251

GSTERGE, DL VE MATEMATK
Beno Kuryel

Yaznn baln oluturan ve zgl gibi grnen konuya girmeden nce byle bir konunun yaam rgsndeki yerine ve gerekesine bakmakta yarar var. Konuyu kendi zgllne indirgemeden, iinde bulunduu btnl grmeye ve aydnlatmaya alalm: Bilim, genel olarak neredeyse herkesin, yarglamadan ve sorgulamadan stnln kabul ettii bir olgu. Peki nedir bu stnlk, neden ve neye gre stnlk? Bylesine bir stnl tanmlamak olas m? Hakl olduumuzu kantlamak iin hemen bilimin arkasna snmamzn koullar nedir? Byle bir ideoloji yaplanmasnn, tarihsel sre boyunca toplumsal oluumlarn eitsel, ekonomik, siyasal, kltrel ve geleneksel yaam etmenleriyle ilikileri ne olmutur? Bilimsel almalarn etik yan var mdr? Saysz sorularla srdrebileceimiz bu tartma, bilim felsefesinin kendisidir. Yani bilimin felsefeden yaamn tm kesitlerinden koparlamayacann gstergeleridir. zellikle son yz yl iinde bilimi felsefeden ayrarak ona yapay bir stnlk salayan koullar tartmak gerekmez mi? Bunun yannda, bilim kesiminin zellikle pozitivist dnya tasavvuruyla zorlad bu yapay ayrma, felsefe ortam da uydu. Bilim ve felsefe kendi mecralarnda zaman zaman bamsz gibi, zaman zaman kart olarak kendi ilerine ekildiler. Buna ek olarak, "bilim" ve "felsefe" ortamlar belirleyici paradigma iinde bilgi olgusunu ikinci plana ittiler. Bilginin oluum sreci nemsizleti. nk bilgi sunulan, satlan ve kalp olarak bellenmesi gereken bir eydi. Bilgi ideolojikleti. Tm eitim/retim kurumlar, medya, toplumsal deerler, siyasi sylem bilginin "dorusunu" verme abas iinde oldular. Tm bunlar, karsal ilikiler anda gerekleen ve elbette alacak ve/veya ikyet edilecek "eyler" deildir. Bunlar ne kadar alacak durumlar deilse, bunlarn toplumsal ve ekonomik ynlerini, bu yaplarn yeniden retimini salayan ideolojik tasarmlar aratrmak ve eitli seenekleri ortaya koymak da o kadar alacak bir etkinlik deildir, olmamaldr. renme srecinde, yani bilgiyi edinme yolunda sorgulamak, bilginin kendisini ve kaynan irdelemek neredeyse gelenek ddr. Gelenek olan, edilgin bir tavrdr. Edilgince bilgiyi

252

Defter

benimsemektir. renme srecini, eitim ve retim kurumlarnda yaarken gerekten renebiliyor muyuz? Yoksa bunun yerine, ezbere dayanan bir dizgenin iinde farknda olmadan m yzyoruz? Ezber eitime kar olmak modas iinde, eitli "yntemsel" mdahalelerle ezberi bir baka ehreyle yeniden retmenin dnda bir aba olamaz m? Elbette seenekler vardr. Bilgi kuramna bir gz atmak. Bilimi felsefeden ve kendi tarihinden koparmamak. renmenin kltrel-toplumsal bir olgu olduunu tasavvur edebilmek. Bilginin siyasi etmenlerini grebilmek. Anlamann, renmeyi renmenin ne olduunun farkna varabilmek. Bilisel sreleri, salt psikolojiye indirgemeden bilmenin bir yaam paras olduunu, hem bir canl tr hem de toplumsal/siyasi bir varlk olarak tartabilmek. Bu yaz iinde elbette tm bu ayrntlara girmemiz olanaksz. Ancak ele alnacak konu, bu rgnn bir bileeni. Yzyllardr matematie kar duyulan kaygsal nyarg nasl bugnlere kadar canlln korudu? Kltrel bir etkinlik olarak matematik, korku saan iktidarn nasl kurabildi? Neden, insanlar matematie akl erenlerle ermeyenler diye yapay bir ayrma tabi tutuldular? Birbirinden ok farkl kltrlerde bile geerli olan bu benzerlik nereden geliyor? Tm bu sorularn tek tek yantlarn vermektense, bu alanda bir zmlemeyi nermek istiyorum. nerilerden yalnzca bir tanesi olarak. Bu zmleme iinden yeni zmlemeler yapmaya ve sorulara yant bulmaya hepimiz gayret edelim. Gstergebilim ve Matematik Gstergebilimin, genellikle ve kabaca insanlarn giyinme biimlerine ilikin anlamlar, insanlar arasnda gerekleen simgesel alveriler ve gstergelerin kullanmlaryla ilgili olduu sanlr. Hal byle olunca gstergebilimin matematikle ne ii var diye dnlebilir. Buna birinci yant, matematiin soyut gsterge dizgelerinin z be z aratrma ve inceleme alan oluudur. Buna gre, matematik reniminin amac, insanlarn bu dizgeleri nasl anlayp kullanacaklaryla ilgilidir. Hem bir disiplin olarak matematik hem de matematiin anlalma sreleri, makro ve mikro dzeylerde sonugelmez "syleimler" araclyla toplumsal olarak yaplandrlr. Bylece matematii anlamak iin, bu syleimler srasnda paylalan ve alverii yaplan metin ve gstergelere dikkat edilmesi gerekir. Peki, bunlar zmlemek iin ne gibi aralarmz vardr? Esinlenebileceimiz en nemli ufuklardan birisi gstergebilimdir. Dier bir ilgi alan, matematik derslerinde ret-

