137

SABAHLARI ACIKMAYI BLMEYEN AR: TURGUT UYAR

Enis Akn

1
Bir ey dnyadaki en ak ey gibi grldnde, bu demektir ki onu anlamak iin yaplacak btn giriimlerden vazgeilmitir.
Bertolt Brecht

Turgut Uyar hayatn anlatt denemesinin "Yaammda lkler" bal tayan blmnde ilk olarak ilk utancndan, "ilk lmcl utancndan" bahseder.1 ocukluunda kendisine zeytin almas iin verilen paray "cebe indirmesine ramen" cezalandrlmam, bekledii cezay grmedii iin "derin bir utan" duymu, "herkese kaamak bakarak evin iinde ezik dolamtr". Cezalandrlmamak, ocuk Turgut Uyar'n alkn olmad bir davran olsa gerektir ki, kendini en ar biimde, yllar sonra yazaca bir anlar toplamnda ilk bu olay yazacak kadar ar cezalandrmtr. Tokad yese hatal davrannn bedelini demi olacak, utanmayacak ve hatrlamayacakt; ama cezalandrlmamak? Bilmedii bir dil bu. Tutuluyor, duyduu sululuun bedelini unutmayarak dyor.
(Ekmek vard tereya vard utanlacak bir ey yoktu Bir ey daha yoktu ama kavryamyordum) [...] Yok olan nemli bir eydi Allah kahretsin
[Byk Ev Ablukada]2

Olmayan neydi? Belki kendini affetmekti olmayan? Bilemiyorum. Ama yukarda Turgut Uyar'n ifadesiz kaldn grebiliyorum. Ya da tersinden sylemek gerekirse, Turgut Uyar ifadesizliini fark ettiinde bu yeni bir dil oluyor.

138

Defter

Mevcut iirin ifade olanaklar Turgut Uyar'n derdine tercman olamyordu; Trkiye'de hayat deneyime alrken dilin deneyime kapall sryordu; iir fazla akllyd, hatta "akl evvel"di belki. Ne olursa olsun "olmayan" dil iinde bir eylerdi; "dile getirmek"le ilgiliydi.3 1950'lerde Trkiye'nin kyden kente ilerleyii, dou tipi deer yarglarndan bat tipi deer yarglarna, tek partili dnemden ok partili dneme vb. alkantl geileri hakknda ok ey sylendi, yazld. Bunlarn ve II. Dnya Sava ve sonras skntlarnn, Turgut Uyar'n iinde yaad dnyann ekillenmesinde pay olmutur. Aadakiler ilk nemli kitabnn (Dnyann En Gzel Arabistan) ilk dizeleridir.
Halbuki korkulacak hibir ey yoktu ortalkta Her ey naylondand o kadar Ve lnce be on bin birden lyorduk gnee kar
[Geyikli Gece]

Turgut Uyar fkelidir, bu dizelerin belki en ok hatrlanan Turgut Uyar dizeleri olmasnn nedeni, ierdikleri "kimlik yitimi ve deer anmasna kar duyulan korkuyla kark sevin" ya da "etraftaki her eyin sahte olduu" duygular deil, ierdikleri isyan duygusudur. Neden, neye bu fke? Bu dizeler yazldktan yaklak on yl sonra dnya genlerinin "dnyay istiyoruz, imdi" diye bararak savunacaklar anariste bir isyann haberini verir gibidir. Turgut Uyar bu dizeleri, yz binlerce insann 1968 Maysnda hiyerariyi, doal olan, normlar, tketim toplumunu, bilgi tekellerini sorgularken sahip olduklar ruh haliyle ama onlardan on yl nce ve onlardan epey douda (Dnyann En Gzel Arabistan'nda) yazmtr. Ancak 1968'de Paris'te yaanan, herhangi bir isyan deil acemiliin isyan'dr ve bu dizelerin sahip olduu gerek g, arkasnda yatan acemilik vgsdr. Turgut Uyar bir ocuun dilden nceki, snrlarn belirmedii dnyasnda olduu gibi bir "her ey"den szeder, ve bu her ey naylondandr ve i iedir; ortada snrlar, kurallar olmadnda her ey ekilsizdir, amorftur, yapszdr. Hayat, Ses gibi dergilerin de savunuculuunu stlendii yerleik ideoloji Amerikan kltrn pompalamaktadr. Turgut Uyar ilk iirinde bir ocuun gzlerinden bu dnyaya saldrda bulunur.
maviyi aran kim imdi, kimin uygunsuz elleri dolayor aramzda

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

139

imdi bu her ey nedir dkkanlarn bankalarn borsalarn ad ne

[Kim aryor Maviyi]

Adam Phillips ocuun byme duygusunu incelerken "byme gerekli bir katr; ifadesizlik durumundan, daha az etkili biimde rgtlenmi benlikten, en iyi davranlarn daha gsterecek olan benlikten, aclaryla sevinlerini yetikinlerin ou zaman skc bulduu bir alanda yaayan benlikten bir ka," der.4 Turgut Uyar'n iir yks bu ka tersine dndrmeye yeltenecek kadar cesur bir acemilikten memnunlukla balar; iirin sonunda "uzanp kendi yanaklarndan per". Babasndan araklad para yznden cezalandrlmayan ve bunu yllar sonra en nemli ans olarak aktaran Turgut Uyar, kendi srtn svazlayabilmeyi baarmakta ve bu Trk iirinin, insannn nnde yeni bir anlam olmaktadr. Turgut Uyar, belki de acemilik zerine 1952'de, yirmi be yandayken, Nurullah Ata'n kendisiyle ilgili aadaki szleri zerine dnmeye balam ve bir daha da bu konuda dnmeyi brakmamtr.
Ama yeni yetien bir air iin acemilik kt bir ey midir? Bakalarna uymayp da kendi yolunu aradn gstermez mi? O acemilii iin de sevdim Turgut Uyar'n iirini. (...) Acemilik, yeni yetien bir air iin bir su deildir.5

Yaklak yirmi yl sonra Uyar srdrmektedir Ata'n akl yrtmesini:

Kusursuzluk, zellikle gen ozanlarda her zaman kukuya gtrr beni. nk kiiyi kii yapan sadece erdemleri deil, kusurlardr da diye dnrm. Erdemler ortaktr ama kusurlar kiiseldir, yani yeni bir kiilii haber verirler ou zaman. iirde hata yapmaktan hi korkmadm. Bunu vnmek anlamnda alma: hata kanlmazd, yeni bir ey yapmak iin.6

Turgut Uyar "yeni bir ey yapmak iin hata yapmaktan kanamamann" tesinde hatalarn sever, yeni bir dil yaratmak iin kullanr bunlar.
Biliyorum kafiyeyi bozduumu. Baka eyleri de bozduumu. Ve biliyorum ki hzn varsa iinde bozukluk bile houna gider Naci'nin Biliyorum ki bozukluk balanr, sevilir bile inde bulunan herkesin lm olduu eski fotoraflarda
[Byk Saat]

Turgut Uyar hatasz iir yazmaya alan airlerden uzaktadr:

Bugn yazlan iirlerde ben teknik olarak, yap olarak hibir kusur bulamyo-

140

Defter

rum. Ama bu son derece dzgnlk dz bir sath meydana getiriyor. Kiilik dediim ise bir yerde kusurlar gze alarak da olsa atlak bir ses kartmak ya da iyi bir ses kartmaktr. Hataya dmekten korkuluyor ve kiilikten kaybediliyor. Mesele sadece gzel iir, "antolojik" iir yazmak deil, bir para da bir eyi sarsan iir yazmak.7

Bir eyi sarsan iir? Kiilik? Hataya dmekten korkmamak? Bunlar bugn dahi zerinde yeterince frtna kopartlmam szlerdir. Tecrbe edinmek bilinle engellenebilir mi? "Belki de asl ustalk her zaman acemi olmay bilmek" derken bunun mmkn olup olmadnn cevabn bilmediini Turgut Uyar da sylyordu.
sular kesildi akam uzad herkes Herkes ne iyi herkes ne iyi Hazrlksz yakalandlar
[Herkes]

