Will Durant

Lch S Vn Minh Trung Hoa

Dch gi: Nguyn Hin L

Ngun sch t Vnthuquan nh my: Goldfish - Sa li: Tuanz Ngun: Nh xut bn: Vn ho Thng tin Nm xut bn: 2006 http://www.thuvien-ebook.com c bn: Thanh Vn a ln vo ngy: 30 thng 11 nm 2010

MC LC

Vi li tha trc LI NH XUT BN GII THIU TC GI WIIL DURANT V B LCH S VN MINH NIN BIU LCH S TRUNG QUC CHNG I: THI I CC TRIT GIA I. BUI U 1. Cc li ph phn v dn tc Trung Hoa 2. Trung Hoa 3. Nhng th k khuyt s 4. Bui u vn minh Trung Hoa 5. Cc trit gia trc Khng t 6. Lo t II. KHNG T 1. Mt bc hin trit i kim mt nc phc v 2. Ng kinh v t th 3. Ch trng bt kh tri ca Khng t 4. o ngi qun t 5. Nhng thuyt chnh tr ca Khng t 6. nh hng ca Khng t III. CC NH THEO CH NGHA X HI V CC NH CH TRNG V CHNH PH 1. Mc ch, ngi v tha 2. Dng Chu, nh v k 3. Mnh t, bc thy ca cc vua cha 4. Tun t, nh thc t 4. Trang t, nh duy tm CHNG II: THI I CC THI S I. BISMARCK CA TRUNG HOA II. CC CUC TH NGHIM CH NGHA X HI III. S VINH QUANG I NG IV. V TRCH TIN V. CI HAY CA TH TRUNG HOA VI. PH VII. VN XUI VIII. TUNG
2

CHNG III: THI I CC NGH S I. VN NGH PHC HNG: I TNG 1. Ch x hi ca Vng An Thch 2. Tri thc phc hng 3. Trit hc phc hng II. CC NG , SN, NGC III. CHA CHIN V CUNG IN IV. HO 1. Cc bc thy trong ngnh ho Trung Hoa 2. c tnh ca mn ho Trung Hoa IV. S CHNG IV: DN TC V QUC GIA I. T I NGUYN N I THANH 1. Marco Polo i thm Ht Tt Lit 2. i Minh v i Thanh II. DN TC V NGN NG III. I SNG HNG NGY 1. thn qu 2. Trong cc ca tim 3. c pht minh v khoa hc IV. MT TN GIO KHNG C GIO NG V. S CHI PHI CA LUN L VI. MT CHNH TH C VOLTAIRE KHEN CHNG V: CCH MNG V PHC SINH I. BCH HO II. MT NN VN MINH CO CHUNG III. BT U MT TRT T MI PH LC Bo v Tn An li

Vi li tha trc
Trong thi gian thc hin ebook n v Pht Thch Ca, ti c nh tip theo l g t nht l chng I cun Lch s vn minh Trung Hoa, nn trong bi Vi li tha trc, ti vit: Ti

chp trn chng I: Tng quan v n , cng v mt l do khc na. l, nu nh khng c iu kin c trn cun Lch s vn minh n , ch vi chng I v chng II thi, chng ta cng tm hiu ti sao trong cun Lch s vn minh Trung Hoa, Will Durant li vit cu ny: Trng tm ca t tng Trang t cng nh ca trit gia na thn thoi, Lo t, m Trang t coi l su sc hn Khng t nhiu, l mt o tng huyn b v mt ci v ng, rt gn vi o Pht v cc Upanishad trong cc kinh Veda, khin chng ta phi ng rng cc thuyt siu hnh ca n truyn qua Trung Quc t nht l bn th k trc khi o Pht v Trung Quc.....
Cun Lch s vn minh Trung Hoa l phn A: Trung Hoa ca cun III: Vin ng (Book III: The Far East A: China) trong tp I: Di sn phng ng (Volume One: Our Oriental Heritage [1] ca b Lch s vn minh (The Story of Civilization) ca Will Durant. Trc khi dch cun Lch s vn minh Trung Hoa, c Nguyn Hin L c kh nhiu tc phm vit hoc dch v trit hc v vn hc Trung Quc. Do vy, so vi cun Lch s vn minh n , c c nhiu iu kin hn gip ngi c d hiu r v hiu ng nguyn tc hn. Nh vi ch hoc mt cu ngn trong mch vn t trong du [ ] v nh phn ch thch ca c, chng ta bit c rng c nh chnh my ch sai, hoc chng ta thy nhiu ch, thay v dch theo bn ch Php, c li dch theo bn ch Hn m c tm c, cng c khi c dch trn mt on mc du trong nguyn tc, tc gi ch trch dn vi cu ngn. Ngc li, trong cc cun nh Lo t - o c kinh, Khng t, S Trung Quc, chng ta thy nhiu ch c Nguyn Hin L dn li ca Will Durant. V d, trong cun Khng T, c vit:

Durant, tc gi b Lch s vn minh, nhn nh o Khng rt ng: Ch trong o Ki-t v o Pht, chng ta mi thy c s hng tm gng nhn ha ci bn cht con ngi nh o Khng. Ngy nay cng nh ngy xa, dn tc no cng b ci nn gio dc thin v tr dc qu m o l suy i, t cch c nhn cng nh tp th thy km qu th khng c phng thuc no cng hiu hn l cho thanh nin c thm nhun o Khng. Nhng ch mt trit l Khng hc thi, cha . N rt thch hp vi mt quc gia cn thot khi cnh hn lon nhu nhc lp li trt t ly li sc mnh, nhng i vi mt quc gia cn ci tin hoi ganh ua trn trng quc t th trit l l mt tr ngi.

Chng ta bit rng c Nguyn Hin L mua b Lch s vn minh ca Will Durant vo khong 1969, v khong bn nm sau c vit b Trang t - Nam Hoa kinh, nhng trong b ny ti khng thy c dn li no ca Will Durant; hn na, c Nguyn Hin L li khng c cht nghi ng no ging nh Will Durant rng thuyt lun hi trong cc kinh Veda ca n nh hng n hc thuyt ca Trang t, nn c bo: Trang t khng phi l nh khoa hc, m thi

ng sng, o Pht cha truyn qua Trung Hoa, ng khng bit cc lut khoa hc, v lun hi, nhng ng cm thy mt cch su sc lut bin ho trong v tr. ng ngh rng chng ta cht ri c th bin thnh bt k mt vt no khc nh i cn nh (VI.6) m vt cng vy, cng c th bin thnh ngi, v d bin thnh g th vt v ta rt cuc cng tr v o, qui cn, hp nht vi o. l mt t tng c sc ca ng, lm cn cho thuyt khng phn bit ta v vt, trng thin tnh v s t do ca vn vt.
Trong cun S Trung Quc, chng ta thy c Nguyn Hin L trch dn rt nhiu t b Lch s

vn minh, c bit l t cun Lch s vn minh Trung Hoa, v c l do chu nh ca Will Durant,
trong cun , c trnh by kh chi tit nn vn minh Trung Hoa. C bo: Ti cho lch s Trung

Hoa l lch s ca mt nn vn minh v cng c c, tuy ra i sau vi nn vn minh khc: Ai Cp, Lng H... nhng tn ti lu nht. *
Trong cc on trch dn m c Nguyn Hin L khng tm c nguyn tc, c phi dch t bn ting Php nh trn ti ni c kh nhiu bi th; v trong nhng bi ny ti tm c nguyn tc vi bi (trong ch thch ti chp nguyn vn v tm dch), s cn li bn Vvn tm c hai bi: Bo v v Tn An li. Hai bi ti chp vo Ph lc. Ngoi ra, v thy bn in ca nh Vn Ho Thng tin c kh nhiu ch sai st, nn bn Tuanz dng cun Lch s Vn

minh Trung Quc ca Trung Tm Thng Tin - i hc S phm - 1990 [2] sa cc ch sai
st v sa lun nhng li do ti g sai, ng thi gp ti chnh li mt vi ch thch. Xin chn thnh cm n bn Vvn, bn Tuanz, v xin trn trng gii thiu cng cc bn.

Thng 8 nm 2010

Bn Trung Hoa i Thanh

LI NH XUT BN
Gia nhng nm 30 ca th k ny, khi cc quc chu u, chu M, ang cng thnh, khi bn Phi cn t mt mu thuc a xm xt, th Will Durant cho ra b LCH S VN MINH TH GII vi phn M U l lch s vn minh cc nc phng ng: Ai Cp, Ty , n , Trung Hoa, Nht Bn Hm nay, ta nghe u c li d bo rng cn cn kinh t ca cc thp k sau s nghing v chu . Nhng 55 nm trc, W. Durant vit Tng lai pha Thi Bnh Dng v chng ta phi hng cp mt v tr c v pha . Nh s hc, nh bc hc M gc Php ny cng v b ra gn ba chc nm nghin cu cc dn tc chu v phng ng v vit v cc quc gia ny vi thi cng bng, trn trng. T khi sch ra i my thp k, nhng cng trnh nghin cu ny ta vn cha ph bin nhiu; trong lc hy cn mt s gi dy v mt s ti liu khc vn xem nn vn ha chu u m u vi Hi-LA l tt nh, l khi nguyn ca

mi nn vn ha. Quan nim ny b W. Durant ph phn ngay ti ni n c pht sinh, l gii s gia phng Ty. Trong phn vn minh phng ng, W. Durant vit kh k v n v Trung Hoa. Hai quc gia ny l ni pht sinh hai nn vn minh ln c tc dng v nh hng n hai pha ca lc a chu trong c Vit Nam. S pht trin ca n v Trung Hoa trong thp k ny, tuy mi nc c mt c im ring, nhng lun lun tp trung s ch ca c loi ngi, c bit ca vng ng Nam , do s chuyn mnh vn ln vi c qu trnh si ng v phc tp ca n. Nhng con rng nh chung quanh ang trn pht trin, con rng ln ang ng trc s thch thc ln lao. Th i ngc li nhng thi k lch s trc y ca Trung Hoa, n lm c s, tm hiu xu hng pht trin hin nay ca hai nc lng ging Vit Nam. l mc ch ca chng ti khi xut bn tp LCH S VN MINH TRUNG QUC trong b sch ca W. Durant. Vi cc giai on lch s xa xa, c iu kin th thch, tham bc c nhiu ti liu, tc gi trnh by mt cch uyn bc, dn chng cc ti liu phong ph, phn tch tnh th. Vi vn ha v con ngi Trung Hoa, k c ngi lao ng, ngho kh, t hc tc gi dnh nhng li khen ngi, nhng cm tnh c bit. V, ngc li, tc gi cng ph phn thng thn nhng t nn ca x hi phong kin, c ti Tuy nhin, vi thi cn i, c th v cha t liu, thi gian cha nhiu, tc gi i khi ng nhn khi phn tch, nh gi mt s s kin, nhn vt lch s nh nhng phong tro ni dy ca nng dn, k c Thi Bnh Thin Quc v Ngha Ho on, v vic lm ca nhng nh truyn gio, v vai tr ca nh cch mng dn ch u t Tn Trung Sn, hay quan h gia chnh ph Qung Chu vi chnh quyn X Vit Nhn y chng ti chn thnh cm n gia nh hc gi qu c NGUYN HIN L cho php chng ti s dng bn dch ny.

NXB Vn Ho Thng Tin

GII THIU TC GI WIIL DURANT V B LCH S VN MINH

Trong gii bin kho, s gia gi mt a v c bit, v sc lm vic phi thng ca h. H kin nhn, cm ci hn ht thy cc nh khc, hi sinh sut i cho vn ho khng mng danh vng, li lc, b ra t ba n nm chc nm lp nn s nghip. H c sch nhiu, du lch nhiu,

suy t nhiu, v nu h c t thnh kin, th tc phm ca h cng lu i cng c gi tr, hin nay phng Ty, loi sch v s c ph bin rt rng, c ci c mun ln t tiu thuyt. Ch tr n , dn tc ln no cng c mt s s gia ln. Trung Hoa c hai s gia h T M: T M Thin (145-?...trc cng nguyn) vi b S k bt h gm 526.500 ch, chp t i Hong n i Hn V , v T M Quang (1019-1086) i Tng vi b T Tr Thng

Gim, chp t i Chin Quc ti ht i Ng i (gm 1362 nm), ngy no cng vit hng
chc trang giy, ti khi hon thnh sau hai mi lm nm lm vic th nhng ti liu chp tay cha y hai cn phng. Rp c Abd-er-Rahman Ibn Khaldoun (th k XIV) [4] trong nm chc nm va lm quan va vit b Th gii s m Toynbee khen l tc phm ln nht trong loi bt k thi i no, trong bt k x no. Php c Augustin Thierry (1795-1856) nghin cu s 40 nm, ti lo mt m vn tip tc lm vic, khng vit c th c cho ngi khc chp. ng thi vi ng c Michelet b ra ba mi nm son b S Php gm 28 cun. Anh c Gibbon (1737-1794) b ra 17 nm son b s danh ting Thi suy sp ca quc La

M. c c Spengler (1880-1936) tc gi ca b Thi tn ca phng Ty. nc ta cha c

s gia no so snh vi nhng nh c, nhng L Qu n, Phan Huy Ch vn cn ng lm gng cho chng ta v nu c sanh ra mt nc nh Trung Hoa chng hn th s nghip hai v cha chc km ai. Hin nay hai s gia ni danh nht th gii l Toynbee (1889) [5] vi b A Study of History (Kho lun v S) v Will Durant vi b The Story of Civillisation (Lch s Vn minh). Toynbee l mt s trit gia, c phn su sc hn Durant, Durant c in hn, nhm mc ch ph bin hn, nh H.G. Wells, tc gi b Lch s Th gii, nhng cng trnh ca ng ln lao hn ca Wells nhiu, v mc du tnh cch khc nhau, ng c t ngang hng vi cng trnh ca Toynbee. * ** William James Durant (thng gi l Will Durant) sanh nm 1885 [6] (hn Toynbee 4 tui) North Adams, tiu bang Massachusettes, trong mt gia nh gc Php Gia N i, u c nhn trit trng Saint Peter, lm phng vin cho t New York Evening Journal, ri tun theo li cha m v Chng vin Seton Hall hc thm bn nm na, nhng t xt khng hp vi vi ngh mc s, ng thi hc, ra lm hiu trng trng Labor Temple School New York, ti ng dy trit v s trong mi ba nm cho nhng ngi ln c ngh nghip mun trau gii

thm kin thc. Hng hc vin ch chu ngi nghe nu bi ging hp dn, ng phi son bi tht k, b nhng chi tit rm, nhn mnh vo nhng im chnh, tng hp li cho h nm c i cng, nh vy ng luyn c mt li trnh by sng sa, gin d. ng thi, ng hc thm v sinh l v trit hc i hc Columbia, u Tin s Trit nm 1917, ri dy Trit cng i hc mt nm. Bi son ca ng rt c hoan nghnh; ng gom li mt s, in thnh cun The Story of

Philosophy (Lch s Trit hc) bn rt chy, ch trong ba nm, ni cc nc ni ting Anh

tiu th c hai triu cun, ri sau c dch ra ting Php, , c, Nht, Trung Hoa, Y Pha Nho, B o Nha, Ba Lan, an Mch, Do Thi nc ta, nghe ni c ngi cng ng dch [7]. Thy thnh cng, ng quyt tm chuyn sng bng cy vit. T nm 1915, sau khi c cun Introduction to the History of Civilisation m s gia Anh Buckle vit cha xong th cht, ng c hoi bo tip tc cng vic , nn va son lun n tin s i hc Columbia va kim ti liu cho b Lch s Vn minh ca ng. Mi bn nn sau, nm 1929, ng v b (nh danh l Ariel, mt cu hc sinh ca ng) mi em ht tm tr ra thc hin hoi bo chung. Mc ch ca ng b l tm hiu xem ti nng v sc lao ng ca con ngi gip cho vn ho ca nhn loi c nhng g, c pht minh ny n v tin b ra sao, t c nhng kt qu no trong mi khu vc: chnh tr, kinh t, tn gio, lun l, vn hc, khoa hc, trit hc, ngh thut; tm li vch r nhng bc tin ca vn minh nhn loi. ng cho rng t trc cc s gia phng Ty rt t ch trng n vn minh phng ng, l mt khuyt im ln:

Chng ta s ngc nhin nu c bit tt c cc mn n tinh thn ca chng ta i vi Ai Cp v phng ng; n v cc pht minh hu ch cng nh v t chc chnh tr, kinh t, v khoa hc, vn chng, trit hc, tn gio. Hin nay chu trn tr mt sinh lc mi, cng ngy cng mau ui kp chu u v chng ta c th on trc rng vn quan trng ca th k XX s l s xung t gia ng v Ty; vy th vit s m hp hi, theo truyn thng c, bt u bng s Hy Lp, ch chp vi hng v s chu () th l thin cn, thiu hiu bit, hu qu c th tai hi. Tng lai pha Thi Bnh Dng v chng ta phi hng cp mt v tr c v pha .
Li vit nm 1935 trong khi c, ng cng thnh, Anh cha suy, m n v Trung Hoa cn l thuc a hoc bn thuc a ca u, qu tht l mt nhn nh sng sut, ng coi l mt li tin tri. V c ch trng , ng my ln du lch khp th gii (nm 1927 du lch chu u, nm 1930 i vng quanh th gii tm hiu Ai Cp, Ty , n , Trung Hoa, Nht Bn; nm 1932 li du

lch Nht Bn, Mn Chu, Ty B Li , Nga v Ba Lan; nm 1948 du lch Th Nh K, Irak, Ba T, Ai Cp, y l cha k nhiu cuc du lch khc , Php, Y Pha Nho), b ra tm nm nghin cu v phng ng v m u b s bng lch s phng ng. B cc tc phm nh sau: 1. Di sn phng ng: vn minh Ai Cp v Cn ng (tc Ty ) cho ti khi i Alexandre ca Hi Lp mt; s n , Trung Hoa, Nht Bn cho ti u th chin va ri. 2. Di sn c in ca phng Ty: vn minh Hi Lp, La M v min Cn ng di thi h ca Hi lp v La M. 3. Di sn thi Trung c: chu u theo Kit gio v chu u thi Trung c, vn minh Byzane, vn minh Rp v Do Thi chu , chu Phi v Y Pha Nho, thi Phc hng . 4. Di sn ca chu u: s vn minh cc quc gia chu u t thi Ci cch ti thi Cch mng Php. 5. Di sn ca chu u hin i: cc pht minh khoa hc, chnh tr, trit l, lun l, vn hc, ngh thut t Napolon ti ngy nay. Nhng ng b ch thc hin c bn phn trn, v ngng li ngy 14-7-1789, ngy 8.000 dn Paris ko nhau li ph ngc Bastille. ng b bit rng ngng li lc nhn loi bt u vo mt giai on c rt nhiu bin c ln lao v mi phng din: chnh tr, kinh t, khoa hc, trit hc, vn hc l iu v l; nhng ng b nh rng mnh qu gi ri (ng 80 tui), nn xin nhng cng vic vit tip cho lp ngi tr hn, m ch son thm mt cun khong 200 trang thay phn kt, gom nhng nhn xt cng suy t ca ng b v lch s vn minh. Cun nhan l Bi hc ca lch s. ng bit rng cng trnh phn tch v tng hp my ngn nm lch s nhn loi ln lao qu, mt ngi lm th th no cng lm ln nhiu m s tr thnh ci ch cho cc nh chuyn mn trong tng ngnh tha h ch trch. ng nh li khuyn ca Ptahhotep [8] nm ngn nm trc: Trong mt hi ngh, s c mt nh chuyn mn ch trch anh y. C in th mi ni lan man v mi vn . M thc vy, c ngi thy ng khi cng cho ng l in, ng rng ng lm khng xong hoc chng ra ci qui g c. Nhng ng c can m bc ti, tin chc rng phi c mt cng trnh tng hp vn minh nhn loi hiu s qu bu ca vn minh, n l di sn ca mi dn tc ch chng ca ring dn tc no. Lch s nhn loi nh mt dng sng i khi y mu v xc nhng ngi chm git nhau, cp bc ln nhau; m cc s gia ch thng chp nhng hnh ng thi. Nhng trn b cn c nhng ngi khc ct nh, lm vn, nui con, lm th. Cc s gia khc bi quan v khng nhn ln b; ng s chp cng vic ca nhng ngi xy

10

ct trn b. Vic phi lm th lm, nu cu ton th khng khi no nn vic v hai ng b hng hi lm vic mi ngy ti mi bn gi. Nhng nh th khng c ngha rng ng khng thn trng. Tri li, nh trn ti ni, ng di du lch v nghin cu tm nm tm hiu tm hn ngi phng ng; vit xong v s phng ng ng li nh cc nh chuyn v phng ng coi li bn tho, chng hn nh ng Ananda, Coomaraswamy Vin M thut Boston c phn v n , nh gio s H.H. Gowen i hc Washington v ng Upton Close coi li hai phn v Trung Hoa v Nht Bn. Mc d vy, ng vn nhn rng tc phm khng th no ht li m ch mt mnh ng chu trch nhim. V trong li M u ca ton b, ng xin li trc cc hc gi Do Thi, Rp, n , Trung Hoa, Nht Bn nu nhng iu ng vit v Yahveh, Allah, v trit l n , Trung Hoa, v vn minh Nht Bn khng lm va h v s lc qu. V con ng phi tip tay vi ng. Gia nh ng Los Angeles, trn mt ngn i cao nhn xung Hollywood. Hai ng b, mi ngi c mt phng nghin cu ring v mt phng lm vic chung. Ti liu no, ng c xong ri cng a b c, mi ngi cng ghi chp, suy ngh, sau hp nhau so snh, bn bc ri mi vit. C theo cc bng Th mc ca ng th ng b tra cu khong 4000-5000 b sch gom gp ti liu. C con gi, Ethel, gip ng b trong vic tm ti liu, ghi xut x v nh my bn tho. ng vch trc chng trnh cho my chc nm, gi ng c li ha vi nh xut bn, c ng ngy l giao bn tho, khng h tr. Tht ng phc.

Bn ting Anh gm mi cun: cun u v di sn phng ng son xong nm 1935 [9] (mt 6 nm), cun th hai v Hi Lp xong nm 1939 (4 nm), t c 3 hay 4 nm xong mt cun n nm 1965 trn b. Cun u ra ri, khng ai cn nghi ng kh nng ca ng na, v khi cun cui in xong, ai cng phi phc ng: s nghip ca ng ngang hng vi s nghip cc s gia danh ting ca nhn loi; cun th ba: Csar v Ki T vit rt hay, tng hp rt kho; cc cun v vn minh phng Ty thi Cn i, ti liu rt di do, son rt cng phu: i sng, hnh vi cng t tng v s nghip cc danh nhn nh Lonard de Vinci, Mozart, Voltaire, Rousseau, Goethe c chp li rt y , mi nh t 30 n 100 trang. Tc phm c hoan nghnh nhit lit, cc trng i hc M u khuyn sinh vin c m mang kin thc. Nh Payoy Php nh su ngi dch t mi lm nm trc; nh

11

Rencontre Lausanne (Thu S) cui nm 1970 mi in xong ton b bn ting Php gm 33 cun [10], nh vy mi cun bn ting Anh gm ba hoc bn cun bn ting Php. Trc sau ng b b ra 39 nm (1929-1967) thc hin cng trnh, khng k nhng nm ng kim ti liu khi cn hc i hc Columbia. Trong non bn chc nm , ng b ch mong n ngy vit xong c hng cui cng c ngh ngi. Nhng khi ngy ti th ng b li thy i nh trng rng: thiu mt mc ch l i mt mt hng i, mt ngha. Ai cm bt vit lun my chc nm u c tm trng : b cy bt xung l thy bun. Ta thy ni bun ca ng b trong li cho chng ta:

Chng ti xin cm n cc v theo di chng ti trong bao nhiu nm nay, cng i mt khc ng hoc trn khc ng vi chng ti. Sut thi gian , khng lc no chng ti qun cc v c. By gi th chng ti xin vnh bit.

NGUYN HIN L

Ch thch:
[1] Cc bn c th xem trc tuyn hoc ti v ti http://www.scribd.com/doc/20351263/TheStory-of-Civilization-01-Our-Oriental-Heritage [2] Cun Lch s vn minh Trung Hoa - trong Hi k v i vit vn ca ti, c Nguyn Hin L gi tt l Vn minh Trung Hoa c l dch trong nm 1974, nhng cha kp in th thay i ch , nh li c bo. Khng hiu ti sao bn in ca nh i hc S phm li l Lch s Vn minh

Trung Quc, v trong ngay trong cun Lch s Vn minh Trung Hoa ca nh Vn ho Thng tin
m chng ta ta ang c y, trong Li nh xut bn chng ta cng thy gi l Lch s vn

minh Trung Quc?

[3] Bi gii thiu ny NXB trch trong bi Ta cun Lch s Vn minh n , c Nguyn Hin L vit ti Si Gn ngy 1.1.1971. [4] Sinh nm 1332, mt nm 1406. [5] Theo Wikipedia th Toynbee sinh ngy 14-4-1889 v mt ngy 22-10-1975. [6] Theo Wikipedia th Will Durant sinh ngy 5-11-1885 v mt ngy 7-11-1981. Sau khi ng mt, hai cun sch na ca Durant c xut bn trong nhng nm gn y l Nhng b c v

tng v i nht mi thi i (2002) v Nhng anh hng ca lch s: Lch s tm tt vn minh t thi c i n cn hin i (2001).

12

[7] C l c Nguyn Hin L mun ni n cun Cu chuyn Trit hc, Tr Hi v Bu ch dch, Nha Tu th v Su Kho Vin i hc Vn Hnh, Si Gn, in ln th nht nm 1971. [8] Mt t tng Ai Cp th k 29 trc cng nguyn, tc gi mt cun v php tr dn v cch x th. [9] In trong th chin th nht v trong khi in chc ng c thm t ti liu mi nht. [10] Kh 12x18 phn, mi cun trn di 450 trang (tr cun Bi hc ca lch s), ba dy, c 32 tm hnh, gi 19 quan Php. T cun XX, ng b k tn chung: Will v Ariel Durant.

Khi nh vua bit tr nc th thi s t do lm th, kp ht t do ng tr, cc vin Thi s chp ng s thc, cc i thn bit can gin, ngi ngho khng giu ni bt bnh v thu m qu cao, th sinh hc bi ln ting, ngi lm th thch v tm kim cng vic, dn by t kin v mi vic v ng gi, b c phn nn th. (Li Thiu Cng tu vi vua L Vng vo khong
nm 845 trc Ty lch) [1] [1] Will Durant bo trch trong cun Outline History of China ca Gowen and Hall. Chng ti khng kim c nguyn vn ch Hn. L Vng l mt ng vua i Chu (878-842), b dn ni lon trut ngi. (ND).

NIN BIU LCH S TRUNG QUC

Trc Ty lch
2852-2205......Cc triu i hoang ng 2852-2737......Phc Hi 2737-2697......Thn Nng 2697-2597..Hong 2356-2255......Nghiu 2255-2205......Thun 2205-1766......i H 2205-2197......V 1818-1766......Kit 1766-1123......i Thng (v n) 13

1766-1753......Thnh Thang
1198-1194......V t, v o khng tin tri [ging cung bn tri] [1] 1154-1123......Tr, tn bo bc nht 1122-225....i Chu 1122-1115......V Vng 1223...............Vn Vng, tc gi (?) Kinh Dch 1115-1078......Thnh Vng 770-225..........Thi Xun Thu 683-640..........Qun Trng, tng quc nc T 604-517..........Lo t (?) [2] 551-478..........Khng t 501.................Khng t lm Trung T 498.................Khng t lm T Khng [nh Cng b Thng th] L 497.................Khng t lm i T Khu [nh Thng th b Hnh] 496.................Khng t t chc 496-483.........Khng t bn ba cc nc Khong 450...Mc t sanh (?) 403-221.........Thi Chin quc [3] Khong 390...Dng Chu 372-289..........Mnh t 370.................Trang t sanh 350.................Khut Nguyn cht 305.................Tun t sanh 233.................Hn Phi cht 230-222..........Tn Thu Hong dp lc quc v thng nht Trung Quc.

255-206..........i Tn
221-211..........Tn Thu Hong 206 tr.T.L-221 sau T.L i Hn 179-157..........Vn 145.................T M Thin (s gia) sanh 140-87............V , nh vua c tinh thn ci cch

Sau Ty lch
14

5-25................Vng Mng, nh vua c tinh thn x hi 67...................o Pht v Trung Quc Khong 100...Ln u tin ch to ra c giy 200-400..........Hung N xm lng 211-264..........Thi Tam Quc 365-427..........o Tim, thi s Khong 364....C Khi Chi, ho s 490-640..........Tc tng Pht

618-905..........i ng
618-627..........Cao T 627-650..........Thi Tn 615-716...../....L T Hun, ho s 699-759..........Vng Duy, ho s Khong 700....Ng o t, ho s, sanh 705-762..........L Bch 712-770.......... Ph 713-736..........Huyn Tn (ng Minh Hong) 755.................An Lc Sn ni lon 768-824..........Hn D 770.................Dng c in u tin c bit 722-846..........Bch C D 868.................Cun sch in u tin c bit

907-960..........Thi Ng i
932-953..........In cc kinh, th Trung Hoa 950..Giy bc xut hin ln u tin

960-1127i Bc Tng
960-976..Thi T 970..C b Bch khoa ton th u tin 1069-1076...Vng An Thch, t tng u tin p dng chnh sch x hi 1040-1106...L Long Min, ho s 1041Pi Sheng [?] [4] ch to hot t 1100Quch Hi, ho s, sanh 1101-1126...Huy Tn, ng vua ngh s

15

1126R Kim tn ph kinh Bin Kinh ca Huy Tn, di xung Lm An (Hng Chu)

1127-1279...i Nam Tng

1130-1200...Chu Hi, trit gia 1161Dng thuc sng ln u tin trong mt chit tranh 1162-1227...Thnh Ct T Hn [5] 1212Thnh Ct T Hn chim Trung Quc

1260-1368...i Nguyn (Mng C)

1269-1295...Nguyn Th T (Ht Tt Lit) 1269.Marco Polo ri Venise qua Trung Quc 1295.Marco Polo tr v Venise

1368-1644i Minh
1368-1399Thi T 1403-1425Thnh T (nin hiu Vnh Lc) 1517.Ngi B o Nha ti Qung Chu 1571.B o Nha chim Phi Lut Tn 1573-1620Thn Tn (nin hiu Vn Lch) 1637.Thng nhn Anh Quc ti Qung Chu

1644-1912i Thanh (Mn Chu)

1622-1722Khang Hi 1736-1796Cn Long 1795.Ln u cm bn thuc phin 1800.Ln th nh cm bn thuc phin 1823-1901Chnh tr gia L Hng Chng 1834-1908T Hi Thi Hu 1839-1842Chin tranh nha phin th nht 1850-1864Lon Thi Bnh Thin Quc 1856-1860Chin tranh nha phin th nh 1858-1860Nga chim t Trung Hoa pha Bc Hc Long Giang 1860.Php chim Nam K (Vit Nam) [6] 1866-1925...Tn Dt Tin 1875-1908...Vua Quang T 1894.Chin tranh Trung Nht 1898.....c chim Giao Chu ( Sn ng);

16

.Hoa K chim Phi Lut Tn 1898.Quang T bin php [Nm ny l nm Mu Tut] 1900.Ngha Ho on ni lon 1905.B ch thi c c 1911.Cch mng Tn Hi 1912.(thng ging thng ba) Tn t Tin lm Lm thi .Thng thng ca nc Trung Hoa Cng ho 1912-1916...Vin Th Khi lm Tng thng 1914.Nht Bn chim Giao Chu 1915.Nht a ra hai mi mt iu bt Trung Quc tha nhn 1920.B Gio dc ra thng co dng Bch thoi 1926.Tng Gii Thch v Borodine bc pht 1927.Phn ng chng Cng 1931.Nht chim Mn Chu 1937.Trung Nht chin tranh [7]

Ch thch:
[1] Nhng ch trong du [ ] ny l do ti thm. (ND). [2] Ngy nay nhiu hc gi Trung Hoa cho rng Lo t sinh sau Khng t. Trc nm -551 ny, cc nin i u phng chng. Trc nm 1800, cc nin i khng chc chn. (ND) [3] Nhiu s gia chia nh sau: Thi Xun Thu: 772-479; thi Chin Quc: 479-221. (ND). [4] Pi Sheng: Tt Thng (990-1051). [5] Chnh ra phi c l Hn. (ND). [6] Php nh Gia nh nm 1859 v 3 tnh min ng mt nm 1862. (ND). [Nguyn vn ting Anh: France seizes Indo-China. Tm dch: Php chim ng Dng. [7] Bn ting Anh khng c dng cui ny.

17

CHNG I THI I CC TRIT GIA

I. BUI U 1. Cc li ph phn v dn tc Trung Hoa

S pht kin ra vn minh Trung Hoa l cng ca th k XVIII, th k nh sng. Diderot vit v ngi Trung Hoa nh sau: Mi ngi u cng nhn rng dn tc y vn minh hn ht thy cc dn tc khc chu : lch s h c hn, tinh thn, ngh thut tin b hn, h minh trit hn, thch trit l, chnh tr ca h hon ho hn; v vi tc gi cn bo rng v tt c cc phng din y, h khng km cc x vn minh nht chu u [1]. V Voltaire cng bo: Chng ta nhn thy rng quc gia y tn ti mt cch rc r t trn bn ngn nm ri m lut php, phong tc, ngn ng, cch n mc vn khng thay i bao nhiu [2] Ngi Trung Hoa hn hn cc dn tc khc trong hon v. Khi ngi ta bit k Trung Hoa hn th lng hm m y vn khng gim, v mt s nh quan st hin i cn t v cm phc, tn knh dn tc na. Trong mt cun vo hng b ch nht, gi nht ca thi i chng ta, Keyserling kt lun rng:

Chnh Trung Hoa thi thng c ngi ta to ra c ci mu mc nhn loi thng thng hon ton nht Trung Quc to c mt nn vn ha cao nht t trc ti nay Ti cng ngy cng ngc nhin, cm kch v s cao qu ca Trung Quc. Nhng danh nhn x c kin thc, gio dc hn danh nhn ca chng ta nhiu Nhng ng quan [3] c t cch tht cao, khin chng ta phi phc Gii tr thc Trung Hoa tht l cc k nh nhn, l !... Khng cn nghi ng g na, h hn ht thy cc dn tc khc v hnh thc, l nghi Ngi Trung Hoa c l l ngi thm trm nht [4].
Ngi Trung Hoa khng mun t chi nhng li khen tng y v cho ti u th k hin ti h vn ng thanh gi ngi u M l d man, chc hin nay mt s vn cn gi kin y. Ti nm 1860, trong cc cng vn, ngi Trung Hoa vn cn dng ch di (mi r) tr ngoi nhn, v cc Ty di (r phng Ty) phi ghi r trong cc ho c k nm y rng Trung Hoa phi b li dch ngoi nhn ra di i [5]. Nh hu ht cc dn tc khc, ngi Trung Hoa t cho mnh l dn tc thun phong m tc nht, vn minh nht th gii. C l h c l, mc du tnh cch lc hu ca khoa hc, cng cc 18

thi t trong k ngh ca h, mc du cc th trn ca h hi hm, ng rung y rc ri, mc du lt tn ph t ai, gy nhng v i km, mc du h tn c, thn nhin ti v tnh, sng cc kh, tin d oan, sanh sn nhiu, ni lon lm, i khi tn st ln nhau, m li hn nht, nhc nh. V ngi ngoi quc ch thy b ngoi thi, bit u rng pha sau l mt trong nhng nn vn minh c nht, phong ph pht m chng ta c bit, l nhng truyn thng thi ca c t 1.700 nm trc T.L., nhng trit thuyt c tnh cch va l tng va thc t, thm thu m li d hiu; l ci ti sn v song trong ngh thut ho v gm; ci thc ton m trong cc tiu ngh thut m ch c ngi Nht mi snh c, l mt nn lun l hiu nghim nht th gii t trc ti nay, mt t chc x hi bn vng nht kt hp c mt s dn ng nht cha tng thy trong lch s, mt chnh th m cc trit gia cho l l tng, cho ti khi b cch mng lt ; mt x hi vn minh ri khi m ngi Hy Lp cn d man, x hi thy thi thnh ri suy ca Babylonie, Assyrie, Ba T, Jude, Athne v Rome, Venice v Y Pha Nho, v cha bit chng n s cn tn ti khi m ci bn o nh m chng ta gi l chu u kia tr v trng thi d man, ngu n, ti tm. Vy u l b quyt ca s bt bin v chnh th, s kho lo v tay chn v s qun bnh, thm thu v tm hn ?

2. Trung Hoa
t ai Ni ging Thi tin s

Nu chng ta coi Nga l mt cng quc chu cho ti thi i Pierre [1672-1725], n nh vy tht, v sau ny n c th li thnh nh vy nu b Nga ra th chu u ch cn l mt hi gic nh ra ca chu , l tin n k ngh ca mt ni a trng trt mnh mng, l ci vi ca mt lc a khng l. Trung Quc ln v ng dn bng chu u, chim u th trn lc a y. Sut mt thi gian ln nht trong lch s ca n, Trung Quc sng c lp: mt bn l bin c, mt bn l nhng dy ni rt cao v mt sa mc vo bc rng nht th gii; nh vy n c an ton, n nh, thnh mt x khng c g thay i. Cho nn ngi Trung Quc khng gi nc h l Tn (Chine) m gi l Thin h, hoc T hi hoc Trung Quc, nc gia; hoc Trung Hoa quc, nc ti tt, n hoa [6], v t hi cch mng Tn Hi, th gi l Trung Hoa dn quc. Hoa th rt nhiu m cnh th cng loi: ni non him tr, sng nc mnh mng, ghnh thc o o, i o thm thm, nng sng ho hp vi nhau t im thin nhin. Min Nam ph nhiu nh sng Dng T di nm ngn cy s; min Bc c sng Hong H bi p bng ph sa khi chy qua nhng khu hong th, cnh vt k d; dng sng 19

thng i ch, xa ra Hong Hi nay ra Bt Hi, v cha bit chng ri y li ra Hong Hi na. Vn minh Trung Hoa pht dc hai con sng v vi con sng ln khc nh sng V [7] khin cc loi th d v rng r phi li dn vo trong xa, m cc dn tc d man chung quanh cng khng dm bn mng li gn; ngi ta khai ph cc bi gai, dit cc cn trng nguy him, ra phn trong t, tho nc trong m, chng li lt li v hn hn, tm cch ngn cc dng sng ln khng cho ph phch, kin nhn v kh nhc a nc vo c ngn con kinh nh ti rung, trong hng th k lin tip xy ct chi, nh ca, n i v trng hc, dng nn lng xm th trn. Ngi xa tn bit bao cng to lp nn vn minh ngi by gi tn ph khng tic tay! Khng ai bit dn tc Trung Hoa t u ti, thuc ging ngi no, vn minh t bao lu ri. B xng ca Ngi Bc Kinh khai qut c my nm trc y cho ta on rng loi vn ln ging ngi c Trung Hoa t thi thng c xa xm nht; mt khc, cng trnh kho cu ca Andrews a ti kt lun ny l 20.000 nm trc T.L., x Mng C ng dn c, kh c ca h thuc thi azilien, thi trung thch kh [8] chu u, ri khi min Nam Mng C cng ngy cng kh nng, thnh sa mc Gobi th ging ngi trn sang Ty B Li v Trung Hoa. Nhng pht kin ca Anderson v vi nh bc hc khc trong tnh H Nam v Nam Mn Chu cho thy rng ti nhng min y c mt nn vn minh tn thch kh mt hay hai ngn nm sau khi nn vn minh ny xut hin Ai Cp v Sumrie. Vi tn thch kh tm thy y, t hnh th cho ti cch khot l ging ht nhng con dao bng st hin nay ngi Hoa Bc dng ct cy bo bo, v ch ni iu nh nht, mi xt c v khng quan trng g , cng cho ta on rng nn vn minh Trung Hoa lin tc pht trin t nht l by ngn nm ri, ng phc tht! Tuy nhin, v xa, chng ta c cm tng lm rng nn vn minh y hoc dn tc Trung Hoa thun nht. Khng. Vi yu t ca ngh thut Trung Hoa thi nguyn thu hoc vi thng dng c h nh xut pht Msopotamie v Turkestan chng hn gm thi tn thch kh H Nam gn y ht gm thi tn thch kh Suse hoc Anau [9]. Cng vy, ging Mng C hin nay lai rt nhiu ging ngi di tr t cc ni khc li: Mng C, Nam Nga (ngi Seythe?) Trung , sau my trm cuc xm lng. Trung Hoa cng nh n , phi em so snh vi c mt lc a, chng hn chu u, ch khng th em so snh vi mt nc no chu u; n khng gm mt dn tc thun nht v duy nht, m l s kt hp ca nhiu ging ngi khc nhau t ngun gc ti ngn ng, ngh thut, c tnh, cn phong tc, lun l v ch chnh tr th ngc hn nhau.

20

3. Nhng th k khuyt s
Thi khai thin tch a theo quan nim Trung Hoa Vn ho xut hin Ru v qun bt Cc ng vua thnh c Mt ng vua khng tin thn linh

Ngi ta bo Trung Hoa l Thin ng cc cc s gia. Thc vy, trong my ngn nm, n c nhng vin thi s ghi chp tt c nhng g xy ra v nhiu iu khc na. Ch t nm 776 trc T.L., nhng li ca h mi gn ng tin [10], mc h chp k lch s ca h t 3.000 nm trc T.L. v nhiu nh khng do d g c, k cho ta nghe c thi khai thin tch a na. H bo ng t ca loi ngi, Bn C, sau mi tm ngn nm gng sc, to nn th gii vo khong 2.299.000 nm trc T.L. Bn C th th thnh gi, my; ni th thnh sm; mch mu ca ng l sng, tht ng l t, tc l c v cy, xng l kim loi, m hi ra thnh ma; sau cng nhng con su b bm vo ngi ng thnh loi ngi. Chng ta khng c cch no chng minh c rng v tr lun ti tnh ca h sai. Theo truyn thuyt, cc ng vua u tin tr v mi ng mi tm ngn nm. Kh khn lm mi bin i loi ch rn trn mnh Bn C thnh con ngi vn minh. Ngi ta k rng trc khi c cc ng vua y, loi ngi nh loi th, che thn bng da, n tht sng, bit m m khng bit cha Stridberg cho rng ngay thi hin i, ngoi Trung Quc, cng cn nhng dn tc d man nh vy. Sau cng vua Phc Hi xut hin nm 2.852 trc T.L.; ng c mt b v ti gii, rt c kin thc gip sc, dy cho dn tc hn l, m nhc, ch vit, cch v, cu bng li, nui gia sc, nui tm ly kn. Khi cht, ng truyn ngi cho Thn Nng, ng t ngh nng, ngi sng ch li cy bng g, t chc cc ch cho dn bun bn v tm ra nhiu th cy cho dn tr bnh. Vy l truyn thuyt vn thch nhn vt hn tng, qui cng lao kh nhc ca bit bao th h vo vi nhn vt. Sau vua Thn Nng l Hong , mt ng vua hiu chin, ch gi ngi mt th k m tng cho Trung Hoa kim ch nam v bnh xe, t ra chc thi s, xy ct nhng ngi nh u tin bng gch, dng mt thin vn i quan st nhng v sao, sa li lch, chia li t. Ri ti vua Nghiu tr dn mt trm nm na, rt sng sut nhn t, ti ni Khng T, mt ngn tm trm nm sau gia mt thi nhiu ngi cho l thi t gio, thch ci mi phn nn rng Trung Quc suy i. V hin trit gi y c ci thi khng ngi lm sai s thc i i cht lch s c mt ngha lun l, bo rng thi vua Nghiu, dn chng ch nhn mt Ngi m cng ho ra o c ht. cng vic ci cch c d dng, vua Nghiu cho treo ca cung in mt ci trng, dn c thnh nguyn iu g th nh trng cho triu nh bit, h cn c th ghi ln mt tm bng nhng li ch trch chnh quyn. Kinh Th chp: 21

Vua Nghiu gi ngi mt trm nm, th mt trm mi su tui. ng nhn t nh Thng , minh trit nh cc v thn. xa thy ng to ho quang nh mt m my rc r, li gn thy ng chi li nh mt tri. ng giu c m khng ph trng, uy nghi m khng xa hoa. ng i mt ci m vng, bn mt chic o mu sm, ngi mt chic xe thng hai con nga trng. Nc cung in ng khng trang sc, n tay khng bo nhn, u cy khng trm tr. Ba thng l mt mn canh nu sao cng c m khng dng thc ngon. n trong mt ci chn snh bng mt ci mung g. Khng bao gi eo vng, ngc, qun o khng thu tha, rt gin d m khng nhiu b. ng khng ch nhng ci c bit, nhng bin c l lng v khng thch nhng vt qu. Khng thch ni a, xe khng gn huy hiu g c Ma h ng bn mt chic o vi, ma ng thm mt chic o cu bng da hong. Vy m ng vn l ng vua giu nht, sng sut nht, c dn yu qu nht Trung Quc, m triu i ng cng l triu i di nht [11].
ng cui cng trong s Ng l vua Thun, mt ngi con ch hiu, mt v anh hng kin nhn tr nn lt ca sng Hong H, sa li lch, qui nh o lng, c hc sinh mi thi nh ng v ng bt cc nh gio dng th roi nh hn trng tr hc tr. Theo truyn thuyt th v gi vua Thun tin dng mt ng quan ti gii nht, tc ng V, ngi c cng tr thu, c chn ngn ni, to chn ci h ngn lt. Ngi Trung Hoa bo: Khng c ng V th chng ta thnh c ht ri. Chnh trong triu i ng V c ngi ch to c ru np, dng ln ng, ng ht xung t bo: Mt ngy kia s c k v th ru ny m mt nc. ng y ngi i xa v cm dn dng ru. T ngi Trung Hoa mi ung ru b o. B nguyn tc truyn hin, vua V t ra qui tc truyn t, v sng lp ra nh H, c li cho con chu ng, t nhng k ngu xun hoc tm thng c th ni ngi cc v ti gii m tr dn. Cui i H l mt ng vua ngng cung, tn Kit; ng ta mt hm cng vi b v ny ra bt ba ngn ngi dn nhy xung mt h ru ri cht trong [12]. Chng ta khng c cch no ph phn cc truyn v i H do nhng s gia u tin ca Trung Quc chp li. C nhng nh thin vn hc cho rng c s Trung Hoa ghi ng: nm 2165 trc T.L. c nht thc tht, nhng c nhng nh ph bnh ng tin ph kt lun . Cc gip ct o c H Nam c khc tn nhng vua m truyn thuyt l vua i Thng [13], cc nh kho c hc cng bo c nhng ci bnh bng ng thuc v thi thng c y. Ngoi nhng iu ra th ton l nhng truyn nn c cho vui thi ch khng ng tin. Cng theo truyn thuyt, mt ng vua i Thng tn l V t khng tin c thn linh, ng ta khiu khch cc v thn, bng b Tri, chi c vi Tri, bo mt cn thn i qun [thay Tri?] v

22

khi thua th ku ngo Tri, ng ta tng Tri mt ci ti bng da cha y mu ri ging cung nhm bn [bo l bn Tri]. Cc s gia bo rng sau V t b st nh cht. Tr, ng vua ch to ra qun bt [?] [14] m cng l ng vua cui i Thng (n), tn bo khng th tng tng c. Mt hm ng bo: Ta nghe ni tri tim con ngi c by l, ta mun m tri tim ca T Can [mt thiu s] xem c ng vy khng. V ng ta tn l t K l mt con qu dm dc, tn bo, bt v n ma nhng iu tc tu triu nh, cn trong vn Thng uyn th n ng n b ln qua ln li, hon ton kho thn. Khi nghe dn chng ch bai, m cn trng tr tn nhn hn na bt ming dn: bt k no ni lon phi cm mt ming kim thuc nung ; hoc bi m y mnh ngi ri bt i trn b mt ci h cht y than hng, thy h t xung h, da tht chy xo xo, m thch lm. Dn trong nc ni lon, hp lc vi ngoi xm lng Ty Chu, lt c vua Tr. T bc qua i Chu, triu i cm quyn lu nht Trung Quc. Vua Chu thng ri, thng cng nhng k gip sc mnh, cho h lm vua cc nc ch hu; do c ch phong kin. Ch ny lm cho chnh quyn trung ng [tc ngi thin t ca nh Chu] lm nguy, nhng li c li cho s tin b ca vn hc v trit hc Trung Hoa. Dn tc xm lng kt hn vi cc dn tc b tr, m to nn nn vn minh u tin c s ng .

Ch thch:
[1] Trong b Encyclopdie mc vit v Trung Hoa. [2] Trong cun Essai sur les moeures (Kho lun v phong tc), chng I [Diderot v Voltaire l hai trit gia Php th k XVIII)]. [3] Nhng ng quan Thanh o b gii nhim [khng r nm no, v l g]. [4] Nhng trch dn khng t trong du ngoc kp nh th ny, thng th trong sch cho in tht vo (i khi li khng); ti cng cho tht vo v dng ch nghing (v d th hin ch nghing trn TVE hn). [5] Mt hc gi Trung Hoa gip Tin s Giles dch vi bn trong b Trch dch vn hc Trung

Hoa. Khi t bit, Giles tng ng ta mt bi th trong c hai cu d thng ny: T hi no ti

gi, vn chng vn lm rc r dn tc minh trit nht th gii. V by gi nh nh hng ca n m mt cng chc di dch c ti sinh). [Trong cu th sau, sch in cng chc i dch ti tm sa li thnh cng chc di dch, nhng khng chc l ng; v ti cng khng hiu ti sao Will Durant li bo hai cu th d thng? Phi chng Giles ni a rng mnh l di (mi r) v ngoi nhn c ngi Trung Hoa dch l di? Hay Giles t dch vui rng, ng, mt ngoi nhn dch th Trung Hoa l di 23

dch? Nguyn vn ting Anh ca cu sau l: And now its influence has gone forth to regenerate

a barbarian official (tm dch: V gi y, nh nh hng ca n m ti sinh mt quan chc mi

r). [6] V danh t Trung Hoa, cn mt thuyt na. T trc i Chu, Trung Hoa c tn l Hoa H v Hn tc (dn tc Trung Hoa) mi u t hp b sng H Thu (sng ny bt ngun H Bc, vo Trng Giang) m khu vc trung tm ca h chn ni Hoa Sn (ti Thim Ty). (ND). [7] Ngang Thng Hi, sng Dng T rng 5 cy s. [8] Thi azilien: tc thi chuyn tip gia thi k c v thi k mi. - Trung thch

kh: sch in sai thnh tn thch kh; nguyn vn ting Anh l mesolithic. Thi k tn thch kh:
nguyn vn ting Anh l neolithic, ngy nay nhiu ngi dch l thi k mi. [9] Suse: mt th trn thi thng c Msopotamie Anau Suse. 1[10] C l tc gi cho li cc s gia vit v thi Xun Thu tr v sau mi gn ng tin? Thi Xun Thu t 770 n 225 trc T.L. [11] Will Durant bo trch on y trong cun Book of History (Th Kinh), nh xut bn W.G. (?), nhng chng ti tra Th Kinh khng thy. (ND). [12] Khng r tc gi rt ti liu u. (ND). [13] Vua Thnh Thang dit vua Kit v lp nn nh Thng. [14] Bn ting Php: Inventeur desbatonnetes (ngi ch to ra nhng gy nh). Ti on l qun bt. Mi u ngi Trung Hoa dng dao khc ch ln th tre; ti i Thng dng nhng ci que c u nhn chm vo mt th sn vit ln th tre tc nh qun bt sau ti i Tn mi dng nhng cnh trc u cm lng nhng vo sn vit ln la. (ND). [Cng c th l i a. Bn ting Anh: inventor of chopsticks (ngi pht minh ra nhng

chic a). Theo bi Chinese Chopsticks ng trn trang

http://chineseculture.about.com/library/weekly/aa_chopsticks02a.htm th: N (tc i a) c ghi trong Kinh L rng a c s dng trong i nh Thng (1600-1100 tr.T.L). (It was recorded in Liji (The Book of Rites) that chopsticks were used in the Shang Dynasty (1600 BC 1100 BC).