Gsterge, Dil ve Matematik

253

men ve renciler arasnda oluan sylemin incelenmesidir. Acaba, metinler, gstergeler ve anlamlar nasl yaratlr, kullanlr, tartlr, dntrlr ve deerlendirilir? te bu noktada, gstergebilim ve ilgili aralar kavramsal bir yol gsterir. Hi kuku yok ki, gstergebilimsel yaklamlarda usuz bucaksz farkllklar vardr ve zaten isel bir zellii olarak da eitlilik gsteren yaklamlar nedeniyle tmn kapsayan kuramsal bir erevesi yoktur. Peirce, Saussure, Barthes, Eco, Halliday, Rotman ve dierleri esin kayna olabilecek ve bir renk cmbn andran retken ve verimli rneklerdir. Gstergebilim, matematik ve matematik retimi iin; dilbilimsel (linguistic), bilisel (cognitive), felsefi, tarihsel, toplumsal ve kltrel bak alarndan kuramsal bir konum sunar. Bunun nedeni, gsterme eylemini (edimini) ve tm iletiimsel etkinlikleri temel almasdr. Uzun sreden beri kabul edilegeldii gibi, simgeciliin (symbolism) matematikte nemli bir yeri vardr. Gstergebilim, belirli bir kuramsal ereveler kmesi salayarak matematiin gsterge (sign) ve simgelerini, hem gsterenlere hem de gsterilenlere ve daha genel olarak gstermenin tm eylemlerine dikkatle eilir. Gstergebilimin nemli bir yn, gstergenin dnyaya veya Matematiksel Gereklie ait bir yansmay temsil ettiini ne sren grlerin (realist) aksine, gsterge ve simgeleri ve tm dilsel edimi bir kltrel-toplumsal etkinlik olarak grmesidir. Anlam ve imgeler; bireyler ve birey topluluklar tarafndan, matematiin retme, renme, uygulama ve tasarlama/dnme balamlarnda gsterge kullanmlarn edinirken, gelitirirken ve ortaya karrken edinilebilir, ayrntlanabilir ve yaratlabilir. Bu bakmdan gstergebilim, matematiksel bilginin "isel" mi, "dsal" m olduu ynndeki dikotomiyi bir tarafa brakarak, toplumsal bilimlerde, psikolojide ve dier bilim dallarnda matematik retimi iin alm yeni yollara eriim salar. Dil ve Matematiksel Anlamn Oluumu Yukarda szn ettiimiz "syleimler" srasnda dili kullanrz. Yani dile getiririz. Dile gelenin farknda myz? Bazen evet bazen hayr. Ancak bu soruyu sormazsak hi de farknda deiliz demektir. Dili kullanmakla dile getirmek arasndaki ince fark buradadr. rnein, pr2 bir simgeler dizgesidir. Bu dizge bir szdizime (syntax) sahiptir. Dz okunuu, "pi re kare"dir. imdi, bu szdizimin anlamlarna, anlambilimsel (semantics) karlklarna bakalm. Dzanlam (denotative), "pi saysyla r deikeninin karesinin arpm"dr. Ancak, yananlam (connotative), "yarap r olan bir emberin ala-

