UNIVERZITET „DŽEMAL BIJEDIĆ“ MOSTAR

GRAĐEVINSKI FAKULTET

Selma Čengić

INDIKATORI ODRŽIVOG RAZVOJA U

INTEGRALNOM UPRAVLJANJU VODNIM RESURSIMA

- magistarski rad -

Mostar
maj, 2009. god.
 UNIVERZITET „DŽEMAL BIJEDIĆ“ MOSTAR
GRAĐEVINSKI FAKULTET

Selma Čengić

INDIKATORI ODRŽIVOG RAZVOJA U

INTEGRALNOM UPRAVLJANJU VODNIM RESURSIMA

- magistarski rad -

Mostar
maj, 2009. god.
 UNIVERZITET „DŽEMAL BIJEDIĆ“ MOSTAR
GRAĐEVINSKI FAKULTET

Vrsta rada: Magistarski rad

Autor: Selma Čengić, dipl. ing. građ.
Mentor: Prof. dr.Tarik Kupusović, dipl. ing. građ.

Naslov rada:

INDIKATORI ODRŽIVOG RAZVOJA U

INTEGRALNOM UPRAVLJANJU VODNIM RESURSIMA

Mostar
maj, 2009. god.
 SADRŽAJ

LISTA AKRONIMA ................................................................................................................................................................... iv

1. UVOD ..................................................................................................................................................................................... 1
1.1. Evolucija koncepata razvoja ............................................................................................................................................ 1
1.2. Uloga voda u održivom razvoju ....................................................................................................................................... 4
1.3. Indikatori održivog razvoja ............................................................................................................................................... 6

2. PROBLEMATIKA I CILJEVI RADA .................................................................................................................................... 7

3. METODOLOGIJA .................................................................................................................................................................. 9

4. PREGLED PRETHODNIH ISTRAŽIVANJA I INICIJATIVA ............................................................................................... 10

4.1. Evolucija i definicije održivog razvoja......................................................................................................................... 10
4.2. Integralno upravljanje vodnim resursima ..................................................................................................................... 12
4.3. Mjerenje održivog razvoja – pregled globalnih i evropskih inicijativa ...................................................................... 14
4.3.1. Indikatori održivog razvoja.................................................................................................................................... 14
4.3.2. Okolišni i vodni indikatori održivog razvoja ........................................................................................................ 18

5. KONCEPTI I PRIMJENA INDIKATORA ODRŽIVOG RAZVOJA ...................................................................................... 21

5.1. Koncepcija i definicije indikatora održivog razvoja .................................................................................................... 21
5.2. Konceptualni okviri indikatora održivog razvoja ......................................................................................................... 23
5.2.1. Opće napomene ...................................................................................................................................................... 23
5.2.2. Konceptualni okvir „Pritisak (pokretačke sile) – Stanje – Odgovor“ (PSR) ..................................................... 23
5.2.3 . Problem – tema / pod - tema konceptualni okvir ................................................................................................ 26
5.2.4. Kapitalni konceptualni okvir .................................................................................................................................. 28
5.2.5. Obračunski konceptuani okvir............................................................................................................................... 31
5.2.6. Agregirani ili kompozitni konceptualni okvir indikatora - indeksi...................................................................... 32
5.2.6.1. Značajniji agregirani indikatori orjentirani su na praćenje okolišne dimenzije ...................................... 33
5.2.6.1.1. „Water Poverty Index“ (WPI)– Indeks vodnog siromaštva ................................................................. 33
5.2.6.1.2. „Ecological Footprint (EF)“ – Ekološki trag ......................................................................................... 33
5.2.6.1.3. „Environmental Sustainability Index“ (ESI) - Indeks okolišne održivosti ........................................ 34
5.2.6.1.4. „Environmental Performance Index“ (EPI) – Indeks okolišnih performansi..................................... 35
5.2.6.2. Cjelovitiji agregirani indikatori održivog razvoja ......................................................................................... 35
5.2.6.2.1. „Adjusted Net saving“ (ANS) - Stvarna neto štednja .......................................................................... 35
5.2.6.2.2. „Genuine progress indicator“ (GPI) - Stvarni indikator progresa i „Index of Sustainable Economic
Welfare“ (ISEW) – Indeks održivog ekonomskog blagostanja ........................................................................... 36
5.2.6.3. Agregirani indikatori orjentirani na mjerenje ljudskog razvoja .................................................................. 36
5.2.6.3.1 „Human Development Index“ (HDI) – Indeks ljudskog razvoja; Human Poverty Index“(HPI) - Indeks
ljudskog siromaštva; „Gender - related Development Index“ (GrDI) - Indeks razvoja ženske populacije;
„Gender empowerment measure “ (GEM) – Mjera jačanja populacije ............................................................. 36
5.2.7. Ostali konceptualni okviri indikatora održivog razvoja ....................................................................................... 37
5.2.7.1. Okvir indikatora „Milenijumski razvojni ciljevi“ (MDG) ............................................................................ 37
5.2.7.2. „Headline indikatori“ – Vodeći indikatori ................................................................................................... 38

i
5.3. Primjena značajnijih setova indikatora u svijetu i Evropi .......................................................................................... 38
5.3.1. UN CSD indikatori ................................................................................................................................................... 38
5.3.1.1. Pozadina i svrha CSD indikatora ................................................................................................................... 38
5.3.1.2. Struktura CSD seta indikatora ....................................................................................................................... 39
5.3.1.3. Primjena CSD indikatora ................................................................................................................................ 39
5.3.2. EU indikatori održivog razvoja (Eurostat)............................................................................................................. 40
5.3.2.1. Pozadina i svrha EU seta indikatora ............................................................................................................. 40
5.3.2.2. Struktura seta EU indikatora održivog razvoja ............................................................................................ 41
5.3.2.3. Primjena indikatora......................................................................................................................................... 41
5.3.3. EEA „core“ set inicators ........................................................................................................................................ 43
5.3.3.1. Pozadina i svrha EEA „core“ set indikatora................................................................................................ 43
5.3.3.2. Struktura EEA „core“ set indikatora ............................................................................................................ 43
5.3.3.3. Primjena EEA „core“ set indikatora .............................................................................................................. 44
5.3.4. Vodni indikatori – EEA Eurowaternet................................................................................................................... 44
5.3.4.1. Pozadina i svrha vodnih indikatora.............................................................................................................. 44
5.3.4.2. Struktura vodnih indikatora ........................................................................................................................... 45
5.3.4.3. Primjena vodnih indikatora ............................................................................................................................ 45
5.3.5. WPI kao alat integralnog upravljanja vodnim resursima ................................................................................... 46
5.3.5.1. Teoretska pozadina indeksa vodnog siromaštva ....................................................................................... 47
5.3.5.1.1. Teorija siromaštva .................................................................................................................................. 47
5.3.5.1.2. Koncept „održivih sredstava za život (kapitala)“ ................................................................................ 48
5.3.5.2. Koncept i konceptualni okvir (struktura) indeksa vodnog siromaštva .................................................... 50
5.3.5.3. Primjena indeksa vodnog siromaštva ......................................................................................................... 53
5.3.5.3.1. Matematski modeli za proračun WPI-a ............................................................................................... 53

6. ODRŽIVI RAZVOJ I INTEGRALNO UPRAVLJANJE VODNIM RESURSIMA U BIH ........................................................ 56

6.1. Održivi razvoj u BiH ........................................................................................................................................................ 56
6.2. Integralno upravljanje vodnim resursima u BiH .......................................................................................................... 58
6.3. Indikatori održivog razvoja i vodni indikatori u BIH ..................................................................................................... 60
6.3.1. Prisutna ograničenja za razvoj indikatora održivog razvoja u BiH .................................................................... 60
6.3.1.1. Prikupljanje i obrada podataka i njihovo korištenje u BiH.......................................................................... 60
6.3.1.2. Nedovoljni statistički kapaciteti u BiH ......................................................................................................... 61
6.3.2. Inicijative na izradi indikatora održivog razvoja i vodnih indikatora u BiH ...................................................... 62

7. PRIMJENA MODELA WPI U BIH........................................................................................................................................ 63

7.1. Primjena modela za različite prostorne nivoe / obuhvate u BiH – nacionalni nivo i nivo slivnog područja........... 63
7.2. Primjena modela WPI na nacionalnom nivou (BiH) ................................................................................................... 64
7.2.1. Prostorne, hidrološke i demografske karakteristike Bosne i Hercegovine ....................................................... 65
7.2.2. Konceptualni okvir (struktura) WPI-a i izvori podataka za nacionalni nivo (BiH) ............................................. 65
7.2.3. Ograničenja za primjenu modela WPI na nacionalnom nivou za BiH bazena .................................................. 65
7.2.4. Proračun WPI –a za nacionalni nivo..................................................................................................................... 66
7.2.4.1. Komponenta raspoloživi vodni „resursi“ (R) .............................................................................................. 66
7.2.4.2. Komponenta „pristup“ vodnim resursima (P) ............................................................................................. 67
7.2.4.3. Komponenta „kapacitet“ (Ka) ........................................................................................................................ 70
7.2.4.4. Komponenta „korištenje“ vodnih resursa (Ko) ........................................................................................... 72
7.2.4.5. Komponenta „okoliš“ (O) .............................................................................................................................. 75

ii
7.3. Primjena modela WPI na nivou riječnog sliva .......................................................................................................... 77
7.3.1. Prostorne, hidrološke i demografske karakteristike sliva rijeke Zujevine ....................................................... 78
7.3.2. Struktura WPI-a i izvori podataka za sliv rijeke Zujevine ................................................................................... 78
7.3.3. Ograničenja za primjenu modela WPI na nivou riječnog sliva .......................................................................... 78
7.3.4. Proračun WPI – a za sliv rijeke Zujevine .............................................................................................................. 80
7.3.4.1. Komponenta raspoloživi vodni „resursi“ (R) .............................................................................................. 80
7.3.4.2. Komponenta „pristup“ vodnim resursima (P) ............................................................................................. 82
7.3.4.3. Komponenta „kapacitet (Ka)“ ........................................................................................................................ 83
7.3.4.4. Komponenta „korištenje“ vodnih resursa (Ko) ........................................................................................... 85
7.3.4.5. Komponenta „okoliš“ O ................................................................................................................................ 88
7.4. Interpretacija i analiza rezultata proračuna WPI-a za nacionalni nivo i nivo slivnog prodručja .............................. 89
7.4.1. Osvrt na rezultate proračuna na nacionalnom nivou .......................................................................................... 89
7.4.2. Osvrt na rezultate proračuna za nivo slivnog područja ...................................................................................... 92
7.5. Osvrt na koncept i metodologiju proračuna WPI ......................................................................................................... 93

8. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ......................................................................................................................................... 96

9. PRILOZI ............................................................................................................................................................................. 100

LITERATURA ........................................................................................................................................................................138

SPISAK TABELA:
Tabela 1. Teme, pod-teme i indikatori u okviru konceptualnog okvira tema / pod-tema............................................. 27
Tabela 2. Ecological Footprint (EF), biokapacitet i ekološke rezerve ili nedostatak kapaciteta u svijetu i BiH ........34
Tabela 3. Milenijumski razvojni ciljevi vezani za vodne resurse ..................................................................................... 37
Tabela 4. Vrijednosti indikatora i komponente raspoloživi vodni „resursi“ za BiH ...................................................... 67
Tabela 5. Vrijednosti indikatora i komponente „pristup“ vodnim resursima za BiH ..................................................... 69
Tabela 6. Vrijednosti indikatora i komponente „kapacitet“ za BiH ................................................................................. 71
Tabela 7. Vrijednosti indikatora i komponente „korištenje“ vodnih resursa za BiH.................................................... 74
Tabela 8. Vrijednosti indikatora i komponente „okoliš“ za BiH ....................................................................................... 76
Tabela 9. Vrijednosti glavnih komponenti WPI - a i ukupna vrijednost WPI - a za BiH................................................. 77
Tabela 10. Vrijednosti indikatora i komponente raspoloživi vodni „resursi“ za sliv rijeke Zujevine ............................. 81
Tabela 11. Vrijednosti indikatora i komponente „pristup“ vodnim resursima za sliv rijeke Zujevine ........................... 83
Tabela 12. Vrijednosti indikatora i komponente „kapacitet“ za sliv rijeke Zujevine ........................................................ 84
Tabela 13. Vrijednosti indikatora i komponente „korištenje“ vodnih resursa za sliv rijekeZujevine.............................87
Tabela 14. Vrijednosti komponenti WPI-a i ukupna vrijednost WPI - a sliv rijeke Zujevine ............................................ 89

SPISAK SLIKA
Slika 1 . Shematski prikaz „DPSIR“ konceptualnog okvira ................................................................................................ 24
Slika 2. Međuzavisnosti pojedinih „DPSIR“ elemenata ..................................................................................................... 25
Slika 3. Među - veze između tema „siromaštvo“ i „vodni resursi“ ................................................................................... 27
Slika 4. Generički „DPSIR“ okvir za vode ........................................................................................................................... 45
Slika 5. Shema okvira „održiva sredstva za život“.......................................................................................................... 49
Slika 6. Analogija glavnih komponenti WPI - a sa tipovima kapitala okvira „održiva sredstva za život“....................50
Slika 7. Grafički prikaz mogućnosti primjene indeksa WPI za različite prostorne obuhvate ......................................... 52
Slika 8. Grafički prikaz vrijednosti glavnih komponenti WPI-a - WPI pentagram ........................................................... 93

iii
LISTA AKRONIMA

ANS Adjusted Net saving - Stvarna neto štednja

BiH Bosna and Herzegovina/Bosna i Hercegovina
BHNI Basic Human Needs Index / Indeks osnovnih ljudskih potreba
CARDS EU Community Assistance, Reconstruction, Development and Stabilization Programme/
Program pomoći, rekonstrukcije, razvoja i stabilizacije Evropske zajednice
CBD Convention on Biological Biodiversity / Konvencija o biološkomj raznolikosti
DPSIR Driving forces – Pressures - State – Impact - Respons / Pokretačke sile – Pritisci – Stanje
- Utjecaj - Odgovor
DSFI Dry Season Flow Index / Indeks proticaja u sušnom periodu
DSR Driving forces – State - Response / Pokretačke sile - Stanje-Odgovor
EC European Commission / Evropska komisija
EEA European Environment Agency / Evropska Agencija za okoliš
EF Ecological Footprint – Ekološki trag
EIONET European Information and Observation Network / Evropska informaciona i osmatračka
mreža
EPI Environmental Performance Index – Indeks okolišnih performansi
ESI Environmental Sustainability Index - Indeks okolišne održivosti
ETC European Topic Centre / Evropski tematski centar
ETCW European Topic Centre for Water / Evropski tematski centar za vode
EU European Union/Evropska unija
EU FP6 European Union Sixth Framework Program/ Šesti okvirni program Evropske unije
EUISD European Union Indicators of Sustainable Development / Indikatori održivog razvoja
Evropske unije
EUROSTAT Statistical Office of the European Communities / Statistički ured evropskih zajednica
EUROWATERNET Evropska mreža za monitoring voda
EUWFD European Union Water Framework Directive / Okvirna Direktiva o vodama Evropske Unije
FAO Food and Agriculture Organisation of the United Nations / Organizacija za hranu i
poljoprivredu Ujedinjenih Nacija
FAO – AQUASTAT FAO's Information System on Water and Agreculture / FAO Informacioni sistem o vodi i
poljoprivredi
FBiH Federation of Bosnia and Herzegovina/Federacija Bosne i Hercegovine
FWSI Falkenmark Water Stress Indicator / Falkenmarkov Indikator vodnog stresa
GDP Gross Domestic Product / Bruto domaći proizvod
GEM Gender empowerment meassure - Mjera jačanja populacije
GPI Genuine progress indicator - Stvarni indikator progresa
GrDI Gender – related Development Index - Indeks razvoja ženske populacije
GWP Global Water Partnership / Globalno partnerstvo za vode
HDI Human Development Indeks / Indeks humanog (ljudskog) razvoja
HPI Human Poverty index - Indeks ljudskog siromaštva
HDR Human Development Report / Izvještaj o humanom (ljudskom) razvoju
ICPDR International Commission for the Protection of the Danube River/ Međunarodna komisija
za zaštitu rijeke Dunava
IDF International Development Fond / Međunarodni razvojni fornd
IETF Internet Engineering Task Force / Inženjerska radna grupa za razvoj interneta
IMF International Monetary Fond / Međunarodni monetarni fond
IMG International Management Group / Međunarodna grupa za upravljanje
IWS Index of Water Scarcity / Indeks nedostatka voda
IPPC Integrated Pollution Prevention and Control / Integralna prevencija i kontrola zagađenja
ISEW Index of Sustainable Economic Welffare – Indeks održivog ekonomskog blagostanja
JPI Johannesburg Plan of Implementation / Johanesburški Plan Implementacije
IWRM Integrated Water Resource Management / Integralno upravljanje vodnim resursima
MAP Mediterranean Action Plan / Mediteranski Akcioni Plan
MDG Millennium Development Goals / Milenijumski razvojni ciljevi
MDGI Millennium Development Goals Indicators / Indikatori milenijumskih razvojnih ciljeva

iv
NEAP National Environmental Action Plan/Državni akcioni plan za okoliš
OECD Organisation for Economic Cooperation and Development / Organizacija za ekonomsku
kooperaciju i razvoj
PRSP Poverty Reduction Strategy Paper/Srednjoročna razvojna strategoja BiH (2004-2007)
PSR Pressure – State – Respones / Pritisak (pokretačke sile) – Stanje -Odgovor
RS Republic of Srpska/Republika Srpska
SARIB Sava River Basin: Sustainable use, management and resources protection / Bazen rijeke
Save: drživo korištenje, upravljanje i zaštita resursa
SEEA System Integrated Environment and Economic Accounting / Sistem Intergriranog
okolišnog i ekonomskog obračuna
UKOOR National Steering Committee for Environment and Sustainable Development / Nacionalni
upravni komitet za okolinu i održivi razvoj
UICN International Union for Conservation of Nature / Svjetska Unija za zaštitu prirode
UNECE United Nations Economic Commission for Europe / Ekonomska komisija za Evropu
Ujedinjenih nacija
UN United Nations / Ujedinjene nacije
UNCCD UN Convention to Combat Desertification / UN Konvencija o suzbijanju desertifikacije
UNCED United Nation Conference on Environment and Development/ Konferencija Ujedinjenih
nacija o okolišu i razvoju
UNEP United Nation Environment Program / Okolišni Program Ujedinjenih nacija
UNDP United Nations Development Programme/Razvojni program Ujedinjenih nacija
UNCSD United Nation Commission on Sustainable Development / Komisija za održivi razvoj
Ujedinjenih nacija
UNCSDI United Nation Commission on Sustainable Development Indicators / Indikatori Komisije
za održivi razvoj Ujedinjenih nacija
UNMD United Nation Milenium Declaration / Milenijumska deklaracija Ujedinjenih nacija
UNSC United Nations Security Council / Vijeće Ujedinjenih nacija za sigurnost
UNSNA United Nations System of National Accounts / Sistem nacionalnog obračuna Ujedinjenih
nacija
USAID United States Agency for International Development / Agencija za međunarodni razvoj
SAD-a
WAI Water Availability Index / Indeks raspoloživosti voda
WB World Bank / Svjetska banka
WCED World Commission on the Environment and Development / Komisija za okoliš i i razvoj
WPI Water Poverty Index / Indeks vodnog siromaštva
WSSD World Summit on Sustainable Development / Svjerski samit o održivom razvoju

v
1. UVOD

1.1. Evolucija koncepata razvoja

Imperijalne i kolonijalne sile koje su dominirale u devetnaestom i prvoj polovini dvadesetog vijeka nisu
nastojale obezbijediti ekonomski i društveni napredak u zemljama koje su bile kao ove, koje se danas
zovu „zemlje u razvoju“. Primarna funkcija kolonija bila je snabdijvanje imperijalnih sila sirovinama i
jeftinom radnom snagom, uključujući i robovlasničko društvo sredinom i krajem devetnaestog stoljeća.
U bogatijim zemljama Evrope, Sjeverne Amerike i u Japanu, generalno prihvaćeni ciljevi razvoja su bili
„progres“ i „modernizacija“, a „ekonomski rast“ se smatrao najznačajnijim sredstvom za ostvarenje
ovih ciljeva. U takvoj formi progresa, bili su skoro potpuno zanemareni poblemi jednakosti i socijalne
pravde, odnosno potrebe većine ljudi u jednom društvu.
Krajem drugog svjetskog se promijenila ovakva percepcija razvoja, te su ekonomski razvoj i društveni
boljitak većine ljudi postale glavne preokupacije vlada. Takođe, sa urušavanjem kolonijalnih odnosa,
ovaj cilj se proširio i na siromašne nacije svijeta. Cilj politike ekonomskog razvoja bio je podizanje
standarda života u svijetu.
Sa težnjom ostvarenja ovog cilja, u ovom periodu su spostavljene razne međunarodne institucionalne
strukture: Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fond; u daljm tekstu IMF); Svjetska
banka (World Bank; u daljm tekstu WB); i Ujedinjene nacije (United Nations; u daljm tekstu UN).
Generalno, tokom perioda nakon drugog svjetskog rata do sada, u različitim vremenskim periodima su
evoluirala poimanja i politike „razvoja“, te su se javljali i primjenjivali različiti pristupi u načinu dostizanja
razvoja.
Tako je prvobitno, naglasak razvoja bio na promoviranju što produktivnije poljoprivrede i na
industrijalizaciji.
U kasnim 70-tim, naglasak razvoja bio je na obezbijeđenju pristupa ljudi osnovnim potrebama -
obrazovanje, hrana, zdravlje i zapošljavanje siromašnih.
Ovaj pristup razvoju predstavljao je svojevrsno priznanje da do tada koristi od razvoja najčešće nisu
dolazile do onih kojim su najviše trebale.
Na bazi ovog pristupa razvoju, Razvojni program ujedinjenih nacija (United Nation Development
Program; u daljem tekstu UNDP) je inicirao, te 1990. god. i razvio Indeks humanog (ljudskog) razvoja
(Human Development Indeks; u daljem tekstu HDI), da bi i „izmjerio“ uspjeh razvoja koristeći mjere
zdravlja, obrazovanja i bruto nacionalni proizvod (Gross domestic product; u daljem tekstu GDP).
80-tih godina naglasak razvoja je pomjeren na „strukturalne promjenane (adaptacije)“, koje su
uključivale uvođenje liberalizacije tržišta, ukidanje budžetskih deficita, uklanjanje neefikasnih
organizacija i dr. Strukturalne promjene su smatrane korekcijom ranijih grešaka centraliziranih
razvojnih politika vlada, koje su vodile ka jakoj birokratiji, neizbalansiranim budžetima i prekomjernim
dugovanjima. Međutim, kritike ovih reformi naglašavele su da su one često u neskladu sa prioritetom
zadovoljenja osnovnih potreba; tržišno orjentirane reforme često su vodile do većih nejednakosti i
teškoća za siromašne, čak i kada je ekonomska efikasnost bila unaprijeđena. Tako je ostalo nesuglasje
između koncepta osnovnih potreba i tržišno-orjentisanih politika vezano za razvoj.
90-tih godina dvadesetog vijeka biva široko prihvaćen koncept „globalnog razvoja – razvoj na
svjetskom nivou“, i to od strane zemalja različitih političkih struktura. U ovom periodu su zabilježeni
1
značajani uspjesi, naročito u istočno - azijskim zemljama, ali i širom svijeta, kako u odnosu na
tradicionalne mjere razvoja (GDP), tako i u mjerama ljudskog razvoja (životni vijek i obrazovanje).
Međutim, bilo je i područja sa slabim ili negativnim rastom (Afrika), gdje je GDP rastao sporo, gdje je
opadala proizvodnja hrane po stanovniku, čak i prije nego je bolest AIDS opustošila mnoge zemlje i
dramatično smanjila životni vijek ljudi.
Početkom 90-tih godina, UNDP je radio na analizama i kritičkim osvrtima pristupima razvoju u cilju
definiranja humanog (ljudskog) razvoja. Ovaj pristup razvoju polazio je od pretpostavke da ljudi moraju
biti centar svakog razvoja, a svrha razvoja je definirana kao omogućavanje ljudima da imaju više
izbora. Pod izborima se podrazumjevao pristup prihodu, ali ne kao svrha samom sebi, nego kao
sredstvo za obezbjeđenje ljudskog blagostanja. Pored toga, pod izborima se podrazumjevao dug život,
znanje, politička sloboda, lična sigurnost, sudjelovanje u radu zajednice i garantirana ljudska prava.
Sa ovog stanovišta, UNDP je, u svojim godišnjim Izvještajima humanog (ljudskog) razvoja (Human
Development Report; u daljem tekstu HDR) analizirao dosadašnje rezultate razvoja, razmatrajući veze
između: ekonomskog rasta i ljudskog razvoja; potrošnje i ljudskog razvoja; korištenja prirodnih resursa
i ljudskog razvoja.
Dugi niz godina ekonomski rast mjeren GDP-om bio je glavni ekonomski cilj kreatora politika, pri čemu
je cijenjeno da je obezbijeđenje većih količina roba i usluga najbolji način da se poboljša standard
ljudskog života. Međutim, kritike ovakvog stava počele su se javljati ne samo od okolišnih grupa, koje
su smatrale da bezuslovno povećanje GDP-a, tj. bezuslovni ekonomski rast, na kojem se temelji
poimanje razvoja, uzrokuje velike štete za okoliš, nego i od šireg kruga ljudi koji su na osnovu
opadanja kvaliteta svojih života, prepoznali da ekonomski rast ne daje adekvatan dgovor na
poboljšanje standarda života, odnosno na razvoj.
Prema UNDP-u, rast GDP-a je smatran apsolutno neophodnim za zadovoljenje osnovnih ljudskih
potreba, ali ono što je smatrano zaista važno vezano za GDP, jeste pitanje: „Kako se ovaj rast prevodi u
ljudski razvoj u različitim društvima?“ /48/, jer je na osnovu analiza konstatirano sledeće „.... neka
društva su ostvarila visok nivo ljudskog razvoja sa skromnim nivoom prihoda po glavi stanovnika.
Druga društva su propustila da prevedu svoje visoke prihode i brzi ekonomski rast u ljudski razvoj“.
/48/.
Izvještaj (HDR) iz 1990. god., takođe navodi: «Donosioci odluka su opčinjeni kvantitetom rasta. Oni se
moraju više koncentrirati na strukturu i kvalitet», te naglašava da je potrebno izbjegavati rast koji je:
bez rasta radnih mjesta, gdje ukupna ekonomija raste, ali se ne proširuju mogućnosti
zapošljavanja. U zemljama u razvoju ovakav rast značio je dugo radno vrijeme i veoma niske
prihode za zaposlenike koji rade u nisko produktivnim granama kao što je poljoprivreda;
koji je okrutan, u kojem plodove ekonomskog rasta uglavnom uživaju bogati, ostavljajući iza
sebe milione ljudi koji se bore sa sve većim siromaštvom; „U periodu 1970 – 1985. god. globalni
bruto nacionalni proizvod (GDP) je povećan za 40%, ali je broj siromašnih porastao za 17%.“
/48/
koji je bez prava glasa, gdje demokratija ne raste zajedno sa ekonomskim rastom; monogo ljudi
živi u represivnim režimima, gdje političke represije guše zahtjeve ljudi za većim društvenim i
ekonomskim učešćem; „Diskusije donosioca odluka o tome da li izabrati ekonomski rast ili
učešće u odlučivanju pokazale su se ispraznim, jer ljudi žele oboje“. /48/; kod ovakvog tipa
ekonomskog rasta ženama je data minorna uloga u ekonomskom upravlanju).
bez prava na kulturu i korjene, postoje informacije da je oko 10 000 kultura marginalizirano ili
eliminirano; u nekim slučajevima manjinske kulture su ugušene većinskim jer je njihova moć

2
 bila ojačana rastom; „Nasilje u bivšoj Rusiji i na Balkanu je nasljeđe kulturne represivne
vladavine“. /48/
bez budućnosti, kod kojeg sadašnje generacije uništavaju sadašnje resurse potrebne i
budućim generacijama; nekontrolirani rast iza sebe ostavlja otpad, zagađene rijeke, uništen
biodiverzitet i osiromašene prirodne resurse. Ove štete se povećavaju naročito zahvaljujući
velikim zahtjevima bogatih zemalja, neadekvatnoj zaštiti u zemljama u razvoju i pritiscima
siromašnih ljudi na resurse.
Izvještaj na kraju zaključuje: “ Više ekonomskog rasta, ne manje, generalno će biti potrebno kako svijet
ulazi u 21 stoljeće. Ali više pažnje se mora posvetiti strukturi i kvalitetu rasta - da bi se osiguralo da je on
usmjeren na podršku ljudskom razvoju, smanjenju siromaštva, zaštiti okoliša i osiguranju održivosti“.
(/48/
Iako su krajem 90-tih godina, globalno, mnoge zemlje ostvarile značajan napredak kako u mjeri
ekonomskog rasta - GDP, tako i u mjerama ljudskog razvoja - indeksa humanog razvoja (HDI), kritike
upućene prema globalnom razvoju mogu se zažeti u sljedeća dva problema:
Koristi od razvoja nejednako su distrbuirane; nejednakosti u prihodima su ili ostajale
nepromjenjene ili su se u nekim slučajevima povećavale. Ukupan broj ekstremno siromašnih
ostao je visok, u nekim područjima je čak i porastao.
Utjecaj razvoja na okoliš i na postojeće društvene strukture uglavnom je bio negativan. Mnoga
tradicionalna društva bila su devastirana eksploatacijom šuma, izgradnjom vodoprivrednih
sistema i intenzivnim ribarstvom. Urbana područja u zemljama u razvoju bila su izložena
zagađenju i imala su probleme zbog neadekvatne transportne, vodne i kanalizacijske
infrstrukture. Okolišne štete su negdje umanjile razvojna dostignuća, a u nekim dijelovima
svijeta dovele i do uništavanja neophodnih ekosistema.
Ovi problemi su se pokazali svojstveni razvoju još od perioda nakon drugog svjetskog rata, i shvaćeno
je da su veoma značajni za cjelokupni uspjeh.
Izvještaj UNDP-a, HDR iz 1998. god. navodi: “Zemlje u razvoju su danas suočene sa strateškim
izborom. Mogu ponoviti industrijalizaciju i proces rasta kakav se dešavao u prošloj polovini stoljeća, i
prolaziti kroz fazu razvoja koji daje nejednakost i kreira ogromno nasljeđe okolišnog zagađenja. Ili to
mogu „preskočiti“ i ići prema primjerima rasta koji su:
Pro-okolišni, koji čuvaju prirodne resurse i stvaraju manje zagađenja i otpada;
Pro-siromašni, koji stvaraju uslove za zapošljavanje siromašnih ljudi i domaćinstava i proširuju
mogućnosti njhovog pristupa osnovnim društvenim potrebama.“ /49/
Predsjednik Svjetske Banke (WB), James Wolfensohn, i glavni ekonomista Joseph Stiglich su 1999.
god. obznanili da, ukoliko postoji težnja da globani razvoj rezultira uspjehom, ta dva problema su
ključna i njihovo rješavanje vodi ili reformi ili radikalnom re - definiranju koncepta razvoja, što zahtijeva
promjene kako u definiranju ciljeva razvoja, tako i u metodama dostizanja razvoja. /26/
Za snažne kritičare paradigme razvoja, kao što je Richard Norgaard, ovi problemi su pokazatelji
temeljne greške razvoja:
„ Modernizam i njegova skorašnja manifestacija u vidu razvoja, izdala je progres... dok nekolicina
održava materijalno bogatstvo, mnogi izazivaju pustošenje resursa i okolišnu degradaciju i prijete
nadama svih koji trebaju doći.....Modernizam je izdao progres vodeći nas u, onemugaćavajući nas da
vidimo i spriječavajući nas da istaknemo okolišne, organizacijske i kulturne probleme.“ /31/

3
Povećana kritičnost prema poimanju razvoja i njenim negativnim posljedicama (porast siromaštva i
degradacija okoliša) vodila je prema novom konceptu razvoja – konceptu „održivog razvoja“, koji štiti
okoliš i unaprijeđuje društvenu pravdu.
Ovaj koncept počeo je nastajati sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, a zatim su se tokom
osamdesetih godina javili konkretniji počeci međunarodne politike okoliša i razvoja, kada je i zvanično
usvojen koncept i definicija održivog razvoja.
Generalno su prepoznata tri glavna aspekta održivog razvoja: zaštita okoliša; ekonomski rast; socialna
jednakost:
„Ekonomski aspekt – ekonomski održiv sistem mora biti u mogućnosti da proizvede robu i usluge na
bazi kontinuiteta, da održava nivo unutarnjih i vanjskih vladinih dugova i izbjegava ekstremne sektorske
disbalanse koji ugrožavaju poljoprivredu ili industrijsku proizvodnju;
Okolišni aspekt – okolišno održiv sistem mora održavati stabilnu bazu resursa, izbjegavajući
prekomjernu eksploataciju obnovljivih resursa te pustošenje neobnovljivih resursa samo do mjere do
koje je uložena investicija u adekvatnu zamjenu. Ovo uključuje održavanje biodiverziteta, atmosferske
stabilnosti, i ostalih funkcija ekosistema koje nisu uobičajeno klasificirane kao ekonomski resursi.
Socijalni aspekt - Socijana održivost mora dostići jednakost distribucije, adekvatno obezbijeđenje
društvenih usluga uključujući zdravlje i obrazovanje, spolna pitanja i političko uvažavanje i učešće.“ /26/

1.2. Uloga voda u održivom razvoju

Stepen dostizanja održivog razvoja u velikoj mjeri zavisi od raspoloživosti vodnih resursa, jer su oni
neophodni za život, ljudski razvoj, ekonomske aktivnosti i okoliš.
Raniji izvršni direktor UNEP-a g. Klaus Toepfer je u svom komentaru nakon Svjetskog samita održivog
razvoja 2002. god. naglasio: ”…… samit je istakao da voda nije samo najosnovnija potreba nego je
takođe centar održivog razvoja i osnova smanjenja siromaštva. Voda je jako povezana sa zdravljem,
poljoprivredom, energijom i biodiverzitetom. Bez progresa u sektoru voda, dostizanje mileniumskih
razvojnih ciljeva biće teško, ako ne i nemoguće”. /22/
Tokom dvadesetog vijeka svijet se suočio sa vodnom krizom. U zadnjih sto godina populacija je porasla
četiri puta, dok je za isto to vrijeme potrošnja vode povećana sedam puta /47/. Porast populacije i
privrednih aktivnosti povećali su zahtjeve za vodom, a takođe je sa razvojem, porastao i standard
života ljudi, što je uzrokovalo veću potrošnju vode po glavi stanovnika. Prema podacima iz HDR -a iz
2006. god. koji obrađuje temu „Moć, siromaštvo i globalna kriza vode“, /47/ zemlje sa većim
ekonomskim razvojem imaju veću potrošnju vode. Prosječna specifična potrošnja u većni zemalja u
Evropi je 200-300 l / st./ dan, u Americi i do 575 l / st./ dan, dok je u Indiji 135 l / st./ dan, a u
najnerazvijenijim zemljama Azije i Afrike (Bagladeš, Kenija, Gana, Nigerija i dr.) ispod 50 l /st./ dan. /47/.
Povećan ekonomski razvoj, odnosno povećana potrošnja vode dovela je do neravnoteže između
rasploživih i potrebnih količina vode (nedostatka vodnih resursa), zagađenja okoliša, ali i konflikta
među korisnicima u mnogim dijelovima svijeta.
Istovremeno, svijet se suočio i sa nezadovoljavajućim stepenom pristupa vodosnabdijevanju i
sanitarijama, što sa jedne strane uzrokuje siromaštvo, a sa druge strane je njegov rezultat.
Nemogućnost pristupa vodnim resursima i sanitarijama ima za posljedicu nemogućnost privređivanja,
nizak stepen obrazovanja, naročito žena koje vrijeme provode u dobavljanju vode iz udaljenih područja,
te nemogućnost zadovoljenja ostalih osnovnih potreba.

4
Siromašne regije svijeta imaju nizak stepen pristupa vodi za piće i kanalizaciji radi nedostatka
investicija u infrastrukturu, nemogućnosti plaćanja usluga i dr. U ovakvim situacijama, javlja se veći
stepen smrtnosti djece, oboljevanja od zaraznih bolesti, ali i vršenje dodatnog pritiska na vodne
resurse i zagađenje okoline, da bi se zadovoljile osnovne potrebe (voda za piće i lična higijena).
Prema podacima HDR-a iz 2006. god. /47/, 1.1 milijarda ljudi nema pristupa vodi za piće, a 2, 6 milijardi
ljudi nema pristup adekvatnim sanitarijama. Svake godine 1,8 miliona djece umre od zaraznih bolesti
uzrokovanih nečistom vodom ili onemogućenom higijenom. Zbog ovoga je, na početku 21.-og vijeka,
nečista voda drugi najveći „ubica“ djece na svijetu.
O značaju vodnih resursa za ljude i ekosisteme, te globalnim ciljevima u odnosu na vode, dokument
Agenda 21 (globalni program za održivi razvoj), usvojen u Rio de Jenairo 1992. god., u poglavlju 18.,
navodi : /45/
“ Voda je potrebna u svim aspektima života. Generalni cilj je je da se za svu populaciju planete osigura
snabdijevanje vodom dobrog kvaliteta, a da se istovremeno očuvaju hidrološke, biološke i hemijske
funkcije ekosistema, da se ljudske aktivnosti prilagode ograničenim kapacitetima prirode i spriječe
bolesti koje su uzrokovane vodom. Potrebne su inovativne tehnologije, uključujući i unaprijeđenje
domaćih tehnologija, da potpuno iskoriste ograničene vodne resurse i očuvaju te resurse od
zagađenja“.
Obzirom da su prirodno raspoloživi vodni resusi uglavnom stalni, a da pritisci na na njih značajno rastu,
ključno pitanje zadovoljenja potreba za vodom ljudi i ekosistema, odnosno održivog razvoja, nije samo
u njihovoj prirodnoj raspoloživosti, nego u velikoj mjeri u načinu korištenja i stepenu obezbijeđenja
pristupa vodama, odnosno, u načinu upravljanja vodnim resursima.
Od osamdesetih godina dvadesetog vijeka, zajedno sa razvojem koncepta održivog razvoja, u svijetu
se, uglavnom u razvijenim zemljama, počela isticati potreba za uvođenjem održivog upravljanja vodnim
resursima, pod čime se podrazumjevalo ostvarenje osnovnih potreba za vodom svih ljudi, ali
istovremeno i obezbijeđenje adekatnih količina vode za ekosisteme, koje će omogućiti njihovo
funkcioniranje.
U zemljama u razvoju i nerazvijenim zemljama, još se zadržao „neodrživ pristup upravljanju vodama“
koji je bio isključivo usmjeren na korištenju vode (vodosnabdijevanje, navodnjavanje, hidronergija i dr.),
uključujući prekomjernu eksploataciju prirodnih resursa - uništenje ekosistema koji održavaju hidrološke
procese, uništenje šuma i dr. Ovo je većinom bio odraz generalnih vladinih politika tih zemalja, koje su
pažnju poklanjale trima velikim korisnicima voda: industriji, poljoprivredi i domaćinstvima, u potpunosti
zanemarujući četvrtog velikog korisnika – okoliš. Ovakav odnos prema vodnim resursima, uključujući i
probleme sa nezadovoljavajućim stepenom izgradnje kanalizacijskih sistema i tretmana otpadnih voda,
dovodio je do smanjenja količina raspoloživih čistih vodnih resursa.
Pitanja upravljanja vodnim resursima detaljnije su prvi put diskutirana na prvoj međunarodnoj
konferenciji o vodama i okolišu „Internaional Conerence on Water and Environment“, održanoj u
Dublinu 1992. god. Ovo je bio pripremni sastanak za konferenciju ujedinjenih nacija o okolišu i razvoju
(United Nation Conference on Environment and Development; u daljem tekstu UNCED) u Rio de
Jenairou 1992. god. Na njemu je široko prihvaćen koncept održivog i integralnog upravljanja vodnim
resursima, koji se bazira na tzv. Dublinskim principima. Prihvatanje Dublinskih principa od strane 114
zemalja, 14 UN organizacija i 30 NVO-a, smatra se zvaničnim početkom intgralnog upravljanja vodnim
resursima, na svjetskom nivou. Dublinska konferencija je za mnoge zemlje značila početnu tačku u
revidiranju vodnih politika.

5
Poglavlje 18, Agende 21, takođe upućuje na integralno upravljanje vodnim resursima:
„Široko rasprostranjeni nedostatak vode, postepena destrukcija i zagađenje svježe vode u mnogim
regionima svijeta, zajedno sa progresivnim prekomjernim vršenjem inkopatibilnih aktivnosti, zahtijevaju
integralno planiranje i upravljanje vodnim resursima“. /45/
U posljednjoj dekadi dvadesetog i prvoj dekadi 21-og vijeka, održao se značajan broj vodnih
konferencija i foruma, kao i sastanaka vezanih za održivi i ljudski razvoj: (Rio samit iz 1992. god., Drugi
svjetski vodni forum (The Second World Water Forum) u Hagu iz 2000. god., Međunarodna konferencija
o svježoj vodi (The International Conference on Freshwater) u Bonu iz 2001. god., Konferencija
multilateralnih okolišnih ugovora (Ramsar, CBD, UNCCD), Svjerski samit o održivom razvoju (World
Sumit on Sustainable Development; u daljem tekstu WSSD) u Johanesburgu iz 2002.god. i dr.). Svi su
ponovili urgentnu potrebu da se u politikama i praksama upravljanja vodama da veliki značaj
ekosistemima, te pristupu vodi za piće i sanitarijama.
Plan implementacije samita iz Johanesburga, 2002. god. (u daljem tekstu JIP), kao i Milenijumski
razvojni ciljevi (Milenium Development Goals; u daljem tekstu MDG), treiraju vodu kao jednu od centara
održivog razvoja, te postavljaju konkretne ciljeve i zadatke vezane za sisteme vodosnabdijevanja i
kanalizacije.
Suočena sa ovim problemima, i u Evropskoj uniji je nastupila nova era vodne politike koja uspostavlja
holistički pristup upravljnju vodnim resursima. EU Okvirna Direktiva o vodama (European Union Water
Framework Directive; u daljem tekstu WFD), usvojena 2000. god., uspostavlja kontekst efektivne
politike u cilju smanjenja degradacije vodnih resursa sa jedne strane, i suočavanja sa nedovoljnim
količinama voda sa druge strane.
Ciljevi okvirne direktive o vodama su: ostvarenje „dobrog“ statusa voda u određenom vremenskom roku;
upravljanje vodama bazirano na riječnim bazenima; obezbijeđenje realnih cijena (naknade za
zahvatanje voda i ispuštanje otpadnih voda odražavaju prave troškove); obezbijeđenje učešća javnosti i
dr.

1.3. Indikatori održivog razvoja

Identificiranje nove paradigme razvoja - održivog razvoja, dovelo je do shvatanja da je za „mjerenje“ i

praćenje progresa u dostizanju ovakvog razvoja, neophodno uvesti nove mjere, koje su se razlikovale
od dotadašnjih tzv. „tradicionalnih“ mjera rasta i progresa.
Tradicionalni indikatori definirali su se zasebno za različite oblasti – sektore (ekonomija, društvo i
okoliš) i kao takvi se koristili za ocjenu dostignuća u konkretnoj oblasti. GDP je tipičan i najčešće
korišteni tzv. tradicionalni indikator.
Indikatori održivog razvoja se definiraju u širem, multidimenzionalnom okviru koji uključuje sve oblasti -
sektore, sa ciljem da ukažu na veze i međusobne utjecaje različitih oblasti jednih na druge. Kao takvi,
koriste se za ocjenu dostignuća prema održivom razvoju.
Prvi zvanični dokument koji je pozvao zemlje i međunarodne organizacije da definiraju nove indikatore -
indikatore održivog razvoja, bila je Agenda 21 – program aktivnosti prema održivom razvoju koji je
usvojen na Samitu o zemlji (Earth Summit), 1992. god. u Rio de Janeiro-u. Poglavlje 40 Agende 21
ističe značaj indikatora održivog razvoja za donošenje odluka u odnosu na tradicionalne indikatore:
“Uobičajeno korišteni indikatori kao što je „bruto nacionalni proizvod“ (GDP) ili mjerenja individualnih
resursa ili tokova zagađenja, ne obezbijeđuju adekvatne indikacije održivosti. Metodi za procjenu
interakcija između različitih sektorskih, okolišnih, demografskih, društvenih i razvojnih parametara nisu

6
dovoljno razvijeni, niti primjenjivani. Indikatori održivog razvoja se trebaju razviti sa ciljem da
obezbijede čvrstu bazu za donošenje odluka na svim nivoima i da doprinesu samo-reguliranju
održivosti integriranih okolišnih i razvojnih sistema“. /45/
Obzirom na značaj okoliša i voda za dostizanje održivog razvoja, svi setovi indikatora održivog razvoja u
sebi sadrže okolišne i vodne indikatore. Međutim, obzirom na širinu i obuhvat održivog razvoja sa jedne
strane, te, sa druge strane, na praksu koja je pokazala da je odabirom manjeg broja indikatora
održivog razvoja lakše upravljati, broj okolišnih i vodnih indikatora unutar setova je obično sveden na
minimalno potreban.
Međutim, da bi se održivi razvoj mogao detaljno analizirati, za okoliš i vode se definira veći broj
indikatora koji se koriste u ocjeni okolišnih i vodnih politika, i od kojih se samo neki odabiru i integriraju
u setove indikatora održivog razvoja.
Indikatori održivog razvoja počeli su se razvijati od 1990 god., paralelno sa prepoznavanjem održivog
razvoja kao multidimenzionalnog okvira. Najčešće su se razvijali kroz dinamične i interaktivne procese i
dijaloge među velikim brojem zainteresiranih strana, kao što su vladini predstavnici, stručnjaci za oblasti
tehnike, prirodnih i društvenih nauka, te predstavnici civilnog društva.

2. PROBLEMATIKA I CILJEVI RADA

Pored stvarne potrebe koju BiH ima prema razvoju indikatora održivog razvoja, radi planiranja razvoja i
donošenja odluka u svim sektorima, pa tako i u sektoru voda, potrebno je naglasiti činjenicu da je
stjecanjem nezavisnosti, BiH postala članica Ujedinjenih Nacija, te da je njen strateški cilj, kao evropske
zemlje, pristupanje u Evropsku zajednicu. Zbog toga je u obavezi da svoje zakonodavstvo u upravljanju
okolišem i vodama uskladi sa medjunarodnim konvencijama i direktivama, te da usvoji i primjenjuje
koncepte, principe i prakse predložene od strane međunarodnih organizacije koje se bave
problematikom održivog razvoja, upravljanja okolišem i vodama.
Bosna i Hercegovina nije usvojila nacionalni set indikatora održivog razvoja. U okviru izrade strateških
dokumenata (Nacionalni okolišni akcioni plan 2003. god., Strategija borbe protiv siromaštva –
Srednjoročna razvojna strategija 2003. god.), za neke od razvojnih sektora predloženo je uvođenje i
praćenje relevantnih indikatora održivog razvoja, međutim ovi prijedlozi nisu doveli do značajnijih
rezultata u smislu definiranja nacionalnog seta indikatora održivog razvoja.
U Bosni i Hercegovini su 2006. god. usvojeni entitetski zakoni o vodama koji su harmonizirani
međusobno, i u velikoj mjeri i sa EU Okvirnom direktivom o vodama. Zakoni su usvojeni u okviru
projekta „Institucionalno jačanje sektora voda – Upravljanje vodama na nivou riječnog bazena“, čime je
BiH prihvatila principe integralnog upravljanja vodnim resursima. U skladu sa novim zakonodavstvom
su pokrenute aktivnosti na izradi entitetskih strategija upravljanja vodama, gdje se očekuje definiranje
relevantnih vodnih indikatora održivog razvoja. Definiranje ovih indikatora predstavljalo bi značajan
doprinos za definiranje sveobuhvatnog seta indikatora održivog razvoja za BiH. Sa stanovišta obaveza
specificiranih Evropskom okvirnom direktivom o vodama, naročito onih vezanih za planiranje,
monitoring, te izvještavanje, jasna je neophodnost postojanja i primjene indikatora održivog razvoja.
Iako spada među zemlje koje raspolažu značajnim količinama vodnih resursa, Bosna i Hercegovina je
suočena sa problemima koji mogu dovesti do nemogućnosti korištenja ovih resursa, zbog neefikasnog
upravljanja njima (nekontrolirano zagađivanje voda, ograničeni finansijski resursi za zaštitu, slabi
institucionalni i stručni kapaciteti i dr).
Ocjene stanja vodnih resursa i uslovi za obezbijeđenje „dobrog“ upravljanja vodama, u Bosni i
Hercegovini su bili, i najčešće su i sada, posmatrani isključivo sa aspekta ocjene kvantiteta
raspoloživih vodnih resursa. Indikatori korišteni u sektoru voda bili su oni koji odražavaju kvalitativne i
7
kvantitativne karakteristike voda, i u nekim slučajevima i efikasnost korištenja voda. Problemi vezani za
vode rješavali su se samo inžinjerskim rješenjima (upravljanje snabdijevanjem), što je najčešće bilo
produktivno. Međutim, danas, kada su uvedeni principi integralnog upravljanja vodnim resursima,
kada je unaprijeđeno učešće javnosti u definiranju politika i donošenju odluka, te se povećala svijest
ljudi o zaštiti okoliša, ovakva riješenja nisu adekvatna kod većine problema u sektoru voda.
Za održivo upravljanje vodnim resursima, pored inžinjerskih rješenja i razvoja metoda za procjenu
raspoloživih količina voda, uključujući i napredne tehnike modeliranja, veoma je važno poznavanje
društveno – ekonomskih faktora koji imaju direktan utjecaj na pristup i način korištenja ovih resursa
(upravljanje potrebama za vodom). Da bi se planiralo, donosile odluke i razvijalo u pravcu održivog
razvoja, neophodno je razviti vodne indikatore održivog razvoja, koji odražavaju kako stanje sa
raspoloživim količinama voda, tako i socio-ekonomske i okolišne parametre koji se moraju uzeti u obzir
kod planiranja i upravljanja vodnim resursima.
Samo održivim pristupom upravljanju vodama, što podrazumjeva pravičane i ekološki prihvatljive
načine raspodjele vode i njenog korištenja za sve korisnike, BiH može ostvariti razvojne ciljeve i
smanjiti siromaštvo.

CILJEVI RADA :
Generalni cilj:
Doprinos efikasnom upravljanju vodama u BiH, baziranom na principima održivosti i konceptu
integralnog upravljanja vodnim resursima.

Specifični ciljevi:
Prenos svjetskih znanja i iskustva o uspostavi i primjeni indikatora održivog razvoja i doprinos
njihovom razvoju u BiH;

Usmjeravanje upravljanja vodama u BiH prema principima integralnog upravljanja vodnim

resursima, primjenom modela indeksa vodnog siromaštva u BiH, kao upravljačkog instrumenta
integralnog upravljanja vodnim resursima, koji predstavlja:
- Alat za bolje razumjevanje kompleksnosti upravljanja vodnim resursima;
- Alat za praćenje razvoja u sektoru voda u određenim vremenskim presjecima;
- Alat za uspostavljanje prioriteta u sektoru voda u skladu sa standardiziranom metodom, na
nacionalnom i lokalnim nivoima, te nivou riječnog sliva.

8
3. METODOLOGIJA

U skladu sa definiranom problematikom i ciljevima, rad je izrađen prema sljedećoj metodologiji:

Proučavanje savremene svjetske građe / literature iz oblasti održivog razvoja, upravljanja

okolišem i vodnim resursima.
Analiziranje postojećih setova indikatora održivog razvoja razvijenih od strane međunarodnih
organizacija, sa stanovišta svrhe, ciljeva i načina korištenja ovih indikatora za „mjerenje“ progresa
prema održivom razvoju i uvođenja održivog upravljanja vodnim resursima. Analizirani su setovi
indikatora razvijeni od strane: Komisije za održivi razvoj Ujedinjenih nacija, Evropke Unije (Eurostata i
Evropske agencije za okoliš), Mediteranske komisije za održivi razvoj, Organizacije za ekonomsku
kooperaciju i razvoj - OECD-a, kao i indikatori milenijumskih razvojnih ciljeva (MDGI), te indikatori
pojedinih evropskih zemalja i dr. );
Proučavanje rezultata istraživnja vezanih za razvoj i proračun agregiranih indikatora i analiza
strukture ovih indeksa; primjenjenih matematskih modela, izbora varijabli, težinskih faktora, izvora
podataka, izbora prostornog obuhvata na koje se proračun odnosi. Najveći naglasak bio je na
agregiranim indikatorima iz oblasti okoliša i održivog razvoja: indeks okolišne održivosti (ESI), indeks
okolišnih performansi (EPI), indeks stvarne neto štednje (ANS), indeks održivog ekonomskog
blagostanja (ISEW), Ecological Footprint (EF - Ekološki trag), indeks ljudskog razvoja (HDI), indeks
vodnog siromaštva (WPI) i dr.
Proučavanje strateških planskih dokumenata u Bosni i Hercegovini, u svrhu ocjene stepena
upotrebe indikatora održivog razvoja u BiH.
Analiziranje raspoloživih relevantnih podataka u BiH institucijama: statističke agencije,
ministarstava i javna preduzeća za vode i okoliš, hidro-meteorološki zavodi, te analiza međunarodnih
izvora i baza podataka koja je uključila: baze podataka FAO – AQUASTAT, izvještaje međunarodnih
organizacija (Svjetska banka, Ujedinjene nacije), te baze podataka za proračun drugih indeksa i
indikatora održivog razvoja (MDGI, ESI). Analiza podataka rađena je u svrhu ocjene dostupnih
podataka, radi usvajanja modela i proračuna indeksa vodnog siromaštva (WPI) za BiH.
Analiziranje upitnika korištenih u okviru realizacije „EU FP6 okvirnog programa“ i projekta „
Bazen rijeke Save: drživo korištenje, upravljanje i zaštita resursa - SARIB“). Projekat se odvijao u
periodu 2004 – 2007. god. i u okviru njega je predložen model indeksa WPI za države: Srbiju, Hrvatsku,
Sloveniju i BiH. Za potrebe uspostave modela, u BiH je, tačnije u području sliva rijeke Zujevine,
provedeno ispitivanje (putem upitnika) domaćinstava, mjesnih zajednica, općina, industrija i vodovodnih
preduzeća, koje pripadaju slivu rijeke Zujevine. Analiza upitnika rađena je u okviru ovog rada u svrhu
ocjene dostupnih podataka, radi usvajanja modela i proračuna indeksa vodnog siromaštva (WPI) za sliv
rijeke Zujevine. Upitnici za domaćinstva, mjesne zajednice, općine, industrije i vodovodna preduzeća,
korišteni u okviru projekta „SARIB“ dati su u Prilogu 1.
Uspostavljanje matematskog modela za proračun dva indeksa vodnog siromaštva - za prostorni
obuhvat cijele BiH i za slivno područje rijeke Zujevine. Uspostava matematskog modela rađena je na
bazi originalnog modela WPI /8/, i uključivala je odabir relevantnih podataka, indikatora i težinskih
koeficijenata za državni i nivo riječnog bazena.
Testiranje uspostavljenog matematskog modela za različite prostorne obuhvate u BiH je
urađeno na osnovu odabranog matematskog modela i korištenjem raspoloživih podataka. Radom je
testiran model WPI-a za dva prostorna nivoa: nacionalni nivo, koji uključuje cjelokupnu teritoriju BiH i
nivo slivnog područja, koji uključuje područe sliva rijeke Zujevine, lijeve pritoke rijeke Bosne.
Nakon testiranja je provedena analiza i interpretacija rezultata proračuna WPI indeksa za oba
prostorna obuhvata, sa aspekta integralnog upravljanja vodnim resursima u BiH, te je izvršeno
poređenje ovih rezultata sa drugim zemljama čije su vrijednosti korištene u proračunu WPI-a za BiH i
sliv rijeke Zujevine (18 zemalja).
Radom je dat osvrt na prednosti i slabosti metodologije za proračun WPI-a.
9
4. PREGLED PRETHODNIH ISTRAŽIVANJA I INICIJATIVA

4.1. Evolucija i definicije održivog razvoja

Koncept održivog razvoja ima korjene u ranim sedamdesetim godinama, kada je u Stockholmu (1972.
god.), održana UN konferencija o ljudskom okolišu. Naglasak koferencije bio je na ekonomskom „rastu“
koji je prepoznat kao neodrživ. Tada je zaključeno da su, u cilju podsticanja kontinuiniranog „rasta“,
sirovine i resursi hrane uzimani iz zemljinog prirodnog okoliša u mjeri koju ona ne može beskonačno
podržavati. Takođe je prepoznat i problem utjecaja zagađenja na ljudsko zdravlje.
Slijedom ovih konstatacija, konferencija je uspostavila novu instituciju - Okolišni program ujedinjenih
nacija (UN Environment Programm; u daljem tekstu UNEP), koja je dobila mandat za rješavanje
propusta u ovoj oblasti. U isto vrijeme, u Evropi su se počele razvijati politike koje govore o održivom
razvoju, te uspostavljati relevantna ministarstva (Francuska, Holandija).
Ovi počeci međunarodne politike okoliša i razvoja konkretnije su se očitovali 1980. god., kada je
Svjetska Unija za zaštitu (World Conservation Union; u daljem tekstu UICN) pripremila Svjetsku
strategiju zaštite (World Conservation Strategy), u kojoj je prvi put pomenut koncept održivog razvoja.
„Cilj svjetske strategije za konzervaciju prirode je da doprinose održivom razvoju kroz očuvanje životnih
resursa“ /9/. U Strategiju su, pored pitanja okoliša, bila uključena i pitanja razvoja, koja su se kasnije
detaljnjije razmatrala u tzv. Brudtlandovom Izvještaju „Naša zajednička budućnost“ („Our Common
Future“).
Ovaj izvještaj je 1983. god. izradila Komisija za okoliš i razvoj, (World Commission on the Environment
and Development; u daljem tekstu WCED), tzv. „Brundtland Commission“, koju je uspostavio generalni
sekretar UN-a.
Izvještaj je politikama nametnuo okolišne probleme ukazujući na snažnu i neodvojivu prirodu veze
između okoliša i razvoja, sa ciljem razmatranja okoliša i razvoja kao jednog jedinstveno problema i
sugeriranja promjena na globalnom nivou:
„Mnogi problemi vezani za opstanak odnose se na nejednak razvoj, siromaštvo i rast populacije. Svi oni
uzrokuju pritisak na zemljino tlo, vodu, šume i druge prirodne resurse i u zemljama u razvoju. Spirala
siromaštva i okolišne degradacije je rasipanje mogućnosti i ljudskih resursa. Veze između siromaštva,
nejednakosti i okolišne degraacije je glavna tema u našim analizama i prijedlozima. Ono što je sada
potrebno je nova era ekonomskog rasta – rast koji je snažan, a u isto vrijeme društveno i okolišno
održiv“. /23/
Izvještaj je na kraju naglasio da „....ako se sadašnje poimanje razvoja ne promijeni „buduće generacije“
mogu itekako biti lišene vitalnog prirodnog kapitala koji će im trebati da zadovolji njihove potrebe“. /23/
Nakon publiciranja izvještaja koji je dao definiciju održivog razvoja, termin “održivi razvoj” se počeo
koristiti kao fraza: “Održivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnjosti bez ugrožavanja
mogućnosti budućih generacija da zadovolje svoje potrebe” /23/.
Nakon intenzivnih diskutiranja izvještaja, te prihvatanja koncepta i definicije održivog razvoja proizašlih
iz izvještaja, generalno su prepoznata tri glavna aspekta održivog razvoja: zaštita okoliša, ekonomski
rast i socialna jednakost.
Brudtlandov izvještaj, kao i rad UN Svjetske Komisije za okoliš i razvoj (WCED), postavili su temelje za
održavanje Svjetskog Samita o zemlji u Rio de Janeiro 1992 god. U ovo vrijeme okoliš je već postao
imperativ u ekonomskom razvoju, a samit je obezbijedio temelje strateškog pristupa održivom razvoju,
njegove operacionalizacije i ocjene.