Acemilik renilebilirse, her eyi bilir gibi bakan adam yzl ocuklarn tersi olmak, ocuk yzl adam olmak gerektir. Fotoraflarna baknca Turgut Uyar'n ifadesi tam da byledir aslnda. Eer acemi kalnacaksa belki de kronik bir acemi olarak baklmaldr hayata: Her gn ilk kez yaayan insan, bir anlamda her gnn acemisidir. "Yaptm zannettiim hatalarn da sonradan hata deil, bana ait 'zellikler' olduunu fark ettim." Btn kiisel zelliklerimiz hata deil midir zaten ya da tersinden sylenirse, btn hatalarmz kiisel zelliklerimiz deil midir?
Sonra kular gemeli, baharlar gemeli Karlar iinde bilmemne dandan.. [Karpit Lambas]

"Bilmemne da" elbette ki bir hata, ama zorla oraya koyulduu belli olan bir hata. Ayrca basit bir hata deil, ilevi olan bir hata. Dalarn adlar kaybolmaya yz tuttuka, Turgut Uyar'n iirinde sokaklar, kitaplar ve ilkokullar belirmeye balar. Babas asker olduu iin ka-g halinde yaam Turgut Uyar iin dalar yurtsuzluu, hatta belki onu bu hayat yaamak zorunda brakan dzenei temsil etmektedir. Bu hatann iaretledii, adlar renilmeye, hatrlanmaya layk olmayan dalarla evrili bir hayattr. te bu hata, tecrbe edinmemeye almann onun iirindeki ilk belirtisidir. Bu noktada "Halbuki korkulacak hibir ey yoktu ortalkta/Her ey

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

141

naylondand o kadar"a dnecek olursak, burada bir karlama anndan bahsediyor Uyar. Bu karlama belki klie "Haydarpaa'da trenden inmi kylnn aknl" deil, ama bir insann rnein, kamusal alan diye bir eyin ilk kez farkna vard an olabilir. Bu dizeler daha nce grmediimiz kadar yeni, byk ve bizden bamsz bir eyle kar karya brakr bizi. Her karlamadan nce bir ayrlk vardr; acs ekilmeyen, farknda bile olunmayan bir ayrlk. Burada Uyar tarafndan fark edilen ey iki dnyann karlamas deil, ayrldr. Kent her trden iler ve dlar arasnda ayrmlar yaratr8. iir "farknda olmadmz baka nelerden ayryz" diye sormamz bekler gibidir, zira iire inanrsak "korkacak bir ey yok" diyen cesaretimiz de her eyin bir parasdr, dolaysyla o da naylondan olabilir. 2
Bombouz, korkuyoruz da.. bunu anlatmak iin ehirde bayram vard
Edip Cansever

Turgut Uyar acemilii olumlu bir ierikle tanmlad: bir doluluk olarak acemilik. Tpk nl besteci Berlioz'un arkada yine nl besteci Saint-Saens iin syledii gibi "Saint-Saens her eyi biliyor, tm eksii acemilik". Kken olarak Arapa'da acem kelimesi Arap olmayanlar, Arap dilini iyi kullanamayanlar anlamnda; bundan treyen acemi ise tecrbesiz, toy, deneyimsiz anlamndadr. Trk Dil Kurumu szl ise acemilik kelimesinin karln vermek iin yabanclk, beceriksizlik, yetkin olmama, iinde ileri olmama, ekingenlik, rkeklik, dncesizlik, toyluk gibi kelimelere bavurmaktadr. Acemide olmad varsaylan zelliklerden yerlilik, beceri, tecrbe gibi kavramlara yakndan baktmzda, bunlarn belirli bilgi biimleri olduklarn ve acemiliin eitli tr bilgilerin yoksunluu olarak tanmlandn sylemek sanrm yanl olmaz. Yaygn anlamyla acemilik bir hastalk gibi gemesi beklenen, rendike geecek bir olumsuzluk olarak alglanmaktadr. Acemiliin, rnein Trk Dil Kurumu szlnde ekingenlik kelimesi de kullanlarak tanmlanm olmas aslnda bir geree ters der; ekingenlik aceminin yanndan bile gemez; korkmamay batan biliriz, korku-

142

Defter

yu reniriz. Korkan acemi acemiliini yitirmeye balamtr bile, bilmediini bilmektedir. Tam bir acemi yapamamaktan korkmaz; yanlsamaya dayal bir gvenle doludur, bilmeden yapar. Merak dolu, snrlarnn farknda olmayan acemi "neyi yapamayacam bilmiyordum, onun iin yaptm" der. Acemilik durmadan gitmektir, hayalgcnn elimsiz iktidardr. Zaman insanlara iinde kendi lmllnn de olduu pek ok ey retir; imknsz istememeyi retir; "gereki ol" gibi bir emir, deneyime kapatcdr. Doas gerei her iir yazar yeni anlamlar arayarak balar macerasna; dnyay ele geirecektir, yerleik anlamlar kracaktr. Bu yolda acemilik air iin gerekli bir ara olabilir. Btn iir yazarlar henz konuulmam bir dilin acemileri deiller midir? Bunun farknda ve yeni anlamlar peinde olan Turgut Uyar adeta bir ocuun ifadesizlik durumuna geri dnmek ister. Henz konuamayan bir ocuk nasl grr dnyay?
Yetikinlerdeki serbest armda olduu gibi kk ocuun konumasnda da anlalmaz olan, ama anlamsz olmayan eyler alnr kulaa.9

Turgut Uyar'n iirleri belirlenmi tek bir anlam iermez, dil ncesi ocua dnyann grn gibi karmak gelen bir anlatma sahiptir; grnt titrer Turgut Uyar'n iirlerinde. Ama herhangi bir acemilikten sz etmiyorum aslnda, kastl bir acemiliktir onunki, Trke'yi iyi bilir, Trkiye'yi iyi bilir, iiri iyi bilir. Acemiliin yoksunluklarn atm cesaretini, elini tan altna koyma girikenliini sakl tutmutur. Bu bir bilgisizlik olarak acemilik deil, bir ara gere seti olarak, bir metodoloji olarak acemiliktir. Yerleik anlamlar reddederek dnyay batan grmek iin, adna tecrbe denen, netletiren, ama darlatrma bedeliyle netletiren gzlkleri frlatp atmak ister. Baarr m bunu? Yaznn sonunda yantlamak istediim bir soru bu, ancak Turgut Uyar her iir kuann byle bir kalkmas (frlatp atmas) olduu fikrindedir:
Her kuak airanelii yerer ve kendisi bir airanelik kurar.10

Ama Turgut Uyar acemilii kendi airaneliine yer edinmek iin bir ara olarak kullanmak istemez. O, deyim yerindeyse, "kreteki yabani" kalmaya kararldr. ada airler arasnda en fiyakasz yaantnn onunki olmasnn arkasnda bu dnce yatar. Kendisiyle yaplan bir syleide "yeni

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

143

yazlan iirleri okurken genliinde duyduu tad duymadn", bununsa "bir ocukluu geride brakmak gibi bir ey" olduunu syler zntyle ve ekler: "ocukluu, ozan tabiatn belirleyen niteliklerden biri diye dnp vgyle kullandm."11 Turgut Uyar bilgilerinden kartamayaca bir iir arar. Akln p sepetine atan Uyar'n elinde iir yazmak iin belki igdler, belki delilik, belki karanlk, belki bilinalt kalr:
Eskiden hibir ey bilmezdim, tralalla [...] Duramaz oldum durduum yerde Bir kant bir kant bir kant tralalla Karanlm yitirdim.
[te Beriyi Omuzluyorum]

Turgut Uyar'da dnyaya gzlerini yeni am bir ocuk konumaktadr. armak onun alfabesidir ve o acemiliinden sz ederken aslnda bizden topladklarn yine hepimize datmaktadr.
Kim uydurdu bu haziran bu temmuzlar bu yaamalar gizli kapakl Bu yulaflar olaklar bardaklar bu btn putluklar bu arklar
[Kaak Yaama Yergisi]

Yllar sonra "Efendimiz Acemilik"i veya "iir kmazdadr" kaleme alrken Turgut Uyar, ne sylemek istediini daha iyi bilecektir, ama henz karanlkta yol almaktadr.
Bir biz ikimiz varz gzel brleri hep irkin Bir de bu terli karanlk Sonra bir ey daha var mutlak ama adn bilmiyorum Nereden balasam sonunda hep o kla karlayorum
[Kan Uyku]

