nans
ve yazar
psikolojisi aismdan Tann vergisi yeteneglyle yardimci oldu, ki-
tabm
yaziliginin epik
trde olmasma
o
karar
verdi. Szck
ve
yk kullanimma byk zen
gs-
terip,
kendini sanki buna adadi. Ajamm Helen Brann'a gelince
yazann
muhta
oldugu destegi
ondan hi esirgemedi.
Bu kitap kaleme allmrken beg kipiyillar boyu benim iin zell kle nemli
oldu.
Bunlardan
-
biri
sayllamayacak
kadar
okepitli
yetenekleriyle
ve
konuya
olan hkimiyetiyle bana ok deger-
li
yardimlarda
bulunan
Sue Lena Thompson'dur. Ben her
yazar
gibi bazen
kitabm
gereklegece-
ginden kugku duydugumda her
zaman
bana moral vermig,
kitabm mutlaka
gereklegecegine be-
ni
inandirmigtir. Kitabm
tarthle
ilgili blmlerinde
gerek bir
tarihi
olan Robert Lauber'in yk-
sek standartlarmdan yararland1m. Sue Lena
ve
Robert Peal her ikisi de
bu
ige klymetli
zamanla-
nm ve
enerjilerini
kattilar. Bunun iin her
ikisine de gkran borluyum. Ingilizargiv
ve
kaynak-
larina glden labirentlerde bana korkmaz
ve
ylgtt aragtirmaci
GeoffreyLumsden
nclk
etmigtir.
Ona tegekkr
de bir bor bilirim.
zellikle
borlu
oldugum
kig ler
arasmda
degerli
meslektaglanm
James
Rosenfield ile
Jo-
seph Stanislaw
var.
Kitabakat1hmlan, asla
tkenmeyendestekleriyle, entelektel enerjisiyle st-
lerine dgenin
ok
stnde birok
ilave
sorumluluk yklendiler
Ye
bylece
kitabin
gereklegme-
sini mmkn kildilar. yle
samyorum
ki, bu eserin meydana gelmesini onlara borgluyum.
nceliklegkran borlu oldugum diger bir kigi de,
nceleri gretmenim
sonra
da dostum
olan
ve
ben daha grenciyken benim diplomatik
tarihle
tamymami
saglayan Nicholas Rizoppo-
ulos'tur. Bu kitabm uluslararasi olaylari, petrol
ve
enerji sorunlanni, yk teknigiyle
yansitacak
bir
tarih
olacaglm
lsrarla
syleyen
C. Napier Collyns
ve ok
zarif
davranip olaylaraolan
derin
nfuzundan
ve
deneyiminden beni yararlandiran, vakit
aylran
James
Schlesinger de
tegekkr
borlu oldugum kipilerdendir.
AgagLda
ismini belirttigim
gu
kipilerinok kapsamli grg
ve
eleptirilerinden de byk
yarar
sagladim,Kendilerineyrekten
tegekkr
ederim.
John
Loudon, George
McGhee,
Wanda
Jablonski,Tadahiko Okashi,Philip Oxley,James
Placke, Lan Skeet, RonaldW. Stent, Ernst VonMetzsch, Sennett Wall,
Jullian
West
ve
Mira Wil-
kins. Bu
degerli
kipilerinhepsine
ayn ayn
gkranlanmi
sunanm.
CambridgeEnerii Aragtirma Kurumu'ndaki herkesten
ayn ayn
destek grdm;
hunlardan
bazilari zel katilim yaparak yardimci oldular. Welton Barker ile Mary Alice
Sanderson ise ken-
740
dilerinden beklenenin ok stnde yardimci oldular
ve
yanligbir i
yapildiginda affetmeyi bildi-
ler. Bana dogrudan bagli
olarak aligan Kathleen Fitzgerald, Susan Leland
ve
Leta Sinclair'e de
tegekkr
ederim. Bupp, Dennis Eklof
ve
James
Newcomb
da
gnll
olarak yardimci oldular.
Paris'teki argivlerde Peter Bogin'den byk
yardim
grdm.
Rakamlarda Michael Williams
ok
yardimci oldu. Tegekkr
etmek
istedigim digerleri de
retimKadromuzun yeleri Christine
Marchuk, Patricia Ingalls, Roberta Klix, Mary MoineauRiegel
ve
ayrica
Steven Aldrick,
Sam At-
kinson, Alice Barsoomian,
Jennifer Battlerssley, Barbara Blodgett,.Laurent Hevey, Matthew
MacDonald, Kathleen Moineau,
GeffreyMorgan, Robin Weiress'dir.
