CEPOS

CEPOS Centar za podrku odrivom gazdovanju umskim resursima, Kolodvorska 13/II, Sarajevo

Bosna i Hercegovina Federalno Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva PIU Forestry Sarajevo Trampina 4/I Sarajevo

Korigovani izvjetaj o napretku realizacije konsultantske usluge za izradu studije Planiranje, ekonomika i marketing umarskog poslovanja
Ugovor br: BA-Add.Fin.-37791-BOS-CQ-SA-CS-10-1.A.1-14

Studiju izradili: Doc. dr. Sabina Deli Mr. Emsad Pruan Mevlida Pozderac, dipl.ecc. Anesa Bajri, dipl. ecc.

Izvrni direktor: Prof.dr. Mirza Dautbai

Sarajevo, mart, 2011. godine

SADRAJ
Lista tabela ................................................................................................................................. 4 Lista grafikona............................................................................................................................ 4 Lista skraenica .......................................................................................................................... 5 UVOD ........................................................................................................................................ 6 1. REZULTATI SVIH PROVEDENIH ANALIZA IZ DJELOKRUGA RADA.................. 7 1.1. Analiza trenutnog stanja preduzea umarstva po pitanju izrade i primjene stratekih planova i godinjih planova poslovanja ................................................................................. 7 1.1.1. 1.1.2. 1.1.3. Pojam planiranja................................................................................................... 7 Zakonski okvir za donoenje srednjoronih i kratkoronih planova u umarstvu8 Vrste planova u umsko privrednim drutvima u Federaciji Bosne i Hercegovine 10

1.2. Prijedlog metodike za izradu desetogodinjih stratekih planova u preduzeima umarstva.............................................................................................................................. 13 1.2.1. 1.2.3 Metodika stratekog planiranja .......................................................................... 13 Metodika za izradu desetogodinjih stratekih planova..................................... 17 1.2.2. Izrada desetogodinjih stratekih planova u preduzeima umarstva .................... 16 1.3. Prijedlog metodike za izradu srednjoronih i godinjih planova poslovanja u umsko privrednim drutvima.............................................................................................. 19 1.3.1. Metodika za izradu srednjoronih i godinjih planova poslovanja u umarskim preduzeima ..................................................................................................................... 20 1.4. Analiza dosadanjih iskustava i praksi raunovodstvenog evidentiranja i praenje biolokih investicija u umarstvu ......................................................................................... 20 1.5. Analiza dosadanjih iskustava kod izrade kalkulacija u svim segmentima umarskog poslovanja (uzgojne mjere,izgradnja i odravanje putne infrastrukture, iskoritavanja po fazama rada, rasadnika proizvodnja itd.)............................................................................ 23 1.5.1. 1.5.2. Pojam, vrsta i namjena kalkulacija..................................................................... 23 Iskustva preduzea umarstva u FBiH kod izrade kalkulacija ........................... 24

1.6. Definisanje principa za jedinstven pristup u izradi kalkulacija u umarskom poslovanju ............................................................................................................................ 26 1.6.1. 1.6.2.
1.6.2.1. 1.6.2.2.

Elementi kalkulacija........................................................................................... 26 Jedinstveni pristup u izradi kalkulacija u umarskom poslovanju ..................... 28

Izrada kalkulacija prema vremenu............................................................................................ 28 Izrada kalkulacija prema nainu izrade .................................................................................... 28

1.7. Definisanje jedinstvenih principa za raunovodstveno evidentiranje i praenje (u skladu sa Meunarodnim raunovodstvenim prinicpima) u umarskom poslovanju .......... 29 1.7.1. Meunarodni raunovodstveni standardi ........................................................... 29 1.7.2. Principi za raunovodstveno evidentiranje (u skladu sa MRS-i) u umarskom poslovanju ........................................................................................................................ 30 1

1.8. Izrada jedinstvene metodike kontinuiranog benchmarkinga kao instrumenta za unapreenje stratekog planiranja u umarskom poslovanju ............................................... 32 1.8.1. Pojam benchmarkinga ........................................................................................ 32 1.8.2. Metodika kontinuiranog benchmarkinga kao instrumenta za unapreenje stratekog planiranja u umarskom poslovanju................................................................ 33 1.9. Analiza poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva uFederaciji BiH i procjena potencijala i trinih mogunosti za njegovo unapreenje.................................... 36 1.9.1.
1.9.1.1. 1.9.1.2. 1.9.1.3. 1.9.1.4.

Analiza poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva u Federaciji BiH 36

Koncept portfolio menadmenta .............................................................................................. 36 Analiza proizvodnog portfolia preduzea umarstva............................................................... 36 Osnovni podaci i elementi BCG matrice.................................................................................. 37 Inputi (elementi) BCG matrice ................................................................................................. 38

1.9.2. Procjena potencijala i trnih mogunosti za unapreenje poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva.......................................................................................... 40 1.10. Analiza karakteristika domaeg trita umskih proizvoda i usluga (struktura, vrijednost trita, odnos ponude i potranje, veliina preduzea, stepen finalizacije, strateka opredjeljenja)......................................................................................................... 42 1.10.1. Opi podaci o umarstvu .................................................................................... 42 1.10.2. Struktura i vrijednost trita ............................................................................... 44 1.10.3. Ponuda proizvoda umarstva.............................................................................. 45
1.10.3.1. 1.10.3.2. 1.10.4.1. 1.10.5.1. 1.10.5.2. 1.10.6.1. Preduzea umarstva u FBiH.................................................................................................... 45 Odnos izmeu prirasta i sjea................................................................................................... 48 Zakljuci o ponudi pilanskih trupaca ....................................................................................... 52 Osnovne karakteristike ............................................................................................................. 52 Zakljuci o potranji za drvnim proizvodima .......................................................................... 53 Uvoz i izvoz .............................................................................................................................. 55

1.10.4. Nain prodaje i distribucije drvnih proizvoda.................................................... 50 1.10.5. Potranja (drvna industrija) ................................................................................ 52

1.10.6. Odnos ponude i potranje................................................................................... 55 1.11. Analiza trendova na najvanijim stranim tritima umskih proizvoda i usluga..... 56 1.11.1. Trite drvnih sirovina ....................................................................................... 56 1.11.2. Cijene etinarskih pilanskih trupaca .................................................................. 57 1.11.3. Trite trupaca etinara u FBIH ......................................................................... 58 1.11.4. Cijene liarskih pilanskih trupaca..................................................................... 59 1.11.5. Trend proizvodnje liarskih trupaca u FBIH .................................................... 59 1.11.6. Trite i cijene celuloznog drveta....................................................................... 60 1.11.7. Trend proizvodnje celuloze etinara FBIH ........................................................ 61 1.11.8. Trite etinarskim trupcima (uvoz/izvoz)......................................................... 62 1.11.9. Trite liarskim trupcima (uvoz/izvoz)........................................................... 63 2

1.11.10. Trite oblovine u FBIH (uvoz/izvoz) ............................................................... 64 1.11.11. Trite drveta za bioenergiju .............................................................................. 66 1.12. Analiza dosadanjih iskustava, praksi i ogranienja kod formiranja realnih cijena proizvoda umarstva............................................................................................................. 66 1.13. Prijedlog jedinstvene politike i metode kod utvrivanja cijena proizvoda umarstva na svim paritetima ................................................................................................................ 67 1.14. Analiza naina prodaje drveta (oblici, ravnopravnost kupaca, transparentnost) u periodu 2005 -2009. godine, sa ocjenom mogunosti i prijedlogom mjere za poveanje obima prodaje primjenom trino baziranih naina i uvjeta prodaje drveta ........................ 69 1.14.1. Analiza naina prodaje drveta u preduzeima umarstva FBiH ........................ 69 1.14.2. Prijedlog mjera za poveanje obima prodaje primjenom trno baziranih naina i uvjeta prodaje drveta ........................................................................................................ 71 1.15. SWOT analiza konkurentnosti sektora umarstva u FederacijiBiH u odnosu na okruenje .............................................................................................................................. 72 1.15.1. Podruje analize i koriteni podaci..................................................................... 72 1.15.2. Analiza eksternog okruenja .............................................................................. 72
1.15.2.1. 1.15.2.2. 1.15.2.3. 1.15.2.4. 1.15.2.5. 1.15.2.6. 1.15.2.7. 1.15.2.8. 1.15.2.9. Konkurenti ................................................................................................................................ 73 Kupci ......................................................................................................................................... 74 Interesne grupe.......................................................................................................................... 74 Analiza internog okruenja....................................................................................................... 76 Menadment (vizija, misija, politika i ciljevi razvoja) ............................................................ 77 Marketing u smislu promocije djelatnosti i usluga .................................................................. 77 Kadrovi u smislu planiranja i odabira, motiviranja, dodatne ili ciljane edukacije.................. 77 Prirodni resursi.......................................................................................................................... 77 Infrastruktura u smislu materijalnih resursa (zgrade, vozila, komunikacije i dr.)................... 79

1.15.3. SWOT analiza .................................................................................................... 80 1.16. Analiza atraktivnosti sektora umarstva za finansiranje i strana ulaganja na nivou nacionalne ekonomije........................................................................................................... 81 1.16.1. Uvod ................................................................................................................... 81 1.16.2. Finansiranje od strane meunarodnih institucija................................................ 83 1.16.3. Finansiranje od strane komercijalnih banaka ..................................................... 86 1.16.4. Strana ulaganja u sektor umarstva .................................................................... 88 1.16.5. Karakteristike sektora umarstva sa stanovita finansiranja .............................. 89 2. PRIJEDLOG KLJUNIH PRINCIPA ZA IZRADU OPEG DIJELA UMARSKOG PROGRAMA FEDERACIJE BIH........................................................................................... 90 3. IDENTIFIKACIJA STRATEKIH I SPECIFINIH CILJEVA, TE IZRADA AKCIONOG PLANA .............................................................................................................. 92 4. 5. KRATAK OPIS OSTALIH PROVEDENIH I PLANIRANIH AKTIVNOSTI............ 104 PRILOZI......................................................................................................................... 105 5.1. 5.2. Lista tabelarnih priloga........................................................................................... 105 Lista slika ............................................................................................................... 105 3

SPISAK UESNIKA ZA JAVNU RASPRAVU .................................................................. 121

Lista tabela
Tabela 1. Prijedlog metodike kontinuiranog praenja ............................................................. 34 Tabela 2. Relativni trni udjeli preduzea umarstva po kantonima F BiH............................. 39 Tabela 3.Pregled strukture povrina uma i umskog zemljita u FBIH (prema preliminarnim podacima II inventure uma u BiH) ......................................................................................... 43 Tabela 4: Stanje drvne zalihe u FBiH (prema preliminarnim podacima II inventure uma u BiH) ..........................................................................................................................................43 Tabela 5. Struktura prihoda preduzea umarstva ................................................................... 44 Tabela 6. Preduzea u FBIH i osnovni pokazatelji poslovanja u 2008.godini......................... 47 Tabela 7. Godinji zapreminski prirast u FBiH........................................................................ 48 Tabela 8. Godinji sjeivi etata u FBiH ................................................................................... 48 Tabela 9. Pregled realizovanog obima sjea u FBiH ............................................................... 49 Tabela 10. Prikaz sortimentnog napada za period od 2005. do 2009. godine.......................... 50 Tabela 11. Uvoz i izvoz proizvoda umarstva i drvne industrije u BiH .................................. 55 Tabela 12. Uvoz i izvoz trupaca u periodu 2007-2009 u BiH.................................................. 56 Tabela 13. Prosjene cijene etnarskih trupaca u FBiH........................................................... 58 Tabela 14. Promjene cijena liarskih trupaca u FBiH ............................................................ 60 Tabela 15. Trend uvoza i izvoza trupaca liara i etinara u FBiH ......................................... 65 Tabela 16. Primjer modela formiranja cijena........................................................................... 68 Tabela 17.Osnovni podaci o umama ...................................................................................... 78

Lista grafikona
Grafikon 1. Struktura povrina uma i umskog zemljita....................................................... 43 Grafikon 2. Struktura prihoda .................................................................................................. 44 Grafikon 3. Realizovani obim sjea u FBiH ............................................................................ 49 Grafikon 4. Prikaz sortimentnog napada za period od 2005 2009. godine ........................... 50 Grafikon 5. Uvoz i izvoz proizvoda umarstva i drvne industrije u BiH................................. 55 Grafikon 6. Kretanje GSPI u periodu od 2000 2009. godine................................................ 57 Grafikon 7. Trend kretanja cijena etinarskih trupaca u Evropi i Sjevernoj Americi.............. 58 Grafikon 8. Trend proizvodnje trupaca etinara u FBiH ......................................................... 58 Grafikon 9. Trend kretanja cijena liarskih trupaca u svijetu................................................. 59 Grafikon 10. Trend proizvodnje trupaca liara u Federaciji BiH ........................................... 60 Grafikon 11. Trend kretanja cijena celuloznog drveta u svijetu .............................................. 61 Grafikon 12. Trend proizvodnje celuloze etinara u F BiH ..................................................... 62 Grafikon 13. Tok trgovine atinarskim drvetom u svijetu ....................................................... 63 Grafikon 14. Trend trgovine liarskim drvetom u svijetu ...................................................... 64 Grafikon 15. Trend proizvodnje trupaca u FBiH ..................................................................... 64 Grafikon 16. Trend uvoza i izvoza trupaca u FBiH ................................................................. 65 Grafikon 17. Bazni index uvoza i izvoza trupaca etinara i liara u FBiH ............................ 65 Grafikon 18. Procenat zatienih podruja .............................................................................. 75 Grafikon 19. Zastupljenost pojedinanih kategorija uma...................................................... 78 Grafikon 20. Struktura finansiranja pojedinih sektora u 2009 ................................................. 85 Grafikon 21. Sektorska distribucija aktivnog portfolia Svjetske banke u BiH u septembru 2010 ....... 86 Grafikon 22. Procentualni udio pojedinih sektora u finansiranju od strane komercijalnih banaka ..... 88 4

Lista skraenica
FBiH SWOT FMPV MRS MSFI MRSJS PD JP FSC SBSC BSG GCSP DS FU Federacija Bosne i Hercegovine WEAKNESES (interne slabosti); STRENGHTS (interne snage); OPPORTUNITIES (eksterne anse); THREATS (eksterne prijetnje) Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Meunarodni raunovodstveni standardi Meunarodni standardi finansijskog izvjetavanja Meunarodni raunovodstveni standardi za javni sektor umsko-privredno drutvo Javno preduzee Forest Stewardship Council Sustainable Balances Scorecard Balanced scorecard Global Conifer Sawlog Price Index umski drvni sortimenti Federalna uprava za umarstvo

UVOD
umarstvo i drvna industrija predstavljaju vane grane nacionalne ekonomije, pogotovo za ruralna podruja i u uslovima poslijeratne obnove zemlje. U periodu dogovorne ekonomije i dohodovne povezanosti sa drvnom industrijom, sektor umarstva nije bio trino orjentiran a strateko planiranje na nivou poslovnih sistema bilo je u znatnoj mjeri zapostavljeno. Sa promjenom drutveno-politikog ureenja, preduzea umarstva su postepeno nastojala organizirati svoje aktivnosti u skladu sa trinim okolnostima. Bez obzira na te pokuaje, strateko i operativno planiranje na nivou preduzea jo uvijek je nedovoljno razvijeno a raunovodstvene i prakse izrade kalkulacija nisu jedinstvene u svim preduzeima umarstva. Takva situacija onemoguava stvaranje jedinstvenih baza podataka i meusobno uporeivanje rezultata poslovanja i efekata gospodarenja umskim resursima. Posebni problemi su izraeni u prevelikoj orjentiranosti preduzea iskljuivo na prihode od umskih drvnih sortimenata, politici kreiranja cijena i koritenju potencijala domaih i meunarodnih trita proizvoda i usluga umarstva. Takva situacija ne osigurava profitabilno orjentirano i dugorono stabilno poslovanje preduzea umarstva niti poeljan povrat ulaganja i kontinuirano unapreenje stanja umskih resursa. Detaljna analiza postojeeg sistema poslovnog planiranja i teoretskopraktinih principa mikroekonomskih aspekata poslovanja u preduzeima umarstva, jedan je od znaajnih preduslova za unapreenje gospodarenja umskim resursima i realizaciju konzistentne umarske politike i strategije na nivou Federacije BiH. Osnovni cilj ove studije je detaljna analiza postojeeg sistema poslovnog planiranja i teoretsko-praktinih principa mikroekonomskih aspekata poslovanja u preduzeima umarstva Federacije BiH sa izradom prijedloga mjera za unapreenje trenutnog stanja u smislu kontinuiranog razvoja i gospodarenja umskih resursa sa posebnim naglaskom na promoviranje principa trinog poslovanja. Do postavljenog cilja se dolo analizom niza zadataka i aktivnosti koji su predstavljeni redom kako su definisani projektnim zadatkom na osnovu kojih su definisani kljuni principi i generalne smjernice za definisanje politike i strategije razvoja umarstva. Na osnovu toga su kreirani strateki ciljevi sa nizom specifinih ciljeva, ijom daljom razradom su definisane akcije koje e doprinijeti realizaciji definisanih ciljeva, sa finansijskim planom, odgovornostima i rokovima realizacije na osnovu ega e se izaditi izvedbeni dio umarskog programa Federacije BiH. S obzirom na karakter studije pri izradi su koritene razliite nauno-istraivake metode i instrumenti, a prije svega metod analize i sinteze, metodologija stratekog planiranja, metod BSG matrice, SWOT analiza i dr. (detaljinija razrada metodike po aktivnostima se nalazi u Poetnom izvjetaju). Za analize su koriteni razliiti izvori (zvanini statistiki podaci Federalnog zavoda za statistiku, podaci iz godinjih izvjetaja o gospodarenju umama FMPV, podaci dobiveni putem upitnika od umarskih institucija, te podaci iz razliitih literalnih izvora navedenih u poglavlju popisa literature). U cilju usaglaavanja stavova i miljenja u toku izrade definisanih zadataka struni tim je bio u stalnim meusobnim konsultacijama, kao i sa odgovornim osobama za ovu studiju ispred Savjeta. Participativno uee e biti obezbjeeno organiziranjem javne rasprave sa svim interesnim stranama i ukljuivanjem njenih rezultata (komentara, prijedloga i sl.) u finalni dokument.

1. REZULTATI SVIH PROVEDENIH ANALIZA IZ DJELOKRUGA RADA

1.1. Analiza trenutnog stanja preduzea umarstva po pitanju izrade i primjene stratekih planova i godinjih planova poslovanja 1.1.1. Pojam planiranja Privredna drutva (preduzea) su osnovne elije trine privrede sa odreenim zadatkom u drutvenoj reprodukciji i kao finansijski sistemi nastoje kontinuirano poslovati s osnovnim zadatkom ostvarenjem trajne rentabilnosti. Planiranje je svjesno usmjeravanje aktivnosti, sastavni dio svakog drutvenog i privrednog sistema i njegovog podsistema pa tako i svakog privrednog drutva (preduzea). Planiranje je konfrontacija sredstava privrednog drutva (preduzea) s vlastitim ciljevima. Planovi osiguravaju standarde kontrole, dok efikasnost planova doprinosi svrsi, ciljevima u poreenju trokova potrebnih za formulisanje i izvoenje planova. Planiranje je najvanija od pet funkcija (planiranje, organiziranje, kadrovsko popunjavanje, voenje, kontroliranje) menadera i prethodi izvoenju ostalih funkcija. Plan je osnov za upravljanje. Planiranje je faza upravljanja kojom se projecira budue poslovno ponaanje i na osnovu kojeg se rukovodi poduzimanjem akcije da bi se ostvarili u planu definisani ciljevi. Planiranje je predvianje budunosti privrednog drutva, predstavlja razmatranje projekata u irem vremenskom periodu (jedne godine i duem) primjenjujui analitike metode, tehnike i analize. Planiranje je predvianje kako e se raditi u onom vremenskom periodu za koji se izrauje plan. Planiranje je izbor misija i ciljeva, strategija, politika i programa i naina njihove realizacije. VRSTE PLANOVA PREMA PRIRODI ODLUKE PREMA VREMENSKOM PERIODU PREMA FUNKCIONALNOM PODRUJU PREMA PRISTUPU

DUGORONO PLANIRANJE PREKO 10 GODINA

OPERATIVNO PLANIRANJE

STRATEKO PLANIRANJE

SREDNJORONO PLANIRANJE 2-9 GODINA

KRATKORONO PLANIRANJE DO GODINE

PLAN FIN.SRED. I DR.

PLAN PROIZVODNJE

ZADOVOLJAVAJUI

OPTIMIZIRAJUI

PLAN NABAVE

Grafikon 1. Vrste planova Iako se termini stratekog i dugoronog planiranja esto koriste kao sinonimi, oni se ipak razlikuju. 7

ADAPTNI

Dugorono planiranje se openito shvata kao stvaranje plana za postizanje cilja ili vie ciljeva u periodu od nekoliko godina uz pretpostavku da je trenutno znanje o buduim uslovima dovoljno pouzdano za osiguranje vjerodostojnosti i pouzdanosti plana za cijelo vrijeme trajanja njegove provedbe. Zadatak dugoronih planova jeste da se predvidi dinamika rasta i pravca razvoja preduzea. Dugoroni planovi se donose na period od 10 godina i vie. Strateko planiranje ili eksterno orijentirano planiranje se razvija kao novo poslovno sredstvo alat, kada tradicionalne tehnike predvianja metode nisu bile dovoljno brze i tane u predvianjima posebno znaajnih promjena u okruenju kasnih ezdesetih i poetkom sedamdesetih godina prolog vijeka. Strateko planiranje je nastojanje menadmenta da stratekim promiljanjem pobolja aktivnosti privrednog drutva (preduzea) u uslovima promjenljivog trita i poveane osnaene konkurencije. Strateko planiranje je postupak odreivanja odredita, ispitivanje podruja kroz koje se mora kretati, biranje puta koji je jasan i izravan i izbjegavanje nepremostivih prepreka. Strateko planiranje pomae preduzeu da se nosi sa okruenjem, ono se bavi opstankom i razvojem preduzea u dugom roku u skladu sa naelima efektivnosti i efikasnosti. ELEMENTI STRATEKOG PLANIRANJA

Formulisanje osnovne misije i vizije

Postavljanje stratekih ciljeva

Determinisanje strategije

Portofolio planiranja

Grafikon 2. Elementi stratekog planiranja Strateko planiranje je praktino serija kapitalnih odluka za preduzea. Planske odluke su usmjerene ka buduem poslovanju.

1.1.2. Zakonski okvir za donoenje srednjoronih i kratkoronih planova u umarstvu Zakonom o javnim preduzeima u Federaciji Bosne i Hercegovine (Sl. Novine F BiH broj: 8/05, 81/08 i 22/09) je definisano javno preduzee koje obavlja djelatnost od javnog interesa ili pravna lica definisana kao javno preduzee posebnim propisima. Ista se mogu organizirati u obliku dionikog drutva ili drutva sa ogranienom odgovornou. U lanu 22, 23. i 24. Ovog Zakona je definisana obaveza izrade plana poslovanja za javna preduzea. U lanu 22. Zakona o javnim preduzeima FBiH je utvreno: Koristei se MRS (Meunarodnim raunovodstvenim standardima) kojima se ureuju ova pitanja uprava javnog preduzea (ili dionikog drutva) izradit e i nadgledati realizaciju trogodinjeg plana poslovanja za javna preduzea. Trogodinji plan poslovanja prema Zakonu o javnim preduzeima FBiH sadravat e sve elemente koji inae ulaze u sastav takvih planova, a naroito e sadravati: 8

Predvianje prihoda i rashoda Kapitalne izdatke predloene za period koji plan poslovanja obuhvata Izvor finansija predloenih za navedene kapitalne izdatke, te druge poslovne ciljeve Sve zajmove ije uzimanje je planirano u periodu koji plan poslovanja obuhvata Garancije ije je davanje predloeno za osiguranje tih kretanja Prijedlog za obrazovanje ili kupovinu novih preduzea ili poslova ili prodaju bilo kojih od zavisnih preduzea javnog preduzea, te kadrovsku popunu kao i pratee rashode za ove aktivnosti Prijedlog za koritenje raspodjele dobiti za period koji obuhvata plan poslovanja. Plan poslovanja e za period za koji je donesen predstavljati osnov poslovnih aktivnosti javnog preduzea (ili dionikog drutva) u pogledu onih pitanja koja sadri. Prema Zakonu o javnim preduzeima FBiH uprava je duna na godinjem osnovu razmotriti plan poslovanja te u sluaju potrebe, a u skladu sa njegovim ciljevima revidirati i u saglasnosti plan poslovanja radi prilagoavanja kretanjima na komercijalnom tritu. Zakonom o javnim preduzeima FBiH je utvrdio kazne za privredni prestup ako se trogodinji plan ne usvoji, ne sadri propisane elemente i razmatra se na godinjem nivou. Zakon o privrednim drutvima Federacije Bosne i Hercegovine (Sl.novine FBiH23/99, 45/00, 2/02, 6/02 i 29/03) i Zakon o raunovodstvu i reviziji Federacije Bosne i Hercegovine (Sl.novine FBiH83/09) posebno se ne dotiu planiranja i izrade planova u dionikim drutvima. Uredba o umama Federacije Bosne i Hercegovine (Sl. novine F BiH, broj 46/09 i 26/10) se dotie planiranja u II. Poglavlju lan 3 i poglavlju XII. Ekonomske funkcije uma u lanu 31 i XIII. Poglavlju promjena namjena umskog zemljita u lanu 39. U stavu 2. lana 31. Uredbe o umama se kod navoenja poslova koje Federalno ministarsvo prenosi korisniku uma navode i slijedei poslovi: Izvravanje programa i planova bioloke obnove uma Izvravanje planova razvoja umarstva i mjera racionalizacije u umarstvu. U lanu 44. Uredbe o umama je utvreno da kantonalna uprava obavlja slijedee poslove: priprema kantonalni umsko-razvojni plan i podnosi ga kantonalnom ministarstvu prati realizaciju umsko privrednih osnova putem godinjih planova gospodarenja umama izrauje planove za izgradnju i odravanje umskih cesta i zatitu izvorita i vodotoka unutar umskih resursa koji se finansiraju iz budeta kantona uz saglasnost nadlenog organa za poslove vodoprivrede izrauje godinji plan rada, finansijski plan i godinji izvjetaj i iste dostavlja kantonalnom ministarstvu.

Osnov za pripremu i donoenje planova u umarstvu je Zakon o javnim preduzeima Federacije BiH, Uredba o umama Federacije BiH (ranije Zakon o umama F BiH), statut privrednog drutva (preduzea) i umsko privredne osnove te niz drugih zakonskih akata kojim se blie odreuje sadraj pojedinih dijelova planova. Sljedeim zakonima je blie odreen sadraj pojedinih dijelova: Zakon o raunovodstvu i reviziji u FBiH(Sl.list br: 83/09) Zakon o porezu na dodatnu vrijednost (Sl.glasnik BiH 9/05, 35/05) 9

Zakon o porezu na dohodak (Sl.novine FBiH10/68) Zakon o porezu na dobit privrednih drutava (Sl.novine FBiH97/07, 14/08, 39/09) Zakon o doprinosima (Sl.novine FBiH35/98, 54/00, 16/01, 1/02, 17/06, i 14/08) Opi kolektivni ugovor za teritoriju Federacije Bosne i Hercegovine (Sl.novine FBiHbr: 54/05 i 62/08) i drugi.

1.1.3. Vrste planova u umsko privrednim drutvima u Federaciji Bosne i Hercegovine umsko privredna drutva u Federaciji Bosne i Hercegovine planiraju svoja budua poslovna ponaanja od 2006. godine na period od tri godine (trogodinji planovi) i godinu dana (godinji planovi) u skladu sa Zakonom o javnim preduzeima Federacije Bosne i Hercegovine. Do tada su umsko privredna drutva izraivala samo godinje planove. Obzirom na period za koji se isti izrauju radi se o srednjoronim planovima i kratkoronim planovima. Srednjorono planiranje predstavlja razvijanje plana kako bi se dostigli ciljevi ili skup ciljeva za period od vie godina, u ovom sluaju tano tri godine. Strateko planiranje nije prisutno u praksi planiranja umsko privrednih drutava. Preduzea za umarstvo u FBiH do sada, kako je ve navedeno, ne izrauju desetogodinji strateki plan. Uredba o umama FBiH (Sl. Novine FBiH broj 42/09 i 26/10) u II. Poglavlju Planiranje u umarstvu u lanu 3. navodi: umama na odreenom podruju se gospodari po odredbama umsko privredne osnove, godinjeg plana gospodarenja i projekta za izvoenje. U lanu 4. Uredbe se kae da se umsko privredna osnova realizuje godinjim planovima koji sadre prosjeno jednu desetinu svih planiranih radova. Pored ostalog u okviru umsko privrednih osnova su obraena podruja koja sadrajno mogu ulaziti u okvire stratekog plana, a to su: I Analiza i ocjena dosadanjeg gospodarenja umama Analiza i ocjena izvrenja plana umsko uzgojnih radova Analiza i ocjena izvrenja plana iskoritavanja uma Analiza i ocjena izvrenja plana zatite uma Analiza i ocjena izvrenja plana otvaranja uma Analiza i ocjena izvrenja investicionih ulaganja Plan sjea za naredni ureajni period Plan iskoritavanja uma Plan umsko uzgojnih radova Plan zatite uma Plan investicija (izgradnja kamionskih puteva i ostala investiciona ulaganja).

II Planovi gospodarenja umama u narednom ureajnom periodu:

III Ekonomsko finansijska analiza: Ukupan prihod Raspodjela ukupnog prihoda (rashodi dobit) Sadraj planova je utvren Zakonom o javnim preduzeima FBiH kako je ve naznaeno kroz zakonski okvir. Neke od skuptina kantona/upanija koje su osnivai umsko privrednih 10

drutava su donijeli Metodike za izradu programa rada, izvjetaja o radu i drugih informativnih materijala koji se upuuju vladi/skuptini kantona/upanija. S ciljem objektivnog sagledavanja nivoa i primjenjenih metodika planiranja u preduzeima umarstva izraen je upitnik Planiranje, ekonomika i marketing umarskog poslovanja kroz koji su prikupljeni podaci o nivou i metodika planiranja u umsko privrednim drutvima. Upitnik je dostavljen: PD Sarajevo ume d.o.o Sarajevo, PG Herceg Bosanske ume d.o.o Kupres, PD Zeniko Dobojskog kantona d.o.o Zavidovii, PD ume Tuzlanskog kantona d.o.o Kladanj i PD Unsko Sanske ume d.o.o Bos.Krupa. JP umsko privredno drutvo Zeniko Dobojskog kantona d.o.o Zavidovii je svojim trogodinjim planom poslovanja definisao Metodologiju i tehnike planiranja. Metodologijom ovog drutva je odreeno da drutvo donosi: Plan poslovanja za cijelo Drutvo za period od jedne i tri godine Pojedinane planove poslovanja za jedinice umarije za iste periode U okviru Metodologije je utvreno da plan JP umsko privredno drutvo Zeniko Dobojskog kantona d.o.o Zavidovii sadri: Plan proizvodnje drvnih sortimenata Plan umsko uzgojnih radova Plan prihoda i rashoda Plan ulaganja u stalna sredstva s izvorima finasiranja Plan kadrova Plan koritenja dobiti ili plan pokria gubitka

Kao osnovni izvor podataka se koriste umsko privredne osnove, izvjetaji o poslovanju za protekli period, odluke osnivaa, nadzornog odbora, Zakon o umama i iz njega izvedeni pravilnici. PD Unsko sanske ume d.o.o Bosanska Krupa pri izrade trogodinjih i godinjih planova koristi Metodologiju izrade programa rada i izvjetaja o radu i drugih informativnih materijala koji se upuuju Vladi/Skuptini Unsko-sanskog kantona, koju je usvojila Skuptina Unsko Sanskog kantona kao obaveznu u izradi programa rada i izvjetaja. Elementi metodologije su slijedei: Lina karta preduzea i odgovorne osobe Uvod Plan prihoda i rashoda Plan prihoda i uporedni pokazatelji Plan rashoda i uporedni pokazatelji Plan investicionih ulaganja Plan sjea Plan umsko-uzgojnih radova Plan radne snage Zavrne napomene Prilozi

PD Herceg Bosanske ume d.o.o Kupres ima u primjeni samostalno izraenu Metodologiju za izradu plana poslovanja sa sljedeim elementima: 11

Organizacija planiranja Vrste planova Sadraj i oblik ukupnih i pojedinanih planova u preduzeu Nain utvrivanja veliina u pojedinanim planovima Tok izrade pojedinanih planova Podloga za izradu pojedinanih i ukupnih planova Nositelji planiranja u preduzeu Rokovi za izradu planova Nain i rokovi usvajanja planova Nain izmjene (revidiranja) planova u toku poslovanja Nain praenja izvrenja planova

PD Herceg Bosanske ume d.o.o Kupres izrauje trogodinje i godinje planove poslovanja uvaavajui zahtjeve iz Zakona o javnim preduzeima F BiH, Uredbu o umama F BiH, Zakon o umama FBiH (ranije u primjeni) i Statuta drutva. Kantonalno javno preduzee za gospodarenje dravnim umama Sarajevo ume d.o.o Sarajevo vri izradu i usvajanje planova u skladu sa Zakonom o javnim preduzeima i Statutom preduzea, Zakonom o javnim nabavkama. Metodoloki planovi poslovanja ovog preduzea sadre: Uvod Pregled realizacije PP i mogunost godinjih sjea Obim sjea Obim sjea po umskim upravama Proizvodnja drvnih sortimenata Radna snaga i sredstva rada Realizacija drvnih sortimenata Dinamika proizvodnje Plan prihoda i rashoda Plan prihoda i rashoda iz redovne proizvodnje Plan prihoda i rashoda po finansiranju projekata Plan prihoda i rashoda po prostoj reprodukciji Plan prihoda i rashoda po osnovu donacija Plan sjea i novanih naknada po opinama Kreditne obaveze Bioloke investicije prosta reprodukcija Bioloke investicije Planirane investicije po osnovu investiranja projekata Izgradnja i odravanje objekata i nabavka osnovnih sredstava Plan investicija Izvori investicija

Zakonom o javnim preduzeima FBiH (lan 22.) je Uprava javnog preduzea obavezna za izradu i nadgledanje realizacije trogodinjeg plana poslovanja za javno preduzee a direktora javnog preduzea da plan predoi ministarstvu nadlenom za javno preduzee odnosno nadlenim opinskim organima. Zakon o javnim preduzeima FBiH je u lanu 6. utvrdio da skuptina drutva donosi odluku o planu poslovanja u skladu sa lanom 23. ovog Zakona. Statutima ili odlukom o osnivanju drutva je utvreno da prije skuptine drutva o planu 12

poslovanja donosi odluku nadzorni odbor, a nakon skuptine drutva odluku donosi i skuptina osnivaa (kantona/upanije). U Republici Srpskoj osnov za pripremu za donoenje plana su obaveze u gazdovanju umama i lovitima, utvrene Zakonom o umama, Zakonom o lovstvu, Zakonom o javnim preduzeima, podzakonskim propisima, umsko privrednim i lovnim osnovama, projektima za izvoenje radova u umarstvu i smjernicama za izradu godinjeg proizvodno finansijskog plana. Proizvodno finansijski plan umarstva u Republici Srpskoj sadri: - Uvod - Osnovne karakteristike poslovanja u proloj godini - Sadanje stanje umarstva - Proizvodno - finansijski plan za godinu a) Zajednike elemente za izradu proizvodno finansijskog plana b) Proizvodno finansijski plan - Zakljuci 1.2. Prijedlog metodike za izradu desetogodinjih stratekih planova u preduzeima umarstva 1.2.1. Metodika stratekog planiranja Strateko planiranje (strateka analiza, izbor) je esencijalni dio stratekog menadmenta, predstavlja donoenje sadanjih odluka u svjetlu njihove budunosti. Sistem stratekog planiranja esto ne proizvodi eljene rezultate, jer se izvodi u uslovima velike neizvjesnosti u zateenim uslovima, a neki menaderi su slabi donosioci odluka u zateenim uslovima. Strateki plan je kao vodi promjena koji treba da ima sljedee komponente: pravac, strateke ciljeve i strateke prioritete. Strateko planiranje kao jedan promiljen pristup dovodi do: Formiranja strategije preduzea Komunikacija, veza i Organiziranja radi implementacije strategije U procesu stratekog planiranja identifikuje se nekoliko glavnih koraka: Izbor misije, vizije i ciljeva Analiza vanjskog okruenja Analiza internog okruenja Implementacija strategije Strateka kontrola

Misija privrednog drutva (preduzea) predstavlja osnov postojanja, odnosno ono to privredno drutvo (preduzee) radi. Misija preduzea mora biti (jasna) razumljiva vlasnicima privrednog drutva (preduzea) ali i drugim interesnim grupama. Samo jasno definisanje poslovne orjentacije preduzea omoguuje da menaderi postavljaju i usmjeravaju 13

odgovarajue ciljeve, ukazujui svim zaposlenim na glavne pravce djelovanja. Kljuna pitanja pri razvijanju misije preduzea su: Bilans preduzea podaci o konkurentskim elementima u ciljnom okruenju, zahtjev kupaca i koraci konkurencije Poeljan strateki poloaj preduzea - produktivna ili reaktivna orjentiranost preduzea Glavna funkcionalna orjentacija preduzea identificiranje onih funkcionalnih sposobnosti koje osiguravaju kompetentnost preduzea Orjentacija u pravcu stakeholdera mogua posebna osjetljivost i briga o zaposlenim. Vizija privrednog drutva (preduzea) je razumna slika o budunosti, zasnovana na razumijevanju promjenama organizacije prema trinim konkurentskim trendovima. Vizija preduzea predstavlja ono to bi to preduzee moglo postati ukoliko uspjeno primjenjuje svoju misiju.Vizija umsko privrednih drutava je gospodarenje umama koje su im date na koritenje uz neophodnost obezbjeenja principa trajnosti gospodarenja i unapreenje multifunkcionalnog pristupa koritenja uma. Definisanje vizije nije jednostavno, prije samog definisanja mora se dati odgovor na nekoliko pitanja koja pomau njenom definisanju. Pitanja su; kakav je biznis preduzea sada i kakav se eli postii, koje su elje kupaca, ta oekuju stakeholderi, ko je konkurent i kakva je konkurencija, postoji li oekivani uticaj tehnologije na biznis preduzea i kakvi su scenariji u vezi sa okruenjem. Strateka vizija preduzea treba da prua sliku budunosti poeljnu za vei broj stakeholdera, realno izraavajui ciljeve a slika treba da je dovoljno fleksibilna i jasna da omoguava usmjeravanje u odluivanju u promjenjivim uslovima. Strateki ciljevi proizilaze iz razloga postojanja preduzea i imaju vremensku kvantifikaciju. Efekti dostizanja odreenih ciljeva imaju odreeni financijski izraz kao krajnji izraz. Ciljevi se mogu definisati kao krajnje take prema kojima su usmjerene sve organizacijske i individualne aktivnosti. Prijedlozi stratekih ciljeva za izradu stratekog plana u umarstvu: - vee trino uee (godinje sjee dozvoljeni etat) - prestii konkurente u kvaliteti (poveati uee F i L trupaca, trupaca za rezanje) - postii tehnoloki prosperitet (nabavka odgovarajuih i savremenih sredstava za rad) - postati lider u uvoenju novog proizvoda (poveati uee nedrvnih sortimenata). Kao financijski ciljevi se predlau: - porast prihoda (poboljati sortimentni napad) - porast zarade (poveanje produktivnosti) - poveanje ulaganja u stalna sredstva (obezbjediti potreban nivo vlastite proizvodnje) - dostii ili zadrati nivo ocjene kreditnog rejtinga. Analiza okruenja preduzea vanjskog i internog (SWOT) provodi se s ciljem dobijanja ocjene okruenja. Strateki menaderi provodei analizu vanjskog i internog okruenja u sutini analiziraju vanjske prilike i prijetnje, te interne snage i slabosti. Analiza vanjskog i internog okruenja je nuna upravljaka priprema u procesu odluivanja i donoenja poslovnih odluka u vezi sa odabirom i primjenom prikladne strategije preduzea u cilju dostizanja boljeg stratekog poloaja preduzea, izradi i odbrani konkurentske prednosti 14

preduzea koja e dovesti do porasta profitabilnosti. Prepoznavanje faktora iz vanjskog i internog okruenja pomae menaderima da prepoznaju prilike i opasnosti za preduzee, utvrde strateke planove odnosno odgovarajue strategije prema oekivanim okruenjima. Interna analiza snaga i slabosti se fokusira na interne faktore koji organizaciji pruaju odreene prednosti i nedostatke u zadovoljavanju potreba ciljanog trita. Snage se odnose na kljune kompetencije koje pruaju preduzeu prednost u zadovoljavanju potreba ciljanog trita. Bilo koja analiza snaga i slabosti mora biti trino orjentisana/ fokusirana na kupce obzirom da su snage smislene jedino ukoliko pomau preduzeu u zadovoljavanju potreba klijenata. Slabosti se odnose na ogranienja sa kojima se preduzee suoava u procesu razvoja ili implementacije strategije. Slabosti se takoe moraju analizirati u odnosu na kupce obzirom da kupci esto vide slabosti koje preduzee nije u stanju da identificira. Fokusiranje na trite prilikom analiziranja snaga i slabosti ne znai da treba zaboraviti netrino orjentirane snage i slabosti. Preduzee treba teiti ka tome da cjelokupne snage i slabosti treba uskladiti sa potrebama klijenata, obzirom da samo one snage koje se odnose na zadovoljavanje potreba klijenata se mogu smatrati kljunim kompetencijama preduzea. Sljedea podruja analize se koristi za identifikovanje internih faktora koji utiu na preduzee, s ciljem identifikovanja stratekih snaga, slabosti, problema, ogranienja i neizvijesnosti:

Resursi: Profitabilnost, prodaja, kvalitet proizvoda, postojanje opeg brenda, trokovi uvoenja novog proizvoda, sposobnosti uposlenika, portfolio analiza na nivou proizvoda Sposobnosti: Mogunost preduzea za poveanje internih resursa i eventualnog sticanja novih u cilju postizanja to vee konkurentnosti Koritenje izvora preduzea u odnosu na rezultate i bilans sredstava, Stepen iskoritenosti sredstava, Stepen fleksibilnosti izvora.

