CNN

CLL-KULB
(GR NCELEME METN SZLK)

Hazrlayan

Do. Dr. Mustafa ZKAN

 T. C. KLTR VE TURZM BAKANLII

KTPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MDRL

3125 KLTR ESERLER 408 ISBN 978-975-17-3337-5

www.kulturturizm.gov.tr e-posta: yayimlar@kulturturizm.gov.tr

Bu kitap internet ortamnda ilk kez yaymlanmaktadr.

CNNNN HAYATI VE ESERLER

III. Murad devrinin nde gelen airlerinden olan Cinn Bursada domutur. 1 Bir ksm kaynaklar Muradiye semtinden olduunu da kaydederler. 2 Asl ad Mustafa elebi olan Cinn, Mehmet isminde bir zatn oludur. Doum tarihi belli deildir. ocukluk yllar ve ailesi hakknda da yeterli bilgi yoktur. Ancak eserlerinden kalabalk bir ailesinin olduu, bu bakmdan geimlerinin ok zor ve her zaman ihtiya iinde bulunduklar anlalmaktadr. Genlik yllarn Bursada geiren air, kk yata tahsil hayatna balam ve dilde iir syleyecek kadar kuvvetli bir tahsil grerek yetimitir. 3 Medrese tahsilini ise 966da (1558) Mullimzdeden 4 mlzm 5 olarak tamamlamtr. 6 Mlzemet devresi sekiz yl kadar devam eden Cinn, bu sre zarfnda hocasyla mnasebetlerini devam ettirerek ilm gelenee uygun ekilde eitli hizmetlerde bulunmutur. Muallimzde 968de (1560) Bursa kads, 974te (1566) de Perviz Efendinin yerine Anadolu kazaskeri olmutur. 7 Muallimzde Anadolu kazaskeri olunca, zaman zaman kendisi ile gren ve alkasn devam ettiren sevip takdir ettii talebesini ktip olarak yanna almtr. 8 Muallimzde ayn yl Kadzdenin yerine Rumeli kazaskerliine terfi eder. Cinnnin de hocasnn ktibi olarak onunla beraber olduu
k elebi, Meair-uara, Nr. M. Owens, London 1971, yk. 48a; Knalzade Hasan elebi, Tezkiretuara, Hazrlayan, . Kutluk, Ankara 1978, c. 1, s. 226; Riyz, Tezkire, niversite Ktphanesi, T.Y. 3250, yk. 18a; At, akayk Zeyli, stanbul 1268,s. 395; M. Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, c. II, s. 125. 2 Bel, Gldeste-i Riyz- rfn, Bursa 1302, s. 455; Baldrzde, Vefyt- Bursa, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmut, 4560, yk. 49b. 3 Sinn-i sgarda tahsl-i marife ve fnn- edebiyyede mhir... elsine-i selsede nazm u nesre kdir b-nazr mn ve hb air idi (Gldeste, s. 455-456). 4 Muallimzde iin bk. Bel, Gldeste, s. 300-302; At, akayk Zeyli, s. 173-174. 5 Mlzm, medrese tahsilini bitirip iczet alanlar hakknda kullanlan bir tabirdir. Yedi seneden ibaret olan mlzmlk mddetini dolduranlar ruus imtihanna girerler, muvaffak olanlar ibtid-i haric ruusu ile mderris tayin edilirlerdi. mtihanda muvaffak olamayanlar ve imtihanda muvaffak olanlardan isteyenler kaza mesleine geip kad olurlard (M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1951, c. 2, s. 612). 6 Muallimzde Efendi drul-ifdelerinde terbiye olup mlzm ve krkdan mazl olduktan sonra... (Gldeste, 456); Muallimzde Efendinin tlimhne-i ifdelerine dhil ve ihrz- eref-i mlzemetle tr-i memli hedef-i husle vsl olup... (akayk Zeyli, 395); Merhum, Muallimzdeden mlzm olup halen hidmet-i tedrse kaimdir (Knalzde, Tezkiret-uara, c. II, s. 266); Kazasker Muallimzde Efendiden nyil-i eref-i mlzemet olup kat- mertib ile hari elli pyesinde seccde-nin-i derset olmu idi (Riyz, Tezkire, yk. 181). Ayrca airin divannda bu mlzemet dolaysyla drlm tarih manzumesi de vardr: Mlzemet bana n old nevbet ile nab Mezd-i say-ile gedm vcd- akrn Tefekkr itdi didi bir ziyde ehl-i hner Mlzm- der-i devlet-meb- sultn (Cinn, Divan, niversite Ktphanesi, T.Y., 3096, yk. 94a). 7 Gldeste, s. 301. 8 Cinn bu ktiplik vazifesi iin u tarihi drmtr: Hamdlillah olup eriati zz ikbl-i sermed buldum Pes didm g- ha trhin Ktib-i akk- asker oldum h. 974 (Divan, niversite Ktp., 3096, yk. 938) Beli Cinnden bahsederken Veliyynniam mmileyh Drus-saltanatil-aliyye kads iken mahkeme-i drul-mlki mezbrda nie eyym hidmet-i kitbet ve riybetlerinde olmu idi (Gldeste, 456) diyerek bu ktiplik vazifesinin aire Muallimzdenin stanbul kadl zamannda verildiini sylemektedir. Bu durumda airin kendi ifadesi ile Beliin ifadesi birbirine uymamaktadr. Beliin stanbul kadlndan kasd herhalde Anadoluu kazaskerlii olmaldr. nk Muallimzde Ahmed Efendi Bursa kadlndan dorudan doruya Anadolu kazaskerliine atanmtr (Bk. . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1971, sc. 2, s. 396).
1

