YT naat Mh. Bl.

elik Yaplar I Ders Notlar BASIN UBUKLARI

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

Kesit zoru olarak yalnzca eksenel dorultuda basnca maruz kalan elemanlara basn ubuklar denir. Bu tip ubuklara rnek olarak pandl kolonlar, kafes sistemlerin basnca alan dikme ve diyagonallerini, deprem ve rzgar yklerine kar yaplara rijitlik salamak amacyla uygulanan apraz ubuklar, vb. gsterilebilir. deal artlarda kusursuz biimde enkesitte dzgn dald varsaylan normal gerilme, ya da baka bir deyile tam olarak arlk ekseninde tesir ettii varsaylan eksenel kuvvet gerekte var olamaz. Kesit zorunun ok ok kk dahi olsa belli bir d merkezilikle etki etmesi kanlmazdr. Bu d merkezilik ise ufak da olsa bir eilme etkisi yaratr, ancak ideal ykleme kouluna yeterince yaklalmsa bu etkiler ihmal edilir. te yandan basnca alan bir elemanda ayn anda dorudan doruya sistem zelliklerinden ya da ykleme eklinden tr ikinci derece olmayan bir moment oluuyorsa, bu moment etkisi ihmal edilemez. Aslnda, kolonlarn asli grevi basnc karlamak yani dey ykleri zemine aktarmak olmakla birlikte, genellikle basncn yan sra momente de maruz kalrlar. Kiriler de benzer biimde asli grevleri eilmeyi karlamak olmakla birlikte, kimi zaman eilmeyle beraber basnca maruz kalabilirler. Eilme kirilerin, basn da kolonlarn asli grevi olduundan yabanc artnamelerde ayn anda eilme ve basnca alan elemanlara kiri-kolon (beam-column) ad verilmektedir. Ayn anda eksenel basnca ve eilmeye maruz kalan elemanlarn hesaplar ilerleyen konularda anlatlacaktr. Ancak ister yalnzca basnca maruz kalsn, ister kiri-kolon eleman olsun; bir ekilde basnca maruz kalan tm elemanlarn hesab kritik burkulma yknn belirlenmesini iermektedir. KOLON TEORS Eksenel dorultuda basnca maruz kolonlarn tama gleri ile ilgili ilk alma Musschenbroek tarafndan yaplm ve 1729 ylnda yaynlanmtr. Bu almada kolonlarn tama gleri aadaki ampirik formlle ifade edilmitir:

P=k

BD 2 L2

Bu denklemde P kolonun eksenel basn tama gc; k ampirik bir katsay; B, D dikdrtgen ekilli enkesitin genilik ve ykseklii; L ise kolon boyudur. Bu forml gnmzde kullanlandan ok fazla uzakta deildir; stelik formldeki k katsays gnmzn modern emniyet katsaylarn yanstmaktadr. 18. yzyln ikinci yarsnda diferansiyel ve integral hesabn gelimesiyle kolon burkulma problemi zlmtr. 1759 ylnda svireli matematiki Leonhard Euler kolonlarn burkulmas ile ilgili tezini yaynlamtr. Euler kolon tama gcnn yalnzca basn etkisinde ezilme deil aslnda bir stabilite problemi olduunu fark eden ilk kiidir. Burkulmay bir rnekle aklamak iin ekil 1 (a) daki, basnca alan narin eleman dikkate alalm; eer eksenel basn kuvveti yava yava arttrlrsa, yk belli bir deere ulatnda eleman stabilitesini kaybeder ve kesikli izgilerle gsterilen yer deitirmeyi yapar. Bu yer deitirmeyi meydana getiren yk kritik burkulma yk, elemann yapt yer deitirme ise burkulma olarak adlandrlr. Eer eleman ekil 1(b) de grd gibi daha kavi olursa, eleman stabilitesinin bozulmas iin uygulanacak eksenel ykn daha byk olmas gerkecektir. Hatta son derece kavi elemanlarda, burkulma meydana gelmeyebilir, bu durumda kuvvet arttrlmaya devam edilirse en sonunda eleman ezilerek ger (basn altnda akma meydana gelir). Pratikte elik yaplarda burkulma meydana gelemeyecek denli kavi elemanlarla hemen hi karlalmaz. Eksenel dorultuda basnca maruz kalan ubuk ar derecede narin ise burkulmadan hemen nce elemanda oluan gerilmeler, orantl snrn altnda ve elastik blgede kalr. Bu eit burkulmaya elastik burkulma denir; burkulup da yk tayamaz hale gelen eleman elastik kalmtr. Gerilme deerleri orantl snrn da altnda kald iin malzeme Hooke kanuna uyar.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