Interna analiza treba da utvrdi:

Eksterna analiza istrauje anse i opasnosti koje egzistiraju u okruenju neovisno od privrednog drutva (preduzea). Sljedea podruja analiza se koriste za istraivanje svih eksternih fakora koji imaju uticaja na preduzee:

Analiza klijenata: segmenti, motivacije, neispunjene potrebe Analiza konkurencije: Identificirati sveukupnu konkurenciju, podijeliti u strateke grupe, evaluirati performance, imid, njihove ciljeve, strategije, kulturu, struktura trokova, snage, slabosti Analiza trita: Sveukupna veliina, projecirani rast, profitabilnost, ulazne barijere, struktura trokova, distributivni kanali, trendovi, kljuni faktori uspjeha Analiza okruenja: Tehnoloko, politiko, ekonomsko, kulturalno, demografsko, podruja koja zahtijevaju dodatne informacije Analiza okruenja je pokuaj nadzora i tumaenja socijalnih, politikih, ekonomskih, ekolokih faktora koji poinju i imaju trend uticaja i koji mogu imati eventualni uticaj na preduzee.

Implementacija strategije je znaajna faza bez koje strateki planovi i uspjeno formulirane strategije ostaju bez stvarnih uticaja na razvoj preduzea. Implementacija strategije ukljuuje niz menaderskih aktivnosti povezanih izabranom strategijom i usmjerenih na dostizanje ciljnjih rezultata. 15

Implementacija strategije se dogaa u odreenom vremenu i zbog toga provoenje strategije treba provjeravati, nadgledati i po potrebi vriti potrebna podeavanja, vriti strateku kontrolu. U okviru dugorone strategije preduzea umarstva potrebno je za svako podruje poslovanja definisati: razmatranja vezano za politiku; ciljeve; prioritete ciljeva (vremenski okvir u kojem se isti trebaju realizovati) odgovornosti za postizanje istih (preduzee u cjelini ili konkretan organizacioni dio); indikatore na osnovu kojih e se mjeriti uspjenost realizacije ciljeva.

Strateka kontrola se odnosi na sposobnost preduzea da odrava ravnoteu s poslovnim okruenjem posmatrano kroz prizmu sopstveni snaga i slabosti u kontekstu promjenjivih zahtjeva poslovnog okruenja. Strateka kontrola koja se oituje u mjerenju ostvarenja postavljenih indikatora slui kao polazna ocjena za ocjenu kvaliteta stratekog plana, kao i potreba za njeno eventualno prilagoavanje trenutnim tritnim uslovima. U okviru strategije umarstva na nivou FBiH potrebno je definisati indikatore na osnovu kojih bi preduzea umarstva pratila ostvarenje sopstvene strategije. Ocjenom u odnosu na navedene indikatore bi se identificirao progres svakog umarskog preduzea, kao i ukupno svih preduzea u ostvarenju strategije umarstva na nivou FBiH. Detaljni podaci o vrsti, povrinama, stanju ume na nivou svih preduzea umarstva bi se trebali uvati i aurirati na godinjem nivou od strane nadlenog tijela (Federalna uprava za umarstvo), kako bi reflektovala promjene u kapacitetu uma. Odnosna baza podataka bi se koristila za monitoring i ocjenu implementacije strategije, kao i za potrebe izrade naredne strategije umarstva na nivou FBiH. U ovom dijelu smo blie obradili teoretski korake u stratekom planiranju sa nekim primjerima za umarstvo,poto u okviru umsko privrednih drutava, kako je ve iznijeto, nije do sada prisutno strateko planiranje.

1.2.2. Izrada desetogodinjih stratekih planova u preduzeima umarstva Strateko planiranje i strateki menadment su dvije simboliki vezane menaderske funkcije posredstvom poslovne strategije, tako to poslovna strategija predstavlja izlazni proces stratekog menadmenta i polaznu taku stratekog planiranja. Utvrditi strategiju znai odabrati nain svrsishodnog djelovanja s jasnim odgovorima kako zadovoljiti kupce, poveati biznis, dostii eljene strateke i finansijske ciljeve, pobjediti konkurenciju, odgovoriti na promjenjive konkurentske uslove. Uobiajeno je da se strategija utvruje na nivou korporacije, strateke poslovne jedinice na funkcionalnom nivou ili nivou odjeljenja, odnosno na nivou poslovne funkcije. Korporativni nivo strategije se odnosi na izbor poslova u kojima bi kompanija bila konkurentna. Strategija na nivou strateke poslovne jedinice se utvruje i proizvodi s ciljem da se stvori konkurentska prednost u proizvodnji proizvoda (usluga) i odbrani od uticaja efekata konkurenskih snaga (Porter). 16

Strategija na funkcionalnom nivou organizacije treba da doprinosi da svaki sektor slube vodi uspjehu strategije. Strateko planiranje predstavlja implementacionu aktivnost stratekog menadmenta posredstvom koje se poslovna strategija provodi u set planskih, performansno uoblienih poslovnih akcija ijom realizacijom se ostvaruje poslovna strategija. Unapreenje umskih resursa u BiH i razvoj sektora umarstva nije mogue bez primjene stratekog planiranja i stratekog menadmenta. Znaaj umarstva i drvne industrije za nacionalnu ekonomiju, potreba za drutveno odgovornim upravljanjem umskim resursima, ekoloko-socioloke koristi koje uma prua drutvu, diverzitet intresnih grupa i njihova potreba u odnosu na umu i specifinost umske proizvodnje i poslovanja, zahtjevaju primjenu stratekog menadmenta i stratekog planiranja. Strateki planovi bi se trebali revidirati najmanje jednom u 5 godina, ukoliko rezultati provoenja strateke kontrole na godinjem nivou ne daju povod za ee revidiranje i auriranje stratekih planova. 1.2.3 Metodika za izradu desetogodinjih stratekih planova U procesu stratekog planiranja su prepoznati kao glavni koraci planiranja: izbor misije, vizije i ciljeva, analiza vanjskog i unutarnjeg okruenja, implementacija strategije i strateka kontrola. Glavni koraci u okviru stratekog planiranja najneposrednije upuuju na zahtjeve koji moraju biti zadovoljeni u predlaganju metodike za izradu desetogodinji planova. Prijedlog metodike za izradu stratekog plana umsko privrednih drutava: Opi podaci o preduzeu Uvod Zakonski okvir na nivou FBiH i BiH Razrada Zakljuna razmatranja

U okviru opih podataka o preduzeu neophodno je obraditi: Naziv, sjedite, adresu, djelatnost, pravni status, identifikacijski broj, telefon, website i e-mail Odgovorne osobe, upravljaku strukturu, internu reviziju i broj zaposlenih Pravni status (oblik vlasnitva i vlasniku strukturu preduzea) U uvodnom dijelu kratko treba navesti period za koji se izrauje strateki plan, proceduru donoenja kao i usvajanja, dokumenta koja su sluila kao osnova donoenja, zakone koji su temelj za izradu plana i resurse na kome se temelji izrada desetogodinjeg plana. U poglavlju razrada bi trebalo navesti utvrene glavne korake stratekog planiranja (vizija, misija, ciljevi, analiza vanjskog i unutarnjeg okruenja, implementacija strategije i strateka kontrola). Misija: Korisnik uma mora posvetiti posebnu brigu u gospodarenju umama koje su mu date na koritenje osiguravajui osnovne funkcije uma: ekonomsku, ekoloku i socijalnu. Vizija: ume su dobro od opeg interesa koje je neophodno uveavati u buduem periodu, kako bi se ostvarila trajnost gospodarenja ovim resursom.

17

Mogui ciljevi su: koritenje godinjeg sjeivog etata unapreenje umskog fonda i stanja uma poveanje otvorenosti uma razvoj tehnologija, metoda i organizacije rada i tehnike opremljenosti poveanje visine prihoda i poboljanje njihove strukture kroz poveano uee trupaca poboljanje efikasnosti rashoda i profitabilnosti

Analiza internog okruenja: - analizirati koritenje sjeivog etata i sortimentnog napada - analizirati koritenje sredstava za rad - analizirati ulaganja u investicije i drugo Analiza vanjskog okruenja - pregled najvanijih stakeholdera - dosadanja iskustva u kontaktu sa istim bilo da se radi o kupcima ili o lokalnoj zajednici. Implementacija strategije Nain na koji preduzee pridonosi strategiji umarstva na nivou FBiH Strateki prioriteti preduzea (svrstani u sljedee podkategorije): Klimatske promjene uma Poslovni razvoj Razvoj lokalne zajednice Kvalitet okoline Biodiverzitet Monitoring provoenja strategije

Strateka kontrola Ocjena provoenja prethodne strategije Lista lokalnih tematskih planova, upravljakih planova i napomene

Zakljuna razmatranja

18

1.3.

Prijedlog metodike za izradu srednjoronih i godinjih planova poslovanja u umsko privrednim drutvima

umsko privredna drutva u Federaciji BiH u okviru svojih poslovnih aktivnosti izrauju planove poslovanja. Drutva uobiajeno imaju paljivo razraene planove za svaki segment svog poslovanja. Paljivo planiranje i priprema plana omoguuje umsko privrednim drutvimadonoenje dobrih poslovnih odluka utemeljenih na zadatim parametrima u planovima, a vlasniku informacije na osnovu kojih e se donositi pravovremene odluke bitne za ovu oblast. Razdoblje koje pokriva plan trebalo bi biti dovoljno dugo da pokae uinak menaderskih politika ali i dovoljno kratko, tako da procjene mogu biti uinjene s razumnom tanou. Ovo implicira da bi se za razliita vremenska razdoblja trebali izraivati razliiti tipovi plana. U primjeni su kratkoroni, srednjoroni i dugoroni planovi. Veina poslovnih planova i finansijskih planova pokrivaju razdoblje od jedne godine. Godinji plan se sastoji od meusobno povezanih planova koji zajedno sumiraju sve planirane aktivnosti preduzea. Elementi godinjeg plana variraju zavisno o veliini i prirode poslovanja preduzea. Detaljno o samom sadraju planova umsko privrednih drutava u praksi je dato kroz taku 1.1.3. Kroz teoriju se navodi da, tipini godinji plan za proizvodna poduzea sadri: Operativne planove: - plan prodaje - plan proizvodnje (u broju jedinica) - plan trokova proizvodnje - plan trokova poslovanja Plan kapitalnih izdataka Finansijske planove: - novani plan - planiranu bilansu Najraireniji pristup odreivanju planiranih iznosa je na razinama koje su realno mogue pod normalnim uslovima poslovanja (behavioristiki pristup). U ovom sluaju cilj je izrada plana kao fer, razumne i ostvarive osnove za ocjenjivanje uspjenosti. Kratkoroni planovi se donose za razdoblje od godinu dana ili krae. Obzirom na neizvjesnost i este promjene trinih uslova, preporuka je da se po potrebi, u sluaju znaajnijeg odstupanja ostvarenog od planiranog u toku godine uvede praksa sainjavanja rebalansa plana poslovanja. Srednjoroni planovi se donose na razdoblje od 2-9 godina. Dugoroni planovi se donose na 10 i vie godina. umsko privredna drutva u Federacije BiH izrauju trogodinje (srednjorone) i revidirane godinje (kratkorone) planove. Uvaavajui zakonski osnov da javna preduzea moraju izraivati trogodinje planove (srednjorone) i revidirane godinje (kratkorone) planove, 19

proistie obaveza da osnovni elementi srednjoronih i godinjih planova umsko privrednih drutava moraju biti usklaeni.

1.3.1. Metodika za izradu srednjoronih i godinjih planova poslovanja u umarskim preduzeima Potreba za izradom jedinstvene metodike za izradu srednjoronih i godinjih planova proizilazi iz razloga obezbjeenja kvalitetnijih i blagovremenih informacija u svim sergmentima poslovanja preduzea umarstva na cijelom podruju FBiH , koje su neophodne vlasniku ume i institucijama nadlenim za sektor umarstva. Ne zanemarujui prisutnu praksu pri izradi planova u umsko privrednim drutvima predlaemo sljedeu metodiku za izradu srednjoronih i godinjih planova: 1. Uvod 2. Lina karta preduzea 3. Plan proizvodnje drvnih sortimenata (sjea) 4. Plan umsko uzgojnih radova 5. Plan proizvodnje umskih sadnica 6. Plan proizvodnje nedrvnih sortimenata 7. Plan radne snage i kadrova 8. Plan prihoda po vrsti prihoda 9. Plan prihoda i uporedni pokazatelji predhodne godine 10. Plan rashoda po vrsti rashoda 11. Plan rashoda i uporedni pokazatelji predhodne godine 12. Plan bioloke obnove uma i naknada korisnika dravnih uma 13. Plan dobiti ili gubitka 14. Plan ulaganja u stalna sredstva s izvorima 15. Zavrne napomene Predlae se ista metodika za izradu srednjoronih i godinjih planova po osnovnim elementima 1-15. Razlika bi trebala biti u analitinost obrade zadatih elemenata metodike. Godinji plan poslovanja bi trebao kod elemenata 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 i 14 da sadri analitike po vrsti za svaki od navedenih elemenata.Uvoenje jedinstvene metodike u izradi planova znailo bi jednoobraznost u izradi izvjetaja o poslovanju umsko privrednih drutava, ime bi se olakalo preuzimanje podataka za potrebe nadlenog ministarstva i vlasnika ume. 1.4. Analiza dosadanjih iskustava i praksi raunovodstvenog evidentiranja i praenje biolokih investicija u umarstvu

Bioloka reprodukcija u umarstvu podrazumjeva sve radove zatite i uzgajanja, te izgradnje kamionskih puteva. Bioloka reprodukcija uma i obezbjeenje sredstava za njeno ostvarivanje predstavljaju osnovu kontinuiteta gospodarenja umama. Kantonalna umsko privredna drutva su zakonski obaveznici izdvajanja sredstava za jednostavnu (prostu) i proirenu bioloku reprodukciju uma. Takoer vlasnici privatnih uma duni su izdvajati sredstva za jednostavnu i proirenu reprodukciju uma. Zakonom o umama Federacije BiH iz 2002.godine, koji vie nije na snazi, je bilo propisano da kantonalna umsko privredna drutva izdvajaju najmanje 15% ostvarenog prihoda 20

prodajom drvnih sortimenata, kao i prihoda ostvarenog prodajom sekundarnih umskih proizvoda u korist sredstava proste reprodukcije i 3% u korist sredstava proirene reprodukcije. Sredstva izdvojena za prostu reprodukciju su se trebala voditi na posebnom raunu a sredstva za proirenu reprodukciju su uplaivana u korist budeta kantona i budeta Federacije Bosne i Hercegovine. U praksi nije zabiljeen sluaj izdvajanja vie od 15% odnosno 3%, koliki je zakonski minimum. Niz je aktivnosti koje je trebalo finansirati iz sredstava proste reprodukcije, i to: - izrada umsko-gospodarskih osnova, - izrada projekata za izvoenje, - priprema zemljita za prirodnu obnovu, - poumljavanje, - njega i ienje kultura i uma, - zatita uma od uzronika biljnih bolesti i tetoina, poara i protupravnog prisvajanja, - proizvodnja umskog sjemena i sadnog materijala, - izgradnja umskih cesta, - unapreenje lovstva i druge potrebe s ciljem obezbjeenja trajnosti gospodarenja. Iz sredstava proirene reprodukcije i naknada za koritenje ope korisnih funkcija uma (0,1%) su se zajedniki finansirale sljedee aktivnosti: - poumljavanje kra i goleti, - obnova uma od posljedica elementarnih nepogoda, - nauno-istraivaki rad, - gradnja umskih puteva u cilju sprovoenja umsko-uzgojnih i zatitnih mjera, - odreene umsko-uzgojne i zatitne mjere, - rasadnika proizvodnja. U sadanjim uslovima umsko privredna drutva pri planiranju biolokih investicija pridravaju se zakonskih propisa i izdvajaju predvieni iznos sredstava za bioloke reprodukcije umsko privredna drutva nemaju ekonomskog interesa za vee ulaganje ulaganja u bioloku reprodukciju, jer im je to zakonom dato kao mogunost ali ne kao obaveza. U dosadanjoj praksi kantonalnih umsko privrednih drutava je bilo prisutno evidentiranje sredstava proste i proirene reprodukcije uz pomo konta 3660 - rezervisanja za reprodukciju uma i konta 5500 (kratkorona rezervisanja). Obavezu otvaranja iro-rauna za izdvojena sredstva proste reprodukcije nisu izvrila ili nisu u zakonom utvrenomroku, kantonalna umsko privredna drutva, to je isticano kroz izvjetaje Ureda za reviziju dravnih institucija Federacije BiH. Nakon ovih nalaza jedan dio kantonalnih umsko privrednih drutava je realizirao ovu zakonsku obavezu. Kada se sa raunovodstvenog aspekta analizira samo evidentiranje koritenja rezervisanih sredstava proste reprodukcije (ili izdvojenih) u praksi preduzea za umarstvo prisutna su dva principa: bruto ili neto princip. umsko privredna drutva koja primjenjuju bruto princip evidentiranja ostvarenih biolokih investicija su ostvarene radove biolokih investicija evidentirali u istom obimu kao prihod i kao rashod. umsko privredna drutva koja u praksi primjenjuju neto princip evidentiranja ostvarenih biolokih investicija samo vre evidentiranja kroz umanjenje rashoda za ostvarene trokove ostvarenih biolokih investicija. Izdvajanja za jednostavnu (prostu) reprodukciju i proirenu reprodukciju, na nain kako su bila propisana zakonom a u smislu MRS 37 (rezervisanje, potencijalne obaveze i potencijalna 21

sredstva) mogu se smatrati rezervisanjima u sljedeim ispunjenim uslovima iz ovog standarda: - da pravno lice ima sadanju obavezu (zakonsku ili izvedenu) koja je nastala kao rezultat prolog dogaaja - da je vjerovatno da e se podmirenje takvih obaveza biti potreban i odliv resursa koji sadri ekonomske koristi i - da se iznos obaveze moe pouzdano procijeniti. Poto je Zakon o umama FBiH razliito tretirao izdvajanje i troenje sredstava za jednu, odnosno drugu namjenu, prethodno navedeni uslovi za priznavanje sredstava proste reprodukcije za rezervisanje po MRS 37 su ispunjeni; Drutvo ima sadanju (zakonsku) obavezu koja je rezultat prolog dogaaja (ostvarenog prihoda od prodaje...), vjerovatan je odliv resursa za podmirenje zakonskih obaveza. Obaveza (obavezno ulaganje tih sredstava u namjene proste reprodukcije uma) i iznos tih sredstava (obaveza) moe se procijeniti (15% prihoda...). Meutim, poto su se sredstva proste reprodukcije namjenski troila, ne samo za pokrie odreenih trokova proste reprodukcije (poumljavanje, zatita i sl.), koja se inae smatraju trokovima (po svom karakteru), koja bi se trebala rezervisati u skladu sa MRS 37, dio sredstava proste reprodukcije se koristio za ulaganja u druga sredstva (tekua ili stalna), gdje bi rezervisanje trokova u smislu MRS 37 bilo pogreno. Rezervisanja za rashode i obaveze u smislu MRS 37 mogua su samo za onaj dio izdvojenih sredstava za prostu reprodukciju koji se planiraju utroiti za budue izdatke, koji inae imaju karakteristike trokova/rashoda u raunovodstvenom smislu (njega i ienje kultura, zatita od bolesti, unapreenje lovita i sl). Rezervisanja iz prethodnog stava se evidentiraju zaduenjem konta 366 uz odobrenje konta 550 - kratkorone obaveze ili konta 518 dugorone obaveze - dio sredstava proste reprodukcije koji se planira utroiti za ulaganje u zalihe ili za stvaranje novih i poveanje postojeih materijalnih i nematerijalnih stalnih sredstava umsko privrednog drutva. umsko privredna drutva su u obavezi nakon evidentiranja ostvarenog prihoda koji slui kao osnovica za izdvajanje za namjene proste reprodukcije, trebala procijeniti ne samo visinu ukupnih izdvajanja nego i pojedinane namjene takvih izdvajanja. Nakon utvrivanja namjene takvih sredstava rezervisanje bi se vrilo (na teret konta 366) samo za onaj dio koji se (kratkorino ili dugorono) namjerava iskoristiti za one namjene proste reprodukcije uma koje inae (po svojoj prirodi) imaju karakter trokova. Za dio izdvojenih sredstava za namjene proste reprodukcije, koji se planira iskoristiti za izdatke u vidu ostvarenja ili poveanja vrijednosti tekuih odnosno stalnih sredstava, ne vri se rezervisanje, nego se dotine zalihe ili stalna sredstva evidentiraju onda kada i doe do ulaganja izdvojenih sredstva za takve namjere. Izdvajanje sredstava za namjene proirene reprodukcije ne mogu imati tretman rezervisanja po MRS 37, jer se tu radi o tekuim, sadanjim i redovnim trokovima i obavezama umsko privrednog drutva po obraunu polugodinjem i godinjem, a ne radi se o buduim trokovima. umsko privredna drutva su trebala ova izdvajanja evidentirati kao troak/rashod (konto 344) ve u momentu nastanka, najkasnije na datum obrauna u poznatom iznosu 3% ostvarenih prihoda od prodaje drvnih sortimenata poto, znaajan dio uplaenih sredstava namjenjenih za proirenu reprodukciju, umsko privredna drutva dobiju kroz kandidiranje odreenih 22

programa bioloke obnove, te se tada se vri raunovodstveno evidentiranje. Kodumsko privrednih drutavakao prihod (konto 630) se evidentiraju dobijena sredstva, dok se utroak tako dobijenih sredstava evidentira prema stvarnom karakteru troka. Po obrazloenoj raunovodstvenoj primjeni MRS 37. na izdvajanje sredstava namjenjenih prostoj i proirenoj reprodukciji uma se vri evidentiranje u PD Unsko Sanske ume d.o.o. Bos.Krupa, to je prihvaeno stavovima interne i eksterne revizije. U decembru 2009. godine je prestala primjena Zakona o umama Federacije BiH donoenjem Uredbe o umama (Sl.novine FBiHbr: 83/09), ija je primjena predviena do donoenja Zakona o umama Federacije BiH a najdue 90 dana od dana stupanja zakona na snagu. Na Uredbu o umama su usvojene dvije izmjene Uredbe o umama. Druga izmjena Uredbe o umama je usvojena 30.06.2010.godine (Sl.novine FBiHbr: 38/10), istom je rok trajanja Uredbe promijenjen do dana donoenja Zakona o umama Federacije BiH. Uredba o umama FBiH na drugaiji nain regulie prikupljanje sredstava, troenje sredstava biloke reprodukcije. Prema Uredbi o umama korisnik dravnih uma i vlasnik / predstavnik za privatne ume su duni izvravati poslove bioloke obnove uma, minimalno u obimu koji je predvien umsko privrednom osnovom. Kod izrade umsko privrednih osnova u planiranju biolokih investicija je osnova bio Zakon o umama (15% prihoda to e sada biti ulaz za izradu umsko privredne osnove). Takoer je korisnik dravnih uma obavezan da plaa naknadu u visini 7% ostvarenog prihoda od drveta raunajui cijenu drveta na uma panju i prihoda ostvarenog od nedrvnih sortimenata; 1% na poseban raun budeta kantona i 5% na namjenski raun opine na ijoj teritoriji ostvaruje prihod. Dakle, Uredba o umama za razliku od ranije primjenjivanog Zakona o umama predvia da se sredstva proste reprodukcije izdvajaju i ulau u istoj poslovnoj godini, dok je Zakonom bila obaveza da se u jednoj godini vri rezervisanje sredstava i izdvajanje na poseban raun a u sljedeoj godini ulaganje. Problem nije u tome, kada se vri izdvajanje a kada ulaganje, nego ta su stvarni parametri za planiranje biolokih investicija kod izrade umsko privredne osnove. Samo finansiranje umsko privredne osnove se treba uskladiti s godinjim planovima, to znai da se ostala vrsta biolokih radova treba prerasporediti u godine kada se ne planira finansiranje izrade umsko privredne osnove. Naknada za opekorisne ume je tretirana sa raunovodstvenog aspekta slino Zakonu o umama, samo je promjenjena osnovica i visine stope. Nova osnovica, odnosno nain na koji je propisano da se vri obraun prihoda na uma panju i vee stope predstavljaju vei odliv sredstava iz umsko privrednih drutava.

1.5. Analiza dosadanjih iskustava kod izrade kalkulacija u svim segmentima umarskog poslovanja (uzgojne mjere,izgradnja i odravanje putne infrastrukture, iskoritavanja po fazama rada, rasadnika proizvodnja itd.) 1.5.1. Pojam, vrsta i namjena kalkulacija Proizvodna drutva trebaju u svojim raunovodstvodstvima osigurati podatke o trokovima proizvodnje za svaku vrstu proizvoda i drugih uinaka proizvodnje. Zavisno od vrste proizvodnje, organizacije, utvruje se broj mjesta trokova, odreen prostorno, funkcionalno i podrujem odgovornosti za koje se trokovi planiraju, evidentiraju i o kojima se menadment izjanjava. Nastali trokovi se rasporeuju na nosioce trokova proizvoda i uinaka, radi donoenja poslovnih odluka o izboru asortimana prodajnih cijena i nastupa na tritu.

23

Dio raunovodstva koji osigurava informacije o trokovima po nosiocima trokova i po mjestima trokova naziva se raunovodstvo proizvodnje. Savremeni pristup raunovodstvu i primjena naunih dostignua u oblasti informatike omoguava istovremeno praenje trokova prema vrstama, mjestima nastanka ili nosiocima, to sve ima uticaja na kvalitetnije planiranje, kontrolu, izradu tanije kalkulacije trokova proizvodnje i analiza koje mogu proizai iz tih podataka. Kalkulacija je raunski postupak kojim se izraunava cijena proizvoda i usluga (nabavna, prodajna i cijena kotanja). Sam pojam kalkulacija potie od latinske rijei calculate to znai kameni za raunanje a u ekonomskom smislu znai: izraunavanje, predraun ili proraun. Kalkulacija je postupak kojim se iskazuje sistemski pregled vrste trokova i metode obrauna tih trokova da bi se utvrdila cijena tih proizvoda ili usluga. Kalkulacija slui za; donoenje poslovnih odluka, kontrolu trokova, kontrolu ekonominosti, ocjenu svrsishodnosti trokova, povezanosti trokova i uinaka i ocjenu pravilnosti rasporeivanja trokova. Zadaci kalkulacije su da obuhvati sve trokove i da se proizvodnja proizvoda ili usluga optereti upravo onim trokovima koje taj uinak stvara. Kod izrade kalkulacije je neophodno uvaiti sljedea pravila: tanost, preglednost, prilagoenost i uporedivost. Kalkulacije treba sastavljati na vrijeme, prije donoenja odluka koje e se temeljiti na podacima iz kalkulacije. Kalkulacije mogu biti planske i stvarne. Planske kalkulacije slue za utvrivanje budue prodajne cijene iji elementi su planirani trokovi obraunati po planskim cijenama. Stvarne kalkulacije slue za utvrivanje stvarnih trokova proizvoda, iji su elementi stvarni trokovi i stvarne cijene. Ove kalkulacije su prisutne u praksi proizvodnih preduzea, trgovine, ugostiteljstva i turizma. 1.5.2. Iskustva preduzea umarstva u FBiH kod izrade kalkulacija Preduzea za umarstvo u FBiH u okviru registrovanih djelatnosti vre prodaju umskih drvnih sortimenata, nedrvnih sortimenata (npr. ljunka), izvravaju razne vrste usluga u okviru biolokih investicija, kao i ostale vrste usluga. U okvirima prihvaene organizacije rada preduzea za umarstvo da bi mogla proizvesti odreene umske drvne sortimente (trupce, rudno, ogrijev, celulozu) za potrebe trita, moraju po usvojenoj tehnologiji rada, ove sortimente posjei i izraditi, izvesti traktorima ili izvriti iznos konjima na tvrdi kamionski put, naravno uz prethodno izvrenu izradu umsko gospodarske osnove za umsko gospodarsko podruje i izradu izvedbenih projekata za odjele. Ovi procesi predstavljaju pojedinane faze rada i mogu i trebaju biti popraeni izraenom kalkulacijom za izvoenje ovih vrsta radova. Izvravanje biolokih investicija u umarsko privrednim drutvima podrazumjeva izvravanje usluga pripreme terena za poumljavanje, usluga njega kultura, mladika, izgradnje kamionskih puteva i izrade izvedbenih projekata. Svaki od ovih procesa u dijelu biolokih investicija, kao zaseban dio procesa rada moe i treba biti popraen sa uraenom kalkulacijom. Za provoenje ove anlize je koriten upitnik koji je dostavljen svim PD. Iako su traili vrlo malo vremena za odgovor, samo su etiri preduzea u razumnom roku dostavila odgovore (KJP Sarajevo ume, Sarajevo; JP UME TK d.o.o Kladanj; PD Unsko Sanske ume d.o.o Bos.Krupa i PD Bosansko Podrinjske ume d.o.o Gorade). Upitnik je sadravao tri temeljna pitanja: 1. Da li vae umsko privredno drutvo izrauje kalkulacije? 2. Ako izraujete kalkulacije, da li su one planirane i sadrane u planu? 24

3. Ako izraujete kalkulacije, da li su one sastavni dio cjenovnika o prodaji roba i usluga? Svako od ova tri pitanja sadravalo je 10 (deset) potpitanja na koje je trebalo odgovoriti zaokruivanjem sa da ili ne. Potpitanja su se odnosila na: - uzgojne mjere - izgradnju puteva - odravanje puteva - rasadniku proizvodnju - sjeu i izradu drvnih sortimenata - izvoz i iznos drvnih sortimenata - prevoz drvnih sortimenata - prodaju drvnih sortimenata na uma panju - prodaju drvnih sortimenata na meustovaritu - prodaju sadnog materijala Iz analiziranih podataka (Prilog -Tabela 1.) se moe zakljuiti da umsko privredna drutva preteno izrauju kalkulacije u svim segmentima svog poslovanja. Kalkulacije, koje se izrauju su uglavnom planske. Za odreene segmente poslovanja za koje ne izrauju kalkulacije za izradu, koriste predraune po projektima (izgradnja puteva). Iako raspolau sa planskim kalkulacijama, koja sadre identificirane trokove po vrsti i mjestu troka umsko privredna drutva nisu obezbjedila uporedivost podataka u raunovodstvu preduzea. Osnov za izradu planskih kalkulacija za pojedine segmente su normativi o potronji goriva i rezervnih dijelova i normativi rada preduzea, koji se znaajno razlikuju od jednog do drugog PD, to ima za posljedicu razliite vrijednosti kroz kalkulacije za izvoenje pojedinih radova. Kao primjer navodimo trokove poumljavanje sadnicama etinara koji iznose (materijal i rad) po ha 1.710 KM kod JP UME TK d.d. Kladanj, dok kod PD Unsko Sanske ume d.o.o Bos.Krupa za iste aktivnosti su utvrene cijene od 1.531 KM/ha do 1.959 KM /ha (za povoljne, srednje povoljne i nepovoljne uslove). Takoe u okviru vrste trokova koji su ukljueni u kalkulacije, nije izvrena ista identifikacija trokova (struktura) koja se vezuju za konkretnu uslugu ili proizvod, to za posljedicu ima vie cijene kotanja konkretne usluge ili proizvoda kod preduzea. Utvrene kalkulacije po fazama rada za sjeu, izradu, izvoz i iznos drvnih sortimenata imaju provjeru svoje realnosti prodajom drvnih sortimenata na tritu, jer se ova vrsta radova izvrava u znaajnom obimu angaovanjem drugih pravnih subjekata u skladu sa Zakonom o javnim nabavkama, gdje se kao osnovni kriterij uzima najnia cijena. Poto se ova vrsta kalkulacije primjenjuje za angaovanje treih lica, iste su sadrane kod preduzea za umarstva u cjenovnicima o prodaji roba i usluga. Kalkulacije za izradu izvedbenih projekata su takoer planske bez obezbjeene uporedivosti u slubama za raunovodstvo. Isto je sa kalkulacijama za izradu umsko gospodarskih osnova, kod preduzea za umarstvo koja se bave ovom vrstom djelatnosti. Radove na biolokim investicijama u umsko privrednim drutvima uglavnom izvravaju zaposlenici drutva, te se nerealnim kalkulacijama znaajno umanjuje doprinos umi, koji se treba ostvariti iz sredstava proste reprodukcije. Interes je da se insistira na izradi jedinstvenih normativa materijala i rada za izvoenje svih vrsta radova koji se finansiraju sredstvima proste reprodukcije.

25

umsko privredna drutva u Federaciji BiH nemaju svoju metodologiju, s kojom bi se uredili izrada kalkulacija. Na osnovu provedene ankete kod umsko privrednih drutava u Federaciji BiH je evidentno da se uglavnom izrauju planske kalkulacije, te da vei dio umsko privrednih drutava nije pokazao interes da se odazove ponuenoj anketi. Kod preduzea, koja izrauju planske kalkulacije su u praksi prisutna dva modela. Po jednom modelu kalkulacijom su obuhvaeni samo varijabilni trokovi dok po drugom modelu pored varijabilnih trokova ukljuen je i dio vremenskih trokova. umsko privredna drutva bi morala prije izrade kalkulacija usvojiti Pravilnike / Pravila o uslovima i nainu formiranja cijana proizvoda i usluga, kojim bi se utvrdili uslovi i nain formiranja cijena proizvoda i usluga. Kod naina formiranja cijena bi se uredili vrste i sadraj kalkulacija za proizvod ili uslugu. Takoer je potrebno predvidjeti da za ukljuivanje pojedinih rashoda u kalkulaciju je potrebno imati prethodno usvojene normative na primjer: utroka materijala, goriva i maziva, rezervnih dijelova i primanja zaposlenika.