ihtimal dahilinde olmakla birlikte, kaynaklarda bu kitabet vazifesinin ne kadar devam ettiine dair bir kayt yoktur. Ancak onun bu vazifede iken pek rahat bir hayat srmedii ve bir azil neticesinde vazifesinden ayrld anlalmaktadr. 9 Uzun bir sre vazife alamayan Cinn, Bele gre bir mddet Karesi kassamlnda 10 bulunmutur. 11 Karesi hakknda yazd hicviyelere 12 baklrsa yapt ilerden hi de memnun deildir. Bu vazifelerden sonra dersiam 13 olan 14 air 994te (1585) ivizde tarafndan Kseler Medresesine mderris olarak atanm, 15 ardndan da ayn yln sonlarna doru Bursada vaz Paa Medresesine mderris olmutur. 16 Kaynaklarda ise airin 1003 Muharreminde (Eyll 1594), Mevln Muhyiddinin yerine Bursada vaz Paa Medresesine mderris olduu belirtilmektedir. 17 Bu durumda airin kendi ifadesi ile kaynaklarn bildirdikleri arasnda bir farkllk vardr. Bu farklln ise kaynaklardaki bilgilerin yetersizliinden ileri geldii muhakkaktr. Nitekim tezkiresini 994te (1586) bitiren Hasan elebi, Cinn iin Hl hidmet-i tedrse kaimdir 18 diyerek onun 994te mderrislik yaptn sylyorsa da bu vazifenin hangi medresede olduu belli deildir. Cinn ayn medreseye ayr ayr tarihlerde iki defa mderris olarak atanm, tarih ve biyografik eserler ise bunlardan yalnzca ikinciyi, yani 1003 Muharreminde (Eyll 1594) olan zikretmiler, birinciye ise temas etmemilerdir. 1003 Muharreminde vaz Paa
Bu hususta air unlar sylemektedir: Geri bir mddet esr oldum kitbet kaydna Gamdan zd olmad amm dil-i endh-gn Azl idelden habbeye muhtc idp devr-i felek siy-ve eyledi ser-gete v zr u enn (Divan, niversite Ktp., T.Y. 3096, yk. 22b) 10 Kassam iin bkz. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1951, c. II, s. 209; . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965, s. 121-138. 11 Gldeste, s. 456. 12 Karesi hakknda yazd hicviyeler iin bkz. Cinn, Divan,niversite Ktphanesi, T.Y. 3096, yk. 36b. 13 Dersiam iin bkz. Osmanl Tarih Deyimleri, I, 427. 14 airin divannda dersiam olduuna dair uzunca bir tarih manzumesi mevcuttur ki sonu yledir: Htif-i gayb Cinn didi trihin anun Ders-i m old mbrek eylesin Mevl an (Cinn, Divan, niversite Ktphanesi, T.Y. 3096, yk. 88a) 15 zr idp geri ivizde ezel Virecek medrese yok dirdi bize Sonra lutf eyledi trih itdi Kseler medresesin virdi bize (Cinn, Divan, ni. Ktp., T.Y. 3096, yk. 88a) 16 Divann mensur dibacesinde 994 (1585) yl sonlarna doru Bursadaki vaz Paa Medresesine mderris oluunu yle ifade etmektedir: Bir dem ki trh-i hicret-i Resl erbaa ve tisn ve tisamie serhaddine hull ve duhl idp bu kemne-i ikeste-bl ol sl-i ferruh-fl-i hucestemelde... Bursada cenb- cennet-mekn ve firdevs-iyn shibul-hayrt ves-sadakatl-hisn merhm ve mebrr vaz Paa -zdallahu rahmetehu hasebem-ye- bnyd itdgi medrese-i ulyda hidmet-i tedrs ile memur ve mesken-i melfe vsl olup bi-inyetilmeliki-ekr dn u mesrr olmudum (Cinn, Divan, Uppsala niversitesi Ktphanesi, nr. 1171, yk. 1b). 17 Krk ake medreseden mazl iken bin Muharreminde Mevln Muhy yerine Bursada vaz Paa mderrisi olm idi (akayk Zeyli, s. 395-96).; Krkdan mazl olduktan sonra bin Muharreminde Mevln Muhyiddin yerine Bursada vaz Paa Medresesine prye-bah old (Gldeste, s. 456).; Krkdan mazl ve kesb-i marifle megl iken bin senesi Muharreminde hri elli Bursada vaz Paa Medresesine revnakbah olm idi (Vefyt- Bursa, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmut, 4560, yk. 49b).; Riyz ise medrese ismini belirtmeden kat- mertib ile hri elli pyesinde seccde-nin-i derset olm idi (Tezkire, niversite Ktphanesi, T.Y. 3250, yk. 18a). diyerek bu medresenin elli pyesinde olduunu belirtmektedir ki, bu husus Baldrzadenin ifadesi ile de mutabakat iindedir. Ayrca XV. ve XVI. yzyllardaki Osmanl medreseleri zerinde bir inceleme yapan Cahit Baltac da bu medresenin elli pyesinde olduunu tesbit etmitir (Bkz. Cahit Baltac, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri,stanbul 1976, s. 263-64). 18 Knalzade Hasan elebi, Tezkiret-uara, Hazrlayan, brahim Kutluk, Ankara 1978, s. 266-67.
9