10
 “Ključni koncept svjetskog samita bio je sljedeći: ako ćemo nastaviti slijediti razvoj naše planete bez
ugrožavanja prava budućih generacija, razvojne politike moraju simultano objediniti sve ekonomske,
socijalne i okolišne komponente koje nastaju od poduzetih aktvnosti“. /9/
Rio Samit je objavio 27 principa održivog razvoja, među kojima neki predstavljaju svojevrsnu definiciju
održivog razvoa:
„Ljudska bića su centar interesovanja održivog razvoja. Ona imaju pravo na zdrav i produktivan život u
harmoniji sa prirodom“ (princip 1); /9/
„Pravo na razvoj mora biti obezbijeđeno na način da podjednako zadovoljava razvojne i okolišne
potrebe sadašnjih i budućih generacija“ (princip 3); /9/
„U cilju dostizanja održivog razvoja, okolišna zaštita će činiti inegralni dio razvojnog procesa i ne može
se posmatrati izolirano od njega“ (princip 4); /9/
Na ovom samitu su usvojene tri deklaracije: Agende 21, Rio Deklaracija o okolišu i razvoju, i
Deklaracija o šumama. Dvije međunarodne konvencije poslane su zemljama članicama na usvajanje:
UN konvencija o biodiverzitetu i UN okvirna konvencija o klimatskim promjenama, te je osnovana UN
Komisije za održivi razvoj (United Nation Commision on Sustainable Development; u daljem tekstu
UNCSD).
Agenda 21 predstavlja program aktivnosti prema održivom razvoju i okvir za kreiranje razvoja u 21.
vijeku, koji treba biti društveno, ekonomski i okolišno održiv. Ona obezbjeđuje smjernice za upravljanjem
okolišem i za integraciju ekoloških i socio-ekonomskih problema.
Deset godina poslije, u Johanesburgu je (2002. god.) održan samit na kojem je u Generalna
Skupština Ujedinjenih Nacija imala mandat da napravi pregled aktivnosti poduzetih od Rio Samita
1992.god., i da definira nove mjere koje je potrebno provoditi. U skladu sa tim, samit je definirao
sljedeće ciljeve:
prepoloviti broj ljudi koji žive sa manje od 1$ dnevno do 2015. god.;
poboljšati pristup sanitarijama za 2.4 milijarde ljudi koji trenutno žive bez njih;
umanjiti uništavanje biodiverziteta do 2010. god. i
održavati i restaurirati riblji fond do nivoa koji omogućava održivo ribarenje, do 2015 god.

Inicijative vezane za održivi razvoj u Evropskoj Uniji počele su se javljati tokom kasnih osamdesetih
godina. Održivi razoj je prvi put eksplicitno uveden kao cilj Evropke Unije u okviru Evropskog Akta
(Single European Act ) iz 1987. god. Zahtjev da se okoliš integrira u sve politike Evropske unije dodan
je 1992 god., u okviru Ugovora o Evropskoj Uniji (Treaty on EU - Maastricht treaty).
„Održivi razvoj je fundamentalni i sveobuhvatni cilj Evropske Unije. On se može definirati jednostavno
kao kretanje prema boljem kvalitetu života za svakoga, za sadašnje i buduće genercije. To je vizija
progresa koja povezuje ekonomski razvoj, zaštitu okoliša i socijalnu pravdu, i zbog toga je briga svih
građana Evropske Unije, i naravno i cijelog svijeta“. /17/
Obavezivanje Evropske unije prema održivom razvoju tokom samita u Rio de Janairu 1992. god.,
rezultiralo je usvajanjem EU strategije održivog razvoja, na sastanku Evropskog vijeća u Gothenburgu
2001.god. EU-a se tada obavezala prema održivom razvoju koji je baziran na balansiranom
ekonomskom rastu i stabilnosti cijena, kompetitivnim socijalnim tržišnim ekonomijama, visokom nivou
obrazovanja i socijalnog progresa i i napredne zaštite i unaprijeđenja okoliša.
Evropsko vijeće je prepoznajući važnost kako internih tako i eksternih faktora, 2002 god. u Barceloni
definiralo vanjsku dimenziju strategije, usmjeravajući tako Evropsku Uniju prema globalnom održivom

11
razvoju. Usvojeno je osam obaveza vezanih za finasiranje razvoja u cilju dostizanja Milenijumskih
razvojnih ciljeva usvojenih od strane UN-a 2000 god.
Evropsko vijeće je, u junu 2006. god., usvojilo revidiranu verziju strategije, koja je uključila eksternu
dimenziju definiranu u Barceloni 2002. god., te Plan implementacije Johanesburškog svjetskog samita.
Evropsko vijeće je pozvalo zemlje članice da pripreme svoje nacionalne strategije održivog razvoja.
Njihova priprema je počela i prije usvajanja EU strategije, tokom ranih 1990 - tih, u nekoliko zemalja
članica (Finska i Velika Britanija), a zatim u Belgiji, Francuskoj, Irskoj i Luksemburgu, tokom sredine i
kraja 1990-tih god. U ostalim zemljama Evropske Unije se rad na izradi strategija intenzivirao nakon
Gothenburškog sastanka.
Aktivnosti Organizacije za ekonomsku kooperaciju i razvoj (u daljem tekstu: OECD) prema održivom
razvoju pokrenute su na osnovu inicijative Savjetodavne grupe za okoliš OECD-a, koja je pozvala
OECD da reinterpretira značenje „rasta“ u OECD-ovoj konvenciji iz 1961 god. Konvencija poziva zemlje
da slijede politike koje promoviraju održiv ekonomski rast i zaposlenost. Savjetodavna grupa je
predložila da značenje „rast“ sadržava: ljudski, okolišni i ekonomski kapital, te da održivi razvoj
postane osnova OECD-ovog mandata.
OECD-ovo Ministarsko vijeće je 1998. god. dogovorilo da termin „održiv“ interpretira na način da on
uključuje socijalne, okolišne kao i ekonomske aspekte, te da je dostizanje održivog razvoja ključni
prioritet zemalja OECD-a.
Planovi OECD-a prema održivom razvoju prezentirani su u okviru dvije glavne publikacije iz 2001 god. „
Politike za jačanje održivog razvoja i Kritični problemi održivog razvoja („Polices to enhance sustainable
developemnt“ i „Sustainable development critical issues“). Povodom njihovog publiciranja, u maju 2001.
god. se održao sastanak ministara ekonomije i finansija i ministara okoliša, koji su tada ponovo potvrdili
da je održivi razvoj fundamentaln cilj za vlade i zemlje članice i za OECD.

4.2. Integralno upravljanje vodnim resursima

Koncept integralnog upravljanja vodnim resursima (Integrated Water Resouce Managment; u daljem
tekstu IWRM) počiva na principma Dublinske konferenicije o vodama i okolišu iz 1992. god.
Sljedeća četiri principa opće su prihvaćena u svijetu i poslužila su kao osnova reformi sektora voda u
mnogim zemljama svijetu:
1. Svježa voda je konačan i osjetljiv resurs, neophodan za održanje života, razvoja i okoliša;
2. Razvoj i upravljanje vodnim resursima treba se bazirati na participativnom pristupu, uključujući
korisnike, planere i donosioce odluka na svim nivoima;
3. Žene imaju centralnu ulogu u obezbijeđenju, upravljanju i pažljivoj potrošnji vode;
4. Voda ima ekonomsku vrijednost u svim konkurentskim korištenjima koja ona obezbijeđuje i
treba je shvatiti kao ekonomsko dobro. /22/
Prema Agendi 21. definicija integralnog upravljanja vodnim resursima bazirana je na konceptu da „...je
voda integralni dio ekosistema, prirodni resurs i socijalno i ekonomsko dobro, čiji je kvantitet i kvalitet
određen prirodom njenog korištenja“. /45/
Integralno upravljanje vodnim resursima ima različite definicije, ali generalno, uključuje sljedeće:
1. Rrazmatra sve prirodne aspekte vode (kvalitativne, kvantitativne i ekološke aspekte);
2. Upravljanje vodama postavlja u širi kontekst socio-ekonomskih razvojnih politika i upravljanja
okolišem,

12
 3. Uzima u obzir sve sektorske interese vezane sa zainteresirane strane u participativnim
procesima;
4. Uzima u obzir prostorne i vremenske varijacije resursa i zahtijeva;
5. Uzima u obzir ciljeve i ograničenja relevantnih politika;
6. Uzima u obzir različite institucionalne nivoe uključene u upravljenje vodnim resurima.
Koncept integranog upravljanja vodnim resursima koji predstavlja operacionalizaciju Dublinskih principa,
uspostavila je organizacija Globalno vodno partnerstvo (Global Water Partnership; u daljem tekstu
GWP), sa ciljem podrške u realizaciji programa integralnog upravljanja vodnim resursima.
Definicija IWRM-a prema GWP-u je:
„IWRM je proces koji promovira koordiniran razvoj i upravljanje vodama, zemljištem i drugim
odgovarajućim resursima, sa ciljem maksimiziranja rezltujućeg ekonomskog i socijalnog blagostanja,
na pravdan način, bez ugrožavanja održvosti vitalnih ekosistema.“ /22/
IWRM uključuje koordiniran razvoj i upravljanje :
1. Zemljištem i vodom;
2. Površinskim i podzmnim vodama;
3. Riječnim bazenima i njihovim obližnjim obalnim i morski okolišem;
4. Uzvodnim i nizvodnim interesima,
međutim, ne podrazumjeva samo upravljanje ovim fizičkim resursima, nego i upravljanje ljudskim
sistemima, u cilju omogućavanja ljudima da imaju koristi od ovih resursa.
Generalno, IWRM je pristup koji uvodi pozitivne promjene u nekoliko sfera, koje utječu na upravljanje
vodnim resursima:
Promjene u ambijentu koji omogućava integralno upravljanje vodnim resursima, što
podrazumjeva promjene u nacionalnim, regionalnim i lokalnim politikama, zakonodavstvu i
finansiranju;
Promjene u institucinalnoj strukturi, što podrazumjeva nove organizacijske okvire, forme i
funkcije, uključujući tijela za upraljanje vodama na nivou riječnog bazena;
Promjene instrumenata upravljanja vodama, što podrazumjeva metode koje pomažu
donosiocima odluka da naprave racionalan izbor između alternativnih aktivnosti, na bazi
kvalitetnih informacija. Područja u kojima se predlažu promjene vezano za instrumente
upravljanja su: ocjena vodnih resursa, planiranje, upravljanje potrebama za vodom, rješavanje
konflikata, ekonomske instrumeneti, upravljanje informacijama i njihova razmjena i dr.
Iako je koncept generalno prihvaćen, aktualna implementacija se pokazala relativno sporom i teškom.
Organiracija ujedinjenih nacija UN „Vode“ („UN Water“) je 2008. god. izradila Izvještaj o realizaciji
IWRM-u i planovima efikasnog korištenja vodnih resursa (Status Report on IWRM and Water efficiency
Plans for Commmision on Sustainable Development). Izvještaj je uključio 77 zemalja u razvoju i tanziciji,
i 27 razvijenih zemalja. On je ukazao na činjenicu da su razvijene zemlje napravile značajan napredak u
skoro svim aspektima IWRM-a, ali da postoji još dosta aktivnosti koje je potrebno unaprijediti. U slučaju
zemalja u razvoju, pokazalo se da postoje određeni pomaci u planiranju na nacionalnom nivou, ali da
implementacija planova praktično nije poodmakla. Preporučeno je da zemlje uz pomoć svojih agencija
postave IWRM i Planove efikasnog korištenja vodama kao prioriete, kao i njihovu implementaciju kada
planovi budu izrađeni. Zemlje bi takođe trebale uspostaviti finansijske strategije implementacije planova
uz pomoć vanjskih agencija za finansiranje. /43/

13
4.3. Mjerenje održivog razvoja – pregled globalnih i evropskih inicijativa

4.3.1. Indikatori održivog razvoja

Indikatori Ujedinjenih Nacija

Prva i najopsežnija iniciajtiva sa stanovišta broja zemalja i organizacija prema razvoju indikatora
održivog razvoja, pokrenuta je u okviru „Agende 21“, pod pokroviteljstvom „Samita o zemlji“ (Earth
Summit), održanog 1992. god. u Rio de Janeiro -u.
Agenda 21 je pozvala na saradnju i harmonizaciju pri razvoju indikatora na nacionalnom, regionalnom i
globalnom nivou, te na uključenje odgovarajućeg seta indikatora u zajedničke izvještaje i baze
podataka:
„Organi i organizacije sistema Ujedinjenih nacija bi, u saradnji sa drugim relevantnim međunarodnim
organizacijama, trebali obezbijediti preporuke za harmoniziran razvoj indikatora na nacionalnom
regionalnom i globalnom nivou, i za inkorporiranje odgovarajućeg seta tih indikatora u zajedničke,
redovno ažurirane i široko pristupačne izvještaje i baze podataka, za korištenje na međunarodnom
nivou, u skladu sa odlukama suverenih nacija“ . /45/
U skladu sa pozivom Agende 21, OECD je prvi, 1994. god., poduzeo aktivnosti na izradi indikatora
održivog razvoja, te je izradio svoj prvi set okolišnih indikatora i prezentirao ih međunarodnoj zajednici.
Indikatori su bili organizirani u tzv. „PSR“ okvir, u kojem su indikatori klasificirani kao indikatori pritiska
na okoliš (P), indikatori stanja okoliša (S) i indikatori odgovora društva (R).
Nakon ovoga je, 1995 god., UN-ova Komisija za održivi razvoj (United Nation Commision on
Sustainable Development; u daljem tekstu UNCSD), odobrila radni program na razvoju globalnog seta
indikatora održivog razvoja i pozvala organizacije UN sistema, međuvladine i nevladine organizacije da
implementiraju ključne elemente radnog programa uz koordinaciju sekretarijata komisije.
UN Komisija održivog razvoja (UN CSD) je svoju inicijativu obrazložila činjenicom da.„....su takvi
indikatori potrebni da pojačaju naglasak na održivi razvoji, da pomognu donosiocima odluka na svim
nivoima da usvoje temeljite nacionalne politike održivog razvoja“. /29/
Glavni cilj radnog programa CSD-a je bio da se za donosioce odluka na nacionalnom nivou obezbijede
indikatori koji će se moći koristiti za mjerenje progresa prema održivom razvoju, na način da se
definiraju metodologije njihovog razvoja i obezbijede relevantni programi obuke i jačanja kapaciteta za
ovu problematiku.
Slijedom toga, u periodu 1995 – 1996 god., više od trideset organizacija UN sistema i drugih među -
vladinih i nevladinih organizacija radilo je na izradi metodologija za definiranje i proračun pojedinačnih
indikatora.
Kao rezultat ovog rada, predložen je set indikatora Komisije za održivi razvoj Ujedinjenih Nacija (UN
CSD-a), koji su bili organizirani u „tzv“ „DSR“ konceptualni okvir, koji je predstavljao modificirani
„PSR“ okvir, razvijen 1994. god. od strane OECD-a. Indikatori ovog okvira bili grupisani u okviru četiri
dimenzije održivog razvoja (socijalna, ekonomska, okolišna i institucionalna), a svaki pojedinačni
indikator bio je klasificiran ili kao indikator pokretač (P) ili kao indikator stanja (S), ili kao indikator
odgovora (R), i nadalje povezan sa relevantnim poglavljem Agende 21.
Ovakav inicijalni set indikatora (134 indikatora) je objavljen 1996 god. u publikaciji “Indikatori održivg
razvoja: Okvir i metodologije“ – “Plava knjiga“.

14
U periodu 1996 – 1998 god., UNCSD sekretarijat je organizirao regionalne programe obuke o
korištenju predloženog seta indikatora kao alata za donosioce odluka i radi ispitivanja metodologija
razvoja indikatora.
U ovom periodu je UNCSD takođe, pokrenula program testiranja predloženih indikatora u cilju ocjene
njihove primjene na nacionalne prioritete i ciljeve održivog razvoja. Dvadeset dvije zemlje iz svih regiona
zemlje (Afrika, Azija i Pacifik, Evropa, Amerika i Karibi) su sudjelovale u testiranju indikatora, na
volonterskoj bazi.
Pored pojedinačnih zemalja koje su sudjelovale u testiranju inicijalnog seta CSD indikatora, Statistički
ured evropske zajednice (u daljem tekstu EUROSTAT) je testirao 46 CSD indikatora koji su izračunati
pomoću tada postojećih podataka u okviru Evropske zajednice. Ova pilot studija testiranja publicirana
je 1997. god., a njen zaključak je bio da predloženi CSD indikatori nisu bili dovoljno prilagođeni za
nacionalne potrebe.
U periodu 1999- 2000 god. je urađena evaluacija rezultata poduzetih nacionalnih testiranja. Tokom
jedne od evaluacionih radionaica CSD-a na Barbadosu 1999. god., donesen je važan zaključak: “
Indikatri moraju biti prilagođeni specifičnim uslovima zemlje i njenim zahtjevima zbog različitih priorieta i
okolinosti u svakoj zemlji. Često je neophodan proces eksperimentiranja i iteracija da bi se došlo do
najadekvatnije liste indikatora za specifičnu zemlju.“ /29/
Evaluacija je pokazala da je testiranje indikatora imalo višestruku korist za razvoj indikatora održivog
razvoja na globalnom nivou:
zemlje su imale različit pristup prilikom testiranja indikatora, od onih koje su samo analizirale
raspoloživost svojih podataka za izračun svih ili samo dijela indikatora, pa do zemalja koje su
ovo iskoristile za razvoj svojih, nacionalnih setova indikatora koristeći CSD indikatore kao uzorni
primjerak;
u nekim zemljama su se već postojeći nacionalni komiteti za održvi razvoj pokazali korisnim
kao koordinacioni mehanizmi kod razvoja indikatora, dok je u nekim zemljama testiranje
doprinijelo uspostavi novih koordinacionaih tijela za razvoj indikatora, te i formuliranju strategija
održivog razvoja;
testiranje je iniciralo razvoj ostalih setova indikatora na regionalnim nivoima u svijetu, iako su
CSD indiaktori primarno usmjereni za pomoć donosiocima odluka na nacionalnim nivoima.
Evaluacija je takođe rezultirala i zaključcima o nedostacima inicijalnog seta indikatora:
zemlje su smatrale da je set od 134 indikatora preglomazan za korištenje;
da je „DSR“ konceptualni okvir nije odgovarajući za analizu dostignuća ciljeva politika održivog
razvoja, te da je potrebno razraditi novi konceptualni okvir, orjentiran prema politikama, u kojem
će indikatori biti grupisani na teme i pod - teme relevantne za specifične politike.
U skladu sa rezultatima evaluacije, izrađen je novi set CSD indikatora koji je sadržavao 59 indikatora,
koji su bili organizirani u „tzv.“ tema / pod tema konceptualni okvir. Indikatori su bili grupisani unutar
različitih tema i pod-tema, koje su bile klasificirane u okviru četiri glavne dimenzije održivog razvoja.
Ovi indikatori su publikovani 2002. god. kao dio drugog izdanja Plave knjige.
Tema / pod tema konceptualni okvir je nakon ovoga postao glavni okvir za većinu nacionalnih setova
indikatora.
Svjetski samit o održivom razvoju (WSSD), održan u Johanesburgu 2002. god, svojim tzv.
„Johanesburškim planom implementacije“ (Johannesburg Plan of Implementation; u daljem tekstu JPI)
kao i UNCSD su podržali daljnji rad na indikatorima održivog razvoja, u skladu sa nacionanim uslovima
15
i prioritetima i pozvali su i međunarodnu zajednicu da podrže zemlje u razvoju njihovih nacionalnih
indikatora.
Proces revizije druge verzije CSD indikatora uslijedio je 2005. god., iz dva razloga. Tokom pet godina,
koliko je prošlo od posljednje revizije, vidici o indikatorima su se proširili, veliki dio zemalja razvio je
svoje setove indikatora na bazi CSD indikatora, te se značajno povećalo iskustvo na primjeni indikatora
održivog razvoja. Pored toga, od usvajanja UN Milenijumske deklaracije (UN Milenium Declaration; u
daljem tekstu MD), tokom 2000. god., UN sistem i zemlje članice su usmjerile značajnu pažnju na
razvoj i korištenje indikatora u svrhu mjerenja dostizanja „Milenijumskih razvojnih ciljeva“, na
nacionalnom i internacionalnom nivou.
Slijedom ovoga, usvojen je novi, revidirani set indikatora koji sadrži 50 ključnih indikatora, koji su dio
šire liste od 96 indikatora održivog razvoja. Indikatori su u trećoj ediciji bili organizirani u „tzv“ tema /
pod tema konceptualni okvir i nisu se svrstavali prema dimenzijama održivog razvoja.
Ovi indikatori su publikovani 2007. god. u okviru edicije „Indikatori održivog razvoja – smjernice i
metodologije (III edicija)“.
Slijedeći svjetske konferencije Ujedinjenih nacija koje su održane devedesetih godina dvadesetog
vijeka, 189 zemalja svijeta je 2000. god. usvojilo Milenijumsku dekalaraciju, kojom su se obavezale na
mir i sigurnost, smanjenje siromaštva i održivi razvoj.
Indikatori Milenijumskih razvojnih ciljeva
Vizija Milenijumske Deklaracije je prevedena u okvir koji sarži ciljeve i indikatore „Indikatori
milenijumskih razvojnih ciljeva“ (Milenium Development Goals Indicators; u daljem tekstu MDGI), za
mjerenje progresa prema dostizanju ovih internacionalno uspostavljenuh ciljeva. Za dostizanje većine
definiranih ciljeva postavljen je rok - 2015. god., a referentna godina u odnosu na koju se „mjeri“ uspjeh
u dostizanju ciljeva je, za većinu njih, 1990 god.
U saradnji sa vladama zemalja, IMF, WB i Komitet za pomoć u razvoju OECD-a (Development
assistance Commite OECD-a), su definirali set indikatora koji „mjere“ dostignuća prema zacrtanim
ciljevima. Generalni sekretar UN-a je prezentirao ciljeve i indikatore Generalnoj skupštini UN-a 2001.
god., u izvještaju „Road map toward the implementation of the UN Milenium Declaration“ (Mapa puta
prema implementaciji UN Milenijumske Dekaracije).
Set indikatora milenijumskih razvojnih ciljeva (MDGI) sastoji se od 48 indikatora vezanih za osam
ciljeva:
1. Iskorijeniti ekstremno siromaštvo i glad;
2. Dostići univerzalno primarno obrazovanje;
3. Promovirati spolne jednakosti i ojačati žene;
4. Smanjiti smrtnost dijece;
5. Poboljšati zdravlje majki;
6. Suzbiti HIV, malariju i ostale zarazne bolesti;
7. Osigurati okolišnu održivost te
8. Razviti globalno partnerstvo za razvoj. /44/

16
 Indikatori Mediteranskog Akcionog Plana / UNEP
Na bazi UN CSD indikatora, UN-ov okolišni program je 1999 god., putem Komisije za održivi razvoj
Mediteranskog Akcionog Plana (Mediterranen Commision on Sustainable Developmen/ Mediterranean
Action Plan; u daljem tekstu MCSD / MAP), izradio prijedlog indikatora održivog razvoja za
mediteranske zemlje.
Set indikatora se sastojao od 130 osnovnih indikatora koji su bilii klasificirani u „PSR“ konceptualni
okvir, grupisani po temama unutar četiri dimenzije održivig razvoja. /3/
Na osnovu ovih indikatora MAP je, uz podršku svog regionalnog centra „Blue Plan“ (RC BP) organizirao
program jačanja kapaciteta mediteranskih zemalja u cilju izbora, testiranja i primjene indikatora u
njihovim zemljama.
2005 god. MAP je uz podršku Blue Plan-a organizirao regionalni workshop čiji ciljevi su bili:
ocjena primjene mediteranskih indikatora održivog razvoja iz 1999 god. u zemljema članicama
prijedlog MCSD-u ograničenog seta od 30 – 40 indikatora, radi praćenja buduće Strategije
održivog razvoja Mediterana.
Novi set mediteranskih indikatora održivog razvoja usvojen je 2005. god. i sadrži 34 indikatora
klasificiranih u „PSR“ konceptualni okvir. On služi za mjerenje dostizanja ciljeva Strategije održivog
razvoja mediterana koja je usvojena 2005. /4/
Indikatori EUROSTAT-a
Uzimajući u obzir potrebu za prilagođavanjem na specifične uslove i prioritete evropskih zemalja,
Statistički ured evropskih zajednica (Statistical Office of the European Communities; u daljem tekstu
EUROSTAT) je nakon publikovane pilot studije (1997. god.) bazirane na prvoj verziji UN CSD
indikatora, paralelno sa radom na razvoju druge verzije od 59 CSD indikatora, radio i na njihovom
testiranju. Kao rezultat, EUROSTAT je 2001. god. izdao drugu publikaciju indikatora održivog razvoja
koja je sadržavala 63 indikatora. Iako su mnogi indikatori bili isti ili slični UN CSD indikatorima,
definirani su i dodatni koji su pokrivali važna pitanja politika za Evropsku Uniju. U skladu sa CSD listom,
indikatori su organizirani u okviru četiri dimenzije održivog razvoja, a svaka dimenzija je nadalje
podijeljena na teme i pod-teme.
Međutim, unatoč velikom interesu za obje publikacije, ovi indikatori nisu nikada korišteni u kontekstu
razvoja politika.
Ubrzo nakon druge publikacije Eurostat indikatora, Evrposko vijeće se sastalo u Gothenburgu, u junu
2001. god., i pokrenulo inicijativu za izradom EU Strategije održivog razvoja, koja je predstavljala
svojevrsnu operacionalizaciju održivog razvoja Evropske unije. U cilju mjerenja progresa prema
održivom razvoju, odnosno ciljevima EU strategije, EUROSTAT je uspostavio grupu sačinjenu od
nacionalnih eksperata radi razvoja indikatora održivog razvoja. Prvi set indikatora EUROSTAT je
publicirao 2005. god., i on je korišten u Monitoring izvještaju o progresu prema održivom razvoju do
2005 god., na osnovu ciljeva postavljenih u EU Strategiji održivog razvoja iz 2001. god. („Monitoring
report - Meassuring progres toward more susustainable Europe 2005.). Drugi EUROSTAT-ov
monitoring izvještaj, iz 2007. god., (Monitoring report - Meassuring progres toward more susustainable
Europe 2007.) predstavlja dopunu i unaprijeđenje prethodnog monitoring izvještaja u kontekstu
obnovljene EU Strategije iz 2006. god., odnosno, analizira progres implementacije obnovljenih ciljeva
stategije. Ovi izvještaji daju relativnu ocjenu da li se Evropa kreće u pravom smijeru, na bazi
kvantitativnog pristupa omogućenog analizom indikatora i ocjenom trendova u odnosu na ciljeve
politika EU strategije.

17
 Indikatori OECD - ea
OECD je razvio široki rang ekonomskih, okolišnih i socijalnih indikatora, da bi pratio razvoj u zemljama
članicama, ali i onim koje to nisu.
U segmentu okoliša OECD publicira i koristi „ključne okolišne indikatore“ („core“ indicators), koji prate
područja prirodnih resursa i zagađenja, uz dodatne „core“ i sektorske indikatore. Ovi indikatori se
koriste u izvještajima okolišnih performansi.
U socijalnom sektoru OECD redovno publicira socijalne, zdravstvene, indikatore radne snage, tržišne i
obrazovne indikatore.
U ekonomskom sektoru su razvijeni makroekonomski i strukturalni indikatori, koji se koriste u
ekonomskim izvještajima za zemlje.
OECD takođe razvija i indikatore za individualne sektore, kao što je slučaj sa agro-okolišnim
indikatorima.
Mnoge zemlje i grupe su kombinirale ove indikatore u svoje liste indikatora održivog razvoja.
OECD je takođe nastojao razviti set ključnih indikatora održivog razvoja („core“ set), te je 2001. god.
razvio ograničeni set indikatora održivog razvoja, koji je upotrijebljen u publikaciji „Održivi razvoj:
Kritične teme“, a mjeri upravljanje aktuelnim “kapitalom“ i zadovoljenje aktuelnih potreba održivog
razvoja. Međutim, ovaj set indikatora nije namjenjen da obezbijedi punu sliku ekonomski-okolišno-
socijalnih veza, nego da ukaže na trendove i naglasi određene teme.

4.3.2. Okolišni i vodni indikatori održivog razvoja

Indikatori OECD-ea
OECD je bio jedan od glavnih aktera u razvoju okolišnih i sektorskih indikatora od početka devedesetih
godina. On je razvio i publicirao prvi međunarodni set okolišnih indikatora 1994. god. („PSR“
konceptualni okvir), koje koristi redovno u pregledima okolinskih performansi zemalja, te u u ostalim
aktivnostima na analizama politika.
Za OECD-ov rad su najznačajniji „core“ okolišni indikatori, uključeni u OECD „core set“ indikatora. On
sadrži oko 50 indikatora i pokriva aspekte koji reflektiraju glavne okolišne probleme u OECD zemljama.
Ovi indikatori koriste se za izvještavanje, planiranje, određivanje ciljeva i prioriteta, budžetiranje i ocjenu
performansi. Klasificirani su u „PSR“ okvir (indikatori pritiska – direktni i indirektni (P), indikatori
okolišnog stanja (S) i indikatori odgovora drušva (R)). Ovaj set uključuje i „core“ indikatore iz ostalih
setova OECD okolišnih indikatora kao što su:
1. Sektorske okolišne indikatore koji pomažu integriranju okolišnih problema u sektorske politike.
Indikatori su organizirani prema „PSR“ okviru koji odražava: sektorske trendove značajne za
okoliš, sektorske interakcije sa okolišem (pozitivne i negativne efekte), te relevantna
ekonomska i politička razmatranja.
2. Indikatore razvijene iz okolišnih knjigovodstava – obračuna koji pomažu integraciju okolišnih
problema u politike upravljanja resursima i ekonomske politike (obračun okolišnih troškova,
obračun prirodnih resursa radi planiranja održivog upravljana prirodnim resursima, obračun
protoka sirovina radi planiranja efikanosti i produktivnosti korištenja sirovina).
3. Indikatore koji mjere nivo izdvajanja okolišnih troškova (pritisaka) iz obračuna ekonomskog
rasta. Zajedno sa ostalim indikatorima koje koristi OECD, oni predstavljaju alat za određivanje
da li su zemlje na putu prema održivom razvoju.

18
OECD je takođe, 2001. god definirao kratku listu okolišnih indikatora – ključni indikatori. Pri izboru
ključnih okolišnih indikatora vodilo se računa o relevantnosti za politike u odnosu na glavne izazove prve
dekade 21 stoljeća, problematici zagađenja i problemima vezanim za prirodne resurse i kapitale, te o
njihovom potencijalu za mjerenje. Lista ključnih indikatora sadrži 10 indikatora, međutim, ona nije
konačna niti iscrpna, te se očekuje da će uključivati i probleme kao što su toksična kontaminacija,
zemljišni resursi i tlo, te urbani i okolišni kvalitet.
Indikatori u različitom stepenu korespondiraju sa relevantnim politikama i njihovim prioritetima za
različite zemlje. Ovi indikatori daju širok pregled okolišnih problema zajedničkih za OECD zemlje i
informiraju donosioce odluka i javnost o progresu koji je učinjen i koji treba da bude učinjen. Ključni
indikatori se ažuriraju svake godine i organizirani su u „PSR“ konceptualni okvir. Do sada je definirano
deset ključnih indikatora, od čega su dva indikatori direktno vezana za vode, a to su:
1. kvalitet vode, izražen putem indikatora „stepen priključenja na postrojenja za prečišćavanje“
(broja stanovnika priključenih na postrojenja za prečišćavanje kao postotak od ukupnog broja
stanovnika); /32/.
2. resursi svježe vode, izraženi putem indikatora: „intenzitet korištenja vodnih resursa“ (ukupno
zahvaćene količine voda po stanovniku kao postotak ukupno raspoloživih resursa svježe vode
po stanovniku, te kao postotak internih resursa svježe vode po stanovniku). /32/
Indikatori Evropske Agencije za okoliš (EEA)
Evropska Agencija za okoliš (European Environment Agency; u daljem tekstu EEA), koja predstavlja
vodeću evropsku javnu instituciju, postala je operativna 1994 god.
EEA je inicijalno uspostavljena radi obezbijeđenja okolišnih informacija i podataka, podrške održivom
razvoju i osiguranju mjerljivog unaprijeđenja evropskog okoliša. Danas agencija pokriva četiri glavna
okolišna tematska područja: klimatske promjene, gubitak biodivrziteta / prostorne promjene, zaštitu
ljudskog zdravlja i kvalitet života, te korištenje i upravljanje prirodnim resursima i otpadom. Sektorske
teme kojima se bavi EEA su: poljoprivreda, hemikalije, energija, transort, razvoj i planiranje korištenja
zemljišta, te internacionalne teme.
EEA koordinira rad Evropske informacione i osmatračke mreže (European Information Network; u
daljem tekstu Eionet), koja obezbijeđuje protok podataka i informacija. Eionet se sastoji od same EEA,
mreže stručnjaka i 5 Evropskih tematskih centara (European Topic Centers; u daljem tekstu ETC),
1. ETC za zrak i klimu;
2. ETC za biodiverzitet;
3. ETC za korištenj zemljišta i prostorne informacije;
4. ETC za resurse i otpad;
5. ETC za vodu; (ETCW)
EEA je razvila set okolišnih indikatora („EEA core set“) 2004. god., koji su relevantni za politike,
stabilni, ali ne i statični i koji daju odgovore na prioritetna pitanja politika. Set se sastoji od 37 indikatora
koji su organizirani u „tzv“ „DPSIR“ konceptualni okvir, a primarni cilj im je da odražavaju prioritete
politika i da budu relevnatni za politike. Indikatori se odnose na šest okolišnih tema (zagađenje zraka i
stanjenje ozonskog sloja; klimatske promjene; otpad; vode; biodiverzitet i tlo / kopneni okoliš, te četiri
sektorske teme: (poljoprivreda, energija, transport i ribarstvo).
Putem Tematskog centra za vode, EEA je inicirala i razvoj seta „vodnih indikatora“ („core set“ indikatori
za vode). Cilj razvoja ovog seta je da pomogne pri ocjeni ostvarenja širih ciljeva vodne politike
Evropske unije, te da ukaže na eventualne propuste u politikama. U skladu sa ovim, Evropski tematski
centar za vode (European water topic center) izradio je nacrt „core set indikatora za vode“. Vodni set
indikatora sadrži 57 indikatora, organiziranih u „DPSIR“ konceptualni okvir i podijeljenih u 2 grupe:
kvalitet voda i kvantitet voda.
19
 Vodni indikatori – indikatori i indeksi za donošenje odluka u upravljanju vodama

Falkenmark Water Stress Indicator (FWSI) - Falkenmarkov Indikator vodnog stresa

FWSI indikator je razvio Falkenmark 1989. god. i jedan je od najčešće korištenih vodnih indikatora,
koji stavlja u odnos godšnje raspoložive vodne resurse u datom regionu (zemlji) sa brojem stanovnika,
ne uzimajući u obzir prostornu i vremensku distribucuju vodnih resursa.
Prema Falkenmark-u, raspoloživost voda veća od 1700 m3/ st. / god, definirana je kao granica iznad
koje se nedostatak vode javlja samo povremeno ili lokalno. Raspoloživot voda ispod ovog nivoa smatra
se nedostatkom vode, i u zavisnosti od raspoloživih količina uzrokuje različite stepene ograničenja za
ljude i razvoj. U područjima gdje je raspoloživost voda iznad 1000 m3/ st. / god, smatra se da je
nedostatak vode takav, da predstavlja ograničenje za ekonomski razvoj, zdravlje ljudi i standard
života, a u slučaju raspoloživosti voda ispod 500 m3/ st. / god, nedostatak vode se smatra osnovnim
ograničenjima za život. /54/.
Dry Season Flow Index (DSFI) – Indeks proticaja u sušnom periodu
DSFI indeks je razvijen u Institutu za vodne resurse (Institute for Water Resources; u daljem tekstu
WRI) 2000. god. Ovaj indikator uzima u obzir vremensku varijabilnost raspoloživosti vodnih resursa,
koja je veoma značajna, naročito za regione u kojima se javljaju kišne i sušne sezone. DSF indikator se
računa dijeljenjem zapremine oticanja u vrijeme sušne sezone, odnosno, u vrijeme 4 uzastopna
mjeseca sa minimalnim kumulativnim oticajem, sa brojem stanovnika.
Prema DSF-u, a na osnovu Falkenmark - ove definicije, riječni sliv je izložen vodnom stresu 1 ako ima na
raspolaganju manje od 1 700 m3/ st. / god, a za slivove koji raspolažu sa količinama voda u rasponu
između 1700 m3/ st. / god. i 4000 m3/ st. / god. se smatra da su adekvatno snabdijeveni vodama.
/54/.
Water Availability Index (W A I) – Indeks raspoloživosti voda
WAI indeks, kojeg je razvio Meigh 1999. god, uključuje površinske i podzemne vode, i poredi ih sa
ukupnim zahtijevima za vodom svih sektora (domaćinstva, industrija, poljoprivreda). Vrijednost indeksa
se kreće u rangu do -1 do + 1, i kada je indeks jednak 0 raspoloživost voda i zahtijevi za vodom su
jednaki.
R +G−D
WA I = gdje je: R - površinsko oticanje; G - podzemni raspoloživi vodni resursi;
R + G+D
D - ukupni zahtijevi za vodom; /54/.
Basic Human Needs Index (BHNI)- Indeks osnovnih ljudskih potreba
BHNI indeks je razvio Gleick 1996. god. Pristup razvoja indeksa bazira se na korištenju vode, za razliku
od većine indeksa baziranih na raspoloživosti voda. Gleick je je kvantificirao količinu vode od 50
l/st./dan, kao dovoljnu za zadovoljenje osnovnih potreba za vodom (piće, kuhanje, kupanje, higijena).
Kvalitet voda, kao ni potrebe ostalih korisnika voda (industrija, poljoprivreda, priroda i dr.) nisu
uključeni u razvoj indikatora. /54/

1
Vodni stres nastaje kada zahtjevi za vodom prevazilaze raspoložive količine voda u određenom vremenskom periodu, ili
kada loš kvalitet voda ograničava njihovo korištenje.

20
Index of Water Scarcity (IWS) - Indeks nedostatka voda
IWS indeks konbinira informacije o zahvaćenim vodama i raspoloživosti voda. Definira se kao intenzitet
korištenja vodnih resursa i izražen je ukupno zahvaćenim količinama svježe vode kao postotkom od
ukupno raspoloživih količina vode ili internih vodnih resursa. /54/
Water Poverty Index (WPI) – Indeks vodnog siromaštva
WPI indeks je razvijen 2002. god (Sullivan, Lawrence), kao agregirani (kompozitni) indeks. WPI nastoji
uspostaviti vezu između nedostatka vode i socio-ekonomskih aspekata (siromaštva). Indeks rangira
zemlje (područja) za koja se računa, u odnosu na obezbijeđenje vode, uključujući pet glavnih
komponenti (resursi, pristup vodama, korištenje voda, kapacitet i okoliš). (Poglavlje 5.2.6.1.1. i Poglavlje
7.). /54/.

5. KONCEPTI I PRIMJENA INDIKATORA ODRŽIVOG RAZVOJA

5.1. Koncepcija i definicije indikatora održivog razvoja

Kako su razumjevanje i defincije „razvoja“ do osamdesetih godina 20-og vijeka bile drugačije od
definicija „održivog razvoja“, i indikatori razvoja - tzv. „tradicionalni indikatori“, takođe su drugačiji od
indikatora održivog razvoja.
Tradicionalni indikatori su mjerili dostignuća u različitim oblastima – sektorima (društvo, okoliš i
ekonomija), ali neovisno jedni od drugih, ne ulazeći u analize veza i međusobnih utjecaja ovih
oblasti jednih na druge. Svaki sektor mjerio je „svoje“ indikatore, i na osnovu samo toga donosio
zaključke o stepenu dostignuća u toj oblasti.
„GDP“ (bruto domaći proizvod) je jedan od najznačajnijih reprezenata „tradicionalnih indikatora“, koji
ne zadovoljava, niti daje odgovor na suštinska pitanja nove definicija razvoja - održivog razvoja, čija
je suština obezbijeđenje ljudskog blagostanja i briga o budućim generacijama.
GDP je dugo među ekonomstima bio glavni pokazatelj ekonomskog rasta, što se može prihvatiti ako
se samo novac posmatra kao jedini pokazatelj progresa.
Jedan od komentara vezanih za tradicionalne indikatore razvoja i na jednostrani pogled na razvoj
putem upotrebe GDP-a, izražen je na na sljedeći način:
“Nastojanje da rukovođenje složenim društvom počiva na samo jednom indikatoru kao što je GDP, je
kao nastojanje da se upravlja sa boingom 747 sa samo jednim mjeračem na instrument tabli.... zamislite
da vaš doktor dok vas pregleda, ne uradi ništa drugo osim da vam provjeri krvni pritisak.“ /24/
GDP odražava samo sumu ekonomskih aktivnosti, bez obzira na efekte koje te aktivnosti imaju na
zdravlje društva i stanje okoliša. On uopće ne daje sliku o tome kako je novac raspodijeljen među
populacijom, niti daje kvalitativnu sliku standarda ljudi.
Ekonomski rast obuhvata povećanu potrošnju prirodnih resursa i zagađenje okoliša. GDP kao njegov
indikator odražava samo ukupni ekonomski rezultat, bez uključivanja (oduzimanja) troškova vezanih
za potrebe okoliša. Zbog toga se javljaju i paradoksalne situacije kada degradacija okoliša ili narušeno
zdravlje ljudi, u stvari, doprinose rastu GDP-a, jer se investira u građevinsku ili farmaceutsku industriju.
Od sredine prošlog stoljeća i pojave nove paradigme razvoja - „održivog razvoja“ neki ekonomisti i
statističari pokušali su da uključe okolišne faktore u statistiku ekonomskog razvoja, odnosno da oduzmu
troškove okolišne degradacije i potrošnje resursa od tradicionalnog GDP-a. Na taj način se razvio tzv.
„zeleni GDP“ koji je baziran na konceptu održivog razvoja.
21
Jednostrano i u značajnoj mjeri ograničeno shvatanje progresa koje su obezbijeđivali tradicionalni
indikatori, dovelo je do inicijativa za razvojem širih indikatora koji uvažavaju veze između ekonomskih,
društvenih i okolišnih komponenti, proisteklim iz novog shvatanja razvoja - održivog razvoja, i
nazvanim indikatori održivog razvoja.
„Cjelokupni sistem, čiji je samo jedan dio ljudsko društvo, i od čije podrške on zavisi, sadrži veliki broj
komponenti. Ako pojedinačna komponenta ne funkcionira adekvatno, ukupni sistem nije održiv i
ravnomjeran. Održivi razvoj je moguć samo ako su komponente sistema kao i ukupni sistem održivi.
Uprkos nesigurnostima oko smijera održivog razvoja, neophodno je identificirati ključne komponente
sistema i definirati indikatore koji mogu obezbijediti ključne i pouzdane informacije o održivosti svake
komponente i cjelokupnog sistema“ /26 /
Koncepcija indikatora održivog razvoja je drugačija od koncepcije tradicionalnih indikatora, jer se
zasniva na zahtjevu održivosti za integralnim pogledom na svijet. Njegova osnovna svrha je da
obezbijedi ocjenu i mjerenje održivog razvoja, putem multidimenzionalnih indikatora koji odražavanju
stvarnost, u kojoj su tri različite dimenzije održivog razvoja veoma usko vezane i među kojima postoje
uzročno - posljedične veze.
U skladu sa ovom koncepcijom, različiti autori i organizacije razvili su definicije indikatora održivog
razvoja i definirali njihovu svrhu, na osnovu čega su se razvili različiti konceptualni okviri indikatora
održivog razvoja kao i sami indikatori.
„Indikator je parametar ili vrijednost dobivena od seta parametara, koji ukazuje na, obezbijeđuje
informacije o i / ili opisuje stanje pojave. On ima značaj iznad onoga što pokazuje vrijednost
parametra“. /28/
„Indikatori su skupine sirovih i procesuiranih podataka koji pomažu da se kvantificira i pojednostavi
pojava i da se razumije složena stvarnost. Oni su alat za operacionalizaciju održivosti i obezbijeđuju
različite koristi u sferi održivog razvoja:
efektnije kreiranje javnih i privatnih politika;
mjerenje progresa prema uspostavljenim ciljevima politika održivog razvoja;
podsticanje rasprava i usmjeravanje pažnje prema održivom razvoju; “ /15/
„Indikatori održivog razvoja su indikatori koji mjere progres dostignut u održivom rastu i razvoju“. /62/
„Indikatori mogu, na različite načine, obezbijediti krucijalne smjernice za kreiranje odluka. Oni mogu
prevesti znanja iz fizičkih i socijalnih nauka u upravljive jedinice informacija, koje mogu olakšati proces
donošenja odluka. Oni mogu pomoći da se mjeri i kalibrira progres prema ciljevima održivog razvoja.
Oni mogu blagovremeno alarmirajući, obezbijediti rana upozorenja u cilju preveniranja ekonomskih,
socialnih i okolišnih šteta. Oni su takođe važni alati za razmjenu ideja, misli i vrijednosti, jer kako jedan
autoritet reče, „ Mi mjerimo ono što vrijednujemo, i vrijednujemo ono što mjerimo.“ /42/
„Indikator je mjera, generalno kvantitativna, koja se može koristiti da jednostavno ilustrira i objasni
kompleksne pojave, uključujući trendove i progres tokom vremena. /13/
Indikator je znak ili simptom koji nešto čini poznatim sa razumnim nivoom sigurnosti. Indikator daje
dokaz i svoj značaj proširuje iznad onog što se stvarno mjeri u u širu pojavu od interesa“. (IETF, 1996).
/13/.

22
5.2. Konceptualni okviri indikatora održivog razvoja

5.2.1. Opće napomene

Iako je razvoj indikatora održivog razvoja iniciran prihvatanjem koncepta održivog razvoja u skladu sa
Brundtlandovom definicijom, konceptualni pristup razvoju indikatora bio je različit kako na
međunarodnom i regionalnim, tako i na nacionalnim nivoima.
Različitost u razumijevanju teorija održivog razvoja i različitost pojedinačnih prioriteta i ciljeva je dovela i
do razvoja raličitih konceptualnih okvira indikatora održivog razvoja.
Konceptualni okviri pomažu da se fokusira i utvrdi šta treba mjeriti, šta se očekuje od mjerenja i koja
vrsta indikatora se koristi.
Osnovne razlike među konceptualnim okvirima su u načinu na koji oni konceptualiziraju ključne
dimenzije održivog razvoja i među - veze među ovim dimenzijama, u načinu na koji oni grupiraju
probleme koje treba mjeriti, te u konceptu po kojem oni opravdavaju odabir i agregiranje indikatora.
U dosadašnjoj međunarodnoj i nacionalnim praksama najčešće korišteni konceptualni okviri indikatora
održivog razvoja su:
Pritisak (pokretačke sile)-Stanje-Odgovor („PSR“) konceptualni okvir;
Problem – tema / pod-tema konceptualni okvir;
Kapitalni konceptualni okvir;
Obračunski konceptuani okvir;
Agregirani ili kompozitni konceptualni okvir; te
Ostali konceptualni okviri indikatora (Indikatori milenijumskih razvojnih ciljeva, Vodeći indikatori i
dr.)

5.2.2. Konceptualni okvir „Pritisak (pokretačke sile) – Stanje – Odgovor“ (PSR)

PSR konceptualni okvir, kao i njegova kasnije uspostavljena variajnta, „DSR“ konceptualni okvir, u
upotrebi su od sredine devedesetih godina dvadesetog vijeka.
Svrha konceptualnog okvira je da u cilju dostizanja drživog razvoja, za relevantne politike obezbijedi
specifične i jasne informacije o: „pritiscima“ - aktivnostima koje pozitivno ili negativno utječu na održivi
razvoj; „stanju“ ekonomije, okoliša i zadovoljenja ljudskih potreba, kao posljedici ovih pritisaka -
aktivnosti, te o „odgovorima (reakcijama)“ društva na „pritiske“ - aktivnosti i „stanje“.
Indikatori su u ovom konceptualnom okviru grupisani duž četiri dimenzije održivog razvoja (okolišna,
društvena, ekonomska i institucionalna), a zatim je svaki indikator u okviru ovih grupa, klasificiran u
jednuod sljedeće tri kategorije:
1. pokretači (D) održivog razvoja ili indikatori pritiska (P) na održivi razvoj;
2. indikatori stanja (S) ekonomije, okoliša i dr.
3. indikatori odgovora / reakcija (R) društva na pritiske i stanje.
Shema proširene verzije konceptualnog okvira „PSR“, prikazana je na Slici 1.
Tokom primjene ovog konceptualnog okvira, često su se dešavale nejasnoće u ocjeni koji indikatori
predstavljaju „pritiske“, koji „stanje, a koji „odgovore“, što je rezultiralo kontradiktornim, nejasnim i
dvosmislenim informacijama upućenim kreatorima politika.

23
Ove nejasnoće su naročito bile izražene kod klasificiranja indikatora na „pritiske“, „stanja“ ili „odgovore“
za društvenu, institucionalnu, pa i ekonomsku dimenziju.
Takođe, razlog nejasnoća je bio i zbog nejasno definiranih uzročno-posljedičnih veza među
dimenzijama održivog razvoja (odnosno oblastima / temama definiranim unutar tih dimenzija). Tako je
postojala mogućnost da se isti indikator smatra relevantanim za više dimenzija (tema / oblasti), a da
mu se pri tome dodjeljuju različite kategorije u okviru te dvije dimenzije (teme / oblasti): n.p.r. indikator
„postotak populacije sa adekvatnim odvođenjem otpadnih voda“ za „društvenu“ dimenziju, odnosno
temu / oblast „zdravlja“ može predstavljati indikator „stanja“ (S)“, a istovremeno za „okolišnu“ dimenziju,
odnosno njenu temu /oblast „vodni resursi“ može predstavljati indikator „odgovora“ (R).
Neadekvatnost primjene ovog okvira za tri dimenzije održivog razvoja, osim okolišne, te nejasne
kompleksne među-veze između dimenzija i oblasti / tema održivog razvoja, se pokazala kao značajano
ograničenje ovog konceptualnog okvira.
Zbog ovoga, te činjenice da ovako uspostavljen konceptualni okvir obezbijeđuju korisne informacije, ali
ne obezbijeđuje direktno povezivanje indikatora sa prioritetima i ciljevima politika, „DSR“ konceptualni
okvir je napušten od strane UN-a, kao i „PSR“ okvir od strane mediternaskog seta indikatora održivog
razvoja. Ovo je dovelo do njihovog opredjeljenja za usvajanjem novog, „tema / pod - tema“
konceptualnog okvira, 2001. god. i 2005. god., respektivno.
Proširena verzija konceptualnog okvira „PSR“, tzv. „DPSIR“ konceptualni okvir (Pokretači (D) – Pritisak
(P) - Stanje (S) – Utjecaji (I) – Odgovori (R), pokazao se adekvatnim za analiziranje među-veza
između okoliša i socio-ekonomskih aktivnosti, odnosno veza između uzroka i posljedica okolišnih
problema, te je za okolišne indikatore, „DPSIR“ konceptualni okvir postao najčešće korišteni okvir.
Shematski prikaz „DPSIR“ konceptualnog okvira prikazan je na Slici 1.
Okolišni indikatori ovog konceptualnog okvira predstavljaju alat za kreiranje politika i imaju tri osnovne
svrhe: obezbijediti informacije o okolišnim problemima na osnovu kojih kreatori politika mogu vrednovati
ozbiljnost i značaj problema; pomoći razvoj politika i uspostavu prioriteta identificirajući ključne faktore
koji uzrokuju pritisak na okoliš, te pratiti efekte odgovora politika.