24

CHNG I (2)
4. Bui u vn minh Trung Hoa
Thi phong kin Mt v s biu Tc l v php lut chng i nhau Vn ho v s hn lon Cc bi th tnh trong Kinh Thi
Cc tiu quc thi phong kin y trong gn mt ngn nm to cho Trung Hoa c mt t chc chnh tr c bit. Chng khng phi do nh Chu nht n thnh lp nn, m ln ln thnh hnh t lu i. Mi u trong nhng cng ng canh tc thi s khai, c k yu ngi mnh, mt mt k mnh mun nut ln k yu, mt khc cc b lc phi hp nhau li di s ch huy ca mt th lnh, bo v ng rung, khi b cc r xung quanh xm chim. C thi ngi ta m c mt ngn by trm nc nh nh vy, mi nc gm mt vng thnh chung quanh c t trng trt, pha ngoi l mt vng lng xm c ho lu. Ln ln nhng nc nh gom li, cn nm mi lm nc ch hu chim khu vc m ngy nay l tnh H Nam v cc min ln cn thuc cc tnh Sn Ty, Thim Ty, Sn ng. Hai nc ch hu mnh nht l T to c mt chnh th c bit cho Trung Hoa v Tn sau ny chim tt c cc nc ch hu khc, thng nht Trung Hoa, do m Trung Hoa c phng Ty bit v gi l nc Tn (Chine, China) [1]. Nh t chc i ti ca T l Qun Trng, tng quc ca T Hon Cng. Mi u ng theo cng t C, anh hay em ca Hon Cng. Hai anh em tranh ngi nhau, trong mt trn nh, Qun Trng sut git cht Hon Cng. Nhng sau Hon Cng thng, bt c Qun Trng [tha ti cho], v phong lm Tng quc. Qun Trng thay i cch ch to kh gii v dng c, khng dng ng m dng st [2] ri ban lnh ch quc gia mi c khai thc cc m st v lm mui [T gip bin, nn c mui], nh vy m nc T mnh ln. ng ta li nh thu c, mui, tin bc, c tin gip ngi ngho v thng nhng ngi c ti, c cng. Trong thi gian cm quyn kh di ca ng, T thnh mt nc thnh tr, tin t vng vng, vn ha pht trin. Khng t t khi khen cc chnh tr gia [3], m phi khen Qun Trng: Cho n nay dn chng cn c hng n c ca ng y. Khng c Qun Trng th chng ta phi gic tc v ci o bn t [nh ngi mi r ri] [4]. Chnh triu nh cc nc t ra nhng thi l phong nh c bit ca hng tr thc Trung Hoa, ln ln thnh mt th in chng, v tc l, l nghi, danh d rt nghim nht c th thay th c tn gio trong gii thng lu. ng thi h li lp c s cho lut php v t tc l trong dn chng v lut l ca triu nh bt u xung t nhau. 25

Nc Trnh v nc Tn (535 v 512 tr. T.L) ban b nhng b lut [thi gi l hnh th] lm cho dn chng bt bnh, tr rng qu thn s trng tr chnh sch tn bo ; v s thc kinh nc Trnh b mt ho hon thiu hu gn ht. Nhng b lut y c li cho bn qu tc, khng bt h phi chu hnh pht, nu h bit t x ly; chng hn nu h git ngi th h c quyn c t st [5], i khi cng nh hng Samourai (qu phi) ca Nht Bn sau ny. Nhng dn chng bo mnh cng c th t x c, v c ao c mt v bnh vc cho h, h khi chu s bt cng y. Sau cng ngi ta tm ra gii php dung ho, ch p dng lut php trong nhng vic quan trng, lin quan ti quc gia, cn trong nhng vic nh gia c nhn vi nhau th c theo tc l. Quc gia c t chc ln ln v ngi ta cng ln ln tm ra c nhng th thc cho n m ghi li trong b Chu L, tng truyn l ca Chu Cng, ch v ph chnh ca Thnh Vng, ng vua th nh i Chu. B y thm nhun t tng Khng t, v Mnh t cho nn c l c son vo cui ch khng phi u i Chu, n chi phi chnh th ca Trung Hoa sut hai ngn nm. Chnh th ny gm mt v Thin t thay Tri tr dn, uy quyn i vi dn do lng o c v lng knh Tri m c; mt gii qu tc gi nhng chc v quan trng trong nc, m ch c mt l th tp, di na l dn chng ch lo cy rung chia thnh nhiu gia nh ph quyn, c quyn cng dn nhng khng c d vo vic nc; sau cng mt ni cc gm su b [6] trng nom v: lo cho trai gi sm c v chng, v l, v chin tranh, v t php, v cc cng tc [tc b cng chnh ngy nay]. Tht l mt b lut gn nh l tng, chc chn do mt trit gia v danh, khng c mt quyn hnh no to nn, ch khng do nhng suy t ca hng ngi cm quyn. Nhng hin php hon ton ti my cng khng bao gi dit c ht ci xu, ci c c, nn c lch s thi phong kin Trung Hoa chng ta thy nhiu c tp lng quyn v c lu lu li phi ci cch. Bn qu tc cng giu c th cng ho ra tru lc, xa x, cung bo; mi u l triu nh cc vua ch hu ri sau ti c kinh Lc Dng ca thin t na, y bn nhc s, thch khch, k n v trit gia. Khng bao gi dn chng yn n lin tip c mi nm m khng b cc r xm chim, nh ph bin gii. Th l phi chin u t bo v, ln ln ngi ta ho ra thch nh nhau, m gii qu tc cng ngy cng thch git ngi; c khi cht u c chc ngn ngi. Trong mt thi gian cha y hai th k, c ti ba mi su v git vua. X hi hn n, lon lc, khin cho cc trit gia tht vng. Mc du lon lc, i sng vn tip tc. Nng dn gieo gt, hu ht l np cho lnh cha v lnh cha lm ch c nng dn ln t ai; mi ti gn cui i Chu, ngi ta mi thy nng dn c lm ch nhng khonh t nh. Quc gia ngha l mt nhm qu tc, on kt vi

26

nhau nhiu hay t, chung quanh mt v hu hay v b bt u lm xu, nh o kinh dn nc vo rung, c nhng quan chc chuyn mn dy dn lm rung, trng cy, nui tm. Trong nhiu nc ch hu, triu nh gi c quyn nh c, khai thc cc rung mui. Thng mi pht trin mnh trong cc th trn, nui sng mt gii th dn kh phong lu, c hng nhiu tin nghi ca thi i chng ta, nh giy da, o len, o la, i xe nga hoc xe b, i thuyn; trong nhng ngi nh xy ct p , ngi gh, ngi bn, chn a l snh c hnh, c mu p ; gii chc chn l sng sung sng hn nhng ngi ng thi ca h thnh Athne di thi Solon [7] hoc thnh Rome di thi Numa [8], sng hn nhiu. Trong ci cnh b ngoi c v lon lc, ri ren khp ni , i sng tinh thn ca Trung Hoa gi c mt sinh lc mnh m khin cho s gia no qu vi vng kt lun tt phi ngc nhin. V chnh trong thi hn n y, dn tc Trung Hoa dng c c s cho ngn ng, vn hc, trit hc v ngh thut; nh mt ch kinh t sng sut, i sng c d chu hn; vn ha cha b c khun v mt truyn thng nghim khc v mt chnh quyn chuyn ch, cho nn tinh thn Trung Hoa gp c nhng iu kin rt c li cho ti nng sng tc. triu nh mi vua ch hu, trong v s th trn v lng mc, ngi ta thy thi s ngm th, th gm nn , th c c nhng bnh rt p, th li nn nt ch cho tht tt, cc nh ngu bin dy cho thanh nin c ngn thut bin thuyt, cn cc trit gia th than th v nhc im ca loi ngi, v s suy i ca dn tc [9]. Trong nhng chng sau, chng ti s nghin cu k ngn ng v ngh thut Trung Hoa. Cn thi ca v trit l th c bit thuc v thi i Tin Tn ny, thi i c in ca t tng Trung Hoa. Phn ln nhng bi th lm trc Khng t tht truyn, ch cn li nhng bi chnh ng la trong s nhng bi lu hnh thi ng. Nhng bi y gom li trong b Kinh Thi, t nhng bi c nht ca i Thng ti nhng bi th k th VI trc T.L., ngha l bao qut mt thi gian khong ngn nm. Ba trm l nm bi trong Kinh Thi rt c ng, khng th dch c, dng nhng hnh nh linh ng, c o din lng tn sng Thng v thn linh, t nhng ni kh thi chin tranh v tnh u ym gia trai gi. y, chng ta nghe li than th ca mt ngi lnh phi xa gia nh i tm ci cht khng hiu lm g:

----Nhng con ngng tri u trn rng Yu kia, [10] ----c t do bay ln, sung sng lm sao! ----Cn chng ti phi phc v nh vua, khng lc no c ngh, ----Ngay n k chng ti cng khng c gieo, la cng khng c cy na. ----Cha m chng ti ri y bit nng ta vo ai,

27

----Hi tri xanh thm thm!... [11] ----L cy chng i ra mu y ? ----Chng xa v chng t lu ri ? ----Xin ngi ta thng bn lnh khn kh chng ti vi. ----Chng ti cng l con ngi m!
Chng ta tng lm rng thi dn tc Trung Hoa cn d man nhng trong Kinh Thi chng ta thng gp nhng bi xun tnh din nhng cm xc rt m , t nh. Trong mt bi m ting than pht t nhng th k xa xi, gn nh khng ai nh ti na, nhng th k Khng t khen l phong tc n hu, thun phc, chng ta thy ti vn c bt dch ny: s phn khng ca thanh nin v ta c cm tng rng s phn khng y l tnh cm c nht ca nhn loi:

----Hi chng Trng t, ----Xin chng ng leo qua xm em, ----ng b cy k liu ca em. ----Em u tic g cy y, ----Ch v em s cha m. ----Chng Trng t ng cho em thng nh lm ch [12], ----Nhng li ry ca cha m, ----Cng ng s lm. ----Hi chng Trng t, ----Xin chng ng leo qua tng nh em, ----ng b cy du ca em. ----Em u tic g cy y, ----Ch v em s cc anh. ----Chng Trng t ng cho em thng nh lm ch, ----Nhng li ry ca cc anh, ----Cng ng s lm. ----Hi chng Trng t, ----Xin chng ng leo qua vn nh em, ----ng b cy n [13] ca em.
----Em u tic g cy y,

----Ch v em s thin h lm li. ----Chng Trng t ng cho em thng nh lm ch, ----Nhng li n ca thin h,

28

----Cng ng s lm.
---- ---- [Bi Thng Trng t - trong Trnh phong] Mt bi th na [14], nu khng phi l hon ton nht th cng l dch [ra ting Anh] kho nht, cho chng ta thy rng nhiu tnh cm c t thi thng c:

----nh sng rc r ban mai ln dn dn trn u ti, ----Chiu xung nhng hoa trng, , xanh, hng. ----Lng em bn chn. ----Trong c kh c ting lo xo; ----Em tng l ting chn chng bc ti. ----Nhng ch l ting con co co. ----Trng thng huyn lp l, em leo ln ngn i, ----Thy chng t con ng pha Nam tin li. ----Lng em thy nh nhng. [15]

5. Cc trit gia trc Khng t Kinh Dch m v Dng Thi i rc r ca Trung Hoa ng Tch, Socrate ca Trung Hoa
Nhng trit l mi chnh l s cng hin quan quan trng nht ca thi y. Chng ta c th ni rng ci vinh d ca nhn loi l thi no c t m tm hiu vn vt s sng sut v lun lun con ngi hoi bo nhng l tng cao hn kh nng ca mnh. Ngay t 1250 trc T.L, Yu Tseu [16] din mt t tng thi c, so ri, nhng thi ny vn cn l mi m, mt t tng m bn ham danh vng nn suy ngh: Ngi no khng mng ti danh th vui v tm hn. Sung sng thay, con ngi khng c truyn k [17]. V t thi , Trung Hoa sn xut hoi cc trit gia. n l x ca siu hnh hc v tn gio. Trung Hoa l x ca trit l nhn bn, khng quan tm ti thn hc. Trong vn hc Trung Hoa ch c mi tc phm kh quan trng v siu hnh hc, mt tc phm k d m u cho lch s t tng Trung Hoa, tc b Kinh Dch. Theo truyn thuyt th cun y do mt ng vua sng lp nh Chu, tc Vn vng vit trong khi b giam ngc [Diu L], m ngun gc kinh Dch th c t i Phc Hi, ng vua t ra bt qui (tm qu) [18] biu th cc nguyn l v nguyn t thin nhin. Mi qui (qu) gm ba ng [19], c ng lin biu th nguyn l dng v ng t biu th nguyn l m. Dng v m tri ngc nhau: dng th tch cc, hot ng, sng tc, sng sa, nng, sng ng, cm m th tiu cc, th ng, ti tm, lnh, cht; dng l tri, m l t. Vn vng lu danh thin c 29

m cng lm nt c hng t ngi Trung Hoa nh ly mi qu trong tm qu ln lt t chng ln nhau theo mi cch, thnh ra 64 qu [20]. Mi mt qu ny biu th mt lut thin nhin. Tt c khoa hc, tt c lch s, tt c s minh trit gm trong 64 qu ; rt cuc tt c v tr ch cn l s tng phn, hoc s ho hp ca hai yu t cn bn l dng v m. Ngi Trung Hoa dng kinh Dch lm sch bi v coi n l mt b kinh quan trng nht ca h h tin rng ai hiu c ngha mi qu, mi ho l hiu c tt c nhng lut thin nhin. Khng t gii ngha thm kinh Dch, t n trn tt c cc sch khc v c ao b ra nm chc nm nghin cu n [21]. Tc phm k d y mc du rt hp vi tm hn yu huyn b ca ngi Trung Hoa, nhng li tri vi tinh thn thc t ca trit hc Trung Hoa. i ngc dng lch s Trung Hoa, xa tht xa, thi no chng ta cng gp cc trit gia, nhng v nhng nh sinh trc Lo t [22] th chng ta ch cn gi c vi on ri rc y, c khi ch cn nh c ci tn. Trung Hoa cng nh n , Ba T, Hi Lp, th k th VI v th V trc T.L, l thi trm hoa ua n v trit hc v vn hc, v cng nh Hi Lp, m u phong tro l mt thuyt duy l sng sut. Mt thi chin tranh lin min, cc k hn n, pht sinh ra nhng ti nng mi v dn cc th trn c ao c ngi m mang tr c cho h. Cc bc tn s ca dn thy ngay rng mn thn hc m h, lun l c tnh cch tng i, m chnh quyn th tn bo, thi nt, bn dng nn nhiu thuyt khng tng, v vy m mt s ngi b git: chnh quyn cho rng tr li h v ch. Theo truyn thuyt, chnh Khng t hi lm i T Khu nc L git mt vin quan phn lon, ly l rng hn c th t tp c nhiu ngi, l lun ca hn lm m hoc ngi nghe, khin cho iu c ho ra ng qu, m nhng ngu bin ca hn kh vng chng c l phi v s cng bng [C l Will Durant mun tr quan i phu Thiu Chnh Mo, m s chp l ngi gian him, xo quyt]. T M Thin cho rng truyn c thc, nhng nhiu s gia khc khng tin. Chng ta mong rng n khng ng. Trong s cc hc gi ni lon y, ngi c danh nht l ng Tch b vua nc Trnh ra lnh git lc Khng t cn nh. Cun Lit t bo ng Tch dy rng thin v c l vn tng i v a ra rt nhiu l l. K th ca ng bo ng sn sng bnh vc nhng thuyt tri ngc hn nhau min l ngi ta chu tr tin ng, nhng k kin tng bt k phi tri ng u ci cho ht, tht l v s bt vi. Mt s gia khng a ng, k chuyn l th di y v ng:

Mt ngi giu c cng mt x vi ng Tch cht ui sng V; mt ngi vt c xc ln, bt gia nh k bt hnh phi np mt s tin ln, ri mi giao xc cho em v chn. H hi kin ng Tch, ng khuyn: Mc hn, c thng thng, cn c nh no khc li chuc thy

30

 u. H lm theo. K vt c xc i hoi m lo, li nh ng ch bo. ng cng khuyn: Mc h, c thng thng, h cn c th chuc xc ni no na u [23].
ng Tch son mt b hnh lut m chnh quyn nc Trnh cho l l tng qu, khng thc hnh c. Vin tng quc nc Trnh cm ng treo nhng bi ng Tch phng thch mnh, ng bn ch thn i phn pht nhng bi y. Li b cm na. ng giu nhng bi y di nhng vt khc ri gi cho tng nh. Chnh quyn cht u ng Tch cho yn chuyn [24].

6. Lo t
Lo t o Cc nh tr thc ln cm quyn S phi l ca lut php Khng tng theo kiu Rousseau, lun l Ki T gio Chn dung mt v hin trit Lo t v Khng t gp nhau
Lo t l trit gia ln nht sinh trc Khng t, ng khn hn ng Tch, ng bit rng lm thinh l khn hn c, v ngi Trung Hoa tin rng ng sng rt lu, nhng chng ta khng chc ng c sng thc khng. S gia T M Thin chp rng Lo t chn ngn v t cch tin ca cc chnh khch, v chc th tng tht [cng nh qun th th vin ngy nay] ca nh Chu, quyt tm ri Trung Quc, i tm mt ni ho lnh, xa xi n dt. Khi ng ti ca i [Hm Cc], Don H, vin quan gi i, bo ng: ng sp i n, vy xin ng v ti m li mt b sch. Th l Lo t vit mt cun trn nm ngn ch, gm hai phn o v c. Vit xong ng ra i, v khng ai bit i u v cht u. Nhng truyn thuyt th bit c ht v bo ta rng ng sng ti tm mi by tui [25]. ng ch cn lu li tn ng v b sch ca ng, nhng c l c hai u khng phi ca ng. Lo t ch l mt ting t ng, ch khng phi tn, v c ngha l ng thy gi; tn h ng l L, tc tri nho [26] cn s xc thc ca cun

o c kinh th kh nghi lm, cc hc gi by gi vn cn tranh bin nhau v ngun gc ca

n [27]. Nhng mi ngi u nhn rng o c kinh l tc phm quan trng nht ca ci trit l m ngi ta gi l o Lo, v theo cc hc gi nghin cu v Trung Hoa ni danh nht th trit l y c t lu trc Lo t, ri sau Lo t cng c nhiu nh theo, v t thnh mt tn gio ca mt thiu s quan trng ngi Trung Hoa. Tm ra tc gi ch thc ca o c kinh l vn th yu, c iu ny khng ai chi ci c, l nhng t tng trong cun y thuc vo hng l th, hp dn nht trong lch s t tng nhn loi.

o chnh ngha l ng i, y c ngha l ng thin nhin, o thin nhin, m i khi

cng c ngha l o minh trit theo Lo t na. Theo nguyn tc, n l mt cch suy t hoc ng suy t, v i vi ngi theo o Lo, suy t l vic khng quan trng, ch dng khi bin 31

lun. Cn trong i sng th c hi hn c li, mun t ti o th phi b ci tr v thi ni nhm nh i, m sng khim tn, n dt mt cch qu ma, v ngm thin nhin. Khng nn ln ln s hiu bit v o c, tri li cng truyn b gio dc, s trm cp cng tng. Hiu bit cng khng phi l minh trit v khng g khc nhau xa bng mt hin trit vi vi mt ngi tr [mt tr gi hay thc gi]. cho cc trit gia tr nc th khng g tai hi bng, h trn ln l thuyt vi nhng ci gin d, tm thng nht; h kho ni, kho a ra thuyt ny, thuyt n, iu chng t rng h bt lc trong hnh ng.

Ngi thc c kinh nghim th khng bin bc; k bin bc th khng thc l c kinh nghim
[28]. Khi b ci tr i ri, nc s yn n. Bc hin minh gi dn cho ngu dt, khng ham mun g c, v ni no thy c k hc thc (k tr) th rn ng cho h hnh ng.

C nhn hiu r o th khng dy dn, m tri li h cht phc, ngu dt Dn m bit nhiu qu th kh tr nc. K no rn tr nc bng tr th thnh ci ho cho nc; cn k no khng tr nc bng tr th l ci phc cho nc [29].
K tr l ci ho cho nc v h ngh cch ch nh php qui, rn xy dng mt x hi nh mt hnh hnh hc, khng hiu rng ch nh th ch dit s t do linh ng v nng lc hnh ng thi. Cn ngi gin d, cht phc, do kinh nghin bn thn m thy ci vui c thc hin mt cng trnh t mnh ngh ra v lm mt cch t do, con ngi y m cm quyn th t nguy hi hn v hiu rng lut php l con dao hai li, c th hi hn l li. Mt nh ch huy nh vy t ra rt t lut l, c tm cch hng dn quc dn th ch cho dn trnh s gio hot, rc ri, m quay v mt i sng gin d, hp vi lut thin nhin trong i sng y, ngay ch vit cng phi b i v n l mt dng c u c dn. Khng b g b v cc qui ch ca chnh quyn na, nhng bn nng c hu ca dn chng n ung v tnh i s lm cho bnh xe sinh hot quay u, khng trc trc. Cc pht minh khng ch li g my, ch lm cho k giu giu thm, k mnh mnh thm thi; khng cn ti sch v, cc nh lm lut, khng cn ti k ngh na; cn bun bn th ch trong lng xm th ri.

Trong nc cng cm k th dn cng ngho. Dn cng c nhiu phng tin kim li th quc gia cng hn lon [30]. Ngi ta cng k xo th cc vt l cng pht sinh. Php lnh cng nhiu th trm cp cng tng. Cho nn bc thnh nhn bo: Ta v vi m dn t ci ho, ta a tnh m dn t sa i, ta khng lm g c m dn t giu, ta khng ham mun g c m dn t ho ra cht phc [31]. Nc nh dn t, th ta s lm cho c mt s ngi kho m khng c g lm [32], lm cho dn s cht m khng i xa ( khi cht), tuy c thuyn, c xe m khng dng n, c o

32

gip, binh kh m khng trng ra, khin dn chng dng li cch gt dy [33]. H thy mn n [m bc] ca h l ngon, y phc [gin d] ca h l p, h tho mn v nh ca, vui v v phng tin nh nhoi ca h [34]. Nhng nc lng ging trng thy nhau c, nghe ting g ch ca nhau c m n gi, n cht cng khng qua l [35] thm nhau [36].
Nhng ci thin nhin m Lo t mun thun theo l ci g? ng phn bit thin nhin vi vn minh cng r rng nh Rousseau [trit gia Php th k XVIII] sau ny. Thin nhin v hot ng t nhin, s m thm din tin ca cc bin c i i, kip kip, s tun hon ca bn ma, s vn chuyn uy nghi ca tinh t, l ci o m ta thy trong mi dng sui, mi phin , mi v sao, l ci lut ca v tr, v t, v ng m li hp l, v loi ngi phi hnh ng theo lut y nu mun sng mt cch khn ngoan v yn n. Ci lut chi phi vn vt y l Thin o, cng nh lut c x, hnh ng l Nhn o; thc s Lo t cho hai ci y ch l mt, m tit iu ca i ngi ch l mt phn ci tit iu ca v tr. Trong ci o ca v tr y, tt c cc lut thin nhin tp hp li thnh bn th - theo kiu Spinoza ca mi thc th, trong mi th thc t nhin u c mt v tr thch hp v tt c cc d bit, mu thun b ngoi u ho ln nhau; l ci tuyt i trong tt c cc c th tan ho thnh mt i th. Theo Lo t, loi ngi thi s khai cht phc, hiu ho, v i sng u u cng sung sng. Ri loi ngi t ti ci tr, ch to th ny th khc lm cho i sng ho phc tp, h sinh ra c c tm, ri ng rung m ra thnh th, v bt u vit sch, do m h ho khn kh, khin cho cc trit gia pht ln li than th. Bc hin trit trn i sng phin phc thnh th, trn s hn n bc mnh ca lut php, vn minh sa o, m n gia thin nhin, xa thnh th, xa sch v, lnh bn quan li tham nhng v bn ci cch m mng ho huyn. Ch c s minh trit, an mnh mi to c hnh phc lu bn, m mun vy phi kin nhn theo thin nhin, cng quyt b ci tr, c tun mnh lnh ca thin nhin, tc bn nng, v bt chc nhng ng li lng l ca thin nhin. Trong tt c vn chng ca nhn loi, c l ti khng thy on no minh trit nh on ny:

Vn vt trong thin nhin u lng l lm vic. Chng sinh ra m chng c g c, lm trn nhim v m chng i hi g c. Mi vt lm cng vic ca chng trong s tho mn. Khi pht trin cng cc ri, chng tr v ci gc. Tr v ci gc l yn tnh, l tr li mnh. Tr li mnh l lut thng (bt bin). Bit lut thng tc l sng sut [37].
Tm trng tnh y, trit l v vi, khng can thip vo dng bin chuyn t nhin ca vn vt y, l du hiu minh trit v mi khu vc. Quc gia m hn lon th ng tm lp li trt t bng cc ci cch, c mi ngi lm trn bn phn mnh l ri; nu gp s chng i, th khn hn

33

ht l ng gy ln, ng tn cng, ng gy chin m c lng l rt lui, ri s nh s kin nhn, s an phn m thng c; th ng cng thng li nhiu bng hot ng. C ch li ca Lo t khng khc li ca Ki T:

Ch v mnh khng tranh vi ai m khng ai tranh ni vi mnh [38] D c bo on K tt th mnh tt vi h, m k khng tt th mnh cng vn tt vi h, nh vy mi ngi s tt [39]
Ci rt mm trong thin h thng c ci rt cng trong thin h [40] Trong thin h

khng c g mm yu hn nc, m thng c ci cng ci mnh th khng g hn n, khng g thay n c [41].

Tt c nhng thuyt y u thuc v quan nin bc hin minh ca Lo t. C im c bit ny l cc t tng gia Trung Hoa khng ni ti thnh (saint) m ch ni ti hin, t ni n c (vertu) hn l ni n s thn trng [42], i vi ngi Trung Hoa, l tng khng phi l hng ngi m o, m l hng ngi u c gi gin, bnh tnh, mc du bit rng mnh c th gi mt a v quan trng trong x hi, m vn rt v sng gin d trong s im lng. Im lng l bt u minh trit. Bc hin trit khng ni, mc du l ni v o, v c, v o v c khng truyn c cho ngi khc bng li ni m bng s nu gng v bng kinh nghim. Ngi bit [o] th khng ni, ngi ni th khng bit [o]. [Ngi bit th] ngm ming, bt mi [43]. Ngi hin gi th nhn nhn v khong nm chc tui tt phi bit rng hiu bit ch l tng i, s sng sut rt mong manh; nu thy mnh may mn m bit hn ngi, th rn giu, ng l ra, ng cho c tnh mnh to ra m cho n ho vi s ti tm ca ngi khc, ho ng vi hng ngi cht phc ch khng phi vi hng ngi thng thi, trnh ci thi hay phn i ca bn non nt, cha c kinh nghim. Bc hin gi khng mng ph qu, quyn th, tit dc ti a, gn nh o Pht:

Ti khng c g m ti coi trng c; ti c ao lng ti c yn n, h tnh Trng thi h tnh y phi t ti mc tuyt cao v phi cng quyt gi hoi Ngi no t c ti mc th khng ai dm coi thng, khng cn cho ci g l li hay hi, qu hay tin na; ngi cao thng nht thin h [44].
Khi phi nhn mnh rng nhng rt hp vi ca Jean Jacques Rousseau, nh cng mt khun ra, mc d hai nh sng cch nhau hn hai ngn nm. Th trit l v nhn sinh y c sau mt thi gian li xut hin trong lch s nhn loi v mi th h c mt s ngi chn phn u, chn s tn bo, s phin toi, no nhit ca i sng thnh th, t cnh nn th ca i sng thn qu m h tng tng nhiu hn l bit. Thin nhin l mt danh t m h c th a ta ti bt k th lun l no, thn hc no; n thch hp vi khoa hc ca Darwin vi thuyt phi o c ca Nietzsche cn cht ch hn vi o ca Lo t, ca

34

Ki T. Nu con ngi c theo thin nhin, hnh ng theo lut thin nhin th c nhiu phn chc chn rng ngi ta s n sng nut ti k th hn l thn nhin lm trit l, ngi ta s hung d ch chc g khim tn, nht l lm thinh? Nai lng ra cy rung, vic tri hn vi bn nng ca loi ngi vn ham sn bn v chm git, canh nng khng phi l ci g hp thin nhin hn k ngh. Vy m trong trit l y c mt yu t tr bnh ch; chng ti phi th thc rng c l chnh chng ti na, ngy no thy nhit tm gim i ri, th s tm thy trong trit l y s minh trit, v s tm kim s tnh mch ca ni su, ng rung cho tm hn c nh nhng. i sng ong a nh qu lc, t Voltaire qua Rousseau, t Khng t qua Lo t, t Socrate qua Ki T. Mi ngh xm chim tm hn ta trong mt qung di hay ngn ca i ta, chng ta bnh vc n nhiu hay t, thnh cng nhiu hay t, ri chng ta chn chin u, giao li cho th h tr hn m tin tng ca ta lc chng cn c bao nhiu, v rng sng vi Jean Jacques v Lo t; lm bn vi hu nai, sung sng khng km g Machiavel [45] khi ni chuyn vi nng dn cht phc; chng ta mc cho th gii mun lm tr ma mnh g th lm, khng ngh ti vic ci thin n na. Lc trc khi v ni c l chng ta t ht sch v i, ch tr mt cun v vui v tm s minh trit trong o c kinh. Chng ta c th on c trit l y lm chng tai Khng t ra sao khi ng mi ba mi bn tui li Lc Dng [46], kinh nh Chu, hi Lo t v s [47]. Tng truyn Lo t tr li mt cch chua cht bng nhng li cc lc v ti ngha:

Ngi qun t gp thi th i xe, khng gp thi th i nn l m i chn. Ta nghe ni ngi bun bn gii kho cha ca, coi nh chng c g c; ngi qun t c c tt, coi b ngoi nh ngu n. Thy nn b ci kh kiu cng lng ham mun cng sc dc v dm ch i. Nhng ci khng li g cho thy.
T M Thin chp rng Khng t hiu ngay s minh trit ca li khuyn , khng bt bnh m tri li v cn bo cc t: Chim th ta bit n bay c, c th bit n li c, th th bit n chy c. Chy, bay, li th ta c th ba li m bt c. Cn con rng th ta khng bit n ci gi, ci my bay ln tri lc no. Hm nay ta thy Lo t nh con rng vy [48]. Ri Khng t t rn thc hin ci o ca mnh, sau thnh trit gia c nh hng ln nht trong lch s.

Ch thch: [1]Tn, ngi phng Ty phin m l Chin hay Tsin.

[2] Cc hc gi ngy nay cho rng cui i Xun Thu Trung Hoa mi bit dng st. (ND). [3] Chnh ra, Durant vit: Khng t ch khen cc chnh tr gia trn m bia thi. (ND). 35

[4] Lun ng - chng Hin vn. (ND). [5] C hi h c chuc ti bng mt s tin. [6] Tc lc b: li, h, l, binh, hnh, cng. (ND). [7] Chnh tr gia, thi s, trit gia Hi Lp: 604-548. (ND). [8] Vua th nh ca Rome: 714-671. (ND). [9] Thi vn minh Trung Hoa pht trin rt mnh, khng thi no bng, theo ti do bn nguyn nhn: - V l thi lon, k ngh chin tranh tin b, do k thut cng tin b; - cc trit gia mun ti lp trt t, nn a ra mi l thuyt (trm hoa ua n); - ngn lun rt t do, vua ch hu no cng mun chiu hin i s, d khng theo thuyt ca h th cng trng h, cho nn trit gia no khng c trng dng nc ny th qua nc khc; - sau cng l tinh thn ganh ua ca cc vua ch hu mun thng cc nc khc lm ch thin h. (ND). [10] Bi ny chng ti cha tm c nguyn vn. (ND). [11] Theo bc Vvn th on ny trch trong bi Bo V . Xem ph lc. [12] Bn ting Php dch khc hn: Lamour rponse, dsempare: i tnh chn nn tr li. [13] Mt th cy g cng dng ng xe. (ND). [14] Bi ny ti cng khng tra c nguyn vn. (ND). [15] Chng ta ch mi c mt bn dch trong Kinh Thi ca T Quang Pht, b Quc gia Gio dc in nm 1969. (ND). [16] Nhng tn nhn danh hay a danh nh tn ny chng ti khng tra c ting Hn nn phi gi li phin m ca Php. (ND). [Yu Tseu: trong bn ting Anh phin m l Yu Tze. [17] Ngha l i bnh thn, khng au kh, khng danh vng, khng ai bit ti. (ND). [18] C th gi l 8 qu n phn bit vi 64 qu kp coi sau. (ND). [19] Mi ng l mt ho, vy mi qu gm ba ho. (ND). [20] C th gi l qu kp, mi qu kp gm hai qu n, tc gm su ho. Su mi bn qu gm 64 x 6 = 384 ho. (ND). [21] Lun ng chng Thut Nhi c cu ca Khng t: Gia ng s nin ng thp d hc Dch, kh d v i qu h: Gi cho ta sng thm t nm na, ti nm chc hc Dch th may ra ta

trnh c nhng iu lm ln. Nhng cc hc gi cho rng ch ng thp (nm chc) y

v ngha, chc l ch tt chp lm. Vy cu phi hiu l: Gi cho ta sng thm t nm na

hc Dch. Chng ta c bn bn kinh dch kinh Dch nhng ch c bn dch ca Phan

Bi Chu (Khai Tr xut bn nm 1969) cng . (ND).

36

[Sch in sai vi ch, da theo cun Kinh Dch o ca ngi qun t, ti sa li. Cng theo cun Kinh Dch , ch ng thp: ; ch tt: . [22] Tc gi cho rng Lo t sinh trc Khng t, nhng c Nguyn Hin L, trong mt ch thch bn Nin biu lch s Trung Hoa, bo: Ngy nay nhiu hc gi Trung Hoa cho rng Lo t sinh sau Khng t. [23] Trong C hc tinh hoa c chp truyn ny, t L th Xun Thu, nhan l Hai phi. [24] C l tt c nhng chuyn ch l truyn thuyt. Theo T Hi th ng Tch thuc phi php gia lm i phu nc Trnh t ra nhiu lut php, khc ln ming tre (nn gi l trc hnh), treo ch cng cho dn bit. ng b triu nh git, nhng dng trc hnh ca ng. Trong cun Lit t (L Bi xut bn 1973) c mt bi ni v ng Tch (trang 205) nhng khng cho bit t tng cng b lut ca ng. (ND). [25] C thuyt cn ni 160 tui hoc trn 200 tui. (ND). [26] L chnh l tri mn, th mn Lt (prune). (ND). [Nguyn vn ting Anh l plum: tri mn, ting Php l prune; mt ngha na l nho kh, ting Php l raisin. [27] Gio s Giles [ngi Anh kho cu v Trung Hoa] cho rng cun y c sng tc sau nm 200 tr. T.L, bng nhiu on ly trong cun Hn Phi t, hc gi Legge tri li bo n trong b Trang t v b S k ca T M Thin c nhiu on nhc ti Lo am, vy c th tin rng

o c kinh c thc. [Nn coi thm Lo t ca Ng Tt T- Khai Tr xut bn 1959 am l

tn t ca Lo t, tn tc l Nh]. [Lc dch cun Lch s vn minh Trung Hoa ny, c Nguyn Hin L cha vit cun Lo t -

o c kinh (v sau ti s gi tt l cun Lo t.

[28] Nguyn vn: Tri gi bc bc, bc gi bt tri (Chng 81), c l nn hiu l: Ngi minh tr th khng hc rng, m hc rng khng phi minh tr. (ND). [Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch l: Ngi sng sut hiu o th tri thc khng cn

rng (v nm c chn l l ri), ngi no tri thc rng th khng sng sut, hiu o (v tm ngn th qun gc).
[29] Nguyn vn: C chi thin vi o gi, phi d minh dn, tng d ngu chi. Dn chi nan tr d k tr a. C d tri tr quc, quc chi tc, bt d tr tr quc, quc chi phc (Chng 65): C nhn kho thi hnh o th khng dy cho dn sng sut (khn lanh) m cho dn ngu (cht phc). Dn m kh tr l v a tr (khn lanh qu). Cho nn ly tr m tr nc th l ci ho cho nc, khng ly tr tr nc th l ci phc cho nc. (ND).

37

[Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch l: Thi xa, ngi kho dng o tr nc th

khng lm cho dn khn lanh c xo, m lm cho dn n hu cht phc. Dn s d kh tr l v nhiu tr mu. Cho nn dng tr mu tr nc l ci ho cho nc, khng dng tr mu tr nc l ci phc cho nc.
[30] Nguyn vn: Dn a li kh, quc gia t hn, c sch dch l: dn c nhiu kh gii li hi th quc gia cng mau hn lon. (ND). [Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L chp l: Triu a li kh, quc gia t hn; v dch l:

Triu nh cng nhiu li kh [tc quyn mu?] th quc gia cng hn lon.
[31] Chng 57. (ND). [32] Nguyn vn: Tiu quc qu dn, s hu thp bch chi kh nhi bt dng. C sch dch l: Nc nh dn t, d c mi hoc trm th binh kh cng khng dng n, nh vy ti e trng vi hai hng sau: c o gip v binh kh m khng trng ra; li c sch dch l: c mt s dng c no y m khng c dng. Ti ngh c th dch l: c nhng kh c gp mi, gp trm sc ngi, m khng c dng. (ND). [33] Trc khi c ch vit, ngi ta tht gt mt si dy ghi mt vic cn nh. (ND). [34] Nguyn vn: An k c, lc k tc, c l nn dch l: tho mn v nh ca, vui v v phong tc, tc li sng ca h. (ND). [35] Sch in l khng quen li, ti sa li thnh khng qua li. [36] Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch c chng 80 nh sau: Nc nh, dn t, d

c kh c gp chc gp trm sc ngi cng khng dng n. Ai ny u coi s cht l h trng nn khng i u xa. C thuyn, xe m khng ngi, c binh kh m khng by. [B ht vn t] bt dn dng li li tht dy thi thng c. Thc n m bc m thy ngon, qun o tm thng m cho l p, nh th s m thch, phong tc gin phc m ly lm vui (ngha l ch lo n no, mc m, yn, sng vui, ght xa x). Cc nc lng ging gn gi c th trng thy nhau, nc ny nghe c ting g ting ch nc kia, m nhn dn cc nc y n gi cht cng khng qua li vi nhau.
[37] Nguyn vn: Vn vt tnh tc, ng d quan phc. Ph vt vn vn, cc phc qui, k cn. Qui cn vit tnh, th v phc mnh. Phc mnh vit thng, tri thng vit minh (Chng 16). on ny c l nn hiu nh vy: Vn vt u sinh ra, hot ng, ta nhn m xem xt s quay tr v. i, mi vt bi bi u tr v ci r. Tr v ci r gi l tnh (tri vi ng). Nh vy, bo l tr li mnh. Tr li mnh tc l thng (bt bin). Bit o thng th l sng sut. (ND). [Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch nh sau: (Xem) vn vt sinh trng ta thy c

qui lut phn phc (vn vt t v m sinh ra ri tr v v). Vn vt phn thnh u tr v cn

38

nguyn ca chng (tc o). Tr v cn nguyn th tnh, (tnh l bn tnh ca mi vt, cho nn) tr v cn nguyn gi l tr v mnh. Tr v mnh l lut bt bin (thng) ca vt. Bit lut bt bin th sng sut.
[38] Chng 22. (ND). [39] Nguyn vn: c thin h, c tn h (chng 49), cng c th hiu l: nh vy l c lng tt nh vy l c lng thnh tn. (ND). [Trong Lo t, chng 49 c cu: Thin gi ng thin chi, bt thin gi ng dic thin chi, c thin. Tn gi ng tn chi, bt tn gi ng dic tn chi, c tn. C Nguyn Hin L dch nh sau: Thnh nhn tt vi ngi tt, tt c vi nhng ngi khng tt, nh vy m mi ngi u ho

ra tt; tin ngi ng tin m tin c ngi khng ng tin, nh vy m mi ngi u ho ra ng tin.
[40] Chng 43. (ND). [41] Chng 78. (ND). [42] Ngi Trung Hoa ni nhiu v thnh (nh gi vua Nghiu, vua Thun, Vn vng, V vng, Chu cng, Khng t l thnh ngay nh Quan cng i Tam Quc cng hin thnh na); v c cn ni nhiu hn na, y trong cc kinh, th. Nhng quan nim v thnh v c ca Trung Hoa khc quan nim Saint v Vertu ca phng Ty. Ngi phng Ty coi trng c pit (knh tn), c dexotion (tn ngng, sng bi Cha), nhng ng Saint ca h ngoi nhng c khc ra, c hai c ti mt mc rt cao; cn nhng ng thnh Trung Hoa thng l nhng v ti c gip c nhiu cho x hi. c hai ba hng sau chng ta s thy Will Durant hiu iu . Li ti ting Saint v Vertu khng tht ng vi ting thnh v ting c ca Trung Hoa. (ND). [43] Hai cu ny chung trong on u chng 56, tc gi tch ra dng trong cch trnh by ca ng. on nh sau: Tc k oi, b k mn (1), to k nhu, gii k phn, ho k quang, ng k trn, th v huyn ng (2): Bt ci l, ng ci ca ( ni ng ni, ng nghe) (1), lm nht s bn nhn i, b chia r i (hoc ci s ri lon i) ho ng cc nh sng cc bui bm ( ni ho ng vi mi ngi), nh vy l ho ng ti cng cc. (ND). [Ba ch Hai cu ny ngha l gm cu trong ngoc kp c ch thch ny v cu trong ngoc kp sau. Trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch on u chng 56 nh sau: Ngn

ht cc li, ng ht cc ca, khng l s tinh nhu ra, g nhng ri lon, che bt nh sng, ho vi trn tc, nh vy gi l huyn ng (ho ng vi vn vt mt cch hon ton).
[44] Chng ti khng th tm ra c nhng cu, on c ngha trong o c kinh. Chng XVI ch c cu tr h cc, th tng c: n ch cng cc ca h khng, gi vng

39

c ci tnh, l phng pht c ngha ca cu: ti c ao lng ti c yn n h tnh trng thi h tnh y phi t ti mc tuyt cao v phi cng quyt gi hoi. Chng ta ch mi c mt bn dch trn o c kinh ca Nguyn Duy Cn (Khai Tr 1961). Nghim Ton ch mi dch 37 chng u (B Quc gia gio dc xut bn 1959). Ng Tt T ch mi dch tng on gii thiu t tng Lo t thi (Khai Tr in ln th nh 1959). o

c kinh rt ti ngha, mi nh hiu mi khc, nn cc bn dch c khi khc nhau rt xa. Coi
Ng Tt T, chng ta thy ngay chng u ca o c kinh cng c su by cch hiu ri!). (ND). [45] Chnh tr gia (1469-1527), vit cun Le prince (thut lm vua) t tng nh Hn Phi Trung Hoa, ch trng mu m xo quyt, coi thng o c, v gi khng c nh cm quyn dng na, vui sng vi nng dn. (ND). [46] Thi gi l Lc p. (ND). [47] Theo T M Thin th hi v l. (ND). [48] Truyn ny chp trong S k ca T M Thin, nhng c l khng c thc. Nh ti ni, nhiu hc gi ngy nay cho rng Lo t sinh sau Khng t. (ND). [on trn, trong cun Lo t, c Nguyn Hin L dch theo S k ca T M Thin nh sau:

() ngi qun t nu gp thi th ngi xe nga, khng gp thi th i nn l m i chn. Ti nghe ni ngi bun gii th giu k vt qu, coi ngoi nh khng c g; ngi qun t c cao th dong mo nh ngu n. ng nn b ci kh kiu cng, ci lng a dc, ci v hm h cng ci ch qu hng ca ng i, nhng ci khng c ch g cho ng u. Ti ch khuyn ng c by nhiu thi. Khng t v, bo mn sinh: Loi chim, ta bit n bay c; loi c ta bit n li c; loi th ta bit n chy c. Chy th ta dng li by, li th ta dng cu bt, bay th ta dng tn bn. n loi rng ci gi my m ln tri th ta khng sao bit c. Hm nay ta gp ng Lo t, ng ta l con rng chng?.

40

CHNG II KHNG T
1. Mt bc hin trit i kim mt nc phc v
Lc sanh v tui th Ci v ri li d - Mn sinh v cch dy Hnh dng v c - Mt ngi n b v con cp Th no l chnh quyn tt Khng t cm quyn Nhng nm chu du thin h - Nhng nim an i khi v gi

Khng Khu, m mn sinh gi l Khng phu t, sanh nm 551 tr. T.L. huyn Khc Ph, thi trong nc L, by gi thuc tnh Sn ng. Truyn thuyt Trung Hoa cho bit thn mu ng nm m thy g [1] trc khi sanh ra ng trong mt ci hang, c rng chu ra sao, cc nng tin lm cho khng kh ngo ngt hng thm ra sao [2], nhng truyn ta khng c cch no bc b c. Ngi ta bo lng ng nh lng rng, mi nh mi b [?], ming rng nh bin. Ging h ng lu i nht Trung Hoa, v t tin ng l Hong , v h Khng cn truyn li bt tuyt cho n ngy nay. Cch y mt th k hu du ca ng, phi nam, khng k phi n c mi mt ngn ngi; qu hng ng ngy nay a s gm nhng ngi h Khng, m thi xa Khng t ch c mt ngi con trai [tc Khng L]; mt ngi h Khng [Khng Tng Hi] [3] lm b trng ti chnh di thi Tng Gii Thch Nam Kinh. Khi Khng t ra i th thn ph by mi tui; ba tui ng m ci cha. Ln ln, ngoi nhng gi hc, ng phi gip m, v c l ngay t hi nh, ng c ci v nghim trang m ng gi c sut i. Mc du vy ng vn c th gi hc mn bn cung v m nhc; ng m nhc ti ni sau ny c ln [ T] nghe nhc [thiu] thch qu, sut ba thng khng n tht [Lun ng Thut nhi -13]. Nietzche cho rng trit gia khng nn c v; Khng t mi u khng ngh vy, cho nn mi chn tui lp gia nh, nhng hai mi ba tui li d, v hnh nh sau khng tc huyn. ng bt u dy hc hi hai mi hai tui, dng ngay nh ng lm trng hc, cha m hc tr mun tng l vt t nhiu g cng c. ng dy v ba mn chnh: s, th v nhng qui tc v chnh sch (?) [4]. ng thng bo: T cch ngi ta pht ra nh thi, ch vng vng nh l, c hnh thnh tu c nh nhc. Cng nh Socrate, ng dy bng li ch khng bng sch v chng ta ch c bit hc thuyt ca ng nh mn ca ng chp li. ng nu mt gng qu cho cc trit gia nhng t ngi theo c l khng bao gi ch trch cc nh t

41

tng khc, khng mt th gi vo vic tranh bin [5]. ng khng dy mn l lun, nhng ng mi gia tr tu ca mn sinh bng cch n tn ch cho h s suy lun lm ln u v lun lun phi c tinh thn mn nhu. Ngi no chng t hi: mnh phi lm [ci ny] ra sao? Mnh phi lm [ci ] ra sao? th ta cng chng c cch no ch bo cho c [Lun ng - V Linh Cng 51]. K no khng hng hi mun hiu th ta khng th gip h hiu c, k no khng dm t kin th ta khng th gip cho pht biu kin c. Ta vn cho mt gc m chng chu tm ba gc kia th ta khng ging thm cho na [Lun ng - Thut nhi 8]. ng tin chc rng ch bc i ngu th hc mi khng ch li g, cn nhng ngi khc hc th th no tr tu v t cch cng c ci thin. Khng c ngi no hc ba nm m khng thy kh hn [6]. Mi u ng c t hc tr, nhng chng bao lu ngi ta thy ng c cao, hc rng, nn v cui i, ng c th t ho rng c ti ba ngn mn sinh nh ng dy d m thnh ti, c a v rc r trong x hi. Mt s mn sinh c thi c ti by chc [7] sng vi ng nh cc mn sinh n sng vi guru (tn s), qu mn ng lm, ngn cn ng khi ng mun lm ci g c hi cho ng, v phn i d di khi c ai ni xu ng. Mc du rt nghim vi mn sinh, ng cng yu vi ngi cn hn con ng na; khi mt mn sinh, Nhan Hi cht, ng khc nc n. Khi L Ai Cng hi trong s mn sinh ca ng c ai hiu hc, ng p: C Nhan Hi hiu hc. Anh y khng gin ly, c lm l th khng ti phm. Chng may anh y cht sm, nay th khng cn ai na, ti cha nghe ni c ai hiu hc na [Lun ng - Ung d 2]. Ln khc Khng t bo: Anh Hi khng gip cho ta c g c [ngha l khng gip ta suy ngh, tm hiu thm]. V [8] chng c iu g ta ging m anh y khng vui lng [ngha l hiu ngay, lm theo ngay] [Lun ng - Tin tin 3]. K no lm bing th trn ng v ng khng khoan hng vi h, c ln ng nh mt tn bing nhc, mng cho tn nhn ri ui i. K no c ngy ch n no ri khng, chng dng tm lm vic g th kh m sa i c lm [Lun ng - Dng Ho 21]. Mt ln ng mng Nguyn Nhng, mt ngi quen c: Hi nh khng bit knh trng bc huynh trng, ln ln chng lm c vic g ng khen, gi ri m khng cht i, nh vy sng ch l ph hi thi [Lun ng - Hin vn 46]. c thy ng ng trong lp ng dy hc hoc va i ngoi ng va ging cho mn v thi, l, trit l, chc l iu th v lm. Cc ho s Trung Hoa v ng lc v gi: u gn hon ton hi, nt mt nh anh li v kinh nghim, nghim trang mt cch ng s, ch khng l mt cht hi hc, u ym, hay tnh a cm mn nhu, rt ngh s ca ng, m chnh nhng nt ny lm cho ng rt gn vi chng ta, mc du c ng hn chng ta nhiu qu. Mt thy dy nhc cho ng t ng nh sau, khi ng mi ti tui trung nin:

42

Ti thy Trng Ni c nhiu nt ca mt bc hin. Mt trong nh nc sng, trn nh trn rng, khin chng ta nh ti vua Hong . Tay di, lng cong nh lng ra, cao chn thc [9] su tc. ng thng khen cc tin vng [10]. ng theo ci o khim nhng, l . Nh c k tnh phi thng, ng ci g cng bit, nghe ri l nh lin. Kin thc ca ng mnh mng. Nh vy chng hin nhin l ng s thnh mt bc hin sao [11].
Theo truyn thuyt, ng c bn mi chn tng qu. Mt hm ng gp mt tai nn, thy tr lc nhau. T Cng i tm ng. Mt ngi dn trng thy ng, mch rng mi thy mt ngi tng rt k qui, coi v thm hi nh con ch hoang. Khi thy tr gp nhau, T Cng k li li , Khng t thch lm, bo: L nh! L nh! [12] ng dy theo li c, cho rng thy tr phi cch bit nhau, phi gi ng l [13]. ng ch trng khc k, gi o cho nghim chng vi tnh ham hng lc ca con ngi. C hi ng c v nh t c: Trong mt xm mi nh, tt c ngi tn nh Khu ny, nhng chng ai ham hc bng Khu [Lun ng - Cng D Trng - 27]. V vn chng, hc thut th hoc gi ta cng bng ngi, nhng v o qun t th ta cha thi hnh cho trn c [Lun ng Thut nhi 32] [14]. Nu c ng vua no dng ta th trong mt nm kh ri, s thnh cng [Lun ng - T L - 10]. Nhng xt chung th ng nhn nhn. Cc mn ng bo khng h mc bn iu li ny: khng bao gi kt lun vi vng qu, khng quyt nh trc mt cch c on, khng c chp, khng ch k [15]. [Lun ng - T Hn 4]. ng t cho mnh l ch truyn li o ca vua Nghiu vua Thun i xa ch khng sng tc g mi [16] [Lun ng Thut nhi 1]. ng rt mong c ni danh v c lm quan [ thi hnh o ca ng], nhng ng gi vng lp trng [v chnh tr] nn khng c cc vua cha dng hoc dng m khng c lu. Nhiu ln ng t chi cc chc v cao v li tr dn ca cc vua cha mun dng ng khng hp vi o ca ng. ng bo cc mn sinh: ng lo mnh khng c chc v, ch lo mnh khng ti c lnh chc v; ng lo khng ai bit mnh, ch lo mnh khng c g ng cho ngi ta bit [17]. [Lun ng - L Nhn 14]. Mt v i thn L, Mang He [18], c hai ngi con li hc ng. Do m ng c gii thiu vi triu nh Chu Lc Dng; nhng ng lnh xa ch cung in m thch i thm Lo t lc gn cht. Khi tr v L, thy t quc ng b tn ph v ni lon, ng cng vi vi mn sinh lnh qua nc T. i qua mt min ni non him tr, hoang vu, ng ngc nghin thy mt b lo, khc trn mt nm m. ng sai T L [19] li hi nguyn do. B lo p: Cha chng ti b cp v ni y; ri ti chng ti cng vy, by gi con trai ti cng mi b nn . Khng t hi ch nguy him nh vy, sao khng i ch khc, b lo p: V y khng c bn quan

43

li h khc. Khng t quay li bo mn sinh: Cc con nh y: chnh sch h khc cn khc hi hn l h [L k]. Vua T [Cnh Cng] mi ng v triu, hi v cch cai tr. ng p: Vua lm ht phn vua, ti lm ht phn ti; cha lm ht phn cha, con lm ht phn con [Lun ng - Nhan Uyn 11]. Vua T khen l phi, mun phong cho ng p Lin Kew [20] nhng ng khng nhn, bo khng c cng g ng nhn. Nh vua li mun dng ng lm chc c vn, nhng t tng l Gan Ying [21] can ngn: Hng s y khng c c thc t, khng th lm gng mu c. H kiu ngo, ch cho tng ca h mi ng, khng chu nhn nhng chc thp. ng Khng l mt ngi k quc, cn lu mi chu b ci thi lm b lm tch ra v [22]. Vy l Khng t tr v L, li tip tc dy hc mi lm nm na ri mi c vi ra lm quan. Qua u th k sau [tc u th k th V trc T.L, lc ny Khng t 51 tui], ng c lm Trung t L [tc nh chc kinh thnh ph don thi gn y]. Theo truyn thuyt, ng cm quyn th c kinh thnh ua nhau lng thin: ca ri ngoi ng khng mt m c tr li cho ch. Ri vua nh cng nc L phong ng lm T khng [nh Cng b thng th], ng sai o nhng t thuc v Quc gia v lm cho canh nng pht trin. Sau ng ci chc lm i t khu [nh Hnh b thng th], cc ti c bin mt. S chp khng cn gian di tru lc na, n ng th ngay thng, thnh tn, n b th trinh tit v nhu thun. Ngi cc nc khc x li L. Khng t c dn chng ngng m [23]. Tht l tt p qu, kh m tin c, hoc t nht th cng kh m lu bn c. Nu qu tht bn gian t trn ht th chc l m mu a ng vo by. S chp rng cc nc chung quanh ghen vi L, thy L thnh ln m lo s. Mt i phu qu quyt nc T dng k phn gin. Vua T gi qua L mt on m n v 120 con nga tt. Vua L say m, khng nghe li can gin ca Khng t () b b vic nc, lm cho cc quan i phu bt bnh. T L tha vi Khng t: Lc ny thy nn ra i. Bt c d ng phi t chc, ri nc L v bn ba cc nc ch hu trong mi ba nm, sau ny ng nhn thy rng cha thy ai hiu c bng hiu sc [Lun ng - T Hn 17], m s thc, v mt vi phng din no , ho cng lm ln m cho c v sc rt t khi i i vi nhau. Khng c trng dng trong nc mnh na, Khng t vi mt s mn sinh thn tn i lang thang t nc ny qua nc khc, c khi c tip i trng hu, nhng cng c khi long ong, sut nguy ti tnh mng, hoc b thiu thn. Hai ln ng v mn sinh b cp nh, v mt ln b i, ti ni T L phi phn nn rng bc qun t sao m b tri y o nh vy. Vua V mun giao quyn cho ng nhng ng t chi, khng chp nhn cch tr dn ca nh vua [24].