Medresesine ikinci defa mderris olan Cinn, bir yl sonra, 1004 Muharreminin pazartesi gn (Eyll 1595) ikindi vaktinde Bursada vefat etmi ve Hamza Bey Mezarlna defnedilmitir. 19 lmne dlm birok tarih manzumesi mevcuttur. 20 Erken yalarda iir yazmaya balad anlalan Mustafa elebi, iirlerinde Cinn mahlasn kullanmtr. Ancak onun mahlas Latin harfli eserlerde Cenn eklinde kaydedilmektedir. 21 Arap harfli kaynaklarda cenn ve cinn kelimelerinin ayn ekilde yazlmas ve ayrdedici hareke iaretinin konmam olmas, mahlas konusunda byle tereddtl bir durum ortaya karmtr. Cenan kalp, cinn ise cennetler anlamndadr. air mahlas ile ilgili mazmunlarda hemen daima cennet anlamna iaret etmektedir. Bu bakmdan eserlerinde mahlasnn Cinn olduuna dair pek sarih ifadeler vardr. Cinn kaynaklarda iman, sa gz sakat, hafif ruhlu, tatl szl, zarif ve nktedan, gayette uh bir kimse olarak tantlmaktadr. 26 ri ve ar bir vcuda, hastalkl bir gze, aksak bir ayaa sahip olduunu bizzat kendisi de eserlerinde belirtmektedir. 27 Fakat Cinn bu arazlarn iirlerinde edeb bir mazmun halinde kullanarak eitli sanatlar gsterebilmi bir kimsedir. Bu da onun sradan bir air deil devrinin mehur airlerinden olduunu gstermektedir. Trkeden baka Arapa ve Farsa ile de iirler syleyen Cinnden kaynaklar vgyle bahsetmektedir. 28 Gazelleri, kasideleri bilhassa tahmis ve tesdisleri ile hakl bir hret kazanm olan Cinn, arkada zer elebinin Anun ile lfet iden bir nefes Hare degin sohbetin eyler heves 29
1004 Muharreminde yevml-isneyn vakt-i asrda rh- erfleri zim-i drul-cinn olup Hamza Bey Mezaristannda medfun old (Gldeste, 456).; Vefat seng-i mezarnda muharrer olan dr- dnydan Cinn meded gitdi bugn Cinn cennet-i ulyy kld kendye mev msralar ile feyz-i Cinn terkibinin delleti olan 1004te, kabri Bursada Hamza Bey Cami-i erifi civarndaki makberededir (Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, c. 2, s. 125). 20 lmne dlen tarih manzumeleri iin bkz. Sadettin Nzhet Ergun, Trk airleri, c. III, s. 1018-1019. 21 J. V. Hammer, Geschchte der Osmanischen Dichkunst bis auf unsure Zeit, Pete, 1936-38, c. I, s. 62-63; Trk airleri, c. III, 1018; Fuat Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1966, s. 384. 26 akayk Zeyli, 397; Gldeste, 457. 27 Lk tkat komad derd-i semn reftre Lahm u ahm ile beni eyledi p-beste cihn zr-i lengm kademi kld mbeddel kaleme Olsa lutfu nola mstevcib-i afv ufrn (Divan, niv. Ktp, T.Y. 3096, yk. 30a.) cismin girn u sakl eyled Vcdn sakm all eyled Srt zre pyini kl stvr de t ki lutfula andan gzr Bilrsin ki reftra yok kudreti Ftdedrr ekmesn zameti (Cill-kulb, Sleymaniye Ktphanesi, Halet Efendi lvesi, nr. 94, yk. 76b) Latf ehl-i ilm marifet ve irin her nevine iradna shib-i kudretdr. Tab- mili ve her fende nedreti kmili vardur. Ga dokunmayan gelere dest ursa tasavvur ettii hayalleri hsn- edda grr (Meiruara, 48a).; Hakk ki mezy-yi fazl u keml mukbil-i zamr-i b-misli olmala suver nuk- ulm daima melhz ve manzr ve dde-i dr-bnine aynl-yakn olan ekl-i mesil-i mkile her an mahfz olup kata mehcr degldr. Glistn- cinnn reyhn-i marif ile tezyn idp hrl-iyn-i letifden pr nemegn oldugndan gayr er dahi mertebe-i kable karn ve nmzed-i medh tahsn olmutur (Tezkiret-uara, II, 266).; Merhm- mezbr fezil-i kesre ile mehr elsine-i selsede nazm u nesre kdir b-nazr mn ve hb ir, ulm- Arabiyyeden hissemend, marif-i cziyye ile hrebend, ho-tab, sf-fud, h-mereb ve dervi-nihd idi (akayk Zeyli, 396). 29 Nak- Hayl, 176b.
28 19