Slika 1 . Shematski prikaz „DPSIR“ konceptualnog okvira

Indikatori
Indikatori Odgovora (R)
Pokretači (D) Indikatori
Utjecaja (I )

Indikatori
Pritiska (P) Indikatori
Stanja (S)

Izvor: EEA; “Environmental Indicators: Typology and Overview”; 1999;

„DPSIR predstavlja analizu sistema – socijalni i ekonomski razvoj vrši pritisak na okoliš i kao posljedica
mijenja se stanje okoliša. Ovo vodi utjecaju na n.p.r. ljudsko zdravlje, ekosisteme, koji mogu iznuditi
odgovor društva, koje povratno djeluje na pokretačke sile, pritiske ili na stanje ili utjecaje direktno, putem
adaptacije ili korektivnih aktivnosti“. /12/

24
Indikatori „DPSIR“ konceptualnog okvira su klasificirani u pet kategorija, koje korespondiraju sa
elementima „DPSIR“ okvira:
Indikatori pokretači (D) opisuju demografska kretanja, socijalne i ekonomske aktivnosti, koje
uzrokuju promjene u nivou proizvodnje i potrošnje što rezultira pritiskom na okoliš;
Indikatori pritiska (P) opisuju ispuštanje supstanci, fizčkih i bioloških agenta kao i korištenje
prirodnih resursa (vode , šume zemljište i dr. ).
Indikatori stanja (S) opisuju kvalitet i kvantitet fizičkih (n.p.r. temperatura), bioloških (n.p.r. stanje
sa ribljim forndom) i hemijskih (n.p.r. koncentracije CO2) pojava u određenom području kao i
trenutno stanje kvaliteta i kvantiteta resursa.
Indikatori utjecaja (I) opisuju utjecaj promjena stanja okoliša uzrokovanih pritiscima, na okoliš i
ljude (na raspoloživost resursa, na biodiverzitet i dr.)
Indikatori odgovora (R) odnose se na odgovore grupa, individualaca u društvu kao i vladine
aktivnosti vlada da spriječe, kompenziraju ili se prilagode promjenama u stanju okoliša.
Pored klasificiranja indikatora duž elemenata „DPSIR“ okvira, čime se identificiraju uzroci i posljedice
okolišnih problema, za formuliranje politika, prioriteta i aktivnosti značajna je i identifikacija
međuzavisnosti između pojedinih „DPSIR“ elemenata, koje su prikazane na Slici 2.

Slika 2. Međuzavisnosti pojedinih „DPSIR“ elemenata

Ocjena rizika i ekonomskih troškova za

Efektivnost politika poduzimanje ili ne poduzimanje aktivnosti

Indikatori
Indikatori Odgovora (R)
Pokretači (D)
Indikatori
Utjecaja (I)
Indikatori nosivog kapaciteta i
Eko - efiksnost
Indikatori graničnih vijednosti sistema
Pritiska (P) Indiatori
Stanja (S)

Indiktori emisija zagađenai

načina korištenja resursa

Izvor: EEA; “The DPSIR framework used by the EEA”; 2007;

Veza / odnos između D i P (pokretači, pritisak) zavisi od eko-efikasnosti tehnogija i ostalih

relevantnih sistema koji se koriste; kada se eko-efikasnost poveća ekonomske aktivnosti (D) se
mogu ojačati, a da ne dođe do proporcionalnog povećanja pritiska na okoliš. Analiza ove veze
može utjecati na promjenu pokretača ili ublažavanje pritisaka.
Veza između P i S (pritisak, stanje) zavisi od načina i režima ispuštanja emisija i načina
korštenja resursa. Poznavanje ovih režima (indikatora) može se iskoristiti za modeliranje
trenutnih i budućih promjena u stanju okoliša i utjecaja.
Odnos između stanja i utjecaja (S i I ) na ljude i eko-sisteme zavisi od indikatora nosivog
kapaciteta i graničnih vijednosti sistema; analiza ovih veza koristi za predviđanje ili
kvantificiranje utjecaja zagađenja na zdravlje ili za odabir adekvatnih indikatora stanja koji bi
bili rano upozorenje.

25
 Veza između I i R (utjecaj, odgovor) zavisi od ocjene rizika i od ekonomskih troškova vezanih
za poduzimanje ili ne poduzimanje određenih aktivnosti.
Veza između R i D (odgovor, pokretač) zavsi od efektivnosti politika (odgovora).

5.2.3 . Problem – tema / pod - tema konceptualni okvir

„Problem – tema“ / pod-tema“ konceptualni okvir uveden je početkom 2000-tih. god., i od tada je najšire
korišten okvir, kako za međunarodne tako i za regionalne i nacionalne setove indikatora održivog
razvoja.
Svrha konceptualnog okvira je praćenje progresa prema održivom razvoju i u praksi se najčešće koristi
za praćenje realizacije ciljeva definiranih u okviru regionalnih ili nacionalnih strategija održivog razvoja.
Indikatori u ovom konceptualnom klasificraju se najčešće u okviru pod-tema, a u nekim slučajevima i u
okviru tema.
Teme se definiraju u skladu sa prepozntim ključnim aspektima, tj. prioritetima održivog razvoja i njima
odgovarajućim općim ciljevima koji doprinose dostizanju održivog razvoja. Primjer definiranja tema dat
je u Tabeli 1.
Unutar teme se definiraju pod - teme koje obezbijeđuju dodatne informacije o temi i imaju direktan
utjecaj i vezu sa temom. Pod – teme se najčešće definiraju u skladu sa ključnim aspektim specifičnih
politika i njima odgovarajućim ciljevima.
Obzirom na složenost problematika koje su predstavljene temama, unutar njih se najčešće definira više
pod-tema. Primjer definiranja pod- tema u okviru tema dat je u Tabeli 1.
Indikatori se u okviru tema i pod-tema odabiru i uspostavljaju da bi „mjerili“ / ocjenjivali stepen realizacije
ciljeva politika, odnosno, progresa prema dostizanju održivog razvoja.
Indikatori koji se dodijeljuju temama služe za početnu analizu progresa u okviru teme. To su najčešće
opće poznati i u svjetskoj praksi dugo korišteni indikatori. Oni daju sliku trenutnog stanja, a u
poređenju sa prethodnim vremenskim periodom omogućavaju generalni uvid u trend progresa
(pozitivan ili negativan). Primjer odabranih indikatora dodijeljenih temama dat je u Tabeli 1.
U praksi, setovi indikatora održivog razvoja ne definiraju nužno indikatore na nivou tema; u slučaju kada
se definiraju, oni se vežu se za opće ciljeve strategija održivog razvoja.
Obzirom da su to opće poznati indikatori, oni mogu imati značajan utjecaj na kreiranje politika na
visokom nivou i značajan odjek u javnosti.
Indikatori se u pravilu definiraju u okviru pod-tema i pomoću njih se obezbijeđuje detaljnija analiza
trendova progresa u okviru glavne teme. Odabiru se u odnosu na operativne ciljeve specifičnih politika,
koji su: ili kvantificirani, ili su za njihovo dostizanje definirani vremenski rokovi, ili je definiran trend
progresa kojeg treba slijediti.
Ovi indikatori su vodeći indikatori u okviru pod - tema i ocjenjuju ključne aspekte specifičnih politika koje
imaju utjecaj na glavnu temu. Primjer odabranih indikatora unutar pod- tema dat je u Tabeli 1. Ovi
indikatori mogu imati utjecaj na kreiranje specifičnih politika i odjek u javnosti.

26
U praksi, neki setovi indikatora, pored vodećih indikatora za pod - teme, definiraju i dodatne indikatore,
koji obezbijeđuju detaljniju analizu vodećih indikatora u okviru pod - tema i namjenjeni su
specijaliziranim krugovima. (Tabela 1).

Tabela 1. Teme, pod-teme i indikatori u okviru konceptualnog okvira tema / pod-tema

TEMA: PRIRODNI RESURSI

POD-TEMA: BIODIVERZITET
INDIKATORI ZA TEMU INDIKATORI ZA PODE-TEME (VODEĆI)
Dovoljan broj lokacija utvrđenih prema EU Indeks crvene liste evropskih vrsta
direktivama o staništima i pticama
POD-TEMA: RESURSI SVJEŽE VODE
Populacija priključena na sisteme prečišćavanja otpadnih
voda, sa sekundarnim stepenom prečišćavanja
Zahvatanje površinskih i podzemnih voda
BPK u rijekama
Izvor: “Measuring progress toward a more sustainable Europe – 2007 Monitoring Report of the EU Sustainable
Development Strategy”

Indikatori u konceptualnom okviru „tema- pod tema“ nisu izričito grupisani (klasificirani) duž tri ili četiri
dimenzije održivog razvoja (okolišna, društvena, ekonomska, institucionalna), nego duž tema koje
često u sebi sadrže više dimenzija (n.p.r „siromaštvo“). Zbog ovoga se unutar jedne teme definiraju
indikatori koji predstavljaju različite dimenzije održivog razvoja. Integracija različitih dimenzija održivog
razvoja pomoću višedimenzionalnih tema, ukazuje na multidimenzionalnu prirodu održivog razvoja.
(Slika 3.).
Takođe, neki se indikatori definirani u okviru jedne teme (pod-teme) mogu odnositi i na druge glavne
teme, odnosno, imaju potencijal za mjerenje progresa prema održivom razvoju duž više različitih
tema (pod-tema). (Slika 3).
Konceptualni okvir „tema- pod –tema“ otvara suštinsko pitanje održivog razvoja – pitanje među - veza
između različitih tema (pod-tema) / oblasti održivog razvoja te predstavlja osnov za daljnju i dublju
analizu među - tematskih veza, pri čemu je potrebno naročiti analizirati veze između ekonomskih,
socijalnih i ekoloških dimenzija.
Slika 3. prikazuje relevantne indikatore za temu „siromaštvo“, čime se odražava multidimenzionalnost
teme „siromaštvo“, te vezu pojedinih indikatora iz teme „siromaštvo“ sa temom „vodni resursi“, čime se
odražavaju među - veze između tema „siromaštvo“ i „vodni resursi“.
Slika 3. Među - veze između tema „siromaštvo“ i „vodni resursi“

TEMA SIROMAŠTVO VODNI

RESURSI
Indikatori siromaštva

Postotak populacije sa adekvatnim

sanitarijama
Postotak populacije koja koristi
adekvatne vodne izvore
Postotak populacije koja živi u
siromašnim četvrtima
Izvor: Indicators of Sustainable development- Guidelines and Methodologies – Thired Edition; 2007;
27
Izvještaj „Mjerenje progresa prema održivijoj Evropi“ iz 2007. god., izrađen od strane Eurostat-a i
baziran na setu EU indikatora održivog razvoja koji su klasificirani u okviru „tema- pod-tema“
konceptualnog okvira, o među – vezama između različitih tema (pod-tema) navodi sljedeće:
“ Izazov održivog razvoja je postati svjesniji ovih veza, i identificirati potencijalne sinergije i kompromise
koji su bitan dio individualnih akcija i politika vladinih i međunarodnih organizacija. Jednom kada se ove
veze identificiraju, moguće je poduzeti aktivnosti za minimiziranjem kompromisa i maksimiziranjem
sinergija, odabirom adekvatnih akcija i politika, na individualnom, regionalnom, evropskom i globalnom
nivou. Ovo su međutim kompleksni problemi, i znanja o njima su često ograničena.“ /17/
Analizirane i identificirane veze među temama putem ovog konceptualnog okvira mogu biti od izuzetnog
značaja za uspostavu novih i za primjenu postojećih konceptualnih okvira.
Ovaj okvir je široko prihvaćen prihvaćen i koristi se kod UN CSDI, EUISD, Balic 21 Akcionog programa,
mediteranskih indikatora održivog razvoja. Većina zemalja razvila je svoje setova na bazi ovog okvira,
naročito u svrhu mjerenja progresa prema dostizanju ciljeva definiranih u nacionalnim strategijama
održivog razvoja.
Primjena ovaog konceptualnog okvira daje direktnu i jasnu poruku političarima i donosiocima odluka
na visokom političkom nivou, te podiže svijest javnosti o značaju dotizanja održivog razvoja.

5.2.4. Kapitalni konceptualni okvir

Kapitalni konceptualni okvir se počeo se koristiti od sredine 2000 - tih god. i najmlađi je konceptualni
okvir do sada. Tek od nedavno su neke zemalje počele razvijati indikatore bazirane na ovom
konceptualnom okviru. UNECE /OECD / Eurostat je 2007. god. je objavio zvanični prijedlog seta
indikatora održivog razvoj u okviru kapitalnog konceptuanog okvira. (Prilog 2). Svrha ove aktinosti je
bila u pomoći međunarodnim i nacionalnim vladama u razoju seta indikatora, te nacionalnim
statistikama sa ciljem unaprijeđenja poređenje među zemljama.
Za razliku od ostalih konceptualnih okvira indikatora održivog razvoja, indikatori kapitalnog
konceptualnog okvira direktno se vežu i mjere „ukupno nacionalno blagostanje po glavi stanovnika“
(suma svih vrsta kapitala), a ne ciljeve politika ili definirane prioritete održivog razvoja. Jedan od
značajnijih razloga uvođenja ovakvog okvira je u činjenici da se nacionalne politike relativno brzo mogu
mijenjati, što uslovljava i potrebu za relativno čestim promjenama odabranih nacionalnih setova
indikatora. Pored toga, smatra se da kapitalni konceptualni okvir omogućava mnogo efikasnije
poređenje među zemljama.
Kapitalni konceptualni okvir baziran je na „kapitalnom“ pristupu teoriji razvoja, koji analizira tipove
kapitala i definira njihovu ulogu u razvoju. Kapitalni pristup proširuje tradicionalno shvatanje
ekonomskog razvoja - širenje tržišta i unaprijeđenje humanog kapitala, na pitanje – „kako osigurati
održivi razvoj“? Pri tome prvo razmatra definciju „razvoja“, a zatim pitanje „kako razvoj može postati
održiv?'“.
Iz perspektive kapitalnog pristupa, osnova za definiranje razvoja je „blagostanje“, pod kojim se
podrazumijevaju koristi koje dobavlja individualac tokom vremena, od potrošnje roba i usluga, od
fundamentalnih ljudskih prava i dr .
Održivi razvoj se zatim, prema jednoj od definicija, definira kao „ne opadanje blagostanja po glavi
stanovnika tokom vremena“ (UN 2003). Za održivi razvoj, značajan je naglasak na „blagostanje po
glavi“, a ne na ukupno blagostanje društva, jer se ističe da, obzirom da tokom vremena dolazi do rasta
populacije, stepen povećanja blagostanja mora biti najmanje jednak rastu populacije.

28
Obzirom da su sve robe i usluge proizvedene korištenjem kapitala, uključujući ljudski rad, te da održivi
razvoj zahtijeva da se potrošnja posmatra u najširem smislu (uživanje roba i usluga koje se ne
nabavljaju samo na tržištu nego i besplatne usluge koje doprinose blagostanju – uživanje u prirodi i dr.),
i kapital se posmatra u širokom smislu. Slijedom ovoga, ukupan društveni kapital sastoji se od:
finansijskog, proizvodnog, prirodnog, ljudskog i društvenog kapitala; Finansijski kapital odnosi se na
novčana sredstva koja se koriste za proizvodnju roba i obezbijeđenje usluga; Proizvodni kapital kapital
odnosi se na sredstva koja je napravio čovjek, a koriste se za proizvodnju i pružanje usluga; Prirodni
kapital predstavlja prirodne resurse, zemljište i ekološke procese koji se koriste za proizvodnju i
pružanje usluga; Ljuski kapital odnosi se na znanja, vještine i kompetentnost pojedinaca, što
omogućava personalno, društveno i ekonomsko blagostanje; društveni kapital odnosi se na
funkcioniranje društvenih mreža i institucija;
U skladu sa kapitalnim pristupom održivom razvoju, svrha kapitalnog konceptualnog okvira je da
obezbijedi okvir za mjerenje održivog razvoja, putem mjerenja „blagostanja“, koje je teoretski idealan
indikator održivog razvoja.
„ ... izazov održivog razvoja pojednostavljen je u pitanje da li se zemljinom ukupnom bazom kapitala –
ili nacionalnim blagostanjem - upravlja na način koji osigurava njeno održavanje tokom vremena.
Ovako pojednostavljen, fokus izazova održivog razvoja je preciziran, i izražen konkretnim terminima.
Pitanje, da li se finansijske, proizvodne, prirodne, ljudske i društvene zalihe kapitala po glavi stanovnika
povećavaju ili opadaju tokom vremena, je ono koje samo po sebi daje precizan odgovor“. /46/
Indikatorima se nastoji izračunati nacionalno blagostanje kao funkcija sume i interakcije različitih tipova
kapitala.
Indikatori održivog razvoja u ovom konceptualnom okviru kalsificirani su u pet kategorija.
1. Indikatori finansijskog kapitala predstavljaju vrijednosti tekućeg novca i forme bankovnih
depozita, dionica, penzionih fondova, rezervi od osiguranja i dr. Ovi indikatori se izražavaju u
novcu i sastavni su dio bilansa stanja nacionalnih računovodstava.
2. Indikatori proizvodng kapitala predstavljaju vrijednosti stalnih sredstava koja se stalno ili
povremeno koriste u proizvodnim procesima više od jedne godine, te vrijednosti sirovina, polu-
proizvida i proizvoda koji se skladište radi buduće prodaje. Ovi indikatori se izražavaju u novcu i
sastavni su dio bilansa stanja nacionalnih računovodstava.
3. Indikatori prirodnog kapitala predstavljaju vrijednosti i mjere neobnovljivih i obnovljivih resursa,
usluga ekositema i dr. Neki od ovih indikatora izražavaju se u novčanim, a neki u fizičkim
jedinicama.
4. Indikatori ljudskog kapitala predstavljaju mjere obrazovanja, znanja, vještna. Neki od ovih
indikatora izražavaju se u novčanim, a neki u fizičkim jedinicama.
5. Indikatori društvenog kapitala predstavljaju vrijednosti uključenja individualaca u društvena
zbivanja i izgradnji društvenih mreža. Ovi indikatori se ne izražavaju u novčanim jedinicama;
I pored jasne teorije na kojoj je baziran kapitalni konceptualni okvir – održivi razvoj = ukupno
nacionalno blagostanje po glavi stanovnika, mjerenje održivog razvoja korištenjem kapitalnog
konceptualnog okvira ima određena konceptualna i praktična ograničenja. Ova ograničenja prevazilaze
se definirajem „dodatnih“ indikatora održivog razvoja.
Mjerenje svih zaliha kapitala i izražavanje u tržišnim vrijednostima (novčane jedinice) je poželjno ali nije
uvijek moguće iz najmanje dva razloga: veoma je teško motriti i identificirati neke izvan tržišne vrste
doprinosa kapitala blagostanju (n.p.r. odmor čovjeka u prirodnom okruženju - doprinos prirodnog
kapitala blagostanju). Ovi načini doprinosa kapitalu ne mogu se identificirati, te ne mogu biti niti realno
vrijednovani u novčanim jedinicama. Drugi razlog je taj da, i za one kapitale čiji se doprinos može
29
identificirati (doprinos edukacije efektivnijem radu – društveni kapital), njihovu vrijednost je teško
prevesti u novčane jedinice (putem tržišnih vrijednosti ili indirektnim metodama vrijednovanja). Ovo se
naročito odnosi na društveni kapital. Izražavanje vrijednosti indikatora u novčanim jedinicama omogućilo
bi međusobno poređenje različitih vrsta kapitala u smislu većeg ili manjeg doprinosa blagostaju.
Takođe, mjere kapitalnih zaliha bi bile u jednakom položaju sa ostalim mjerama tržišnih aktivnosti, kao
npr. GDP.
Obzirom da se indikatorima kapitalnog konceptualnog okvira mjeri ukupno nacionalno blagostanje, a ne
samo dio za koji se može izraziti novčanim jedinicama (ekonomska komponenta blagostanja –
ekonomsko bogatstvo), on pored novčanih uključuje i fizičke indikatore. (Prilog 2.) .
Značaj ali i oganičenje ovog konceptualnog okvira sa stanovišta održivog razvoja i njegovog mjerenja
jeste u razmatranju kapitala koji nisu nadoknadivi sa nekim drugim kapitalom – tzv. „kritični“ kapital.
Ovo se u najvećoj mjeri odnosi na prirodni kapital, ali i na društveni i ljudski kapital. Kao primjer
nezamjenjivog prirodnog kapitala je stabilna klima; sa destabiliziranom klimom civilizacija je ugrožena u
fundamentalnom smislu na duge staze, skoro bez obzira na materijalno blagostanje. Minimalni nivo
priprodnih zaliha kapitala (stabilna klima, dovoljne količine čistog zraka za disanje, visok kvalitet vode u
dovoljnim količinama i biološki diverzitet) je fundamentalni preduvjet za održivi razvoj, bez obzira na
stanje sa ostalim tipovima kapitala.
Zbog postojanja „kritičnih“ zaliha kapitala, mjerenje održivog razvoja i njegovo izražavanje u obliku
samo jednog indikatora „nacionalnog blagostanja“ (jednostavnim sabiranjem „kritičnih“ i ne kritičnih
kapitala u jedan broj) je vrlo upitno, jer se time „prikrivaju“ osnovne informacije o održivom razvoju,
odnosno raspoloživost „kritičnih“ kapitala ostaje „nevidljiva“.
Zbog ovoga, kapitalni koncepualni okvir obezbijeđuje posebne indikatore za „kritične“ zalihe kapitala,
mjerene i izražene fizičkim jedinicama.
Iako je težište kapitalnog pristupa na zalihama kapitala, integralni dio kapitalnog konceptualnog okvira
predstavlja i mjerenje tokova kapitala. U situaciji kada se javlja promjena kapitala ili u vrijednosti ili u
vremenu, neophodno je identificirati tokove koji uzrokuju te promjene.
Ovaj konceptualni okvir usvojio je dva centralna koncepta razmatranja tokova, koja se odnose na sve
tipove kapitala.
Prvi centralni koncept toka je investiranje (ljudski kontrolirani tok koji povećava zalihe kapitala).
Investiranje se obično izražava u novčanim indikatorima, iako postoje i analogni fizički indikatori koji se
mogu koristiti.
Drugi centralni koncept tokova je amortizacija (generalni pojam vezan za opadanje zaliha kapitala).
Amortizacija se takođe, obično izražava u novčanim indikatorima, iako postoje i analogni fizički
indikatori koji se mogu koristiti.
Konceptualni okvir definirao je indikatore tokova kapitala za sve vrste kapitala. (Prilog 2.). /46/
Kapitalni koncptualni okvir namjenjen je statističarima, kao konceptualna smjernica za mjerenje održivog
razvoja, javnosti za razumijevanje mogućeg mjerenja održivog razvoja u konkretnim uslovima, te
kreatorima politika koji imaju obavezu osigurati održivi razvoj, a nisu do sada bili upoznati sa pristupom
baziranom na kapitalu.

30
 5.2.5. Obračunski konceptuani okvir

Obračunski okviri preuzimaju indikatore iz različitih baza podataka pri čemu koriste konzistene
klasifikacije i definicije i vrše agregaciju po sektorima.
Ekonomski obračuni i okolišne statistike najčešće se još uvijek u svijetu razvijaju neovisno, u skladu sa
svojim konvencijama i klasifikcijama. Ekonomski obračuni su bazirani na novčanim jedinicama i iako
ekonomija funkcionira u okvirima prirode, ovi obračuni najčešće ne koriste informacije o okolišu.
Utjecaji okoliša na ekonomiju tako ostaju neidentificirani u okviru ekonomskih obračuna.
Okolišne statistike se najčešće kreiraju u skladu sa specifičnim regulativama i potrebama institucija. Kao
rezultat, okolišne statistike nisu usklađene niti integrirane međusobno, niti sa ekonomskim obračunima.
Potreba za međunarodno priznatim obračunskim sistemom novčanih tokova u ekonomiji bila je izražena
još od sredine prošlog vijeka, te je kao rezultat usvojen „UN Sistem nacionalnog obračuna“ (United
Nations System of National Accounts; u daljem tekstu SNA) koji je od tada najšire korišten međunarodni
obračun koji oslikava ekonomski razvoj. Posljednja revizija ovog obračna izrađena je 1993. god. GDP
mjera potječe iz ovog obračuna. Činjenica da GDP potječe iz međunarodno priznatog standarda,
osigurava ne samo njegovo poređenje među zemljama nego i njegovu vjerodostojnost.
U svrhu integriranja ekonomskih i okolišnih statistika, razvili su se različiti obračuni, a jedan od
najistaknutijih je„Intergrirani okolišni i ekonomski obračun“ (System Integrated Environment and
Economic Accounting; u daljem tekstu SEEA), uspostavljen 2003. god. od strane UNSC, IMF, WB, EC i
OECD. Primarni cilj kod razvoja SEEA bio je omogućiti konzistentnost ovog obračunskog okvira sa
ekonomskim obračunskim okvirom – SNA.
Konzistencija se ogledala u primjeni istih konceptualnih i organizacionih principa, kao što su zajednički
standardi klasifkacije industrija, istovjetna podjela privrede po granama (sektorima) itd. Zbog toga se
SEEA posmatra kao SNA-ov „satelitski“ obračun koji ga proširuje sa okolišnim obračunima koji nisu bili
sastavni dio SNA (obračuni tokova kapitala, troškovi / investicije u okoliš, zalihe kapitala mjerene u
fizičkim jedinicama, smanjenje i degradacija prirodnog kapitala i ekosistemai dr).
SEEA kasificira obračune tj. indikatore u četiri kategorije i izražava ih u novcu i u fizičkim jedinicama.
1. Obračun tokova zagađenja, energije i materijala, koji obezbijeđuju informacije u fizičkim
jedinicama na nivou industrija, o korištenju energije i materijala, kao uzroka zagađenja i
generiranja krutog otpada.
2. Obračun troškova okolišne zaštite i upravljanja resursima koji identificira troškove industrija,
vlada i domaćinstva za zaštitu okoliša i upravljanje prirodnim resursima. Ovaj obračun uključuje
i ekonomske instrumenate- takse, subvencije, naknade za licence i dr.
3. Obračun prirodnih resursa u novčanim i fizičkim jedinicama; registrira zalihe prirodnih resursa
kao što su ribe, šuma, voda, minerali i ekosistemi.
4. Obračuni koji se odnose na unaprijeđenje proizvodnih obračuna u okviru SNA, na način da se
iskažu mjere smanjenja ili degradacije prirodnog kapitala. Ova katergorja obračuna je još
uvijek u fazi definiranja.
SEEA obezbijeđuje setove podataka za proračun različitih tipova kapitala, i na taj način može
unaprijediti sisteme indikatora bazirane na kapitalnom konceptualnom okviru.
Obračunski okviri kao što je SEEA, nisu uspostavljeni da bi odražavali dostignuća prema održivom
razvoju, i još uvijek ne uključiju dvije (socijalnu i institucionalnu), od ukupno četiri dimenzije održivog
razvoja.

31
Međutim, SEEA omogućava kreiranje zajedničke baze podataka iz koje se na konzistentan način mogu
računati indikatori održvog razoja iz sfere ekonomije i okoliša. U Prilogu 3. je dat pregled SEEA setova
podataka koji odgovaraju UNCSD indikatorima održvog razvoja. /53/
Ovaj obračunski okvir je već predložen kao međunarodni statistički standard i neke zemlje su ga i uvele
u upotrebu.

5.2.6. Agregirani ili kompozitni konceptualni okvir indikatora - indeksi

Agregirani indikatori počeli su se uspostavlajti i koristiti i prije devedesetih godina prošlog vijeka.
Konceptualni okvir se bazira na politikama i njihovim ciljevima, u odnosu na koje se definiraju
komponente i indikatori agregiranih indikatora (indeksa).
Svrha okvira može biti u praćenju stanja i progresa za jednu ili više dimenzija održivog razvoja, u
praćenju stanja u upravljanju resursima ili u odražavanje cjelovite slike o održivom razvoju.
Analitički okvir ovih indikatora sastoji se od više komponenti koje se formiraju različitim metodama
agregiranja setova podataka i indikatora. Proračunate komponente se dalje, takođe prema različitim
metodama agregiranja, integriraju u jedan složeni indeks - agregirani indikator.
Karakteristika ovog okvira proizilazi iz analitičkog okvira – agregirani indikator kao cjelina izražen je
jednim brojem koji daje cjelovitu sliku o datoj problematici, pri čemu, svaka komponeta od koje se on
sastoji odražava temu za sebe u okviru te problematike. Svaka komponenta se može posmatrati i
analizirati zasebno, i na taj način se obezbijeđuje uvid o utjecaju pojedinačnih tema na cjelokupnu
problematiku koju odražava indeks.
Kod primjene agreiranih konceptualnih okvira jedan od najznačajnijih koraka je odabir pojedinačnih
indikatora u okviru komponenti - tema (problema relevantnih za politiku), u odnosu na definirane
ciljeve politika. Nakon ovoga se, kod n.p.r. tema / pod - tema konceptualnog okvira, vrši proračun
pojedinačnih indikatora u okviru tema, a zatim i detaljna analiza njihovih vrijednosti, u odnosu na
relevantnu temu (problem) i zacrtani cilj. Na ovaj način se ostvari uvid i „izmjeri“ stepen dostizanja
ciljeva politika. Obzirom na ovakav način „mjerenja“ dostizanja ciljeva, preko analize vrijednosti
pojedinačnih indikatora, može se okarakteristati kao „opisno“ mjerenje ciljeva. Za razliku od ovoga,
kod agregiranog konceptualnog okvira, prvi korak nakon odabira indikatora nije njihov proračun, nego
definiranje matematskog modela čiju strukturu čine odabrani indikatori, a čiji rezultat predstavlja
vrijednost ostvarenog cilja. Na taj način se ovim konceptualnim okvirom, dostizanje cilja „mjeri“, uvidom
u brojčanu vrijednost tog indeksa i njegovih pojedinačnih komponenti, a ne analizom pojedinačnih
indikatora. Obzirom na ovakav način „mjerenja“ dostizanja cilja, može se smatrati „proračunskim“
mjerenjem ciljeva.
Veliki značaj za sve konceptualne okvire, takođe, prestavlja i analiza veza među temama –
komponentama. Ona se vrši, između ostalog, da bi se ustanovio što efikasniji put ka dostizanju ciljeva,
odnosno da bi se rasvijetlile i definirale one aktivnosti čija primjena utječe pozitivno na unaprijeđenje
stanja u okviru više tema (problema), te da bi se definirale one teme (problemi) i za njih relevantne
aktivnosti, čija primjena će najefikasnije i najznačajnije doprinjeti ostvarenju ciljeva.
Kod agregiranih konceptualnih indikatora, veze između tema i njihov utjecaj na cilj (indeks) se definiraju
sa uspostavom matematskog modela, putem definiranja pripadajućih indikatora i težinskih faktora
svake od komponenti (tema) koje utječu na konačni indeks.
Kod tema / pod-tema konceptualnog veze među temama se analiziraju sagledavanjem pojedinačnih
indikatora čije poboljšanje vrijednosti može utjecati na poboljšanje vrijednosti indikatora iz drugih tema,
ili može značajno utjecati na cilj.
32
Računanje agegiranih indikatora je često suočeno sa poteškoćama vezanim za uspostavljeni
matematski model - kritikama na odabir relevantnih indikatora (komponenti), nepostojanjem potrebnih
podataka i nesigurnošću kod određivanja težinskih faktora za komponente.

5.2.6.1. Značajniji agregirani indikatori orjentirani su na praćenje okolišne dimenzije

5.2.6.1.1. „Water Poverty Index“ (WPI)– Indeks vodnog siromaštva

WPI je razvijen tokom 2001. god. u okviru projekta „The Development and testing of Water Powerty
Index - WPI“ (Razvoj i testiranje indeksa vodnog siromaštva – WPI) /8/, kao alat integralnog
upravljanja vodnim resursima.
Koncept WPI-a počiva na analizi veza između vodnih resursa i siromaštva, te je njegova svrha u ocjeni
stanja razvoja (siromaštva) u odnosu na raspoloživost vodnih resursa.
Ovaj indikator obuhvata pet glavnih komponenti (raspoloživi resursi, pristup vodnim resursima,
kapaciteti za upravljanje vodnim resursima, korištenje vodnih resursa i okoliš), u okviru kojih se
odabiraju relevantne pod-komponente izražene preko indikatora.
Metoda proračuna WPI-ja sastoji se u agaregiranju, odabranom metodom, određenog broja setova
podataka u indikatore, a zatim indikatora u 5 glavnih komponenti, te na kraju 5 komponenti u jedinstven
agregirani indikator - WPI. Prilikom agregiranja, u zavisnosti od stručne procjene, moguće je koristiti i
iste ali i različite težinske koeficjente kako za komponente tako i za pod-komponente.
Vrijednost WPI - a za BiH nije izračunata u okviru rada na pomenutom projektu (Razvoj i testiranje
indeksa vodnog siromaštva – WPI). Naime, projektom je izračunata vrijednost WPI – a za 148 zemalja
svijeta.
Ovim radom je izračunata vrijednost WPI-a za BiH, uključujući još 17 zemalja. Vrijednst WPI-a za BiH
iznosi 43,05 (skala od 0 - 100), što je svrstava na 13-to, od ukupno 18 mjesta.

5.2.6.1.2. „Ecological Footprint (EF)“ – Ekološki trag

Prva akademska publikacija o ekološkom tragu (EF) pojavila se 1992. god., (William Ress) 2, a
koncept i metode računanja su razvijene u periodu 1990 – 1994. god., u okviru doktorske teze (Mathis
Wackernagel) 3.
Originalni naziv za EF je bio „odgovarajući nosivi kapacitet“. Danas je EF u širokoj upotrebi u svijetu
kao indikator okolišne održivosti.
EF je mjera ukupne količine biološki produktivnog zemljišta i vodnog područja, koji su potrebni za
regeneraciju resursa koje troše ljudi, te za apsorbciju otpada koji se generira dostupnim tehnologijama
i upravljanjem resursima.

2Rees, William E.; „Ecological footprint and appropriated carrying capacity: What urban economics leaves out„;
Environment and Urbanisation ; October 1992;

3Wackernagel. M.; „Ecological footprint and appropriated carrying capacity: A tool for planning toward sustainability”; Ph. D.
Thesis, School of Community and regional Planning; University of British Columbia in Vancover“, Canada. 1994;

33
Metodologija proračuna bazira se na prevođenju korištenih resursa i proizvedenog otpada u
ekvivalentnu mjeru količine biološki produktvne zemlje. Ova mjera se izražava u globalnim hektarima
(gha), pri čemu se kod proračuna u obzir uzima prosječna biološka produktivnost na svjetskom nivou.
Faktori koji utječu na EF su populacija, karakteristike potrošnje i intenzitet korištenja resursa i
proizvodnje (emisije) otpada (zagađivača).
Faktori koji utječu na biološki kapacitet su raspoložive površina zemljišta i voda i njihova
bioproduktivnost. Biološki kapacitet je neravnomjerno raspoređen u svijetu, te se zemlje, da bi
zadovoljile svoje potrebe za resursima i uslugama koje koristi njihova populacija, oslanjaju na
biokapaciete izvan svojih zemalja.
Poređenje EF-a kao indikatora pritisaka na lokalne i svjetske ekosisteme, sa postojećim biološkim
kapacitetom zemlje, obezbijeđuje informaciju o stepenu regeneracionih kapaciteta zemlje, odnosno o
rezervama ili nedostatku kapaciteta zemlje da apsorbira ove pritiske.
„1961. god. biokapacitet većine zemalja je prevazilazio EF i svijet je ima neto ekološke rezerve. Do
2005. god., mnoge zemlje i čovječansto uopće su postali ekološki dužnici, sa EF-om većim nego što je
njihov biokapacitet.“ /55/
„U 2005 god., globalni EF je bio 17.5 milijardi globalnih hektara (gha) ili 2.7 gha po osobi. Kad je u
pitanju snabdijevanje, ukupna produktivna površina, ili biokapacitet, on je bio 13,6 milijardi gha, ili 2.1
gha po osobi. /55/
Podaci pokazuju da je biokapacitet zemlje prevaziđen za oko 30%, odnosno, čovječanstvo koristi
ekvivalent od 1,3 planete da bi zadovoljilo svoje potrebe. Umjereni UN scenariji predviđaju da, ukoliko
se nastavi sa ovakvim trendom rasta populacije i potrošnjom, čovječanstvu će do sredine 2030. god. biti
potrebni resursi ekvivalentni dvjema planetama. Tabela 2. prikazuje svjetski i EF u Bosni i Hercegovini
za 2005. god., a u Prilogu 4. su date vrijednosti EF-a za nekolicinu zemalja iz različitih regiona u svijetu.
Tabela 2 . Ecological Footprint (EF), biokapacitet i ekološke rezerve ili nedostatak kapaciteta u
svijetu i BiH
Region / EF i biokapacitet Ekološki trag (EF) Biokapacitet Ekološke rezerve ili
(gha / st.) (gha / st.) nedostatak kapaciteta
(gha / st.)
Svijet 2,7 2,1 - 0,6
Bosna i Hercegovina 2,9 2,0 - 0,9
Izvor: WWF; „The Living Planet Report; 2008.

5.2.6.1.3. „Environmental Sustainability Index“ (ESI) - Indeks okolišne održivosti

Svrha ESI-a je da iskaže mjere stanja okoliša u državama svijeta, koje su relevantne za okolišne
politike, te njihove vjerovatne putanje u narednih nekoliko dekada, i da se na taj način identificiraju
problemi kojima je potrebno posvetiti pažnju u okviru nacionalnih okolišnih programa.
Ovaj indikator obuhvata pet komponenti (okolišni sistemi, smanjenje pritiska na okoliš, ublažavanje
ranjivosti ljudi, socijalni i institucionalni kapaciteti, globalno upravljanje), koje razmatraju stanje okolišnih
sistema (prirodnih i izgrađenih), i mjere pritiske na ove sisteme, te utjecaje, odgovore i ranjivost ljudi na
okolišne promjene.
Komponente ESI-ja su u velikoj mjeri analogne sa sa koncepualnim okvirom „PSR“.

34
U okviru komponenti odabiraju se relevantni indikatori, a za svaki indikator odabira se određeni broj
relevantnih setova podataka.
Metoda proračuna ESI-ja sastoji se u agaregiranju, odabranim metodama, 76 setova podataka u 21
indikator, 21-og indikatora u 5 komponenti, i na kraju 5 komponenti u jedinstven agregirani indikator ESI.
Prilikom agregiranja korišteni su jednaki težinski koeficjenti za sve setove podataka, indikatore i
komponente.
Vrijednost ESI indikatora za BiH izračunata za 2005. god. iznosi 51 (skala od 0-100), što BiH-u svrstava
na na 61 mjesto, u odnosu na ukupno 74 zemlje za koje je izvršen proračun. /60/

5.2.6.1.4. „Environmental Performance Index“ (EPI) – Indeks okolišnih performansi

Svrha EPI indikatora je mjerenje uspješnosti u odnosu na ciljeve koji potječu, i kvantificirani su na
osnovu zahtijeva iz međunarodnih ugovora ili ako oni ne postoje, u skladu sa međunarodnim okolišnim
i zdravstvenim standardima, naučnom literaturom i stručnim mišljenjima.
Primjenom EPI-a se obezbijeđuju informacije o specifičnim uslovima u državama, rezultatima politika i
područjima kojima je potrebno posvetiti posebnu pažnju i resurse.
Struktura EPI-ja se sastoji od 2 cilja / kategorije (okolišno zdravlje i vitalnost ekosistema), u okviru kojih
se odabira određeni broj relevantnih pod-kategorija / pod - komponenti. Nadalje se, u okviru svake pod-
kategorije odabira određeni broj relevantnih indikatora.
Metoda proračuna EPI-a sastoji se u agaregiranju, odabranim metodama, 25 setova podataka u 6 pod-
kategorija, zatim 6 pod-kategorija u 2 kategorije, i na kraju 2 kategorije u jedinstven agregirani indikator
EPI. Prilikom agregiranja se koriste različiti težinski koeficjenti za sve kategorije, pod-kategorije i
idikatore.
Vrijednost EPI indikatora za BiH izračunata za 2008. god. iznosi 79,7 (skala od 0-100), što BiH-u
svrstava na na 48 mjesto, u odnosu na ukupno 149 zemalja za koje je proračunat indeks. /59/

5.2.6.2. Cjelovitiji agregirani indikatori održivog razvoja

5.2.6.2.1. „Adjusted Net saving“ (ANS) - Stvarna neto štednja

ANS indikator je razvila Svjetska Banka, kao indikator održivosti koji je baziran na konceptu „zelenih
nacionalnih obračuna“.
Za raziku od standardnog indikatora „bruto štednja“, ANS mjeri stvarni stepen štednje u datoj
ekonomiji, na način da uzima u obzir investicije u ljudski kapital, smanjenje prirodnih resursa i
zagađenje.
ANS se računa oduzimanjem novčanih vrijendosti od indikatora „bruto štednja“ koji potječe iz
standardnog nacionlnog obračuna SNA. U odnosu na „bruto štednju“ uvode se četiri tipa prilagođavanja:
procjenjena kapitalna potrošnja proizvedenih sredstava (amortizacija) oduzima se od bruto štednje da
bi se dobila „neto štednja“; troškovi edukacije se dodaju na neto štednju kao adekvatna mjera investicije
u ljudski kapital; nadalje se oduzima procjenjena vrijednost umanjenja (gubitaka) prirodnih resursa čime
se odražava opadanje vrijednosti sredstava vezanih za ekstrakciju i uništenje resursa; na kraju se
oduzimaju i vrijednosti šteta nastale zbog zagađenja. /64/
Ovaj indikator uključen je u UN CSD indikatore u okviru teme „ekonomski razvoj.“

35
 5.2.6.2.2. „Genuine progress indicator“ (GPI) - Stvarni indikator progresa i „Index of
Sustainable Economic Welfare“ (ISEW) – Indeks održivog ekonomskog blagostanja

GPI i ISEW su ekonomski indikatori koji na veoma sličan način modificiraju tradicionalni indikator -
mjeru rasta „GDP“, sa ciljem da se definira „stvarna“ mjera progresa i blagostanja.
Generalno se u GPI-u i ISEW - u u odnosu na GDP, između ostalih, uvode i sljedeće modifikacije:
dodaje se vrijednost rada u domaćinstvima (ekonomski doprinos domaćinstava) i vrijednost
volonterskog rada, te neke vrste javnih troškova (neki aspekti obrazovanja i zdravstva), a oduzimaju se
vrijednosti troškova kao što su oni uzrokovani kriminalom, raspadom porodica, smanjenjem prirodnh
resursa, zagađenjem, dugoročnim okolišnim štetama (klimatske promjene i nuklearni otpad). Takođe se
uvodi i faktor raspodjele prihoda, što se odražava na način da GPI ili ISEW rastu u slučaju kad
siromašni primaju veći udio nacionalnog dohodka, ili suprotno, njihove vrijednosti opadaju više, što su
nejednakosti u raspodjeli prihoda među stanovništvom veće. /65/, /66/.

5.2.6.3. Agregirani indikatori orjentirani na mjerenje ljudskog razvoja

5.2.6.3.1 „Human Development Index“ (HDI) – Indeks ljudskog razvoja; Human Poverty
Index“(HPI) - Indeks ljudskog siromaštva; „Gender - related Development Index“
(GrDI) - Indeks razvoja ženske populacije; „Gender empowerment measure “ (GEM) –
Mjera jačanja populacije

HDI je prvi put objavljen 1990. god okviru UN Izvještaja o ljudskom razvoju. Svrha indikatora je
mjerenje razvoja, te se i naziva „sažeta“ mjera razvoja. HDI mjeri prosječna dostignuća zemlje u tri
osnovne dimenzije (komponente) razvoja: (dug i zdrav život; znanje i dostojan standard života).
Strukturu indikatora čine 3 komponente / indikatora (očekivana dužina života, indeks obrazovanja i GDP
indeks), u okviru kojih se definiraju relevantni indikatori izračunati pomoću setova podataka.
Metoda proračuna indikatora sastoji se u agregiranju, odabranimm metodama, 7 setova podataka u 3
indikatora, a zatim 3 indikatora u agregirani indikator HDI. Prilikom agregiranja se koriste jednaki
težinski koeficjenti za sve komonente i sve setove podataka, osim onih pomoću kojih se računa
komponenta „indeks obrazovanja“.
Vrijednost HDI indikatora za BiH izračunata za 2005. god. iznosi 0.803 (skala od 0-1), što BiH-u
svrstava na na 66 mjesto, u odnosu na ukupno 177 zemlje za koje je izvršen proračun. /51/
Analogno HDI agregiranom indikatoru UN je razvio još tri agregirana indikatora:
„Human Poverty Index „(HPI); Indeks ljudskog siromaštva
„Gender- related Development Index“ (GrDI); Indeks razvoja ženske populacije
„Gender empowerment measure“ (GEM) – Mjera jačanja ženske populacije
koji se, respektivno, fokusiraju na mjerenje opadanja triju osnovnih dimenzija razvoja (dug i zdrav
život; znanje i dostojan standard života), na nejednakost između muškaraca i žena, te na mjerenje
prilika koje imaju žene, a ne njihovih sposobnosti.
Generalna metodologija proračuna za ove agregirane indikatore je ista kao za HDI, a razlika je u
setovima podataka, odnosno indikatorima koji formiraju komponente indeksa.
Na međunarodnom nivou postoji kontinuitran interes za razvojem agregiranih indikatora. Međutim,
većina ovih indikatora nije prihvaćena za aktualno donošenje odluka, zbog nedostatka koncezusa o

36
metodama agregacije, odabiru relevantnih indikatora i određivanju težinskih faktora za varijable. Ipak,
većina njih ima značajan prijem u medijima i odjek kod javnosti.

5.2.7. Ostali konceptualni okviri indikatora održivog razvoja

5.2.7.1. Okvir indikatora „Milenijumski razvojni ciljevi“ (MDG)

Milenijumska dekalaracija iz 2000. god., kojom se 189 zemalja obavezalo na mir i sigurnost, smanjenje
siromaštva i održivi razvoj, bila je osnova razvoja milenijumskih razvojnih ciljeva.
Milenijumski razvojni ciljevi (MDG) ne pokrivaju širok rang tema održivoj razvoja, ograničenog su
obuhvata i fokusiraju se na osovinu siromaštvo – zdravlje. Oni ne uključuju teme održivog razvoja kao
što su demografija, prirodne katastrofe, vladavina, makro-ekonimija i karakteristike potrošnje i
proizvodnje. MDG predstavljaju pod - set srednjeročnih ciljeva održivog razvoja i njihova realizacija se
očekuje do 2015. god.
Okvir indikatora Milenijumskih razvojnih ciljeva (MDGI) se sastoji od osam ciljeva, unutar kojih je dalje
definirano 18 pod-ciljeva. U okviru pod-ciljeva je definirano 48 ndikatora, koji su direktno vezani za pod-
ciljeve i ciljeve. Oni imaju korijene u glavnim među-vladinim samitima i relevantni su za politike. /44/
Okvir MDG indikatora je revidiran 2007 god, uključivanjem četiri nova pod-cilja i dodatnih indikatora, koji
su usaglašeni tokom održavanja Svjetskog samita 2005 godine.
Okolišni problemi zauzimaju značajno mjesto u okviru indikatora „milenijumski razvojni ciljevi“, i izraženi
su u okviru cilja 7. i relevantnih pod-ciljeva (Tabela 3). Pored toga, značajno je istaći vezu ovih ciljeva i
njihovih indikatora sa ciljevima vezanim za siromaštvo (cilj. 1), zdravlje (cilj 5) i dr., čije dostizanje
zavisi i od upravljanja okolišem.
U okviru cilja 7. definiran je pod-cilj koji se direktno odnosi na upravljanje vodnim resursima (Tabela 3.)
Tabela 3. Milenijumski razvojni ciljevi vezani za vodne resurse

Cilj / Indikator Indikatori

Cilj 7. Osigurati okolišnu održivost
Pod-cilj 10: Do 2015. god. prepoloviti Udio populacije sa održivim pristupom
udio ljudi bez sigurnog pristupa vodi izvorima vode, urbane i ruralne
za piče i osnovnom uslovima za
odvođenje otpadnih voda Udio populacije sa unaprijeđenim
pristupom sanitarijama, urbane i
ruralne
Izvor: „ Indicators for monitoring the Millenium Development Goals“;United Nation; New York , 2003.

MDGI su razvijeni prvenstveno za praćenje progresa na svjetskom nivou. Zbog toga su značajni kriteriji
za odabir ovih indikatora: raspoloživost podataka, mogućnost poređenja podataka, te usaglašenost
metodologija za proračun indikatora među zemljama. Međutim, MDG-ovi se često primjenjuju i na
nacionalnom nivou i tako doprinose unaprijeđenju kapaciteta nacionalnih statistika za mjerenje progresa
prema razvoju.

37
 5.2.7.2. „Headline indikatori“ – Vodeći indikatori

Tokom posljednje dekade javila se povećana primjena vodećih indikatora, kako kod zemalja tako i
organizacija. Ovi okviri uključuju malobrojni set indikatora, tzv. „ core“ (ključne) indikatore, koji su
blisko vezani za prioritete politika. Oni obezbjeđuju signale visoko rangiranim donosiocima odluka i
javnosti, ističući probleme prioritetnih politika i obezbjeđujući rana upozorenja na opasne pojave i
trendove.
U mnogim slučajevima vodeći indikatori se upotpunjavaju sa većim setom indikatora usmjerenih ka više
specializiranim grupama, za cjelovitije donošenje odluka i monitoring.
Generalno, kritike upućene na okvire vodećeh indikatora navode da postoji potencijalna opasnost da ovi
indikatori, ustvari, odražavajiu trenutne političke prioritete ili utjecaj određenih interesnih grupa, prije
nego da se fokusiraju na značajne probleme koji utječu na buduću održivost, te su tako više u službi
generalno politike nego održivog razvoja.
Međutim, ukoliko se adekvatno koriste, mogu biti efikasno sredstvo za privlačenje medijske pažnje i
koristiti pedagoškoj literaturi.

5.3. Primjena značajnijih setova indikatora u svijetu i Evropi

5.3.1. UN CSD indikatori

5.3.1.1. Pozadina i svrha CSD indikatora

Uspostava CSD indikatora inicirana je dokumentom „ Agenda 21“, u kojem je navedena preporuka za
njihov razvoj. (Poglavlje 4.3.1.) Prva verzija (izdanje) CSD indikatora iz 1996.god., izmjenjena je, i kao
rezultat je objavljena druga verzija CSD indikatora, 2001. god. Ona je takođe pretrpjela određene
izmjene, te je 2007.god. publikovana treća, posljednja edicija CSD indikatora. Prvo izdanje CSD
indikatora pratilo je strukturu dokumenta Agenda 21, odnosno, pojedinačni indikatori su bili direktno
vezani za probleme, ciljeve i aktivnosti definirane ovim dokumentom. Iako kasnije edicije CSD
indikatora ne prate strukturu Agende 21, indikatori su i dalje ostali blisko vezani na nju, ali i za
Johanesburški Plan Implementacije (JPI) , koji je usvojen 2002. god. na Svjetskom samitu o održivom
razvoju u Johannesburgu.
Svrha uspostave CSD indikatora je da pomogne zemljama u praćenju progresa prema nacionalno
definisanim ciljevima politika i održivom razvoju, na način definiranja „univerzalnog“, sveobuhvatnog
modela seta indikatora održivog razvoja (CSD), te stavljanja na raspolaganje svim zemljama da bi im
služio kao osnova za fromiranje vlastitih nacionalnih setova indikatora.
Zemljama se preporučuje da CSD indikatore prilagode svojim uslovima, na način da iz cjelovitog seta
CSD indikatora odaberu teme i pod-teme značajne za održivi razvoj u njihovim zemljama, te odaberu
relevantne predložene indikatore iz CSD seta, a zatim ih računaju na osnovu definicija i metoda
proračuna koje su detaljno razrađene u okviru seta CSD indikatora.
“Uzimajući u obzir da oni široko pokrivaju teme održivog razvoja, da su nacionalno orjentirani i
detaljano metodološki opisani, CSD indikatori se mogu lako prilagoditi nacionalim uslovima, i kao takvi,
postati vrijedan alat za ocjenu nacionalnih ciljeva održivog razvoja“. /11/

38
 5.3.1.2. Struktura CSD seta indikatora

CSD indikatori imaju tema – pod tema konceptualni okvir, usvojen 2001. god. U najnovijem - trećem
izdanju CSD ndikatora nema eksplicitne podjela indikatora po dimenzijama održivog razvoja (okolišna,
ekonomijska, društvena i institucionalna). Ovom promjenom, u odnosu na prethodna izdanja CSD
indikatora, nastojala se istači multi-dimenzionalna priroda održivog razvoja, odnosno, značaj
integriranja ovih dimenzija. U ovom izdanju seta CSD indikatora uvedene su nove nove složene teme
kao što je „siromaštvo“ i „prirodne katastrofe“ i bolje su prezentirane teme kao što je potrošnja i
proizvodnja.
Konceptualni okvir indkatora se sastoji od 14 tema: 1. Siromaštvo; 2. Vladavina / administracija;
3.Zdravlje; 4. Obrazovanje; 5. Demografija; 6.Prirodne katastrofe; 7. Atmosfera; 8. Zemljište; 9.
Okeani, more i obale; 10. Svježa voda; 11. Biodiverzitet; 12. Ekonomski razvoj; 13. Globalno
ekonomsko partnerstvo; 14. Karakteristike potrošnje i proizvodnje. (Prilog 5 ). /11/
Svaka tema nadalje je podijeljena na pod - teme, za koje se odabiraju indikatori (ključni ili ostali). Set
CSD indikatora sadrži ključni set od 50 indikatora, koji je dio većeg seta od 96 indikatora održivog
razvoja. (Prilog 5 ).
Za svaki pojedinačni indikator koji se dodjeljuje pod-temi, detaljno je definirana i opisana njegova
relevantnost za održivi razvoj, veza sa međunarodnim konvencijama i ugovorima, veza sa ostalim
indikatorima i temama u CSD setu, dat je metodološki opis, način proračuna indikatora i metode
mjerenja radi obezbijeđenja potrebnih podataka (vrijednosti) za proračun indikatora.

5.3.1.3. Primjena CSD indikatora

Set CSD indikatora je za veliki broj zemalja u svijetu poslužio kao „uzorni primjerak - model“ i osnova
za razvoj njihovih setova indikatora.
Postojeći nacionalni setovi indikatora održivog razvoja bazirani na CSD setu indikatora, uspostavljali su
se najčešće paralelno sa razvojem nacionalnih strategija održivog razvoja. Na taj način se pokušala
osigurati konkretna primjena razvijenih setova indikatora u mjerenju progresa prema održivom razvoju,
putem konkretnog instrumenta – strategije održivog razvoja. Da bi se indikatori što jednostavnije i
efikasnije primjenjivali za ocjenu strategija održivog razvoja, prioritetne oblasti održivog razvoja
definirane u strategijama (n.p.r. siromaštvo, vodni resursi) korelirale su sa temama u okviru setova
indikatora, a postavljeni ciljevi strategija za prioritetne oblasti (n.p.r . smanjenje siromaštva, unaprijeđen
kvalitet voda, i dr.) koreliraju su sa pod-temama setova indikatora.
Proračunata vrijednost indikatora definiranog u okviru pod-teme, tako, „mjeri“ realizaciju ciljeva
postavljenu strategijama, a zatim, analizom vrijednosti svih proračunatih indikatora dodijeljenih pod-
temama koje imaju vezu sa temom, moguće je „izmjeriti “ i ocjeniti dostignuća u prioritetnim oblastima
strategije.
Definirani nacionalni setovi indikatora koriste se, pored mjerenja realizacije ciljeva i dostignuća u
prioritetnim oblastima, i za druge aktivnosti, u različitim fazama, kako razvoja tako i implementacije
nacionalnih strategija održivog razvoja.
U fazi razvoja nacionalnih strategija održivog razvoja indikatori su korišteni da osiguraju da strategije
budu formulirane na način da su konkretne i mjerljive.
U fazi implementacije strategija setovi indikatori se koriste za :
praćenje (monitoring) efektivnosti implementacije, kroz praćenje dostizanja zacrtanih ciljeva i
dostignuća u prioritenim oblastima strategija, te kroz praćenje realizacije zacrtanih aktivnosti
39
 (korištenjem t.z.v. upravljačkih indikatora koji odražavaju odgovornost vlasti i zaintereiranih
strana);
izvještavanje, objavljivanjem rezultata praćenja implementacije, što je izuzetno značajno za
dobivanje povratnih informacija od zainteresiranih strana, a vodi unaprijeđenju strategije i
njihove implementacije.
evaluaciju koja je najznačajniji segment implementacije stratgija, jer daje odgovor na pitanje o
efektivnosti strategije prilikom dostizanja ciljeva, o efikasnosti realiziracije strategije i o njenim
dugoročnim efektima na održivost. Evaluacija se najčešće poduzima u slučaju revizije ili
završetka srategije, ali su značajne i evaluacije u određenim vremenskim presjecima, u
zavisnosti od vremenskog perioda na koji se strategija odnosi, od promjena vanjskih uslova i
dr. Za razliku od praćenja (monitoring) koje je kontinuiran proces, evaluacija se obavlja samo
periodično. Svakako, indikatori koji se koriste za praćenje, imaju značajnu ulogu u procesu
evaluacije.
I većina zemalja evropske unije je koristila CSD set indikatore za razvoj nacionalnih setova indikatora
održivog razvoja. Njihova uspostava se vremenski poklapala sa vremenom izrade strategija održivog
razvoja, jer im je glavna svrha bila pomoć u formuliranju i praćenju prioritete nacionalnih strategija
održivog razvoja. Samo u izuzetnim sliučajevima, zemlje su izradile nacionalne setove indikatora prije
izrade strategije održivog razvoja. (Portugal i Švedska).
Pored praćenja progresa ka održivom razvoju, putem strategija održivog razvoja, obzirom da CSD
indikatori koreliraju kako sa „Agendom 21“ tako i sa JPI, korištenje CSD seta indikatora, kao osnove
za nacionalne indikatore održivog razvoja, može pomoći zemljama i u praćenju implementacije njihovih
međunarodnih obaveza.

