Prelaz Sa JUS Na en-Izvjestaj-Org-Mar13

Fostering Interventions for Rapid Market Advancement (FIRMA)
TRANZICIJA SA JUS NA BAS EN STANDARDE UMSKIH DRVNIH SORTIMENATA U BOSNI I HERCEGOVINI

FINALNI IZVJETAJ
Decembar, 2012
TRANZICIJA SA JUS NA BAS EN STANDARDE UMSKIH DRVNIH SORTIMENATA U BOSNI I HERCEGOVINI Finalni izvjetaj
Konsultanti:
Jusuf Musi Mats Nordberg Ivan Hodi Muro Obuina Jusuf avkunovi
Uredio i odobrio:
Luka oljan, WS Team Leader USAID-Sida FIRMA Project
Ova studija omoguena je uz podrku amerikog naroda putem Amerike agencije za meunarodni razvoj (USAID) i vedske meunarodne razvojne agencije (Sida). Sadraji studije predstavljaju odgovornost Fostering Interventions for Rapid Market Advancement (FIRMA Project) i ne odraavaju stavove USAID-a, Sida-e ili Vlade Sjedinjenih drava i vedske.
Lista skraenih naziva

BAS bosanskohercegovaki standard, Institut za standardizaciju BiH BiH Bosna i Hercegovina CEN Evropski komitet za standardizaciju CENELEC - Evropski komitet za standardizaciju u oblasti elektrotehnike CEPOS - Centar za podrku odrivom gazdovanju umskim resursima EEC Evropska ekonomska zajednica EN evropska norma ETSI - Evropski institut za standardizaciju u oblasti telekomunikacija EU Evropska unija FBiH Federacija Bosne i Hercegovine FIRMA - poboljanje intervencija za brzi napredak na tritu FNRJ Federativna Narodna Republika Jugoslavija GJ gospodarska jedinica GOST dravni standardi SSSR-a HRN hrvatska norma HZN Hrvatski zavod za norme IEC Meunarodna komisija za elektrotehniku ISA Meunarodni savez za standardizaciju ISO Meunarodna organizacija za standardizaciju IT informatike tehnologije JP javno preduzee JUS jugoslovesnki standard Kraljevina SHS Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca NDH Nezavisna Drava Hrvatska NSO bilo koja kategorija osim administracije PIU jedinica za provoenje projekata u umarstvu i poljoprivredi RH Republika Hrvatska RS Republika Srpska SFRJ Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija SIDA - vedska agencija za meunarodni razvoj i saradnju SIS vedski institut za standardizaciju SOB krupno drvo sa korom SS vedski standardi SUB krupno drvo bez kore DS umski drvni sortimenti GO umskogospodarska osnova PD umsko privredno drutvo TC Tehniki komitet USAID - Agencija za meunarodni razvoj SAD-a
Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH
Sadraj
Lista skraenih naziva Izvrni saetak 1. 1.1. Opi dio Openito o standardima, njihovom znaaju i funkciji 2 5 7 7 9 9 11
1.2. Historijat nastanka JUS-a i EN-a 1.2.1. Historijat standardizacije u BiH i nastanka JUS-a 1.2.2. Historijat standardizacije u Evropi i nastanka EN 2. 3.
Analiza koncepta standardizacije EN i JUS-a. Utvrivanje sutinskih razlika ova dva sistema sortiranja uz identifikaciju njihovih pozitivnih i negativnih strana 13 Komparativna analiza sadraja pojedinanih standarda uz identifikaciju sutinskih razlika koje mogu imati uticaj na radne aktivnosti i poslovanje preduzea umarstva i drvne industrije 15 Komparativna analiza metoda odnosno naina mjerenja svojstava oblog drveta 15 16 16 17 17 18 20 20 23 23 25
3.1.
3.2. Komparativna analiza metoda mjerenja dimenzija i utvrivanja koliina 3.2.1. Mjerenja i obraun zapremine oblog drveta 3.2.2. Mjerenje i obraun zapremine prostornog drveta 3.2.3. Mjerenje teine oblo i prostorno drvo 3.3. Komparativna analiza klasifikacije oblog drveta prema dimenzijama 3.4. Komparativna analiza klasifikacije oblog drveta prema kvalitetu 3.4.1. Klasifikacija prema kvalitetu po JUS-u 3.4.2. Klasifikacija prema kvalitetu po EN 3.4.2.1.Klasifikacija oblog drveta etinara prema kvalitetu 3.4.2.2. Klasifikacija oblog drveta liara prema kvalitetu 4.
Stepen informiranosti ciljnih preduzea umarstva i drvne industrije o problematici standardizacije. Miljenje o JUS standardima, mogunostima njihove primjene u aktuelnim trinim odnosima i spremnost za primjenu BAS EN standarda 28 Analiza preduzea umarstva u vezi sa problematikom standardizacije oblog drveta 28
4.1. 4.2. 5. 6. 6.1. 6.2.
Analiza preduzea drvne industrije u vezi sa problematikom standardizacije oblog drveta 30 Stav, miljenje i plan nadlenih umarskih institucija u vezi sa problematikom standardizacije Iskustva zemalja u okruenju (sluaj Hrvatske) u primjeni EN odnosno usaglaavanju nacionalnih standarda sa evropskim Normizacijski rad u Republici Hrvatskoj Ciljevi i naela normizacije 32 34 34 34 34 35
6.2.1. Ciljevi normizacije 6.2.2. Naela normizacije 6.3.
Iskustva Republike Hrvatske (RH) u primjeni EN normi odnosno tranziciji sa JUS-a (HRN) na EN (HRN EN) 35
3
6.3.1. Osposobljavanje umarskih strunjaka za primjenu novih normi 36 6.3.2. Utvrivanje utjecaja HRN EN na strukturu drvnih sortimenata u usporedbi sa HRN 37 6.3.3. Utvrivanje cjenika za trupce ija je kakvoa utvrena prema HRN EN (prijedlog) 39 7. 7.1. Analiza iskustava zemalja Evropske Unije u primjeni EN. Nain usaglaavanja EN sa nacionalnim standardima vedske i baltikih zemalja. 42 Uvod 42 42 42 43 43 44 45 45 46 47 47 47 48 48 49 49 50 51 52 53 56 56 57
7.2. vedska 7.2.1. Mjerenje drveta u vedskoj propis, odredba, nepristrasno mjerenje 7.2.2. vedska odredba za mjerenje drveta i evropski standardi 7.2.3. Trenutni procesi 7.2.4. Trite drveta i drvnih sortimenata 7.2.5. Metode kupovine/prodaje 7.2.6. Jedinice mjere na tritu 7.2.7. Stav vedske po pitanju razvoja naina mjerenja 7.3. Finska 7.3.1. Oblici pri kupovini i naini mjerenja 7.3.2. Legislativa 7.3.3. Trokovi mjerenja 7.3.4. Kritike legislative 7.4. 7.5. 7.6. 8. 9. 10. Njemaka Litvanija Intervjuisani strunjaci Sveobuhvatni i specifini ciljevi Akcioni plan Literatura
Prilozi Prilog 1: Anketni upitnik za preduzea umarstva i drvne industrije Prilog 2: Anketni upitnik za Federalnu upravu za umarstvo
Prilog 3: Primjer liste cijena trupaca za rezanje (pilana Holmen koja je udaljena 150 km juno od tokholma jedna od najveih pilana u vedskoj) 58 Prilog 4: Primjer kvalitete trupaca i instrukcija za mjerenje, kako ih je izdalo Vijee za mjerenje drveta 59
Izvrni saetak
Ovaj izvjetaj predstavlja sveobuhvatnu i detaljnu studiju razliitih sistema standardizacije, pojedinanih standarda te svih pozitivnih i negativnih iskustava u njihovoj neposrednoj upotrebi (Hrvatska, vedska, Finska i dr.), sa prijedlozima mjera koje e omoguiti efikasnu i funkcionalnu primjenu (BAS) EN standarda u umarstvu i drvnoj industriji BiH. Studiju je izradio tim domaih imeunarodnih eksperata kojeg je, putem partnera, angairao USAID Sida FIRMA projekta BiH (Fostering Interventions for Rapid Market Advancement), a kojeg finansira Agencija za meunarodni razvoj Sjedinjenih Amerikih Drava (USAID) i vedska agencija za meunarodni razvoj i saradnju (Sida). Ova studija je prola sve nune faze izrade i usvajanja, u skladu sa ugovornim SOW, od drafta/nacrta, javne rasprave i prikupljanja primjedbi i sugestija uesnika u javnoj raspravi, do ove finalne verzije koja je pregledalo i odobrilo nadleno osoblje FIRMA projekta, u skladu sa takom 3.b SOW-a. U skladu sa takom 3.c SOW-a, ova verzija studije, zajedno sa priloenim AP (Planom aktivnosti) e biti prezentirana svim zainteresiranim stranama. Standardi su sredstvo za postizanje reda u odreenoj oblasti. U tehnikom smislu standardima se regulie proizvodnja sa ciljem to racionalnijeg koritenja sirovine i proizvodnje takvih sortimenata koji e najbolje odgovarati zahtjevima trita. Analiza vaeih standarda u BiH (JUS) pokazala je da su oni nefleksibilni, prilagoeni centralnom planiranju i privredi te kao takvi nefunkcionalni u aktuelnim odnosima umarstva i drvne industrije i trinim uvjetima prireivanja. U cilju uvoenja prikladnih instrumenata (standarda) za proizvodnju i trgovinu oblim drvetom, kao i lakeg i nesmetanog pristupa jedinstvenom evropskom tritu, BiH se na svom evropskom putu opredjelila za usvajanje i primjenu EN kao nacionalnih standarda. Napomena: Institut za standardizaciju BiH je usvojio i preuzeo 24 EN standarda u predmetnoj oblasti i oznaio ih kao BH nacionalni standard - BAS EN. Komparativna analiza je pokazala da su BAS EN standardi u poreenju sa JUS standardima daleko sveobuhvatniji, detaljniji i precizniji, te kao takvi neuporedivo bolji prilagoeni dananjim uvjetima trinog privreivanja kao i trenutnim tehnikotehnolokim mogunostima i nainima prerade i upotrebe drveta. Utvreno je takoer da e promjena standarda neminovno dovesti do odgovarajuih promjena u planskim i izvoakim aktivnostima preduzea umarstva i drvne industrije. Provedena istraivanja u umsim privrednim drutvima (PD) i drvne industrije potvrdila su nefunkcionalnost JUS standarda u pogledu asortimana proizvoda i neprilagoenost vaeeg naina premjera dimenzija i utvrivanja koliina, odnosno nepostojanje cijenovnih razreda koji uvaavaju dimenzije oblog drveta. Anketirana preduzea iskazala su jasno opredjeljenje za uvoenje EN standarda u domai sistem standardizacije i njegovu dosljednu primjenu. Ipak, usaglaeno je miljenje da je prije neposredne primjene novih standarda neophodna izrada i donoenje svi neophodnih zakonskih i podzakonskih akata. Pored toga, potrebo je da se izvre neophodne strune radnje vezane za poslove planiranja, prije svega korekcija klasifikacije stabala i izrada sortimentnih tablica te obavi adekvatna edukacija uposlenika u teoretskom i praktinom pogledu.
U cilju traenja podrke za ispunjenje navedenih preduvjeta, obavljen je i intervju sa Direktorom Federalne uprave za umarstvo. Ova institucija je prepoznala vanost i znaaj problematike standardizacije te iskazala potpunu spremnost da obavi svoj dio obaveza u pogledu pripreme odgovarajue podzakonske regulative i propisa neophodnih za funkcionalnu primjenu EN standarda. Aktivnosti iz ovog domena su identifikovane kao aktivnosti najvieg prioriteta u buduim projektnim zadacima Federalne uprave. Naalost, njihova e realizacija umnogome ovisiti o dostupnim finansijskim sredstvima koja su ograniena i nedostatna. Analiza primjene EN standarda u skandinavskim, baltikim i nekim drugim evropskim zemljama potvrdila je veliku fleksibilnost ovog sistema standardizacije. Uprskos izraenim razlikama izmeu ovih zemalja u pogledu koncepta gospodarenja umama, strukturi vlasnitva nad umama i tehniko-tehnolokom stupnju postrojenja za preradu drveta, ovi se standardi svuda uspjeno primjenjuju. Analiza iskustava Republike Hrvatske u tranziciji sa HRN na EN rezultirala je identifikacijom radnih aktivnosti koje je neophodno provesti u BiH. Ovim aktivnostima preduprijedila bi se sva njihova negativna iskustva i iskoristila pozitivna, to bi u konanici rezultiralo efikasnom i funkcionalnom primjenom EN standarda u umarstvu i drvnoj industriji Bosne i Hercegovine. Specificirani ciljevi studije i lista planskih aktivnosti detaljno su prikazani u poglavlju 9 - Akcioni plan. Akcioni plan sadri slijedee aktivnosti:
Specifini cilj 1. Upoznavanje strune i naune javnosti u BiH sa rezultatima ove studije 2. Organizaciono i institucionalno ispunjenje potrebnih uvjeta 3. Struno osposobljavanje uposlenika umarstva i drvne industrije u primjeni BAS EN standarda Aktivnost 1. Publikovanje studije i njenih rezultata u odgovarajuim asopisima (uz odobrenje FIRMA Projekta BiH). 2. Organizacija i provoenje okruglih stolova u svim kantonima i entitetima. 1. Odrediti koordinativno tijelo za voenje procesa tranzicije. 2. Odrati radne sastanke sa najvanijim subjektima drvne industrije i asocijacijom privatnih vlasnika uma u cilju njihovog upoznavanja sa razlozima i ciljevima uvoenja BAS EN. 1. Izrada programa educiranja radnika u umarstvu i preradi drveta u vezi sa primjenom novih standarda. 2. Imenovati i educirati inicijalni tim za provedbu edukacije na nioj razini (umske uprave). 3. Definisati rokove realizacije edukacije. 4. Provoenje edukacije na terenu. 1. Izrada i usvajanje novog Pravilnika o mjerenju, razvrstavanju i obiljeavanju neobraenog drveta. 2. Izrada BAS standarda za etinarsko drvo kada je njegova upotreba poznata. 3. Izrada sortimentnih tablica na osnovu BAS EN ili usaglaavanje postojeih. 4. Usklaivanje propisa i pravilnika koji reguliu evidencije umskog fonda, skladinog praenja i stavljanja u promet sa BAS EN. 5. Izrada cjenovnika DS na temelju BAS EN standarda.
4. Priprema i usvajanje (od strane nadlenih organa) neophodnih propisa, pravilnika i tehnike dokumentacije
1.
1.1.
Opi dio
Openito o standardima, njihovom znaaju i funkciji
Rije standard engleskog je porijekla i oznaava pojam uzorka. Pored izraza standard u svijetu je uobiajen i pojam uzanca koji je italijanskog porijekla i oznaava trgovaki obiaj u odnosu na dimenzije, kvalitet i nain trgovine. Standardi, u konkretnom sluaju, u stvari predstavljaju vezu izmeu izrade i prerade drveta, s jedne, i upotrebe drveta, s druge strane. U tehnikom smislu moe se rei da se standardima regulie proizvodnja sa ciljem to racionalnijeg koritenja sirovine i proizvodnje takvih sortimenata koji e najbolje odgovarati zahtjevima trita. Zbog specifinosti drveta kao sirovine problem standardizacije umskih drvnih proizvoda je dosta sloen ali ujedno i veoma znaajan. Naime, osnovna karakteristika drveta je nehomogenost. Drvo nije homogena stvar niti u anatomskom niti u hemijskom sastavu kao to je to sluaj na primjer sa metalima. Izraena heterogenost drvne sirovine u pogledu vrsta drveta, forme i dimenzija, kvaliteta itd., s jedne, te raznovrsne mogunosti upotrebe drveta u zavisnosti od njegovih specifinih karatkeristika, s druge strane, nameu potrebu sistemskog rjeenja klasifikaciju drvne mase na umske drvne sortimente koji se mogu izraditi iz posjeene drvne mase. Bez ovakvih rjeenja bilo bi nemogue pratiti i kontrolirati proizvodnju i promet umskim drvnim proizvodima. Stoga je osnovni ili primarni cilj sortiranja oblog drveta tzv. homogenizacija, odnosno razvrstavanje heterogene drvne mase na odreeni, sa praktrinog aspekta prihvatljivi, broj umskih drvnih sortimenata priblino istih ili slinih karakteristika prema kojima se vri procjena njihove vrijednosti, prodaja, prerada i upotreba. S druge strane, drvo i na lokalnom (BiH) i na svjetskom planu predstavlja jednu od najvanijih sirovina, te se pri ovoj klasifikaciju mora uvaiti itav kompleks vanih zahtjeva koji se, sa gledita razliitih interesa, mogu razvrstati u tri grupe: - Zahtjevi ire drutvene zajednice koja, s obzirom na deficit drveta na tritu, insistira na racionalnom koritenju raspoloive sjeive drvne mase. - Principijelni zahtjevi kupaca za takvim drvnim sortimentima koji po dimenzijama, formi i kvalitetu najbolje odgovaraju dotinoj namjeni. Ovo bi, s obzirom na veliki broj razliitih mogunosti prerade i upotrebe drveta imalo za posljedicu veoma veliki broj razliitih drvnih sortimenata. - Zahtjevi proizvoaa drvnih sortimenata (umarska preduzea) koji tee veem stepenu uniformnosti u asortimanu radi boljih mogunosti racionalizacije i sniavanja trokova proizvodnje odnosno izrade istih. Standardizacijska aktivnost se zasniva na principu da se uzimaju u obzir interesi svih na koje ona utjee a osnovni princip na kojem se bazira je konsenzus. S obzirom da su navedene grupe zahtjeva inkompatibilne prirode, njihovo uvaavanje pretpostavlja odgovarajue kompromisno rjeenje. Ipak, polazei od navedenog primarnog cilja, tri generalno najee koritena pojma u postupku bilo kakve standardizacije a posebno standardizacije drvne sirovine su: - Tipizacija: racionalno smanjenje pretjeranih raznolikosti asortimana, dimenzija, kvaliteta materijala, polufabrikata i proizvoda do minimuma koji
7
odgovara kvantitativnom i kvalitativnom zadovoljenju potreba drutva. - Simplifikacija: smanjivanje broja tipova ili suvine raznovr snosti proizvoda. - Unifikacija: reduciranje raznolikosti razliitih d ijelova iste ili sline namjene, u skladu sa najnovijim dostignuima nauke i tehnike. Glavna funkcija sistema sortiranja oblog drveta je mogunost urednog voenja proizvodno-prodajne dokumentacije koja, izmeu ostalog, preduzeima umarstva omoguava: - plansku izradu umskih drvnih sortimenata, te kontrolu njihove izrade i trgovine, - bilansiranje umske proizvodnje, odnosno obraun ekonomskih efekata gospodarenja umama, - odreivanje dugoronih ciljeva bioloke proizvodnje drveta, odnosno definiranje buduih sastojinskih struktura koje daju najpovoljniji vrijednosni omjer umskih drvnih sortimenata Generalno se moe zakljuiti da bez postojanja standarda ne moemo govoriti o bilo kakvom kompetentnom gospodarenju umama. U vezi sa navedenim, od svakog funkcionalnog sistema sortiranja oblog drveta se trai: - da je nauno utemeljen i u skladu sa objektivnim i izbalansiranim zahtjevima drutva, potroaa i proizvoaa, - da je to dugovjeniji radi mogunosti dugoronog planiranja, - da je fleksibilan odnosno otvoren za dopunu novim rjeenjima, - da je usaglaen sa propisima drugih zemalja prvenstveno onih sa kojima se dolazi u drvno-trgovaki kontakt, - da je razumljiv i u praktinom koritenju lako primjenljiv. Retrospektivno i na internacionalnom planu posmatrano, poznato je mnotvo sistema sortiranja drveta koji se meusobno razlikuju u veoj ili manjoj mjeri. Meutim, sa gledita bitnijih karakteristika i odrednica, svi se oni mogu svrstati u jedan od tri tipina modela: (a) model sortiranja oblog drveta prema vrsti namjene, (b) model tzv. apsolutnog sortiranja oblog drveta i (c) kombinovani model sortiranja. Prva dva modela sutinski se bitno razlikuju i svaki od njih ima svoje bitnije prednosti i nedostatke. Model kombinovanog sortiranja praktino predstavlja kombinaciju prethodnih modela, pri emu se nastoje obuhvatiti pozitivni, a iskljuiti njihovi negativni elementi.
1.2.
Historijat nastanka JUS-a i EN-a