ifadesiyle belirttii gibi, sohbetlerini herkesin zledii ho sohbet ve meclis enlendiren bir karakterdi. Elenceli hikye okuma ve dinlemeyi seven, mukallid ve mudhiklere, kssahan ve meddahlara pek ziyade merakl olduu sylenen Sultan III. Muradn 30 bu yzden Cinnye iltifatta bulunduunu yine tarih kaynaklar haber vermektedirler. Hatta padiahn iitilmemi hikyeler dinlemek arzusu zerine bu hikyeleri telif vazifesinin Cinnye verildiini ve bu mnasebetle Cinn ile Meddah Elence arasnda geen tuhaf bir maceray da zikrederler. 31 Kudretli bir air ve mkemmel bir nesir yazar olan Cinn bir klasik devir airi olmasna ramen, eserlerinde sade bir dil kullanmaya itina gstererek yerli ve mahall unsurlar iirlerine sokmaya almtr. Bu bakmdan Cinnnin slbu akc, mahall syleyilerle renklendirilmi canl bir slptur. Bu akcl salamak iin atasz ve deyimlerden bol bol yararlanmtr. Gerek divannda gerekse teki eserlerinde ataszlerine ve deyimlere olduka sk rastlanmaktadr. iirlerindeki mizah karakter ise Cinnnin ho sohbet, zarif ve nktedan bir mizaca sahip oluundan kaynaklanmaktadr. lhamn mill ve mahall hayattan almaya alarak eserlerinde halk azn, halk tabir ve syleyilerini kullanmak suretiyle kendine mahsus bir slp ve ifade gzetmitir. Bu bakmdan Cinnnin, XVII. yzylda Sbitin temsil ettii ve daha sonraki yzylda da Nedimle bir cereyan halini alm olan mahallleme temaylnn ilk temsilcilerinden olduu sylenebilir. Sonu olarak belirtmek gerekirse Cinn, gazelleri, kasideleri, tarih manzumeleri, zellikle tahmis ve tesdisleri ile dikkat eken, 32 latifeleri meclis enlendiren gl bir air ve nesir yazardr. Ancak o, devrinde hak ettii deeri bulmu ve takdir edilmi biri deildir. ESERLER 1. Divan Cinnden bahseden biyografik eserlerde, onun mrettep bir divan olduu belirtilmektedir. 33 Hatta Bel airin kendi el yazsyla yazl bir divann grdn sylemekteyse de bu nsha imdiye kadar meydana km deildir. Son zamanlarda zerinde yaplan incelemelerde Cinn divannn nshas tesbit edilmitir. 34 Bunlardan birincisi stanbul niversitesi Ktphanesi T.Y. 3096 numarada kaytl olan nshadr. Tln bir cnk halinde, kahverengi mein cilt iinde 125 yapraktan ibarettir. Her sayfada siyah mrekkeple ve talikle yazlm 27 satr bulunmaktadr. Sayfalar
Bekir Ktkolu, Murad III maddesi, slm Ansiklopedisi, stanbul 1971, c. 8, s. 624; Fuat Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1965, s. 384, dipnot 49. 31 Mervdr ki merhm Sultan Murad Han tevrh sr u nevdir-i ahbr istimna mil olmagn emr iderler ki n-inde hikyt ile bi mecma-i htr-firb cem tertb eyleye ki leyli-i itda eglenmege kabil ider acyibi mtemil ola. Cinn elebi dahi mecma-i hzne-i hfzas olan nevdiri derc deryze-i hrmen-i yrn itdginden smyhne-i haylden harc idp kitb itmm itdkde Bedyil-sr diy nm vaz idp bir ktib-i ho-nvse yazdurur ve cedvel in mzehhibe virr. Kssahn- h- cihn olan Dervi Elence bu kssadan gh oup mzehhib ile in olur ve her cz ki cedvel in gelr bitammih hikytn hfz idp hfz idp huzr- pdihde nakl ider. Bu vetre zre nakl-i hikyt tamm oldukda kitb dahi hilye-i hitm bulup huzr- pdihye arz olunur. Cinn-i derd-mend, ceviz-i b-kern mdi ile bb- lde nigern iken pdih- l-cenb nigh-efgen-i safaht- kitb oldukda, biz n-inde hikyt istedk, bu hod bizm Elencenn mesellerinden ancak diy iltift buyurmazlar. Kapu Aas Gazanfer Aa cz ihsn ile htrn tatyb idp Elencenn tekrmelerine hilat-i in ile revnak virmisz didkde Cinn mnfail olup ol gl-i hodr kfe-i bg-i ibdum ve nevbve-i nahl-i ihtirumdur diy yeminler ider. Ve bilhare mzehhibin gadri ayn ve bu nak garb dillere destn olur (akayk Zeyli, 396-397). 32 Tab tahmis ve tesdise esbn idi (Riyz,Tezkire, yk. 18a)., B-nazr tahmis ve tesdisleri ve kasaid ve lefif mecmualarnda letifine nihayet yokdur (Vefyt- Bursa, yk. 49b)., Kuvve-i irnesi muhammes ve mseddeslerinde daha ziyde grlr (Osmanl Mellifleri, II, 125). 33 Gldeste, 457; Osmanl Mellifleri, II, 125. 34 Cihan Okuyucu, Cinn Divannn Tenkitli Metni, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1984, s. 118.
30

