Fytyrat e panjohura t Arbnis Ja si ishin Ulqini, Durrsi e Vlora n mesin e 1500-s N jetin 150!

, "ur #arin $arleti po i jepte %orn e &un%it bio'ra&is s (jer'j )astriotit *+istorie %e ita et (estis ,-an%erbe'i, .pirotarum /rin-ipis*, Arbnia qe n prsri n qen%r t men%jes s &uqi e euro-a0iati"e1 $arleti e 0'jo%hi qllimisht at "oh pr ta n%rmarr botimin e "saj epre 0plot, n'aq me lar'pamsi %iplomati"e e "ish "uptuar se Arbnia tashm qe e humbur1 /i"risht n2at it, me %or0imin e "shtjells s 3e0hs, &orti&i"ime e t 4shull-3e0hs %he portin e #e%s 5,hnjinit6, ajo u n%a pr&un%imisht n %y pjes7 n Arbnin 8ur"e %he at Vene%i"e1 N &a"t, N%arja e #a%he ishte pr ijuar "r-nueshm rreth 90 jet m par, n &un% t ite e 2:0 t she"1 ;V, "ur "ryeqyteti i Arbnis #esjetare, )ruja, "ish rn e pr'ja"ur n %uart e turq e e nj it m pas po njlloj "ish rn e%he ,h"o%ra 51<:=61 #e'jith"t, qn%resa e troje e Durrs3e0h n qen%r %he +imar-/ar' n Ju' t en%it, e "ishin pen'uar &ormimin e nj Arbnie 8ur"e t mir&illt1 3i%hja e "tyre ise e me territoret Ulqin-8i ar, n Veri t Arbnis e mbante a0h%imisht situatn n 'jen%je t prn%e0ur1 )jo 'jen%je a-aruese pr turqit n%ryshoi n &a or t tyre etm n itin 1501, ather "ur ran e%he "shtjellat e Durrsit, )epit t >o%onit %he +imars 5"jo e &un%it ra m 1<=?-shin61 )shtu, pas shum jap-e-marrjesh, m 1509-shin nj tra"tat &atal n%rmjet @smanllinj e %he Vene%i"as e %o ta sh"i0monte pr&un%imisht Arbnin1 #jerisht "jo n%arje 5e -ila u linte turq e e%he #oren e populluar me shqiptar6

re0ultoi histori"e, n'aq pasojat e saj nu" mun%n t shn%osheshin me as"urr, ma%je as <00 jet m pas, "ur u &itua pa arsia1 U &ormua "shtu e ashtuquajtura Albania Veneta, brthama e shtetit t ar%hshm mala0e01 $uenaA $una, "y "u&i i mbrapsht lumor ijon en%e sot t mbaj jasht shtetit am at ,hqipri 5sot #ala0e0e6 q "a mbetur a"tualisht n'a t"urrja "atrshe"ullore e ,hqipris Vene%i"e1 /er%ja e he"urt osmane Fuqit europiane nu" bn "urr'j pr t "un%rshtuar "u&irin e ri t osman e n "t pjes t .urops1 ,h"a"u i "tij *sehiri* qn%ronte te" urrejtja q ,panja, /onti&i"ati, Fran-a %he /eran%oria #iteleuropiane ushqenin pr Vene%i"un1 +umbjen e Arbnis e "ishin i%enti&i"uar me t"urrjen e &uqis Vene%i"e, e -ila n t "aluarn "ish bash"punuar me osmant m tepr se me ata et1 Ata "ishin n%je"ur me "naqsi si Vene%i"u i humbiste nj n'a nj qytetet n Arbni %he (reqi, n%aj %he me %obsimin e tij nu" n'urruan, q pas nj tra"tati t njohur si 3i%hja e )ambrs, ta sulmonin %he ta thyenin at m 150=-n1 )to "ontra%i"ta n 'jirin e .urops s )rishter u %han osman e "ohn e ne ojshme pr t2u marr me rebelt shqiptar q i "ishin shptuar 'jeno-i%it %he nu" "ishin mr'uar, %u"e &or-uar "sisoj sun%imin e tyre1 /rin-ipatat arbnore u 0h%u"n pr&un%imisht1 Nj terrin e pa0a"ont ra mbi ato ise, terrin, e -ila, pr n'a "omuni"imi me .uropn, %o t "ishte si pasues etm re'jimin "omunist n she"1 ;;1 Ben mote "ur n Arbnin e tra%htuar nu" %ihej C"a po n%o%hte1 /a arsia qe humbur, atra 0jarri n 0ona t paarritshme nDirrnin herpashere sh"n%ija %he e ashtuquajtura /aD 8ur-i-a ishte en%e lar'1 N'ulimet shqiptare n bre'%et &illuan t mpa"en, pasi turqit "ishin &ri" t