P
(a)

P
ekil 1

(b)

Euler burkulmann diferansiyel denklemini oluturup zerek, iki ucu mafsall bir ubuk iin elastik burkulma durumunda kritik burkulma ykn aadaki ekilde elde etmitir:

Pcr ,e =

2 EI
L2

Bu denklemde E malzemenin elastiklik modl, I ubuk kesitinin zayf ekseni etrafndaki atalet momenti, L ise ubuun mafsallar arasndaki boyudur. (ki ucu mafsall bir ubuk iin elastik burkulmann diferansiyel denklem zm ekte mevcuttur.) Kritik elastik burkulma yk nedeniyle ubukta oluacak gerilme ise yle olacaktr:

cr ,e =

Pcr ,e A

2 EI
L2 A

2E i2
L2

2E 2

Burada i atalet yarap, ise narinlik derecesidir. Elastik burkulma yukarda deinildii gibi yalnzca ok narin kolonlarda meydana geldiinden, Euler den yz yl sonra bu kez elastik olmayan burkulma probleminin zmne ynelik teoriler gelitirilmitir. Engesser 1889 ylnda orijinal teet modl teorisini gelitirmitir. Teorisini yaynladktan hemen sonra meslektalarnn youn ekilde kar kmalar; zellikle Considere ve Jasinski nin ar eletirileri ve ne srdkleri fikirlerinden etkilenerek 1895de orijinalini deitirerek yeni bir teori yaynlamtr. Engesserin orijinal teorisinin doru olduu ne yazk ki kendisinin lmnden sonra Shanley tarafndan 1947 ylnda ispatlanmtr ve gelitirilmitir. Friederich Engesserin teet modl teorisi, burkulmadan hemen nce oluan gerilmelerin orantl elastik snr at yani burkulmann elastik tesi olduu ubuklar iin gelitirilmitir. Teori Eulerin kritik burkulma yk hesabna benzer, ancak elastiklik modlnn yerini deiken teet elastiklik modl almtr.

Pcr , pl =

2 Et I
L2

Basn durumunda gerilme-ekil deitirme ilikisi, daha nceki konularda ekme durumunda verilenden farkldr. ekil 2 de artan eksenel basn ile yklenen kavi (ksa boylu) bir geni balkl I profilinin tipik gerilme-ekil deitirme ilikisi grlmektedir. Diyagramdaki dorusal olmayan davrann en nemli nedeni profilin retim aamasndaki soutma ileminde meydana gelen artk gerilmelerdir. (Souma srasnda enkesiti oluturan tm paralar ayn hzda soumazlar. Bunun yan sra kaynaklama ilemi,

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

soukta ekil verme, vb de artk gerilmelere neden olur.) Dikkat edilirse teet elastiklik modl her zaman elastiklik modlnden kktr.

a pl
1 E

Et

a :Akma gerilmesi pl : Elastikliin bittii nokta

plastik gerilme

ekil 2 Ksa boylu (kavi) geni balkl I profilinde eksenel basn deneyi ile elde edilen gerilme-ekil deitirme diyagram Kritik elastik tesi burkulma yk nedeniyle ubukta oluacak gerilmenin hesab iin ekil 2deki gibi bir gerilme-ekil deitirme diyagramna ihtiya olduundan ve teet modl deiken olduundan pek ok artname rnein Amerikan artnameleri bu blgede gerilme hesab iin ampirik formller nermektedir. Aadaki ekilde 1921de E. H. Salmon tarafndan yaynlanm bir almada elde edilen deney sonular grlmektedir. Yatay eksen narinlik, dey eksen ise burkulma kritik gerilmesini gstermektedir.