5.3.2. EU indikatori održivog razvoja (Eurostat)

5.3.2.1. Pozadina i svrha EU seta indikatora

Nakon uočavanja potrebe za uspostavom indikatora za praćenje održivog razvoja, u EU-i se počelo
raditi na uspostavi EU seta indikatora održivog razvoja. Prateći usvajanje EU strategije održivog razvoja
iz 2001. god., Eurostat je, putem Komiteta za Statistički program, 2001 god. uspostavio radno tijelo,
sa ciljem da evropski statistički sistem odgovori potrebama za razvojem indikatora održivog razvoja.
Radno tijelo je od 2001. god. do 2005. god. radilo na razvoju indikatora održivog razvoja, te je Evropska
komisija usvojila prvi set od 155 EU indikatora u februaru 2005. god. Oko 98 indikatora iz ovog seta
korišteno je za praćenje (monitoring) progresa prema održivom razvoju, koristeći EU strategiju održivog
razvoja iz 2001. god.
U junu, 2006. god. evropsko Vijeće je usvojilo obnovljenu EU strategiju održivog razvoja, koja je prevela
evropsku viziju održivog razvoja u operativnu strategiju. U skladu sa ovim, Evropska komisija je sa
radnom grupom za indikatore održivog razvoja, obnovila set indikatora iz 2005. god, u cilju njihovog
prilagođavanja obnovljenoj strategiji. Obnovljeni set indikatora održivog razvoja korišten je 2007. god.
od strane Eurostat-a, za mjerenje progresa prema održivom razvoju EU-e, u okviru „2007 Monitoring
Report of the EU sustainable development strategy” (Izvještaj o praćenju strategije održivog razvoja
2007).
Svrha EU Indikatora održivog razvoja je u mjerenju prograsa Evropske unije prema održivom razvoju,
putem EU strategije održivog razvoja.

40
 5.3.2.2. Struktura seta EU indikatora održivog razvoja

Set EU indikatora ima tema / pod-tema konceptualni okvir. Sasoji se od 10 tema: 1. Socio-ekonomski
razvoj; 2. Održiva proizvodnja i potrošnja; 3. Uključivanje u društvo; 4. Demografske promjene; Održiva
proizvodnja i potrošnja; 5. Javno zdravstvo 6. Kilimatske promjene i energija; 7. Održivi transport;
8.Prirodni resursi; 9. Globalno partnerstvo; 10. Dobra vladavina.
Nadalje se u okviru svake teme definiraju pod-teme. Indikatori u ovom EU setu su klasificitrani i unutar
tema i pod-tema i rangiraju u u tri nivoa, na način da se prvi nivo indikatora definira u okviru tema, a
drugi i treći nivo indikatora u okviru pod- tema. (Prilog 6. ).
1. Prvi nivo indikatora, „glavni indikatori“, definirani su u okviru tema i ukupno ih je 11, pri čemu je
za neke od tema definirano više glavnih indikatora, a za neke teme oni nisu definirani. Ovi
indikatori su često korišteni indikatori u svjetskoj praksi i služe za početnu, prvobitnu ocjenu
teme. Namjenjeni su za donošenje odluka na visokom nivou i za opću javnost. /16/, /17/.

2. Drugi nivo indikatora, „vodeći indikatori“ definirani su u okviru pod-tema i imaju cilj da evaluiraju
ključna područja specifičnih politika definiranih u okviru prioritetnih oblasti EU strategije, te da
komuniciraju sa javnošću. /16/, /17/.

3. Treći nivo indikatora definira se takođe u okviru pod-tema. Oni omogućavaju dublji uvid u
specifične probleme unutar pod-tema. Namjenjeni su za dalju analizu specifičnih politika, bolje
razumijevanje trendova i kompleksnost problema vezanih za temu (interne među veze) ili za
razumjevanje među veza sa ostalim temama u okviru. Ovaj nivo indikatora namjenjen je za
speciliziran krug ljudi. /16/, /17/.
EU set indikatora sadrži i tzv. „kontekstualne indikatore“, koji ne „mjere“ direktno niti jedan cilj EU
strategije niti odražavaju specifične politike. Ovi indikatori obezbijeđuju vrijedne informacije o pitanjima
direktno relevantnim za politike održivog razvoja i korisni su za analizu održivog razvoja.
EU set indikatora takođe opisuje i indikatore koji još nisu u potpunosti razvijeni, ali su neophodni da bi
se dobla cjelovita slika progresa. Pri tome je napravljena razlika između indikatora koji su u fazi razvoja i
indikatora koji tek treba da se razviju.

5.3.2.3. Primjena indikatora

Da bi se indikatori što jednostavnije i efikasnije primjenjivali za ocjenu EU strategije održivog razvoja,

EU set indikatora je uspostavljen na način da uglavnom prati strukturu EU strategije održivog razvoja;
definirane prioritetne oblasti EU strategije održivog razvoja (n.p.r. klimatske promjene i čistija energija,
zaštita i upravljanje prirodnim resursima) koreliraju sa temama seta EU indikatora (n.p.r. klimatske
promjene i energija, prirodni resursi). Pored toga su u EU setu indikatora definirane i dodatne teme koje
odražavaju vodeće principe strategije.
EU strategija je za svaku prioritetnu oblast strategije definirala generalni cilj, koji se „mjeri“ pomoću
glavnih indikatora (indikatori prvog nivoa), definiranih u okviru teme. Nadalje, unutar svake prioritetne
oblasti EU strategije definirani su relevantni operativni ciljevi i akcije koji se „mjere“ pomoću vodećih
indikatora (indikatori drugog nivoa) i indikatora trećeg nivoa, respektivno, definiranih u okviru pod-teme
Detaljna primjena EU indikatora, te analiza i interpretacija rezultata objavljuje se u Eurostat-ovim
izvještajima „Mjerenje progresa prema održivijem razvoju – Indikatori održivog razvoja za Evropsku
Uniju“ (Measuring progress toward a more sustainable Europe – Sustainable development indicators for
the European Union”). Prvi takav izvještaj objavljen je 2005. god., a drugi, posljednji, 2007. god.

41
Eurostatov monitoring izvještaj analizira svaku temu – prioritetnu oblast Strategije zasebno, i za svaku
od njih prezentira sljedeće: /17/
1. Pozadina politike
U ovom segmentu obrazlaže se uloga teme u održivom razvoju EU-e, te relevantna EU politika spram
ove teme.
2. Analiza glavnih promjena
Ovim segmentom obezbijeđuje se uvid u promjene stanja nastale u okviru tema / prioritetnih oblasti,
od 2000. god (posljednja godina prije usvajanja prve EU strategije održivog razvoja 2001. god.).
Analiza se bazira na analizi svih indikatora i njihovih trendova, te se zaključuje da li su nastale promjene
išle u korist ili na štetu održivog razvoja, da li je bilo značajnog progresa ili je postignuti progres još uvjek
daleko od postavljenog cilja (ako postoji kvantifiiciran cilj), te da li je bilo dovoljno podataka da bi se
izvršila ocjena.
„Ocjena promjena za svaku temu, najčešće je urađena u odnosu na 2000 godinu, kao referentnu
godinu, u cilju ocjene promjena koje su se desile nakon usvajanja EU strategije. Ocjena je urađena na
bazi kvantitativnih pravila, da bi se osigurao konzistentan pristup za sve indikatore i izbjeglo „ad hoc“
ocjenjivanje. Promjena je smatrana kao značajna (poželjna ili nepoželjna) ukoliko je prosječna godišnja
promjena veća od 1% u apsolutnim mjerama. Ako je između 0 i 1% (pozitivno ili negativno) smatrano je
da nema značajnog progresa. Kada je postojao jasan kvantificiani cilj vezan za cilj politike, pri evaluaciji
je uzeta u obzir udaljenost do ovog cilja. Ovo je postignuto mjerenjem progresa dostignutim između
2000. god. i zadnje godine za koju su podaci bili dostupni, a zatim izražavanjem ove mjere progresa u
vidu procenta od progresa koji bi trebao biti ostvaren bi da bi se postigao teoretski linearni rast. Ispod
50% je evaluirano kao „daleko od cilja (negativno, između 50-80% kao nedovoljna promjena, preko
80% je evaluirano kao „na tragu cilju“ (pozitivno)“. /17/
3. Pojašnjenje izbora indikatora (relevantnost)
Ovim segmentom daje se obrazloženje zašto je svaki od indikatora odabran da bude u sklopu
cjelovitog seta, u svijetlu generalnih i operativnih ciljeva strategije, te globalnih ciljeva postavljenih na
svjetskom nivou u kontekstu održivog razvoja. Pored ovog kriterija, indikatori su birani i na bazi kriterija
o raspoloživosti podataka, što se navodi kao jedno od ograničenja EU seta indikatora. Zbog ovog
ograničenja neki od odabranih indikatora ne omogućavaju uvjek adekvatno praćenje progresa.
4. Među - veze
Ovaj segment opisuje moguće veze između različitih problema relevantnih za održivi razvoj. Analiziraju
se među veze između pod-tema unutar jedne teme, te veze tih pod-tema sa ostalim temama seta
indikatora. Naročito su naglašene veze između ekomskih, okolišnih i socijalnih dimenzija održivog
razvoja. Obzirom da razumjevanje ovih veza predstavlja najveći izazov održivog razvoja, u izvještaju se
naglašava ....“Sekcija o među - vezama nema cilj da u ovom momentu bude sveobuhvatna, nego da
obezbijedi primjere za ilustraciju. Potrebno je reći da ne postoje empirijske osnove za svaku vezu koja
je prezentirana, objašnjena i sugerirana u ovom izvještaju. Veze se mogu smatrati kao hipoteze za dalje
testiranje, na primjer, na bazi raspoloživih podataka ovog izvještaja, ali i drugih podataka.“ /17/
5. Prezentacija pojedinačnih indikatora
Svi pojedinačni indikatori su prezentirani na isti način, uključujući njihove definicije, analize trendova i
relevantnost za politiku. Glavni indikatori su opisani detaljnije; prezentirani su njihovi trendovi u
vremenu, te su prezentirani indikatori pojedinačnih zemlja za posljednju godinu, za koju su bili
raspoloživi podaci. Za razliku od njih, za indikatore drugog i trećeg nivoa prezentiran je samo trend.
Njihova analiza po zemljama data je samo u slučaju kada raspoloživost podataka nije omogućavala
42
prezetaciju u vremenu za cijelu Evropu. Podaci za proračun i prezentaciju indikatora su uglavnom
preuzeti iz eurostatovih baza podataka, ali i drugih servisa EC-a, te iz iz vanjskih izvora.

5.3.3. EEA „core“ set inicators

5.3.3.1. Pozadina i svrha EEA „core“ set indikatora

Uspostava i razvoj EEA „core“ (ključni) set indikatora inicirana je potrebom da se identificira mali broj
indikatora koji su relevantni za okolišne politike i obezbijeđuju odgovore na odabrana pitanja
prioritetnih politika. Upravni odbor EEA-e odobrio je „core“ (ključni) set okolišnih indikatora (37
indikatora) u martu 2004 god.
Indikatori koji su uključeni u EEA „core“ set su odabrani na osnovu 9 kriterija, iz mnogo većeg seta
indikatora široko korištenog u Evropi i OECD-u. Najvažniji kriteriji za odabir indikatora u „core“ set su
bili: relevantnost indikatora za prioritete politika i ciljeva (evropskih i međunarodnih), raspoloživost
visoko- kvalitetnih podataka i u vremenu i u prostoru, te primjena dobro utemeljenih metoda za proračun
indikatora. Za proračun EEA cor set indikatora, koristi se 40 različitih izvora podataka i oko 100
različitih setova podataka, pri čemu je Eurostat glavni izvor sa oko 30 setova podataka.
Svrha „core“ set indikatora je obezbijeđenje stabilne osnove za ocjenu i analizu progresa prema
dostizanju okolišnih prioriteta, za izvještavanje o evropskom okolišu od strane EEA na bazi indikatora, te
unaprijeđenje kvaliteta podataka i geografske pokrivenosti podacima u Evropi, što će unaprijediti
poređenja i pouzdanost informacija i analize.

5.3.3.2. Struktura EEA „core“ set indikatora

EEA cor set indikatora ima „DPSIR“ konceptualni okvir i razmatra šest okolišnih tema: 1. Zagađenje
zraka i stanjenje ozonskog sloja; 2. Biodiverzitet / Kopneni okoliš; 3. Klimatske promjene; 4. Otpad; 5.
Vode; te četiri sektora: 1. Poljoprivreda; 2. Energija; 3. Transport; 4. Ribarstvo (Prilog 7) /13/
Pored ovih, EEA razmatra i druge relevantne prioritetne teme (hemikalije, buka, industrija, potrošnja i
tokovi sirovina) koji još uvjek nisu uključeni u „core“ set, jer za njih nisu dovoljno razvijeni relevantni
indikatori.
Indikatori u EEA cor setu su klasificirani u 5 kategorija, kao: indikatori pokretači (D), indikatori pritiska
(P), indikatori stanja (S), indikatori utjecaja (I), te indikatori odgovora (I). (Prilog 7). Međutim,
izbalansiranost indikatora po kategorijama (D, P, S, I, R) unutar EEA „core“ seta nije prisutna, jer je
primarno težište EEA „core“ seta indikatora na njihovoj relevantnosti za politike, a ne na integralnoj
analizi indikatora duž okvira „DPSIR“. /13/
Indikatori su, takođe, u EEA „core“ setu klasificirani i po tipovima: (A) – opisni indikatori; (B) - indikatori
performansi; (C) - indikatori eko-efikasnosti; (D) - indikatori efikasnosti politika; (E) - indikatori ukupnog
balgostanja (E). Postojeći indikatori su klasificirani u tipove A, B ili D, a EEA je za svoj budući rad
planirala razviti i indikatore ostalih tipova. (Prilog 7). /13/

43
 5.3.3.3. Primjena EEA „core“ set indikatora

EEA cor set indikatori služe za ocjenu stanja okoliša i utjecaja razvojnih sektora na okoliš, te za ocjenu
dostizanja ciljeva zacrtanih u evropskim politikama, te strateškim i planskim dokumentima specifičnih
politika okoliša (vode, zrak, biodiverzitet i dr).
Za svaki od 37 EEA „core“ set indikatora, EEA je izradila profil koji uključuje: ime indikatora,
objašnjenje relevantnosti indikatora za specifičnu okolišnu politiku, izvor podataka i metodologiju
proračuna indikatora.
U cilju ocjene stanja, u odnosu na ključna i specifična pitanja relevantne politike, strategije ili plana
(n.p.r. da li je održiv postojeći stepen zahvatanja voda?; da li je korištenje voda u sektorima održivo?)
odabiru se indikatori iz „core“ seta (n.p.r. indeks eksploatacije vode, zahvat vode za industriju) koji su
relevantni za pitanje politike. Na osnovu izračunatih relevantnih indikatora i njihovih trendova
potkrijepljenih podacima i graficima, vrše se analize i definiraju ključni i specifični zaključci i osvrti, kao
odgovori na ključno i specifično pitanje politike.
„Core“ set indikatori koriste agenciji EEA za izradu izvještaja o stanju evropskg okoliša „ (Europ's
environment), redovno se objavljuju u izvještajima EEA-e baziranim na indikatorima „EEA Signals“, u
izvještajima o različitim okolišnim temama, te u godišnjim publikacijama indikatora za određene
okolišne teme. EEA, takođe, objavljuje sve EEA „core“ set indikatore na web stranici od 2001. god.
Ocjene indikatora, te ključni i specifični zaključci i osvrti vezani za indikatore u EEA cor setu,
namjenjeni su uglavnom donosiocima odluka na EU i nacionalnom nivou. Takođe ih u svom radu mogu
koristiti i okolišni stručnjaci, koristeći dostupne podatke i metodologije za svoje analize, te ih
sagledavati kritički i davati povratnu informaciju za razvoj boljih EEA „core“ set indikatora.

5.3.4. Vodni indikatori – EEA Eurowaternet

5.3.4.1. Pozadina i svrha vodnih indikatora

Uspostava „vodnih indikatora“ bila je dio šire aktivnosti EEA-e na razvoju proširenog EEA „core“ set
indikatora za 6 okolišnih tema i 5 sektora.
Preliminarni „core“ set indikatora o vodama (57 indikatora) korišten je u prvom evropskom izvještaju o
vodama „Europe's water - an indicatr based assesment“ - (Evropske vode - ocjena bazirana na
indikatorima).
Svrha vodnih indikatora je praćenje kvaiteta i kvantiteta evropskih voda pomoću indikatora, čijom
analizom se ocijenjuje da li su ostvareni širi ciljevi EU vodne politike i pokazuje se gdje se eventualno
javljaju propusti u politikama. Ciljevi vodne politike su definirani u dokumentima kao što su EU strategija
održivog razvoja, Šesti okolišni akcioni program, politika ribarstva i poljoprivrede i morske strategije.
Relevantna EU legislativa uključuje: WFD, IPPC direktivu, direktive o opasnim supstancama u vodi i
tretmanu otpadnih voda u urbanim sredinama, te direktive o nitratima, vodi za kupanje i vodi za piće.

44
 5.3.4.2. Struktura vodnih indikatora

„Core“ set vodnih indikatora slijedi „DPSIR“ konceptualni okvir i sadrži 57 indikatora, koji su klasificirani
u 5 kategorija: indikatori pokretači (D), indikatori pritiska (P), indikatori stanja (S), indikatori utjecaja (I),
te indikatori odgovora (R). (Prilog 8.) /14/
Generički „DPSIR“ okvir za vode dat je na Slici 4.
Slika 4. Generički „DPSIR“ okvir za vode

(R) Redukcije vode;

Alternativno snabdijevanje; (I) Gubitak staništa;
Subvencije; Upravljanje Bolesti; Suše i poplave;
zahtjevima; Tretman voda; Salinizacija; Desertifikacija;
Akumulacije; Erozija; Eutrofikacija;
Acidifikacija;
(D) Industrija;
Poljoprivreda; Energija;
Domaćinstva; Turizam
(S) Kvalitet voda;
(P ) Klimatske promjene Status podzemnih voda;
Tačkasti izvori; Rasuti izvori; Ekološki status; Hemijski;
Zahvatanje voda; Biološki; Fizički

Izvor: EEA: Europe's water - an indicatr based assesment“; 2003.

5.3.4.3. Primjena vodnih indikatora

„Core“ set vodnih indikatora korišten je za ocjenu četiri aspekta vode: 1. ekološki kvalitet; 2. eutrofikacija
i organsko zagađenje; 3. opasne supstance; 4. kvantitet voda. (Prilog 8)
Detaljna primjena i analiza i vodnih indikatora objavljena je u izvještaju o vodama iz 2003. god.
Izvještaj je uključio sve EEA zemlje.
Izvještaj o vodama analizira svaki od četiri aspekta voda zasebno i za svaku od njih prezentira
sljedeće: /14/
1. Pozadina problema
U ovom segmentu opisuje se priroda problema i navode se glavni ciljevi evropske politike voda koji su
vezani za predmetni aspekt voda, kao i relevantni strateški dokumenti ili zakonodavstvo u kojem su
definirani ciljevi, obaveze i aktivnosti koje treba poduzeti.
2. Izbor indikatora
U ovom segmentu se definiraju relevantni indikatori za predmetni aspekt voda, u odnosu na politike i
ciljeve. Indikatori se klasificiraju u 5 kategorija „DPSIR“ okvira.
3. Ocjena indikatora
Ovaj segment baziran je na proračunu i analizi prethodno definiranih relevantnih indikatora za
predmetni aspekt voda.
Svakom relevantnom pitanju politika, strategija ili planova (n.p.r. da li su cijene i tehnologije štednje
vode efikasan alat za očuvanje vode ?) dodijeljuje se indikator koji se proračunava, a zatim i analizira.
Na osnovu izračunatih relevantnih indikatora (n.p.r. cijena vode, efikasnost korištenja vode i gubici

45
vode), i njihovih trendova, potkrijepljenih podacima i graficima, vrše se analize, definiraju ocjene
stanja, i donose zaključci kao odgovori na pitanja politike.

5.3.5. WPI kao alat integralnog upravljanja vodnim resursima

Potrebe za ocjenom raspoloživosti vodnih resursa pojavile su se sedamdesetih godina dvadesetog

vijeka. Od tada se razvio niz tzv „tradicionlnih“ metoda za ocjenu resursa, koji su najčešće uključivali
proračun količina raspoloživih vodnih resursa, procjenu potreba, te ocjenu kvaliteta voda. Tadicionalni
pristup ocjene vodnih resursa u najvećoj mjeri je služio obezbijeđenju informacija potrebnih za
projektiranje i izgradnju vodnih infrastrukturnih objekata.
Integralno upravljanje vodnim resursima, čiji je jedan od upravljačkih instrumenata ocjena vodnih
resursa, uvodi promjene u odnosu na tradicionalni pristup i pod ocjenom vodnih resursa
podrazumjeva:
ocjenu zahtjeva za vodom koja uključuje analizu korištenja vode u različitim sektorima u odnosu
na fizičku raspoliživost voda i na zahtjeve za vodom, i na taj način definira raspoložive
finansijske resurse za upravljanje vodama;
ocjenu okoliša koja uključuje sagledavanje utjecaja razvojnih projekata na okoliš i društvo;
ocjenu društva koja ispituje kako društvene i institucionalne strukture utječu na korištenje i
upravljanje vodama ili kako specifični projekti mogu utjecati na društvene struktrure;
ocjenu rizika i ranjivostu koja uključuje analizu vjerovatnoće pojava poplava ili suša i ranjivost
društva na ove pojave;
U skladu sa tim, ocjena vodnih resursa, za razliku od tradicionalnih ocjena, mora uključiti uspostavu
sistema rutinskog prikupljanja podataka i izvještavanja, baziranih na prikupljenim hidrološkim, prostorno
-geografskim, demografskim i socio-ekonomskim podacima.
„Ocjena vodnih resursa uključuje holistički pogled na vodne resurse u datoj zemlji i regionu u odnosu
na njihovo korištenja od strane društva“. /21/
„Dobra ocjena vodnih resursa se treba bazirati na dobrim fizičkim i socio-ekonomskim podacima.
Rutinska fizička mjerenja na mjernim i osmatračkim stanicama se trebaju obavljati u odgovarajućem
vremenu i sa dovoljnom učestalošću, da bi se obezbijedila ocjena koja rezultira validnim zaključcima.
Ovo, za uzvrat, zahtijeva da vlade adekvatno finansiraju monitoring sisteme. Socio- ekonomski aspekt
mora uključiti analizu ponašanja korisnika, fleksibilnost potražnje i potencijalne efekte od upravljanja
potražnjom. Ocjena vodnih resursa kod integralnog upravljanja vodnim resursima postavlja hidrologiju
u širi kontekst i razmatra socijalne i ekonomske aspekte razvoja, kao što su povećena urbanizacija i
promjena namjene zemljišta. /21/
Alati integralng upravljanja vodnim resursim za ocjenu vodnih resursa su, između ostalih, baze
podataka o vodnim resursima i indikatori upravljanja vodnim resursima.
„Indikatori upravljanja vodnim resursima su važan alat u razvoju politika voda, uspostavi ciljeva i pod-
ciljeva i u praćenju upravljačkih performansi. Adekvatna kombinacija indikatora može pomoći u ocjeni
kako dobro su ostvareni ciljevi integralnog upravljanja vodnim resursima i ako je potrebno, može
obezbijediti alat koji pomaže kod reformuliranja politika i programa“. /21/
Neophodan preduslov za razvoj indikatora upravljanja vodnim resursima je pouzdan sistem prikupljanja
podataka.
Indikatori koji se koriste u procesu integralnog upraljanja vodnim resursima mogu biti uže orjentirani na
specifične probleme upravljanja vodama i služe za istraživanje i poređenje: kvaliteta voda, prostornih i

46
vremenskih varijacija raspoloživosti i korišenja voda, efikasnosti korištenja voda, efikasnosti isporuke
voda itd.
Druga vrsta indikatora u procesu integralnog upraljanja vodnim resursima uključuje aspekte voda i
socio – ekonomske aspekte. Oni su orjentirani na analizu učinkovitosti upravljanja vodnim resursima i
usmjeravanje ka eventualnim promjenama u načinu upravljanja vodnim resursima.
Jedan takav indikator razvijen je tokom 2001. god. u okviru projekta „The Development and testing of
Water Powerty Index“ (Razvoj i testiranje indeksa vodnog siromaštva – WPI“ ), kao alata integralnog
upravljanja vodnim resursima.
Svrha projekta je bila da .......“identificira i evaluira alat za ocjenu siromaštva koje je vezano za
raspoloživost vodnih resursa.“/8/
Indeks vodnog siromaštva razmatra odnos voda – siromaštvo i kao interdisciplinarni upravljački alat
ukazuje na područja gdje je siromaštvo usko povezano sa vodnim stresom, te se koristi kako za
unaprijeđenje upravljanja vodnim resursima tako i za smanjenje siromaštva.
Koncept WPI-a ističe da je kod donošenja odluka u upravljanju vodama neophodno sagledavanje,
kako raspoloživosti vodnih resursa i pristupa tim resursima, tako i veza koje oni imaju sa faktorima koji
spadaju u sfere društvenih i ekonomskih kategorija.
„Kako se vodni stres1 povećava u mnogim zemljama svijeta, potreba za efektivnim upravljanjem
vodnim resursuma postaje neodložna. Fizičke nauke i hidrološko modeliranje može nam obezbijediti
detaljnu ocjenu raspoloživosti vodnih esursa, ali je do sada učinjno malo da se to veže sa našim
znanjem o humanim resursima i njihovoj geografskoj rasprostranjenosti. Da bi se ovo postiglo, porebno
je poduzeti više holistiki pristup, koji će razmatrati pitanje raspoloživosti resursa i njegove veze sa
ljudskim i ekološkim potrebama, i zbog tog razloga su poduzeti napori da se razvije alat za upravljanje
vodama poznat kao Water Poverty Index (WPI). Za razvoj Indeksa vodnog siromaštva (WPI),
primjenjen je interdisciplinarni pristup za ocjenu vodnog stresa, na način vezanja fizičke raspoloživosti
voda sa socio-ekonomskim pokretačima siromaštva.“ /41/
„WPI je novi, holistički alat, kreiran da doprinese mnogo efektivnijem upravljanju vodnim resursima.“ /5/
O odnosu između upravljanja vodama i siromaštva, autori WPI-a navode: „Bez adekvatnog i efikasnog
snabdijevanja vodom, tj. tamo gdje postoji „vodno siromaštvo“, malo je vjerovatno da će imati uspjeha
bilo koja mjera na smanjenju siromaštva uzrokovanog nedostatkom prihoda.“/7/
Naziv indeksa, odnosno termin „vodno siromaštvo“ potječe iz svjetskih naučnih krugova koji ga
definiraju na različite načine.

5.3.5.1. Teoretska pozadina indeksa vodnog siromaštva

5.3.5.1.1. Teorija siromaštva

Krajem devedesetih godina dvadesetog vijeka, multilateralne agencije su posebnu pažnju usmjeravale
na eliminaciju i smanjenje siromaštva.
Autori indeksa vodnog siromaštva analiziraju pojavu siromaštva u kontekstu nedostatka vode na
sljedeći način: „Nedostatak vode ne određuje nivo siromštva ili prosperiteta koje uživaju zajednice.
Međutim, zajednice koje trpe siromaštvo će u skoro svim slučajevima biti suočene sa problemom u
pristupu dovoljnim količinama sigurne vode, kako za upotrebu u domaćinstvu tako i za generiranje
sigurnih sredstava za život. U analiziranju razloga vodnih problema, važno je prepoznati da se

47
nedostatak vode može posmatrati na dva načina: nedostatak vode prvog reda, koji je fizički nedostatak
vodei nedostatak vode drugog reda koji je rezultat nedostatka društvenog adaptivnog kapaciteta 4.
Siromašnima nedostaje adaptivni kapacitet, što sugerira da je taj aspekt razvoja u sektoru voda
najrelevantniji za smanjenje siromaštva“. /8/
Konceptualizacija siromaštva u strukturi WPI-a bazirana je na teorijama siromaštva koje su razvijali
Townsend (1979), Sen (1981, 1985, 1995 1999), a zatim proširio Desai (1995). Siromaštvo je
definirano kao stanje proisteklo lišavanjem mogućnosti / sposobnosti. Bazirajući na pristupu „osnovnih
potreba“ definiranom od strane Pigou (1920), Sen je ukazao da je „ ....siromaštvo rezultat nedostatka
bar jednog od osnovnih uslova (ili vještina), koji su preduslovi efektivng života“. /5/
U tom kontekstu, autori Indeksa vodnog siromaštva nedostatak vode interpretiraju kao nedostatak
jednog od osnovnih preduslova efektivnog života, koji nadalje, ima mnoge dodatne negativne
posljedice na zdravlje, produktivnost, stanje okoliša i dr.
Desai je 1995. god. definirano pet osnovnih mogućnosti / sposobnosti koje su potrebne za ostvarivanje
životnih izbora:
3. sposobnost da se dugo živi
4. sposobnost da se osigura biološka reprodukcija
5. sposobnost za zdrav život
6. sposobnost za djelovanje u društvu
7. sposobnost posjedovanja znanja i slobode izražavanja i misli.
Prve tri navedene sposobnosti direktno zavise od raspoloživosti i dostupnosti vode i značajnim dijelom
su obezbijeđene u uslovima efikasnog upravljanja vodnim resursima, ali i posljednje dvije su djelimično
obezbijeđene u uslovima postojanja participativnih upravljačkih strukture u sektoru voda.
U strukturu WPI-a su uključene pojedine dimenzije svake od navedenih sposobnosti, te indeks na taj
način otvara vidike i ukazuje na načine smanjenja siromaštva putem efikasnijeg upravljanja vodnim
resursima.

5.3.5.1.2. Koncept „održivih sredstava za život (kapitala)“

Devedesetih godina je razvijen novi pristup prema smanjenju siromaštva – „Koncept održivih sredstva
za život (kapitala)“, čija najpoznatija definicija potječe od Chambers and Conway (1992), a koja je
modificirana, i kao takva generalno i prihvaćena sa manjim razlikama među autorima i organizacijama.
„Održiva sredstva života“ predstavljaju sposobnosti, imovinu (uključujući materijalne i društvene
resurse) i aktivnosti, neophodne za život: održiva su ona sredstva života koja mogu da se nose sa i
oporave od pritiska i udara i održe i ojačaju svoje sposobnosti i imovinu....
..... i sada i u budućnosti (Carney 1998) ili
......ne slabeći prirodnu bazu (Scones, 1998).“ /6/
Koncept „održivih sredstva za život“ u centar postavlja kapitale (ljudski, prirodni, finansijski, fizički –
infrastruktura i tehnologija, društveni) kao osnovu održivog života, jer njihovim razvojem ljudi razvijaju
svoje kapacitete da zadovolje svoje potrebe na održivim osnovama. Zbog toga je način korištenja
kapitala suštinsko pitanje održivog razvoja, odnosno siromaštva.

4
Generana sposobnost sistema, institucija i individualaca da se prilagode potencijalnim opasnostima i promjenama, te da
se suoče i nose sa njihovim posljedicama, kao i da iskoriste mogućnosti koje su pred njima.
48
„U određenom smislu, ovi se kapitali mogu poistovjetiti sa faktorima proizvodnje i moraju se kombinirati
u jednakoj mjeri, za obezbijeđenje podrške životu. Da bi postojao razvoj koji obezbijeđuje mogućnost za
stalni rast blagostanja, kapitali se moraju koristiti bez dovođenja u pitanje njihovog nepovratnog gubitka.
Različite kombinacije kapitala mogu proizvesti slične ciljeve, i određena količina nekog kapitala se može
nadomjestiti, ali, da bi se osigurala održiva budućnost, moraju se poštovati ograničenja zemljinog
sistema“. /8/
Okvir „održivih sredstava za život“ – kapitala (ljudskih, prirodnih, finansijskih, fizičkih – proizvodnih i
društvenih) je holistički alat, i predstavlja analitički okvir za razumijevanje uzroka siromašta, a zatim i
identificiranje načina koji vode smanjenju siromaštva. (Slika 5.).
Slika 5. Shema okvira „održiva sredstva za život“

PROMJENE
STRUKTURA I
PROCESA
ODRŽIVA SREDSTVA TRAŽENI CILJEVI
(Kaptali) STRUKTURE ODRŽIVOG ŽIVOTA
-Vladini nivoi ŽIVOTNE
STRATEGIJE -Veći prihodi
RANJIVI KONTEKST -Privatni sektor -Povećano blagostanje
-Udari Ljud. -Smanjena ranjivost
-Sezonske promjene -Sigurnost hrane
-Rast populacije Dr. Pr. -Održivo korištenje
prirodne baze
Fiz. Fin. Utjecaj i pristup

PROCESI
-Zakoni
-Politike
-Kultura
- Infrastruktura

Izvor: Carney , 1999:

Kontekst u kojem ljudi funkcioniraju uključuje događaje koji su u velikoj mjeri izvan njihove kontrole.
Međutim, on utječe na kapital i kontrolu resursa. Kontekst podrazumjeva vanjsko okruženje ljudi (rast
populacije, poplave, sezonske promjene cijena, zemljotrese i dr)., te načine adaptacije i nošenja ljudi sa
pritiscima.
Pristup, kontrola i korištenje kapitala je pod utjecajem institucionalnih struktura i procesa. U zavisnosti
od kapitala koje posjeduju, struktura i pocesa i konteksta u kojem funkcioniraju,ljudi biraju životne
strategije koje će ih dovesti do traženih ciljeva održivog života.
Prema konceptu „održivih sredstva za život“ dva su osnovna načina smanjenja siromaštva: praktične
intervencije koje omogućavaju siromašnima da razvijaju svoje kapitale (obrazovanje, obuke za posao,
ekonomska pismenost, podrška malim privednicima), te strateške intervencije koje su usmjerene prema
ranjivom kontekstu i podrazumjevaju sistemske socijalne i ekonomske promjene (rad na politikama,
organizacija zajednica i dr).
49
Konceptualizacija kapitala u strukturi WPI-a bazirana je na konceptu „održivih sredstava za život“. Pet
glavnih komponenti WPI-a (resursi, pristup, kapacitet, korištenje, okoliš), analogne su tipovima kapitala
okvira „održivih sredstava za život“ (ljudskih, prirodnih, finansijskih, fizičkih – proizvodnih i društvenih).
(Slika 6).
Slika 6. Analogija gavnih komponenti WPI-a sa tipovima kapitala okvira „održiva sredstva za
život“

20

15
Udio svakog od tipova
kapitala u vremenskim
periodima, tokom razvoja
10

OKOLIŠ: Prirodni kapital

5 RESURSI: Prirodni kapital, Vodni resursi
KAPACITET: Ljudski kapital
KORIŠTENJE : Fizički kapital, Finansijski kapital
0
I vremenski PRISTUP: Društveni kapital, Finansijski kapital
period II vremenski
period

Izvor: “Derivation and Testing of the Water Poverty Index Phase 1”; Final Report; (CEH, Wallingford); 2002;

Autori WPI-a na sljedeći način komentiraju uzroke nedostataka održivih sredstava (kapitala) u
siromašnim sredinama i identificiraju načine smanjenja siromaštva, te alatom kakav je WPI nastoje
obezbijediti instrument koji primjenjujući se u sektoru voda može doprinjeti smanjenju siromaštva.
„Osiromašene zajednice su po definiciji uskraćene za neka ili sva održiva sredstva. Njihovi lokalni,
prirodni i ljudski kapitali nisu bili mobilizirani da kreiraju adekvatne fizičke (proizvodne) i finansijske
kapitale. Kako se razvoj dešava tokom vremena, dolazi do neizbježnih promjena u raspoloživosti ovih
kapitala, kao što je ilustrirano na Slici 6. Da bi se utjecalo na bilo koji oblik siromaštva, pristup ovim
kapitalima se mora raspodijeliti na način da se postavljeni ciljevi odnose na sve društvene grupe. Na taj
način društveni sektori, uključujući i siromašne, imaju koristi od razvoja.“ /5/
Primjena WPI-a u sektoru vodu predstavlja analizu upravljanja vodama, kvantificiranje kapitala,
identificiranje nedostataka razvoja i raspodjele pojedinih kapitala u cilju doprinosa smanjenju
siromaštva.

5.3.5.2. Koncept i konceptualni okvir (struktura) indeksa vodnog siromaštva

Koncept indeksa vodnog siromaštva počiva na analizi veza između vodnih resursa i siromaštva. Prema
autorskim interpretacijama termina „vodno siromaštvo“ ljudi mogu biti „vodno siromašni“ ako nemaju
dovoljno vode za zadovoljenje osnovnih potreba jer vodni resursi nisu raspoloživi ili mogu biti „vodno
sirmašni“ ako nemaju dovoljne prihode da plate snabdijevanje vodom iako su resursi raspoloživi. U
skladu sa ovim, koncept indeksa vodnog siromaštva definira dvije dimenzije „vodnog siromaštva“
(„ekonomski status vodnih resursa“ i „ekonomsku i društvenu adaptaciju“).
Kod razvoja indeksa je primjenjen holistički pristup koji je uzeo u obzir hidrološke i institucionalne
aspekte, adaptivni kapacitet društva i očuvanje ekološkog integriteta u cilju ostvarenja ravnomjernog i
održivog upravljanja vodnim resursima.
50
Konceptualni okvir indeksa uključuje pet glavnih komponenti indeksa:
1. Raspoloživi resursi
2. Pristup vodnim resursima
3. Kapacitet za upravljanje vodnim resursima
4. Korištenje vodnih resursa
5. Okoliš
U okviru svake glavne komponente, koja predstavljaja širu oblast / temu za koju je ocjenjeno da treba
biti sastavni dio indeksa, definiraju se relevantne pod – komponente / varijable / indikatori. Pod
komponente imaju cilj da odražavaju različite dimenzije glavnih komponenti u okviru kojih se definiraju.
Uspostavljeni konceptualni okvir, prema autorima, ne može se mijenjati u smislu broja i vrsta pet
glavnih komponenti indeksa. Za razliku od toga, neophodnom se smatra određena fleksibilnost u izboru
pod-komponenti, odnosno setova podataka koji formiraju pod-komponenete, zbog specifičnih uslova
različitih područja, razlika u raspoloživosti podataka, te specifičnosti primjene indeksa na različitim
prostornim nivoima / obuhvatima (administrativne jedinice, riječni bazeni, zemlje).

Komponenta 1. - Resursi : fizička raspoloživost površinskih i podzemnih voda.

Komponenta 1. mjeri raspoložive količine površinskih i podzemnih voda za zahvatanje, uzimajući u
obzir ukupne količine raspoloživih voda, vremenske (sezonske i godišnje) varijabilnosti i kvalitet voda.
Prema konceptualnom okviru, hidrološki aspekt indeksa - raspoloživost vodnih resursa može se tretirati
dvojako: kao primarna - prirodna raspoloživost (potencijalni resurs) i kao aktuelna raspoloživost
(potencijalno snabdijevanje).
Primarna raspoloživost podrazumjeva prirodno raspoložive količine voda na posmatranom području.
Pod „prirodnim“ se podrazumjeva stanje prije bilo koje značajnije intervencije čovjeka ili promjene u
režimu proticaja ili podzemnom akviferu. Prirodna raspoloživost, prema tome, ne uzima u obzir efekte
brana, prevođenja voda ili zagađenja. U slučaju podzemnih voda, prirodna raspoloživost uzima u obzir
podzemne vode, kao potecijalni resurs, bez obzira na nepostojanje bušotina ili bunara na posmatranom
području.
Aktuelna rasoloživost uzima u obzir intervencije čovjeka, koje mogu biti direktne i indirektne.
Direktne intervencije mogu utjecati na kvantitet, režim i kvalitet voda i od njih zavisi da li je raspoloživost
voda smanjena u odnosu na prirodnu rasapoloživost, kao n.p.r. u slučaju postojanja sistema
vodosnabdijevanja, preusmjeravanja voda iz brana za potrebe poljoprivrede ili industrija koje vraćaju
zagađenu vodu, ili uvećana kao n.p.r u slučaju prevođenja voda iz drugog sliva. U slučaju podzemnih
voda, aktuelnu raspoloživost predstavljaju količine podzemnih voda koje su zahvaćene ili količine voda
koje su prevedene iz drugih akvifera. Indirektne intervencije podrazumjevaju promjene u slivu koje
utječu na proticaje (promjene namjene zemljišta, vegetacije i dr.). Ove promjene su najčešće,
posmatrano u kratkom vremenskom periodu, relativno male, te su i utjecaji na aktuelnu rasploživost
vodnih resursa zanemarljivi.
Bez obzira koja se raspoloživost vodnih resursa koristi kod računanje indeksa, u obzir se uzimaju tri
aspekta:
1. Ukupne količine raspoloživih voda iz svih izvorišta (površinskih i podzemnih vode)
2. Varijabilnost (sezonska i godišnja) u slučaju prirodne raspoloživosti, ili pouzdanost posmatranih
vodnih sistema, u slučaju aktuelne raspoloživosti.
3. Kvalitet voda, pri čemu se, generalno, u obzir uzimaju raspoloživi vodni resursi koji
zadovoljavaju kriterije vode za piće.
51
 Komponenta 2. – Pristup: pristup ljudi vodnim resursima i kanalizaciji.
Komponenta 2. mjeri stepen pristupa stanovništva vodi za piće i vodi za privredu, te stepen pristupa
kanalizaciji, uzimajući u obzir infrastukturu, potrebu za navodnjavanjem u odnosu na klimatske
karakteristike i dr.
Komponenta 3. – Kapacitet: sposonosti / mogućnosti upravljanja vodama.
Komponenta 3. mjeri socio – ekonomske parametre koji utječu na pristup i upravljanje vodnim
resursima, uzimajući u obzir standard života, prihode, zdravlje i obrazovanje.
Komponenta 4. – Korištenje: način korištenja voda u različite svrhe.
Komponenta 4. mjeri efikasnost korištenja vode za piće u domaćinstvima, industrijama i u
poljoprivredi.
Komponenta 5. Okoliš: dodjela vodnih resursa ekosistemima za usluge koje obezbijeđuju
Komponenta 5. mjeri stepen zadovoljenja potreba ekosistema za vodnim resursima, odnosno ekološku
održivost koja zavisi od vodnih resursa uključujući biodivezitet, zagađivače voda, te vodni stres
(kvalitativni aspekt).
Treba naglasiti da prema autorima indeksa, metode i indikatori uključeni u komponentu okoliša nisu
zadovoljavajuće razvijeni tokom reaizacije projekta, te je ustanovljeno da ova komponenta treba biti
dalje istraživana i razvijana.
„Nadamo se da će u sljedeću iteraciju projekta WPI, biti inkorporiran novi pristup za kopnene i akvatične
sisteme, i da će to rezultirati razmatranjem pitanja kako da se ocijene okolišni zahtjevi za vodom, te
inkorporiraju u WPI “. /8/
Konceptualni okvir indeksa vodnog siromaštva omogućava njegovu primjenu za različite prostorne
obuhvate (lokalni nivo, riječni bazen, nacionalni nivo), čime se obezbijeđuje najefikasnije korištenje
indeksa kao upravljačkog alata. (Slika 7.)
Slika 7. Grafički prikaz mogućnosti primjene indeksa WPI za različite prostorne obuhvate

Nacioalni
nivo Riječni bazen

Lokalna
zajednica

Izvor: “Derivation and Testing of the Water Poverty Index Phase 1”; Final Report; (CEH, Wallingford); 2002;

52
 5.3.5.3. Primjena indeksa vodnog siromaštva

Prema autorima modela, WPI je razvijen kao holistički alat koji može doprinijeti efektivnijem upravljaju
vodnim resusima bilo koje sredine. Zbog ovoga je i razvijen standardizirani okvir (model) indeksa,
kojeg je moguće primijeniti na različitim prostornim nivoima, te je on testiran za dva prostorna nivoa – za
nivo lokalnih zajednica i nacionalni nivo.
„Za najefektivnije korištenje WPI-a kao upravljačkog alata, smatra se važnom njegova primjena za
različite prostorne nivoe. Zbog ovog razloga je razvijen standardizirani okvir za WPI, sa namjerom da
bude primjenjen na različitim prostornim nivoima. U ovom momentu je jasno da se kod pojedinih
prostornih nivoa mogu javiti poteškoće u identificiranju odgovarajućih varijabli koje će predstavljati pet
komponenti, ali sa vremenom, i ako postoji politička volja, može se očekivati da će doći vrijeme kad će
ova struktura u potpunosti moći biti primjenjena, na kraju stvarajući uvriježene vrijednosti WPI-a za
različite prostorne nivoe. Ovo bi bez sumnje vodilo rasvijetljavanju sadašnjih nepravičnosti i moglo bi
obezbijediti sredstva za razmatranje postojeće situacije u svijetu, gdje veliki broj ljudi nije adekvatno
snabdijeven vodom, iako su troškovi zadovoljenja osnovnih potreba relativno mali u globalnim
razmjerama. U ovoj fazi WPI projekta, pažnja je bila usmjerena na primjenu na nivou lokalnih zajednica,
što će obezbijediti alat za podršku odlukama za one koji upravljaju vodama na lokalnom nivou. Pored
toga smo pokazali kako metodologija može biti primjenjena i na nacionalnom nivou. Ocjena za nivo
slivnog područja je na neki način kompleksnija, te iako hidrološka ocjena može biti lakša (pošto su
slivovi prirodne hidrološke jedinice), socio-ekonomski i političko/ institucionalni problemi su mnogo
kompleksniji. Iz ovog razloga i kratkog vremenskog roka ove faze projekta, nije ni pokušana ocjena WPI
vrijednosti za slivno područje. Na osnovu povratnih informacija iz procesa konsultacija, bilo je
sugerirano da bi ovaj prostorni nivo primjene WPI-a mogao biti veoma koristan, kao doprinos dostizanju
integralnog upravljanja vodnim resursima, koje postaje ključna komponenta u nacionalnim planovima
upravljanja u cijelom svijetu“. /8/
Dakle, autori indeksa vodnog siromaštva testirali su model WPI-a za nivo lokalne zajednice i nacionalni
(državni) nivo.
Testiranje modela za nivo lokalne zajednice uključilo je 11 lokalnih zajednica iz 3 afričke i azijske
zemlje – Južna Afrika, Tanzanija i Šri Lanka, a za nacionalni nivo 148 zemalja svijeta.
Za oba prostorna nivoa su, u skladu sa konceptualnim okvirom (strukturom) WPI-a, korištene iste
glavne komponente, za razliku od pod-komponenti koje su se razlikovale u slučaju proračuna indeksa
za lokalne zajednice i za nacionalni nivo. Prilozi 9. i 10. daju pregled struktura indeksa vodnog
siromaštva (komponenti i pod-komponenti) korištenih za naconalni nivo /33/ i nivo lokalnih zajednica. /5/

5.3.5.3.1. Matematski modeli za proračun WPI-a

Metodologija razvoja indeksa vodnog siromaštva bazirana je na pristupu agregiranja indikatora koja je
korištena za razvoj Indeksa ljudskog razvoja (HDI). Kao agregirani indeks, bazira na stavu da se, za
razliku od korištenja jednog indikatora, kombinacijom relevantnih indikatora (varijabli) može obezbijediti
cjelovitiji uvid u određeni problem.
Agregiranje pet glavnih komponenti u indeks WPI je za nivo lokalnih zajednica izvršen na dva načina -
korištenjem dva matematska modela. Osnovna razlika je u načinu agregiranja pod-komponenti u okviru
proračuna indeksa WPI, odnosno u vrijednostima težinskih koeficijenata dodijeljenih pod-
komponentama. Proračun indeksa vodnog siromaštva za nacionalni nivo izvršen je na samo jedan
način.

53
 Matematski model 1.
Matematskim modelom 1., proračun WPI-a se vrši na osnovu jednačine (1).
N

∑ w x, i Xi jednačina (1)
WPI i = i =1
N

∑ w x, i
i =1

pri čemu je:

WPI - indeks vodnog siromaštva (WPI) za određeno područje i predstavlja ponderisanu sumu pet
glavnih komponenti i ima vrijednost između 0 i 100;
X i - glavna komponente indeksa za određeno područje, koja ima vrijednost između 0 i 100;
wx , i - težinski koeficijenti glavne komponenete X i,, čije vrijednosti iznose 1 za sve komponente;
Da bi se standardizirao rezultat i dobile vrijednosti WPI-a između 0 i 100, suma je podijeljena sa sumom
težinskih faktora.
U skladu sa ovim, gornji izraz se može napisati kao:

wr R + wp P + wka Ka + wko Ko + wo O
WPI = jednačina (2)
wr + wp + wka + wko + wo
pri čemu su :
R, P, Ka, Ko,O - glavne komponente (Raspoloživost, Pristup, Kapacitet, Korištenje, Okoliš);
wr, wp, wKa, wKo, wO – težinski koeficijenti glavnih komponeneti.

Svaka od pet glavnih komponenti sadrži niz pod - komponenti koje se agregiraju u glavne komponenete
na osnovu jednačina 3, odnosno, na isti način kao i glavne komponente u indeks WPI. (jednačina 2).
Na taj način svaka glavna komponenta predstavlja indeks za sebe.
N

∑ wx , i I i jednačina (3)
XIi= i =1
N

∑ wx , i
i =1

Pri čemu je:

X I i - glavna komponente indeksa za određeno područje, koja ima vrijednost između 0 i 100
i koja predstavlja ponderisanu sumu odgovarajućih pod-komponenti;
I i = pod - komponenta (indikator) glavne komponente;
wI , i - težinski koeficijenti pod-komponenete I i, čije vrijednosti iznose 1 za sve pod- komponente
Vrijednost pod-komponenete (I i ) područja za koje se računa indeks, predstavlja relativnu poziciju datog
područja u odnosu na ostala područja koja ulaze u proračun. Proračun pod-komponeneti (I i) vrši se
pomoću jednačine 4.

54
Dimenzionalne vrijednosti indikatora (X i ) se zbog uporedbe sa drugim (referentnim) dimenzionalnim
vrijednostima normaliziraju slijedećom jednačinom na interval [0,100].

Ii =
(X i − Xmin ) * 100
(Xmax − X min) (jednačina 4),

pri čemu su:

I i = pod-komponenta, koja ima vrijednost između 0 i 100;
xi - indikator područja za koje se račna pod-komponenta;
xmax - indikator područja koje ima maksimalnu vrijednost indikatora;
xmin - indikatora područja koje ima minimalnu vrijednost indikatora;
U specifičnim slučajevima kada stvarne vrijednosti indikatora pripadaju velikom intervalu, tj. kada je
razlika xmax – xmin višecifreni broj, tada se prethodno vrši svođenje stvarnih vrijednosti na logaritamsku
skalu, čime se postiže smanjenje intervalnih razlika.
Važno je napomenuti da xmax označava najbolju vrijednost, a ne nužno i maksimalnu, te da i xmin
označava najlošiju vrijednost, a ne nužno i minimalnu. U slučaju npr. da je kriterij za ocjenu indikatora
takav da je vrijednost indikatora bolja ako je manja, tada će xmax označavati minimalnu vrijednost, a xmin
maksimalnu vrijednost.
Ovim načinom proračuna – korištenjem matematskog modela 1.,svim glavnim komponentama su
dodijeljeni težinski koeficijenti 1 (wx , i = 1), sa ciljem obezijeđenja istog relativnog značaja svake glavne
kopmponente u ukupnoj vrijednosti indeksa.
Međutim, obzirom da prema odabranoj autorovoj strukturi indeksa 5 glavnih komponenti ne sadrže isti
broj pod-komponenti, te obzirom da je po proračunu (jednačina 2), udio svake od 5 glavnih komponenti
u ukupnoj vrijednosti indeksa isti (20% ), pod-komponente su implicitno vrijednovane različito.
Zbog toga je, za nivo lokalnih zajednica, primjenjen i drugi način proračuna (matematski model 2.), koji
obezbijeđuje da svaki aspekt indeksa i sve njegove pod - komponente imalju istu težinu.
Matematski model 2.
Matematskim modelom 2., proračun WPI-a se vrši na osnovu jednačine (5).
N N1 N2 N3 N4 N5
WPI = ∑ wi podKi = ∑ wi Ri + ∑ wi Pi + ∑ wi Kai + ∑ wi Koi + ∑ wi Oi jednačina (5)
i =1 i =1 N1 + 1 N2 + 1 N3 + 1 N4 + 1

uz uslov da je:
N

∑ wi = 1 jednačina (6),
i =1

pri čemu su:

podKi - sve pod - komponenete korištene u glavnim komponentama (Raspoloživost, Pristup, Kapacitet,
Korištenje, Okoliš);

55
R i - pod-komponente korištene u komponenti Raspoloživost

P i - pod-komponente korištene u komponenti Pristup

Ka i - pod-komponente korištene u komponenti Kapacitet

Ko i - pod-komponente korištene u komponenti Korištenje

O i - pod-komponente korištene u komponenti Okoliš

N – ukupan broj pod-komponenti korištenih za proračun indeksa
N1 - ukupan broj pod-komponenti korišten za komponentu Raspoloživost
N2 - ukupan broj pod-komponenti korišten za komponentu Pristup
N3 - ukupan broj pod-komponenti korišten za komponentu Kapacitet
N4 - ukupan broj pod-komponenti korišten za komponentu Korištenje
N5 - ukupan broj pod-komponenti korišten za komponentu Okoliš
wi – težinski koeficijent pod-komponenete za koje vrijedi ograničenje iz jednačine 5;
Upotreba ovog načina proračuna – model 2., uzrokovala je kod svake lokalne zajednice manje
promjene vrijednosti komponenti i indeksa vodnog siromaštva (WPI) u odnosu na proračun prema
modelu 1. (Prilog 11). Po mišljenju autora ovaj metod je precizniji reprezent jednako vrijednovanih pod-
komponenti indeksa.
Vrijednosti pod – komponenti i komponenti za nacionalni nivo (za 12 od ukupno 148 zemalja),
izračunate po matematkom modelu 1. date su u Prilogu 16. /33/, a vrijednosti pod – komponenti i
komponenti za nivo lokalnih zajednica (11 lokalnih zajednica) izračunate po prvom i drugom
matematskom modelu date su u Prilogu 11. /8/.