cedvelsiz ve balklar krmz mrekkeple yazlmtr. 222 x 106 (182 x 90) ebadndaki nshann mstensihi ve istinsah tarihi belli deildir. Yazmann baz yapraklar zayi olmutur. Bataki dibacenin ise sadece son yapra mevcuttur. Bu nshann Cinnnin kendi hatt ile olan ve muhtemelen Belin grd divan olduu syleniyorsa da Sadettin Nzhet, divanda tesadf edilen baz iir balklarndaki merhum Cinn Efendi kaydnn bu ihtimali reddedecek mahiyette olduunu haber vermektedir. 35 kinci nsha sve Upsala niversite Ktphanesi 1171 numarada kaytl bulunan ve Mehmed b. Mehmed tarafndan 1042de istinsah edilen nshadr. 36 147 varak hacminde olup her sayfada talikle yazlm 21 satr bulunmaktadr. Bu nsha daha tam ve salam bir nshadr. nc nsha, A. ztemiz Hactahirolunun elinde bulunan nshadr. 54 varak hacminde olup her sayfada nestalik ile yazlm 19 satr bulunmaktadr. Mstensihi ve istinsah tarihi belli deildir. Manzumelerin tertibi bakmndan dier nshalardan olduka farkldr. Cinn divannda mncat, naat, eserin telif sebebinin yer ald mensur bir dibace, 41 kaside, 9u Farsa 12si Trke olmak zere 21 mesnevi, 8 manzum mektup, 47 kta, 1 lgaz, 7 mersiye, 33 tahmis, 64 tesdis, 32 msemmen, 1 murabba, 177 Trke, 33 Farsa olmak zere 210 tarih manzumesi, 311 gazel ve 165 mfred bulunmaktadr. Bu rakamlara bir gz atldnda Cinnnin en ok kaside, musammat, tarih manzumeleri ve mfred beyitlere iltifat ettii ve bu vadilerde kalem oynatt grlmektedir. 2. Riyzl-cinn Riyzl-cinn, Cinnnin 986 (1578) tarihinde tamamlayp Padiah III. Murada sunduu yaklak 3300 beyitten meydana gelen didaktik bir mesnevidir. Eserden anlaldna gre Cinn epeyce ilerlemi bir yata iken Bursada dnya gamnn dertleriyle huzursuz olduu sralarda, gaipten bir ses ona seslenerek, bu gam ve kemer bendinden syrlp dnyadan gp gitmeden evvel, kendini bu dnyada hayrla yad ettirecek bir eser meydana getirmesini tavsiye eder. Bir mddet tereddt eden air Hakkn yardmyla Nizm ve Cmnin yolundan yryerek onlara gibi bir eser meydana getirmeye karar verir. Dostlarnn tevikiyle bir seher vakti eserini yazmaya balar. Eserin bir iki fasl meydana kp yz gstermeye balaynca araya bir takm engeller girer ve Cinn eserini yarm brakmak zorunda kalr. Aradan hayli zaman getikten sonra nihayet bir gn sz glzrnn blbl diye nitelendirdii zer elebi Bursaya gelir. zer elebi Bursada edeb sohbetler tertip ederek ehrin airlerini meclisine toplar, onlarn sz ve iirlerini dinler. Bu toplantlara katlan Cinn de yarm brakt eserini, byk bir tevazu ile aire takdim eder. Cinnnin bu yarm mesnevisini okuyan zer elebi, cevherini zayi etmemesini, her gevherin bir mterisinin bulunacan syleyerek eseri tamamlamas iin airi tevik eder. Bunun zerine gayrete gelen Cinn himmet kemerini kuanarak yarm brakt eserini tamamlamaya azmeder. Eserini yazmaya ne zaman balad belli olmamakla birlikte htime-i kitb ksmnda air, eserinin adn, ne kadar zaman iinde tamamladn ve hangi tarihte bitirdiini ak bir ekilde belirtmektedir. Bu durumda Cinn eserini yeniden ele alndan bir yl iki ay sonra, 986 Zilhiccesinde (Ocak 1579) ikindi vaktine doru tamamlam ve ona Riyzl-cinn adn vermitir. Cinnden bahseden hemen btn kaynaklar bu eserine temasla, zer elebinin Nak- Hayl mesnevisini yazmaya balad srada Cinnnin de Riyzl-cinn yazmaa

35 36

Trk airleri, III, 125. Carl J. Tornberg, Codices Arabici, Persici et Turcici Bibliothecae Regiea Universitatis Upsalientsis, Upp. 1849, s. 129, nr. CCXIV.