ekil 3 Basn ubuklarnda baz deney sonular Bu ekil hem elastik hem de elastik tesi burkulma durumlarna ait bilgi iermektedir. Narinliin ok yksek olduu deerler burkulmann elastik olduu ve malzemenin Hooke Kanununa uyduu durumu, dk olduu ksmlar ise elastik tesi burkulmay ifade etmektedir. Dolaysyla orantl snr gerilmesi aslnda iki tip burkulma durumu arasnda snr tekil etmektedir, bu durumda orantl gerilmeye karlk gelen narinlik deerine p dersek; < p ise teet elastiklik modl teorisi geerlidir; p ise Euler kritik burkulma yk geerlidir. Bu durumda Euler kritik gerilmesi formlnde, gerilme yerine orantl snr gerilmesi deerini koyup y ekersek, orantl snr narinlii yle olacaktr:

p =

2E p

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar TS 648 e gre basn emniyet gerilmesi hesab

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

TS 648 basnca alan ubuklarda basn gerilmesi kontrol iin burkulma katsaylar metodunu nerir. Burkulma katsaylar metodu ile hesapta basnca alan ubuklarda her seferinde farkl bir basn emniyet gerilmesi kullanlmaz:

P ,em A

: burkulma katsays =

,em b,em

(Pratikte ubuun maksimum narinlik derecesi hesaplanr ve buna bal olarak tablodan (Tablo 1) katsaylar alnarak kontroller yaplr.) P : ubua etkiyen basn kuvveti A: ubuk enkesit alan

,em : ekme emniyet gerilmesi b,em : basn emniyet gerilmesi

Basn emniyet gerilmesi iin yukarda anlatlanlara benzer teorik yaklamlarla kritik gerilme hesaplanr ve elde edilen gerilmeler emniyet katsaylarna blnr (ekil 4). Hesaplar srasnda dikkate alnan , ubuun maksimum narinlik orandr. Narinliin 20den kk olduu ubuklar ok kavi olduklarndan burkulma hesab yaplmaz, yani bunlar iin = 1 dir. Ayrca TS 648e gre basn ubuklarnn narinlii hibir zaman 250 deerini amamaldr.

Euler hiperbol
Plastik kritik gerilme Elastik kritik gerilme

Basn emniyet gerilmesi

= 20

= p

ekil 4 Basn emniyet gerilmesi (TS 648) artnameye gre: Eksenel basnca alan ubuun narinlii orantl snr narinliinden az ise ( p ) basn emniyet gerilmesi:

b,em

1 1 2 p = n

Eksenel basnca alan ubuun narinlii orantl snr narinliinden ok ise ( > p ) basn emniyet gerilmesi:

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

b,em =

2 2E formlleri kullanlarak hesaplanr. 5 2

Formllerdeki n= Emniyet katsays 1,67 olmaldr.

< 20 n = 1,67
20 < < p n = 1,5 + 1,2 p p n = 2,5 0,2 p
3

Tablo 1

Burkulma Boyu ve Narinlik Basnca alan ubuklarn mesnetlenme koullarna bal olarak farkl burkulma boylar olabilir. Burkulma boyu, ubuun gerek boyunu, burkulma katsays ile arpmak suretiyle bulunur (Tablo 2). ubuk burkulmas enkesitin asal eksen dzlemlerinden birisine dik olarak gerekleecektir, eer ubuun birbirine dik dzlemlerdeki snr artlar (burkulma boylar) ayn ise ubuk zayf ekseni etrafnda burkulur. Bunun nedeni zayf ekseninin atalet yar ap kk olduundan bu eksen dzlemine dik burkulma durumu iin ubuk narinliinin yksek olmasdr. Ancak ubuun birbirine dik dzlemlerdeki mesnetlenme durumlar nedeniyle farkl burkulma boylar mevcutsa, her iki eksen dzlemine dik burkulma durumu iin hesap yaparak elde edilen narinlik deerlerinden byk olan dikkate alnr.

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

x =
y =

l kx ix l ky
iy

max seilir ve ona gre hesap yaplr.

l kx = x l

l ky = y l

l ubuun gerek boyu burkulma katsays l k burkulma boyu

Tablo 2

YT naat Mh. Bl. elik Yaplar I Ders Notlar

Yrd. Do. Dr. Devrim ZHENDEKC

I profilinden oluan bir kolonun mesnetlenme durumu ve olas burkulma ekilleri:

Burkulmadan nceki durum

Zayf eksen (y) dzlemine dik burkulma

Kuvvetli eksen (x) dzlemine dik burkulma