44

Mt hm thy tr i ngang qua nc T, gp hai ng gi chn cnh sa o thi , t quan v n sng gin d nh Lo t. Mt ng nhn ra c Khng t, trch T L sao m theo Khng t, bo: a a nh nc chy mt chiu, thin h u nh vy c, ai m theo mnh sa i lon ra tr? Anh ch theo mt bc s trnh ngi [m ch Khng t v Khng t xa lnh bn vua quan v o], sao bng theo bc s lnh i [ngha l bn n s nh mnh]. [Lun ng - Vi t 6]. Khng t suy ngh lu v li y, nhng vn hi vng s gp mt ng vua dng mnh ci t x hi cho ht lon lc [25]. Sau cng, ng su mi chn tui, Ai Cng nc L ln ni ngi, phi ba vin quan kim ng, tng ng l vt v mi ng v nc. Trong nm nm cui cng, ng sng gin d, c mi ngi qu trng, thng c nh vua hi kin, nhng ng lnh vic triu nh, ch lo san li cc kinh v vit mt b s v nc ng [tc b Xun Thu]. Dip Cng c ln hi T L v Khng t. T L khng p. Hay c Khng t bo T L: Sao anh khng p nh vy: ngi y c lc gng suy ngh v o l m ti qun n, tm ra c o l th vui n qun ht lo bun, khng hay rng ci ci gi n sp n? [Lun ng Thut nhi 18]. ng tiu khin bng th v trit l, mng rng c theo bn nng ca mnh m cng khng tri vi o l. Ta mi lm tui ch vo vic hc, ba mi tui vng ch; bn mi tui tm tr sng sut, khng cn nghi hoc v o l na; nm mi tui bit c mng Tri; su mi tui nghe iu g th hiu ngay, by mi tui lng ta mun g th cng khng h sai php [26] [Lun ng - Vi Chnh 4]. ng mt nm by mi hai tui [tnh theo phng ng, l by mi ba]. Mt bui sng, ngi ta [T Cng] nghe thy ng ht:

Ni Thi Sn sp sp. Cy thng lng sp . Bc trit nhn sp mt.

T Cng li gn ng, ng bo: Thin h lon t lu, m khng mt ng vua no chu theo li khuyn ca thy. Thy sp i y. ng nm xung v by ngy sau ng mt. Mn sinh chn ct ng rt long trng, ai cng thng xt ng, h ct nh l chung quanh m ng, tang ng ba nm, khc ng nh con khc cha. Khi h i ri, T Cng qu ng nht, cn li gi m cho ng ba nm na.

2. Ng kinh v t th

45

Khng t lu li nm cun sch c v nh chnh tay ng vit hoc san nh m ngi Trung Hoa gi l ng kinh. Trc ht l cun L k chp nhng l nghi thi trc hm dng nhng tnh cm tt v gi trt t cng s an n trong x hi. Ri ti nhng thin gi l Thp dc gii thch Kinh Dch, cun ny l s cng hin thm thu nht ca Trung Hoa vo khu vc ti tm ca siu hnh hc m ng vn trnh xa trong hc thuyt ca ng. Cun th ba l Kinh Thi trong ng tuyn nhng bi ca, bi dao, cho ngi ta bit bn th ca i sng ra sao, v phi theo qui tc lun l no. Sau ti cun Xun Thu chp li mt cch tht vn tt, gn nh khng thnh cu, nhng bin c quan trng trong lch s nc L, qu hng ca ng. Tc phm chnh ca ng l cun th nm Kinh Th, ghi li nhng bin c v truyn thuyt v cc thi vua c, thi m Trung Hoa cn thng nht mt phn no v cc nh cm quyn l nhng v anh hng, nhng v hi sinh cho dn, ng tin nh vy. ng dng cun y o to t cch cho mn sinh. Trong nm cun y ng khng mun lm cng vic ca mt s gia m ch nhm vic dy d thanh nin, cho nn ng ch gi li nhng truyn hoc nhng s kin c no c tnh cch lm cho tm hn mn sinh cao thng ln; vy chng ta khng nn coi nhng cun l lch s ca Trung Hoa chp mt cch v t, theo tinh thn khoa hc. C ch ng tng tng ra nhng truyn, nhng m thoi ch cho hp vi quan nim o c ca ng. L tng ho d vng ca dn tc ng nh vy, ng hnh ng cng y ht nh ta ngy nay khi chng ta cao nhng v quc trng mi cch chng ta cha y mt th k khin trong khong ngn nm na h cng s thnh nhng v thnh minh trit nh Nghiu, Thun ht. Ngi Trung Hoa thm vo ng kinh bn cun na gi l T th, cng ht thy l chn cun. Cun u v l cun quan trng nht trong t th l cun Lun ng khng do Khng t vit, m do cc mn ng vit t chc nm sau khi ng mt, ghi li bng mt ging vn c ng v sng sa nhng kin ca ng, cng nhng li ng dy bo. Cun y l cun ng tin nht tm hiu trit l ca ng. Cun th nh l cun i hc. Chng th t v chng th nm [27] ca cun ny c nhng on hay nht v c bit nht trong cc kinh, th ca Trung Hoa. Theo Chu Hi [trit gia i Tng] th hai chng y ca Khng t, cn nhng chng khc l ca Tng Sm, mt mn tr nht ca Khng t. Theo Kea Kwei [?] mt hc gi th k th nht sau T.L., th tc phm y ca Khng Cp [tc T T], chu ni Khng t, nhng cc hc gi ngy nay lun lun hoi nghi, bo khng bit chc ca ai vit. Nhng tt c cc nh chuyn mn u nhn rng cun th ba, Trung dung, l ca Khng Cp. Cun cui, Mnh t, di y chng ti s xt ti. Cc kinh tch ca o Khng ch gm chn cun y, nhng t tng Trung Hoa trong thi i t hc [28] khng phi ch c by nhiu [29]. Chng ta s thy cn nhng hc thuyt khc chng li tinh thn th cu trong trit hc ca Khng t.

46

3. Ch trng bt kh tri ca Khng t Mt on lun l Trit gia v hai a nh Mt qui tc minh trit
Phi cng tm m nhn rng nhn sinh quan trong trit l Khng t hp vi tui nm mi ca chng ta v c l xt cho cng n hp l hn nhng t tng nn th ca tui tr. Khi chng ta cn tr, chng ta nn dung ha trit l y vi trit l ca chng ta nu chng ta mun cho ngi khc tha nhn nhng bn-chn l ca chng ta m chng ta ly lm t ph. Khng nn tm Khng t mt trit h, ngha l mt ton th c mch lc, h thng gm lun l hc, siu hnh hc, o c hc v chnh tr hc, ht thy u qui vo mt chnh, cn bn (nh nhng cung in ca Nebuchadrezzar m mi vin gch u c ghi tn nh vua). Khi dy ngh thut l lun Khng t khng dng php tam on lun m lun lun dng s bn nhy ca tr tu ng sa li t tng ca mn sinh; hc xong h khng bit g v hnh-thc-lun-lhc (logique formelle) m bit suy ngh sng sut v khng lc ra ngoi vn . iu ng dy u tin l t tng cng ngn ng phi sng sa, thnh thc: Li ni, min din ng tng l [Lun ng - V Linh cng 40]; bi hc y, mn trit hc khng lun lun theo ng. Bit iu g th gi ng iu y [30], khng bit nhn l khng bit; nh vy l tht bit [Lun

ng - Vi Chnh 17]. V thiu thnh thc m t tng ho ti tm, ngn ng thiu chnh xc,
l ci hi ln cho quc gia. Vua khng ra vua th ng gi l vua na, cha khng ra cha th ng gi l cha na, con khng ra con th ng gi l con na, ch c nh vy th ngi ta mi khng np sau danh t m lm by. Cho nn khi T L hi ng: Nu vua nc T i Thy v gip ngi tr nc th Thy s lm g trc ht?, ng p: Tt phi lm cho chnh danh , khin T L rt i ngc nhin. V ng ch ham p dng o ca ng vo vic c x v tr nc, cho nn ng lnh phn siu hnh hc, rn gt cc thuyt ti tm, m m i, khng cho mn sinh ngh ti. Mc du i khi ng cng ni n Tri v vic cng vi [nh Lun ng - Bt dt 13] v khuyn mn sinh phi gi ng tc t l t tin v cc thn ca quc gia, nhng khi mn sinh hi v thn hc th nhng cu tr li ca ng c tnh cch ph nhn, cho nn cc hc gi ngy nay u coi ng l c ch trng bt kh tri [ngha l ch trng rng con ngi khng hiu ni nhng ci tuyt i nh c Thng khng, c linh hn bt t khng, ai sinh ra loi ngi]. Khi T Cng hi: Ngi cht, cn bit khng?, ng khng tr li mt cch qu quyt [31]. Khi Qu L hi v o th qu thn, ng bo: o th ngi cn cha bit, sao bit c o th qu thn. Qu L li

47

hi thm: Xin thy cho bit v s cht, ng p: S sng cn cha bit, bit sao c s cht [Lun ng - Tin tin 11]. Phn Tr hi th no l tr [sng sut], Khng t p: Chuyn lm vic ngha gip ngi, knh trng qu thn, nhng xa ra, nh vy c th gi l tr [Lun ng - Ung d 20]. Mn sinh ca ng bo ng khng thch ni ti nhng ci qui d, dng lc phn lon v qu thn [Lun ng - Thut nhi 20]. Thi trit l khim nhng lm cho mn sinh ngc nhin v chc chn l h mun c ng vn cho t nhiu b mt ca Tri. Cun Lit t chp truyn hai a nh hi ng mt tri gn tri t hn khi mi mc v lc n ln hn hay l khi gia tra v lc n nng hn ng khng p ni v chng ci ng: Vy m ngi ta bo rng ng bit nhiu ch [32]. V siu hnh hc, Khng t ch khuyn chng ta tm mt s ng nht no gia cc hin tng v gng sc pht kin c s ho hp v qun bnh gia o lm ngi vi lut thin nhin, tc o tri [33]. Mt hm ng hi T Cng: Ny anh T, chc anh cho rng thy mun hc cho tht nhiu m nh cho ht, phi khng?. T Cng p: D, nhng khng phi vy sao?. Khng, thy ch mun tm mt mi m thng sut ht c [Lun ng - V Linh cng 2]. Th tinh tu ca trit l chnh l vy. ng ch trng nht ti lun l. ng cho rng thi lon lc l v o c suy vi; c th l do cc tin tng thi c km ri, hoc do bn ngu bin v hoi nghi truyn b nhng nim ca h v thin v c; c th vn hi c trt t, khng phi bng cch tr li nhng nim tin thi xa, m bng cch thnh tm tm mt tri thc vin mn hn [chc tc gi mun ni: cch vt, tr tri] v phc hi li o c bng mt i sng gia nh c qui nh cht ch, vng vng hn. Chng trnh vn hi trt t c ng trnh by mt cch mnh m v thm thu trong on bt h di y trong cun i hc:

i xa mun lm sng c trong thin h th trc ht phi tr nc mnh [ngha l lm cho nc mnh c tr], mun tr nc mnh th trc ht phi sa thn mnh; mun sa thn mnh th trc ht phi t nh mnh, mun t nh mnh th trc ht phi chnh ci tm ca mnh; mun chnh ci tm ca mnh th trc ht phi lm cho tinh thnh ci ca mnh, mun lm cho tinh thnh ci ca mnh th trc ht phi c tri thc xc ng; tri thc xc ng ch xt k mi vt. Mi vt xt k th tri thc mi xc ng; tri thc xc ng th sau ci mi tinh thnh; chnh th sau ci tm mi chnh; ci tm tinh thnh th sau ci thn mi c sa; ci thn sa th sau nh mi t; nh t th sau nc mi tr; nc tr th sau thin h mi bnh [34]. T thin t cho n th dn u phi ly s sa mnh lm gc; gc lon m ngn tr l cha h c; ci gc mnh ng hu m li bc, ci ngn mnh ng bc m li hu l iu cha h c.

48

 l ci tinh tu m cng l cha kho ca trit l Khng t. D chng ta khng cn gi c tt c nhng li ging dy khc ca ng v cc mn ng, th ch my hng y cng cho ta c ci ct yu ca vn v hng dn ta trong trn i ta ri. Khng t bo thin h lon lc v cc nc khng c kho tr, m nc khng c kho tr v lut php d nhiu ti u cng khng thay th c trt t t nhin trong x hi, trt t ny t c s trn gia nh; gia nh b bi, khng lm c nhim v duy tr trt t x hi k trn l v ngi ta qun rng nu mnh khng sa c mnh [tu thn], khng th t gia c; h khng tu thn c v lng h bt chnh, khng gt c ht nhng dc vng hn n trong tm hn; lng h bt chnh v t tng ca h khng ngay thng, khng tun theo s thc m tm cch giu bn th thc ca h; t tng ca h khng ngay thng v h cho dc vng lm sai s kin do m kt lun sai, ch khng chu pht trin kin thc tht rng bng cch v t tm hiu bn th thc ca s vt. Vy chng ta c nn tm hiu s vt mt cch bt v li th t tng s ngay thng; t tng ngay thng ri th lng khng cn nhng dc vng hn n na; lng c gt nh vy ri, ci ng ca chng ta s thy qui tc t nhin ca n [36], thn sa ri th t nhin nh c t khng do nhng li ging lun l di dng hoc nhng cch trng tr nghim khc, tn bo, m ch do mnh im lng lm gng cho ngi nh; khi nh c t bng s tr tri, thnh v s nu gng, th trt t trong x hi s t nhin c tng cng rt mnh m nh cm quyn thnh cng trong vic tr nc; khi trong nc c tr, cng bng v yn n, th thin h s sng sung sng trong s thanh bnh. Khng t khuyn chng ta phi rn thnh ngi hon thin; li khuyn rt qu, nhng ng qun rng loi ngi l mt loi th d; cng nh Ki T sau ny, ng vch cho chng ta mt mc ch, bc mt ci thang cho chng ta leo. on l mt trang bt h trong lch s trit hc.

Ch thch:
[1] B h Nhan, thy mt con k ln nh mt t ngc th c hng ch ny: Con ca thu tinh, ni nh Chu suy m lm vua khng ngi. B ly la buc vo sng n, c my ngy n i mt. (ND). [2] Sch Trung Hoa chp l c nm ng lo l nm v sao trn tri xung ng gia sn. trong phng b Nhan, c ting m nhc, ting chung, v ting ni rng: Tri cm li cu nguyn m cho sinh ra con thnh. (ND).

49

[3] Tuy Durant mun m ch Khng Tng Hi, nhng trong cun S Trung Quc, vit sau bn dch Lch s vn minh Trung Hoa ny, c l c Nguyn Hin L khng tin chc l Khng Tng Hi l chu ca Khng t, nn vit: Khng Tng Hi t xng l chu i th 75 ca Khng T. [4] Bn ting Php: Les rgles de la propit des termes: chnh danh. (ND). [5] Mt ln ng ma mai T Cng, mt mn sinh c tnh hay ph bnh ngi khc: Anh c c cao nh! Thy t xt mnh sa li cn cha xong, c u rnh m xt ngi (Lun ng Hin vn 31), r rng nht l cu ny trong Lun ng - Vi chnh: Cng kch o khc th ch hi thi. (ND). [6] C l cu: tam nin hc bt ch cc, bt d c d (Lun ng - Thi B 8) m Durant dch ra nh vy. Nhng thc ra ngha khc hn: t ngi hc o trong ba nm m chng c ch cu bng lc. Khng t c ch ngi ta ch mong sm ra lm quan, mc du lm quan c th l gip nc, gip nh. (ND). [7] Tc gi mun tr tht thp nh hin? (ND). [8] Bn ting Php dch l nhng. (ND). [9] Mi thc hi bng khong mt gang tay. (ND). [10] Nh Nghiu, Thun, Vn vng, V vng (ND). [11] Durant trch mt on trong cun Life ca Legge. Ti khng tra ra c ch Hn. (ND). [12] C sch chp rng Khng t ci v bo: Ngi t hnh dng ta khng bit c ng khng, nhng ci v ta thm hi nh con ch hoang th ng lm. (ND). [13] Khng t trang nghim m vn khoan, thn mt vi mn sinh. Ti cha thy trit gia no yu hc tr v c hc tr yu li nh ng. Coi cun Nh gio h Khng Co Thm 1972. [14] Theo ti, hai li ca Khng t c ging khim tn hn l t c. (ND). [15] Nguyn vn: v , v tt, v c, v ng. C sch dch l v : khi xt vic g, khng em ring ca mnh vo, m c theo l phi; v tt: khng quyt rng iu tt ng hoc vic tt lm c; v c: khng c chp; v ng: phi qun mnh i, ng ci ta lm m m. [16] Thut nhi bt tc. (ND). [17] Ti khng c cun Lun ng nn khng bit trong cun c Nguyn Hin L dch chng L Nhn (tc chng IV) - bi 14 ra sao. Nhng trong cun Khng t, chng III, c bo: ng (tc Khng t) khng cn ai bit mnh (IV.14). [18] Mang He, ch Hn l g? Cc sch u chp l Trng Tn C c hai ngi con l H K v Nam Cung Qut theo Khng t hc L. (ND). [19] T L hay T Cng? (ND). [21] C l Yn Anh. (ND). [20] Khng r ch Hn l g, ch bit s chp l Ni Kh. (ND).

50

[22] u trch trong cun Life ca Legge. Ti khng tm ra c ch Hn. (ND). [23] u trch trong cun Life ca Legge. Ti khng tm ra c ch Hn. (ND). [24] Theo Legge trong cun Life. C sch ni vua V khng dng ng. (ND). [25] Lun ng chp thm li ny ca Khng t: Nu thin h m c thi bnh, th ta cn g phi sa i? (ND). [26] Trong cun Khng t, c Nguyn Hin L dch nh sau: Ta mi lm tui ch vo vic hc (o); ba mi tui bit t lp (t mnh theo chnh o); bn mi tui khng nghi hoc (bit s vic no phi hay tri, tt hay xu); nm mi tui bit mnh tri (ng thp tri thin

mnh); su mi tui bit theo mnh tri; by mi tui theo lng mun ca mnh m khng
vt ra ngoi khun kh o l. [27] Chng th t bn v gc v ngn (bn mt); chng th nm bn v cch vt tr tri s trch dn sau. (ND). [28] Thi i t hc l thi i ca cc nh sng lp ra cc trit thuyt, tc thi Tin Tn (Xun Thu v Chin Quc). T Tn, Hn tr i l thi Kinh hc, nghin cu, pht huy thm cc kinh nghim trong thi i t hc. (ND). [29] Chng ta c bn dch ca T th. V Ng kinh, nh trn chng ti ni, kinh Thi, kinh Dch c dch, kinh Xun Thu mi c mt bn dch d dang ca Hong Khi B Quc gia Gio dc 1969. Kinh Th c hai bn dch: ca Nhng Tng Tn Vit - 1963; v Thm Qunh. Kinh L c c ch Hn v phin m cha ai dch B Quc gia Gio dc 1965. [30] Tri chi vi tri, thng c dch l: bit th nhn l bit. (ND). [Trong cun Khng t, c Nguyn Hin L dch l: bit th ni l bit. [31] ng tr li: Nu ni cht ri m cn bit th s nhng con ci hiu tho s liu cht theo ng cha; nu ni cht ri m khng bit th s con chu bt hiu, cha m cht, b khng chn. Anh mun bit cht ri cn bit hay khng, chuyn khng cn kp, ri sau s bit. (Khng t gia ng). (ND). [32] Coi bi Khng t cng lng tng trong Lit t - L Bi 1972. Truyn ny khng ng tin. [33] y l ch trng Thin nhn tng d (tri v ngi quan h mt thit vi nhau), tin tng chung ca loi ngi trong thi nng nghip. (ND). [34] Bn dch ra ting Php c hi khc mt cht, nhng khng quan trng, nh hai ch tr tri (tri thc xc ng) th dch l pht trin ci tr n cng cc. (ND). [35] Cu cui do ti chp thm v. (ND). [36] on ny Durant ch ging cho r thm nhng li trch trn. ng mun ni n vic tu thn y. (ND).

51

CHNG III CC NH THEO CH NGHA X HI V CC NH CH TRNG V CHNH PH

Hai th k sau khi Khng t mt l nhng th k tranh bin, t gio. Thy ci th ca trit l ri, vi nh nh Hu t v Cng Tn Long gin vi khoa lun l, ngh ra nhng iu nghch l, ngu bin khng km g Znon [1]. Cc trit gia x li Lc Dng nh n v Hi Lp, h x v Bnars v Athnes cng vo thi i y. Lc Dng cng nh Athnes ngi ta c t do t tng, t do ngn lun nh vy m Athnes thnh trung tm vn ha ca min a Trung Hi. Cc nh ngu bin m ngi ta gi l tung honh gia, a li kinh , sn sng dy ngh thut thuyt phc v bt k ti g, cho bt k ai. Lc Dng chng ta cng gp Mnh t, mn ca Khng t; Trang t, mn ni danh nht ca Lo t; Tun t ngi ch trng thuyt tnh c; v Mc t ngi lp ra thuyt kim i.

1. Mc ch, ngi v tha

Mt nh lun l thi c - C tinh thn Ki T v o chin tranh

Mnh t, k th ca Mc t, bo: Mc t ly kim i lm ch ngha, du nhn trn mn gt [2] m li cho thin h th cng lm [Tn tm, thng 26]. Mc ch cng sanh L nh Khng t v sau khi Khng mt c t lu th danh ca Mc ln ti tt nh. ng ch o ca Khng t khng thi hnh c v a ra thuyt kim i [yu mi ngi nh nhau, khng k thn s]. Trong s cc lun l gia Trung Quc, ng l ngi l s by nht. Theo ng vn lun l rt gin d.

N phi c ba biu chun [3] [tam biu]. Th no l ba biu chun? 1. C biu chun cn c vo vic xem xt bn thu. Xt bn thu u? Trn th xt cng vic cc bc thnh nhn i xa. 2. C biu chun cn c vo vic quan st s c. Quan st s c u? Di th quan st s tnh ca trm h. 3. C biu chun cn c vo kt qu ng dng. Xem xt kt qu ng dng u? - vic ng dng vo hnh chnh xem c ph hp vi quyn li ca trm h nhn dn, nh nc khng. [Phi mnh, thng].
52

T php lun l , Mc ch rn chng thc rng ma qu c thc v nhiu ngi bo trng thy chng. ng o quan nim ng Tri phi nhn cch ca Khng t v ng chng thc rng Tri c nhn cch. Cng nh Pascal, ng cho tn gio ch c li thi: chng ta cng l t tin, nu cc ngi thc s nghe c chng ta th d nhin l c li ri; nu cc ngi cht, khng cn bit g na, khng thy chng ta dng cng na th cng l mt dp hp b con, lng ging n ung vui v [4]. Mc ch cng li l lun rng ch c thuyt kim i l gii quyt c vn x hi, v nu em ra thc hnh th th no cng thnh cng. Nu mi ngi yu nhau th khng hi ln nhau, k giu sang khng khinh ngo k ngho hn, k lu lnh khng la k ngu di [Kim i, trung]. ch k l nguyn nhn mi ti c, t tt ham hc [?] ham kim tin [?] ca a tr [5] cho ti ci ti xm chim nc khc. ng ngc nhin rng ngi ta x ti mt ngi n trm mt con heo, k i xm chim nc ngi th li khen l anh hng, ghi cng trn li i sau. T thuyt phi cng (mt st chin tranh) , Mc ch chuyn qua o kch lit Quc gia, gn nh ch trng v chnh ph, khin cho nh cm quyn ng thi kh chu Tng truyn Cng Thu Ban ch gip nc S mt ci thang my sp em nh nc Tng. Mc ch hay tin, i t nc T lun mi ngy mi m ti t Dnh, kinh S, ging thuyt kim i can Cng Thu Ban. Cng Thu Ban nghe li p: Trc khi gp ng, ti mun chim nc Tng. Gp ng ri, ti cm thy rng, nu khng c l do chnh ng, d ngi ta c dng nc Tng cho ti, ti cng khng nhn. Mc ch bo: Nh vy cng nh ti tng ng nc Tng ri. ng c theo chnh o y th ti s tng ng c thin h. Cc mn phi o Khng cng nh cc chnh khch Lc Dng u ma mai thuyt ca Mc ch. Nhng ng cng c nhiu mn trung thnh v trong hai th k, mt nhm a o ca ng ln thnh mt tn gio. Hai mn , Tng Khanh [6] v Cng Tn Long hng hi h ho phi cng. Hn Phi, nh ph bnh ln nht thi y, theo mt quan im ti gi l quan im Nietzche m ch trch h, bo rng trong khi ti i cho loi ngi pht ra c ci tnh kim i, cng nh chim mc cnh, th chin tranh vn lm trng ti cho cc quc gia. V khi Tn Thu Hong ra lnh t sch th nhng sch ca Mc gia cng b t nh sch ca Khng t, nhng tri hn vi Khng gio, th tn gio mi y t ln bi lun [7].

53

2. Dng Chu, nh v k
Mt nh hng lc theo thuyt s mnh Trng hp tn bo

Trong khi , mt thuyt hon ton ngc li cng xut hin Trung Hoa. Chng ta c bit cht g v Dng Chu u l do li nhng k th ca ng ni v ng thi [8]. ng ni hi ngc i rng sng l kh, vy th mc ch chnh ca cuc i ch l hng lc. Khng c qu thn, cht ri l ht; con ngi bt lc, b nhng sc mnh thin nhin m qung y o; mnh sinh ra khng do mnh mun, mnh khng c la chn cha m, ng b, th cht, tinh thn, tnh tnh bm sinh ra sao th mnh phi chu vy. Bc hin nhn phi nhn s phn ca mnh, ng than van, m cng ng Khng t, Mc t la gt bng nhng thuyt ho huyn ca h v tnh thin, v kim i, v danh vng. Thuyt tnh thin l do bn khn lanh ba ra gt bn cht phc; kim i l o tng ca bn con nt khng hiu rng lut tn st ln nhau mi chnh l lut sinh tn; cn danh vng ch l mn chi. Khi mnh cht ri, hng c g u, k no in mi chu tr n mt gi t. Trong i, ngi thin cng au kh nh k c, m bn ny li c v c hng lc nhiu hn. Cc thnh nhn thi c khng phi l cc ng vua o c nh Khng t tng u, chnh l bn ham khoi lc, chm m trong nhc dc, may mn c sng vo ci thi cha c nhng ngi lp php, cha c trit gia, v h nh vy c th tho tnh hnh lc. Ni cho ngay, bn tn c lu li ting xu cho i sau tht y, nhng nh vy c hi g cho nm xng kh ca h u. Dng Chu bo ta th xt s phn ca ngi thin v ngi c ra sao:

Mi ting tt p trong thin h u dn c cho vua Thun, vua V, Chu cng, Khng t; cn mi ting xu qui c cho Kit v Tr. Vua Thun cy rung H Dng, lm gm Li Trch, chn tay khng lc no ngh, ming khng c n thc ngon, khng c cha m yu, anh em qu mn () [9], khi vua Nghiu truyn ngi cho th tui cao, tr suy. Con trai ng ta l Thng Qun bt ti, ng phi nhng ngi cho ng V ri ru r cho ti cht. ng ta l con ngi khn kh, c c nht i. () ng V phi em ht sc ra khai hoang, c con m khng u ym, sn sc con, i qua nh m khng v, thn th kh t, tay chn chai cm, n khi c vua Thun truyn ngi cho, sng trong cung tht ti tn, eo dy thao, i m min p m ru r ti cht. ng ta l con ngi lo lng, lao kh nht i. [Vua V (nh Chu) khi mt con l Thnh Vng cn nh, ng Chu cng [10], ng Thiu cng
[11] khng vui, khp bn phng u u cng ni ln li ch, nn phi b ra pha ng ba

54

nm, git anh, b t em t cu mnh, sau sng ru r ti cht. ng ta l ngi khn n, lo s nht i] [12]. Khng t hiu r ci o vng, h vua no mi th sn sng ti gip, m khi nc Tng c ln ngi ta tnh n cy cy xung bp ng, c hi phi trn khi nc V, c hi b khn cng Thng, Chu [tc Tng v L], b vy Trn, Thi, b Qu th xc phm, Dng H lm nhc, sau ru r cho ti cht. ng l ngi long ong b xua ui nht i. Bn ng Thnh sng khng c mt ngy vui, m cht i lu danh li vn i. Danh vn khng phi l thc m c th hng c bit, tr tr khc chi khc cy cc t. (Mt khc) Kit c hng kho tng my i tch lu, quay mt v phng Nam m gi ngi ch tn, tr by ti khng dm nhn, uy khp nc phi run s, tha h hng ci vui thanh sc, mun lm g th lm m sng tho thch cho ti cht. ng ta l ngi phng ng nht thin h. Tr cng c hng kho tng my i tch lu, cng quay mt v phng Nam m gi ngi ch tn, uy lan ra khp ni, mun lm g th lm, phng tng trong Khuynh cung [14], dm ng trong cnh trng d [15], khng t lm kh mnh bng l ngha, vui v sng cho ti khi b [vua Chu V vng] git. ng ta l ngi phng tng nht thin h. Hai con ngi hung tn sng th hng lc cho tho lng, cht mang ci tn xu l ngu bo. Thc vn khng phi l ci m danh c th tng c, tuy b ngi i ch hay khen th cng khng bit, tr tr khc chi khc cy, cc t. Bn ng Thnh kia tuy c dn cho mi ting tt, nhng chu kh cho ti ht i, ri cng cht nh mi ngi vy. Hai k hung bo kia phi chu mi ting xu, nhng c vui cho ti ht i, ri cng cht nh mi ngi vy [16].
Tht khc xa Khng t! Chng ta mun tng rng thi gian vn phn ng [?] ch lu li cho chng ta nhng trit gia Trung Hoa ng knh trng nht, cn nhng nh khc, th b chn vi trong ci u minh khng ai nhc ti na. y vy m c l thi gian c l: nhn loi khng th tn ti lu c nu mn ca Dng Chu rt ng [17]. Chng ta ch c th p Dng Chu rng khng th c x hi c nu mi c nhn khng hp tc vi nhng ngi ng thi v trong s trao i vi nhau nhng iu hay cch tt phi hi sinh cho nhau, chia li cng nhau, m mun vy th cn c mt s cu thc v lun l; khng c x hi th c nhn khng th pht trin c; i sng ca ta tu thuc nhng bc ro cn n bao vy ta . Vi s gia cho rng x hi Trung Hoa tan r th k th IV v th III trc T.L., mt phn ti thuyt v k ca Dng Chu c nhiu ngi theo qu.
13]

, tuy c ngi ta khen thng th cng khng

55

Cho nn chng ta khng nn ly lm ngc nhin rng Mnh t cc phn n, ln ting o c thuyt hng lc ca Dng Chu ln thuyt kim i duy tm ca Mc ch:

Hc thuyt ca Dng Chu v Mc ch lan trn thin h, khi bn bc ngi no khng theo Dng th theo Mc. H Dng v ng, nh vy l khng c vua; h Mc kim i, nh vy l khng c cha; khng vua, khng cha tc l cm th () Nu khng ngn chn hai o y th o ca Khng t khng c sng t, t thuyt s di gt dn, ngn lp ng nhn ngha (). Ta v lo s nh vy nn phi bnh vc o l ca ch thnh thi xa, o hc thuyt ca Dng v Mc, tr tuyt nhng li by b t thuyt khi khi ln (). Nu thnh nhn c sng li, chc cng cho li ta l phi [ng Vn Cng, h 9].

3. Mnh t, bc thy ca cc vua cha

Mt hin mu Mt trit gia cc triu nh Bn tnh con ngi c thin khng? Mt th thu duy nht Mnh t v cng sn S kch thch ca ci li Quyn lm cch mng.
Trong lch s trit l rt phong ph ca Trung Hoa, a v ca Mnh t ch km Khng t thi. ng sinh trong mt qu tc c, h Mnh, tn Kha. Chng ta bit v thn mu ng cng gn bng bit v ng v cc s gia coi c l mt b m kiu mu, k nhiu truyn l th v c. H bo ba ln c v con m i ch ; v ln u gn mt ngha a, cu con bt chc ngi ta o huyt, lm l chn ct; ln th nh v gn mt l st sinh, cu bt chc ting ku ca cc con vt b thc tit; ln th ba v gn ch, cu cng bt chc thi con bun; sau cng kim c mt ni gn trng hc, c mi yn tm. Khi cu lm bing hc, c ct si ch ci thoi cho c thy, cu hi ti sao, c p ng hc m b hc th cng nh ng dt m ct si ch. Sau cu thnh mt hc sinh rt sing nng, lp gia nh, nh li d ri t ch c, li thi, m trng dy hc, mn sinh ng, v c nhiu vua cha ng thi mi ti triu nh hi v cch tr nc. ng do d, khng mun nhn li h v khng mun xa m, lc gi lm, nhng c khuyn ng c i. Li khuyn y chp li di y lm cho mi ngi n ng Trung Hoa u ngng m c; nhng c l khng phi ca c m ca mt ngi n ng no thi sau ngu tc ri gn cho c:

n b khng c t quyt nh mt iu g c, v phi theo o tam tng: ti gia tng ph, xut gi tng phu, phu t tng t. Con ng tui cng trng m m th gi ri. Con c theo iu ngha cn m th m theo o ca m, ch lo lng v m lm g?

56

Th l Mnh t ln ng, v s d ng dy hc ch l mong sau c cm quyn. Nh Voltaire, ng thch ch qun ch hn ch dn ch, v di ch dn ch phi gio dc ton dn ri chnh th mi tt c, cn di ch qun ch, ch cn c mt bc hin nhn kho ci ho mt ng vua l chnh tr c th hon ton tt p ri. Kiu chnh nh vua ri th nc s tr. Mi u ng qua nc T, rn thuyt Tuyn vng, nhn mt chc danh d, nhng khng nhn bng lc [18], chng bao lu thy nh vua khng theo o ng, ng b qua nc ng, mt nc ch hu nh; vua ng thc tm mun theo o ng nhng li bt lc. ng tr li T, v ln ny t v khn hn, nhn mt chc v c bng lc. Thn mu ng mt trong khi ng bn ba nh vy; ng chn ct m rt long trng, khin mn sinh phi bt bnh; ng p nh vy l v lng hiu. Vi nm sau Tuyn vng dy binh xm lng nc khc, cho thuyt hiu ho ca Mnh t khng hp thi, nn khng dng ng na. Lc , nghe ni vua Tng c thin ch, ng li yt kin, nhng mi gp, ng thy li ngi ta n l sai. Tt c cc nc ch hu u vin c ny c khc khng theo ci o ng. ng th bo: Qu nhn c tt, qu nhn hiu dng [ngha l hiu chin], ng th bo: Qu nhn c tt, qu nhn hiu ho [thch ca ci] [19]. Sau cng Mnh t b lm chnh tr m lui v, trong my nm cng son chung vi mn sinh mt cun trong chp li nhng cuc tip xc vi cc vua cha ng thi. S thc chng ta khng bit r cun y do ng vit hay do mn sinh vit; c th do ngi khc vit ch khng phi do thy tr ng. Chng ta ch bit rng cun Mnh t l mt trong nhng cun ni danh nht ca trit hc Trung Hoa thi Tin Tn. Mnh t cng nh Khng t khng quan tm ti tn gio, ti mn lun l, nhn thc hc hay siu hnh hc; cc phi Khng gio nhng nhng vn t nh y cho mn Lo t m ch bn v o c, chnh tr. Mnh t ch trng nht ti cch ci thin i sng, lp mt chnh quyn gm ton nhng ngi tt nht. ng a ra qui tc ny l con ngi bm sinh ra thin, x hi lon khng phi do dn m do chnh quyn t hi, tn bo. Do ng kt lun cc trit gia [tc bc hin nhn] phi lm vua, hoc t nht th cc vua cha cng phi c c mi c.

Nay nu nh vua mun bt u mt chnh tr tt, thi n cho mi ngi, th cc quan chc trong thin h u mun li triu nh ca vua, cc nh nng u mun cy cy rung t ca vua, cc thng nhn u mun tr hng ho ch ba ca vua, cc khch phng xa u mun i li trn ng s ca vua; lc trong thin h ai chn ght php cai tr v o ca vua nc mnh, s ko nhau n t co vi nh vua. Khi ngi ta c nhng thi quen ri th lm sao tr li nhng lm li c c [20].

57

Tuyn vng p: Ta ti tm, chng th hiu iu c [21] [Lng Hu vng, thng 7].
Mt ng vua nhn t th khng gy chin vi cc nc khc, m tn cng k th chung ca nhn loi l s ngho kh, v s ngho kh v s dt nt gy ra ti li m nc ho ra lon. Dn ngho v khng c vic lm, ho ra by b, mc vng ti li, ri c chiu theo lut php m trng tr, th tc l ba li bt dn [ng Vn cng, h -3]. Chnh quyn phi lo s n mc cho dn, phi nh thu rung t ch khng nh thu nh ca hoc cng vic lm trn rung t y [22], phi b ht cc th thu khc m m trng cho tht nhiu, bt tr no cng phi i hc, v cch y l cch chc chn nht pht trin vn minh. M mang gio dc th c lng dn hn l t ra php lut. Ch ngi ta khc vi cm th khng c bao nhiu, k dn thng b mt ch khc y cn ngi qun t th gi c [Li Lu, h - 19]. Mnh t khng c cc vua cha dng v h cho l qu cp tin, m li b bn x hi v bn cng sn ng thi khinh l bo th qu; ngh ti iu y chng ta mi thy nhng vn chnh tr v cc gii php chng ta a ra ngy nay, trong thi i chng ta gi l vn minh ny, c g l mi u, c nhn cng ngh ti ri. Khi Ha Hnh con ngi mi r phng Nam [S], ging lu lo nh chim chng lng, mun lp ch cng sn chuyn chnh, i cho th thuyn ln cm quyn, bo cc i thn phi la trong m lao ng, v mt s ng cc nh tr thc thi cng nh thi nay, theo ng ta, th Mnh t khinh b, mt st quan nim y, bo chnh quyn phi giao cho k s. Nhng ng ng thi cng o thuyt cng li, trch Tng Khanh khuyn cc vua ch hu ng gy chin vi nhau, v nh ngy nay chng ta ni: chin tranh khng c li:

Mc ch ca ng ln [ng khen] y, nhng l do ng trng ra khng vng. Nu ng em vic li ra thuyt vua Tn, vua S, m hai vua y nghe ng, bi cc s on trong tam qun th cc binh lnh trong qun i s vui lng ngh ngi v thch chy theo ci li; k lm ti cng s v tham li m th vua, k lm con tham li m th cha, k lm em v tham li m th anh; kt qu l vua ti, cha con, anh em u b ht nhn v ngha, m giao tip vi nhau v lng tham li m thi. X hi nh vy m khng dit vong, l iu cha tng thy vy [Co t, h - 4].
Mnh t tha nhn quyn lm cch mng v tuyn b ngay vo mt cc vua cha. ng mt st chin tranh, coi phi bc tc: C k bo: Ti gii by binh b trn. H l nhng k mc i ti. Khng c ngha chin [23], ngha l khng c chin tranh no chnh ng, hp o ngha c. ng ch trch thi xa hoa ca triu nh v mng thng cc vua cha nui ch, heo m cho dn cht i [24] [Lng Hu vng, thng 3]. Mt ng vua [25] tuyn b rng khng ngn c nn i, ng p nu vy th nn nhng ngi i [Cng Tn Su, h - 4]. V dn vi

58

qu, qun vi khinh [Tn tm, h - 14], cho nn dn c quyn trut ngi vua v trong vi trng hp, git vua na:

T Tuyn vng hi v o ngha ca quan khanh [nh th tng hay b trng ngy nay] Mnh t p: Nu vua c li ln th bn phi can gin, can gin nhiu ln m vua khng nghe th tn ngi khc kn [Vn Chng, h -9]. [Ln khc] Mnh t bo: Nh c quan s s [u ti Hnh php] m khng cai qun ni nhng quan di quyn mnh th vua x tr cch no?. T Tuyn vng p: Th cch chc. Mnh t li hi tip: Nu c mt ng vua m trong nc ri lon th nn x tr cch no?. Tuyn vng ng qua bn t bn hu ri mi ni lng qua chuyn khc [Lng Hu vng, h - 6]. [Ln khc na] Tuyn vng hi: Vua Thnh Thang ui vua Kit, vua V vng nh vua Tr, c tht vy khng? Mnh t p: Trong s sch chp nh vy, vua hi tip: B ti git vua, c nn chng?. Mnh t p: K lm hi c nhn th gi l tc [gic], k lm hi c ngha gi l tn [bao ngc]. Hng tn, tc ch l ngi thng m thi. Ti nghe ni vua V vng git mt ngi thng l Tr ch cha nghe ni git vua [Lng Hu vng, h -8].
Tht l mt hc thuyt can m, n c cng ln nhi vo c cc vua cha v i chng Trung Hoa tn nim ny: Khi mt ng vua tht nhn tm th cng mt lun ci mnh Tri giao cho v phi b trut ngi. Vy ta khng thy ly lm l rng Minh Thi t, ngi sng lp ra nh Minh [nin hiu l Hng V, tn l Chu Nguyn Chng] c nhng on Mnh t ni chuyn vi T Tuyn vng, bt bnh lm, ra lnh dp ht nhng phin khc cc bi y m vua Thn tn nh Tng sai dng nm 1084 miu th Khng t. Nhng nm sau, Thi t li phi cho t li ch c, v cho ti cuc cch mng Tn Hi 1911. Mnh t c coi l mt ng i trng phu ca Trung Hoa, mt thnh danh vng v nh hng ch km Khng t trong lch s trit hc chnh thng. Chnh nh ng v Chu Hi i Tng, m Khng t c coi l bc tn s v t tng Trung Hoa trn hai ngn nm [26].

Ch thch:
[1] Trit gia Hi Lp, sinh vo khong t -490 ti -485. (ND). [2] Bn ting Php: cht thnh tng khc t u n chn. (ND). [3] Bn ting Php: Trois lois du raisonnement ba lut l lun. (ND). [4] Chng ti khng tra c ch Hn (ND). [5] Bn ting Anh: from the acquisitiveness of the child... [6] C sch chp l Tng Kin hoc Tng Vinh -383 -290. (ND). 59

[Trong cun Trang t - Nam Hoa kinh, c Nguyn Hin L ch thch my ch ng Vinh t nc Tng nh sau: Mt hin trit nc Tng thi . Chng Thin H cui cun ny gi l Tng Kin, trong b Mnh t gi l Tng Khanh, trong b Tun t gi l Tng t. [7] Chng ta cha c bn dch trn b Mc t, ch mi c mt cun gii thiu hc thuyt Mc t ca Ng Tt T - Khai Tr 1959. (ND). [Khi dch cun Lch s vn minh Trung Hoa, c Nguyn Hin L cha vit cun Mc hc. [8] Tr Khng t, cn cc trit gia khc thi th nm sinh, nm t khng c g chc chn, c th sai vi ba chc nm tr ln. Theo V ng th nh sau: Khng t -551 -497; Mc t -480 397; Dng t -440 -380; Lo t -430 -340; Lit t -430 -349; Mnh t -372 -289; Trang t -360 -280; Tun t -330 -227; Hn Phi -280 233. (ND). [9] Ch ny Durant ct b, di cng vy. (ND). [10] Chu cng l con vua Vn vng, em vua V vng, ch vua Thnh vng (1115-1077), nhip chnh cho Thnh vng, v anh em ng ta mun cp ngi ca Thnh vng, ng phi git anh v b t em. Chu cng cai tr gii, t ra l, nhc. (ND) [11] C sch chp l Triu cng cng l nhip chnh. (ND). [12] C on trong du [ ] ny, Durant ct b, ti gi li cho hp vi tin vn v hu vn. Trn a bn ng Thnh: Thun, V, Chu Cng, Khng t, ri di li nhc bn ng Thnh sng khng mt ngy vui, vy th khng l g li loi b Chu Cng i, m ch ni ti ba ng kia. (ND). [13] Bn ting Php: nhng ngi c thc v ci thc th khng tm ci danh. (ND). [14] Tn mt ci i do vua Tr xy. (ND). [15] Vua Tr dm ng, ly 120 ngy lm mt m, gi l trng d m. (ND). [16] Ngi Trung Hoa ch cn gi li c trn hai chc bi vit t khong 2.000 nm trc v Dng Chu (m khng phi ca Dng Chu). Ti dch v gom li tt c nhng bi trong phn III cun Lit t v Dng t - L Bi 1972. (ND). [17] Ti dch st bn ting Php, thy on ny, t Chng ta mun tng ngha khng xui, khng r bn ting Anh ra sao. (ND). [Bn ting Anh: Again we suspect that time, who is a reactionary, has preserved for us the most respectable of Chinese thinkers, and has swallowed nearly all the rest in the limbo of forgotten souls. And perhaps time is right: humanity itself could not long survive if many were of Yan Chu's mind. [18] Chc khch khanh cng nh chc c vn giao cho ngi ngoi quc. (ND). [19] S thc hai li u ca T Tuyn vng. T Tuyn vng cn th c tt hiu sc na. (ND).

60

[20] Nguyn vn: K nhc th, thc nng ng chi, c sch dch l: Nh vy ai ngn cn h c. Ti ngh c l nn hiu l: c nh vy th cn ai chng li c [nh vua]. (ND). [Sch in sai ch thc thnh ch thc. Nguyn vn ch Hn c cu: , Ch (ng), c bn chp l (ng), c hai ch u c ngha l chng li [21] C ngi hiu l: Ta ti tm, chng tin c ti mc y. (ND). [Nguyn vn: Ng hn, bt nng tin th h , (Trang web dn). [22] Ch ny Durant hiu hi sai. Coi Cng Tn Su, thng 5 v coi cun Mnh t ca ti Co Thm xut bn 1974. (ND). [23] Nguyn vn ch Hn: Xun Thu v ngha chin (Tn tm, h - 2). (ND). [24] Nguyn vn: Cu tr thc nhn thc nhi bt tri kim, hu ng biu nhi bt tri pht: [Ngy nay nh vua] cho loi ch heo n ht thc n ca ngi m chng bit cm ngn, trn ng y k cht i m vua chng chu xut la ra pht chn. [Trong phin m trn c 3 ch in sai, ti sa li theo nguyn vn ch Hnng trn trang web dn: [25] Chnh ra l Khng C Tm, mt quan i phu cai tr t mi c trut ngi vua, sau khi hp cng tc triu nh Bnh Lc T. (ND). [26] c nhiu bn dch trn b Mnh t. C th c thm cun vit v Mnh t - Co Thm 1974. (ND).

61

CHNG III (2)

4. Tun t, nh thc t
Tnh c S cn thit ca lut php

Trit l ca Mnh t c nhc im v cc nh ng thi vi ng hoan h nh vo ch yu . Tnh con ngi c thc l thin khng, c thc l v ch xu xa nn con ngi mi lm iu c khng, hay tri li chnh v tnh con ngi vn c nn x hi mi xu xa? C l ln ny l ln u s xung t d di t thi no ti gi gia hai phi canh tn v th cu mi c nu ra mt cch minh bch nh vy. S pht trin gio dc c lm cho ti c bt i, o c tng ln khng, v c gip cho nh cm quyn dt dn con ngi ti cnh cc lc o tng, ti hong kim thi i khng? Bn hin trit c t cch cm quyn khng, hay l tri li p dng l thuyt ca h th ch lm cho x hi hn lon thm thi, ch khng bt i nh h tng? Ngi phn i Mnh t, va cng quyt va ti gii nht l mt cng chc [quan lnh Lan Lng, nc S], tn l Tun Hung, t l Khanh, sanh nc Triu, mt vo khong 235 trc T.L., hi by chc tui. Mnh t cho rng mi ngi sinh ra vn tnh thin, Tun t tri li bo h vn tnh c; ngay nh vua Nghiu, vua Thun sanh ra cng c nhng bn nng xu xa. Trong cun Tun t, chng ta thy ging ng khng khc g ging ca Hobbes sau ny:

Tnh con ngi vn c, ci g thin l do con ngi t ra [1]. Tnh con ngi sinh ra l hiu li, thun theo tnh th thnh ra tranh ot ln nhau m s t nhng khng c; sinh ra l k, thun theo tnh th thnh ra tn tc, m lng trung tn khng c; sinh ra c lng mun ca tai mt, c lng thch v thanh sc, thun theo tnh th thnh ra dm lon m l ngha, vn l khng c. Nh th th theo ci tnh ca ngi ta, thun ci tnh ca ngi ta, tt sinh ra tranh ot, phm vo quyn li ca nhau, lm lon ci l m mc ci li tn bo. Cho nn phi c thy c php ci ho (ci tnh) i, c l ngha dt dn n, ri sau mi c t nhng, hp vn l v thnh ra tr. [Tnh c]. i xa thnh nhn bit tnh ngi l c cho nn khi xng ra l ngha v ch nh ra php un nn ci tnh ca ngi ta m chnh li nui ho ci tnh tnh ca ngi ta m dt dn, khin cho theo ci tr, hp vi ci o. [Tnh c].
Tun t kt lun nh Tourgueniev [mt vn s Nga th k XI] rng thin nhin khng phi l mt n th m l mt ci xng, n cho ta nguyn liu ri tr tu ca ta phi ch to ra ht. ng ngh rng kho dy d th c th lm cho k c thnh ng thnh. V v ng cng l mt thi s nn em t tng ca Francis Bacon [2] t thnh v [3]: 62

Tn trng tri [thin nhin] m mn tri th sau bng cho vt sc tch nhiu, ta ti ch n m dng? Theo tri m ngi khen tri th sao bng ti ch ci mnh tri m dng? Trong mong thi [tit] m i thi th sao bng ng thi m iu khin thi? Nhn nhng vt c sn m mong cho n nhiu ra th sao bng dng ti tr ca mnh m bin ho ra cho nhiu? [Thin lun].