baladn ve 995te (1587) tamamlayarak Padiah III. Murada takdimle caizeler aldn kaydederler. 39 Ancak kaynaklarn belirttii 995 (1587) telif tarihi ile mellifin eserinde Olmaga trih-i zamn- kitb Dil didi tekml beyn- kitb ibaresiyle iaret ettii 986 (1579) tarihi birbirine uymamaktadr. Kanaatimizce mellifin verdii tarih, tarih gereklere daha uygundur. yle ki; Cinnnin yakn arkada olan zer brahim elebi 987de (1579) tamamlad Nak- Hayl isimli eserinde Cinnden ve Riyzl-cinndan bahsetttiine gre Riyzl-cinnn 987de veya daha nce tamamlanm olmas gerekir. kinci olarak zer brahim elebi 993te (1583) vefat etmitir. Halbuki kaynaklar Riyzl-cinnn bitirili tarihi olarak 995i (1587) gstermektedirler. Bu durumda ise zer elebi lmnden sonra tamamlanm bir eser hakknda bilgi vermi oluyor ki bu da akla uygun bir gr deildir. Ayrca baz kaynaklarda 40 Cinnnin Mahzenl-esrr adnda bir eserinden sz ediyorsa da gerekte Cinnnin byle bir eseri mevcut deildir. Byle bir karklk belki de Riyazl-cinn Nizmnin Mahzenl-esrrna nazire olarak kaleme almasndan kaynaklanmaktadr. Cinn eserinin sebeb-i telif ksmnda belirttii gibi kitabn Nizm ve Cmnin izinden yryerek meydana getirmitir. Ayrca arkada zer elebi de Nak- Hayl mesnevisinde Cinnden bahsederken Balad bir nazma Nizm misl Husrev Cmye klup imtisl Anlara bu fende olup c-nin Syledi bir nazm- feshat-karn Kide-i nazm drst eyledi Gayrlarun nazmnn sst eyledi 41 diyerek Cinnnin kendi eserindeki ifadeyi dorulamaktadr. Riyzl-cinn, devrinde olduka rabet grm ve ok okunmu bir mesnevidir. Bu bakmdan yurt iinde ve yurt dndaki ktphanelerde birok nshas bulunmaktadr. 42 3. Bedyil-sr Bedyil-sr, Cinnnin 999da (1591 III. Muradn emriyle kaleme ald latife trnde mensur bir eserdir. Padiahn iitilmedik hikyeler dinleme arzusu zerine, bu tr hikyeleri toplama vazifesi Cinnye verilir. Cinn de hikyeleri yazmaya balar ve tamamlad eserini padiaha lyk bir cilt haline koymas iin tezhibiye yollar. Bu durumdan haberdar olan Meddah Elence tezhibiyi kandrarak hikyeleri renip bunlar hkmdara naklederek aire fena bir oyun oynar. Cinn btn olanlardan habersiz eserini
Gldeste, 457; akayk Zeyli, 396; Ktip elebi, Fezleke, niversite Ktphanesi, Nr. 1268, c. I, s. 72; Kefzznun, I, 936. 40 Osmanl Mellifleri, II, 125; Gldeste, 457; M. Rid, Zbdetl-vekyi der belde-i Bursa, A. Emir, Tarih 89, yk. 143b. 41 Nak- Hayl, 176a. 42 Belli bal nshalar iin bkz. niversite Ktphanesi, T.Y. 811, 3659, 4097 (72b-99a aras); Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi 2725, Ayasofya 1833, Lala smail 510/2, Hac Mahmud 3720; Selim Aa Ktphanesi, Kemanke 434/1; Ali Emiri, Manzum 1146; Ankara Adnan tken Ktphanesi, nr. 1073; Bursa Genel Kitapl, 2252; orum l Halk Ktphanesi, 2257/1; Konya Mevln Mzesi Yazmalar, nr. 5335 (80a109a aras).
39

tamamlayp padiaha arz eder. Ancak daha nce bu hikyeleri Elenceden dinleyen padiahtan byk bir ihsan gremez. Meddah Elencenin bu hilesi sonradan meydana kar ve dillere destan olur. 43 Bu telif hikyesi ou kaynaklarda zikredilmektedir. At, ayrca Cinnnin bu eserini telif etmeden nce de hkmdar ile yakn mnasebette bulunduunu ve padiaha acaib ve garaib vadilerden sz kopararak bedyi-i sr arz eylemek suretiyle saysz caizelere mazhar olduunu sylemektedir. 44 Buna gre air daha nce padiahn huzurunda anlatt latife trnden hikyeleri yine onun arzusu zerine bir araya toplayarak eserini meydana getirmitir. Kitabn meydana getirdii tarihi ve ismini de divannda yer alan u tarih manzumesi ile ortaya koymaktadr: n bu drc ire derc old tamm Ey Cinn garib-i sr Bu acebdr ki old hem trih Dindi nm Bedyil-sr 45 Fuat Kprl de eserin telif tarihi ile ilgili olarak u mtalaada bulunuyor: Eserin telif zamanna gelince, iinde 998 Recebinde (Temmuz 1589) meydana gelen baz hadiselerden bahsedildiine gre, bu tarihten sonra yazlm olmas, yani mellifin hayatnn son mahsul bulunmas muhtemeldir. 46 Burada hemen unu belirtmek gerekir ki, bu eser Kprlnn belirttii gibi Cinnnin son eseri deildir. Onun son eseri ileride zerinde duracamz Cill-kulb mesnevisidir. Bedyil-sr, bir mukaddime ile birbirini takip eden yetmi alt hikye ve sonda ayr bir blm halinde tertip edilmi acibe ve garibe ksmlarndan olumaktadr. Mellif mukaddime ksmnda eserinin, daha nce bu konuda yazlanlardan ve Arap, Acem kitaplarndan alnm eski birok hikye kitaplarndan tamamen farkl olmasna itina gsterdiini belirterek sade bir dille kaleme almaya altn ifade etmektedir. 47 Kitaptaki hikyeler konu bakmndan ok eitlidir. Bunlar kadn fitnelerine, cadlara, cinlere, tlsmlara, kara ve deniz savalarna ve din konulara ait kk kk hikyelerdir. Sondaki garibe ksmnda ise airin grdklerinden veya iittiklerinden toplad garip hikyeler mevcuttur. Eserin asl neminin, dillerde dolaan Arap ve Acem hikyelerinden ziyde, Anadolu ve Rumeli hayatn gsteren orijinal hikyelerle tertiplenmi olmas ve XVI. asr halk hayatnn her kesinin, btn samimiyeti ve btn dekorlar ile canl bir biimde bu hikyelerde yaatlabilmesinden ileri geldii bildirilmektedir. 48 Ayrca Cinnnin bu konuda bir nc olarak orijinal mevzularn, stanbulun gnlk hayatndan setii, meyhane, mesire lemlerinden, zenginlik maceralarndan, baskn sahnelerinden, kervan hayat, gemi yolculuu gibi asrn ictima macerasndan bahisle olaylar iine eski ark masallarnn cin, peri, tlsm, by motiflerini katt ve 17., 18. yzylda yetien byk meddahlara bir k tuttuu kabul edilmektedir. 49 Eserin nshalarna gelince; Fuat Kprl, Kefzznunda bile bu eserden bahis olmadn syleyerek eserin hususi ktphanesinde bulunan orta byklkte 212 varaktan mrekkep tam bir nshasnn dnda; Gotha Ktphanesi yazmalar arasnda, Paris Mill
43 44