Paris'te
MichelinManon-
court
ve
James
Long,
Oslo'daOdd Hassel, Londra'da
Michael
Clegg'dir.Bunlarm digmda Barba-
ra
Kates
Garnick,Gregory Nowell
ve
Elizabeth Michelan'dir.
ok
saghkli
perspektifierindenolaganst
yararlandigim Uluslararasi Iktisat
ve
Politika g-
rencisi
degerli
Raymond Vernon'a, iy
ve
kamu
politikasma derin nfuzu
olan Edward
Jordan'a
da iten
tegekkr
borluyum.
Simon
ve
Schuster'de allpan Daphne Sier'e sagladigi igbirligi iin zellikle tegekkr
bor-
lt1yum. Yazilarda
gsterdikleri
byk zen iin Leslie
Ellen, Ted Landry,
Gypsy
da Silva
Sophie
Sorkin de kugkusuz ten
tegekkrhak
etmig kipilerdir. Dizayndan
(tasanm)
sorumlu olan fr-
ving Perkins firmasma yaptiklari
tasarim
iin, Karolina Harris'e de metin
art
direktrlg iin
te-
ekkr ederim.
Hi
kugkusuz
SydneyCohen, Ron Doucelte
ve
ekibindeki Robert Forget, Karen
Weitzman
ve UrsulaObst gkran
borlu
oldt1klarim
arasmdadir.
Harvard niversitesi
John
E Kennedy Devlet
Okulu'nda
nce Okutman
sonra
da Aragttr-
ma
Grevlisi olmam kugku yok ki hu kitabi yazmamda
bana byk
kolayhk sagladi. Bunun iin
William Hogan, Henry Lee, Graham Allison
ve
Irwin Stelzei'e
gkranlanmisunmak isterim.
a-
ligmamda birok ktphaneden
ve
argivlerden yararlandim, ancak
bunlardan
birinin zellikle
yardimci oldugunu, tekileri
geri
baraktigmi sylemeliyim;
bu Harvard niversitelerinin
akillara
durgunluk
verecek
zenginlikte
halka aik Harvard
niversitesi ktphaneler zinciri
ve
bunlarm
-
iinde zellikle Widener
Ktphanesi, Uluslararast Konular Merkez Ktphanesi
ve
Harvard
ly
Okulu'ndaki Baker Ktphanesi'dir.
Bana zel
olarak yardim
saglama nezaketini
gsterenJay
Carlson, Herbert Goodman
ve
Je-
rome
Levinson da borlu
oldugum
ldgilerdir.
Bu kitap iin birok kimseyle
rportaj
ve
mlakat yaptim. Kitaptaki
"kisimlarda"
kendile-
riyle ilgili
yer]eri okudular. Bunlarm hepsine
"rportajlar"
blmnde
tegekkrettim. Gerek-
ten
kitaba byk katkilan
oldu. Burada da kendilerine
bir kez daha
tegekkr
edlyorum.
Bunlarm digmda,
agaglda admi belirttigim degerli
kipilere de katkilan, yardimlan
ve
diya-
loglan iin
tegekkrederim.
Frank Alcock, Fausto
Alzati, Hans Bar,
Joseph
Barre, Robert R. Bowie,
Benjamin A.
Brown, Victor Burk, Scott
Campbell,Guy Caruso,
James
Chace,
Marcolle
Colitti, Cherter K.
Cooper, Richard Cooper, Brian
Caughlin,
Alfred
DeCrane
Jr.,
Richard Faribanks, Russell Fre-
eburg
vera
de Ladoucette, Charles
D Bona, Robert Dunlop, Margaret
Goralsky, Davit Gray, Tha-
ne
Gustaffson, Laura Hein, Peter Holmes,
mteveffa
J.
Wallace Hopkins,
Akira Iriye, Kazuhiko
ltano,
JohnJennings,
David
Jones,
YoshioKarita, Milton Katz, William Kieschnick,
Leonard Ku-
jawa,
Kenjiro Kumaga , mteveffa Ulf Lantzke, Kennedy Lay,
GuincyLumsden, Robert L Maby,
Phebe Marr, William
E Martin, Thomas
McNaugher,
Robert McClements,
John
Mitchell, N.
Nakahara, E.V.Newland,
John
Newton,
John
Norton,
Michael O'Donnell, H.