Standardizacija kao sredstvo postizanja reda u odreenoj oblasti je disciplina stara skoro koliko i civilizirani svijet. Jo su stari Egipani standardizirali dimenzije cigle (410x200x120 mm). Stoga je historijat nastanka i razvoja pojedinih standarda usko povezan sa historijom drutva openito.
1.2.1. Historijat standardizacije u BiH i nastanka JUS-a Kada je rije o drvetu odnosno umarstvu na podruju BiH standardizacija i standardi usko su povezani sa historijom ovog podruja openito, odnosno historijskim razvojem umarstva posebno. umarstvo kao privredna grana poinje u BiH da se razvija sa dolaskom AustroUgarske. Tada se, izmeu ostalog, ureuje katastar, uvodi se vie kategorija vlasnitva nad umama i umskim zemljitem, formira se umarska sluba i poinje industrijski nain prerade drvne sirovine. U tom periodu (1878.-1914.) zapoinje i proces standardizacije drvnih proizvoda, te su bile izraene i kao takve poznate beke, transke, petanske, senjske i rijeke uzance, po kojima se izraivani drvni sortimenti u BiH namjenjeni prije svega za izvoz u druge zemlje. Za potrebe trgovine drvetom i drvnim proizvodima u vrijeme Kraljevine SHS (1918.-1929.) izraene su i stupile na snagu ljubljanske uzance (1925.), a u vrijeme Kraljevine Jugoslavije i zagrebake uzance (1931). U BiH su neposredno pred II svjetski rat izraene i bile u upotrebi uzance za etinarsko drvo. Za vrijeme II svjetskog rata u BiH, kao sastavnom dijelu NDH, bile su u upotrebi norme koje je izraivao Savjetodavni odbor za normizaciju (SON). Prve norme za neobraeno drvo HN-116: Razvrstavanje i izmjere tehnikog i ogrjevnog drva i HN-117: Dobavni uvjeti za tehniko i ogrjevno drvo, izdane su tokom 1942. godine. Poslije II svjetskog rata u FNRJ osniva se 1946. godine Biro za standardizaciju, a 1951. godine Savezna komisija za standardizaciju. Druga Jugoslavija zanemaruje dotadanji standardizacijski rad i uspostavlja sistem standardizacije pod nazivom JUS (Jugoslavenski standard). Prvi jugoslovenski standard oznake JUS B.H0. 001 objavljen je 1952. god. i nosio je naziv Ugalj-opti uslovi, a prvi standardi iz oblasti drvnih proizvoda 1954. godine (JUS D.F3.020 - Bava za pekmez i JUS D.F3.021 - Bava za pulpu i sokove ). Iako su se na prostoru prve Jugoslavije (1918.-1941.) izmijenili razni drutvenopolitiki sistemi, novi standardi nastali su u sasvim izmijenjenim drutvenoekonomskim i politikim prilikama. Sa relativno brzim tehniko-tehnolokim razvojem prerade i upotrebe drveta, sistem JUS-a se desetljeima poslije svog nastanka mijenjao i dopunjavao pri emu su se, kada su u pitanju drvni proizvodi, dogodile dvije velike revizije JUSa (1967. i 1979.). Na osnovu ovoga namee se zakljuak da je protekli rat na podruju bive SFRJ (1991.-1995.) prekinuo vremenski logian i oekivan razvoj JUS-a i njegovo usklaivanje sa aktuelnim stanjem u oblasti umarstva i drvne industrije.
Sa gledita dananjeg vremena, uzimajui u obzir neke od bitnijih odrednica npr. ekoloku i certificiranu eksploataciju uma, slobodnu trinu proizvodnju i trgovinu, te savremenu preradu i upotrebu drveta, standardi JUS-a za izradu umskih drvnih sortimenata ne samo to su postali komplikovani i nepregledni, ve u pojedinim segmentima i nefunkcionalni. Nerijetko propisani kvaliteti i dimenzije ne koreliraju vie sa vrijednostima sortimenata. S tim u vezi u umarskoj praksi BIH korektna i dosljedna primjena JUS-a izostaje ve itav niz godina. Naroito i najee kvaliteti izraenih sortimenata ne odgovaraju propisanim, a isporuke umskih drvnih sortimenata se odvijaju uglavnom po upitnom prosjenom kvalitetu koji se utvruje ad hoc na osnovu "navodnog" iskustva ili na bazi procjene srednjeg kvaliteta sortimenata na osnovu tehnike klasifikacije utvrene pri doznaci stabala. Ovakav promet drvetom optereen je nedopustivo velikim grekama procjene, apsolutno je nepregledan i netransparentan i kao takav omoguava razne malverzacije i privredni kriminal, najee na tetu uma i umarstva u cjelini. Naroito je ovim problemom optereena proizvodnja i prodaja pilanskih trupaca (trupci za rezanje), po obimu i ukupnoj vrijednosti najznaajnija grupa umskih drvnih sortimenata. Rad na poslovima standardizacije u BiH nakon osamostaljenja zapoeo je 1996. godine kada se Zakonom o upravi i upravnim organizacijama (Sl. list BiH, 17/96) uspostavlja Zavod za standardizaciju, mjeriteljstvo i patente Bosne i Hercegovine. U novembaru 2000. godine donesena je odluka o buduoj organizaciji standardizacije, mjeriteljstva, akreditacije i intelektualnog vlasnitva u Bosni i Hercegovini od strane tadanjeg Visokog predstavnika za BiH Wolfganga Petricha, te se osniva Dravni institut za standarde, mjeriteljstvo i intelektualno vlasnitvo Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, 29/ 00 i 19/01). Ovaj institut radio je do 2004. god. kada dolazi do odvajanja funkcija i formiranja samostalog Instituta za standardizaciju BiH (Slubeni glasnik BiH,44/04). Institut za standardizaciju BiH (BAS) je dravna nauno-struna institucija sa sjeditem u Istonom Sarajevu, a za svoj rad direktno je odovoran Vijeu ministara BiH odnosno Parlamentarnoj skuptini BiH koja utvruje finansijska sredstva za rad Instituta na prijedlog Vijea. Institut je punopravni lan Meunarodne organizacije za standardizaciju (ISO) od 1997. god. i Evropskog instituta za standardizaciju u oblasti telekomunikacija (ETSI) od 1997. god., te pridrueni lan Meunarodne komisije za elektrotehniku (IEC) od 1997. god., Evropskog komiteta za standardizaciju u oblasti elektrotehnike (CENELEC) od 1999. god. i Evropskog komiteta za standardizaciju (CEN) od 2008. god. Institut se u svom radu, s obzirom na zapoete procese pribliavanja Evropskoj Uniji i zacrtani konani cilj BiH u tom pogledu, sasvim opravdano i logino (kao i nacionalne organizacije za standardizaciju zemalja u okruenju) opredijelio za preuzimanje EN i ISO normi, izmeu ostalog i za oblo i rezano drvo. Neposredni standardizacijski poslovi obavljaju se putem tehnikih odbora Instituta. Za oblo drvo ove poslove obavlja Tehniki komitet za drvo i proizvode od drveta (BAS/TC 42). Ovaj komitet je pripremio a Institut objavio kao BAS, praktino sve standarde za oblo drvo. Najvei dio meunarodnih i evropskih standarda preuzet je u sistem bosanskohercegovake standardizacije metodom proglaavanja a manji dio metodom prijevoda.
10
Upotreba BAS standarda je dobrovoljna, sem u sluaju kada je obavezna primjena odreena posebnim propisom (Zakon o standardizaciji BiH, Sl. Glasnik BiH, 19/01). 1.2.2. Historijat standardizacije u Evropi i nastanka EN Prvi industrijski standardi u Evropi nastaju sa pojavom i razvojem serijske proizvodnje. Bavarske eljeznice 1843. godine naruuju seriju lokomotiva iz tri fabrike uz posebne zahtjeve, a 1875. godine u Pruskoj su uraeni "Standardni nacrti za lokomotive, putnike i teretne vagone, da bi dvije godine kasnije izraene prve standardne lokomotive "tip 1b" za pruske eljeznice. Ideja ujednaavanja obuhvata irok krug industrije u Evropi. Nastaju standardni proizvodi za razna podruja, a mnoge fabrike poinju da koriste iste dijelove kod razliitih proizvoda (zavrtnji, matice, klinovi, epovi i sl.). Fabrike iste struke meusobno usklauju interne standarde. Poinje osnivanje nacionalnih standardizacijskih tijela, i to: Velika Britanija 1901. godine; Holandija 1916. godine; Nemaka 1917. godine, itd. Poveanjem obima robne razmjene i trgovine, javlja se problem postojanja razliitih standarda za iste proizvode u raznim zemljama kao ozbiljna prepreka trgovini, te se kree sa osnivanjem meunarodnih standardizacijskih tijela i izradom meunarodnih standarda. Prvu meunarodnu organizaciju za standardizaciju osnovali su elektrotehniari 1906. godine Meunarodna elektrotehnika komisija (IEC), a 1926. godine osnovan je Meunarodni savez za standardizaciju (ISA), predhodnica dananje Meunarodne organizacije za standardizaciju (ISO). U Evropi prvi meunarodni kodificirani obiaji u trgovini nastaju ratifikacijom austrijsko-talijanskih uzanaci za promet drvetom, od strane Austrijskog Savjeta za drvnu privredu (Bundesholzwirtschaftsrat) i Talijanskog Komiteta za uvoz drveta (Comitato Italianotecnico per limportazione dellegno) u Veldenu 2. maja 1953. godine. Naime, mjeovita komisija eksperata konstatovala je da su predratne beke i transke burzovne uzanse ve sasvim zastarjele, pa vie nisu mogle posluiti kao prikladan instrumenat za privredne odnose u ovom dijelu Evrope. Svijest i saznanje da arolikost nacionalnih standarda u velikoj mjeri predstavlja ozbiljnu trgovinsku prepreku za evropsku industriju i potroae i da je neophodno izvriti usklaivanje nacionalnih normi, dovela je do osnivanja Evropskog komiteta za standardizaciju (CEN). Komitet je, kao meunarodna neprofitabilna udruga, slubeno nastao 30. oktobra 1975. godine. Osnivanje CEN-a uz prethodno formiran CENELEC European Committe for Electrotechnical Standardization (1973) praktino se moe oznaiti kao poetak stvaranja jedinstvenog evropskog trita, koje u potpunosti nastaje osnivanjem Evropske Unije. CEN je najvea i najvanija evropska organizacija za izradu standarda i tehnikih specifikacija. Ovi standardi imaju jedinstven status jer su takoer i nacionalni standardi u svakoj od 33 zemlje lanice. Sa jednim zajednikim standardom u svim ovim zemljama i povuenim svakim konfliktnim nacionalnim standardom, proizvod moe dosegnuti daleko ire trite uz mnogo nie trokove razvoja i testiranja.
11
U globaliziranom svijetu potreba za meunarodnim standardima je neminovnost. Bekim sporazumom iz 1991. godine Evropski komitet za standardizaciju (CEN) i Meunarodna organizacija za standardizaciju (ISO) sporazumjeli su se o saradnji na izradi standarda kao i prihvatanju postojeih meunarodnih normi kao evropskih normi. Ipak, CEN e i dalje razvijati svoje vlastite norme iz podruja u kojima ne postoje meunarodne norme ili one ne zadovoljavaju potrebe evropskog trita.
12
2.
Analiza koncepta standardizacije EN i JUS-a. Utvrivanje sutinskih razlika ova dva sistema sortiranja uz identifikaciju njihovih pozitivnih i negativnih strana
Jugoslovenski standard (JUS) za proizvode eksploatacije ume tipian je predstavnik tzv. modela sortiranja prema namjeni. Naime, shodno namjeni neposredne upotrebe ili dalje prerade drvni sortiment dobija svoj naziv (npr. trupci za pragove, rudno drvo, celulozno drvo itd.). Nadalje, prema zahtjevima prerade ili upotrebe dotinog sortimenta definie se vrsta odnosno vrste drveta iz kojeg e se sortiment izraivati, dimenzije i kvalitet u kojima se sortiment izrauje, te tolerancije u pogledu traenog kvaliteta i dimenzija. Izuzetno iroke mogunosti namjene (upotrebe) drveta rezultirale su izradom izuzetno velikog broja standarda za proizvode eksploatacije uma u vrijeme njihovog nastanka ali , i kasnije dorade odnosno dopune. Ovaj sistem sortiranja openito posmatrano garantuje bolje iskoritenje sjeive drvne mase jer pored deblovine, kao vrednijeg dijela, standardizuje izradu itavog niza proizvoda iz ostalih dijelova stabla (panj, korijen, kora, izbojci i grane), kao to su vinogradarsko kolje, dralice, tapovi, ruke, prue za pletarstvo, taninsko drvo itd. Meutim, ovakav nain standardizacije ipak se smatra nefleksibilnim, vie odgovara centralnom planiranju i privredi (bive koministike zemlje) i zahtijeva djelimino specijaliziranu radnu snagu za izradu pojedinih sortimenata. Poto je sjeiva drvna masa ograniena etatom, vei asortiman drvnih proizvoda podrazumijeva manje proizvodne serije i vee trokove rada koji, ukoliko ne mogu nai odraza u poveanju cijene drvnim sortimentima, idu na teret umarstva. Jugoslovenski standard (JUS) za proizvode eksploatacije uma bio je, a u BiH i ostao, standard sa obaveznom primjenom u trgovinskim odnosima izmeu proizvoaa i potroaa drvnih sortimenata. Evropski standard (EN) predstavnik je tzv. kombinovanog modela sortiranja. U osnovi ovaj sistem vri apsolutnu klasifikaciju drvne mase prema vrstama drvea, dimenzijama (srednjem preniku i duini) i kvalitetnim klasama (etiri klase kvaliteta), neovisno od moguih vidova i naina daljnje prerade ili neposredne upotrebe umskih sortimenta. Filozofija ovog koncepta bazira na pretpostavci da svaki vid prerade i/ili upotrebe drveta moe za sebe nai izabrati odgovarajui sortiment u okviru ponuenog irokog asortimana umskih drvnih sortimenata. U datom sluaju dakle, umarstvo nudi tritu sortirane umske drvne proizvode - sortimente, a kupac odluuje o kupnji, daljnoj preradi i upotrebi drveta. Odluka o tome kako ili za ta e se pojedini sortimenti upotrijebiti, preputa se kupcu od kojeg je shodno tome zahtijeva visoka strunost i odgovornost u pogledu optimiranja prerade i upotrebe drveta. Ovakav nain sortiranja smatra se veoma fleksibilnim i odgovara zahtjevima slobodnog trita, ali i ranije naglaenim zahtjevima proizvoaa drvnih sortimenata (preduzea umarstva). Pored ovog detaljnog apsolutnog klasificiranja drvne mase standard, u cilju boljeg iskoritenja i to ire mogunosti primjene, dozvoljava i razvrstavanje drveta po kvalitetu za odreenu primjenu, pri emu definie koja se obiljeja drveta (kvrge, usukanost, koninost itd.) moraju ukljuiti u nacionalne norme ili kao smjernice ugovoru.
13
Na ovaj nain u ovom sistemu sortiranja oblog drveta nastojale su se obuhvatiti osnovne prednosti apsolutnog modela sortiranja (fleksibilnost i aplikativnost uvjetima slobodnog trita) i modela sortiranja prema namjeni (bolje iskoritenje raspoloive drvne mase). Rad na donoenju evropskih standarda ima trajan karakter. Pojedini standardi unutar Evropske Unije nalaze se u primjeni kao predstandardi ili nacrti standarda. Nacrt evropskog standarda daje se na raspravu, te ako postane evropski standard moraju ga prihvatiti sve zemlje lanice Evropskog komiteta za standardizaciju u statusu nacionalne norme bez ikakvih izmjena. Predstandard ima rok valjanosti ogranien na 3 godine. U tom vremenu on se ispituje, ali se zahtijeva od zemalja lanica njegova objava na nacionalnoj razini uz doputenu uporednu primjenu nacionalne norme do konane odluke o prihvaanju predstandarda u statusu evropskog standarda. Ipak, evropski standardi nisu obavezni, ve imaju status dobrovoljnih standarda.
14
3.
Komparativna analiza sadraja pojedinanih standarda uz identifikaciju sutinskih razlika koje mogu imati uticaj na radne aktivnosti i poslovanje preduzea umarstva i drvne industrije
Analizirajui JUS i EN moe se vidjeti da se jedan vei broj pojedinanih standarda odnosi na terminologiju i definicije. S obzirom da je rije o pojmovi ma koji su enciklopedijskog karaktera (stablo, kronja, panj, god, kambij itd.) i ope poznati u okviru umarske struke u svim evropskim zemljama, praktino i ne postoje nikakve razlike izmeu ovih standarda, te s tim u vezi ni potreba da se u tom smislu vri komparacija. Moe se rei da su definicije opih termina vezanih za drvo, njegove dijelove i grau u JUS-u i EN-u skoro identine. Generalno sadraj ovih standarda u stvari predstavlja materiju koju u okviru svoga kolovanja umarski strunjaci izuavaju na vie nastavnih disciplina. Za neposrednu primjenu standarda u svakodnevnom radu na poslovima mjerenja, krojenja i klasiranja drvnih sortimenata najvaniji su standardi koji definiu: metode mjerenja svojstava, metode mjerenja dimenzija i utvrivanja koliina, klasifikaciju oblog drveta prema dimenzijama, klasifikaciju oblog drveta prema kvalitetu.
3.1.
Komparativna analiza metoda odnosno naina mjerenja svojstava oblog drveta

Metode mjerenja svojstava oblog drveta principijelno su definisane standardima: JUS D.A0.101 iz 1969. (Greke drveta Terminologija, definicije i mjerenja), i EN 1310 (Round and sawn timber Metod of measurement of features) iz 1997. godine. Na osnovu detaljne analize ovih standarda moe se zakljuiti da u pogledu naina mjerenja najveeg broja svojstava oblog drveta (zakrivljenost, usukanost, prozuklost, kvrge, pukotine i dr.) ne postoje neke bitne razlike, odnosno da su naini mjerenja skoro u potpunosti usaglaeni. Ipak, postoje odgovarajue razlike koje se prije svega odnose na preciznost mjerenja nekih svojstava odnosno na uklanjanje izvjesnih nedoumica koje se prilikom mjerenja mogu pojaviti. Tako na primjer, EN definie mjerenje paljivosti i okruljivosti u milimetrima, a JUS u centimetrima. Osim toga, EN standardima su prilino precizno definisana mjesta poetka mjerenja pojedinih svojstava (ovalnost, koninost, broj godova), to kod JUS-a nije sluaj. Na ovaj nain je omogueno uklanjanje svih nedoumica i nesuglasica koje su se kod mjerenja ovih svojstava ranije mogle javljati i kao takve predstavljati predmet spora izmeu prodavca i kupca oblog drveta, a koji je realno teko bio rjeiv.
15
Stoga se moe zakljuiti da EN uporedivo sa JUS-om u pogledu mjerenja svojstava oblog drveta zahtijeva neto veu preciznost i moda neto vei utroak vremena pri radu na klasiranju, ali u znaajnoj mjeri moe preduprijediti nastanak nesuglasica. Na ovaj nain mogue je uspostaviti toliko eljeno povjerenje izmeu preduzea umarstva, s jedne, i prvenstveno preduzea drvne industrije, s druge strane.
3.2.
Komparativna analiza metoda mjerenja dimenzija i utvrivanja koliina