1.6. Definisanje principa za jedinstven pristup u izradi kalkulacija u umarskom poslovanju 1.6.1. Elementi kalkulacija Kalkulacija, iji je rezultat cijena kotanja, mora obuhvatiti sve trokove nastale u proizvodnji odreenog proizvoda ili usluge. Cijena kotanja je zbir trokova proizvodnje podjeljen koliinom dobivenih proizvoda. Kalkulacija cijene kotanja proizvoda (uinaka)omoguujekontrolu i analizu svih elemenata poslovanja, te meusobno uporeivanja cijena istih proizvoda razliitih proizvoaa. Prema literaturi dvije su osnovne vrste kalkulacije: 1. diviziona (djelidbena) kalkulacija koja moe biti: a) obina (ista) divizna kalkulacija koja se koristi u sluaju proizvodnje jednog proizvoda u velikim serijama, jedinina cijena se dobije podjelom ukupnih trokova dovrene proizvodnje sa koliinom uinka. b) viefazna divizna kalkulacija se koristi u sluaju kada se proizvodi jedan proizvod, u vie faza proizvodnje. Tada se za svaku fazu izraunava cijena poluproizvoda a u zavrnoj fazi cijena dovrene proizvodnje. c) kalkulacija na osnovu ekvivalentnih brojeva se koristi u sluaju izrade srodnih proizvoda, gdje se odabere jedan srodni proizvod koji se proizvodni u najveim koliinama, te se po njemu mjere ostali proizvodi d) kalkulacija vezanih proizvoda se koristi kada se uz osnovni proizvod proizvodi sporedni. Prvo se vri procjena nus proizvoda do nivoa neto prodajne cijene. Nakon toga se od ukupnih trokova dovrenih proizvoda oduzme procijenjena vrijednost sporednog proizvoda, te razlika predstavlja troak dovrene proizvodnje osnovnog proizvoda. 2. dodatna (adiciona) kalkulacija se primjenjuje u uslovima pojedinane proizvodnje po radnim nalozima. Cijena kotanja sadri sljedee elemente:materijal za izradu, plae za izradu, amortizaciju, ope trokove izrade, ope trokove uprave i prodaje, odnosno fiksni ili indirektni trokovi.

26

UKUPNI TROKOVI

DIREKTNI TROKOVI

INDIREKTNI TROKOVI

TROKOVI DIREKTNOG MATERIJAL

TROKOVI DIREKTNOG RADA

OPI TROKOVI PROIZVODNJE

OPI ADMINISTRATIVNI TROKOVI I TROKOVI PRODAJE

Grafikon 3. Elementi kalkulacije Raspored fiksnih ili indirektnih trokova se vri pomou metode odreenih kljueva koji su unaprijed odreeni procentima na nivou preduzea ili kao odreeni koeficjent, stavljanjem u odnos ukupnih trokova prema zbiru ukupnih direktnih trokova, ili samo jednoj vrsti trokova, odnosno utvrivanje kljueva za svaki organizacioni dio. Pod direktnim trokovima se misli na trokove koji su direktno vezani za proizvodnju ili na trokove izrade, dok su indirektni trokovi ostali trokovi koji se javljaju u poslovanju (trokovi upravno prodajne reije, te opi trokovi proizvodnje). Fiksni trokovi su trokovi u proizvodnji i poslovanju koji postoje nezavisno od dinamike obima proizvodnje (trokovi poslovnog prostora, priprema proizvodnje, administracija itd.). Nastaju bez obzira ima li proizvodnje ili nema a njihov iznos se po jedinici proizvoda smanjuje s poveanjem proizvodnje. Varijabilni trokovi se utvruju na bazi normativa po jedinici proizvoda (trokovi sirovina, energije, repromaterijala, proizvodnog mainskog i ljudskog rada). Ovi trokovi nastaju kada se proizvod proizvodi, oni se proporcionalno mijenjaju sa promjenom obima proizvodnje. Dakle, u pristupu izrade kalkulacije u svim segmentima umarskog poslovanja nuno je potovati osnovne raunovodstvene principe kalkulacije i to prije svega, sveobuhvatnost (direktni i indirektni trokovi) i tanost (obraun baziran na usvojenim normativima). Potivanje sveobuhvatnosti trokova kao principa je vrlo bitno iz razloga, to su analize pokazale velike razlike u iznosu trokova za iste aktivnosti izmeu pojedinih PD. Te razlike su upravo posljedica nepotivanja ovog principa, gdje se kalkulacijama ne obuhvataju opi (indirektni, reijski), a koji su u umarskom poslovanju izuzetno visoki, ak i do 40% (Deli, 2006). Ovaj udio je jo vei ako se posmatra posebno djelatnost uzgajanja uma u odnosu na iskoritavanje uma, koje ima visoke direktne trokove. Radi obezbjeenja uporedivosti potrebno je utvrditi jedinstven pristup u izradi kalkulacija u svim umarskim preduzeima.

27

1.6.2. Jedinstveni pristup u izradi kalkulacija u umarskom poslovanju 1.6.2.1. Izrada kalkulacija prema vremenu

umskoprivredna drutva, kao i ostala preduzea u privredi BiH u ostvarivanju registrovane djelatnosti imaju obavezu izrade godinjih planova, godinjih finansijskih izvjetaja (zavrnih rauna) i izvjetaja o radu i poslovanju. Kako bi uspjeno izvravala planom predvieno poslovanje, neophodno je da godinji planovi sadre planske kalkulacije za proizvodnju planiranih proizvoda i usluga, ime se omoguuje detaljno praenje kretanja svakog pojedinog troka (rashoda). Izradom finansijskih izvjetaja preduzea, preciznije izvjetaja o poslovanju, te izradom obraunskih (stvarnih) kalkulacija za ostvarene proizvode i usluge omoguuje se poreenje ostvarenih cijena kotanja proizvoda i usluga sa planiranim cijenama kotanja proizvoda ili usluga. Takoer se stvara mogunost poreenja sa preduzeima koja ine konkurenciju na tritu. umsko privredna drutva trebaju izraivati planske i obraunske (stvarne) kalkulacije proizvoda i usluga u okviru svog poslovanja, ime omoguuju kontrolu i analizu svih elemenata poslovanja, te poreenje cijena svojih proizvoda sa drugim proizvoaima istog proizvoda. 1.6.2.2. Izrada kalkulacija prema nainu izrade

Savremeni pristup raunovodstvu preduzea, te primjena naunih dostignua u oblasti informatike omoguava istovremeno praenje trokova prema vrstama, mjestima nastanka ili nosiocima, to ima uticaja na kvalitetnije planiranje, kontrolu i izradu tanijih kalkulacija trokova proizvodnje i analiza koje mogu proizai iz tih podataka. Trokovi se definiu kao varijabilni ili fiksni odnosno direktni ili indirektni u odnosu na odreeni proizvod (predmet) i odreeno vrijeme. U okviru umarskog poslovanja u izradi kalkulacija poeljno je trokove definisati kao varijabilne ili fiksne, jer su za znaajan dio proizvodnih operacija snimljene i u primjeni normativi rada i materijala, koji su osnov za obraun varijabilnih trokova predmeta (proizvoda ili usluga). Izradom i usvajanjem normativa rada za proizvodne operacije u iskoritavanju uma (sjea i izvoz drvnih sortimenata, bioloke investicije i dr.) stvara se preduslov za izradu pouzdanih kalkulacija, kao osnove za obraun cijena kotanja proizvoda. U skladu sa definisanim proizvodnim programom privredna drutva u umarstvu trebaju izraivati kalkulacije vezanih proizvoda, viefazne divizione kalkulacije i dodatne (adicione) kalkulacije radi praenja realizacije osnovnog proizvodnog programa (proizvodnja drvnih sortimenata) koji ini od 80% do 95% prihoda. Prijedlog je da se izrauju viefazne divizione kalkulacije za pojedine faze: sjee i izrade drvnih sortimenata (ukupno za ovu fazu rada za sve sortimente i pojedinano za svaku vrstu sortimenta) izvoza i iznosa drvnih sortimenata ukupno za ovu fazu rada za sve sortimente i pojedinano za svaku vrstu sortimenta doznake stabala i izrade izvedbenih projekata usluge izrade umsko privredne osnove usluge prevoza drvnih sortimenata 28

usluge sabiranja sjemena usluge pripreme povrina za prirodnu obnovu uma usluge pripreme povrina za pripremu povrina za poumljavanje usluge poumljavanja prema vrsti sadnog materijala usluge ienja kultura od nepoeljnih vrsta i zeljastog korova usluga prevoza zaposlenika do radilita (kombibus i sl.)

Kako bi se postigla mogunost praenja i poreenja kalkulacija i ocjena njihove realnosti predlaemo izradu jedinstvenih normativa rada i utroka materijala za sve znaajne faze rada u umarstvu, za to bi trebao biti zaduen vlasnik uma i umskog zemljita. Sve navedene kalkulacije bi u strukturi varijabilnih trokova sadravale normativom utvrene trokove vezane za konkretnu meufazu. Vremenski trokovi (indirektni, opi) bi se rasporeivali na osnovu kljua pojedinanog uea varijabilnih trokova svake faze u ukupnim varijabilnim trokovima privrednog drutva. Kod izrade kalkulacija u umarstvu predlaemo da istom budu obuhvaeni: 1. varijabilni trokovi 2. vremenski trokovi Varijabilni trokovi bi trebali biti evidentirani na osnovu prethodno usvojenih normativa rada i materijala kroz forme Pravilnika usvojenih od strane nadzornog odbora umsko privrednih drutava. Vremenski trokovi bi se izraunavali po kljuu uea varijabilnih trokova pojedinih faza rada ili proizvoda u ukupnim varijabilnim trokovima proizvodnje. Kao praktian primjer nabrojanih meufaznih kalkulacija u prilogu dostavljamo kalkulacije iz PD Unsko Sanske ume d.o.o Bos.Krupa prema planiranim veliinama za 2010.godinu. 1.7. Definisanje jedinstvenih principa za raunovodstveno evidentiranje i praenje (u skladu sa Meunarodnim raunovodstvenim prinicpima) u umarskom poslovanju 1.7.1. Meunarodni raunovodstveni standardi Osnivanje Evropske unije je imalo za cilj povezivanje razliitih drava radi ostvarivanja zajednikih interesa: Stvaranja zajednikog trita i ukidanja carina Stvaranje zajednike carinske tarife za uvoz iz treih zemalja Uvoenje slobodnog kretanja stanovnitva i prometa kapitala Prometa roba i usluga itd. Kako bi se ostvarivali ovi ciljevi potrebno je ujednaiti nacionalne, monetarne i poreske politike, naroito razliite obraunske sisteme pojedinih zemalja. U uslovima internacionalizacije privrednih aktivnosti rijeenja se nalaze u utvrivanju i primjeni Meunarodnih raunovodstvenih standarda ili uvoenju njihovih osnovnih odredbi u vlastite nacionalne standarde. Meunarodni raunovodstveni standardi (MRS) su standardi koje priznaje vei broj drava, a imaju za cilj ujednaavanje raunovodstvenih propisa na meunarodnom nivou. Raunovodstvenim standardima se ureuje djelatnost raunovodstva i stavlja u okvire jedinstvenih normi sa mnogo determinanti. 29

Raunovodstveni standardi nisu sami sebi cilj, oni prije svega imaju zahtjev da se prihvati potreba ukljuivanja nae raunovodstvene prakse u meunarodnu raunovodstvenu praksu. Svrha primjene MRS-a je poreenje finansijskih izvjjetaja grupe preduzea iz razliitih drava, naravno i Bosne i Hercegovine. Njihova primjena je preduslov lakeg privrednog povezivanja zemalja u svijetu. Meunarodni raunovodstveni standardi sadre pravila koja se primjenjuju na odreeni poslovni dogaaj ili transakciju. Pravila podrazumjevaju procjenjivanje, iskazivanje i objavljivanje pojedinih poslovnih dogaaja. MRS nemaju strogo zakonsku formu, radi se o pravilima ponaanja koja ne nareuju iskljuivu primjenu nekog postupka nego nude alternativna rjeenja a na menaderima je da na osnovu tog okvira odrede politike ili izvre primjenu postojee politike kako bi ostvarili ciljeve poslovanja preduzea. Bosna i Hercegovina se opredjelila za Meunarodne raunovodstvene standarde i MSFI kao osnovne postulate u sastavljanju i prezentiranju finansijskih izvjetaja, to je zakonski ureeno od 2006.godine. Vaei Zakon o raunovodsvtu i reviziji Federacije Bosne i Hercegovine (Sl.novine Federacije BiH 83/09) je utvrdio standarde i pravila finansijskog izvjetavanja u lanu 33. Raunovodstveni standardi finansijskog izvjetavanja su principi, pravila sastavljanja i prezentiranja finansijskih izvjetaja koja se primjenjuju na sva pravna lica iz lana 3. i 4. ovog zakona a obuhvaaju: MRS i Meunarodne standarde finanskijskog izvjetavanja (u daljem tekstu MSFI) Meunarodne raunovodstvene standarde za javni sektor (u daljem tekstu MRSJS). Zakon o javnim preduzeima u Federaciji Bosne i Hercegovine (Sl.novine Federacije BiH br.8/05, 81/08 i 22/09) je u lanu 25. Meunarodne raunovodstvene standarde Meunarodne standarde revizije regulisao da je nadzorni odbor odgovoran da organizuje izradu vjerodostojnih raunovodstvenih i finansijskih izvjetaja sainjenih u skladu sa Zakonom o raunovodsvtu i reviziji Federacije Bosne i Hercegovine. 1.7.2. Principi za raunovodstveno evidentiranje (u skladu sa MRS-i) u umarskom poslovanju U Bosni i Hercegovini postoji odgovarajua zakonska regulativa raunovodstvenih procedura koje svako preduzee treba potovati. Zakonom o raunovodstvu i reviziji Federacije Bosne i Hercegovine(Sl.novine FBiH br: 83/09) je utvreno da se sistem raunovodstva zasniva na sljedeim raunovodstvenim principima (naelima): tanosti istinitosti pouzdanosti sveobuhvatnosti pravovremenosti i pojedinanom iskazivanju poslovnih dogaaja, te na Meunarodnim raunovodstvenim standardima. Naelo tanosti zahtjeva da se svi podaci koji se evidentiraju u raunovodsvenim sistemima moraju da odgovaraju stvarnom stanju, da nema izmiljenih dogaaja, koji bi doveli do netanog prikazivanja pojedinih stavki u bilansima. 30

Naelo istinitosti (objektivnosti) polazi od postavke da poslovni dogaaj mora biti evidentiran na temelju dokumentiranih podataka. Naelo pouzdanosti polazi od toga da informacije koje su sadrane o poslovnom dogaaju, bilansima ne sadre znaajne greke i pristranost. Informacija se smatra pouzdanom kad je neutralna i kada vjerno prikazuje imovinsko stanje preduzea, njegov finansijski poloaj. Naelo sveobuhvatnosti (potpunosti) nalae da bilansi sadre sve relevantne informacije koje su potrebne za ocjenu poslovanja preduzea. Potpunost informacija zahtjeva da ona sadri sve injenice i elemente koji su neophodni da bi informacija bila shvaena. Naelo pravovremenosti (blagovremenosti) oznaava zahtjev da raunovodstvena informacija bude prezentirana na vrijeme, to omoguava pravovremeno donoenje odgovarajuih ekonomskih odluka. Zakanjela informacija gubi svoju relevantnost, postaje beskorisna, iako je sadrajno tana i istinita. Odredbe Zakona o raunovodstvu i reviziji Federacije Bosne i Hercegovine primjenjuju se na sva privredna drutva, ukljuujui drutva za osiguranja, mikrokreditna drutva, leasing drutva, investicione fondove, drutva za upravljanje investicionim fondovima, brokerskodilerska drutva, berze i banke, te na druge finansijske organizacije, zadruge profitna i neprofitna pravna lica. umsko privredna drutva u Federaciji BiH primjenjuju shodno zakonskoj obavezi naprijed objanjene raunovodstvene principe (naela) za raunovodstveno evidentiranje poslovanja. Razliitost je prisutna u evidentiranju nekih poslovnih dogaaja. Tako jedan broj umsko privrednih drutva u FBiH evidentiraju ume i umska zemljita u kapitalu preduzea ume, dok druga ume evidentiraju kroz vanbilansne evidencije. Poto se radi o zakonom utvrenoj imovini Federacije Bosne i Hercegovine, poeljno bi bilo da se odlukom Vlade Federacije Bosne i Hercegovine utvrdi procedura isknjiavanja vrijednosti uma iz kapitala umsko privrednih drutava, kako bi se u bilansima istih nalazila samo imovina koja je nabavljena od strane umsko privrednih drutava. Ovim bi se omoguila uporedivosti evidencija o imovini umsko privrednih drutava. Poto e se postupak evidentiranja vrijednosti uma u Federaciji BiH, odnosno BiH, odvijati u duem periodu, a radi se o znaajnom podatku, predlae se prelazno rijeenje po kojem e se ume i umska zemljita voditi u vanbilansnim evidencijama umsko privrednih drutava. Sljedee kao primjer razliitog evidentiranja poslovnih dogaaja navodimo evidentiranja prihoda od biolokih investicija (npr. poumljavanja) gdje neka umsko privredna drutva koriste bruto princip prilikom evidentiranja ove vrste prihoda, dok druga koriste neto princip, oba raunovodstveno priznata. Opredjeljenje za bruto princip znai uveavanje ukupnih prihoda i ukupnih rashoda za isti iznos, dok se u drugom sluaju umanjuju ukupni rashodi (neto princip). Predlaemo da se evidentiranje vri primjenom neto principa. umsko privredna drutva su do sada razliito evidentirala prikupljanje i troenje sredstava proste i proirene reprodukcije uma. Prema ranije vaeem Zakonu o umama u FBiH se radilo o rezervisanju, dok se prema Uredbi o umama govori o trokovima tekue godine. Evidentiranje istih sa aspekta raunovodstvenih standarda, kada promatramo utvrena rijeenja iz Uredbe o umama, smatramo potpuno jasnim. Zakonom utvreni principi za raunovodstveno evidentiranje i praenje u sistemima raunovodstva umsko privredni drutava, ako se obavljaju u skladu sa raunovodstvenim standardima, omoguavaju prikupljanje informacija o poslovnim dogaajima, to u znaajnoj mjeri poboljavaju moderne informatike tehnologije.

31

1.8.

Izrada jedinstvene metodike kontinuiranog benchmarkinga kao instrumenta za unapreenje stratekog planiranja u umarskom poslovanju 1.8.1. Pojam benchmarkinga

Benchmarking se pojavljuje u pedesetim godinama prolog vijeka pri kontrolama kvaliteta u japanskim kompanijama, a sam pojam je nastao u Americi u osamdesetim godinama prolog vijeka, kada su velike amerike firme poele prihvaati teorije kvalitete. Benchmarking predstavlja savremenu tehniku menadmenta, koja se temelji na poreenju sa konkurentskim organizacijama, pri emu se utvruju meusobne razlike koje se koriste za unapreenje vlastitog poslovanja. Poreenje sa konkurentima, svjesno ili nesvjesno je stalno prisutno u praksi, te se benchmarking moe definirati i kao kontinuiran proces procjenjivanja i poboljavanja proizvoda i usluga, u skladu sa najboljim performansama koje se mogu identificirati, sa ciljem ostvarenja trine superiornosti i ostvarenja znaajnih konkurentskih prednosti. Benchmarking predstavlja proces u kome preduzee kontinuirano prati i analizira aktivnosti koje obavlja, analizira interne snage i slabosti, te prati vanjsko okruenje i identificira mjere za unapreenje poslovanja. Benchmarking pomae u identifikaciji proizvodnih i drugih operacija koje treba poboljati, analizira dostignua konkurenata i nain na koji je postignut uspjeh. Benchmarking ne treba shvatiti kao jednostavno imitiranje uspjenih preduzea, nego nain kako pratiti i unaprijediti performanse vlastitog poslovanja. Benchmarking je instrument za unapreenje stratekog planiranja u umarskom poslovanju. Primjena kontinuiranog benchmarkinga podrazumjeva da preduzea moraju imati strateke planove sa definisanim vlastitim stratekim ciljevima, iju realizaciju e pratiti na bazi odreenih indikatora. Meutim, da bi bila u stanju da postave strateke ciljeve, preduzea moraju imati zvanian, formalan stav u odnosu na svoje politiko-ekonomsko okruenje, sadran u razlozima postojanja i zajednikim vrijednostima preduzea. Takoe, neophodno je da preduzea utvrde ideju vodilju za postizanje eljene pozicije kojoj strateki tee. Drugim rijeima, preduzea trebaju prije definisanja stratekih ciljeva za naredni period, imati jasno definisanu poslovnu misiju i viziju, strategiju za njihovo dostizanje i srednjorone poslovnoinvesticione planove. Benchmarking predstavlja sve vie koritenu praksu u poslovnom svijetu. Benchmarking kao alat se zasniva na stvarnim podacima, koji se tretiraju u najstroijoj tajnosti i koji omoguuju uporeenje stvarnog stanja preduzea u odnosu na trite. Benchmarking je proces identificiranja i prepoznavanja najboljih poslovni praksi svjetskih organizacija, njihovog prihvaanja sve sa ciljem poboljanja vlastitih poslovnih procesa. Benchmarking moe pomoi preduzeu u razliitim podrujima:Poboljanju produktivnosti, poveanju konkurentnosti, poboljanju odnosa sa kupcima, konkretnijim razgovorima sa lanovima organa upravljanja, dioniarima ili investitorima, preciznije i lake razvijanje stratekih i operativnih planova, umanjenje prijetnji i konkurencije, prihvaanje novih prilika. Benchmarking se provodi na nain da utvruje niz kljunih indikatora performansi sistema (KPI). Benchmarking proces je jednostavan i praktian i temelji se na popunjavanju i analizi detaljnih upitnika koji slue prikupljanju kljuni pokazatelja. Preduzea umarstva u FBiH se suoavaju sa novim izazovima koji su posljedica stalno prisutnih promjenljivih zahtjeva drutva u odnosu na umu uz uslov da se umskim resursima gospodari na odriv nain. Gospodarenja umskim resursima u skladu sa meunarodno prihvaenim principima i kriterijima odrivog gospodarenja koji su jako zahtjevni predstavlja 32

najbolju potvrdu ispravnog gospodarenja. Analizom i procjenom stepena usaglaenosti najvanijih poslovnih performansi umarskih poduzea sa standardima FSC-a, dolazi se do identifikacije kljunih podruja za poboljanje njihovog poslovanja. Meusobnim poreenjem preduzea dobivaju mogunost da uoe eventualne nedostatke i mogunost unapreenja vlastitih poslovnih performansi, analiziraju ekonomske aspekte poslovanja (finansijske pokazatelje, trokove i cijene proizvodnje, nain prodaje i sl.) u cilju unapreenja konkurentnosti i kvaliteta poslovanja. Benchmarking u sektoru umarstva ima za cilj da komparativnom analizom utvrdi najbolje performanse gospodarenja umskim resursima na pojedinim podrujima rada, mogunosti unapreenja u ukupnom poslovnom sistemu, te pripremi umsko privrednih drutava u Federaciji BiH za proces certificiranja gospodarenja umama u skladu sa meunarodno prihvaenim standardima. FSC standardi su eksplicitno izraeni u formi principa i kriterija, ija primjena podrazumjeva potivanje dravnih i meunarodnih zakona i odredbi. Certificiranje po FSC programu podrazumjeva zadovoljenje unaprijed definiranih standarda odrivog gospodarenja umama Provoenjem benchmarkinga u umsko privrednim drutvima se, osim njihovih interesa ostvaruju posredni interesi vlasnika uma, lokalne zajednice, kupaca, dobavljaa, kreditora i drugih. Vlasnik uma dolazi do vanih informacije, kao npr. efikasnost koritenja umskih resursa koji su dati umskoprivrednim drutvima, te ima mogunost da na bazi takvih informacija stimulie dobre prakse i inicira druge na slina ponaanja. Lokalna zajednica je prvenstveno zainteresirana za ouvanu i zdravu ivotnu okolinu, to je primarni zadatak umsko privrednog drutva i usvojenih FSC standarda. Kupac je zadovoljan ispunjenom ugovorenom obavezom, kvalitetnim proizvodom i uvaajuim odnosom prodavca.

1.8.2. Metodika kontinuiranog benchmarkinga kao instrumenta za unapreenje stratekog planiranja u umarskom poslovanju S obzirom da odrivo gospodarenje umskim resursima podrazumjeva uravnoteeno zadovoljenje ekolokih, ekonomskih i sociolokih potreba , logino je da preduzea umarstva u procesu stratekog menadmenta i planiniranja, definiu strateke ciljeve koji e voditi ka optimalnom zadovoljenju tih zahtjeva. Metodoloka osnova za definisanje kljunih indikatora ostvarenja ekonomskih, ekolokih i sociolokih stratekih ciljeva je data u Projektu Benchmarking u umarstvu BiH, 2008. godine 1. U okviru ovog Projekta istraivanjem su obuhvaena 4 kantonalna preduzea u FBiH, na osnovu ega je napravljena Balansirana bodovna kartica po preduzeima (Sustainable Balances Scorecard SBSC) u kojoj su definisani kljuni indikatori ostvarenja stratekih ciljeva preduzea sa ekolokog, sociolokog i ekonomskog aspekta. Balanced scorecard (ili jednostavnije BSC) je vaan alat koji kompanije koriste kako bi svoje strategije provele u akcione planove. Uveden je 1992.godine od Roberte Kapllan-a, Davis Norton-a. BSC je alat koji danas koriste kompanije prilikom mjerenja uspjenosti i izvrenja strategija. BSC kombinira finansijske sa nefinansijskim pokazateljima u svrhu dobijanja jedinstvene mape ciljeva koja slui kao vodilja u otvarivanju postavljenih zadataka.
1

Zavrni izvjetaj projekta Benchmarking u umarstvu BiH, 2008

33

BSC ukljuuje finansijske mjere koje govore rezultatae ve poduzetih akcija i dopunjava finansijske mjere sa operativnim mjerama o zadovoljenju kupaca, internih procesa, te organizacijskih inovativnih i razvojnih aktivnosti (operativnim mjerama koje su pokretai buduih finansijskih rezultata). Balanced scorecard postavlja strategiju i viziju, ne kontrolu u centar. BSC sam po sebi ne rijeava problem implementacije strategije ve nudi mogunost da se zapone sa njenom realizacijom. Koncept Balansirane bodovne kartice se moe opisati kao paljivo odabran skup mjera koje se mogu kvantificirati, a koje proizilaze iz definisane strategije nekog preduzea. Najbolja praksa koritenja njegove primjene ukazuje na trostruku ulogu ovog koncepta i to, kao sredstvo komunikacije, sistem mjerenja i sistem stratekog upravljanja (Niven, 2006). Balansirana bodovna kartica (BalancedScorecard) je instrument koji pomae pri rukovoenju preduzeem, kroz stvaranje mogunosti aktivnog praenja kljunih indikatora u dostizanju i realizaciji stratekih ciljeva. Kao polazna osnova za definisanje metodike kontinuiranog banchmarkinga je koritena pomenuta SBSC. U tabeli je dat prikaz moguih stratekih ciljeva i kljunih indikatora ostvarenja tih ciljeva. Tabela 1. Prijedlog metodike kontinuiranog praenja Strateki cilj Kljuni indikator ostvarenja cilja Realizacija sjeivog etata - u visokim umama (%) - u svim kategorijama uma (%) Iznos ulaganja u odravanje resursa na istom nivou (biloke investicije) KM Intenzitet poumljavanja -povrina poumljenog podruja u odnosu na ukupno podruje (%) Iznos ulaganja u unapreenje stanja umskih resursa Povrina zatienih podruja (ha) Promovisanje certificiranja gospodarenja umskim resursima povrine certificiranog podruja u odnosu na ukupna podruja (%) Indeks produktivnosti uposlenika porast u odnosu na prethodni period (%) Indikator obuke uposlenika trokovi obuke po zaposlenim (%) Indikator sigurnosti broj povreda po zaposlenom (%) Gubici usljed ilegalnih aktivnosti (KM) 34

EKOLOKI ASPEKT SOCIOLOKI A SPEKT

Osiguranje odrivog koritenja umskih resursa

Osiguranje odrivog razvoja prirodnih resursa

Osiguranje polivalentnih funkcija ume Potivanje meunarodnih standarda odrivog koritenja i razvoja prirodnih resursa Razvoj ljudskih potencijala Unapreenje kvaliteta ljudskih resursa Unapreenje mjera sigurnosti i zatite na radu Smanjenje ilegalnih aktivnosti

Unapreenje atraktivnosti preduzea kao poslodavca Osiguranje polivalentnih funkcija ume Osiguranje jednakosti polova

Indikator plata i ostalih materijalnih davanja zaposleniku (KM) Povrina uma posebne namjene i zatitnih uma (ha) ene na menaderskim funkcijama (%) Profitabilnost neto dobit po zaposlenim (KM) Operativni (poslovni) novani tok Koeficijent povrata od prodaje Trokovi administracije trokovi administracije iz bilansa uspjeha Indikator diverzifikacije Cijene umskih drvnih proizvoda prihod od prodaje drvnih sortimenata podjeljen koliinom Prosjeni trokovi proizvodnje umskih drvnih proizvoda Koliki je procenat prihoda od prodaje drveta?

Poveanje ekonomske vrijednosti preduzea EKONOMSKI ASPEKT Osiguranje i poveanje sposobnosti samofinansiranja Osiguranje i poveanje zarade Optimiziranje internih procesa u preduzeu Osiguranje i poveanje izvora prihoda Poveanje cijene glavnog proizvoda Kontrola trokova proizvodnje glavnog proizvoda Stepen diverzifikacije

Na osnovu definisanih stratekih ciljeva i indikatora izvrenja ciljeva je mogue kontinuirano praenje izvrenja stratekih ciljeva, poreenje sa konkurentskim preduzeima umarstva, te stvaranje mogunosti da se uoe eventualni nedostaci i unapreenje vlastitih poslovnih performansi. Predloena metodika banchmarkinga bi trebala biti jedinstvena za sva preduzea, kako bi bilo omogueno poreenje i praenje izvrenja stratekih ciljeva preduzea umarstva. Kao pretpostavka uspjenog provoenja kontinuiranog benchmarkinga jeste uspostava i primjena jedinstvenog pristupa u izradi kalkulacija u svim segmentima umarskog poslovanja, te raunovodstveno evidentiranje na istim principima i osnovama u svim PD. Nosilac aktivnosti u zadatoj emi organizacije umarstva Federacije BiH treba biti Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva - Federalna uprava. Provoenje inicijalnog benchmarkinga bi se takoe finansiralo iz Federalnog budeta. Na osnovu rezultata, preduzea umarstva bi trebala pristupiti redefinisanju stratekih ciljeva i unapreenje stratekih planova poslovanja. Definisanjem seta obrazaca kroz koje bi umsko privredna drutva izvjetavala Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva na godinjem nivou bila bi polaz za rad zaposlenih u Federalnoj upravi ili angaovanje treih lica za izradu benchmarkinga preduzea umarstva.

35

1.9.

Analiza poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva uFederaciji BiH i procjena potencijala i trinih mogunosti za njegovo unapreenje 1.9.1. Analiza poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva u Federaciji BiH 1.9.1.1. Koncept portfolio menadmenta

Jedan od najpopularnijih koncepata strateke analize korporacije jeste portfolio menadment. Termin porfolio potie iz industrije hartija od vrijednosti, pri emu se hartije od vrijednosti prema odreenim kriterijima kombinuju u optimalne portfolie. Slino tome, top menadment nastoji da kombinuje strateke poslovne jedinice na optimalan nain. U portfolio analizama top menadment gleda na svoje proizvodne linije i proizvodne jedinice kao na seriju investicija od kojih oekuje profitabilnost. Proizvodne linije, odnosno poslovne jedinice su oblici investicijskog portfolia, koje top menadment stalno rasporeuje, formira, ukida, dakle kombinuje, a sve u clju najboljeg povrata investiranog novca korporacije. Porfolio analizom korporacijski vrh utvruje koje od postojeih poslova u porfoliu korporacije treba nastaviti, iz kojih treba da izae, kako bi eventalno nove mogla uvesti. Koritenjem matrica se na jednostavan i oigledan nain stie uvid u poziciju pojedinih proizvoda ili grupe proizvoda, odnosno djelatnosti kojom se bave pojedine strateke poslovne jedinice. Portfolio analiza se sastoji od tri koraka: - identifikacija poslova, grupe poslova, odnosno djelatnosti i na toj osnovi uspostavljene strateke poslovne jedinice (formalno ustrojstvo stratekih poslovnih jednica nije nuno, za razliku od jasne identifikacije poslova, odnosno grupe poslova); - procjena perspektive svakog od prethodno identifikovanih poslova, odnosno stratekih poslovnih jednica na bazi zajednikih kriterija za sve poslove koji ine portfolio firmepreduzea umarstva; - formulisanje strategije za svaku strateku poslovnu jednicu (svaki posao). Poto je primarni zadatak analiza poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva u Federaciji BiH neophodno je naglasiti da je termin proizvodno-poslovni portfolio sinonim za skup proizvoda i usluga koje preduzee umarstva nudi tritu, a portfolio menadment jedan od najpoznatijih metoda strateke analize preduzea 2, pa izmeu ostalog i preduzea umarstva. 1.9.1.2. Analiza proizvodnog portfolia preduzea umarstva

Kao to je navedeno u prethodnom poglavlju poslovno-proizvodni portfolio preduzea umarstva ini skup proizvoda i usluga koje se nude na tritu. Koritenje umskog resursa u irem smislu rijei predstavlja skup aktivnosti koje se provode u umi i umskom zemljitu i pri tome stvarajui umske proizvode i usluge koje se nude na tritu. Obzirom da umski resurs zbog svoje multifunkcionalne uloge zauzima poseban znaaj i zahtjevi za koritenjem istog tokom vremenskog perioda su veoma razliiti. U bliskoj prolosti moe se slobodno rei da se koritenje ovog prirodnog resursa uglavnom zasnivalo na proizvodnji drvne mase, dok u sadanjim uslovima sveope globalizacije zahtjevi prema umi i uloga umskog resursa poprima sasvim drugu dimenziju i u prvi plan potenciraju se

AVDIBEGOVI 2006

36

ope korisne funkcije uma, to svakako namee potrebu jedne nove filozofije i pristupa u koritenju ovog prirodnog resursa. Prije bilo kakve analize proizvodnog portfolia preduzea umarstva neophodno je istaknuti koje su sve mogunosti koritenja i ta je sve putem legislative u oblasti umarstva definisano kao umski proizvod. Zakonom o umama Federacije BiH iz 2002. godine 3 precizirano je da su umski proizvodi svi proizvodi uma i umskog zemljita, ukljuujui, ali neograniavajui se na: - umsko drvee i bunje i svi njihovi dijelovi - sjeme, kotunjiavo voe, bobiasti plodovi, kora drveta, korijen, iarke i plodovi druge vegetacije unutar ume - mahovina, paprat, trava, trska, cvijee, ljekovito, aromatsko i jestivo bilje i druge biljke - gljive - biljni sok ili smola - med - listinac - divlja i ostale ivotinje koje ive u umi - travnati ili panjaki prekriva - treset, zemlja, pijesak, ljunak, kamen Uvaavajui obim i vrstu prednje navedenih umskih proizvoda, a dodajui istima ambijentalne, prirodne, pejzane i druge mogunosti za koritenje koje prua ovaj multifunkcionalni prirodni resurs moe se slobodno rei da su stvorene mogunosti da proizvodni portfolio preduzea umarstva bude veoma irok. Koristei BCG matricu analiziran je proizvodni portfolio preduzea umarstva na nivou Federacije BiH. 1.9.1.3. Osnovni podaci i elementi BCG matrice

Poznata konsultantska kua Boston Consulting Group na osnovu konceptualnog znanja kumuliranog tokom ezdesetih i sedamdesetih godina, razvila je vlastitu portfolio metodologiju poznatu kao BCG matrica. BCG matrica je dvodimenzionalna, odnosno strateka pozicija, odreena prema dvije dimenzije: - Relativnom trnom ueu pojedinih proizvoda koje se izraava odnosom trinog uea proizvoda prema njegovom najjaem konkurentu na tritu na kojem se preduzee pojavljuje. Tako na primjer, ako je preduzee usmjereno na domae trite, ona e se mjeriti prema rivalima i obimom njihove prodaje u okvirima tog trita, itd. - Stopom rasta trita koje se izraava u procentima njegovog rasta u odnosu na rast ukupne ekonomije posmatranog geografskog podrujana kojem je posmatrana strateka poslovna jednica. Visoko rastua grana prua mnogo bolji konkurentski poloaj i bolje dugorone perspektive u odnosu na slabo rastue grane Relativno trino uee i stopa rasta grane, kao dvije dimenizije koje prema BCG portfolio analizi odreuju strateki poloaj pojedinanog posla, oznaavaju horizontalnu, odnosno vertikalnu osu u koordinatnom sistemu BCG matrice koja sadri etiri polja i to: - Zvijezde (vodei poslovi u poslovnom portfoliu preduzea). To su tipini trini lideri, iji su proizvodi na vrhuncu krive ivotnog ciklusa, i obino su one u stanju da generiu dovoljno novca da odre njihovo trino uee. Pored visokog trinog uea, ove
3

SLUBENE NOVINE FEDERACIJE BiH 2002

37

poslove/proizvode karakterie pripadnost visoko rastuim granama. Kada rast grane poinje usporavati, proizvodi iz zvijezda prelaze u krave muzare. - Upitnici (novi proizvodi koji jo uvijek nemaju visoko trino uee, ali zato pripadaju atraktivnim granama, te kao takvi mogu pruiti priliku za dugoroni profit i rast). Oznaeni su upitnicima jer im pozicija u budunosti nije jasna. Ovakvi proizvodi, iako trenutuno obino imaju negativan neto novani tok, u budunosti mogu uz poboljano trino uee prerasti u zvijezde, kao to mogu i pasti u poziciju pasa. Zbog svog negativnog neto novanog toka, da bi prerasli u zvijezde, ovi proizvodi trebaju gotovinu. - Krave muzare (poslovni koje karakterie visoko trino uee, a pripadaju granam koje nemaju perspektivu). Kao proizvodi koji su u silaznoj liniji svog ivotnog vijeka, sa visokim trinim ueem, donose gotovinu, koja se ne investira u njihov razvoj, ve se najee usmjerava ka proizvodima oznaenim upitnicima. Budui da pripadaju neatraktivnim granama, mala je mogunost da se jave novi konkurenti, te otuda se ovakvi poslovi zadravaju u poslovnom portfoliu preduzea sve dok obezbjeuju priliv gotovine. - Psi (poslovi iji proizvodi pripadaju slabo rastuim, odnosno nekatraktivnim granama, a uz to imaju i nisko trino uee). Rije je o proizvodima koji imaju negativan neto novani tok, a da bi perastao u pozitivan, najee su potrebne velike investicije, koje ipak nisu garancija za uspjeh, jer je rije o proizvodima ije trite nestaje. Stoga je najbolje rjeenje ove proizvode izbaciti iz poslovnog portfolia, odnosno ukinuti poslove iji je razvoj baziran na takvim proizvodima. 1.9.1.4. Inputi (elementi) BCG matrice