Gldeste, 459, Zbdetl-vekyi, 143; Fezleke, I, 73; Fik Read, Eslf, stanbul 1311, s. 75-76. akayk Zeyli, 396. 45 Cinn, Divan, 104b. 46 Fuat Kprl, Meddahlar, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1966, s. 391. 47 Mukaddime iin bkz. F. Kprl, a.g.e., dipnot 61. 48 F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 390-91. 49 Bkz. Meddah, stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1965, c. VII, s. 3489-3490.

Ktphanesinde Ahmed Vefik Paann kitaplar arasnda ve Cambridge yazmalar arasnda daha birka nshasna tesadf olunduunu bildirmektedir. 50 Kprl, her ne kadar Ktip elebinin bu eseri grmediini sylyorsa da gerek Kefzznunda (II, 169), gerekse Zeylindeki (I, 229) Bedyil-srla ilgili kaytlar Kprlnn bu ifadesini nakzeder mahiyettedir. 4. Cill-kulb Cill-kulb, Cinnnin 1003te (1594) tamamlad 3315 beyit ihtiva eden didaktik bir ictima hayat bilgisi, db- muaeret ve nasihat mesnevisidir. air geirdii bir hastalk esnasnda, kimsesizlikten yaknd bir srada daha nce yazd Riyzl-cinn hatrlar ve iyiletii takdirde, adn hayrla yadettirecek byle bir kitap yazmaya ahdeder. Salna kavuunca da sznde durarak Cill-kulbu yazmaya balar. Cill-kulb mesnevisi Talcal Yahya Beyin Uslnmesine nazire olarak kaleme alnmtr. Nazireler stat saylan airlere gsterilen birer cemle niteliindedir. Bunlar iinde daha stn bir eser meydana getirme isteiyle yazlm olanlar da vardr. te Cillkulb bu yolla meydana getirilmi bir eserdir. Cinn Cill-kulbu Bursada yazmaya balam, baz blmlerini yazdktan sonra Bursadan ayrlarak stanbula gelmitir. Geim derdinin kendisine yarm brakt eserini unutturduunu syleyen air, o tarihlerde stanbul kads olan Ebussuudzdenin arzusu ve teviki ile kitabn tamamlamtr. Cill-kulb da Usulnme gibi faln / faln / faln / fal vezniyle yazlmtr. Usulnme 11 makm ile 7 ubeden toplanmtr. Makamlardan sonra trl hikyeler gelmektedir. Cill-kulbda ise, kalemin vasflarnn anlatld balang ksmndan sonra mncat, blend nazm ve bel szn konu edildikleri bir blm, naat ve Sultan III. Murad iin yazlm methiye ile sebeb-i telif ksmndan sonra gelen 20 kd bulunmaktadr. Her kd ise ksmdan olumaktadr. nce o kdda verilmek istenen ahlk ders ya da nasihat konu edilmekte, sonra da konuya uygun bir hikye anlatlarak bu nasihatlar okuyucu iin daha cazip bir hale sokulmaya allmaktadr. Hikyelerin ardndan da drt beyitten ibaret bir sknme-i meclis ksm gelmektedir. Cill-kulb tertip ve tanzim bakmndan Cinnnin daha nce kaleme ald Riyzl-cinn mesnevisinin bir benzeridir. Riyzl-cinndaki 20 ravzann yerini Cillkulbda 20 kd alr. Her ravza veya kddan sonra temsil bir hikyenin anlatlmas her iki eserde de ortaktr. Cill-kulbda ilve olarak sknme ksm vardr. Her iki eser konu bakmndan da byk bir benzerlik gsterirler. Ancak, Cill-kulbda konularn anlatmnda ve ele aln biimlerinde din yn daha ar basar. Bu bakmdan air ahlk tlerinin arasna bol bol yet-i kerme ve hads-i erif serpitirir. Cill-kulbda mrnn sonuna gelmi, hayatn scak ve souk gnlerini tecrbe etmi, deneyimli bir kimsenin nasihatlar vardr. Riyzl-cinnda anlatm daha sade ve basit, hikyeler ise gnlk hayatn daha ok iindedir. Birinci kd hkmdarlara, ikinci kd vezirlere nasihattr. nc kd hkmdarlarn hizmetinde olanlarn nitelikleri konusunda; drdnc ve beinci kd zengin kimselerin cimrilii, hrs ve tamahn ktl ile, kanaatin faziletine ve kanaat sahibi kimselerdeki kalp huzuruna dairdir. Altnc kd kerem sahibi ve cmert kimselerin methine, yedinci kd yalann ktl ile doru szn iyiliine aittir. Sekizinci kd hilmin fazileti hakkndadr. Dokuzuncu kd sabr ve tahamml konularna; onuncu kd kardelik ve yardmlamaya ayrlmtr. On birinci kd sznde durmak hakkndadr. On ikinci kd yksek bina yapmann lzumsuluu
50