6. ODRŽIVI RAZVOJ I INTEGRALNO UPRAVLJANJE VODNIM RESURSIMA U BIH

6.1. Održivi razvoj u BiH

Spor proces uključivanja BiH-e u tokove održivog razvoja i realizacije aktivnosti koje vode ka dostizanju
održivog razvoja uzrokovan je različitim okolnostima koje su se dešavale u BiH:
U peridu kasnih osamdesetih godina dvadesetog vijeka, kada je na globalnom nivou prihvaćen
koncept održivog razvoja, u ex-Jugoslaviji i BiH su se dešavale krupne političke promjene, koje su na
izvjestan način utjecale da ova svjetska događanja budu veoma nisko na ljestvici interesovanja
tadašnje države. U to vrijeme, u BiH je ekonomski rast bio u potpunosti superioran u odnosu na zaštitu
okoliša, bila je prisutna intenzivna eksploatacija prirodnih resursa, bez primjene eko - tehnologija i
ekonomija sa državno diktiranim (netržišnim) cijenama sirovina i energije.
U vrijeme Rio konferencije održane 1992. godine, na kojoj su rješavani glavni svjetski problemi
- siromaštvo i degradacija okoliša, te usvojena „Agenda 21“ koja je pozvala vlade zemalja svijeta na
donošenje nacionalnih strategija održivog razvoja, što su gotovo sve zemlje svijeta i učinile, BiH je ušla
u rat, i u narednim godinama ostala potpuno izolovana i isključena iz procesa razumijevanja i realizacije
koncepta održivog razvoja.

56
 Nekoliko godina nakon završetka rata, prioriteti za BiH nisu bili dostizanje održivog razvoja
nego urgentna rekonstrukcija zemlje i obezbijeđenje minimalnih uslova za život građana. Otežavajuća
okolnost za efikasno prilagođavavanje svjetskim trendovima održivog razvoja bilo je i kompleksno
institucionalno uređenje BiH. Osnovni sektori kojima se regulira održivi razvoj (društveni, ekonomski,
okolišni, obrazovni, zdravstveni i dr.), u nadležnosti su entiteta, i u F BiH-e i nižih administrativnih
jedinica – kantona. Obzirom na slabu među-entitetsku koordinaciju, veliki broj aktivnosti iz ovih sektora,
potrebnih za dostizanje održivog razvoja, ostaje ne realiziran. Nadležnosti koje imaju državne institucije,
a koje doprinose održivom razvoju, su uspostavljanje međunarodnih odnosa, multilateralna i bilateralna
suradnja, zaključivanje i koordinacija implementacije međunarodnih multilateralnih i bilateralnih
sporazuma i ugovora.
Najznačajniji doprinos za uvođenje principa održivog razvoja u različite sektore u BiH imala je prisutna
međunarodna zajednica. Krajem devedesetih godina, BiH je počela da se uključuje u regionalne i
međunarodne programe (Dunavski program, Mediteranski Akcioni Plan) i da realizira projekte donirane
od strane WB, EC, USAID,UNDP-a., koji su stvarali pretposatvke za stabilan i održiv razvoj u BiH.
Za razliku od najvećeg broja zemalja u razvoju i tranziciji, naročito u Evropi, u BiH ne funkcionira
državno tijelo (komitet, komisija, forum i sl.), čija je nadležnost promoviranje, planiranje i organiziranje
aktivnosti koje doprinose dostizanju održivog razvoja. Vijeće ministara je 2002. god. formiralo Upravni
komitet za okolinu i održivi razvoj Bosne i Hercegovine, međutim ovo tijelo praktično ne funkcionira.
Značajan napredak prema dotizanju održivog razvoja u BiH učinjen je u ranim 2000-tim godinama,
izradom strateških dokumenta „Akcioni Plan za zaštitu okoliša BiH (NEAP)“ te „BiH Srednjeročnom
razvojnom strategijom“ - Strategija borbe protiv siromaštva (PRSP).
„Akcioni Plan za zaštitu okoliša BiH“
„Akcioni Plan za zaštitu okoliša BiH“ izrađen je uz podršku Međunarodnog razvojnog fonda (IDF-a),
Svjetske banke za institucionalno jačanje u sferi zaštite okoliša. On predstavlja prvi međuentitetski
Akcioni plan zaštite okoliša za Bosnu i Hercegovinu.
Cilj NEAP-a za BiH je bila identifikacija kratkoročnih i dugoročnih prioritetnih aktivnosti i stvaranje
osnove za pripremu dugoročne strategije zaštite okoliša, u skladu sa privrednim i ekonomskim razvojem
Bosne i Hercegovine, te njenim društveno-političkim uređenjem.
Namjera NEAP-a je bila izrada zajedničke politike zaštite okoliša u kontekstu programa
makroekonomskih reformi, borbe protiv siromaštva i procesa tranzicije.
NEAP-om je urađena sveobuhvatna analiza stanja okoliša, uključujući deset tematskih oblasti koje
predstavljaju ključne probleme okoliša (zrak, voda, zemljište, šume, otpad, prostor, privreda,
biodiverzitet, zdravlje i demografiju, te pravno-institucionalni problemi). /30/
Na osnovu analize stanja okoliša, te ciljeva i potrebnih mjera predloženih za sve tematske oblasti,
multidisciplinarnim pristupom je utvrđeno osam prioritetnih oblasti NEAP-a (vodni resursi / otpadne
vode, održivi razvoj ruralnih područja, upravljanje okolišem, zaštita biološke i pejzažne raznolikosti,
otpad / upravljanje otpadom, privreda / održivi razvoj privrede, javno zdravlje i deminiranje). Za ove
oblasti su definirane potrebne mjere i aktivnosti, kao preduvjeti za ostvarivanje prioriteta NEAP-a.
„BiH Srednjoročna razvojna strategija - Strategija borbe protiv siromaštva“
Srednjoročna razvojna strategija usvojena je 2004. god., za period 2004-2007. god., otkad je počela teči
njena realizacija. Nakon četiri godine od početka pripreme strategije, uočeno je da se situacija u zemlji
promijenila i da je potrebno ažurirati strategiju. Revidirani dokument strategije izrađen je 2006. god., i
uključivao je 3 generalna cilja, 6 opštih razvojnih prioriteta i određeni broj sektorskih prioriteta,
uključujući i sektor voda.
57
Generalni ciljevi srednjoročne razvojne strategije su:
1. Kreirati preduvjete za održiv i balansiran ekonomski razvoj;
2. Smanjiti siromaštvo;
3. Ubrzati integracije u EU.
Opšti razvojni pririteti su:
1. Održati makro – ekonomsku stabilnost;
2. Povećati privatne investicije;
3. Restruktuirati ekonomiju;
4. Povećati zaposlenost i poboljšati veze između ljudskih potencijala i tržišta rada;
5. Poboljšati sistem socijalne zaštite; te
6. Povećati transparentnost i mogućnosti BiH društva /39/
Srednjoročna strategija, iako izrađena sa namjerom da stvori preduvjete za strategiju održivog razvoja
za BiH, ne integrira okoliš i vode u opšte razvojne ciljeve, nego ih izdvaja u zasebne, t.z.v. sektorske
prioritete. Ovo može, tokom realizacije strategije, dati niži značaj prioritetima politika okoliša i voda u
odnosu na definirane opšte razvojne prioritete, što je u suprotnosti sa načelom održivog razvoja o punoj
integraciji okolišnih i vodnih aspekata u ostale politike.

6.2. Integralno upravljanje vodnim resursima u BiH

U drugoj polovini 90-tih godina, u BiH je započeta realizacija reforme sektora voda pod pokroviteljstvom
međunarodnih organizacija OHR-a, USAIDA-a, EC-a i IMG-a.
Razlozi za uvođenjem reformi u sektor voda u BiH bili su u zadržanom prijeratnom načinu upravljanja
vodama, koji se ogledao u visokoj centraliziciji, netransparentnom finansiranju i ograničenom učešću
javnosti u procesima upravljanja u sektoru voda. Ocjenjeno je da su i u posljeratnom periodu, nadležne
institucije iz sektora voda djelovale nekoordinirano, što je dovelo do neuređenog sistema u području
upravljanja vodnim resursima. Tadašnji entitetski zakoni o vodama (iz 1998. god.) nisu bili zasnovani na
principima integralnog upravljanja vodnim resursima, i nisu nalagali upravljanje vodama na nivou
riječnog bazena.
Planirana reforma sektora voda trebala je obezbijediti uslove za uvođenje integralnog upravljanja
vodnim resursima u BiH.
Studijskom fazom reforme sektora voda (1998-2000. god.), koja je na osnovu ocjene institucionalnog i
pravnog okvira utvrdila da su sektoru voda potrebne korjenite promjene, prihvaćene su smijernice EU-e,
kao osnove za upravljanje vodama u BiH.
Najznačajniji rezultat sljedeće faze reforme sektora voda - faze implementacije (2003-2005. god.), bilo
je kreiranje ambijenta za integralno upravljanje vodnim resursima, uključujući novi zakonodavni i
institucionalni okvir.
Novousvojeni entitetski zakoni o vodama (2006. god.), harmonizirani su između sebe, ali u velikom
procentu i sa Evropskom Okvirnom Direktivom o vodama (EU ODV). U skladu sa izvještajima
međunarodnih konsultanata, federalni Zakon o vodama je 83% harmoniziran sa Okvirnom Direktivom o
vodama, a Zakon o vodama RS-a 97%. /10/.

58
Novi zakoni o vodama nalažu upravljanje vodama na nivou riječnih bazena, i u skladu sa tim definiraju i
relevantne institucionalne aranžmane.
Za upravljanje vodama na nivou riječnih bazena nadležne su entitetske Agencije za vode, za bazen
rijeke Save i bazen Jadranskog mora (po dvije entitetske agencije u svakom bazenu), pri čemu se
predviđa formiranje i područnih ureda Agencija, za upravljanje vodama u granicama riječnig slivova
glavnih vodotoka u BiH (Bosna, Vrbas, Drina, Una, Neretva sa Trebišnjicom, neposredni sliv Save i
Cetina). U F BiH su tokom 2008. god. osnovane dvije Agencije za vode: Agencija za slivno područje
rijeke Save i Agencija za slivno područje Jadrana, dok je u RS-u u toku osnivanje Agencija za vode.
U skladu sa Zakonima, entitetska ministarstva za vode su nadležna za pripremu entitetskih strategija za
vode do 2009. god., za period od 12 godina. Pored toga, entitetske Agencije za vode imaju obavezu
izraditi planove upravljanja riječnim bazenima, u skladu sa zahtijevima Okvirne direktive o vodama, do
2012. god., koji će biti revidirani svakih šest godina.
U Federaciji Bosne i Hercegovine, trenutno se radi na izradi nacrta strategije upravljanja vodama, dok
je tokom 2006. god., u Republici Srpskoj, izrađen dokument „Okvirni plan razvoja vodoprivrede RS-a“,
koji predstavlja osnovu za strategiju upravljanja vodama u RS-u.
Obzirom da Evropska direktiva o vodama (2000/60/EC) zahtijeva implementaciju i ostalih EU direktiva
relevantnih za vode, BiH, odnosno njeni entiteti inkorporirali su, u određenom procentu, u svoje
zakonodavstvo i druge EU direktive, među kojima su najznačajnije:
Direktiva o otpadnim vodama u urbanim sredinama (UWWD, 91/271/EEC); u federalni Zakon
o vodama i u ostalu F BiH regulativu je inkorporirana sa 8%, s tim što se očekuje da će tokom
2009. god. ovaj postotak značajno porasti. Za RS, ovaj procenat iznosi 87%. Planira se da će
potpuna inkorporacija u F BiH biti završena 2012. god, a u RS 2015.god. /10/
Direktiva o vodi za piće (DWD, 98/83/EC); u federalni Zakon o vodama i u ostalu regulativu je
inkorporirana sa 58%, a potpuna inkorporacija se očekuje tokom 2009. god. Za RS ovaj
procenat iznosi 91%, a potpuna inkorporacija je bila očekivana do kraja 2008. god./10/
Inkorporiranje direktive o nitratima (91/676/EEC) u FBiH nije počelo, a smatra se da je
inkorporirano 4% prevođenjem definicije podzemnih voda u federalni Zakon. Za prevođenje
ostalih odredbi planiraju se 2009. god. i 2012. god, a potpuno inkorporiranje je predviđeno za
2018. god. U RS -u je ova direktiva inkorporirana 70%, a inkorporacija dodatnih odedbi se
očekuje 2018. god. Puna implementacija se očekuje 2021. god. /10/
Reforma sektora voda započeta devedesetih godina uključivala je i najniže nivoe upravljanja –
općinske nivoe, za koju je najveću podršku BiH – i obezbijedio USAID.
Elementi integralnog upravljanja vodnim resursima na općinskom nivou, uvedeni su realizacijom
projekata koji su za cilj imali jačanje institucionalnih, upravljačkih, tehničkih i finansijskih kapaciteta
vodovodnih preduzeća.
Važeći zakoni i administracija sektora okoliša u BiH, takođe doprinose uvođenju elemenata integralnog
upravljanja vodnim resursima. Entitetski zakoni o okolišu iz 2003. god. i 2002. god, nalažu izradu
procjena utjecaja na okoliš, te primjenu IPPC direktive (Direkriva o integralnoj prevenciji i kontroli
zagađivanja).
Iako reforma sektora voda u BiH traje više od deset godina, uvođenje principa integralnog upravljanja
vodnim resursima se odvija relativno sporo. Najznačajniji koraci su učinjeni na nacionalnom nivou, i to
u oblasti okvirnog zakonodavstva i institucionalnog ustroja, međutim upravljački alati integralnog
upravljanja, koji obezbijeđuju efikasnu operativu u upravljanju vodama, nisu započeti ili se samo

59
sporadično provode (izrada i primjena planova upravljanja na nivou riječnih bazena, efikasno korištenje
vodnih resursa, ekonomski instrumenti i dr).

6.3. Indikatori održivog razvoja i vodni indikatori u BIH

6.3.1. Prisutna ograničenja za razvoj indikatora održivog razvoja u BiH

Bosna i Hercegovina, iako punopravna članica Ujedinjenih Nacija i sa strateškim ciljem ulaska u
Evropsku uniju, potpisnica značajnog broja međunarodnih ugovora, članica značajnog broja regionalnih
organizacija, koja integrira u svoje zakonodavsto međunarodne odredbe, naročito evropskih politika,
nije razvila set indikatora održivog razvoja, niti set vodnih indikatora.
Ova činjenica često je uzrok poteškoća sa kojima se susreće prilikom izvještavanja prema
međunarodnim organizacijama, a naročito prilikom ocjene stanja radi planiranja, donošenja odluka i
praćenja progresa prema održivom razvoju ili prema ciljevima zacrtanim u sektoru voda.
U situaciji nepostojanja formalnih institucija koje se bave promoviranjem održivog razvoja, te skromnih
istraživačkih i stručnih kapaciteta, u BiH-i se nisu javile snažnije inicijative za razvoj i primjenu setova
vodnih ili indikatora održivog razvoja
Iako je u okviru izrade dokumenta „BiH Srednjoročna razvojna strategija“ - Strategija borbe protiv
siromaštva (PRSP), razvijen set indikatora održivog razvoja za praćenje realizacije strategije, njegova
izrada nije rezultirala usvajanjem seta indikatora održivog razvoja za BiH, niti je obezbijedila značajnije
pomake u statističkom sistemu BiH-e, u smislu uvođenja prakse prikupljanja podataka potrebnih za
proračun ovih indikatora.
Najznačajniji razlozi nepostojanja vodnih i indikatora održivog razvoja u BiH-i, vezani su za
neuređenost sistema prikupljanja i obrade podataka i njihovog korištenja, slabu koordinaciju državne
statistike i sektora koji reguliraju održivi razvoj, za postojeće slabe statističke kapacitete, kao i za slabe
ili nepostojeće inicijative u okviru izrade strateških dokumenata prema definiranju indikatora održivog
razvoja za praćenje njihove realizacije i progresa u dostizanju zacrtanih ciljeva.

6.3.1.1. Prikupljanje i obrada podataka i njihovo korištenje u BiH

Prikupljanje sirovih podataka obavlja se u velikom broju institucija, na različitim administrativnim

nivoima. Najčešće se podaci ne razmijenjuju među institucijama. Obim prikupljenih podataka se
značajno razlikuje od institucije do institucije, te je objedinjavanje istih podataka na nivou
administrativnih jedinica (općina, kantona, entiteta ili države) ili riječnih bazena, veoma otežano, i
najčešće nemoguće. Podaci se koriste samo za potrebe institucija koje ih prikupljaju i ne objavljuju se
javno. Neke institucije svoje podatke dostavljaju regionalnim organizacijama (EEA, EIONET,
EUROWATERNET, MAP, IPCDR). Broj i vrsta podataka koji se trenutno prikupljaju u svim institucijama
obezbijeđuju razvoj izrazito malog broja indikatora. Podaci relevantni za indikatore održivog razvoja i
vodne indikatore uglavniom se prikupljaju u sljedećim institucijama:
Entitetski statistički zavodi i statistička Agencija BiH. Ove institucije izrađuju svoje programe i planove u
skladu sa zahtijevima evropskog statističkog sistema. Programima se usklađuju sadržaji statističkih
podataka sa potrebama entitetskih ili državnih vlada, evropskih institucija i međunarodnih organizacija i
zahtijeva drugih korisnika.
Hidro - meteorološki entitetski zavodi prikupljaju i obrađuju podatke o padavinama, temperaturi i
količinama površinskih i podzemnih voda, i koriste ih za hidrološke obrade.

60
F BiH Agencije za vode i Direkcija za vode RS prikupljaju podatke o zahvaćenim i distribuiranim
količinama voda, kao i o količinama i kvalitetu ispuštenih voda iz domaćinstava, industrija,
poljoprivrede, ostalih privrednih grana i uslužnih djelatnosti. Ovi podaci se uglavnom koriste za
određivanje relevantnih naknada koje su korisnici voda dužni platiti. Agencije pored toga prikupljaju
podatke o količinama i kvalitetu voda vodotoka i podzemnih voda, koje obrađuju i koriste za potrebe
planiranja i donošenja odluka o upravljanju.
Entitetska i kantonalna ministarstva okoliša prikupljaju podatke o emisijama zagađivača u vode i zrak iz
industrijskih pogona i postrojenja privrede i koriste ih za svoje baze podataka (registri zagađivača i
zagađivanja).
Općinska ili kantonalna vodovodna preduzeća prikupljaju podatke o zahvaćenim i isporučenim
količinama voda domaćinstvima, industrijama, poljoprivredi, i ostalim privrednim granama i uslužnim
djelatnostima. Ove podatke koriste za određivanje naknada za usluge vodosnabdijevanja i kanalizacije
prema korisnicima, i dostavljaju ih entiteskim zavodima za statistiku i državnoj agenciji za statistiku.

6.3.1.2. Nedovoljni statistički kapaciteti u BiH

Prikupljanje i obrada podataka u entitetskim zavodima i statističkim agencijama ne prati potrebe sektora
koji reguliraju održivi razvoj. Sa jedne strane, ovo je posljedica ne razvijenih statističkih kapaciteta, a sa
druge strane nepostojanja sektorskih inicijativa i posebno među - sektorske saradnje na predlaganju
sadržaja istraživanja statističkih zavoda i statističke agencije.
Direktorica grupe za razvoj podataka Svjetske banke, Shaida Badiee, na sljedeći način analizira
probleme statističkih sistema u zemljama u razvoju, među kojima je i Bosna i Hercegovina:
„Zemlje u razvoju su suočene sa nizom problema u obezbijeđenju statistike koja zadovoljava njihove
kriterije. One su zatečene u zatvorenom krugu gdje podcijenjeno investiranje u nacionalni statistički
sistem ugrožava aktivnosti i rezultira podacima lošeg kvaliteta, sa korisnicima koji nemaju volju da ih
dodatno koriste u procesima kreiranja politika. Ovaj nedostatak potražnje za podacima vodi ka malom
broju raspoloživih resursa koji produkuju podatke i obezbijeđuju kontrolu njihovog kvaliteta“. /35/
Statistika u BiH trenutno uglavnom obezbijeđuje osnovne demografske i ekonomske podatke
(nacionalni računi). Okolišno – vodna statistika sadrži samo podatke o zahvaćenim i isporučenim
količinama voda iz javnih sistema vodosnabdijevanja, kao i osnovne podatke o kanalizacijskim
sistemima.
Prema dokumentu Komisije Evropske zajednice – “Izvještaj o napretku Bosne i Hercegovine u 2008.
god.“, postignut je izvjestan napredak na području klasifikacije (proizvoda i lične potrošnje prema
namjeni) i poslovnog registara, sektorske, makro - ekonomske i poslovne statistike (industrijska i
građevinska). Ipak, konačni zaključak izvještaja je „ ....pripreme BiH na polju statistike napreduju, ali su
i dalje u početnoj fazi“. /27/
Prema „Indikatoru statističkih kapaciteta“ kojeg je razvila WB, vrijednost indikatora za BiH iznosi 56
(maksimalna vrijednost je 100). Prosječna vrijednost ovog indikatora za grupu zemalja u koju spada
BiH (zemlje sa brojem stanovnika većim od 1 mil., i sa nižim i srednjim prihodima) iznosi 65. Ovaj
indikator procjenjuje kapacitet nacionalnih statističkih sistema, koristeći generalno raspoložive podatke
za sve zemlje i prateći progres u izgradnji statističkih kapaciteta zemalja. /63/
Indikator se sastoji od tri komponente (1. statističke prakse, 2. prikupljanje podataka i 3. raspoloživost
ekonomskih indikatora), čije su vrijednosti za BiH, 50, 60 i 58, respektivno. /63/

61
6.3.2. Inicijative na izradi indikatora održivog razvoja i vodnih indikatora u BiH
Značajniji pomak u rasvijetljavanju značaja primjene indikatora održivog razvoja učinjen je tokom izrade
„BiH Srednjeročne razvojne strategije“ - Strategije borbe protiv siromaštva (PRSP), iako je generalno
ocjenjeno da su, pored ostalog, identificiranje i primjena indikatora održivog razvoja predstavljali
slabost u izradi Strategije.
Naime, tokom izrade dokumenta, za neke razvojne sektore obrađene u okviru Strategije – PRSP su
definirani određeni indikatori. Ovi indikatori uglavnom su bili preuzeti iz seta MDG indikatora za Bosnu i
Hercegovinu definiranog u okviru Nacionalnog izvještaja o humanom razvoju za BiH / Milenijumski
razvojni ciljevi (MRC) za BiH, koji je bio pripreman u isto vrijeme kada i Strategija.
Pored njih, definiran je i određen broj dodatnih indikatora, jer se značajan broj indikatora relevantnih za
Strategiju, nije nalazio u setu MRC indikatora za BiH. Takođe, neki MRC indikatori nisu bili relevantni
za prioritete i aktivnosti definirane ovom strategijom, pa tako i nemaju konkretnu svrhu.
Autori PRSP-a na sljedeći način objašnjavaju preuzimanje MRC indikatora za BiH u svrhu evaluacije
PRSP-a.
„Pri definiranju osnovnog seta indikatora koji bi trebao da omogući praćenje efekata Razvojne Strategije
BiH – PRSP, krenuće se od osnovnih indikatora postavljenim u Milenijumskim razvojnim ciljevima“ /37/
„.... U ovom aneksu (PRSP-a) dati su svi, univerzalno određeni indikatori za praćenje ostvarivanja 8
ciljeva i 18 zadataka relevantnih za MRC. Neki od tih indikatora nisu relevantni za BiH jer su ili u
potpunosti ostvareni ili se ne mogu odnositi na BiH (male zemlje – npr. ostrva u razvoju). Ovdje smo ih
prenijeli u cjelini jer su MRC globalni proces, te je za BiH vlasti i građane važno da budu informisani o
globalnosti samog procesa, tj i o svim indikatorima.“ /37/
Za sektor voda, među MRC indikatorima, odnosno PRSP indikatorima, definirani su samo indikatori o
populaciji koja je priključena na sisteme vodonabdijevanja i kanalizacije.
Pored ovih, dokumentom je prezentirano još nekoliko vodnih indikatora, međutim, oni se nisu povezali
sa predloženim ciljevima, mjerama i aktivnostima vodnog sektora, te tako i nemaju konkretnu svrhu –
mjerenje dostizanja zacrtanih ciljeva. Uvođenje ovih indikatora u formalni set indikatora održivog
razvoja, moglo bi poslužiti kao argument prema zvaničnoj statistici za potrebom prikupljanja podataka
potrebnih za proračun tih indikatora.
Isti je slučaj i sa velikim brojem ostalih sektorskih indikatora uključenih u strategiju. Definirani indikatori
samo su poslužili kao generalna naznaka potrebe za njihovom primjenom.
Generalno, definiranje konkretnih prioriteta i aktivnosti unutar sektora, a naročito indikatora održivog
razvoja relevantnih za njih, predstavljalo je poteškoću tokom izrade dokumenta. Ovo se kasnije
odrazilo na otežan monitoring i ocjenu uspješnosti realizacije strategije.
Autori strategije u „Konačnom izvještaju implementacije mjera iz akcionog plana (avgust 2003 –
decembar 2007)“ , komentiraju evaluaciju strategije na sljedeći način:
„Veoma je teško govoriti o doprinosu aktivnosti na 3 glavna cilja, iz razloga koji su već ranije spomenuti.
Prvo, cilj „održiv i balansiran ekonomski razvoj“ suviše je uopćeno definiran, bez precizno uzročno
definiranih mjera koje vode ispunjenju ciljeva, kao ni jasno definiranih indikatora uspješnosti na nižim
nivoima, mikronivou ili nivou mjere ili sektorskog prioriteta“ /38/.
Zbog svega navedenog, nije bila moguća kvantitativna evaluacija strategije (kvantificiranje u kojoj mjeri
je realizacija PRSP-a doprinjela ispunjenju glavnih ciljeva).

62
Umjesto kvantitativne, izvršena je kvalitativna evaluacija strategije - procjena doprinosa aktivnosti,
definiranih unutar PRSP-a, na ispunjenje glavna 3 cilja strategije.
Evaluacija je rezultirala ocjenom da su mjere, odnosno aktivnosti definirane strategijom bez sumnje
doprinijele zacrtanim ciljevima. Izračunat je procenat ukupno završenih ili mjera koje se kontinuinirano
implementiraju (59, 85%), postignut tokom planskog perioda strategije (2004-2007. god.).
Iako strategija nije rezultirala zvaničnim setom indikatora održivog razvoja, može se konstatirati da je
izrada i evaluacija ovog dokumenta istakla značaj i pokrenula proces formuliranja i primjene indikatora
održivog razvoja u BiH.
Pokrenute inicijative za prikupljanjem i obradom podataka u skladu sa potrebama strateških
dokumenta, za jačanjem kapaciteta za pripremu budućih razvojnih dokumenata i za njihovo
nadgledanje i evaluaciju, značajni su preduslovi uspostave seta indikatora održivog razvoja.
Pored ovog dokumenta, u fazi izrade je i dokument „Strategija upravljanja vodama u F BiH“, od kojeg
se može očekivati značajan doprinos u uspostavi i primjeni vodnih indikatora u BiH.

7. PRIMJENA MODELA WPI U BIH

7.1. Primjena modela za različite prostorne nivoe / obuhvate u BiH – nacionalni nivo i nivo
slivnog područja

Radom je testiran model WPI-a za dva prostorna nivoa:

1. Nacionalni nivo, koji uključuje cjelokupnu teritoriju BiH-e;
2. Nivo slivnog područja, koji uključuje područe sliva rijeke Zujevine, lijeve pritoke rijeke Bosne.
Za testiranje modela za oba nivoa u BiH, korišten je originalni model / standardizirani okvir WPI-a, koji
se sastoji od pet osnovnih komponenti (resursi, pristup, korištenje, kapacitet i okoliš).
Kao što je rečeno u Poglavlju 5.3.5.2., za razliku od komponenti koje čine strukturu indeksa WPI,
metodologija proračuna WPI-a omogućava fleksibilnost kod odabira pod-komponenti koje čine strukturu
komponenti.
O neophodnosti fleksibilnosti u odabiru pod-komponenti kada su u pitanju raličiti prostorni nivoi za koje
se računa WPI, autor navodi „...mora se primjetiti da će primjena WPI-a za različite prostorne nivoe
zahtijevati različite tipove informacija..“, ali isto se odnosi i na slučajeve kada su u pitanju isti prostorni
nivoi, ali različiti lokaliteti. /5/
Sam autor je tokom proračuna indeksa za više lokalnih zajednica, ali sa različitim karakteristikama
(ruralne i urbane), koristio u najvećoj mogućoj mjeri iste pod-komponente, ali u slučajevima kada su
neke od njih ocjenjene kao ne reprezentativne za neko područje, nisu korištene ili su odabrane druge.
„Razlika između urbanih i ruralnih područja uzrokuje da se, i kada se koristi isti WPI okvir, neke pod-
komponente razlikuju (za urbana i ruralna područja), što uzrokuje manju pouzdanost direktnog
poređenja vrijednosti za urbana i ruralna područja. Ipak, sve dok se ove razlike naznačavaju, moguće je
poređenje proračunatih vrijednosti indeksa WPI za ova područja“. /8/
U skladu sa ovim, u svrhu odabira pod-komponenti za proračun WPI-a za BiH za oba nivoa (nacionalni
i nivo riječnog sliva), analizirane su obje strukture glavnih komponenti / pod-komponente (za nivo
lokalnih zajednica i nacionalni nivo) korištene od strane autora WPI-a.

63
Analiza je dovela do opredjeljenja da se za proračun indeksa u BiH za oba nivoa, kao osnova, sa
određenim odstupanjima, usvoji autorova struktura komponenti / pod-komponenti korištena za
proračun WPI-a na nacionalnom nivou.
Ovo opredjeljenje bazirano je na činjenici da je originalni WPI model testiran na lokalnim zajednicama
u Afričkom i Azijskom kontinentu. Izbor pod - komponenti bio je uslovljen specifičnostima ovih regiona
koje u određenim aspektima, kao što su pristup vodnim resursima i kapacitet / sposobnosti upravljanja
vodama, značajnije odstupaju od specifičnih uslova regiona kojem pripada BiH.
U usporedbi sa pod-komponentama za WPI na nacionalnom nivou, ocjenjeno je da su pod-komponente
korištene u njemu reprezentativnije i relevantnije za proračun indeksa u BiH, kako za nacionalni nivo
tako i za nivo riječnog sliva.
Odstupanja u odnosu na pod-komponente odabrane od strane autora su uvedena i za nacionalni nivo
(BiH) i za nivo riječnog sliva, u slučajevima ocjene o ne releventnosti predloženih pod- komponenti iz
originalnom modela, te u slučajevima nedostupnih podataka. Ovo je rezultiralo izostavljanjem nekih ili
uvođenjem dodatnih pod- komponenti u odnosu na originalni model.
Sam autor je zbog nedostatka podataka za komponentu okoliša kod proračuna indeksa na naivou
lokalnih zajednica, odabrao pod-komponente u skladu sa raspoloživim podacima „....obzirom da je bilo
teško obezbijediti podatke za mjerenje okolišnohg integriteta i okolišno – vodnih potreba na nivou
lokalnih zajednica, korišteni su zamjenski podaci zasnovani na ljudskom korištenju prirodnih resursa,
erozije, gubitka žetve zbog suša“. /5/
U svrhu opredjeljenja o izvorima i načinu prikupljanja podataka za proračun indeksa za nacionalni nivo
(BiH), analizirani su izvori i načini prikupljanja podataka koje su koristili autori WPI-a za proračun
indeksa za nacionalni nivo. U skladu sa tim, za BiH su uglavnom korišteni javno objavljeni setovi
podataka i informacija iz međunarodnih izvora.
Način prikupljanja podataka i izvori podataka koje su koristili autori WPI-a za proračun indeksa za
lokalne zajednice, usvojeni su i korišteni za proračun WPI-a za slivno područje rijeke Zujevine. U skladu
sa tim, lokalne zajednice locirane na području riječnog sliva Zujevina (mjesne zajednice i pripadajuća
domaćinstva), bile su osnovne jedinice iz kojih su se prikupljali podaci i informacije za proračun
indeksa na nivou riječnog sliva Zujevina.

7.2. Primjena modela WPI na nacionalnom nivou (BiH)

Primjenom modela WPI na nacionalnom nivou, proračunat je indeks vodnog siromaštva za BiH, koji
odražava stanje i upravljanje vodnim resursima u BiH kao i stepen razvoja (siromaštva). Obzirom da
indeks odražava relativnu poziciju BiH u odnosu na druge zemlje, za proračun su korišteni, pored
podataka za BiH i referentne vrijednosti indikatora drugih zemalja. (Tabele 4 - 8. i Prilog 14.).
Za referentne zemlje je odabrano 17 zemalja koje imaju slične geografske, hidrološke, socio-
ekonomske i institucionalne karakteristike kao i BiH, zemlje koje pripadaju mediteranskom bazenu kao i
BiH, te evropske razvijene zemlje koje su poodmakle u primjenama evropskih principa upravljanja
vodama i principa integralnog upravljanja vodnim resursima, čemu teži i BiH. Izborom ovih zemalja
nastojalo se izračunatim indeksom što realnije „izmjeriti“ stanje i efektivnost upravljanja vodnim
resursima u BiH, te indicirati slabosti koje trebaju biti predmet planiranja i osnova za donošenje odluka
u sektoru voda u BiH.

64
 7.2.1. Prostorne, hidrološke i demografske karakteristike Bosne i Hercegovine

Bosna i Hercegovina se nalazi na jugoistoku Evrope u centralnom dijelu Balkanskog poluostrva, sa

ukupnom površinom od 51.129 km2. Sjevernim dijelom Bosna i Hercegovina izlazi na rijeku Savu, a
južnim na Jadransko more kod Neuma. Zemljište Bosne i Hercegovine je brdsko-planinsko, sa
prosječnom nadmorskom visinom od 500 m. Klima je umjereno kontinentalna i u manjem dijelu
mediteranska. Šume i šumska zemljišta pokrivaju oko 50% teritorije, dok je ukupna površina
poljoprivrednog zemljišta oko 2,5 miliona hektara ili 0,7 hektara po stanovniku. BiH raspolaže sa
značajnim vodnim bogatstvom (na teritoriji BiH godišnje u prosjeku padne oko 1250 l/m2). Na teritoriji
Bosne i Hercegovine nalaze se dva riječna bazena (Jadranski i Crnomorski), od čega 75,7% pripada
slivu Crnog mora, a 24,3% slivu Jadranskog mora. Glavni vodotoci, odnosno riječni slivovi u BiH su: sliv
rijeke Une, Vrbasa, Bosne, Drine, Neretve sa Trebišnjicom, Cetine i neposredni sliv rijeke Save.
Sadašnja država BiH je državno-pravno uređena Dejtonskim sporazumom i sastoji se od dva entiteta:
Federacije BiH (sastavljene od 10 kantona), Republike Srpske i Distrikta Brčko kao zasebne
administrativne jedinice.
Prema popisu stanovništva iz 1991. godine u Bosni i Hercegovini je živjelo 4,4 miliona stanovnika.
Danas, prema posljednjim procjenama, u BiH živi oko 3,9 miliona stanovnika.

7.2.2. Konceptualni okvir (struktura) WPI-a i izvori podataka za nacionalni nivo (BiH)

WPI za BiH je agregirani indeks koji se sastoji od:

5 glavnih komponenti
27 odabranih pod-komponenti koji se izražavaju putem indikatora;
38 setova podataka pomoću kojih se računaju indikatori.
Struktura WPI-a za nacionalni nivo – BiH (komponente, pod-komponenete, te setovi podataka)
prikazana je u Prilogu 12.
Podaci za proračun WPI-a potječu iz međunarodnih i domaćih izvora.
Međunarodni izvori uključili su rezultate istraživanja iz međunarodnih baza podataka (FAO -
AQUASTAT) /18/, izvještaje međunarodnih organizacija (Svjetska banka - WB, Ujedinjene nacije) /56/,
/57/, /50/, /51/, te baze podataka korištene za proračun drugih indeksa i indikatora održivog razvoja
(ESI) /60/. Domaći izvori podataka uključili su objavljene izvještaje Statističke Agencije BiH /1/, /2/,
Federalnog zavoda za statistiku BiH /19/, Republičkog Zavoda za statistiku RS-a /34/, te strateške i
planske sektorske i okolišne dokumente za BiH /25, /30/ i /40/.

7.2.3. Ograničenja za primjenu modela WPI na nacionalnom nivou za BiH bazena

Ograničenje koje se javilo kod primjene modela na nacionalnom nivou je nedostatak preciznih i
pouzdaih podataka u nacionalnim (BiH) bazama podataka. Jedini pouzdani i javno objavljeni podaci na
nivou BiH su podaci Agencije za statistiku BiH, koja međutim, trenutno ima relativno mali broj podataka
potrebnih za proračun indeksa vodnog siromaštva.
U pojedinim institucijama ili preduzećima u BiH koja djeluju na različitim administrativnim nivoima
(općine, kantoni, entiteti) prikuplja se i obrađuje jedan dio potrebnih podataka, ali se ne objavljuju javno.
I u slučaju njihove dostupnosti, nije bilo moguće njihovo objedinjavanje na nivou cijele BiH, jer institucije
različitih administrativnih nivoa nadležne za istu problematiku ili nemaju harmomoniziran pristup
prikupljanja podataka ili su na različitom stepenu efikasnosti u prikupljanju i obradi podataka.

65
Ovo ograničenje uglavnom je prevladano na način prikupljanja i preuzimanja podataka iz međunarodnih
baza podataka koje javno objavljuju podatke za nivo cijele BiH (WB, FAO-AQUASTAT, HDR, MDGI).
Korištenje međunarodnih baza podataka imalo je dodatnu vrijednost za proračun WPI-a za BiH.
Obzirom da su se za proračun indeksa za BiH koristili i setove podataka (referentne vrijednosti
indikatora) drugih zemalja, korištenjem istih baza podataka za sve zemlje bila je osigurana ista
metodologija proračuna potrebnih indikatora.
Samo u nekoliko posebnih slučajeva su korišteni podaci iz nacionalnih (BiH) baza podataka, i to ako
isti nisu bili na raspolaganju u međunarodnim bazama podataka ili ako je istraživanjem ocjenjeno da su
precizniji, a računati su po istoj metodologiji kao i podaci u međunarodnim bazama podataka.

7.2.4. Proračun WPI –a za nacionalni nivo

Proračun WPI-a je urađen u skladu sa opisanom metodologijom baziranoj na pristupu agregiranja

indikatora i matematskim modelom 1. (jednačine 1, 2, 3, 4 ), detaljno prezentiranim u Poglavlju
5.3.5.3.1.
Sve vrijednosti indikatora korištene za proračun indeksa za BiH date su tabelarno, u okviru prikaza
svake glavne komponente ineksa (Poglavlja 7.2.4.1 – 7.2.4.5.) i u Prilogu 14.
Tabele prikazuju vrijednosti indikatora za BiH, te referentne vrijednosti indikatora ostalih zemalja
(maksimalne i minimalne referentne vrijednosti ) koje su korištene u proračunu indeksa.
Detaljan proračun indeksa vodnog siromaštva za nacionalni nivo (BiH), urađen na osnovu gornjih
jednačina (1,2, 3, 4 ) iz Poglavlja 5.3.5.3.1. dat je u Prilogu 14.

7.2.4.1. Komponenta raspoloživi vodni „resursi“ (R)

Komponenta „resursi“ je ključni pokazatelj raspoloživosti vodnih resursa koji uključuje dvije pod-
komponente / indikatora:
1. Interni vodni resursi (prirodni potencijal);
2. Eksterni vodni resursi (prirodni potencijal);
Interni vodni resursi su predstavljeni indikatorom „interni obnovljivi vodni resursi“ koji se prema FAO –
AQUASTAT definiraju kao suma višegodišnjih prosječnih proticaja rijeka i prihranjivanja akvifera kao
posljedice padavina. Oduzimanjem preklapanja površinskih i podzemnih vodnih resursa od sume
površinskih voda i podzemnih resursa, izbjegnuto je dupliranje u računanju.
Vrijednost indikatora preuzeta je iz FAO - AQUASTAT baze podataka, i u proračunu se izražava u m3 /
st. / god.
Eksteni vodni resursi predstavljeni su indikatorom „eksterni obnovljivi vodni resursi“ koji se prema FAO
– AQUASTAT definiraju kao suma aktuelnog doticaja koji nije predmet ugovora, aktuelnog doticaja
osiguranog ugovorom, procjenjenog proticaja graničnih rijeka i procjenjenog dijela graničnih
zajedničkih jezera, umanjeno za oticanje vode rezervirano za nizvodne zemlje, koje je dogovoreno
ugovorima.
Vrijednost indikatora preuzeta je iz baze podataka FAO - AQUA STAT i izražava se u m3 / st. / god.
Prema autorima indeksa WPI, kod proračuna komponente eksternih vodnih resursa, u proračun je uzeto
50 % raspoloživih eksternih vodnih resursa, jer se smatra da su oni manje pouzdani od resursa koji se
generiraju unutar zemlje. Autor je definirao faktor od 50%, što je preuzeto i kod proračuna u ovom radu.
66
Kod proračuna komponente „resursi“, kao i kod nekih drugih komponenti indeksa WPI, koristi se
podatak o broju stanovnika u Bosni i Hercegovini, te je i ovaj podatak prikazan u Tabeli 4.

Tabela 4. Vrijednosti indikatora i komponente raspoloživi vodni „resursi“ za BiH

Pod - komponenta - indikator / BiH Maksimalna

referentna
Minimalna
referentna
Izvor podataka i godina
Vrijednosti indikatora po vrijednost / vrijednost /
zemljama Zemlja Zemlja
Interni vodni resursi 9.041 20.337 125 FAO- AQUASTAT /18/; - podaci
(m3 / st. / god.) (Finska) (Malta) za 2007. god.
Eksterni vodni resursi 510 14.881 0 FAO- AQUASTAT /18/; - podaci
(m3 / st. / god.) (Hrvatska) (Malta, Kipar) za 2007. god.
Broj stanovnika u BiH FAO- AQUASTAT /18/; - podaci
(milioni) 3,926 za period 2003 - 2007. god.
Vrijednost komponente „resursi“ (R) za BiH
23,76

Prema autorima indeksa WPI, komponenta „resursi“ treba uključiti i faktor varijabilniost vodnih resursa
ili pouzdanosti sistema, te faktor kvaliteta vode.
Prvi faktor je izostavljen kod proračuna kako u originalnom modelu WPI tako i ovom radu, jer u
međunarodnim bazama podataka ne postoje podaci o raspoloživim vodnim resursima za različite
sezone (sušne i kišne periode). U slučaju kada su dostupni sezonski podaci, komponenta „resursi“ ima
različite (dvije) vrijednosti, a samim tim i WPI indeks, zavisno od sezonskih varijacija.
Drugi faktor, kvalitet vode, uzet je u obzir kod proračuna indeksa WPI u okviru komponente „okoliš“ i u
originalnom modelu WPI i ovom radu, te je da bi se izbjeglo dupliciranje izostavljen za komponentu
„resursi“ .

7.2.4.2. Komponenta „pristup“ vodnim resursima (P)

Komponenta „pristup vodnim resursima“ uključuje tri pod - komponente / indikatora:

1. Pristup vodi za piće i ostalim potrebama domaćinstva;
2. Pristup sanitarijama;
3. Pristup sistemima navodnjavanja.

Pristup vodi za piće i ostalim potrebama domaćinstva predstavljen je indikatorom „siguran pristup vodi ili
unaprijeđeni pristup izvorima vode, koji se prema indikatorima milenijumskih razvojnih ciljeva (MDGI)
definira kao postotak stanovništva sa pristupom adekvatnim količinama sigurne vode za piće. Ovaj
indikator uključuje sljedeće oblike izvora vode za piće: kučne priključke na javni sistem
vodosnabdijevanja, javne česme, bunare, zaštićene jame, zaštićene izvore i prikupljenu kišnicu. Pri
tome se podrazumjeva da se svaki od ovih oblika izvora nalazi u prečniku od jednog kilometra od
mjesta stanovanja i obezbijeđuje najmanje 20 l vode/st./dan.
Vrijednosti indikatora za BiH i ostale zemlje preuzeti su iz baze podataka UN Izvještaja o ljudskom
razvoju – „UN Human Development Report (2007/ 2008)“ (HDR), i u proračunu se izražavaju u
procentima.
Pristup sanitarijama predstavljen je indikatorom „unaprijeđeni pristup sanitaciji“ koji se prema
indikatorima milenijumskih razvojnih ciljeva (MDGI) definira kao postotak stanovništva sa adekvatnim
67
načinima odvođenja otpadnih voda. Ovaj indikator uključuje sljedeće oblike odvođenja otpadnih voda:
kučni priključci na javni sistem kanalizacije, priključak na septičke jame, jednostavna toaletna okna i
ventilirana toaletna okna.
Vrijednosti indikatora za BiH i ostale zemlje su preuzete iz baze podataka UN Izvještaja o ljudskom
razvoju – „UN Human Development Report (2007/ 2008)“ (HDR), i u proračunu se izražavaju u
procentima.
Pristup sistemima za navodnjavanje je predstavljen indikatorom koji odražava stepen zadovoljenja
(obezbijeđenja) potreba za navodnjavanjem u zemlji ili odabanom području.
U originalnom modelu za proračun WPI-a, pristup sistemima za navodnjavanje predstavljen je
indikatorom koji stavlja u odnos površinu zemljišta koja se navodnjava (izraženu kao postotak od
navodnjavanih oraničnih površina) sa internm vodnim resursima.
Obzirom da je za područja koja imaju dovoljno padavina pristup navodnjavanju zemljišta irelevantan, u
prvom koraku proračuna indikatora vrši se ocjena „potrebe za navodnjavanjem“. Pri tome se vrijednost
od 300 mm padavina / god. uzima kao granična vrijednost padavina iznad koje navodnjavanje nije
potrebno. Za područja koji imaju padavine ispod 300 mm / god., indikator se proračunava kao odnos
između površine zemljišta koja se navodnjava (izražene kao postotak od navodnjavanjih oraničnih
površina) i „potreba za navodnjavanjem“ (odnos između vrijednosti aktuelnih padavina i granične
vrijednosti padavina).
Prema autorima, proračun indikatora na ovaj način predstavlja grubo pojednostavljenje, naročito u
velikim zemljama koje imaju varijabilne tipove klime.
Podaci o sadašnjim natapnim površinama u BiH (oko 8.000 ha) /40 /, te obradivim i oraničnim
površinama u BiH /19/, /34/, pokazuju da se u BiH trenutno navodnjava oko 0,5 % obradivog zemljišta,
odnosno oko 0,8 % oranica. Iako je prema originalnoj metodologiji, BiH svrstana u zemlje za koje
navodnjavanje nije potrebno, jer ima padavine veće od 300 mm / god., prostorne i sezonske
neravnomjernosti rasporeda padavina i temperature zraka te neujednačenost vodnog režima,
uslovljavaju potrebe za navodnjavanjem u BiH.
Uzimajući ovo u obzir, metod proračuna indikatora za BiH je blago izmjenjen u odnosu na originalni
metod. Pod – komponenta „pristup sistemima za navodnjavanje“, odnosno indikator stepena
zadovoljenja potreba za navodnjavanjem, izračunat je za BiH kao odnos između površine zemljišta koja
se trenutno navodnjava i „potreba za navodnjavanjem“.
„Potrebe za navodnjavanjem“ predstavljene su indikatorom „potencijal za navodnjavanje“ koji se prema
FAO-AQUASTAT-u /18/ definira kao „površina zemljišta ocijenjena kao potencijal za navodnjavanje“, i
uključuje površine zemljišta na kojima se već vrši navodnjavanje izgrađenim sistemima za
navodnjavanje ali i površine na kojima se i na druge načine koristi voda za poljoprivredu. Nacionalne i
regionalne studije vrše ove procjene koristeći različite metode. Neke uzimaju u obzir samo zemljišne
resurse, neke i zemljišne i raspoložive vodne resurse, dok neke uzimaju u obzir i ekonomske aspekte
(razlike u nadmorskoj visini između odgovarajućeg zemljišta i raspoloživih vodnih resursa).
Pod-komponenta / indikator „pristup sistemima za navodnjavanje“, odnosno stepen zadovoljenja
potreba za navodnjavanjem u BiH, izračunat je na osnovu podataka o površinama zemljišta pod
sistemima za navodnjavanje u BiH, preuzetih iz „Srednjoročne strategije razvoja poljoprivrednog sektora
u FBiH (2006-2010)“ /40/, te podataka o „potrebama za navodnjavanjem“ preuzetim iz „Okvirne
vodoprivredne osnove za BiH“ /25/.
Indikator je proračunat na isti način i za ostale zemlje, a vrijednosti su preuzete iz FAO- AQUASTAT
baze podataka, odakle je vidljivo da neke zemlje, kao što su Malta i Kipar, navodnjavaju veće površine
zemljišta od površina koje su ocjenjene kao „potencijal za navodnjavanje“ (potrebe za navodnjavanjem).
68
Vrijednosti indikatora izražene u procentima i vrijednost komponenete za BiH date su u Tabeli 5.
Tabela 5. Vrijednosti indikatora i komponente „pristup“ vodnim resursima za BiH
Pod - komponenta - indikator BiH Maksimalna Minimalna Izvor podataka i godina
/ Vrijednosti indikatora po referentna
vrijednost /
referentna
vrijednost /
zemljama Zemlja Zemlja
Siguran pristup vodi za piće i 97 100 57 HDR 2007 / 2008 - MDGI /51/ ;
ostalim potrebama za (EU zemlje i (Rumunija) - podaci za 2004 . god.
domaćinstva ( % ) Hrvatska)
Unaprijeđen pristup sanitarijama 95 100 88 HDR 2007 / 2008 - MDGI /51/ ;
(%) (EU zemlje i (Turska) - podaci za 2004 . god.
Hrvatska)
Pristup sistemima za 4,2 151 4,2 Srednjoročna strategija razvoja
navodnjavanje (Malta) poljoprivrednog sektora u FBiH
(%) (2006-2010) /40/;
Okvirna vodoprivredna osnova
za BiH /25/.
FAO- AQUASTAT /18/; - podaci
za 2007 . god.
Vrijednost komponente „pristup“ vodnim resursima (P) za BiH
50,45

Značajno je naglasiti razliku između definicija indikatora „siguran pristup vodi za piće“ te „unaprijeđen
pristup sanitarijama“ prema MDGI bazama podataka i definicija indikatora „pristup javnim sistemima
vodosnabdijevanja“ te „pristup javnim sistemima kanalizacije“, koji se uobičajeno koriste u nacionalnim
(BiH) bazama podataka kada se definira „siguran pristup vodi za piće“, odnosno „unaprijeđen pristup
sanitarijama“
Prema NEAP-u za BiH, pristup javnim sistemima vodosnadijevanja, odnosno „siguran pristup vodi za
piće“ u BiH iznosi 56% za FBiH i 48 % za RS /30/, za razliku od „siguranog pristupa vodi za piće“
prema MDGI bazama podataka, koji za BiH iznosi 97%.
Prema istom izvoru (NEAP za BiH) /30/, pristup javnim sistemima kanalizacije, odnosno „unaprijeđen
pristup sanitarijama“ u BiH iznosi 35 %, za razliku od „unaprijeđenog pristup sanitarijama“ prema MDGI
bazama podataka, koji za BiH iznosi 95%.
Obzirom da proračunata vrijednost indikatora za BiH zavisi od referentnih vrijednosti indikatora drugih
zemalja, a da su raspoloživi indikatori za ostale zemlje proračunati prema definiciji indikatora prema
MDGI bazi podataka, i za BiH je korištena definicija indikatora prema MDGI. Na ovaj način je
obezbijeđeno pouzdanije poređenje, odnosno relativno pozicioniranje BiH-e u odnosu na druge zemlje.
U suprotnom, da su se za BiH koristile definicije indikatora koje se uobičajeno koriste u BiH, odnosno, u
proračun uzele vrijednosti indikatora prema NEAP-u, ukupna vrijednost komponente „pristup vodnim
resursima“ za BiH bi bila značajno niža.
Podaci o „potencijalu za navodnjavanje“ koji se koriste za proračun pod-komponente / indikatora
„pristup sistemima za navodnjavanje“, nisu bili dostupni za značajan broj zemalja uzetih u obzir kod
proračuna WPI-a za BiH. Obzirom da je za većinu zemalja, zbog nedostatka podataka o „potencijalu za
navodnjavanje“, u proračunu izostavljena pod - komponenta / indikator „pristup sistemima za
navodnjavanje“, značajno je analizirati utjecaj nedostatka tih podataka na ukupnu vrijednost
komponente „pristup“ vodnim resursima, kako za BiH tako i za ostale zemlje, da bi se obezbijedilo
validno poređenje i relativno pozicioniranje BiH u odnosu na druge zemlje, u kontekstu „pristupa“
vodnim resursima.
69
Nedostatak podataka za ostale zemlje nije uopće, ili je samo neznatno utjecao na proračunatu
vrijednost indikatora „pristup sistemima za navodnjavanje“ za BiH. Obzirom da je u BiH udio
„navodnjavanog zemljišta“ u „površinama zemljišta ocijenjenim kao potencijal za navodnjavanje“
(potrebama za navodnjavanjem) izrazito nizak (4,2 %), odnosno minimalan u poređenju sa svim
zemljama za koje su podaci bili dostupni, prema metodi proračuna WPI-a, vrijednost ove pod –
komponente za BiH („pristup sistemima za navodnjavanje“), iznosi nula (Prilog 14). Međutim, i u slučaju
da neka od zemalja, čiji podaci nisu bili dostupni, ima manju vrijednost ovog udjela od BiH (u rangu od
0 % do 4,2 %), ta razlika je dovoljno mala da bi u proračunu neznatno utjecala na vrijednost pod -
komponente za BiH. Uzimajući ovo u obzir, u najboljem slučaju, vrijednost pod – komponente „pristup
sistemima za navodnjavanje“ za BiH bi bila neznatno veća od sada proračunate vrijednosti - nule, što u
konačnici ne bi značajno utjecalo ni na ukupnu vrijednost komponente „pristup vodnim resursima“.
Međutim, za neke zemlje bi, prema metodi proračuna WPI-a, nedostatak ovih podataka značajnije
utjecao na sada proračunatu vrijednost komponente „pristup vodnim resursima“. Ovo se odnosi na
zemlje čije su vrijednosti indikatora „siguran pristupa vodi za piće“ i „unaprijeđen pristup sanitarijama“
maksimalne (100%). Za njih, u slučaju dostupnosti podataka o navodnjavanju, ukupna vrijednost
komponente „pristup vodnim resursima“ ostala bi ista (maksimalna – 100), samo ukoliko bi imale i
vrijednost indikatora „pristup navodnjavanju“ isti kao što je maksimalna vrijednost indikatora referentne
zemlje (Malta – 151%). U suprotnom, čak i u slučaju izrazito visoke vrijednosti indikatora „pristup
navodnjavanju“, ali ipak manje od 151 %, ukupna vrijednost komponente „pristup vodnim resursima“
bila bi značajnije manja od sada proračunate. Na osnovu analize podataka koji su bili dostupni, može se
pretpostaviti da većina zemalja ima niži stepen pristupa navodnjavanju nego vodi za piće i sanitarijama,
što ide u prilog zaključku da bi kod većine ovih zemalja, u slučaju dostupnosti podataka, vrijednosti
komponenti „pristup vodnim resursima“ bio manji od sada proračunatih vrijednosti.
Za zemlje koje imaju vrijednosti indikatora pristupa vodi za piće i sanitarijama manje od maksimalnih
(100%), dostupnost podataka o navodnjavanju bi takođe utjecala na promjenu sada proračunate
ukupne vrijednosti komponente „pristup vodnim resursima“. U ovom slučaju moglo bi doći do uvećanja
njene vrijednosti, za razliku od prethodno pomenute grupe zemalja, ali i umanjenja ili zadržavanja iste
vrijednosti u odnosu na sada proračunatu vrijednost. Na koji način bi, od ova tri, dostupni podaci o
navodnjavanju utjecali na vrijednost komponenete „pristup vodnim resursima“, zavisi isključivo od
odnosa vrijednosti između sva tri indikatora (pristupa vodi za piće; sanitarijama i navodnjavanju) za
svaku pojedinačnu zemlju.