qn%ronin pran %etit, "u rre0i"u i topa e europiane ishte 'jithnj i pranishm1 /r rrje%hoj, portet e Us"u%aritA,h"o%rs 5,hir'ji6, 3e0hs 5,hnjini i #e%s6 %he DraCitADurrsit u mbylln1 #beti etm /orti i Vlors, pasi 'jiri i saj mbrohej mir n'a (juh0a 5)araburuni6 %he ,a0ani1 /r "t arsye, "y port u militari0ua si mos"ush tjetr %he shpe%itat italiane t osman e niseshin 'jithnj n'a A loniaA Vlora1 )aq i rtet sht "y &a"t, sa osmant n'ritn "shtjelln e 4shmit pr t "ontrolluar bre'un e >o%onit, por jo aq a&r %etit sa t rrihej n'a topat ene%i"as1 )ala t reja n bren%si t "saj 0one u n%rtuan e%he n /eqin e /re0, prpos rin%rtimit t "shtjella e t $ashto s %he N%roqit1 (jithsesi, prapato"a shqiptare, e ln tashm n mshir t turq e, nu" i interesonte n "t "oh &uqi e %etare europiane1 Ato synonin t mbanin 'jall rru't e "omuni"imit npr A%riati" %he pr "t u %uhej t prtrinin her pas here portulant e hartat %etare1 )y i0olim i Arbnis pr"onte e%he me etjen e &lotilje e pr in&orma-ione "apilare mbi bri'jet %he en%banimet e tyre1 N &a"t, /esqin%a 5she"1 ;V46, n%r t tjera, qe e%he she"ulli i bumit t portulan e, t -ilt prbnin hall"n li%hse n%rmjet harto'ra&is en%e ar"ai"e t /eutin'erit %he asaj mo%erne, q %o 0h illohej m pas me &ormimin e shoqri e e institute e 'jeo'ra&i"e 5e para syresh qe A-a%emia Eo0mo'ra&i-a %e'li Ar'onauti, n'ritur n Vene%i" m 1!F<-n61 Armao sh"ruante n 1=9?-shin se *bota, e mahnitur n'a 0bulimi i )ontinentit t >i, %u"ej se e injoronte e"0isten-n e ,hqipris7 n%rpriten marr%hniet tre'tare e politi"e %he u%htart e "ohs, %u"e mos u joshur m n'a "ujtimet e lashta, rrahin lar' n'a "to bri'je t pa%eprtueshme1 Vetm Vene%i"u i'jilon pasi "a "u&ij t prbash"t me 8urqinG pr"un% i%en e 0bar"imit n ,hqipri

t arm e t saja t la %ishme, t e"onomis, qytetrimin e saj t n%ritur, si"urse n Dalma-in &qinje1 )rijon li%hje me an t %r'uarish t &sheht %he in"urajon botimin e harta e 'jeo'ra&i"e*1 /i"risht n "t she"ull u n%rtuan %isa n'a hartat me su'jesti e pr Arbnin Vene%i"e, si %he pr at 8ur"eG n%r to 'ra urat e /inar'entit jan n%r m mbreslnset1 (ra urat e /inar'entit Aty n'a 'jysma e %yt e /esqin%s 515:16, botuesi i ma%h ene%i"as, Eamo0io, %u"e u mbshtetur e%he n punn e (astal%it, harto'ra&it m t ma%h italian t she"1 ;V4, ho%hi n qar"ullim nj prmble%hje pamjesh e hartash n'a ise q li%heshin me Vene%i"un1 #es tyre "ish n%o-a q pasqyronin e%he bre'%etin arbnor1 *)a t n'jar q "to t %hna t jen mble%hur n en% n'a in&ormatort ene%i"as pr qllime ushtara"e "un%r turq e7 Vene%i"u qe rtet n paqe me 8urqin q prej 15<:-s, por n 1 155= i "ishin rn n esh %o pr'atitje ushtara"e t sulltanit ,ulejman e n 1 15!F njo&tohej se turqit "ishin en%osur t2i hynin nj lu&te t re, e -ila n 1 15:0 shprtheu rtet*1 /i"risht "to harta, n'a m t prpi"tat q ishin n%rtuar n%onjher, shrbyen si ln% e par, prej n'a ,imon /inar'enti prpunoi 'ra urat e tij t qytete e bre'%etare arbnore1 Jan rtet epra arti %he sh&aqen me sh"lqim t2atill si"ur %uan t bjn %rit pr t mbramn her mbi Arbni, prpara se at ta "aploj nj harres e rn% njshe"ullore, e -ila nu" %ha m as e%he nj in&orma-ion t hollsishm mbi en%in &atal *o n'aq "rahinat shqiptare u mbylln m &ort se "urr n%aj 0h'ime e ene%i"ase, o n'aq Vene%i"u, pr arsye ushtara"e, nu" lejoi m botimin e harta e mbi bre'un lin%or t A%riati"ut1 8ipo'ra&it ene%i"ase pr m se nj she"ull nu" botuan "urr'j pr ,hqiprin*1 # 15:9-shin, /inar'enti publi"oi librin