254

Defter

n"dr. Yananlamlar elbette tek deildir. Dile getirmeye devam edelim: "Bir emberin alan, yarapnn karesiyle doru orantldr", "Bir emberin alan ile yarapnn karesi arasndaki oran sabittir ve bu sabit pi saysdr". te, simgesel bir dizgenin varoluundaki anlamlar btnl. Bu btnlk alglanmadan renme sreci yaplandrlamaz. imdi de, (p/4)D2 simgeler dizgesine bakalm. Dz okunuu "pi bl drt de kare"dir. Dzanlamsal olarak, "pi saysnn drde blmnn, d deikeninin karesiyle arpm"dr. Yananlam, "ap D olan bir emberin alan"dr. O halde, pr2 ile (p/4)D2 gsterenleri dzanlamsal olarak kesinlikle ayr eylerdir. Ancak, yananlamsal olarak ikisi ayn eydir ve bir gsterilen olan emberin alanna eittir. Yarap, apn yars olduundan r2 ve (D/2)2 ancak yananlamsal olarak ayn eye iaret eder. lgintir, varolan eitim paradigmasnda bu bantlara "forml" denir ve "ezberlenir". Ve bylece, emberin alan iin, pr2 yerine, (p/4)D2 yazld zaman hatr saylr sayda renci durumu yadrgar ve alglamada glk eker. Bir baka basit rnei ele alalm:, "2 + 3 =" bir "metin"dir. Bu metinde, "2", "+", "3" ve "=" olmak zere drt adet matematiksel simge vardr, yani drt adet gsteren sz konusudur. Bu dizimsel kurgunun anlamsal sonucu, bir "toplama ilemidir". Toplama ilemi, "gsterilen"dir. "=" gstereni, "toplamay yap" gsterilenini gsterir. Yordamsal bir yorumla yaklalrsa, "say-ilem-say" olarak belirir ve bu ilem yaplrsa "5" sonucuna varlr. imdi de, "1 + 4" metnini ele alalm. Yukardaki yoruma gre bu iki metin farkl eylerdir. Ancak ilem yaplrsa "5" olur. Dzanlamsal dzeyde, "2 + 3" ile "1 + 4" farkl metinlerdir. Ancak, yananlamsal dzeyde her ikisinin de edeer olduu ve ayn sonuca, yani "5"e eit olduu grlebilir. "2 + 3" simgeler birleimi bir "biim"dir. Yananlamsal dizgede ise bir gsterendir. "5" gsterilenini gstermektedir. Dikkat edilirse, matematii yeni renmeye balayan ocuklarda bu durum ok yaanr. Onlar bu durumlarda hep "arrlar". armayanlar ise zehir zemberek "matematik kafaldrlar!". rnein, 2 kere 3 ile 3 kere 2 farkl metinler olduu iin her ikisinin de "6" deerine eit olduu ancak yananlamsal bir okuma ile olasdr. arpma ileminin soyutlanmas sonucu, dzanlam ve yananlam bir sentezde buluur. ocuklar, ilk admlarn atarken "matematiksel anlamn" oluma srecini acaba yayorlar m? Bunun farknda olabiliyorlar m? Eitimi dzenleyen paradigma, arpm izelgelerini ezberleterek bu sentezi yok saymaktadr. Zaten, yaamn btnne yaylan "ezberciliin" okul dzleminde olmamas artc olurdu.