Metode mjerenja dimenzija oblog drveta i utvrivanja koliina definisane su sljedeim standardima: JUS D.BO.022 iz 1984. (Razvrstavanje i mjerenje neobraenog i obraenog drveta), i EN 1309-2 iz 2006. (Round and sawn timber Method of measurement of dimensions Part 2: Round timber Requirements for measurement and volume calculation rules). U Evropi postoji veliki broj razliitih pravila o nainu premjera dimenzija oblog drveta i utvrivanja koliina baziranih uglavnom na historiji i tradiciji. Veliki broj podataka u umarstvu i piljenju drveta baziran je na razliitim pravilima. Zbog raznovrsnosti postojeih pravila u razliitim zemljama, a u nekim sluajevima i izmeu pojedinih regija u istoj zemlji, trenutno je nemogue uspostaviti jedinstven set prihvatljivih pravila za sve zemlje lanice EU. U vezi sa navedenim, EN 1309-2 praktino se sastoji iz tri dijela: - osnovnih principa kojih se treba pridravati kod mjerenja dimenzija i utvrivanja koliina oblog drveta, odnosno minimuma zahtjeva u tom pogledu koje trebaju da ispunjavaju odreena pravila (nacionalna ili regionalna), - primjere pravila zemalja EU koji zadovoljavaju zahtjeve date u ovom standardu, - normative mjerenja dimenzija oblog drveta i utvrivanja koliina za neposrednu primjenu ukoliko ne postoje nacionalna ili regionalna pravila (Anex B). Nacionalna ili regionalna pravila trebaju jasno definisati nain premjera, njegovo evidentiranje i nain obrauna koliina.
3.2.1. Mjerenja i obraun zapremine oblog drveta Kada je rije o oblom drvetu, trebaju biti jasno definisani naini premjera duina, prenika, jedinice mjere, principi zaokruivanja kod evidentiranja rezultata i formula za obraun zapremine. Kod mjerenja duine treba biti specificiran manuelni ili automatski mjerni ureaj i navedeni zahtjevi za kalibraciju i tanost ureaja. Pravila trebaju jasno definisati nain premjera: - pravog oblog drveta,
16
- oblog drveta sa jednostrukom zakrivljenosti, - oblog drveta sa viestrukom zakrivljenosti, - oblog drveta sa zasjekom i urezom za izvlaenje (neporavnata oguzina debla). Kod mjerenja prenika takoer treba biti specificiran manuelni ili automatski mjerni ureaj i navedeni zahtjevi za kalibraciju i tanost ureaja. Pravila trebaju jasno definisati: mjesto mjerenja prenika, proceduru ukoliko mjesto premjera nije dostupno, broj mjerenja koje treba napraviti koristei specificirani ureaj, da li se mjerenje obavlja sa korom ili bez kore i pretvorbene metode, ukoliko se obavlja vie mjerenja prenika treba biti definisana procedura obrauna srednje vrijednosti.
Jedinice mjere za sva mjerenja trebaju biti navedena. Pravila trebaju sadravati formulu koja se koristi za obraun zapremine i principe zaokruivanja svih izmjerenih i obraunatih veliina. 3.2.2. Mjerenje i obraun zapremine prostornog drveta Kod mjerenja prostornog drveta takoer trebaju biti definisani mjerni instrumenti, jedinice mjere, principi zaokruivanja kod evidentiranja rezultata i formula odnosno formule za obraun zapremine. Ukoliko se radi o odreivanju zapremine na osnovu irine, duine i visine sloenog drveta, pravila trebaju definisati nain premjera ovih veliina, kao i broj i poziciju mjerenja koje treba obaviti ovisno o vrsti sloaja (obliku). 3.2.3. Mjerenje teine oblo i prostorno drvo Kod mjerenja teine drveta razlikujemo dva mjerenja: suho drvo i sirovo drvo. Metoda odreivanja teine za svako mjerenje treba biti specificirana. Treba biti specificiran mjerni ureaj sa traenim stepenom tanosti mjerenja. Teina se izraava u metrikim tonama ili kilogramima. Pravila trebaju sadravati principe zaokruivanja i proceduru obrauna srednje vrijednosti ukoliko se obavljaju dva ili vie mjerenja.
Komparacijom JUS-a D.BO. 022 i navednih osnovnih principa mjerenja i utvrivanja koliina, te Anexa B (normativi) EN 1309-2, moe se zakljuiti sljedee: Aktuelni standard (JUS) sadri neto vie elemenata od predloenih pravila za sluaj kada ne postoje nacionalna ili regionalna pravila premjera i obrauna koliina (Anex B). Shodno tome predloena pravila nisu ni elaborirana. Aktuelni standard ispunjava vei dio zahtjeva koje navedeni principi trae ali ne sve. Naime, u JUS-u postoji relativno dosta nepreciziranih stvari koje je neophodno pojasniti i/ili dopuniti (instrumenti za mjerenje, debljina kore, odreivanje zapremine sekcionom metodom, teina drveta, nain premjera
17
zakrivljenih trupaca, formula za obraun zapremine i sl.). Osim toga, JUS sadri i neke elemente koji se tradicionalno koriste u bosanskohercegovakoj umarskoj praksi a koje EN ne spominje (prije svega veliina nadmjere ili prida). Na osnovu svega moe se konstatovati da je neophodno izraditi nova pravila o nainu premjera i obrauna koliina oblog drveta koja e biti usklaena sa osnovnim zahtjevima EN 1309-2 i postojeom mjernom opremom, a koja e eventualno uvaavati i neke tradicionalne stvari naeg umarstva. O nedostacima JUS-a u pogledu mjerenja dimenzija i utvrivanja koliina postoji dosta naunih i strunih radova (Rebula, 1994; Porinsky i Vujeva, 2007 i dr.), iji se rezultati kod izrade novoga pravilnika svakako trebaju uzeti u razmatranje.
3.3.
Komparativna dimenzijama
analiza
klasifikacije
oblog
drveta
prema
U pogledu klasifikacije oblog drveta prema dimenzijama JUS pravi jasnu razliku izmeu prostornog drveta koje se prvenstveno koristi za ogrjev i kao drvo za hemijsko iskoritavanje (celuloza, tanin, ekstrakcija smole) i oblog tehnikog drveta odnosno drveta kod kojeg se iskljuivo ili preteno koriste njegova tehnika svojstva (trupci, obla graa, sitno tehniko drvo). Za prostorno drvo standard nalae izradu u duinama do 2 metra uz odgovarajue minimalne i maksimalne prenike odnosno irinu cjepanice ili tetivu luka, ovisno o obliku prostornog drveta (oblica, cjepanica, sjeenica i dr.). Za oblo tehniko drvo JUS uglavnom propisuje minimalne dimenzije (prenik i duina) koje odreeni sortiment treba da ima uz eventualno definisanje maksimalne duine u kojima se mogu ili trebaju izraivati odreeni sortimenti (stubovi za vodove, rudno drvo, stubovi za hmelj i dr.). Za najvanije, odnosno po obimu i ukupnoj vrijednosti najznaajnije umske drvne sortimenate (trupce), JUS precizira samo minimalne veliine prenika i duina u kojima se oni trebaju izraivati u zavisnosti od vrste trupaca odnosno njihovog kvaliteta. Standard pri tome ne pravi nikakvu razliku izmeu sortimenata minimalnih i veih dimenzija, iako je nedvojbeno da se oni bitno razlikuju u pogledu kvantitativnog, kvalitativnog i vrijednosnog iskoritenja u pogonima prerade drveta. Naime, iako su ovim standardom definisane debljinske klase za trupce i oblu grau na osnovu srednjeg prenika bez kore: est debljinskih klasa (po 10 cm) i 8 debljinskih podklasa ili podrazreda (po 5 cm), ova klasifikacija nije nikada imala neku konkretnu primjenu u svakodnevnoj umarskoj praksi, odnosno prije svega u zvaninim cjenovnicima umarskih preduzea. Klasifikacija oblog drveta prema dimenzijama u evropskim normama bila je do 2010. definisana normama EN 1315-1: 1997. (Dimensional classification - Part 1: Hardwood round timber) i EN 1315-2: 1997. (Dimensional classification - Part 2: Softwood round timber). Ova dva standarda su, u cilju odreenih pojednostavljenja, objedinjena i spojena u jedan standard EN 1315: 2010. (Dimensional classification of round timber). Osnovne promjene u novom standardu u odnosu na prethodne su sljedee:
18
modifikovana je debljinska klasa D 6 i R 6, dodane su dvije nove debljinske klase ( D7 R7 i D8 R8), duinske klase i kombinovanje debljinskih i duinskih klasa je ukinuto.
U praktinom smislu ovaj standard vri samo precizno definisanje debljinskih klasa prema srednjem preniku bez kore (oznaka D) i sa korom (oznaka R), pri emu razlikuje 9 debljinskih klasa (irina 10 cm) i 6 debljinskih podklasa (za klase 1, 2 i 3). Podjela na podklase moe se po potrebi primjeniti i na ostale klase po istom principu. Minimalni srednji prenici pojedinih kvalitetnih klasa (A, B, C i/ili D), kao i minimalne duine koje su dozvoljene teoretskim prikrajanjem, definisani su u okviru pojedinanih standarda odreenih vrsta drvea (smra, jela, bukva, hrast itd.). Osnovne razlike u pogledu klasifikacije oblog drveta prema dimenzijama dva analizirana sistema sortiranja, a koje imaju praktian i neposredan znaaj na poslovanje preduzea umarstva i drvne industrije, ogledaju se u sljedeem: Klasifikacija oblog drveta prema dimenzijama u JUS-u ima samo teoretski znaaj bez konkretne primjene koja bi nala svoj neposredni izraz u, prije svega, razliitim cijenama drvnih sortimenata. Ova klasifikacija ne uvaava razliito kvantitativno, kvalitativno i vrijednosno iskoritenje oblog drveta u zavisnosti od njegovih dimenzija. Kao takva, predstavljala je i predstavlja predmet stalnih sporenja ali bez konkretnih uporita i ostavlja prostor za razne malverzacije i privredni kriminal u trgovini drvetom, najee na tetu uma i umarstva u cijelini. Znaaj ove klasifikacije najbolje ilustrira injenica da ovo pitanje, za razliku od JUS-a, u EN regulisano posebnim standardom i da je on od svoga nastanka pretrpio nekoliko izmjena. S tim u vezi u evropskim zemljama odnosno u zemljama koje primjenjuju EN napravljena je jasna i precizna razlika u cijeni trupaca odreenih debljinskih klasa, odnosno utvren korekcioni faktor tih cijena za trupce razliitih duina (primjer vedske). U EN posebno je naglaeno pitanje kore odnosno njenog uea u preniku odnosno zapremini trupaca. Standard dozvoljava mjerenja i razvrstavanja sa i bez kore (R i D klase). Ukoliko se mjeri sa korom, a uee kore odbija, onda ugovorom jasno mora biti utvren nain njenog odbijanja. Mogui naini su: dogovoreno smanjenje prenika (srednjeg ili na tanjem kraju), smanjenje u procentima (%) prema ugovoru, koritenje regionalnih tablica koje definiu debljinu ili uee kore. Iako i JUS zahtijeva da se prilikom mjerenja prenika u raun uzima prenik bez kore odnosno da se debljina kore odbija, nigdje nije prezicno definisano na koji nain se to radi. S obzirom da postoje velike razlike u debljini kore, kako izmeu pojedinih vrsta tako i u okviru jedne vrste drveta (ovisno o dijelu debla iz kojega sortiment potie), oigledno je da je neophodno ovom pitanju posvetiti puno vie panje. Naime, prola su vremena kada je kora smatrana neupotrebljivim otpatkom u preradi drveta i danas ona predstavlja sirovinu sa velikim mogunostima upotrebe (kao energent, za proizvodnju tanina, mala, katrana itd.)
19
3.4.
Komparativna kvalitetu
analiza
klasifikacije
oblog
drveta
prema
3.4.1. Klasifikacija prema kvalitetu po JUS-u Kvalitet oblog drveta u JUS-u odreen je prvenstveno njegovom namjenom. S tim u vezi standard klasificira drvnu masu na: a) drvo za tehniko iskoritavanje (tehniko drvo), b) drvo za hemijsko iskoritavanje, c) drvo za ogrjev. Navedena klasifikacija ujedno predstavlja i odreeni rang kvaliteta drveta, odnosno tehniko drvo je drvo najboljeg/boljeg kvaliteta, dok je ogrjevno drvo ono koje se prvenstveno zbog loeg kvaliteta ne moe koristiti u tehnike svrhe, nego se koristi njegovo fiziko-hemijsko svojstvo poznato kao snaga ogrijevanja ili kalorina vrijednost drveta. Tehniko drvo se dalje dijeli na oblo, cjepano i tesano, ali je od praktine vanosti danas jedino oblo drvo. Izrada tesanih i cjepanih sortimenata vezana je za upotrebu runog rada, malu produktivnost i veliki otpadak to ima za posljedicu velike trokove proizvodnje, te danas nema vie nikakav znaaj za poslovanje umarskih preduzea ve je ostala u domenu zanatske proizvodnje odreenih pojedinaca ili se vri njihova industrijska izrada u pogonima prerade drveta (na primjer indra). Oblo drvo se dalje dijeli, a ujedno je to uglavnom i rang kvaliteta, na: a) trupce, b) oblu grau, c) sitno tehniko drvo. Trupci su, uvjetno reeno, najvrijedniji dijelovi debla cilindrinog ili priblino cilindrinog presjeka, odreenog kvaliteta a namjenjeni su za dalju preradu rezanjem, ljutenjem ili rijee cjepanjem. Prema nainu njihove prerade i dalje upotrebe, dijele se na: a) b) c) d) e) f) trupci za furnir (F), trupci za ljutenje (L), trupci za rezanje (I, II, III), trupci za pragove (P), trupci za ibice (S), kombinovani trupci,
Pod oblom graom podrazumijevaju se tehniki obli sortimenti koji nisu namijenjeni daljoj preradi ve se upotrebljavaju u obliku u kojem su izraeni u umi. U ovu kategoriju spadaju: stubovi za vodove, jamsko ili rudniko drvo, tunelsko drvo, ipovi ili piloti, stubovi za skele, jarboli ili katarke, brodska graa i obla kolarska graa. S obzirom da je rije o sortimentima koji nisu standardizovani u EN nee predstavljati predmet analize u ovoj studiji. Moe se tek konstatovati da se danas od svih nabrojanih sortimenata u odreenoj mjeri praktino izrauju jo jedino stubovi za vodove, dok se rudno drvo u stvari
20
isporuuje pilanama i rijetki su sluajevi direktne izrade i isporuke rudnicima to je biti njihova osnovna namjena. Pod sitnim tehnikim drvetom podrazumijevamo oblo drvo ispod 16 cm prenika bez kore na debljem kraju koje se koristi u poljoprivredi, zanatstvu i industriji drvne galanterije i pletenog namjetaja. U ovu kategoriju ulazi itav niz razliitih sortimenata (stubovi za vinograde, tapovi i ruke, kolje za voke, dralice itd.), koje iz istih razloga kao i kada je bilo rije o obloj grai neemo detaljnije analizirati. Takoer se i za ovu kategoriju moe rei da praktino pripada vie historiji umarstva odnosno umarske proizvodnje i da su danas rijetki sluajevi masovnije izrade nekog od sortimenata sitnog tehnikog drveta u reiji umarskih preduzea. Od najvee praktine vanosti za poslovanje preduzea umarstva i drvne industrije svakako su trupci, odnosno prvenstveno prve tri kategorije trupaca. Zbog toga, ali i injenice da je mogue izvriti odgovarajue komparacije ovih sortimenata sa kvalitetnim klasama definisanim u EN, oni e biti predmetom detaljnije analize. Trupci za furnir (F) Za proizvodnju furnira upotrebljava se samo drvo naroite kvalitete, tj. drvo koje svojom strukturom, teksturom, bojom i drugim estetskim svojstvima ispunjava uvjete za izradu furnira. Vaan faktor je i moda koja, s vremena na vrijeme, stavlja u prvi plan odreene vrste drveta. Od domaih vrsta drveta, kao drvo za izradu furnira, posebno je cijenjen hrast, zatim orah i tzv. domae egzote (javor ikra, javor rebra, cvjetasti jasen, deveravi brijest, smra i jela ljetarka) odnosno stabla nepravilne teksture. Zbog toga JUS propisuje poseban standard za hrast do 70 cm prenika, poseban standard za orah (koji se od 1967. godine primjenjuje kao neobavezan), dok hrastovi furnirski trupci iznad 70 cm prenika, te trupci deverave, ikriave i rabraste strukture nisu standardizovani i kao takvi predstavljaju predmet slobodnih trgovinskih pogodbi. Za ostale vrste drvea koje svojim kvalitetom zadovoljavaju vrlo stroge kriterije za izradu ovih trupaca, standard propisuje izradu u najmanjim duinama od 2 m uz minimalni srednji prenik od 40 cm (bukva), odnosno 35 cm (etinari i svi ostali liari). Pored toga, etinari moraju ispunjavati i osnovni uvjet u pogledu finoe drveta od minimalno 3 goda/1 cm. Trupci za furnir izrauju se u jednoj klasi kvaliteta, sem hrasta za koji poseban standard propisuje dvije kvalitetne klase (I i II). Trupci za ljutenje (L) Trupci za ljutenje slue za izradu ljutenih furnira koji se koriste u proizvodnji raznih vrsta drvnih ploa gdje nije vaan estetski izgled (perploe, panel-ploe, iverice i dr.). S obzirom na tehniku izrade ljutenih furnira, uglavnom se izrauju od vrsta homogenije strukture (bukva, topola, lipa, i sl.). Izrauju se u jednoj kvalitetnoj klasi od svih etinara (sem jele i smre) i liara uz minimalne duine od 2 m i minimalni srednji prenik od 35 cm (tvrdi liari), odnosno 30 cm (etinari, javor i meki liari). U pogledu traenog kvaliteta standard je dosta tolerantniji uporedivo za trupcima za furnir, a s obzirom na tehniku izrade standard tolerira, na primjer, sve greke srca uz uvjet da je periferna upotrebljiva zona na najuem mjestu na elu min. 1/6 prenika. Jedino obiljeje drveta gdje je
21