7.2.4.3. Komponenta „kapacitet“ (Ka)

Komponenta korištenja vodnih resursa uključuje tri pod-komponente / indikatora:

1. Bruto domaći proizvod izražen u međunarodnim dolarima (GDP PPP);
2. Indeks obrazovanja;
3. Gini koeficijent.
Bruto domaći proizvod (GDP PPP) se, prema definicijama korištenim pri proračunu indeksa ljudskog
razvoja - Human Development Index (HDI), definira kao bruto domaći proizvod preveden u
međunarodne dolare, korištenjem stepena pariteta kupovne moći – faktora konverzije (PPP) /50/.
Međunarodni dolar ima istu kupovnu moć u različitim zemljma. Vrijednost indikatora GDP po
stanovniku za BiH, u konvertibilnim markama, preuzeta je iz Agencije za statistiku BiH, a zatim je
izvršena konverzija u vrijednosti GDP-a u internacionalne dolare pomoću faktora konverzije preuzetog iz
baza podataka WB.
Za ostale zemlje je iz baze podataka HDR-a preuzeta vrijednost indikatora GDP PPP u
internacionalnim dolarima, i u proračunu se izražava u internacionalnim dolarima po stanovniku.
70
Indeks obrazovanja, prema definicijama korištenim pri proračunu indeksa ljudskog razvoja - Human
Development Index (HDI), uključuje dva seta podataka: pismenost odraslih i stepen populcije koja
pohađa osnovni, srednji i visoki nivo obrazovanja. /50/.
Pismenost odraslih se definira kao sposobnost razumjevanja i korištenja pisanih informacija u dnevnim
aktivnostima, na poslu i u društvu, odnosno, kao postotak populacije starije od 10 godina koja zna da
čita i piše.
Stepen populacije koja pohađa osnovni, srednji i visoki nivo obrazovanja može iznositi i više od 100 %,
jer se definira kao odnos broja populacije koja pohađa osnovni, srednji i visoki nivo obrazovanja, bez
obzira na godine i broja populacije koja po godinama zvanično korespondira ovim nivoima obrazovanja.
Obzirom da indeks obrazovanja čine dva seta podataka, prema metodologiji proračuna HDI-a, čiji je
indeks obrazovanja sastavni dio, za svaki set podataka su definirani težinski koeficijenti, na osnovu
čega se izračunava ukupan indeks obrazovanja. Težinski koeficijent za pismenost iznosi 2/3, a za
pohađanje populacije različitih nivoa obrazovanja 1/3.
Vrijednosti indikatora preuzete su iz HDR baze podataka, i u proračunu se izražavaju u procentima.
Gini koeficijent (indeks) predstavlja mjeru ravnomjernosti distribuscije prihoda među ljudima ili
domaćinstvima. Definira se kao mjera odstupanja distribucije prihoda (ili potrošačkih troškova) među
ljudima ili domaćinstvima od idealne distribucije. Vrijednost 0 Gini indeksa odražava savršenu
jednakost raspodjele prihoda, a vrijednost 100 odražava potpunu nejednakost.
Vrijednost indikatora preuzeta je iz HDR baze podataka.
Vrijednosti indikatora izražene u odgovarajućim dimenzijama i vrijednost komponenete za BiH date su
u Tabeli 6.
Tabela 6. Vrijednosti indikatora i komponente „kapacitet“ za BiH
Pod - komponenta - indikator BiH Maksimalna Minimalna Izvor podataka i godina
/ Vrijednosti indikatora po referentna
vrijednost /
referentna
vrijednost /
zemljama Zemlja Zemlja
GDP / st. (KM) 4.405 Agencije za statistiku BiH 2008
- - /2/; - podaci za 2005. god.
Faktor konverzije PPP 0,7268 WB /57/;– podaci za 2005. god.
Bruto domaći proizvod (GDP 33.700 5.316 HDR 2007 / 2008 /51/; - podaci
PPP) 6.060,81 (Austrija) (Albanija) za 2005 god.
Int. dolari / stanovnik
UNDP indeks obrazovanja 87,40 99,33 81,20 HDR 2007 / 2008 /51/; - podaci
(%) (Finska) (Turska) za 2005 god.
Gini koeficijent 26,2 26,2 43,6 HDR 2007 / 2008 /51/; - podaci
(BiH) (Turska) za period 1992 – 2004. god.
Vrijednost komponente „kapacitet “ (Ka) za BiH
45,62

Originalni model u komponentu „kapacitet“ uključuje i indikator „smrtnost djece ispod 5 godina“, koji
predstavlja pokazatelj zdravlja u zavisnosti od stepena pristupa ljudi čistoj vodi. Ovim radom je
ocijenjeno da predloženi indiktor nije reprezentativan i relevantan za BiH, obzirom da nedostupnost
vode ili loš kvalitet voda u BiH, nije uzrok smrtnosti djece, osim u izuzetnim i rijetkim situacijama.
Upotreba ovog indikatora za BiH povećala bi proračunatu vrijednost komponente „kapacitet“, a samim
tim i ukupnog indeksa WPI za BiH, obzirom da je vrijednost ovog indikatora za BiH manja od većine
zemalja ili relativno niska.
71
 7.2.4.4. Komponenta „korištenje“ vodnih resursa (Ko)

Komponenta korištenja vodnih resursa uključuje tri pod-komponente / indikatora:

1. Korištenje vode u domaćinstvima;
2. Korištenje vode u industriji te
3. Korištenje vode u poljoprivredi
Korištenje vode u domaćinstvima predstavlja ukupno utrošene količine voda za potrebe domaćinstva i
uključuje: vodu za piće i potrebe domaćinstava, općina te komercijanih i javnih usluga i u proračunu
indeksa WPI se izražava u l /st./dan.
Za proračun ovog indikatora u međunarodnim bazama podataka ne postoje podaci za BiH, te su ovdje
korišteni podaci Agencija za statistiku BiH.
Na raspolaganju su bili podaci samo o količinama voda iz javnih sistema vodosnabdijevanja i to:
ukupno zahvaćene količine vode objedinjene za sve sektore (domaćinstva, industriju, poljoprivredu i
ostale djelatnosti), te isporučene količine vode za svaki sektor zasebno.
Da bi se proračunale zahvaćene količine vode za svaki sektor zasebno, odnosno, specifična potrošnja
stanovništva, izračunat je procenat ukupno isporučenih voda od ukupno zahvaćenih voda. Odnosom
između raspoloživih podataka o isporučenim količinama vode za svaki sektor zasebno i procentom
ukupno isporučenih količina vode, određene su ukupno zahvaćene količine vode po pojedinim
sektorima.
Specifična potrošnja stanovništva izračunata je kao odnos ukupno zahvaćenih količina voda za
domaćinstava i broja stanovnika u BiH koji se snabdijeva iz javnih sistema vodosnabdijevanja
2, 028.000 - 52% ), i u proračunu je izražena u l./st./dan.
Za ostale zemlje su korišteni podaci iz FAO - AQUASTAT baze podataka i njihova definicija indikatora
„vode zahvaćene za domaćinstva“, koji se takođe odnose na količine vode iz javnih sistema
vodosnabdijevanja, ali koje pored količina voda za domaćinstva uključuju i količine voda koje se
isporučuju industrijama priključenim na javne sisteme vodosnabdijevanja.
Da bi proračunati indikator odražavao efikasnost korištenja vode za domaćinstva, proračun indikatora je
vršen na tri načina, u zavisnosti od tri uspostavljene kategorije.
Prema autorima WPI-a tri uspostavljene kategorije potrošnje vode u domaćinstvima su: nedovoljne
količine vode za potrebe stanovništva (ispod 50 l/st.dan), prekomjerno korištenja vode (preko 150
l/st.dan), te kategorija efikasnog korištenja vode (50 l/st./dan/– 150 l/st./dan).
50 l / st / dan u domaćinstvima se smatra „razumnim ciljem “ za zemlje u razvoju. Za zemlje koje
imaju potrošnju vode u domaćinstvima do 50 l/st./dan, proračun indikatora se vrši na način da se
vrijednost indikatora smanjuje, što je potrošnja vode niža od 50 l/st./dan.
Za zemlje koje imaju potrošnju vode u domaćinstvima između 50 l/st./dan/– 150 l/st./dan, usvaja se
vrijednost indikatora 1.
Za zemlje koje imaju potrošnju vode u, domaćinstvima iznad 150 l/st./dan, proračun indikatora se vrši na
način da se vrijednost indikatora smanjuje, što je potrošnja vode viša od 150 l/st./dan
Za razliku od uspostavljenih kategorija potrošnje vode prema autorima indeksa, ovim radom su
definirane tri kategorije potrošnje vode u domaćinstvima, za koje se smatra da su reprezentativne za

72
BiH i ostale zemlje uzete u proračun WPI-a. Definiranje kategorija bazirano je na ocjenama specifične
potrošnja vode u BiH i evropskim gradovima, koje se kreću od 150-500l/st./dan. 5
Uzimajući u obzir činjenicu da, naročito u razvijenim evropskim zemljama, dolazi do stagnacije i trenda
opadanja specifične potrošnje, te analizirajući sadašnje stvarne vrijednosti specifične potrošnje,
definirane su sljedeće kategorije potrošnje vode u domaćinstvima:
Nedovoljne količine vode za potrebe stanovništva (ispod 70 l./st.dan), prekomjerno korištenja vode
(preko 180 l/st./dan), te kategorija efikasnog korištenja vode (70 l/st./dan/ – 180 l/st./dan).
Uzimajući u obzir ove kategorije potrošnje vode, proračun indikatora za BiH i ostale zemlje je vršen
prema originalnoj metodi - na različite načine, za pojedine kategorije.
Korištenje vode u industriji se definira kao količina vode korištena u industrijskom sektoru i uključuje:
rudarsvo, graditeljstvo, proizvodnja struje, gasa i vode, i izražava se u m3 /st./god
Proračunom indikatora stavlja se u odnos udio GDP-a od industrije u ukupnom GDP-u zemlje (izražen
kao postotak od ukupnog GDP-a zemlje) sa udjelom zahvaćene količine vode u industriji (izražen kao
postotak od ukupno zahvaćene vode za sve sektore). Na ovaj način obezbijeđuje se gruba mjera
efikasnosti korištenja vode u industriji.
Podaci o količinama vode zahvaćenim za industrije u BiH ne postoje u međunarodnim bazama
podataka. Podaci su bili dostupni u bazama podataka Statističke agencije za BiH, ali samo o
količinama vode zahvaćenim za industrije iz javanih sistema za vodosnabdijevanje. Iz Statističke
agencije za BiH su preuzeti podaci o udjelu GDP-a od industrije u ukupnom GDP-u u BiH.
Za ostale zemlje su korišteni podaci iz FAO - AQUASTAT baze podataka i njihova definicija indikatora
„vode zahvaćene za za industriju“, prema kojoj se „vode zahvaćene za industriju“, odnose najčešće na
količine voda zahvaćenih iz sopstvenih izvora vode industrija, te podaci o udjelu GDP-a od industrije u
ukupnom GDP-u iz WB baza podataka.
Korištenje vode u u poljoprivredi se definira kao količina vode korištena u poljoprivrednom sektoru i
uključuje sektore: ribarstvo, šumarstvo, i vode, i u proračunu se izražava u m3 /st./god.
Proračunom indikatora stavlja se u odnos udio GDP-a od poljoprivrede u ukupnom GDP-u zemlje
(izražen kao postotak od ukupnog GDP-a zemlje sa udjelom zahvaćene količine vode za poljoprivredu
(izražen kao postotak od ukupno zahvaćene vode za sve sektore). Na ovaj način obezbijeđuje se gruba
mjera efikasnosti korištenja vode u industriji.
Podaci o količinama vode zahvaćenim za poljoprivredu u BiH ne postoje u međunarodnim bazama
podataka. Podaci su bili dostupni u bazama podataka Statističke agencije za BiH, ali samo o
količinama vode zahvaćenim za poljoprivredu iz javnih sistema za vodosnabdijevanje. Iz Statističke
agencije za BiH su preuzeti podaci o udjelu GDP-a od poljoprivrede u ukupnom GDP-u u BiH.
Za ostale zemlje su korišteni podaci iz FAO - AQUASTAT baze podataka i njihova definicija indikatora
„vode zahvaćene za poljoprivredu“, prema kojoj se „vode zahvaćene za poljoprivredu“, odnose na
količine vode zahvaćene za potrebe navodnjavanja te napajanja i čišćenja stoke, te podaci o udjelu
GDP-a od poljoprivrede u ukupnom GDP-u iz WB baza podataka.

5
Aleksandar Ćorović; „Snabdijevanje vodom“; 1998.
73
Vrijednosti indikatora izražene u odgovarajućim dimenzijama i vrijednost komponenete za BiH date su
u Tabeli 7.
Tabela 7. Vrijednosti indikatora i komponente „korištenje“ vodnih resursa za BiH

Pod - komponenta - indikator /

BiH Maksimalna Minimalna Izvor podataka i godina
referentna referentna
Vrijednosti indikatora po vrijednost / vrijednost /
zemljama Zemlja Zemlja
Korištenje vode u domaćinstvima 303 406,8 82,34 Agencija za statistiku BiH /1/;
(l/ st./ dan) (Albanija) (Holandija) - podaci za 2006 god.
FAO – AQUASAT/18/; -podaci
iz 1998, 2000, 2003. god.
Korištenje vode u industriji 16, 47 1.066 1,25 Agencija za statistiku BiH /1/; -
(Bugarska) (Malta) podaci za 2006 god.
(m3/ st./ god.) FAO – AQUASAT/18/; -
podaci iz 1998, 2000, 2003.
god.
% GDP-a od industrije / 1,06 7,142 0,29 Agencija za statistiku BiH /2/
% količina voda zahvaćenih za (Grčka) (Francuska i - podaci za 2006 god;
industriju Belgija) Agencija za statistiku BiH /1/;
- podaci za 2006 god.
WB /56/; - podaci za 2004
god;
FAO – AQUASAT/18/; -
podaci iz 1998, 2000, 2003.
god.
Korištenje vode u poljoprivredi 5,8 611 2,4 Agencije za statistiku BiH /1/; -
(m3/ st./ god.) (Rumunija) (Austrija) podaci za 2006 god.
FAO – AQUASAT/18/; -
podaci iz 1998, 2000, 2003.
god.
% GDP-a od poljoprivrede / 1,26 2,1 0,0588 Agencija za statistiku BiH /2/ -
% količina voda zahvaćenih za (Austrija) (Španija) podaci za 2006 god;
poljoprivredu Agencija za statistiku BiH /1/; -
podaci za 2006 god.
WB /56/; - podaci za 2004
god;
FAO – AQUASAT/18/; -
podaci iz 1998, 2000, 2003.
god.
Vrijednost komponente „korištenje“ vodnih resursa (Ko) za BiH
36,92

Raspoloživi podaci na osnovu kojih je proračunata specifična potrošnja vode za domaćinstva u BiH,
odnose se isključivo na količine vode dodijeljene stanovništvu i javnim ustanovama, za razliku od drugih
zemalja uzetih u proračun, kod kojih su u okviru proračunate specifične potrošnje stanovništva
uključene i količine vode koje koristi industrija putem javnih sistema vodosnabdijevanja. Na ovaj način
je proračun indiktora „korištenje vode u domaćinstvima“ za BiH imao prednost u odnosu na indikatore
drugih zemalja. Međutim, i pored ovoga, BiH je na dnu ljestvice zemalja vezano za efikasnost
korištenja vode u domaćinstvima u BiH. Ovo je razlog da je i proračunata ukupna vrijednost
komponente „korištenje“ vodnih resursa za BiH veća u odnosu na stvarnu.
Kod proračuna indikatora „korištenje vode u industriji“, raspoloživi podaci za BiH korišteni za definiranje
udjela GDP-a od industrija odnose se na sve industrije u BiH, dok se podaci o zahvaćenim količinama
74
vode za industrije odnose na samo dio industrija, onih koje koriste vodu iz javnih sistema
vodosnabdijevanja. Zbog ovoga je indiktor „korištenje vode u industriji“ za BiH dobio veću vrijednost u
odnosu na indikatore drugih zemalja.
Nepotpunost podataka o ukupno zahvaćenim količinama voda za industrije odražava efikasnije
korištenje voda u industriji u BiH nego što ono stvarno jeste, odnosno, proračunati indikator, a samim
tim i komponenta „ korištenje vodnih resursa“ za BiH veća je u odnosu na stvarnu.
Kod proračuna indikatora „korištenje vode u poljoprivredi“, raspoloživi podaci za BiH korišteni za
definiranje udjela GDP-a od poljoprivrede odnose na sve poljoprivredne aktivnosti u BiH, dok se podaci
o zahvaćenim količinama vode u poljoprivredi odnose na samo dio poljoprivrednih aktivnosti, onih koje
koriste vodu iz javnih sistema vodosnabdijevanja. Zbog ovoga je indiktor „korištenje vode u
poljoprivredi“ za BiH dobio veću vrijednost u odnosu na indikatore drugih zemalja.
Nepotpunost podataka o ukupno zahvaćenim količinama voda za poljoprivredu odražava efikasnije
korištenje voda u poljoprivredi u BiH nego što ono stvarno jeste, odnosno, proračunati indikator, a
samim tim i komponenta „ korištenje vodnih resursa“ za BiH veća je u odnosu na stvarnu.

7.2.4.5. Komponenta „okoliš“ (O)

Kao što je ranije naglašeno, prema autorima WPI-a, indikatori uključeni u komponentu okoliša nisu
definirani na zadovoljavajući način tokom prve faze razvoja WPI-a, te je kao najadekvatnije rješenje za
proračun komponente okoliša, predloženo korištenje setova podataka i indikatora iz ESI indeksa. /60/.
Komponenta okoliša uključuje šesnaest pod – komponenti / indikatora, koji su klasificirani na sljedeći
način:
1. Indikatori kvaliteta vode;
2. Indikatori vodnog stresa;
3. Indikatori biodiverziteta;
4. indikatori koji odražavaju stanje u upravljanju okolišem – okolišni regulatorni i upravljački
kapaciteti i okolišni informacijski kapaciteti.

Indikatori kvaliteta vode zasnovani su na mjerama eutrofikacije - biološke potrošnje kisika (BPK) i
koncentracije flora i koncentracije metala u vodi - električne provodljivosti.
Indikatori vodnog stresa odražava stepen mogućnosti korištenja vodnih resursa u odnosu na zagađenje
i zasnovan je na mjerama eutrofikacije - industrijskog organskog zagađenja, negativnog utjecaja na
vode i tlo - korištenje đubriva i pesticida, te mjerama nedostatka raspoloživih vodnih resursa za usluge
koje obezbijeđuju ekosistemi - izloženost teritorije vodnom stresu.
Indikatori biodiverziteta zasnovan je na mjerama očuvanja biodiverziteta – indeks biodiverziteta,
ugrožeost ptica, vodozemaca i sisara.
Indikatori okolišnih regulatornih i upravljačkih kapaciteta baziran je na mjerama zaštite – zaštićena
područja, te mjerama efektivnosti upravljanja okolišem kao osnove njegove održivosti i uključuje:
- regulativu u oblasti zagađenja zraka i voda, krutog otpada, hemijskog otpada, odlaganja toksičnog
otpada, jasnoću i fleksibilnost regulative, dosljednost u provođenju regulative, striktnost u nadzoru,
inoviranje regulative i dr.

75
- kvalitet obezbijeđenja javnih usluga, kvalitet birokracije, kompetentnost državnih službenika,
neovisnost državnih službi od političkih pritisaka, vjerodostojnost vladinih obavezivanja prema
politikama.
Indikator okolišnih informacijskih kapaciteta baziran je na mjerama raspoloživih informacija o održivom
razvoju na nacionalnom nivou - okolišne strategije i akcioni planovi te stepenu raspoloživosti podataka i
indikatora sa liste indikatora održivog razvoja „od Ria-do Johanesburga“, u globalnim bazama
podataka.
Iako je manji dio potrebnih setova podataka bio raspoloživ u pojedinim institucijama na različitim
administrativnim nivoima (općine, kantoni, entiteti), objedinjavanje podataka za nivo cijele BiH nije bilo
moguće.
Za proračun ove komponente preuzete su vrijednosti raspoloživih setova podataka, indikatora i
definicija iz proračuna korištenog na globalnom nivou za ESI indeks, kako za BiH, tako i za ostale
zemlje. Na ovaj način je obezbijeđeno validno poređenje, odnosno relativno pozicioniranje BiH-e u
odnosu na druge zemlje.
Vrijednosti indikatora izražene u odgovarajućim dimenzijama i vrijednost komponenete za BiH date su
u Tabeli 8.

Tabela 8. Vrijednosti indikatora i komponente „okoliš“ za BiH

Pod - komponenta - indikator /

BiH Maksimalna Minimalna Izvor
referentna vrijednost referentna podatak
Vrijednosti indikatora po zemljama vrijednost ai
godina
Kvalitet vode
Koncentracija rastvorenog kisika (mlgr / l) 9,51 13,3 (Grčka) 0,0 (Rumunija)
Koncentracija fosfora (mlgr / l) 0,1 0,01 (Finska) 0,39 (Grčka)
Električna provodljivost (mikro-siemens / cm) 836, 08 53,14 (Finska) 2247,4 (Turska)
Vodni stres
Industrijsko organsko zagađenje (BPK) (tona BPK
/dan /km3 raspoloživih vodnih resursa 0,16 0,16 (BiH) 5,4 (Belgija)
Upotreba đubriva (100 gr. / ha oranica ) 472,46 323,53 (Albanija) 4519,3 (Holandija) ESI /60/;
Upotreba pesticida (kg / ha oranica ) 0,46 0,18 (Albanija) 8,0 (Holandija) - podaci
Teritorija izložena vodnom stresu – nedostatku vode 0,00 0,00 (Aust, Mađ., 93,54 (Belgija) za 2005
(%) Slov.) god.
Biodiverzitet
Nacionalni indeks biodiverziteta (rang 0 - 1) 0,53 0,57 (Turska) 0,29 (Finska)
Ugroženot ptica (% ) 1,38 1,11 (Belgija) 4,17 (Bugarska)
Ugroženost vodozemaca (% ) 5,56 0,00 (Fin.,Belg.,Bug.) 23,81 (Turska)
Ugroženost sisara ( %) 13,89 4,41 (Albanija) 29,27 (Španija)
Upravljanje okolišem
Zaštićena područja (%) 0,2 36,4 (Austrija) 0,2 (BiH)
Okolišna regulativa i njeno provođenje (rang 1-100) 28,78 59,5 (Finska) 27,83 (Bugarska)
Efektivnost vlade -0,9 2,14 (Holandija) -0,9 (BiH)
Nedostajući indikatori održivog razvoja „od Ria do
Johanesburga“ (%) 58,7 2,17 (Hol., Madj.) 58,7 (BiH)
Local Agenda 21 (broj / mil. st.) 0,24 58,28 (Finska) 0,24 (BiH)
Vrijednost komponente „okoliš“ (O) za BiH
58,50

76
Vrijednosti glavnih komponeneti i ukupna vrijednost indeksa vodnog siromaštva (WPI) za Bosnu i
Hercegovinu, date su u Tabeli 9.

Tabela 9. Vrijednosti glavnih komponenti WPI-a i ukupna vrijednost WPI-a za BiH

Bosna i Hercegovina

Resursi (R) Pristup (P) Kapacitet (Ka) Korištenje (Ko) Okoliš (O) WPI

23,76 50,45 45,62 36,92 58,50 43,05

7.3. Primjena modela WPI na nivou riječnog sliva

Model WPI-a primjenjen za proračun indeksa vodnog siromaštva na nivou riječnog sliva u BiH (sliv
rijeke Zujevine), odražava stanje i upravljanje vodnim resursima kao i stepen razvoja na području sliva
rijeke Zujevine.
Vrijednost indeksa proračunata je korištenjem pod-komponenti - indikatora za sliv rijeke Zujevine, koji su
odabrani da formiraju strukturu indeksa za riječni sliv Zujevine, te referentnih vrijednosti indikatora
zemalja koje su odabrane za proračun indeksa na nacionalnom nivou.
Razlog korištenja referentnih vrijednosti koje se odnose na zemlje, a ne na slivove, bio je u nepostojanju
adekvatnih podataka za druge riječne slivove iz BiH, te nedostupnosti podataka na nivou riječnih
slivova iz drugih zemalja.
Zbog toga, proračunati indeks za sliv rijeke Zujevine odražava relativnu poziciju stanja i upravljanja
vodnim resursima u okviru riječnog sliva rijeke Zujevine u odnosu na stanje i upravljanje vodnim
resursima na nivou država, a ne u odnosu na druge riječne slivove.
Nedostatak referentnih vrijednosti na nivou riječnih slivova smatra se jednim od ograničenja kod
primjene modela WPI za nivo riječnog sliva (detaljnije u Poglavlju 7.3.3.)
Osnovne administrativne jedinice iz kojih su se prikupljali podaci i informacije za proračun bile su
lokalne zajednice (mjesne zajednice) koje su locirane na području riječnog sliva Zujevina Obzirom da
granica sliva rijeke Zujevine presjeca dvije općine i više mjesnih zajednica, prikupljanje, a naročito
obrada prodataka je bila usložnjena.
Nakon definiranja granica slivnog područja, identificirane su općine i mjesne zajednice ili njihovi dijelovi
koje pripadaju ovom slivu, pripadajuće industrije i sistemi za vodosnabdijevanje.
Obzirom da su se prikupljeni socio-ekonomski i okolišni podaci odnosili na ukupna područja mjesnih
zjednica i općina, podaci su se prvenstveno obradili na način da se isključe oni koji se odnose na
dijelove mjesnih zajednica i općina koji ne pripadaju slivu rijeke Zujevine.
Sa stanovišta obrade socio-ekonomskih i podataka o okolišu, pokazalo se da je proračun indeksa za
nivo riječnog sliva zahtijevniji i složeniji od proračuna indeksa za nacionalni ili nivo lokalne zajednice,
ali da je prikupljanje i obrada hidroloških podataka bilo jednostavno, obzirom da su na raspolaganju bili
već potrebni obrađeni hidrološki podaci za cijeli sliv.

77
 7.3.1. Prostorne, hidrološke i demografske karakteristike sliva rijeke Zujevine

Rijeka Zujevina je prva lijeva pritoka rijeke Bosne sa ukupnom dužinom od oko 40 km. Sliv je izduženog
oblika sa lepezastim donjim dijelom. U gornjem, južnom dijelu sliva izražene su karstne formacije zbog
čega je otežano precizno određivanje granice sliva.
Rijeka Zujevina ima bujičarski karakter. Najviše vode ima od februara do maja, radi topljenja snijega na
obroncima planine Bjelašnice čije padine drenira. Srednji višegodišnji proticaj Zujevine na VS Blažuj
iznosi 3,1 m3/s sa kontrolisanom slivnom površinom od Fsl = 172 km2.
Područje sliva obuhvata dvije općine - Ilidža i Hadžići, ali ni jednu u potpunosti. Općina Hadžići je sa
svojih osam mjesnih zajednica i ukupnim brojem stanovnika od 16.436 smještena u slivu rijeke
Zujevine.Općina Ilidža sa dijelovima tri mjesne zajednice i ukupnim brojem stanovnika od 8092,
pripada području sliva rijeke Zujevine.
Na području sliva je smješten značajan broj industrijskih postrojenja, naročio na području općine Ilidža.
Stanovništvo se između ostalog bavi ekstenzivnim stočarstvom i obradom poljoprivrednih površina,
većinom za svoje potrebe.

7.3.2. Struktura WPI-a i izvori podataka za sliv rijeke Zujevine

WPI za sliv rijeke Zujevine je agregirani indeks koji se sastoji od:

5 glavnih komponenti
10 odabranih pod-komponenti koji se izražavaju putem indikatora,
22 seta podataka pomoću kojih se računaju indikatori.
Struktura WPI-a za sliv rijeke Zujevine (komponente, pod-komponenete te setovi podataka) prikazana je
u Prilogu 13.
Podaci za proračun WPI-a potiču uglavnom iz domaćih izvora: mjesnih zajednica, općina, industrija i
domaćinstava lociranih u slivu rijeke Zujevine (Prilog 1. – Upitnici), iz objavljenih izvještaja Federalnog
zavoda za Statistiku u BiH /20/, te Hidrološke studije za sliv rijeke Zujevine /61/.
Međunarodni izvori, korišteni za preuzimanje referentnih vrijednosti indikatora iz drugih zemalja uključili
su međunarodne baze podataka (FAO - AQUASTAT) /18/ i izvještaje međunarodnih organizacija
(Svjetska banka – WB i Ujedinjene nacije) /56/, /57/, /51/.

7.3.3. Ograničenja za primjenu modela WPI na nivou riječnog sliva

Ograničenja koja su se javila kod primjene modela na nivou riječnog bazena su:
nepostojanje ili nemogućnost pristupa referentnim vrijednostima indikatora na nivou riječnih
slivova u BiH i u drugim zemljama
korištenje ekonomskih indikatora za nivo FBiH, a ne za sliv rijeke Zujevine
izostavljanje iz proračuna okolišnih indikatora
U BiH ne postoje podaci za nivoe riječnih slivova, osim u rijetkim izuzetnim slučajevima prikupljanja
specifičnih podataka na nivou dva glavna riječna bazena (Jadranski i Savski). Pojedine zemlje, koje su
uvele ili uvode model upravljanja vodama na nivou riječnih slivova posjeduju određene podatke za nivo
riječnog sliva, ali oni nisu dostupni širokoj (međunarodnoj) javnosti, osim u rijetkim slučajevima
prezentiranja određenih projekata.

78
Zbog ovakve situacije nije bilo moguće koristiti podake iz drugih riječnih slivova kao referentne
vrijednosti.
Ovo ograničenje prevaziđeno je na način da su za referentne vrijednosti korišteni indikatori proračunati
na nivou zemalja. Posljedica ovakvog pristupa je smanjena preciznost u proračunu vrijednosti indeksa.
Proračunati indeks za sliv Zujevine predstavlja relativnu poziciju u upravljanju vodama u slivu Zujevine u
odnosu na upravljanje vodama u drugim zemljama, a ne u odnosu na upravljanje vodama u pojedinim
slivovima, što bi sa stanovišta ocjene i upotrebe indeksa kao alata za planiranje i donošenja odluka bila
mnogo kvalitetnija informacija.
Indeks WPI za sliv rijeke Zujevine zasigurno bi imao drugačiju vrijednost da su indikatori proračunati za
sliv Zujevine mogli biti stavljeni u odnos sa indikatorima koji odražavaju specifična stanja u drugim
slivovima, a ne generalna stanja u drugim zemljama. Vrijednosti indikatora izračunatih za nivo zemalja
ne odražavaju prostorne distribucije, odnosno prostorne razlike, nego suprotno, „prikrivaju“ ih i daju
osrednjenu sliku stanja za cijelu zemlju. Samim tim, idikatorom izračunatim na ovom nivou ne može se
predstaviti realna slika stanja pojedinih prostora unutar zemlje.
Ipak, obzirom da se kod proračuna indeksa, stanje u slivu Zujevine prakično poredilo sa osrednjenim
vrijednstima stanja za više slivova unutar jedne zemlje, smatra se da proračunati indeks, i uz ovo
ograničenje, obezbijeđuje realnu osnovu za analize i usmjeravanje potrebnih aktinosti.
Relevantni sirovi podaci koji su potrebni za proračun indeksa, prikupljaju se u velikom broju institucija /
preduzeća, koja se nalaze su na području sliva Zujevine.
Međutim, ovi podaci se ne objedinjuju niti obrađuju u općinskim službama, nego se direktno iz institucija
/ preduzeća proslijeđuju u druge relevantne institucije na višim administrativnim nivoima. One ih koriste
za svoje svrhe i ne objavljuju javno, izuzev statističkih agencija. Statističke agencije za sada, objavljuju
samo pojedine indikatore (demografske) na nivou općina, a ostale obrađuju i objavljuju na entiteskom ili
državnom nivou (GDP, korištenje vode, kanalizacija i dr).
Najveći dio sirovih podataka prikupljen je na terenu (mjesne zajednice, općine i preduzeća) i iskorišten
za proračun relevantnih indikatora. Međutim, jedan broj indikatora (ekonomskih i okolišnih) nije bilo
moguće izračunati jer su, s jedne strane specifični podaci potrebni za njihov proračun bili nepoznati u
mjesnim zajednicama ili općinama ili preduzećima, a sa druge strane raštrkani u velikom broju
entitetskih i kantonalnih institucija, te njihovo objedinjavanje nije bilo moguće.
Ograničenje vezano za nemogućnost proračuna ekonomskih indikatora (GDP, udio industrijskog i GDP-
a od poljoprivrede u ukupnom GDP-u) prevaziđeno je na način da su se koristili podaci iz statističkog
zavoda za nivo Federacije BiH. Ovo je rezultiralo nepreciznom vrijednošću relevantnih pod-komponenti,
ali se smatra dovoljno pouzdanim za upotrebu kod proračuna indeksa sa sliv Zujevine jer on
administrativno pripada Federaciji BiH.
Zbog nedostupnosti okolišnih podataka, koje ne objavljuje statistički zavod federacije, relevantni
indikatori su izostavljeni iz proračuna indeksa. Nedostatak podataka utjecao je na ukupnu vrijednost
indeksa za sliv rijeke Zujevine, obzirom da je komponenta „okoliš“ morala biti izostavljena iz proračuna.

79
 7.3.4. Proračun WPI – a za sliv rijeke Zujevine

Proračun WPI-a je urađen u skladu sa opisanom metodologijom baziranoj na pristupu agregiranja

indikatora i matematskim modelom 1. (jednačinama 1, 2, 3, 4 ) detaljno prezentiranim u Poglavlju
5.3.5.3.1.
Sve vrijednosti indikatora korištene za proračun indeksa za sliv rijeke Zujevine date su tabelarno, u
okviru prikaza svake glavne komponente indeksa (Tabele 10 – 13 i Prilog 15.)
Tabele prikazuju vrijednosti indikatora za sliv rijeke Zujevine, te referentne vrijednosti indikatora ostalih
zemalja (maksimalne i minimalne referentne vrijednosti ) koje su korištene u proračunu indeksa.
Detaljan proračun indeksa vodnog siromaštva za sliv rijeke Zujevine urađen na osnovu gornjih
jednačina iz poglavlja 5.3.5.3.1. dat je u Prilogu 15.

7.3.4.1. Komponenta raspoloživi vodni „resursi“ (R)

Komponenta raspoloživi vodni resursi uključuje dva indikatora / pod-komponente:

1. Interni vodni resursi (prirodni potencijal)
2. Eksterni vodni resursi (aktuelna raspoloživost)
Definicija indikatora interni vodni resursi korištena kod proračuna za sliv rijeke Zujevine ista je kao i za
ovaj indikator proračunat na nacionalnom nivu (Poglavlje 7.2.4.1). Vrijednost indikatora izračunata je
na osnovu preuzete hidrološke obrade sliva rijeke Zujevine /61/ i u proračunu se izražava u
m3/st./god.
Za ostale zemlje (referentne vrijednosti), vrijednost indikatora preuzeta je iz FAO - AQUASTAT baze
podataka, i u proračunu se izražava u m3 / st. / god.
Za sliv rijeke Zujevine izračunat je i indikator eksterni vodni resursi, obzirom da se u sliv rijeke Zujevine
prevode određene količine vode iz drugog sliva, putem sarajevskog sistema za vodosnabdijevanje
(KJKP „Vodovod Sarajevo“). Prevedene količine voda služe za snabdijevanje dijela stanovništva koje
živi na području općine Ilidža, unutar sliva rijeke Zujevine. Ove količine voda predstavljaju eksterne
vodne resurse za sliv rijeke Zujevine i aktuelnu, a ne prirodnu raspoloživost vodnih resursa.
Međutim, na raspolaganju nisu bili podaci iz sarajevskog vodovoda ili općine Ilidža, o zahvaćenim
(prevedenim) količinama voda za snabdijevanje stanovništva koje živi u općini Ilidža unutar sliva rijeke
Zujevine. Tako je indikator „eksterni vodni resursi“ proračunat na osnovu analogije sa specifičnom
potrošnjom vode stanovništva koje živi na području općine Hadžići, unutar sliva rijeke Zujevine i
snabdijeva se vodom iz vodovodnog sistema JKP „Komunalac“ Hadžići. Ovi podaci su bili dostupni i
ocjenjeni su kao najpouzdaniji, obzirom da su gubici u svim vodovodnim sistemima u BiH približni, pa
tako i u sarajevskom i hadžićkom, te da su zahtijevi / potrebe za vodom stanovništva u području sliva
rijeke Zujevine bez obzira na općinu u kojoj žive (Ilidža ili Hadžići) vrlo slični. Vrijednost indikatora
„eksterni vodni resursi“, izračunata na osnovu specifične potrošnje stanovnika koji žive na području
općine Hadžići unutar sliva rijeke Zujevine, izražena je u m3/st./god. (Tabela 10).
Iako su proračunati (procjenjeni) eksterni vodni resursi za sliv rijeke Zujevine, pod-komponenta „eksterni
vodni resursi“ je izostavljena kod proračuna indeksa za sliv rijeke Zujevine. Glavna komponenta
raspoloživi vodni „resursi“ za sliv rijeke Zujevine uključila je tako, samo pod-komponentu „interni vodni
resursi“ (Prilog 15), što je dovelo do odstupanja od originalne metode proračuna komponente
raspoloživih vodnih „resursa. Razlog za ovo je nedostupnost indikatora ostalih zemalja (referentnih
vrijednosti) za aktuelne eksterne vodne resurse.

80
Obzirom da se dostupni podaci za zemlje odnose na prirodnu raspoloživost eksternih vodnih resursa, a
da se u slučaju sliva rijeke Zujevine podaci odnose na aktuelnu raspoloživost eksternih vodnih resursa,
ocjenjeno je da nije moguće vjerodostojno poređenje sliva Zujevine sa zemljama, odnosno, da se
rezultat poređenja, tj. određivanje relativne pozicije sliva rijeke Zujevine u odnosu na zemlje, sa aspekta
eksternih vodnih resursa, ne može smatrati validnim.
Sa aspekta internih vodnih resursa, za razliku od eksternih vodnih resursa, određivanje relativne
pozicije sliva u odnosu na zemlje se može se smatrati dovoljno pouzdanim. Naime, kod proračuna pod -
komponente „interni vodni resursi“, i u slučaju slivnog područja rijeke Zujevine i u slučaju zemalja
(referentne vrijednosti), uzeta je u obzir prirodna raspoloživost internih vodnih resursa i stavljena u
odnos sa brojem stanovnika na ispitivanom području (slivu ili zemlji). Ovaj način proračuna omogućava
da vrijednosti indikatora referentnih zemalja mogu poslužiti za proračun pod-komponente „interni vodni
resursi“ u slivu rijeke Zujevine, odnosno, omogućava da poređenje sliva Zujevine sa zemljama bude
validno.
Kod proračuna indikatora koristi se podatak o broju stanovnika u slivu rijeke Zujevine, te je i ovaj
podatak prikazan u Tabeli. 10.
Tabela 10. Vrijednosti indikatora i komponente raspoloživi vodni „resursi“ za sliv rijeke Zujevine

Pod - komponenta - indikator /

Sliv rijeke Maksimalna Minimalna Izvor podataka i godina
Zujevine referentna referentna
Vrijednosti indikatora po vrijednost / vrijednost /
zemljama i u slivu rijeke Zemlja Zemlja
Zujevine
Interni vodni resursi Zavod za vodoprivredu BiH /61/ ;
(m3 / st. / god.) 3.985,7 20.337 125 - Hidrološka obrada, 1982 god.
(Finska) (Malta) FAO – AQUASTAT /18/ ; -podaci
za 2007 god.
Eksterni vodni resursi JKP “Komunalac“ Hadžići -
(m3 / st. / god.) 14.881 0,0 isporučene količine vode
118,153 (Hrvatska) (Malta, Kipar) domaćinstvima u slivu rijeke
Zujevine /Prilog 1/; - podaci za
2004. god.
FAO – AQUASTAT /18/ ; -podaci
za 2007 god.
Broj stanovnika u slivu rijeke Mjesne Zajednice općina Hadžići
Zujevine 24. 528 i Ilidža /Prilog 1/ ; -
podaci za 2004. god
Vrijednost komponente „resursi“ (R) za podaci za sliv rijeke Zujevine
19,10

Prema autorima indeksa WPI komponenta „resursi“ treba uključiti i faktor varijabilniost vodnih resursa ili
pouzdanosti sistema, te faktor kvaliteta vode.
Prvi faktor je izostavljen kod proračuna kako u originalnom modelu WPI tako i ovom radu, jer ne
postoje podaci o raspoloživim vodnim resursima za različite sezone (sušne i kišne periode) za
referentne zemlje.
Faktor kvaliteta vode nije uzet je u obzir kod proračuna ove komponente, jer nisu bili dostupni
odgovarajući podaci.

81
 7.3.4.2. Komponenta „pristup“ vodnim resursima (P)

Komponenta pristup vodnim resursima uključuje tri indikatora:

1. Siguran ristup vodi za piće i ostalim potrebama domaćinstva.
2. Unaprijeđen pristup sanitarijama
3. Pristup sistemima navodnjavanja zemljišta

Definicija indikatora pristup vodi za piće i ostalim potrebama domaćinstva korištena za proračun ovog
indikatora ista je kao definicija korištena za nacionalni nivo, prema milenijumskim razvojnim
indikatorima (MDGI). (Poglavlje 7.2.4.2.).
Vrijednost indikatora izračunata je na osnovu podataka prikupljenih iz Javnog komunalnog predzeća
JKP „Komunalac“ Hadžići, mjesnih zajednica općina Hadžići i Ilidža na području sliva rijeke Zujevine, i
u proračunu je izražena u procentima.
Kod proračuna indikatora sliva rijeke Zujevine uzeti su u obzir svi izvori vode za piće prema definiciji
MDGI (priključci na javni sistem vodosnabdijevanja, lokalni sistemi vodosnabdiejvanja i individualni
izvori), osim prikupljanja kišnice, koji nisu bili navedeni kao izvori vodosnabdijevanja prilikom
prikupljanja podataka u slivu rijeke Zujevine.
Vrijednosti indikatora za ostale zemlje (referentne vrijednosti) preuzete su iz baze podataka UN
Izvještaja o ljudskom razvoju – „UN Human Development Report (2007/ 2008)“ (HDR) i u proračunu se
izražava u procentima.
Definicija indikatora pristup sanitarijama korištena za proračun ovog indikatora ista je kao definicija
korištena za nacionalni nivo, prema milenijumskim razvojnim indikatorima (MDGI). (Poglavlje 7.2.4.2.).
Javnog komunalnog predzeća JKP „Komunalac“ Hadžići, mjesnih zajednica općina Hadžići i Ilidža na
području sliva rijeke Zujevine, i u proračunu je izražena u procentima.
U slučaju proračuna indikatora za sliv rijeke Zujevine uzeti su u obzir priključci na javni sistem
kanalizacije i septičke jame, dok ostali načini odvođenja otpadnih voda definirani prema MDGI, nisu bili
navedeni kao načini odvođenja otpadnih voda prilikom prikupljanja podataka u slivu rijeke Zujevine.
Vrijednosti indikatora za ostale zemlje (referentne vrijednosti) preuzete su iz baze podataka UN
Izvještaja o ljudskom razvoju – „UN Human Development Report (2007/ 2008)“ (HDR) i u proračunu se
izražava u procentima.
Definicija indikatora pristup sistemima navodnjavanja korištena za proračun ovog indikatora ista je kao
definicija korištena za nacionalni nivo (Poglavlje 7.2.4.2.).
Iako prema originalnoj metodologiji sliv rijeke Zujevine spada u područja za koja navodnjavanje nije
potrebno, jer ima padavine veće od 300 mm / god., u podacima prikupljenim iz dijela općine Ilidža koje
se nalazi na području sliva rijeke Zujevine navedeno je da je navodnjavanje potrebno na oko 500 ha
poljoprivredne površine (potencijal za navodnjavanje). Zbog ovoga se metod proračuna indikatora za
sliv rijeke Zujevine razlikovao od originalnog metoda, kao što je bio slučaj i kod proračuna ovog
indikatora na nacionalnom nivou.
Na osnovu prikupljenih podataka iz MZ-a općina Ilidža i Hadžići u slivu rijeke Zujevine, ne postoje
površine zemljišta na kojima su izgrađeni sistemi za navodnjavanje.
Za ostale zemlje (referentne vrijednosti) podaci su preuzeti iz FAO- AQUASTAT baze podataka.

82
Vrijednosti indikatora izražene u procentima i vrijednost komponenete za BiH datesu u Tabeli 11.
Tabela 11. Vrijednosti indikatora i komponente „pristup“vodnim resursima za sliv rijeke Zujevine
Pod - komponenta - indikator / Sliv Maksimalna Minimalna Izvor podataka i godina
Vrijednosti indikatora po rijeke referentna referentna
zemljama i u slivu rijeke Zujevine vrijednost / vrijednost /
Zujevine Zemlja Zemlja
Siguran pristup vodi za piće i Mjesne Zjednice Općina Ilidža i Hadžići
ostalim potrebama za 94 100 57 /Prilog 1/; - podaci za 2004. god.
domaćinstva (EU zemlje i (Rumunija) JKP „Komunalac“ Hadžići /Prilog 1/; -
(%) Hrvatska) podaci za za 2004 . god.
HDR 2007 / 2008 - MDGI /51/ ; - podaci
za 2004 . god.
Unaprijeđen pristup sanitarijama Mjesne Zjednice Općina Ilidža i Hadžići
(%) 83,47 100 83,47 /Prilog 1/; - podaci za 2004.god.
(EU zemlje i (Sliv r. Zujevine) JKP „Komunalac“ Hadžići /Prilog 1/; -
Hrvatska) podaci za za 2004 . god.
HDR 2007 / 2008 - MDGI /51/ ; - podaci
za 2004 . god.
Pristup sistemima za 0 Mjesne Zjednice Općina Ilidža i Hadžići
navodnjavanje 0,0 151 (Sliv r. Zujevine) /Prilog 1/; - podaci za 2004 .god.
(%) (Malta) FAO- AQUASTAT /18/ ; - podaci za
4,2 2007. god.
(BiH)
Vrijednost komponente „pristup „ vodnim resursima (P) za sliv rijeke Zujevine
28,68

Nedostatak podataka za većinu zemalja o „potencijalu za navodnjavanje“ koji se koriste za proračun

indikatora „pristup sistemima za navodnjavanje“ (referentna vrijednost), uopće nije utjecao na
proračunatu vrijednost pod-komponente „pristup sistemima za navodnjavanje“ za sliv rijeke Zujevine.
Razlozi za ovo su isti kao i u slučaju proračuna ove pod-komponenete na nacionalnom nivou. (Poglavlje
7.2.4.2.). Obzirom da u slivu rijeke Zujevine ne postoje površine na kojima se nalaze sistemi za
navodnjavanje, indikator „pristup sistemima za navodnjavanje“ ima manju vrijednost (0 %) i od
vrijednosti ovog indikatora za BiH (4,2 %), koji je u proračunu WPI-a za nacionalni nivo predstavljao
minimalnu referentnu vrijednost. (Tabela 11).
Zbog toga je, u proračunu pod-komponenete za sliv rijeke Zujevine, kao minimalna referentna
vrijednost uzeta vrijednost iz sliva rijke Zujevine (Tabela 11), što prema metodi proračuna WPI-a, daje
pod-komponenti „pristup sistemima za navodnjavanje“ za sliv rijeke Zujevine vrijednost 0. (Prilog 15).

7.3.4.3. Komponenta „kapacitet (Ka)“

Komponenta korištenja vodnih resursa uključuje tri indikatora:

1. GDP PPP;
2. UNDP indeks obrazovanja;
3. Gini koeficijent;
Definicija indikatora GDP PPP ista je kao i za indikator proračunat na nacionalnom nivou (Poglavlje
7.2.4.3.).
Obzirom da za administrativne jedinice u slivu rijeke Zujevine nisu bili raspoloživi podaci o GDP-u,
proračun ovog indikatora izvršen je na osnovu podataka Federalnog zavoda za statistiku BiH, o
vrijednosti GDP-a / stanovniku za Federaciju BiH, u konvertibilnim markama, te podataka za BiH o
vrijednosti faktora konverzije (PPP) GDP-a u internacionalne dolare, koji su preuzeti iz baza podataka

83
Svjetske Banke - WB. Za ostale zemlje (referentne vrijednosti), vrijednosti indikatora preuzete su iz
HDR baze podataka. U proračunu se indikator izražava u internacionalnim dolarima po glavi
stanovnika.
Definicija i metod proračuna UNDP indeksa obrazovanja iste su kao i kod indikatora na nacionalnom
nivou (Poglavlje 7.2.4.3.).
Vrijednost indikatora proračunata je pomoću podataka prikupljenih u Mjesnim zajednicama općina
Ilidža i Hadžići u slivu rijeke Zujevine o broju pismenih stanovnika preko deset godina, te broju
stanovnika koji pohađaju osnovni, srednji i visoki nivo obrazovanja.
Za ostale zemlje (referentne vrijednosti), vrijednosti indikatora preuzete su iz HDR baze podataka.
U proračunu se indikator izražava u procentima.
Definicija indikatora Gini koeficijent (indeks) ista je kao i za indikator na nacionalnom nivou (Poglavlje
7.2.4.3.).
Vrijednost indikatora proračunata je na osnovu podataka o prihodima iz 92 domaćinstva koji pripadaju
općinama Ilidža i Hadžići u slivu rijeke Zujevine, što čini oko 1,5 % od ukupnog broja domaćinstava na
ovom području. Proračun Gini koeficijenta za sliv rijeke Zujevine rađen je po „Brown“ formuli /58/.
Za ostale zemlje (referentne vrijednosti), vrijednosti indikatora preuzete su iz HDR baze podataka.
Vrijednosti indikatora izražene u odgovarajućim dimenzijama i vrijednost komponenete za BiH date su
u Tabeli 12.
Tabela 12. Vrijednosti indikatora i komponente „kapacitet“ za sliv rijeke Zujevine

Pod - komponenta - indikator /

Sliv Maksimalna Minimalna Izvor podataka i godina
rijeke referentna referentna
Vrijednosti indikatora po Zujevine vrijednost / vrijednost /
zemljama i u slivu rijeke Zujevine Zemlja Zemlja

GDP / st. (KM) 4. 821 Federalni zavod za statistiku BiH

- - /20/; - podaci za 2007. god.
Faktor konverzije PPP 0,7268 WB /57/;– podaci za 2005. god.
GDP PPP (Internacionalni dolari / 33.700 5.316 HDR 2007 / 2008 /51/;
stanovnik) 6.633 (Austrija) (Albanija) podaci za 2005. god.
80,4 Mjesne Zajednice općina Ilidža i
UNDP indeks obrazovanja (Sliv rijeke Hadžići /Prilog1/; -
(%) 80,40 99,33 Zujevine) podaci za 2004. god.
(Finska) HDR 2007 / 2008 /51/;
81,20 podaci za 2005. god.
(Turska)
Domaćinstva iz Mjesnih Zajednica
Gini koeficijent općina Ilidža i Hadžići /Prilog 1/; -
38,34 26,2 43,6 podaci za 2004 god.
(BiH) (Turska) HDR 2007 / 2008 /51/; - podaci za
period 1992– 2004. god.
Vrijednost komponente „kapacitet (Ka)“ za sliv rijeke Zujevine
11,62

84
Kao što je bio slučaj i kod proračuna indikatora „pristup sistemima za navodnjavanje“ za sliv rijeke
Zujevine (Poglavlje 7.3.4.2.), indikator „UNDP indeks obrazovanja“ ima manju vrijednost (80,4 %) i od
vrijednosti ovog indikatora koji je u proračunu WPI-a za nacionalni nivo predstavljao minimalnu
referentnu vrijednost (81,2 % - Turska ). (Tabela 12.)
Zbog toga je, u proračunu pod-komponente za sliv rijeke Zujevine kao minimalna referentna vrijednost
uzeta vrijednost iz sliva rijeke Zujevine (Tabela 12.) , što prema metodi proračuna WPI-a, daje pod-
komponenti „UNDP indeks obrazovanja“ za sliv rijeke Zujevine vrijednost 0. (Prilog 15).

7.3.4.4. Komponenta „korištenje“ vodnih resursa (Ko)

Komponenta korištenja vodnih resursa uključuje tri indikatora:

1. Korištenje vode u domaćinstvima;
2. Korištenje vode u industriji;
3. Korištenje vode u poljoprivredi;
Definicije i metodi proračuna korišteni za indikator korištenje vode u domaćinstvima u slivu rijeke
Zujevine isti su kao i kod proračuna ovog indikatora na nacionalnom nivou (Poglavlje 7.2.4.4.).
Za proračun indikatora za sliv rijeke Zujevine na raspolaganju su bili podaci o količinama voda iz javnog
sistema vodosnabdijevanja i to: ukupno zahvaćene količine vode objedinjeno za sve sektore
(domaćinstva, industriju, poljoprivredu), te isporučene količine vode za svaki sektor zasebno.
Međutim, podaci se odnose samo na dio slivnog područja rijeke Zujevine koje pripada općini Hadžići,
obezbijeđeni iz JKP „Komunalac Hadžići“. Za dio sliva koji pripada općini Ilidža i snabdijeva se iz
sarajevskog javnog sistema vodosnabdijevanja, podaci nisu bili na raspolaganju.
Da bi se proračunale zahvaćene količine vode za svaki sektor zasebno, odnosno, specifična potrošnja
stanovništva, izračunat je procenat ukupno isporučenih voda od ukupno zahvaćenih voda. Odnosom
između raspoloživih podataka o isporučenim količinama vode za svaki sektor zasebno i procentom
ukupno isporučenih količina vode, određene su ukupno zahvaćene količine vode po pojedinim
sektorima.
Specifična potrošnja stanovništva izračunata je kao odnos ukupno zahvaćenih količina voda za
domaćinstava i broja stanovnika u slivu rijeke Zujevine koji se snabdijevaju iz javnog sistema
vodosnabdijevanja (15. 559), i u proračunu je izražena u l /st./dan.
Da bi proračunati indikator odražavao efikasnost korištenja vode za domaćinstva, proračun indikatora je
vršen prema originalnoj metodologiji, a uzimajući u obzir jednu od tri kategorije potrošnje vode za
domaćinstva definirane ovim radom (Poglavlje 7.2.4.4.). Prema ovim kategorijama, sliv rijeke Zujevine
spada u kategoriju „prekomjerno korištenja vode“ (preko 180 l/st./dan).
Za ostale zemlje (referentne vrijednosti) korišteni su podaci iz FAO - AQUASTAT baze podataka i
njihova definicija indikatora „vode zahvaćene za domaćinstva“, koji se takođe odnose na količine vode
iz javnih sistema vodosnabdijevanja, ali koje pored količina voda za domaćinstva uključuju i količine
voda koje se isporučuju industrijama priključenim na javne sisteme vodosnabdijevanja.
Definicija i metod proračuna indikatora korištenje vode u industriji u slivu rijeke Zujevine isti su kao i kod
proračuna ovog indikatora na nacionalnom nivou (Poglavlje 7.2.4.4.).
Vrijednost indikatora proračunata je na osnovu podataka o ukupno zahvaćenim količinama voda i
zahvaćenim količinama voda za industrije, koji se odnose na samo dio slivnog područja rijeke Zujevine,
koji pripada općini Hadžići i obezbijeđeni su iz JKP „Komunalac Hadžići“. Podaci iz javnog sistema

85
vodosnabdijevanja za dio područja sliva rijeke Zujevine koje pripada općini Ilidža nisu bili dostupni.
Pored podataka iz javnog sistema vodosnabdijevanja, u proračun su uzeti i dostupni podaci koji su
prikupljeni iz manjeg broja industrija u slivu rijeke Zujevine, koje koriste sopstvena izvorišta vode.
Podaci o udjelu GDP-a od industrije u ukupnom GDP-u nisu bili raspoloživi za administrativne jedinice
u slivu rijeke Zujevine, te je proračun indikatora izvršen na osnovu podataka o udjelu GDP-a od
industrije u ukupnom GDP-u za Federaciju BiH, iz Federalnog zavoda za statistiku .
Korištenjem nepotpunih (zahvaćene količine voda za industriju) i nepreciznih podataka (udio
industrijskog GDP za F BiH), proračunata vrijednost predstavlja grubu mjeru efikasnosti korištenja vode
u industriji za sliv rijeke Zujevine.
Za ostale zemlje su korišteni podaci iz FAO - AQUASTAT baze podataka o količinama voda
zahvaćenim iz industrija, i njihova definicija indikatora „vode zahvaćene za za industriju“, prema kojoj
„vode zahvaćene za industriju“, najčešće predstavljaju količine voda zahvaćenih iz sopstvenih izvora
vode industrija, te podaci o udjelu GDP-a od industrije u ukupnom GDP-u iz baza podataka Svjetske
Banke (WB).
Vrijednost indikatora se u proračunu izražava u procentima.
Definicija i metod proračuna indikatora korištenje vode u poljoprivredi u slivu rijeke Zujevine isti su kao i
kod proračuna ovog indikatora na nacionalnom nivou (Poglavlje 7.2.4.4.).
Vrijednost indikatora proračunata je na osnovu podataka o ukupno zahvaćenim količinama voda i
zahvaćenim količinama voda za poljoprivredu, koji se odnose samo na dio slivnog područja rijeke
Zujevine koji pripada općini Hadžići, i obezbijeđeni su iz JKP „Komunalac Hadžići“. Podaci iz javnog
sistema vodosnabdijevanja za dio područja sliva rijeke Zujevine koje pripada općini Ilidža nisu bili
dostupni.
Pored podataka iz javnog sistema vodosnabdijevanja, u proračun su uzeti i dostupni podaci koji su
prikupljeni iz manjeg broja domaćinstava (1,5 % domaćinstava) u slivu rijeke Zujevine, koja koriste
sopstvena izvorišta vode za poljoprivredne aktivnosti.
Podaci o udjelu GDP-a od poljoprivrede u ukupnom GDP-u nisu bili raspoloživi za administrativne
jedinice u slivu rijeke Zujevine, te je proračun indikatora izvršen na osnovu podataka o udjelu GDP-a od
poljoprivrede u ukupnom GDP-u za Federaciju BiH, iz Federalnog zavoda za statistiku.
Korištenjem nepotpunih (zahvaćene količine voda za poljoprivredu) i nepreciznih (GDP za BiH)
podataka, obezbijeđuje se samo gruba mjera efikasnosti korištenja vode u poljoprivredi za sliv rijeke
Zujevine.
Za ostale zemlje su korišteni podaci iz FAO - AQUASTAT baze podataka o količinama voda
zahvaćenim za poljoprivredu i njihova definicija indikatora „vode zahvaćene za poljoprivredu“, prema
kojoj „vode zahvaćene za poljoprivredu“ podrazumijevaju količine vode zahvaćene za potrebe
navodnjavanja te napajanja i čišćenja stoke, te podaci o udjelu GDP-a od poljoprivrede u ukupnom
GDP-u iz baza podataka Svjetske Banke (WB).