Acemi kalmaya kararl olan Turgut Uyar iin k aydnlanmann, akln simgesi de olan k rahatszlk vericidir:
u kaamak klardan u eker kamlarndan Bebe dilerinden gnelerden yaban otlarndan Durmadan harcadm u gzlerimi al kurtar [...] Bu karanlk byle iyi afferin Tanrya
[Ge Bakma Dura]

144

Defter

Anlamlarn kendilerini dar vurmakta acele etmedikleri bir yerdir karanlk, karanlkta yaamak, "sabahlar ackmak" yeniden renilebilir. Aydnlk ancak karanlktan kabilir, karanlk bir aydnlk potansiyelidir. Ik sonsuz olanaklar bire indirir:
te ben bunu mutlaka yazmalym dedim Karanlkta dnyay bir bir hatrlamak Ben yeter dedike ehirlerin gzellemesi. Bu arada kendi kendime bulduum mutlu gerek [...] Sabahlar ackmay ondan rendim
[Kesiksiz vg]

Neden ac verir bymek? nsan yaadka seimleri katlar. Bymek belki "byk konumak"la, gitmek belki "ocukluu geride brakmak"la ilikilidir.
sen bir aklk gibisin srasnda boynun ve dediklerin byr gider
[Byyp Giden Hzn'e]

Divan kitabnn kendisi Turgut Uyar'n kastl acemilik isteinin gstergesi. Turgut Uyar gibi acemilii motor olarak gren bir air, bir tandnn kendisine aruz retme teklifini kabul edemez ve divan formlarna benzer formlarda iirler yazmay, aruzla yazmaktan daha nemli sayar.12 Tam da bozuk formlarn peindedir. Uyar, kastl bozukluklar ile bir risk alr, ama sonuta herkes iin deerli bir ey ortaya kartr.
ben hep acemiyimdir ak kafiyesinde sanki acemi o ak ki ormanlarda tkenmez kafiyesini teker teker veriyor
[Delta'da]

3
nsann gerek yaam genellikle insann yaamad yaamdr. Oscar Wilde

Turgut Uyar'n iirleriyle, 1870'lerden sonra Paris Caf'lerinde balayan ve modern sanatn ncl saylan zlenimcilik Akm (Impressionism) ereve-

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

145

sinde izilen resimler arasnda benzerlikler seziyorum. Zamann sanat eletirmeni Castagnary'n 1874'te ilk izlenimci sergiyle ilgili yazsnda kulland aadaki kelimeler bugn izlenimcilii tanmlamak iin kullanlan bir reete haline gelmitir:
["zlenim: Gndoumu" sergisine katlan] sanatlar bir grup olarak bir araya getiren ve onlar her eyin paralanmakta olduu amzda kolektif bir g yapan ortak dnce, mkemmellii hedeflememek, ama belli bir genel grnmle yetinmek konusundaki kararllklardr. zlenimi bir kez yakaladklarnda rollerinin bittiini ilan ederler. Bir manzara resmi deil, bu manzara tarafndan retilen izlenimin resmini yapmak anlamnda izlenimcidirler.13

Bu sergi eletirmenler tarafndan hi ho karlanmad; daha sonra sat rekorlar kracak bu tablolar "Deli ve manyaklarn sanat", "sergiye giri parasn bir dilenciye vermek daha iyi", "bir ocuk bile daha iyi izer" eklinde eletiriler ald. Aslnda eletirmenlerden gelen bu tepkinin sebebini de anlamak zor deildi, zira Fransa 1871'de, Prusya Savanda utan verici bir yenilgi yaamt ve o yllarda zlenen yeni araylar deil, gemiin gururunun yeniden canlandrlmasyd. zlenimcilerse dinsel ve tarihsel konularla deil gnlk yaantdan sahneler boyamakla, glgenin siyah olmadn kefetmekle, vb. meguldler. Yukardaki eletiriler Turgut Uyar ve kinci Yeni iirine yneltilen eletirilere benzemiyor mu? 1950'lerde dnya, yine utan verici bir savatan kmt, Trkiye Cumhuriyeti ekonomik olarak toparlanmaya alyordu. Turgut Uyar iirin sorunlarn dert ederken, onun insann sorunlarn gzard ettiini dnen pek ok eletirmen ve bu arada politik gen kuak onu halktan ayr dmekle, gerici olmakla, bireyci olmakla vb. eletirdiler. Attil lhan ise genlerin o dnemin koullarnda belki akla sdrlabilen eletirilerini 1985'te yeniden styordu.14

146

Defter

zlenimcilerden birine (Matisse?) ait bu tabloya baktka bunun bir Turgut Uyar iirine ne kadar benzediini dnmeden edemiyorum veya aadaki tabloya.15

Manet, Caf-Concert, 1878-80.

Turgut Uyar'n resmi tarih ve dinle ilgilenmemesi; gndelik yaamla ilgili olmas; iirlerini mkemmel klmak iin zenmemesi; izlenimcilerin "izlenimi bir kez yakaladklarnda rollerinin bittiini ilan" etmeleri gibi, iiri yaatan kelimeyi bulunca yazmay brakmas16; bir biim kaygs tamamas veya son derece kendi iin bir biim kaygsna sahip olmas onun iir macerasnn izlenimcilerinkine benzeyen yanlardr. Bir fotoraf, bir yalboya tabloya gre hayale daha az yer brakr, keza renkli fotoraf da siyahbeyaz fotorafa gre daha az. Turgut Uyar'n iirleri okuru ezmeyen, ona nefes alacak boluklar (hatalar, belirsizlikler) brakr. Onun iirleri karsnda okur bir role arldn (rnein bir sava tablosunun veya Nazm Hikmet'in bir iirinin bizi ard bir rol gibi) hissetmez; her okur kendisi yaratacaktr roln, iirden uzaklap iire yaknlaarak kendi netlik ayarn kendisi yapacaktr. Burada belki de Turgut Uyar'n kendine bitii "kendi roln aramak" rol okura da sirayet eder. Turgut Uyar kelimelerin onu aldattn hissederek yazar, ne var ki yine sz tanmlayabilir o szsz alardan kalma duygular. Turgut Uyar'n ne kmam ama en gzel iirlerinden biri olan "Uyannca mek" bu adan incelenebilir.

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

147

Uyannca mek Kurutulmu bir iektiniz sanki, gnz getirdim Karlkl bakan sulardan ve en iyisi Srmayla sslenmi bir eski zaman ceketi rttm stlerinize sndnz, uyudunuz, lmediniz glmsemeyle uzun bir araba atlarn itiyordu ve size baktm. Yapran bir souku yadrgayan yeili ancak stmzdeydi Dumandan karanlktan uykunuz uzuyordu, scaktan uyuyordunuz... ve evler birbirlerinden eskirlerse ve eskiden olmak tkenirse, ve yalnzlnzn btn yaklm mumlar erirse, ve srmal uykunuzdan usul usul uyanrsanz korkmayn... O zaman lokantalar var daha baka Akamla. Ve dindiren arks kendi olmann Byk ve keskin cezalan yani sevincin Uzun ikilerde, uykulu zehirlerde, bir yl sonra ve her yerde Yaamak yani, barmak, grltler, geip gitmesi bir beyaz resmin ve kmek, Sizi titreten tara aydnl yahut birdenbire Karp yalan ltsna yaamann hani... solgun gece, uzun ve yuvarlak gece ve o su ve o planm bedenlerin sonu gelmez buusu sizi alr ve brakrsa, sizi brakrsa korkmayn... o zaman uzun antikaclar var gene ve onlarn dkknlar kullanlm takvimlerden artan hznler sizi alr gtrrm yirmidrt para tentene alrsnz rtnrsnz.