standard za L trupce zahtjevniji je koninost, to je uzimajui u obzir tehniku izrade sasvim razumljivo i opravdano. Trupci za rezanje Trupci za rezanje ili pilanski trupci ine najmasovniji drvni sortiment u BiH. Iz ovih se trupaca na pilani izrauju sortimenti prilagoeni za direktnu upotrebu ili dalju doradu i finalnu obradu. Izrauju se iz svih liarskih i etinarskih vrsta sposobnih za rezanje, odnosno za nae uvjete praktino iz svih vrsta drveta. Trupci za rezanje izrauju se u tri kvalitetne klase i nose oznaku I, II i III. S obzirom da postoje odgovarajue razlike izmeu trupaca za rezanje etinara i liara, prvenstveno u pogledu dimenzija, analizirat emo ih odvojeno. Trupci za rezanje etinara Standard definie ope i posebne uvjete za izradu ovih trupaca od jele, smre, bijelog i crnog bora, kao i ostalih etinara sposobnih za rezanje. U pogledu zahtjeva prema kvalitetu ovih trupaca ne postoje razlike izmeu nabrojanih vrsta. Standard jedino vri odgovarajuu podjelu jele i smre, sa jedne, odnosno borova, sa druge strane, u pogledu minimalnih duina. S tim u vezi minimalne duine trupaca jele i smre iznose: 4,0 m (I klasa); 4,0 m (II klasa) i 3,0 m (III klasa), a mogu se krojiti u inkrementima od po 25 cm za sve klase kvaliteta. U ukupno isporuenoj koliini, do 20 % trupaca I i II klase moe biti i u duinama od 3,0 do 3,75 m, naravno uz uvjet da zadovoljavaju traene kriterije kvaliteta. Za bijeli i crni bor minimalne duine trupaca za rezanje iznose: 3,0 m (I klasa); 2,5 m (II klasa) i 2,0 m (III klasa), a mogu se krojiti u inkrementima po 10 cm za sve klase kvaliteta, takoer uz napomenu da se dozvoljava do 20 % trupaca I klase u duinama od 2,5 do 2,9 m u isporuenoj koliini. Minimalni srednji prenik (bez kore) za sve vrste etinara iznosi: 25 cm (I klasa); 20 cm (II klasa) i 20 cm (III klasa). U pogledu zahtijeva prema kvalitetu trupaca za rezanje etinara standard ne pravi razliku izmeu vrsta, ve precizira jedinstvene zahtjeve za sve vrste. Traeni kvalitet je svakako dosta manji od onoga kod trupaca za furnir (F) i trupaca za ljutenje (L), a po loginom slijedu opada sa smanjenjem kvalitetne klase. Za III klasu kvaliteta standard ak i ne propisuje posebne uvjete. Konstatuje se tek da su dozvoljene razliite greke koje su vee od onih za II klasu, uz uvjet da imaju najmanje 60 % drvne mase sposobne za iskoritenje rezanjem, odnosno trule u srcu moe da bude najvie do prenika, odnosno periferna trule najvie do dubine 1/5 prenika ela. U raun se pri tome uzima prosjek izmeu obima trulei na oba ela trupca. Trupci za rezanje liara Standard definie ope i posebne uvjete za izradu trupaca za rezanje od tvrdih i mekih liara. Trupci za rezanje liara svih vrsta i kvaliteta, za razliku od etinara, izrauju se u jedinstvenim minimalnim duinama od 2,0 m, sa inkrementima od 10 cm. U ovom pogledu izuzetak je jedino crni grab (Ostrya carpinifolia Scop.) kod kojega se dozvoljava izrada ovih trupaca u duinama od najmanje 1,5 m. Za nae najvaije liarske vrste (bukva i hrast) standard definie tri kvalitetne klase uz minimalne srednje prenike bez kore od: 30 cm (I klasa); 25 cm (II klasa) i 25 cm (III klasa). Za ostale liarske vrste standard
22
praktino definie dvije klase kvalitete (I i II) uz iste minimalne srednje prenike (jasen, brijest, javor) ili neto nie (meki liari, vokarice, bagrem itd.). Jedino se za grab (Carpinus betulus L.) zahtijeva neto vei minimalni srednji prenik za I klasu (35 cm). S obzirom na namjenu ovih trupaca tolerie se vei broj greaka (kvantitativno) i njihove vee veliine (kvalitativno) u odnosu na trupce za furnir i ljutenje. Kako je rije o prilino obimnom materijalu konstatovat emo samo da je brojnost i veliina greaka u direktnoj vezi sa kvalitetnim klasama a radi ilustracije navodimo vrlo estu pojavu kod bukve, koja je inae u velikom broju sluajeva predmet trgovinskih sporova lano srce. Dozvoljena zdrava lana sr kod bukve iznosi: 50 % (I klasa); 80 % (II klasa) i 100 % (III klasa), u odnosu na prenik ela trupca. 3.4.2. Klasifikacija prema kvalitetu po EN Kvalitet oblog drveta prema EN odreen je njegovim dimenzijama i svojstvima koji, u skladu sa doputenim vrijednostima koje propisuje pojedini standard, odreuju njegovu pripadnost odgovarajuoj kvalitetnoj klasi. Standard vri odvojenu kvalitetnu klasifikaciju po grupama vrsta drvea odnosno po srodnim vrstama, a za vanije vrste drvea i po vrstama. 3.4.2.1.Klasifikacija oblog drveta etinara prema kvalitetu Kvalitet etinarskog drveta definisan je odnosno odreen sa tri standarda: Qualitative classification of softwood round timber Part 1: Spruces and firs (EN 1927-1: 2008). Norma odreuje razvrstavanje po kvalitetu oblog drveta smre (Picea spp) i jele (Abies spp) Qualitative classification of softwood round timber Part 2: Pines (EN 19272:2008). Norma odreuje razvrstavanje po kvalitetu oblog drveta borova. Primjenjuje se za bijeli bor (Pinus sylvestris L.), crni bor (Pinus nigra Arn.), primorski bor (Pinus pinaster Sol.) i kalifornijski bor (Pinus radiata D.Don.) Qualitative classification of softwood round timber Part 3: Larches and Douglas firs (EN 1927-3: 2008). Norma odreuje razvrstavanje po kvalitetu oblog drveta aria (Larix Mill.) i duglazije (Pseudotsuga Carr.)
Svi navedeni standardi imaju jedinstven opi dio i pravila razvrstavanja. Generalno daju ope i posebne uvjete kvaliteta kada je konana upotreba oblog drveta nepoznata, a u prilogu daju smjernice odnosno obiljeja kvaliteta koja se trebaju uzeti u obzir za ugovore kada je njegova konana upotreba poznata. Kada je u pitanju razvrstavanje po kvalitetu oblog drveta bez odreene upotrebe, ono se tada razvrstava u etiri klase uz sljedee ope uvjete kvaliteta: 1. Kvalitetna klasa A: Drvo prvorazredog kvaliteta. Uglavnom prvi trupac istog drveta, bez greaka ili sa neznatnim grekama i nekoliko ogranienja za upotrebu. 2. Kvalitetna klasa B: Drvo prosjenog do prvorazrednog kvaliteta, bez specifinih zahtjeva za istim drvetom. Kvrge su doputene u obimu koji se smatra prosjenim za odreenu vrstu.
23
3. Kvalitetna klasa C: Drvo prosjenog do niskog kvaliteta. Doputaju se sva obiljeja kvaliteta koja znatno ne umanjuju prirodne karakteristike drveta. 4. Kvalitetna klasa D: Drvo koje se moe ispiliti u iskoristivo drvo, ali zbog svojih karakteristika ne moe ui u kvalitetne klase A, B ili C. U prilogu standarda (tablice) prikazani su detaljni posebni uvjeti kvaliteta za sve navedene klase. Analizirajui ove priloge moe se konstatovati da je osnova karakteristika EN standarda definisanje posebnih uvjeta kvaliteta za skoro svaku vrstu drveta pojedinano, odnosno uvaavanje prirodnih razliitosti izmeu pojedinih vrsta. Na primjer, za isti kvalitetni razred standard doputa zdrave kvrge maksimalne veliine do 4 cm kod jele i smre, a do 5 cm kod borova, to je potpuno logino i razumljivo. Standardima nisu denfinisani minimalni srednji prenici ve se navedene kvalitetne klase mogu izraivati iz oblog drveta svih debljinskih klasa odreenih standardom EN 1315 (2010). Detaljno analizirajui ove standarde moe se zakljuiti da je srednji prenik u odreenoj mjeri u stvari i pokazatelj kvaliteta drveta. Naime, standardi prave razliku u pogledu dozvoljenih greaka izmeu oblovine veih i manjih prenika, odnosno kod oblog drveta veih prenika standardi su tolerantniji i dozvoljavaju se vee greke po obimu u odnosu na drvo manjih prenika za istu kvalitetnu klasu i obratno. Konkretno, kod oblog drveta jele kvalitetne klase A srednjeg prenika bez kore ispod 35 cm paljivost nije doputena, dok je kod iste kategorije za oblo drvo srednjeg prenika iznad 35 cm ona duputena do prenika ela. Slina je stvar i kod drugih osnovnih obiljeja kvaliteta (zakrivljenost, koninost, okruljivost). Ovakvo posmatranje i definisanje odnosa prenika i odreenih svojstava drveta u potpunosti korelira i sa pojedinim istraivanjima odnosno rezultatima do kojih su u okviru svojih istraivanja dolazili pojedini autori sa ovih podruja (Rebula, 1996 i 1998) Od dimenzija oblog drveta u standardima je precizirana jedino minimalna duina koja se prihvata teoretskim prikrajanjem. Ona iznosi 3 m za sve etinarske vrste osim primorskog bora (Pinus pinaster Sol.) za koji minimalna duina iznosi 2 m. Vano je napomenuti i to da standard u pogledu traenog kvaliteta odnosno doputenih greka (karakteristika) drveta nije iskljuiv. Naime, ostavlja se prostor da izvjesne greke drveta budu i vee od doputenih, s tim da se onda trebaju kompenzirati veim kvalitetom nekih drugih karakteristika (prema dogovoru). Karakteristike koje se se smiju kompenzirati su : oteenja od insekata (posebno Tryponendron lineatum Oliv.), trule i promjena boje. U Prilogu A (informativni dio) u ovim su standardima prikazene karakteristike koje se trebaju uzeti u obzir za ugovore kada je poznata konana upotreba oblog drveta. Rije je o itavom nizu obiljeja kvaliteta drveta (ekscentrinost srca, oteenja od insekata, kvrge, zakrivljenost itd.) uz napomenu da spisak nije konaan. Standard ovdje polazi od poznate injenice da kvalitet drveta predstavlja veoma kompleksan i varijabilan pojam koji ne dozvoljava uoptavanja. Naime, karakteristike drveta koje su bitne za jedan proizvod mogu biti potpuno nevane za neki drugi. Zobel i Van Buijtenen stoga istiu da kvalitet drveta moe imati znaenje samo onda kada je finalni proizvod poznat (Stahl, 1998). U skladu sa iznesenim ostavlja se prostor da se ugovorom mogu specificirati i druge karakteristike drveta koje su od znaaja za finalni proizvod.
24
3.4.2.2. Klasifikacija oblog drveta liara prema kvalitetu Kvalitet liarskog drveta definisan je sljedeim EN standardima: Hardwood round timber Qualitative classification Part 1: Oak and beech (EN 1316-1: 1997). Razvrstavanje je primjenljivo za sljedee vrste drvea: hrastovi - Quercus sessiliflora SALISB. (or Quercus petraea LIEBL.), Quercus robur L. (or Quercus pedunculata EHRH.) i bukva bukva (Fagus sylvatica L.). Hardwood round timber Qualitative classification Part 2: Poplar (EN 1316-2: 1997). Razvrstavanje je primjenljivo za sve klonove topole trine namjene. Hardwood round timber Qualitative classification Part 3: Ash and maples and sycamore (EN 1316-3: 1997). Razvrstavanje je primjenljivo za sljedee vrste drvea: Fraxinus excelsior L., Acer pseudoplatanus L., Acer platanoides L. i Acer campestris L.1
Slino kao i kod etinara, standardi propisuju ope i posebne uvjete kvaliteta za definisane kvalitetne klase, pri emu su posebni uvjeti kvaliteta zasebno definisani za svaku od navedenih vrsta drvea. Svaka od vrsta nosi svoju determinirajuu oznaku: Q (Qeurcus L.) hrast F (Fagus L.) bukva Po (Populus L.) topola Fr (Fraxinus L.) jasen Ac (Acer L.) javor Za razliku od klasifikacije prema kvalitetu etinara, kod klasifikacije liara postoji samo jedna odnosno apsolutna klasifikacija prema kvalitetu na etiri kvalitetne klase, sa izuzetkom topola gdje standard razlikuje samo tri klase kvaliteta. Opi uvjeti kvaliteta za ove klase su sljedei: 1. 2. 3. 4. Kvalitetna klasa A: klasa iznimnog kvaliteta Kvalitetna klasa B: klasa normalnog kvaliteta Kvalitetna klasa C: klasa manje vrijednog kvaliteta Kvalitetna klasa D: klasa kvaliteta koja ukljuuje dugo drvo, trupac ili dio dugog drveta koji nisu doputeni u prethodnim klasama, ali za sve karakteristike u ovoj klasi treba da bude iskoristivo vie od 40 % zapremine drveta
Za topole su definisane samo tri kvalitetne klase (A, B i C), pri emu nije precizirano drvo manje vrijednog kvaliteta, a klasa C definisana je istim opim uvjetima kao klasa D iz navedene klasifikacije za ostale liarske vrste.
trenutno povuen 25
Standardizovano oznaavanje klasa svih navedenih vrsta sastoji se od dva znaka odvojena crtom. Prvi znak je poetno latinsko slovo roda vrste drveta, a drugi ukazuje na klasu kvaliteta, na primjer Q-A (hrast kvalitetne klase A). Druga bitna razlika u odnosu na klasifikaciju etinara su precizno definisane dimenzije za svaku pojedinu klasu, i to najmanja duina (m) i najmanji srednji prenik bez kore (cm). Osim toga, kod liarskih vrsta nema razlike izmeu dozvoljenih greaka kvaliteta i prenika oblog drveta koja je evidentirana kod etinara. Ovo prvenstveno iz razloga jer liare generalno karakterie znatno vea heterogenost u pogledu kvaliteta i javlja se vei broj greaka koji na njihov kvalitet znaajnije utie. Zbog toga ne postoji odnosno bar nije do sada utvrena korelacija izmeu prenika i kvaliteta debla, kao to je to sluaj kod etinara a koja je nala svoj izraz i u navedenim standardima. S obzirom na relativno veliki broj standardizovanih vrsta odnosno definisanih dimenzija tih vrsta za razliite klase kvaliteta, radi jednostavnosti i lakeg prikaza u tabeli 1 date su minimalne propisane dimenzije liara po vrstama drvea i kvalitetnim klasama.
Tabela 1: Minimalne dimenzije liara po vrstama drvea i klasama kvaliteta Minimalne dimenzije po kvalitetnim klasama Srednji prenik bez kore (cm) Vrsta drveta A Hrast Bukva Jasen Javor Topola 40 35 40 35 30 B 35 30 35 30 25 C 30 25 20 20 20 D A 2,5 3 3 3 3 B 3 3 3 3 2 C 2 2 2 2 2 D Duina (cm)
Napomena: kod bukve i jasena postoje podklase A i B crvena, odnosno A i B smee srce, koji za razliku od istih redovnih klasa doputaju 100 % homogeno i zdravo crveno, odnosno smee srce. Ni kod liarskih vrsta standard u pogledu postavljenih zahtjeva nije iskljuiv, ali je ipak dosta stroiji i tolerancije (dogovorene) se odnose prvenstveno na dimenzije oblog drveta.
Na osnovu svega iznesenog kada je rije o klasifikaciji oblog drveta prema kvalitetu po JUS-u i EN-u moe se zakljuiti sljedee: EN, uporedivo sa JUS-om, daleko su sveobuhvatnije (obuhvataju vei broj vrsta), detaljnije (uvaavaju prirodne razliitosti izmeu pojedinih vrsta) i preciznije (uvaavaju utjecaj prenika na kvalitet oblog drveta). Pored dijela apsolutnog sortiranja oblog drveta prema kvalitetu, EN ostavlja prostor da se ugovorne strane usaglase o kvalitetu odnosno o svojstvim oblog drveta u sluajevima kada je njegova konana upotreba poznata. Ovo ostavlja
26
irok prostor za bolje iskoritenje drvne mase i racionalizaciju proizvodnje kako umarstva tako i drvne industrije, s obzirom na veoma raznovrsne i brojne mogunosti prerade i upotrebe drveta. Naime, samo u razdoblju izmeu I i II svetskog rata broj naina upotrebe drveta porastao je sa 2500 na 5000. Do danas se taj broj udvostruio. Moe se stoga rei da su EN neuporedivo bolje prilagoene dananjim uvjetima trinog privreivanja kao i trenutnim tehniko-tehnolokim mogunostima i nainima prerade i upotrebe drveta, a s obzirom na dinamiku izmjene ovih standarda, sasvim sigurno i buduim. Kada je u pitanju komparacija JUS-a i EN-a u pogledu kvalitetne klasifikacije odnosno drvnih sortimenata, moe se rei da je ona mogua ali prikladna samo u odreenim dijelovima. Zbog bitnih, ranije naglaenih razlika, ova je komparacija jednostavnija i primjerenija za najkvalitetnije (F trupci A kvalitetna klasa) i najmanje kvalitetne sortimente (III D kvalitetna klasa). Ako ostale klase kvaliteta stavimo u najrealniji mogui odnos (L i I - B kvalitetna klasa, III C kvalitetna klasa) komparacija je znatno tea zbog izraenijih razlika izmeu standarda u pogledu zahtjeva prema dimenzijama i posebnim uvjetima u pogledu kvaliteta. Kod bukve, na primjer, za najkvalitetnije sortimente tehnike oblovine (F i A) dozvoljeni udio lane sri je istovjetan (20 %), zahtjevi za najmanjom duinom vei su kod EN u odnosu na JUS (3 m : 2 m), ali su zahtjevi za najmanjim srednjim prenikom manji kod EN u odnosu na JUS (35 cm : 40 cm). S obzirom da nije rije o velikim razlikama istraivanja procentualnog uea ovih sortimenata u istoj drvnoj masi pokazala su priblino isto procentualno uee. Slina je situacija i kada je rije o odnosu trupaca za rezanje III klase i D klase kvaliteta ali su kod ostalih navedenih sortimenata ova odstupanja dosta vea (Prka i Porinsky, 2009). Utvrene i obrazloene razlike izmeu analiziranih standarda zasigurno se dovesti do promjena u nainu rada poslova krojenja, preuzimanja, evidencije i trgovine drvnim sortimentima, a samim tim neminovno i u poslovima planiranja ovih aktivnosti odnosno izrade odgovarajuih planova (izvedbeni projekt, godinji plan, GO). Posebno se to odnosi na dijelove ovih planova koji su usko povezani sa sortimentnim tablicama. U vezi sa tim, da bi ovi planovi bili to kvalitetniji, objektivniji i pouzdaniji neophodno e biti izraditi nove sortimentne tablice ili u najmanju ruku izvriti usaglaavanje postojeih sa novim asortimanom umskih drvnih sortimenata.
27
4.
Stepen informiranosti ciljnih preduzea umarstva i drvne industrije o problematici standardizacije. Miljenje o JUS standardima, mogunostima njihove primjene u aktuelnim trinim odnosima i spremnost za primjenu BAS EN standarda
Za potrebe realizacije ove aktivnosti najprije je bilo neophodno precizirati tzv. ciljna preduzea. Uz saglasnost sa FIRMA Projectom odlueno je da ciljna preduzea umarstva budu PD Unsko-sanske ume d.o.o Bosanska Krupa i JP ume Tuzlanskog kantona d.d. Kladanj. Odabir ovih preduzea nije bio sluajan. Naime, PD Unsko-sanske ume je preduzee koje je ve ranije prepoznalo vanost problematike standardizacije za svoje poslovanje, te je ulagalo i ulae dosta truda na teoretskoj i strunoj edukaciji svojih uposlenika u ovom podruju. Iz slinih je razloga odabrano i JP ume Tuzlanskog kantona, uz bitnu napomenu da su na ovom podruju instalirani moda i najvei kapaciteti za preradu drveta u BiH, te da se radi o poduzetnicima koji su trino izuzetno izvozno orijentirani sa znaajnim nivoom izvoza svojih proizvoda i u zemlje EU. Prilikom izbora predstavnika drvne industrije na oba odabrana kantona vodilo se rauna da se anketiranjem obuhvate jednim dijelom preduzea koja rade iskljuivo ili dominantno sa liarskim vrstama, a drugim dijelom preduzea koja rade iskljuivo ili dominantno sa etinarskim vrstama. Rije je naime o preduzeima koja ve dugi niz godina posluju na ovim prostorima i koja su napravila znaajan iskorak u svojoj proizvodnji, kako u tehniko-tehnolokoj opremljenosti, tako i u pogledu specijalizacije proizvodnje i znaajnog udjela finalnih proizvoda u svom asortimanu. Nakon toga napravljen je odgovarajui upitnik (prilog 1), te u dogovoru sa Direktorom odnosno Izvrnim direktorom ovih preduzea obavljen intervju.
4.1.
Analiza preduzea umarstva u vezi sa problematikom standardizacije oblog drveta