4. Trang t, nh duy tm
Tt v thin nhin Mt x hi khng c chnh quyn o tri Gii hn ca tri thc S tin ho ca loi ngi Th c ln (tc to ho) nh hng trit hc Trung Hoa ti chu u

Kh m t c ci tr v thin nhin, v thi cng nh mi thi khc, bao gi cng c nhng ngi bnh vc n; v do mt s ngu nhin l lng, chnh trit gia bnh vc n thi Chin Quc cng l nh vn c ti nht ng thi. Trang t yu thin nhin nh yu mt c tnh nhn duy nht vo tui v lc no cng sn sng n ng d ng c lc tnh ph nng [4]; tc phm trit l ca ng c ci ging va lng mng nn th nh Rousseau, va tro phng cay c nh Voltaire () Trang t va l mt trit gia va l mt vn ho. ng sanh nc Tng, mi u lm mt chc li (quan nh) Tt Vin. ng cng li triu nh cc vua ch hu nh Mnh t nhng trong cc tc phm ca Mnh v Trang lu li, khng thy ngi no nhc ti ngi kia; c l h qu nhau cng nh thi thng cc ngi sng cng thi vy! [Trang t km Mnh t khong mi tui]. S chp ng hai ln t chi nhng chc v quan trng khi vua Ngu vi ng lm t tng, ng ui s gi ca nh vua v m ging xng nh ging mt vn s b ngi ta quy ry trong lc ang m mng: Dng i, ng lm bn mt ti na. Th ta lt trong mt ci rnh y bn v rc; cn hn l chu nhng l nghi b buc ca triu nh [5]. Ln khc ng ng cu c, hai v i phu nc S em l vt mi ng ra lm quan. Chnh ng k li [6] rng ng c thn nhin tip tc cu, khng thm quay u li p: Ta nghe ni vua S c mt con ra thn cht ba ngn nm, vua qu n lm, ct n trong miu ng, trong mt ci gi c ph tm la. Con ra y thch cht ci mai c knh trng nh vy hay thch sng lt ci ui trong bn?. Hai v i phu kia p: Sng m lt ci ui trong bn sng hn ch!. Trang t bn bo: Thi v i. Ta y cng tip tc lt ci ui trong bn. [Thu

Thu].

63

ng khng trng g quc gia hn v tn s ca ng, Lo t. ng thch vch ra cho ta thy bn vua cha c nhng c tnh ging vi bn o chch. Nu trong mt lc mm lng m mt hin trit chn chnh phi lnh nhim v cai tr dn th tt hn ht l ng lm g c [v vi], c cho dn t chc ly nhng c quan a phng theo kinh nghim ca h. Phi mc k thin h, ng can thip vo, ng cai tr [Ti hu]. Trong hong kim thi i, trc khi c nhng ng vua u tin, lm g c nhng chnh th no u; t khi c Khng t c Trung Quc tn th vua Nghiu, vua Thun; ng l phi bu xu hai ng mi phi, v h by t ra quc gia, dit mt ci hnh phc ca loi ngi thi nguyn thu. Thi rt c c th loi ngi cng sng vi cm th, t hp vi mi loi nh cng mt h, u c phn bit qun t tiu nhn [M ]. Trang t cho rng bc hin nhn phi trn ngay i khi ch mi ng rng c t chc chnh quyn, v phi sng tht xa bn vua cha v trit gia. Phi tm cnh thanh tnh ( ti ny c my ngn ho s Trung Hoa a ln tranh), b i sng gi to i, ng suy t na, ho mnh vi ci o, ngha l vi dng sng thm o ca thin nhin. Phi ni rt t, v li ni c hi cng ngang vi c ch, m ci o khng th ging c, cng khng th quan nim c bng t tng thun tu, phi c n trong huyt qun ca mnh mi c. Ling b c gii i, m dng nhng dng c cng nhng phng php c khi mt sc hn ca nhng ngi cht phc thi c, v c gii sinh ra c tm, sinh ra giao ng trong lng, v to ra s bt bnh ng, thnh th khng ai sng yn n gia cc my mc c. Bc hin nhn khng nn c ca ci g c, ng dng vng; phi nh Timon [7] th kim loi y nm yn trong lng t, cn trn chu th yn chng di y bin. Phi rn hiu rng vn vt ch l mt, m sinh t cng nh nhau [Thin a], nh nhp tun hon ca thin nhin, nh nhng t sng trn bin. Trng tm t tng ca Trang t cng nh ca trit gia na thn thoi, Lo t, m Trang coi l su sc hn Khng t nhiu, l mt o tng huyn b v mt ci v ng, rt gn vi o Pht v cc Upanishad trong cc kinh V , khin chng ta phi ng rng cc thuyt siu hnh ca n truyn qua Trung Quc t nht l bn th k trc khi o Pht v Trung Quc. nh rng Trang T theo thuyt bt kh tri, thuyt nh mng li bi quan na, nhng ng vn c coi l mt v thnh v ch ngha hoi nghi, mt ngi say m ci o. Tinh thn hoi nghi ca ng hin r trong truyn di y:

Ci bng l m ca ci bng hi ci bng: Lc ny anh i, by gi anh ngng, lc ny anh ngi, by gi anh ng. Sao anh khng c mt thi c lp? Ci bng p: Ti tu thuc mt ci g chng? [ci g l ci hnh], ci g li tu thuc mt ci khc chng?... [T vt lun].

64

Lm sao ti c th cho anh bit c v l g ti lm vic ny m khng lm vic kia? Khi c th tan r th ci thn cng phn tn, iu chng bun ? Chng ta thy vn vt u ln ln ri u tiu tan mt m chng ta khng bit ci g gy ra s bin i bt u thnh hnh t lc no, cht v tiu tan vo lc no? Chng ta nh phi i thi, khng cn cch g khc [Sn
mc]. Trang t bit rng nhng vn s d t ra, do bn th ca s vt th t m do s bt nng ca tr c ta th nhiu. Chng ta ng nn ngc nhin rng b c b t hm ca chng ta c c gng bao nhiu cng khng hiu c v tr; n ch l mt phn cc nh trong v tr cho nn suy lun ch a ti mu thun ln ln. Gng ging ton th bng mt phn t nh, l mt vic lm t ph v cng, ch c th tha th c v n gy cho ta c mt nim vui, v s hi hc cng nh trit l, ch l nhn thy mt phn trong ci ton th, m ci ny (trit l), th phi c ci kia (hi hc). Trang t bo ci tr khng th gip ta hiu s sinh trng ca a b. S d ngi ta tranh bin nhau v ngi ta khng hiu r, cho nn mun hiu ci o th phi b ht khng mt cht do d, nhng phng tin thng thng ca tri thc i, phi qun tt c cc thuyt i, v phi cm thy s kin. Gio dc khng gip ta c g trong s tm hiu, nm c s thc . iu quan trng nht l phi ho mnh vo thin nhin. Nhng ci o m ch c mt s rt t ngi thn b c bit c thin t hiu c l ci g? [8] Khng th din t n bng li c. Chng ta mc bit bao nhiu mu thun khi bo n l cc n nguyn, hoc s sinh sinh ho ho ca vn vt, hoc ci lut tun hon chi phi s sinh sinh ho ho y; nhng tt c cc nh ngha y u thiu st. N c t thi no ti gi, t khi cha c tri c t na. Trong ci hp nht y khng c nhng mu thun, nhng s d bit, nhng s i lp na; trong ci nht y khng c thin c, trng en, p xu, ln nh. Ch khi no ngi ta hiu r rng Tri t ch nh nh ht thc m ci my lng li ln nh hn ni, th mi bit r s tng i ca vn vt [9] [Thu thu]. Trong ci thc th m h y, khng hnh th g hng cu, khng hnh th no c t tnh bin thnh mt hnh th khc trong cuc bin ho.

Phi chng nhiu v cng [10]. Th ny gp nc th thnh loi k [11], th kia gp nc thnh ru. Nu trn cao th thnh lng m, nu n gp phn th thnh loi cy chn qu. R ca chn qu thnh su, l n thnh bm. Nhng con ny lu lu bin thnh trng sng bp, tnh trng nh xc ve su. Sau ngn ngy n thnh con chim T nhng cy tre gi sinh ra mt con vt b st gi l con thanh ninh, con thanh ninh sinh ra con trnh, con trnh sinh ra con nga, con nga sinh ra con ngi, ngi li tr v ci c. Vn vt sinh t ci c ri li tr v ci c [12] [Ch lc].

65

Thuyt khng sng sa bng thuyt Darwin, nhng khng phi l v ch. Trong ci chu k bt tuyt y, loi ngi cng c th chu nhiu s bin i; ci hnh th ca chng ta ngy nay ch l ph du, v nu ng vo phng din vnh cu m xt, th hnh th ca ta ch l mt thc th b ngoi thi, mt mnh ca ci mn o tng (Maya).

Mt hm Trang Chu chim bao thy mnh l bm, thch ch bay ln, qun mnh l Chu. Cht tnh dy, ngc nhin thy mnh l Chu. Khng bit Trang Chu chim bao l bm hay bm chim bao l Chu [T vt lun].
Vy cht l thay i hnh th, cha bit chng c mt kip tt hn. i d [ng Th c ln] Ibsen [13] sau ny cng gi to ho bng tn ling chng ta vo ci l c to nn mt vt khc.

T Lai au nng th hn hn, gn cht; v con bao quanh m khc. T L li thm, thy vy bo h: i ch khc i, ng lm rn s bin ho. Ri ng ta ca, ni vi T Lai: To ho ln lao thay! To ho sp lm g anh y? Sp a anh i u? Bin anh thnh gan con chut hay cnh con trng [14]. T Lai p: Cha m bo con i u, d ng ty hay nam bc th con cng phi theo. m dng i vi ta chng hn cha m i vi con ? Nu m dng a ta ti ch cht m khng theo th ta l k ng nghch, ch m dng c li g vi ta u. i khi cho ta mt thn th, lm nhc ta bng cuc sng, ly tui gi cho ta c thnh thi v ly ci cht cho ta ngh ngi. i khi kho nui ta th kho lo ci cht cho ta. Nay c mt th c ln (i d), nu cht thanh gm Mc Da [15] th ngi th c ln tt cho l th kim thuc qui g. Cng vy, nu mt ngi hp hi [16] bo: Ti ch mun lm ngi, lm ngi thi th chc to ho s cho k l qui g. Nay Tri t l ci l ln m To ho l Th c ln; d To ho a chng ta ti u th chng ta cng phi bng lng yn lng m ng, ri ht nhin thc [17].
Khi Trang t gn mt, mn mun lm ma chay long trng, ng cn h: Ta c t tri lm quan quch, mt tri mt trng lm ngc bch, cc tinh t v sao Bc u lm ngc chu, vn vt i a ma. m tang nh vy chng sao, cn thm g na?. Mn bo: Chng con s diu qu ra xc thy. Trang t p: trn t th b diu qu ra, di t th b gii kin n. Cp trn m cho di, sao li t v th [Lit Ng Khu]. * Chng ti s d vit hi di v cc trit gia Trung Hoa thi c trc ht v ngi no c c t m cng thch bit v nhng vn khng sao gii quyt c y, tc vn sinh t v thn phn con ngi; nhng cng v ton th cc trit thuyt thi c l ci phn di sn qu nht ca 66

Trung Hoa tng th gii. lu ri (vo nm 1697), Leibnitz, con ngi ci g cng mun bit y, sau khi nghin cu trit hc Trung Hoa, tuyn b cn kt hp, dung ho t tng phng ng v phng Ty. ng vit on di y m mi th h c th em ra suy ngm mt cch hu ch: Chng ta qu say m lm n, lun l suy i ti ci mc ti ngh rng Trung Hoa phi phi cc nh truyn gio qua phng Ty chng ta dy cho chng ta cch thc hnh mt thn gio quc gia [thologie nationale] V ti tin chc rng nu ngi ta nh mt hin nhn ni ting l minh trit la xem dn tc no u t nht th v tt tng gii nht cho ngi Trung Hoa. ng khn khon xin Nga hong Pierre i m mt con ng dt qua Trung Hoa, v thc y thnh lp Moscou v Berlin nhng hi mc ch l ko Trung Hoa ra khi s c lp, Trung Hoa v u Ty trao i vn minh vi nhau. Nm 1721, Christophe Wolff p li ku gi y, din thuyt ti Halle v trit l thc t ca ngi Trung Hoa. Ngi ta trch ng l v thn v ng phi ngng din ging, nhng khi Frdric II ln ngi Prusse th nh vua vi Wolff li triu, tr ng ht chc tc. Cc ngi theo Phong tro nh sng hm h c trit hc Trung Hoa; thi ngi ta m kiu vn Trung Hoa v trong nh by cc Trung Hoa. Hnh nh cc nh theo ch ngha trng nng, chu nh hng ca Lo t v Trang t m a ra thuyt phng nhim, khng can thip; v Rousseau c thi dng mt th ngn ng ging Lo t qu, khin ai c ti cng ngh ngay ti Lo v Trang, cn Khng t v Mc t nu c c ma mai th c th so snh vi Voltaire ti mt mc no . Ti chm ch c nhng sch ca ng y, ti trch ra nhiu on, ti ch thy mt th lun l thun tu nht, khng c mt cht mu sc phnh gt no ca [18]. Gthe bo rng t nm 1770, ng d nh c cc trit gia thi c Trung Hoa, v mi ti bn mi ba nm sau, ng gi hin minh mi chi u c sch Trung Hoa. Ti mong rng chng qu ngn v qu nng cn ny v trit hc Trung Hoa gi cho c gi vi bt chc Gthe, Voltaire v Tolstoi m tm c thng cc tc phm trit hc .

Ch thch:
[1] Nhn chi tnh c, k thin gi, ngu d (my hng khc on di s hiu). (ND). [2] Trit gia Anh 1561-1626, thng c tn vi Descartes (Php) l c cng u vi khoa hc thc nghim. (ND).

67

[3] Ting Php: Vers de mirliton. Tun t khng phi l thi s, v my cu di ch l mt thc vn xui c tit iu, ch c th gi l ph c thi: i thin t chi, thc d vt sc nhi ch chi? Tng thin nhi tng chi, thc d ch thin mnh nhi dng chi? Vng thi nhi i chi, thc d ng thi nhi s chi? Nhn vt nhi a chi, thc d snh nng nhi ho chi? Tun t i i sau coi l mt trong nhng nh u tin lm ph, ngi phng Ty nh l posie: Khng ng. Chng ta cha c bn dch trn b Tun t. (ND). [Sch in thiu cu: Tng thin nhi tng chi, thc d ch thin mnh nhi dng chi; ti thm vo da theo bn ch Hn trn trang http://cn.netor.com/know/hist/book20.htm: , . [4] Nguyn vn ting Anh: Chuang-tze, loving Nature as the only mistress who always welcomed him, whatever his infidelities or his age. [5] Trong cun Trang t - Nam Hoa kinh (v sau gi tt l cun Trang t), c Nguyn Hin L vit nh sau: S k ca T M Thin chp rng: Vua S Uy vng nghe ting Trang Chu l ngi hin, sai s gi mang hu l li rc, ha s phong lm t tng. Trang Chu ci bo s gi ca S: Ngn vng l ci li ln y, khanh tng l mt v tn qu y. (Nhng ny) ng c thy con b lm vt hi sinh trong l t Giao khng? Ngi ta nui n my nm, cho n bn o gm thu mu dt n vo thi miu. Lc , gi n mun lm mt con heo con c c, phng c c chng? Thi, ng i ngay i, ng lm u ta na. Ta th ngao du trong ci rnh bn cho thch ch ch khng chu tri buc tm thn v vic nc. Sut i ta khng lm quan u, tho lng ta!. [6] Trong cun Trang T, c Nguyn Hin L cho rng nhng thin trong Ngoi thin (nh cc thin c Durant trch dn trong tit ny: Thu thu, Ti hu, M , Sn mc, Ch lc); v c nhng thin trong Tp thin na (nh Lit Ng Khu), khng phi do Trang t vit. [7] Trit gia Hi Lp, th k th V trc T.L. (ND).

68

[8] Sch in: Nhng ci o m ch c mt s rt t ngi thn b c bit c thin t hiu c

l ci g? Ti tm thay c thin t bng c th. Nguyn vn ting Anh: What is the Tao that the rare and favored mystic sees.
[9] Nguyn vn: Tri thin a chi vi m d, tri ho mt chi vi khu sn d, tc sai s h, c ngi hiu l th mi bit r ch sai bit. (ND). [Sch in sai vi ch, ti sa li da theo bi ng trn trang http://www.wzdu.com/shenghuorizhi/zwqscd_xqzz_zz_75844.html: , , . Trong cun Trang t, c Nguyn Hin L dch l: Bit tri t ch nh

bng ht k m u chic lng ln bng i, ni, tc l hiu r ci s sai bit ri.

[10] Nguyn vn: Chng hu c, nn dch l phi chng c mt ci c t nh [ bin i]. C: c cu my mc. (ND). [11] on ny cha ton nhng tn vt rt l, T Hi cng khng c. (ND). [12] Trong cun Trang t, c Nguyn Hin L dch trn bi Ch lc 7 nh sau: Phi chng c b phn cc nh gi l c. Ci c gp nc th thnh mt th c ta nh t, gi l tuyt (H.C.H. bo c l tuyt, D.N.L. c l k), gp ch t gip nc th thnh ru xanh, gp ch kh trn g th thnh mt th c gi l xa tin tho. Xa tin tho ch c phn th thnh tc tho [c chn qu], r tc tho bin thnh b ray, cn l th bin thnh bm. Ch trong mt thi gian ngn, bm bin thnh con su nh, sng di bp l, hnh n ging con ve mi thot xc, tn n l con c xuyt. Sau mt ngn ngy, con c xuyt bin thnh mt con chim gi l con Can d ct. Nc bt con ny bin thnh con t di, con t di bin thnh con mit mng [con n gim], con mit mng li sinh ra con di l ( y chc thiu my ch: con di l li sinh ra con cu du), con cu du li sinh ra con hong hung, con hong hung sinh ra con om m, con om m sinh ra con mu nhu [mt loi su trong tri da]; r c dng h kt vi th trc lu nm khng m mng sinh ra con thanh ninh [mt loi su r trc], con thanh ninh sinh ra con trnh1[12], con trnh sinh ra con nga; nga sinh ra ngi, ngi li tr v ci c. Nh vy l vn vt u t ci c, ri li v ci c.

69

[13] Ibsen: vn s Na Uy 1828-1906. (ND). [14] C sch dch l chn con trng. (ND). [15] Mc Da l th gm qu. (ND). [16] Nguyn vn: Kim nht phn chi hnh, c sch dch l v l chng ta lm ngi trong mt thi gian ri. (ND). [Trong cun Trang t, c Nguyn Hin L ch thch th ny: Nguyn vn:

Kim nht phn chi hnh, c sch dch l: nay c ngi ngu nhin c to ho cho ci hnh th loi ngi, (m bo: Ti mun c lm ngi hoi).
[17] Nguyn vn: Thnh nhin m, c nhin gic, c sch dch l bnh tnh ng, bnh tnh thc. [Bi ny trch trong thin i tn s. ( [18] Chng hn ny: Chng ta t c mun gng sc thot ra khi cnh dt nt sung sng m s minh trit bt bin tng ta, nhng thi no cng vy, chng ta chu hnh pht ny: xa hoa, i bi, n l, hu qu ca nhng gng sc . Elbert Thomas dn cu trong tp Lun

v khoa hc v ngh thut, bo nhng ch s minh trit bt bin dch ng hai ch thng
o (o bt bin) ca Lo t. (ND). [Nguyn vn ting Anh: I have read the books of Confucius with attention, said Voltaire; I have made extracts from them, ngha l Voltaire bo rng ng c cc sch ca Khng t v trch dn cc sch . Nh vy Voltaire chng nhng trch dn sch ca Khng t m cn dng t thng o ca Lo t na.

70

PHN II - CHNG I THI I CC THI S

I. BISMARCK CA TRUNG HOA Thi Chin Quc Khut Bnh t t - Tn Thu Hong thng nht Trung Quc Vn l trng thnh t sch Tn Thy Hong tht bi

Chng ta c th tin rng Khng t m hn trong lng khi mt v trit gia no cng mun thy quc gia thng nht m ng li mt vo lc quc gia hn lon, chia r v ni chin, suy i v tham nhng. Mi sau ny, ngi c cng thng nht Trung Quc mi xut hin, nh ti cm qun v cai tr, dit ht cc nc ch hu, hp nht li thnh mt quc gia, nhng ng ta mi thnh cng th ra lnh t ht cc sch ca Khng t. Truyn Khut Bnh [tc Khut Nguyn] cho ta c mt nim v khng kh Trung Hoa thi cc ch hu ganh ua, tranh ginh nhau. bt u ni ting v thi ti, li c mt chc v quan trng triu nh [nc S], Khut Bnh bng b phng trc [v c k gim pha], rt lui v vn m suy t v l sng v cht [1] trn b mt con sng nh lng l.

ng hi mt quan thi bc [Trnh Thim Don]: Ti nn khn khn, khon khon, cht pht m ht li trung chng? Hay nn a n theo i khi khn cng? Nn ba giy c lao lm rung chng? Hay nn giao du vi k vinh hin cu danh? Nn ni thng chng king n g nguy thn chng? Hay nn theo thi tc cu giu sang sng cu th? Nn siu nhin xut th gi thin chn chng? Hay nn nnh ht, khm nm, xum xoe, gng ci th n b? Nn lim khit, chnh trc c trong sch chng? Hay nn trn trnh, trn tru, nh m, nh da c nh ci ct trn?... [2]
gii tnh trng tin thoi lng nan y, Khut Bnh m u xung sng Mch La (khong 350 trc T.L) [3] v cho ti ngy nay, dn Trung Hoa mi nm cn lm l Thuyn Rng k nim ci cht ; ngy l, ngi ta lm b tm xc ng trn khp cc dng sng. Con ngi thng nht c Trung Quc, [Tn Thu Hong] gc gc tht xu xa kh tng tng c. Cc s gia cho rng ng l con hoang ca mt hong hu nc Tn vi mt t tng h L tc gi b L th Xun Thu [thc ra b ny ca mn khch ca L Bt Vi vit], m L cho treo ca dinh mt ngn ng tin vng thng ngi no sa c d ch mt ch thi trong b sch. Con trai ng khng c di truyn vn ti ca ng. T M Thin bo rng 71

Tn Thu Hong bt cha phi t t, hnh h m v ln ngi Tn vng nm mi hai tui. Nm hai mi tm tui, ng ta bt u ln lt chim ht cc nc ch hu khc: chim nc Hn nm -230, nc Triu nm -228, nc Ngu nm -225, nc S nm -223, nc Yn -222, sau cng nm -221 chim nc quan trng nht l T. Ln l ln u tin Trung Hoa c thng nht, sau bao nhiu th k chia r, lon lc. ng ta ln ngi ly hiu l Thu Hong , v tc th to cho quc mt t chc vng bn. Cc s gia Trung Hoa th ght ng nht i, t ng nh sau: Mi d ra, mt ln, u v ngc nh chim ng, ging nh ging loi lang si, khng c cht t tm no c, lng d nh cp. Tnh tnh cng cng, c chp, cho mnh l thng , dng st v mu thng nht Trung Hoa, nh mt Bismarck [4] kim mt Nietzsche. Mt trong nhng cng vic u tin ca ng sau khi ln ngi Hong , l xy ct thm ni nhng khc thnh lu c sn bin gii, hu che ch Trung Hoa khi b cc r phng Bc xm lng; ng ta sai bt khng bit bao nhiu k chng i ng, a ln xy ct cng trnh v i, tng trng hng tm v sc kin nhn ca dn tc Trung Hoa y. Vn l trng thnh di 2.400 cy s, c cch qung u u li c nhng ca i dy dn, to ln, kin trc nh kin trc Assyrie; cng trnh l cng trnh xy ct ln nht ca nhn loi t trc ti nay. Voltaire bo n va ch li hn, va s hn cc kim t thp Ai Cp. Phi mi nm mi xong v dng khng bit bao nhiu l th. Ngi Trung Hoa bo: Trn mt th h tn mt cu nhiu th h sau. mt on sau chng ta s thy n khng ngn chn cc r phng Bc xm nhp Trung Hoa nhng t nht cng lm cho s xm lng chm li, bt i. R Hung N b y ra khi Trung Hoa trong mt thi gian, trn qua chu u v sau cng trn vo vo ; La M tht th v Trung Hoa xy Vn l trng thnh. Nhng Tn Thu Hong, cng nh Napolon sau ny, sn sng t b chin tranh lo vic cai tr, ng ta to c nhng nt chnh cho Quc gia Trung Hoa sau ny. Nghe li t tng L T, trong phi Php gia, ng b ch t tr a phng thi trc m mun c mt tp quyn trung ng mnh m, khng cai tr theo tc l c m theo mt b lut php minh bch. ng dit uy quyn cc ch hu, thay bng mt giai cp qu phi gm cc vin quan do cc thng th b nhim; ti mi qun huyn, ng t mt v quan khng l thuc vin qun trng, huyn trng; ng in ch lut php, gin d ho l nghi, pht hnh mt th tin t quc gia, chia ct cc nc ch hu thnh nhng khu nh, to quyn t hu cho nng dn [ngha l cho nng dn lm ch rung h khai ph] nh vy m Trung Hoa sau ny giu mnh ln; ng hon tt s thng nht quc gia bng cch m nhng con ng rng ln t kinh Hm Dng i ti khp ni. Kinh ny p ln nh c thm nhiu dinh th mi, ng li bt 120.000 gia nh giu

72

c nht, c quyn th nht trong ton quc li Hm Dng va cho kinh thm lng ly, va ng d b coi chng h; ng thch vi hnh, khng mang theo kh gii d xt nhng s nhng lm, nhng hnh ng no lon, ri v triu nh ban sc lnh tr tuyt: lnh ng, khng ai dm chng li. ng khuyn khch cc phng s m rt ght bn vn nhn. Bn sau ny thi s, ph bnh gia, trit gia, nht l mn Khng gio l k th ca ng. H rn r di ch c ti ca ng, tic s t do t tng v sinh hot lm cho vn hc pht trin mnh di i Chu, mc du x hi lon lc, chia r. Khi h phn nn vi ng sao li b cc l nghi thi trc, ng xng ging ui h v. Mt u ban gm cc quan v cc bc s mt hm ng lng dng kin ngh ln ng xin lp li ch phong kin, phong t cho k thn thch lm vy cnh v theo h vic lm khng theo c nhn m lu di c, l iu cha tng thy [5]. Tn Thu Hong giao cho qun thn hi ngh. Tha tng L T, ngi thay i li ch vit, gn ging li ngy nay, dng mt bi s ni danh nhng tai hi cho vn hc Trung Quc:

Nm i khng tr li, nm i Vng khng bt chc nhau, th m vn tr c thin h ch v mi thi mt khc. Nay b h m nghip ln, dng cng mun i, k ngu nho lm sao bit c, th m Thn Vu Vit ni nhng vic i Tam i th lm sao nghe c Trc kia thin h tn lon khng thng nht nn ch nho dy ln, ng ni ci g l khen i c lm hi i kim, trang sc nhng h ngn lm ri mt s tht. Ngi no cng cho ci hc ring mnh l phi, m ch bai nhng iu kin lp ca ngi trn. Nay b h gm c thin h, phn bit ci en ci trng m nh nht tn, th m nhng nh c ci hc ring c cng nhau ch bai php gio ca nh vua. Mi khi nh vua ban hiu lnh g xung th h c ly ci hc ca h ngh lun nu c nh th m khng cm th trn th vua km i, m di ng phi thnh lp, vy xin cho cm ngay. Vy ti xin pht lnh rng: S quan thy sch g khng phi l sch ca nh Tn th phi t ht. Sch g khng phi l quan bc s c php gi, m trong thin h ct giu, nh Thi, Th, cng Bch gia ng; phi em n quan Th u t ht. Ai dm ni thm vi nhau v sch Thi,
Th th chp b xc ngoi ch, ai em i xa m ch i nay th git c h. K no thy hoc

bit m khng t gic th cng chu mt ti. Lnh xung ba mi ngy m khng chu t th gt u bi en, bt i lm phu. Nhng sch li l sch thuc, sch bi, sch trng cy. Ai mun hc php lnh th ly k li lm thy [6].
Tn Thu Hong p lng, ban hnh lnh lin. gt b d vng i, ch k t hin ti thi, cho lch s Trung Hoa bt u t Tn Thu Hong, bao nhiu b s cc nc khc u b t ht; hnh nh ch nhng sch v khoa hc v b Mnh t l thot c ho; tuy nhin nhiu

73

cun b cm cn c gi trong th vin ca nh vua, cc hc gi xin php th c th c vo tra cu. Nhng sch y gm nhng th tre ghp vi nhau bng bn l, cho nn ch mt cun thi cng nng lm ri, ai mun giu gim th tht l kh khn. Nhiu ngi b t gic, v theo truyn thuyt, mt s ln b bt lm phu a i xy ct Vn l trng thnh, v bn trm su chc ngi b x t (chn sng Hm Dng). Mc du vy, mt s nh Nho hc thuc lng tt c nhng sch ca Khng t truyn ming li cho nhng ngi cng cng k nh h. Tn Thu Hong va mi cht th cc sch b cm li c t do lu hnh, nhng chc c nhiu li. Rt cuc vic t sch ch c mi hu qu ny l lu bn: nhng sch b cm thnh nhng b kinh thnh m tn Tn Thu Hong b cc s gia mt st i i. Trong nhiu th h, dn chng v on ght m lm u lng tm ca ng. V dit cc qu tc (cc ch hu) v bi b t do ngn lun, Tn Thu Hong ho ra c c trong my nm cui i. C k m mu m st ng, nhng ng hay kp, ch thn git h. Mi khi ra triu, ng ngi ln ngai vng, t mt thanh gm tut trn trn i, v khng ai bit c mi m ng s ng trong cung no. Cng nh vua Hi Lp Alexandre, cng c triu i ng rn lm cho dn tin rng ng l Thng , l thn linh, nhng dn u c tin v ng tht bi cng nh Alexandre. ng t cho mnh l Hong th nht (Thu Hong ), cc i sau phi theo th t, gi l Nh Th (i th nh), Tam Th (i th ba), vn vn cho ti vn th nhng ti Nh Th l nh Tn b dit. Theo cc s gia vn khng a ng, th v gi ng tin d oan, chu tn khng bit bao nhiu tin tm thuc trng sinh bt t. Khi ng cht, ngi ta phi ln lt a xc ng v kinh , v nh theo nhiu xe ch c thi dn chng khng nhn ra mi hi pht ra t t thi ng. Tng truyn my trm cung n tr p b chn sng hu h ng di sui vng. Con trai ng l H Hi mng r c ln ngi, khng tic tin, xy lng cc p cho ng. Trn ct theo hnh vm tri vi cc tinh t, cn sn lt ng th khc bng thu ngn bn ca quc. K no ln lt v nh m th b nhng my t mt ch kn git tc th, ngi ta t nhng cy nn v i, mong c th vnh vin chiu sng nhng hnh vi cng chin cng ca Tn Thu Hong. Cn nhng phu khing quan ti t v huyt th b nht sng trong huyt khi tit l ng hm b mt a ti phng t quan ti.

74

III. S VINH QUANG I NG

Triu i mi Cc cch vua Thi tn dng gim s phm php Mt thi thnh tr - ng Minh Hong Truyn Dng Qu Phi Cuc ni lon ca An Lc Sn

i ng s d rc r nht trong lch s Trung Quc, mt phn nh lai ging huyt mi y [15], mt phn na nh Pht gio truyn qua m kch thch tinh thn, mt phn nh thin ti ca mt minh qun bc nht, tc vua Thi Tn gi t 627 ti 650. ng cm quyn hi hai mi mt tui, sau khi c ph vng l ng Cao T - ngi khai sng nh ng chn nm trc truyn ngi cho m lm Thi Thng Hong. ng bt u bng my hnh ng ng tm [nh Aoka n ], git nhng anh em rut [16] mun tranh ngi vi ng; ri ng em ti dng binh ra y lui cc r xm lng v tn so huyt ca h, ly li c ht nhng t bin gii mt t hi nh Hn sp . Ri bng nhin ng chn chin tranh, tr v kinh Trng An kin thit trong thi bnh. ng c i c li cc sch ca Khng t, sai khc in mt bn rt p. ng thng ni: Soi tm gng bng ng th c th sa li c m, tc; soi tm gng ca c nhn th c th on trc c lc no quc gia thnh hay suy. ng b ht cc xa hoa, ui ba ngn cung n v. Khi cc i thn tu vi ng nn t ra lut php tht nghim trng tr cc ti nng, ng p: Gim chi tiu i, gim thu cho dn i, dng nhng quan li lim khit, lo cho dn n mc, nh vy dit c trm cp cng hiu hn l dng nhng hnh pht nghim khc nht. Mt hm ng v thm ngc tht Trng An, thy 290 tn b t hnh. ng th cho h ra ng lm vic min l h ha lm vic xong li tr v ngc. H tr v , khng thiu mt ngi, ng mng qu, n x cho h ht. V ng ra lnh rng t , ng vua no cng phi trai gii ba ngy trc khi h bt ph chun mt n t hnh. ng sa sang, t im cho kinh p ti ni cc du khch t n , chu u x li. Nhiu v tng t n qua, cn cc v tng Trung Hoa, nh Huyn Trang, c t do qua n hc o Pht ti gc. Cc gio s li Trng An truyn b Ho gio do Zoroastre [ngi Trung Hoa phin m l T L Chi] sng lp, v Cnh gio, mt bit phi ca o Ki T (Christianisme Nestorien), do Nestorius [ngi Trung Hoa phin m l Ni T Thot Li An] sng lp Tiu (Asie Mineure); cng nh vua Akbar n , Thi Tn vui v tip i h, cho h t do i li trong nc, che ch h, min thu cho cc gio ng ca h, trong thi i m chu u sng c cc trong cnh ngu dt, ti tm v tranh u nhau v thn hc. Chnh ng cng rn lm mt mn chn chnh ca Khng gio, m khng c cht thnh kin no c. Mt s gia chp rng khi ng bng, dn chng au xt v cng, ngay ngoi nhn cng c ngi chch huyt vy ln quan ti ng. 75

ng dn ng cho thi i m Trung Hoa pht hin c nhiu kh nng sng tc nht. Nh na th k tng i bnh an, chnh quyn vng vng, Trung Hoa mi xut cng c go, bp, la, hng liu, kim c nhiu li, c th sng xa hoa hn tt c cc thi trc. Trn h, cc du thuyn sn son thp vng, chm tr p , chen chc nhau ln qua ln li; trn cc con sng v kinh o, cc thuyn ch hng ho nm np ngc xui, v t cc hi cng, nhng chic tu bun nh neo qua n dng v vnh Ba T. Cha bao gi Trung Hoa ph cng nh vy; cha bao gi c cc ca hng y nhc thc phm nh vy, nhng ngi nh lng ly nh vy, v nhng hng gm vc p, mn nh vy. H bn la cho chu u, c t ln bn cn, bao nhiu la l by nhiu vng na s dn thnh th ca h bn t la, v ti kinh Trng An ca h th k VIII, o cu (o lng) cn nhiu hn Paris hoc Londres gia th k XX ny na. Trong mt lng gn kinh , cc xng dt la dng trn 100.000 th. L Bch phi la ln: H i khch long trng lm sao, ph phm lm sao! Bn th nm ngc thch, by y chn bng hng ngc; thc n u qu v him!. Ngi ta c chm nhng tng nh bng hng ngc, v c k lt quan ti bng ngc. Ton dn bng nhin yu ci p v tn trng hng ngh s. Mt nh ph bnh Trung Hoa bo: Ngi no cng lm th. Cc hong sn sng ban nhng chc ln nht cho cc thi s v ho s, ti ni theo li John Mandeville [17] ch bn ht rong [18] l dm tu thng vi nh vua thi. Cc vua nh Thanh th k XVIII, ra lnh thu thp cc th thi ng v ngi ta gom c 30 cun gm 48.900 bi th ca 2.300 thi s; y l tri qua non mi th k, mt mt i nhiu ri y. Th vin ca nh vua c 54.000 cun. Murdoch bo: Thi , hin nhin l Trung Hoa ng u cc dn tc vn minh trn th gii. quc y hng cng nht, vn minh nht, thch s tin b nht v c cai tr mt cch tt nht th gii. Cha bao gi nhn loi c thy mt nc khai ho, phong tc p nh vy [19]. ng vua c ting nht thi l ng Minh Hong, gi ngi khong bn chc nm (713-756), tr vi lc gin on. Con ngi y mu thun nh chng ta, lm th m li chinh phc cc nc xa, bt Th Nh K, Ba T, Turkestan phi np cng; ng bi b t hnh, ci cch to n v khm ng, nh thu tht nng, che ch thi s, ngh s, hc gi, m mt nhc ph trong L vin (vn l). Hi mi ln ngi, ng sng khc kh, dp cc xng t la, cm cung n bn gm vc, eo vng ngc. V cui i, ng sng nh hng ngi hng lc, yu ngh thut v cc th xa hoa lng ly, sau cng ng hi sinh ngai vng v n ci ca Dng Qu Phi. Khi gp nng, th ng lc tun m nng mi hai mi by tui; trc , nng lm t thip trong mi nm ca ngi con trai th mi tm ca ng [Th vng tn Mo]. Nng mp, bng ph, qun tc mn, nhng ng yu nng v nng bng bnh, tnh tnh tht thng,

76

chuyn on v hn lo. Nng cho ng ci vinh d c yu nng, gii thiu h hng ni ngoi ca nng vi ng v cho php ng phong cho mi ngi mt nhn chc [chc v ngi mt n bt vng] ti triu nh [20]. ng Minh Hong gi nng l Thi Chn, hc c ca nng ngh thut huy hoc tin ca. T , c Thin t cng b b vic nc, giao ht quyn hnh cho mt ngi anh h nng l Dng Quc Trung, mt k bt ti, tham nhng; v trong khi dng t t li chung quanh th Thin t c truy hoan ht m li ngy. Mt tn cn thn gc Phin tn An Lc Sn cng yu Dng Qu Phi, c Minh Hong tin cy, phong lm Tit S cc tnh min Bc, v cho ch huy o qun thin chin nht ca Trung Hoa. Bng An Lc Sn t xng , ko qun v Trng An; by lu ngi ta l l s phng v kinh . Minh Hong phi b kinh chy vo t Thc; n M Ngi, cc tng s on hn git Dng Quc Trung v b con h hng ca Qu Phi, ri ging Qu Phi khi tay nh vua, git nng trc mt ng [21]. Gi yu v b thua, nh vua truyn ngi cho con l Tc Tn. Bn lnh Phin ca An Lc Sn cp ph Trng An, git ht dn chng, khng phn bit gi tr, trai gi [22]. Tng truyn, ba mi su triu ngi mt mng trong v . Rt cuc, lon b dp: An Lc Sn b con l Khnh T git cp ngi; Khnh T li b tng l S T Minh git, ri chnh S T Minh cng li b con l Triu Ngha git do th ca chng yu i, v vo khong nm 762, cuc ni lon t tn dn; Minh Hong au xt tr v kinh m nhn cnh tan hoang. t thng sau ng cht . Cha thi no th pht trin mnh m bng thi bi thm, chm ni .

Ch thch:
[1] ng hn l l c x trong thi lon. (ND). [2] Nhan bi ny l Bc c (bi cch c x), Durant ct b gi na, v ch dch thot, ti theo bn ch Hn (coi trong C vn Trung Quc Tao n -1966). Cui bi thi bc p rng vic chnh Khut Nguyn phi t quyt nh ly ch qu thn khng th bit c. (ND). [C th xem thm li gii thiu v bn dch ca Lng Nhn ti http://vnthuquan.net/diendan/tm.aspx?m=61358&AspxAutoDetectCookieSupport=1. [3] C thuyt cho rng ng sanh khong -340, cht khong -277. (ND). [4] Trong s gi l thit huyt t tng ca c (1815-1898), thng Napolon III, lm c mnh ln; rt c ti. (ND). [5] Durant b nhiu on, ti lp li cho ngha hn. (ND). 77

[6] Durant b nhiu on, ti lp li cho ngha hn. (ND). [7] S thc th L T b Triu Cao gim pha nn b git cng ba h, Triu Cao ln lm tha tng, li git Nh Th, lp con Nh Th l Anh ln thay, Anh li git Triu Cao, Hoi vng ni ln nh Tn, Tn thua Anh u hng. (ND). [Hoi vng l hu du ca vua S. Hng V v Lu Bang ly danh ngha gip S Hoi vng nh Tn. [8] Nh Hn chia lm Ty Hn, cng gi l Tin Hn, t 206 trc T.L ti 24 sau T.L ng Trng An nay thuc Thim Ty; v ng Hn, cng gi l Hu Hn, t 24 ti 211 sau T.L ng Lc Dng, ngy nay thuc tnh H Nam. Ngi Trung Hoa hin nay cn t xng l ngi Hn. (ND). [9] Nam Vit l mt quc gia c c lnh th bao gm mt s phn ca cc tnh Qung ng, Qung Ty, Vn Nam ca Trung Quc hin i v phn ln min Bc Vit Nam. Nam Vit c thnh lp nm 207 tr.T.L bi Triu , mt tng ca nh Tn Trung Quc. Kinh ca Nam Vit l thnh Phin Ngung, nay l mt qun thuc Qung Chu, Trung Quc. Nh Triu tn ti t nm 207 n nm 111 tr. T.L th b nh Hn thn tnh, tri qua 5 i vua (Theo Wikipedia). [10] trn sch in l V , nhng t y n cui tit ny, sch in li in l V , nn ti sa li thnh V ht. [11] Nguyn vn ting Anh: To break the power of middlemen and speculators- those who buy

on credit and make loans, those who buy to heap up in the towns, those who accumulate all sorts of commodities.
[12] Granet, hc gi Php, trong cun Vn Minh Trung Hoa bo: Chnh sch tht cch mng. Nu V c tinh thn kin tr th ng ta bit li dng tnh trng m to nn Quc gia Trung Hoa trong mt x hi mi ri Nhng ng ch bit nhn ci li trc mt, lm ci g gp nht, dng nhng phng tin gii quyt tng lc mt, xong ri b i, ch dng nhng ngi mi mt thi gian, h h thnh cng, uy tn tng ln, c th ln t c ng, l ng hi sinh h lin. Tnh a nghi ca mt ng vua chuyn ch, c thin cn ca bn quan lp php ti triu, khin cho Trung Hoa b l c hi him nht thnh mt Quc gia vng vng v c t chc.

78

[13] Trong cun S Trung Quc, c Nguyn Hin L bo Vng Mng mi u t xng l Gi Hong (ngha l thay quyn Hong ), sau tim hn ngi vua, i quc hiu l Tn, nm 8 sau Ty lch. [14] Nguyn vn: gentleman. Cng c th dch l k s. (ND). [15] Coi cun The Revolution of Civilisation ca W. Flinders Petrie. [16] Tc Thi t Kin Thnh v T vng Nguyn Ct. Lc ng cn l Tn vng. (ND). [17] Mt y s Php th k XIV, vit nhiu du k, hu ht l tng tng, i khi bng by v lun lun hp dn. [18] Mnestriel iu ny kh tin. Ch c mt s thi s nh L Bch c vi ng vua Trung Hoa, nh ng Minh Hong, qu thi. (ND). [19] Athur Waley trong b Bch khoa t in Anh cng bo: Trung Quc i ng l nc ln nht, vn minh nht th gii. (ND). [20] Chng hn, anh Dng Qu phi c phong Qun cng, ba ch em gi ca nng c phong phu nhn. (ND). [21] Theo s th tng s p vua bt Dng Qu Phi t i. (ND). [22] Theo Arthur Walley th v cp ph Trng An tht tn bo, gi qun Th Nh K v cp ph in Verseilles di triu vua Louis XIV th cng n vy thi.

79

PHN II - CHNG I (2) IV. V TRCH TIN

Mt giai thoi v L Bch Tui thanh xun, ti nng, cc mi tnh ca ng Trn thuyn rng Tu kinh Chin tranh Cc cuc ngao du, lang thang ca L Bch B nht ngc Th bt h
Mt hm, trong thi thnh nht ca triu i, Minh Hong tip s thn Triu Tin; h dng ng mt quc th rt quan trng nhng khng mt v i thn no c c. ng ni gin: By nhiu i thn, hc s, tng qun m trm chu nhc nh vy sao? Ni trong ba ngy, ch khanh khng c ni bc th ny th s b cch chc ht. Trong hai mi bn gi, cc i thn bn bc vi nhau, lo s cho a v v cho ci u ca mnh na. Sau cng, mt v tn l H Tri Chng tu vi vua: Thn bit mt thi s rt c ti, h L, hc rt rng v nhiu mn, xin b h ra lnh vi ng y li c th, chc c; khng g l ng y khng bit. Minh Hong ra lnh vi L Bch v ngay triu. Mi u L t chi, bo khng c c th v mi b nh hng k thi Hi va ri. Nh vua an i, ban ngay cho L chc Trng Nguyn. L v triu, nhn ra c trong s cc i thn nhng v gim kho nh hng ng, bn bt h phi ci giy cho mnh. Ri ng dch bc quc th ca Triu Tin i bo Triu Tin s chin u khi b nh ng h. c xong ri, L tho ngay mt bc th rt hay, ging cng quyt ng s p; nh vua tin li H Tri Chng rng L l mt v trch tin, nn k ngay bc th . Vua Triu Tin phi xin li v dng nhiu cng phm, Minh Hong thng mt phn cho L, L em tng li cho ch qun ru v ng ch thch ru [1]. m sanh ra ng, c thn sinh nm m thy ngi sao Thi Bch m ngi phng Ty gi l sao Vnus [2], v vy t tn l L Thi Bch. Mi tui L thuc cc sch ca Khng t v lm c nhng bi th bt h. Mi hai tui, ng v ni sng nh mt n s trong my nm. ng ln ln, thn th cng trng, hc kim thut, khoe ti vi mi ngi: Tuy ch cao by thc [3], Bch ny c th ch c vn ngi (Vn ngi ch c ngha l nhiu ngi). Ri ng i ngao du hng i tnh vi nhiu m n. y, nghe ng t mt c x Ng:

Ru b o ng trong chn vng Mt thiu n x Ng ci nga ti Tui nng mi trng trn, Lng my nng t mu xanh en [mu i] Hi ca nng bng gm mu hng Ging nng lu lo nghe khng r,
80

Nhng ting ht ca nng lm cho ta m hn. Nng ngi bn khm xa c Ung chung chn ru vi ta. i, nhng vut ve sau bc mn thu bng hu. Lm sao qun c em? [4]
ng ci v, nhng kim khng tin nui gia nh, b v phi b ng v dt con theo. Bi th nng nn di y ng tng b hay mt c nhn tnh no trong cuc i lng t ca ng:

Trng tng t M nhn hi hoa y vn M nhn i ri d ging Ging trng, mn thu cun tr , ba nm cn phng pht hng Hng kia cn lu luyn M ngi li v tnh Tng t l vng rng Sng trng im ru xanh [5]
ng ung ru tiu su v thnh mt trong trc kh lc dt [6], sng nhn tn, ca ht, lm th, khng kim c n. Nghe ni Nianchung [?] c mt th ru rt ngon, tc th ng li , mc du ng xa nm trm cy s. Gia ng ng gp Ph, cng l thi ho bc nht ng thi nh ng; h ngm vnh vi nhau, nm tay nhau cng i, p chung mn cng nm. Trong nc ai cng qu h, v h hin nh cc ng thnh, thng k ngho m ngng nghnh coi thng vua cha [7]. Sau cng h ti Trng An. Quan thng th H Tri Chng, tnh tnh vui v, thch th L ti ni bn cc bo vt bng vng mua ru i ng. Ph tng L Bch bi th sau:

Ru nhiu, L Bch th cng hay Tu qun Trng An chn ng say Vua gi ln thuyn khng chu n, T xng thn chnh tu tin y [8].
(Bn dch ca Bi Khnh n v Bng on) Thi l thi ng sung sng, c vua qu, tng vng bc rt hu, ng lm th ca tng sc p ca Dng Qu Ph.

81

Mt hm, trc nh Trm Hng, vua truyn m hi mng hoa mu n ri sai tm L, dn v lm th. L ti nh Trm hng m cn say ru, ng li b, cung n phi vy nc lnh vo mt cho tnh li. L lm lun mt hi ba bi [theo khc ht Thanh bnh iu]: I

o ta my bay, mt ta hoa, Long lanh sng sm gi xun qua. Nu khng ngi non Qun ngc, Cng khch Dao i di bng nga
II

Sng ng u cnh hng ngt a Vu Sn lung xt k my ma Ngy nay m hi ngi cung Hn, Phi Yn tn trang d snh cha [9]
III

Kho thay sc nc snh hng tri xng qun vng mt n ci Tan trc gi xun nghn ni hn, nh Trm mun v da hin chi [10]
(Bi Khnh n v Bng on dch) c thi s vnh nh vy, ai m khng thch. Nhng Dng Qu Phi cho l L ma mnh, tm cch gim pha L vi nh vua. Minh Hong bn tng L mt ti vng ri khng dng ng na. Mt ln na, thi s li ln ng ngao du, ung ru tiu su nhp bn vi bt tu tin Trng An. ng ng vi Lu Linh [mt trong Trc lm tht hin i Lc Triu, tc gi bi Tu

c tng - ca tng ci c ca ru]. Lu Linh i u cng dt theo hai gia nhn, mt ngi
xch mt bu ru, mt ngi vc ci thung o huyt chn ng lin nu ng cht gia ng, v vic i khng quan trng g hn cnh bo trn dng sng. Thi s Trung Hoa thch sng ngc li li sng khc kh cng cc trit gia Trung Hoa. L Bch bo: Chng ti ung trm h ru tiu ci vn c su. V cng nh Omar [thi s Ba T th k XII-XIII], ng tuyn b theo o ru: Cng ung ru

Anh chng thy nc Hong H trn tri xung mi, Chy tun ra b khng tr li? Li khng thy gng sng nh cao thng mi tc.

82

Sm nh t xanh, ti nh tuyt? i c phi vui lung. Ch chn vng khng i nguyt! Tri sinh hu ti tt hu dng [11], Ngn vng tn ht ri c li. Git tru m b c mua vui! Mt ln nn cn tam bch bi! Sm phu t, an Khu Sinh. No cng nhu, rt cho nhanh. V anh ca mt khc. Xin anh nghe r iu tn thanh: Chung trng, ngc chng ng qu. Say hoi l thch tnh khng nh. Hin thnh i xa u tch mch. Ch c lng say cn lu danh. Vua Trn tha trc yn Bnh Lc, u ru mi ngn cho tho thch. Ch nhn lm sao ni t tin? Phi mua gp v ta cng nhu. Nga nm sc, cu ngn vng. Ku con em ra i ru nht, Khi su vn c p tan hoang!
(V danh dch) [12] Ci su vn c y l ci su g? Phi l ci su tht tnh chng? Khng chc, v mc du ngi Trung Hoa cng vui kh v tnh nh chng ta nhng thi s ca h t khi [13] din t ni su tnh ca h trong th. Khng, ci su vn c y l ci su v chin tranh, v lon lc, xa nh; v An Lc Sn chim kinh , Minh Hong phi o tu, Dng Qu Phi b git, ri Minh Hong tr v cung in b tn ph, nhng bin c y gi cho L thy bi kch ca nhn loi. ng rn r: Chin tranh khng chu chm dt! v ng ngh ti tt c cc chinh ph phi hi sinh chng cho thn chin tranh:

Thng chp ti ri! Thiu n Yu-chow [?] su mun, Khng ht, khng ci na; cp lng my rm en ca nng cau li. Nng ta ca nhn khch qua ng.