*4shuj q 'jen%en n'a Vene-ia n Dalma-i e pr'jat 'jith Ar"ipela'ut, %eri n )ostan%inopoj, me &ortesat e tyre %he me to"at m t shnuara t Dalma-is* 54sole -he son %a Venetia nella Dalmatia et per tutto l2Ar-ipela'o, &ino a Eostantinopoli, -on le loro &orte00e e -on le terre piu notabili %i Dalmatia61 N'a "y libr, q "a 5? harta, "emi n%ar tri qytete mesjetare arbnore7 Ulqinin n eri, Durrsin n mi%is %he Vlorn n ju'1 Ulqini /a arsisht se 'ra ura e Ulqinit, si"un%r u tha m sipr u botua n motin 15:9, "jo qen%r paraqitej aty si qytet i "rishter, "u n majat e Cati e, t "ulla e mbrojtse, t mure e rrethuese, si %he t "isha e spi"atnin "ryqet1 N &a"t, Ulqini "ish rn n %uart e turq e %y jet m par, n shtator t 15:1-shit, nj muaj para betejs s 3epantos, n t -iln &lota tur"e %o thyhej man%ej pr&un%imisht n'a "oali-ioni europian1 N Ulqin, turqit e Ahmet /ashs %he Ulu0h Alis, sh"uan n thi" 'jith shqiptart e qytetit, n%rsa ene%i"asit u lan t lir t lar'oheshin1 N 'ra ur shihet "omple"si i ipesh" is %he )ate%ralja n%rtuar m 1510n, t -ilat n%o%hen n qen%r t qytetit1 N%an tyre n'rihet nj $aptister me plan rrethor e me prmasa 'ji'ante, tipi" pr artin e >ilin%jes .uropiane1 #e pushtimin e qytetit u shua ipesh" ia e lasht e Ulqinit, n%rsa "ate%ralja u shn%rrua n stall "uajsh %he mbet e till pr %isa %hjet jeCar, %eri "ur osmant un %or srish n t, pr ta "thyer n Dhami1 .%he "rye"ulla, 0a"onisht re0i%en- e "ontit-"api%an, paraqitet me nj &lamur t ma%h e me "ryq sipr, naltuar aq shum sa banor e iu %esh ta "ontra entonin me nj sistem litarsh1 Byteti %u"et i pr&or-uar mja&t mir, 'ati n pritje t sulmit sh"atrrues osman1 8 'jitha 'o%inat jan