Na osnovu obavljenog intervjua odnosno dobivenih odgovora, ali i strune razmjene miljenja tokom ovog intervjua mogu se donjeti sljedei bitniji zakljuci: Preduzea umarstva obuhvaena analizom, kao i druga preduzea umarstva na podruju BiH klasifikaciju oblog drveta vre po JUS-u za umske drvne sortimente u 100 % obimu svoje proizvodnje. Standardi su u originalnoj formi sastavni dio njihove strune arhive, ali su ih za potrebe neposredne primjene preduzea izradila i u aplikativnoj formi obogaenoj konkretnim upustvima, crteima i/ili slikama. Aktuelni standard nije u potpunosti funkcionalan, odnosno trite trai odgovarajue drvne sortimente ije se dimenzije i kvalitet ne podudaraju u potpunosti za zahtjevima JUS-a u tom pogledu. Iako je koliina tih proizvoda relativno mala, ona ipak zahtijeva odgovarajue promjene u tehnolokom procesu krojenja i klasiranja, to nalazi svoj izraz u njihovoj neto veoj cijeni
28
(do 20 %). U prilog ovome govori i injenica da od oko 40-ak umskih drvnih sortimenata za koje je JUS specificirao uvjete izrade danas se u umarstvu BiH izrauje njih oko 10-ak. Kao osnovni nedostatak vaeih standarda preduzea umarstva izdvajaju vaee propise o nainu premjera dimenzija i utvrivanja koliina oblog drveta, kao i neuvaavanje znaaja dimenzija u odreivanju cijene drveta, prije svega trupaca. Anketirana preduzea umarstva nemaju estih i veih prigovora od strane kupaca (drvne industrije) na kvalitet i koliine isporuenih drvnih proizvoda. Prigovori su sporadini i na obostrano zadovoljstvo brzo se i lako rjeavaju bez sporova i/ili arbitrae tree strane. Iako se u velikom obimu proizvodnje dogode i njihovi propusti, istiu da je najei uzrok prigovora nepoznavanje propisa o nainu premjera obiljeja kvaliteta i dozvoljenih greaka za pojedine drvne sortimente od strane odreenih kupaca. Poslove krojenja i klasiranja umskih drvnih sortimenata u oba anketirana preduzea obavljaju uposlenici sa srednjom strunom spremom odnosno umarski tehniari (razmjera, otprema). Uobiajena je praksa u ovim preduzeima da ovi radnici, pored obrazovanja i znanja koje nose iz kole, prou odgovarajuu specijalistiku obuku, uz napomenu da je kvalitet njihovih radova predmet odgovarajueg monitoringa i da se po potrebi obavlja dodatna edukacija, a ukoliko ni to ne polui odgovarajue rezultate vri se promjena njihovog radnog mjesta odnosno odgovarajua prekvalifikacija ovih radnika. Iako smatraju da imaju relativno dobro obuenu radnu snagu, istie se da je poeljna i dobrodola njihova eventualna dodatna edukacija u duhu opeprihvaenog termina cjeloivotnog uenja, a posebno u smislu odreenih promjena u okviru tehnolokog procesa krojenja i klasiranja drvnih sortimenata koje bi se mogle dogoditi prelaskom na nove standarde. Usaglaeno je miljenje preduzea umarstva da se eventualna edukacija moe i treba provoditi i za uposlenike iz sektora drvne industrije koji obavljaju sline poslove (po mogunosti zajedno). Smatra se da bi ovakav pristup umnogome doprinio uspostavljanju i/ili vraanju meusobnog povjerenja, izmeu ostalog i kroz usaglaene kriterije kvalitetne klasifikacije oblog drveta. Ukazuje se i na odreeni manjak kvalitetne i kvalificirane radne snage za ove poslove u sektoru drvne industrije (na osnovu dugogodinjeg iskustva i kontakata), te bi u tom smislu odgovarajua edukacija moda i vie koristila odnosno trebala ovim preduzeima. U anketiranim preduzeima vrlo malo se zna o BAS standardima odnosno o radu Instituta za standardizaciju BiH i Tehnikog komiteta 42 (Drvo i proizvodi od drveta). Odreena saznanja, naalost, rezultat su najvie profesionalne i strune znatielje pojedinaca u preduzeima. Najvea odgovornost za to je, po njihovoj ocjeni, na Institutu i njegovom izuzetno pasivnom radu i djelovanju, ali i na drugim ustanovama i institucijama koje se, u veoj ili manjoj mjeri, bave ovom problematikom (privredne komore, ministarstva, uprave, fakulteti, srednje strukovne kole i drugi). U tom smislu oigledno je da je ovom studijom napravljen ogroman korak naprijed, pri emu zahvalnost prvenstveno dugujemo FIRMA Projectu i Orgutu koji su prepoznali vanost i znaaj predmetne materije. Ipak, poznavajui inertnost veine strunjaka umarske i drvo-preraivake struke kada je u pitanju prisustvovanje razliitim strunim seminarima, logino se namee zakljuak da e ova studija i njeni rezultati imati svoj puni efekat samo ukoliko se sa njome upozna ira nauna i struna javnost. S tim u vezi bilo bi poeljno ili
29
ak neophodno odrati seriju okruglih stolova odnosno seminara po svim kantonima odnosno entitetima u BiH. Planiranja koja se baziraju na aktuelnim standardima (procjene asortimana drvnih sortimenata) daju zadovoljavajue rezultate. Neto vea odstupanja planiranih i realiziranih drvnih sortimenata javljaju se kod niih ureajnih jedinica (umsko odjeljenje), dok su na nivou GJ i GP ona neznatna i uslovljena prije svega pogoranjem kvaliteta uma. Na osnovu ovoga namee se logian zakljuak da je metodika koritena za izradu sortimentnih tablica za nae najvanije vrste drvea (Vukmirovi, 1971; Pavli, 1973 i Proli, 1975) dobra i da se u osnovi moe koristiti i prilikom eventualne izrade novih sortimentnih tablica. Anketirana preduzea umarstva su jasno iskazala spremnost za uvoenje i primjenu BAS EN standarda, ali pod uvjetom da se prije toga izrade i donesu svi neophodni zakonski i podzakonski akti, izvre neophodne strune radnje vezane za poslove planiranja (prije svega klasifikacije stabala i sortimentne tablice) i obavi adekvatna edukacija uposlenika u teoretskom i praktinom pogledu.
4.2.
Analiza preduzea drvne industrije u vezi sa problematikom standardizacije oblog drveta