Okuda,Rene
Or-
tiz,
Alirio Parra, David Painter,
Wolf Petzell,
GeorgePiercy, Maria Rodriguez, William Guandt,
Beatrice Rangel, Gilbert
Ruman, Peter Schwartz, Gary
Sick, Robert Stobaugh, Nadir Sultan,
Katsuhiko
Suetsugu,Elizabeth P. Thompson, L. Paul Tempest,
Robert
W Tucker, Enzo Viscusi,
Hillman Walker, Barbara Weisel,Mason Willrich
ve
M. Yamao,
Bu arada, egimAngela
Stent'e bu kitabm
yazilmasmda birok
gekilde yaptigt katkilar iin,
741
onca
yll
ve onca
mevsim benden
esirgemedigi
anlayly, muhakeme,
tegvikve
zen iin yrekten
tegekkr
ediyorum.
ocuklanm
Alexander
ve
Rebecca'ya da yaglanndan umulmayan bir olgun-
lukla sabir gsterdikleri
iin, kendi aplarmda babalarma fazlaslylayardimci olduklan iin
sev-
glyle tegekkr
ederim.
Bu kitabm aragtirma
agamasi ve
yazilmasi yedi senemi aldi. Korkanm ki tegekkr
ettiglm
kigiler
arasinda unuttuldanm olmugtur. Bu kipilerden af diler, takdir
ve
gkranlanmi
iletirim.
Bu-
rada
belirtilmig isimleri
ikinci
kez
gzdengeirdiktensonra ne
kadar ok
degerli kipininbenden
yardimim esirgemedigini, onlara
ne
kadar gkran borlu oldugumu bir kez daha anladim. Kugku
yok ki,
bu
eser
olanlarm katkilan,
ibirligi
ve
heyecam olmadan asla gereklegemezdi.unu da
belirtmeliyim ki, bu servende
herhangi bir yanhgtan
ve
tabii
ki yorumlar
ve
yargilamalann t-
mnden sadece ben
sorumluyum.
742
- ..
'WIbay"
Edwin Drake
(silindir
papkah;Pennsylvania'daki
Titusvilleyaktnlarmda,
1859ydinda adan ilk
petrol
kuyusunun nnde.
R MMaini OGGGM'diMGREGE3. ilNG
Y.G|.491-1'ah.TGKG:lORNEFAdifd3:KRdT
.e-R:EMEi
.f::,3.
k..f.M.
esd-
U Ve=
1905
Devrimi
strasmda
atege
verilen
Bak petrol
sahalart.
Be; yt! sren sykmt;ve
hayai
kirikliklarmdan
sonra,
"Sert KayaMe
esi" lakaph
mhendis George
Reynolds
(solda)
/908 ylhnda Iran'da
petrol
baldu Ve
ou
olay Ortadogu petrol
gelipiminin de baglangictoldu.
v-r-,-r--=w.,-r->s---z==:
,
,.-r ..-rmtri--i-.=.-rar.s,s.-.I,.ams-rr---w--ray,..._.-.__-...
_
a
.......
....- .---
..
I 927
ydmda
Kansas, Wichita'da, Phill ps
Sirketi
n n ilk benzin istasyonunun ady .
Mutlu gnlergerigeldi. Berzinde karne dnemi bitti. Deponuzu doldurabilirsirk.
ens:P.5
ieM'.4A.i: .B:W:59:Q:5 :'a -:9. ini.E.:
0:R.:2.ii'ii6::
:T s'.U::itamm:WBf
.
:
Jim:5EEEE K WWWFTE 2
.EEE:I
pHRR
Petrolcf
George
Bush,
I
980'da
ABD
Bakan
yardirncist
olarak
Saudi
Arabistan
KratFah i
I
990'da
Bapkan
olarak
Irak'in Kuveyt'i
iggati
ve
Ortadogu
petrolnda
paylapum in
Saddam
Hseyin'e
sava
att
fran
Salu'mn
df rdimest)4e
Subat
I 979'da
srgnden
dnen
Ayetullah
Humeyni'n n
Tahran'da
opkny[a
karydam
Italya'am
byk
igadamlarmdan
EnricoMattei
(solda),
1957
ydmda
ran
Salu
RizaPehlevi
.
(sagda)
ile
anlagma
yapmca
baglica
ultislararasi
petrol
irketlerni
lkelendirdi.
Suudi
ArabistanKraft
Faysal
ve
Petrol
Bakam
Zeki Yarnani
Amerikab
petrolcler
ile
yap dan
go rag
mele rde.
.I
7 r
F
-