86
Vrijednosti indikatora izražene u odgovarajućim dimenzijama i vrijednost komponenete za BiH date su
u Tabeli 13.
Tabela 13. Vrijednosti indikatora i komponente „korištenje“ vodnih resursa za sliv rijeke
Zujevine

Pod - komponenta - indikator /

Sliv rijeke Maksimalna Minimalna Izvor podataka i godina
Zujevine referentna referentna
Vrijednosti indikatora po vrijednost / vrijednost /
zemljama i u slivu rijeke Zujevine Zemlja Zemlja
Korištenje vode u domaćinstvima JKP “Komunalac“ Hadžići /Prilog
(l/ st. / dan) 323,7 406,8 82, 34 1/;- podaci za 2004 god;
(Albanija) (Holandija) FAO – AQUASAT/18/; -podaci iz
1998, 2000, 2003. god.
Korištenje vode u industriji JKP “Komunalac“ Hadžići /Prilog
(m3/ st./ god.) 1/;- podaci za 2004 god;
11,87 1.066 1,25 Industrije u slivu r. Zujevina
(Bugarska) (Malta) /Prilog 1/; - podaci za 2004. god;
FAO – AQUASAT/18/; -podaci iz
1998, 2000, 2003. god.
% GDP-a od industrije / Federalni zavod za statistiku
% količina voda zahvaćenih za /20/; - podaci za 2004 god;
industriju JKP “Komunalac“ Hadžići /Prilog
1,9 7,142 0,29 1/;- podaci za 2004 god;
(Grčka) (Francuska i Industrije u slivu r. Zujevina
Belgija) /Prilog 1/; - podaci za 2004.god.
WB /56/; - podaci za 2004. god;
FAO – AQUASAT/18/; -podaci iz
1998, 2000, 2003. god.
Korištenje vode u poljoprivredi JKP “Komunalac“ Hadžić /Prilog
(m3/ st./ god.) 1/;- podaci za 2004 god;
2,95 611 2,4 Domaćinstva u slivu r. Zujevina
(Rumunija) (Austrija) /Prilog 1/; - podaci za 2004.god.
FAO – AQUASAT/18/; -podaci iz
1998, 2000, 2003. god.
% GDP-a od poljoprivrede / % Federalni zavod za statistiku
količina voda zahvaćenih za /20/; - podaci za 2004 god;
poljoprivredu 2,15 (2,15) 0,0588 JKP “Komunalac“ Hadžići /Prilog
Sliv rijeke (Španija) 1/;- podaci za 2004 god;
Zujvine Domaćinstva u slivu r. Zujevina
/Prilog 1/; - podaci za 2004.god.
2,1 WB /56/; - podaci za 2004. god;
(Austrija) FAO – AQUASAT/18/; -podaci iz
1998, 2000, 2003. god.
Vrijednost komponente „korištenje“ vodnih resursa (Ko)za sliv rijeke Zujevine
51,96

Raspoloživi podaci na osnovu kojih je proračunata specifična potrošnja vode za domaćinstva u slivu
rijeke Zujevina, odnose se na samo dio sliva rijeke Zujevine i uključuje samo količine vode dodijeljene
stanovništvu i javnim ustanovama. Ovo je razlog da je i proračunata vrijednost komponente „korištenje
vodnih resursa“ za sliv rijeke Zujevine veća u odnosu na stvarnu. Za druge zemlje uzete u proračun,
(referentne vrijednosti), proračunata specifična potrošnja stanovništva uključuje, pored količina voda za
stanovništvo i količine vode koje koristi industrija putem javnih sistema vodosnabdijevanja. Na ovaj
način je proračun indiktora „korištenje vode u domaćinstvima“ u slivu rijeke Zujevine imao prednost u
odnosu na indikatore drugih zemalja. Međutim, i pored ovoga, efikasnost korištenja vode u
domaćinstvima u slivu Zujevine je na pretposljednjem mjestu, ispred Albanije.

87
Kod proračuna indikatora „korištenje vode u industriji“, raspoloživi podaci korišteni za definiranje udjela
GDP-a od industrija odnose se na sve industrije u F BiH, dok se podaci o zahvaćenim količinama vode
za industrije odnose na samo dio industrija, onih koje koriste vodu iz javnih sistema vodosnabdijevanja
u dijelu sliva Zujevine koji pripadaju općini Hadžići, te manjeg broja industrija koje koriste sopstvene
izvore snabdijevanja vodom. Zbog ovoga je indiktor „korištenje vode u industriji“ za BiH dobio veću
vrijednost u odnosu na indikatore drugih zemalja.
Nepotpunost podataka o ukupno zahvaćenim količinama voda za industrije, ali i podaci o udjelu GDP-a
industrije koji se odnosi na FBiH, odražavaju efikasnije korištenje voda u industriji u slivu rijeke Zujevine
nego što ono stvarno jeste, odnosno, proračunati indikator, a samim tim i komponenta „korištenje vodnih
resursa“ za BiH veća je u odnosu na stvarnu.
Kod proračuna indikatora „korištenje vode u poljoprivredi“, raspoloživi podaci korišteni za definiranje
udjela GDP-a od poljoprivrede odnose se na sve poljoprivredne aktivnosti u F BiH, dok se podaci o
zahvaćenim količinama vode u poljoprivredi odnose na samo dio poljoprivrednih aktivnosti, onih koje
koriste vodu iz javnih sistema vodosnabdijevanja u dijelu sliva Zujevine koji pripadaju općini Hadžići, te
poljoprivrednih aktivnosti koje obavlja manji broj domaćinstava u slivu Rijeke Zujevine i koja koriste
sopstvene izvore snabdijevanja vodom za poljoprivredu.
Korištenjem raspoloživih podataka, proračunata vrijednost indikatora „korištenje vode u poljoprivredi“ za
sliv rijeke Zujevine ima veću vrijednost (2,15) i od vrijednosti ovog indikatora koji je u proračunu WPI-a
za nacionalni nivo predstavljao maksimalnu referentnu vrijednost ( 2,1 - Austrija). (Tabela 13).
Zbog toga je, kod proračuna pod-komponente „korištenje vode u poljoprivredi“ za sliv rijeke Zujevine, ta
vrijednost uzeta uzeta u obzir kao maksimalna referentna vrijednost (Tabela 13). Ovo je, prema
metodi proračuna WPI-a, pod-komponenti „korištenje vode u poljoprivredi“ za sliv rijeke Zujevine dalo
maksimalnu vrijednost - 100. (Prilog 15.).
Međutim, nepotpunost raspoloživih podataka o ukupno zahvaćenim količinama voda za poljoprivredu,
ali i neprecizni podaci o udjelu GDP-a industrije koji ne odražavaju stanje u slivu rijeke Zujevine nego u
FBiH, rezultiralo je efikasnijim korištenjem voda u poljoprivredi u slivu rijeke Zujevine nego što ono
stvarno jeste.
Zbog toga je proračunati indikator, a samim tim i komponenta „ korištenje vodnih resursa“ za sliv rijeke
Zujevine veća od stvarne.

7.3.4.5. Komponenta „okoliš“ (O)

Obzirom da se radilo o proračunu komponente „okoliš“ za nivo riječnog sliva, prikupljanje podataka se
odvijalo na nivou općina i mjesnih zajednica. Generalno se podaci za proračun okolišnih indikatora ne
prikupljaju i sistematiziraju u općinskim službama ili službama mjesnih zajednica (Poglavlje 7.3.3.).
Zbog toga je odabran značajno manji broj indikatora, u odnosu na broj korišten za proračun
kompenente „okoliš“ na nacionalnom nivou, odnosno, odabrani su indikatori za koje su postojale
indicije, na osnovu razgovora sa općinskim službenicima, da relevantni podaci mogu biti dostupni.
Podaci su prikupljani za proračun četiri indikatora:
Indikatori vodnog stresa (upotreba pesticida i vještačkih djubriva, postotak zemljišta na kojem
potrošnja vode prevazilazi 40% raspoloživih vodnih resursa)
Indikatori regulatinih i upravljačkih kapaciteta (postotak zaštićenih područja).
Podaci su prikupljani prvenstveno iz mjesnih zajednica općina Ilidža i Hadžiići, ali i iz domaćinstava ovih
mjesnih zajednica.

88
Međutim, analizom prikupljenih podataka ocijenjeno je da su na raspolaganju bili podaci iz vrlo malog
dijela sliva rijeke Zujevine, te da je većina i tih podataka nepouzdana. Zbog toga nije bilo moguće
izračunati komponentu „okoliš“ za sliv rijeke Zujevine.
Vrijednosti glavnih komponeneti i ukupna vrijednost indeksa vodnog siromaštva (WPI) za sliv rijeke
Zujevine, date su u Tabeli 14.

Tabela 14. Vrijednosti komponenti WPI-a i ukupna vrijednost WPI-a za sliv rijeke Zujevine

Sliv rijeke Zujevina

Resursi (R) Pristup (P) Kapacitet (Ka) Korištenje (Ko) Okoliš (O) WPI

19,10 28,68 11,62 51,96 - 27,84

7.4. Interpretacija i analiza rezultata proračuna WPI-a za nacionalni nivo i nivo slivnog prodručja

U proračunu indeksa vodnog siromaštva za oba prostorna nivoa u BiH (nacionalni i slivno područje),
korištene su iste referentne vijednosti (indikatori iz drugih zemalja), te se poređenje vrijednosti WPI
indeksa za BiH sa WPI indeksom za sliv rijeke Zujevine može smatrati relevantnim.
Generalno se može zaključiti da je stanje u slivu rijeke Zujevine ispod bosansko-hercegovačkog
prosjeka, jer rezultati proračuna pokazuju da je stanje sa upravljanjem vodama i siromaštvom
(razvojem), po svim aspektima značajno bolje za cijelu BiH nego u slivu rijeke Zujevine.
U slučaju da su bili dostupni podaci iz drugih slivnih područja u BiH, bilo bi moguće porediti poziciju
sliva rijeke Zujevine u odnosu na ostala slivna područja. Sliv rijeke Zujevine bi se mogao kvalitetnije
analizirati, u smislu utvrđivanja odstupanja – razlika (pozitivnih ili negativnih) u upravljanju vodnim
resursima u slivu rijeke Zujevine u odnosu na ostale slivove, i mogli bi se identificirati razlozi koji
dovode do tih odstupanja. Istovremeno, bilo bi moguće sagledati koji aspekti upravljanja vodama u
slivu rijeke Zujevine značajnije slabe ili jačaju razvoj i stanje upravljanja vodnim resursima u cijeloj BiH.
Analize komponenti WPI indeksa za oba prostorna nivoa, ukazuju da je raspoloživost internih vodnih
resursa u BiH na nivou koji obezbijeđuje solidnu osnovu za unaprijeđenje stanja sa aspekta siromaštva
(razvoja) – alokaciju resursa koja omogućava prihode za sve. Međutim, izuzetno niski kapaciteti za
upravljanje vodnim resursima, te izrazito neefikasno korištenje vodnih resursa pokazuju se kao
najznačajniji uzroci sadašnjeg lošeg stanja razvoja i u BiH i u slivu rijeke Zujevine.

7.4.1. Osvrt na rezultate proračuna na nacionalnom nivou

Komponenta raspoloživi vodni „resursi“ za BiH, u poređenju sa drugim zemljama ima srednju poziciju
(osmo mjesto) na skali zemalja. Iako je prema raspoloživosti internih vodnih resursa BiH na trećem
mjestu, odmah nakon Finske i Slovenije, male količine rasploživih eksternih vodnih resusa utjecale su
na osmu poziciju BiH-e po ukupnim raspoloživim vodnim resursima.
Ipak, vrijednost ove komponente (23,76), u odnosu na maksimalnu vrijednost (100) koju prema metodi
proračuna WPI-a može imati svaka komponenta, ne odražava stanje značajnih raspoloživih vodnih

89
resursa u BiH. U značajnoj mjeri ovo je rezultat metode proračuna vrijednosti pod-komponenti WPI-a
(Poglavlje 5.3.5.3.1.), koje se računaju u odnosu na minimalne i maksimalne referentne vrijednosti.
Obzirom da je vrijednost internih raspooživih vodnih resursa Finske korištena u proračunu kao
maksimalna referentna vrjednost, a više je od dva puta veća od sljedećih najvećih vrijednosti internih
raspoloživih vodnih resursa (u BiH i Sloveniji), to je značajno utjecalo na nisku vrijednost pod-
komponente „interni vodni resursi“ za BiH, a time i na nisku ukupnu vrijednost komponente „resursi“, u
poređenju sa maksimalnom mogućom vrijednosti komponente (100). Što je vrijednost indikatora date
zemlje veća, ukupna vrijednost pod- komponente i komponente date zemlje značajnije zavisi od
maksimalne referentne vrijednosti.
Vrijednost eksternih raspoloživih vodnih resursa Hrvatske, koja je uzeta u proračun kao referentna
vrjednost, veća je od najvećeg broja zemalja za tri i više puta, a skoro trideset puta je veća od
vrijednosti internih raspoloživih vodnih resursa u BiH. Ovo nije značajnije utjecalo na sniženje vrijednosti
ove pod-komponente za BiH, jer je vrijednost indikatora eksternih vodnih resursa za BiH izrazito nizak.
U slučaju da je Finska (kao ekstremna vrijednost) bila izostavljena iz proračuna, vrijednost komponente
za BiH bila bi značajno veća, a samim tim i ukupna vrijednost indeksa za BiH. I sve ostale zemlje uzete
u proračun imaju niske vrijednosti komponente u odnosu na maksimalno moguću, ili zbog razlike
između raspoloživih internih vodnih resursa Finske i date zemlje (naročito izraženo kod zemalja sa
visokim vrijednostima internih vodnih resursa) ili zbog razlike između raspoloživih eksternih vodnih
resursa Hrvatske i date zemalje (naročito izraženo kod zemalja sa visokim vrijednostima eksternih
vodnih resursa).
Zbog istog razloga, vrijednost komponente „resursi“ za BiH je najniža u poređenju sa vrijednostima
ostalih komponenti za BiH. Iako vrijednosti komponenti predstavljaju relativnu poziciju zemlje u odnosu
na druge, međusobno poređenje vrijednosti pet komponenti proračunatih za BiH, na prvi pogled može
dovesti do paradoksalnog zaključka da je raspoloživost vodnih resursa u BiH, u kontekstu upravljanja
vodama, njena najveća slabost. Suprotno ovome, BiH je jedino po vrijednosti indikatora ove
komponente (interni vodni resursi) značajno u prednosti u odnosu na druge zemalje.
Ovakvi slučajevi ukazuju na neophodnost detaljnije analize rezultata dobivenih primjenom metode za
proračun WPI-a, i mogu predstavljati osnovu diskusije o metodi proračuna WPI-a, u cilju realnijeg
odražavanja stanja, ne samo u slučaju poređenja među zemljama, nego i kod poređenja sa
maksimalno mogućim vrijednostima komponenti, te kod međusobnog poređenja vrijednosti komponenti
iste zemlje. Naime, pitanja kao što su izostavljanje iz proračuna ekstremnih vrijednosti ili uvođenje
drugačijeg načina odabira referentnih vrijednosti mogla bi doprinijeti ovoj diskusiji.
Komponenta „pristup“ vodnim resursima ima relativno nisku vrijednost (50,45) u odnosu na druge
zemlje, iako je stepen pristupa vodi za piće i sanitarijama u BiH iznad 90%.
Ovome su doprinijela dva razloga: prvi razlog je u činjenici da za veliki broj zemalja nisu bili dostupni
podaci o pristupu navodnjavanju, te taj indikator nije ušao u proračun za ove zemlje. Na taj način
komponenta „pristup“ za ove zemlje odražava samo stepen pristupa vodi za piće i sanitarijama, što je
za najveći broj zemalja obezbijedilo veće vrijednosti komponente „pristup“ vodnim resursima, nego u
slučaju da je u proračunu korišten i indikator pristupa navodnjavanju (Poglavlje7.2.4.2.) Sa druge strane,
indikator pristupa navodnjavanju je ušao u proračun komponente „pristup“ za BiH, i značajno doprinijeo
niskoj ukupnoj vrijednosti komponente. Naime, BiH ima najniži stepen pristupa sistemima
navodnjavanja u odnosu na razmatrane zemlje za koje su podaci bili dostupni.
Drugi razlog je u činjenici da samo mali broj zemalja (Rumunija, Turska i Albanija) imaju niži stepen
pristupa vodi za piće i sanitarijama od BiH, i to neznatno niži, osim u slučaju Rumunije. Najveći broj
zemalja (skoro sve EU zemlje i Hrvatska) imaju 100%-tni pristup vodi za piće i sanitarijama.

90
Ipak, vrijednost pod-komponente „pristup vodi za piće“ za BiH, bila bi značajnije niža i od sada
proračunate, da je vrijednost indikatora „pristup vodi za piće“ za Rumuniju (57%), bio isključen iz
proračuna kao ekstremna vrijednost, zbog toga što sve ostale zemlje imaju značajno veće vrijednosti
ovog indikatora (preko 95%). Vrijednost pod-komponente i za svaku drugu zemlju čiji indikator „pristup
vodi za piće“ nema maksimalnu vrijednost (100%) ili blizu maksimalne vrijednosti, bila bi niža od sada
proračunate.
Prema vrijednosti komponente „kapacitet“ (45,62), BH je među najniže rangiranim zemljama, ispred
Albanije, Turske i Rumunije. Naime, vrijednosti indikatora GDP-a i indeksa obrazovanja u BiH su među
najnižim u odnosu na ostale zemlje. Vrijednost indikatora GDP za BiH je na pretposljednjem mjestu,
ispred Albanije, a indikator obrazovanja za BiH iznosi 87 %, dok je za većinu zemalja preko 95%.
Jedini indikatior koji je u okviru ove komponente za BiH bio visok u odnosu na veći broj zemalja jeste
Gini koeficijent (ravnomjernost raspodjele prihoda), što je doprinjelo da komponenta „kapacitet“ nema
još nižu vrijednost.
Pored navedenih indikatora u okviru ove komponete, za BiH bi bilo značajno uvrstiti i institucinalne
indikatore koji odražavaju raspoloživost stručnog kadra za upravljanje vodama, raspoloživost planova
upravljanja vodama, te finansiranje aktivnosti u oblasti upravljanja vodama.
Prema vrijednosti komponente „korištenje“ vodnih resursa (36,92) BiH je srednje rangirana zemlja.
Međutim, proračunata vrijednost komponente za BiH, samo djelimično odražava stvarnu efikasnost
korištenja vodnih resursa u BiH, i to u dijelu koji se odnosi na korištenje vode domaćinstava. Efikasnost
korištenja vode u domaćinsvima u BiH je vrlo niska u odnosu na druge zemlje i prema ovom indikatoru
BiH se nalazi na pretposljednjem mjestu, odmah iza Albanije. Proračunata specifična potrošnja
stanovništva u BiH iznosi 303 l /st./dan, međutim ona bi bila i veća da su u proračunu uzete u obzir i
količine vode koje koriste industrije iz javnih sistema vodosnabdijevanja, kao što je to urađeno za druge
zemlje. U svakom slučaju, specifična potrošnja vode u domaćinstvima u BiH spada u kategoriju
prekomjernog (neefikasnog) korištenja voda, definiranoj i prema autorima WPI-a i ovim radom.
Efikasnost korištenja vode u sektorima industrije i poljoprivrede u BiH je precjenjena proračunom zbog
nepotpunih podataka (Poglavlje7.2.4.4.). Zbog svega navedenog, konačno proračunata vrijednost
komponente „korištenje“ vodnih resursa za BiH (36,92) odražava veću efikasnost korištenja vode u
BiH od stvarne efikasnosti.
Kod proračuna efikasnosti korištenja vode u industriji, maksimalna referentna vrijednost Grčke više je
od tri puta veća od sljedeće najveće vrijednosti (Turska), te se može smatrati ekstremnom vrijednošću.
Zbog ovoga, kao što je bio slučaj sa proračunom pod-komponente „interni vodni resursi“, sve ostale
zemlje imaju značajno niže vrijednosti pod-komponente “korištenje vode u industriji“ i glavne
komponente „korištenje“, nego što bi to bilo da su proračunom izostavljeni podaci iz Grčke.
Prema vrijednosti „okolišne“ komponente (58,50), BiH nalazi se u sredini ljestvice zemalja, a u
poređenju sa ostalim komponentama za BiH, ova komponenta ima najveću vrijednost. Ovome je
djelimično doprinijela i činjenica da ova komponenta uključuje najveći broj indikatora (16) u odnosu na
ostale komponente, a većina njih ima visoke vrijednosti za BiH. Značajno je istaći da svi indikatori koji
odražavaju stepen ugroženosti okoliša u BiH, uzrokovanog ljudskim aktivnostima (aktivnostima
industrije, poljoprivrede, turizma i dr.), imaju zadovoljavajuće vrijednosti, u poređenju sa drugim
zemljama. Međutim, pretpostavlja se da je ovo prije rezultat malih proizvodnih i uslužnih kapaciteta u
BiH (industrija, poljoprivreda, turizam i dr.) koji su potencijalni zagađivači, nego primjene najboljih
raspoloživih tehnologija. Za razliku od ovih indikatora, svi indikatori koji odražavaju stepen efektivnosti
okolišnog upravljanja u BiH (kvalitet i rad institucija, stručnog kadra, primjena zakona, izrada akcionih
planova, uspostava zaštićenih područja i dr.) imaju izrazito niske vrijednosti, i u najvećem broju
slučajeva su najniže od svih razmatranih zemalja. Ovo takođe ide u prilog ocjeni da su indikatori koji

91
odražavaju stepen zagađenja na zadovoljavajućem nivou usljed niskog stepena funkcioniranja
razvojnih sektora, a ne usljed razvijenih stručnih kapaciteta i efektivnog upravljanja okolišem.

7.4.2. Osvrt na rezultate proračuna za nivo slivnog područja

Prema vrijednosti komponente raspoloživi vodni „resursi“ (19,10), proračunatoj na osnovu samo pod-
komponente „interni vodni resursi“ (Poglavlje 7.3.4.1.), sliv rijeke Zujevine zauzima sedmo mjesto u
odnosu na druge zemlje.
Poređenje ove pod-komponente sa istom pod- komponentom za BiH, govori da je prirodna
raspoloživost internih vodnih resursa u slivu rijeke Zujevine skoro tri puta manja od BiH-kog prosjeka.
Vrijednost komponente u odnosu na maksimalnu vrijednost (100) koju prema metodi proračuna WPI-a
može imati svaka komponenta, ne odražava relativno dobro stanje u pogledu raspoloživih vodnih
resursa u slivu rijeke Zujevine. Kao i za proračun komponente na nacionalnom nivou, razlog za ovo je u
metodi proračuna WPI-a, gdje je visoka referentna vrijednost indikatora internih vodnih resursa (Finska)
utjecala da sliv rijeke Zujevine ima nisku vrijednost pod- komponente „interni vodni resursi“, te i
komponente „resursi“ u odnosu na maksimalno moguću vrijednost (100).
Prema vrijednosti komponente „pristup“ vodnim resursima (28,68 ) područje sliva rijeke Zujevine je u
odnosu na ostale zemlje na posljednjem mjestu. Sva tri indikatora (siguran pristup vodi za piće, pristup
sanitarijama i pristup sistemima navodnjavanja), imaju najniže vrijednosti u odnosu na sve zemlje
(izuzimajući vrijednost indikatora „pristup vodi za piće“ u slučaju Rumunije, koja se može smatrati
ekstremnom vrijednošću). Prema proračunatoj vrijednosti komponente „pristup“ može se zaključiti da je
stanje sa sigurnim pristupom vodnim resursima u slivu rijeke Zujevine izuzetno loše, obzirom da je
vrijednost ove komponente značajno niža i od iste komponente za cijelu BiH (50,45), koja je među četiri
najniže rangirane zemlje.
Komponenta „kapacitet“ za sliv rijeke Zujevine ima izrazito nisku vrijednost (11, 62). Vrijednost
indikatora „ indeks obrazovanja“ za sliv rijeke Zujevine (80,40%) je na posljednjem mjestu u odnosu na
druge zemlje, koje u većini imaju vrijednost ovog indikatora preko 95%, te je to značajno utjecalo na
izrazito nisku ukupnu vrijednost komponente. Međutim i prema vrijednostima GDP PPP, te Gini indeksa,
sliv rijeke Zujevine je među najniže rangiranim, u poređenju sa ostalim zemljama.
Vrijednost ove komponente je značajno manja i od BiH prosjeka (36,92), čija vrijednost je među četiri
najniže rangirane zemlje.
Vrijednost komponente „korištenje“ (51,96) ima najveću proračunatu vrijednost u odnosu na ostale
komponente za sliv rijeke Zujevine, međutim, ova vrijednost je veća od stvarne radi nepreciznih i
nepotpunih podataka. (Poglavlje 7.3.4.4.). I pored činjenice da je precijenjena u odnosu na stvarnu,
proračunata vrijednost efikasnosti korištenja vode u domaćinsvima u slivu Zujevine je izrazito niska, čak
niža i od prosječne efikasnosti za BiH, koja je pozicionirana na pretposljednjem mjestu u odnosu na
druge zemlje.
Proračunata vrijednost efikasnosti korištenja vode u sektorima industrije i poljoprivrede je precjenjena
zbog nepreciznih podataka o GDP PPP-u u području sliva rijeke Zujevine, te nepotpunih podataka o
korištenju vode u ovim sektorima (Poglavlje7.3.4.4. ).
Vrijednost komponente „okoliš“ nije izračunata zbog nedostupnosti podataka (Poglavlje 7.3.4.5.), što je
utjecalo na ukupnu vrijednost indeksa vodnog siromaštva –WPI za sliv rijeke Zujevine. Da su podaci bili
dostupni ukupna vrijednost indeksa WPI bi ostala ista ili bi bila veća u odnosu na sada proračunatu
vrijednost, što je vjerovatnija mogućnost.

92
7.5. Osvrt na koncept i metodologiju proračuna WPI

Pored setova indikatora održivog razvoja, zemlje u svijetu su razvile setove vodnih indikatora održivog
razvoja koji daju detaljniju sliku o vodnim resursima i odražavaju prioritete i ciljeve politike voda.
U svijetu je, a naročito kod međunarodnih organizacija, široko prihvaćeno korištenje indikatora koji
odražavaju problematiku vodog stresa, pristupa i raspoloživosti vodnih resursa i dr. Ovi indikatori
obezbijeđuju veoma važne informacije za donošenje odluka u upravljanju vodnim resursima,
koncentrirajući se na jednu - okolišnu (vodnu) dimenziju održivog razvoja.
Za razliku od njih, indeks vodnog siromaštva (WPI) jedan je od rijetkih do sada objavljenih indikatora na
međunarodnom nivou koji u centar istraživanja postavlja vodne resurse, ali ne samo sa aspekata
kvaliteta i kvantiteta vodnih resursa, nego i sa aspekta demografskih, socio-ekonomskih i
institucionalnih faktora. Ovi faktori direktno utječu na stepen održivosti upravljanja vodnim resursima,
koji istovremeno doprinosi poboljšanju uslova života ljudi i njihovom prosperitetu. Uzročno –
posljedične veze između upravljanja vodama i siromaštva, odnosno razvoja područja za koje se
računa indeks, predstavljaju okosnicu koncepta indeksa vodnog siromaštva. Alati integralnog
upravljanja vodnim resursima, kakav je i indeks vodnog siromaštva, rasvjetljavaju odnose na relaciji
upravljanje vodama – siromaštvo (razvoj), ukazuju na prednosti i slabosti u upravljanju vodama i na
akcije za unaprijeđenje.
Metodologija uključuje primjenu prilično složenog seta informacija, te je jednostavan način
predstavljanja ovih informacija vrlo značajan. U tu svrhu je razvijen dijagram (pentagram) koji
istovremeno pokazuje vrijednosti svih glavnih komponenti, ističe razlike među njima i usmjerava pažnju
na područja sektora voda kojima je potrebna najveća pažnja. (Slika 8).
Slika 8. Grafički prikaz vrijednosti glavnih komponenti WPI-a - WPI pentagram

Resursi
100
8063
60

Okoliš 40 Pristup
20 54
22
0

32 41

Korištenje Kapacitet

Izvor: “Derivation and Testing of the Water Poverty Index Phase 1”; Final Report; (CEH, Wallingford); 2002

Fleksibilnost metodologije obezbijeđuje da se WPI može koristiti za različite prostorne nivoe, međutim,
indeksi proračunati za različite prostorne nivoe, nisu adekvatni za korištenje u iste svrhe.
Indeks proračunat za nacionalni nivo adekvatan je alat za samo generalno poređenje među zemljama,
jer nije dovoljno precizan i pouzdan. Indeks homogenizira različitosti pojedinih područja unutar zemlje,
odnosno odražava osrednjenu sliku stanja u zemlji. Međutim, kao takav može biti vrlo koristan za

93
analize koje provode međunarodne organizacije radi usmjeravanja programa pomoći, te može imati
značajan odjek kod javnosti i političara jedne zemlje.
Indeksi proračunati na nižim prostornim nivoima (lokalne zajednice i riječni slivovi) daju mnogo
preciznije informacije i kao takvi mogu biti vrlo korisni za stručne i naučne krugove, planere i donosioce
odluka, kako u sektoru voda tako i u ostalim razvojnim i socijalnim sektorima. Indeks se može koristiti za
praćenje progresa tokom vremena, za planiranje i donošenje odluka u sektoru voda, te za prioritizaciju
investicija. Proračun indeksa na nivou lokalnih zajednica može biti naročito koristan za unaprijeđenje
znanja i svijesti lokalnog stanovništva o resursima sa kojima raspolažu, o stepenu jednakosti raspodjele
ovih resursa i prisutnim problemima, te za njihovo uključivanje u transparentan proces donošenja odluka
koji može voditi smanjenju konflikata oko korištenja vode.
Proračun indeksa vodnog siromaštva na nivou riječnog sliva može doprinjeti integralnom upravljanju
vodnim resursima, kao ključnom principu na kojem je potrebno temeljiti izradu planova upravljanja
riječnih slivova.
Slabost metodologije proračuna WPI-a je u činjenici da ne postoji standard („granica vodnog
siromaštva“), u odnosu na koji se evaluiraju proračunate vrijednosti indeksa. Metodologija je bazirana
na metodologiji proračua HDI (agregirani indikatori) i obezbijeđuje jedino definiranje relativne pozicije
područja jednih u odnosu na druga.
Autori indeksa vodnog siromaštva (WPI) o ovome navode sljedeće: „Da bi se nešto evaluiralo, potrebno
je da imamo neku vrstu standarda za poređenje. Ovo u našem slučaju predstavlja poteškoću, jer
trenutno ne postoji realna alternativna mjera za ocjenu veze između vode i siromaštva, sa kojim mi
možemo uporediti naš rad“. /41/.
Zbog toga, proračunata vrijednost indeksa za neko područje, sama za sebe, bez stavljanja u kontekst
sa indeksima drugog područja uzetim u obzir u okviru istog proračuna, ne daje odgovor na pitanje
kvaliteta upravljanja vodnim resursima i uslova života u tom području.
Uz to, fleksibilnost metodologije u smislu odabira područja koja se uzimaju u obzir kod proračuna
indeksa (referentne vrijednosti), odabira broja pod- komponenti, vrste pod-komponenti i vrijednosti
težinskih koeficijeneta koji se dodijeljiju pod-komonentama i komponentama, uzrokuje značajnu
varijabilnost rezultata proračuna WPI-a. Zbog ovoga, analize i interpretacije vrijednosti indeksa
zahtijevaju detaljan uvid u gore pomentute faktore. U suprotnom, vrijednosti indeksa mogu navesti na
pogrešnu ocjenu i zaključke.
Autori WPI-a su primjenili model WPI-a za nacionalni nivo i izračunali indeks za 148 zemalja svijeta,
među kojima je i 12 zemalja korištenih za proračun indeksa za BiH, ali ne i BiH.
Iako je primjenjen isti model, za isti prostorni nivo i sa istim težinskim faktorima, vrijednosti glavnih
komponenti indeksa WPI za ovih 12 zemalja, proračunate prema autorima WPI-a i u ovom radu nisu
jednake (Prilog 16). Razlozi za ovo su višestruki:
različite referentne vrijednosti indikatora korištene u dva proračuna;
različiti izvori podataka, a samim tim, moguće, i različite definicije i u skladu sa njima i metode
proračuna pojedinih indikatora, za dvije komponente („raspoloživost“ i“pristup“)
različiti vremenski periodi iz kojih potieču korišteni podaci;
ograničenja u primjeni metodologije proračuna indeksa koja su se javljala kako u radu autora
tako i u ovom radu (nedostupnost podataka, specifični uslovi u nekoj zemlji), a koja su
rezultirala izostavljanjem pojedinih pod-komponenti iz proračuna za neke zemlje.
Varijabilnost rezultata uzrokovana fleksibilnošću metodologije prikazana je u Prilogu 16., gdje su
uporedno date vrijednosti indeksa za iste zemlje, izračunate od strane autora i ovog rada.

94
Iz ovoga takođe slijedi, da zbog fleksibilnosti metodologije, nije moguće indeks za BiH, proračunat u
ovom radu, prosto dodati na listu od 148 zemalja, za koje je autor izračunao indeks.
Međutim, uzimajući u obzir činjenice da su se izvori podataka razlikovali za samo dvije komponenete,
(autorov i ovaj rad), te da je velika mogućnost da su definicije i vrijednosti indikatora slične, obzirom da
je i autor koristio globalne baze podataka, da razlika u vremenskom periodu prikupljanja podataka od
3-5 godina nije mogla značajno utjecati na konačne rezultate, kao ni izostavljanje pojedinih
komponenenti iz proračuna za neke zemlje, ocjenjeno je sa su referentne vrijednosti (odabir područja)
imale najznačajniji utjecaj na razlike u vrijednostima indeksa po autoru i u ovom radu.
Zbog toga bi diskusija o načinu odabira referentnih vrijednosti bila značajna za daljnji rad na proračunu
indeksa, koja bi, između ostalog, uključila:
pitanje tretiranja ekstremnih vrijednosti kod proračuna pod-komponenti (Poglavlje 7.4.1.);
definiranje „univerzalnih“ referentnih vrijednosti koje bi predstavljale kvantificirane ciljeve za
svaku pod-komponenetu;
kategoriziranje prostora po relevantnim kriterijima (regije na zemlji) i računanje indeksa vodnog
siromaštva unutar tih kategorija.
Sa stanovišta odabira broja i vrste pod-komponenenti, poželjno je koristiti što je moguće sličniju
strukturu i broj pod-komponenti za sva područja koja ulaze u proračun indeksa.
Nedostatak podatka najčešći je razlog da broj pod-komponenti nije isti za sva područja, iako
izostavljanje jedne ili manjeg broja pod-komponenti, zbog nedostatka podataka, ipak omogućava
vjerodostojno poređenje i sagledavanje stanja. Ovo se često može prevazići na način da se u obzir
uzima onaj broj pod- komponenti za koje postoje podaci za sva područja koja ulaze u proračun.
Što se tiče strukture pod-komponenti, ujednačenost se može postići na način da se u proračun ulazi sa
pod-komponentama koje su reprezentativne za sva područja. Ovo je u velikoj mjeri izvodljivo, ako se
indeks računa za lokalne zajednice ili slivna područja unutar jedne zemlje ili više zemalja unutar regiona
koji ima slične karakteristike. U slučaju računanja indeksa za područja sa izrazito različitim
karakteristikama i uslovima života, ovo je teško izvodljivo.
Ako ipak postoje razlike u strukturi i broju varijabli, te težinskim koeficijentima važno je o tome voditi
računa prilikom analize i interpretacije vrijednosti indeksa.
Kod izbora težinskih faktora, ukoliko postoji ocjena da oni trebaju biti različiti za različite komponente,
poželjno je izračunati indeks i sa korištenjem istog težinskog faktora za sve kompoenente (w=1,
Poglavlje 5.3.5.3.1., jednačina 1). Ovim se osigurava da će kreatorima politika, donosiocima odluka i
drugim zainteresiranim stranama biti jasno istaknut utjecaj primjene težinskih faktora
U slučaju kada svaka komponenata ima isti težinski faktor, a svaka od njih različit broj pod-komponenti,
implicitno se pod-komponentama daju različiti težinski faktori. U slučaju ocjene da pod-kompoenente
trebaju imati isti relativni značaj, rješenje može biti takvo da se struktura indeksa formira na način da
svaka komponenta ima isti broj pod- komponenti. Ovo je, međutim, veoma teško postići upraksi.
Zbog toga je potrebno pažljivo analizirati strukture komponenti, i na osnovu toga se opredijeliti da li će
pod-komponenete imati iste ili različite težinske faktore.(Poglavlje 5.3.5.3.1.)
Uzimajući u obzir činjenicu da je završena tek prva faza razvoja indeksa vodnog siromaštva, što za
posljedicu ima određen broj nedefiniranih metodoloških pitanja, ona je ipak polučila značajne rezultate,
kako sa stanovišta razvoja metodologije proračuna indeksa tako i u pogledu testiranja – primjene
indeksa u stvarnim uslovima na terenu, i sa stvarnim podacima.

95
Razvijena metodologija se pokazala adekvatnom za lokalne zajednice, što je potvrđeno od strane
lokalnih stručnjaka koji poznaju lokalnu situaciju i koji su ocijenili da vrijednosti proračunatog WPI-a i
njegovih glavnih komponenti u najvećoj mjeri odražavaju stvarno stanje u njihovim lokalnim
zajednicama. Obzirom da cilj metodologije i nije utvrđivanje tačnog stepena vodnog siromaštva ili
obezbijeđenje novih ili neočekivanih rezultata, ovim ocjenama se potvrdilo da metodologija razvoja
indeksa ima potencijal da definira alat koji na sistematičan i transparentan način obezbijeđuje
razumijevanje kompleksnih problema upravljanja vodama i njihovo povezivanje sa siromaštvom
(razvojem).
Testiranje metodologije na nacionalnom nivou predstavljalo je prvi pokušaj, na međiunarodnom nivou,
prema poređenju performansi sektora voda među različitim zemljajma. Testiranje metodologije za ovaj
nivo se pokazalo adekvatnim kod poređenja među zemljama i kao pomoć donosiocima odluka na
nacionalnom nivou.
Drugu fazu razvoja indeksa vodnog siromaštva koja je u toku, autori indeksa smatraju značajnom sa
stanovišta daljnjeg unaprijeđenja i usaglašavanja metodologije, ali i kvaliteta i raspoloživosti podataka.
Autori je nazivaju „Faza II - Postavjanje osnova za implementaciju indeksa vodnog siromaštva“, i na
sljedeći način izražavaju svoje planove i očekivanja: „...Ostalo je ipak dosta posla kojeg treba uraditi.
Sigurno je da se može unaprijediti i metodologija i podaci na kojima je ona bazirana, i vjerujemo da će
u drugoj fazi projekta biti postignuta mnoga od ovih unaprijeđenja, u smislu dorade metodologije i
podataka. Dugoročno, namjera ovih dorada je u korištenju WPI-a na način koji će omogućiti eksplicitno
tumačenje i izračunavanje nejednakosti, kako u troškovima tako i u koristima od korištenja voda, te
uzmanje u obzir potreba održanja integriteta ekosistema kao načina osiguranja budućih životnih
prilika.“/8/

8. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Bosna i Hercegovina se nesistematično i sporo uključuje u savremene svjetske i evropske procese

prema dostizanju održivog razvoja i integralnom upravljanju vodnim resursima. Samim tim, ni indikatori
održivog razvoja, generalno, nisu prepoznati kao značajni instrumenti koji pomažu u planiranju i
praćenju razvoja, donošenju odluka, a naročito u rasvjetljavanju uzročno-posljedičnih veza između
različitih dimenzija održivog razvoja (okoliš, ekonomija, društvo i institucije). Spoznaja o ovim vezama
sigurno je najkompleksniji problem, ali i najznačajniji faktor za dostizanje održivog razvoja.
Iskustva velikog broja zemalja, koje su razvile i koriste setove indikatora održivog razvoja, govori da je
ovoj problematici pristupljeno sistematski i planski. Razvoju setova indikatora često su prethodili
specifični institucionalni aranžamani za koordinaciju svih sektora i zainteresiranih strana, kao i
specifični programi za uspostavu setova indikatora, kao osnove za mjerenje dostizanja ciljeva
održivog razvoja .
Pored stvarne potrebe koju BiH ima prema razvoju indikatora, radi planiranja razvoja u svim sektorima i
donošenja odluka, bez njihovog razvoja, takođe, nije u mogućnosti odgovoriti na zahtijeve koji proističu
iz međunarodnih ugovora koje je potpisala, kao ni na zahtjeve EU-e čije članstvo za nju predstavlja
strateški cilj.
Nerealno je očekivati realizaciju specifičnih programa i uspostave specifičnih istitucionalnih aranžmana
radi razvoja indikatora, jer bi to zahtijevalo dodatne ljudske i finansijske resurse, koje BiH nije u
mogućnosti podnijeti. Zbog toga je potrebno odabrati najefektivniji put sa stanovišta troškova, koji će
rezultirati razvojem i upotrebom indikatora održivog razvoja za BiH.
Obzirom da je prvi značajan korak u procesu razvoja indikatora, definiranje onih indikatora koji
odražavaju prioritetne oblasti održivog razvoja ili prioritete sektorskih politika, najefektivniji način u

96
ovom momentu za BiH je da ove aktivnosti poduzme u okviru izrade planiranih strateških dokumenata,
kao što su entitetske strategije voda, planovi upravljanja vodama unutar riječnih bazena, kao i sljedeća
strategija održivog razvoja, kao nastavak procesa izrade Srednjoročne razvojene strategije za period
2004-2007. Izrada ovih dokumenata podrazumjeva među-sektorsku koordinaciju, učešće velikog broja
zainteresiranih strana i multidisciplinarni pristup problematici.
Ovim bi BiH izbjegla neka negativna iskustva iz svijeta, kada su učinjeni veliki napori za razvojem
setova indikatora, bez prethodno konkretno definirane njihove svrha i namjene, zbog čega su postali
svrha sami sebi i nisu bili korišteni.
Ako se u početnoj fazi izrade strateških i planskih dokumenata, definiranju indikatori koji odražavaju
prioritetne oblasti održivog razvoja ili prioritete sektorskih politika, oni značajno pomažu u usmjeravnju
izrade dokumenta na način da bude konkretan i „mjerljiv“. U fazi već izrađenih strateških dokumenata
indikatori se koriste za ocjenu progresa prema zadatim ciljevima, te ocjenu utjecaja realizacije
strategija na specifičnu politiku ili održivi razvoj i analizu slabosti. Uključivanjem problematike
indikatora u proces izrade dokumenata, BiH ostvaruje i dodatnu korist u smislu jačanja istraživačkih i
stručnih kapaciteta za izradu strateških i planskih dokumenta.
Obzirom na dosadašnji nivo znanja i iskustava u svijetu, vezanih za razvoj indikatora održivog razvoja,
BiH je u poziciji da iskoristi ovu situaciju, te da sa značajno manjim ulaganjem u istraživanje prema
adekvatnim metodologijama i definicijama indikatora, preuzme već pripremljene indikatore iz setova
koji su već razvijeni. UN je upravo sa ciljem pomoći zemljama razvio cjelovit set „UN CSD“ indikatora,
a i ostali, naročito evropski setovi indikatora imali su za svrhu pomoć zemljama u razvoju. Korištenje
međunarodnih setova indikatora za razvoj vlastitog seta, omogućava BiH-i odabir adekvatnih
indikatora pomoću kojih se može porediti sa ostalim zemljama, tražiti finansijsku podršku od
međunarodnih organizacija za realizaciju razvojnih projekata, te odgovarati na obaveze, putem
izvještavanja, prema međunarodnim ugovorima, te regionalnim i međunarodnim organizacijama čija je
članica.
Obzirom da nije moguće jednostavno preuzimanje indikatora iz ostalih setova indikatora, BiH će
trebati uložiti značajne napore na razvoju svojih kapaciteta prema razvoju indikatora. Pored preuzetih
indikatora, koji su odgovarajući za BiH, vjerovatno je potrebno definirati i indikatore specifične za BiH-
e uslove. Pored toga, razvoj indikatora predstavlja proces kao i održivi razvoj, te je odabir adekvatnih
indikatora podložan promjenama. Razlozi za ovo su višestruki: od nedostatka podataka, uočavanja
veza koje do sada nisu bile spoznate između zaličitih dimenzija održivog razvoja (npr. okoliš-
ekonomija), ali i između različitih oblasti jedne dimenzije (npr. odnos voda – šuma), do promjena u
ciljevima strategija i politika i dr. Zbog toga, BiH - a treba jačati svoje kapacitete u svrhu praćenja i
primjene novih trendova, ali i ravnopravnog doprinosa razvoju novih indikatora u svijetu i regionu.
Odabir relevantnih indikatora u osnovi zavisi od definiranih prioriteta, odnosno ciljeva koji se postavljaju
u strateškim i planskim dokumentima, ali isto toliko, i nekada i više, zavisi od raspoloživih kvalitetnih i
pouzdanih podataka. Obzirom da raspoloživost podataka predstavlja izrazit problem u BiH, kako u
zvaničnim statistikama, tako i u razvojnim i okolišnim sektorima, BiH treba uložiti značajne napore i
kapacitete prema unaprijeđenju procesa prikupljanja, obrade i objedinjavanja podataka. Za ovo je
neophodna snažna koordinacija između sektora i statističkih ureda, ali, možda i u najvećoj mjeri,
politička volja da na listu prioriteta postavi ovaj problem.
Bez obzira na veliki nedostatak podataka, u prvoj fazi razvoja indikatora, BiH treba, na osnovu
definiranih prioriteta sektora ili održivog razvoja, odabrati relevantne indikatore, a zatim detaljno
analizirati nedostatke podataka. Na osnovu rezultata analiza, u narednoj fazi je neophodno definirati
institucionalne – sektorske obaveze za prikupljanjem relevantnih podataka, te koordinacione aranžmane
za njihovo objedinjavanje unutar statističkih agencija u BiH.

97
Vodni indikatori imaju značajno mjesto u svim setovima indikatora održivog razvoja, međutim obzirom
na široko polje problema koje pokriva održivi razvoj njihovo prisustvo u ovim setovima je ograničeno na
relativno mali broj ključnih indikatora. Ključni indikatori definiraju se na osnovu prioriteta politike sektora
voda. Ostali vodni indikatori koriste se za praćenje mjera i aktivnosti potrebnih za efikasno upravljanje
vodnim resursima, odnosno, za doprinos prioritetima politka.
Testiranje modela WPI-a u BiH-i se pokazalo veoma značajnim sa stanovišta uvida u stepen primjene
principa integralnog upravljanja vodnim resursima, koji se pokazao minimalnim. Imajući u vidu ovakvu
situaciju, primjena jednog ovakvog alata integralnog upravljanja vodnim resursima, koji je relativno
jednostavan za korištenja i razumijevanje i u visokm stepenu prilagodljiv lokalnim uslovima, može
predstavljati značajan pomak prema unaprijeđenju upravljanja vodama u BiH. Prilagođavanjem
lokalnim uslovima indeks se može koristiti višestruko: za praćenje stanja i napretka u upravljanju
vodama tokom vremena, za planiranje i donošenje odluka u sektoru voda i dr.
Testiranje indeksa vodnog siromaštva je pokazalo da on predstavlja efikasan alat za integriranje
širokog spektra podataka i informacija relevantnih za probleme voda, ali i razvoja, odnosno siromaštva
u BiH. Takođe je utvrđeno da pored problema nedostatka određenih podataka u BiH, značajan problem
predstavlja njihovo nesistematično prikupljanje, ali i prikupljanje onih podataka koji ostaju neiskorišteni,
jer prethodno nije definiran način i svrha njihovog korištenja. Sa ovog aspekta, primjena WPI-a bi za
sektor voda u BiH imala veliki značaj, jer bi doprinijela sistematičnom i ciljanom prikupljanju relevantnih
i kvalitetnih podataka, za korištenje u praktične svrhe.
Definirana struktura indeksa vodnog siromaštva u značajnoj mjeri rasvijetljava odgovore na pitanja
kako upravljati vodama u cilju poboljšanja uslova života ljudi. Cijeli proces testiranja, od analize
raspoloživih podataka i odabira adekvatnog modela (strukture), do analize pojedinih proračunatih
indikatora i poređenja sa drugim zemljama, te proračuna samog indeksa, omogućio je sistematičnu
analizu situacije i razumijevanje kompleksnih veza između raspoloživosti vodnih resursa i socijalnih,
okolišnih i ekonomskih aspekata u BiH. Zbog toga se WPI pokazao kao značajan i relevantan alat za
određivanje prioriteta u sektoru voda, a čija realizacija direktno utiče na unaprijeđenje razvoja,
odnosno, smanjenje siromaštva. U tom kontekstu je značajno naglasiti razliku između WPI-a i ostalih
alata integralnog upravljanja vodnim reursima. WPI može obezbijediti veoma važne analize i ocjene
koje pomažu da se odrede prioriteti, ali nakon toga su potrebni ostali alati integralnog upravljanja
vodnim resursima za detaljno planiranje, studiranje utjecaja razvojnih vodnih projekata u cijelom slivu, te
za realizaciju odabranih aktivnosti.
Uzimajući u obzir navedene karakteristike indeksa vodnog siromaštva, koje otvaraju mogućnost
unaprijeđenja upravljanja vodnim resursima u BiH u skladu sa principima integralnog upravljanja vodnim
resursima, jasno je da bi metodologija njegovog proračuna u BiH trebala biti definirana putem
konsultacija sa širokim multi-disciplinarnim krugom stručnjaka, korisnika voda i ostalih zainteresiranih
strana. Ovo je svakako i jedan od značajnijih uslova prihvatanja WPI-a kao alata za sektor voda u BiH.
Pred toga je neophodna politička volja i institucionalna saglasnost za prihvatanje primjene ovog
indeksa kao objektivnog pokazatelja vodnog siromaštva u BiH.
Efektivno upravljanje vodama zahtijeva uspostavu eksplicitne veze između raspoloživosti voda i
zahtijeva za vodama. Pored toga što BiH posjeduje stručne kapacitete za ocjenu i proračun raspoloživih
vodnih reursa (hidrolozi, hidro-geolozi i sl.), veoma je značajno poznavati karakteristike zahtijeva za
vodom, te načine kojima se na njih može utjecati da bi se osiguralo efikasno korištenje vodnih resursa.
Kako je i u ostalim područjima okoliša, promjena ponašanja ljudi preduslov za dostizanje održivog
načina života, tako je i u sektoru voda neophodno poznavanje navika potrošača, kako domaćinstava,
tako i privrede, koji diktiraju zahtjeve za vodom. Pored toga, poznavanje i obezbijeđenje zahtjeva za
vodom ekosistema neizostavan je faktor za održivo upravljanje vodnim resursima. Proračun indeksa u
BiH, pokazao je da su podaci i informacije u sektoru voda o ovim aspektima zanemarljivi. Stoga je

98
neophodno jačati kapacitete stručnjaka iz sektora voda za razvoj vodnih indikatora koji su u službi
održivog razvoja.

Obzirom da se indeksom teži definirati veza vode – siromaštvo, može se reći da je Bosna i Hercegovina
u određenoj mjeri „vodno siromašna“, i pored značajnih količina raspoloživih vodnih resursa, radi slabe
ekonomske i društvene adaptacije kao jedne dimenzije vodnog siromašva. (Poglavlje 5.3.5.2). Svi
aspekti, osim resursa, koji utječu na kvalitet upravljanja vodama su na dosta niskom nivou
(obrazovanje, prihodi, pristup vodama, pristup informacijama i dr.), što je, teoretski, indikacija
nerazvijenosti, odnosno siromaštva. Slabo upravljanje vodnim reursima u BiH se prema ovome, može
interpretirati kao posljedica nerazvijenosti ili „siromaštva“, međutim, ono istovremeno, u BiH, u značajnoj
mjeri predstavlja i uzrok nerazvijenosti. Korištenje raspoloživih vodnih resursa koje posjeduje BiH-a na
principima integralnog upravljanja vodnim resursima, svakako bi doprinijelo boljem standardu života
ljudi, putem produktivnijeg poljoprivrednog sektora, turizma i efikasnog korištenja postojećeg hidro-
potencijala.

99
 9. PRILOZI

PRILOG 1: Forme upitnika koištenih za prikupljanje podataka u slivu rijeke Zujevine

PRILOG 2: Indikatori održivog razvoja kapitalnog konceptualnog okvira
PRILOG 3: SEEA setovi podataka koji odgovaraju CSD indikatorima održivog razvoja
PRILOG 4: Ekološki trag (EF), biokapacitet i ekološke rezerve ili nedostaci u zemljama svijeta
PRILOG 5: UN CSD Indikatori održivog razvoja
PRILOG 6 : Indikatori održivog razvoja Evropske unije (EUISD) - Eurostat
PRILOG 7: EEA „core“ set indikatori
PRILOG 8: Vodni indikatori - EEA - Eurowaternet
PRILOG 9: Struktura WPI indeksa za nacionalni nivo prema autorima indeksa vodnog
siromaštva – WPI
PRILOG 10: Struktura WPI indeksa za nivo lokalnih zajednica prema autorima indeksa vodnog siromaštva
– WPI
PRILOG 11: Rezultati proračuna autora indeksa vodnog siromaštva – WPI za nivo lokalnih
zajednica prema matematskim modelima 1 i 2.
PRILOG 12: Struktura WPI indeksa za nacionalni nivo (Bosna i Hercegovina)
PRILOG 13: Struktura WPI indeksa za riječni sliv (sliv rijeke Zujevine)
PRILOG 14: Proračun indeksa vodnog siromaštva WPI za nacionalni nivo - Bosna i
Hercegovina
PRILOG 15: Proračun indeksa vodnog siromaštva WPI za nivo slivnog područja – Sliv rijeke
Zujevine
PRILOG 16: Uporedni rezultati proračuna indeksa vodnog siromaštva za nacionalni nivo

100
 PRILOG 1.

Forme upitnika koištenih za prikupljanje podataka u slivu rijeke Zujevine

UPITNIK ZA OPĆINE

1) Broj stanovnika na području sljedećih mjesnih zajednica:

Ime mjesne zajednice Broj stanovnika
MZ ...
MZ ....