Anketiranja preduzea drvne industrije obavljena su u neto manjem obimu (manji broj pitanja), ali su obuhvatila vei broj preduzea. Najprije su terenskim obilascima i posjetama preduzeima drvne industrije identifikovana ciljna preduzea na nain kako je to ve naglaeno u uvodnom dijelu ovog poglavlja. U konanici su odabrana sljedea preduzea drvne industrije na podruju Unskosanskog kantona: BH Legno d.o.o., Bosanski Petrovac Pogy d.o.o., Biha Al Dihani d.o.o., Cazin
Na podruju Tuzlanskog kantona anketirani su predstavnici preduzea: Ramex d.o.o., Kladanj Turson Prom d.o.o., Graanica Prominvest Stupanica d.o.o., Olovo
Napomena: Preduzee Prominvest Stupanica iz Olova geografski se ne nalazi na podruju Tuzlanskog kantona. Navedeno preduzee je odabrano iz sljedeih objektivnih razloga: Rije je o preduzeu sa velikim instalisanim kapacitetima reletivno blizu ovog kantona koje e prirodno jednu veu koliinu oblog drveta nabavljati i iz JP ume Tuzlanskog kantona U tehniko-tehnolokom pogledu ovo preduzee jedno je od najsavremenijih u Federaciji BiH sa vrstim opredjeljenjem da jo vie unaprijedi i obogati svoj tehnoloki proces.
30
Na osnovu obavljenih razgovora sa predstavnicima nabrojanih preduzea i odgovora na odabrana pitanja iz anketnog upitnika, a koja su zajednika za obje gospodarske djelatnosti, mogu se donijeti sljedei bitniji zakljuci: Anketirana preduzea drvne industrije klasifikaciju oblog drveta vre takoer po JUS-u za umske drvne sortimente u 100 % obimu svoje proizvodnje. Ipak, za razliku od preduzea umarstva u manjini su preduzea koja imaju odgovarajui primjerak ovih standarda. Naime, veina ovih preduzea ima godinje ugovore o sukcesivnoj isporuci, pri emu se u ugovoru obavezuje na preuzimanje robe po koliini i kvalitetu na umskom kamionskom putu. Navedeni nain praktino, zbog racionalizacije poslovanja ovih preduzea, dovodi to toga da klasifikaciju (kvantitativnu i kvalitativnu) obavlja voza kamiona koji je dugogodinjim radom na ovim poslovima stekao odreeno iskustvo. Na osnovu ovoga moe se konstatovati da preduzea drvne industrije imaju veliko povjerenje u objektivnost i nepristrasnost rada strunih uposlenika preduzea umarstva. Prigovori ovih preduzea na koliinu i kvalitet isporuenih drvnih sortimenata su neznatni te se brzo i lako rjeavaju na stovaritima pilana. Navedeno govori u prilog iznesenoj tezi o uspostavljenom povjerenju. Ipak, ima i miljenja da prigovori (argumentovani ili ne) ne postiu eljeni efekat ve su kontraproduktivni, te je to osnovni razlog zbog ega ih ustvari nema. Anketirani predstavnici drvne industrije nisu upoznati sa radom Instituta za standardizaciju BiH odnosno BAS standardima ali su odmah iskazali spremnost za njihovom primjenom. Ovakvo bezuvjetno opredjeljenje bez prothodnih znanja i iskustava u velikoj mjeri uvjetovano je nezadovoljstvom postojeim stanjem, odnosno svim negativnim efektima postojeeg sistema sortiranja navedenim u poglavlju 1. ove studije. Predstavnici drvne industrije potvrdili su od ranije naglaenu elju za odgovarajuom edukacijom svojih uposlenika u vezi sa problematikom standardizacije, uz napomenu da bi zajednika edukacija sa predstavnicima umarstva bila najbolje rjeenje.
31
5.
Stav, miljenje i plan nadlenih umarskih institucija u vezi sa problematikom standardizacije

Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva i Federalna uprava za umarstvo kao sastavni dio ovog ministarstva, predstavljaju najznaajnije umarske institucije u Federaciji BiH i svakako su nezaobilazna zainteresovana strana kada je rije o problematici standardizacije. U okviru svojih poslova ove institucije se, izmeu ostaloga, bave: pripremanjem zakona i drugih propisa iz oblasti umarstva i lovstva, provedbom i primjenom meunarodnih konvencija i standarda iz oblasti umarstva i lovstva, pripremom i provedbom znanstveno-istraivake djelatnosti i transferom znanja iz oblasti umarstva i lovstva i dr.
Na osnovu navedenih poslova odnosno nadlenosti ovih institucija, oigledno je da je za usvajanje, te efikasnu i funkcionalnu primjenu BAS EN standarda nuna njihova aktivna uloga. Ove institucije su u svom prethodnom radu prepoznale vanost i znaaj standardizacije za umarstvo i umarska preduzea. Naime, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva i Jedinica za provoenje projekata u umarstvu i poljoprivredi (PIU), u okviru izrade umarskog programa Federacije BiH, naruile su izradu studije Tehnologije u umarstvu, standardi umskih drvnih sortimenata i umska biomasa u kojoj se trebalo utvrditi sadanje stanje, realne mogunosti i pravce razvoja u ovim oblastima. Predmetnu studiju izradio je CEPOS, a od strane Savjeta za izradu umarskog programa FBiH je usvojena sredinom prole godine. Ipak, na realizaciji Akcionog plana ove studije nije do sada uinjen nikakv pomak. U vezi sa iznesenim obavljen je intervju sa direktorom Federalne uprave za umarstvo, gosp. Omer Paali, dipl.in.um., sa ciljem da se utvrdi trenutni stav ove institucije u pogledu standarda za oblo drvo te planske aktivnosti na ovom polju (prilog 2). Na osnovu dobivenih odgovora i strune razmjene miljenja tokom intervjua, mogu se iznijeti sljedei bitniji zakljuci: Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Federacije BiH (sektor umarstva) i Federalna uprava za umarstvo, naalost, nemaju nikakvu institucionalnu saradnju i/ili strune kontakte sa Institutom za standardizaciju BiH. Ovakvo stanje u principu oslikava generalnu nefunkcionalnost nekih dravnih slubi i odsustvo koordinacije sa kompetentnim entitetskim institucijama. Strategija razvoja umarstva F BiH jo nije izraena. Naime, iako je veina studija zavrena i usvojena, konana izrada e saekati jo izvjesno vrijeme. U Federalnoj upravi radi se na prijedlogu aktivnosti iz akcionih planova pojedinih studija koje e imati prioritet prilikom realizacije odnosno finansiranja. Naalost, finansijska sredstva su ograniena i u velikoj mjeri e ovisiti i o buduem statusu Federalne uprave (kao samostalne institucije ili dijela nadlenog ministarstva).
32
Federalna uprava na elu sa direktorom iskazala je potpunu spremnost da obavi svoj dio obaveza u pogledu pripreme odgovarajue podzakonske regulative i propisa neophodnih za funkcionalnu primjenu BAS EN standarda. Odreene aktivnosti iz Akcionog plana studije Tehnologije u umarstvu, standardi umskih drvnih sortimenata i umska biomasa, prije svega aktivnosti u vezi sa standardizacijom, prepoznate su od strane Federalne uprave kao aktivnosti najvieg prioriteta. Naalost, kako je ve konstatovano, realizacija ovih aktivnosti ipak e morati saekati izvjesno vrijeme.
33
6.
Iskustva zemalja u okruenju (sluaj Hrvatske) u p rimjeni EN odnosno usaglaavanju nacionalnih standarda sa evropskim
Normizacijski rad u Republici Hrvatskoj
Rad na normizaciji u Republici Hrvatskoj poeo je nakon osnivanja Dravnog zavoda za normizaciju i mjeriteljstvo 1992. godine. Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju Republika Hrvatska se obvezala na poduzimanje mjera kako bi postupno postigla usklaenost s tehnikim propisima Zajednice i europskom normizacijom, mjeriteljstvom i akreditacijom te postupcima za ocjenu sukladnosti. U skladu s Nacionalnim programom Republike Hrvatske za pridruivanje Europskoj uniji u rujnu 2003. godine donesen je Zakon o tehnikim zahtjevima za proizvode i ocjenu sukladnosti, kao dio novoga tehnikoga zakonodavstva i osnovni zakon kojim je navedeno odvajanje funkcija. S tim u vezi Vlada Republike Hrvatske je u listopadu 2004. godine na temelju Zakona o normizaciji osnovala Hrvatski zavod za norme (HZN) kao nacionalno normirno tijelo Republike Hrvatske. Osnivanje HZN-a kao javne ustanove izvan sustava dravne uprave dio je procesa usklaivanja infrastukture za kvalitetu Republike Hrvatske sa zahtjevima za lanstvo u Europskoj uniji i jedan od rezultata odvajanja funkcija u skladu s donesenim zakonima. Hrvatski zavod za norme je lan Meunarodne organizacije za normizaciju (ISO), Meunarodnog elektrotehnikog povjerenstva (IEC), Europskog odbora za normizaciju (CEN), Europskog odbora za elektrotehniku normizaciju (CENELEC) i Europskog instituta za telekomunikacijske norme (ETSI status NSO member). Rad Hrvatskog zavoda za norme organizovan je preko odgovarajuih tehnikih odbora i pododbora. Tehniki odbori su osnivani sukladno tehnikim odborima navedenih normizacijskih organizacija. Normizacijske poslove u vezi sa oblim drvetom, u skladu sa organizacionom strukturom Zavoda, obavlja Tehniki odbor 218 (Drvo), odnosno Pododbor 218/PO1 (Oblo drvo).
6.1.
6.2.
Ciljevi i naela normizacije
6.2.1. Ciljevi normizacije Ciljevi normizacije mogu se saeti kao doprinos opemu napretku: a) osiguranje prikladnosti kojega proizvoda, procesa ili usluge; b) poveanje razine sigurnosti proizvoda, procesa ili usluga, uvanja zdravlja, ivota ljudi i ivotinja te zatite okolia; c) poboljanje proizvodne uinkovitosti i gospodarno ponaanje; d) uklanjanje tehnikih zapreka u meunarodnoj trgovini.
34
6.2.2. Naela normizacije 1. Konsenzus Osnovno naelo normizacije je konsenzus. Konsenzus - ope slaganje koje se odlikuje odsutnou vrstoga protivljenja bitnim sadrajima od strane znatnoga dijela interesnih skupina i procesom u kojem se nastoje uzeti u obzir gledita svih zainteresiranih strana te uskladiti oprena stajalita. NAPOMENA: Konsenzus nuno ne znai jednoglasnost. 2. Ukljuivanje svih zainteresiranih strana Demokratski postupak pripreme norma pretpostavlja ukljuivanje svih zainteresiranih strana koje imaju pravo sudjelovati i dati svoj doprinos izradbi norme kako bi je dragovoljno primijenili. 3. Javnost rada Postupak pripreme norma mora biti dostupan javnosti od svojega poetka i u svim fazama. O poetku pripreme koje norme, o tijelu koje je priprema, o dokumentu koji slui kao osnova za njezinu pripremu i o fazama pripreme (rasprava o nacrtu norme, izdavanje norme) javnost mora biti obavijetena na odgovarajui nain. 4. Stupanj razvoja tehnike Norma definira stanje tehnike stupanj razvoja tehnike u danome vremenu utemeljen na provjerenim znanstvenim, tehnikim i iskustvenim spoznajama. 5. Koherentnost zbirke norma Zbirka norma mora biti koherentna, norme ne mogu biti proturjene (donoenjem nove norme za koji predmet stara se norma povlai).
6.3.
Iskustva Republike Hrvatske (RH) u primjeni EN normi odnosno tranziciji sa JUS-a (HRN) na EN (HRN EN)
U umarstvu i drvopreraivakoj industriji Republike Hrvatske u uporabi su HRN sustav normi (bivi JUS) koji nije sukladan meunarodnim ili europskim normama te ne odgovara zahtjevima trita. Ukljuivanje proizvoda umarstva i drvne industrije na svjetsko trite pretpostavlja prihvaanje ISO ili europskih normi ili donoenje vlastitih normi usklaenih s meunarodnim (Krpan i unjar, 1999). S obzirom na zacrtani i idue godine dostignuti cilj Republike Hrvatske (lanstvo u EU), Hrvatski zavod za norme se u svom djelovanju opredijelio za preuzimanje meunarodnih i evropskih normi te njihovo ukljuivanje u nacionalni normizacijski sustav, to je u principu i uinjeno. Naime, od 2000. godine RH preuzima Europske norme (EN) i uvodi kao svoje, a HRN povlai, iako jo uvijek egzistiraju kao ugovorne, pri emu najznaajniji subjekti drvne industrije jo uvijek preferiraju sustav HRN (bivi JUS). U sluaju spora izmeu kupca i prodavatelja vezanih za kvalitetu, ugovara se kvalificirani arbitar, a to je najee umarski fakultet ili organ umarske inspekcije. Uloga normi za drvne sortimente vana je i za planiranje proizvodnje, prodaje i prihoda.
35
Za kupce je vano poznavanje ponude koju mogu oekivati na tritu, kako po koliini tako i po kvaliteti. S obzirom da e kao lanica EU i CEN-a Hrvatska nakon pristupanja Uniji biti u obavezi primjenjivati HRN EN, Javno poduzee za gospodarenje umama i umskim zemljitima u Republici Hrvatskoj Hrvatske ume, jo je 2000. godine zapoelo sa aktivnostima za to laki i bezbolniji prelazak na novi normizacijski sustav. S tim u vezi osnovano je Povjerenstvo za primjenu novih hrvatskih normi za proizvode iskoritavanja uma u Hrvatskim umama p.o. Zagreb. Povjerenstvo je brojalo 10 lanova a osnovni zadaci su bili: 1. prouiti nove norme (HRN EN); 2. obuiti rukovoditelje Proizvodnih odjela i strune saradnike za iskoritavanje uma za primjenu navedenih normi; 3. organizirati obuavanje svih umarskih strunjaka koji obavljaju poslove prikrajanja, utvrivanja kakvoe i otpreme drvnih sortimenata za primjenu HRN EN; 4. utvrditi utjecaj HRN EN na strukturu drvnih sortimenata u usporedbi sa ranije vaeim Hrvatskim normama za proizvode iskoritavanja uma; 5. izraditi prijedlog cjenika trupaca za hrast lunjak, hrast kitnjak, obinu bukvu, topolu, poljski jasen i javore koji e biti utemeljen na utvrivanju kakvoe primjenom HRN EN 1316-1, HRN EN 1316-2 i HRN EN 1316-3; 6. predloiti potrebne mjere koje e osigurati uspjenu primjenu HRN EN i vrijeme poetka njihove primjene u Hrvatskim umama p.o. Zagreb.
6.3.1. Osposobljavanje umarskih strunjaka za primjenu novih normi Povjerenstvo je u skladu sa definiranim zadacima izvrilo nabavku 230 primjeraka HRN EN 1316 i dostavilo ih umarskim strunjacima u Direkciji, Upravama uma i umarijama. Osim toga, Povjerenstvo je izradilo i organiziralo tiskanje 3000 primjeraka Terenskog prirunika za razvrstavanje drva listaa prema HRN EN 1316-1, HRN EN 1316-2 i HRN EN 1316-3 koji su dostavljeni svih umarskim strunjacima koji obavljaju radove na prikrajanju i utvrivanju kakvoe drvnih sortimenata. Oni su ga bili duni prouiti kako bi se mogli uspjeno ukljuiti u dalje struno osposobljavanje na primjeni novih normi. Osposobljavanje stunog osoblja je vreno po sljedeem principu. Najprije je izvrena edukacija za rukovoditelje Odjela za proizvodnju, a zatim se oni svoja steena znanja prenosili na nie nivoe (upravitelji umarija, revirnici, pomonici revirnika i poslovoe) uz pomo lanova povjerenstva. Edukacija i osposobljavanje je obavljeno na nasumino odabranim uzorcima od 20 stabala za svaku vrstu drvea. Stabla su prethodno oborena i okresana, izmjereni prsni promjeri i visine te utvrena bruto masa svakog stabla po dvoulaznim zapreminskim tablicama odnosno propisanim tarifama. Nakon prikrajanja stabla na temelju vanjskih znaajki utvren je ciljani razred kakvoe prema HRN i HRN EN. Zatim je usljedilo prepiljavanje, obrada i okretanje trupaca, te mjerenje njihovih srednjih prenika i duina. Nakon definitivne izrade na temelju vanjskih i unutarnjih znaajki odreen je razred kakvoe prema HRN i HRN EN, pri emu su svi evidentirani prodaci upisani u odgovarajui obrazac.
36
Prema zakljucima Povjerenstva ovo osposobljavanje obavljeno je uspjeno, uz napomenu da je ove poslove neophodno dalje nastaviti. 6.3.2. Utvrivanje utjecaja HRN EN na strukturu drvnih sortimenata u usporedbi sa HRN Za potrebe ove aktivnosti naprije je, u okviru pripremnih radnji, odreen nain prikupljanja i minimalni broj podataka po vrstama drvea, potreban za utvrivanje utjecaja HRN EN na strukturu drvnih sortimenata u usporedbi sa ranije vaeim Hrvatskim normama za proizvode iskoritavanja uma, te dogovorena izrada potrebnih informatikih programa za obradu podataka. Ukupno je snimano i razvrstano u klase po oba sustava: hrast lunjak (Quercus robur L.): 356 stabala, 889,93 m3 hrast kitnjak (Quercus petraea LIEBL.): 255 stabala, 426,31 m3 obina bukva (Fagus silvatica L.): 653 stabla, 1182,50 m3 poljski jasen (Fraxinus angustifolia Vahl.): 272 stabla 486,47 m3 EA topola (Ea populus clons): 99 stabala 215,26 m3
Ukupno je izraeno 7892 razliita drvna sortimenta. Broj izraenih sortimenata i njihova prosjena zapremina po analiziranim vrstama prikazana je u tabeli 2.
Tabela 2. Broj izraenih drvnih sortimenata i njihova prosjena zapremina po vrstama Broj sortimenata (kom) Prosjena zapremina (m3/kom) Hrast lunjak (Quercus robur L.) Hrast kitnjak (Quercus petraea LIEBL.) Obina bukva (Fagus silvatica L.) Poljski jasen (Fraxinus angustifolia Vahl. ) EA topola (Ea populus clons) 1840 1267 2839 1411 535 0,48 0,34 0,42 0,34 0,40
Vrsta drveta
Nakon unosa dobivenih podataka i njihove statistike obrade dobiveni su rezultati koji pokazuju apsolutni i relativni odnos drvnih sortimenata klasificiranih prema HRN i HRN EN. U tabeli 3 prikazan je ovaj odnos za hrast lunjak.
37
Tabela 3. Uporedni prikaz drvnih sortimenata po HRN-1995 i HRN EN -1999 (hrast lunjak)
Kakvoa po HRN - 1995
R.K. D.R. cm F1 40-49 50-59 60-69 70 F2 40-49 50-59 60 I 30-39 40-49 50 II 25-39 40-49 50 III 25-39 40-49 50 Cel Sveukupno m3 33.09 54.76 39.35 4.62 131.8 27.91 32.87 26.66 87,44 54.42 55.14 80.62 190.2 68.99 51.94 65.05 185.9 107.2 70.44 65.84 243.4 51.07 889,9 Koliina % 3.72 6.15 4.42 0.52 14.81 3.14 3.69 3.00 9,83 6,12 6.19 9.06 21.37 7.75 5.84 7.31 20.19 12.04 7.91 7.40 27.35 5.74 100 106.5 11,96 93.33 10.49 333.8 0.50 0.57 m3 26.70 45.63 29.03 4.62 106.0 0.50 Q-A % 80.69 83.33 73.77 100.0 80.40 1.79 17.56 17.21 21.48 8.05 46.74 14.95 6.48 7.6 29.03 m3 5.82 6.49 5.25
Kakvoa po HRN EN - 1999