"Uyannca mek"te "iiri yaatacak" kelime belki de "yirmidrt para tentene"dir. air konusunu idi etmeden, hal'etmeden, ccn kartmadan yazar. Bu anlamda bu iir ok baarl bir izlenimcilik rnei olarak okunabilir. Turgut Uyar'n bu iiri, gizinin farkndadr. mek, kaybetmek gibi-

148

Defter

dir, yaam, zaman kaybetmek; insann dalp gittii hayat uykusundan uyanp arada bir etrafna (saate, tarihe) baktnda, yalandn, bir eyleri yitirdiini fark ettii iin kapld bir tr mektir sz konusu edilen (veya yeni bir tr mektir yaplan). Turgut Uyar zelinde bu, acemiliini, ocukluunu yitirmek olabilir. iir bitirilmemitir, bitirilmesi mmkn bir iir deildir nk. airin endieler iinde bulduu insan teselli etmek istemesini ama edemeyiini izleriz. yen insana yaklamas endielerinin yersiz olduunu gstermek amacyla yaplmaz. iir bitip, Turgut Uyar'n sesi yanmzdan ayrldnda hayatn sorunlar kartmadn dnmeyiz, sadece hayatn byle olduunu hatrlarz bir daha. Yirmi drt rakamnn yapt arma dayanarak "'yirmidrt para tenteneyle rtnmek' bir 24 saati daha korkusuz geirmek midir?" diye sorulabilir. Turgut Uyar bize zm vadetmez, sorunumuzu zeceine dair hibir imada bulunmaz, sadece hznmze katlr, bir gn daha, bir bugn daha yaarken ellerini kavuturmu, yanmzdadr. Behet Necatigil de benzer bir iir yazmtr:
Ve airler boyuna kimlere yazarlar? Yklm kprlerin banda rkm boluktan biri alyorsa Ve airler onlara geldimlere yazarlar
[Behet Necatigil, Yaz]

Behet Necatigil kurtarc roln stlenir ve are getiren olarak "rkm birilerinin" dnda, uzanda kalrken, Turgut Uyar bizimle beraber zlr, bize yardm edebileceini dnmeden. Bir sonraki iir olan "Yavaa Oluyor Ellerime"de farkl bir teknikle, konusuna yaklamay deil konusundan uzaklamay seer, sanki ok bilinen anlamlarla evrilidir ve arad anlama (belki bir sonraki iirinde urayaca anlama) ulamak iin konunun etrafndaki bozucu kesinlikleri, netlikleri ayklamaktadr. Korkar konusundan, yle ki o konutuka ne syledii hakknda daha az bilgi sahibi oluruz; bir ykmdr sznn konusu: yerleik anlamlarn ykm. Bu iirde iki kez "hibir ey eski aklnda deil ki" dizesini yazar ve iiri "kt bir alkanlktan baka nedir ki bir adam" dizesiyle bitirir. Adlandrmamaya alr, bulmamaya alr nesnesini, dncesini, nk bulursa, esas bulursa yitirecektir. Neyi? Arayn, bulma olasln. Yaamann, zamann nasl da her eyi st ste bindirdii gibi mulak bir anlamla brakr iiri.

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

149

Turgut Uyar adlandrmaktan kanr dedim; ona gre duygular veya izlenimler sadece edimlerle vardr; sadece o gn ve orada olmu bitmilerdir; belirsiz uzak lkede, kimsenin grmedii yerdedirler; ksaca uzaktadrlar. Turgut Uyar kimlikleri buradann ve bugnn uzana frlatr. Neden? lhan Berk'in dedii gibi "Adlandrmak lmdr", yeni domu bir ocuk, bir gereklik, yeni ifade edilmi, hatta belki ifade edilememi bir duygu, ismin altnda ezilir, yaayamaz.
sanrm hazrlandk artk bu kadar yeter uralardan buralardan hazrlananlarn hepsi geldiler
[urdan Burdan Hazrlanma'ya]

Turgut Uyar kastl hatalarn yan sra, belirsizliklerin, mulaklklarn da avcln yapmaktadr. zlenimcilikle Uyar arasnda baka benzerlikler aramaya devam edersek, Matisse'e gre "etkilenimcilik ruhun gazetesidir"; Turgut Uyar'n iiri de bir tr ruhun gazetesidir. Her eyden nce Uyar gndeliin iirinin peindedir, gndelie bir tarihsellik, tarihsellie bir gndeliklik katar. "Gazete I", "Gazete II" ve "Gazete III" iirlerinde, hedefledii bir iir gazetesi kartmak deil, gazeteyi, gndelii iirletirmektir; bu iirlerdeki blmlerden bazlarnn balklar "tefrika", "bulmaca", "pf noktas", "seim sonular", "sanat sayfas" eklindedir. Bir gazetede lm ilanlar ile spor haberleri nasl zorunlu bir skma iindeyse Turgut Uyar "ok bilen" diline, "ok bilen" aklna isyan ederek nesneleri rasgele seip iire frlatr. Aslnda bu ilemle kastl bir balam yaratmakta ve T. S. Eliot'un nesnel karlk kuramna benzer bir yntem uygulamaktadr.
Yatlan bir yataktan kalkmak, Mektuplar ap okumak Biraz ocuklar sevmek Darack katlarda oturmak Biraz kutsal kitap okumamak Duvarlara resimler akmak... Duvarda 205 pipo Duvarda dmeler. Duvarlara yakmak...
[Bal Kalmann Yeri]

150

Defter

T. S. Eliot, nesnel karlk (objective correlative) kuramn ilk kez Hamlet zerine bir eletirisinde gndeme getirmitir:
Duygular sanat formunda ifade etmenin tek yolu bir "nesnel karlk" bulmaktr, ya da dier kelimelerle, belirli bir duygunun forml olabilecek bir dizi nesne, bir durum, bir olaylar zinciri bulmaktr; yle ki duygusal tecrbe olarak sonlanmak zorunda olan dsal olgular gsterilince duygu hemen uyanr. (...) Sanatsal "kanlmazlk" dardakinin duyguya eksiksiz uygunluunda yatar.17

Turgut Uyar'n pek ok eletirmenin saptad envantercilii18 evet, dank eyalarn, eylerin st ste ylmasdr, ama bu eyler iire dz bir birlik iinde yerletirilmez.19 Uyar setii nesnelere bir durumun penceresinden yaklar ve bunlar kullanarak bir uuldama, ba dnmesi, vnlama yaratr. Elbette iiri sadece bunlar yapmaz ama etrafnda dndkleri bir ekirdei sezdirirler. Tek tek bu nesnelere baktmzda grdklerimiz anlamszdr, tpk bir resme ok yakndan bakldnda grnen eklin anlamszl gibi. Ama dnsel dzlemin dnda, gerisinde, zihin penceresini geriye ekerek, dnmeyi azaltarak, bulanklatrarak, uzaklatrarak bunlarn bir arada yaratt etkiyi hissedebiliriz.
EY Susam!.. EY Karanlk!.. EY Borlarn demeyenler!.. [...] EY Her ey!.. EY Beni Gln Eden Bitki Saplar!.. [...] EY Btn Kadnlar Uzak!.. [...] Ey Yanan Bir ey [...] Ey Kimse Yok!.. Ey Bir Mavinin Unutulmasndan Arta Kalan!.. EY Sen Var msn?.. EY Olma!.. [...] Ey Sr Atlarn Bacaklarmdan balayp Kark lmskntslakglnl renkli camlarn!.. [...] Senden Haber Ver, Ey Yaral Kahraman Atlar!.. Ey Bytp Yaralarn Yalayan Atlar!..
[Bir Barbar Kendin Tartar, Bir Barbar Aalarda]

Bu nesnelerin birlii rastlantsal deildir, bir eyin iinde beraberdirler: airin psikolojisinin. Bylelikle bu dkp sayma yntemi daha nce Trk

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

151

iirinde olmayan bir balam yaratr; kimliklerle konuma geleneine sahip bir gelenek iinde, "kendi"nden bahsetmenin balamn. "Kendi", Trk iirine ancak kinci Yeni ile girebilmitir. Bu ayr bir yaz konusu. 4
Ben hep skntlym. Yani bir adamn can sklr, o ben'im.
Turgut Uyar

Turgut Uyar iddetle tereddt eder, mutsuzluu ver, sklr. Onun sknts amaszlktan te bir retim arac olarak sknt 'dr. Bu ne demek? Adam Phillips'e gre sknt ayn zamanda retici bir gtr, bir sonraki heyecan iin gereken bekleme sresi, enerji toplama sresidir;20 Frtnalar dourmak iin kullanlan bir retim arac olarak sknt, bir sonraki heyecann hazrlaycs olarak sknt. Denebilir ki Turgut Uyar iirini skntdan, skntsn iirden kartr, ne kadar sklrsa o kadar sk iirler yazar.
Skldk m hep byle bir eyler yapmak gereini duyarz yahut o boluk duygusuna kaplnca, Nsra'l sa'y peygamber eden budur, gne altnda yalnz kalnca byle korktu, peygamberlii ite bu yzden. Bir kadna tutulsayd tutulabilseydi somut bir kadna Simun ha tamann gnahn ekmeyecekti.
[(Bir Kantar Memuru in) ncil]

Freud ocuun bir uyarm barajyla korunduunu formle eder: bir eyin bizi etkileyebilmesi iin nce bu uyarm barajn amas gereklidir. O zaman sknt uyarlmann alkn olduumuz seviyesinin altnda kaldr diyebilir miyiz? Belki de tam tersi kendimizi mutsuz olduumuzda iyi hissediyor olabiliriz. Bir yazsnda "Aslolan Mutsuzluktur" diyen Uyar'n mutsuzlua vgsnn nedeni, "kk, gndelik dnya ileri iinde" kendisini mutlu olacak bir ey bulamayacak kadar nemli hissetme ihtiyacnda olmas mdr? Bilmiyorum. Turgut Uyar'n "yaamann airi" olduunu syleyenler olmutur.21 Turgut Uyar' "dolu dolu yaayan bir gzel insan"a indirgemeden Turgut Uyar "iirine hayatn feda eden insan" olarak dnlebilir mi? Bence hayr, ama rnein sknts hayatnn bir yerlerde kesintiye uram/uramakta olduunu sezdirmiyor mu? Sklmas kendini hayatn dna bir gzlemci olarak frlatp atmasnn bir sonucu olabilir.