Koristei BCG matricu izvrena je analiza trenutnog portfolia proizvoda i usluga preduzea umarstva Federacije BiH, analizirana realizacija i vrijednost obima proizvodnje po umskim drvnim sortimentima kao i uee istih u ukupnoj prodaji pojedinih umskih sortimenata na nivou Federacije BiH. Pri realizaciji navedenih aktivnosti kao bazna godina za koju je izvrena analiza odabrana je 2006. godina iz razloga to ista predstavlja sredinju poslovnu godinu odnosno ista bi se mogla smatrati kao reprezentom poslovanja preduzea umarstva iz slijedeih razloga: - Kantonalna umskoprivredna drutva su osnovana na osnovu Zakona o umama iz 2002. godine koji propisuje da na jednom kantonu posluje jedno kantonalno umskoprivredno drutvo. Vanosti ovog zakona je od 2002. do 2009. godine odnosno period od sedam godina, a 2006. godina predstavlja sredinju godinu u kojoj se poslovalo po osnovu navedenog zakona. - Period od 2003. do 2005. godine moe se smatrati razdobljem osnivanja i ustrojavanja kantonalnih umskoprivrednih drutava kao i izrade i donoenja ureajnih elaborata za gospodarenje umama, dok period od 2007. do 2009. godine predstavlja razdoblje u kojem dominira zakonodavna problematika u oblasti umartsva kao i period globalne ekonomske krize i recesije koja je obuhvatila i sektor umarstva i koja je znatno uticala na plansko poslovanje umarskih preduzea. Iz prednje navedenih razloga smatramo da je 2006. godina relevantna za razmatranje i analizu poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva Federacije BiH. Tabelarni prikaz realizacije umskih drvnih sortimenata, vrijednost obima proizvodnje po umskim sortimentima kao i uee pojedinih preduzea umarstva u ukupnoj realizaciji umskih sortimenata na nivou Federacije BiH kako po koliini tako i novanim pokazateljima je dat u prilozima (prilog br. 38

Na osnovu podataka o ukupno ostvarenom prihodu od drveta i cijene osnovnih drvnih sortimenata po preduzeima (prema cjenovniku za 2006. godinu) dobivena je vrijednost fizikog obima proizvodnje po sortimentima to je prikazano u prilogu u tabelama 4 i 5. Na osnovu podataka o fizikom obimu proizvodnje i podataka o ostvarenim prihodima, izvrena je analiza strukture prihoda u 2006. godini, a na osnovu koje su i sainjene matrice trenutnog portfolia proizvoda i usluga za sva preduzea umarstva Federacije BiH. U skladu s prednje navedenim, a koje se odnosi na odreivanje relativnog trnog uea pojedinih proizvoda preduzea umarstva u odnosu na trno uee proizvoda njegovog najjaeg konkurenta na tritu, razmatrano je trite Federacije BiH iz razloga to su na kantolanom nivou lokalna preduzea umarstva lideri u odnosu na ostala preduzea iz susjednog kantona ili entiteta kao i izrazito malu zastupljenost proizvoda umarstava koji potiu iz privatnih uma. Sa aspekta odreivanja najjaeg konkurenta ili ukoliko se to moe rei lidera sa najveim trnim ueem proizvoda umartsva na tritu Federacije BiH, a shodno obimu prodaje i ostvarenim finansijskim poslovnim rezultatima po osnovu iste, onda se moe sa sigurnou konstatovati da se ne moe izdvojiti izraziti trini lider proizvoda na posmatranom tritu iz razloga to nekoliko kantonalnih preduzea umarstva (Unsko-Sanski kanton, ZenikoDobojski kanton, Srednjobosanski kanton i Zapadnohercegovaki kanton) u priblino isti obimu proizvodnje i finansijskm rezultatima po osnovu prodaje proizvoda i usluga pojavljuju na tritu Federacije BiH. Po navedenom osnovu mogu se definisati i razliiti parametri za odreivanje najjaeg konkurenta na tritu kao to su koliina realizovanih drvnih sortimenta na tritu, ostvareni finansijski rezultati po osnovu realizacije drvnih sortimenata (prihod od drveta) ili ukupni finanisjski rezultati ostvareni prodajom proizvoda i usluga preduzea. U kontekstu navedenog, a shodno pomenutim parametrima svako od etiri prednje navedenih preduzea po nekom od pomenutih parametara mogu se smatrati najjaim konkurentom ili trinim liderom, pa je tako prilikom rjeavanja ovog zadatka i odreivanja relativnog trnog udjela za pojedina preduzea umarstva kao najjai konkurent na tritu odabrano kantonalno preduzee Unsko-Sanskog kantona iz razloga to je isto ostvarilo najvii novani iznos prihoda ostvarenih prodajom proizvoda i usluga (36.058.404 KM). S tim u vezi odreeni su relativni trni udjeli pojedinih preduzea umarstva i isto je navedeno u narednoj tabeli. Tabela 2. Relativni trni udjeli preduzea umarstva po kantonima F BiH
Kantonaln o PD TK Kantonaln o PD ZEDO Kantonaln o PD SK 14 Kantonaln o PD USK Kantonaln o PD BPK Kantonaln o PD SBK Kantonaln o PD HNK Kantonaln o PD ZHK Kantonaln o PD HBK 15 umski drvni sortimenti 1 Trupci etinara (F, I/III) Trupci liara (F L, I/III) Celulozno drvo Ogrevno drvo

11

12

13

0,83 0,97 0,94 1,73

0,87 2,08 0,14 0,83

1,58 1,41 0,17 0,42

0,15 2,36 0,01 1,42 39

1,20 1,03 1,06 0,58

0,41 2,70 0,00 0,69

0,00 1,80 0,16 1,49

1,18 0,47 0,26 0,36

2,32 0,55 0,86 0,46

Ostalo oblo Ostali proizvodi

0,19
0,92

2,89 0,77

2,13 0,78

0,63 0,95

5,18 1,08

0,71 1,15

0,00 1,47

11,18 1,93

4,68 0,14

Na osnovu raspoloivih podataka sainjen je grafiki prikaz (BCG matrica) tzv. matrice rasta i udjela, a sve u cilju analize poslovno-proizvodnog portfolia preduzea umarstva u Federaciji BiH gdje su prikazani proizvodi (drvni sortimenti i ostali prihodi) klasifikovani prema klasifikaciji prednje navedenih tabelarnih pregleda. U matrici je svaki proizvod prikazan krugom, a veliina kruga pokazuje priblino procentualno uee pojedinog proizvoda u ukupnom prihodu preduzea. Svaki proizvod smjeten je u jedan od etiri kvadranta BCG matrice, a njegova lokacija pokazuje stopu rasta trita i relativni trini udio, odnosno poziciju pojedinog proizvoda u trenutnom proizvodno-poslovnom portfoliu. Prikazi BCG matrica su dati u prilogu (slike 1-9).

1.9.2. Procjena potencijala i trnih mogunosti za unapreenje poslovnoproizvodnog portfolia preduzea umarstva Cilj BCG portfolio matrice jeste identifikacija najboljeg naina koritenja izvora gotovine, kako bi se maksimizirao rast i profitabilnost. Naime, portfolio tehnika se moe koristiti kao veoma efikasan upravljaki instrument za vremensko definisanje uvoenja novih poslova, njihovo pravovremeno i adekvatno finansiranje, usmjeravanje njihovog razvoja, eksploatacije u fazi rasta i zrelosti, i konano, u fazi opadanja, njihovo pravovremeno gaenje (teorija ivotnog ciklusa proizvoda). Upravljaki proces, pomou BCG matrice, treba da obezbijedi balans izmeu portfolia poslova, koji se nalazi u razliitim fazama ivotnog ciklusa, a naroito da uravnotei odnos generatora i korisnika gotovine. Odreivanje strategije putem BCG matrice, u smislu prethodne elaboracije, prati logiku da se u procesu definisanja strategije preduzea mogu donijeti etiri vrste odluka: - Graditi udio: Izvriti znaajnu investiciju, kako bi se Upitnik u kojeg strateg vjeruje preveo u Zvijezdu. - ekati: Investirati samo onoliko koliko je potrebno da posao/proizvod ostane tu gde se trenutno nalazi. - Ponjeti: Kompanija prekida gotovo sve investicije, i anje sav profit koji dolazi od posla/proizvoda u rapidno padajuoj putanji, sve dok ga ili ne pretvori u Kravu Muzaru (ukoliko se radilo o Zvijezdi koja je na kraju ivota) ili ne ugasi. - Deinvestirati: Kompanija se odluuje da ugasi/proda posao/proizvod, kako bi resurse koji se o njoj koriste uposlila negde drugde. Analizom BCG matrica koje su sainjene za svako preduzee umarstva moe se konstatovati da je proizvodno-poslovni portfolio preduzea u velikoj mjeri razliit i specifian za svako umarsko preduzee i isti je u direktnoj zavisnosti od relativnog trnog udjela i stope rasta trita pojedinih proizvoda. Poto se poslovanje umarskih preduzea i usmjeravanje finansijskih sredstava ne moe zasnivati iskljuivo na potpunoj primjeni odluka (graditi udio, ekati, ponjeti i deinvestirati) niti se isto moe zasnivati na iskljuivoj primjeni strategija portfolio koncepta, a sve iz razloga odreenih ogranienja (specifinosti umarske proizvodnje, postulata umarske nauke, osnovnih principa gospodarenja umskim resursima i dr.) tako i procjena potencijala i trnih mogunosti za unapreenje poslovno-proizvodnog portfolia nije definisana za svako preduzee zasebno, ve je dat osvrt na mogunosti za 40

unapreenje relativnog trnog uea kao i mogunosti za unapreenje uspjenosti poslovanja umarskihpreduzea. U kontekstu mogueg unapreenja relativnog trinog uea pojedinih proizvoda umarstva u ukupnom proizvodno-poslovnom portfoliu preduzea moe se konstatovati da postoje odreena ogranienja zasnovana na etatnim mogunostima uma, vrstama drvea koje su zastupljene u umskim sastojinama kao i sortimentnom strukturom odnosno proizvodnim asortimanom koji se moe ostvariti na osnovu raspoloive drvne mase. U smislu prihoda ostvarenog prodajom umskih proizvoda odreena poboljanja mogue je postii uvoenjem inovacionih tehnologija u iskoritavanju uma, unapreenjem krojenja i boljom politikom klasiranja umskih drvnih sortimenata, kvalitetnijom politikom cijena umskih proizvoda, bolje organizovanom komercijalno-marketinkom slubom itd., no generalno se moe konstatovati da se na trenutnom stepenu razvoja BiH umarstva radi o prilino ogranienim mogunostima 4. U smislu unapreenje uspjenosti poslovanja umarskih preduzea treba teiti vodeim poslovima-proizvodima (zvijezde) sa visokom stopom rasta trita i iste treba favorizovati u proizvodno-poslovnom portfoliu preduzea, te konstantno poveavati relativno trno uee istih.Obzirom na navedeno, moe se postaviti logino pitanje sa aspekta umarske proizvodnje ta se smatra proizvodima koji pripadaju ovoj kategoriji. Uvaavajui injenicu da je sve vea potranju za drvnom masom liara odnosno furnirskim trupcima, trupcima za ljutenje i pilanskim trupcima koji postaju sve traeniji umski proizvod, isti se mogu smatrati proizvodima sa visokom stopom rasta trita. Navedene proizvode u skladu sa proizvodnim mogunostima maksimalno favorizovati i istima proirivati i upotpunjavati proizvodnoposlovni portfolio. Meutim, ova vrsta strateke aktivnosti u umarskoj proizvodnji i praksi ima dosta ogranienja kako u pogledu koliine tako i tehnikog kvaliteta drvne mase podruja kojim gospodare umarska preduzea. Uvaavajui multifunkcionalnost ovog prirodnog resursa i svih potencijalnih mogunosti za koritenje istog, a osim direktnog iskoritavanja drvne mase (u smislu umskih drvnih sortimenata) postoje i mnogi drugi aspekti koritenja ovog prirodnog resursa koji u dosadanjoj umarskoj praksi na naem podruju nemaju posebnih praktinih iskustava. Obzirom da su korisniku uma (preduzeima umarstva) od strane vlasnika uma i umskog zemljita ugovorom preneseni poslovi gospodarenja dravnim umama i umskim zemljitem koji prevashodno obuhvataju koritenje uma i umskog zemljita i ostvarivanje ekonomskih koristi po navedenom osnovu, istom su date i sve mogunosti za koritenja ovog prirodnog resursa. Koritenje umskog resursa u irem smislu rijei moe se na odreen nain posmatrati i kroz funkcije uma: Ekoloke (biodiverzitet - zatita stanita, zatita zemljita, zatita voda, klimatska - ukljuujui ulogu uma kod vezivanja ugljika iz zraka), ekonomske (prihod od proizvodnje drveta i sekundarnih umskih proizvoda) i socijalne (rekreacija, turizam, obrazovanje, istraivanje, odbrana, zatita objekata i infrastrukture) 5. Trenutna praksa ukazuje da preduzea umarstvaprihod uglavnom ostvaruju prodajom umskih drvnih sortimentima dok prihod sa aspekta koritenja specijalnih umskih proizvoda ili po osnovu razvoja drugih djelatnosti gotovo i ne ostvaruju i pored izuzetnih potencijala uma, 6 moe se konstatovati da postoje objektivne mogunosti za proirenje proizvodnoposlovnog portfolia, a ovo se posebno odnosi na plansko koritenje nedrvnih umskih
4 5

AVDIBEGOVI 2006 SLUBENE NOVINE FEDERACIJE BiH 2002 6 Izvjetaj o realizaciji projekta Istraivanje cijene gospodarenja umama i umskim zemljitima na podruju Federacije Bosne i Hercegovine, umarski fakultet, Sarajevo, 2008

41

proizvoda (umski plodovi, gljive, lovna divlja i dr.) i svrsishodno osmiljavanje proizvoda i usluga vezanih za socioloke funkcije uma (turistike, ambijentalne, pejsane raznolikosti i dr.). Shodno prednje navedenom neophodno je napomenuti da prihode od nedrvnih proizvoda i usluga ostvaruje samo mali broj preduzea i ona su skromna stavka u njihovim budetima. Nedrvni proizvodi, u koje spadaju prihodi od lovstva, turizma i rekreacije, umskih plodova, gljiva, ljekovitog bilja itd., u strukturi prihoda nemaju ni 1% uea. Ova injenica govori o neiskoritenosti potencijala koji postoje u ovoj oblasti, 7 dok iskustva iz razvijenih zemalja ukazuju da nedrvni proizvodi i usluge zauzimaju sve znaajnije mjesto u strukturi prihoda, a prema nekim procjenama ova kategorija prihoda u preduzeima umarstva mogla bi biti i 3% prihoda od prodaje drveta godinje. 8 Kako godinji prihod od drveta preduzea umarstva u 2006. godini iznosi 145.599.855 KM po navedenom osnovu prihod od nedrvnih umskih proizvoda mogao bi se oekivati u iznosu od 4.367.996 KM to predstavlja znaajna novana sredstva u umarskom sektoru. Uvaavajui prednje navedeno moe se konstatovati da preduzea umarstva koritenjem drvne mase ostvaruju glavne izvore prihoda ali drvo ne bi trebalo da bude jedini i iskljuivi izvor prihoda obzirom na sve koristi koje prua uma, te je u narednom periodu neophodno da preduzea umarstva (u cilju sveobuhvatnijeg i svrsishodnijeg koritenja svih potencijala uma) poslovnu politiku i planske aktivnosti izmeu ostalog usmjere i na koritenja nedrvnih umskih proizvoda kao i osmiljavanje novih proizvoda i usluga vezanih za koritenje i valorizaciju sociolokih funkcija uma. Ova dva proizvodna programa svakako treba da upotpune proizvodno-poslovni portfolio preduzea umarstva i isti pored drvne mase treba da predstavljaju razvojne resurse umarskog sektora. 1.10. Analiza karakteristika domaeg trita umskih proizvoda i usluga (struktura, vrijednost trita, odnos ponude i potranje, veliina preduzea, stepen finalizacije, strateka opredjeljenja) U cilju ocjene karakteristika domaeg trita umskih proizvoda i usluga izvrena je analiza ponude i potranje za ovim proizvodima, analiza veliine preduzea umarstva, identifikacija kljunih problema i preporuke za n jihovo rjeavanje. S obzirom da je obrada podataka Druge nacionalne inventure uma u toku, iznijeemo nezvanine podatke vezane za stanje povrina uma i umskog zemljitai zaliha drvne mase, na osnovu ega se mogu sagledati potencijalne mogunosti koritenja umskih resursa. Za analizu odnosa ponude i potranje umskih drvnih proizvoda je uzet period od 2005-2009. godine. 1.10.1. Opi podaci o umarstvu Pokrivenost umama ume i umska zemljita u Federaciji Bosne i Hercegovine u dravnom i privatnom vlasnitvu se prostiru na povrini od 1.692.700 ha, sa sljedeom strukturom povrina:

Ekonomski institut ad Banja Luka 2006, Bosna i Hercegovina Projekt razvoja i ouvanja uma, strategije finansijske odrivosti za upravljanje umama, konani izvjetaj nacrt 8 Ekonomski institut ad Banja Luka 2006, Bosna i Hercegovina Projekt razvoja i ouvanja uma, strategije finansijske odrivosti za upravljanje umama, konani izvjetaj nacrt

42

Tabela 3.Pregled strukture povrina uma i umskog zemljita u FBIH (prema preliminarnim podacima II inventure uma u BiH) FBiH Vegetacijski oblik Ha % 1.visoke ume 51,34 869.000 2. izdanake ume 35,25 596.600 1+2=ume 1.465.600 86,59 1+2=ume od toga ume proizvodnog 61,76 1.045.400 karaktera (neminirane) 3. ibljaci 5,44 92.100 4. goleti 7,50 126.900 3+4 219.000 5. ostale neproduktivne povrine 0,48 8.100 UME (1+2+3+5) prema FAO 1.565.800 Sve ume i umska zemljita 1.692.700 100

Grafikon 1.Struktura povrina uma i umskog zemljita Visoke ume svih namjena (proizvodne, zatitne i nedostupne) zauzimaju 51% od ukupne povrine uma, dok na izdanake ume otpada 35%. Goleti sposobne za poumljavanje ine oko 5% od ukupne povrine uma i umskog zemljita. S obzirom na visok procenat izdanakih uma i goleti, postoje potencijalne mogunosti za unapreenje stanja uma i koritenje raspoloivih proizvodnih kapaciteta, a to svakakao zahtjeva investiciona ulaganja u prevoenje izdanalkih uma u visoke ekonomkse ume i podizanje novih uma. U vlasnitvu drave se nalazio oko 70 %, dok je oko 30% uma i umskog zemljita privatno vlasnitvo. Meutim, mora se naglasiti problem mininiranih povrina koje iznose oko 15% od ukupne povrine uma i umskog zemljita, za koje je neizvjesno kad e biti oiene. Stanje drvnih zaliha Prikaz ukupne zalihe krupnog drveta po kategorijama uma proizvodnog karaktera i po jedinici povrine je dat u sljedeoj tabeli.

43

Tabela 4:Stanje drvne zalihe u FBiH (prema preliminarnim podacima II inventure uma u BiH) m3/ha % Kategorija uma Ukupno 3 uee m Visoke 85,11 178.142.387 264,581 Izdanake Sve ume 31.160.335 209.302.913 87,68 203,46 14,89 100,00

Od ukupne drvne zalihe svih uma oko 85% se nalazi u visokim umama, dok je 15% u izdanakim. Prosjena drvna zaliha u visokim umama je 264,58 m3/ha, a u izdanakim umama svega 87,68 m3/ha.

1.10.2. Struktura i vrijednost trita Vrijednost trita drvnim proizvodima i uslugama (zanemarujui neto uvoz/izvoz) ukupno za sva preduzea umarstva u FBiH u prethodnih pet godina data je u narednom pregledu 1: Tabela 5. Struktura prihoda preduzea umarstva Vrijednost (000 KM) po godinama Struktura prihoda 2005 2006 2007 2008 Prihod od drveta 117.794 145.600 144.192 158.175 Ukupan prihod 146.120 182.437 170.558 178.506 % uee prihoda od drveta 80,61 79,81 84,54 88,61

2009 121.680 135.031 90,11

200.000.000 180.000.000 160.000.000 140.000.000 120.000.000 100.000.000 80.000.000 60.000.000 40.000.000 20.000.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 Prihod od drveta Ukupan prihod

Grafikon 2. Struktura prihoda Uporeujui rezultate poslovanja za 2008. i 2009.godinu vidljive su posljedice globalne krize koja se odrazila i na umarstvo i drvni industriju, to je uzrokovalo znaajno manju potranju umskih drvnih sortimenata. Uee prihoda od drveta je iznosilo od 80-90%, to je
1

Informacije o gospodarenju umama u Federaciji BiH (2006 2010. godini) i planovi gospodarenja umama

44

pokazatelj uskog poslovnog portfolia preduzea umarstva i slabog koritenja raspoloivih potencijala nedrvnih proizvoda i ostalih koristi i usluga kojima bi se moglo unaprijediti poslovanje. 1.10.3. Ponuda proizvoda umarstva 1.10.3.1. Preduzea umarstva u FBiH

Prema Zakonuo umama Federacije BiH (koji je stavljen van snage 2009. godine), dravne ume su u vlasnitvu Federacije i njima upravljaju Federalna uprava i kantonalne uprave. Poslove gospodarenja dravnim umama Federalno ministarstvo ugovorom prenosi na kantonalna ministarstva. Kantonalna uprava ustupa ume i umska zemljita na gospodarenje umsko-privrednim drutvima. umsko-privredno drutvo predstavlja svako pravno lice koje je osnovano za gospodarenje odreenim podrujem dravnih uma. Aktivnosti koje obavlja umsko-privredno drutvo su: donoenje umskogospodarskih osnova, izrada projekata za izvoenjei njihova realizacija, odravanje i izgradnja umske infrastrukture, promet umskih drvnih sortimenata, izvravanje programa i planova jednostavne i proirene bioloke reprodukcije, provoenjemjeraintegralnezatite uma, proizvodnja i promet umskog sjemena i sadnog materijala, izvravanjeplanovaiskoritavanjasekundarnih umskihproizvoda, realizacija planova razvoja umarstva i mjera racionalizacije u umarstvu, sve ekonomske odgovornosti, koristi, zadaci i odluke i dr. U skladu sa Federalnim zakonom o umama iz 2002. godine, ali i na osnovu trenutno vaee Uredbe o umama na podruju kantona posluje jedno umsko-privredno drutvo, koje se smatra korisnikom uma. S obzirom na takvu zakonsku odredbu kantonalna preduzea umarstva imaju razliite resursne osnove za gospodarenje u pogledu povrina, zaliha, prirasta, te koliine i kvaliteta sjeive drvne mase. Pored prirodnih resursa preduzea se razlikuju i u pogledu ljudskih i materijalnih resursa. U tabeli broj 6. dajemo pregled formiranih kantonalnih preduzea umarstva Federacije BiH kantonima: Unsko-sanski, Tuzlanski, Zeniko-dobojski, Bosansko-podrinjski, Srednjobosanski, Zapadnohercegovaki, Herceg-bosanski i Kanton Sarajevo. U Posavskom i Hercegovako-neretvanskom kantonu nije formirano kantonalno preduzee u skladu sa Zakonom. U Hercegovako-neretvanskom kantonu egzistiraju samostalno: umarstvo Prenj Konjic, umarstvo Ljuta, umarstvo "Srednjeneretvansko", Mostar i ume Herceg-Bosne Mostar. Veina kantonalnih preduzea obuhvata vie umskoprivrednih podruja i organizacijski je sastavljena od vie umarija koje nemaju svojstvo pravnog lica. Posmatrani indikatori preduzea su: povrina, povrina visokih uma, sjeivi etat, broj zaposlenih, realizovani obim proizvodnje po zaposlenom i ostvareni ukupan prihod po zaposlenom. Iz tabele je vidljivo da je veliina preduzea umarstva koja egzistiraju u FBiH razliita s obzirom na indikatore povrine i broja zaposlenih. Ukupna povrina uma i umskog zemljita je razliita po pojedinim kantonima i kree se od 21.958 ha (Bosansko-podrinjski) do 194.098 ha (Hercegovako-neretvanski). Povrina PP u okviru pojedinih kantonalnih preduzea se kree od 9.177 ha (Usorsko-ukrinsko PP) do 85.750 ha (Krivajsko PP). Analiza pokazuje da su umskoprivredna podruja razliita sa aspekta strukture uma i umskih zemljita. Dakle, ona nemaju iste prirodne uslove za privreivanje, to se svakako 45

odraava na njihovu ekonomsku i reprodukcionu sposobnost i razliite potrebe za ulaganjima u bioloku reprodukciju. Struktura uma i umskih zemljita je znaajno razliita kako izmeu pojedinih umskoprivrednih podruja tako i prosjenih vrijednosti pojedinih kantona. Tako je npr, udio visokih uma po kantonima od 10,9% (Zapadno-hercegovaki kanton) do 71,98% u Tuzlanskom kantonu. Broj zaposlenih po preduzeima varira od 14 do 1015, tako da je i prosjean obim proizvodnje iskazan po zaposlenom u rasponu od 332 do 1085 m3/radniku. Rezultati poslovanja su razliiti, uz napomenu da je u analiziranoj godini iskazan negativni finansijski rezultat u preduzeu Sarajevo-ume. Radi mogunosti komparacije ostvarena dobit je prikazana po radniku, gdje se uoavaju velike razlike po preduzeima (od 110 KM do 7863 KM po radniku). Dakle, veina preduzea umarstva u FBiH trenutno ostvaruje veoma nizak finansijski rezultat. Preduzea umarstva trenutno ne generiu dovoljno prihoda za odrivost. Osnovni problem je to preduzea umarstva nemaju jasno postavljene ciljeve obzirom na nedostatak strategije na nacionalnom nivou. Ista bi trebala jasno definisati da preduzea umarstva moraju biti trino orjentisana, da snabdijevaju konkurentnu industriju sa drvetom, te da ostvaruju finansijske rezultate koji e zadovoljavati postavljene ciljeve od strane Vlade. Sektor umarstva karakterie viak radne snage koji utiu na efikasnost i efektivnost u poslovanju. Broj uposlenika u sektoru umarstva u odnosu na veliinu ume kojom gospodare dravna preduzea je daleko iznad ostalih zemalja u tranziciji. Stoga, bez neophodnih usklaivanja radne snage, sekor ne moe biti konkurentan i nee moi preivjeti konkurenciju u budunosti na meunarodnom tritu. Odnosna usklaivanja trebaju rezultirati poveanom operativnom efikasnou u cilju postizanja profitabilnosti, koja bi se djelimino usmjeravala u projekte poumljavanja koji bi kreirali dodatna radna mjesta i pruala mogunost za poveanje primanja uposlenika. Veoma je vano da FBiH kontinuirano vri poreenje broja uposlenika i ostalih parametara efikasnosti sa uporedivim zemljama. Organizacionu strukturu je potrebno uskladiti na nain da se odri to je mogue vea produktivnost u nivou sa ostalim zemljama, to je jedina garancija osiguravanja proizvodnje drveta po konkurentnim cijenama za potrebe domae industrije, te postizanja konkurentnosti na meunarodnom tritu.

46

Kantoni

UNSKO-SANSKI POSAVSKI TUZLANSKI ZENIKODOBOJSKI BOSANSKOPODRINJSKI SREDNJOBOSANSKI HERCEGOVAKONERETVANSKI ZAPADNO HERCEGOVAKI SARAJEVSKI HERCEGBOSANSKI FEDERACIJA BiH 1.224.482 537264 2336845 5528974 4133 Izvor: Informacije o gospodarenju umama FBiH, Federalno ministarstvo, poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva

Tabela 6. Preduzea u FBIH i osnovni pokazatelji poslovanja u 2008.godini Ukupna Povrina Ostvarena Ostvarena Broj Prosjean obim povrina uma visokih proizvodnja dobit/gubitak zaposlenih proizvodnje po (ha) uma m3/god KM/god zaposlenom (ha) m3/radniku 179.943 72391 503969 903259 586 860,02 510 72.435 42908 226127 660654 537 421,09 182.310 127057 370,39 375950 354235 1015 21.958 9706 782,63 32088 11415 41 185.622 108523 468163 99178 901 519,60 194.078 45085 n.a. n.a. n.a. n.a. 32.716 3565 519,50 7273 20000 14 70.746 34752 177441 475273 534 332,29 284.164 93277 545834 3955506 503 1085,16 565,41

Prosjena dobit po zaposlenom KM/radniku 1541,40 1568,90 349,00 278,41 110,08 n.a. 1428,57 890,02 7863,83 1337,76

47

1.10.3.2.

Odnos izmeu prirasta i sjea

Stanje godinjeg zapreminskog prirasta 2 Tabela 7 . Godinji zapreminski prirast u FBiH Liari Ukupno etinari m3/ha % m3 m3 m3 1.967.732 1.564.502 3.532.234 5,99 84,7 634.061 634.061 2,27 15,3 1.967.732 2.198.563 4.166.295 8,26 100,00

Vrste sastojine Sve visoke ume Izdanake ume UKUPNO

Prosjeni godinji zapreminski prirast iznosi oko 4,2 miliona m3 (prema podacima PO) 3. U narednoj tabeli je prikazan realizovani etat u 2009. godini za sve ume koji je iznosio 2,9 miliona m3, od toga na etinare otpada 1.284.655 m3 ili ( 44,0%), a na liare 1.634.341m3 ili (56,0%). Ukupni sjeivi etat je neto vei kod liara nego kod etinara, iz razloga to je ukupna zaliha i prirast neto vei kod liara nego kod etinara. Ukupni godinji zapreminski prirast svih uma iznosi 4.266.295 m3, a sjeivi etat 2.918.996 m3. Iz odnosa godinjeg zapreminskog prirasta i sjeivog etata, vidljivo je da je godinji sjeivi etat manji od godinjeg zapreminskog prirasta za 1.347.299 m3, to iznosi (68,4%) od prirasta. Prema stvarnom stanju drvne zalihe koja je neto manja od normalne, potrebno je u buduem periodu nastojati da se u svim umama povea drvna zaliha uz dobre mjere u nainu gospodarenja i odabiru optimalnog tehnikog cilja gospodarenja za sve ume. To je vidljivo iz odnosa godinjeg prirasta i sjeivog etata gdje je koliina sjeivog etata zavidno manja od koliine godinjeg prirasta. Analiza godinjeg sjeivog etata Tabela 8. Godinji sjeivi etat u FBiH Vrsta sastojine etinari Liari Ukupno m3/ha 3 3 3 m m m Sve visoke ume 1.284.655 1.401.767 2.686.422 4,45 Izdanake ume 0 232.574 232.574 0,83 SVEUKUPNO 1.284.655 1.634.341 2.918.996 3,31 Izvor: Informacija o gospodarenju umama u Federaciji BiH u 2009. godini % 92,0 8,0 100,0

U narednom prikazu daje se pregled izvrenih sjea za period 2005. do 2009.godine 2:

Informacija o gospodarenju umama u Federaciji BiH u 2009.godini i planovi gospodarenja umama za 2010.gudinu 3 Veliina godinjeg zapreminskog prirasta prema rezultatima II SFI je razliita od prikazanih podataka, ali je zbog analize odnosa prirasta i realizovanog etata koriten podatak iz PO

48

Vrsta drveta etinari Liari Ukupno:

Tabela 9 . Pregled realizovanog obima sjea u FBiH Dozvoljeni etat Izvreno u godini 2005 2006 2007 2008 2009 m3 m3 m3 m3 m3 m3 1.284.655 1.120.460 1.089.122 1.132.169 1.089.122 905.978 1.634.342 1.272.760 1.247.723 1.280.854 1.247.723 1.059.260 2.918.997 2.394.220 2.336.845 2.413.023 2.336.845 1.965.238

3,500,000 3,000,000 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 m3 Etat m3 2005 m3 2006 m3 2007 m3 2008 m3 2009 etinari Li ari Ukupno

Grafikon 3. Realizovani obim sjea u FBiH Iz tabele je vidljivo da etat do sada nije realizovan u punom obimu. Obim sjea etinara je dosta blii moguem od obima sjea liara. U narednom periodu treba koristiti 100% mogueg etata, a naroito akcenat staviti na realizaciju etata u kulturama sa procjenjenom drvnom masom i u izdanakim umama 4. U tabeli - je prikazana sortimentna struktura etinara i liara, gdje je vidljivo veoma dobro koritenje drvne mase etinara obzirom da oblovina, koja se plasira u drvnopreraivake kapacitete uestvuje sa 79,21 %, a celulozno i ogrevno drvo 20,79 %. Kod liara je situacija znaajno loija, naime, oblovina za industrijsku preradu uestvuje sa skromnih 30,24 %, dok je uee celuloznog i ogrevnog drveta 69,76 %. Odnos celuloznog i ogrijevnog drveta nije realan, a razlog za to je nepostojanje industrijskih kapaciteta za preradu celuloze liara, kao ni fabrika ploa koje su u predratnom periodu koristile liare kao sirovinu. Vei dio celuloznog drveta se plasira kao ogrevno drvo, to ima znaajan negativan financijski efekat na poslovanje preduzea koja gospodare umama. Nepravilnim gospodarenjem umama liara, skupinastim i skupinasto-prebornim sjeama, odnosno golim sjeama na velikim povrinama, naroito bukve, u predratnom periodu, kada su sjeena kvalitetnija stabla a ostavljana loija, ume su znaajno degradirane i potreban je dui vremenski period (preko 50 godina) da im se povrati stabilnost i osigura potrajnost gospodarenja.

Informacije o gospodarenju umama u FBiH 2009

49

Tabela 10. Prikaz sortimentnog napada za period od 2005. do 2009. godine Ostvareno u godini Vrsta drveta 2005 2006 2007 2008 2009 3 3 3 3 m m m m m3 ETINARI Trupci F/III 733.166 743.361 675.524 694.411 526.085 Ostala oblovina/celuloza 210.104 253.503 238.912 248.520 193.145 Ogrevno drvo 5.238 3.969 5.532 3.594 3.173 Ukupno: 948.508 1.000.833 919.968 946.525 722.403 LIARI Trupci F/III 376.602 381.329 395.642 314.102 230.677 Ostala oblovina/celuloza 9.609 27.381 4.527 2.606 3.455 Ogrevno drvo 771.128 807.790 691.860 730.137 652.019 Ukupno: 1.157.339 1.216.500 1.092.029 1.046.845 886.151 SVEUKUPNO: 2.105.847 2.217.333 2.011.997 1.993.370 1.608.554 Izvor: Informacije o gospodarenju umama, FMPV

Grafikon 4. Prikaz sortimentnog napada za period od 2005 2009. godine

1.10.4. Nain prodaje i distribucije drvnih proizvoda U ekonomskom smislu, termin trina ekonomija oznaava situaciju gdje su ponuda i potranja uravnoteeni kroz konkurentnost izmeu ponuaa i kupca. Termin nepotpuno trite oznaava situaciju gdje trite usljed razliitih razloga ne funkcionie efikasno. Moe se zakljuiti da trite drvnim proizvodima u FBiH pokazuje jasne znakove nepotpunog trita usljed: postoji prekapaciranost industrije drvne prerade u poreenju sa ponudom domaeg drveta;

50



cijene se odreuju od strane ponuaa (dravnih preduzea umarstva) u formi godinjih cjenovnika; usljed teke situacije po pitanju opeg stanja ekonomije, ruralne ekonomije i ruralnog zapoljavanja, drava (kantoni, opine) esto na razliite naine podrava dravna preduzea kojima prijeti bankrot, to u mnogome naruava konkurentnost.