Q-B % 17.59 11.85 13.34 0.00 13.32 61.66 65.35 30.20 53.45 27.47 11.75 9.43 15.26 7.1 7.89 9.94 15.10 32.93 31.34 42.43 68.78 142.5 34.68 36.71 39.93 111.3 13.64 12.39 13.9 39.93 m3 0.57 1.46 5.07 Q-C % 1.72 2.67 12.88 0.00 5.39 28.27 30.24 56.64 37.66 57.59 76.95 85.31 74.96 50.27 70.68 61.38 59.86 12.73 17.59 21.11 16.40 0.00 37.51 1.18 2.31 1.45 3.51 7.27 8.13 6.23 4.24 18.60 34.31 15.23 25.12 74.66 93.52 58.05 51.94 203.5 51.07 356.3 1.18 m3 Q-D % 0.00 2.15 0.00 0.00 0.90 8.28 4.41 13.17 8.31 14.94 11.30 5.26 9.78 49.73 29.32 38.62 40.14 87.27 82.41 78.89 83.60 100 40.04 m3 33.09 54.76 39.35 4.62 131.8 27.91 32.87 26.66 87.44 54.42 55.14 80.62 190.2 68.99 51.94 65.05 185.9 107.2 70.44 65.84 243.4 51.07 889.9 Ukupno % 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
38
6.3.3. Utvrivanje cjenika za trupce ija je kakvoa utvrena prema HRN EN (prijedlog) Prilikom izrade prijedlog cjenika za analizirane vrste drvea koriteni su podaci dobiveni iz provedene analize kakvoe trupaca, ostvarene cijene na domaim i meunarodnim javnim nadmetanjima i vaee cijene iz Cjenika glavnih umskih proizvoda za domae trite. U tabeli 4 prikazan je prijedlog cijena na drvne sortimente hrasta lunjaka prema kvalitetu (HRN EN), dimenzijama i mjestu isporuke odnosno preuzimanja.
Tabela 4. Prijedlog cijena hrasta lunjaka (Quercus robur L.) prema razredu kakvoe (HRN EN -1: 1999), dimenzijama i mjestu preuzimanja (isporuke)
Cijena franko Dimenzije Sortiment Razred kakvoe (kn/m3) Kraj panja oboreno 1928,00 2328,00 2728,00 3328,00 1128,00 1428,00 1728,00 428,00 578,00 728,00 108,00 208,00 308,00 Kraj panja izraeno 1945,00 2345,00 2745,00 3345,00 1145,00 1445,00 1745,00 445,00 595,00 745,00 125,00 225,00 325,00 umska cesta 2000,00 2400,00 2800,00 3400,00 1200,00 1500,00 1800,00 500,00 650,00 800,00 180,00 280,00 380,00
cm
Na panju
Vagon
Trupci Q-A Trupci Q-A Trupci Q-A Trupci Q-A Trupci Q-B Trupci Q-B Trupci Q-B Trupci Q-C Trupci Q-C Trupci Q-C Trupci Q-D Trupci Q-D Trupci Q-D
40-49 50-59 60-69 70 35-39 40-49 50 30-39 40-49 50 20-29 30-39 40
2,5 2,5 2,5 2,5 3,0 3,0 3,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0
1920,00 2320,00 2720,00 3320,00 1120,00 1420,00 1720,00 420,00 570,00 720,00 100,00 200,00 300,00
2070,23 2470,23 2870,23 3470,23 1270,23 1570,23 1870,23 570,23 720,23 870,23 250,23 350,23 450,23
Formirane cijene primjenjene su na debljinsku i kvalitetnu strukturu trupaca utvrenu na uzorku primjenom HRN EN, te je dobivena vrijednost tih trupaca. Ova vrijednost koritena je za obraun prosjene cijene razreda kakvoe (A,B, C i D) neovisno o dimenzijama radi mogunosti odgovarajuih poreenja sa cijenama odnosno prihodom koji je realno ostvariv primjenom postojeih normi (HRN-1995). Izvrena usporedba ostvarene prodaje trupca i prihoda od te prodaje (period 01.01.-31.12.1999.) sa strukturom i vrijednosti trupaca koja bi
39
proistekla iz iste drvne mase primjenom HRN EN rezultirala je minimalnim razlikama koje iznose: za hrast lunjak: za hrast kitnjak: za obinu bukvu: za poljski jasen: za topolu: ukupno: + 4,67 % + 11,22% + 0,79 % +0,56 % - 3,50 % +2,90 %
Na osnovu detaljnih uraenih kalkulacija Povjerenstvo je zakljuilo da predloene cijene trupaca ija je kakvoa utvrena na temelju HRN EN -1999, osiguravaju ostvarivanje istog prihoda od prodaje trupaca kao po vaeem cjenovniku utemeljenom na HRN-1995 (bivi JUS). Utvrena minimalna razlika od 2,90 % za sve vrste, predstavlja neophodan faktor sigurnosti za mogua minimalna odstupanja u debljinskoj strukturi trupaca i strukturi po razredima kakvoe. Nakon to su osigurani svi definisani preduvjeti sa primjenu HRN EN normi, poela je i njihova konkretna primjena. Naalost, ova primjena je bila relativno kratka, jer su ih vrlo brzo drvopreraivai odbacili i zatraili povratak na stare norme. S obzirom da ne postoje objektivni trini razlozi sa ovakvu odluku, moe se zakljuiti da su osnovni motivi i razlozi ovakvog stava drvopreraivaa sljedei:
Nepovjerenje prema novom i drugaijem, prije svega razlog je bojazan za vlastito poslovanje. Naime, drvna industrija nema podataka o moguem iskoritenju tehnike oblovine razvrstane prema novim normama. U prilog tome govore i rijei koje su se vrlo esto ule na 3. Kongresu pilanara jugoistone Evrope odranom 24. listopada u Slavonskom Brodu, a odnose se na traenje odgovarajueg vremenskog perioda za obavljanje probnih piljenja prije konane upotrebe HRN EN. Nerealni strah od poveanja cijena i zabrinutost za ekonominost poslovanja odnosno mogunost opstanka u izmijenjenim trinim uvjetima. Strah od gubitka privilegiranog poloaja odreene grupe predstavnika drvne industrije koji trenutno imaju prilikom kupovine trupaca najboljeg kvaliteta (F i L trupci). Na osnovu svih pozitivnih i negativnih iskustava kroz koje su Republika Hrvatska i JP Hrvatske ume p.o. Zagreb u procesu normizacije oblog drveta prole, u proteklom dosta velikom vremenskom periodu, sainjen je prijedlog aktivnosti za koje smatram da je neophodno provesti da bi se osigurala efiksana primjena EN normi u umarstvu i drvnoj industriji Bosne i Hercegovine.
40
Prijedlog aktivnosti:
Odrediti koordinativno tijelo za voenje cijelog procesa Imenovati i educirati inicijalni radni tim za provedbu edukacije na nioj razini (G) 3. Definirati rokove provedbe edukacije 4. Odrati radne sastanka sa najvanijim dijelom subjekata DI u cilju njihovog upoznavanja sa razlozima i ciljevima uvoenja EN normi i njihovog prihvaanja 5. Provesti analize efekata u uvjetima BiH 6. Provesti edukaciju kadrova u proizvodnji drvnih sortimenata 7. Isto potaknuti kod kupaca 8. Raunalne programe ureivanja uma prilagoditi novom sustavu normi 9. Prilagodba sustava planiranja proizvodnje, prodaje i poslovanja proizvodnih firrmi (umska gospodarstva) izraditi planske sortimentne tablice 10. Prilagodba skladinog praenja i stavljanja u promet 11. Uskladiti sve propise koji reguliraju evidencije umskog fonda, skladinog praenja i stavljanja robe u promet 12. Izraditi potrebne cjenike drvnih sortimenata na temelju EN standarda 1. 2.
41
7.
Analiza iskustava zemalja Evropske Unije u primjeni EN. Nain usaglaavanja EN sa nacionalnim standardima vedske i baltikih zemalja.
Uvod
Prethodno postojea EU direktiva o mjerenju drveta (68/89/EEC) je ukinuta 2008. godine i nije zamijenjena novom. Stav Evropske komisije bio je, a i sada je, da je sistem evropskih standarda (EN) dovoljan kako bi zamijenio formalnu EU direktivu. Evropska organizacija za standardizaciju postavlja EN standarde vezane za mjerenje drveta od 1990-ih godina, kao to je prikazano u dodatku 1. Jedan od osnovnih standarda je EN 1309-2:2006 Oblo drvo i rezana graa. Metoda mjerenja dimenzija. Oblo drvo. Zahtjevi za mjerenje i pravila raunanja volumena. Bilo je potrebno mnogo vremena da se usaglasi oko ovog standarda, zbog razliitih planova zemalja koje su eljele visoke stepene standardizacije, poput Njemake, i zemalja koje su eljele standard koji nudi vie slobode akterima na tritu, poput vedske (izvor: intervju sa J-O Bcke, vedska umarska agencija). U nastavku slijedi kratki opis modela mjerenja drveta iz sjevernoevropskih zemalja poput vedske, Finske, Njemake i Litvanije.
7.1.
7.2.
vedska
vedska godinje posijee oko 70 miliona m3 krupnog drveta bez kore i ima veoma razvijenu drvnu industriju. Pilane skoro u potpunosti ovise o etinarskim vrstama (bor i smra).
7.2.1. Mjerenje drveta u vedskoj propis, odredba, nepristrasno mjerenje Osnova za vedski nain mjerenja drveta je Propis o mjerenju drveta iz 1996. godine. U sklopu tog propisa, Dravna umarska agencija nadzire mjerenje drveta za plaanje i izdaje odredbe. Sadanja odredba o mjerenju drveta potie iz 1999. godine sa promjenama uvedenim 2001. godine. Dravna umarska agencija je 1967. godine u nekoliko navrata uvodila promjene u odredbu o mjerenju drveta uglavnom zbog novih sortimenata ili novih metoda mjerenja. Drastinija promjena je napravljena 1999. godine kada je ukinuta detaljna klasifikacija po sortimentima, kao i veina minimalnih zahtjeva za sortimente. S druge strane, poveani su zahtjevi po pitanju registracije i uvanja podataka. Uvedeni su i zahtjevi za procedurama mjerenja i tanosti. Uzrok ovih promjena
42
je bila potreba da se stvori model koji nee voditi do stalnih promjena. Nakon 1999. godine, uvedene su samo male promjene vezane za mjerenje drveta. Mjerenje drveta u vedskoj gotovo iskljuivo rade neutralna udruenja za mjerenja, koja su u vlasnitvu kupaca i prodavaa. Strunjaci za mjerenja koji rade u tim udruenjima su stacionirani na terminalima i u industriji i izvode mjerenja drveta. vedski propis za mjerenje drveta ne zahtijeva takve neutralne mjeritelje drveta, ali u praksi se to odvija na taj nain ve desetljeima. Trenutno postoje tri takva udruenja, koji rade u junim, centralnim i sjevernim dijelovima zemlje (VMF Syd, VMF Qbera i VMF Nord). Udruenja za mjerenje drveta, Vijee za mjerenje i centrala podataka umskog sektora takoer provode mjerenja. Praktino sva mjerenja se odvijaju na drvnim ili industrijskim terminalima. Nikakva mjerenja se ne vre na mjestu sjee, niti to rad harvesteri. Povremeno, posebno na manjim terminalima, vozai kamiona ili osoblje terminala moe izvriti mjerenje. To nije nepristrasno mjerenje, ali e biti kontrolirano od strane udruenja. 7.2.2. vedska odredba za mjerenje drveta i evropski standardi Kao u svim evropskim zemljama, objavljeni EU standardi, automatski postaju i vedski standardi (i dobiju naziv poput SS-EN 844). Iako su ti standardi vaei u svim zemljama lanicama EU, nisu obavezujui za aktere na tritu. Kompanije mogu da odlue da li da ih primjenjuju ili ne. Vlast, s druge strane, mora da ih primjenjuje ali samo prilikom kupovine ili prodaje dobara i usluga. U vedskoj, dravnim umama (na to spada oko 20 % povrine uma u zemlji) se upravlja putem kompanije u dravnom vlasnitvu (Sveaskog ltd), za koju ti standardi stoga nisu obavezujui. Trenutno ne postoji projekat za razvoj novog EN standarda koji se tie mjerenja drveta. Na vedskom institutu za standarde (SIS) se smatra da nee biti novih slinih projekata u nekoliko narednih godina. 7.2.3. Trenutni procesi Od kada je objavljen propis o mjerenju drveta 1966. godine, dolo je do ogromnih promjena u umarskim procesima. Dolo je do mehanizacije procesa, danas se malo sjee obavlja motornim pilama. Kao rezultat toga, trenutno se mjerenje nastoji prebaciti na harvestere, iako u vedskoj, zbog tradicije neutralnog mjerenja, ovo do sada nije postala uobiajena praksa. Druge promjene koje su se kasnije desile jeste da su granje i vrhovi postali znaajan soritment za energetski sektor, broj razliitih sortimenata trupaca za piljenje se poveao a potranja za trijeskom i piljevinom u industriji proizvodnji celuloze je znatno porasla. Sadanja vedska odredba za mjerenje drveta iz 1999. godine (malo izmijenjena 2001. godine) se trenutno mijenja. Radna grupa iz Dravne umarske agencije zajedno sa referentnom grupom napravila je osvrt na odredbu iz 2009-2010. godine. Zainteresirane stranke su u dva navrata pregledale prijedloge koje je
43
iznijela radna grupa. Nakon to vlada odobri odredbu, ista se treba uporediti sa EU standardima kako bi se izbjegla mogua preklapanja ili prijestupi. Meutim, cijeli proces je sada odgoen, poto je Vlada, umjesto da odobri odredbu, naredila Agenciji da pripremi novi propis o mjerenju drveta. Jedna alternativa za novi zakon bi bila da pokrije sva mjerenja za etinarske trupce za piljenje i svo celulozno drvo kao i prethodni propis, pri emu ostalo mjerenje drveta ne bi bilo regulirano zakonom. Drugi pristup je da svo mjerenje bude pokriveno tim propisom, ali samo tokom prve prodaje ume, to jeste kada vlasnici ume prodaju svoje zemljite nekome drugom. Tim propisom bi se pokrili i sortimenti poput bjelogorinih trupaca za piljenje, drvo koje se koristi u energetske svrhe i za izradu ograda. Sve zainteresirane strane podravaju ovakav propis. Prijedlog zakona prema toj drugoj alternativi je u pripremi. Tek nakon to Parlament usvoji zakon, moi e se izdati nove odredbe o mjerenju drveta. Predloeni propis podrazumijeva i druge velike promjene, a najvanija je ta da kompanije koje vre mjerenje mogu koristiti razliite metode i opremu sve dok su mjerenja zadovoljavajua. Te kompanije i organizacije moraju imati sistematine i efikasne metode kontrole. Da li treba mijenjati trenutne zahtjeve za nivoima tanosti jo uvijek nije odlueno. Koliina podataka koje treba ukljuiti u izvjetaje o mjerenju je poveana. Zahtjevi za tanim mjerenjem i razliitim metodama moraju se odnositi i na mjerenja koja se budu obavljala putem opreme na kamionima i umarskim mainama. Detaljni zahtjevi o maksimalnim grekama su ukinuti. Unutar Evropske unije aktuelan je proces vezan za reguliranje praenja drveta (proces FLEGT) kako bi se smanjila nezakonita sjea i trgovina. Zbog ovog procesa e moda u budunosti morati da se prikuplja vie podataka. 7.2.4. Trite drveta i drvnih sortimenata Ukupna potronja industrijskog oblog drveta je posljednjih godina iznosila oko 75 Mm3 sub. Dodatnih 6 Mm3 sub oblog drveta se koristi za proizvodnju energije. Dravna umarska agencija procjenjuje da e se ukupna potronja drveta vremenom poveati. Udio trupaca za piljenje u sjei se poveao. Sjea energetskih sortimenata se poveava i u skladu sa odlukama o klimi koje je donijela Evropska unija (Njemaka zatvara svoje nuklearne elektrane), to poveanje e se vjerovatno nastaviti. Ako gledamo 10-20 godina u budunosti, moemo zakljuiti da e se fiziki i hemijski potencijal vlaknatica proiriti. To moe dovesti do potpuno novih sortimenata. Meutim, procjenjuje se da e osnovni sortimenti ostati trupci za piljenje i celulozno drvo, dok e porasti broj manjih sortimenata.
44
7.2.5. Metode kupovine/prodaje Glavni oblici pri kupovini u prvom koraku prodaje (kada vlasnik prodaje prije ili odmah poslije sjee) su: Kupovina na panju Uglavnom se koristi kod konane sjee. Kupac i prodava se dogovore o ukupnoj neto cijeni za cjelokupnu koliinu drveta i kupac preuzima punu odgovornost za organiziranje sjee i prijevoza. Kupovina po isporuci Kupac i prodava se dogovore o neto cijeni po m3, za svaki sortiment ili grupu sortimenata, ili za svaku vrstu. Zatim udruenje za mjerenje ustanovi koliinu, obino na primajuem terminalu. Odgovornost i trokove za sjeu i prijevoz mogu snositi i prodava i kupac. Misija sjee Kupac i prodava se dogovore o ukupnoj cijeni po m3 po sortimentu i klasi kvalitete bez obzira na cijenu sjee. Koliinu kasnije odrede na terminalu nepristrasne organizacije. Kupac organizira sjeu, ali se trokovi za sjeu odbijaju od ukupne prodajne cijene. Kupovina (isporuka) po narudbi Kupac i prodava se dogovore za cijenu po m3 po sortimentu, grupi sortimenata ili vrsti pored puta, terminala ili industrije. Prodava je odgovoran za sjeu i prijevoz. Koliinu kasnije odrede na terminalu nepristrasne organizacije. Pretpostavlja se da e svi ovi oblici ostati ovakvi jo dugo vremena iako se vjeruje da se poveava tip dostavljanja kupljenog korijenja. Razlog toga je to se mjerenje moe vriti putem harvestera i lake je to provjeriti, a samim time bre se i plaa. Kupovina po panju je bila u opadanju ali bi se mogla povratiti s obirom da je veoma prikladna za prodavaa, koji zna tano koliko novca e dobiti. Posebno treba naglasiti da u vedskoj ne postoje drabe za drva 7.2.6. Jedinice mjere na tritu Osnovna trina mjerna jedinica za celulozno drvo je (m3sub) u cijeloj vedskoj. Teina u kombinaciji sa sadrajem vlage se koristi samo u ogranienim zapreminama.
45
Slika 1. Zapremina valjka i omotaa.
Za trupce se obino plaa na osnovu zapremine valjka (slika 1.), to jest povrina vrha pomnoena sa duinom trupca. Postoji tendencija da se prodaje po m3sub kao i celulozno drvo. Razlog za to je taj to iako se omota gubi brilikom piljenja, jo uvijek ima znatnu vrijednost kao celulozni komadi drveta. Znaajnu ulogu takoer igra uvoenje okvira za trodimenzionalno mjerenje. to se tie drveta za energetski sektor, koristi se nekoliko mjernih jedinica. Obli trupci se plaaju po m3sub ili m3sob. Vrhovi i granje se mogu platiti po hektaru, po m3s, po tonama suhe supstance ili prema energetskom sadraju (npr. MWh). 7.2.7. Stav vedske po pitanju razvoja naina mjerenja Zakoni ne smiju usporavati napredak. Jedan nain da se to izbjegne jeste da pravila ostanu uopena a ne detaljna. Odredbe iz 1999. godine su predstavljale korak ka vie uopenim nego detaljnim pravilima. Mogui redoslijed dogaaja je upotreba metode analize slike za mjerenje drveta. To se prije svega odnosi na mjerenje celuloznog drveta, ali bi se moglo primijeniti i na neke energetske sortimente. Mogua prednost je ta to bi se mjerenje moglo izvriti prije premjetanja drveta. Mjerenje drveta sa nekoliko mjesta bi se moglo skupiti u jednoj virtualnoj taci za mjerenje. To e omoguiti nepristrasno mjerenje. Ta metoda za mjerenje celuloznog drveta se koristi u praksiu Finskoj. Mjerenje drveta mora biti ekonomski isplativo. vedska se suprotstavlja detaljnim pravilima Evropske unije vezanim za mjerenje jer smatra da se mogua dobit ne moe opravdati poveanim trokovima mjerenja. Mjerenje pomou harvestera i kamiona e dovesti do poveanog udjela djeliminog mjerenja u vedskoj. Mjerenje drveta nije osnovni zadatak umarskih maina ili vozaa kamiona. Kako bi se odrao kvalitet mjerenja, moraju se razviti kontrolni sistemi. To moe podrazumijevati kontrolu mjernih jedinica na mainama ili mjerenje drveta pomou uzoraka ve izmjerenih koliina od strane maina. Moda se sadanja udruenja za mjerenje mogu pronai u ulozi kontrolora rada operatera i maina u umama. .
46
7.3.
Finska
7.3.1. Oblici pri kupovini i naini mjerenja Industrijska sjea u Finskoj iznosi oko 60-65 Mm3 krupnog drveta sa korom (sob). U energetske svrhe se sijee jo nekih 5 Mm3sob. Sva trgovina drvetom u Finskoj se zasniva na kori (prilikom mjerenja drveta ukljuuje se zapremina kore). Definicija volumena drveta je cjelokupna zapremina, to jeste zapremina koja bi bila izmjerena da se drvo potopi u vodu i da se izmjeri razlika u nivou vode. Naini mjerenja za razliite kategorije vlasnika uma su prikazani u tabeli 5.
Tabela 5. Naini mjerenja i lokacije u Finskoj. (Melkas 2008). Posjeena Lokacija mjerenja Vlasnik Privatni Kompanije i drava Ukupno zapremina Mm3sob 37 11 48 U umi harvester 82 % 51 % 75 % Na putu 7% 0,3 % 5% Na terminalu 11 % 49 % 20 % Ukupno 100 % 100 % 100 %
Mjerenje celuloznog drveta u industriji se moe raditi na razliite naine. Mjerenje prema masi i odreivanju sirove gustine je najee (40 %), zatim mjerenje na vozilu (19 %), okvirni uzorci (19 %), brojanje na gomili (15 %) i skeniranje slike (7 %). Mjerenje trupaca za pilanje i furnirskih trupaca se skoro 100% radi putem poluatomatskih metoda (3D skeneri i vizuelne ispravke zbog kore, snijega i leda). Mjerenje vaganjem i naknadno odluivanje o gustini sirovine je sve ee. ak i kada je plaanje zasnovano na jednostavnijem mjerenju blie harvesteru, svi trupci za pilanje se ponovo mjere u industriji zbog sortiranja. 7.3.2. Legislativa Finski propis za mjerenje drveta je odobren od strane Parlamenta 1991. godine i od tada je tri puta revidiran. Obavezujui je za sve stranke koje posjeduju vie od 20 m3 koliine sa izuzetkom energetskog drveta i onog za izvoz ili iz uvoza. Propis ukljuuje i pravila za mjerenje gustine umske sastojine (to se ne moe rei i za vedski zakon). Ako se kupac i prodava dogovore, posao se moe sklopiti i bez propisanih metoda za mjerenje, ali obje strane moraju potpisati dogovorenu koliinu.
47
U Finskoj ne postoji organizacija za mjerenje koja je u vlasnitvu i kupaca i prodavaa kao to je to sluaj u vedskoj i Norvekoj. Umjesto toga, postoji dravna organizacija koja rjeava probleme oko mjerenja drveta. Oficijelno odreene mjere i tabla za mjerenje predstavljaju oficijelno mjerenje ako kupac ili prodava to zahtijevaju zbog neslaganja ili zbog potrebe podeavanja maina i metoda rada. Takoer postoji i delegacija predstavnika razliitih strana na tritu koji imaju zadatak da predlau promjene u metodama i zakonima nadlenom ministarstvu. Dravna organizacija za umarsko istraivanje Metla ima zadatak da dopunjava rezultate iz odreenih istraivanja. Ministarstvo poljoprivrede i uma slubeno odluuje o metodama mjerenja i uputstvima, ali te prethodno proui Delegacija za mjerenje drveta, kao i Metla. Zakonito je probavati nove metode najvie tri godine ako se slau i kupac i prodava, ali za to vrijeme se mora izvesti proces osiguravanja kvalitete, kako bi kasnije metoda lake bila odobrena. Trajne lokacije mjerenja moraju se prijaviti dravi kako bi se mogle provoditi pojedinane kontrole putem uzoraka. U uputstvima se navodi da greka u zapremini ne smije prelaziti 4 %. U stvarnosti, greke u mjerenju danas variraju izmeu 1-25 % u zavisnosti od metoda, sortimenta itd. Zvanina kontrola ima samo za cilj kontroliranje mjerenja u industriji, iako se mjerenje za plaanje u umi povealo. 7.3.3. Trokovi mjerenja Tri etvrtine drveta proizvedenog i prodatog u Finskoj mjere sjekai na terenu, u umama. U praksi to znai da operater maine vri mjerenje pod nekom vrstom kontrole svog poslodavca, vlasnika maine. Ostalo drvo kupac mjeri u pilani, ili rjee sa nezavisnim mjeriteljem imenovanim od obje strane. Prodavac uvijek moe uestvovati u mjerenju njegovog drveta. Cijena mjerenja je od 0,1-0,5 po m3 sa korom za mjerenje sjekaa; 1,5 za mjerenje trupaca pored puta, 0,4 za mjerenje pomou otpremaa na kamionskom kranu, 0,4-0,6 za mjerenje trupaca u pilani i 0,2-0,6 za mjerenje celuloznog drveta u industriji. 7.3.4. Kritike legislative Posljednjih godina drvna industrija i proizvoai mjerne opreme kritikuju zakonodavstvo i tvrde da je zakon previe detaljan i nedovoljno prilagoen novim uslovima. Tehnoloki razvoj traje predugo kao i praktina primjena istog.
48
Neki smatraju da Ministarstvo ne treba odobriti nova mjerenja i da je uloga Metle preopsena, ukljuujui i rjeavanje pravnih pitanja, kontrole industrijskog mjerenja itd. Privatni vlasnici uma zahtijevaju da se i energetsko drvo ukljui u zakon i da delegacija za mjerenje drveta treba ukljuiti i male privatne vlasnike uma i pilana. Pa ipak, mnogi smatraju zakon dobrim jer titi manje aktere na tritu od veih.
7.4.
Njemaka
Sve do 2007. godine postojao je Federalni zakon o mjerenju drveta i na osnovu toga postojale su i pojedinane odredbe za mjerenje drveta u saveznim republikama. Federalni zakon je zasnovan na direktivi Evropske unije 68/89/EEG o mjerenju drveta. Kada je ista ukinuta 2008. godine, nestao je i osnov za njemaki zakon. Danas ne postoji aktivni zakon ni planovi za novi. Kao rezultat toga, Njemaka je eljela (prema miljenju veskih uesnika u pregovorima) da EN standarde uini toliko detaljnim kako bi mogli formirati osnovu za novi njemaki propis o mjerenju drveta. Druge zemlje, poput vedske, su se tome suprotstavile, jer nisu eljele da ti EN standardi budu veoma detaljni iz straha da bi mogli komplicirati trgovinu drvetom i usporiti razvoj. Krajnji rezultat, posebno EN 1309-2:2006 (Oblo drvo i rezana graa. Metoda mjerenja dimenzija. Oblo drvo. Zahtjevi za mjerenje i pravila raunanja volumena) ipak nije veoma detaljan. Umjesto toga, sada u Njemakoj postoji tenja da se, na dobrovoljnoj osnovi, osmisli sporazum o mjerenju drveta izmeu prodavaa i kupca. Taj proces je poeo nedavno i poto se ini komplikovanim, mogue je da e potrajati due vremena.
7.5.
Litvanija
Godinja sjea ume u Litvaniji iznosi oko 10 Mm3, od ega 3,5-4 miliona spada na dravne ume. Bor, omorika i breza su dominatne vrste. Tokom sovjetskog perioda mjerenje drveta i definiranje sortimenata je bilo u skladu sa GOST standardima. Novi zakon je donesen 1997. godine sa potpuno drugaijim metodama. Grede za piljenje se sada mjere prema preniku vrha i dijele se u 4 klase po kvaliteti. Celulozno drvo se mjeri u grai sa koeficijentom vrstog sadraja, u zavisnosti od razliitih uslova. Postojao je jak vedski utjecaj na taj zakon kroz Litvanski plan za sektor umarstva koji je finansirala vedska. Kao rezultat tog plana, 1997. godine se takoer pokualo uvesti nepristrasno mjerenje drveta. Pokuaj nije uspio zbog previe premalih aktera na tritu. Do 2004. godine, industrija je bila sainjena od malog broja velikih i moderniziranih uesnika na tritu. Nekoliko velikih i modernih pilana kao i kompanija za izvoz drveta podrale su nepristrasno mjerenje.
49
Ministarstvo za okoli republike Litvanije izdalo je nekoliko odredbi po pitanju mjerenja drveta (1997, 2001, 2005, 2007), i procjeni uma. Te odredbe su izdate nakon to je Litvanija postala lanica Evropske unije i nisu u sukobu sa EN standardima. Izdate su i odredbe u vezi sa runim mjerenjem trupaca, mjerenjem trupaca pomou skenera, u vezi sa mjerenjem gustine umske sastojine, i certificiranjem nepristrasnih mjeritelja drveta. Litvansko udruenje za nepristrasno mjerenje drveta ima nekih 25 lanova (2008), ukljuujui dravne i privatne vlasnike uma, preduzea za uvoz i izvoz i industriju. Udruenje je aktivno po pitanju Mjerenja trupaca Mjerenje trupaca na gomili Istraivanje Inventar skladita drveta Metodoloka pomo Predstavljanje litvanijskih kompanija u inozemstvu u sluaju neslaganja oko mjerenja Vanjska konrola dravnih umarskih preduzea Strune usluge u sluaju neslaganja oko mjerenja. Trenutni istraivaki projekti su (2008): Utjecaj tehnologija za sjeu na dobivanje visoko-kvalitetnih trupaca za prodaju Razvoj novih standarda i metoda mjerenja (modeli kore, vaganje drveta) Prihvatanje novih IT tehnologija Postoji nekoliko prepreka koje usporavaju dalji razvoj nepristrasnog mjerenja drveta u Litvaniji. Najprije, jo uvijek ima mnogo veoma malih i primitivnih industrijskih komapnija. Kao drugo, postoje 42 dravna umarska preduzea, to oteava ujedinjen pristup. Kao tree, mnogo je malih vlasnika uma, i iako ih velikim dijelom predstavljaju udruenja vlasnika uma, oni jo uvijek nisu veoma efikasni. I na kraju, jo uvijek je zastupljen sovjetski mentalitet kod ljudi koji varaju kad je u pitanju koliina i kvalitet drveta. (Petrauskas 2008).
7.6. Intervjuisani strunjaci