152

Defter

ve oturuldu bir eyler sylendi iml kurallaryla mutsuzluk stne

[Bir ntihar Akam stne Sylenti]

Yukarda szn ettiim Turgut Uyar'n envanterciliine bir de byle baklabilir: Onun iirlerinde nesneler ve izlenimler burada olmalarn kutsarlar bazen, raslantsalla vg dzerler.
Gitgide gleen simyas burda olmann
[Ay lr Ylgnlktan]

Ancak bu rastlantsallkta, bu abuk sabuklukta, bu eri brlkte "kendi"miz olabiliyorsak, bu raslantsallkta bir kutsallk da olmaldr.
Kim karrd gerekliine yaadm sonsuzluun
[Bir ntihar Akam stne Sylenti]

Bazen sevimek bile aklyla deil etiyle ilikiliymi gibidir.

Islak bir kadnn etimi sevindirdii.
[Islakt Ttnlerle Slnler...]

Geree giden yol adeta ondan uzaklamaktan geer:

Isrdm, bir kauuk dmanldr!..
[Ay lr Ylgnlktan]

Belki de srf skld iin beenmez, hor grr dnyay. 5

nsan kendini ancak dnyay bildii kadar bilir; ancak kendinde renecei ve kendini ancak onda renecei dnyay yani.
Goethe

Turgut Uyar'n iirlerinin dzene kar, ya da kurulu, oturmu dzene kar bir tavr vardr. Var olanla srekli bir didime, "kabullenmeme" durumu iinde olduu sylenebilir. Neyi kabullenmemektedir? Eski anlamlar, kendine taklan kimlikleri, politikay, ak, neye bir isim takmsak veya Brecht'in dedii gibi neyi "anlamak iin btn giriimlerden vazgeilmise

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

153

onu" kabullenmeme. Sadece tarihi deil, toplumu, corafyay bozmaya yeltenir, bununla da kalmaz: "Bir bakma Uyar' kurcalayan sorunlar dinlerin sorunlardr, yaamann anlam, kiinin varl, sorumluluu, iyilik ve ktlk".22 iirlerinde sk sk rakam verir, tarih der (bir iirinde havagaz saatinin numarasn verir). iirini somutlatrmak, szlerinin arln talarn arlna evirmek ister.
Bir "dnya" geliyorsa airle, dile geldii iin geliyor herkes dile gelebilir, bir eyleri dile getirebilir, phe yok: airin ayrl nerede? Kelime oyunu deil: Onun dile gelii, dile geli aslnda: zel hz, kaslma ve titreme slubu, ak ve tkanmas var. [...] "Divan" batan uca kateden koyu gam arasnda iir dpedz epileptik bir edayla oluur. [Turgut Uyar] sylenmekten, neredeyse nbet geiren bir yaznn tekrarlarndan korkmadan szn cendereden karr.23

Enis Batur Turgut Uyar'n tpk bir epileptik gibi, nbetler halinde yazdn tahmin ediyor.24 Turgut Uyar dnyay beenmeyiiyle, yeni bir dil, tarih, corafya, tanr imgesi isteyiiyle, adeta kendine peygambervari bir misyon bimekte, bu da okuyanlarda bir ycelik duygusu uyandrmaktadr. Gerekten de bir acemi cesaretiyle tarihle diditii, tarihi yeniden yazmak (bozmak) adna sz almaya yeltendii iirleri vardr.
O ark sanlanlar bir kavga halini alr.
[Bilirim Ka Hazrlanmay]

ey vakti ok iyi bilen mezzinler "sizin yeni bir ezannz yok mu"
[nce Davranmak]

altrdlar bir kere sigara alkol afyon tarih esrar marihuana eroin tarih kokain morfin seks [...] ama btn bunlar btn bunlar yeniden yorumlayabiliriz imdi
[Altrdlar Bir Kere]

"Yenilgi Gnl" isimli iirinde 8 blm vardr: Pazartesi, Sal, aramba, ... Pazartesi. "Yenilgi Gnl"nde aslnda baarsz olmasn istedii bir "dnyay yeniden yaratma"ya giriir nk gerei baarlysa

154

Defter

belki de en iyisi baarsz olmaktr. Dnyann "baarl" yaradl 7 gnde gerekletiyse, hatal olmasna allan bu yaratmn 8 gnde olmas beklenilmesi gereken bir eydir. iir "benim adm bala" diye balar, belki de bu, tanrnn yaratt bir dnyadan ziyade, kendisini yaratan bir insann din kitabnn giriidir. Dnyay insan, insan dnya yaratmaktadr. Birinci blmde [Pazartesi] "yaratl" temel bir kavramdr:
yersiz, rkek, yeni yaratlm gibi cokun bir gke uyumsuz ama kararl durmaya, direnmeye, ak olmaya sanki
[Yenilgi Gnl]

Aadaki dizeler ayn zamanda kitaba adn veren szckleri iermektedir, Turgut Uyar ve dnya "her pazartesi" yaratlmaktadr:
yenilmenin tohumunu tar her pazartesi nk yoktur dalarn ve yaratln ncesi insan uzatr ellerini bir perdeyi eker
[Yenilgi Gnl]

Kiisel bir din kitabnn girii olarak okunabilen "Pazartesi" blmnn sonunda Turgut Uyar ve yeni bir gkyzyle kar karyadr.
geliyorum. bana hazrlanan her eye hazrm ki bu hazrlna katldm sularn en gzelcesi ............................. aldm kapy atlar. odama kravatm kardm gkleri yadrgamadm gleryzl ama yeni nk ortada ben vardm
[Yenilgi Gnl]

Bir sonraki iirinde tarihi bugne kadar yapm olan "btn lleri", tarihi yeniden yaratmaya arr gibidir; "btn kitaplar bizimle"dir.
Dnyann btn aalar bizimle, btn talar bizimle, btn soluk kadnlar. nerler halarn, adrlarn ve ayetlerin dibinden Byk maaras alr llerin, Btn kitaplar bizimle

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

155

Kadnlar bunun iin dourgan her yerde.. Saat beti kenti tuttular saat beti Unuttular [...] oal ey sava, Yz kadnla yat bir gecede...
[Gnei Bol lke]

iir sonunda bir "sava"da karar klarak biter, tarihi yeniden yapmak iin bir sava gereklidir ve o misyonunu bir gecede yz kadnla yatarak, reyerek yerine getirecektir. Bir sonraki iirde ayn tema devam eder:
Durursa anlalr saatin ka olduu rkek yrek btn gemii kabulleniyor [...] Bilmem bu gerinmeler, bu byk yrek arpnts Bu sakall adamlar dalardaki Birden farkna vardmz gzellii dnyann Gzelim Galiba sonundayz uykumuzun
[Aklamalar I]