U cilju regulisanja naina odreivanja prodajnih cijena i distribucije drveta, Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je u 2008. godini donijela je Odluku o opim uvjetima prodaje umskih drvnih sortimenata iz dravnih uma na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine, kojom se definie transparentan nain prodaje proizvoda umarstva u skladu sa trinim uslovima privreivanja, te opi i posebni uvjeti prodaje drveta sa metodom raunanja rezervne (minimalne) cijene. U toku 2009. godine Vlada Federacije BiH je usvojila Izmjene i dopune ovo akta radi popravki u cilju mogunosti primjene i u kriznim trinim uslovima. Cilj navedenih opih uslova je: Uvoenje i uspostava trinog sistema prodaje u umskoprivrednim drutvima; Smanjenje korupcije u sektoru umarstva; Poveanje transparentnosti i uvoenje reda na tritu drvetom; Poveanje prihoda od prodaje drva. Ostvarene cijene postignute licitacijom su vee u odnosu na cijene po ugovorima o sukcesivnim isporukama. Meutim, ne moe se tvrditi da su ostvarene cijene javnim nadmetanjem signifikantne, obzirom da su procenti prodaje ovim nainima (na panju i na stovaritu) ispod 10 % od ukupne koliine prometovanih umskih drvnih sortimenata (podaci o nainu prodaje umskih sortimenata u FBiH se odnose na 2008.godinu)
% od ukupne koliine 0,06 69,38 6,07 5,99 18,49 100,00

Nain prodaje Prodaja na panju putem godinjih ugovora Prodaja na stovaritu putem godinjih ugovora Prodaja na panju putem javnog nadmetanja Prodaja na stovaritu putem javnog nadmetanja Maloprodaja U k u p n o:

Bez dovoljne koliine prodaje drvnih proizvoda putem javnih nadmetanja, trite nee postati konkurentno. Druga funkcija javnih nadmetanja je da ista omoguavaju da se odreena koliina drveta moe plasirati u inostranstvo, dok se ostatak dodjeljuje po prioritetima lokalnim preduzeima. Trea funkcija javnih nadmetanja je maksimiziranje cijena najboljih pilanskih trupaca. Preporueni naini prodaje drvnih proizvoda su sljedei:: Prodaja na osnovu ugovora o sukcesivnim isporukama; Prodaja putem aukcija; Prodaja za potrebe lokalnog stanovnitva. Cijena drveta u FBiH se odreuje putem cjenovnika za svaki kanton. Takvi cjenovnici nisu fleksibilni u toku godine, i mogu se mijenjati samo na osnovu odluke Upravnog odbora preduzea. 51

Osnovni nedostatak trenutnog modela distribucije drveta je to se ista vri na osnovu kalkulisanih cijena, a ne najviih ponuenih cijena, to nije u skladu sa principima trine ekonomije. Navedeni model moe biti prihvatljiv u prelaznom periodu, ali ne bi trebao biti dominantan u dugoronoj perspektivi. U FBiH, kupci mogu kupiti drvo od javnih preduzea umarstva pod uslovom da nisu u sudskom procesu sa ponuaom po pitanju isporuke/nabavke drveta, da su solventni, da su u mogunosti da plate drvo unaprijed ili da obezbijede bankovnu garanciju, da nemaju dugovanja prema dravnim preduzeima umarstva ili da su regulisali prethodna dugovanja potpisivanjem ugovora o izmiranju i da su otplatili sva dospjela dugovanja pod uslovima navedenog ugovora. Navedena pravila doprinose zdravom tritu drvnim proizvodima. Odnosi izmeu umsko gospodarskih drutava koja gospodare dravnim umama i drvopreraivaa treba da budu partnerski, utemeljeni na trinim principima. Potrebno je realizirati Zakljuak Vlade Federacije, kroz program o transparentnoj prodaji drveta i omoguiti Upravi umsko gospodarskih drutava trino poslovanje. 1.10.4.1. Zakljuci o ponudi pilanskih trupaca

Uzimajui u obzir preliminarne podatke iz inventure uma, a pod pretpostavkom da se povea otvorenost uma, moemo pretpostaviti da e godinja sjea pilanskih trupaca u kratkoj perspektivi porasti. umarski sektor je u pogledu plasiranja umskih proizvoda i usluga jo uvijek suoen sa velikim brojem problema. Osnovni problemi kod maksimiziranja odrive ponude pilanskih trupaca u FBiH su sljedei: neadekvatne koline sjee visokokvalitetnih pilanskih trupaca; nedovoljno nacionalno trite pilanskim trupcima fragmentirano po entitetima i kantonalnim granicama, kao i siromana unutranja transportna infrastruktura; favoriziranje odreenih kupaca pilanskim trupcima koji mogu dobiti prioritetan pristup materijalima koji sadre bolje uslove prodaje; uvoz pilanskih trupaca obzirom na nedovoljnu eksploataciju odrive sjee koja se dozvoljena; nedostatak certificiranih uma; nedovoljno investiranje u izgradnju umskih puteva; nekonzistentnost u prodaji pilanskih trupaca i praksi odreivanja cijena ograniena dostupnost dugoronih kupoprodajnih ugovora; neefikasnost u poslovnim upravljanju u preduzeima umarstva koja su u dravnom vlasnitvu; nedostatak zajednike politike i strategije umarstva. 1.10.5. Potranja (drvna industrija) 1.10.5.1. Osnovne karakteristike

Bosna i Hercegovina ima dugu tradiciju prerade drveta unazad nekoliko stotina godina. U toku proteklih desetljea drvna industrija je pretrpjela dramatine promjene u strukturi i vlasnitvu. Prije rata je postojalo oko 200 uspjenih preduzea za preradu drveta. Drvna

52

industrija je predstavljala oko 10% ukupne industrijske proizvodnje BiH sa izvozom koji se procjenjuje na 350 miliona eura godinje. Dva dravna preduzea (IPAD i KRIVAJA) su stajali iza 90 % sektorske proizvodnje i dominirali su tritem. Nakon rata, dravna preduzea su dezintegrisana i unitena, djelimino ugaena ili rasprodana, dajui tako prostor i poslovne anse privatnim preduzeima. Vlada je nastojala privatizirati sektor u emu nije u potpunosti uspjela. Kao posljedica toga je osnovano niz malih pilana, uglavnom namijenjenih lokalnom tritu, sa neznatnim mogunostima da generiu izvozne prihode ili da budu konkurentni. Znaajan broj tih novih pilana je osnovano bez kontrole i dozvole od strane vlasti, to predstavlja jedan od razloga za prekomjernu uspostavu proizvodnih kapaciteta. Veina veih pilana su iz 1970-ih i 1980-ih, sa istom tehnologijom nakon 30-50 godina poslovanja. Manje pilane nisu u mogunosti da proizvode visokokvalitetno drvo za izvoz, ve su primarno fokusirane na lokalno trite. U poreenju sa raspoloivom ponudom trupaca, moe se govoriti o prosjeno niskom obimu proizvodnje postojeih pilana, koje ne mogu biti konkurentne izvan lokalnog trita. Znaajan udio pilana, vjerovatno vie od 50 % ne posjeduje dravnu licencu za poslovanje. Podaci Zavoda za statistiku FBiH iz 2010. godine potvruje veliki broj pilana. U FBiH postoji 538 registovanih pilana (sa licencom) plus 41 ostalih procesnih industrija koje obavljaju neke od pilanskih operacija. Ne postoje tani podaci o broju pilana bez licence (pretpostavlja se da je broj nelicenciranih pilana isti kao i broj licenciranih). Problemi takoe nastaju ako se malim pilanama dozvoli poslovanje sa manje restrikcija u odnosu na vee pilane, npr. nii zahtjevi koji se odnose na zatitu na radu, okolinske restrikcije, registracije i poreze. Ukoliko se to uini, male pilane imaju nefer konkurentne prednosti u poreenju sa veim i efikasnijim pilanama koje doprinose izvoznom prihodu za cijelu zemlju. Industrijska potranja nije ista kao instalirani kapaciteti. Procjenjuje se da su instalirani proizvodni kapaciteti daleko iznad godinje dozvoljene sjee (prema procjenama on varira izmeu 2 i 3 puta). Znaajan dio tih proizvodnih kapaciteta je zastario i nije konkurentan. Mnogo opreme je starije vie od 30 godina sa malo ili nikako odravanja u toku nekoliko prethodnih decenija. Takoe, postoji veliko uee veoma malih i jednostavnih pilana. Usljed nedostatka preciznijih podataka i informacija, teko je procijeniti realan konkurentan kapacitet pilanske industrije, koji bi bio jednak realnoj ponudi, osim zakljuaka: Potranja pilanskih trupaca je vea nego trenutna ponuda umarstva industriji Ponuda znaajno varira i ima trend pada u posljednjih nekoliko godina Ponuda pilanskih trupaca ograniava ekspanziju drvne industrije, ne samo po pitanju koliina ve i po pitanju kvaliteta 1.10.5.2. Zakljuci o potranji za drvnim proizvodima

Broj operativnih pilana je osnovni problem i potrebno je restruktuirati pilansku industriju na manji broj veih i konkurentnijih jedinica. Takoe, postoji velika potreba da vlasti definiu politike, razviju standarde za pilane i primjenjuju postojeu legislativu. Drvna industrije u FBiH ima znaajan potencijal rasta u budunosti doprinosei takoe u izvoznom rezultatu, ekonomskom rastu i zapoljavanju. Rast zavisi od broja akcija u cilju jaanja kompetencija i konkurentnosti sektora. umski drvni sortimenti, izuzev onih za koje nema preraivakih kapaciteta u Bosni i Hercegovini, plasiraju se na domae trite. Obzirom da su instalisani kapaciteti za primarnu preradu drveta 2,5 do 3 puta vei od mogue proizvodnje umarstva, drvna industrija se mora preorjentisati i prilagoditi na preradu manje vrijednih umskih drvnih sortimenata,

53

primjenjujui nove tehnologije i veu finalizaciju proizvoda. Ovdje se prvenstveno misli na proizvodnju ploa: iverica, mediapana i lesonit ploa, to je znaajna stavka u uvozu FBiH. Bez obzira na postojee probleme, odnosni sektor igra znaajnu ulogu u ekonomiji FBiH, zapoljavanju i izvozu. Nacionalna potronja drvnih proizvoda je mala i glavni fokus bi trebao biti na izvozu drvnih proizvoda, poeljno sa visokom dodanom vrijednou. Napominjemo da je glavna konkurentna prednost BiH na globalnom tritu niski trokovi radne snage, dobri umski resursi i blizina trita EU. Karakteristike drvno-preraivake industrije se ogledaju u sljedeem: Preveliki instalirani kapaciteti industrije u poreenju sa ponudom (2-3 puta). Vremenom je mogue poveanje ponude, dok se vlasti svakako trebaju fokusirati na davanje podrke dijelovima industrije koji su konkurentni i sposobni da generiu izvozni prihod i zapoljavanje, te da obeshrabruju lo, zastario i nekonkurentan dio industrije. Postoji premalo industrijske proizvodnje koja bi koristila drvo malih Sastav dimenzija koje prestavlja oko 50% ponude drvnih proizvoda. industrijske Postoji potreba za industrijsko koritenje drveta male dimenzije, strukture umjesto koritenja istih za ogrev. Iako ogrev takoe moe donijeti korist, ekonomski odriv umarski sektor ovisi o proizvodnoj industriji sa potencijalom vee dodane vrijednosti. Primjeri takvih djelatnosti su proizvodnja celuloze i peleta. Ne postoji industrijska prerada pilanskog otpada, iako isto moe predstavljati dobar potencijal za dodanu vrijednost, npr. proizvodnja peleta i poveanje proizvodnje briketa. Premala dodana vrijednost proizvodima drveta etinara. Postoji potencijal za veu dodatnu vrijednost etinarskom drvetu, npr. proizvodnja namjetaja, koje je mogue plasirati na trite EU. Dodana Stoga postoji potreba za poveanjem znanja o tritu namjetaja od vrijednost crnogorinog drveta. proizvodima Mogunost dodavanje vrijednosti na postojei miks proizvoda, jedan od primjera bi bila proizvodnja komponenata za proizvoae iz EU. Pilane trenutno karakterie niska dnevna produktivnost rada. Primjeri za postizanje vee efikasnosti, izmeu ostalog, su: Efikasnost intenzivnije upravljanje drvnim zalihama, obuka radne snage i benmarking. Uvoz predstavlja oko 30% (podatak na nivou BiH) izvoza i Uvoz drvnih znaajno umanjuje neto izvoz sektora. proizvoda Poslovni odnos sa dobavljaem drveta dravnim preduzeima umarstva Nedovoljan dijalog izmeu drvo-preraivakog sektora kao kupaca i preduzea umarstva kao ponuaa. Dijalog treba pospjeiti kako bi se razvio i poboljalo poslovanje izmeu preduzea umarstva i pilana u cilju postizanja obostrane koristi.

54

1.10.6. Odnos ponude i potranje 1.10.6.1. Uvoz i izvoz Uvoz i izvoz glavnih proizvoda umarstvai proizvoda drvne industrije u 2009. godini dajemo u sljedeem pregledu (zbog ogranienosti pristupa podacima, isti se daju na nivou BiH): Tabela 41. Uvoz i izvoz proizvoda umarstva i drvne industrije u BiH 6 Uvoz 2009 Izvoz 2009 Proizvod KM % KM % Manje dimenzije/kvalitet drveta 709.015 0,24% 88.118.702 9,71% Trupci 6.904.794 2,29% 12.441.519 1,37% Pilanski proizvodi 13.288.252 4,40% 193.217.853 21,29% Furnirne ploe 5.881.776 1,95% 13.130.664 1,45% Stolarski proizvodi 15.572.056 5,16% 43.602.291 4,80% Ostali drvni proizvodi 106.105.115 35,17% 40.909.009 4,51% Namjetaj 149.680.920 49,61% 497.517.962 54,81% Montane kue 3.547.437 1,18% 18.749.452 2,07% Ukupno 301.689.365 100,00% 907.687.452 100,00%
Uvoz Izvoz

500,000,000 450,000,000 400,000,000 350,000,000 300,000,000 250,000,000 200,000,000 150,000,000 100,000,000 50,000,000 0 Manje dimenzije/kvalitet drveta Trupci Pilanski proizvodi Furnirne plo e Stolarski proizvodi Ostali drvni proizvodi Namjetaj Montane ku e

Grafikon 5. Uvoz i izvoz proizvoda umarstva i drvne industrije u BiH Meu grupama proizvoda, namjetaj ima najvei udio, odnosno 54,81% ukupne izvozne vrijednosti. Drugi po vanosti su pilanski proizvodi sa 21,29%. Zajedno ine 76,10% ukupne izvozne vrijednosti. S druge strane, vidljiv je prilino visok nivo uvoza svih vrsta drvnih proizvoda od trupaca do namjetaja. U narednom pregledu dajemo odnos uvoza i izvoza trupaca u prethodne 3 godine (podaci na nivou BiH):

Studija Procjena trita pilanskih trupaca, ORGUT, 2010.

55

Tabela 12. Uvoz i izvoz trupaca u periodu 2007-2009 u BiH 6 2007 2008 2009 Neto Neto Uvoz Izvoz izvoz Uvoz Izvoz izvoz Uvoz Izvoz

Neto izvoz

Trupci manjih 973 494.772 493.799 1.246 547.303 546.057 2.683 596.036 593.353 dimenzija/loijeg kvaliteta Pilanski trupci 39.482 154.488 115.006 123.172 105.339 -17.833 48.710 99.428 50.718 * Podaci bazirani na teini, konvertovani u m3 upotrebnom faktora 900kg/m3 Iz naprijed navedene tabele je vidljivo da je neto izvoz pilanskih trupaca prilino nizak, u poreenju sa neto izvozom trupaca manjih dimenzija i loijeg kvaliteta. Prema provedenim studijama, neto izvoz pilanskih trupaca e ostati na prilino niskom nivou. Usljed nedostatka domaih proizvodnih kapaciteta za preradu drveta manjih dimenzija i loije kvalitete, evidentan je znaajan izvoz ove kategorije drveta, to treba predstavljati strateko pitanje visokog prioriteta za FBiH. 1.11. Analiza trendova na najvanijim stranim tritima umskih proizvoda i usluga 1.11.1. Trite drvnih sirovina Globalna ekonomska kriza je imala ogroman uticaj na umarski sector u UNECE 9 regionu, sa dramatinim padom potranje za umskim proizvodima. Posljedino, potranja za trupcima je opala u 2008.godini i poetkom 2009.godine. Sjea trupaca je opala za 10% u 2008.godini, dostiui tako najnii nivo od 1999.godine. Cijena pilanskih trupaca je znaajno pala u UNECE regionu u 2008.godini, uzrokujui tako pad Global Conifer Sawlog Price Index za 26%. U 2008.godini, evropski uvoz trupaca je opao na najniu razinu od 2004.godine, dok se uvoz iverice i paleta znaajno poveao u posljednjih pet godina, prevashodno usljed politike vlada na promociji energije na bazi drveta. Konzumacija drvne granjevine za proizvodnju celuloze je opala za 5.5% u 2008.godini, sa najveim padom u nordijskim zemljama, obzirom da su brojne fabrike papira i celuloze zatvorene ili bile prisiljene na smanjenje proizvodnje. Trokovi drveta za industriju celuloze su na globalnom nivou opali u 2008. i poetkom 2009.godine do 25%, naroito u Finskoj, Njemakoj, Rusiji i Japanu. U 2008.godini, obim izvoza trupaca iz Rusije je bio na najnioj razini u prethodnih est godina, kao posljedica poveanih izvoznih poreza. 8% industrijske proizvodnje trupaca u UNECE regionu je izvezeno u 2008.godini, dok je izvoz, koji je nii za etinare nego za liare opao od 2007.godine naovamo. Konkurencija za trupce malih dimenzija se intenzivirala i sve je vie svojstveno da trupci koji su ranije tipino dostavljani fabrikama celuloze sada odlaze fabrikama za proizvodnju energije. Porast potranje za umskom biomasom, ukljuujui grane, panjeve i kronje, ohrabruje intenizivnije strategije upravljanja veim koritenjem umskim resursima u Europi u narednim godinama.

6
9

Studija Procjena trita pilanskih trupaca, ORGUT, 2010.

UN Economic Commission for Europe region (Europe, North America and the Commonwealth of Independent States), prema Forest Products Annual Market Review, 2008-2009

56

1.11.2. Cijene etinarskih pilanskih trupaca Cijene pilanskih trupaca i celuloznog drveta su, zajedno sa veinom robe kojom se globalno trguje, znaajno opale u 2008. i 2009.godini, obzirom na smanjenu potranju za veinom drvnih proizvoda. Global Conifer Sawlog Price Index (GCSPI), koji se publikuje na kvartalnom nivou (Wood Resource Quarterly), je opao na $67.51/m3 u prvom kvartalu 2009.godine, to je za 26% nie u odnosu na isti kvartal prethodne godine i 67% ispod cijene iz prvog kvartala 2007.godine. U prvom kvartalu 2009.godine, GCSPI, koji se bazira na cijena pilanskih trupaca iz 19 regiona irom svijeta, je pao na nivo iz 2004.godine. U narednom grafikonu se daje kretanje GCSPI u periodu 2000 2009.godine:

Grafikon 6. Kretanje GSPI u periodu od 2000 2009. godine Najvei pad cijene u 2008.godini se desio u istonoj Evropi, Rusiji, nordijskim zemljama i zapadnoj Sjevernoj Americi. Smanjena proizvodnja etinarskih trupaca u Sjevernoj Americi i Evropi u 2008.godini je rezultirala manjom ponudom pilanskih trupaca i smanjenim cijenama etinarskog drveta praktino na svim tritima. Poreenja radi, u sljedeem prikazu dajemo procentualno izraeni jednogodinji (1Q2009 u odnosu na 1Q2008) pad cijena etinarskog drveta za pojedine regione/zemlje (prema Wood Resource Quarterly): Zapadna Kanada -37% Zapadna SAD -36% Rusija -51% Latvija -56% vedska -28% Finska -32% U sljedeim grafikonima se daje kretanje cijena etinarskih trupaca u Evropi i Sjevernoj Americi u periodu 2005. do 2009.godine:

57

Grafikon 7. Trend kretanja cijena etinarskih trupaca u Evropi i Sjevernoj Americi 1.11.3. Trite trupaca etinara u FBIH Ostvarena proizvodnja etinarskih trupaca u 2008.godini je iznosila 694.411 m3 neto, dok je u 2009. godini ista iznosila 526.085 m3 neto, to je za 24% nie u odnosu na 2008.godinu. Trend proizvodnje trupaca etinara u posljednjih 5 godina je prikazan na grafikonu.

Grafikon 8. Trend proizvodnje trupaca etinara u FBiH Prosjene cijene etinarskih trupaca u FBiH u 2008.godini su u odnosu na 2006. godinu bile vee za 18-25 %, to je prikazano u tabeli. Tabela 13. Prosjene cijene etnarskih trupaca u FBiH Sortimenti 2006 2008 KM/m3 F I L trupci 166,00 196,58 Pilanski trupci I klase 121,78 143,74 Pilanski trupci II klase 101,44 124,36 Pilanski trupci III klase 83,72 104,36 Izvor: Informacije o gospodarenju umama F BiH, FMPV Promjena % 18 18 23 25

58

Prosjena ostvarena cijena svih realizovanih umskih drvnih sortimenata u 2009.godini u odnosu na 2008.godinu je bila nia za oko dvije KM, to ne predstavlja znaajan pad, a to svakako treba posmatrati u kontekstu naina odreivanja cijena drvnih sortimenata u sektoru umarstva FBiH 10. 1.11.4. Cijene liarskih pilanskih trupaca Cijene liarskih trupaca su pratile isti trend etinarskih trupaca, iako je negativno kretanje bilo neto blae. Smanjenje proizvodnje liarskih trupaca i smanjenje njihovih cijena je posljedica globalne ekonomske krize. Potranja i cijene pilanskih trupaca hrasta i bukve su se smanjili tokom 2009.godine, ne samo u Evropi ve i na izvoznim tritima Azije i Afrike. Smanjeno trite liara se oekuje i dalje I ne predvia se poveanje cijena liarskih trupaca u kratkom roku. U SAD-u cijene liarskih trupaca u prvom kvartalu 2009.godine su opale za 13% u odnosu na godinu ranije i mnoge pilane nastoje da nau kupce svojih proizvoda. Kao posljedica slabe potranje, cijene trupaca hrasta su pale za preko 10% u periodu od 12 mjeseci i takav trend e se vjerovatno nastaviti.

Grafikon 9. Trend kretanja cijena liarskih trupaca u svijetu 1.11.5. Trend proizvodnje liarskih trupaca u FBIH Ostvarena proizvodnja liarskih trupaca u 2008.godini je iznosila 314.102 m3 neto, dok je ista u 2009.godini ista iznosila 230.677 m3 neto, to znai da je proizvodnja liarskih trupaca u 2009. u odnosu na 2008.godinu pala za 27%. Trend proizvodnje liarskih trupaca u Federaciji Bih u poslednjih 5 godina je prikazan na grafikonu:
10

Informacije o gospodarenju umama u Federaciji BiH u 2009. godini i planovi gospodarenja umama za 2010. godinu

59

Grafikon 10. Trend proizvodnje trupaca liara u Federaciji BiH Prosjene cijene liarskih trupaca u FBiH u 2006 i 2008.godini suprikazane u sljedeoj tabeli. Tabela 54. Promjene cijena liarskih trupaca u FBiH Sortimenti 2006 2008 KM/m3 F trupci 343,15 278,93 L trupci 200,50 205,04 Pilanski trupci I klase 107,13 120,73 Pilanski trupci II klase 89,69 106,03 Pilanski trupci III klase 68,13 82,85 Izvor: Informacije o gospodarenju umama u FBiH, FMPV Promjena % -19% 2 13 18 22

Prosjena ostvarena cijena svih realizovanih umskih drvnih sortimenata u 2009.godini u odnosu na 2008.godinu je bila nia za oko dvije KM, to ne predstavlja znaajan pad, a to svakako treba posmatrati u kontekstu naina odreivanja cijena drvnih sortimenata u sektoru umarstva FBiH. 11 1.11.6. Trite i cijene celuloznog drveta Industrija celuloze je smanjila trokove proizvodnje u 2008. i 2009.godini, zahvaljujui znaajnom padu cijena sirovine koja znaajno participira u ukupnim trokovima celuloze u svim regionima u okviru UNECE. Najvee smanjenje je postignuto u Sjevernoj Americi i nordijskim zemljama. U prvom kvartalu 2009.godine, Global Average Conifer Wood Fiber Index (GACWF) je bio nii za 19% u odnosu na godinu ranije. Pad je uglavnom rezultat znaajnog pada cijena, mjereno u lokalnim valutama u Finskoj, Njemakoj, Rusiji i zapadu SAD-a. Najvei pad, mjereno u lokalnim valutama, je ostvaren u Finskoj, Njemakoj, Francuskoj i Japanu, dok su cijene u Brazilu, ileu, Indoneziji i Australiji bile prilino stabilne.

11

Informacije o gospodarenju umama u Federaciji BiH u 2009. godini i planovi gospodarenja umama za 2010. godinu

60

Tokom posljednje dvije dekade, globalne cijene drvne granjevine su padale u toku 1990-tih i ranih 2000-tih, dok je znaajno poveanje zabiljeeno od 2002. do 2008.godine (prema Wood Resource Quarterly). Trokovi drveta su dostigli rekordan nivo poetkom 2008.godine i onda znaajno pali u narednih 12 mjeseci. Glavne komponente od kojih zavisi nivo cijena su trine cijene celuloze i jaina US dolara. Nedavni pad je vjerovatno bio prolazan i globalni trokovi drveta e se polako poveavati u toku 2009. ili poetkom 2010.godine ukoliko doe do skorog oporavka ekonomije. Cijene celuloznog drveta su znaajno pale praktino na svim tritima u Sjevernoj Americi i Evropi u 2008. i 2009.godini, u lokalnim valutima i US dolaru. Najvei pad cijena u Evropi se desio u vedskoj, Finskoj, Francuskoj i Njemakoj, gdje su se cijene liara i etinara smanjile za 10-20% u prvom kvartalu 2009. u odnosu na prvi kvartal 2008.godine. Trend kretanja cijena celuloznog drveta etinara u Evropi i Sjevernoj Americi je dat u narednom grafikonu:

Grafikon 11. Trend kretanja cijena celuloznog drveta u svijetu 1.11.7. Trend proizvodnje celuloze etinara FBIH Ostvarena proizvodnja etinarskog celuloznog drveta u Federaciji BiH u periodu 2005-2009. godina je prikazana na grafikonu. Proizvodnja u 2009.godini je bila nia za oko 22% u odnosu na 2008. godinu.

61

Grafikon 12. Trend proizvodnje celuloze etinara u F BiH Prosjena cijena etinarskog celuloznog drveta u 2008.godini je iznosila 51,13 KM/m3, to je za 21 % vie u odnosu na 2006. godinu (42,25 KM/m3). Napomena: Proizvodnja liarskog celuloznog drveta u FBiH je beznaajna. 1.11.8. Trite etinarskim trupcima (uvoz/izvoz) U 2008.godini potronja etinarskih trupaca u UNECE subregionu je pretrpjela znaajan pad obzirom na trenutni pad trita stanogradnje u Sjevernoj Americi, u kombinaciji sa globalnom ekonomskom krizom koja je imala uticaja na sve regione. To je direktno smanjilo proizvodnju etinarskih trupaca to je prouzrokovalo znaajan pad domae prodaje i uvoza i izvoza na skoro svim tritima u toku 2008. i 2009.godine. CIS region je jedina iznimka obzirom na porast konzumacije u CIS regionu, iako mnogo sporije nego u proteklim godinama u istom omjeru kao i poveanje graevinarstva. Proizvodnja etinarskih trupaca u Evropi se u 2008. u odnosu na 2007.godinu smanjila za 8.2% dostiui proizvodnju od 103.6 miliona m3, dok je pad proizvodnje u Sjevernoj Americi dostigao 18.8% na 89.9 miliona m3. Evropska proizvodnja je nadmaila proizvodnju Sjeverne Amerike u 2007.godini i taj jaz se proirio i u 2008.godini. Odnosna godina je bila karakterizirana globalnim finansijskim i ekonomskim kolapsom koji je smanjio ponudu i cijene i negativno uticao na proizvoae etinarskih trupaca u svim UNECE subregionima do kraja 2008.godine sa vie tete koja se pojavila u 2009.godini. Kljuni regionalni trendovi ukljuuju ekstenzivna ograniavanja i zatvaranja pilana koje su esto bile prespore da reaguju na globalno prekomjernu ponudu etinarskih trupaca. To je rezultiralo opadanjem nivoa cijena u Evropi i Sjevernoj Americi, sa zaradama pilana koje su ostale blizu nule u mnogim subregionima iste su pretrpile znaajne gubitke. Meuevropska trgovina je bila veinom solidna u 2007., ali je opala u 2008.godini usljed slabljenja nivoa tranje. Pregled trenda toka trgovine etinarskim drvetom u UNECE region dajemo u sljedeem grafikonu:

62

Grafikon 13. Tok trgovine atinarskim drvetom u svijetu 1.11.9. Trite liarskim trupcima (uvoz/izvoz) Industrija liarskim trupcima u cijelom UNECE regionu je bilo dramatino pogoeno globalnom ekonomskom recesijom. Za SAD se ak moe rei da je industrija liarskim trupcima u krizi, sa proizvodnim i prodajnim kapacitetima koji se zatvaraju praktino svake sedmice u najveem dijelu 2008. i u 2009.godini. U Evropi, i proizvodnja i potronja su, iako u manjoj mjeri, pogoeni optom ekonomskom recesijom i smanjenom potronjom konzumenata. Procjenjuje se da potranja za liarskim trupcima u Sjevernoj Americi i Evropi opala za 40%. Do polovine 2008.godine, Kina, Vijetnam i susjedne zemlje jugoistone Azije su odravale ekspaniziju proizvodnje i izvoza proizvoda od liara, kao to su paneli, furnir, parket i ak granjevina, to je kreiralo znaajnu diverzifikaciju liarskih sirovina (pilanskih i furnirskih trupaca) od tradicionalnih preraivaa i povealo konkurentnost izvoznih trita za tradicionalne dobavljae liarskih trupaca. Uticaj Kine na industriju liarskih trupaca u UNECE regionu je takoe pogoen globalnom ekonomskom situacijom i recesijom u Sjevernoj Americi i Evropi. Kao konzumenta i proizvoaa liarskih trupaca (i shodno tome kupac liarskih trupaca), pozicija Kine je poela slabiti u 2008.godini i nastavila je isti trend u 2009.godini. Nedavni podaci pokazuju da je izvoz liarskih trupaca Kine u 2008.godini bio 470.000 m3, to, iako vie za 0.9% u odnosu na 2007.godinu, i signalizira stagnaciju. Dostigavi rekordan nivo u 2007.godini, u 2008.godini uvoz liarskih trupaca u Kinu je poeo da opada (pad od 20.6%). Ukupna proizvodnja liarskih trupaca u UNECE regionu je u 2008.godini iznosila 42.8 miliona m3, to predstavlja pad od 8.2% u odnosu na 2007.godinu. Ukupan pad se odnosi na sve tri subregiona, sa padom proizvodnje u Evropi za 6.8%, u zemljama Komonvelta (CIS) za 7.5% i u Sjevernoj Americi za 9.1%. Dok je u proteklim godinama naglaavana rastua vanost liarskih resursa Evrope, svi proizvoai i dobavljai liarskih trupaca u UNECE regionu su bili pogoeni u manjoj ili veoj mjeri sa smanjenjem opeg nivoa potranje. U skladu sa proizvodnjom, ukupna potronja liara u UNECE regionu je iznosila 44.2 miliona m3 u 2008.godini sa padom od 6.1% u odnosu na 2007.godinu. Potronja se smanjila u sva tri UNECE subregiona, sa najveim gubicima u Sjevernoj Americi. Znaajno smanjenje industrije namjetaja u SAD-u, koje se ubrzalo tokom 2008.godine, zajedno sa smanjenjem stanogradnje i trita nekretninama, znaajno je negativno uticalo na proizvodnju i uvoz

63

liarskih trupaca. Istovremeno, liarski trupci su postali sve vie vani za graevinarski sektor u Evropi, obzirom da arhitekti i dizajneri sve vie poinju da eksperimentiu sa alternativnim materijalima bez obzira na pad konzumacije u industriji namjetaja u regionu. Sve to je pomoglo da sveukupni nivo potronje ostane prilino stabilan. U skladu sa podacima dostupnim za 2007.godinu, neke znaajne promjene su zabiljeene u trgovanju liarskim trupcima u UNECE regionu. Kupovina liarskih trupaca od strane Sjeverne Amerike na lokalnom tritu je opala, dok je kupovina liarskih trupaca od strane regiona Evropa na lokalnom tritu znaajno porasla u istom periodu. Istovremeno, kupovina liarskih trupaca izvan UNECE regiona od strane evropskih zemalja je takoe porasla, to se moe objasniti poveanim interesovanjem za tropskim liarima koji se proizvode u Aziji. Pregled trenda toka trgovine liarskim drvetom u UNECE regionu dajemo u sljedeem grafikonu:

Grafikon 14. Trend trgovine liarskim drvetom u svijetu 1.11.10. Trite oblovine u FBIH (uvoz/izvoz)

Trend proizvodnje etinarskih i liarskih trupaca za period 2005. do 2009.godine dajemo na sljedeem grafikonu:
800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0

etinarski trupci (neto m3) Liarski trupci (neto m3)

2005

2006

2007

2008

2009

Grafikon 15. Trend proizvodnje trupaca u FBiH

64

Iz istog je vidljivo da je proizvodnja liarskih trupaca opala u 2008.godini u odnosu na 2007.godinu za 20,61% (a navedeni trend se nastavio i u 2009.godini). Proizvodnja etinarskih trupaca je u 2008.godini ostala stabilna u odnosu na 2007.godinu, dok je znaajan pad (24,24%) zabiljeen u 2009.godini u odnosu na proizvodnju iz 2008.godine. Trend uvoza i izvoza trupaca liara i etinara zajedno u periodu 2003-2009. je prikazan u sljedeoj tabeli i na grafikonu. Tabela 15. Trend uvoza i izvoza trupaca liara i etinara u FBiH
Godina IZVOZ m3 UVOZ m3 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 110085,26 75417,189 62120,855 68852,48 56503,787 37725,042 33827,593 6243,95 7416,8778 39287,37 16062,524 36037,137 108209,34 27851,588

Koliine su iskazane u m3, koristei pretvorbeni factor 1m3=900 kg Izvor: Federalni zavod za statistiku

Grafikon 16. Trend uvoza i izvoza trupaca u FBiH Kad je u pitanju izvoz trupaca, trend je opadajui, te u 2009.godini iznosi 30% od izvezene koliine u 2003. godini. Uvoz trupaca pokazuje drastino variranje u pojedinim godinama, tako da je u 2008. godini uvezeno oko 17 puta vie nego u 2003. godini, odnosno oko 108.000 m3. U 2009 godini je zabiljeen pad za oko 75% u odnosu na 2008. godinu. Bazni index izvoza i uvoza u odnosu na 2003. godinu je prikazan na sljedeem grafikonu.

Grafikon 17. Bazni index uvoza i izvoza trupaca etinara i liara u FBiH

65

1.11.11.

Trite drveta za bioenergiju

I pored uticaja ekonomske krize koja se odrazila na ponudu i potranju na najvanijim svjetskim tritima proizvoda od drveta, potranja za ogrevnim drvetom nije smanjena. Politika koritenja obnovnljivih izvora energije e zasigurno uticati na poveanje potranje za energetskim drvetom u budunosti. Pad proizvodnje u pilanskoj preradi na svjetskom tritu u analiziranom periodu je uzrokovao nedostatak ponude repromaterijala za izradu proizvoda za energije (pelete, brikete), te je ponuda ovih proizvoda bila smanjena. Takoe, padom potranje drveta za proizvodnju proizvoda od drveta i celuloze u 2009.godini, odreeni dio drveta za proizvodnju celuloze je pretvoren u ogrevno drvo. Nivo proizvodnje peleta u Rusijii se znaajno poveao nakon stagnacije u 2008.godini. Naime, ambiciozna politika ruske Vlade o koritenju obnovljivih resursa energije doprinosi razvoju domaeg trita drvne biomase. Proizvodnja drvenih peleta u Sjevernoj Americi je poveana i primarno je fokusirana na evropsko trite, dok je Kanada i dalje najvei izvoa drvenih paleta na svijetu. Proizvodnja ogrevnog drveta u FBiH je u periodu 2004-2008. godine iznosila prosjeno godinje oko 750 hiljada m3, uz isti udio u ukupnoj proizvodnji (sa oko 36%). 1.12. Analiza dosadanjih iskustava, praksi i ogranienja kod formiranja realnih cijena proizvoda umarstva Polazei od dokumenata i procedura za njihovo donoenje i usvajanje kojima se utvruju cijene i uslovi prodaje proizvoda u umsko privrednim drutvima, moe se zakljuiti da su ista samostalno formirala cijene proizvoda u umarstvu i uslove prodaje. Dokumenta, tanije cjenovnike o prodaji roba i usluga proizvoda u umarstvu je usvajan odlukom direktora ili to je zadnjih godina poslovanja ei sluaj odlukom nadzornog odbora preduzea. Takav je zakljuak ako pratimo samo dokumenta preduzea za umarstvo, ali u praksi je to znaajno drukije. Na visinu cijene za odreene proizvode (drvne sortimente) u umarstvu zainteresirani su vrili pritiske prije donoenja odluke organa preduzea za umarstvo. Kupci drvopreraivai su koristili razliita sredstva i metode pritisaka, kako bi obezbjedili za sebe povoljniju cijenu, zanemarujui posljedice istih na poslovanje preduzea za umarstvo. U odreenim periodima, za svoje zahtjeve su imali dobrog sagovornika u Ministarstvu za privredu i Ministarstvu poljoprivrede i umarstva, odnosno Vlada kantona, koje su donosila odluke, kojima su odreivali uslove prodaje. Cijene proizvoda umarstva prema cjenovnicima pojedinih preduzea se znaajno razlikuju. Metodika izrade minimalnih cjenovnika nije u potpunosti razjanjena, ali se moe pretpostaviti da se radi o iskustvenim podacima. Tako je prema cjenovnicima u 2006. godini npr. prosjena cijena F trupaca etinara na nivou Federacije BiH iznosila 177,8 KM/m3, a varirala je u rasponu od 130 do 351 KM/ m3. I kod ostalih sortimanata se javljaju veliki rasponi u cijenama; trupci za rezanje I klase etinara 1:1,4, trupci za rezanje II klase 1:1,51, F trupci bukve 1:2,5, F trupci plemenitih liara 1:1,9, a takoe i cijene manje vrijednih sortimenata (celuloza etinara i liara) su varirale u rasponu od 1:1,5 12. Detaljnija iskustva u primjeni cjenovnika iz ranijih perioda su obraena kroz taku Analiza naina prodaje drveta u preduzeima umarstva FBiH.

12 Deli, S., Avdibegovi, M.2009: Prihodi i trokovi proizvodnje u umarstvu BiH, Radovi umarskog fakulteta, Sarajevo

66

Takoe treba istai i problem "povlatenih kupaca". Naime, kupci drvopreraivai su u nekim kantonima organizovali putem privrednih komora kantona udruenja grupacije za drvnu industriju i umarstvo, te su pomou istih nastojali uticati na cijene i uslove prodaje. Izvrna vlast kantona u nemogunosti da rijei status dravnih preduzea za preradu drveta, privatizacijom, steajem ili drugim, u odreenim sluajevima je donosila odluke (npr. o otpisivanju duga prema umarstvu), koje su za posljedicu imale odliv kapitala iz preduzea umarstva ka ovim preduzeima. Donijeta akta Vlade Federacije Bosne i Hercegovine, stvorila su obavezu svim preduzeima umarstva da u odreenom procentu moraju prodati svojih proizvoda putem javnog nadmetanja / licitacijom. Neka od preduzea za umarstvo su u manjem obimu prodavali manju koliinu proizvoda putem licitacije, te ostvarivali povoljnije cijene od ugovorenih da kupcima za sukcesivnu isporuku vie od 50%. Prodajom proizvoda za umarstvo, putem licitacije uvedeni su dijelom principi trnog poslovanja i u preduzea za umarstvo. Poznate su prednosti trinog poslovanja koje sa jedne strane zahtjeva veu odgovornost od preduzea a istovremeno i samostalnost u odluivanju o poslovanju, uvaavajui zakonitost ponude i potraenje. Trite ne prihvata neorganizovane privredne subjekte, koji posluju neekonomino, nerentabilno, tehnoloki zaostaju, imaju lou ponudu i drugo. 1.13. Prijedlog jedinstvene politike i metode kod utvrivanja cijena proizvoda umarstva na svim paritetima

Poznata je injenica da se cijene u trinoj privredi formiraju na tritu uvaavajui principe ponude i potranje. Proizvodnja i prodaja drvnih sortimenata spada u proizvodnje za koje drava ima posebna ovlatenja i mehanizme kojima utie na konano formiranje cijena na domaem tritu. Ekonomski ispravna i logina strategija gospodarenja umama vodi rauna o optimiranju prinosa od ume. Cijena drvnih sortimenata bi trebala da se kree u rasponu od jedinine cijene proste reprodukcije uma do nivoa cijena drvnih sortimenata na svjetskom tritu. Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je donijela odluku o nainu prodaje umskih drvnih sortimenata porijeklom iz dravnih uma na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine FBiH52/09 i 25/10) u 2009. godini. Ovom odlukom je utvrena metodika formiranja cijena, raunanje rezervne/minimalne cijene. U lanu 8.Odluke je utvreno da se minimalna cijena bazira na trenutno vaeem cjenovniku. Nova rezervna/minimalna cijena se izraunava na kraju svake godine za narednu godinu prema tabeli u prilogu odluke. Nove minimalne cijene e biti graene u cijenovnike i javno objavljene na kraju svake godine, kako bi kupci bili blagovremeno informisani. U uslovima poremeaja na tritu organ privrednog drutva za koji donosi minimalne cijene moe utvrditi niu cijenu od rezervne u skladu sa trinim uslovima. Kroz odluku Vlade FiB je ponuen model za formiranje cijena drvnih sortimenata, koji se moe primjeniti za sve vidove prodaje utvrene cjenovnikom umsko privrednog drutava, polazei od cijene na meustovaritu prema datom modelu kao poetnom za izraunavanje cijene za ostale vidove prodaje. U razradi ovog modela za definisanja cijena drvnih sortimenata kod panja i na uma panju predlaemo obavezu donoenja i usvajanja kalkulacija za fazu izvoza i iznosa, te fazu sjee, iji trokovi bi se oduzimali od cijene na meustovaritu.