83

Ngh ti ngi can m vc gng ra chng bin cng, Ngi chu ci lnh but xng bn kia Vn L trng thnh, Ngi ng gc trn chin trng, khng bao gi tr v na. Trong ci trp vng lt da h [?] nng cn gi Hai mi tn c lng trng. Gia m mng nhn v bi bm Chng gi cho nng ni su v hn: mng xun th l ht! Nng ling tt c nhng di tch vo la. Ngi ta c th p ngn nc sng Hong H, Nhng ai ngn c ni su khi dng ln trong lng khi tuyt ri v gi Bc thi? [14]
Chng ta c th tng tng ng lc ny lang thang t th trn ny ti th trn khc t tnh ny sang tnh khc, nh Tsui Tsung-chi [?] t: Vai mang mt tay ni y sch, ng i hng ngn cy s nh mt o s, vi mt on ao giu trong tay o v mt tp th trong ti. Trong nhng cuc vin du y, ng tm c nim an i v tm trng bnh tnh bn cnh bn c tri ca ng l thin nhin; trong th ng ta thy li cnh hoa n y t v ng thi ta cng cm c rng vn minh thnh th hi nng ln tm hn ngi Trung Hoa: Li vn p trong ni

Hi ta sao chn thanh san? Ci m chng p, lng t nhn. Hoa o dng nc mng lung chy Ring mt cn khn, khc th gian
Hoc: m nh

Bng trng gii trc ging Ng l t c sng Ngng u trng trng sng Ci u nh c hng [15].
Nhng tc ng bc, ng ch c ao c v thm ni ng sinh trng. Sau ln sng cuc i gi to kinh , ng thm kht cuc i gin d t nhin gia v con, h hng!

t Ng, l du xanh li ri. V tm ba ln chui vo kn. Ta khng bit ai gieo la. qu ti, ti min ng Luh? [16]

84

Ti khng th v kp thi lm cng vic ma xun. i trn sng nh vy, ti khng lm c g c. Di ngn gi Nm, lng ti nh qu. M v vn ngh ti nh. Ti thy tng ng mt cy o. Cnh l xum xu ong a trong sng m xanh xanh, Cy ti trng ba nm trc khi i. By gi chc ln, cao bng nc nh. M ti vn cha v. Ping-yang [?], con gi xinh p ca cha, cha thy con ng di gc o, b mt cnh y hoa Con hi hoa m nh cha. Nc mt chy rng rng. Cn Po-chin [?], con trai cng ca cha, chc con ng ti vai ch con. Con cng vi chi con ta di gc o. M khng c cha v v nh ln lng con. Ngh ti nng ni y, cha nh ngi mt hn, V khng ngy no lng khng chua xt. Cha va mi x mt mnh la trng vit bc th ny, M u ym gi cho cc con theo con ng di i ngc dng sng [17].
Nhng nm cui cng ca ng, tht chua xt, v ng khng bao gi chu khom lng kim tin, v trn bc ng chy lon, ng khng gp c mt v vng no ngh ti vic cu ng khi i. Mi sau ng mi c L Ln [tc Vnh vng, con th 16 ca Minh Hong] mi gip vic di trng, ng vui v nhn li [18], nhng sau Vnh vng khi qun, tranh ngi vi Tc Tn [ca l con ca Minh Hong, c cha truyn ngi cho], tht bi, L Bch b nht khm, ghp vo ti phn nghch, x t. Nguyn soi Quch T Nghi, ngi c cng dp lon An Lc Sn, em ht chc tc ra bo lnh cho, L Bch mi khi cht, nhng b pht lu [ti Qu Chu]. t lu sau, gp k n x, L lo o tr v qu [c sch chp khi c tha, L Bch th thuyn i chi trn ng nh H v tro khp cc ngn ni Vu Sn, Tam Gip]. Ba nm sau, ng cht v bnh nhng truyn thuyt khng mun mt bc v nhn nh vy phi cht nh mt phm nhn, nn ghi li rng mt m, thy bng trng p qu, ng nhy xung sng m, ri cht ui.

85

ng lu li ba chc quyn th thanh nh, xng l nht thi ho Trung Hoa. Mt nh ph bnh Trung Hoa bo: L Bch l ngn ni Thi Sn vt ln hn nhng ngn ni khc, l mt tri t hn nh sng ca hng triu cc tinh t khc. Minh Hong v Dng Qu Phi cht nhng ging L Bch vn cn vng vng trong th ng:

Thuyn ca ti lm bng g thm v bnh li bng g lan. Nhc cng ngi u v cui thuyn, vi nhng ng tiu, ng ch nm ngc, nm vng. Cn th g bng c bnh ru bn cnh, v cng vi ca nhi ln nh trn ngn sng! Ti thy sng hn cc v tin ci hc vng bay bng trn khng, V t do nh con knh, con ngc chy theo nhng con hi u. V cm hng ln, ti vung bt, lm rung chuyn ng nhc (nm ngn ni) Th l xong bi th. Ti ci, nim vui mnh mng nh bin. Ch th mi bt h! S t ca Khut Bnh cng vi nht nguyt rc r mun thu, Trong khi cung in nh Chu khng cn cht di tch trn cc ngn i [19].

VI. PH
o Tim Bch C D - Th tr bnh st rt Ph v L Bch Mt hnh nh v chin tranh Thnh thi Suy yu Cht

L Bch l Keats [23] ca Trung Hoa, nhng nc ng, cn nhiu thi s khc cng c qu trng nh ng. Chng hn o Tim [24], mt thi s sng gin d, khc kh, t chc huyn lnh v khng th v nm u go m khom lng c [ ra n mt vin c bu ti huyn thu thu]. Nh nhiu ng quan khc tm ci thi lun ci, ng lui v vn c sng lu v ung ru. Trong cnh rng sui, hnh nh ng tm c s thanh thn, vui tnh m cc ho s Trung Hoa sau ny kho din t trn nhng bc tranh la. Ung ru .. Hi cc di giu ng, Thm thm nhn ni nam Kh ni v chiu p n chim cng v t. Trong cnh c chn , Mun din t qun li.
86

V vn L rt vo li trn, Thm thot mi ba nm [25]. T lu sng trong lng, Nay c tr v vi t nhin. Bch C D la mt gii php khc: lm quan kinh , ln ln ln ti chc th s Hng Chu ri Binh b th lang. Mc du vy ng vn sng ti by mi hai tui, lm c bn ngn bi th, v trong nhng thi b y, ng vn hng c ci th thin nhin. ng bit c ci thut sng c c gia m ng v ngh ngi trong mt cuc sng rt hot ng. ng khng c nhiu bn, v ng t th rng ng rt d v nhng mn tiu khin x hi thch nht: th (vit ch), ho, k (nh c) v bc. ng thch ni chuyn vi nhng ngi cht phc v tng truyn, lm xong mt bi th, ng thng c cho mt b gi qu ma nghe, ch no b ta khng hiu th ng b ht. V vy ng thnh thi s c bnh dn qu mn nht; th ng c chp ln tng cc trng hc, cc n cha, c trong phng di thuyn na. Mt ca nhi tr bo mt thuyn trng: ng ng tng ti l hng v n tm thng, ti thuc bi Trng hn ca ca Bch C D y [26]. Ti ti on cui bi ny mi gii thiu Ph, thi s su sc v a ti. Arthur Waley bo: Ngi Anh vit v vn hc Trung Hoa thng khen L Bch l nht thi ho ca nc , nhng chnh ngi Trung Hoa th li thch Ph hn. Ln u tin chng ta gp Ph l Trng An; ng ln kinh thi c lm quan, nhng rt. Rt chnh v mn th, nhng ng khng tht vng, tuyn b vi mi ngi rng th ng l mt phng thuc hay tr bnh st rt, v ng th nghim vo bn thn ri [27]. ng Minh Hong c c mt bi ph ca ng thch, ch thn ra u bi cho ng thi li, chm u v b dng lm th k cho tng Tsoa [?] [28]. Bc u thnh cng nh vy, Ph thy hng hi, qun v con qu hng xa tp [Thim Ty], m li kinh , ngm vnh vi L Bch, lui ti cc tu qun, lm th tr tin ru. ng vit v L Bch: Ti qu phu t [L Bch] nh em qu anh c [29]. Ma thu, ng ng say ri, chng ti ng chung mn, V ngy no chng ti cng nm tay nhau do cnh. Thi Minh Hong ng m Dng Qu Phi; cng nh cc thi s khc, lm th vnh mi tnh y, nhng khi lon An Lc Sn ni ln, Trung Hoa chm m trong cnh xng mu th ng dng ti t ni kh ca nhn dn trong chin tranh: Hm qua triu nh ra lnh

87

Bt lnh nhng thanh nin mi tm tui bo v kinh Thi, m v con, nn i! Khc lc ch thm au kh. L m cn ri th xng s tan tnh, Tri t khng thng g chng ta u [30] Binh xa hnh .. [31] Anh c nghe ni khng, Sn ng hai trm chu qun, Hng ngn lng xm ch cn gai gc mc y? V phng cn nhng ph n mnh kho cy ba c Th c ph ht rung khng cn phn bit c b; Hung h binh Tn [tc binh Quan Trung] kin nhn Nn h b xua ui khng khc g g vi ch. .. [32] By gi ti mi bit r rng C phc th sinh gi C ti mi sinh trai. Sinh gi cn c g li xm, Sinh trai n cht trong c gai. Anh chng thy t Thanh Hi ? T xa [33] xng trng c ai thu? Qu mi su on, qu c khc, Tri ti ma dm, ting hu hu! .. [34] Trong thi lon, ng cng vi v con lam l chy gic hai nm khp Trung Hoa, c lc c cc ti ni phi i xin n, v qu xung khn vi Tri t ph h cho mt ngi ho tm em ng cng v con ng v nh nui trong mt thi gian. ng c mt vin tng tt, Nghim V, cu mang, cho lm mt chn th k. Nghim V chu c tnh tnh tht thng ca ng, cho ng mt cn nh nh trn b sui Cn [35] hoa (Ra hoa) ng lm th, ch chng i hi g ng c. Thi ng sung sng, vui v vnh ma, hoa, trng v ni. C ch g u my vn th? Trc mt ti ch c ni rng m u. Ti mun bn ht bo vt v sch,

88

 c sng gia cnh thin nhin... Khi phong cnh p nh vy, Th ti bc chm chm li, tm hn thm nhun ci p. Ti thch vut ve lng chim. Ti thi vo lng r lp ngoi m lng t trong hin ra. Ti thch m nhu hoa V cm thy s nh nhng ca phn hoa vng. Ngi trn c th cn g sng bng. Ti khng thch ung ru v hoa lm cho ti say ri. Ti yu c th lm sao! Yu c nhng sng bin mu ngc bch. [36] Nghim V qu ng lm, vn ng cho ng chc Cng b vin ngoi lang Trng An, thnh th v tnh lm ng mt ci th . V khi Nghim V cht ri, ni lon tng ln, Ph li c c vi thin ti ca mnh, li khng c mt ng dnh ti. Con ci nheo nhc, phn nn rng cha khng nui ni mnh. V gi, ng sng ru r, b mi ngi b ri, thnh mt vt xu xa khng ai mun nhn; nc nh b gi thi tung, bn n trm vo cp c ti m rm ng lt ging, m ng yu qu, khng ngn ni. Sau cng, tai nn ln nht xy ra: ng ht thch ru, do m khng gii quyt c vn sinh sng theo li L Bch [ngha l khng lm c th mu sinh na]. ng quay v tn gio, tm s an i trong o Pht. Mi nm mi lm tui m ng gi khm, ng li mt ngi cha danh ting trn ni thing Huen [Hnh sn?]. Mt ng quan c th ng, gp ng, a ng v nh, lm mt ba tic i ng. Tht b bc hi ln thm phc, ru ngon y bnh; bao lu nay Ph cha c mt ba thnh son nh vy. V i, ng n ngu nghin. Ch nhn xin ng mt bi th, ng rn lm ri ngm ln, nhng bi thc, ng t xung. Hm sau ng tt th.

Ch thch:
[1] Vic H Tri Chng ca tng thin ti ca L Bch vi vua Minh Hong v vic L c c quc th v p o c s thn Th Phn (Ty Tng, Tn Cng ngy nay), ch khng phi Triu Tin, u c chp trong cc tiu s L Bch; nhng vic ci giy th sai: L vn ght Cao Lc S, mt nnh thn, nn mun lm nhc Cao, ch khng phi mun tr th cc gim kho nh hng mnh. (ND).

89

[2] Ch Hn c tn l Kim tinh, ta gi l Sao hm, Sao mai. (ND). [3] Mi thc bng khong mt gang tay. (ND). [4] Bi ny cng nh ba bi na sau, ti khng tm c nguyn tc. Durant dng bn dch ra ting Anh ca Shigeyshi Obata; Charles Mourey dch li t ting Anh qua ting Php; ti li dch ln th ba t ting Php, nh vy nu khng phn ngha l may mn lm ri, khng cn cht g l th na. (ND). [Nhan bn dch ra ting Anh l: Maid of Wu. Nguyn tc l: , , . , . , . (Theo http://zh.wikisource.org). Tm phin m: i tu B o tu, Kim ph la, Ng c thp ng t m . Thanh i ho my hng cm ngoa. o t bt chnh kiu xng ca. i mo din trung hoi l tu, Ph dung trng ni qun h. [5] Coi nguyn vn trong i cng Vn hc s Trung Quc cun II ca Nguyn Hin L. (ND) [6] Durant dch l Rng trc (trc lm). Nm ngi kia lKhng So Ph, Hn Chun, Trng Thc Minh, Bi Chnh v o Min. (ND). [7] Ch L Bch coi thng hng vua cha, Ph th khng. (ND). [8] Coi nguyn vn trong i cng Vn hc s Trung Quc - cun II. Cu u dch cho st th l: L Bch ung mt u ru lm c trm bi th. (ND). [9] Durant khng trch bi II ny. Chng ti thm v c gia hiu on sau. Trong bi L so snh Dng Qu Phi vi nng Thiu Phi Yn, mt con ht trong cung nh Hn; Cao Lc S ut hn v b L Bch lm nhc (bt ci giy), nn gim pha vi Qu Phi l L dm so snh nng vi mt con ht; Qu Phi ni gin, ton ht vi vua, vua khng trng dng L na. (ND). [10] Bi ny ting Php dch sai qu. Nguyn vnc ba bi trong tp ng thi trch dch (trang 536-543) ca Bi Khnh n v Bng on. (ND). [11] Durant b t cu ny. (ND). [12] Tc Phng Sn (bc ba ca c Nguyn Hin L) dch.

90

[13] Khng chc. (ND). [14] Khng kim c nguyn vn. (ND). [Xem bi (Bc phong hnh) ti http://www.thivien.net/viewpoem.php?ID=7792. Bn ting Anh b su cu u. [15] Nguyn vn hai bi ny trong i cng Vn hc s Trung Quc II. (ND). [16] Luh u, T Xuyn? (ND). [17] Bi ny cng nh bi sau, khng kim c nguyn vn. (ND). [Nguyn vn: , . , . , . , . , . , . , . , . , . , . , . , . , . (Theo http://zh.wikisource.org). Tm phin m: K ng L nh tr t Ng a tang dip lc, Ng tm d tam min. Ng gia k ng L, Thu chng quy m in. Xun s d bt cp, Giang hnh phc mang nhin. Nam phong xuy qui tm, Phi o tu lu tin. Lu ng nht chu o, Chi dip pht thanh yn. Th th ng s chng, Bit lai hng tam nin. o kim d lu t. Ng hnh thng v ton. Kiu n t Bnh Dng, chit hoa o bin. Chit hoa bt kin ng, L h nh lu tuyn. Tiu nhi danh B Cm, D t dic t kin. Song hnh o th bt, Ph bi phc thu lin. Nim th tht th , Can trng nht u tin. Lit t t vin , Nhn chi vn dng xuyn. Cc tn Luh, Ping-yang, Po-chin ln lt l L, Bnh Dng, B Cm. [18] Cc sch thng chp rng ng min cng nhn li v ch lm mt chc Tn khch trong Mc ph thi. (ND). [19] Xem bi (Giang thng ngm) ti http://www.thivien.net/viewpoem.php?ID=9616. [20] i vi ngi phng Ty khng c c nguyn vn th theo ti, mt i ti gi na; i vi nhng dn tc chu nh hng vn ha Trung Hoa nh chng ta th mt i t thi. (ND).

91

[21] Bn ting Php chc in sai: temples (ngi n) v ngha; tempes (thi dng tc mi tc) mi phi. (ND). [Bn ting Anh l temples, c ngha l ngi n m cng c ngha l thi dng. [22] Durant khng cho bit xut x. (ND). [23] Thi s Anh (1795-1821). (ND). [24] o Tim (366-427) i Lc Triu, sinh trc L Bch (705-762) ba trm bn chc nm Coi li nin biu u sch Durant c li trnh by ring, khng lun lun theo th t thi gian. [25] C sch chp l ba mi nm. (ND). [26] Bi ny l bi th di nht i ng, cng vi bi T b hnh (ngn hn) l hai bi ni ting nht ca Bch C D. Trng hn ca k ci cht ca Dng Qu Phi v ni trng hn ca ng Minh Hong. (ND). [27] Theo Ayscough, Florence, trong cun Tu Fu, The Autobiography of a Chinese Poet. [28] C l Durant mun ni chc tham qun ph Kinh Triu (?). (ND). [29] km L by tui. (ND). [30] Khng tra c nguyn vn. (ND). [Theo bc Vvn, l bi Tn An li . Xem Ph lc. [31] Durant b trn mi lm cu. (ND). [32] Durant b su cu. (ND). [33] C sch chp l c nhn: ngi xa. Nguyn vn tm cu cui ny trong i cng vn

hc s Trung Quc II. Bi ny ti b ting Php m theo nguyn vn. (ND).

[34] B hai cu khng r Durant trch bi no m theo ti khng lin quan g lm vi nhng on trn. (ND). [35] Cng c l Hon. (ND). [36] Chng ta c t nhiu cun tuyn dch th ng, nhng cha c cun no nghin cu ring th L Bch hoc Ph. (ND).

92

PHN II - (3) VII. VN XUI

Vn th Trung Quc nhiu v s k - Lch s tiu thuyt S k T M Thin Cc nh vit tu bt v tiu lun Hn D v Pht ct

ng thi ch l mt phn ca th Trung Hoa m ton th th Trung Hoa ch l mt phn nh ca vn hc Trung Hoa. Chng ta kh m nh c thi i, nh gi c s quan trng ca vn hc , kh m c mt nim v s ph bin ca n trong dn chng. Thi xa ngi Trung Hoa khng bit ti tc quyn, ai in li cng c, m in li d dng, r tin, thnh th trc khi quan nim ca phng Ty xm nhp Trung Quc, gi sch rt r, ch mi lm quan Php l mua c mt b hai chc cun Bch Khoa ton th mi, v trn b t th ng kinh ch bn ba chc quan. Nhn nh cho ng gi tr vn th Trung Quc l mt iu rt kh v ngi Trung Hoa coi trng hnh thc hn ni dung, m chnh ci hnh thc li khng th no dch ra c. Ngi Trung Hoa cho rng vn hc ca h nht th gii, ch km c vn hc Hi Lp, m h nhng Hi Lp nh vy ch l t rng h nh nhn thi. Chng ta hiu c lng t ph ca h. Cc nh vn phng Ty chng ta cho vit tiu thuyt l cch chc chn nht ni danh; cn ngi Trung Hoa th li cho tiu thuyt khng phi l vn chng. Trc khi ngi Mng C a tiu thuyt vo Trung Hoa th ngi Trung Hoa c h nh khng c tiu thuyt; m ngay by gi na [trc th chin th nh], cc nh Nho [1] vn coi nhng tiu thuyt hay nht ca Trung Hoa l th cho i chng tiu khin, khng ng ghi v vn hc s. a s nhng ngi t hc khng ti s phn bit y, khng do d g c, c th Bch C D, L Bch, ri c qua cc tiu thuyt khuyt danh trng giang (vit bng bch thoi cng nh cc v tung) chp nhng bin c bi thm trong lch s ca h. V a s tiu thuyt ni danh Trung Hoa l lch s tiu thuyt, rt t cun thuc loi t chn hoc phn tch tm l, phn tch x hi nh b Anh

em nh Karamazov, Ni thn [2], Chin tranh v Ho bnh, Nhng k khn kh [3] ca phng
Ty. Mt trong nhng tiu thuyt c nht l Thu h ca mt nhm vn s th k XIV; mt trong nhng tiu thuyt di nht l Hng lu mng gm hai mi bn quyn, vit vo khong 1650; mt trong nhng b hay nht l Liu trai ch d, vn va p, nh va gn; ni danh nht l b

Tam Quc Ch gm 1.200 trang trong tc gi, La Qun Trung, chp m t im thm nhng
chin tranh, nhng mu m xy ra sau khi nh Hn sp . Nhng truyn trng giang i 93

khi cng nh cc truyn t phong tc bn bp bm th k XVIII phng Ty, theo li ngi ta ni, th nhiu khi c li t tnh tnh hi hc nh trong Tom Jones vi li k cruyn linh ng, hp dn trong Gil Blas [4]. Nhng ngi gi nhn ri nn c nhng truyn Tu . * Loi vn hc c trng nht Trung Hoa m cng c dn chng thch nht l vn chp s. Khng mt dn tc no c nhiu s gia v chp nhng b s nhiu chi tit nh vy nh dn tc y. Ngay t thi Thng c, mi triu nh cng c nhng vin thi s chp li s nghip v i ca nh vua, cng nhng iu d thng tai nghe mt thy; ngh chp s ti cui i Thanh vn cn, do Trung Hoa c mt kho ti liu lch s v i v song trn th gii; ti liu no cng rt di v thng c rt chn. B Nh thp t s ca cc quan th cc xut bn nm 1747 gm 219 cun dy, ln. T cun Th kinh Khng t san nh k lng, b T truyn [T Khu Minh] vit khong mt trm nm sau ch gii v lm cho tc phm ca Phu t linh ng hn [5], v b Trc th [s khc ln th tre], tm thy trong m vua Ngu [Tng vng] [gm trn mi ngn ch], mn chp s ca Trung Hoa lun lun tin b, v ti th k II trc T.L, xut hin mt cng trnh bt h, kin nhn ca T M Thin, tc b S k. c ni chc thi s ca cha va chp s va coi thin vn, T M Thin mi u sa li lch ri ht th gi lm tip mt cng trnh l chp s Trung Hoa t i Hong n thi ca ng [n nm -104 nin hiu Thi S i Hn V ]. ng khng nhm vic t chuc li vn m ch mun chp cng cng tt. B s ca ng chia l nm phn: 1. Bn k, chp vic cc vng; 2. Biu, chp vic ln vic nh trong tng nm; 3. Th, ghi li l, nhc, lut, lch thin vn, t l, sng ngi, v thng mi (kinh t); 4. Th gia, chp truyn cc vng hu, tng quc, tng soi; 5. Lit truyn, chp tiu s cc danh nhn. ng chp s mt khong thi gian gn ba ngn nm, t u ti cui gm 526.000 ch vit bng mt cy nhn ln th tre. Khi hon thnh cng vic sut i ng , ng trnh ln nh vua v vi hu th nh sau:

K h thn sc kit, mt m, v ch cn vi ci rng. K tnh suy ti ni by gi bin c no xy ra l qun ngay; bao nhiu sinh lc dng ht vo b ny ri. V vy m xin b h ngh ti thnh tm ca h thn, tha th cho nhng ch s st, v dm mong B h khi no rnh gh mt coi cng trnh , B h c th hiu c l thnh suy ca cc triu i c, l thnh bi ca thi ny. B s ny m gip ch cho quc gia c cht no th mc ch v nguyn vng ca sut i h thn t.
Vn S k ca T M Thin khng rc r nh vn ca Taine, khng c nhng giai thoi l th [6] nh ca Hrodote, khng c nhng suy t ngn ngn v trit l cc bin c nh ca

94

Thucydide, m cng khng du dng nh vn ca Gibbon [7]; mn chp s Trung Hoa t khi vt ln cao m t ti ngh thut. T T M Thin ti ngi cng h vi ng l T M Quang ng ny cng son mt b thng s v Trung Hoa cc s gia Trung Hoa cm ci, c khi nguy ti ti sn, tnh mng na, chp li nhng bin c trong mt triu vua hoc mt triu i; h dng ht c sinh lc v khng ch trng ti li vn p. C th rng quan nim ca h ng, c th rng chp s phi l mt khoa hc ch khng phi l mt ngh thut; c th rng Gibbon khi t chut cu vn, hoc Carlyle [8] khi thuyt gio, lm sai cc s kin ca d vng. Nhng chnh ngi phng Ty chng ta cng c nhng s gia c rt chn, khng thua mt dn tc no khc v cch vit tng pho sch mc ch cho d vng khi b ph mt lp bi thi gian, m rt cuc, chnh nhng pho sch y li b lp bi ca cc th h sau bao ph. * Loi tu bt, tiu lun [9] l mt loi sinh ng hn; y ngi vit c quyn tha h t chut cu vn, tr ti hng bin. Nh vn ni ting trong khu vc ny l Hn D m sch c trng ti ni tc l buc rng ngi c trc khi cm ti phi ra tay bng nc hoa hng . Sinh trong gii bnh dn (ngho) ng t c nhng chc v cao nht triu nh, v b nh vua (Hin Tn) [10] ght ch v bc trc can vua ng u i o Pht na. Theo ng, tn gio mi ch l mt d oan ca n ; l mn nhit tn ca o Khng, ng bt bnh v thy nh vua khuyn khch s u c dn chng ca th tn gio vin vng n bc mnh y. V vy nm 803, ng dng vua mt bi biu m chng ti trch dn di y vi on c gi c vi nim v vn xui (c vn) Trung Hoa; min c gi ng qun rng mt bn dch ng ti my cng lm sai ngha nguyn vn i.

Nay thn nghe rng B h sai nhiu nh s li Phng Tng rc Pht ct, v B h s ng ln lu cao coi a Pht ct v cung, li ban lnh cho cc cha thay phin nghnh tip cho ng l. Thn tuy ch ngu, nhng cng bit rng B h khng m hoc v o Pht, sng bi nh vy khng phi cu phc; m ch l nhn nm nay c ma, dn chng vui v, nn chiu dn chng kinh m by ra cnh l lng, tr vui a ny, ch bc thnh minh nh B h u li tin nhng vic . Nhng bch tnh ngu mui, d b m hoc m kh gic ng, thy B h nh vy s ngh l B h thc tm th Pht, bo nhau: Thin t l bc thnh m cn mt lng knh tn, th bn bch tnh [chng mnh] ai m dm yu tic thn th, tnh mnh. H s t nh u, thiu ngn tay t hp nhau li, lt o, vi tin ra, t sng n ti, ganh ua nhau ch s thua km ngi. Th l gi tr bn ba, b b cng vic, nu B h khng ngn cm, h s a li cc cha, ct cnh tay x da tht cng dng, thc l thng phong bi tc, lm tr ci cho bn phng [11]

95

Vy m qun thn khng ai ni g, quan ng s khng vch ch tri ra, h thn thc ly lm xu h cho h, xin B h giao ct Pht cho quan hu ti, qung xung sng, ling vo la, tuyt gc r i, dit mi nghi hoc cho thin h v i sau, khin ngi trong thin h bit rng hnh vi ca bc i thnh [tc B h] vt xa bn tm thng [tc mt s vua thi trc nh thi Lc Triu m tn o Pht] c vn ln, nh vy chng l mt vic rt tt, rt vui ? Pht m linh thing, ging ho c th tai ng g c trt c ln thn h thn ny, c Tri soi xt, thn khng on hn g ht [12].
Khi c s xung t gia m tn v trit l th ta c th chc chn rng m tn s thng, v loi ngi thch hnh phc hn s minh trit. Hn D b bim lm th s Triu Chu [13] hi dn cn hon ton d man. ng khng phn nn g c, theo ng o Khng, sing nng khai ho h, lm gng cho h, v ng thnh cng ti ni trn cc bc chn dung ca ng thng my ch ny: Ti u ng cng lm cho min ho thun khit [14]. Sau cng ng c gi v triu, li tn tu vi Quc gia, khi cht rt c trng vng. Mt bi v ca ng c by trong Khng miu ch tht thp nh hin v nhng v c cng lao truyn b o Khng mi c vinh d y v ng hng hi nhit lit bnh vc o y nh chng ta thy trong bi biu dn trn, khi b mt tn gio khc ln p, tn gio ny mi u cao qu, nhng ti thi ng sa o ri.

Ch thch:
[1] Lettr: tc cc nh tr thc c Trung Hoa. (ND). [2] Khng r ca ai. (ND). [Ni thn: ting Anh l The Magic Mountain. Theo Wikipedia, tc gi l nh vn c Thomas Mann (1875-1955), nhan nguyn tc l Der Zauberberg. [3] Ca Victor Hugo Chng ta c bn dch ca Nguyn Vn Vnh. (ND). [4] Tom Jones ca Fielding, tiu thuyt gia Anh (1707-1754), Gil Blas ca Lesage, tiu thuyt gia Php (1688-1754). (ND). [5] Ch ny bn ting Php ti ngha hoc sai. Ngi c c th hiu lm rng T truyn ch gii kinh Th, s thc l ch gii kinh Xun Thu. (ND). [Nguyn vn ting Anh: From the Shu-Ching, or "Book of History", so edifyingly bowdlerized by

Confucius, and the Tso-chuan, a commentary written a century later to illustrate and vivify the book of the Master.

96

[6] Ti ng rng nhng nhn xt ny sai. Coi b S k ca T M Thin L Bi ti bn 1972. (ND). [7] Taine (1828-1893), s gia Php; Hrodote (khong -484 -425), s gia Hi Lp; Thucydide (460 -395), s gia Hi Lp; Gibbon (1737-1794), s gia Anh. [8] Carlyle (1795- 1881): s gia Scotland. [9] Tc nh nhng bi c vn, ph trong b C vn ca Trung Hoa. Coi cun C vn Trung

Quc Tao n 1966. (ND).

[10] Tc ng Hin Tn (sch in sai l Hiu Tn). [11] Durant b mt on i ch o Pht l ca ngoi nhn v nhc li ca Khng t qu thn nn knh m xa ra. (ND). [12] Nhan bi ny l Pht ct biu. Nguyn vn c trong b C vn bnh ch. (ND). [13] Trong bn ting Php l: mt lng Qung ng. (ND). [14] Ti on rng ch Hn l c chi tc ho - u th ci ho phong tc min li ca Khng t trong Lun ng - thin T Hn. (ND). [15] Ch Hn gi l H khc hoc vn tt l khc. (ND). [16] C l l Khng o Ph (985-1039) hu du i th 45 ca Khng t. [17] Chc Durant mun ni Khng gio. (ND). [18] Kp Mai Lan Phng (1894-1961), ni ting vi cc vai n nh Mc Qu Anh, Dng Qu Phi, Ngu C. [19] Nhc s thi Trung c (1524-1594). (ND) [20] Bn ting Php l V Tr, T Hi: v gi, v d, vt gi. (ND). [Nguyn vn ting Anh c cu: The Chinese knew of the division of the octave into twelve semitones, but they preferred to write their music in a pentatonic scale, corresponding roughly to our F, G, A, C, and D; to these whole tones they gave the names "Emperor", "Prime Minister", "Subject People", "State Affairs", and "Picture of the Universe". [21] Chng ta thy nhan chng Thi i cc thi s khng ng v tc gi gii thiu qua loa c vn xui, tung v nhc trong sut lch s Trung Hoa. (ND).

97

CHNG III THI I CC NGH S

I. VN NGH PHC HNG: I TNG 1. Ch x hi ca Vng An Thch i Tng Mt v t tng c t tng x hi Cch tr nn tht nghip Ch k ngh nh lng bng v gi c - Quc hu ho thng mi Quc gia bo him cho tht nghip, ngho i, gi nua Thi tuyn quan li Vng An Thch tht bi

Sau lon An Lc Sn, nh ng khng lm sao ngc u ln c na. Cc ng vua ni ngi Minh Hong khng lp li ni uy quyn trong quc v sau mt th k suy nhc, nh ng chm dt. Trong nm mi ba nm (907-960), nm triu i khc k tip nhng u yu v ngn ngi [trong s gi l i Ng i: Hu Lng, Hu ng, Hu Tn, Hu Hn, Hu Chu]. Trong trng hp nh vy lun lun phi c mt bn tay mnh v tn nhn mi lp li c trt t. Mt qun nhn [1] xut hin trong cnh hn lon, dng ln nh Tng v ln ngi, tc Tng Thi T. Ngi ta ti lp triu nh v cc chc tc, m li cc k thi tuyn quan li v mt v c vn cho Hong rn gii quyt cc vn x hi, thnh lp mt ch gn nh ch x hi triu nh kim sot i sng kinh t trong nc. Vng An Thch (1021-1086) l mt trong rt nhiu nhn vt k khi ng mt vai tr quan trng trong lch s Trung Quc. Rt tic rng v xa cch trong khng gian ln trong thi gian, li thm d vng ca Trung Hoa cng khc xa vi hon cnh hin ti ca h, cho nn xt cc nhn vt Trung Hoa, d tnh tnh, t tng tri ngc hn nhau, chng ta cng vn thy b ngoi h mt lot nh nhau. Nhng ngay cc k th ca Vng An Thch h ng lm cng phi nhn rng Vng tht khc ngi, ht tm tr vo vic nc, cn mn, kin nhn lo ci thin i sng ca dn, khng cn th gi ngh ti bn thn, ti m thc, y phc na, hc rng, vn li hay vo bc nht ng thi, chng vi k giu c, quyn qu th cu mt cch can m l lng. Do mt s ngu hp k d, trong lch s Trung Hoa ch c mi mt ngi hi ging ng m ngi ny li cng mt h vi ng: Vng Mng. T cuc th nghim ch ngha x hi trc ca Vng Mng, ti cuc th nghim ny ca Vng An Thch, dng lch s c ngu ca Trung Quc chy c ngn nm ri. 98

Khi c vua [Thn Tn] giao quyn t tng cho, Vng An Thch tuyn b rng chnh quyn phi chu trch nhim v s an lc ca mi ngi dn. ng bo: Quc gia phi hon ton iu khin thng mi, k ngh v canh nng gip ngi lao ng, ng h b bn giu c tiu dit. ng a ngay ra ch min dch [nhng k phi su dch c np tin thay]. T thi no ti gi, triu nh vn bt dn phi lm xu, c khi gia ma gieo hoc ma gt, nng dn cng phi b c cng vic ng ng ca h. Mc du min dch, m Vng An Thch vn thc hin c nhiu cng vic tr thu (ngn lt) ln lao [nh tin tr dch triu nh thu ri thu ngi lm]. ng li cu nng dn khi ci nn cho vay nng li, bng cch cho cc tiu in ch vay, li rt nh so vi thi [2]. ng phn pht la ging cho nhng ngi khng c cng n vic lm, gip h canh tc, ch buc h mt iu kin l khi gt la th tr li cho triu nh. C nhng c quan thnh lp mi chu, qun nh tin cng v gi c cc nhu yu phm. Thng mi b quc hu ho: quc gia mua sn phm mi ni, mt phn cha trong cc kho sau ny dng ti, mt phn em bn khp nc, nhng ni no thiu [3]. Triu nh c mt u ban ngn sch, xt xem phi tiu bao nhiu, thu c bao nhiu tit kim c nhng s tin ln, khi tht thot vo nhng ci ti rng ca bn tham nhng. Ngi gi, ngi tht nghip, ngi khn cng c tr cp. Chnh sch gio dc v ch thi c c xt li tuyn nhng ngi c kin thc thc t, ch khng bn sung v o Khng bng nhng cu hoa m, khoa i; gio dc bt ch trng ti hnh thc, ti nh nhiu, v theo li mt s gia Trung Hoa th trong mt thi gian, bn hc sinh ti cc trng lng cng b th ph i m hc s k, a l, kinh t. Ti sao nhng gng sc nhn o li tht bi? Trc ht c l v cuc th nghim c nhiu yu t thuc v hnh ng hn l v l thuyt thun tu. nh rng, theo nguyn tc, bn ph gia phi gnh phn thu nng nht, nhng s tiu pha ca quc gia c tng hoi, quc gia phi thu nhiu la rung, l mt gnh nng cho ton dn, ngho cng nh giu. Cho nn chng bao lu, bn dn ngho cng ng v phe ngi giu, ku ca rng thu m nng qu; loi ngi bao gi cng mun quc gia lnh thm nhiu chc v, trch nhim nhng li khng chu tr ci gi ca mt chnh quyn nh vy [ngha l mun quc gia bo m an ton cho mnh, nhng khng mun ng thu]. Li thm, Vng An Thch tuy gim s lnh chnh qui, thng b cho dn phi nui, nhng b vo s gim y, ng buc gia nh no c hai ngi inh tr ln th bt mt ngi lm bo inh, dy cho v ngh, h c chin tranh th dng lm lnh [4]. ng giao nga v c, la cho dn nui, dn phi sn sc k khi c chin tranh th nh nc ly m dng [5]. Khi c ngoi xm v cc cuc ni lon trong nc, tn php ca Vng An Thch ho ra mt lng dn. Sau cng, cn mt nguyn nhn na: ng gp nhiu kh khn

99

trong vic tuyn dng nhng nhn vin lim khit; con qui vt quan li b chng tham nhng nng ti mc Trung Hoa cng nh nhiu quc gia khc t thi ti nay phi la chn: hoc l cho t nhn n cp, hoc l cho cng chc gian ln. Bn th cu cu php do mt ngi em rut ca Vng An Thch [Vng An Quc] v s gia T M Quang cm u, chng t vi nh vua rng tn php khng th thc hin c: con ngi, a s l tham nhng, bt ti nn chnh quyn khng kim sot ni k ngh, l mt o tng; cch t chc x hi tt hn c l theo ch ngha phng nhim, mc cho dn chng sn xut ri phn phi theo bn nng kinh t ca h. Bn nh giu b thit hi nhiu v thu nng v v nh nc quc hu ho thng mi, nn cho tin dn ngho ch bai tn php, ngn cn s thc hin tn php, kt cuc phi bi b. Phe i lp c t chc mnh m, lm p lc vi nh vua v sau my nm lin ht lt ti hn hn, mt ngi sao chi xut hin, nh vua kinh hong, phi cch chc Vng, hu b cc sc lnh trc, trao quyn cho phe chng Vng. Mt ln na, mi s tr li nh c [6].

2. Tri thc phc hng

Tn b ca s bc hc Giy v mc Tin ti s pht minh ngh in Cun sch u tin Giy bc Hot t - Tuyn tp, t in, cc b ton th

Tri qua bao nhiu chin tranh, cch mng, thay i triu i, i sng dn Trung Hoa vn tip tc, xt chung th t b cc bin c xa xi lm xo trn, v thng thng, bin c kt thc t lu ri, h mi c nghe ni ti. Nh Tng b ngi Kim ui khi min Bc, xung phng Nam lp li triu i [gi l Nam Tng], i kinh t Bin Lng [ngy nay l Khai Phong] xung Lm An [ngy nay l Hng Chu]; ti kinh mi ny, li sng xa hoa, phong nh cng pht trin mnh nh kinh c, v cc thng nhn khp th gii x li mua nhng sn phm cc qu, cc p ca k ngh v ngh thut Trung Hoa. Vua Huy Tn t ra nhng kiu trang phc mi Bin Lng, v ng l mt ngh s hn l mt quc trng trong khi r Kim tin v kinh th ng chng mi v y ? v ng lp ra mt vin hn lm khuyn khch bng cch trin lm v nh gi cc ngh thut sau ny lm v vang cho nh Tng. Ngi ta su tp cc ng, bc ho, bn vit tay v cc bo ngc; nhiu tim sch ln c thnh lp m vi tim trnh c ci ho binh la. Cc hc gi, ngh s a li c hai kinh phng Bc v phng Nam.

100

Di i Tng, ngh in bt u xut hin, mi u rt khim tn, trong vn hc Trung Hoa. Sau bao nhiu c gng kin nhn, lin tc trong my th k, by gi pht minh mi em p dng c di hai hnh thc chnh; mi u khc c mt trang sch ln g, ri sau dng hot t bng mt kim loi c trong nhng ci khun. Pht minh , hon ton ca dn tc Trung Hoa, l pht minh ln nht trong lch s, sau s pht minh ra ch vit. Trc ht phi tm mt th g gin tin hn la hay tre in ch ln. La t qu, m tre th nng qu: Mc t i u cng phi ch theo ba xe sch bng tre, trn ti sn ca ng; cn Tn Thu Hong th mi ngy phi vn dng bng tay c trm k l vn th. Vo khong 105 sau T.L, i ng Hn, mt vin hon quan tn l Thi Lun tu vi vua Hn Ho rng pht minh ra c mt th giy r tin hn, nh hn, lm bng v cy, cy gai, gi rch v li c. Thi Lun l mt v i thn c phong tc hu, v m mu vi hong hu, b t co, v nh tm ra, chi u, bn b o p nht ri ung thuc c t t. Cch ch to truyn b rt mau v nhng t giy c nht ngi ta c bit, do Aurel Stein tm c trong mt bc tng p ca Vn l trng thnh, l nhng cng vn k nhng bin c xy ra trong khong t 21 ti 137 sau T.L, c l vo thi Thi Lun; nhng cng vn nm 150 sau T.L, ngha l khong 50 nm sau khi Thi Lun bo co pht minh ca ng ta. Th giy u tin y lm ton bng gi rch cng nh loi giy tt, bn m chng ta dng ngy nay. Ngi Trung Hoa ci thin phng php gn n mc hon ho, trn thm keo, nha v mt th h cho giy thm dai v d ht mc. Khi h dy k thut cho ngi Rp th k VIII, ri ngi Rp li truyn b qua chu u th k XVI, th phng php hon ho ri. Mc cng thy xut hin phng ng trc tin v mc du ngi Ai Cp ch c giy, mc t thi Thng c, nhng chnh ngi Trung Hoa dy cho chu u ch to mc bng b hng; ci m ngi ta gi l mc n thc ra l mc Tu. Mc (son) ch bng cht sul-fua thu ngn (sulfure de mercure) c dng Trung Hoa t i Hn; mc en xut hin th k IV, v t mc dnh ring cho nh vua. Mc en lm cho ngh in mau tin b v dng n th d pht ln bn g m n li gn nh khng ty, gt c. Ngi ta thy Trung nhng khi giy b ngm di nc lu qu, gn cng nh , m ch vit bng mc vn c c. Thi quen dng con du k tn l ngun gc ca ngh in, ngy nay ch n l con du cng c ngha l in na. Nhng du mi u in ln t st; vo khong th k th II, cc kinh c khc trn ri t lu sau, ngi ta ngh ra cch pht mc ln phng li. Th k th VI, c nhng con du ln bng g m cc o s dng in ba; mt th k sau, cc v tng cng dng cch in li cc kinh. Nhng n phm c nht m chng ta c bit l mt triu l

101

ba in Nht bn vo khong 770 sau T.L bng ch Phn v ch Trung Hoa. i ng ngi ta lm nhiu bn khc nh vy nhng c l tht lc hoc b tiu hu ht trong cnh lon lc thi Minh Hong. Nm 1907, ng Aurel Stein, c cc o s Trung Hoa Tn Cng [7] cho php tham cu cc thin Pht ng (hang ngn ng Pht) n Hong. Mt trong s nhng ng hnh nh b bt kn vo khong 1035 sau T.L, mi n nm 1900 mi c c ra, v ngi ta tm thy 1.130 b ti liu, mi b gm mi hai, c khi hn na, cun giy vit tay; ton th thnh mt th vin cha 15.000 cun sch, giy vn cn tt y nh mi nguyn. Chnh trong nhng bn vit tay y m ngi ta kim c cun sch in c nht hin nay chng ta c bit, tc cun Kinh Kim Cng, n l mt cun giy, trang cui c my hng ny: Wang Chieh [?] in ngy (tc ngy 11.5.868 dl) pht khng v nh n cng n cha m. Trong m vit tay ny cn thy ba cun sch in na. Mt cun c c im rt mi m ny: cc t giy khng cun li nh Kinh Kim Cng m gp li thnh sch nh nh sch ngy nay. Cng nh chu u cui thi Trung c v gn y cc dn tc s khai, chnh tn gio c xu cho ngh in mnh hn ht, v tu s no cng mun truyn b o ca mnh bng n phm v hng hi mun cho mi ngi c c nhng l ba, nhng kinh k in trn giy. Cc qun bi c l cng c nh cc n phm tn gio , xut hin Trung Hoa nm 969 - sm hn na, cha bit chng ri t Trung Hoa truyn vo chu u cui th k XIV. Nhng cun u tin y in bng mc bn. Chng ta bit c iu do mt bc th mt ngi Trung Hoa vit vo khong 870: Mt hm T Xuyn, ti thy trong mt tim n mt cun kinh [chc l kinh ca Khng gio] in trn mt bn g. Hnh nh lc , ngh thut in pht trin kh ri, thc l lng, s pht trin y xy ra trc ht cc tnh min ty nh T Xuyn, Tn Cng [8] tc nhng tnh c cc v tng n ti khai ho v trong mt thi gian c mt nn vn ha c lp vi vn ha ti cc kinh pha ng. Thut in truyn qua min ng t u th k th X khi mt t tng tn l Feng Tao thuyt phc nh vua b tin ra in cc kinh ca Trung Hoa. Phi hai chc nm mi xong cng vic gm mt trm ba mi quyn kinh c c li ch gii [9]. Nh vy m i Tng kinh c truyn b rng ri hn, tri thc c phc sinh v o Khng c vng vng hn. Mt ng dng u tin na ca thut in l giy bc. Cng vic in giy bc bt u T Xuyn, th k th X, ri triu vua no cng ham pht hnh giy bc, ti ni cha y mt th k, c s lm pht. Nm 1294, Ba T li bt chc cch m ho ra giu c; nm 1297, Marco Polo ngc nhin rng sao ngi Trung Hoa li trng nhng mnh giy ln y. Mi n nm 1656 chu u mi hc c cch y v bt u in giy bc.

102

Hot t cng l mt pht minh ca Trung Hoa nhng h khng c t mu, nn phi c 40.000 ch, tn km qu khng th lm c. Ngay t 1041, Pi Sheng [10] lm hot t bng t st, nhng v l do k trn, s pht minh y khng dng c vo vic g. Nm 1403, ngi Triu Tin ch to c ch u tin bng kim loi trong lch s [11]. Ngi ta khc ch ln g cng, dng khun c bng t st, khun nung ln thnh s kim loi v ng vua Triu Tin hin minh nht hiu l Thi Tn [?] hiu ngay rng pht ninh y c li cho s cai tr v c cho s duy tr vn minh na, bo: Mun kho tr dn th phi bit r lut v cc kinh ca o Khng, c vy th mi cng bng m gi c chnh o, nc mi yn n, c trt t. Nc chng ta v cc ng v cch Trung Hoa c mt ci bin, ch nhn c rt t sch ca Trung Hoa. Nhng cun in bng mc bn thng khng hon ton, dng cch th kh m in c ht thy nhng sch hin c. Cho nn trm ra lnh c ch bng ng v in tt c cc sch m trm s kim c truyn cho hu th. Hu th s mang n chng ta vn i Nhng ph tn in, dn s khng phi chu, trm s khng bt dn ng thu. Trm v hong tc s chu ht, v i thn no mun gp tin th tu . Hot t t Triu Tin truyn qua Nht Bn ri mi tr v Trung Hoa, nhng hnh nh sau khi Gutenberg (1400-1468) pht minh c thut in chu u, sau Triu Tin my th k. Triu Tin, hot t c dng trong hai th k ri b; Trung Hoa lu lu ngi ta mi dng ti, mi cho ti khi cc thng nhn v cc nh truyn gio t phng Ty qua ch cho h thut in chu u. T thi Feng Tao cho ti thi L Hng Chng [cui i Thanh], ngi Trung Hoa vn thch in bng mc bn, v in li ch Trung Hoa th cch y c v tin cho h hn. Mc d in cch rt chm, h cng tun ra th trng v s sch cho dn chng c. Trong khong t 994 ti 1063, ngi ta in nhng b on i s [s chp ring mt thi i], gm my trm cun, thnh th cc nh vn c mt kho bc hc v gi v mi m; v tc phm ca h t c cc gii trung lu, i khi ti mt s bnh dn na; vn hc c tnh cch dn ch hn [12], nhiu hnh thc hn. Ngh thut in mc bn l mt nguyn nhn chnh ca s phc sinh vn ngh i Tng. c pht minh y kch thch, vn hc Trung Hoa ho ra phong ph l lng, tin trc phong tro phc hng ti hai th k. Cc kinh in c in li c trm ln, ch gii c ngn ln; cc s gia bc hc cm ci nghin cu d vng vit li v dng ngh thut in mi m, k diu , truyn b cho hng triu c gi; ngi ta in nhng b tuyn tp thi vn, nhng b t in ln; nhng b Bch khoa ton th v i v ti c nng thn. B Bch khoa ton th u tin c gi tr l b ca Wu Shu (947-1002) [13], khng th sp theo mu t c, nn phi sp theo mn, theo ti; b ch trng ti cc hin tng v tr. Nm 977, vua Tng Thi Tn sai son

103

mt b Bch khoa ton th quan trng hn gm 30 cun, hu ht l trch trong s 1690 cun in t trc. Sau ny, di triu Minh Vnh Lc [tc Minh Thnh T] (1403-1425), ngi Trung Hoa li son mt b na gm mi ngn cun, v s qu, nn in khng ni; chng may bn vit tay cn li b thiu hu - tr mt trm su mi cun trong v lon Quyn ph nm 1900. Cha bao gi ngi ta thy mt nn vn minh c cc hc gi chi phi ti mc .

3. Trit hc phc hng

Chu Hi Vng Dng Minh Siu thin c

Cc hc gi y khng nht thit l mn Khng t, trong mt ngn ri nm c nhiu hc thuyt khc thnh lp ra v by gi ngi ta hng hi bn ci nn theo hay nn chng o Khng. o Pht gy s dao ng trong tm hn ngi Trung Hoa, by gi nh hng ti cc trit gia. Nhiu nh cng tp thi quen tham thin; c nh cn trch Khng t l b phn siu hnh hc, cho li gii quyt vn nhn sinh v vn tinh thn ca o Khng c v hi ht, tn nhn qu. Php ni tnh c coi mt phng php khm ph v tr, v nhn thc lun (pistmologie) xut hin Trung Hoa. Nhiu ng vua theo o Pht hay o Lo c lng dn hoc iu khin dn, v c lc ngi ta tng o Khng ht nh hng ri. Chu Hi cu vn tnh th y. Shankara n , th k th VIII gom nhng i khi thm thu nhng tn mn trong cc Upanishad [phn thuyt php trong cc kinh Veda] cho c h thng m thnh lp mt trit thuyt mi lu hnh nht ng thi, trit thuyt Vedanta; Thnh Thomas dAquin chu u, th k XIII, dung ho trit l Aristote v t tng ca thnh Paul, m lm cho trit l kinh vin thng th mt thi; Chu Hi Trung Hoa, th k XII, cng vy, gom cc chm ngn mp m ca Khng t dng mt trit thuyt cht ch vng vng, ti ni cc hc gi ng thi phi phc v nh vy, Khng gio li chim c u th trong sinh hot chnh tr cng tinh thn ca dn tc Trung Hoa. Thi cc trit gia tranh lun nhau nhiu nht v Chu Hi v cc ch th ca ng, cch gii thch mt on trong sch i hc. Khng t mun ni g khi ng bo mun tr nc th trc ht phi t nh mnh, mun t nh mnh th trc ht phi sa thn mnh, mun sa thn mnh th trc ht phi chnh ci tm ca mnh, mun chnh ci tm th trc ht phi lm cho tinh thnh ci , mun lm cho tinh thnh ci th trc ht phi c tri thc xc ng, tri thc xc ng ch xt k mi vt (tr tri ti cch vt).