Birger Risberg, Direktor vedskog udruenja za mjerenje drveta VMF Nord. Jan-Olov Bcke, strunjak za mjerenje, vedska umarska agencija
50
8.
Opi i specifini ciljevi

Na osnovu detaljnih analiza svih provedenih aktivnosti iz plana rada, te dobivenih i iznesenih zakljuaka, ekspertni tim predlae sljedei sveobuhvatni cilj: 1. Efikasnu i funkcionalnu primjenu BAS EN stanadarda za oblo drvo u umarstvu i drvnoj industriji BiH Svjetsko i evropsko trite zasnovano je na sistemu slobodnog i javnog nadmetanja, te stoga prisustvo na ovom tritu zahtjeva prihvaene i primjenjene meunarodne norme proizvoda ili nacionalne norme u velikoj mjeri usklaene sa meunarodnim normama. Na osnovu izvrenih analiza JUS i BAS EN standarda za oblo drvo, strune razmjene miljenja, dobivenih odgovora od zainteresovanih strana, pozitivnih i negativnih normizacijskih iskustava Rebulike Hrvatske i drugih evropskih zemalja (vedske, Finske i dr.), ekpertni tim smatra da je u funkciji postizanja definisanog sveobuhvatnog cilja neophodno ispuniti sljedee specifine ciljeve: 1. Upoznavanje strune i naune javnosti u BiH sa rezultatima i akcionim planom ove studije 2. Organizaciono i institucionalno ispunjenje potrebnih uvjeta 3. Struno osposobljavanje uposlenika umarstva i drvne industrije u primjeni BAS EN standarda (teoretski i praktino) 4. Priprema i usvajanje (od strane nadlenih institucija i organa) neophodnih propisa, pravilnika i tehnike dokumentacije.
51
9.
Akcioni plan
Specifini cilj Aktivnost 1. Publikovanje studije i njenih rezultata u odgovarajuim asopisima (uz odobrenje ORGUTA i FIRME). 2. Organizacija i provoenje okruglih stolova u svim kantonima i entitetima. 1. Odrediti koordinativno tijelo za voenje cijelog procesa. 2. Odrati radne sastanke sa najvanijim subjektima drvne industrije i asocijacijom privatnih vlasnika uma u cilju njihovog upoznavanja sa razlozima i ciljevima uvoenja BAS EN. 1. Izrada programa educiranja radnika u umarstvu i preradi drveta u vezi sa primjenom novih standarda. 2. Imenovati i educirati inicijalni tim za provedbu edukacije na nioj razini (umske uprave). 3. Definisati rokove realizacije edukacije. 4. Provoenje edukacije na terenu. 1. Izrada i usvajanje novog Pravilnika o mjerenju, razvrstavanju i obiljeavanju neobraenog drveta. 2. Izrada BAS standarda za etinarsko drvo kada je njegova upotreba poznata. 3. Izrada sortimentnih tablica na osnovu BAS EN ili usaglaavanje postojeih 4. Usklaivanje propisa i pravilnika koji reguliu evidencije umskog fonda, skladinog praenja i stavljanja u promet sa BAS EN. 5. Izrada cjenovnika DS na temelju BAS EN standarda. Prioritet Najvii Vremenski period 2012-2013 Odgovornost
1. Upoznavanje strune i naune javnosti u BiH sa rezultatima ove studije 2. Organizaciono i institucionalno ispunjenje potrebnih uvjeta 3. Struno osposobljavanje uposlenika umarstva i drvne industrije u primjeni BAS EN standarda
ORGUT i FIRMA
Najvii
2013
Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva RS i FBiH Federalna uprava za umarstvo
Visoki
2013
Imenovano Koordinativno tijelo
4. Priprema i usvajanje (od strane nadlenih organa) neophodnih propisa, pravilnika i tehnike dokumentacije
Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva RS i FBiH BAS Srednji 2013-2014 Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva RS i FBiH Federalna uprava za umarstvo
52
10.
1.
Literatura
Bcke, Jan-Olov; Herling, Mats and Svensson, Sven (2010). versyn av Skogsstyrelsens Virkesmtningsfreskrifter - Analys och frslag (Review of the regulations for wood measurement). Swedish Forest Agency Report 5-2010. (In Swedish) BAS EN 1310 (2002): Oblo i rezano drvo Metode mjerenja svojstava (EN 1310: 1997). BAS EN 1311 (2002): Oblo i rezano drvo Metode mjerenja biolokog oteenja (EN 1311: 1997). BAS EN 1309-2 (2008): Oblo drvo i rezana graa Metode mjerenja dimenzija Dio 2: Oblo drvo Zahtjevi za mjerenje i pravila raunanja volumena (EN 1309-2: 2006). BAS EN 1315 (2011): Klasifikacija dimenzija oblog drveta (EN 1315: 2010). BAS EN 1927-1 (2009): Razvrstavanje oblog drveta etinara prema kvalitetu Dio 1: Smre i jele (EN 1927-1; 2008). BAS EN 1927-2 (2009): Razvrstavanje oblog drveta etinara prema kvalitetu Dio 2: Borovi (EN 1927-2: 2008). BAS EN 1927-3 (2009): Razvrstavanje oblog drveta etinara prema kvalitetu Dio 3: Arii i duglazija (EN 1927-3: 2008). BAS EN 1316-1 (2002): Oblo listopadno drvo - Klasifikacija po kvalitetu - Dio 1: Hrast i bukva (EN 1316-1: 1997). BAS EN 1316-2 (2002): Oblo listopadno drvo - Klasifikacija po kvalitetu - Dio 2: Topola (EN 1316-2: 1997). BAS EN 1316-3 (2002): Oblo listopadno drvo - Klasifikacija po kvalitetu - Dio 3: Jasen i javor (EN 1316-3:1997). BAS EN 844: 1-12 (2005): Oblo i rezano drvo Terminologija (EN 844: 1-12: 1997). CEPOS (2010): Tehnologije u umarstvu, standardi umskih drvnih sortimenata i umska biomasa. Struna studija za potrebe izrade umarskog programa Federacije BiH. Sarajevo. Franikovi, S. (1953): Austro-talijanske uzanse za drvo. umarski list br.9-10, str.404-414. Hrvatske ume p.o. Zagreb (2000): Izvjee Povjerenstva za primjenu novih hrvatskih normi za proizvode iskoritavanja uma. Zagreb. Institut za standardizaciju BiH (2009): BAS upustvo o preuzimanju meunarodnih i evropskih standarda i drugih dokumenata koji nisu standardi. Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1969): Delovi stabla, graa i karakteristike drveta Terminologija i definicje (JUS D.BO.020). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1969): Greke drveta Terminologija, definicje i merenje (JUS D.AO.101). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1984): Razvrstavanje i merenje neobraenog i obraenog drveta (JUS D.BO.022). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Delovi stabla, graa i karakteristike drveta Terminologija i definicje (JUS D.BO.020). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Proizvodi eksploatacije uma. Trupci za furnir hrasta (JUS D.B4.031). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1959): Trupci. Trupci za furnir F - orahovi (JUS D.B4.030).
2. 3. 4.
5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
53
23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.
32.
33.
34.
35. 36. 37. 38. 39. 40.
41.
42. 43. 44. 45.
Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Proizvodi eksploatacije uma. Trupci za furnir liara (JUS D.B4.020). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Proizvodi eksploatacije uma. Trupci za furnir etinara (JUS D.B4.021). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Proizvodi eksploatacije uma. Trupci za ljutenje liara (JUS D.B4.022). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Proizvodi eksploatacije uma. Trupci za ljutenje etinara (JUS D.B4.023). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Proizvodi eksploatacije uma. Trupci za liara za rezanje (JUS D.B4.028). Jugoslovenski standard sa obaveznom primenom JUS (1979): Proizvodi eksploatacije uma. Trupci etinara za rezanje (JUS D.B4.029). Krpan, A. i unjar, M. (1999): Normizacija umskih drvnih proizvoda u Republici Hrvatskoj. umarski list br. 5-7, str.241-245. Ljubljanske uzance za trgovanje s lesom (1927): umarski list 51, str.20-41. Melkas, Timo. 2008 Wood measuring methods used in 2008. Metsteho, retrieved 16 August from 2012.http://www.metsateho.fi/files/metsateho/Tuloskalvosarja/Tuloskalvosarja_2 009_15b_Wood_measuring_methods_2008_tm.pdf Musi, J. (2005): Asortiman proizvoda u prorednoh drvnoj masi umskih kultura bijelog bora (Pinus sylvestris L.). Radovi umarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, br. 1, str. 67-75. Musi, J., Gurda, S. i Kozina, A. (2008): Analiza sistema sortiranja oblog drveta jele (Abies alba, Mill). esti Simpozij poljoprivrede , veterinarstva, umarstva i biotehnologije. Gorade, 23.-25. oktobar 2006. Knjiga kratkih sadraja, str.109. Pavli, J. (1973): Istraivanje zavisnosti procentualnog uea sortimenata smre od debljine, visine i kvaliteta stabla. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo u Sarajevu, knj.17., sv.1-3. Petrauskas, Edmundas. 2008. Lithuanian association of impartial timber scalers 22 October 2008, retrieved 16 August from www.vmf.lv. Porinsky, T. i Vujeva, J. (2007): Gubici obujma izraene smrekove oblovine zbog propisanog naina izmjere. Nova mehanizacija umarstva br. 28, str. 37-47. Pravilnik o nainu odabira, doznaci i sjei stabala ili povrina za sjeu. Sl. novine F BiH, broj: 62/02. Pravilnik o elementima za izradu umskogospodarskih osnova. Sl. novine F BiH, broj: 62/02. Pravilnik o nainu igosanja, obrojavanja, premjeravanja, sadraju i nainu izdavanja otpremnog iskaza za drvo (Sl. novine F BiH, br: 11/04 i 30/05). Prka, M. i Porinsky, T. (2009): Usporedba strukture tehnike oblovine jednodobnih bukovih sjeina u sortimentnim tablicama izraenim primjenom normi HRN (1995) i HRN EN (1999). umarski list br.1-2, str.15-25. Proli, N. (1975): Sortimentne tablice na bazi krupnog drveta jela. Tablice taksacionih elemenata visokih i izdanakih uma u SR BiH. umarski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Posebna izdanja br.13. Sthl, E.G.(1998) : Changes in Wood and Stem Properties of Pinus sylvestris Caused by Provenance Transfer. Silva Fennica 32 (2), 163-172 Stojii, K. (2008): Pojam standardizacije i nacionalno telo za standardizaciju. Institut za standardizaciju Srbije, Beograd. Rebula, E. (1998): Vpliv debeline in viine jelovega drevesa na njegovo vrednost in donosnost. XIX gozdarski tudijski dnevni. Zbornik referatov, str. 191-205. Rebula, E. (1996): Sortimentne i vrijednosne tablice za deblovinu jele. Mehanizacija umarstva br. 21, str. 201-222.
54
46.
47. 48.
Vukmirovi, V.(1971): Istraivanje uea sortimenata bukve u istim i mjeovitim bukovim sastojinama u Bosni. Sortimentne tablice. Radovi umarskog fakulteta i Instituta za umarstvo u Sarajevu, knjiga 14., sv.4-6. str.33-66. Zakon o osnivanju Instituta za standardizaciju Bosne i Hercegovine, Slubeni glasnik BiH" br.44/04. Zakon o standardizacji Bosne i Hercegovine, "Slubeni glasnik BiH" br. 19/01.
55
Prilozi
Prilog 1: Anketni upitnik za preduzea umarstva i drvne industrije

1. Po kojim standardima trenutno Vae preduzee vri klasifikaciju oblog drveta? Da li posjedujete primjerak tih standarda? 2. Da li je postojei standard, u odnosu na trenutne zahtjeve trita, u potpun osti funkcionalan? 3. Koje nestandardizovane sortimente trenutno zahtjeva trite oblog drveta? 4. Koji su osnovni nedostatci aktuelnog standarda po Vaem miljenju? 5. Koliko vrsta drvnih sortimenata proizvodite? 6. Koliko prigovora na isporuene koliine imate od kupaca i koji su osnovni razlozi? 7. Ko vri klasifikaciju DS (uobiajena praksa)? 8. Da li su ti radnici, po Vaem miljenju, dovoljno osposobljeni za taj odgovoran i vaan posao? 9. Smatrate li neophodnim ili poeljnim njihovu dodatnu edukaciju? 10. Da li bi ovu eventualnu edukaciju trebalo provoditi zajedno sa odgovornim osobama iz prerade drveta ili odvojeno? 11. Jeste li upoznati sa postojanjem i radom Instituta za standardizaciju (BAS) i Tehnikim komitetom za drvo i proizvode od drveta? 12. Znate li koje su osnovne razlike JUS-a i BAS EN-a? 13. Znate li koje sve promjene u poslovanju Vaeg preduzea i umarstva uope e uzrokovati promjena standarda? 14. Da li postojei standardi odnosno planiranja u vezi sa njime daju pouzdane rezultate. Ukoliko ne, koji su po Vaem miljenu osnovni razlozi? 15. Podravate li uvoenje i upotrebu BAS EN i pod kojim uvjetima?
56
Prilog 2: Anketni upitnik za Federalnu upravu za umarstvo
1. Da li Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva F BiH, odnosno Federalna uprava kao krovne institucije umarskog sektora imaju saradnju i/ili kontakte sa Institutom za standardizaciju BiH, Tehnikim komitetom 42? 2. Jedna od studija u okviru izrade umarskog programa Federacije BiH je i Tehnologije u umarstvu, standardi umskih drvnih sortimenata i umska biomasa. U kojoj fazi je ova studija odnosno umarski program? 3. Ima li Federalna uprava, kao nosilac velikog broja planiranih aktivnosti iz Akcionog plana Studije, finansijska sredstva za njihovu realizaciju i kada se one realno mogu oekivati ? 4. Neminovna promjena sistema standardizacije u BiH zahtjevat e i odgovarajue promjene u podzakonskoj regulativi (Pravilnici) i odgovarajuim propisima. Da li se o tome razmilja u Federalnoj upravi i postoje li planovi u vezi sa tim izmjenama? 5. Da li je Federalna uprava spremna da finansijski podri neke od aktivnosti iz akcionog plana studije Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standard umskih drvnih sortimenata ?
57
Prilog 3: Primjer liste cijena trupaca za rezanje (pilana Holmen koja je udaljena 150 km juno od tokholma jedna od najveih pilana u vedskoj)
Izvor: Retrieved from
http://www.holmen.com/Global/Holmen%20documents/Skog/Prislistor/BravikenGran_AU_Sormland_120401.pdf
Cjenovna lista P 462-24 Price list P 462-24 Vai od 1. aprila 2012. Valid from 2012-04-01 Preduzee: Holmen Skog AB Sawlogs Okrug: Soermland Enterprise: Holmen Skog AB District:na Srmland Cijene umskom putu Prices by forest road Pilana: Braviken
Sawmill: Braviken Spruce sawlogs basic price
Osnovna cijena trupaca smre

Basic price SEK/m3sub Quality class 1 Klasa 2 14315 14315
Osnovna 1 315 cijena 2 315 Spruce sawlogs - length premium SEK/m3sub
335 335
Top diameter under bark, cm 1623- cm 28Prenik 18vrha bez kore, 335 500 550 570 16182328335 380 390 400
500 380
550 390
570 400
30580 30410
580 410
34520 34380
520 380
38+ 430 38+ 330
430 330
Log length, dm Top diameter 37 40 43 46 49 52 Premium < 23 cm -40 -40 -20 -20 10 3 10 Trupci smre cijene trupca (SEK/m SEK/m3sub = korekcija 23 cm -10 u odnosu -10 na duinu -5 -5 10 sub) 10
Duina trupca, dm Prenik 37 40 43 46 are paid 49 52 price. 55 Wreckage: Logs not qualified as sawlogs but acceptable as pulpwood with pulpwood vrha Premium < 23 cm -40 -40 -20 -20 10 10 25 3 = 23 cm -10 -10 -5 -5 10 10 20 Pine sawlogs price SEK/m sub basic
55 25 20
58 25 20
61 30 25
58 25 20
61 30 25
Top diameter under bark, cm Quality class 17182022242628Otpad: Trupci koji1se ne mogu koristiti550 kao trupci za rezanje mogu proi drvo se Basic price 500 650 700ali koji750 780kao celulozno 800 plaaju kao celulozno SEK/m3sub 2 drvo. 500 550 560 570 580 600 620 3 460 510 540 560 580 600 620 4 420 420 420 420 420 430 430 Osnovna cijena trupaca bora Pine sawlogs length correction of 17price in % Osnovna Klasa
cijena SEK/m3sub
1 2 Price multiple factor, 3 % 4
500 37 500 90 460 420
Prenik vrha bez kore, cm 182022Log length,650 dm 550 700 40550 43 560 46 57049 85510 100 540 95 103 560 420 420 420
24750 52 580 100 580 420
26780 55 600 105 600 430
28800 620 620 430
Korekcija cijene u % u odnosu na duinu borovih trupaca Duina trupca, dm Viestruki 37 40 43 46 faktor 90 85 100 95 cijene, %
Wreckage: Logs not qualified as sawlogs are paid with 100 SEK/m3top measured.
49 103
52 100
55 105
Otpad: Trupci koji se ne mogu koristiti kao trupci za rezanje imaju cijenu 100 SEK/m3 mjereno s vrha.
58
Prilog 4: Primjer kvalitete trupaca i instrukcija za mjerenje, kako ih je izdalo Vijee za mjerenje drveta
Nove instrukcije za mjerenje trupaca bora i smre Vijee za mjerenje drveta je pripremilo nove instrukcije za mjerenje trupaca bora i smre. U njima se ogleda potreba na tritu za sirovim materijalom a u isto vrijeme provodi racionalno i objektivno mjerenje. Unutar regionalnih organizacija za mjerenje, VMF Syd i VMF Qbera, te instrukcije su vaee od 1. januara 2008. godine a unutar organizacije VMF Nord od 1. augusta 2008. godine. Osnovna pravila za trupce Prema instrukcijama Vijea za umarstvo, trupac mora: biti od ivog drveta isjeen pilom/motornom pilom, biti bez tete koju su nanijeli insekti, biti oien od uglja, ai, kamenja, metala i plastike.
Ostala osnovna pravila:
Trupci za rezanje: bi trebali imati ispod 15,0 cm visine donjeg dijela klade, trebaju biti oieni od ljunka i kore, mogu imati maksimalno do 5 % trulei u osnovnom podruju (ne ukljuujui ilite). Trule uzrokovana gljivom Phellinus pini se ne tolerira, trebaju ispunjavati uslove za duinu i prenik kao to je naglaeno pri dostavi, trebaju biti dovoljno pravi (najvie 120 cm ukupnog gubitka gdje obje polovice valjka ispunjavaju minimalne prihvaene duine), ne bi trebali imati: otvoreno dijeljenje na dva dijela; oteenja od zubaca harvestera; pukotine po duini i druga oteenja dublja od 20% valjka trupca, bi trebali biti oieni od pukotina, pukotine koje se samo pojavljuju u sri se mogu tolerirati, ne bi trebali imati kose grane deblje od 120 mm u preniku na najdebljem mjestu,
59
bi trebali biti zadovoljavajue oieni od grana osim ako je dogovorena isporuka sa granama prema ugovoru. tete od harvestera Pod tim se podrazumijeva teta nastala prilikom obaranja stabla ili prerezivanja i teta nanesena zupcima harvestera dublja od 6 mm. Klasa tete nastale tokom sjee se procjenjuje od ukupne dostavljene koliine drveta.
Pukotine od obaranja ili prerezivanja Ne Da 1 3 teta od zubca Ne Da Klasa tete 2 4
Odreivanje klase kvalitete Kvaliteta se odreuje po klasama; za bor to su klase 1, 2, 3 i 4; za smru klase 1 i 2. Ako se prodava i kupac dogovore, klase kvalitete se mogu spojiti ili zanemariti. Ako se sve klase spoje onda je klasa oznaena sa 0.
Klase kvalitete bora
1. klasa Ravni donji trupac sa najmanje dvadeset godova unutar kontroliranog podruja. Najvie pet grana sa prenikom do 20 mm.
2. klasa Ravni trupac, ne donji trupac. Sirove grane mogu imati prenik najvie 120 mm, ostale grane najvie 60 mm. Unutar 15,0 dm od tla, trupac mora imati barem jednu sirovu granu ili dva jasno naznaena kruga granjanja.
3. klasa Svi tipovi trupaca. Trupac mora biti ravan i imati najmanje 12 godova unutar kontroliranog podruja. Sirove grane mogu imati prenik najvie 120 mm, druge grane najvie 60 mm.
60
4. klasa Svi tipovi trupaca. Najvie 120 cm gubitka zbog savijanja. Prenih kosih grana najvie 120 mm. Najvie 5 % truljenja na bilo kojoj strani trupca
Klase kvaliteta za borove trupce za rezanje Klasa Tip trupca Grane trupca 1 donji dio trupca najvie 20 mm, svi tipovi najvie 5 grana. 2 ne donji dio trupca sirova grana najvie 120 mm. Ostale grane najvie 60 mm. najmanje dva vidljiva prstena ili najmanje jedna sirova grana 3 sve vrste sirova grana najvie 120 mm. Ostale grane najvie 60 mm. 4 sve vrste kosa grana najvie 120 mm. ostale grane nisu ograniene.
Grane unutar 15 dm najvie 5
Nabreklina, cijeli trupac Godovi Ravnoa Otro nakrivljenje Modrina Truljenje
najmanje 20 najmanje 12 Najvie 20 cm gubitka zbog savijanja nije dozvoljeno nije dozvoljeno nije dozvoljeno
najvie 120 cm gubitka dozvoljeno dozvoljeno najvie 5 % kraja
Smanjenje prenika za bor: trupci koji su otvoreni na pola, sa korom u sredini, ili korijenjem koje ulazi u valjak, se smatraju da imaju prenik 1 cm manji nego to to jeste.
Kvalitetne klase smre
1. klasa Nema zahtjeva po pitanju tipa trupca. Trupac mora biti ravan i imati barem 12 godova unutar kontroliranog podruja. Nije dozvoljeno da trupac bude prepolovljen na dva dijela unutar valjka. Dozvoljeno je da bude prepolovljen sa korom. Prenik grana je najvie 60 mm.
61
2. klasa
Nema zahtjeva po pitanju tipa trupca niti godova. Najvie 120 cm gubitka zbog savijanja. Kose grane smiju imati prenik do 120 mm. Najvie 5 % truljenja na bilo kojoj strani trupca.
Kvalitetne klase trupaca za rezanje smre Klasa Grane Godovi Ravnoa Otro nakrivljenje Modrina Otvorena pukotina koja dijeli na dva trupca najvea dozvoljena duina Pukotina s korom dvostruka duina prenika vrha Truljenje nije dozvoljeno najvie 5 % kraja dozvoljeno 1 prenik najvie 60 mm najmanje 12 najvie 20 cm gubitka nije dozvoljeno nije dozvoljeno nije dozvoljeno unutar valjka najvie 120 cm gubitka nije dozvoljeno nije dozvoljeno najvie 20% unutar valjka 2 kose grane najvie 120 mm
Dozvoljena odstupanja za bor i omoriku:
grane, nabori korijena i otvorene pukotine unutar 20,0 cm samo s jedne strane trupca (u suprotnom e biiti otpad). otvorena pukotina i rupa nakon grane manja od 7 cm.
Definicije :
Za bor 1. klase, sirova grana se rauna ako je njen prenik > 15 mm, druga grana ako je prenik > 9 mm. Za bor 2. klase svaka sirova grana se rauna. Jasno vidljiv krug grane znai da se barem dvije grane prenika > 15 mm mogu vidjeti u krugu grane. teta nastala harvesterom, razdvajanjem i rupe oko grana se smatraju otvorenim pukotinama. Valjak: ravni valjak zasnovan na preniku vrha manje 15 mm. Kada se prenik mjeri u cm onda je valjak zasnovan na preniku vrha manje 1 cm.
62
Gubitak: duina obje polovine valjka koje nisu u potpunosti prave zbog savijanja.
Prenik grane se mjeri preko omotaa grane u smjeru koji e dati najvei prenik grane. Grane se dijele u sirove, kose i druge. Godovi se broje u krunom smjeru to znai da je najvei prsten udaljen od sri 2-8 cm. Godovi se broje na najdebljem dijelu trupca. Trule se procjenjuje kao procenat ela trupca. Ako ono iznosi vie od 5 %, trupac je neiskoristiv
63

Prelaz Sa JUS Na en-Izvjestaj-Org-Mar13

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prelaz Sa JUS Na en-Izvjestaj-Org-Mar13

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Fostering Interventions for Rapid Market Advancement (FIRMA)

TRANZICIJA SA JUS NA BAS EN STANDARDE UMSKIH DRVNIH SORTIMENATA U BOSNI I HERCEGOVINI

Lista skraenih naziva

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

4.1. 4.2. 5. 6. 6.1. 6.2.

6.2.1. Ciljevi normizacije 6.2.2. Naela normizacije 6.3.

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Historijat nastanka JUS-a i EN-a

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Komparativna analiza metoda odnosno naina mjerenja svojstava oblog drveta

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Komparativna analiza metoda mjerenja dimenzija i utvrivanja koliina

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Analiza preduzea umarstva u vezi sa problematikom standardizacije oblog drveta

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Analiza preduzea drvne industrije u vezi sa problematikom standardizacije oblog drveta

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Stav, miljenje i plan nadlenih umarskih institucija u vezi sa problematikom standardizacije

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Ciljevi i naela normizacije

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Kakvoa po HRN EN - 1999

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

40-49 50-59 60-69 70 35-39 40-49 50 30-39 40-49 50 20-29 30-39 40

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Slika 1. Zapremina valjka i omotaa.

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

Tranzicija sa JUS-a na BAS EN standarde umskih drvnih sortimenata u BiH

7.6. Intervjuisani strunjaci