67

Model formiranja cijena na datim principima prema odluci Vlade je prikazan kroz primjer u tabeli br. Poetna lista cijena 10070% prodaje putem ugovora o sukcesivnoj isporuci Tenderska cijena 150 30% prodaje licenciranjem/javnim nadmetanjem Razmjer rezervne i tenderske cijene koriten u preraunu novih rezervnih cijena: % rezervna cijena % tenderska cijena 70% 30% Tabela 66. Primjer modela formiranja cijena Nova Poetna Vaea Vaea rezervna Poveanje Godina rezervna rezervna tenderska cijena za poetne cijena cijena cijena sljedeu cijene godinu God 1 100 70 45 115 15% God 2 115 81 45 126 26% God 3 126 88 45 133 33% God 4 133 93 45 138 38% God 5 138 97 45 142 42% God 6 142 99 45 144 44% God 7 144 101 45 146 46% God 8 146 102 45 147 47% God 9 147 103 45 148 48% God 10 148 104 45 149 49%

% od nove ponude Postignuta rezervna cijena 30% 51% 66% 76% 83% 88% 92% 94% 96% 97%

S obzirom na ovaj princip, namee se potreba izrade jedinstvenog cjenovnika minimalnih cijena umskih drvnih proizvoda na podruju Federacije BiH, koji e biti polazna osnova za primjenu predloenog modela za odreivanje cijena.To podrazumjeva adekvatnu primjenu standarda i normativa u kalkulisanju trokova svih aktivnosti koje se obavljaju u umarstvu, kako bi se mogla utvrditi realna cijena drveta na svim paritetima (na panju, kod panja, umskom stovaritu, kamionskom putu i centralnom stovaritu). U uslovima trinog poslovanja, cijene se formiraju slobodno. Ponueni model formiranja cijena u umsko privrednim drutvima, koji je Vlada Federacije BiH dala u okviru Odluke o nainu prodaje umskih drvnih sortimenata porijeklom iz dravnih uma na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine smatramo kao dobro prelazno rijeenje ka slobodnom formiranju cijena za proizvode u umarstvu.

68

1.14. Analiza naina prodaje drveta (oblici, ravnopravnost kupaca, transparentnost) u periodu 2005 -2009. godine, sa ocjenom mogunosti i prijedlogom mjere za poveanje obima prodaje primjenom trino baziranih naina i uvjeta prodaje drveta 1.14.1. Analiza naina prodaje drveta u preduzeima umarstva FBiH Poznata je injenica da se cijene u trinoj privredi formiraju na tritu. Proizvodnja umskih drvnih sortimenata spada u ekonomsku kategoriju masovnih, baznih proizvodnji za koje drava ima posebna ovlatenja i mehanizme kojima utie na konano formiranje cijena na domaem tritu. umsko privredna drutva u Federaciji BiH su u analiziranom periodu prodaju drvnih sortimenata vrila u skladu sa vlastitim Cjenovnikom o prodaji roba i usluga. Cjenovnik o prodaji roba i usluga za umsko privredna drutva na godinjem nivou donosi direktor ili nadzorni odbor drutva. U okviru cjenovnika su utvrene minimalne cijene za prodaju drveta po vrstama, klasama i mjestu prodaje (umapanj, kod panja, meustovarite, franko kupac), kao i uslovi prodaje. Kod prodaje drveta neka preduzea za umarstvo imaju u primjeni osim Cjenovnika, Pravilnik o prodaji, u kome su popisani mjerljivi pokazatelji koje preduzea za preradu trebaju ispuniti (J.P T.K d.o.o Kladanj) ili usvojene kriterije za raspodjelu i prodaju sirovine usvojene odlukom nadzornog odbora (PD Unsko Sanske ume d.o.o Bos.Krupa). Do 2006.godine na utvrene uslove prodaje kod umsko privrednih drutava nije imala nikakvog uticaja Vlada Federacije Bosne i Hercegovine. ume i umska zemljita su vlasnitvo Federacije Bosne i Hercegovine i ugovorom su date na koritenje umsko privrednim drutvima. Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je svojim zakljukom V.br: 465/2005 (25.08.2005.) zaduila Federalno ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i umarstvo da vladi Federacije BiH predloi transparentan nain prodaje proizvoda umarstva u skladu sa trinim uslovima privreivanja sa preporukom vladama kantona i kantonalnim ministarstvima nadlenim za umarstvo da na isti nain insistiraju na transparentnoj prodaji proizvoda umarstva. Zakljukom Vlade Federacije Bosne i Hercegovine br: 133/2006 od 24.03.2006.godine je usvojen Akcioni plan na suzbijanju nezakonitih aktivnosti u sektoru umarstva i drvne industrije, ime je Vlada Federacije Bosne i Hercegovine djelomino odredila uslove prodaje drveta. Kroz usvojeni Akcioni plan je utvreno: Primjena metoda centraliziranog javnog nadmetanja i drugih trno baziranih mehanizama za formiranje cijena prilikom prodaje drveta, svim privatnim preduzeima. Ovo treba proiriti i na prodaju drveta drvopreraivakim kapacitetima u dravnom vlasnitvu, tako da se do kraja 2008.godine najmanje polovina drveta porijeklom iz dravnih uma prodaje koristei se ovom metodom. Ova proporcija treba dostii najmanje 70% do kraja 2009.godine. Cijene po cjenovnicima umsko privrednih drutava za iste drvne sortimente su razliite, te se moe se konstatovati da su one vie iskustvene nego trne, iako su neka preduzea svoje cjenovnike bazirala na analizi cijena u okruenju (druga preduzea u BiH). Takoer su neka od preduzea za umarstvo kroz anketne listie traila miljenje znaajnih kupaca i uvaavala parametre ostvarene prodajom drveta putem licitacije. Vlada Federacije Bosne i Hercegovine se znaajnije ukljuila na ureenju oblasti prodaje drvnih sortimenata donoenjem Odluke o opim uslovima prodaje drvnih sortimenata iz dravnih uma na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine (Sl.novine FBiH13/08). Odlukom se propisuje obaveza transparentnog i trnog naina prodaje umskih drvnih

69

sortimenata porijeklom iz dravnih uma, ciljevi i opi uslovi prodaje, te raunanje rezervne/minimalne cijene u cjenovniku. Ciljevi donoenja ove odluke su: razviti trite drvetom, uspostaviti trne cijene i omoguiti svim zainteresiranim kupcima da pod istim uslovima nabave umske drvne sortimente izgraditi sistem prodaje koji iskljuuje odluivanje pojedinica kod izbora i raspodjele koliine po kupcima Kroz Odluku su kao nain prodaje utvreni: prodaja putem ugovora za sukcesivnu isporuku, prodaja licitacijom, prodaja visokovrijednih sortimenata i prodaja za potrebe mjesnog stanovnitva. Odlukom su uslovi prodaje utvreni kao opi, koji su taksativno navedeni u samoj odluci i posebni uslovi koje svojim procedurama utvruju umsko privredna drutva. U okviru opih uslova je naznaeno da uee u kupovini drvnih sortimenata imaju sva pravna lica, koja imaju ugovore za sukcesivnu isporuku, posjeduju rjeenja o upisu u sudski registar, dokaz o ispunjavanju uslova za obavljanje djelatnosti rezanja drveta, cijepanja drveta, polufinalne, finalne i hemijske prerade drveta, transakcijski raun kod banke, porezni i PDV broj, da nisu u sudskom sporu, da nisu dunici preduzeima umarstva (ili da su plaanje ranijih dugova rijeili sporazumom), te da ugovorenu sirovinu plaaju avansno ili uz garanciju banke. Takoer umsko privredna drutva su u obavezi da u toku godine, minimalno 20% umskih drvnih sortimenata prodaju naknadnom prodajom, odnosno licitacijom/javnim nadmetanjem na umskom ili centralnom stovaritu i to u skladu s mjesenom dinamikom.Dalje, umsko privredna drutva imaju obavezu obrauna rezervne/minimalne cijene drveta. Raunanje rezervne/minimalne cijene se bazira na vaeem cjenovniku, tako da u strukturi od vaee cijene se primjeni uee 70% od ostvarene cijene putem ugovora o sukcesivnoj isporuci a 30% od ostvarene cijene prodajom putem licitacije. Zahtjeve iz Odluke su preduzea za umarstvo ugradila u vlastite cjenovnike ime su se obavezala na njihovu primjenu. Vei dio zahtjeva propisanih ovom Odlukom su bili predmetom Cjenovnika o prodaji roba i usluga umsko privrednih drutava iz ranijeg perioda. Novo za sva preduzea je obaveza da se prodaja drvnih sortimenata vri putem licitacija u iznosu 20% i da kupac drvne sortimente moe kupiti samo plaanjem avansa ili uz bankovnu garanciju. Do donoenja ove odluke vei broj preduzea umarstva su drvne sortimente prodavali sa odgoenim plaanjem bez uzimanja garancije banke ili uz uzimanje vlastite mjenice od kupca to je sigurno uticalo na umanjenje naplate potraivanja bez uzimanja garancije banke, kao sredstva obezbjeenja plaanja. Prodajom drvnih sortimenata u periodu 1996 2004.godina, preduzea za umarstvo su evidentirala velike iznose nenaplaenih potraivanja. Primjenjujui zahtjev iz odluke Vlade Federacije BiH prodaje drvnih sortimenata putem licitacija, preduzea za umarstvo su ostvarile vee prodajne cijene za neke sortimente preko 50% u odnosu na cijene iz Cjenovnika a koje su predmetom ugovora s kupcima o sukcesivnoj isporuci. Zahtjevani procenat licitacije (20%) nije ostvaren, prodaja putem licitacije je realizovana u veem obimu u prvom polugoditu 2008.godine, dok je u drugom polugoditusmanjena prodaja putem licitacije, zbog uticaja nadolazee ekonomske krize. Kao primjer istiemo podatke o obavljenim licitacijama u PD Unsko sanske ume d.o.o Bos.Krupa koje je ukupno objavilo za prodaju putem licitacije 76.493,22 m3, to predstavlja 23% od ukupno ostvarene prodaje u 2008.godini a na licitacijama je prodato 30.392,07 m3, to ini9% ukupno ostvarene prodaje trupaca.

70

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je Odluku o opim uslovima prodaje umskih drvnih sortimenata iz dravnih uma na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine (Sl.novine FBiH br. 13/08) stavila van snage donoenjem nove odluke. Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je donijela Odluku o nainu prodaje umskih drvnih sortimenata porijeklom iz dravnih uma na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine 10.08.2009.godine (Slubene novineFBiHbr: 52/09). Ovom odlukom Vlada Federacije Bosne i Hercegovine je uinjena bitna promjena kod opih uslova prodaje, kada je u pitanju obezbjeenje sredstava plaanja, umjesto bankovne garancije kako je to prethodnom odlukom ureeno, sada je to reeno da obezbjede garanciju plaanja. Nadzor nad provoenjem ove odluke vri Federalna uprava za inspekcijske poslove i kantonalna uprava za inspekcijske poslove, dok prethodnom odlukom nije bio propisan nadzor. Kroz odredbe ove odluke, tanije u lan 8. dodato je da drutvo u uslovima poremeaja na tritu, organ privrednog drutva koji donosi rezervene/minimalne cijene moe utvrditi niu cijenu od rezerve u skladu sa trnim uslovima. Ostali zahtjevi nisu bitnije promijenjeni u odnosu na zahtjeve obraene Odlukom Vlade Federacije Bosne i Hercegovine iz 2008.godine. Cijenimo da su promjene zahtijeva privremenog karaktera, pokuaj Vlade Federacije Bosne i Hercegovine da se umanje uticaji svjetske ekonomske krize. umsko privredna drutva su ugraivanjem u svoja normativna akta odredbi o nainu i opim uslovima prodaje iz Odluke o nainu prodaje umskih drvnih sortimenata porijeklom iz dravnih uma na teritoriji Federacije BiH, uredila jedan znaajan segment prodaje drvnih sortimenata. Tano je odreeno, ko se moe pojaviti kao kupac i kako treba obezbjediti svoje obaveze za preuzete drvne sortimente od prodavca. Raspodjela koliina, odnosno mogua koliina drvnih sortimenata koju kupac moe ugovoriti ureuje se internim aktom umsko privrednog drutva,to su samo neka od umsko privrednih drutava uredila. Smatramo da je to dobra praksa i da to treba biti obaveza za sva umsko privredna drutva, to podrazumjeva definisanje posebnih uslova za rangiranje kupaca u raspodjeli drvnih sortimenata za sukcesivnu isporuku. Tako bi se osigurala transparentnost kod prodaje drvnih sortimenata i ravnopravnost kupaca. 1.14.2. Prijedlog mjera za poveanje obima prodaje primjenom trno baziranih naina i uvjeta prodaje drveta Preduzea za umarstvo, kako bi poveali prodaju drveta trebaju donijeti mjere koje e za posljedicu imati poboljanje kvaliteta proizvoda koji se iznosi na trite i mjere kojima e dobar kupac zauzeti odgovarajue mjesto. Prijedlog mjera: Pri formiranju cijena proizvoda nee se vriti dogovor s drugim pravnim licima i koristiti monopolski poloaj niti druga pravna lica dovoditi u neravnopravan poloaj. Cijene proizvoda u umarstvu formirati prema tritu bez znatnog uticaja federalne i kantonalne vlade i drugih interesnih skupina. Usvojiti i javno objaviti kriterije za izbor kupca prilikom ugovaranja sukcesivne prodaje. Putem licitacija prodavati sve vrste drveta, ne samo trupce, minimum 10%, a maksimum 30% od ukupne koliine . Visokovrijedne sortimente F i L klase prodavati samo putem licitacija. Objavite crne liste poslovnih partnera (kupaca), koji su tueni ili se osnivanjem drugih preduzea javljaju kao novih kupci. Sa kupcem ugovoriti imenovanje jednog predstavnika ovlatenog da prima obavijesti koje se tiu neposredne saradnje, a za manje kupce to moe biti direktor. 71

 Formiranje berze drveta za podruje FBiH i BiH sa obaveznom minimalnom koliinom koju moraju ponuditi sva preduzea Organizovati kurseve obuke administaracije prodaje kako bi se osigurala tanost klasiranja (osnove ugovornog prava, financijsko raunovodstvo prodaje drveta, poznavanje standarda drveta, poslovna korespodencija i sl.). Aurirati uvoenje FSC standarda jer isti doprinose boljem kvalitetu gazdovanja umama i umskim zemljitem. Unaprijediti koritenje i prodaju nedrvnih sortimenata (ljekobilje, gljive, divlja, ljunak i dr.)

1.15. SWOT analiza konkurentnosti sektora umarstva u FederacijiBiH u odnosu na okruenje Cilj SWOT (snage, slabosti, prilike i prijetnje) analize je kreiranje strategija koje e doprinijeti minimiziranju slabosti uz istovremeno poveanje snaga preduzea, te identifikovanje mogunosti iskoritavanja ansi uz istovremeno smanjenje prijetnji iz okruenja. Snage i slabosti predstavljaju unutranje karakteristike poslovanja, dok anse i prijetnje dolaze iz okruenja. Koristei rezultate SWOT analize, treba stalno imati na umu kako se (i da li se) odreene slabosti sektora umarstva ili prijetnje iz okoline mogu pretvoriti u snage ili prilike, koje odnosni sektor moe iskoristiti za postizanje konkurentske prednosti na tritu. 1.15.1. Podruje analize i koriteni podaci Analiza ireg i neposrednog okruenja u kojem djeluje sektor umarstva FBiH predstavlja okvir za promiljanje budunosti i oblikovanje temeljnog stratekog usmjerenja sektora umarstva koje se iskazuje kroz viziju i misiju i reflektira kroz strateke prioritete i ciljeve, inicijative i programe. Kako bi koncepcija strategije sektora umarstva u FBiH ispunila svoj osnovni cilj postizanje boljih poslovnih performansi u buduem razdoblju, ona nuno mora biti usklaena sa njegovom okolinom. Analiza okruenja podrazumijeva istraivanje svih relevantnih obiljeja, kako vanjskog tako i unutranjeg okruenja, sa svrhom identifikacije stratekih faktora koji odreuju trenutni konkurentski potencijal i budunost odnosnog sektora. SWOT analiza je izvrena na osnovu podataka o karakteristikama sektora umarstva u Federaciji Bosne i Hercegovine, kao i na osnovu analize eksternog okruenja sa naglaskom na neposredno okruenje (Republika Srpska Bosna i Hercegovina, Republika Hrvatska, Republika Srbija, Crna Gora). 1.15.2. Analiza eksternog okruenja U okviru analize eksternog okruenja sektora umarstva FBiH, koje podrazumijeva sektore umarstva iz neposrednog geografskog okruenja, izvren je odabir kljunih karakteristika koje odlikuju sektor umarstva.

72

FAKTOR EKSTERNOG OKRUENJA Politika stabilnost i ope stanje ekonomije (infrastrukturni resursi, monetarna i fiskalna politika) Pravna regulativa, odnosno efikasnost pravnog sistema radi zatite poslovanja Konkurenti Kupci

UTICAJ NA SEKTOR UMARSTVA Nestabilna politiko-ekonosmska situacija (rast cijene umskih drvnih sortimenata, pad cijene rada); Nepostojanje stratekih smjernica za razvoj umarstva i neprecizna umarska legislativa u Federaciji BiH; Barijere za pristup atraktivnim tritima usljed injenice da preduzea umarstva u okruenju posjeduju certifikate (prventstveno iz Hrvatske i Republike Srpske); Promjenjivi zahtjevi drutva u odnosu na umske resurse; Nerazvijen sektor sporednih umskih proizvoda i nizak stepen diverzifikacije (ovisnost o prodaji umskih asortimenata);

Interesne grupe

U nastavku slijedi obrazloenje uticaja pojedinih faktora eksternog okruenja na sektor umarstva.

1.15.2.1.

Konkurenti

Sektor umarstva u Federaciji BiH posjeduje zajednike karakteristike kao i odnosni sektor u neposrednom okruenju: bogatstvo biolokim diverzitetom; neefikasna dravna preduzea umarstva koja gospodare umama (odsustvo stratekog planiranja, visoki trokovi usljed velikog broja uposlenih i neefikasnih procesa, tehniko-tehnoloka zastarjelost opreme, nedovoljno razvijen marketing); nedovoljna sprega sa drvo-preraivakom industrijom (nedovoljno razvijena i nekonkurenta drvna industrija); relativno loa otvorenost umskim putevima; nedovoljna iskoritenost kapaciteta za razvoj nedrvnih proizvoda; prilino lo imid u javnosti usljed nerazvijenih odnosa sa javnou. Osnovna prednost pojedinih zemalja okruenja (RS (BiH) i Hrvatska) u odnosu na FBiH se ogleda u injenici da je proces certificiranja u odnosnim zemljama okonan, a to predstavlja glavni uslov za plasman drvnih proizvoda u zemlje EU.

73

1.15.2.2. Certificiranje

Kupci

U kontekstu certificiranja uma u pogledu ekonomski odrivog, socijalno odgovornog i ekoloki prihvatljivog gazdovanja umskim resursima (FSC kao trenutno najbre rastua certifikacijska ema za ume u svijetu), jedino su u Republici Hrvatskoj i Republici Srpskoj u okruenju cjelokupne ume certificirane prema FSC, to im omoguava lake plasiranje drvnih sortimenata, kao i proizvode drvno-preraivake industrije u zemlje Evropske unije, dok je proces certificiranja uma u ostalim zemljama (ukljuujui Federaciju BiH) jo uvijek u zaetku (u Federaciji BiH do sada certificirane ume kojima gospodare 2 kantonalna preduzea). Poveanjem nivoa certificiranih uma, Federacija BiH bi poboljala svoje izglede i konkurentnost u plasmanu svojih proizvoda, to treba posmatrati kao ansu. Takoe, obzirom da je drvna industrija izvozno orjentirana grana privrede, certifikacija uma i drvopreraivakog lanca je korisno sredstvo u tom procesu. Meutim, obzirom da je navedeni proces dugotrajan i skup, u kraem vremenskom periodu se poveana potranja za certificiranim proizvodima moe posmatrati kao prijetnja sektoru umarstva u Federaciji BiH u pogledu mogunosti plasiranja drvnih sortimenata u zemlje Evropske unije. Drvna industrija Federaciju BIH, kao i ostale zemlje u okruenju (ukljuujui Republiku Srpsku), karakterite nedovoljna sprega izmeu sektora umarstva i sektora drvne industriji, kao i nedovoljno razvijena i nekonkurenta drvna industrija koja jo uvijek nije sposobna da uestvuje na adekvatan nain u razvoju umarskog sektora.

1.15.2.3. Zatiena podruja

Interesne grupe

Zatienim podrujima se upravlja radi zatite divljeg svijeta, ouvanja ekosistema, naunih istraivanja, turizma, kao i rekreacije, edukacije, ouvanja kulturnih i tradicionalnih karakteristika, te zatite kulturno historijskog nasljeda. Podaci o procentualnom ueu zatienih uma za BiH i zemlje u neposrednom okruenju su dati na grafikonu (zbog ogranienosti pristupa podacima posebno za Federaciju BiH i Republiku Srpsku, isti se daje na nivou cjelokupne BiH). Podaci se odnose na sve ume i umska zemljita koji su pod bilo kojim vidom zatite (zatiena podruja, nacionalni parkovi, parkovi prirode, rezervati i dr.).

74

16 14 12 10 8 6 4 2 0 BiH R Srbija R Hrvatsk a Crna Gora 2 6 10 16

Zatiene ume %

Grafikon 18. Procenat zatienih podruja Iz grafikona je vidljivo da zatiena podruja u BiH iznose samo 2% u odnosu na cjelokupnu povrinu koja obuhvata ume i umsko zemljite, to je znaajno ispod zastupljenosti zatienih podruja u zemljama u okruenju, kao i svjetskih standarda. Obzirom da zatiene ume poveavaju opte-korisnu funkciju ume, to je pozitivno sa stanovita zadovoljavanja sociolokih potreba stanovnitva, neophodno je teiti da se povea procenatualno uee zatienih uma u ukupnoj povrini pod umom u BiH, koji u zemljama okruenja, kao i u razvijenim evropskim zemljama iznosi znatno vie. Nedrvni proizvodi Federaciju BiH, kao i zemlje u okruenju (ukljuujui Republiku Srpsku), odlikuje nerazvijen sektor sporednih umskih proizvoda (turizam, lovstvo i ostali proizvodi uma i umskog zemljita), iako odrivo gospodarenje umama ukljuuje i gospodarenje ovim proizvodima. Usljed naprijed navedene injenice, sektor umarstva, kako u Federaciji BiH, tako i u zemljama okruenja, karakterie nizak stepen diverzifikacije, odnosno ovisnost poslovanja sektora o prodaji drvnihsortimenata. Odnosni segment moe biti prepoznat kao prilika za sektor umarstva u Federaciji BiH, prvenstveno iskoritavanje nedrvnih proizvoda (gljive, umski plodovi, med, ljekovito bilje, lie, divlje cvijee i dr.), koje bi moglo biti vrijedan izvor prihoda za lokalne zajednice i stanovnitvo. S druge strane, razvoj odnosnog segmenta (prvenstveno turizma i lovstva) zahtijeva visoka ulaganja usljed obezbjeenja neophodne infrastrukture, ija je ekonomska opravdanost upitna.

75

1.15.2.4.

Analiza internog okruenja UTICAJ NA SEKTOR UMARSTVA Odsustvo stratekog planiranja (tradicionalni sistem planiranja i gospodarenja koji se bazira na dosljednoj primjeni umskogospodarskih osnova); Visok stepen ilegalnih aktivnosti u umarstvu; Nerazvijen marketing sektor i poznavanje trinih trendova; Lo imid sektora u javnosti usljed neadektvatnog komuniciranja (nedovoljno razvijenih odnosa sa javnou); Uticaj politikih struktura u postavljanju rukovodeih kadrova u umarstvu (nacionalni balans, podobni umjesto sposobni); Nepovoljna starosna i kvalifikaciona struktura radne snage i prekomjerna radna snaga (jedan od osnovnih uzroka visokih trokova); Prirodne ume, manje podlone pojavi bolesti; Povoljna vlasnika struktura ume u korist dravnog vlasnitva, to omoguava lake provoenje zacrtane umarske politike; Relativno visok procenat umovitosti (61%) Znaajna drvna zaliha (izdanake ume) koja se moe koristiti za bioenergiju; Nedovoljna njegovanost kultura i vjetaki podignutih sastojina etinara; Nepovoljna kvalitativna struktura posebno liarskih uma; Bogatstvo biljnog i ivotinjskog diverzititeta; Nizak procenat zatienih uma; Nedovoljan nivo certificiranog drveta Jo uvijek nizak stepen otvorenosti uma umskim kamionskim putevima; Veliko uee zastarjelih i dotrajalih sredstava rada, odnosno jo uvijek mali broj kvalitetnih firmi za izvoenje radova u umarstvu; Visoko uee miniranih uma (oko 10%) nemogunost poduzimanja osnovnih mjera gospodarenja; 76

FAKTOR INTERNOG OKRUENJA

Menadment (vizija, misija, politika i ciljevi razvoja)

Marketing u smislu promocije djelatnosti i usluga

Kadrovi u smislu planiranja i odabira kadrova, motiviranja, dodatne ili ciljane edukacije

Prirodni resursi

Infrastruktura u smislu materijalnih resursa (zgrade, vozila, komunikacije i dr.)

1.15.2.5.

Menadment (vizija, misija, politika i ciljevi razvoja)

Trenutna organizacija sektora umarstva u FBiH, zbog sloenog administrativnog ureenja, usljed velikog broja preduzea umarstva, posjeduje ogranienje u smislu efikasnosti sprovoenja strategija i politika u umarstvu, dok je takoe usljed istog razloga oteana i kontrola gazdovanja umama. Preduzea umarstva u Federaciji BiH karakterie odsustvo stratekog planiranja, kao i relativno visoki trokovi prvenstveno usljed prekomjernog broja uposlenika, tehnikotehnoloke zastarjelosti opreme, nedovoljna iskoritenost mogunosti proizvodnje nedrvnih proizvoda i dr.. S tim u vezi, evidentna je potreba za uvoenjem procesa restruktuiranja u preduzeima umarstva, u smislu reorganizacije preduzea umarstva radi poboljanja efikasnosti i produktivnosti poslovanja. 1.15.2.6. Marketing u smislu promocije djelatnosti i usluga

Sektor umarstva u Federaciji BiH odlikuje lo imid, prvenstveno usljed nedovoljno razvijene funkcije odnosa sa javnou. Stvaranje preduslova za informisanje sveukupne javnosti o stanju umskih resursa, kao i mjerama i aktivnostima na unapreenju stanja u sektoru je od izuzetne vanosti, te s tim u vezi je potrebno uloiti dodatne napore u cilju pribliavanja stanja uma i cjelokupnih aktivnosti sektora. 1.15.2.7. Kadrovi u smislu planiranja i odabira, motiviranja, dodatne ili ciljane edukacije Preduzea umarstva odlikuje nepovoljna starosna i kvalifikaciona struktura radne snage i prekomjerna radna snaga, to je jedan od osnovnih uzroka visokih trokova. Takoe je evidentan uticaj politikih struktura u postavljanju rukovodeih kadrova u preduzeima umarstva (nacionalni balans, podobni umjesto sposobni).

1.15.2.8.

Prirodni resursi

U cilju identifikovanja poloaja i stanja prirodnih resursa sektora umarstva u FBiH, izvreno je poreenje kljunih karakteristika sa istima u zemljama blieg okruenja (RS (BiH), Srbija, Hrvatska, Crna Gora). Za analizu karakteristika ume koriteni su uporedni podaci o povrinama pod umom, vlasnikoj strukturi, drvnim zalihama, godinjem prirastu i planiranom godinjem etatu (vidi Tabelu 17).

77

Tabela 77.Osnovni podaci o umama

Iz naprijed navedenog pregleda je vidljivo da je umovitost Federaciji BiH u odnosu na okruenje povoljna (najvie procentualno uee povrina pod umom u odnosu na povrinu drave-entiteta Federacije BiH koje iznosi 61%), kao i vlasnika struktura ume u korist dravnog vlasnitva (najvie procentualno uee uma u dravnom vlasnitvu u Federaciji BiH u odnosu na povrinu pod umom koje iznosi 83%), to omoguava lake provoenje zacrtane umarske politike. U tom smislu, posebno problematino gazdovanje umama u privatnom vlasnitvu koje se prostiru na oko polovini ukupne povrine ume je odlika sektora umarstva u Republici Srbiji. Unato povoljnoj umovitosti, na osnovu provedene analiza zastupljenosti pojedinanih kategorija uma, procentualno uee visokih uma u Federaciji BiH u odnosu na okruenje (izuzev Republike Srbije) je nepovoljno (visoke ume sa prirodnom obnovom u Federaciji BiH su zastupljene samo sa 39,4 %, dok su iste u Republici Hrvatskoj zastupljene sa 59%, odnosno u Crnoj Gori sa 61%), to ima negativan efekat u ostvarivanju veih ekonomskih koristi. S druge strane, vea zastupljenost izdanikih uma prua mogunost koritenja istih u svrhu proizvodnje biomase. Naprijed navedena analiza je provedena uz ogranienje da, obzirom na primjenu razliitog pristupa u klasifikaciji pojedinih kategorija uma, nije mogue napraviti uporedni prikaz svih klasifikacionih jedinica koje se primjenjuju u FBiH. Iz naprijed navedenog razloga na grafikonu 19. Zastupljenost pojedinanih kategorija uma se daje samo prikaz procentualnog uea visokih i izdanakih uma i ostale kategorije ume i goleti.

70 60 50 40 30 20 10 0 FBiH (BiH) RS (BiH) R Srbija R Crna Gora Hrvatska Visoke ume sa prirodnom obnovom % Izdanake ume % Ostale kategorije uma i goleti %

Grafikon 19. Zastupljenost pojedinanih kategorija uma

78

Napomena:Zbog ogranienosti pristupa podataka, za Republiku Hrvatsku i Republiku Srbiju procentualno uee se odnosi samo na obrasle povrine umom, dok se za ostale procentualna uea odnose na ukupnu povrinu uma i umskog zemljita. Takoe, dodatno ogranienje po pitanju gospodarenja umama, kao i zatite uma od bolesti predstavljaju minirana podruja, koja prema procjeni u Federaciji BiH, kao i u Republici Srpskoj iznose 10% povrine uma i umskih zemljita, odnosno 12% u Republici Hrvatskoj. 1.15.2.9. Infrastruktura u smislu materijalnih resursa (zgrade, vozila, komunikacije i dr.) Dravne ume u Federaciji BiH u odnosu na ume u Europi su nedovoljno otvorene, to ima za posljedicu neravnomjernu realizaciju etata na cijeloj povrini pod umom, to se prvenstveno odnosi na visoke degradirane i izdanake ume. Prosjena otvorenost uma u evropskim zemljama se kree od 20 do 30 m/ha, dok u Federaciji BiH ista iznosi od 7 do 14 m/ha prema podacima iz Informacije Federalne uprave za 2009.godinu. Naprijed navedeno upuuje na zakljuak da je otvorenost umskim putevima u Federaciji BiH i dalje na niskom nivou i znaajno je ispod otvorenosti uma u razvijenim evropskim zemljama (poreenja radi, otvorenost umskim putevima u Sloveniji iznosi 17 m/ha, odnosno u Njemakoj 35 m/ha). Ovaj nedostatak u znaajnoj mjeri ograniava racionalno gospodarenje umskim resursima na cjelokupnoj povrini pod umom. U pogledu stanja opreme preduzea umarstva, iste karakterie tehniko-tehnoloka zastarjelost, a to ima za posljedicu znatno visoke trokove odravanja.

79

1.15.3. SWOT analiza Potencijalne snage (S) Prirodne ume manje podlone pojavi bolesti; Povoljna vlasnika struktura ume u korist dravnog vlasnitva, to omoguava lake provoenje zacrtane umarske politike; Relativno visok procenat umovitosti (61%) Znaajna drvna zaliha (izdanake ume) koja se moe koristiti za bioenergiju; Bogatstvo biljnog i ivotinjskog diverzititeta Potencijalne slabosti (W) Visok stepen ilegalnih aktivnosti u umarstvu; Nepovoljna starosna i kvalifikaciona struktura radne snage i prekomjerna radna snaga (jedan od osnovnih uzroka visokih trokova); Uticaj politikih struktura u postavljanju rukovodeih kadrova u umarstvu (nacionalni balans, podobni umjesto sposobni); Veliko uee zastarjelih i dotrajalih sredstava rada, odnosno jo uvijek mali broj kvalitetnih firmi za izvoenje radova u umarstvu; Jo uvijek nizak stepen otvorenosti uma umskim kamionskim putevima; Nepovoljna kvalitativna struktura posebno liarskih uma; Nerazvijen marketing sektor i poznavanje trinih trendova Nerazvijen sektor sporednih umskih proizvoda i nizak stepen diverzifikacije (ovisnost o prodaji umskih asortimenata) Odsustvo stratekog planiranja (tradicionalni sistem planiranja i gospodarenja koji se bazira na dosljednoj primjeni umsko-gospodarskih osnova); Nizak procenat zatienih uma; Nedovoljna njegovanost kultura i vjetaki podignutih sastojina etinara Lo imid sektora u javnosti usljed neadektvatnog komuniciranja (nedovoljno razvijenih odnosa sa javnou) Potencijalne opasnosti (T) Nestabilna politiko ekonomska situacija (rast cijena nafte, visoke kamate na kredite); Nepostojanje stratekih smjernica za razvoj umarstva i neprecizna umarska legislativa u Federaciji BiH; Barijere za pristup atraktivnim tritima usljed injenice da preduzea umarstva 80

Potencijalne prilike (O) Nestabilna politiko-ekonosmska situacija (rast cijene umskih drvnih sortimenata, pad cijene rada); Mogunost diverzifikacije proizvoda i usluga (sporedni proizvodi, turizam, lov, konsalting); EU integracioni procesi i mogunost koritenja pristupnih fondova (FP7,

trgovina CO2, meugranini projekti); Pojava kupaca koji trae certificirano drvo (certificiranje gospodarenja kao sredstvo unapreenja imida preduzea);

u okruenju posjeduju certifikate (prventstveno iz Hrvatske i Republike Srpske); Promjenjivi zahtjevi drutva u odnosu na umske resurse;

Rezultati SWOT analize ukazuju na zakljuak da sektor umarstva u Federaciji BiH posjeduje zajednike karakteristike kao i odnosni sektor u neposrednom okruenju kako sijedi: bogatstvo biolokim diverzitetom; neefikasna dravna preduzea umarstva koja gospodare umama (odsustvo stratekog planiranja, visoki trokovi usljed velikog broja uposlenih i neefikasnih procesa, tehniko-tehnoloka zastarjelost opreme, nedovoljno razvijen marketing); nedovoljna sprega sa drvo-preraivakom industrijom (nedovoljno razvijena i nekonkurenta drvna industrija); relativno loa otvorenost umskim putevima; nedovoljna iskoritenost kapaciteta za razvoj nedrvnih proizvoda; prilino lo imid u javnosti usljed nerazvijenih odnosa sa javnou. Osnovna slabost sektora umarstva u FBiH u odnosu na okruenje je nedostatak jasne strategije razvoja, kao i nedovoljan nivo certificiranih uma (u odnosu na Hrvatsku i Republiku Srpsku).

1.16. Analiza atraktivnosti sektora umarstva za finansiranje i strana ulaganja na nivou nacionalne ekonomije 1.16.1. Uvod Evidentna je rastua svijest u zemljama u razvoju o potencijalom doprinosu i vanosti investiranja u sektor umarstva u cilju komercijalnog i socijalnog razvoja. Dok su neke zemlje donijele odluku da poveaju finansiranje sektora umarstva, mnoge zemlje ili nemaju dovoljno investicionih resursa ili nisu nale najbolji nain da promoviraju odnosni sektor. Iako su meunarodne finansijske institucije poveale nivo finansiranja u sektor umarstva u proteklom periodu, obim finansiranja je jo uvijek nedovoljan u odnosu na zahtjeve za finansiranje. 13 Naime, finansijski resursi usmjeravani u sektor umarstva su sporadini, uglavnom na bazi dostupnosti individualnih projekata i izuzetnih ekspanzija nacionalnih programa, prije nego na bazi konkretnih nastojanja kreatora nacionalnih politika i finansijskih institucija. Posljedino, u sporo rastuoj ekonomiji, zemlje u cilju prebroivanja krize nastoje da balansiraju izmeu vanjskog duga, inflacije, nezaposlenosti, nedostatka hrane, sa, usljed toga, limitiranim perspektivama rasta smanjujui kapitalne budete. Takoe, investicije u sektor umarstva su primorane da konkuriu investicijama u druge neumarske industrije, poljoprivredu i druge sektore.