Tpk Karl Marx'n nl "insanln tarihi henz balamad" nermesindeki gibi gerinerek uykumuzdan uyanp "naylondan olan" her eyi batan yapmamz gerekmektedir. Turgut Uyar'n "tek bir iirin ortasn yazd", iirinin bir "gvde", "omurga", vb. olduu eklindeki genel kanlar en ok destekleyen kitaplar 1970'li yllarda yazlm Her Pazartesi ve Toplandlar'dr; bir kitap btnl yaratmaya almaktan ziyade, Turgut Uyar 1970'lerin toplumsal atmal halet-i ruhiyesinden etkilenerek, felsefi anarizme yakn kiisel-politik ykler anlatmaktadr; ve her iki kitapta da bu dorultudan sapan iirler bulmak hakikaten zordur.
yle deyince daha ok yaklayorum O'nun iirine: Turgut Uyar zellikle son yllarda byk bir iirin ortasn yazyor. Byk bir gvdedir bu iiri. Kmldadka kendine benzer gvdeler hazrlar, oaltr [...] Tek tek iirleri yoktur, iiri vardr.25

156

Defter

Turgut Uyar bu dnyadan memnun deildir. Acemice de olsa dnyay bulduu gibi geri vermeye niyeti yoktur. Toplu iirlerini ieren kitaba da adn veren "Byk Saat", Turgut Uyar'n kiisel politikasn en ok ortaya dken iirdir.
Ben! ocuklar sevdim yaadm. Dnyaya almadm Kuru gller gibi yersiz ve inceydim biraz. Hep bunu duydum. Bunu yaadm. Pastanelerde urda burda. [...] imdi tarihte saat ka? [...] Saat, saat ka hl Bilmem? Ben gne saati kullanyorum
[Byk Saat]

Bu blm Ece Ayhan'n nl iiriyle karlatrmak ilgin olabilir:

Devletin ve tabiatn ortak ve yanl sorusu uydu: Maverannehir nereye dklr? En arka srada bir parman tek ve doru karl: Yorgun bir halk ocuklar ayaklanmasnn kalbine! dir
[Ece Ayhan, Mehul renci Ant]

Her ikisi de yanl sorular sorarlar: "imdi tarihte saat ka?" ve "maverannehir nereye dklr?" Yine ikisi de sama, ama k cevaplar veriyorlar: "ben gne saati kullanyorum" ve "yorgun bir halk ocuklar ayaklanmasnn kalbine". Ece Ayhan soruya cevap veriyor, Turgut Uyar cevapsz brakmann gzel bir yolunu buluyor. kisi de var olan hakkndaki fikirlerimizi sarsmaktadr. Turgut Uyar da Ece Ayhan da soyutla somutu birbirine arpmaktadr, Turgut Uyar tarihle bugn, hangisi salamsa tekinde bir atlak izi kalsn diye arpar; Ece Ayhan olmayan bir nehri olmayan bir ayaklanmann kalbine boaltrken boluktan yaratr iiri. Yine de ikisi de "bir eyleri sarsmak" konusunda birleir, rnein "tarihi ve kafiyeyi".
Tarihi bir hazin balkma gibi Biliyorum kafiyeyi bozduumu.
[Byk Saat]

Turgut Uyar'n soyutla somutu arptrma adn verdiim yntemi gn-

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

157

delii iirletirmekte kulland yntemlerden birisidir. Soyut ve somut (denilen) kavramlar ayn balamda, envanter listesinde, vb. yan yana getirilerek arptrlr ve hangisi salamsa dieri (en iyisi ikisi de) hasar grr, deiir; kavramlar bozulur, yeniden tanmlanmaya muhta kalr. Turgut Uyar'n bu yntemi ilk kez Yekta'da kullandn sanyorum:26
bu ehri nasl yapmlar byle st ste, ne gkyz koymular ne gnaydn
[(Bir Kantar Memuru in) ncil]

Turgut Uyar'n diditii konularn irilii, onun byk iir yazd, iirlerinin ycelik hissi vb. yayd gibi yorumlarda eletirmenlerinin birlemesine neden oldu. Bence ne yazk ki bu eletirilerin onu pasifize etmek dnda pek bir ilevi de olmad. Eletirmenler genellikle psikolojik analizin dnda kalrken, onun anlayamadklar ama hissettikleri byklne srnerek geip, iirlerine bir ilgi uyandrmaktan ok onu taltif edip rafa kaldrmay setiler. zerine yaynlananlardan derlenen iki kitabn ieriinin yzde elliden fazlas ayn yazlardan olumaktadr. "Gvde", "omurga" benzetmeleri de buradan kaynaklanr; oysa onun tek bir iiri yok, pek ok ayr ve gzel iiri var; ayrca bir sonraki blmde detaylandrmaya alacamz iirinin evrimi var. Onun tek bir iiri yazdn savlamak, onu farkl renklerinden, dnce eitliliinden, elikilerinden, tereddtlerinden silahszlandrmak, onu sanal, naylondan bir yere kapatmak olarak anlalabilir mi? Belki de. 6
Ey gnmz insan, kendi suratndan baka maske takmana ne hacet! Seni bu halde kim tanyabilir?
Nietzsche

Babas binba olarak emekli edilince Turgut Uyar devletle bireyin kar karya da olabildiini ocuk yata renmi olsa gerek.
[Babam] ikisi imdi dnyada olmayan ablam ve kendinden ok gen annemi, yani karsn, stanbul'da brakp Anadolu'ya gememiti Kurtulu Sava'nda. Haklyd Trk Ordusu elbet. Ama, itenlikle inanyorum, babam da haklyd.27

Ama o yine de asker olmay seer, belki semek zorunda kalr.

158

Defter

yle bir dnyada aar ki gzlerini, adeta o iir yazmaya balamadan nce sanki henz hibir ey anlatlmam, kendi hissettiklerine ilikin hibir istek dile getirilmemitir. Yaadklar isimsiz, kelimelere yabanc durumlardr sadece. O ve dier kinci Yeni airlerinin byle hissettiklerini sanyorum; kendileriyle kar karya ve tamamen karanlktaydlar ve bu karanlklar yazma, hatta vme cesaretini gsterdiler. Aadaki rnek, acemiliinin zirvesindeki Turgut Uyar'dan (Ttnler Islak):
Ay lr Ylgnlktan Ay lr imdi. Yani lmek!.. Uzuneski gemii bir suyun. Barmamak irkin bir akam olur ve tabaklarda. Donar yemilerde ispirto. Slnlerin souk akamlara dkld o ovalarda Kent uygarlnn akam otlara dner, kk karaltlar mor evlerde souk sobalarn uzayan kllerini datr, taral bir ocuun eksik bilgisinde. Ay lsn... [...] Ay lr imdi. Maara tkenir aan yalnzlnda gemilerin. El yadrgar ayasn, bir ey yavaa inerse. O hzndr. Erken gitmenin ve ge kalmann, uzuneski posta vagonlarnda 1930 tarihli bir gazete bulmann ve i gc ttn kokan adamlarn. Slnlerin souk akamlara dkld o ovalarda Adam bulanr ve bozar orucunu kfre, ve pencerelerden bakldnda dinsel gleri artar yal kadnlarn, o yaklatka bardaklarda ve bir at Ay lsn... [...] Gel dur nme, sen benim sahiliimsin!.. Isrdm, bir kauuk dmanldr!.. Yaamamz batan baa senin vgndr, Ey kutsal bencillik!.. Seni brakmak niye?.. Sular ve seni brakmak, Niye?.. Akn akan sular, doyurgan yabanll savalarn ve byk utkular geer onarc glgenden. Ey en gerekli yaps tanrlarn, Ben!.. Nem varsa sanadr!.. yklm birlikler, krlm bardaklar

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

159

len kadnlar, kan.......