prej 'uri %he Catit me tje'ulla, tipolo'ji "jo q atbot "ara"teri0onte jo etm qytetet Dalmate, por e%he ato Arbnore1 8hurja urbane sht e njjt me at q paraqet a"tualisht )otorri 5sot Horl% +erita'e6, por %uhet thn se n /esqin%n "jo qe rutin pr "rejt qytetet a%riati"e1 $jn prshtypje %y sh"rime, njri, lart n t majt thot7 *3u'ina e #ar"o iq e "u "a t poshtr*, n%rsa te tjetri, le'jen% e 'ra urs, rehet7 *Dul-i'nio, quajtur Ul-inio, qytet i lasht q n%o%het n "u&i t Dalma-is, n lin%je t %etit A%riati"*1 4nteresant sht e%he nj sh"rim tjetr pran Val %eno-e 5sot Val%anu0i6, q shnon Ulqinin e Vjetr1 Durrsi Du"et se pr "t hart in&orma-ionet e /inar'entit %he t paraar%hs e "an qen shum t ar&ra1 ,i"urse u tha m par, sh"a"u i "saj ar&rie qe i0olimi i s"ajm q n'rtheu "t pjes t Arbnis1 )shtjella e Durrsit nu" "a 'j"un%i t shnuar 8orrn rrethore t -iln, ai q mbrrinte t2i a itej &ort n'a %eti, mun% ta "qyrte &are qart1 )jo torr "a qen n%rtuar aty n'a iti 1<F5 %he &orma e saj rrethore qe men%uar e till pr t shman'ur 'jylet e artileris, nse n'rehina %o t rrihej n'a %eti1 )a mun%si q t %hnat 'ra&i"e t jen marr para "saj periu%he1 Aty jan paraqitur mir muret rrethuese me be%ena anastasiane pa &rn'ji topash 5n%ryshe n'a Ulqini6, si %he "ullat, t -ilat i n'jiten but "o%rs1 Durrsi paraqitet qytet mysliman me 'jysmhnat q "an 0 en%suar "ryqet e "ulla e %he n'a "ate%ralja e ma%he e qytetit nu" "a mbetur asnj 'jurm1 N 'ra ur en%e shihet nj mori e ma%he shtpish, n%onse n "ohn e /inar'entit qyteti ish thuajse i bra"tisur1 N &a"t, bra"tisja e qytetit, q %i"ur numronte !01000 banor, &illoi nj it para se osmant

ta pushtonin at 5150161 /opullata u 0h en%os n Ulqin %he en%e t tjera e aty mbetn &are pa" &amilje1 8urqit e #uhamet $e'ut, sanDha"ut t .lbasanit, morn me lehtsi Durrsin me nj sulm t etm, "ur pasi * en%osn sh"allt 'jat nats u n'jitn pa 0hurm, %u"e rar ata pa" burra q arritn t 0'joheshin e t merrnin armt, %u"e u br 0otr t sheshit*1 $ash" me popullatn e%he reli"et e ,hn Domeni"ut u nisn pr n Vene%i", nprmjet %omeni"an e t Dalma-is1 ,ot, si %shmi e asaj humbjeje %ramati"e, ruhen n bibliote"n %omeni"ane t ,plitit : libra "oral 5< 'ra%ual e 9 anti&onare6 sh"ruar n per'amen n'a she"1 ;V1 $ash" me reli"et en%osen n )u en%in e 8ro'irit1 N 'ra ur shihet qart porta e jashtme mes %y "ulla e 5e mesit n%r tri portat e paraqitura6 e q sot shpie %rejt e te" Am&iteatri, por "tu nu" e i%entohet asnj 'jurm e monumentit ma%hshtor roma"1 8urqit e prishn am&iteatrin "ur n%rmorn punimet pr n'ushtimin e "shtjells n itet 150?-15091 Ata e pr%orn si 'urore t 'atshme pr blloqe1 /r "t qllim, osmant %r'uan n Durrs rreth F1000 puntor %he n%rtuan "sisoj nj &orti&i"im e&i"as, q mun% t mbrohej etm me :00 ushtar1 >n%sia ushtara"e q iu %ha nu" e lejoi m Durrsin t rin'rihej si qytet -i ilshG n'a "y moti lin%i m pas qyteti i )a ajs7 *bor'o Ea a'lia*1 3e'jen%a e 'ra urs shnon7 *Dura00o, .pi%amni i lashtsis, qytet n /ro in-n e Arbnis, q 'jen%et n %etin A%riati", e a"tualisht i 0otruar n'a t pabest*1 Vlora $ie menjher n sy se Vlora sht nj qytet q nu" "a &ri" n'a lu&ta1 Varoshi sht i 0h illuar mir %he prej "ohsh, n%rsa jeta qytetare nu" bhet bren%a mure e t "shtjells1 N "t 'ra&i" Vlora