104

Chu Hi bo ngha on khng c g ti tm v trit l, lun l v o tr nc. ng chp nhn hon ton m khng h phn khng khuynh hng thc nghim (hay chng nghim) ca Khng t; v mc du ng cho vn bn th (ontologie) mt a v quan trng ti ni Khng t nu bit c, tt phi ngc nhin, nhng rt cuc hc thuyt ca ng va v thn va kch thn, im chc Khng t ly lm thch. Kinh Dch t trc vn thng ng mn siu hnh hc Trung Hoa, Chu Hi cng nhn nh kinh rng c mt s tng phn r rt, trong s thc:

dng v m; nhng i khi ngi ta thy hai ci ho hp vi nhau v lun lun tc ng ln

ng hnh: kim, mc, thu, ho, th to ra vn vt; cng vy, l v kh lut tri v vt cht hp tc vi nhau iu khin v tr, to cho v tr hnh thc ca n. Nhng trn tt c, l thi

cc, ci tuyt i, l ca cc l, c cu ca v tr. Chu Hi cho ci thi cc l thin (tri) trong

o Khng chnh thng, Thng ch l mt lut din tin hp l, khng c nhn tnh, khng c hnh th. o tri ch l l. Chu Hi bo thin o cng l nhn o (o ca ngi), cng l o tr dn. o c ch l s ho hp vi thin o v bit p dng o lun l vo vic tr nc tc l kho tr nc. Thin nhin vn thin th bn tnh con ngi cng thin, theo lut thin nhin tc l minh trit. ng Choi Mao Shu [?] khng nh c ca s v cho rng s sinh trng ca c cng chnh ng [hp l tri] nh s sinh trng ca ng ta. Vy th gn nh c th kt lun rng bn nng ca loi ngi cng vn thin na, c th vui v lm theo bn nng c; nhng Chu Hi li bo chng thuc v ci kh (vt cht), phi bt chng theo ci l mi c. Mun va lm mt lun l gia va lm mt lun l gia, kh thc! Trit thuyt ca Chu Hi, c nhng im mu thun, nhng ngi cm u phe chng i ng, tnh tnh rt d thng v hi c bit: Vng Dng Minh, khng quan tm ti nhng mu thun y. Vng va l mt ng thnh, va l mt trit gia; ng quen li thin nh ca Pht gio i tha. ng cho rng s lm ln ca Chu Hi khng phi l v lun l m v phng php; theo ng s tm hiu vn vt khng nn bt u t s tm hiu ngoi vt [14] m phi bt u t ci v tr v cng su kn ca ci ng, nh ngi n ch. Tt c s hiu bit cp nht c trn th gii t thi khai thin lp a, cng khng th ging c mt cy trc hoc mt ht la.

Mt hm ti ni vi mt ngi bn ca ti h Tin: Nu mun thnh mt hin nhn, phi tm ci l ca ht thy mi vt di gm tri, th ti t hi, kim u c mt ngi nh vy?. Ti tr su cy trc trc nh ti v bo anh ta cch, ngha l tm ci l ca chng. Anh Tin sut ngy m tm di bi trc. Nghin ngm ba ngy m cha ra, anh y mang bnh, bo ti anh thiu ngh lc, sc mnh. Ti bn ra thay anh, cng khng tm ra ci l ca cy trc, sau by

105

ngy, mt c qu chu khng ni, ti cng pht bnh. Chng ti nhn nhau th di, bo: Phi c s phn mi lm thnh c. Tri khng cho mnh lm thnh ri.
Th l Vng Dng Minh thi khng tm hiu v tr na, b lun c vic tm cc kinh, th ca Khng gio; ng cho rng c trong ci tm ca mnh, thin nh tm hiu ci ng li d t c s minh trit hn l c tt c cc sch, tm hiu c vn vt. B y lm cai trm tnh Qu Chu, mt ni ni non, dn cn d man, m li y rn c, ng tm c trong bn tho khu vi ngi bn v mt s mn sinh, dy cho h trit l, nu cm cho h n, ht cho h nghe. Mt m, vo gi t, h ngc nhin thy ng t trn ging nhy xung t mng r la ln: R rng l ci thin tnh ca ti ri, i tm ci l trong s vt l lm ln. Bn h chng hiu g c, nhng ng vn dn dn ging cho h thuyt duy tm ca ng: Tm tc l l, trong v tr c ci g ngoi ci tm, c ci l g ngoi ci tm u. T ng khng suy din rng Thng ch do con ngi tng tng ra; tri li ng cho rng Thng l mt sc mnh tinh thn bng bc khp v tr, cc ln, khng th l mt ngi c, m li c th c thin cm hay c cm vi con ngi. T quan nim hon ton duy tm y, ng cng t ti nhng qui tc lun l y ht vi Chu Hi. Thin l ton thin, chp nhn, theo ng thin l, tc l c o c. Khi ngi ta bo ng, trong thin nhin, c hin nhn m cng c nhng con rn, th ng p m thnh Thomas dAquin, Spinoza v Nietzsche sau ny chc cng p nh ng rng thin vi c nh l nhng thnh kin, c li cho c nhn hay nhn qun th gi l thin, c hi th gi l c. Cn thin nhin th siu thin c, khng bit nhng danh t con ngi to ra . Mt mn ca ng [tn l Khn] k li rng nu khng phi l ba ra cuc i thoi di y m chng ta c th t cho nhan l Siu thin c:

Mt lt sau thy bo: Quan nin thin v c pht khi t thn th ta, cho nn n sai. Ti khng hiu r. Thy ging thm: Sinh ca tri t c th so snh vi trng hp hoa v c. Lm sao phn bit c thin v c trong hoa, c. Anh thch ngm hoa th cho hoa l thin, c l c. Ti lc anh cn dng c th anh s cho c l thin. Anh phn bit thin c nh vy ch do anh thch hay khng thch. Do m bit l anh lm. Ti tha: Nu vy th khng c thin c c chng? Thy bo: Khi ci l m tnh th khng phn bit thin v c; khi n ng th c thin v c. Khng ng ci kh tc l khng c thin c c na, nh vy l ch thin [Truyn tp lc]. Ti tha: Vy thin v c khng trong s vt. Ngi bo: Chng khng c trong tm ca anh [15].

106

Vng Dng Minh v o Pht ging ln ting chung duy tm siu hnh l iu c ch cho cc mn Khng gio lc no cng nghim chnh, kiu cng, v tuy phi ny c nhng quan nim ng nht v bn tnh ca con ngi v v chnh tr, nhng mc ci tt hnh din v s minh trit ca mnh, rit ri thnh mt gii quan li c chp, ght nhng t tng t do, phiu lu. Ln ln phi Chu Hi thng th, bi v ca Chu c long trng c t trong Khng miu, li ch gii ng kinh t th ca ng c cc mn Khng gio chnh thng sut by trm nm coi l ng nht, nh vy ch l lng tri thng nhng t nh ca c siu hnh; nhng mt dn tc cng nh mt c nhn, c th v hp l qu, thc t qu, bnh phm qu, mc thc, qun bnh qu, lc no cng c l m ho ra khng ai chu ni. Mt phn v Chu Hi v o Khng hon ton thng th m Trung Hoa phi c mt cuc cch mng.

Ch thch:
[1] Tc Triu Khun Dn. [2] Php gi l php thanh miu: nng dn vay t khi la xanh ti lc la chn tr li vi s li 2 phn (mi thng?). (ND). [Trong cun S Trung Quc, c Nguyn Hin L bo s li l 2, 3 phn mi thng, v c cn cho bit thm: a ch cho vay th c khi li ti 20 phn mi thng. [3] Php qun du v php bnh gi. (ND). [4] Tc php bo gip: c nm nh lm mt bo. Bo inh phi lun phin canh phng trm cp, tc nh dn phng. (ND). [5] Tc php bo m. Nh vua khng giao la, c cho ngi nui nga m min mt phn thu cho h. (ND). [6] Coi cun T ng Pha Co Thm ti bn 1974. (ND). [7] Theo T Hi th n Hong thuc tnh Cam Tc. Durant lm? (ND). [8] Theo T Hi th n Hong thuc tnh Cam Tc. Durant lm? (ND). 107

[9] Feng Tao: Phng o (882-954) - 130 quyn kinh Khng gio c in trong khong 932-953 (http://en.wikipedia.org/wiki/Feng_Tao). [10] Pi Sheng: Tt Thng (990-1051). Theo tp Tin tc i Hn (s thng 10-1973) ca S Thng tin i Hn th ngy 15.5.1973, ngi ta mi tm thy ti th vin i Hn Hn Thnh mt cun sch c v Pht gio nhan l Chongyong Tap Sunjong Simyo Popmum, cun u tin in bng mu t kim kh hin nay c bit. Cun in khong 1275-1298. (ND). [12] Durant mun ni s dng bch thoi vit truyn? (ND). [13] Tc b S loi ph ca Ng Thc (947-1002). [14] Bn ting Php in lm l monde interieur (ni tm). Ti sa li nh vy (monde exterieur). (ND) [ng l bn ting Php in lm. Nguyn vn ting Anh l: external universe. [15] Nguyn vn on ny tr hai hng cui - trong Trung Quc trit hc s ca Phng Hu Lan. Ti trch thm hai cu ny na v thin v c: V thin v c th tm chi th, hu thin hu c th chi ng (khng thin khng c l ci thin ca tm; c thin c c l pht ng). V Dng Vng Minh coi thm sch ca Phan Vn Hm hoc o Trinh Nht. (ND). [11]

108

CHNG III (2)

II. CC NG , SN, NGC

a v ca ngh thut Trung Hoa t la c trong nh chu bo Qut sn Mi ngc Vi ng tuyt p Ngh iu khc

Tm hiu o l v say m ci p, l hai thi cc ca tm hn Trung Hoa v i khi ngi ta mun gi Trung Quc l x ca trit hc v ca s. Khi tm hiu o l, dn tc Trung Hoa khng t ti mt siu hnh hc khong t, m ti mt trit l thc nghim nhm s ci thin c nhn v trt t x hi; s say m ci p cng vy, khng a h ti mt ch ngha duy m b truyn hoc mt ngh thut ch ch ti hnh th. Khng k ti cng dng trong i sng, m a h ti nhng thc hin c tnh cch bnh phm, thc t ch t im i sng thi. Cho ti khi bt u chu nh hng ca phng Ty, th th cng hoc th th cng vi ngi lm vic tay chn, khng phi l th chuyn mn; tt c hoc hu ht k ngh u lm bng tay [1]. Cho nn Trung Hoa khng c mt k ngh nng sut tht cao, to cho dn chng nhiu phng tin i sng c d dng hn nh chu u, m ch mun vt cc dn tc khc v tinh thn thm m, sn xut nhng ngh phm dng trong i sng hng ngy. Ngi Trung Hoa phong lu mun rng t ch vit ti chn a, ci g cng phi p, c vy mi l vn minh. S gng sc t im t con ngi ti nh ca, nh cha t ti mc cao nht i Tng. S t im i sng y c t i ng, v cn tip tc sau i Tng, nhng i Tng nh c thi bnh, thnh vng trong mt thi gian kh lu, nn cc ngh thut d tin b, lm cho i sng Trung Hoa c mt v p, mt th v vt hn cc i trc. V ngh dt v ngh c, ngh kim hon, th Trung Hoa i Tng v cc i sau t c mt mc hon ho khng dn tc no snh kp; ngh mi ngc v cc th cng, cng vy; cn ngh chm g v ng th h ch thua hc tr ca h l ngi Nht. t nh bn, gh, ging ca h tht qu gi, m dng th bt tin; th gii mi ba ch n mt cht cm, kin nhn t m to nhng ngh tht phm hon ton, m ch nhng ngi u snh c mi bit c gi tr. trang sc khng sn xut nhiu, nhng chm tr rt p. n ng v n b dng nhng cy qut bng lng hay bng tre, bng giy hay la t im rt p. Ngay hng hnh kht khi i xin n cng phe phy nhng cy qut p.

109

Ngh thut sn xut hin trc ht Trung Hoa nhng qua Nht mi t ti mc tuyt xo. Th sn l nha mt cy sn xut Trung Hoa, by gi ngi Nht ly ging, chm sc rt k lng. Nha chnh t thn v cnh, c lc ri nu cho bay ht nc d i, ri ngi ta pht ln mt ming g mng hoc mt kim loi, mt s v phi trong ch mt m thp cho n kh ln i. Ngi ta pht hai chc, ba chc lp, lp ny kh ri mi pht lp sau, ri ngi ta mi cho tht bng; mi lp dy mng khc nhau, mu cng khc. K , khng bit Nht ra sao, ch Trung Hoa th ngi ta dng mt con dao li nhn nh mt ch V rch xoi ti lp no c mu hp vi mu trn hnh mu. Ngh thut y pht trin rt t t, mi u l thut khc ch trn th tre; ti i Chu sn c dng t im cc bnh, chn, cc yn nga, xe c, vn vn; ti th k th II mi dng sn nh v cc nhc c, i ng nhiu sn c xut cng qua Nht; i Tng, cc sn u c qui nh xut cng loi qua cc nc xa xi nh n , Rp; qua i Minh, k thut c ci thin thm v cc mn t ti mc tuyt xo; di i Khang Hi v Cn Long (nh Thanh) triu nh thnh lp v t chc cc xng sn to c nhng ngh thut phm cc qu nh ngai vng ca vua Cn Long hoc tm bnh phong m vua Khang Hi tng Lopold I, hong c. Ti th k XIX, ngh thut sn Trung Hoa, vn gi c mc cao, nhng v chin tranh vi cc cng quc chu u, v v bn khch hng chu u thiu c thm m, nn cc vua Thanh khng nng k ngh y na; ngh thut st i v Nht Bn vt c Trung Hoa. Ngi Trung Hoa bit ngc thch t hi h bt u c s, v ngi ta thy nhng bng ngc trong nhng ngi m c nht. Cc ti liu c nht gi n l th ku vang t 2.500 nm trc T.L, ngi ta bit dng n, o, mi n thnh hnh con c hoc mt hnh khc, treo n ln bng mt si dy, ri g vo th n pht mt m thanh rt trong v vang. Ting jade (ngc thch) ca Php hnh nh do ting Y Pha Nho yada (ting La Tinh l ilia) c ngha l tri thn. Ngi Y Pha Nho tm vng chu M thy th dn M Ty C ung bt ngc thch khuy vi nc tr nhiu bnh trong lc tng v h em phng thuc cng vi vng v chu u. Ting Trung Hoa c ngha hn nhiu: jun [2] c ngha l du dng nh sng. Hai khong cht c ngc thch l: mt th l silicate daluminium et de sodium, mt th l silicate de calcium et de magnesium, c hai u rt cng, i khi phi c mt sc p nm chc tn mi lm b c mt cc ngc nh vi phn khi; mun lm b nhng cc ngc thch ln th phi b vo la nung cho tht nng ri nm rt nhanh vo nc lnh. Th Trung Hoa kho im ny: t mt cc c h nh khng c mu sc, h lm cch no m thnh nhng mu xanh l cy, mu nu, en hay trng rt rc r; h kin nhn mi thnh nhng vt hnh kiu, ch tr nt o thi, cn th khp th gii khng c bo vt bng ngc no m ging ht nhau. Bo vt u tin

110

xut hin t i Thng v c hnh nhng con cc th thn; ti thi Khng t c nhng bng ngc rt p. C mt s dn tc dng ngc thch lm nhng ci ru, con dao hoc vt thng dng khc; ngi Trung Hoa tri li thi no cng qu th v ch dng lm nhng c m thut; h trng n hn vng bc, hn bt c mt mn g khc, h sn sng tr by mi lm ngn quan mt cc ngc thch khng ln hn chic nhn ngn tay ci cc ng quan Trung Hoa; c nhng ngi su tm qu b hng nm kim mi mt mn bng ngc. C th ni rng nu thu thp c ht cc bng ngc ch to Trung Hoa th c mt tp (collection) thch nht, p nht v qu nht th gii. ng trong ngh thut Trung Hoa cn gi mt a v cao hn ngc na, n cng xut hin sm nh ngc m c l cn c qu hn ngc. Tng truyn vua V, ngi c cng tr thu [di thi vua Thun] c chn chu cng mt th kim thuc, cho c thnh ba ci nh cao chn thc; ba nh y c php tr c nhng vic xui, li khng cn la m nu si c nc, mun c mn ngon g cng c lin, do m tng trng quyn thing ling ca nh vua; i trc truyn cho i sau, khi nh Chu b dit th ba ci nh bin mt mt cch b mt, thnh th Tn Thu Hong khng c lm ch ba ci nh, m uy th gim i nhiu [3]. Ngh c v chm tr ng l mt trong nhng ngh thut thnh hnh nht Trung Hoa, v c nhng tp ng m mc lc gm ti bn mi hai cun. Ngi ta lm nhng bnh th, v c ngn dng v ngh phm khc. Ch nhng ng thi Phc hng mi snh ni vi ng Trung Hoa, m c l trong nhng ng , ch ring nhng cnh ca do Ghiberti v kiu cho Ty l ng Florence l ng em so snh thi. Nhng ng c nht ca Trung Hoa m chng ta c bit l nhng bnh nh th khai qut c H Nam. Cc nh bc hc Trung Hoa cho rng nhng y ch to i Thng, nhng cc ngi u snh c bo l khng phi i Thng m mt i sau, cha bit i no. Nhng c nht m bit chc c thi i l nhng i Chu. Hu ht nhng ny b Tn Thu Hong tch thu, s dn chng dng ch to kh gii. ng ta gom ht s ng v, sai th c mi hai tng v i cao mi lm thc ty, nhng by gi khng cn g c. i Hn, ngi ta lm c nhng ci bnh rt p, c ci cn vng. Th Nht o to Trung Hoa v nc c c vi ngh thut phm cho n Horiuji Nara, p nht l ba tng Pht ngi trn to sen; trong lch s ng khng c g p bng. Nhng i Tng, ngh thut mi t n tuyt nh, va p va phong ph: ni, bnh ng ru, v ru, l hng, kh gii, gng, chung, ching, tng nh cha y ngn t ca cc ngi chi qu v gn nh nh no cng c. Trong s cc ng i Tng, ng ch nht l mt ci nh c hnh Lo t ci tru, nt mt tht bnh tnh, t rng trit l thng c nhng tnh tnh hung d nht. Lp

111

ng mng nh mt t giy, v lu i ho ra mc [4], sc bin thnh mu xanh cm thch, c ci v p ca nhng tn ph t lu. Qua thi Minh, ngh thut ng suy ln, ngi ta c nhng ln hn nhng thng l xu hn. ng l mt pht minh k diu thi vua V, by gi ho tm thng ri v nhng ch cho s. Thut iu khc khng bao gi c ngi Trung Hoa coi l mt ngh thut. C mt lng khim tn hi t bit, ngi ng khng chu sp c th loi ngi vo hng nhng vt p; cc nh iu khc ch rn miu t y phc thi; h dng hnh n ng t khi dng hnh n b din t mt s tnh cm, nhng khng bao gi khc nhng v p ca thn th. Thng thng th h ch chm khc nhng tng Pht, hoc o s, khng nh ngi Hi Lp thch hnh cc lc s v k n. Cc nh iu khc Trung Hoa cn thch hnh loi cc vt hn l hnh cc trit gia v thnh nhn. Nhng tng c nht ca Trung Hoa c ghi li trong s l tng mi hai ngi khng l Tn Thu Hong bo c; mt vua Hn sai nu ra ly ng c tin. i Hn cn lu li cho ta vi con vt nh bng ng en, cn hu ht cc tng thi b thi gian hoc chin tranh tn ph. Nhng di tch quan trng duy nht thi y l nhng hnh chm ni trong cc ngi m khai qut tnh Sn ng; y cng vy, hnh ngi rt him, nhng hnh quan trng nht l hnh loi vt, chm khng ni lm. ng gi l iu khc hn, ch l nhng tng nh bng t st, nn hnh loi vt hoc i khi hnh n t, th thip, chn cng ngi cht. cng l mt cch thay tc suttee (qu ph cht theo chng) ca n . Thnh thong ngi ta gp nhng tng loi vt chm ni hn ln (ronole bosse) cng vo thi y, nh con cp bng cm thch, bp tht cun cun, cp mt trng trng, ca n Sniang-fu, hoc nhng con gu d tn trong tp c ca Gardner Boston, hoc nhng con s t c cnh v c bu c ti cc ngi m Nam Kinh. Nhng con vt vi nhng con nga hung hngchm trn cc ngi m r rng chu nh hng ngh thut iu khc Hi Lp Bactrane, Assyrie v Scythie, khng phi hon ton Trung Hoa. Mt nh hng khc na cng xm nhp t n , tc nh hng thn hc v ngh thut ca o Pht. Min Tn Cng chu nh hng trc ht, nh vy m vn minh ln, v [u th k chng ta] Stein v Pelliot khai qut c hng tn tng b, mt s c th so snh c vi nhng tng p nht ca ngh thut Pht gio n . NgiTrung hoa bt chc ngay ngh thut ny khng thay i bao nhiu, v to nn nhng tng Pht p khng km tng Pht Gandhara hoc n . Nhng tng c nht l nhng tng thy trong n Yun Kan, di t, tnh Sn Ty (khong 490 sau T.L.); cn nhng tng p nht th nhng hang Lung men [Long mn?] [5], tnh H Nam. pha ngoi nhng hang y, c vi tng

112

khng l, p nht l tng Pht B Tt; ln nht l tng Pht Vairochana (khong (672 sau T.L.), di chn b b nhiu; nt mt bnh tnh, thanh thn. Trong tnh Sn ng, ngi ta thy nhiu n di t, trn vch hang chm c nhng hnh thn thoi theo kiu n , v xa xa, nh trong ng Yun men [6] (khong +600) c mt tng Pht B Tt ln. i ng gi c truyn thng iu khc, v tng Pht ngi bng (khong +639) tnh Thim Ty c th ni l t ti mc hon ho v ngh thut. Qua cc i sau, cn vi tng La Hn ln bng t st, tuy l mn ca c Pht t bi m nt mt li d dn nh bn ti phit ngy nay; v vi tng Pht Quan m rt p t Pht ng bin thnh Pht b. Sau i ng, ngnh iu khc khng tm ngun hng trong tn gio na; n tc ho v i khi c khuynh hng nhc cm l khc; cc nh o c phn nn, cng nh thi Phc hng, rng cc ngh s c tng thnh m c nhng nt yu iu, kiu dim nh n b; khin cc ho thng phi nghim cm, khng cho cc nh iu khc lm ni bt ln c tnh ca mi tng, cng nhng ng nt ca thn th. C th tin rng khuynh hng o c rt mnh ca ngi Trung Hoa lm cho ngnh iu khc khng tin b c. Cc ngh s mt lng m o m li khng c din nhng nt p ca thn th tt nhin ngnh iu khc phi suy; tn gio dit mt ngh thut m n khng cn gi hng c na. Vo khong cui i ng, ngun iu khc cn i. i Tng ch cn li vi tc phm nh c gi tr; ngi Mng C dng ht sinh lc vo thut chin tranh, cho nn ngh thut cng suy; i Minh ngh thut c phc hi mt cht, nhng ngi ta ch thch nhng hnh k cc, chng hn tng nhng con vt khng l bng ca v sn cc lng tm vua Minh. Ngnh iu khc b cc nghim cm ca tn gio lm cho t lit, chn nn khng mun chin u na v nhng khu vc ngh thut cho ngnh lm s v ngnh ho.

Ch thch:
[1] Chc sch in thiu my ch Trung Hoa ngi ta khng phn bit ngh s vi. Nguyn vn ting Anh: Until it began to yield its own ideals to Western influence, China refused to

recognize any distinction between the artist and the artisan, or between the artisan and the
worker; nearly all industry was manufacture. (Cho ti khi bt u chu nh hng ca phng Ty, Trung Hoa ngi ta khng phn bit ngh s vi th th cng hoc th th cng vi ngi

113

lm vic tay chn, khng phi l th chuyn mn; tt c hoc hu ht k ngh u lm bng tay). [2] Khng r ch Hn l g. Theo Lon Weiger trong cun Caractre chinois th ch ngc, phin ra ting Php l gm ba nt ngang tr ba ming ngc v mt nt dc tr si dy x qua ba ming ; du chm bn mt l mi thm sau ny phn bit ch vng l vua. (ND). [Ngc , vng . [3] Truyn thuyt ny khng tin c. Theo s th vua V (-2055 -2196) thu phc c chn chu ri, gom gp s ng trong nc m c chn (ch khng phi ba) ci nh rt ln, by trong hong cung tng trng cho chn chu. Sau chn nh thnh bo vt truyn ngi thin t, ai c chn nh th lm thin t. Ti i Chu Hin vng, nh Chu suy, Tn mun ly chn nh. Khng r sau chn ci nh u. Thi lon th c g m cn c. (ND). [4] Lp do mc hoc t ng m lm h cht ng i. Ngy nay, c ci mt nh gi ng theo lp mc xanh l cy hoc en trn cc ng c; c k dng t-xt bi ln gi to c. (ND). [5] Lung men: Long mn . [6] Yun men: Ngc mn . [7] Ting Php: temple (ch khng phi pagode). (ND). [8] C l n Hong, tnh Cam Tc chng? (ND). [9] y bn ting Php dng ting pagode. (ND). [10] Sung Yueh Ssu: Tung Nhc t - Sung Shan: Tung Sn . [11] Wu-tai shan: Ng i sn: . [12] Pavillon: c nc m khng c tng, nh nhng qun gch Bc Vit. (ND). [13] Nguyn vn ting Anh: but more probably this celebrated form arose merely from the

desire of the Chinese builder to protect his structure from rain.

114

CHNG III (3) IV. HO

1. Cc bc thy trong ngnh ho Trung Hoa C Khi Chi Ho s ln nht, thin ti hay cung nhn Bc tiu ho ca Hn D Phi c in v phi lng mn Vng Duy Ng o t - Huy Tn, ngh s hong - Cc bc thy i Tng

Phng Ty phi mt bao nhiu lu mi quen vi mn ho Trung Hoa, iu khng ng trch v quan nim v ho ca Trung Hoa khc xa ca chng ta t nguyn tc ti phng php. Trc ht cc ho s ng khng bao gi v trn vi; c thi, nh thi nh hng o Pht ln t tt c, h v trn tng (bch ho); gn y h v trn giy; nhng xt chung th h v trn la, m th ny khng c bn, thnh th v lch s mn ho h ch cn gi c nhng hi k cng giai thoi. im th nh l cc bc ho Trung Hoa cho ta mt cm tng rt nh, cc k mng mnh; a s l nhng bc bng thuc mu (thu thi ho) v h khng dng nhng mu mnh m, nng, nh cc tranh sn mu ca u chu. Ngi Trung Hoa cng th dng sn mu nhng ri b ngay v cch ny kh qu, th qu i vi tinh thn thch s tinh t ca h. H cho ho php, t nht trong nhng hnh thc u tin, ch l mt li th php (vit ch); h v bng cy bt dng vit, v nhiu bc ho bt h ca h ch l nhng bc tranh v bng bt mc [1]. Sau cng nhng bc ho p nht ca h thng b h giu, khng cho khch du lch nc ngoi thy. V h khng treo tranh ln tng trong nh hoc trong tng c vin, m cun li, ct k, ch m ra coi khi c mt cuc thng lm ngh thut, nh chng ta ly sch trong mt ngn t, m ra c. Nhng bc ho cun li c bi bng giy hay la, v h c chng cng nh c mt bi th, bi vn vit tay; i khi h cng treo trn tng, nhng ch nhng bc nh thi, rt t khi h ng khung, i khi h v ln mt bc bnh phong mt lot tranh. Cui i Tng, c ti mi ba phi nh (?) (subdivision) v v s hnh thc. Theo cc sch Trung Hoa th ho l mt ngh thut ring bit, c trng t my th k trc T.L., v mc du chin tranh v cch mng, n vn cn c duy tr ti ngy nay. Tng truyn ho s u tin ca Trung Hoa l mt ngi n b, b Lei, ch (hay em) vua Thun; mt nh ph bnh bo: Bun nh, ngh thut ch cao m li do mt ngi n b pht minh ra !. Hin nay khng cn mt bc ho no ca i Chu, nhng chc chn l ngh thut c t trc lu v Khng t bo xc ng khi ng trc nhng bch ho nh Minh ng 115

(mt tng c vin) ti Lc Dng. Trong bui u i Hn, mt vn s hn rng cc ho s khng v chn dung mt v anh hng m ng ta ngng m: C nhiu ngi v gii m sao khng ai v chn dung ng y?. Ngi ta k chuyn mt qui kit thi tn l Lieh-I, c th v mt ng thng bng di ba trm thc ty, v mt bn t m ca Trung Hoa trn mt b mt vi phn vung, v ngm nc mu y mt ming ri phun ra thnh mt bc tranh [2], nhng con phng ng ta v linh ng ti ni ngi ta ngc nhin sao khng thy n bay. C vi du hiu lm cho ngi ta ng rng mn ho Trung Hoa t c mt trong nhng im cao nht u k nguyn Ty lch, nhng chin tranh v thi gian hu ht nhng chng c cho thuyt ri. T ngy qun Tn v Lc Dng cp bc, t ph (khong 249 tr. T.L) cho ti v lon Quyn ph (1900), qun lnh ca Tung Cho h nhng bc tranh la trong cung in xung gi nhng vt tm thng, th ngh thut v chin tranh thay phin nhau thng bi; tn ph ri sng tc, sng tc ri tn ph; nhng s tn ph vn mnh hn nhiu. th k III v IV, o Ki t lm thay i vn ha v ngh thut cc x trn b a Trung Hi, th cng vo khong , o Pht thc hin mt cuc cch mng trong i sng Trung Hoa v tn ngng v thm m quan. o Khng vn cn gi trn quyn th trong khu vc chnh tr, cn o Pht kt hp vi o Lo chim u th v ngh thut, kch thch cc ngh s Trung Hoa, bng cc ti, biu tng, phng php v hnh th t n truyn sang. Thin ti bc nht ca phi ho Pht gio Trung Hoa l C Khi Chi. Ngi ta dt ra bao nhiu huyn thoi v giai thoi v ng. ng yu mt thiu n con mt ng hng xm, hi ci, nng khng ng v ch ng khng c tng lai rc r. ng bn v nng ln mt bc tng ri ly mt ci gai nhn m vo tri tim [3], t nng suy yu ln. ng qua thm nng, nng c v xiu lng, v nh ng rt ci gai ra, nng kho mnh li. Cc nh s mun dng mt ngi cha Nam Kinh, ng ha quyn mt triu ng; c nc ci ng ni khoc v bit ng ngho cng nh mi ngh s khc. ng bo: Cho ti dng mt bc tng. Ngi ta bng lng, ng v ln bc tng y v la hn Uimala Kirti. V xong, ng mi cc ho thng li ch cho h cch kim tin c mt triu ng: Ngy u xin qu thy buc ngi v coi phi quyn 100.000 ng, ngy th nh 50.000, ngy th ba tu h. H lm theo v thu c 1.000.000 ng. ng v nhiu bc ho v o Pht, nhng hin nay khng cn bc no chc chn l ca ng [4]. ng vit ba cun v mn ho, nay ch cn t on. ng bo: Kh nht l v ngi, ri ti v cnh, ri ti v nga v cc v thn thnh. ng li mun c ci ging trit gia na, di bc chn dung mt ng vua, ng vit my hng ny: Trong v tr, khng c ci g thnh cc m khng suy Mt tri ln ti nh u th bt u xung; trng trn ri khuyt. Ln ti tt nh ca danh vng l mt vic kh nh

116

ly bi ct m p thnh ni; suy sp trong cnh khn kh d nh bt mt dy cung. Ngi ng thi cho ng l ngi ni danh nht v ti v, tinh thn v bnh cung ca ng. i ng, mn ho rt thnh. Ph bo: Ho s triu nh cng nhiu nh sao bui sng [?], nhng rt t ngi thc l ngh s. Th k th IX, Chang Yen-yuan vit mt cun nhan l

Cc danh ho mi thi trong ng t tc phm ca ba trm by mi ho s. ng bo mt

bc danh ting thi c th ng gi hai vn lng bc. Nhng ng cnh co chng ta ng nn dng tin nh gi mt bc ho. ng bo: Nhng bc p cn qu hn vng hay ngc, cn nhng bc xu th chng c gi tr g c. Chng ta cn c bit tn hai trm hai mi ho s i ng; nhng ho phm ca h mt hoc gn mt ht ri, v bn r Th Phn [5] tn ph Trng An nm 756 [trong v lon An Lc Sn] khng g ti tranh c. Nhng giai thoi di y v Hn D c th cho chng ta mt nim v khng kh th v ho thi . Mt ngi bn cng tr vi ng mt hm tng ng mt tiu ho b mt rt nh m trn v c mt trm hai mi ba mt ngi, [6] ba c xe v hai trm nm mi mt vt lt vt khc. ng bo: Ti rt phc cng trnh v khng tin rng mt ngi c th v c by nhiu ci tuyt p, v ti khng mun nhng tiu ho cho ai vi bt k gi no. Nm sau ti ri th trn li H Dng; nhn ni chuyn v ngh thut vi nhng ngi l, ti cho h coi tiu ho y. Trong nhm c mt ngi tn l Chao lm chc st, hc rng. Nhn hnh y, ng ngc nhin, bo ti: Hnh ny chnh ti v hi tr, bt chc ng mt tiu ho ho vin [7]; hai chc nm trc ti nh mt n khi i qua tnh Phc Kin. Hn D vi vng tng li n cho ng ta. Tn gio Trung Hoa chia lm hai ngnh: mt l Khng, hai l Lo Pht; trit hc cng hai phi: Chu Hi v Vng Dng Minh; tc nh phng Ty, phi c in v phi lng mn; mn ho cng vy c cc ngh s phng Bc [Bc tn] vn gi li v s si, tit ca ngh thut c in, v cc ngh s phng Nam [Nam tn] tng tng di do tnh cm phong ph, dng nhiu mu sc v hnh th. Bc tn rn v ng v r, Nam tn, nh Montmartre Paris ngy nay, chng li li t chn s si . L T Hun, ho s triu nh ng Minh Hong, c th gi thnh lp c Bc Tn trong thi thng trm v chnh tr v cnh c c khi lnh nn. ng v vi bc phong cnh p nht ca Trung Hoa, coi y nh thc, theo nhiu giai thoi hay huyn thoi truyn li: Minh Hong bo rng ban m nghe thy ting sng v bp bnh t mt bc tranh m L v trn mt bc bnh phong, v mt con c trn tranh bng quy, thot ra khi bc tranh, t lu sau thy n trong mt ci h; nc no cng c nhng truyn nh vy v cc ho s danh ting. Cn Nam tn th do bc thin ti l Vng Duy thnh lp; ho s theo ch trng n tng ny cho rng phong cnh ch l biu hin ca mt tm trng thi. Va l thi s,

117

va l ho s, ng rn kt hp hai ngh thut , khin cho mi bc ho ca ng nh mt bi th. khen ng, ngi ta t ra cu ny: Thi trung hu ho, ho trung hu thi, cu y sau ny thng c lp i lp li, v p dng vo thi v ho ca Trung Hoa th tht ng (Nhiu khi trn mt bc tranh ngi ta mt bi th m ring nt ch cng l mt ngh phm ri). C ngi bo rng Tung Chi Chang b ra sut i kim mt bc ho thc ca Vng Duy [8]. Khp ng , ai cng cng nhn rng c ti nht i ng, vt ln trn c Bc tn ln Nam tn, tn l mt ho s theo truyn thng Pht gio ca ngh thut Trung Hoa, tn ng l Ng o Huyn, t l o t. ng ta ng mang tn l Thy ca o (o t) [9] v tt c cc n tng, t tng m Lo t v Trang t cho l qu t nh, khng din thnh li c, tt c nhng ci hin ra mt cch t nhin bng nt v v mu sc di ngn bt ca Ng. Mt s gia Trung Hoa bo ng m ci trong mt gia nh ngho, nhng c thin ti nn cha qua tui thanh nin, ng ni ting l bc thy; Lc Dng y ho phm ca ng. Tng truyn ng thch ung ru v khoe sc mnh; c l ng ngh nh thi s M Edgar Poe rng hi ng ng say th tinh thn minh mn ln. ng c ti v loi: ngi, thn thnh, ma qu, Pht, chim chc, nh ca, phong cnh; ngh thut phong ph ca ng thch hp vi mi ti. V trn la, trn giy hoc trn thch cao mi p cn t, cng kho ngang nhau; ng v ba trm bch ho cho cc cha v mt bch ho c ti trn mt ngn mt ngi, ni ting Trung Hoa cng nh bc Jugement dernier ca Michel Angle hoc bc La Cne ca Lonard de Vinci [10]. Th k XII, bn trm nm sau khi ng mt, ho vin cn gi c chn mi su bc ha ca ng, nay th khp th gii khng cn mt bc. Ngi ta bo rng nhng tranh Pht ca ng thu c l t sinh; cnh a ngc ng v lm cho mt s t v ngi bn c Trung Hoa s qu, phi b ngh, mt ngh m tn Pht gio gh tm; bc ng v gic mng [thy Dng Qu Phi?] ca ng Minh Hong khin nh vua tin rng ng cng thy nhng g trong mng y nh mnh. Khi vua bo ng v cnh Thung lng Chia-ling T Xuyn, ng ti ni ri tr v, khng c mt tm phc ho no c; nh vua bt bnh, ng p: Ton cnh trong u h thn ri, ri v ngi mt mnh trong mt phng kn trong cung, ng v mt hi tt c nhng cnh trn mt ngn nm trm cy s. Khi tng Pei mun ng v cho mt bc chn dung, ng bo ng ngi m ma kim cho ng coi; sau ng v c mt bc chn dung m ngi ng thi phi nhn l thn bt. Danh ting ng vang lng ti ni khi ng sp v xong nhng bc ho trong cha Hsing-shan, th tt c Trng An chy li coi ng v nt cui cng. Mt s gia th k th X bo b m ng bao vy, ng phng bt v nhng ho quang nhanh nh th c cn dng a tay ng v ngi ng coi phi tht ln rng qu l thn bt. Bn lm bing th

118

bao gi cng cho rng hng ti th thnh thin ti. Mt truyn l th k rng khi sp cht, ng v mt cnh rng ln ri chui vo mt ci hang v trn bc tranh v bin mt lun. Cha bao gi ngh thut t c ci mc thin ti v tinh xo nh vy. Di triu Tng, ho thnh mn ham m chnh ca ngi Trung Hoa. Thot ra khi cc ti Pht gio, mn ho c nhiu v hn v cc k phong ph. Vua Tng Huy tn gi mt a v v vang trong s tm trm ho s ng thi m ngi ta cn nh c tn. Trn mt cun tranh m Tng c vin M thut Boston qu vo bc nht, ng v bng nhng nt n s m r rng l lng tt c nhng giai on lm ra la ca ph n Trung Hoa; ng lp mt tng c vin m thut cha nhiu tc phm hn tt c cc thi trc; ng tch ho vin ra khi hn lm vin, thnh mt c quan ln, c lp gi l Hn lm ho vin; trong cc k thi tuyn nhn ti b dng, ng thay vi mn vn th bng mn ho, s i thn ng la v ti ngh cng ngang vi s i thn c ti cai tr. R Kim hay vy, xm chim Trung Hoa, trut ngi ng [11], ph kinh , v hu phn ln nhng bc tranh trong ho vin, m ni mc lc cng gm ti hai mi cun. ng [12] b bn xm lng cm t, a ln phng Bc, ng bun ru m cht. Hai ho s khc c ti hn ng l Quch Hi v L Long Miu. V nhng cy thng ln, nhng gc c th, nhng thc cun cun, nhng ngn ni dng ng, nhng vc thm him tr, nhng bi c trn ni khi n khi hin sau mn sng nh bui sng, khi b che lp di m my en, v c ngn cnh thay i y th ai cng nhn rng Quch Hi hn hn cc ho s ng thi. Li Long Miu va l mt ngh s, mt hc gi; va l mt ng quan c ting tm, lch thip, nh nhn, nn c ngi ng thi trng l mt k s hon ton. T th php ng chuyn qua ho, lc no ng cng ch dng mc tu; ng t ho gi ng truyn thng Bc tn, ch trng n nt v cho ng v du dng. ng v nga kho ti ni khi su con nga lm mu cht, ngi ta bo ti tranh ca ng rt ht sinh kh ca chng. Mt v tng cnh co ng rng nu c v nhiu nga v v kho nh vy th sau s thnh nga; nghe vy ng v nm trm v la hn. ho vin ca Huy Tn khi b ph hu cn cha c khng di by trm bc ho ca L, im cng cho ta thy danh ting ng ra sau. i Tng cn nhiu danh ho gia khc: M Ph, mt thin ti k khi, sut ngy ra tay v thay o nu khng chy i xem cc bc ho c hoc ngi im nhng vt mc nho nh v phong cnh phng php , ng t t ra; H Khu c mt lot tranh v cnh sng Dng t t ngun b nh ti vm mnh mng vi ghe thuyn chen chc, qua nhng thc, ghnh, hm ni, khng thiu mt cnh no, v vy ng c mt s nh chuyn mn t vo hng u cc ho s phong cnh, c phng ng ln phng Ty; M Vin cng v phong cnh v ton cnh, tranh ca ng by Tng c vin Boston [13]; Lng Khi c mt bc chn dung L Bch rt

119

p; Mu-chi c bc tranh con h, coi thy s, bc con chim so vui v v bc Pht Quan m bun m rt p; cn nhiu nh na, m chu u, ch nhng nh chuyn chi c ng mi bit tn tui. Fenollosa bo: Vn ho i Tng biu hin c y nht thin ti Trung Hoa. Khi ngi ta mun nh gi tr cc bc ho i ng v i Tng th ngi ta cng lng tng nh cc s gia mun vit v thi Phc hng vn ngh m cc tc phm ca Raphael, Lonard de Vinci, Michel Ange mt ht ri. Sau khi b cc r xm lng, cc danh ho phm Trung Hoa b hu hoi, th sut my th k, Trung Hoa ng yn mt ch, cc ho s ca h c h nh chn nn, mc du trong cc triu i sau, t ch hay b ngoi thuc, cn kh nhiu ngh s nt v p, mnh na, nhng khng nh no so snh c vi cc ho s c sng sung sng nh trong cnh thin ng ti cc triu nh ng Minh Hong v Tng Huy tn. Khi ngh ti ngi Trung Hoa, chng ta phi trnh, ng coi h l mt dn tc ngho kh, suy nhc v thi tham nhng, chia r v ni lon, tuyt vng v tht bi; l hnh nh Trung Hoa ngy nay. Nhng trong lch s di dng dc ca h, c nhng thi vinh quang so snh c vi thi Pricls (Hi Lp), Auguste (La M) hoc Mdicis () v c th sau ny h li c nhng thi vn minh rc r nh thi trc.

2. c tnh ca mn ho Trung Hoa

Bt chp nguyn tc vin th - T chn Nt v quan trng hn mu sc Hnh dng v tit iu Din bng cch gi Qui c v hn ch - Tnh cch thnh thc ca ngh thut Trung Hoa
Ci g l c tnh ca mn ho Trung Hoa khin cho n khng ging mt ho phi no khc trong lch s nhn loi, tr ho phi Nht Bn, a con tinh thn ca n? Trc ht l do ngi Trung Hoa lun lun v trn la hay giy cun li hoc trn bnh phong. Nhng ch l mt s phn bit v hnh thc; im quan trng hn l ho s ca h bt chp nguyn tc vin th v bng ca cc vt. Vua Khang Hi vi hai ho s chu u v trang hong cung in ng; cc bc tranh ca h b t chi v h v h v nhng cy ct xa ngn hn nhng cy ct gn; ngi Trung Hoa khng c g sai v gi to bng v khng gian ln mt ch khng c khng gian. Trung Hoa v chu u khng lm sao ng vi nhau c v khng hiu nhau: ngi ta dy cho ngi u ng ngang vi cnh v, cn ho s Trung Hoa c thi quen ng trn cao nhn xung. Li thm ngi Trung Hoa li khng quan tm ti bng ca vt, v h cho rng v khng phi l bt chc s thc m ct sao cho p mt, gi mt tm trng hay mt ngh

120

bng nhng hnh dng hon m. i vi h, hnh dng l tt c, din hnh dng th khng cn mu sc rc r m ch cn tm nt v cho ng cho nhp nhng. Cc bc ho c nht khng dng mu, m i sau, cc danh ho gia cng rt t khi dng mu. Mt ngn bt v mt thi mc en, by nhiu ri, v mu m lin quan g ti hnh dng. Ho s kim l thuyt gia Hsich Ho bo hnh dng l tit iu: trc ht v mt bc ho Trung Hoa l biu hin ca mt c ng nhp nhng, m bn tay ho s nh rng bay phng ma; sau na v mt hnh dng c bit cho ta thy ci tit iu ca tinh thn ci tinh tu v s bin ng thun ho ca s thc. Sau cng tit iu c biu din trong nt bt; nt bt khng phi ch ghi chu vi ca cc vt m cn din tm trng bng cch gi v tng trng. Khng k cm xc phi mnh, tng tng phi di do, h v kho th nt phi ng v p. Phi nhn xt tht t m, ch ng hoi tnh cm ca mnh, nhn nh mc ch ca n, ri trong vi nt bt ghi ngun hng ca mnh ln mt la, ghi mt ln ri th khng sa li c na [14]. Trung Hoa v Nht Bn, ngh thut v [tc v nt: dessin, khc ho: peinture] t ti mc cao nht. Cn ngh thut dng mu th khng u bng Venise () v Ho Lan. Ho s Trung Hoa khng quan tm ti thut t chn, h rn gi cnh, gi hn l t; h nhng s thc cho khoa hc m ch ht tinh thn vo ci p; mt cnh cy khng bit t u m ra, in hnh mt nn tri trong sng, by nhiu mt ti cho cc bc thy ri, kho hay khng l v bi cnh ra sao, t g vo , cho n nhng kch thc no. Hn lm ho vin ca Tng Huy tn, trong mt k thi ho, bo cc th sinh v mt bc din trong cu th ny: p hoa qui kh, m hng (con nga dm hoa tr v, mng cn thm). Ngi c gii v mt con nga c mt n bm bay chung quanh nhng mng chn. Truyn cho ta thy ngi Trung Hoa cho s gi quan trng ra sao. Hnh dng l tt c th ti c th khng quan trng. Mt ngi rt t khi c t gia hoc c coi l phn quan trng ca bc tranh; c v ngi th thng l nhng ng lo m ng lo no cng ging nhau c. Ngh s Trung Hoa khng l ra tm trng chn i, nhng nhn i t khi bng cp mt ca thi tr. H v chn dung rt k, nhng c v khng quan tm ti ngi mu, ti c tnh ca ngi h v. C h h thch hoa v loi vt hn ngi, v v hoi khng bit chn cc loi y. Vua Huy tn b ra mt na th gi v hoa v chim. i khi hoa v loi vt tng trng, nh hoa sen v con rng, nhng thng thng h v hoa v loi vt v chng cng c v p. Ci nt b mt ca i sng khng km mt ngi. H c bit thch loi nga v c nhng ho s nh Hn Cn sut i ch v cc hnh dng, c ng, t th ca loi nga, tht l mt ngun v tn cho h.

121

Phi nhn rng mi u mn ho b hn ch v nhng thnh kin tn gio v nhng qui tc ca hp hi; ngi ta bt cc mn sinh chp ng cc bc thy thi trc, v ho s khng c vt nhng gii hn c truyn, khng c t do v sao th v. Mt nh ph bnh ni danh thi Tng bo: Hi tr ti ca tng bc thy no m ti thch cc bc ho, nhng khi c ti ngy cng gi gin th ti t khen ti bit thch nhng bc m m thy ti la cho ti hng dn ti. B php tc g b hn ch nh vy m mn ho Trung Hoa vn cn sinh kh, iu ng cho chng ta ngc nhin. Chc ho s Trung Hoa cng nh cc vn s Php th k XVIII, cng b b buc th li cng phi rn cho c xut sc, nh Hume nhn xt. S thc s d h c cu thot khi cnh sa ly ca th tc l nh h thnh thc yu thin nhin. o Lo ri ti o Pht u dy h rng trong s thng trm, bin ho ca i sng, ngi v thin nhin hp nht vi nhau [15]. Cc thi s chn cnh no nhit thnh th th tm s an tnh bn cnh thin nhin, cc trit gia cho o ngi phi coi o Tri l mu mc th cc ho s cng vy, thch nghe ting sui rc rch, thch th thn trong rng su, h cm thy rng ni yn tnh tinh thn minh mn, pht hin mt cch r rt hn trong cnh n o ca m ng, hoc s hn lon ca t tng nhp th. Thin nhin khin h cht v rt v lt [16]; vy m, h vn kin nhn coi thin nhin l v ti cao c cc trit gia, vn s v ngh s tn sng. Mt ngn nm trc Claude Lorrain, Jean Jaques Rousseau, Wordsworth v Chateaubriand, ngi Trung Hoa say m thin nhin, c mt phi ho s chuyn v sn thu m ho phm c tt c ng phc l t c ci mc cao nht ca thin ti, iu cho ta thy vn minh Trung Hoa c v su sc ra sao.

Ch thch:
[1] Ngi Trung Hoa coi th php l mt ngh thut chnh. Trong nh mt ngi Trung Hoa hoc Nht bn ngi ta thng thy treo tng nhng i lin, nhng bc honh ch vit rt p, v nhiu ngi chi c hng hi su tp cc bc ho, cc l c. Th gia (ngi vit ch p nht ca Trung Hoa l Vng Hi Chi (khong 400 sau T.L.); nhng mc bn u tin in khc ch ca ng. ng Thi Tn phi dng mu n cp ca Pien Tsai mt cun giy c ch vit ca Vng Hi Chi. Tng truyn Pien Tsai mt n mt ng ri cht. [2] Vy th ho s Php cm cy c nhng vo sn ri vy ln vi thnh mt bc ho phi nhn Lieh-I lm thu t. (ND). [3] Vy th phng ng chng ta c l cn bit v tri tim b mt mi tn xuyn qua trc c ngi u na? (ND). 122

[Sch in (phng) Ty, ti sa li thnh (phng) ng. [4] Vin tng c Anh Londres c mt cun nm bc tranh m ngi ta bo l ca ng; nm bc v nhng cnh trong gia nh, tuy m mt mt na, nhng vn cn p; Khng miu Chu-fu c mt phin khc theo mt bc ho ca ng v tp c ca Freer Washington trng hai bc m phng tranh ca ng. [5] Th Phn: cng gi l Phin (xem li tit III chng II) hay Th Phin. [6] Sch in thiu: tm mi ba con nga, ba mi con vt khc. Nguyn vn ting Anh: eightythree horses, thirty other animals. [7] Tc vin tng c ca nh vua. (ND). [8] Hin nay ch cn nhng bn m phng thi, nh bc Thc nc trong n Chikakuin Kyoto, v mt bc tranh nhan l Cnh Wang Chuan, cun ny c hai bn m phng, mt Tng c vin Anh, mt trong tp ca Freer Washington. [9] Theo ti, o t ch c ngha l Thy o, cng nh Khng t l Thy Khng. (ND). [10] C hai bc ho ni ting , trong bn ting Anh khng ghi tn tc gi. Bn ting Php hay c Nguyn Hin L thm vo? [11] S thc ng nhng ngi cho thi t, tc vua Khm tn ri. (ND). [12] Cng vi Khm tn v thi t. (ND). [13] p nht l bc B Ling Chao ng trong tuyt. Tranh v mt n tu s thn b theo Pht gio th k th VIII, trm t trong tuyt, cng nh Socrate Plates. Ho s nh mun bo ta rng th gii ch c trong c ta thi, v c th tr c ta chng ch n th gii, t nht l trong mt thi gian. [14] Ngi Trung Hoa vit cng vy, phi trng thy tht r ch mnh vit, ti ni mi ng gn th tht cng thuc hnh dng ch na, h h bt xung l a cy bt rt nhanh m thnh ch lin, khng bao gi sa li c (ND). [15] Quan nim Thin nhn tng d ny c trc o Lo t lu, v l im chnh trong v tr quan ca Khng t. (ND). [16] Sch in: Cht i v lt, ti tm sa li nh trn. Nguyn vn ting Anh: Nature, which is so cruel in China, lavishing death with cold and flood. [17] Vy m trong b Gin minh Trung Quc thng s, kh dy v y ca L Chn V (Nhn dn xut bn x 1955) tuyt nhin khng c mt hng v s i Tng, mc du gii thiu mn ho v tc tng . (ND). [18] s Trung Hoa nhp cng u tin vo chu u, ngi ta gi n l porcellana, mt th v s hi ging lng con heo gi l porcella; l ngun gc ting porcelaine ca Php.