13

Brief Study on Funding and Finance for Forestry and Forest-Based Sector, UNFF UNITED NATIONS FORUM ON FORESTS THE UNITED NATIONS, Ivan Tomaselli, 2006

81

U proteklim godinama pitanje kako proiriti i deverzificirati finansijsku osnovu za odrivo gospodarenje umama je zadobilo sve veu panju u politikama, istraivanjim i razvoju. Pristup novim i veim nivoima finansiranja se sve vie smatra neophodnom komponentom politika i regulatornih pristupa u promovisanju koncepta odrivog upravljanja umama. Jedan od glavnih izazova sa kojim se suoavaju mnoge zemlje je smanjenje degradacije uma i deforestacija, odnosno poveanje napora na razvoju uma u cilju poveanja konkurentnosti i atraktivnosti odrivog upravljanja umama u poreenju sa ostalim korisnicima prirodnih resursa. 14 U cilju postizanja naprijed navedenog, neophodno je dodatno finansiranje, kao i poveanje prihoda u sektoru umarstva. Mobilizacija resursa od strane umarskih agencija je takoe rastui izazov, obzirom na sve vei jaz izmeu ambicija i stabilne ili umanjene alokacije iz dravnih budeta. Pojedine razvojne agencije su pomogle u adresiranju ovog finansijskog jaza olakavanjem bolje komunikacije izmeu predstavnika umarstva i finansijskog sektora (Ministarstvo finansija, penzioni fondovi, mikrofinansijske institucije, razvojne i komercijalne banke) oko potencijala koji bi mogao biti realiziran obzirom na okvir nacionalnih strategija umarstva i po mjeri potreba pojedinane zemlje. Naime, razvojne agencije se sve vie fokusiraju na stvaranje kapaciteta na promovisanju boljeg razumijevanja raznovrsnosti i efektivnosti finansijskih opcija i pomau kljunim interesnim grupama da razviju strategiju finansiranja umarstva. Takoe, sve vie rastui trend u razvijenim zemljama je formiranje Forest Finance Intelligence Unit-a (Jedinica za podrku finansiranja umarstva) unutar nacionalnih agencija za umarstvo, ija je svrha razvijanje finansijskih instrumenata, sakupljanje informacija o finansiranju sektora umarstva, te pruanje podrke za razvoj inicijativa za finansiranje. Koncept odrivog gospodarenja umama naglaava razvoj vrijednosti dugoronih sredstava nad kratkoronim prihodom od drveta (razvoj novih izvora prihoda od prirodnih uma kao to je karbon, plaanje za odravanje i ekoturizam). Proces naglaava kvalitet i raznovrsnost vrijednosti sredstava i razvoj dugoronih gotovinskih tokova. Posmatrajui vrijednost sredstava na ovakav nain umanjuje se sveobuhvatni rizik investiranja tokom vremena. Razvoj i odravanje komplementarnih gotovinskih tokova povezanih sa odrivim gospodarenjem umama e doprinijeti radnom kapitalu preduzea umarstva, dok takve kompanije zahtijevuju vii nivo inicijalnih kapitalnih investicija. Ukratko, finansiranje kapitala primjenjivo na odrivo gospodarenje umama tei ka diktiranju potreba za opsene operacije, koje sa sobom nose dodatni set rizika i trokova. Vezano za koncept odrivog gospodarenja umama, postoji veliki raspon novih i dodatnih oblika meunarodnog finansiranja usmjerenih na sektor umarstva zemalja u razvoju, a koji se prevashodno odnose na finansiranje trgovine karbonom, umske biomase kao izvora energije, zatitu biodiverziteta, itd. Jedna od najaktuelnijih pitanja je trgovina karbonom koja moe pruiti visok obim finansiranja koji ipak nije dovoljno visok da zadovolji ambicionzne ciljeve redukcije emisije CO2 u sektoru umarstva. Naprijed navedeno implicira na potrebu za dodatnim finansiranjem iz drugih izvora. Trenutni tipovi finansijsih izvora i dostupnih mehanizama finansiranja mogu dovesti do toga da kljune potrebe zemalja budu zanemarene, obzirom na nepostojanje odgovarajuih izvora i mehanizama za zadovoljavanje takvih potreba. Naime, ukoliko fondovi ne budu kanalisani u smjeru takvih potreba, navedeno moe dovesti do neefikasnog REDD sistema. 15 Pored navedenih nastojanja, na globalnom nivou, institucionalne investicije u umarstvo trenutno ostaju fokusirane na zasade.

14

Brief Study on Funding and Finance for Forestry and Forest-Based Sector, UNFF UNITED NATIONS FORUM ON FORESTS THE UNITED NATIONS, Ivan Tomaselli, 2006 15 International Forest Policy: Integrated climate and forestry policy options, 2008

82

1.16.2. Finansiranje od strane meunarodnih institucija Sektor umarstva je uvijek imao potekoa u konkurisanju za limitirane resurse sa drugima hitnijim potrebama kao to je poljoprivreda i proizvodnja hrane kod meunarodnih institucija. Jedan od razloga za naprijed navedeno je prisutno generalno nepoznavanje investicija u umarstvu i odreene neosnovane predrasude prema istima. Takoe, problem je predstavljalo i to to projektni kreditni slubenici u dovoljnoj mjeri ne poznaju dizajn, poslovanje i upravljanje investicijama u umarstvu. Dodatno, postoji odsustvo podrke za formulaciju projekata u umarstvu, a naroito nedostaje obuka za djelatnike sektora umarstva za identifikovanje i pripremu projekata koji bi se mogli kandidirati za meunarodno finansiranje. U proteklom periodu, veina nacionalnih vlada i agencija za pruanje pomoi su bile preokupirane enormnim pokuajima da nahrane ekspanziju populacije treeg svijeta, tako da je vie od 95% sveukupnih poljoprivrednih investicija agencija za pruanje pomoi kanalisano u projekte kratkorone proizvodnje hrane kao njihovih osnovnih ciljeva. Investiranje u poljoprivredu, edukaciju, zdravstvo i slino je imalo primat nad potrebom zatite osnovne zemlje i prirodnih resursa o kojem ovisi ljudski opstanak. Npr., investiranje u ouvanje uma od strane razvojnih banaka u posljednjoj deceniji je iznosilo oko 1% ukupnih investicija 16 (prema podacima Svjetske banke navedeno iznosi 2%). 17 Smanjenja produktivnosti u poljoprivredi, nedostatak hrane i okolinske tete zemalja u razvoju kojima se danas susreemo su mogle biti izbjegnute kroz vee politiko obavezivanje u prolosti u smislu investiranja u ouvanje prirodnih resursa. Kako bi se navedene potekoe uklonile, pitanje finansiranja umarstva na nacionalnom nivou potrebno je tretirati od strane umarskih agencija u smislu dva problema. Prvo, predoiti kreatorima nacionalnih politika doprinos i uticaj investicija u umarstvo na sveukupan nacionalni razvoj. Dodatno, prezentirati kreatorima nacionalnih politika viestruke koristi umarstva za nacionalnu ekonomiju i socijalni razvoj, u smislu devizne razmjene, energetske ponude, hrane i prihoda. Ipak, u proteklom periodu zabiljeen je odreeni napredak od strane meunarodnih finansijskih institucija u smislu podrke razvoja sektora umarstva. Kao odgovor na brzo mijenjajue okolnosti, ak i usljed ozbiljnih prepreka koje se javljaju u ekspanziji meunarodnog finansiranja, meunarodne institucije su u novije vrijeme sve vie stavile na raspolaganje svoje resurse za finansiraje investicija u sektor umarstva. Prije jednog desetljea, projekti u umarstvu nisu uzimani ozbiljno od strane finansijskih agencija, dok je sada umartvo postalo legitimna aktivnosti u svim institucijama. Problem na meunarodnoj razini je da li e finansiranje umarstva ostati na relativno niskom nivou usljed sumljivog prioriteta u poreenju sa ostalim sektorima i da li e siguran tok meunarodnih resursa biti dostupan kako bi promovisao poetne nacionalne umarske programe. Prethodna Strategija umarstva Svjetske banke (iz 1991.godine) je usljed niza uzroka implementirana samo djelimino. Iako je ista slala snane signale o promjeni ciljeva u sektoru umarstva i za novi fokus postavila konzervaciju, efektivnost odnosne Strategije je bila skormna. Iako je finansiranje sektora umarstva poraslo za 78%, isto je ostalo na nivou o 2% ukupnog finansiranja od strane Svjetske banke. Poveanje finansiranja se uglavnom odnosilo na komponente umarstva u okviru poljoprivrednih i okolinskih projekata, dok se nije davalo
Brief Study on Funding and Finance for Forestry and Forest-Based Sector, UNFF UNITED NATIONS FORUM ON FORESTS THE UNITED NATIONS, Ivan Tomaselli, 2006 17 World Bank Forest Strategy, 2000
16

83

mnogo znaaja problemima upravljanja umama, kao i eksternim prijetnjama sektoru umarstva. 18 Identifikovano je sedam elemenata kojim se revidirana strategija Svjetske banke (iz 2000.godine) nastojala uskladiti sa trenutnim uslovima i jaati sposobnost Svjetske banke u postizanju stratekih ciljeva u sektoru umarstva, a isti se mogu saeti u sljedeem: Slijediti mjere kao to su Prototype Carbon Fund i ostalih finansijskih mehanizama za kompenziranje zemalja koje proizvode meunarodna javna dobra temeljene na umi kao to su oivanje biodiverziteta i konfiskacija karbona. Uspostaviti partnerstva sa svim relevantnim stekholerima u ispunjenju dravne i globalne uloge. Istovremeno, prepoznavanje implikacija resursa u postizanju globalnih ciljeva i koritenje participativnih pristupa. Proiriti fokus na primarne tropske ume kako bi se obuhvatili svi tipovi prirodnih uma, ukljuujui temperate and boreal forests i ostale visoko ugroene, bioloki bogate ume u tropskim podrujima. Uzimati u obzir probleme umarstva u svim reelevantnim sektorskim aktivnostima i makroekonomskom radu i podravati aktivnosti koje e pomoi u zatiti prirodnih uma nacionalne i globalne vrijednosti. Reducirati ilegalne sjee aktivim promoviranjem upravljanja i primjene zakonske regulative, to podrazumijeva pruanje pomoi korisnicima kredita u poboljanju i implementaciji postojee zakonske regulative. Odgovoriti na potrebe za stanovanjem i zapoljavanjem svih siromanih ljudi nastavljajui ouvanje prava domicilnog stanovnitva.

Karakteristike uslova meunarodnog finansiranja Uslovi kredita Postojea regulativa za pozajmljivanje meunarodnih i regionalnih multilateralnih banaka nije u potpunosti prilagoena za razvoj finansiranja umarstva, naroito u odsustvu nacionalnog javnog finansiranja i potpora u iznosima i prema uslovima koji su konzistentni sa karakteristikama projekata u sektoru umarstva. Uslovi posuivanja meunarodnih agencija koji potencijalno utiu na investiranje u umarstvo su kamatna stopa, grace period, period isplate, devizni sadraj i period vraanja plasmana. Instrumenti Drugo vano pitanje je da li meunarodne institucije mogu uvesti nove finansijske instrumente za sektor umarstva (neke od mogunosti su zdruene eme finansiranja, uspostavljanje garantnih fondova kako bi se reducirao rizik, eme osiguranja sponzorisane od strane nacionalnih vlada, sektorski i globalni kreditni programi, finasiranje integrirane industrije i resursa). Koordinacija Tree vano pitanje meunarodnog finansiranja se odnosi na potrebu za boljim kombinovanjem uslova meunarodnih kredita sa potporama nacionalog finansiranja investicija u umarstvo. To je jasno demonstrirano u nekoliko zemalja gdje je koritena finansijska potpora za znaajnu ekspanziju nacionalnih programa zasada i pruanje osnove za konkurentnu i diverzificiranu nacionalnu industriju umarstva za osiguravanje nacionalne ponude energetskog drveta. Naime, potpore (subvencije) sektoru umarstva su veoma vane
18

World Bank Forest Strategy, 2000

84

obzirom na specijalnu prirodu umarskih investicijaMeunarodno finansiranje, ak i sa poeljnim stopama povrata na projekt, najvjerovatnije nee uspjeti bez ili nacionalnih finansijskih potpora kao nadomjestak za neodgovarajue uslove meunarodnih kredita ili ukoliko se uslovi meunarodnih kredita ne promijene tako da odgovaraju finansijskoj strukturi projekta. Usljed naprijed navedenog, meunarodne i regionalne finansijske institucije trebaju pruati daleko veu potporu zemljama u dizajniranju efikasnih finansijskih potpora, posebno za zasade i ostale projekte u umarstvu koji imaju dugaak period otplate i viosok stepen rizika i neizvijesnosti koji utiu na njihove povrate. Na osnovu godinjeg izvjetaja Svjetske banke (World Bank Annual Report 2009), sektorska struktura finansiranja u 2009.godini je bila kako slijedi (na osnovu uporednih podataka za period 2004/2009 relativno uee pojedinanih sektora u ukupnom finansiranju je bilo u slinim omjerima):
2009 (mil $) 4,364.9 6,260.6 9,491.6 329.2 3,400.0 3,444.8 6,267.4 4,235.6 6,305.5 2,806.5 46,906.1

Voda, Sanitarije & Zatita od poplava Transport Pravo & Javna administracija Informatika & Telekomunikacije Poljoprivreda, Ribarstvo & umarstvo Obrazovanje Energetika & Rudarstvo Finansije Zdravstvena zatita & Socijalne usluge Industrija & Trgovina UKUPNO

2009 (miliona $)

6% 13%

9%

Voda, Sanitarije & Zatita od poplava

14%

Transport Pravo & Javna administracija Informatika & Telekomunikacije Poljoprivreda, Ribarstvo & umarstvo Obrazovanje Energetika & Rudarstvo Finansije Zdravstvena zatita & Socijalne usluge Industrija & Trgovina

9%

21% 13% 1%

7%

7%

Grafikon 20. Struktura finansiranja pojedinih sektora u 2009 Prema odnosnim podacima, ukupno finansiranje sektora Poljoprivreda, ribarstvo i umarstvo je iznosilo 7% sveukupnog finansiranja od strane Svjetske, dok su dominantni sektori u koje se finansiralo Pravo & Javna administracija (20%), Transport, Energetika & Rudarstvo i Zdravstvena zatita & Socijalne usluge (13%).

85

Grafikon 21. Sektorska distribucija aktivnog portfolia Svjetske banke u BiH u septembru 201019 Kada je u pitanju sektor umarstva u BiH, dosadanja ulaganja od strane Svjetske banke su se odnosila na slijedee: Finansiranje zasada novih kultura (oko 550 ha); Rekonstrukciju postojeih i izgradnja novih umskih puteva (u duini oko 210 km); Finansiranje kompletne konstrukcije dravne inventure uma; Uvoenje standarda odrivog gospodarenja umama. 1 1.16.3. Finansiranje od strane komercijalnih banaka Za razliku od Svjetske banke i ostalih meunarodnih razvojnih institucija koje uglavnom finansiraju razvojne projekte u sektoru umarstva, komercijalne banke su usmjerene ka finansiranju isljuivo preduzea umarstva kao privrednih subjekata. Kao input za analizu kreditnog zahtjeva koriste se finansijski izvjetaji preduzea. Prilikom analize kreditnog zahtjeva, komercijalne banke ocjenjuju kako kvantitativne, tako i kvalitativne pokazatelje preduzea. Kvantitativna analiza Odluka o finansiranju se donosi na osnovu ocjene kreditne sposobnosti preduzea (procjena mogunosti neizmirenja kreditnih obaveza od strane preduzea), koja se provodi na osnovu analize finansijskih pokazatelja preduzea zasnovanih na finansijskim izvjetajima (na osnovu odnosa koji pokazuju sposobnost kompanije da generie budue profite za period otplate kredita, a koji e generisati gotovinske tokove dovoljne za otplatu kreditnih obaveza). Kvalitativna analiza Pored analize kvantitativnih pokazatelja koji pruaju sliku o mogunosti subjekta da proizvodi dovoljne gotovinske tokove koji e biti koriteni za otplatu kreditnih obaveza, finansijske institucije prilikom donoenja odluke o finansiranju takoe provode analizu
19

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/BOSNIAHERZEXTN/0

86

kvalitativnih pokazatelja preduzea, u koje izmeu ostalog spadaju: vlasnika struktura, kvalitet upravljake funkcije, kvalitet raunovodsvene funkcije, transparentnost klijenta, nivo diverzifikacije kupaca i dobavljaa, raspon proizvoda/tehonologija, historija u osnovnom poslu, intenzitet konkurencije, razvoj industrije i ovisnost o poslovanju/ciklusu industrije u kojoj konkretno preduzee djeluje, rizici uvoza/izvoza, itd. Diverzifikacija kreditnog portfolia U okviru svojih kreditnih aktivnosti, komercijalne banke nastoje da diverzificiraju svoj kreditni portfolio na nain da finansiraju preduzea iz razliitih sektora, a u cilju minimiziranja kreditnog rizika (izbjegavanja sektorskih koncentracija). Prema podacima iz Statistikog godinjaka/ljetopisa Federacije BiH za 2009.godinu, finansiranje sektora iz finansijskih kredita i finansijskog leasinga u 2008.godini je iznosilo kako slijedi. U vrijeme pogorane finansijske situacije na tritu, komercijalne banke su sklonije da primjenjuju restriktivne kreditne politike prema primarnom sektoru u koji spada i sektor umarstva, odnosno odnosnom segmentu se odobravaju plasmani samo u sluaju povoljnog rejtinga sa dobrom trinom pozicijom, subjektima sa diverzificiranim aktivnostima u cilju minimiziranja kreditnog rizika, odnosno prema kriterijima koji su puno stroiji u odnosu na atraktivnije grane kao to su neciklike potroake industrije (proizvodnja hrane i kunih potrebtina), trgovina, energetika, informaciona tehnologija, telekomunikacije itd.
Poljoprivreda, lov i umarstvo Ribarstvo Vaenje ruda i kamena Preraivaka industrija Energetika Graevinarstvo Trgovina Ugostiteljstvo Prevoz, skladitenje i telekomunikacije Finansijsko posredovanje Nekretnine Dravna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad Ost. javne, komunalne, drut. i vl. uslune djelat. PRAVNA LICA UKUPNO 2008 ('000 KM) 9,696 1,087 15,038 369,926 54,115 125,062 283,015 24,200 123,882 13,479 165,650 5,275 185 12,542 20,174 1,223,326

87

2% 1% 0% 0% 14% 0% 1% 1%

Poljoprivreda, lov i umarstvo Ribarstvo Vaenje ruda i kamena Preraiva ka industrija Energetika

1%

31%

Graevinarstvo Trgovina

10% Ugostiteljstvo Prevoz, skladitenje i telekomunikacije 2% Finansijsko posredovanje 4% Nekretnine Dravna uprava i odbrana 23% 10% Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad Ost. javne, komunalne, drut. i vl. uslune djelat.

Grafikon 22. Procentualni udio pojedinih sektora u finansiranju od strane komercijalnih banaka Prema odnosnim podacima, ukupno finansiranje sektora Poljoprivreda, lov i umarstvo je iznosilo 0,79% sveukupnog finansiranja iz kredita i leasinga komercijalnih banaka i leasing drutava pravnih lica u FBiH, dok su dominantni sektori u koje je izvreno finansiranje bili: Preraivaka industrija (31%), Trgovina (23%), Nekretnine (14%) i Prevoz, skladitenje i telekomunikacije (10%). Nivo finansiranja primarnog sektora od strane komercijalnih banaka takoe ukazuje na njegovu neatraktivnost za finansiranje, a to je povezano sa niskom profitabilnou odnosnog sektora, odnosno visine kreditnog rizika koji se odnosi na neizvijesnost generisanja gotovinskog toka za podmirenje kreditnih obaveza.

1.16.4. Strana ulaganja u sektor umarstva Direktne strane investicije su se znaajno poveale u umskoj industriji od 1990-tih. U zemljama u razvoju je ustanovljena povezanost izmeu direktnih stranih investicija (FDI) i bruto drutvenog dohotka (GDP), sugeriui da politike koje podravaju otvorenost (barem sektorsku) mogu imati pozitivan ekonomski uticaj na zemlju domaina. Kako bi se ohrabrilo

88

odrivo gospodarenje umskim resursima, neophodno je kreirati umarske politike koje e imati za cilj odrivo koritenje umskih resursa, kao i sredstva za primjenu takvih politika. 19 Glavni rizici identificirani od strane stranih investitora su politiki rizik (loa vlada, nestabilna valuta, siromana ekonomija), nesigurna prava iz vlasnitva (nejasno ili konfliktno vlasnitvo ili koritenje prava), gubitak imovine (npr. usljed prirodnih katastrofa), gubitak prihoda (promjenjivost trinih cijena, gubitak znaajnog klijenta ili destrukcija ume), operativni rizik (obzirom da umarstvo nije ekzaktna nauka, uspjeh individualnih projekata ovisi o vjetinama menadera), likvidnost investicija (nesposobnost za nesmetanu kupovinu i prodaju umarskih proizvoda poveava trokove finansiranja).

1.16.5. Karakteristike sektora umarstva sa stanovita finansiranja Iz provedenih analiza naina i nivoa finansiranja sektora umarstva proistie da isti nije atraktivan za finansiranje i strana ulaganja iz sljedeih razloga: Investicije u sektor umarstva imaju dosta dugotrajan period povrata kapitala, to negativno utie na odluku o finansiranju (sa izuzetkom projekata investiranja u finalnu proizvodnju drveta, u segmentima koji imaju obezbijeena nacionalna i meunarodna trita). Postoje velike neizvijesnosti oko buduih prihoda od investicija u umarstvo, to ga ini neatraktivnim za finanisranje u odnosu na neke druge sektore, prvenstveno od strane komercijalnih banaka, ije se odluke o finansiranju baziraju prvenstveno na procjeni buduih profita preduzea koji mogu generisati dovoljan gotovinski tok za otplatu kreditnih obaveza. Gotovinski tok investicija u umarstvo karakterie relativno produeni inicijalni periodi gotovinskih deficita (negativni gotovinski tok), to zahtijeva specijalno dugorono finansiranje, ak i ako su stope ekonomskih i finansijskih povrata u konanici na zadovoljavajuem nivou. Iako niti zasadi niti prirodne ume nisu naroito kapitalno intenzivne u odnosu na primarne i sekundarne procesne aktivnosti koje opsluuju, operacije u umarstvu ukljuuju dugotrajne periode otplate (usljed dugotrajnog povrata kapitala). Nepoznavanje investicija u umarstvo od strane meunarodnih finansijskih institucija, kao i odsustvo podrke za formulaciju projekata u umarstvu, identifikovanje i pripremu projekata koji bi mogli kandidirati za meunarodno finansiranje.

Usljed naprijed navedenog, potrebno je stvoriti okvir za mogunost specijalnog dugoronog finansiranja sektora umarstva i potpore u vidu subvencija od strane Vlade kao nadomjestak za neadekvatnu strukturu finansiranja operacija u umarstvu od strane meunarodnih finansijskih institucija.

19

SusannaLaaksonen-Craig, (2004) ForestPolicyandEconomics, Foreign direct investments in the forest sector: implications for sustainable forest management in developed and developing countries Volume 6, Issues 3-4, June 2004, Pages 359-370, EconomicsofSustainableForestManagement

89

2. PRIJEDLOG KLJUNIH PRINCIPA ZA IZRADU OPEG DIJELA UMARSKOG PROGRAMA FEDERACIJE BIH
Na osnovu dobivenih rezultata i zakljuaka provedenih analiza iz djelokruga rada u ovoj studiji u cilju definisanja stratekog okvira za unapreenje trenutnog stanja i prevazilaenja uoenih problema, predlaeni se kljuni principi koji e predstavljati osnovu za izradu Opeg dijela umarskog programa F BiH, odnosno umarske politike F BiH, kako slijedi: 1. Ouvanje i unapreenje stabilnosti umskih ekosistema i osiguranje trajnosti gospodarenja umskim resursima 2. Poslovanja planiranju preduzea umarstva bazirino na operativnom i stratekom

3. Jedinstven pristup u izradi kalkulacija i raunovodstvenom evidentiranju 4. Kontinuirano praenje perfomansi poslovanja preduzea od strane vlasnika i javnosti u cilju unapreenja njihove konkurentnosti 5. Poslovanje preduzea umarstva na trinim principima i u konkurentnom okruenju 6. Transparentno poslovanje preduzea umarstva i dostupnost informacija javnosti 7. Poveanje atraktivnosti sektora umarstva za finansiranje i strana ulaganja na nivou nacionalne ekonomije

1. Ouvanje i unapreenje stabilnosti umskih ekosistema i osiguranje trajnosti gospodarenja umskim resursima Gospodarenje i koritenje umskih resursa treba biti zasnovano na odravanju i unapreenju stanja i vitalnosti umskih resursa, ouvanju diverziteta umskih ekosistema uz obezbjeenje ekonomskih, zatitnih, socijalnih i ostalih funkcija uma za dobrobit sadanjih i buduih generacija. Gospodarenje umama radi ostvarivanja prihoda e se provoditi u skladu sa zakonskim odredbama o gospodarenju umama i drugim odgovarajuim propisima.

2. Poslovanja preduzea umarstva bazirano na operativnom i stratekom planiranju S obzirom na znaaj umarstva za nacionalnu ekonomiju, potrebu za drutveno odgovornim upravljanjem umskim resursima, ekoloko-socioloke koristi koje uma prua drutvu, diverzitet interesnih grupa i njihova potreba u odnosu na umu i specifinost umske proizvodnje i poslovanja, zahtjevaju pored operativnog planiranja, primjenu stratekog menadmenta i stratekog planiranja. Strateko planiranje predstavlja implementacionu aktivnost stratekog menadmenta, posredstvom koje se poslovna strategija provodi krozniz planskih, performansno uoblienih poslovnih akcija, ijom realizacijom se ostvaruje poslovna strategija. Godinji, srednjoroni i strateki planovi poslovanja preduzea umarstva trebaju biti izraeni prema jedinstvenoj metodologiji, s ciljem stvaranja mogunost za komparaciju izmeu poslovnih sistema.

90

3. Jedinstven pristup u izradi kalkulacija i raunovodstvenom evidentiranju umsko privredna drutva izrauju kalkulacije u svim segmentima poslovanja. Jedinstven pristup u izradi kalkulacija e olakati upravljanje trokovima u cilju njihove racionalizacije, te komparaciju pojedinih PD u FBiH. Savremeni pristup raunovodstvu preduzea, te primjena naunih dostignua u oblasti informatike omoguava istovremeno praenje trokova prema vrstama, mjestima nastanka ili nosiocima, to ima uticaja na kvalitetnije planiranje, kontrolu i izradu tanijih kalkulacija trokova proizvodnje i analiza. Izradom i usvajanjem normativa rada za proizvodne operacije, stvaraju se preduslovi za izradu pouzdanih kalkulacija, kao osnove za obraun cijena kotanja proizvoda.umsko privredna drutva u Federaciji BiH u raunovodstvenom evidentiranju primjenjuju raunovodstvene principe (naela) u skladu sa odredbama Zakona o raunovodstvu i reviziji FBiH, koji je u skladu sa Meunarodnim raunovodstvenim standardima (MRS). Jedinstvenim pristupom u raunovodstvenom evidentiranju e se izbjei razliitost u evidentiranju poslovnih dogaaja i time omoguiti uporedivost imovine umsko privrednih drutava, te praenje i prikupljanje potrebnih informacija o razliitim poslovnim dogaajima. 4. Kontinuirano praenje perfomansi poslovanja preduzea od strane vlasnika i javnosti u cilju unapreenja njihove konkurentnosti U interesu je vlasnika umskih resursa dobivanje kvalitetnih i pouzdanih informacija o poslovanju preduzea umarstva koja koriste ovaj resurs. Kontinuiranim praenjem realizacije definisanih stratekih ciljeva i indikatora njihovog izvrenja, poreenje sa konkurentskim preduzeima umarstva uz primjenumetodikebanchmarkinga, stvaraju se mogunosti da se uoe eventualni nedostaci i unaprijede poslovne performanse preduzea, a sve u cilju unapreenja konkurentnosti na tritu. Metodika banchmarkinga bi trebala biti jedinstvena za sva preduzea, kako bi bilo omogueno poreenje i praenje izvrenja stratekih ciljeva. 5. Poslovanje preduzea umarstva na trinim principima i u konkurentnom okruenju Ekonomski ispravna i logina strategija gospodarenja umama vodi rauna o optimizaciji prinosa i prihoda od ume. U tom cilju je potrebno uspostaviti transparentan i trini nain prodaje umskih drvnih sortimenata sa ciljem uspostavljanja trinih cijena i omoguavanja svim zainteresiranim kupcima da pod istim uslovima nabave umske drvne sortimente. U cilju jaanja konkurentske sposobnosti na meunarodnom tritu drvnih proizvoda, nune su aktivnosti u stvaranju osnovnih preduslova za izlazak na trite EU kroz aktivnosti certificiranja gospodarenja umskim resursima i usklaivanjastandarda za umske drvne proizvode sa standardima EU. 6. Transparentno poslovanje preduzea umarstva i dostupnost informacija javnosti Vlasnik umskih resursa, ali i iri korisnici trebaju imati mogunost uvida u poslovanje preduzea umarstva u skladu sa Zakonom o dostupnosti informacija. To e se postii adekvatnim poslovnim izvjetavanjem i obezbjeenjem njihove dostupnosti u skladu sa savremenim nainom komuniciranja.

7. Poveanje atraktivnosti sektora umarstva za finansiranje i strana ulaganja na nivou nacionalne ekonomije

91

U cilju poveanja atraktivnosti sektora umarstva za finansiranje i pristup novim i veim nivoima finansiranja promovisatikoncept odrivog gospodarenja umama, doprinos i uticaj investicija u umarstvo na sveukupan nacionalni razvoj, viestruke koristi umarstva za nacionalnu ekonomiju i socijalni razvoj. Novi i dodatni oblici finansiranja odnose se na na finansiranje trgovine karbonom, umske biomase kao izvora energije, zatitu biodiverziteta itd.

3. IDENTIFIKACIJA STRATEKIH I SPECIFINIH CILJEVA, TE IZRADA AKCIONOG PLANA

Na osnovu zakljuaka analize i uoenih problemaza njihovo rjeavanje smo, u skladu sa definisanim principima, identifikovali sljedee strateke ciljeve: Strateki cilj 1: Unapreenje operativnog i stratekog planiranja u preduzeima umarstva Strateki cilj 2: Poveanje vrijednosti proizvodnje preduzea umarstva Strateki cilj 3: Trino formiranje cijena i uspostava transparentnog sistema prodaje proizvoda umarstva Strateki cilj 4: Postizanje konkurentnosti na meunarodnom tritu U okviru svakog definisanog stratekog cilja, definisali smo niz specifinih ciljeva i za njih vezanih konkretnih aktivnosti, koje e voditi ka dostizanju stratekog cilja. Prikaz je takoe dat i tabelarno, ukljuujui finansijski plan, odgovornost i rokove za realizaciju.

STRATEKI CILJ 1: UNAPREENJE OPERATIVNOG I STRATEKOG PLANIRANJA U PREDUZEIMA UMARSTVA Poslovno planiranje u preduzeima umarstva treba bazirati na jedinstvenoj metodici izrade svih planova u cilju uporedivosti podataka i rezultata poslovanja izmeu pojedinih preduzea umarstva. Godinji planovi treba da sadre: operativne planove (plan prodaje, plan proizvodnje, plan trokova proizvodnje, plan trokova poslovanja), plan kapitalnih izdataka i finansijski plan (novani plan, planirana bilansa). Izradu planova vriti na bazi realnih kalkulacija koristei jedinstven pristup u njihovoj izradi. Potreba primjene stratekog planiranja baziranog na jedinstvenoj metodici dolazi do izraaja u uslovima pobveanog znaaja umarstva i drvne industrije za nacionalnu ekonomiju, potrebe za drutveno odgovornim upravljanjem umskim resursima, ekoloko-sociolokih koristi koje uma prua drutvu, diverzitetu intresnih grupa i njihovoj potrebi u odnosu na umu i specifinost umske proizvodnje i poslovanja. Instrument za unapreenje stratekog planiranja u umarskom poslovanju je kontunuirani benchmarking, to podrazumjeva da preduzea moraju imati strateke planove sa definisanim vlastitim stratekim ciljevima, iju realizaciju e pratiti na bazi odreenih indikatora. Meutim, da bi bila u stanju da postave strateke ciljeve, preduzea moraju imati zvanian, formalan stav u odnosu na svoje politiko-ekonomsko okruenje, sadran u razlozima postojanja i zajednikim vrijednostima preduzea. Takoe, neophodno je da preduzea utvrde 92

ideju vodilju za postizanje eljene pozicije kojoj strateki tee. Drugim rijeima, preduzea trebaju prije definisanja stratekih ciljeva za naredni period, imati jasno definisane poslovnu misiju i viziju, temeljnu strategiju za njihovo dostizanje i srednjorone poslovno-investicione planove. Raunovostveno evidentiranje poslovnih promjena i imovine mora biti jedinstveno i usklaeno sa MRS. U okviru stratekog cilja 1. definisani su sljedei specifini ciljevi: 1.1.Uvoenje jedinstvene metodike za izradu godinjih i srednjoronih planova poslovanja Uvoenje jedinstvene metodike u izradi godinjih i srednjoronih planova znailo bi jednoobraznost u izradi izvjetaja o poslovanju umsko privrednih drutava, ime bi se olakalo preuzimanje podataka za potrebe nadlenog ministarstva i vlasnika ume, obezbjedila uporedivost podataka i informacija, te olakalo donoenje poslovnih odluka. Neophodno je da nadleno ministarstvo izradi i usvoji jedinstvenu metodiku za izradu godinjih i srednjoronih planova poslovanja, koju bi PD bila obavezna primjenjivati.

1.2.Izrada stratekih planova poslovanja prema jedinstvenoj metodici Zbog vanosti stratekog planiranja u preduzeima umarstva neophodno je da nadleno ministarstvo poduzme aktivnosti na izradi i donoenju propisa o obavezi izrade stratekih planova, te donoenju i usvojanju jedinstvene metodike za njihovu izradu. 1.3. Uspostava kontinuiranog benchmarkinga kao instrumenta za unapreenje stratekog planiranja Za uspostavu kontinuiranog benchmarkinga potrebno je definisati metodiku, ukljuujui definisanje jedinstvenog seta kljunih indikatora poslovanja. Nakon provoenja inicijalnog benchmarkinga, PD trebaju pristupiti redefinisanju stratekih ciljeva i unapreenju stratekih planova. 1.4. Definisanje principa za jedinstven pristup u izradi kalkulacija u umarskom poslovanju U cilju postizanja mogunosti praenja i poreenja kalkulacija i ocjene njihove realnosti izradu kalkulacija vriti na osnovu definisanih jedinstvenih principa i izraenih normativa za sve proizvodne operacije u preduzeima umarstva. Prema jedinstvenim principima izraivati kalkulacije prema vremenu, ali i meufazne kalkulacije u cilju pravilne alokacije opih trokova, koristei adekvatan klju za njihovu raspodjelu. 1.5. Utvrivanje jedinstvenih principa za raunovodstveno evidentiranje u umarskom poslovanju u skladu sa MRS Za postizanje ovog cilja nadleno ministarstvo treba propisati procedure isknjiavanja vrijednosti uma i umskog zemljita i puteva iz evidencija PD. Takoe je potrebno definisati jedinstven nain evidentiranja prihoda od biolokih investicija u cilju obezbjeenja jasnog uvida u strukturu prihoda PD, uz istovremeno omoguavanje uporedivosti izmeu pojedinih preduzea, a sve u skladu sa MRS.

93

STRATEKI CILJ 2: POVEANJE VRIJEDNOSTI PROIZVODNJE PREDUZEA UMARSTVA U kontekstu mogueg unapreenja relativnog trinog uea pojedinih proizvoda umarstva u ukupnom proizvodno-poslovnom portfoliu preduzea, moe se konstatovati da postoje odreena ogranienja zasnovana na etatnim mogunostima uma, vrstama drvea koje su zastupljene u umskim sastojinama kao i sortimentnom strukturom, odnosno proizvodnim asortimanom koji se moe ostvariti na osnovu raspoloive drvne mase. U smislu prihoda ostvarenog prodajom umskih proizvoda odreena poboljanja mogue je postii uvoenjem inovacionih tehnologija u iskoritavanju uma, unapreenjem krojenja i boljom politikom klasiranja umskih drvnih sortimenata, kvalitetnijom politikom cijena umskih proizvoda, bolje organizovanom komercijalno-marketinkom slubom itd. Generalno se moe konstatovati da se na trenutnom stepenu razvoja BiH umarstva radi o prilino ogranienim mogunostima. U smislu unapreenje uspjenosti poslovanja umarskih preduzea treba teiti vodeim poslovima-proizvodima sa visokom stopom rasta trita i iste treba favorizovati u proizvodnoposlovnom portfoliu preduzea, te konstantno poveavati relativno trno uee istih. Obzirom na navedeno, moe se postaviti logino pitanje sa aspekta umarske proizvodnje, ta se smatra proizvodima koji pripadaju ovoj kategoriji. Uvaavajui injenicu da je sve vea potranju za drvnom masom liara odnosno furnirskim trupcima, trupcima za ljutenje i pilanskim trupcima koji postaju sve traeniji umski proizvod, isti se mogu smatrati proizvodima sa visokom stopom rasta trita. Navedene proizvode u skladu sa proizvodnim mogunostima maksimalno favorizovati i istima proirivati i upotpunjavati proizvodnoposlovni portfolio. Meutim, ova vrsta strateke aktivnosti u umarskoj proizvodnji i praksi ima dosta ogranienja kako u pogledu koliine tako i tehnikog kvaliteta drvne mase podruja kojim gospodare umarska preduzea. Druga vrsta proizvoda umarstva su nedrvni umski proizvodi koji su sve vie traeni na tritu i kojima svakako treba upotpuniti proizvodni portfolio preduzea. Bitno je naglasiti da i kod ovih proizvoda postoje odreena ogranienja vezana za vrstu i koliinu istih koje preduzee moe ponuditi tritu. Takoe je vano naglasiti da su sve vei zahtjevi stanovnitva prema umi, odnosno rast trita sociolokih zahtjeva ire drutvene zajednice u odnosu na umu, a posebno u svrhu rekreacionih i turistikih potreba. U tom kontekstu javljaju se razvojne anse umarskog sektora koje svakako treba da iskoristi u cilju unapreenja uspjenosti poslovanja i upotpunjavanja postojeeg proizvodno-poslovnog portfolia, zasnovanog na osmiljavanju proizvoda i usluga koje se mogu po navedenom osnovu ponuditi na tritu. U cilju poveanja produktivnosti neophodno je organizacionu strukturu uskladiti na nain da se odri to je mogue vea produktivnost,to je jedina garancija osiguravanja proizvodnje drveta po konkurentnim cijenama za potrebe domae industrije, te postizanja konkurentnosti na meunarodnom tritu. U okviru stratekog cilja 2. definisani su sljedei specifini ciljevi: 3.1. Unapreenje proizvodno-poslovnog portfolia preduzea umarstva U interesu je vlasnika uma i umskog zemljita a posebno preduzea umarstva unaprijediti proizvodno-poslovni portfolio, koristei raspoloive potencijale. U tom smislu je potrebno izvriti identifikaciju raspoloivih mogunosti koritenja nedrvnih proizvoda i pruanja razliitih vrsta usluga kao npr. rekreacija, turizam, lovstvo i dr. usluge, te izraditi plan

94

koritenja tih proizvoda i usluga kao dio PO. U cilju realizacije navedenih planova PD trebaju provesti reinenjering.