Edebiyat Aratrmalar, 389, not 58.

iledir. On nc kd arap imenin nehyi konusundadr. On drdnc kd ehvet esiri ve kadn tutkunu olanlar telin eder. On beinci kd gulmperestliin irkinlii hakkndadr. On altnc kd namaz terk etmenin kt sonularn aklar. On yedinci kdda haram yemenin kt sonucu ve hell kazancn nemi zerinde durulur. On sekizinci kd ok konumaktan vazgeip diline sahip olmann nemine ayrlmtr. On dokuzuncu kd ilim, yirminci kd ise ak ve sevgi konularna dairdir. Bundan sonra kitabn yazlna sebep olduunu syledii, devrin mehur gzellerinden Sarazdeye ayrlan iki blm yer alr. air, ayr bir balk altnda kitabn adn ve telif tarihini aklayarak byk yardm ve himmetini grd Ebussuudzdeye teekkr eder. En sonda da bir mncat ve kitabn hatime ksm yer almaktadr. Cill-kulb yazld devirde Riyzl-cinn kadar olmamakla birlikte, yine de deeri takdir edilmi ahlk bir mesnevidir. Eser eitli tlerin verildii yirmi blm zerinde yazlmtr. Her bahiste tler verildikten sonra bu konularla ilgili birer hikye anlatlmaktadr. Bu hikyelerin bir ksm slm tarihinden ve ark kaynaklarndan, bir ksm da yerli hayattan alnmtr. Cill-kulb bu bakmdan olduka nemli bir eserdir. Dzgn ve mkemmel bir ifadeyle kaleme alnm olan eserde didaktik kuruluk yoktur. Bilhassa nasihatlardan sonra, yerli hayattan ald hikyelerde Cinn, kendi zamanndaki hayat aksetirmektedir. Genellikle dnyev konularn ilendii eserde yer yer slm ve tasavvuf ruha da rastlanmaktadr. Bilhassa son ksmda ilh ak kudretli bir ekilde anlatlmaktadr. slp ve eda bakmndan Cill-kulb, Cinnnin daha nce meydana getirdii eserlere nazaran olduka mtekmil ve kusursuzdur. Ksaca belirtmek gerekirse, gl bir sanatkr olan Cinnnin bu eseri didaktik eserler arasnda kendine mahsus bir yeri olan fevkalde bir eserdir. Ancak onun fazla mehur olmamas, belki de, Cinnnin hayatnn son eseri oluu ve lmnden ksa bir sre nce kaleme alm bulunmasndandr. Buna bir de Cill-kulbda ele alnan konularn, Riyzl-cinndakilere nazaran biraz daha ar oluu eklenebilir. Bu bakmdan Cill-kulbun nshalar Riyzl-cinnnki kadar fazla deildir.

BBLYOGRAFYA
Ate, Ahmet, Mesnevi maddesi, slm Ansiklopedisi, c. VIII, stanbul 1971. Cinn, Divan, niversite Ktphanesi, T.Y. nr. 3096. Cinn, Riyzl-cinn, niversite Ktphanesi, T.Y. nr. 811. Cinn, Cill-kulb, Sleymaniye Ktphanesi, Halet Efendi lvesi, nr. 94. elebiolu, Amil, Sultan II. Murad Devri (824-855/1421-1451) Mesnevileri, Baslmam doentlik tezi, Erzurum 1976. Knalzade Hasan elebi, Tezkiret-uar, Hazrlayan: . Kutluk, c. I, Ankara 1978. Kut, Gnay, Aknin Heft Peyker evirisi, TDAY-Belleten, 1972, s. 127-152. Okuyucu, Cihan, Cinn Divannn Tenkidli Metni, Baslmam doktora tezi, stanbul 1984. zkan, Mustafa, Cinn, Hayat ve Eserleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, yl 16, say 4, Ekim 1987, s. 25-50. Pekolcay, Necl, Trkede Mevlit Metinleri, Doktora Tezi, Trkiyat Enstits, nr. T 346, stanbul 1951. Pekolcay, Necl, Sleyman elebi, Mevlid, stanbul 1980. Riyz, Tezkire, niversite Ktphanesi, T.Y. 3250. Timurta, Faruk K., Fatih Devri airlerinden Ceml ve Eserleri, TDED, c. IV, say 3, stanbul 1951, s. 189-213. Timurta, Faruk K., Sleyman elebi ve Mevlid, 1000 Temel Eser, stanbul 1970. Timurta, Faruk K., eyhnin Harnmesi, stanbul 1971.

Tolasa, Harun, 15. Yzyl Edebiyat Anadolu Sahas Mesnevileri, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi Dergisi I, zmir 1982, s. 1-13. nver, smail, Ahmed, skendernme, nceleme-Tpkbasm, Ankara 1983. nver, smail, Mesnevi, Trk Dili iir zel Says, c. I-II, say 415, 416, 417, Ankara 1986, s. 431-563.