123

[19] Khng r Ai Cp bit trng men cc gm t bao nhiu th k trc T.L. Hnh nh trn cc gm Trung Hoa u tin trng men cho ta on Trung Hoa hc k thut ca Ty . [20] Chinh te-chen: c l l Cnh c trn. [21] Cn gi l long tuyn diu (diu mi u tr ci l nung s, sau tr c s); hc Tng ngc (ngc nhn to i Tng). (ND). [22] Cladon vn l mt nhn vt trong truyn Astres ca Honor dUrf, th k XVII; nhn vt lun lun mc o mu ngc thch. [23] Ngi phng Ty kh c c ng thanh, v ngi Nht chim hu ht nhng ng thanh ni ting v khng chu bn ra vi bt c gi no. Hin nay cha mt nh lm gm no ch to c nhng tuyt m nh i Tng. [24] Mt th s i Tng mu ng. [25] Do ting Php cloison = vch hay vn ngn. [26] Ti tm thm: cc hnh thc mi t hn so vi cc sng kin thi Khang Hi. Nguyn vn ting Anh: Fertility was undiminished; and though the new forms had something less than the

success of the K'ang-hsi innovations, the skill of the master-potters was still supreme.
[27] Tin t xu nh bt tin t tt i: la mauvais monnace chasse la bonne. Gresham l nh ti chnh Anh: 1519-1579. (ND). [28] Chng ti khng bit cht g v s, nhiu ting trong on ny c th dch cha t. c gi nn coi cun Kho v s c ca Trung Hoa ca Vng Hng Sn 1971. Sch khng c pht hnh, nn phi li th vin Quc gia m c. V mn ho Trung Hoa, cha c sch no bng ting Vit. c gi phi tm cc bi ca Trng Cam Vnh ng trong Vn ho nguyt san vo khong 1962. (ND).

124

CHNG IV - DN TC V QUC GIA I. T I NGUYN N I THANH

1. Marco Polo i thm Ht Tt Lit Nhng nh du lch kh tng tng c Nhng cuc mo him Trung Hoa ca mt ngi thnh Venise Thng cnh v s thnh vng Hng Chu Cung in Bc Kinh Cuc xm lng ca Mng C - Thnh Ct T Hn Ht Tt Lit, con ngi v chnh sch hu cung ca ng ta Nhng s triu ca Marco Polo
Vo khong 1295, ngha l vo thi thnh nht ca Venise, hai ng gi v mt trung nin, v mt mi, lng vc y, qun o rch ri, y bi, hi thm ng v nh, v theo li h th h xa qu hng t hai mi su nm trc, khng cn nh ng na. H bo vt bin trong cn dng t, leo nhng ngn ni cao, nhng cao nguyn him tr, bng qua nhng sa mc y o tc v bn ln vt Vn l trng thnh; h sng hai chc nm nc Cathay [1], lm quan, phc v ng vua hng cng nht th gii. H khen nc l mt quc rt ln, c nhng th trn rt ng c, v mt ng vua rt giu, hn ht thy cc nc chu u; c nhng th dng si [tc than ], nhng t giy thay vng [tc giy bc], v nhng tri h o (noix) ln hn u ngi, li c nhng x m con gi cn trinh th khng ai ci hi, nhng x m khch l ti nh c t s dng v hoc con gi ca ch nh. H k nh vy, khng ai tin h c, v dn Venise t tn cho g tr nht l Marco triu v h thy g c v ni dc nht trong cu chuyn a ra nhng con s ln phi thng, khng tng tng ni. Marco, thn ph v ch [hay cu] ng ta khng ly vy lm bun v h mang v t vin phng rt nhiu bo ngc, t nay ho giu, nh vy s c mt a v cao sang qu nh. Nm 1298, Venise nh nhau vi Gnes, Marco Polo ch huy mt tu chin; b bt v b giam trong mt khm ng Gnes; khi bun, ng ta c cho mt th k chp mt tp du k ni danh nht t trc ti nay. ng ta k li bng mt ging gin d, thn ph ng tn l Nicolas, ch ng tn l Maffeo v ng, lc i mi mi by tui, ri Acre ra sao, vt qua x Liban, bng qua x Msopotamie m ti vnh Ba T ra sao; ri t Ba T ti min cao nguyn Pamir, ti Khorassan v x Balkh; t y h nhp bn vi on thng nhn tin chm chm ti Kashgar v Khotan; sau h bng qua sa mc ti Tangut, vt qua Vn l trng thnh ti Shangtu ni m v i Kh Hn [2] tip h nh nhng s thn tm thng ca phng Ty tr trung [3].

125

H khng c li Trung Hoa qu mt hay hai nm, nhng thy c c hi lm n c, nht l nh Ht Tt Lit [Nguyn Thi T 1277-1295] che ch bun bn rt d dng, nn h lun ti gn mt phn t th k. Marco thnh cng nht v ng ta c lm thi th Hng Chu. ng yu th trn ny, ca tng n l tin b hn cc th trn chu u nhiu: dinh th, cu cng p hn, nhiu dng ng hn, nhng ch n chi, trc tng nhiu hn, cc k n, ca nhi p hn, th trn c t chc kho hn v dn chng l , phong nh hn. ng ta bo chu vi Hng Chu ti mt trm dm [4].

H thng ng ph v kinh [Hng Chu] tht mnh mng; c ng ph v kinh u rng, xe c v thuyn qua li d dng tip t tt c nhng th cn thit cho mt th trn ln. Cu ln v nh, c tt c 12.000 cy. Nhng cy bc qua cc con kinh ln, ni nhng ng ph ln, c xy ct rt p; vng cu (arche) cao ti ni thuyn khng phi h ct bum m cng qua c. Vy m xe v cc loi vt ch hng vn leo ln cu c v cc ng a ln cu u xy li li, di hay ngn tnh rt k, tu theo vng cu cao hay thp Trong th trn c mi ci ch ln, khng k v s ca tim dc theo cc ng ph. Mi khu ch vung vc na dm
[5] mi chiu, chung quanh l mt ng chnh rng bn chc bc chn [6], chy thng bng

t u ny n u kia th trn. Song song vi con ng ln y l mt con kinh rt rng, trn b ct nhng kho cha hng bng , tin li cho cc thng nhn t n hay cc ni khc li vi hng ho v c. Tin nh vy, h st ngay ch. Ti mi khu ch, mi tun c ba ngy phin, s ngi t hp li ng ti bn hay nm vn Con ng no cng lt hay gch. Hai bn con ng chnh u lt trn mt khong rng mi bc; gia tri cui nh v c cng hnh vng cung nc ma thot c xung kinh, thnh th ng lc no cng kh ro. Xe c, qua li khng ngt trn khong gia tri cui y. Xe c thng di v c mui, trong c mn v nm la, c th cha su ngi. n ng v n b thng mn loi xe tnh t vi nhau C rt nhiu tht rng loi t bin cch xa th trn khong hai mi lm cy s, ngi ta ch thuyn v rt nhiu c Ln u tin trng thy nhng ng c y, ngi ta t hi lm sao bn ht c; vy m ch vi gi sau, khng cn mt con, v dn th trn ng qu C nhiu ng a ti ch, mt s ng ny c nhng nh tm nc lnh, m k hu h gm c n ng n b. Dn Hng Chu t hi nh quen tm nc lnh ri, bo nh vy rt tt cho sc kho. Nhng ti vi nh tm, c nhng phng ring c nc nng cho nhng ngi ngoi quc khng chu c nc lnh. Ngi no cng quen tm ra mi ngy, c bit l trc ba n Trn mt s ng khc, c nhng lu xanh, ca nhi, k n nhiu ti ni ti khng dm a ra mt con s H trang im rt k, thm phc v nhng phng by bin sang trng, c nhiu

126

k hu ngi h, n ng v n b Ti mt s ng khc l nh ca cc y s v cc thy tng s Hai bn con ng chnh dinh th rt ln n ng v n b u c v kho mnh, v xinh p. Hu ht bn t la n b rt p, quen i sng kiu dng, u m. Y phc v trang sc ca h t tin khng tng tng ni.
Bc Kinh hi gi l Cambaluc cn lm cho Marco Polo thn phc hn na, ng ta khng kim c ting t s phong ph v ng dn ca th trn . ng cho rng mi hai khu ngoi cn p hn chnh thnh ph, v c v s bit th ca cc thng nhn ho hoa, xa x. Trong th trn c nhiu khch sn v hng ngn tim ln nh. Rt nhiu thc phm, v mi ngy c c ngn bnh t la ch ti may ct y phc. Mc d nh vua c nhiu hnh cung Hng Chu, Shangtu, v nhiu ni khc na, nhng Bc Kinh mi c nhng cung in rng ln nht. Cm thnh y c mt bc tng bng cm thch bao chung quanh vi nhng bc thang cng bng cm thch; in chnh rng ti ni c th mi n mt m ng ngi. Marco khen cch sp t cc cn phng, c ca knh p v trong sut, v cc th ngi nhiu kiu nhiu mu. Cha bao gi ng thy mt th trn giu c nh vy, mt ng vua oai phong, rc r nh vy. Chn chn l Marco Polo hc ni v c ting Trung Hoa, v c th ng ta c s ca cc vin thi s chp, m bit c Ht Tt Lit v t tin chim Trung Hoa cch no. Nhng t gn bin gii ty bc ln ln kh cn, rit ri thnh mt sa mc khng nui ni dn trong min, do m ngi Mng C (c ngha l can m) phi liu lnh mo him chim t mi; h thnh cng v t thy c ti chin u, thch chin tranh; nn xng ti hoi chim ht chu v mt phn ln chu u mi chu ngng li. S chp rng ng cha anh dng ca h, Thnh Ct T Hn, sanh ra c mt hn mu trong lng bn tay. Mi mi ba tui, ng dng chnh sch khng b m qui t c cc b lc Mng C. ng ng inh t binh vo mt con la bng g, hoc cht h thnh tng khc, hoc luc sng h trong nhng ci vc ln, hoc lt sng da h. Khi ngi ta dng ln ng mt bc th trong vua Tng Ninh Tn [1195-1224] bo ng ta phi thn phc mnh, ng ta khc v pha triu nh Tng, v bt u bng cuc hnh qun di gn 2.000 cy s, qua sa mc Qua Bch (Gobi) ti cc tnh pha Ty Trung Hoa. Chn chc th trn Trung Hoa thnh bnh a, n ni k binh c th na m phi nga khp min b tn ph m khng s vp [7]. Trong nm nm, v Hong ca khp nhn loi y lm c Hoa Bc. Ri hong s v s giao hi ca mt s hnh tinh no m ngi ta cho l im xu, ng tr v c hng, b bnh cht gia ng [1227]. Nhng ngi k ngi ng, Ogodai [Hot on?] [8], Mng Kha v Ht Tt Lit tip tc xm lng Trung Hoa mt cch d man, v dn Trung Hoa trong my th k hng cnh thi bnh vui th,

127

b b v b, phi chu cht: c nhn th anh dng cht cn quc gia th nhc nh cht. Juiningfu, mt v th lnh c cm c cho ti khi tt c cc ngi gi c, cc ngi tn tt b ngi trong thnh n tht ht, cn cc ngi khe mnh th cht v chin tranh ht, ch cn li n b gi thnh, lc ng mi cho ni la t thnh, v ng cht thiu trong dinh ca ng. Qun Ht Tt Lit trn ra khp Trung Hoa, ch ngng li Qung Chu, ni cui cng m triu nh Tng rt v. Khng th chng c c na, vin tng [9] Lc T Phu [cm kim xua ht c v con, bt phi gieo mnh xung bin] ri ng cng vua [Qung Vng] nhy xung theo, t t [1279]; ngi ta bo rng mt trm ngn ngi Trung Hoa noi gng cng t trm ch khng chu u hng Mng C. Ht Tt Lit cho chn ct nh vua mt cch t t, ri thnh lp nh Nguyn, nhng nh Nguyn ch gi ngi c khng y mt th k. [C ngi bo]: Ht Tt Lit khng c tm hn man r. Nhng c mt vic mu thun vi li y; khng phi v ng ta him c trong vic ngoi giao thi ng vua no cng vy m v cch ng i x vi nh hc gi v i quc Vn Thin Tng, khng khi khng chu tha nhn uy quyn ca ng. Vn Thin Tng b nht vo khm ba nm m vn khng i ch. Trong mt on vn vo hng ni danh nht ca Trung Hoa, ng vit:

Ngc ca ti ch c hai con ma tri chiu sng, khng mt ngn gi xun no thi v ch ti tm tch liu ny c Sng trong sng m v khng kh m thp, ti thng ngh rng sp cht ti ni, vy m trn hai nm, bnh tt hoi cng lng vng chung quanh ti. Rit ri ti thy ci ngc nn t m thp hi hm ny l mt cnh thin ng. V ci m ti cm thy trong lng ti, khng c mt tai ho no cp n ca ti c. V th m ti gi vng c ch, ng my trng trn u m lng bun mnh mng nh vm tri vy.
Sau cng, Ht Tt Lit sai dn ng ti trc mt mnh hi: Ngi mun g?. Vn Thin Tng p: Thin Tng ny i n nh Tng m c lm t tng, th sao c th th hai nh c, ch xin cho ta cht thi. Ht Tt Lit chp nhn. Khi li ba ca tn ao ph h xung, ng quay v Nam Kinh, nh th vua Tng vn cn , m vi di [10]. Nhng Ht Tt Lit sng sut nhn thy rng Trung Hoa vn minh hn Mng C, v ng ta rn ho hp phong tc hai dn tc. D nhin ng b ch thi c tuyn quan li, v nh vy th bao nhiu chc v v ngi Trung Hoa ht; nhng chc cao ng dnh cho ngi Mng C, v ng rn ph bin t mu Mng C [gm by nguyn m, su nh trng m v mi by t m], nhng xt chung th c ng ta ln dn tc ng u chp nhn vn ha Trung Hoa v chng bao lu hon ton ng ho vi Trung Hoa. Theo nguyn tc, ng khoan dung vi mi tn gio, c v nh mun dng Ki T gio lm mt li kh bnh nh v cai tr Trung Hoa na.

128

ng sai o li Vn H, con kinh rt ln ni Thin Tn vi Hng Chu, sa sang li ng s, t chc li h thng trm chuyn cng vn tht mau trn mt quc rng ln hn ht thy cc thi trc ca Trung Hoa. ng cho xy ct nhiu kho lm cha la d nhng nm c ma pht cho dn nhng nm i km; dn b thin tai nh i hn, bo lt, su b ph ma mng th ng tha thu cho [11]; ng t chc cu t cho cc hc gi gi, tr m ci, ngi tn tt; ng li rng ri bo tr gio dc, vn hc v ngh thut. Di triu ng, ngi ta sa li lch v thnh lp to Khm thin gim. Bc Kinh [thi gi l Yn Kinh] ng dng mt kinh mi p v ng dn, khin cc du khch ngoi quc phi thn phc. Ngi ta xy ct nhiu lu i ln v mn kin trc thnh hn tt c cc thi trc. Marco Polo bo: Khi nhng bin c y xy ra th ng Polo ti ch. ng c nh vua tin cn, v ng t t m cc tr tiu khin ca nh vua. Ngoi bn b u gi l hong hu ra, trong cung cn c nhiu cung phi tuyn Ungut ti nc Hung N; coi b Ht Tt Lit thch thiu n x lm. Theo Marco Polo th c hai nm mt ln, mt s i thn ng tin cy, c phi qua x y, tuyn cho nh vua mt trm thiu n theo cc tiu chun chnh nh vua nh r:

Khi nhng thiu n y ti trc mt nh vua, ng li sai nhng vin thanh tra xt li ln na tuyn li khong t ba chc ti bn chc nng cho vo cung hu h chn gi Ngi ta giao tng nng cho mt s b gi trong cung khm xt li k lng ban m xem h c mt tt kn no khng: ng c yn khng, nu ngy th b loi, hi th c nh nhng khng, c mt b phn no trong thn th tit ra mi hi khng. Lt qua k tuyn t m ri, h c chia thnh tng kp nm nng mt, mi kp c vo hu Ngi. Ng trong cung phng ba ngy ba m, Ngi sai bo lt lt v mun lm g th lm. Ht hn , mt kp khc v thay phin v c nh vy cho ti kp cui cng; ht mt vng ri tr li kp u.
Sau khi Trung Hoa hai chc nm, Marco Polo vi cha v ch nhn dp nh vua phi i s Ba T m yn n v chng tn km g my, tr v c hng c. Ht Tt Lit a cho h mt quc th dng Gio hong v h c cung cp y tin nghi cho cuc hnh trnh. H i vng bn o M Lai qua n , Ba T, ri theo ng b ti Trbizonde, trn b Hc Hi, giai on cui cng ti Venise. Ht thy mt ba nm. Khi h ti chu u th hay tin Ht Tt Lit v Gio hong cht c [12]. Marco tht gan l, kin sc, c trong i sng na, by mi tui mi chu la trn. Khi sp tt th, bn thn ca ng c khuyn ng, mun cu ri linh hn th nh chnh nhng li ng chp trong sch i hin nhin l lo khot ri nhng ng cng quyt bo: Ti cha ni c mt na nhng iu ti trng thy. ng mt c t lu, ngi ta thy trong l Carme Venise, mt tn h khoa trng, khoc lc mt cch l bch chc ci thin h. Ngi ta gi hn l Marco triu [13].

129

2. i Minh v i Thanh
Mng C sp - i Minh - Mn Chu xm chim Trung Hoa i Thanh Mt minh qun Vua Cn Long gt b cc t tng u Ty

Phi bn trm nm sau Trung Hoa mi thy li mt thi rc r nh vy. Dn tc Mng C b suy nhc v cc tht bi chu u, Ty , v v c s Hoa ho na, nn i Nguyn tn rt mau. Mun duy tr v cai tr mt quc mnh mng nh vy, m min ny cch bit hn vi min kia v ni non him tr, v sa mc, v bin c th phi c nhng phng tin nh ho xa, in tn, my in. V li ngi Mng C c ti chin u hn ti cai tr, nn cc ngi ni ngi Ht Tt Lit bt buc phi ti lp ch thi c v dng ti cai tr ca ngi Trung Hoa. Rt cuc nh Nguyn khng lm cho phong tc, t tng Trung Hoa thay i g nhiu, ch thm vo vn hc Trung Hoa c loi tiu thuyt v loi tung. Mt ln na, ph n Trung Hoa li kt hn vi k xm lng, vn minh ho h ri tiu dit h. Nm 1368, mt nh s hon tc [Chu Nguyn Chng] pht c khi ngha, chim Bc Kinh, ln ngi vua, tc Minh Thi T. Qua i sau, mt ng vua c ti, vua Thnh T ln ngi, nin hiu Vnh Lc, Trung Hoa thnh tr li, ngh thut tin b. Nhng ri nh Minh cng mt ngi v b xm lng; ng vo lc trong nc c ni lon th mt r vt Vn l trng thnh, bao vy Bc Kinh. Ngi Mn Thanh l mt dn tc sng t my th k x m ngy nay ta gi l Mn Chu quc. Sau khi chim ht min pha Bc Hc Long Giang, h tin xung phng Nam, trc ch kinh Trung Quc. ng vua cui cng ca nh Minh nhm hp ht v con li, cng nhau chuc chn ri ng bo v nn t t [14], cn ng th t tht c cht, sau khi vit ln mt trong vt o: Trm bc c, ng khinh b, b Thng trng pht. Cc i thn ca trm la trm, trm xu h gp cc tin vng sui vng. Cho nn trm t lt m min, xo tc che mt, i cho qun ch x thy. ng ng n mt thn dn no ca trm. Ngi Mn Chu chn ct ng long trng, nh Thanh ln ngi cho ti thi i xo trn ca chng ta. Chnh ngi Mn Chu cng Hoa ho rt mau, v triu i ng vua th nh, Khang Hi, l triu i thnh vng nht, thi bnh nht, sng sut nht trong lch s Trung Quc. Ln ngi hi by tui, ng nm ht quyn hnh t hi mi ba tui, thng tr mt quc gm Trung Hoa, Mng C, Mn Chu, Triu Tin, ng Dng, Ty Tng, Turkestan [ Trung , gia Nga v Trung Hoa]; quc y rng ln nht, phong ph nht, nhiu dn c nht ng thi. ng cai tr mt cch sng sut v cng bng, khin cho thn dn no ca Aurangzeb [vua Mng C n ] v ca Louis XIV [Php] sng vo thi y m bit c cc thi s Trung Hoa, tt phi ti cho thn phn mnh. ng lc lng, can m, tr c mn tu; gi gn sc kho, ng lun lun 130

sng ni thong kh, hoc gia tri; mc du vy, ng lm vic khng ngng, hc hi theo di nhng kin thc v phong tro ngh thut ng thi. ng i khp quc, h thy mt thi t no l sa li lin; ng tu ci b hnh lut. Sng rt gin d, gim cc chi tiu v hnh chnh, thy dn c an lc, ng mng. Nh ng rng ri bo tr v sng sut ph phn, m vn hc v ngnh kho cu pht trin, cn ngh thut lm s th t n mt trong nhng nh cao nht. Rt khoan dung vi mi tn gio, ng hc ting La tinh vi cc thy tu ging Tn v kin nhn chu nhng thi k cc ca cc con bun ngoi quc trong cc thng cng. Sau mt thi gian tr v di v nhn t (1661-1722), ng lu li nhng li cui cng ny nh t bit: Trm ngi rng, trong cc th k sau, Trung Hoa s lm nguy v xung t vi cc dn tc phng Ty, vt bin ti tn y. Nhng vn y m nguyn nhn l s pht trin ca thng mi v s giao thip gia Trung Hoa v chu u, li ti pht di triu mt ng vua khc, cng vo hng minh qun, vua Cn Long. Cn Long lm 2.800 bi th; Voltaire c c mt bi vnh tr bn vit th khen. Vi nh truyn gio v chn dung ng, di chp bn cu th rt tm thng ny:

Mi lo mi vic ca mt chnh quyn ng khen, Khng lc no ngng V qun ch ln nht th gii ny Cng li l nh vn hc gii nht trong quc ca ng.
ng cai tr Trung Hoa sut hai th h (1736-1796), tm mi lm tui nhng ngi li cho con, nhng v c tnh rt cao cng, nn vn iu khin vic nc cho ti khi mt, nm 1799. Trong my nm cui cng ca triu i ng, xy ra mt bin c khin cho ai bit suy ngh cng phi nh li li tin tri ca Khang Hi. Nc Anh em thuc phin v bn Trung Hoa, lm cho nh vua bt bnh ri, nm 1976 phi mt on ngoi giao do Macartney cm u m phn mt thng c vi Cn Long. H ging nhng ci li cho Trung Hoa khi bun bn vi Anh, ri cn bo rng thng c y chp nhn s ngang hng gia vua Anh v hong Trung Hoa. Cn Long tr li vua Georges III nh sau:

Qu nhn coi thng nhng vt k d hoc kho lo v khng dng g ti cc sn phm ch to chu u. Nh vua xin c c mt i din triu nh qu nhn, li xin tri vi tc nh Thanh, nu qu nhn chp nhn th ch c th gy bt li cho nh vua thi. , qu nhn nh vy. Qu nhn ging k quan im ca qu nhn vi bn s thn ca nh vua khi h trnh cng phm, v qu nhn ra lnh cho dn chng h c yn n v nc. Nh vua nn tun li qu nhn v t nay t v cung knh hn, trung thnh hn vi qu nhn, lun lun thn phc qu nhn cho nc Anh c sng trong cnh thi bnh v thnh vng.

131

Trung Hoa mun trnh ci nguy ca cuc cch mng k ngh bng nhng li kiu cng y. Trong chng sau, chng ta s thy, d nh Thanh gng sc ti my, cuc cch mng y vn xy ra. By gi chng ta hy xt nhng yu t kinh t, chnh tr v tinh thn ca nn vn minh khng ging mt nn vn minh no khc, n dy cho chng ta c nhiu iu v lc ny y n c v s b cch mng tiu dit mt.

Ch thch:
[1] Cathay l ting Anh, Kitai l ting Nga (c sch li chp l Quinsay hoc Kinsai) u tr Trung Hoa. Theo Jacques Jernet trong La vie quotidienne en Chine la veille de linvasion

mongole Hachette 1959 th my ting u do ch Trung Hoa Hing-Tsai (ta c l hnh

ti), v cui i Bc Tng, r Kim chim kinh Khai Phong ri triu nh Tng chy xung Hng Chu, mi u cha coi Hng Chu l kinh , ch l hnh ti (nh hnh cung) tm mt thi gian ch lc khi phc li c phng Bc. (ND). [Ch thch trong bn ting Anh: An English form of the Russian name for China- Kitai, originally

the name of a Mongolian tribe. Tm dch: Mt hnh thc ting Anh ca ting Nga ch Trung
Quc l Kitai, ban u ting ny l tn mt b lc Mng C. Cn theo Answers.com th: Cathay l tn thi trung c ca Trung Hoa do Marco Polo ph bin

trong tp du k ca ng, n thng ch c p dng cho khu vc pha bc ca sng Dng T.

[2] Tc Khan, vua Mng C (i nh Nguyn), ch Hn c l Khc hn, nhng chng ta quen c l Khn hn (ND). [3] Mi ti 1838, mi li c ngi u i ti nhng x Marco Polo k y; trc 1838 cng c ngi u ti ri, nhng khng cn ai nh na. [4] Cc bn ting Anh Du lch ca Marco Polo ghi r l trm dm, vy l dm Anh, tnh ra thnh 160 cy s, con s ny r rng l qu ng. i t Yule, nh bc hc gii thch v ph bnh Marco Polo, bo c l l 100 l, dm Trung Hoa; mi dm ch di 573 mt. M Yule bo d 100 l i na (tc 57,500 cy s) th cng vn cn l qu ng. (ND). [5] Coi li ch thch trn; nu dm y l l th mi chiu di khong 190 mt. (ND). [6] Trung bnh mi bc chn l 0,7m; vy ng rng khong 30 mt. (ND). [7] Ch ny Durant chp vn tt qu, c gi c th hiu lm. Thi Hoa Bc thuc v r Kim. Nh Tng ch gi Hoa Nam thi, nn ngi l Nam Tng. Vy Thnh Ct T Hn ch nh Ty H thi, ch cha dit Tng. (ND). [8] Tc Oa Khot i . [9] T tng th ng hn. (ND).

132

[10] Vn Thin Tng l tc gi bi bt h Chnh kh ca Coi i cng vn hc s T.Q III ca N.H.L. (ND). [11] Marco Polo bo rng khng ngy no, cc quan triu nh khng pht ra hai vn mesure [hc hay u?] la, k hay bo bo. Nh cc k rng ri i vi ngi ngho nh vy m ng rt c lng dn. [12] Ht Tt Lit b bnh phong thp, nh vy t chng t rng ng vn minh, ng ho vi ngi Trung Hoa ri. [13] Ngha l a ra nhng con s qu ln, hng triu tr ln khng. (ND) [14] B vng li ng v s chp rng nhiu cung phi cng theo gng b. [15] X hi Trung Hoa t y l x hi th k XIX. Trong chng sau, chng ti s xt s tip xc vi Ty phng lm cho x hi y thay i ra sao. Mc du vy, y cng ch l nhng i cng thi, v mt nn vn minh bao gi cng bin chuyn trong mt thi gian di v thay i theo tng min trong mt x mnh mng. [16] Hin nay (1974), cc sch bo thng a ra con s 800 triu. (ND). [17] Tng Thi T tn l Triu Khung Dn, lm vua t 960 n 975, dng ba nin hiu; Kin Long (960-962), Cn c (963-967) v Khai Bo (968-975). Khng r Li Hou-chu ch Hn l g. [18] Chc Durant mun ni khng c phn thay i t dng (morphologie). (ND). [Bn ting Anh l: no spelling, c th hiu l: khng nh vn. [19] Hoa ng c ng php v t loi ch, nhng khc cc ngn ng phng Ty. (ND). [20] Tc phi hc chnh t v nhng qui tc ng php rt rc ri. Nhng h phi nh mt ch, cng kh ri. (ND). [21] I c th l Y ; nghi ; ngha ; oi (hay nu) ; nht ; ch v.v m mi ch c nhiu ngha. (ND). [22] Shi l nht , thch (ND). [23] Ku l cc , kh (ND). [24] Nh ch n , b thm nt ngang tr ngha (mt tri va l khi chn tri), ch tinh (ngi sao), b thm ch sinh tr cch c. (ND). [25] Tc ch nh , nhng T Hi khng ghi mt ngha no nh vy c. (ND). [26] T Hi khng c. (ND). [27] T Hi khng c. (ND). [28] Ch ph ch gm n b v cy chi, ch lm g c cn dng? (ND). [29] Mt hc gi Php, Margoulis, cng ca tng tnh cch ca ch Trung Hoa, nhng chnh ngi Trung Hoa ngy nay li mun dng mu t La Tinh, v ch vit ca h c ci li k trn th cng c rt nhiu bt li: kh hc, kh tra t in, kh in, nh my khng c. (ND).

133

CHNG IV - (2) III. I SNG HNG NGY

1. thn qu
Cnh ngho ca nng dn Cc phng php canh tc Gt - Tr Rau v cy n tri Tnh khc kh, kin nhn ca nng dn

Tt c nn vn hc cc a dng ca Trung Hoa, tt c nhng t tng t nh ca h v tt c nhng ci t im i sng ca h u nh t ai ph nhiu ca h c. Ni nh vy c l ng hn: nh sc lao ng ca h, v s ph nhiu ca t ai l nh sc ngi ch khng phi t nhin m c. Trong nhiu th k, nhng ngi sng u tin sng trn t Trung Hoa phi chin u vi rng r, vi th d, su b, lt li, hn hn, vi mui, phn, v bng gi, ri mi bin i c nhng min hoang vu mnh mng y thnh rung vn ti tt. Cuc chinh phc thin nhin c phi din li hoi; ch n rng by b trong mt th k l mt min bin thnh sa mc [1]; ch vi nm b b l ng bin thnh rng rm. Cuc chin u kh nhc v nguy him; lc no cc r chung quanh cng c th xm lng, chim cc min kh nhc lm mi khai ph xong. Chnh v vy m nng dn khng sng trong nhng tri cch xa nhau m ngay t bui u t hp nhau thnh xm nh, p mt bc tng chung quanh, ban ngy ra ng lm rung, c khi ng trn m ngoi ng canh trm na. Phng php canh tc ca h rt gin d, ngy nay cng khng khc ngy xa bao nhiu. i khi h dng cy mi u bng g, ri bng , sau cng bng st nhng thng thng h xi t rt k bng cy cuc. H bn rung bng cc th phn h kim c, k c phn ngi, phn ch. T mt thi rt xa xm, h o rt nhiu kinh dn nc sng vo rung k; h o c qua min ni nhng ng nc su tm mt ngn sui ngm ri dn n ti mt cnh ng kh cn. H khng bit cch lun canh [nm ny trng ging ny, nm sau trng ging khc], khng bit phn nhn to, nhiu khi khng c c tru b, m cng lm c hai hay ba ma mi nm trn mt na t ai trng trt c ca h - v h bt t phi sn xut nhiu thc phm cho h, hn bt k mt dn tc no khc trong lch s. H trng nhiu nht l la v k, ri ti la tiu mch (la m), la i mch (orge). La khng nhng n m cn ct ru, nhng nng dn t khi c ung nhiu ru. H thch nht l tr; sau la l

134

tr chim nhiu t trng trt nht. Mi u tr ch dng lm thuc tr bnh, ri mi ngy n ph bin, ti i ng th n c xut cng v c cc thi nhn ngm vnh. Th k XV, c ng thch ci th thanh nh ung tr; ngi ta ganh ua nhau tm nhng ging tr tt hn, v c nhng cuc thi xem th tr no ngon nht. Trung Hoa cn sn xut nhiu rau m vi th nh u nnh v mng rt b; cn nhng loi gia v cay, nng nh hnh, ti, v c ngn th tri cy. Khng c ng c, nn tru b t, ch dng ko cy; cn n tht th ch c heo v g vt. Mt s ng dn sng nh nh c sng bin. Go, m ng, min, rau v mt vi con c, l thc n chnh ca hng ngi thng; hng phong lu th n thm tht heo, tht g; cn hng giu c th rt thch tht vt [2]. Trong cc ba yn tic Bc Kinh, i khi ngi ta dn ra c trm mn nu bng tht vt. Sa b rt him, trng g cng vy m li t khi ti; ngi ta lm mt th sa u nnh v mt th u ph [tu h] ta nh ph mt [ph mai]. Nu n thnh mt ngh thut v ngi ta lm cc mn sp hi tn [?] vi yn so; c nhng mn rt ngon lm bng vi c v rut c, bng chu chu, bng con trng, con nhng; ngi ta n tht nga, tht la, tht chut, tht rn, tht mo, tht ch. Ngi Trung Hoa thch n; trn bn n ca nh giu thng thy by tun t bn chc mn, thc khch n rt mnh, ba bn gi mi xong ba. Ngi ngho khng cn n lu nh vy. Nng dn phi lm ti tm mt mi, m ch tr vi trng hp rt him, cn th t ai tin chc c rng khng c lc phi cht i. Nh mi x khc, k no mnh v khn lanh cng gy dng ni nhng c ln lao; ti sn trong nc tp trung vo trong tay mt s t ngi. Lu lu, nh di triu Tn Thu Hong, ngi ta chia rung cho ngi cy, nhng ri chng bao lu t ai li tp trung vo mt s ngi v lun lun c k khn, ngi di. a s nng dn lm ch khonh t ca mnh, nhng dn s tng ln mau hn din tch t khai ph, thnh th khonh t ca h c mi ngy mt nh i. Rt cuc h ngho mt, khng hn g bn cng dn n . Li tc mt gia nh nng dn trung bnh khng qu 1.200 quan (c) mi nm [3], nhiu k ch sng bng vi xu mi ngy, v nm no cng c hng triu ngi cht i. T hai ngn nm nay, mi nm Trung Hoa c t nht l mt cn i km; mt phn v h sinh sn mau qu, t ai khng nui ni; mt phn cng v phng tin chuyn ch va t va t. Thnh th min ny cht i m min khc d la go. Sau cng, tr vn v li cho i in ch v ng thu ri, cn d c gi la no th nc lt cun i ht. Sng Hong H m h gi l tai ch ca Trung Hoa, c th chuyn dng chy ra mt hng khc, lm cho y c ngn lng b chm di nc, m ch kia c ngn lng khc ho kh cn, khng sn xut c g [4].

135

Nng dn Trung Hoa thi no cng thn nhin, can m ng u vi nhng thin tai y. Mt cu phng ngn bo: Sng cuc i ph du ny, ch cn mt ci nn v mt chn cm. H lm lng cc nhc nhng chm chp: khng b my mc thc y, h ght ting ng ca my, tc ca my m h cho l nguy him. H khng ngh th by v ch nht; nhng c nhiu ngy l, tt: Tt Nguyn n, tt Hoa ng; nhng dp h c ngh ngi, m i h ti ln, m mng, xc ng, c trong nhng ma u m nht trong nm. Khi ng tn, tuyt tan, t c thm nhun nhng git ma m p u xun, nng dn li ra ng lm lng v ht nhng bi ca trn tr hi vng, c t thi c thi xa.

2. Trong cc ca tim
Cc ngh mn La Xng Cc phng Lao cng ng s v kinh Thng nhn Tn dng v tin t - Cc th nghim v tin t - Lm pht giy bc

Vy m trc th k XVIII, k ngh Trung Hoa ng u th gii. T thi xa nht trong lch s ca h, chng ta thy nhng th th cng lm vic sut ngy v thng nhn bun bn tp np trong cc th trn. Nhng k ngh ph bin nht l ngh nui tm dt la, do ph n lm ti mt ni gn nh, hoc ngay trong nh h. K ngh dt la l mt k ngh c t rt lu i ri, xut hin Trung Hoa c l vo nh thin nin k trc T.L. Ngi Trung Hoa nui tm bng l du ti, v t c nhng kt qu phi thng: c mt cn [5] tm mi n (700.000 con) nui bn mi hai ngy th cn nng c 9.500 cn [6]. Tm ln ri, h t ln nhng ci phn tre hay rm, chng nh t lm kn. Ngi ta nhng kn vo nc si ko t, ri dt thnh la, gm, vc, lm nhng tm nm, thu trang hong i sng ca gii thng lu [7]. Cn ngi nui tm v dt t th phi bn vi. T nhiu th k trc T.L, song song vi nhng tiu th cng ngh ti gia , cn c nhiu xng nh ti cc th trn. Ba trm nm trc T.L c mt gii lao ng th thnh gm ch v th hp nhau thnh phng. Th tiu k ngh y pht t ln, cc th trn ho ng dn hn, tp np hn v ti thi Ht Tt Lit (th k XIII) v phng din k ngh, Trung Hoa c th so snh chu u th k XVIII ri. Marco Polo vit: Mi ngh c c ngn xng v mi xng dng mi, mi lm, hai mi, c khi ti bn mi th Bn ch nhn giu nht khng thm m tay vo cng vic na m ch vnh vang i i li li coi sc, xem xt. Nhng phng y, nh cc nghip on ngy nay, rn hn ch s cnh tranh, nh tin cng, gi c, s gi lm vic; nhiu phng cn hn ch sc sn xut gi khi xung. C th v h c duy tr nhng truyn

136

thng ca ngh nghip m khoa hc Trung Hoa mi chm tin, cuc cch mng k ngh chm xy ra; ngy nay tt c nhng chng ngi, do ch gy ra mi mt ln sng b cun i ht. Nhng phng y m nhim nhiu nhim v m ngi u Ty thng giao cho nh nc; h t t ra qui ch cho h v buc mi ngi phi theo ng; h c nhng u ban ho gii ch v th, hai phe c c i din, nh vy m t c nhng v bi cng; tm li h thnh nh mt t chc t tr, t ch nh lo ci li cho mi ngi m trnh c ci cnh lng nan, mt l chu hu qu ca ch ngha phng nhim, hai l b nh nc c ch. Khng phi ch ngnh thng mi v ngnh k ngh c ch v th mi thnh lp nhng phng; ngay nhng ngnh nh nhoi hn: ngh th co, ngh lm bp, ngh khun vc, v.v cng c phng; c bn hnh kht cng hp nhau thnh on th c qui tc rt nghim. Ti cc th trn, mt thiu s dn lao ng l n t; thng thng l nhng gia nhn bt phi vi ch trong bao nhiu nm hoc sut i. Gp lc i km, c k em bn con gi hoc nhng a tr m ci, thng vi gi r mt; thi no cha cng c quyn bn con gi lm t thip cho cc nh giu. Nhng s n l khng bao gi ng o nh Hi Lp v La M; a s th thuyn l nhng ngi lao ng t do, hoc thuc vo mt phng no , cn a s nng dn c lm ch rung ca h, hp nhau thnh lng xm gn nh c lp, khng b chnh quyn trung ng chi phi. Hng ho th gnh hoc vc; ngi th ngi trn kiu do phu khing, vai h chai, h an phn. i khi ngi ta dng la ko xe, nhng thng thng xe do ngi y. Sc lao ng r qu, nn khng c l g dng loi vt hoc my mc m pht trin s chuyn ch. V dng nhng phng tin c l nh vy nn chng phi sa sang ng s, ng h ti my th vn i c. Khi bn t bn u Ty lm xong ng xe la u tin nm 1876, mt ng di mi su cy s ni Thng Hi vi Ng Tng, dn chng phn khng, bo ng ti thn linh; h lm d ti ni nh Thanh phi mua li ng , ph, ling u my v toa xung bin. Thi Tn Thu Hong v Ht Tt Lit, c nhng quc l lt , nhng by gi ch cn vi du vt l m. ng trong thnh ph chiu ngang ch c hai thc ri, cho nng. Cu c nhiu v c cy rt p nh cy cu bng cm thch Di Ho Vin. Thng nhn v khch i ng dng ng thu cng nhiu bng ng b. C bn chc ngn cy s kinh b vo s thiu ng xe la, v Vn H bt u o vo khong nm 300 sau T.L, ti i Ht Tt Lit mi hon thnh di trn ngn cy s, ni Thin Tn vi Hng Chu, l cng trnh v i th nh ca Trung Hoa, sau Vn l trng thnh. Sng rch y thuyn ln thuyn nh qua qua li li, ch cc hng ho m khng tn km bao nhiu, li dng lm ch cho hng triu ngi ngho.

137

Ngi Trung Hoa c thin t v thng mi, c th kin nhn tr gi hng gi. Cc trit gia Trung Hoa ng vi nh cm quyn, thi no cng khinh bn thng nhn; nh Hn nh thu h rt nng v cm h ngi kiu, bn gm vc t la. Giai cp thng lu mng tay rt di, cng nh n b phng Ty i giy cao gt, t rng mnh khng m ti vic g c. Thi xa, hng s ng u, ri ti nng, cng, thng v ngi ta cho rng thng nhn ch trao i cc sn vt do m hi nc mt ca ngi khc ch khng sn xut g c. Mc du vy, bn thng nhn vn lm giu, ch sn phm Trung Hoa i khp chu , hang cng ng hm no cng i ti, v rt cuc thnh nhng ct tr vng nht chng nn ti chnh ca quc gia. Ni thng b ngn tr v quyn li kin [?], cn ngoi thng th lo b n cp trn b, n cp trn bin; nhng thng nhn Trung Hoa vn tm c cch cho thuyn i vng bn o M Lai hoc cho thng on i qua Turkestan, ch hng ti n , Ba T, Msopotamie, ti c La M na. La, tr, s, giy, o, hnh, thuc sng, qun bi, l nhng th h xut cng nhiu nht; ngc li, h mua v l alfalfa [mt th c cao mt thc Algrie lm giy, nh thng, lm nm], thu tinh, u phng, thuc l v thuc phin. S bun bn c d dng nh t thi c c mt t chc tn dng v c tin. Thng nhn thng cho vay ln nhau, li rt cao, trung bnh l 36% mt nm, m thi xa Hi Lp v La M th cng vy, v h phi chu nhiu s ri ro. Ch khi no cn tin ngi ta mi vui v, t t vi h; mt tc ng c Trung Hoa bo: bn n cp m ngn hng. Th tin c nht l v s, dao, la; th tin u tin bng kim loi xut hin trc th k V trc T.L. Nh Tn tuyn b dng vng lm bn v, nhng ri triu nh li c tin bng hp kim ng vi thic, thnh th tin vng bin ln ln trn th trng [8]. Khi Hn V tung ra th tin bng hp kim bc vi thic, b bn lm bc gi lng on m tht bi, ngi ta dng nhng ming da di 30 phn thay tin, nhng ming l thu t ca giy bc sau ny. Vo khong 807, trong nc thiu ng cng nh ngy nay chng ta thiu vng v s hng ho tng ln hoi, vua Hin Tn [nh ng] buc dn c bao nhiu ng phi np ht v kho ca nh nc, ri nh nc cp cho mt th bin lai, gi l phi tin [tin bay], hnh nh dn Trung Hoa chp nhn th tin bay vi mt tinh thn trit nhn. Sau ch y b bi b v khng cn ti na, nhng s pht minh ra thut in bn g gi cho chnh ph dng cch in ny lm ra tin, v khong 935 tnh bn t tr T Xuyn, ri nm 970, triu nh Trng An bt u pht hnh giy bc. i Tng, ngi ta lm pht giy bc, khin nhiu ngi b ph sn. Marco Polo bo: S giy bc ca triu nh trong th trn Cambaluc (Bc Kinh) v coi cch s hot ng, ngi ta c th on m khng lm my rng h bit thut luyn kim (alchimie) v h cng dng nhng cch y lm ra c bc, v ng ta t cch ngi Trung Hoa dng v cy du tm n lm thnh

138

nhng ming giy m dn chng chu dng thay tin vng, khin cho ng bo Venise ca ng khng tin, khinh ng l ni lo. l ngun gc ca giy bc, n khng ngt tun vo th trng khp nc, khi th kch thch, khi th lm t lit i sng kinh t.

3. c pht minh v khoa hc

Thuc sng, pho thng thin v chin tranh Kim ch nam S ngho nn v cc pht minh k ngh - a l Ton hc Vt l hc Phong thu Thin vn Y hc V sinh

Dn tc Trung Hoa hnh nh c ti pht minh hn l ti li dng cc pht minh ca h. Thuc

sng pht hin i ng, nhng mi u ch dng lm pho thng thin, mi ti i Tng
(1161 sau T.L) mi ch to nhng lu n dng trong chin tranh. Ngi Rp nh bun bn vi Trung Hoa m bit cht mang tiu (salptre), cht cn nht lm thuc sng, v gi l tuyt Trung Hoa [v n trng nh tuyt]. H truyn b mt ch to thuc sng vo min Ty , ngi Sarrasins dng n trong chin tranh. Cn Roger Bacon, ngi u u tin ni n thuc sng th c l bit cch ch to n nh c sch Rp hoc nh ni chuyn vi Rubruquis [mt nh truyn gio] i khp Trung .

Kim ch nam cn c hn nhiu. Theo cc s gia Trung Hoa th ngi pht minh ra n l Chu
Cng i Thnh Vng (-1115 -1078) mt on s gi ngoi quc [9] bit hng m tr v qu hng; ng cho phi b nm c xe, mt c c mt cy kim ch hng nam. Chc ngi Trung Hoa bit t lu t tnh ca nam chm, nhng trc h ch dng trang hong cc n th. Kim ch nam c m t trong b s Tng th, vit vo th k th V sau T.L, theo b y th nh thin vn hc Trng Hnh (mt nm 139 sau T.L) c cng tm li c pht minh c t trc ri mt i. Mt cun sch vit hi u th k XII l cun u tin chp rng cc nh hng hi, bit dng kim ch nam, m cc nh hng hi y l nhng ngi ngoi quc c l Rp vt bin t Sumatra ti Qung Chu. chu u, mi vo khong 1190 mi thy kim ch nam c m ch ti trong mt bi th ca Guyot de Provins. Mc du pht minh ra kim ch nam, thuc sng, giy la, cch in, cch lm s, nhng ngi Trung Hoa khng c ti pht minh k ngh. H c c tng tng v ngh thut, pht trin cc th ring ca h, t c mt mc hon ho, t ra nhng nt t nh, thanh nh m t xa ti nay khng c mt dn tc no hn h c; nhng cho ti nm 1912, h vn dng nhng kh c c l trong i sng kinh t, c l mt phn h ght my mc [v c gii sinh ra c tm, hoc c c tm mi ch to ra c gii], mt phn na h d cm c nhng tai ho ca k ngh

139

hin i, n lm cho con ngi phi lm lng vi v, mau nh ci my, m mt na nhn loi mt vic lm cho mt na kia giu c. Ngi Trung Hoa l dn tc u tin bit t than , ngay t nm 122 trc T.L, h o c mt t than , nhng ri khng tm cch khai thc cc m than, m hu ht cc m khc th cng vy. Tuy bit ch to thu tinh m h vn mua ca phng Ty. H khng ch to ng h, inh c, ch c t cy inh xu x. Trong hai ngn nm, t u i Hn n cui i Thanh, k ngh Trung Hoa khng tin c bao nhiu, cng nh chu u, t thi i Pricls ti cuc cch mng k ngh. Trung Hoa thch s l do truyn thng, s an tnh ca suy t, hc hi hn l s no nhit ca tin b khoa hc, s th l ca gii ph ho. Trong s tt c cc nn vn minh ln, vn minh Trung Hoa t cng hin cho nhn loi nht v k thut, k ngh. Hai th k trc T.L, h c nhng b sch rt y v canh nng, tm tang, v nhiu b rt qu v a l. Mt nh ton hc th trm tui, Chang Tsang [10] (mt nm 152 tr. T.L), lu li mt b v i s v hnh hc, trong ln u tin nhn loi bit dng nhng s m. Tsu Chung-chih [11] tnh c ng s Pi vi su s phn l; ng ci thin kim ch nam; tng truyn ng cn th nghim mt kiu tu t ng. Nm 132 sau T.L, Trng Honh ch c mt my o a chn [12], nhng xt chung th mn vt l hc ca Trung Hoa c tnh cch khoa hc huyn b ca mn phong thu [13] v ca thuyt m dng. Hnh nh cc nh ton hc Trung Hoa hc c mn i s ca n , cn mn hnh hc th h t tm ra c, v cn o t ct, vn rung. Cc nh thin vn hc thi Khng t bit tnh ng ngy no c nht thc, v t c cn bn cho lch Trung Hoa mi ngy mi hai gi, mi nm mi hai thng, thng tnh theo mt trng; c hai, ba nm h li thm mt thng nhun cho nm m lch hp vi s vn hnh ca cc ma v mt tri. i sng trn mt t ha hp vi s vn chuyn ca tinh t; cc ngy tt u do c mt tri v mt trng qui nh; trt t tinh thn ca x hi cng phi theo s vn hnh u n ca tinh t. T thi no ti gi, y hc Trung Hoa cng va l kinh nghim, va l m tn. Ngnh xut hin trc khi c s; trc khi phng Ty c Hippocrate th Trung Hoa c nhiu y s gii. Ngay i Chu, nh nc t chc mi nm nhng k thi cho ai mun lm y s, v nh s tin th lao y s c php nhn, tu theo h u cao hay thp. Th k th IV trc T.L, mt v i thn mun m x thy ca bn chc tn b x t tm hiu cc b phn trong thn th, nhng kt qu ch l gy nhng cuc tranh bin chng ch li g cho y hc, v cng vic tm hiu b bi b trong mt thi gian. u th k th II, Trng Trng Cnh (Chang Chung Ninh) [14] vit sch v cch tit thc (dittique) [15] v v bnh thng hn [thng hn lun], c hai cun y u c coi l c in, ngn nm sau vn dng. Th k th III, Hoa vit mt cun

140

v gii phu hc v ch c mt th thuc m ung; mt cun th tht l mt iu xu h cho lch s. Vo khong 300 sau T.L, Wang Shu-ho [16] vit mt cun ni danh v php bt mch. u th k th IV, o Hong Cnh (Tao Hung-chinh) [17] t k 750 dc phm ca Trung Hoa v mt trm nm sau, Chao Yuan-fang [18] vit mt cun ni danh v ph khoa v nhi khoa. i ng xut hin nhiu b ton th v y hc, i Tng c nhng cun vit ring v tng bnh. Cng i Tng, triu nh m trng dy Y khoa, nhng a s y s u theo hc mt thy ring va hc va tp ngh. C rt nhiu dc phm, cch y ba th k m mt tim thuc trung bnh bn c mi ngy 15.000 quan Php. Php chn bnh c v k cc, c k rm t mt vn chng nng lnh v phn bit c hai mi bn th mch [19]. Mun nga bnh u ma ngi ta truyn u (inoculation) ch khng chng u (vaccination) chc l bt chc n ; ngi ta dng thu ngn tr bnh giang mai. Bnh ny hnh nh xut hin Trung Hoa vo cui i Minh, lan trn rt mau khp nc v dn chng hnh nh c min dch (immunis) mt phn no, khi b nhng bin chng nng nht. V sinh chung v v sinh c nhn, php phng bnh v mn gii phu thi nay vn cn rt th s; cc thnh ph khng c cng thot nc d, nu c th cng s si qu, v nhiu thnh ph khng c nc trong sch ung, khng bit t chc vic ht rc, thc l thiu hn nhng bn phn s ng ca mt x hi c t chc. X bng l mt xa x phm rt him, rn chy nhung nhc, cho nn ngi Trung Hoa ngho phi kin nhn chu nga v tp gi. T i Tn Thu Hong ti i T Hi thi hu (cui i Thanh), y hc Trung Hoa tin b rt t, m ty y t Hippocrate ti Pasteur th cng vy. Ty y theo o Ki T m v Trung Hoa, nhng hin nay bnh nhn vn theo ng y, ch i bc s phng Ty khi no cn phi m x thi.