3.2. Unapreenje efikasnosti poslovanja preduzea umarstva Vrijednost proizvodnje preduzea umarstva se moe poveati unapreenjem efikasnosti poslovanja kroz potpunu realizaciju planova proizvodnje, racionalno koritenje sirovine uz dosljednu primjenu odgovarajuih standarda umskih drvnih sortimenata, unapreenje ljudskih resursa u preduzeima umarstva kroz odgovarajue programe cjeloivotnog uenja ili potrebne prekvalifikacije. Osniva PD treba pristupiti provoenju studija opravdanosti postojeih preduzea u cilju unapreenja modela organizacije gospodarenja umama i umskim zemljitem u FBiH. 3.3. Unapreenje cjelovitog sistema interne kontrole poslovanja U cilju praenja realizacije svih poslovnih aktivnosti u PD neophodno je unaprijediti sistem interne kontrole poslovanja. Prije svega neophodno je jasno definisati procese (mapiranje i odreivanja vlasnika procesa, ugraivanje kljunih kontrola, jasno razgranienje dunosti i odgovornosti za pojedinane operacije), te odrediti mjesta kontrole trokova (jedinstveni trokovni centri) u kojima e menaderi imati mogunost uvida u sve trokove. Da bi ovaj sistem mogao funkcionisati neophodna je uspostava informacionog sistema za praenje i izvjetavanje o profitabilnosti poslovanja po pojedinim organizacionim jedinicama, aktivnostima, proizvodima i sl. STRATEKI CILJ 3: TRINO FORMIRANJE CIJENA I USPOSTAVA TRANSPARENTNOG SISTEMA PRODAJE PROIZVODA UMARSTVA Realizacija ovog cilja se ogleda u razvoju trita drvetom, uspostavljanju trinih cijena i omoguavanju svim zainteresiranim kupcima da pod istim uslovima nabave umske drvne sortimente, te izgradnji sistema prodaje koji iskljuuje odluivanje pojedinica kod izbora i raspodjele koliine po kupcima. Proizvodnja i prodaja drvnih sortimenata spada u bazne proizvodnje za koje drava ima posebna ovlatenja i mehanizme, kojima utie na konano formiranje cijena na domaem tritu. Zato je logino da Vlada FBiH donosi odluke, kojima propisuje obavezu transparentnog i trnog naina prodaje umskih drvnih sortimenata porijeklom iz dravnih uma, ciljeve i ope uslove prodaje, te naina obrauna rezervne/minimalne cijene u cjenovniku. Rezervna/minimalna cijena se izraunava na kraju svake godine za narednu godinu prema propisanoj metodici. Nove minimalne cijene e biti ugraene u cijenovnike i javno objavljene na kraju svake godine, kako bi kupci bili blagovremeno informisani. U uslovima poremeaja na tritu organ privrednog drutva koji donosi minimalne cijene moe utvrditi niu cijenu od rezervne u skladu sa trinim uslovima. Na ovaj nain se postepeno uspostavljaju trini uslovi. Odnosi izmeu umsko gospodarskih drutava koja gospodare dravnim umama i drvopreraivaa treba da budu partnerski, utemeljeni na trinim principima. Cilj je uspostaviti jedinstvene standarde za klasifikaciju umskih drvnih sortimenata. Unapreenje marketinkih znanja, razvoj marketinke slube koja e pratiti stanje na domaem i inostranim tritima drvnih sortimenata e doprinijeti realizaciji ovog stratekog cilja kroz realizaciju specifinih ciljeva.

95

3.1. Definisanje jedinstvenih standarda umskih drvnih sortimenata na podruju FBiH Nadleno ministarstvo treba pristupiti izradi jedinstvenih standarda za sve umske drvne sortimente i obavezati sva PD na podruju FBiH na njihovu primjenu. 3.2. Uspostava transparentnog sistema prodaje proizvoda umarstva Transparentni sistem prodaje proizvoda umarstva podrazumjeva uspostavu takvog sistema koji e omoguiti svim zainteresovanim kupcima da pod istim uslovima nabave proizvode umarstva, uz onemoguavanje uticaja pojedinaca pri izboru i raspodjeli koliina po kupcima. Za realizaciju ovog cilja neophodno je, prije svega, izraditi jedinstvene kritetije za prodaju umskih drvnih proizvoda, izraditi jedinsrven cjenovnik minimalnih cijena DS, te propisati uslove i nain njihove prodaje, uz obezbjeenje kontinuiranog informisanja javnosti o navedenim informacijama. Takoe ne neophodno isticanje i stalno auriranje "crne liste" poslovnih partnera. 3.3. Unapreenje marketing funkcije (cijena i distribucija) u umarstvu Navedene aktivnosti za realizaciju prethodnog specifinog cilja e istovremeno rezultirati i realizaciji ovog cilja, jer su to pretpostavke za uspostavu trinog naina prodaje DS i postizanje trinih cijena. Pored toga, potrebno je nastojanje za dostizanje preporuenog stepena prodaje putem licitacije prema koliini i vrsti sortimenata i preporuka za formiranje berze drveta za podruje FBiH sa obavezom za ponudu odreenih minimalnih koliina drveta po pojedinim preduzeima. STRATEKI CILJ 4: POSTIZANJE KONKURENTNOSTI NA MEUNARODNOM TRITU U cilju postizanja i jaanja konkurentnosti na meunarodnom tritu drvnih proizvoda, a s obzirom na ogranienja izvoza proizvoda od drveta u EU iz podruja koja nisu certificirana, osnovni preduslov je certificiranje gospodarenja umskim resursima u FBiH. Stepen certificiranih uma u FBiH je trenutno na veoma niskom nivou (poreenja radi, zemlje u okruenju su uglavnom okonale proces certificiranja uma). Takoe, nakon provedenog certificiranja uma potrebno je uloiti dodatne napore na odravanju certifikata. Osim toga, u cilju postizanja konkurentne prednosti prvenstveno na tritu EU, neophodno je prilagoditi postojee standarde za umske drvne sortimente sa standardima EU. Pored naprijed navedenog, veoma vaan preduslov za postizanje konkurentne prednosti na meunarodnom tritu je poveanje produktivnosti i efikasnosti poslovanja preduzea umarstva u FBiH, obzirom da iste trenutno karakterie prekomjeran broj zaposlenih koji ne odgovara trenutnim poslovnim aktivnostima, kao i neadekvatne organizacione strukture, manjkavosti u korporativnom upravljanju, nedostatak stratekog planiranja, zastarjela tehnologija, itd., to direktno utie na nivo prodajnih cijena drvnih sortimenata. Planiranim aktivnostima koji e se realiziratu u okviru specifinog cilja 2.2. e se istovremeno stvoriti uslovi za poveanje konkurentnosti preduzea umarstva na meunarodnom tritu. U okviru ovog stratekog cilja definisani su specifini ciljevi:

96

4.1. Certificiranje svih uma u FBiH Prepoznate interne slabosti preduzea umarstva, izmeu ostalog, se ogledaju u nedostatku certificiranog drveta. U cilju postizanja konkurentnosti na meunarodnom tritu neophodno je poduzeti sve aktivnosti kako bi se intenzivnije pristupilo ovom procesu. U cilju efikasnosti provoenja ovog procesa neophodno je da FMPV formira koordinaciono tijelo koje e provoditi pripreme preduzea. Kvalitetna priprema e rezultirati uspjenom provoenju procesa certificiranja gospodarenja umskim resursima i dobivanjem certifikata. 4.2. Usklaivanje standarda umskih drvnih sortimenata sa standardima EU Jedinstveni standardi umskih drvnih sortimenata moraju biti usklaeni sa standardima EU, to podrazumjeva da se pri njihovoj izradi vodi rauna o meusobnoj usklaenosti.

97

PRIJEDLOG AKCIONOG I FINANSIJSKG PLANA AKTIVNOST Finansijski plan ODGOVORNOST (KM) STRATEKI CILJ 1. UNAPREENJE OPERATIVNOG I STRATEKOG PLANIRANJA U PREDUZEIMA UMARSTVA 20.000 FMVP 1.1.Uvoenje jedinstvene Izrada i usvajanje jedinstvene metodike za metodike za izradu godinjih izradu godinjih i srednjoronih planova i srednjoronih planova poslovanja poslovanja PD Primjena jedinstvene metodike 1.2.Izrada stratekih planova Izrada i donoenje propisa o obaveznoj izradi FMVP poslovanja po jedinstvenoj stratekih planova metodici Donoenje i usvajanje jedinstvene metodike 25.000 FMPV za izradu stratekih planova 1.3.Uspostava kontinuiranog Definisanje metodike benchmarkinga benchmarkinga kao ukljuujui definisanje jedinstvenog seta 40.000 FMVP instrumenta za unapreenje kljunih indikatora poslovanja stratekog planiranja 100.000 FMPV Provoenje inicijalnog benchmarkinga SPECIFINI CILJ 1.4.Definisanje principa za jedinstven pristup u izradi kalkulacija u umarskom poslovanju Redefinisanje stratekih ciljeva i unapreenje stratekih planova Definisanje principa kalkulacije Izrada normativa za proizvodne operacije u iskoritavanju uma, aktivnostima umskouzgojnih radova i ostalim aktivnostima Izrada kalkulacija prema vremenu (planske i 50.000 10.000 100.000 PD FMVP FMVP

ROK mjeseci 12

24 12 18 12 18 24 12 18

98

stvarne kalkulacije) prema jedinstvenim principima 1.5.Utvrivanje jedinstvenih principa za raunovodstveno evidentiranje u umarskom poslovanju u skladu sa MRS Izrada meufaznih kalkulacija u cilju pravilne alokacije opih trokova Utvrivanje procedure isknjiavanja vrijednosti uma, umskog zemljita i puteva iz kapitala preduzea Definisanje jedinstvenog naina evidentiranja prihoda od biolokih investicija u cilju obezbjeenja komparativnosti i relevantnosti

40.000 20.000 -

FMVP FMVP FMVP

24 24 6

FMVP

STRATEKI CILJ 2. POVEANJE VRIJEDNOSTI PROIZVODNJE PREDUZEA UMARSTVA 2.1. Unapreenje proizvodnoposlovnog portfolia preduzea umarstva Identifikacija raspoloivih potencijala nedrvnih proizvoda i izrada plana koritenja u okviru PO Analiza mogunosti pruanja razliitih vrsta usluga (turizma, rekreacije, lovstva i sl.) i izrada plana koritenja u okviru PO Reinenjering preduzea umarstva u cilju impementacije navedenih planova

200.000 200.000

FMPV

24

FMVP 300.000 PD

24

60

99

2.2. Unapreenje efikasnosti poslovanja preduzea umarstva

Provoenje studije opravdanosti u cilju unapreenja modela organizacije gospodarenja umskim resursima FBiH Potpuna realizacija planova proizvodnje Racionalno koritenje sirovine Unapreenje ljudskih resursa u preduzeima umarstva kroz odgovarajue programe cjeloivotnog uenja

500.000

Osniva

18

PD PD

60 60

400.000

PD

60

2.3. Unapreenje cjelovitog sistema interne kontrole poslovanja

Definisanje procesa (mapiranje i odreivanje vlasnika procesa, ugraivanje kljunih kontrola, razgranienje dunosti) uz konsultacije odgovarajuih strunjaka Odreivanje jedinstvenih trokovnih centara Uspostava informacionog sistema za praenje i izvjetavanje o rezultatima poslovanja (po pojedinim organizacionim dijelovima, aktivnostima, proizvodima i sl.)

200.000

PD

18

20.000

PD

24

1.000.000

PD

60

STRATEKI CILJ 3. TRINO FORMIRANJE CIJENA I USPOSTAVA TRANSPARENTNOG SISTEMA PRODAJE PROIZVODA UMARSTVA 3.1. Definisanje jedinstvenih standarda umskih drvnih sortimenata na podruju FBiH Izrada i usvajanje jedinstvenih standarda za umske drvne sortimente Primjena usvojenih standarde na podruju FBiH 100 50.000 FMPV PD 12 24

3.2. Uspostava transparentnog Izrada i usvajanje jedinstvenih kriterije za sistema prodaje proizvoda prodaju DS na podruju FBiH umarstva Izrada i usvajanje jedinstvenog cjenovnika minimalnih cijena DS za podruje FBiH Unapreenje Odluke o uslovima i nainu prodaje DS u FBiH u skladu sa preporukama ove Studije Obezbjeenje kontinuiranog informisanja javnosti o trenutno vaeem cjenovniku, ciljevima i opim uslovima prodaje od strane Federalne uprave za umarstvo Izrada i stalno auriranje crne liste poslovnih partnera 3.3. Unapreenje marketing funkcije (cijena i distribucija) u umarstvu Izrada i usvajanje jedinstvenih kriterije za prodaju DS na podruju FBiH Izrada i usvajanje jedinstvenog cjenovnika minimalnih cijena DS za podruje FBiH Unapreenje Odluke o uslovima i nainu prodaje DS u FBiH u skladu sa preporukama ove Studije Obezbjeenje kontinuiranog informisanja javnosti o trenutno vaeem cjenovniku, ciljevima i opim uslovima prodaje od strane Federalne uprave za umarstvo 101

30.000 10.000 10.000

FMPV FMPV FMPV

12 12 12

10.000

FU FU

60 60

FMPV FMPV 12 12

FMPV

12

FU

60

Dostizanje stepena prodaje putem licitacije prema koliini i vrsti sortimenata u skladu sa preporukama ove Studije Formiranje berze drveta za podruje FBiH

PD

60 36

20.000

FMPV

STRATEKI CILJ 4. POSTIZANJE KONKURENTNOSTI NA MEUNARODNOM TRITU 4.1. Certificiranje svih uma u FBiH 4.2. Usklaivanje standarda umskih drvnih sortimenata sa standardima EU Formiranje koordinacionog tijela za pripremu preduzea za certficiranje Priprema preduzea za certificiranje Certificiranje uma u svim preduzeima umarstva FBiH Usklaivanje jedinstvenih standarda umskih drvnih sortimenata u FBiH sa EU standardima 200.000 1.000 000 20.000 FMPV PD PD FMPV 12 24 60 12

Ukupno

4.575.000

102

103

4. KRATAK OPIS AKTIVNOSTI

OSTALIH PROVEDENIH I PLANIRANIH

lanovi projektnog tima su uestvovali na seminarima PIU-a i to: Osnovni principi participativnog procesa i holistiki pristup odranom 18.08.2010. godine u Sarajevu i Monitoring i evaluacija koji je odran od 26-28. 11.2010 godine na Bjelanici, na kojima su definisane metodologije rada na projektima u sklopu umarskog programa.

104

5. PRILOZI
5.1. Lista tabelarnih priloga Prilog 1. Primjer kalkulacija usluga sjee i izvoza drvnih sortimenata ................................ 106 Prilog 2. Primjer kalkulacija sjee i izvoza drvnih sortimenata ............................................ 107 Prilog 3. Primjer kalkulacija usluga pripreme terena, poumljavanja i mjera njega............. 109 Prilog 4. Realizacija fizikog obima proizvodnje u preduzeima umarstva i njihov procentualni udio u prodaji umskih drvnih sotimenata na nivou Federacije BiH ................ 110 Prilog 5. Realizacija fizikog obima proizvodnje u preduzeima umarstva i njihov procentualni udio u prodaji umskih drvnih sotimenata na nivou Federacije BiH ................ 111 Prilog 6. Vrijednost fizikog obima proizvodnje po sortimentima i kantonalnim preduzeima umarstva u 2006. godini ....................................................................................................... 112 Prilog 7. Analiza strukture prihoda preduzea umarstva FBiH u poslovnoj 2006. godini .. 113 Prilog 8. Analiza strukture prihoda preduzea umarstva FBiH u poslovnoj 2006. godini .. 114 5.2. Lista slika

Slika 1. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia PD Unsko-sanske ume doo Bosanska Krupa............................................................................................................... 115 Slika 2. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia JP ume TK dd Kladanj ................................................................................................................................................ 115 Slika 3. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia PD Zeniko-dobojskog kantona doo Zavidovii ........................................................................................................ 116 Slika 4. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia JP Bosansko-podrinjske ume doo Gorade ................................................................................................................ 116 Slika 5. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia PD Srednjobosanske ume/ume Sredinje Bosne doo Donji Vakuf .................................................................... 117 Slika 6. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia Hercegovako-neretvanski kanton (preduzea umarstva) ................................................................................................ 117 Slika 7. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia GD upanije Zapadnohercegovake doo Posuje...................................................................................... 118 Slika 8 .Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia KJP Sarajevo-ume doo Sarajevo.................................................................................................................................. 118 Slika 9 . Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia GD ume Hercegbosanske upanije doo Kupres ............................................................................................. 119

105


OSNOVNA PITANJA

Prilog 1. Primjer kalkulacija usluga sjee i izvoza drvnih sortimenata ODGOVORI PD PODPITANJA
SARAJEVO UME UME TK BOSANSKO PODRINJSKE UNSKO SANSKE

DA - uzgojne mjere - izgradnju puteva - odravanje puteva - rasadniku proizvodnju - sjeu i izradu drvnih sortimenata - izvoz i iznos drvnih sortimenata - prevoz drvnih sortimenata - prodaju drvnih sortimenata na uma panju - prodaju drvnih sortimenata na meustovaritu - prodaju sadnog materijala - uzgojne mjere - izgradnju puteva - odravanje puteva - rasadniku proizvodnju - sjeu i izradu drvnih sortimenata - izvoz i iznos drvnih sortimenata - prevoz drvnih sortimenata - prodaju drvnih sortimenata na uma panju - prodaju drvnih sortimenata na meustovaritu - prodaju sadnog materijala - uzgojne mjere - izgradnju puteva - odravanje puteva - rasadniku proizvodnju - sjeu i izradu drvnih sortimenata - izvoz i iznos drvnih sortimenata - prevoz drvnih sortimenata - prodaju drvnih sortimenata na uma panju - prodaju drvnih sortimenata na meustovaritu - prodaju sadnog materijala *

NE *

DA

NE *

DA * * *

NE

DA * * *

NE

DA LI VAE PD-e IZRAUJE KALKULACIJE ZA

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

* * * * * *

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

AKO IZRAUJETE KALKULACIJE DA LI SU ONE PLANSKE I SADRANE U PLANU

* * * * * * *

* * * * * * * * * * * * * * * * * * *

AKO IZRAUJETE KALKULACIJE DA LI SU ONE SASTAVNI DIO CJENOVNIKA O PRODAJI ROBA I USLUGA

106

Jed.mjere za m3

Jed.mjere za m3

Jed.mjere za m3

Jedinica mjere

Jedinica mjere

Jedinica mjere

KM/m3

KM/m3

Ukupno KM
29.233

Ukupno KM
63.781

Ukupno KM
93.014

1.

2.

Gorivo i mazivo Smjesa Lancol Rezervni dijelovi Lanac Ma (vodilica) Turpija Ostalo Auto gume Amortizacija Plae Topli obrok Regres Trokovi prevoza HTZ Oprema Otpremnine Usluge u umarstvu Ukupno var.trokovi

0,09 0,05 0,04 0,035 0,25 0,009 0,001 m/ kom m3/ kom m3/ kom 5000 5g. 430 15 500 1,69 203
3

0,20 l/m l/m3 0,03 m/ kom m3/ kom m3/ kom

3 3

l/m l/m3

0,23 0,13

17.504 11.729 11.615

l/m l/m3

8.427

17.504 11.729 20.042 500 875 250 8.216 2.947 452 25.462 91.958 393.683 170.640 24.000 46.072 10.386 12.762 7.852.623 8.733.356

m/ kom m3/ kom m3/ kom

500 875 253

8.216 2.947 452

0,025 0,009 0,001 0,08 0,29 1,22 0,53 0,08 0,14 0,03 0,007 25,41 27,04

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 11 I

1 pila polaz. osn. dan god. dan sjek./g od

6000 430 15 500 1,69 221

14.569 315.344 127.980 18.000 42.660 7.956 1.584

0,045 0,98 0,40 0,06 0,13 0,02 0,005 9,98 11,75

trak. polaz. osn. dan god. dan trak./g od kat.

25.462 77.389 78.339 42.660 6.000 3.412 2.430 792

0,08 0,24 0,24 0,13 0,02 0,01 0,01 0,002 14,32 15,28

IV

3.224.815 3.793.856

IV

4.627.808 4.939.500

107

KM/m3
0,29 0,05 0,04 0,06

R . b r

Prilog 2. Primjer kalkulacija sjee i izvoza drvnih sortimenata Sjea i izrada drvnih Izvoz i iznos drvnih Ukupno sjea i izvoz sortimenata sotimenata Vrsta troka

12 13 II

Opi trokovi podrunice Opi trokovi direkcije Ukupni vrem.trok. UKUPNO I + II

43

3.274.798

57

4.341.013

76

7.615.811

43

1.034.147 4.308.945 8.102.801 13,34 25,09

57

1.370.846 5.711.859 10.651.359 17.68 32,98

24 100

2.404.993 10.020.804 18.754.160 31,03 58,07

108

Prilog 3. Primjer kalkulacija usluga pripreme terena, poumljavanja i mjera njega

R. Br 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. I 9. 10. II

Vrsta troka
Sadnice Usluge treih lica Transport sadnica Plae zaposlenih Topli obrok Regres Trokovi prevoza Struni nadzor Ukupni varijabilni trokovi Opi trokovi podr. Opi trokovi direkcije Ukupni fiksni trokovi UKUPNO I + II

Priprema terena za poumljavanje Sjea grmlja i zeljasti biljki (nepovoljni uslovi) KM/ Ukupno KM/ ha jed KM D/ha 15,00 500,00 47.971,96 20.518,67 20.518,67 49.803,18 138.812,48 8,60 8,60 100,00 72.466,00 22.884,00 95.350,00 234.162,49 319,60 136,70 136,70 331,80 924,80 482,80 152,40 635,20 1.560,00

Poumljavanje etinari i liari (nepov.) KM/ jed 0,40 15,00 500,00 58.520,00 142.500,00 532.380,00 33,00 33,20 278.068,00 87.811,00 365.879,00 898.259,00 308,00 750,00 2.802,00 1.463,50 462,20 1.925,70 4.727,70 58,40 58,40 100,00 Ukupno KM 166.250,00 146.300,00 18.810,00 KM/ ha 875,00 770,00 99,00

Mjere njega Od nepoeljnih vrsta, zeljast. korjenje (sred.) KM/ Ukupno KM KM/ ha jed 318.338,40 140.532,00 140.532,00 341.211,70 940.614,10 492.097,00 155.399,00 647.496,00 1.588.110,1 475,70 210,00 210,00 509,88 1405,58 735,40 232,20 967,60 2373,18 76,00 24,00 100,00 PROSJENO KM/ jed Ukupno KM 166.250,00 512.610,40 18.810,00 161.050,67 219.570,67 533.514,88 1.611.806,50 842.631,00 266.094,00 1.108.725,00 2.720.531,50 KM/ ha 164,72 567,88 18,64 159,57 217,55 528,60 1596,96 834,87 263,64 1098,51 2695,46

109

Prilog 4. Realizacija fizikog obima proizvodnje u preduzeima umarstva i njihov procentualni udio u prodaji umskih drvnih sotimenata na nivou Federacije BiH
Kantonalno PD ume TK (m3) Kantonalno PD ZE-DO (m3) Kantonalno PD USK ume (m3) Kantonalno PD BPK (m3) Kantonalno PD SBK (m3) umski sortimenti drvni Federacij a BiH (m3) 12 2/12 (%) 4/12 (%) 6/12 (%) 8/12 (%) 10/12 (%)

1 Trupci etinara (F, I/III klasa) Trupci liara (F L, I/III klasa) Celulozno drvo Ogrevno drvo Ostalo oblo Ukupno

2 97.040

3 21,6

4 39.694

5 19,4

6 150.291

7 40,0

10

11

13 13,1

14 5,3

15

16

17

985 10.692 45 20.722 141 32.585

3,0 32,8 0,2 63,6 0,4 100, 0

121.562 64.077 59.816 162.015 16.159 423.629

28,7 15,1 14,1 38,2 3,9 100, 0

743361 381329
210.766 811.759 70.118 2.217.33 3

20,2
23,4 7,5 13,5 16,0 17,0

0,1
2,8 0,0 2,6 0,2 1,5

16,4
16,8 28,4 20,0 23,0 19,1

63.885 58.015 228.039 3.210 450.189

14,2 12,9 50,6 0,7 100, 0

63.249 4.348 92.320 5.101 204.712

30,9 2,1 45,1 2,5 100, 0

89.089 15.904 109.400 11.244 375.928

23,7 4,2 29,1 3,0 100, 0

16,8 27,5 28,1 4,6 20,3

16,6 2,1 11,4 7,3 9,2

Izvori: Izvjetaj o realizaciji projekta Istraivanje cijene gospodarenja umama i umskim zemljitima na podruju Federacije Bosne i Hercegovine, (2008), umarski fakultet, Sarajevo Deli, S., Avdibegovi, M.(2009): Prihodi i trokovi proizvodnje u umarstvu Federacije Bosne i Hercegovine, Radovi umarskog fakulteta, broj 2, Knjiga XL, Sarajevo

110

Prilog 5. Realizacija fizikog obima proizvodnje u preduzeima umarstva i njihov procentualni udio u prodaji umskih drvnih sotimenata na nivou Federacije BiH
Kantonalno PD SK (m3) Kantonalno PD HNK (m3) Kantonalno PD ZHK (m3) Kantonalno PD HBK (m3) umski drvni sortimenti Federacija BiH (m3) 10 2/10 (%) 11 13,1 4/10 (%) 12 5,3 6/10 (%) 13 8/10 (%) 14 10/10 (%) 15

1 Trupci etinara (F, I/III klasa) Trupci liara (F L, I/III klasa) Celulozno drvo Ogrevno drvo Ostalo oblo Ukupno

2 9.359

3 11,9

4 0

5 0

6 65.271

7 44,7

259.119

51,9

743361

20,2

0,1

16,4

35.527 28 33.385 303 78.602

45,2 0,0 42,5 0,4 100,0

1.848 141 4.801 0 6.790

27,2 2,1 70,7 0 100, 0

16.911 5.971 44.107 13.901 145.981

11,6 4,0 30,2 9,5 100, 0

36.051 66.718 116.970 20.059 498.917

7,2 13,4 23,5 4,0 100, 0

381329
210.766 811.759 70.118 2.217.333

16,8 27,5 28,1 4,6 20,3

16,6 2,1 11,4 7,3 9,2

23,4 7,5 13,5 16,0 17,0

2,8 0,0 2,6 0,2 1,5

16,8 28,4 20,0 23,0 19,1

111

Prilog 6. Vrijednost fizikog obima proizvodnje po sortimentima i kantonalnim preduzeima umarstva u 2006. godini
KPD umski drvni sortiment Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Vrijednost (KM) % Trupci etinara (F, I/III klasa) 10.699.429 38,02 4.221.054 31,05 15.882.638 56,53 60.346 5,68 12.511.450 46,65 923.993 16,10 0 0 7.129.860 60,59 21.324.882 71,09 Trupci liara (F, L, I/III klasa) 6.109.537 21,71 5.765.375 42,41 8.130.967 28,94 536.098 50,46 6.144.423 22,91 3.506.582 61,10 172.375 45,10 1.619.193 13,76 2.867.715 9,56 Celulozno drvo Ogrevno drvo Ostalo oblo Ukupno

USK TK ZDK BPK SBK HNK ZHK SK HBK

2.476.459 8,80 154.976 1,14 390.534 1,39 956 0,09 2.566.658 9,57 1.722 0,03 6.306 1,65 361.259 3,07 1.829.818 6,10

8.718.262 30,98 3.272.166 24,07 3.416.467 12,16 461.835 43,47 4.905.347 18,29 1.286.129 22,41 203.525 53,25 1.789.820 15,21 3.422.660 11,41

137.894 0,49 180.805 1,33 275.340 0,98 3.187 0,30 691.952 2,58 20.661 0,36 0 0 867.256 7,37 551.945 1,84

28.141.582 100,00 13.594.376 100,00 28.095.946 100,00 1.062.422 100,00 26.819.828 100,00 5.739.086 100,00 382.206 100,00 11.767.388 100,00 29.997.021 100,00

112

Prilog 7. Analiza strukture prihoda preduzea umarstva FBiH u poslovnoj 2006. godini
PD Unskosanske ume doo Bosanska Krupa JP ume TK dd Kladanj PD Zenikodobojskog kantona doo Zavidovii JP Bosanskopodrinjske ume doo Gorade PD Srednjobosans ke ume/ume Sredinje Bosne doo Donji Vakuf

umski drvni sortimenti

1 Trupci etinara (F, I/III klasa) Trupci liara (F L, I/III klasa) Celulozno drvo Ogrevno drvo Ostalo oblo 20 Ukupno (drvni sortimenti) Ostali prihodi 21 Sveukupno

2 10.699.429 6.109.537 2.476.459 8.718.262 137.894 28.141.582 7.916.822 36.058.404

3 29,67 16,94 6,87 24,18 0,38 78,04 21,96 100,00

4 4.221.054 5.765.375 154.976 3.272.166 180.805 13.594.376 2.781.793 16.376.169

5 25,78 35,20 0,95 19,98 1,10 83,01 16,99 100,00

6 15.882.638

7 46,83

10

11

60.346 536.098 956 461.835 3.187 1.062.422 280.301 1.342.723

4,49 39,92 0,07 34,40 0,24 79,12 20,88 100,0 0

12.511.450 6.144.423 2.566.658 4.905.347 691.952 26.819.828 8.365.554 35.185.382

35,56 17,46 7,29 13,94 1,97 76,22 23,78 100,0 0

8.130.967 390.534 3.416.467 275.340 28.095.946 5.823.753 33.919.699

23,97 1,15 10,07 0,81 82,83 17,17 100,00

Ostalo oblo obuhvata: TT stubove, jamsko drvo i dr. Ostali prihodi su svi prihodi koji su ostvareni poslovanjem a nisu rezultat prodaje umskih drvnih sortimenata (npr. realizacija sporednih umskih proizvoda i drugo)
21

20

113

Prilog 8. Analiza strukture prihoda preduzea umarstva FBiH u poslovnoj 2006. godini
Hercegovak oneretvanski kanton (preduzea umarstva) 2 923.993 3.506.582 1.722 1.286.129 20.661 5.739.086 1.929.372 7.668.458 GD upanij eZapadn ohercego vake dooPosu je 4 0 172.375 6.306 203.525 0 382.206 182.804 565.010 KJP Sarajevoume doo Sarajevo GD ume Hercegbosanske upanije doo Kupres

umski drvni sortimenti

1 Trupci etinara (F, I/III klasa) Trupci liara (F L, I/III klasa) Celulozno drvo Ogrevno drvo Ostalo oblo Ukupno (drvni sortimenti) Ostali prihodi Sveukupno

3 12,05 45,73 0,02 16,77 0,27 74,84 25,16 100,00

5 0 30,51 1,12 36,02 0 67,65 32,35 100,00

6 7.129.860 1.619.193 361.259 1.789.820 867.256 11.767.388 8.633.825 20.401.213

7 34,95 7,94 1,77 8,77 4,25 57,68 42,32 100,00

8 21.324.882 2.867.715 1.829.818 3.422.660 551.945 29.997.021 922.983 30.920.004

9 68,97 9,27 5,92 11,07 1,78 97,01 2,99 100,00

114

Slika 1. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia PD Unsko-sanske ume doo Bosanska Krupa
Visoko Visoka Realtivno trino uee Nisko

Stopa rasta trita

Trupci liara

Ostali proizvodi
CD

CD
Ogrijevno drvo

Trupci etinara
Ostalo oblo

Niska

Slika 2. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia JP ume TK dd Kladanj

Visoko Visoka Realtivno trino uee Nisko

Stopa rasta trita

Trupci liara

Ogrijevno drvo

Ostali proizvodi
Celulozno drvo

Trupci etinara Ostalo oblo

Niska

115

Slika 3. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia PD Zenikodobojskog kantona doo Zavidovii
Visoko Visoka Realtivno trino uee Nisko

Stopa rasta trita

Ostalo oblo

Trupci liara

Ogrijevno drvo
Celulozno drvo

Trupci etinara

Ostali proizvodi

Niska

Slika 4.Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia JP Bosanskopodrinjske ume doo Gorade
Visoko Visoka Realtivno trino uee Nisko

Stopa rasta trita

Trupci Liara

Ostali proizvodi

Ogrijevno drvo Ostalo oblo

Trupci etinara Celulozno drvo

Niska

116

Slika 5. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia PD Srednjobosanske ume/ume Sredinje Bosne doo Donji Vakuf
Visoko Visoka
Trupci liara

Realtivno trino uee

Nisko

Stopa rasta trita

Ostali prihodi
Celulozno drvo

Trupci etinara Ostalo oblo

O Ogrijevno drvo

Niska

Slika 6.Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia Hercegovakoneretvanski kanton (preduzea umarstva) Visoko Realtivno trino uee Nisko Visoka
Tr

Stopa rasta trita

Trupci liara

Ogrijevno drvo

Ostalo proizvodi

Trupci etinara Ostalo oblo

Niska

117

Slika 7. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia GD upanije Zapadnohercegovake doo Posuje
Visoko Visoka Realtivno trino uee Nisko

Stopa rasta trita

Trupci liara

Ostali proizvodi

Ogrijevno drvo

Celulozno drvo

Niska

Slika 8 .Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia KJP Sarajevo-ume doo Sarajevo

Visoko Visoka

Realtivno trino uee

Nisko

Trupci liara

Stopa rasta trita

Ostalo oblo
Ostali proizvodi

Ogrijevno drvo Celulozno drvo Trupci etinara

Niska

118

Slika 9. Trenutna BCG matrica proizvodno-poslovnog portfolia GD ume Hercegbosanske upanije doo Kupres
Visoko Visoka Realtivno trino uee Nisko

Trupci liara

Stopa rasta trita

Ostalo oblo
Trupci etinara

Celulozno drvo Ostali pr. Ogrijevno drvo

Niska

119

LITERATURA
1. Avdibegovi, M. 2006: Reinenjering poslovnih sistema umarstva u funkciji zadovoljavanja sociolokih aspekata gospodarenja umskim resursima u BiH, doktorska disertacija, Univerzitet u Sarajevu, umarski fakultet 2. Annual Report World Bank 2009 3. Akcioni plan za suzbijanje ilegalnih aktivnosti FBiH 4. omi, R. 1999. Organizacija proizvodnje i menadment u umarstvu, umarski fakultet, Banja Luka 5. Draft verzija FSC nacionalnih standarda za Bosnu i Hercegovinu 6. Elaborat participativnog procesa izrade umarskog programa FBiH 7. Forest Products Annual Market Review 2008-2009, UJEDINJENE NACIJE, 2009 8. IRC (2001) Uvod u tehnike stratekog planiranja za NVO 9. Plan i program rada za izradu umarskog programa FBiH 10. Raspoloive studije, informacije i baze podataka donesene od strane resornog ministarstva, relevantne za izradu predmetne Studije 11. Projekat razvoja i ouvanja uma-Ekonomsko-finansijska studija 12. Informacije o gospodarenju umama u FBiH (2003-2008) 13. Kantonalni zakoni o umama i drugi vezani za oblast umarstva 14. Muslimovi. , 2010: Strateki menadment u .P.D. Unsko.samske ume d.o.o. Bosanska Krupa u uslovima promjenljivih zahtjeva poslovnog okruenja, magistarski rad, umarski fakultet, Sarajevo 15. Nacrt Zakona o umama F BiH 16. Nacionalna umarska politika Crne Gore, 2008; 17. Nacionalna umarska politika i strategija, R Hrvatska, 2003; 18. Odluka o uslovima i nainima prodaje umskih drvnih sortimenata 19. Poslovno upravljanje i organizacijsko strukturiranje Hrvatskih uma d.o.o., Ekonomski fakultet Zagreb, 2009; 20. Revizorski izvjetaji 21. Strategija umarstva EU (1998) 22. Strategija odrivog razvoja EU (2002) 23. Strategija odrivog korienja prirodnih resursa i dobara EU (2005) 24. Strategija razvoja umarstva Republike Srpske 2010-2020 (nacrt); 25. Strategija razvoja umarstva R Srbije, 2006; 26. Statistiki godinjak/Ljetopis Federacije BiH 2009, Federalni zavod za statistiku, FBiH 27. Studija Trite pilanskim trupcima ORGUT 2010.(nacrt) 28. Susanna Laaksonen-Craig, (2004) Forest Policyand Economics, Foreign direct investments in the forest sector: implications for sustainable forest management in developed and developing countries Volume 6, Issues 3-4, June 2004, Pages 359370, Economics of Sustainable Forest Management 29. ehi Devad , Strateki menadment, Slovo Mostar, 2002 30. unji-Beus,M., Berberovi, ., Stavri, B. 1999. Ekonomika preduzea, Ekonomski fakultet, Sarajevo 31. unje Aziz, Top - menader : vizionar i strateg. Sarajevo: Tirada; 2002 32. UNDP (2009) Metodologija za integrirano planiranje lokalnog razvoja - miPRO 33. Uredba o umama F BiH 34. Zakon o umama RS 35. Zakon o umama RH 36. Zakon o umama R CG 120

37. Zakon o umama entiteta RS 38. Zakon o umama F BiH 39. Zakon o inspekcijama F BiH 40. Zavrni izvjetaj projekta Benchmarking u umarstvu BiH

SPISAK UESNIKA ZA JAVNU RASPRAVU

Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva (FMPV) Federalna uprava za ume PIU- jedinica za implementaciju projekata u umarstvu Federalna i kantonalne umarske inspekcije Kantonalna Ministarstvo poljoprivrede vodoprivrede i umarstva (KMPV) Kantonalne Uprave za ume Kantonalna umsko privredna drutva Savjet za izradu umarskog programa FBiH umarski fakultet Sarajevo Strukovna umarska udruenjauF BiH Mediji Privredna komora FBiH Vanjskotrgovinska komora Regionalne razvojne agencije Klaster drvo Svjetska banka USAID, SIDA Ministarstvo finansija FBiH sektor za raunovodstvo i reviziju

121