Birok izlenim, birok anmsay, birok duygu var. iir sanki bilinaltn gezmeye kar gibi, bir ryay yaamaya alr gibi, dank enstrmanlarn bir melodiye karar klmadan nceki araylar gibi balyor. lerledike aranan duygu belirginlemeye balyor: Ay, kadn, at, akam, kan... Bu iir bence doumda karar klar, ama "dourmak" iirde sadece bir kez geer ("Kalalar dar ama ne zarar var, hacamatl bir kadn,/douramaz artk eski bir evlerde"). Ay ve kan temel imgeyi, dourganl besleyecek imgelerdir. Ama yine de iir anlamn belirginletirmeden son bulur. Aadaki alnt Ttnler Islak'taki bir sonraki iirin girii:
Yorgun bir asker klnda ayaklarn vard. Herkes. O, bir ay ieidir ay ve iei alnm, sakallar artk tkenmi uzamaktan. Neden evleri yadrgam ve barbar gecelerine zlemli. Aslnda her yeri uygun sarlara ve otobslere.
[vg, lye]

Bu iir ise hibir anlama ulamaz; eer Turgut Uyar'n istedii buysa baarldr. zellikle yksek sesle okunmas kuvvetli duygular uyandrmakta, ama bunlara bir trl bir isim konulamamaktadr. iirin ilk sayfas bir dnce/slup etrafnda rgtlenmeye balarken, sanki bir ip ekilmi ve yars rlen kazak sklmtr. Kastl bir hata daha m? Belki. Bir dnce etrafnda rgtlenecekken rgtlenmekten kaan, bir ekirdee sahip olacakken olamayan bu iir bizi gizini bulup kartmaya armaz. Orhan Koak'n belirttii gibi:
Bir duyguyu, bir dnceyi anlatmay ya da aktarmay amalamyordu bu iirler; o duygunun kendi kendini aratrmasndan, kendi imknlarn yoklamasndan sz etmek daha doru olur. iirin dnda yer alan, hazr olup bitmi bir gerekliin gzel ve zl szlerle aktarlmas deil, o gerekliin iir iinde aranmasdr bu.28

lk kitaplarnda iirlerinin altnda yatan bir akl olup olmadn nemsemezken, Turgut Uyar Toplandlar ve sonraki kitaplarnda ifade eden, anlatan iirler yazmaya balamtr. Tarihi, dnyay, corafyay, kendisini ye-

160

Defter

niden yaratmaya yeltenen Turgut Uyar, aslnda iirsel yeteneklerinin zirvesindedir ve dokunduu her eyi iire evirebilmektedir. Ama efsanedeki kraln dokunduu her eyi altna evirme yetenei, nasl kraln alktan lmesine yol aarsa, Turgut Uyar da sonunda acemiliini yitirir. Turgut Uyar'n genel bir iir yks anlatlacaksa bu yle olabilir: Arz- Hal 'de acemilik zerinde dnmeye balar; Trkiyem ehre doru bir giditir, yaad ka-gn acsn karr; Dnyann En Gzel Arabistan'nda dnyann en gzel acemisidir; Ttnler Islak acemiliinin, zorlamaszlnn zirvesidir; Her Pazartesi 'de tarihi, toplumu yeniden yazmaya kalkr, bu bir dnemetir; Divan dnmemek, gitmeye devam etmek iin yaplm umutsuz bir giriimdir ve Toplandlar'da Turgut Uyar artk acemiliini yitirdiini kabul eder; Kayay Delen ncir'de iirler ksalr ve sanki air "dnya ve dil zerinde belirgin izler brakmaktan ekinmeye balar".29 "Efendimiz Acemilik"te syledii temel olarak dilin rencisi kalma isteiydi. mknsz bir istek, Her Pazartesi 'yle birlikte Turgut Uyar iin belki de iirin aklamas onun yerini alr. Turgut Uyar adeta "yeni balayanlar iin iir dersleri" vermeye balar. Ne sylediini bilmeye baladktan sonra artk nmzde taklit de edilebilen bir Turgut Uyar vardr. Turgut Uyar'n artk rendiklerini unutmas imknszdr (lhan Berk'in dedii gibi "hafza senden kurtulu yok"). nder Otu'nun aadaki alnts Turgut Uyar'n iirlerine bir dip us enjekte ettiini ima etmektedir.
Turgut Uyar her iirinde "varolu nedenimi ben belirlerim" diyen anlatcy koymu sayfann ortasna.30

Bence Turgut Uyar bilinli iletimi iire bir mdahale olarak grrd. zellikle ilk kitaplarnda iiriyle iliki kurduu esas kanallarn bilind, vcut dili, akl d olmas konusunda zellikle hassas davranmtr. Her Pazartesi 'den nceki iirlerinde okura kendini gerekletirecek boluklar brakan Turgut Uyar iiri, Her Pazartesi 'den sonra okuru snayan bir iire dnr; acemiliin krp dken, kefeden gcnden ne yazk ki uzaktr artk.
ve atlar ve tfekler ve szler eskidi bir gn. O gn. Artk bydnz dediler... o gn artk bydnz dediler...
[Ahd- Atik]

Divan, Trk iirinde kendine bir yer edinmi, tannan ve saylan Tur-

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

161

gut Uyar'n yazmas beklenen bir kitap deildir aslnda. Artk elinde tekrarlayabildii bir teknik ve dil olduunu fark eden Uyar airaneliine kar son bir saldrya yeltenip Divan'la diline son bir bak batrmay denemi, en byk acemiliine kalkmtr. Uyar son ocukluunda, son yn deitirme, alma giriiminde yenilir; airanelik onun gibi bir devi de esir alabilmitir sonunda:
tut ki sen bir iiri ok iyi yazsan ya da ok iyi bir iir yazsan bir saatin aralksz ileyii bir ocuun bir sokak kedisini sevii [...] demek istediim hepsi
[Tut ki Ben]

ocuun dil ncesi benliine ait duygularnda, kelimeden nce her ey genel bir "her ey"in parasdr. Konumaya ve etrafn tanmaya baladka yava yava her ey diye bir genellik olmadn fark eder ocuk ve ac eker.
Bilgi her zaman asimilasyon olarak yorumlanmtr. En artc keifler alg tarafndan emilir.31

Bilgiden kanmaya almak baarszla yazgl bir giriimdir; bilgi bydr, bildiini sanmadr, ifade etme ediminin iindeki sahte ekirdektir; Nietzsche'nin dedii gibi "bilginin esas zellii yeni materyali eski emaya uydurarak yeni olan eit klmaktr." Turgut Uyar da bilgiden kaamadn, alg tarafndan emildiini, eitlendiini fark ederken bymekten, tekrarlamaktan, tekrarlanabilir olmaktan dolay ac eker. Turgut Uyar'n 1959'da "halbuki korkulacak hibir ey yoktu ortalkta" diye balayan hikyesi 1984'te "rendim efendim" diye biter. Bir acemi daha korkmay renmitir.
en deerli vakitlerinizi bana ayrdnz saolunuz efendim gkyznn sonsuz olduunu bana rettiniz rendim yeryznn sonsuz olduunu rettiniz rendim hayatn sonsuz olduunu bana rettiniz rendim

162

Defter

zamann boyutlarnn sonsuzluunu ve havann bazan kua dndn rettiniz rendim efendim ama sonsuz olmayan eyleri retmediniz efendim [...] bunlar bulmay bana braktnz size teekkr ederim
[Sonsuz ve br]

"Sabahlar ackmay bilmeyen" Turgut Uyar artk "aritmetii" bile renmitir. "Efendim" kelimesini adeta tkrr gibi yazarken, o eski "yanlsamaya dayal gven" duygusunu, "ifade arayn" arar gibidir; bilenlerin arasnda yerini almtr. Sonsuz genlii hedefleyen bir lmlnn, lmllnn farkna varmasnn fkesidir bu biraz da. Turgut Uyar ile birlikte kinci Yeni airlerinin yaptklar temelde alan amakt. kinci Yeni airleri en karalayc eletirileri aldklar halde ayakta kaldlar, dnemin eletirmenlerine gre "doru iiri" yazanlar her geen gn daha ok unutuluyor. Turgut Uyar iir yazmaya baladnda yeni bir hayat vard, ama onun bu hayat iinde duyduklarn ifadesine yardmc olacak bir dil yoktu. O ve onun gibi deneycilerin gsledii saldrlar sayesinde artk o dil var, hem de hayatn bir paras oldu, hatta eskidi. imdi yeni hatalar gze alan, enerjisini younlatramayan, boa harcayan, yeni acemi iirler yazmak gerek.
nce diyelim ki iir bir kukudur bir otobs yolcusunun kimliini tar bir ark olup bir sonbaharda onulmaz bir gzellie ular ve yitirip rengini bir akam saatinde olur olmazlar
[Bir Sreen lkbahar]

Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar

163

NOTLAR: 1. Turgut Uyar, Sonsuz ve br, Broy Yaynlar, stanbul 1985, s. 122. 2. air belirtilmedike iir alntlar Turgut Uyar'n Byk Saat isimli toplu iirlerinden yaplmtr: Turgut Uyar, Byk Saat, Toplu iirler, Can Yaynlar, 1984. 3. "Demokrat Parti'nin yaratt para patlamasna deinmek gerek. Para patlamasnn getirdii deerler deimesine, sarslmasna. Ben kendi adma, bir subay olarak Terme'den Ankara'ya geldiimde byk bir sarsnt geirdim, bir hesaplamaya girme gereini duydum." (Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s. 93.) "Kendi adma beni yazdm iiri yazmaya iten neden evremin deitiini grmemdi. Birdenbire kentleen dnya, birdenbire karlatm neon lambalar, byk oteller, birtakm yeni gelimeleri haber veren durumlar beni artk Orhan Veli iiri yazmakla kurtaramyordu." (A.g.e., s. 107.) 4. Adam Phillips, Kreteki Yabani, Ayrnt Yaynlar, 2000, s. 53. 5. Nurullah Ata, "Trkiyem'e nsz", Sonsuz ve br iinde, s. 12. Vurgular bana ait. 6. Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s. 100. 7. Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s. 107. Ayrca "[Gen airlerin] 'mkemmel iir' yazmay amalamamalarn, yalnzca iir yazmay dnmelerini sylyorum. Yeni bir kuaktan yeni bir iir beklenir, yaplageleni srdrmek ya da azck deitirmek deil. Bu da, hayat deitirmek anlamna gelir." A.g.e., s. 98. 8. Richard Sennett, Gzn Vicdan, Ayrnt Yay., 2000. 9. Adam Phillips, Kreteki Yabani, s. 55. 10. Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s. 104. Ayrca "iirde airaneye hep kar oldum. Ama dorusunu sylemek gerekirse 'bir dnemin airanesi'ne. Deien dnyayla btnleen iir, hayattan yola kan, her dnemde kendi airanesini yaratr" (s. 100). Nazm Hikmet'in alt Resimli Ay dergisinin "Putlar Ykyoruz" kampanyasnn hedefledii airlerden biri olan Abdlhak Hamit, bir gn Nazm Hikmet'i yemee davet eder ve "elbette bizi eletireceksiniz, biz de zamannda kendimizden ncekiler iin ayn eyleri yapmtk sizin gibi," der. 11. Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s. 99. 12. "Rahmetli Baki Sha Edibolu bir karlamamzda bana aruzu retmeyi nermiti ... Divan iiri anonim boyutlaryla [halk iirine gre] daha geni olanaklar verdi bana. Yanlglar kavramak iin nce denemek gerekir." Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s. 98. 13 Jules-Antoine Castagnary, Le Siecle, 29 Nisan 1874. Trke'de izlenimci olarak karladmz impressionist kelimesi ilk kez burada kullanlyor. 14. Asm Bezirci, 2. Yeni Olay, Tel Yaynlar, 1967. Attil lhan, "airler Ayakta lr", iirde Dn Yok mu? iinde, Can Yaynlar, 1999, s. 100. Halkn Dostlar dergisi erevesinde smet zel, Ataol Behramolu ve arkadalarnn kinci Yeniye anti-entelektelist saldrlar konusuna daha nce deinmitim ("Bir Erdem Olarak Kekeme Trk iiri", Defter, 42). 15. Aslnda ders kitaplarnda Ahmet Haim'den bahsedilir sembolist ve empresyonist olarak: "Servet-i Fnun natralist bir ekol iken Haim'de izlenimcilerin (empresyonistler) etkisini gzlemeye balarz." Ayrca Turgut Uyar'a da yaktrmalar yaplmtr "kbist", vb. olarak; ancak bir noktann altn izmek isterim, benim amacm kesinlikle son zamanlarda moda haline gelen "bizdeki deerlerin Avrupa standardna uygun olduu, onlarla rahat yarabilecei" gibi bir budalala prim vermek deil. zlenimcilikten bahsetmemin tek nedeni sadece izlenimcilerin uyguladklar baz yntemlerle Uyar'n iiri arasnda grdm baz benzerliklerden sz etmektir. 16. "iiri yaar klacak szc bulmaktr benim derdim", Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s. 101. 17. T. S. Eliot (1888-1965), Hamlet and His Problems, The Sacred Wood: Essays on Poetry and Criticism, 1922.

164

Defter

18. Envantercilik, bir adan yanl seilmi bir isimlendirme. Sahip olduu eylerin bir listesini yapmaz Uyar, onun sayp dktkleri daha ok kendini yapan, evreleyen eylerdir; hatta belki kendine sahip olanlar sayp dker. 19. Fsun Akatl, iirde Dn Yok mu? iinde, s. 72. 20. Adam Phillips, pme, Gdklanma ve Sklma zerine, Ayrnt Yay., stanbul, 1996. 21. Orhan Koak, iirde Dn Yok mu? iinde, s. 169. 22. Nermin Menemenciolu, "Turgut Uyar'n iiri", iirde Dn Yok mu? iinde, s. 55. 23. Enis Batur, "Byk Saat'in Amansz Tik Tak", iirde Dn Yok mu? iinde, s. 1145. 24. Freud ve Breuer de histeri problemi zerine dnrken skntdan sz etmilerdir. Breuer, J. ve Freud, S., "Studies on Hysteria", Standard Edition II (1883-95), Londra, The Hogarth Press, 1955. 25. Cemal Sreya, "Turgut Uyar'n Giriimi", iirde Dn Yok mu? iinde, s. 67. 26. Daha sonra sk sk uygulad: "ve yle bir yaz geirdik Tanrnn Bahesinde/Bozuk paralarda sinemalarda gereklerde/.../dnyann btn saatleri onikilerde/.../Ve atlar ve tfekler ve szler eskidi bir gn. /.../Ama kimbilirdi ak nerde, oteller nerde?.. /.../Bir susuzluktu onun arks belki tuzlu ve hznl" [Ahd-i Atik], "Ve ieklere, drstle/Bir le vakti kadar salam ve kaln" [Hzla Geliecek Kalbimiz], "Kurtulmann ve seninle yatmann" [Hemofili]. Bu dizeleri okuduktan sonra soyut dediklerimiz soyutluundan, somut dediklerimiz somutluundan dar urar; rnein "imdi tarihte saat ka?" dizesiyle tarihe bir bugn bugne bir tarih katlr. 27. Turgut Uyar, Sonsuz ve br, s.123. 28. Orhan Koak, "Yanl Anlama Klavuzu III", iirde Dn Yok mu? iinde, s. 180. 29. Burada Orhan Koak'n Virgl dergisinin 44. saysnda (Ekim 2001) Gven Turan iin kulland ifadeyi dn alyorum. Orhan Koak burada Turgut Uyar'n "baz en gl 'enez' olduu iin en gl iirlerinin son iki kitabnda yer aldn" belirtiyor. "Dile uygulanan iddetin dnyaya uygulanan iddetle kanlmaz ilikisini bilmenin verdii bir ekingenlik" olarak bu tr ekingenlie olumlu bir deer yklyor Koak. Genel olarak katlmakla beraber sormadan edemiyorum: "Dil zerinde belirgin izler brakmaktan ekinmek" ayn zamanda kiinin kendi eserinden ekinmesi deil midir? "Halbuki korkulacak hibir ey yoktu ortalkta" diye iire giren "gen" Turgut Uyar fazla gzpek olduu iin dile zarar m verir? Dilde incitmekten ekinmemiz gereken nedir? Dilin bu kadar kolay incitilebilir bir ey olmadn zannediyorum; bence esas sorun airin dile iddet uygulayp uygulamad deil, airin ne gibi bir sz daarcyla dnyann iddetinin stesinden gelebildii, ya da gelip gelemediidir. Dnya karsnda dilsiz kalmak air iin bir potansiyeldir, ama bu potansiyel, ekingenlemeye deil yeni sz daarcklarna meyve vermelidir. 30. nder Otu, "Yalnzln Kusursuz ekirdei", iirde Dn Yok mu? iinde, s. 226. kinci Yeni diye anlan iirin ilk rnekleri verilmeye balad srada, kinci Yeni'nin isim babas Muzaffer Erdost Yeditepe dergisinde bu iirin "bir ey sylemeyen iir" olduunu yazar: "Bu iir, bir ey sylerse, syledii rastlansaldr. Yani ozan bir dnceyi, bir duyguyu, bir olay anlatmak iin msra kurmaya gitmez. Kelimeleri alr onlardan msran kurar." Alntlayan Memet Fuat, kinci Yeni Tartmas, Adam Yay., Mart 2000, s. 98. 31. Emmanuel Levinas, Ethics and Infinity: Conversations with Philippe Nemo, Pittsburgh: Duquesne University Press, 1982, s. 60.