Ch thch:
[1] Sn ni ha tri, khng gi c nc ma na, lp t tt trn mt tri i ht, t thnh kh cn; m nc ma xung thung lng nh thc, ngp lt ht. (ND) [2] Vt T Xuyn rt ni ting. (ND). [3] Tc 12 quan mi, bng khong 15.000 ng V.N 1973. (ND). [4] T xa ti nay sng Hong H i dng su ln, khi th ra Hong Hi, khi th ln Bt Hi (nh hin nay). (ND). [5] Cn y l cn Anh, pound, khong 450 gram. [6] T i Thng c, chu u bit ko t kn ca cc con tm hoang (ngha l khng do ngi nui), nhng mi ti khong 552 sau T.L. cc tu s Cnh gio mi em phng php nui 141

tm, dt la v phng Ty. Cc phng php y t Constantinople truyn qua o Sicile (th k XII), ri qua Anh (th k XV). Php, ngi ta bt u dt la Tours nm 1480, nhng ti nm 1520, vua Franois I mi phn pht trng tm nhp cng t cho dn chng trong min thung lng sng Rhne. [7] i khi ngi Trung Hoa em khoe vi khch ti chi nh nhng tm gm vc nh khoe s hay nhng bc ho ca h vy. [8] Hin nay th tin thng dng vn bng ng; mt ng n khong mt phn ba hoc mt na xu M; v mt lng (tael) [bc hay vng? hay mt quan?] l mt ngn ng. [9] Vit Thng, lc vo tnh Qung ng ngy nay. (ND). [10] Chang Ts'ang: Trng Thng [11] Tsu Chung-chih: T Xung Chi (429-500). [12] My gm tm con rng bng ng t trn nhng rut g rt nhy, vnh mt ci chn ln, gia chn c mt con cc h ming. Trong ming mi con rng c mt vin nh bng ng. Khi c ng t th con rng gn ch ng t nht nh vin ng v ming con cc. C mt ln con rng nh vin ng ra m nhng ngi chung quanh khng thy t rung chuyn g c. Mi ngi cho ng l bp; nhng ri mt s gi li cho hay ti mt tnh xa mi c ng t. [13] Ngy trc ta gi l mn a l, tm t m, ct nh. (ND). [14] Chc sch in ln: Chinh mi ng. (ND). [Bn ting Anh: Chang Chung-ning. [15] Chc l b Kim qui yu lc. (ND). [16] Wang Shu-ho: Vng Thc Ho. [17] o Hong Cnh (sch in lm: o Hong Cnh). [18] Chao Yuan fang: So Nguyn Phng [19] Hai mi tm th na kia. (ND). [20] Chc sch in lm. Nguyn vn ting Anh l King: nh vua. [21] Tc o gio m chng ta nn phn bit vi Lo gio ch c tnh cht trit hc. (ND). [22] ng hn l gii thch theo mt li mi. (ND). [23] Ki T gio ht hy vng thnh cng t u th k XVIII, do nhng cuc tranh bin gia cc tu s ging Tn v cc nh truyn gio thuc cc phi khc ca Ki T gio. Cc tu s ging Tn l nhng nh tm l khn kho tm ra c nhng th thc khin cho cc yu t cn bn ca tinh thn knh tn Trung Hoa tc s th phng t tin v Tri c th khoc mt ci v Ki T gio m khng lm cho cc ch thm nhun tm hn Trung Hoa b trc r, khng lm cho

142

tinh thn h mt s qun bnh; cc tu s ging thnh Dominique v ging thnh Francois dAssise tri li, mt st tt c thn hc v nghi l Trung Hoa l nhng pht minh ca qu. Vua Khang Hi sng sut, rt c thin cm vi Ki T gio, giao cc hong t cho cc tu s ging Tn dy d; c hi ng cn mun theo o Ki T na vi mt s iu kin no . Khi Gio hi x v tranh bin , chun y thi cng rn ca hai ging Dominique v Francois dAssise th Khang Hi khng nng Ki T gio na. Cc ng vua sau tn cng mnh m Ki T gio. Gn y thi hu T Hi, vn thch [?] u Ty, cm truyn o Ki T, khuyn khch cc nh cch mng chng o y.

143

CHNG V CCH MNG V PHC SINH

I. BCH HO
S xung t gia v u Ngi B o Nha Ngi Y Pha Nho Ngi Ho Lan Ngi Anh Bun bn thuc phin Lon Thi Bnh thin quc Trung Nht chin tranh Tnh qua phn Trung Hoa Khai phng mn h - T Hi thi hu Cc ci cch ca Quang T - Quang T mt quyn Bn quyn ph - Bi khon

Sc mnh khc lit l sc mnh ca cch mng k ngh. Chu u nh s pht minh ra sc mnh c gii v p dng n vo s ch to ht my ny n my khc, bt tuyt, m canh tn, hng cng ln, c th sn xut c r hn cc dn tc cn dng sc cnh tay con ngi trong k ngh; chng bao lu sn phm ca h, dn chng trong nc khng tiu th ht, h bt buc phi kim th trng bn ch cn tha, do h khng th khng bnh trng m chim th gii c, v th k XIX thy c s xung t gia cc nc vn minh c, mt mi, ca mt chu ngng tr v phng php sn xut c bng tay, vi nhng nc vn minh hi xun, y nhu kh ca mt chu u k ngh ho. Cuc cch mng thng mi thi Christophe Colomb m ng cho cuc cch mng k ngh. Cc cuc thm him th gii tm li c nhng t b b qun, m nhng ng thng thng mi, pht l cho cc nc vn minh c bit nhng sn phm mi v nhng t tng ca phng Ty. Ngay t u th k XVI, bn giang h mo him B o Nha sau khi nh tr n , chim Malacca ri i bn o M Lai v ti Qung Chu (1517) vi nhng chic tu p v nhng khu i bc gh gm ca h. Tn bo, khng tha nhn mt php lut no c, coi tt c cc dn tc phng Ty [1] nh nhng con mi ngon, h qu l bn n cp, v th dn coi h l bn n cp. Mi u cc i din ca h b nht khm, ngh thng mi ca h b t chi, v cc c s, kin thit ca h c lu lu li b tn ph v ngi Trung Hoa va s va tc gin v thi , hnh vi ca h. Nhng h cng gip Trung Hoa dit c cc bn n cp khc, nn triu nh Bc Kinh thng cng h, nm 1557 cho h c t do o Mn (Ma Cao), mun t chc g tu . H xy ct nhiu xng ln nu thuc 144

phin, dng n ng, n b v c tr con Trung Hoa; ch mt trong nhng xng y m phi np cho chnh quyn B o Nha Ma Cao mt s thu mi nm gn ba chc triu quan [c] Php. Ri ti ngi Y Pha Nho chim Phi Lut Tn (1571) v ng thi lp nghip i Loan; tip theo l ngi Ho Lan; sau cng, nm 1673, nm chic tu Anh i ngc dng sng Qung Chu, ngi Trung Hoa n sng ngn chn, h c ho lc mnh hn, dp ht sc chng i ca Trung Hoa m em hng ho v bn. Ngi B o Nha dy cho ngi Trung Hoa ht thuc l v u th k XVIII em thuc phin n nhp cng Trung Hoa. Chnh quyn Trung Hoa cm ngt, nhng s ngi ht vn tng ln mnh ti ni nm 1795, h tiu th ti 4.000 thng. Chnh nm , triu nh Trung Hoa cm nhp cng thuc phin; nm 1800, nhc li lnh y v ng thi nn n c cc nh nhp cng ln dn chng ngh ti ci hi ca thuc phin, nhng thuc phin vn pht t rt mau; ngi Trung Hoa cng hng mua, ngi u chu cng hng hi bn v bn quan li a phng vui v cm n nhng k hi l, sau khi b ti nhng mn tin nhm s. Nm 1838, triu nh Bc Kinh quyt nh phi cm cho c vic nhp cng thuc phin, mun ra sao th ra; mt vin quan cng quyt, Lm Tc T, ra lnh cho cc nh nhp cng ngoi quc Qung Chu phi em np tt c s thuc phin tch tr. Bn ngoi nhn khng chu, ng cho qun lnh n bc, h bt buc phi em ra 20.000 thng [mi thng nng hai mi cn], ng long trng em t ht xung bin. Ngi Anh bn rt v Hng Cng v chin tranh nha phin ln u tin bt u. Anh tuyn b rng phi tn cng khng phi v mt ht thuc phin, m v chnh ph Trung Hoa vnh vo, xc lo tip hay khng chu tip phi on Anh, v c nh thu qu nng, a ra nhng lut l cm ch, lm tr ngi vic mu dch. Ri Anh dng i bc trn tu nh n vo cc th trn Trung Hoa, chim Ching kiang (Chn Giang?) [2] trn Vn H [3], bt Thanh nh phi xin ho. Ho c Nam Kinh khng nhc mt ch ti nha phin; Thanh nh phi nhng cho Anh o Hng Cng, h quan thu xung cn nm phn trm, m lm thng khu cc ni: Qung Chu, H Mn, Phc Chu, Ninh Ba [tc nh Hi] v Thng Hi, li phi bi thng qun ph cng s nha phin thiu hu; sau cng gp nhng trng hp kh khn, phm lut th ngi Anh ch b to n lnh s Anh x thi. Cc nc khc nh Php, M cng theo gt Anh, i cho thng nhn ca h c nhng c quyn nh ngi Anh. T ch c khng th cu vn c na ri. Thanh nh mt mt trong cc vic thng lng vi ngoi nhn. Trc kia khinh b h, ri thch h, rt cuc phi chu thua,

145

c ni quanh g th cng khng che giu c s nhc nh vi ngi Trung Hoa c hc thc v vi ngi ngoi quc. Tin lan ti ni a l uy quyn ca Thanh nh gim ngay v nhiu ngi ch thch yn n by gi cng mun ni lon. Nm 1843, mt ngi tn Hng T Ton, t cho l c thin khi, c mt thi giao thip vi cc ngi theo o Tin Lnh, bo mnh c Cha la [4] ci to cho dn tc Trung Hoa b s sng bi ngu tng m theo Ki T gio; ng ta cm u cuc ni lon chng ngi Mn Chu, lt triu Thanh m dng nn Thi Bnh thin quc. Bn ngi theo ng va cung tn v tn gio va mun ci cch ch Trung Hoa theo cc nguyn tc ca u Ty, chin u rt anh dng, h b cc ngu tng, chm git nhn dn, t ph cc th vin, cc b sch qu v c cc xng Ching-te-chen ch to s na. H chim c Nam Kinh, mi hai nm (1853-1865) ri tin ln Bc Kinh trong khi th lnh ca h sng yn n pha sau trong cnh xa hoa; ri v thiu mt nh cm qun c ti h i bi, tan r, tn mt, chm ln trong bin qun chng Trung Hoa. Gia thi gic Thi Bnh phi chu mt chin tranh nha phin ln th nh na (1856-1860). Anh c Php v M ng h, buc Thanh nh phi nhn s bun bn thuc phin l hp php (v sau chin tranh nha phin ln th nht, lnh cm bun bn vn khng bi b, v h vn bn ln), phi m thm nhiu thng khu na, phi tip cc s thn ngoi quc mt cch long trng ti triu nh. Thanh nh t chi, Anh, Php chim Qung Chu bt ph vng [?] Qung ng [tn l Dip Danh Thm] em giam [Calcuta] n , ri chim cc n Thin Tn, tin v pha Bc Kinh, ph Di Ho Vin tr th v Thanh nh ngc i cc i din ca lin qun. H buc Thanh nh phi m thm mi thng khu na, m Dng T giang cho ngi u i li bun bn; i cc nh ngoi giao u v M c i ng ngang hng vi ngi Trung Hoa, cc nh truyn gio v thng nhn ca h c i khp ni trong quc; ng thi, cc nh truyn gio khng b x theo php lut Trung Hoa, ngi u cng ngy cng khi b lut l Trung Hoa chi phi [5], sau cng Thanh nh phi nhng cho Anh mt di t trc mt Hng Cng, phi bi lnh cm nhp cng thuc phin, v tr mt s tin bi thng nng na. l ci gi m ngi Trung Hoa phi tr hc c nhng bi hc chnh tr ca phng Ty. Thy thng c Trung Hoa mt cch d dng qu, cc quc gia chu u ngh ngay ti vic tam phn ng lit con mi y. Nga chim nhng min pha Bc Hc Long Giang v pha ng sng -t-ly (Oussouri) (1858); ngi Php chim Nam k (1860); nm 1894 ngi Nht thnh lnh tn cng nc lng ging m h mang n v h vn minh l nh Trung Hoa, trong mt nm nh tan Trung Hoa, cp git Triu Tin ca Trung Hoa, li cn buc Thanh nh phi bi thng 170 triu M kim [6] v lm phin nhiu cho h. cho Nht khi chim bn

146

o Liu ng, Nga p Nht phi tr t cho Trung Hoa m ly mt s tin bi thng [l 30 triu lng bc]; ba nm sau Nga chim ngay Liu ng v xy thnh p lu lin. Nm 1898, v hai nh truyn gio b git, c chim t Giao Chu. Trung Hoa trc kia l mt cng quc, by gi b chia ct thnh nhiu khu vc nh hng, trong mi khu vc thuc v mt cng quc chu u v h, k trc ngi sau, i cc c quyn v khai thc m v v thng mi. Thy Trung Hoa b qua phn nh vy, Nht nng lng cm thy nc sau c th ch li cho mnh nhiu, bn ng v pha M, i p dng nguyn tc khai phng mn h: h cng nhn cc nc chu u c khu vc quyn li nhng cc thu nhp khu, ph tn chuyn ch, phi ng u cho mi nc trn khp lnh th Trung Hoa. Mun c mt t th tt can thip vo vic Trung Hoa, M chim Phi Lut Tn ca Y Pha Nho (1898) nh vy l xc nhn mun chia phn ri. Trong khi , mt bi kch khc xy ra trong vng cung cm Bc Kinh. Khi lin qun Anh Php v kinh sau chin tranh nha phin ln th nh (1860), nh vua cn tr tui Hm Phong chy trn ln Nhit H, ri mt nm sau, li mt ngi em trai mi nm tui. B qu phi, m ca em nh , nm ht quyn trong nc s gi l T Hi thi hu kho tr nc sut mt th h, mc du tn bo v trng trn. Thi tr b dng nhan sc m chim a v hn ngi. By gi b dng ti nng v ngh lc m thng tr. Khi con trai b cht ng vo lc sp ti tui trng thnh (1875), b chng k g ti tin l, bt chp cc li d ngh, a ln ngi mt v thanh nin na, Quang T, b tip tc cm quyn. Trong mt th h, b thi hu cng quyt y c mt s chnh tr gia c ti gip sc nh L Hng Chng, gi cho Trung Quc c thi bnh v trnh c phn no lng tham v ca u, M. Nhng Nht Bn thnh lnh tn cng Trung Quc, thng, sau t ai, ch quyn ln ln lt vo tay cng quc chu u, nn ti kinh ni ln mt phong tro dn chng mnh m mun noi gng Nht Bn hc hi u Ty, t chc mt o qun mnh, xy ct ng xe la v cc nh my, tm li l rn t c sc mnh v k ngh nh m Nht v u ph cng ln c. T Hi thi hu v cc quan cn thn cc lc chng i phong tro y, nhng phong tro ngm li cun c vua Quang T lc ny c quyn hnh ri. Ri t nhin, nh vua khng hi kin Pht B triu nh gi thi hu T Hi nh vy ban hnh (1898) mt lot sc lnh to bo; nhng sc lnh ny nu thc hnh c th Trung Hoa yn n nhy c mt bc ln theo con ng u ho, nh Thanh khng b sp m Trung Hoa cng khng b hn lon, khn cng. ng vua tr y ra lnh m nhng trng mi dy khng nhng t th ng kinh m c khoa hc, vn hc v k thut u Ty na; ng tnh xy ct ng xe la, luyn tp qun i theo li mi ng u vi cn khng hong lc ny: b bn cng quc bao vy t pha, khn kho

147

buc chng ta phi nhng cho h mi quyn li, bp chng ta bng sc mnh tp trung ca h. Thi hu bt bnh v nhng sc lnh m b cho l to bo, cch mng qu sm , sai nht vua Quang T vo Doanh i [trong h Ty Uyn], hu b ht cc sc lnh trn ri li nm ht quyn hnh. Lc c mt phong tro phn i rt mnh m cc t tng u Ty m thi hu kho lo li dng ngay. Mt ng ly tn l Ngha Ho on trong s gi l Quyn ph - mi thnh lp lt nh Thanh, tc lt b. H nghe theo, i trc xut ht bn ngoi nhn ra khi nc, ri v cung nhit i quc, h bt u h st tt c cc tn Ki T gio khp ni (1900). Lin qun tm nc [Anh, Php, c, M, Nht, o, Nga] [7] li tin v Bc Kinh, nhng ln ny bo v sinh mnh cc ngi u trn trong khu cc cng s qun; Thi hu cng hong gia v triu nh chy v Ty An, v qun i Anh, Php, Nga, c, Nht, M tn ph kinh , git rt nhiu dn chng, cp bc ca ci [8]. Lin qun buc Thanh nh phi bi thng binh ph 330 triu M kim [9], v m bo s tin y, h t cho h quyn kim sot nha thng chnh Trung Hoa v nm c quyn bn mui. Sau ny M, Anh, Nga, Nht tr li Trung Hoa mt phn ln s tin bi thng y, bng cch h cp hc bng cho mt s sinh vin Trung Hoa qua hc cc i hc ca h. C ch qung i y gip cho Trung Hoa canh tn hn tt c cc bin php trong cuc xung t dai dng v bi t gia ng v Ty .

Ch thch:
[1] Tc gi cu ny, Latourette, khng r thi no, gi phng ng chng ta l phng Ty c l v nhng ngi B o Nha u tin i v phng Ty, vt i Ty Dng, Thi Bnh Dng m tm ra Phi Lut Tn, M Lai, n . (ND). [2] Bn ting Anh: Chinkiang tc Trn Giang . Chc sch in lm thnh Chn Giang. [3] C sch chp l vo ti hi khu Thin Tn. (ND). [4] ng ta t xng l con c Cha Tri, em cha Ki T. (ND). [5] Tc l h i c quyn lnh s ti phn. (ND). [6] C sch chp l 200 triu lng bc. (ND). [7] Bo l tm nc nhng nu tn c by nc. Theo Wikipedia th lin qun tm nc gm: Anh, Php, M, c, , Nht, Nga v quc o-Hung. Bn ting Anh khng ni l my nc, nhng nu tn su nc, khng c o, Hung: the troops of England, France, Russia, Germany, Japan and the United States

148

[8] i u Brinkley vit: Ngi Da trng no cng kinh hong gh tm khi hay tin bn chc ph n truyn gio v hai mi tr em b bn Quyn ph git. Nhng ring Tungchow, ngi Trung Hoa khng h chng c, hai bn cng khng nh nhau na, m nm trm su mi ba ph n Trung Hoa trong gii qu phi phi t t v b qun ngoi quc lm nhc. [9] S Trung Hoa chp li 450 triu lng bc. (ND). [10] Durant lm: Dt Tin l tn t ca Tn Vn (tn hiu l Trung Sn), khng do th gii hoc x hi t cho ng m do ng t chn. (ND). [11] Cun ny vit th chin th nh. Ph Nghi hin nay (1974) lm mt thng dn, coi sc vn tc Bc Kinh. (ND). [12] Tuyn Thng cng xung chiu thoi v, li l gn y ht: Chnh th ca nc mt ngy khng nh th nhn dn mt ngy khng yn. Nay em quyn thng tr lm vic cng cho dn ton quc, nh lm chnh th Cng ho lp hin gn th tho lng trng tr phn lon ca trm h, xa th hp vi ngha thin h l ca cng ca thnh hin i trc. (Trung Quc s

lc Phan Khoang in ln th ba 1958). Nn so snh vi li chiu thoi v ca Bo i nm

1945. (ND). [13] ng mt Bc Kinh nm 1925, ng vo lc li cho phe bo th, tc phe chng i ng. [14] C ng tng thu thu trc nm chc nm. (ND). [15] T kinh Bc Kinh i tn l Bc Bnh (ngha l bnh nh c min Bc). ng thi chnh ph quc gia mun gn Thng Hi, ni c nhng ngun ti chnh mnh mng, nn ng Nam Kinh [nhng t khi Cng sn thng 1949 Bc Bnh li i li tn c: Bc Kinh]. [16] S gi v l Nht nh bt s bin (ngy 28 thng ging nm Dn quc th 21 1932), Trung Hoa nh Anh, ghi thng trc ri ngy sau. (ND).

149

CHNG V (2) III. BT U MT TRT T MI

S thay i lng mc - tnh thnh Nh my Thng mi Nghip on cng nhn Tin lng T chc chnh quyn mi Ch ngha quc gia v s u ho H b Khng t Chng tn gio Lun l mi S tin trin ca hn nhn Hn ch sinh dc Vn ho mi H Thch Yu t ph hoi Yu t hi sinh
Trc kia ci g cng thay i khng ngng, tr phng ng, ngy nay ci g cng thay i phng ng. Dn tc th cu nht trong lch s bng nhin tr thnh dn tc cp tin nht sau Nga, v ph hu hon ton nhng ch , tc l xa cho l bt di bt dch. Khng phi ch l s co chung ca mt triu i nh nm 1644 [nh Thanh thay nh Minh], m l s bin i ca c mt nn vn minh. Thng thng thn qu bin i sau hn c v t nht; rung t khng thch hp vi nhng s canh tn mau l m cc th h mi cng phi cy cy ri mi gt c. Nhng gn 12.000 cy s ng xe la chy ngang dc trn cc cnh ng, v mc du mi nm b b b, khng c sa cha, li thng b nh binh trng dng, nhng ng xe la y vn ni cc lng mc xa xi vi b bin v mi ngy trt vo nng thn tt c cc sn phm tp nhp xu x ca chu u. Ngy nay, khp ci Trung Hoa, u u ngi ta cng thy du la, n du la, hp qut, thuc l, c bt M na v cc phng tin vn chuyn Trung Hoa cn km qu, nn ti cc th trn b bin mua mt s sn phm ca M, c cn li hn l ch t trong ni a ra. Ai cng bit rng s pht trin kinh t tu thuc s tin b v phng tin chuyn ch. Cho nn ngi Trung Hoa lm trn 30.000 cy s ng s cn ly li hoc bi bm, trn su ngn chic xe ca chy khng ng gi - phng ng u u cng vy nhng lc no cng y nhc hnh khch v hng ho. My n ni lng n vi lng kia thc hin c mt trong s nhng s thay i ln nht Trung Hoa: lm cho mt nn i km. Ti th trn, cc t tng u Ty cn truyn b mau hn na. Sn phm ngoi quc ch to bng my nn r hn, cnh tranh mnh vi ni a, v cc tiu cng ngh phi dp ln ln, hng triu th th cng ngh phi i lm cho cc nh my m ngi ngoi quc v ngi Trung Hoa xy ct trong cc th trn trn b bin. Ting khung dt bng tay thnh thong cn c nghe thy thn qu, th trn bt hn; vi nhp cng trn ngp khp nc; ngi Trung Hoa ngho i phi chu lm n l trong cc nh my dt. Cc l luyn st mc ln Hng Chu, coi xu x, ng ght nh phng Ty. Cc xng ch hp, lm bnh bch-qui, cc 150

nh my xi mng, xng ng giy, xng ch to sn phm ha hc, nh nu ru, nh gy ru la-ve, nh my in, cc xng ch to thu tinh, lm giy, lm x bng, lm nn, lm ng by gi mc ln khp ni, bin ngi th th cng lm vic nh thnh th nh my. Nhng s pht trin k ngh hi chm v cc nh t bn ngoi quc ngi cc cuc cch mng, cc hn lon x hi, ni tip nhau hoi; li thm mi vic chuyn ch va kh khn, va t tin; cc nguyn liu kim c ti ch khng lun lun thch hp vi nhu cu ch to; m ngi Trung Hoa li c thi quen kh i ny l t tnh gia tc ln trn c, a b con h hng v lm trong xng, trong phng giy, m bn thng khng nng lc. Sau cng, thng mi b t lit v cc th thu ni a, thu oan, v tc hi l, tham nhng; mc du vy thng mi vn pht trin mau hn k ngh v hin nay ng mt vai tr ct yu trong s bin i nn kinh t Trung Hoa [1]. K ngh mi tiu dit cc phng v gy s xo trn trong cc tng quan gia ch v ngi lm cng. Xa kia phng nh s lng v gi c sau khi c s tho thun gia ch v th, m khng ai s c s cnh tranh trong min; nhng t khi s chuyn ch tin li hn, thng mi pht trin hn, m u u cc ho phm trong min cng b ngoi ho cnh tranh th khng th kim sot gi c, qui nh tin lng c na nu khng chu phc tng cc nh t bn v cc hng cnh tranh ngoi quc. Cc phng do suy sp, v b thay th bng cc phng thng mi v cc nghip on cng nhn. Phng thng mi vin ra nhng qui tc trt t, trung tn, kinh t t do, cn nghip on th vin l i. Cc v nh cng v ty chay ngoi ho thng xy ra nhng nhng phong tro y bt ngoi nhn phi nhng b chnh quyn Trung Hoa hn l phi tng lng cho th. Nm 1928, S X hi Trung Hoa Thng Hi tnh rng tin cng trung bnh mi tun ca th dt vo khong t 26 ti 42 quan Php (c) i vi n ng v t 17 ti 27 quan i vi n b. Trong cc xng xay bt n ng lnh 29 quan mi tun; trong xng xi mng, h lnh 26 quan; nh my thu tinh: 27,6 quan; nh my lm hp qut: 32 quan; th gii lnh 47 quan trong cc nh my in, 49 quan trong cc xng ch to my cng c; th in: 68 quan. Th in n lng cao nht v h c t chc cht ch hn v cng v kh kim c ngi thay h. Cc nghip on u tin c thnh lp nm 1919; t pht trin nhanh chng v s mnh tng ln ti ni, thi Borodine [2], th thuyn tnh nm chnh quyn; nhng sau khi tuyt giao vi Nga, Tng Gii Thch n p h tn nhn. Ngy nay c nhng lut nghim khc cm on, nhng nghip on vn tng ln, v th thuyn khng cn cch no khc chng mt ch k ngh t ra ht qui ch n n qui ch kia m khng p dng ni. cc th trn, th thuyn lm vic mi hai gi mi ngy m lng ch va sng, nu tht nghip th cht i; tnh cnh h cn khn kh hn nng dn hi xa nhiu, v

151

nng dn khi phi thy i sng xa hoa ca ngi khc v coi thn phn mnh l bnh thng, t thi no ti gi vn vy. C l rng vi t hi trong x hi y c th trnh c nu s chuyn bin v chnh tr khng mnh qu, mau qu. Gii qu phi lm quan, mc du mt nhiu uy quyn ri, b khinh v tham nhng, vn c th km ch nhng lc lng k ngh cho ti khi chng c th thch nghi vi phong tc Trung Hoa m khng gy ri, khng gy ra cnh n l; c tun t pht trin th k ngh c th o to mt giai cp mi n ho ln cm quyn m khng mu, nh cc nh cng ngh Anh thi trc ln ln thay th gii qu tc in ch c. Nhng Trung Hoa, chnh quyn mi thiu c qun i, tin bc ln nh lnh o c kinh nghim. Quc Dn ng thnh lp gii phng quc gia, phi c gng tn ti mc du b bn t bn Trung Hoa v ngoi quc tm cch ch ng; c hoi thai theo nhng qui tc dn ch, c lm ty l bng mu cng sn, Quc Dn ng b bn ch ngn hng Thng Hi chi phi, b dn ch dng chnh sch c ti, tm mi cch tiu dit cc nghip on [3]. V ng ng vng c nh qun i, qun i li phi ta vo tin bc, m mun c tin th phi vay; qun i m khng mnh chim ht Trung Hoa th chnh quyn khng th thu thu, khng thu thu c th bt buc phi tun li nhng k b tin ra. Mc du gp ni kh khn y, ngi ta cng thc hin c nhiu iu. Trung Hoa ginh li c quyn kim sot thu sut v k ngh (tr vn u t); thnh lp, hun luyn v cung cp qun nhu cho mt o qun sau ny c th dng dit nhng k th ngoi quc; quyn uy ca chnh ph mi ngy mt lan rng, cn khu vc b bn n cp lm t lit kinh t th mi ngy mt thu hp li. Ch mt ngy l lm xong mt cuc cch mng, nhng phi c mt th h to nn mt chnh quyn thc s vi mt nn hnh chnh hu hiu. Trung Hoa lc ny s d thiu thng nht l do nhng mu thun trong tm hn con ngi. H on ght ngi ngoi quc khng g bng, m v chnh tr, h li bt chc ngoi quc. H bit r rng thc ra Ty phng khng ng cho h trng nh vy, nhng v tinh thn thi i; v phong tro t tng trn th gii, h bt buc phi bt chc phng Ty: cc quc gia by gi mt l phi k ngh ho, hai l mt ch quyn, ch khng cn ng no khc. V vy m min ng, ngi Trung Hoa u ho nhiu; t ng qu ra lm trong cc xng th trn, b o di mc qun hp, b cc iu nhc bnh d du dng thi xa m dng th nhc n o hn chi bng kn ng (saxophone) ca phng Ty, b li thm m c truyn v y phc, c trong nh hay ngh thut m treo nhng bc tranh ca chu u, ng nhng bn giy theo kiu M xu nht. n b b tc b chn t Bc ti Nam ngha l theo chiu di, t ngn chn ti gt m li p chn theo li u t ng qua Ty ngha l theo chiu ngang bn chn. Trit

152

gia b hc thuyt duy l nh nhn, kn o ca Khng t, m hng hi khng km cc ngi thi Phc Hng chu u, theo hc thuyt duy l hung hng ca Nga, Anh, c, Php, M. Thc ra, s h b Khng t lm cho chng ta nh li thi Phc Hng hoc th k XVIII; ngi ta chng nhng bi xch v Aristote ca Trung Hoa m cn chi b lun c cc thn thnh ca ni ging. Trong mt thi gian, chnh quyn ngc i o Pht v cc tng hi; cc nh cch mng Trung Hoa cng nh cc nh cch mng Php trc kia t r thi t do t tng, c c cm vi tn gio, ch th l tr thi. o Khng bao dung cc tn ngng trong dn chng, c l cho rng h cn k ngho kh th cn thn thnh; nhng cch mng tin chc c th dit s ngho kh c, nn khng cn n thn thnh. o Khng cho rng trong x hi nng nghip, t chc gia nh v lun l o Khng cn thit gi trt t v s an phn cho dn chng; cch mng tin k ngh nn phi c mt lun l mi hp vi i sng thnh th v vi ch ngha c nhn. o Khng ng vng c lu v ai mun lm quan hay dy hc u phi chp nhn hc thuyt ; nhng nay ch khoa c bi b, trong trng ngi ta khng dy lun l, trit l chnh tr na m dy khoa hc, v con ngi ngy nay khng c o to lm quan na m lm trong k ngh. o Khng bo th, dung ho c s hng hi ca tui tr v s thn trng ca tui gi, cch mng ch bit c tui tr, v mm ci trc li khuyn ny ca Khng t: Ngi no cho nhng c l v ch v ph b i th mt ngy kia s b tai hi ca nn lt li [4]. Cch mng d nhin b quc gio, khng cn t tri t t na. S th phng t tin cn c gi nhng mi ngy mt thc li; n ng giao cho n b vic cng vi, nhang n m hi xa h coi n b l trc khng ng c lm. Mt na cc nh th lnh cch mng theo hc cc trng Ki T gio, nhng mc du Tng Gii Thch theo Gio l hi Anh, cch mng khng tin siu nhin, sch hc trng r rng c khuynh hng v thn. Ch ngha quc gia thnh mt th tn gio mi cng ng vai tr nh ch ngha cng sn Nga. Nhng n khng tho mn c mi ngi v nhiu ngi trong giai cp th thuyn cu c hay chiu hn i sng lao ng hng ngy bun; cn nng dn th tm cht bng mt trong cc in c c nim an i m nh bt gnh kh ca h i. Khng c chnh quyn, tn gio v t chc kinh t gip sc, nng na, lun l c truyn mi th h trc cn c v bt di bt dch th by gi tan r theo mt tc mi ngy mi tng. Sau khi b k ngh xm chim, Trung Hoa mi y b mt s thay i ln nht, l s hu dit ca ch i gia nh, n nhng ch cho c nhn ch ngha. C nhn ho ra hon ton t do nhng c c. o Hiu, nn tng ca ch c, by gi theo l thuyt, c thay bng o Trung vi quc gia, nhng o mi ny cha c thc hnh, thnh th x hi mi thiu

153

hn cn bn o c. Canh nng c li cho ch i gia nh v trc khi c my mc th cch lm rung t tn km nht l mt nhm ngi rut tht vi nhau cng lm vic di quyn gia ch; k ngh lm tan r gia nh v n tuyn dng v tr cng cho c nhn ch khng cho nhm, n tuyn ngi mi ni ch khng cng trong mt ni, n khng ly tin cng ca ngi mnh gip ngi yu [5]; sau cng ch cng sn t nhin trong gia nh khng c nng trong s cnh tranh mi ngy mt gay go thm gia k ngh v tiu cng ngh. Th h tr bao gi cng mun thot li uy quyn ca th h gi, thch i sng t do, khng ai bit n mnh, cc th trn, v thch lm vic ring mnh hng. C th rng quyn chuyn ch ca ngi cha trong x hi c gip cho cch mng mau pht sinh: chnh v h chuyn ch qu, nn bn tn tin mi phn ng li mnh m qu mc. Vy l Trung Hoa t cht ht r ca n v khng ai bit c ri y n c kp thi m ra c nhng r mi cu vn vn ha ca n khng. Uy quyn ca gia nh khng cn th hnh thc c ca hn nhn cng mt theo. a s cc cuc hn nhn hin nay cn do cha m quyt nh, nhng trong cc th trn, ngy cng c nhiu thanh nin t chn ly bn trm nm. H t cho l t do, chng nhng mun ci ai th ci, m cn lm nhng th nghim [sng chung] khin cho ngay u v M cng phi thy chng. Nietzsche trc kia tn thnh thi ca chu i vi ph n, cho rng chnh v h l thuc n ng nn h mi c u tin [?]; nhng ngy nay chu noi gng chu u ch khng theo Nietzsche. Ch a th suy v b ngi v tn thi chng i. Hy cn t cuc li d, nhng con ng a ti li d ngy cng c m rng [6]. Trong cc trng i hc, trai gi hc chung vi nhau, v trong cc th trn, trai gi lm chung vi nhau, giao thip vi nhau. Ph n lp trng Lut khoa, Y khoa cho n sinh. H m c mt ngn hng na. Ph n no trong ng th c hng mi quyn chnh tr, c ngi c giao cho nhng chc v ln nht trong ng v trong chnh quyn. H khng cn git con khi khng mun nui na, v h bt u hn ch sinh dc [7]. T khi c cch mng n nay, dn s khng tng ln my, c th n bt u gim na [8]. Vy m hin nay mi ngy cng sanh thm nm vn tr em Trung Hoa. Chng ln ln s hon ton mi, t y phc, tc, ti gio dc, ngh nghip, c ch ngn ng, tn gio, trit l. Ci dui sam b ri, s l t nh thi xa cng mt theo; tnh tnh cng li v cch mng gy lng cm th trong lng ngi v khng tha bn th cu. Do s pht trin k ngh m c thn nhin thi xa mt, nt mt hi th giu mt tm hn d nng ny. Xa v tri qua bao nhiu th k chin tranh m ngi Trung Hoa ho ra yu ho bnh; by gi b ti nhc, v non

154

sng b qua phn, h ho ra hiu chin; trong trng hp no ngi ta cng ch trng ti s o to thanh nin thnh chin s v hng tng lnh by gi li c trng vng. Gio dc b xo trn hon ton. Ngi ta ling Khng gio qua ca s, em khoa hc thay vo. Vic u c cn thit v o Khng c th dung ho vi khoa hc, nhng trong lch s vn tm l bao gi cng thng l-gch. Ai cng thch hc ton v k thut v nhng mn gip ngi ta ch to c my mc, my mc li to ra ph cng v i bc, m c i bc th mi bo v c nn c lp. Y khoa ng tin b phn ln nh tin tr cp rng ri ca ng Rockefeller [9]. Mc du Trung Hoa thc s ngho thm, nhng trng hc mc thm rt mau, trung hc v c i hc; nc Trung Hoa tr trung ngy nay hi vng chng bao lu na tr no cng c i hc v s hc tin b th tinh thn dn ch cng tin. Mt cuc cch mng ta nh phong tro Phc Hng chu u th k XVI, xy ra trong vn hc v trit hc Trung Hoa. Xa cc sch vit tay ca Hi Lp nh hng ti tm hn ngi ra sao th by gi cc sch phng Ty cng m nhun tm hn ngi Trung Hoa nh vy. , thi Phc Hng, b ting La Tinh m vit bng ting thng thng, th ngi Trung Hoa nh mt b c thng minh, H Thch, cng th lm cho ting quan ho mt th ng Bc Kinh thnh mt ngn ng vn chng, ting quan ho y l mt bch thoi m dn chng c th hc d dng v ch c mt ngn ch, ch khng phi bn vn ch nh c vn [10]. H Thch nu gng, vit mt cun Trung Quc Trit hc s i cng (1919) bng bch thoi. Phong tro ng hng tm pht ng thnh cng: nm trm t bo nh k dng ting bch thoi v ting ny sau chnh thc c dy trong cc trng cng. Nh vy ting quan ho c truyn b mau chng khp nc v c th trc cui th k ny, Trung Hoa thng nht c ngn ng, vn ha. Dn chng hng hi vit bng bch thoi, nn vn hc pht trin mnh m. Tiu thuyt, th, tung, nghin cu v s, mn no cng c nhiu tc phm; nht bo v bo nh k trn ngp trong nc. Ngi ta dch mt lot rt nhiu sch phng Ty; tm hn mu sc v gin d ca ngi Trung Hoa m nhng phim M m mt ngi ng bn mn nh dch ra, ging qua loa cho khn gi hiu. Trit gia li nghin cu cc t gio thi xa, ging theo quan nim mi cho cc c gi lp mi; tinh thn ci cch, canh tn y khin chng ta ngh ti cc nh t tng u chu th k XVI. xa kia mi thot khi s b buc, tht cht ca Gio hi, thn phc ngay t tng th tc ca Hi Lp thi c; Tn Trung Hoa cng vy, cung nhit c cc nh t tng phng Ty nh John Dewey v Bertrand Russell, tc nhng nh b tn gio i, ch trng kinh nghim v th nghim, ci g th nghim thy ng th mi tin; ch trng ny rt thch hp vi mt dn tc mun trong mt th h vt tt c cc giai on: Ci cch, Phc Hng, th k XVIII

155

v cch mng Php ca Phng Ty [11]. H Thch ma mai ngi phng Ty m nhng gi tr tinh thn ca chu , v cho rng trong s t chc li kinh t v hnh chnh dn khi cng kh, cn c nhiu tinh thn hn tt c ci minh trit ca phng ng. ng ta cho Khng t l mt ng rt gi nua ri, v mun hiu t tng Trung Hoa cho ng th phi nghin cu k nhng t gio cc th k V, IV, III trc T.L, m lch s Trung Hoa nh gi sai. Nhng trong cn lc ca tn tro y, m ng l mt trong nhng ngi pht ng hng hi nht, ng vn bnh tnh nhn nh c gi tr ca c nhn, v ng nhn thy r vn cn bn ca nc ng lc :

Nht nh l thit thi ln cho nhn loi xt chung, nu s thng li ca nn vn minh mi ny c ngha l on tuyt thnh lnh ch khng tiu ho t t, m hu qu l nn vn minh c b tiu dit. Vn phi t ra nh vy mi ng: Lm sao chng ta c th tiu ho hon ton vn minh hin i n ho hp, khng gin on vi vn minh c truyn ca chng ta [12].
Ngy nay, ch xt b ngoi th ngi ta c th ngh rng Trung Hoa c v s khng gii quyt vn . Nhn nhng cnh ng hoang ph v lt hay v nng hn, nhng khu rng b tn ph, nhng nng dn kit lc, ru r, nhn t sut cao gh gm ca con nt, tnh trng h nhc ca bn n l trong cc xng phi lm vic qu sc, nn thng mi y tham nhng, nn k ngh b bn t bn ngoi quc thao tng; xt thi hi l trong gii quan trng, xt s yu km ca cc phng tin phng v, v tinh thn ng phi chia r dn chng, th ngi ta khng th tin rng Trung Hoa li s thnh mt cng quc, c kh nng ng ho nhng k xm lng mnh nh ngy xa, v c th sng i sng ring ca mnh c. Nhng nu nhn xa hn, rn nhn di ci b ngoi y th chng ta cng thy c nhng du hiu khi phc, hi sinh: quc gia mnh mng, nhiu min khc nhau, nhiu khong sn cn cho k ngh ngy nay , tuy khng giu nh Richthofen [13] tng, nhng chc chn l giu hn ngi ta ngh nu ch cn c vo kt qu cc cuc tm m khi khi trn mt t. K ngh cng tin su vo ni a, th ngi ta s cng gp c nhiu m kim loi v nhin liu m hin nay ngi ta khng ng rng c [14], cng nh cch y mt th k, c ai ng u l M c nhiu th m y. Dn tc Trung Hoa sau ba ngn nm c vinh quang ri suy tn, cht ri li hi sinh, by gi li t ra c nhiu sinh lc v th cht cng nh v tinh thn bng nhng thi ph cng nht trong lch s h; khng c dn tc no lc lng hn, hoc thng minh hn, m thch ng hon cnh gii hn, chng c bnh tt mnh hn, ly li sc mau hn sau mt tai ho hoc nhng au kh lu di, c lch s o luyn cho c bnh tnh chu ng v kin nhn chn hng hn. Khng ai tng tng ni mt dn tc c th cht v tinh thn nh vy, c kh nng lm vic nh vy m tn dng cng ngh hc trong k ngh th s tin c ti u trn ng vn minh. Rt c

156

th Trung Hoa s sn xut c nhiu ti nguyn hn M, v mt ln na n li s ng u th gii v xa hoa v ngh thut sng nh my ln trc kia trong lch s ca n. Khng mt thng trn no, khng mt chnh sch p ch ti chnh no c th dit c mt dn tc c mt sinh lc v nhng phng tin di do nh vy K xm lng s mt tin toi v thi ch trc khi Trung Hoa mt sinh lc, trong mt trm nm Trung Hoa s ng ho k xm lng, hc c ht ci k thut m chng ta tm gi l k ngh hin i; n s xy ct thm ng x, t chc li phng tin chuyn ch thng nht li quc gia; do c cn c v tit kim n s gy c vn v mt chnh quyn mnh s lp li trt t v ho bnh trong nc. Tnh trng hn lon bao gi cng ch c tnh cch giao thi. Rt cuc, n s t bin mt, n s ho gii vi ch c ti; nhng cn tr t trc kia s b dp ht, i khi bng mt cch hi tn khc, v con ng s m ra a ti mt x hi mi. Cch mng, cng nh s cht v s gng sc tin ti mt th thc mi, xt cho cng, ch l gt b nhng cn b v ch v knh cng; n cng nh m x tht d; n xy ra khi c nhiu ci n tui cht ri. Trung Hoa cht nhiu ln, m ln no n cng hi sinh [15].

PH LC
Trong sch, tc gi Will Durant c dn kh nhiu bi th, bi no c Nguyn Hin L tm c nguyn tc ch Hn th c dch theo nguyn tc, bi no khng tm c th c nh phi dch theo bn ting Php, dch nh vy (t ting Hn dch ra ting Anh, t ting Anh dch ra ting Php, ri c li dch t ting Php ra ting Vit), theo li c bo, nu khng phn ngha l may mn lm ri, khng cn cht g l th na. Trong s cc bi th c Nguyn Hin L khng tm ra c nguyn tc , ti tm mt s bi (trong ch thch, ti ch chp li nguyn vn v tm phin m); v bc Vvn tm gip ti c hai bi m ti chp li di y: bi Bo V trong Kinh Thi v bi Tn An li (W. Durant trch su cu) ca Ph. tin tham kho, ti chp thm bn dch ra ting Anh v bn dch ca c Nguyn Hin L.

BO V
Bn dch ra ting Anh

How free are the wild geese on their wings, And the rest they find on the bushy Yu trees!
157

But we, ceaseless toilers in the king's services, Cannot even plant our millet and rice. What will our parents have to rely on? O thou distant and azure Heaven! When shall all this end?
Bn dch ca c Nguyn Hin L

Nhng con ngng tri u trn rng Yu kia, c t do bay ln, sung sng lm sao! Cn chng ti phi phc v nh vua, khng lc no c ngh, Ngay n k chng ti cng khng c gieo, la cng khng c cy na. Cha m chng ti ri y bit nng ta vo ai, Hi tri xanh thm thm!...
Nguyn vn: . . . . . .

158

 . Phin m:

Bo v Tc tc bo v. Tp vu bao h. Vng s m c, Bt nng ngh tc th. Ph mu h h ? Du du thng thin, Ht k hu s ? Tc tc bo dc. Tp vu bao cc. Vng s m c, Bt nng ngh th tc. Ph mu h thc ? Du du thng thin, Ht k hu cc ? Tc tc bo hng. Tp vu bao tang. Vng s m c, Bt nng ngh o lng. Ph mu h thng ? Du du thng thin, Ht k hu thng ?
Ch gii ca Chu Hy: tc tc: ting cnh p. bo: tn chim, ging chim nhn m to hn, chn khng c ngn pha sau. tp: u li. bao: mc thnh bi. h: cy tc lch tri gi l to u, v c th dng nhum mu en. c: khng, hon ho, tinh mt. ngh: trng cy.

159

h: cy trng vo. cc: xong, ht. hng: hng lit. o: tc l o m (la d) ca ngi phng nam n ngy nay, mc trong nc, sc trng. lng: la mch, mt th thc n, c nhiu mu khc nhau. thng: n. thng: tr li bnh thng. Dch ngha: Dn chng phi i tng chinh, khng c nui dng cha m, cho nn lm bi th ny. Ni tnh chim bo khng hay u trn bi cy, m nay li bay u trn bi cy h, nh tnh ca nhn dn vn khng tin vic lao kh, nay li i nh gic lu m khng c cy rung trn bn phn lm con. Tri xanh xa vi kia, lc no khin cho ta c ni yn n ( phng dng cha m)? Dch th (Ngi dch: T Quang Pht)

Cnh chim bo Cnh chim bo v nghe sm sp, Bi h kia t tp u cng. Vic vua trn vn lm xong, Cho nn k np chng trng c chi. i cha m ly g trng cy? Tri xanh kia chi thy xa vi. Lc no ta ng yn ni? Nghe sm sp bo kia v cnh, Ri u lin trn nhnh bi gai. Lo trn vic ca vua sai. Cho nn k np chng ai cy trng. Ly g n bc song thn hi! Tri xanh kia diu vi xa m. Nhc nhn dt c bao gi? Kt thnh hng nghe bay chim bo, Trn bi du cng u sai y. Vic vua hon ho lo ngay, Cy trng d mch no ai rnh g.

160

i cha m ly chi n hi? Tri xanh kia diu vi m cao. Bnh thng tr li chng no?
TN AN LI Bn dch ra ting Anh

Last night a government order came To enlist boys who had reached eighteen. They must help defend the capital.... O Mother! O Children, do not weep so! Shedding such tears will injure you. When tears stop flowing then bones come through, Nor Heaven nor Earth has compassion then....
Bn dch ca c Nguyn Hin L

Hm qua triu nh ra lnh Bt lnh nhng thanh nin mi tm tui bo v kinh Thi, m v con, nn i! Khc lc ch thm au kh. L m cn ri th xng s tan tnh, Tri t khng thng g chng ta u
Nguyn vn , , , . , 161

 . . . . . . . . . Phin m

Tn An li Khch hnh Tn An o Huyn h ao im binh T vn Tn An li Huyn tiu cnh v inh Ph thip tc d h Th tuyn trung nam hnh Trung nam tuyt on tiu H d th vng thnh ? Ph nam hu mu tng Su nam c linh bnh Bch thy m ng lu Thanh sn do khc thanh Mc t s nhn kh Thu nh l tung honh

162

Nhn kh tc kin ct Thin a chung v tnh! Ng qun th Tng Chu Nht tch vng k bnh Khi tc nan liu Qui qun tinh tn doanh Tu lng cn c ly Luyn tt y cu kinh Qut ho bt o thy Mc m dch dic khinh Hung ni vng s thun Ph dng thm phn minh Tng hnh vt khp huyt Bc dch nh ph huynh!
Dch th (Ngi dch: Nhng Tng)

Tn li huyn Tn An Khch qua ng Tn An Nhn nhp nghe im binh Hi thm, thy thng bo: - Huyn nh khng cn inh Hm qua trt ph xung Sung s tuyn cho nhanh S tuyn thp b qu Gi sao ni thnh ? Anh bo, m a chn Anh gy nhn loanh hoanh Nc bc chiu chy xui Ting khc vang non xanh ! Khc chi cho hc mt ? Nn i thi cc anh! Du cho khc r xng Tri t vn v tnh Qun ta ly Tng chu

163

Hm sm mong thanh bnh Lnh chy, tri tan v Liu gic, ai ngi tinh! Vn lng ti trc trn Rn lnh ngay min kinh o ho cha ti nc Chn nga vic cng lnh Nui nng rt phn minh Quan tng nh m cha Khc chi khi tin hnh ?

Ch thch:
[1] Trc kia Anh ng u v s lng nhp cng vo Trung Hoa, ngy nay Anh ch cn nhp cng 14%, M 17%, Nht 27% v thng mi Nht mi nm mi tng. T 1910 n 1930, thng mi Trung Hoa tng c 600%. [2] Thi Borodine: C l tc gi mun ni khong thi gian 1923-1927 Mikhail Markovich Borodin l i din ti chnh ph Trung Hoa Dn quc Qung Chu. [3] Ring nm 1927, my ngn ngi th b x t ch v h c chn trong mt nghip on. [4] Phong tro Tn sinh hot do Tng Gii Thch pht ng rn phc hi li o Khng m khng thnh cng. [5] Trong gia nh nng nghip, v sng chung nn k yu, vng c bao bc, nui nng, sn sc nh k mnh, kho. (ND). [6] Lut cch mng cho php li d nu hai bn u xin, nhng khi chng di ba mi tui, v di hai mi lm tui th vn phi c s tho thun ca cha m. Nhng c v theo tc c vn cn c p dng: khng con, dm, nhc khng th cha m chng, lm li, trm cp, ghen tung, c c tt [gi l tht xut: by c v]; nhng khi ngi v tang cha m chng ba nm, khi ngi v khng cn gia nh, h hng trng cy, khi chng ngho m v trung thnh vi chng ri by gi chng giu sang, th chng khng c php v na d v mc nhng ti k trn. [7] Hn ch sinh dc y nn hiu l hn ch sinh sn hoc sinh sn c kim sot (birth control).

164

[8] Chu u lo mt phn no v hong ho (ho ngi da vng) v cc tim thuc Trung Hoa qung co mnh cc phng php v thuc nga thai. [9] Nm 1932, nh John D. Rockerfeller con tng 75 triu quan Php m trng Y khoa Union Medical College c thnh lp cho sinh vin nam n. Phng Y hc cng c Rockerfeller tng tin gip qu 19 dng ng, ba trng Y khoa v cp 65 hc bng. [10] V phong tro cch mng vn hc ny, c th coi thm b Vn hc Trung Quc hin i ca Nguyn Hin L 1969. (ND). [11] Mi y, trong phong tro Tn sinh hot do Tng Gii Thch xng, ngi Trung Hoa bt say m cc t tng gia v lun l gia phng Ty; Trung Hoa v Nht Bn bt u sn xut ly phim chiu bng, cc t tng cch mng nhng bc cho cc t tng bo th, v Trung Hoa nh Nht Bn, c cht xu hng chng li t tng, phong tc u M. [Nhng nh chng ta bit, phong tro Tn sinh hot y khng bn, rt cuc tht bi]. [12] C h nh H Thch t mu thun: trang trn ng cho s minh trit ca phng ng khng c gi tr g c, Khng t l mt ng lo rt gi nua ri, m y ng li vn qu vn minh c truyn. Thc ra t tng H Thch thay i: hi tr ng ch vn minh c truyn, v gi ng li trng n. (ND). [13] C l tc gi mun ni n nh a cht hc ngi c, Ferdinand Freiherr von Richthofen (1833-1905), ngi tng du kho Trung Quc. [14] Qu vy, ngy nay (1974), Trung Hoa lc a sn xut c nhiu du la bn cho Nht, cho Thi Lan. (ND). [15] Durant vit on ny trc th chin va ri, khi x hi Trung Hoa tan r n cc im. Li ng thc l li tin tri; v mi n nm 1972, M mi chu nhn rng khng th no thng mt dn tc nh vy c. V lch s Trung Quc hin i, chng ta mi ch c thin th nm trong cun Trung Quc s

lc ca Phan Khoang; v vn hc c b Vn hc Trung Quc hin i ca ti. (ND

HT

165