Gsterge, Dil ve Matematik

255

Metinler ve Matematiin Nesneleri Matematiksel nesneler, "oralarda darda olup da kefedilmi" deildir. Aksine, "buralarda bir yerde yaratlmtr". "Buralarda" szc, tarihselce yaratlm ve toplumsalca kstlanm sylem iinde, gstergelerin kltrel dolam, deiimi ve yorumlamas anlamna gelmektedir. Matematik sylemi, bir kltrel alan oluturur, yaratr. Matematiksel nesneler de bu alan iinde kullanmda olan matematiksel gstergelerle meydana getirilir. Matematiksel gsterenler ve gsterilenler, birbirleriyle karlkl etkileim iindedir. rnein, "5 8 =" bir gsteren, arpma ilemi ise bir gsterilendir. Ayn zamanda, arpma ilemi bir gsteren olarak bir dikdrtgenin alann gsterir. Alan yeni bir gsterilendir. Bylece, matematiksel sylemin kullanm sreci, matematiksel nesnelerin yaratlmasnda, korunmasnda ve ayrntlanmasnda bir ara durumundadr. Matematiksel nesneler ve iinde yaadklar matematiksel sylemin tarihsel zellii dolaysyla, matematikiler ve matematii renip kullananlar, daha nceden var olan ve oturmu sylem alanlarna katlmay renirler. Bu katlmlarla yeni karlkl etkileimler oluur ve matematiksel sylem evrilir. Her yaz veya szn altnda yatan gsterge, dil oyunlar ve yaam biimlerinde insanlararas bir szlemeden ortaya kar. rnein, yzde hesaplar, cebirsel kurallar birer toplumsal szlemedir. Matematiin 5000 yllk yazl tarihinde, ok byk sayda matematik alan ortaya kmtr. ncelikle matematiksel bilgi alanlarnn byk bolluk iinde belirdiini gryoruz. Bunlar, matematiksel kuramlar, dil oyunlar ve balamlar biiminde betimlenebilir. Matematik ilk olarak, matematik ncesi diyebileceimiz alanla kendini gstermitir: ilkel muhasebe, klgsal geometri ve lmler. Bu kltrel almn, 4000 yllarnda Mezapotamya'ya kadar gittii sylenir. Yirminci yzyln sonlarna doru, matematik alanndaki alt uzmanlk alan says 3400'e ulam bulunmaktadr. Bu uzmanlk alanlar arasnda paylalan ok ve gittike artan sayda matematiksel simge, diyagram, yazm biimleri ve notasyonlar vardr. Saylar temsil eden basit simgelerden balayarak, matematiksel notasyon tarih iinde ok ayrntlanm ve zelletirilmi bir simgeler kmesi haline gelmitir. Bu kme, birok simge, belirtke (icon) ve ekil iermektedir. Bu zellikle matematiksel hesaplamalar, akl yrtmeler ve kavramsallatrmalar iin byk bir destektir. Ayn zamanda, matematiksel anlamn oluumunu -

256

Defter

zmlemek iin olgun bir kaynaktr. Her bir matematiksel dil oyununun isel bir blm, bir dizi kurala dayal simgesel dnmlerdir. Bunlar, saysz bant ve tmceleri ierir. rnein, trigonometrik zdelikler, denklemin bir tarafndan dierine geerken iaretin deimesi, trev-integral ilikisi gibi. Bu zdelik ilikileri ve dnmler, balamdan bamsz olarak simgelerle ifade edilerek kurulur ve ok sayda matematiksel dil oyunu arasnda paylalr. Sonsz Deil Aslnda bu yaz bir tantm abasdr. Konu ok geni ve farkl yaklamlar kapsayan bir alandr. Bu tantm abasnda kendime ait bir bak asyla bir tartmay amaya altm. Aslnda, konu bir yaz ve/veya seminer dizisi iinde ele alnmaldr. Ama yaz, en azndan matematie daha zengin bir bak as salamak asndan nemlidir. Bu zenginlie zenginlik katacak bir tartma ortamn dnmektedir. Yeni igrlerin olanaklln vurgulamaktadr. Gerek rencilerin, gerekse retmenlerin kalp mfredatlar dnda birlikte yeniden renmenin heyecann yaayacaklar bir alandr bilim felsefesi. Elbette bir btn olarak. Ksmi bir hayal de olsa bunu dnmek ok gzel. Bilgi kuramna (epistemology) hem bilimden hem de felsefeden bir o kadar da eitim alanndan tepki gelmitir. Bilgi kuram, bilgiyi sorgulamaktan getii iin var olan siyasi ve akademik kurumsallama buna diren gsterir. Doal olan bu tepkiyi ayn doallkla incelemek, zmlemek ve seenekler sunmak olasdr.
BAZI KAYNAKLAR
Davis, P. J. ve R. Hersh, The Mathematical Experience, A Mariner Book, Houghton Mifflin Company, New York, 1981. Ernest Paul, Social Constructivism as a Philosophy of Mathematics, Albany, New York: SUNY Press, 1997. Godino, J. D. (1996), "Mathematical Concepts, Their Meanings and Understanding", L. Puig & A. Gutierrez (derl.), Proceedings of the 20th International Conference of PME iinde, cilt 2, s. 417-24, Valencia. Maturana, H. ve Varela, F. (1987), The Tree of Knowledge: The Biological Roots of Human Understanding, Boston: New Science Library. Rotman, B., Toward a Semiotics of Mathematics, Semiotica 72, 1-35, 1988. Tymoczko T., New Directions in the Philosophy of Mathematics, 2. basm, Princenton University Press, 1998.