sh&aqet me tri la'je7 njra pran ,"els, me n%rtesa t te"-tu"shme, tjetra n mes, q prbn e%he nu"lin "ryesor t qytetit %he nj tjetr la'je, n t majt t 'ra urs, q mban shnimin7 */a0ari ose bor'u* 5la'je peri&eri"e61 )jo e &un%it sht e en%osur pran nj 0one t ult, q shnohet si /alu%e 5)net6G n t rtet aty n%o%hej )riporja1 ,a i pr"et nu"lit "ryesor, bie n sy "ate%ralja e qytetit 5n%ryshe n'a qytetet e tjera, Vlora mbeti pr shum "oh me prqin%je shum t lart t "rishtersh6, si %he nj Dhami e o'l, sa"u pran nj sheshi t hapur, q shihet n qen%r, "a e"0istuar ,ina'o'a e Dhu%hij e 5hebrenj e6, t -ilt 'jellinin npr /a0ar q, pr sh"a" t Cmime e t lira, i0itohej mja&t e%he n'a tre'tart e huaj1 N Vlor Dhu%hijt "ishin (jy"atn e tyre, e prbr n'a tre 'jyqtar, si %he "shillin %he esna&et1 Numri i tyre qe rritur "ryesisht me ar%hjet n'a ,panja, pas 0bar"imit n 8riport1 Vlora mbeti parsore sa "oh Durrsi "onsi%erohej &orti&i"im ushtara" %he prsa Ulqini mbahej n'a Vene%i"asit1 Isht interesant &a"ti, se n%onse 'ra uristi "a sh&ryt0uar in&orma-ione t mira, n 'ra ur nu" e"0iston "alaja e Vlors, por etm Fortesa ose )rye"ulla e saj, q sht shnuar si *Forte00a %itta 8orra00o %ela Valona*1 )alaja e Vlors qe n%rtuar n'a sulltan ,ulejmani i #a%hnueshm m 1591-in, me rastin e &ushats pr pushtimin e 4talis s Ju'ut1 . "onsi%eruar si "rye epr e artit t &orti&i"imit, ajo "a pasur &orm tet"n%ore %he qe pajisur me artileri %he "ulla %eri n shtat "ate1 /r%orej si ba0 ushtara"e %he si Arsenal 5"antier anijesh61 )rye"ulla men%ohet t "et qen epr e ar"1 ,inanit 5si"un%r )ulla e $ar%h n ,elani"6, q n Vlor n%rtoi e%he Dhamin ,ulejmanie aty n'a 159:-a1 Jelebiu sh"ruan se7 *Ata q s2"an par &ortesat e ,e"e%init, $en%erit %he Vlors, nu" "an %ijeni mbi mjeshtrin e osman e*1 Ajo qn%roi m "mb %eri n

she"1 ;;, por mjerisht u prish n 1=05-n, thjesht e etm pr t marr 'urt e rru's ,"el-Vlor n n%rtim1 3art, n ann e %jatht t 'ra urs, bie n sy "alaja tre"n%ore e )anins, i0atuar sa"t, porse mja&t s"emati"isht %he mban sh"rimin *Fortesa e quajtur )anin*1 N pr&or-im t sa"tsis s harts sht e%he nj shnim i itit 15:=, br n'a ene%i"asi )arlier %e /inon7 *Vlora sht pa hen%eqe %he pa mure1 #un% t "et aty nja 5 Dhami111 Byteti banohet prej myslimansh, hebrenjsh %he orto%o"ssh1 Drejt ju'ut nj t he%hur me har" sht "shtjella q 0otron limanin, sht mja&t e ma%he %he e n%rtuar n rreth, 'jysma pre" malin, "urse 'jysma tjetr shi"on ann e %etit1 $ren%a "saj "shtjelle sht nj bastion i rrumbulla"t shum i &ort1 )ush sun%on aty quhet A'a ose Eastellano1 /rmbi "t "shtjell, pa" m tutje prmbi mal sht n%rtuar nj tjetr "rejt e n'jashme*1 KKK )to harta mbeten nj burim i paCmuar in&orma-ioni pr njrn n'a pjest e terrta t historis son, nj in&orma-ion q nu" sht sh&ryt0uar %he stu%iuar asnjher n mnyr sh"en-ore, nj in&orma-ion pr t2u marr "ushtimisht parasysh n stu%imet uni ersitare t ar"ite"turs %he historis, i -ili "a thelb t mja&tueshm pr t pro%huar e%he tema interesante %i0erta-ionesh e %o"toraturash1 )jo sht %hurata q "a ln pr ne nj i panjohur7 'ra uristi %he harto'ra&i ,imon /inar'enti1