Broj stanovnika
Ukupan broj stanovnika na području
Opštine Hadžići

2)
Ukupan broj rođenih na području Opštine Hadžići u
2004. god.

3) Broj stanovnika starijih od 10 godina:

Ime mjesne zajednice Broj stanovnika
MZ ....
MZ .......

Ukupan broj stanovnika na području Opštine Hadžići starijih od 10 god.

4) Ukupan broj stanovnika na području općine po sljedećim starosnim kategorijama:

Broj stanovnika: 7 – 15 god. 15 -19 god. 19 -27 god.

5)
Ukupan broj stanovnika na području Opštine Hadžići
starijih od 10 god. sposobnih da čitaju i pišu

6)
Broj smrtnih slučajeva do 5 godina starosti na
području Opštine Hadžici u 2004. god.

7) Podaci o obrazovanju:
Ukupan broj učenika koji pohađaju osnovnu školu na
području općine Hadžići

Ukupan broj učenika sa područja općine Hadžići koji

pohađaju srednju školu

Ukupan broj učenika sa područja općine Hadžići koji

su trenutno na fakultetu

101
8) Ukupna površina zaštićenih područja po vrstama tj. stepenu zaštićenosti:

Lokacija / Ime Zakonski okvir na osnovu

Stepen zaštite Površina zaštićenog područja
zaštićenog područja kojeg je područje zaštićeno

9) Nedostatak vode:
Područja koja trpe posljedice nedostatak Broj stanovnika na tom Površina područja koje je
vode (MZ) području obuhvaćeno posljedicama

10) Subjekti, pravna i fizička lica koja vrše zahvatanje i korištenje vodnih resursa na području gore spomenutih 7 mjesnih
zajednica Opštine Hadzici, a čine to u okviru zasebnih sistema u odnosu na sistem vodosnabdijevanja komunalnog
preduzeca:

Lokacija Korisnik Vrsta djelatnosti Količine

11) Ukoliko postoje lokalni sistemi vodosnabdjevanja, da li se na njima vrši kontrola kvalitete vode?

Da Ne Ne postoje takvi sistemi

12) Industrijska postrojenja, poljoprivredne farme, medicinske ustanove koje su potencijalni zagađivači vodnih resursa na
području Opštine Hadžići:

Lokacija Zagađivač Način zagađivanja

13) Upotrebljena količina vještačkog gnojiva

Vrsta đubriva Količina (kg)

14) Procjena upotrebljene količina pesticida i njegov tip:

Vrsta pesticida Količina (kg)

15) Podaci o poljoprivrednim površinama:

km2
Ukupna površina obradivog zemljišta na području
Opštine Hadžići

km2
Ukupna površina zemljišta pod usjevima na području
Opštine Hadžići

km2
Ukupna površina navodnjavanog zemljišta na
području Opštine Hadzici

km2
Ukupna površina zemljišta koje imaju potencijal za
navodnjavnje na području Opštine Hadžići

102
 UPITNIK ZA MJESNE ZAJEDNICE

Naziv mjesne zajednice:__________________________________________

Kontakt osoba i kontakt telefon: ________________________________________________

16) Broj stanovnika na području mjesne zajednice:__________________

17) Ukupan broj rođenih u 2004. god. na području mjesne zajednice:________________

18) Broj stanovnika na području mjesne zajednice starijih od 10 godina:______________

19) Broj stanovnika na području mjesne zajednice, po sljedećim starosnim kategorijama:

7 – 15 god. 15 -19 god. 19 -27 god.

Broj stanovnika

20) Broj stanovnika na području mjesne zajednice starijih od 10 god. sposobnih da čitaju i pišu (tj. sa završenih min. 4
razreda O.Š.) ___________________

21) Broj smrtnih slučajeva do 5 godina starosti u 2004. god. na području MZ __________

22) Broj učenika sa područja mjesne zajednice koji pohađaju osnovnu školu ___________

23) Broj učenika sa područja mjesne zajednice koji pohađaju srednju školu ____________

24) Broj studenata sa područja mjesne zajednice koji su trenutno na fakultetu __________

25) Ukupna površina zaštićenih područja po vrstama tj. stepenu zaštićenosti:

Lokacija / Ime Zakonski okvir na osnovu

Stepen zaštite Površina zaštićenog područja
zaštićenog područja kojeg je područje zaštićeno

26) Nedostatak vode:

Naziv područja koja trpe posljedice Broj stanovnika na tom Površina područja koje je
nedostatak vode u okviru MZ području obuhvaćeno posljedicama

27) Navedite nazive subjekata, pravnih ili fizičkih lica koja vrše zahvatanje i korištenje vodnih resursa na području mjesne
zajednice, a čine to u okviru zasebnih (lokalnih) sistema u odnosu na sistem vodosnabdijevanja Javnog Komunalnog
preduzeća Komunalac:

Lokacija Naziv korisnika Vrsta djelatnosti Količine vode koja se

(mjesto, selo) (pravno lice ili građani) (za privredne subjekte) zahvata (izdašnost)

103
28) Broj domaćinstava priključenih na lokalni sistem vodosnabdijevanja odnosno broj stanovnika u takvim domaćinstvima:
- broj domaćinstava __________________
- broj stanovnika ____________________

29) Broj domaćinstava sa vlastitim sistemom vodosnabdijevanja odnosno broj stanovnika u takvim domaćinstvima:
- broj domaćinstava __________________
- broj stanovnika ____________________

30) Ukoliko postoje, da li se na lokalnim sistemima vodosnabdijevanja vrši kontrola kvalitete vode?
Da Ne Ne postoje takvi sistemi

31) Industrijska postrojenja, poljoprivredne farme, medicinske ustanove koje su potencijalni zagađivači vodnih resursa na
području mjesne zajednice:

Lokacija Zagađivač Način zagađivanja

32) Upotrebljena količina vještačkog gnojiva:

Vrsta đubriva Količina (kg)

33) Procjena upotrebljene količina pesticida i njegov tip:

Vrsta pesticida Količina (kg)

34) Ukupna površina obradivog zemljišta na području mjesne zajednice ______________

35) Ukupna površina zemljišta pod usjevima na području mjesne zajednice ____________

36) Ukupna površina navodnjavanog zemljišta na području mjesne zajednice __________

37) Ukupna površina zemljišta koje imaju potencijal za navodnjavanje na području mjesne zajednice __________________

104
 UPITNIK ZA KOMUNALNA PREDUZEĆA

1) Priključak na sistem vodosnabdijevanja:

Br. stanovnika
Broj stanovnika na području Opštine Hadžići koji imaju obezbjeđeno vodosnabdijevanje
putem sistema JKP „Komunalac“

Broj stanovnika koji imaju obezbjeđeno vodosnabdijevanje putem sistema JKP „Komunalac“
Br. stanovnika
po mjesnim zajednicama
MZ....
MZ .......

Priključak na kanalizacioni sistem:

Br. stanovnika
Broj stanovnika na području Opštine Hadžići koji imaju prikljucak na kanalizacioni sistem
JKP „Komunalac“

Broj stanovnika po MZ, koji imaju prikljucak na kanalizacioni sistema JKP „Komunalac“ po
Br. stanovnika
mjesnim zajednicama
MZ ...
MZ ....

2)
Zahvaćene količine vode za vodosnabdijevanje u sistemu JKP „Komunalac“ u 2004.god. m3
Domaćinstava
Industriju
Poljoprivredu

3)
Isporučene količine vode za vodosnabdijevanje u sistemu JKP „Komunalac“ u 2004.god. m3
Domaćinstava
Industriju
Poljoprivredu

4) Koji se parametri kvalitete vode analiziraju u okviru rada JKP „Komunalac“:

5) Vodosnabijevanje po privrednim sektorima:

Industrije
Ime Industrije / Isporučene količine vode Djelatnost
Lokacija
Industrijskog pogona (m3 ) (tip proizvodnje)

Poljoprivreda
Ime farme /
Isporučene količine vode Djelatnost
poljoprivrednog Lokacija
(m3 ) (tip proizvodnje)
proizvođača

105
 UPITNIK ZA DOMAĆINSTVA

1) Naziv mjesne zajednice: ________________________________

2) Da li imate priključak na javni sistem vodosnabdijavanja? Da Ne

3) Da li imate drugih izvora vodosnabdijevanja (osim priključka na vodovodnu mrežu)?

Da Ne

Ako imate, koliko mjesečno utrošite vode iz tih izvora? ________m3

4) Otpadne vode iz vašeg domaćinstva:

a. priključka na kanalizacionu mrežu

b. septičku jamu
c. bez rješenja

5) Otpadne vode iz poljoprivrednih objekata za uzgoj životinja zbrinute su putem:

a. priključka na kanalizacionu mrežu

b. septičku jamu
c. bez rješenja

6) Mjesečni prihodi vašeg domaćinstva iznose:

a. do 200 KM
b. od 200 do 400 KM
c. od 400 do 600 KM
d. od 600 do 800 KM
e. od 800 do 1000 KM
f. od 1000 do 1500 KM
g. od 1500 do 2000 KM
h. preko 2000 KM

7) Vaši godišnji prihodi od poljoprivrednih aktivnosti su:

a. do 1.000 KM
b. od 1.000 do 3.000 KM
c. od 3.000 do 5.000 KM
d. od 5.000 do 7.000 KM
e. od 7.000 do 10.000 KM
f. preko 10.000

8) Da li koristite vještačka gnojiva? Da Ne

9) Ukoliko je odgovor DA navedite tip vještačkog gnojiva i godišnju upotrebljenu količinu:

_______________________/______________kg
_______________________/______________kg
_______________________/______________kg
_______________________/______________kg

10) Da li koristite pesticide? Da Ne

11) Ukoliko je odgovor DA navedite tip pesticida i godišnju upotrebljenu količinu:

_______________________/______________kg
_______________________/______________kg
_______________________/______________kg
_______________________/______________kg

106
 UPITNIK ZA INDUSTRIJE

1. Naziv industrije i naziv Mjesne zajednice u kojoj se industrija nalazi:

___________________________________________________________________

2. Kontakt osoba i kontakt telefon: _________________________________________

3. Godišnje utrošene količine vode u vašem preduzeću u 2004. g. __________________________ m3

4. Da li se otpadne vode iz vaše industrije ispuštaju direktno u vodotoke?

Da Ne

5. Ukoliko je odgovor na pitanje br. 4 DA, navedite lokaciju na kojoj se ispust nalazi:
___________________________________________________________________

6. Ukoliko je odgovor na pitanje br. 4 NE, navedite na koji način se otpadne vode iz vaše industrije zbrinjavaju:

___________________________________________________________________

107
 PRILOG 2.

Indikatori održivog razvoja kapitalnog konceptualnog okvira

INDIKATORI ZALIHA KAPITALA INDIKATORI TOKOVA KAPITALA Kategorija Jedinice mjere

indikatora indikatora
Realni ekonomsko blagostanje po Realna stvarna ekonomska štednja
glavi stanovnika po glavi stanovnika
Stvarna neto vrijednost vlasništva Stvarni stepen investiranja u stranu Indikatori
nad stranom imovinom / preduzeća, finansijsku imovinu po glavi finansijskog
po glavi stanovnika stanovnika kapitala;

Realni proizvodni kapital po glavi Realne neto investicije u proizvodni Indikator

stanovnika kapital po glavi stanovnika proizvodnog Monetarni
kapitala; indikatori -
izraženi u
novčanim
Realni ljudski kapital po glavi Realne neto investicije u ljudski Indikator jedinicama
stanovnika kapital po glavi stanovnika ljudskog
kapitala;

Realni prirodni kapital po glavi Realno neto smanjenje prirodnog Indikator

stanovnika kapitala po glavi stanovnika prirodnog
kapitala;

Realni društveni kapital po glavi Realne neto investicije u društveni Indikator

stanovnika ° kapital po glavi stanovnika° društvenog
kapitala;
Temperaturne devijacije u odnosu Emisije stakleničkih gasova Indikatori
na normalne temperature prirodnog
Ozon u slojevima pri zemlji i Emisije zagađivača koje formiraju kapitala;
koncentracije finih čestica smog Fizički indikatori -
izraženi u
Raspoloživi vodni resursi uzimajući Opterećenje vodnih tijela odgovarajućim
u obzir kvalitet voda nutrijentima jedinicama
Fragmentacija prirodnih staništa Pretvaranje prirodnih stanšta u
druge svrhe
Postotak populacije sa stepenom Pohađanje institucija koje pružaju Indikatori
obrazovanja većim od sekundanog viši stepen obrazovanja od ljudskog
sekundarnog kapitala;
Očekivani životni vijek u uslovima Promjene u smrtnosti i oboljevanju
zdravstvenih mjera za odeređene starosne dobi°
Članstvo u lokalnim asocijacijama i Promjene u članstvu u lokalnim Indikatori
mrežama asocijacijama i mrežama društvenog
Povjerenje i prihvatanje normi Indikatori povjerenja i prihvatanja kapitala;
Kolektivne akcije normi i kolektivnih akcija°

°
Indikator u razvoju

108

SEEA setovi podataka koji odgovaraju CSD indikatorima održivog razvoja
INDIKATORI ODRŽIVOG RAZVOJA
Atmosfera Klimatske Emisije stakleničkih
promjene gasova
Stanjenje Korištenje supstanci koje
ozonskog sloja stanjuju ozonski sloj
Zemljište Poljoprivreda Oranice i stalno zasijane
površine
Korištenje đubriva
Korištenje pesticida u
poljoprivredi
Šume Šumska područja kao
procenat ukupnog
zemljišta
Intenzitet iskorištavanja
šuma
Desertifikacija Zemljište pod utjecajem
desertifikacije
Urbanizacija Područje urbanih naselja,
formalnih i neformalnih
Svježa voda Kvantitet voda Godišnje zahvatanje
podzemnih i površinskih
voda kao postotak od
ukupno raspoloživih
vodnih resursa
BPK u vodnim tijelima
Kvalitet voda Koncentracija fekalnih
koliformnih bakterija u
vodi
Okeani, mora Ribarstvo Godišnji ulov po glavnim
i obale vrstama
Biodiverzitet Ekosistem Područja odabranih
ključnih ekosistema
Zaštićena područja kao
procenat ukupne
površine
Vrste Bogatstvo u odabranim
ključnim vrstama
PRILOG 3.
IZVORI PODATAKA IZ SEEA
Obračuni tokova emisija stakleničkih
gasova u okviru SEEA -e
Obračuni tokova korištenja supstanci
koje stanjuju ozonski sloj
Zemljišni imovinski obračuni
Obračuni tokova fizičkog kapitala
Obračuni tokova fizičkog kapitala
Zemljišni i šumski imovinski
obračuni
Iskorištavanje šuma dato u okviru
šumskih imovinskih obračuna
Zemljišni imovinski obračuni
Zemljišni imovinski obračuni
Obračuni tokova vodnih resursa u
okviru SEEA -e
Obračuni tokova kvaliteta vodnih
resursa u okviru SEEA-e
Obračuni tokova kvaliteta vodnih
resursa u okviru SEEA-e
Riblji imovinski obračuni
Imovinski obračuni ekosistema
Zemljišni imovinski obračuni i
imovinski obračuni ekosistema
Imovinski obračuni biljnog i
životinjskog svijeta
109
 INDIKATORI ODRŽIVOG RAZVOJA IZVORI PODATAKA IZ SEEA
Karakteristike Potrošnja sirovina Intenzitet potrošnje Obračuni tokova kapitala u okviru
potrošnje i sirovina SEEA-e koji prate ukupan unos
proizvodnje sirovina; indikator se može izvesti
dijeljenjem GDP-a sa ukupnim
unosom sirovina
Korištenje energije Godišnja potrošnja Obračuni tokova kapitala u okviru
energije po stanovniku SEEA-e koji prate ukupno korištenje
energije; indikator se može izvesti
dijeljenjem ukupnog korištenja
energije sa brojem stanovnika
Udio obnovljivih izvora Skup obračuna tokova energije
energije
Intenzitet korištenja Obračuni tokova kapitala u okviru
energije SEEA-e koji prate ukupni unos
energije; indikator se može izvesti
dijeljenjem GDP-a sa ukupnim
unosom energije
Proizvodnja i Proizvodnja industrijskog Obračun tokova krutog otpada u
upravljanje i općinskog krutog okviru SEEA-e
otpadom otpada
Proizvodnja opasnog Obračun tokova specifičnih tipova
otpada otpada u okviru SEEA-e
Proizvodnja Obračun tokova specifičnih tipova
radioaktivnog otpada otpada u okviru SEEA-e
Recikliranje i ponovno Obračun tokova otpada, recikliranja i
korištenej otpada ponovnog korištenja

110
 PRILOG 4.

Ekološki trag (EF), biokapacitet i ekološke rezerve ili nedostaci u zemljama svijeta

Region / EF i biokapacitet Ekološki trag Biokapacitet Ekološke rezerve ili

(EF) nedostatak kpaciteta
Afrika
Alžir 1.67 (1.7) 0.93 (0.9) -0.74 (-0.7)
Egipat 1.7 0.4 -1.3
Kenija 1.1 1.2 0.1
Libija 4.3 1.0 -3.3
Somalija 1.4 1.4 0.0
Srednji istok i Centralna Azija
Iran 2.7 1.4 -1.3
Izrael 4.8 0.4 -4.4
Kazahstan 3.4 4.3 0.9
Liban 3.1 0.4 -2.7
Saudijska Arabija 2.63 (2.6) 1.27 (1.3) - 1.36 ( -1.4)
Azija – Pacifik
Australija 7.8 15.4 7.6
Kina 2.1 0.9 -1.2
Malezija 2.4 2.7 0.3
Novi Zeland 7.7 14.1 6.4
Sri Lanka 1.0 0.4 -0.6
Latinska Amerika i Karibi
Brazi 2.4 7.3 4.9
Čile 3.0 4.1 1.1
Kuba 1.8 1.1 -0.7
Meksiko 3.4 1.7 -1.7
Honduras 1.8 1.9 0.1
Sjeverna Amerika
Kanada 7.1 19.95 (20) 12.85 (13)
SAD 9.4 5.0 -4.4
Evropa
Austrija 5.0 2.9 -2.1
Belgija 5.1 1.1 -4.0
Finska 5.2 11.7 6.5
Grčka 5.9 1.7 -4.2
Hrvatska 3.2 2.2 -1.0
Slovenija 4.5 2.2 -2.3
Srbija i Crna Gora 2.6 1.6 -1.0
Španija 5.7 1.3 -4.4

111
 PRILOG 5.
UN CSD Indikatori održivog razvoja

TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)

Siromaštvo prema prihodu Udio populacije koja živi ispod Udio populacije koja ima
linije siromaštva ispod 1$ dnevno
Nejednakost u prihodima Odnos udjela u nacionalnom
dohodku najbogatije i
najsiromašnije poplacije
Sanitacija Udio populacije koja koristi
unaprijeđene sanitacione uređaje
/ objekte
SIROMAŠTVO Voda za piće Udio populacije koja koristi
sigurne izvore vode
Pristup energiji Udio domaćinstava bez električne Udio domaćinstava koji
energije ili drugih savremenih koriste čvrsta goriva za
energetskih usluga kuhanje
Uslovi života Udio urbane populacije koja živi u
siromašnim četvrtima
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
VLADAVINA / Korupcija Postotak populacije koja je platila
SDMINISTRACIJA mito
Kriminal Broj namjernih ubistava na 100
000 stanovnika
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
Smrtnost Stepen smrtnosti ispod pet
godina života
Očekivani životni vijek Očekivani životni vijek
uslovima zdravstvenih
mjera
ZDRAVSTVO
Zdravstvena briga Procenat populacije uslugama i
uređajima primarne zdravstvene
njege
Imunizacija protiv infektivnih
dječijih bolesti
Stanje uhranjenosti Stanje uhranjenosti djece
Stanje zdravlja i rizik Razboljevanje od zaraznih bolesti Učestalost korištenja
(AIDS, malarija, tuberkuloza) duhana

Stepen samoubistava
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
OBRAZOVANJE Nivo obrazovanja Stopa stanovnika prikladnih Dugogodišnje (tokom
(podobnih) za primarno života) stjecanje znanja –
obrazovanje učenje
Stopa pohađanja primarnog
obrazovanja
Nivo dostignutog sekundarnog
(tercijarnog) stepena obrazovanja
odraslih
Pismenost Pismenost odraslih

112
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
DEMOGRAFIJA Populacija Stepen rasta populacije Ukupni stepen fertiliteta
Nivo zavisnosti
Turizam Odnos lokalnog
stanovništva i turista u
glavnim turističkim
regionima i destinacijama
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
PRIRODNE Ranjivost na prirodne Postotak populacije koja živi u
KATASTROFE katastrofe područjima naklonjenim
opasnostima
Priprema za nepogode i Ljudski i ekonomski
odgovor na njih gubitak radi prirodnih
katastrofa
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
ATMOSFERA Klimatske promjene CO2 emisije
Stanjenje ozonskog sloja Konzumiranje supstanci koje
oštećuju ozonski sloj
Kvalitet zraka Koncentracija zagađivača zraka u
urbanim sredinama
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
ZEMLJIŠTE Korištenje i stanje Promjene u koripštenju
zemljišta zemljišta
Degradacija zemljišta
Desertifikacija Zemljište pod utjecajem
desertifikacije
Poljoprivreda Oranice i stalno zasijana poručja Efikasno korištenje
đubriva
Korištenje pesticida u
poljoprivredi
Područja pod organskom
proizvodnjiom
Šume Procenat zemljišta pod šumama Procenat šumskog
drveća pogođen
defolijacijom
Šumske površine pod
održivim upravljanjem
šumama
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)
OKEANI, MORA I Obalne zone Postotak ukupne populacije koja Kvalitet vode za kupanje
OBALE živi u obalnim zonama
Ribarstvo Postotak ribljih zaliha u okviru
sigurnih bioloških granica
Morski okoliš Postotak zaštićenog morskog Prehrambeni morski
područja indeks
Područje koralnih
grebena ekosistema i
postotak živog pokrivača

113
SVJEŽA VODA Kvantitet voda Postotak ukupno korištenih
vodnih resursa
Intenzitet korištenja voda od
strane privrednih aktivnosti
Kvalitet voda Prisustvo fekalija u svježoj vodi BPK u vodnim tijelima
Tretman otpadnih voda
BIODIVERZITET Ekosistemi Postotak kopnenih zaštićenih Efektivnost upravljanja
područja, ukupno i po ekološkim zaštićenim područjima
regionima
Područja odabranih
ključnih ekosistema
Fragmentacija staništa
Vrste Promjene u statusu ugroženosti Bogatstvo u odabranim
vrsta ključnim vrstama
Bogatstvo invazivnim
neautohtonim vrstama

TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI ) INDIKATOR (OSTALI)

Makroekonomske GDP po glavi stanovnika Bruto štednja
performanse Udio investicija u GDP-u Stvarna neto štednja kao
postotak bruto
nacionalnog dohodka
EKONOMSKI (GNI)
RAZVOJ
Stepen inflacije
Održivo javno finansiranje Dug u odnosu na stepen GNI -a
Zapošljavanje Odnos zaposlenost – populacija Osjetljivost zapošljavanja
Radna produktivnost i jedinični
troškovi rada
Udio žena zapošljavanju izvan
poljoprivrednog sektora
Informacione i Internet korisnici na 1000 Fiksne telefoonske inije
komunikacione stanovnika na 100 stanovnika
tehnologije Pretplatnici mobilne
telefonije 100 stanovnika
Istraživanje i razvoj (R&D) Bruto domaći troškovi na
R&D kao postotak GDP-a
Turizam Udio turizma u ukupnom GDP-u

114
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI )
GLOBALNO Trgovina Trenutni računovodstveni deficit
EKONOMSKO kao postotak GDP-a
PARTNERSTVO
Spoljnje finansiranje Neto zvanična razvojna pomoć
(ODA) data ili primljena kao
procenat od GNI-a
TEMA POD - TEMA INDIKATOR (KLJUČNI )
KARAKTERISTIKE Potrošnja sirovina Intenzitet potrošnje sirovina u
POTROŠNJE I privredi
PROIZVODNJE
Korištenje energije Godišnja potrošnja energije,
ukupna i po glavnim kategorijama
potrošača
Inentzitet korištenja energije,
ukupni i po privrednim
aktivnostima
Proizvodnja i upravljanje Proizvodnja opasnog otpada
otpadom Tretman i odlaganje otpada
Transport Modalna podjela putničkog
transporta
INDIKATOR (OSTALI)
Udio uvoza iz zemalja u
razvoju i iz nerazvijenih
zemalja
Prosječne tarifne
prepreke nametnute na
izvoz iz zemalja u razvoju
i nerazvijenih zemalja
Strane direktne
investicije (FDI)
neto ulazi i neto izlazi kao
postotak od GDP-a
Novčane doznake kao
postotak od GNI-a
INDIKATOR (OSTALI)
Potrošnja sirovina u
domaćinstvu
Udio obnovljivih izvora
energije u ukupnom
korištenju energije
Proizvodnja otpada
Upravljanje radioaktivni
otpadom
Modalna podjela
prevoznog transporta
Energetska efikasnost
transporta
115
 PRILOG 6.

Indikatori održivog razvoja Evropske unije (EUISD) - Eurostat

TEMA: SOCIO –EKONOMSKI RAZVOJ

INDIKATORI ZA TEMU
Stepen rasta GDP-a po
stanovniku
INDIKATORI ZA POD-TEME INDIKATORI ZA POD-TEME (DODATNI )
(VODEĆI)
POD -TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ
Disperzija regionalnog GDP-a po stanovniku
Bruto investicije, po Neto nacionalni dohodak
institucionalnim sektorima
Bruto štednja domaćinstava
POD -TEMA: INOVACIJE, KONKURENTNOST, EKO-EFIKASNOST
Ukupni troškovi za istraživanje i razvojn (R&D)
Efektivna stopa deviznog kursa
Povrat od inovacija, po privrednom sektoru ∗
Radna produktivnost po satu rada
Efekti inovacija na sirovinsku i energetsku
efikasnost∗
Energetski intenzitet
POD -TEMA: ZAPOŠLJAVANJE
Stepen zaposlenja, po spolu i najvišem
dostignutom nivou obrazovanja
Ukupni stepen zapošlljavanja Disperzija stepena zaposlenja u regionu
Nezaposlenost, po spolu i starosnoj dobi

TEMA: ODRŽIVA POTROŠNJA I PROIZVODNJA

INDIKATORI ZA TEMU INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI) INDIKATORI ZA POD-TEME (DODATNI )
POD -TEMA: KORIŠTENJE RESURSA I OTPAD
Komponente sirovina od potrošnje iz domaćinstava
Proizvodnja ukupnog otpada∗, Utjecaj potrošnje sirovina na okoliš (zamjenski
po privrednim aktivnostima i GDP indikator: potrošnja sirovina iz domaćinstava, po
(zamjenski indikator: proizvodnja sirovinama)∗
općinskog otpada po stanovniku)
Tretman općinskog otpada, po metodi, tipu tretmana
Proizvodnja opasnog otpada, po privrednim
aktivnostima∗
Produktivnost resursa
Emisije kiselinskih supstanci, pretkazivača stanjenja
ozonskog sloja i čvrstih čestica po izvoru - sektoru,
i GDP
POD -TEMA: KARAKTERISTIKE POTROŠNJE
Finalna potrošnja energije, po sektorima
Potrošnja određenih prehrambenih proizvoda po
Potrošnja električne energije po stanovniku
domaćinstvima
Stepen elektrifikacije
POD -TEMA: KARAKTERISTIKE PROIZVODNJE
Preduzeća sa registriranim okolinskim Dodijeljene ekološke oznake
menadžmet sistemima Područja pod agro-okolišnim mjerama
Područja pod organskom poljoprivredom
Index gustine stočarstva

∗
Indikator u razvoju

116

INDIKATORI ZA TEMU
Stepen rizika od siromaštva
nakon realiziranih socijalnih
tansfera
INDIKATORI ZA TEMU
Stepen zaposlenosti starijih
radnika
TEMA: UKLJUČIVANJE U DRUŠTVO
INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI) INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
POD -TEMA: MONETARNO (NOVČANO) SIROMAŠTVO I USLOVI ŽIVOTA
Stepen rizika od siromaštva, po
Stalni stepen rizika od siromaštva spolovima, po starosnim grupama,
po tipu domaćinstva
Relativni rizik od siromaštva
Nejednakost u distribuciji prihoda
POD -TEMA: PRISTUP TRŽIŠTU RADA
Siromaštvo nezaposlenih
Ukupna dugoročna stopa
Ljudi koji žive u domaćinstvima bez nezaposlenosti
zaposlenja, po starosnim grupama
Razlike u primanjima među polovima
u neusklađenoj formi
POD -TEMA: OBRAZOVANJE
Stepen rizika od siromaštva, po
najvišem dostignutom nivou
Rano napuštanje školovanja obrazovanja
Osobe sa niskim obrazovanjem, po
starosnim grupama
Dugogodišnje (tokom života)
stjecanje znanja – učenje
Nizak stepen pismenosti (mogućnost
čitanja) kod ljudi∗
Vještine u informatičkim i
komunikacionim tehnologijama∗
TEMA: DEMOGRAFSKE PROMJENE
INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI) INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
POD -TEMA: DEMOGRAFIJA
Ukupni stepen fertiliteta
Očekivana dužina življenja populacije od 65 Neto migracije, po starosnim
godina, po spolovima grupama
POD -TEMA: ADEKVATNOST PRIHODA STARIJIH STAROSNIH GRUPA
Stepen rizika od siromaštva za
Skupni omjer zamjene osobe od 65 i više godina
POD-TEMA: ODRŽIVOST JAVNOG FINANSIRANJA
Generalni vladin konsolidirani bruto dug Prosjek godina kod izlaska sa tržišta
rada
117

INDIKATORI ZA TEMU
Zdrav život i očekivano
trajanje života, po spolovima
INDIKATORI ZA TEMU
Ukupne emisije stakleničkih
gasova
Potrošna obnovljivih
izvora
TEMA: JAVNO ZDRAVSTVO
INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI)
POD -TEMA: ZDRAVLJE I ZDRAVSTVENE NEJEDNAKOSTI
Stepen smrtnosti zbog hroničnih oboljenja, po
starosnim grupama
POD -TEMA: ODREDNICE ZDRAVLJA
Stepen incidenata trovanja ljudi salmonelom
Index proizvodnje hemikalija, po klasama
toksičnosti
TEMA: KLIMATSKE PROMJENE I ENERGIJA
INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI)
POD -TEMA: KLIMATSKE PROMJENE
Emisije stakleničkih gasova, po sektorima
POD -TEMA: ENERGIJA
Zavisnost o energiji
INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
Zdrav život i očekivana dužina
življenja populacije od 65 godina, po
spolovima
Stepen samoubistava, po spolovima i
starosnim grupama
Ljudi sa prevelikom tjelesnom
težinom, po starosnim grupama∗
Sadašnji pušaći, po spolovima i
starosnim grupama∗
Stanovništvo izloženo zagađenju
zraka uzrokovanom čvrstim
česticama
Stanovništvo izloženo zagađenju
zraka uzrokovanom ozonom
Stanovništvo koje živi u
domaćinstvima koja su izložena
buci∗
Ozbiljne povrijede na poslu
INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
Intenzitet stakleničkih gasova od
potrošnje energije
Projekcije stakleničkih gasova
Globalna srednja temperatura
Bruto potrošnja energije na kopnu,
po gorivu
Proizvodnja električne energije iz
obnovljivih izvora
Potrošnja biogoriva za transport
Kombinirana toplotna i energetska
proizvodnja
Implicitne takse za energiju
118

INDIKATORI ZA TEMU
Potrošnja energije od
transporta
INDIKATORI ZA TEMU
Skupni indeks ptica
Riblji ulov iz zaliha izvan
sigurnih bioloških granica
TEMA: ODRŽIVI TRANSPORT
INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI) INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
POD -TEMA: RAST TRANSPORTA
Količina prevoznog transporta i GDP
Modalna podjela prevoznog transporta
Količina putničkog transporta i GDP
Modalna podjela putničkog transporta Potrošnja energije, po transortnim
modovima
POD -TEMA: TRANSPORTNE CIJENE
Cijene goriva za cestovni transport -
POD -TEMA: UTJECAJI TRANSPORTA NA DRUŠTVO I OKOLIŠ
Prosječne CO2 emisije po kilometru,
Emisije stakleničkih gasova od transporta, po od novih putničkih auta
modu Emisije ozonskih pretkazivača od
transporta
Pogibije ljudi uzrokovane cestovnim
transportom, po starosnim grupama Emisije čvrstih čestica od
transporta
TEMA: PRIRODNI RESURSI
INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI) INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
POD-TEMA: BIODIVERZITET
Dovoljan broj lokacija utvrđenih prema EU Indeks crvene liste evropskih vrsta∗
direktivama o staništima i pticama
POD -TEMA: RESURSI SVJEŽE VODE
Populacija priključena na sisteme
prečišćavanja otpadnih voda, sa
Zahvatanje površinskih i podzemnih voda sekundarnim stepenom
prečišćavanja
BPK u rijekama
POD -TEMA: MORSKI EKOSISTEMI
Koncentracije žive u ribama i školjkamaError! Veličina riblje flote
Bookmark not defined.
POD -TEMA: KORIŠTENJE ZEMLJIŠTA
Promjena korištenja zemljišta, po Oštećeno šumsko drveće
kategorijama (zamjenski indikator: izgrađena defolijacijom
područja) Kritično prekoračenje opterećenja za
nitrogen∗
Prirast šuma i sječa drva
119
 TEMA: GLOBALNO PARTNERSTVO
INDIKATORI ZA TEMU INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI) INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
POD -TEMA: GLOBALIZACIJA I TRGOVINA
Uvoz u EU iz zemalja u razvoja, po
Zvanična razvojna Pomoć Uvoz u EU iz zemalja u razvoja, po gupama roizvoda
(Official Development prihodovnim kategorijama
Assistance) - ODA
Uvoz u EU iz najslabije razvijenih
zemalja, po grupama proizvoda
Agregirana mjerenja podrške
POD -TEMA: FINANSIRANJE I ODRŽIVI RAZVOJ
Spoljne diektne investicije u razvijene
zemlje, po prihodovnim kategorijama
Ukupno finansiranje iz EU za razvoj ODA, po prihodovnim kategorijama
Složena ODA
Bilateralna ODA određena za
socijalnu infrastrukturu i usluge
Bilateralna ODA određena za dug
POD -TEMA: GLOBALNO UPRAVLJANJE RESURSIMA
CO2 emisije po stanovniku u EU i u zemljama Bilateralna oODA određena za
u razvoju vodosnabdijevanje i sanitaciju

TEMA: DOBRA VLADAVINA / ADMINISTRACIJA

INDIKATORI ZA TEMU INDIKATORI ZA POD-TEME (VODEĆI) INDIKATORI ZA POD-TEME
(DODATNI )
POD -TEMA: KOHERENTNOST I EFEKTIVNOST POLITIKE
Novi slučajevi prekršaja, po policijskim Transpozicija EU zakona, po
oblastima policijskim oblastima
POD -TEMA: OTVORENOST I SUDJELOVANJE
- Elektronska administracija – on-line
Odaziv birača u nacionalnim i EU raspoloživost
parlamentarnim izborima Elektronska administracija –
korištenje od strane individualaca
POD -TEMA: EKONOMSKI INSTRUMENTI
Udio okolišnih i radnih taksi u ukupnim -
prihodima od taksi

120
 PRILOG 7.
EEA „core“ set indikatori

TEMA INDIKATOR „DPSIR“ KLASIFIKACIJA

KATEGORIJA INDIKATORA
INDIKATORA PO TIPU
Zagađenje Emisije kiselinskih supstanci P B
zraka i Emisije ozonskih pretkazivača D A
stanjenje
ozonskog Emisije primarnih čestica i sekundarnih čestica P A
sloja
Prekoračenje graničnih vrijednosti kvaliteta zraka u urbanim S A
područjima
Izloženost ekosistema acidifikaciji, eutrofikaciji i ozonu S B
Potrošnja supstanci koje stanjuju ozonski omotač P B
Biodiverzitet Ugrožene i zaštićene vrste I A
Područja određena kao zaštičena područja R A
Diverzitet vrsta S A
Klimatske Emisije stakleničkih gasova P B
promjene Projekcije emisija stakleničkih gasova i politike i mjere P A
Globalne i evropske temperature S B
Koncentracije stakleničkih gasova u atmosferi S A
Kopneni Promjena namjene zemljišta P A
okoliš Progres u upravljanju kontaminiranim područjima R A
Otpad Proizvodnja općinskog otpada P A
Proizvodnja i recikliranje ambalažnog otpada P A
Voda Korištenje resursa svježe vode P A
Koncentracija organskih tvari i amonijaka u vodama S A
Nutrijenti u svježoj vodi S A
Nutrijenti u tranzitnim, obalnim i morskim vodama S A
Kvalitet vode za kupanje S B
Eutrofikacija u tranzitnim, obalnim i morskim vodama S A
Tretman otpadnih voda u urbanim sredinama R A
Poljoprivreda Bruto bilans nutrijenata P A
Područja pod organskom poljoprivredom R A
Energija Ukupna potrošnja energije D A
Energetska efikasnost R B
Energetska potrošnja po energentima D A
Potrošnja obnovljive energije R B
Korištenje obnovljivih izvora energije za električnu energiju R B
Ribarstvo Status zaliha morske ribe S A
Proizvodnja akvakultura P A
Kapacitet ribarske flote P A
Transport Zahtjevi za putničkim transportom D A
Zahtjevi za prevoznim transportom D A
Korištenje čistijih i alternativnih goriva R D

121
 PRILOG 8.
Vodni indikatori - EEA Eurowaternet

ASPEKT: EKOLOŠKI KVALITETA VODA

INDIKATOR „DPSIR“
KATEGORIJA
INDIKATORA
Ukupna dužina rijeka u kojima je kvalitet vode lošiji od „dobrog“ statusa u odnosu na I
nacionalnu klasifikaciju
Broj jezera u kojima je kvalitet vode lošiji od „dobrog“ statusa u odnosu na nacionalnu I
klasifikaciju
Tranzitne i obalne vode u kojima je kvalitet vode lošiji od „dobrog“ statusa u odnosu na I
nacionalnu klasifikaciju
Progres u implementaciji EU okvirne direktive o vodama R
Neautohtone vrste u rijekama i jezerima I
Neautohtone vrste u tranzitnim i obalnim vodama I
Gubitak staništa u tranzitnim i obalnim vodama I
Utjecaj ribarenja na okoliš I

ASPEKT : EUTROFIKACIJA I ORGANSKO ZAGAĐENJE

INDIKATOR „DPSIR“
KATEGORIJA
INDIKATORA
Nitrati u podzemnim vodama S
Organske tvari u rijekama S
Nutrijenti u rijekama S
Fosfor u jezerima S
Nutrijenti u obalnim i morskim vodama S
Ispusti organskih tvari iz tačkastih izvora P
Opterećenje nutrijentima ispuštenim u more S
Taloženje nitrogena iz atmosfere u morske i obalne vode P
Izgradanja sistema za prečišćavanje voda u urbanim sredinama R
Korištenje đubriva D
Broj stoke D
Suvišni nitrogen u poljoprivrednom zemljišu P
Mikrobiološka kontaminacija vode za piće I
Nitrati u vodi za piće I
Kvalitet vode za kupanje I
Prozirnost jezerske vode I
Eutrofikacija u obalnim i morskim vodama S
Štetni fito-plankton u obalnim vodama I
Kisik u slojevima pri dnu mora I
Implementacija direktive o tretmanu voda u urbanim sredinama R
Implementacija direktive o nitratima R

122
 ASPEKT : OPASNE SUPSTANCE
INDIKATOR „DPSIR“
KATEGORIJA
INDIKATORA
Teški metali u rijekama S
Opasne supstance u jezerima S
Opterećenja mora opasnim supstancama S
Izvori zagađenja metalima ispuštenim u Sjeverno more P
Izvori zagađenja organskim supstancama ispuštenim u vodu P
Potrošnja pesticida D
Incidentno izljevanje nafte iz morskih brodova P
Nelegalni ispusti nafte u more P
Ispusti nafte iz rafinerija i instalacija na otvorenom moru P
Opasne supstance u vodi za piće I
Nesaglasnost sa EU okolišnim standardima I
Pesticidi u površinskim i podzemnim vodama S
Opasne supstance u morskim organizmima S
Biološki efekti opasnih supstanci na akvatične organizme I

ASPEKT : KVANTITET VODA

INDIKATOR „DPSIR“
KATEGORIJA
INDIKATORA
Raspoložive vode S
Indeks eksploatacije voda P
Ukupno zahvatanje voda P
Indeks potrošnje vode P
Održivost sektorskog korištenja vode P
Korištenje vode u poljoprivredi P
Korištenje vode u domaćinstvima P
Ukupne zalihe voda u akumulacijama R
Prodiranje slane vode I
Nivo podzemnih voda I
Cijena vode R
Efikasnost korištenja voda R
Fizički gubici vode R

123
 PRILOG 9.

Struktura WPI indeksa za nacionalni nivo prema autorima indeksa vodnog siromaštva – WPI

WPI KOMPONENTE KORIŠTENI PODACI

RESURSI Interni proticaji svježe vode
Eksterni doticaji
Populacija
PRISTUP Postotak populacije sa pristupom čistoj vodi
Postotak populacije sa pristupom sanitarijama
Pristup sistemima navodnjavanja u poređenju sa procjenjenom potrebom
za navodnjavanjem
KAPACITET Dohodak po glavi stanovnika
Smrtnost djece ispod pet godina
Stepen obrazovanja
Gini koeficijent raspodjele dohotka
KORIŠTENJE Korištenje vode u domaćinstvima (l/st/dan)
Udio vode koja se koristi u industriji prilagođen udjelu industrijskog GDP-a
u ukupnom GDP-u
Udio vode koja se koristi u poljoprivredi prilagođen udjelu poljoprivrednog
GDP-a u ukupnom GDP-u
OKOLIŠ Kvalitet voda (koncentracija rastvorenog kisika, koncentracija fosfora,
suspendirane tvari, električna provodljivost)
Vodni stres (potrošnja đubriva po hektaru oranica, upotreba pesticida po
zasijanim površinama, industrijsko organsko zagađenje po raspoloživim
vodnim resursima, postotak teritorije izložene vodnom stresu - nedostatku
vode)
Okolišna regulativa i upravljanje (striktnost okolišne regulative, inovacije u
okolišnoj regulativi, postotak zaštićenih područja, broj EIA sektorskih
smjernica)
Informacioni kapaciteti (raspoloživost informacija o održivom razvoju na
nacionalnom nivou, okolišne strategije i akcioni planovi, postotak varijabli iz
ESI indeksa koje nedostaju u globalnim bazama podataka)
Biodiverzitet baziran na ugroženim vrstama (postotak ugroženih
vodozemaca i ptica)

C.A. Sullivan, J.R. Meigh, A.M. Giacomello, T. Fediw, P. Lawrence, M.samad, S. Mlote, C. Hutton, J.A. Allan, R.E. Schulye, D.J.M.
Dlamini, W. Cosgrove, J. Delli Priscoli, P. Gleick, I. Smout, J. Cobbing, R. Callow, C. Hunt, A. Hussain, M.C. Acreman, J. King, S. Malomo,
E.L. Tate, D.O'Regan, S. Milner, I. Steyl;

124
 PRILOG 10.

Struktura WPI indeksa za nivo lokalnih zajednica prema autorima indeksa vodnog siromaštva – WPI

WPI KOMPONENTE POD-KOMPONENTE I KORIŠTENI PODACI

RESURSI Ocjena površinskih i podzemnih voda korištenjem hidroloških i hidrogeoloških
tehnika
Kvantitativna i kvalitativna evaluacija varijabilnosti i pouzdanosti vodnih
resursa
Kvantitativna i kvalitativna ocjena kvaliteta voda
PRISTUP Pristup čistoj vodi kao postotak domaćinstava koji imaju priključak na sistem
vodosnabdijevanja
Izvještaji o konfliktima vezanim za korištenje vode
Pristup sanitaciji kao postotak ukupne populacije
Postotak voda koje dobavljaju (prikupljaju) žene
Vrijeme utrošeno za prikupljanje vode, uključujući i čekanje
Pristup sistemima navodnjavanja u odnosu na klimatskim karakteristike
KAPACITET Blagostanje u obliku vlasništva nad potrošnim stvarima
Smrtnost djece ispod pet godina
Stepen obrazovanja
Članstvo u asocijacijama za vode
Postotak domaćinstava u kojima se desilo oboljelje uzrokovano nečistom
vodom
Postotak stanovništva koje prima penziju ili platu
KORIŠTENJE Potrošnja vode u domaćinstvima
Potrošnja vode za poljoprivredu, kao postotak navodnjavanog zemljišta od
obradivog zemljišta
Potrošnja vode za stočarstvo, bazirano na podacima o stočnim preduzećima i
standardnim potrebama za vodom.
Korištenje vode u industriji (korištenje vode u sve ostale svrhe osim
domaćinstava i poljoprivrede)
OKOLIŠ Korištenje prirodnih resursa od strane ljudi
Izvještaji o gubitku prinosa u zadnjih 5 godina
Postotak domaćinstava na čijem zemljištu se javlja erozija

125
 PRILOG 11.

Rezultati proračuna autora indeksa vodnog siromaštva – WPI za nivo lokalnih zajednica prema matematskim modelima 1 i 2.

REZULTATI PRORAČUNA WPI-a PREMA MATEMATSKOM MODELU 1 REZULTATI PRORAČUNA WPI-a PREMA MATEMATSKOM MODELU 2
ZEMLJA - LOKALNE Resursi Pristup Kapacitet Korištenje Okoliš WPI Resursi Pristup Kapacitet Korištenje Okoliš WPI
ZAJEDNICE
Južno Afrička Republika
Wembezi (urbano naselje) 50.0 86.5 78 38.1 - 63.2 4.2♦ 33.3♦ 19.5♦ 6.3♦ - 63.3
• • • • •
Ethembeni (ruralno naselje) 50.0 36.6 59.8 41.5 27.7 43.1 2.8 11.8 13.3 9.2 3.1 40.2
• • • •
KwaLatha (ruralno naselje) 20.0 17 42.1 24.5 28.9 26.5 1.1 5.5 9.4 5.4 3.2• 26.4
Tanzanija
Majengo (urbano naselje) 10.0 32.7 62.9 15 98.4 43.8 0.6• 11.5• 18.5• 2.6• 5.8• 39.0
♦ ♦ ♦ ♦
Kijenge (urbano naselje) 20.0 53.9 68.3 21.6 - 41.0 1.3 19.6 21.4 4.1 - 46.3
• • • •
Nkoaranga (ruralno naselje) 30.0 39.5 59.4 65.3 69.9 52.8 1.4 12.6 17.0 12.4 6.7• 50.1
Samaria (ruralno naselje) 20.0 20.9 44.7 37.7 56.1 35.9 1.0• 6.1• 12.8• 7.2• 5.3• 32.3
Šri Lanka
Awarakotuwa (urbano 10.0 35.2 79.6 21.2 28.1 34.8 0.6• 11.0• 24.9• 2.6• 1.8• 40.09
naselje)
Tharawaththa (urbano 20.0 26.5 50.6 16.2 42.2 31.1 1.3• 9.3• 15.8• 2.0• 2.6• 31.0
naselje)
Agarauda (ruralno naselje) 20.0 38.3 64.7 74.9 34.2 46.4 1.0• 11.5• 18.5• 14.3• 3.3• 48.4
• • • • •
Tissawa (ruralno naselje) 20.0 47.3 51.0 50 38.5 41.6 1.0 14.2 14.8 9.5 3.7 43.2

♦
Vrijednost glavne komponente pomonožene sa 4 omogućava direktno poređenje sa reuzultatima proračuna glavnih komponenti WPI-a prema matematskom modelu 1.
•
Vrijednost glavne komponente pomonožene sa 5 omogućava direktno poređenje sa reuzultatima proračuna glavnih komponenti WPI-a prema matematskom modelu 1.

126
 PRILOG 12.

Struktura WPI indeksa za nacionalni nivo (Bosna i Hercegovina)

KOMPONENTE POD - KOMPONENTE / SETOVI PODATAKA

INDIKATORI
RASPOLOŽIVI RESURSI Interni vodni resursi Interni obnovljivi resursi

Broj stanovnika u BiH

Eksterni vodni resursi Eksterni obnovljivi resursi

Broj stanovnika u BiH

PRISTUP Siguran pristup vodi za piće i Broj stanovnika sa adekvatnim količinama

ostalim potrebama domaćinstva sigurne vode za piće
Broj stanovnika u BiH

Unaprijeđen pristup sanitarijama Broj stanovnika sa adekvatnim načinom

odvođenja otpadnih voda
Broj stanovnika u BiH

Pristup sistemima za Površina zemljišta koje se navodnjava

navodnjavanje
Površina zemljišta kao potencijal za
vanodnjavanje
KAPACITET Bruto domaći proizvod (GDP GDP u BiH
PPP)
PPP (faktor konverzije)

Broj stanovnika u BiH

Indeks obrazovanja Broj stanovnika starijih od 10 god. koji znaju

čitati i pisati
Broj stanovnika koji pohađa osnovni, srednji i
visoki nivo obrazovanja
Broj stanovnika koji zvanično treba pohađati
osnovni, srednji i visoki nivo obrazovanja
Broj stanovnika u BiH

Gini koeficijent Gini koeficijent

127
KOMPONENTE POD - KOMPONENTE / SETOVI PODATAKA
INDIKATORI
KORIŠTENJE Efikasnost korištenja vode u Zahvaćene količine vode za domaćinstva iz
domaćinstvima javnih sistema vodosnabdijevanja
Broj stanovnika koji se snabdijeva vodom iz
javnih sistema vodosnabdijevanja
Efikasnost korištenja voda u Ukupno zahvaćene količine vode iz javnih
industriji sistema vodosnabdijevanja
Zahvaćene količine vode za industriju iz
javnih sistema vodosnabdijevanja
GDP za BiH

Postotak industrijskog GDP-a

Efikasnost korištenja voda u Ukupno zahvaćene količine vode iz javnih

poljoprivredi sistema vodosnabdijevanja
Zahvaćene količine vode za poljoprivredu iz
javnih sistema vodosnabdijevanja
GDP za BiH

Postotak GDP-a od poljoprivrede

OKOLIŠ Kvalitet vode Koncentracija rastvorenog kisika

Koncentracija fosfora

Električna provodljivost

Vodni stres Količina industrijskog organskog zagađenja

u vodama
Količine upotrebljenog đubriva

Količine upotrebljenih pesticida

Postotak teritorije izložene vodnom stresu

(nedostatku vode)
Biodiverzitet Nacionalni indeks biodiverziteta

Postotak ugroženih ptica

Postotak ugroženih vodozemaca

Postotak ugroženih sisara

Upravljanje okolišem Postotak zaštićena područja

Okolišna regulativa i njeno provođenje

Efektivnost vlade

Postotak nedostajućih indikatora održivog

razvoja
Broj Local Agendi 21

128
 PRILOG 13.
Struktura WPI indeksa za riječni sliv (sliv rijeke Zujevine)

KOMPONENTE POD - KOMPONENTE / SETOVI PODATAKA

INDIKATORI
RASPOLOŽIVI Interni vodni resursi Interni obnovljivi resursi u slivu rijeke Zujevine
RESURSI
Broj stanovnika u slivu rijeke Zujevine

PRISTUP Siguran pristup vodi za piće Broj stanovnika sa adekvatnim količinama sigurne vode
i ostalim potrebama za piće u slivu rijeke Zujevine
domaćinstva Broj stanovnika u slivu rijeke Zujevine

Unaprijeđen pristup Broj stanovnika sa adekvatnim načinom odvođenja

sanitarijama otpadnih voda u slivu rijeke Zujevine
Broj stanovnika u slivu rijeke Zujevine

Pristup sistemima za Površina zemljišta koje se navodnjava u slivu rijeke

navodnjavanje Zujevine
Površina zemljišta kao potencijal za navodnjavanje u
slivu rijeke Zujevine
KAPACITET Bruto domaći proizvod GDP u F BiH
(GDP PPP)
PPP (faktor konverzije)

Broj stanovnika u FBiH

Indeks obrazovanja Broj stanovnika starijih od 10 god. koji znaju čitati i

pisati u slivu rijeke Zujevine
Broj stanovnika koji pohađa osnovni, srednji i visoki
nivo obrazovanja u slivu rijeke Zujevine
Broj stanovnika koji zvanično treba pohađati osnovni,
srednji i visoki nivo obrazovanja u slivu rijeke Zujevine
Broj stanovnika u slivu rijeke Zujevine
Gini koeficijent Gini koeficijent u slivu rijeke Zujevine
KORIŠTENJE Efikasnost korištenja vode u Zahvaćene količine vode za domaćinstva iz javnog
domaćinstvima sistema vodosnabdijevanja u slivu rijeke Zujevine
Broj stanovnika koji se snabdijeva vodom iz javnog
sistema vodosnabdijevanja u slivu rijeke Zujevine
Efikasnost korištenja voda u Ukupno zahvaćene količine vode u slivu rijeke Zujevine
industriji
Zahvaćene količine vode za industriju u slivu rijeke
Zujevine
GDP za FBiH
Postotak industrijskog GDP-a u F BiH
Efikasnost korištenja voda u Ukupno zahvaćene količine vode slivu rijeke Zujevine
poljoprivredi
Zahvaćene količine vode za poljoprivredu slivu rijeke
Zujevine
GDP za F BiH

Postotak GDP-a u F BiH od poljoprivrede

129
 PRILOG 14.
Proračun indeksa vodnog siromaštva WPI za nacionalni nivo - Bosna i Hercegovina

VRIJEDNOSTI VRIJEDNOST
VRIJEDNOSTI INDIKATORA (X i - BiH, X max , X min) GLAVNA GLAVNIH INDEKSA VODNOG SIROMAŠTVA - WPI
POD – KOMPONENTA / KOMPONENTA KOMPONENTI ZA ZA BIH
I POD – KOMPONENTI ZA BiH ( Ii )
INDIKATOR BIH (X I i )
N

∑ w x, i X I i
(X ) * 100
N

− X ∑ wx , i I i WPI i = i =1

Ii =
i min N

XI i = i =1
∑ w x, i
(X − X ) N

∑ wx , i

O
max min i =1
wr + wu + wc a + wa o + we
i =1 WPI =
wr + wp + wka + wko + wo

Interni vodni resursi X1 = 9.041 X max = 20.337 X min = 125

(I1,R) = 44.11 RESURSI R = 23,76

(R)
Eksterni vodni resursi X min = 0
X2 = 50% * 510 X max = 50% * 14.881
(I2,R) = 3.43
43,05
Siguran pristup vodi za X1 = 97 X max = 100 X min = 57
piće i ostalim potrebama
domaćinstva (I1,P) = 93.02

Unaprijeđen pristup X2 = 95 X max = 100 X min = 88 PRISTUP P = 50,45

sanitarijama (P)
(I2,P) = 58.33

Pristup sistemima za X3= 4,2 X max = 151 X min = 4,2

navodnjavanje
(I3,P) = 0

130
 VRIJEDNOSTI VRIJEDNOST
VRIJEDNOSTI INDIKATORA (X i - BiH, X max , X min) GLAVNA GLAVNIH INDEKSA VODNOG SIROMAŠTVA - WPI
POD – KOMPONENTA / KOMPONENTA KOMPONENTI ZA ZA BIH
I POD – KOMPONENTI ZA BiH ( Ii )
INDIKATOR BIH (X I i )
N

∑ w x, i X I i
(X ) * 100
N

− X ∑ wx , i I i WPI i = i =1

Ii =
i min N

XI i = i =1
∑ w x, i
(X − X ) N

∑ wx , i

O
max min i =1
+ wu + wc a + wa o + we
i =1 WPI = wr
wr + wp + wka + wko + wo

Bruto domaći proizvod X1 = 6.060,81 X max = 33.700 X min = 5.316

(GDP PPP)
(I1,KA) = 2.62
KAPACITET Ka = 45.62
Indeks obrazovanja X2 = 87,40 X max = 99,33 X min = 81,20 (Ka)

(I2,KA) = 34.25

Gini koeficijent X3= 26,2 X max = 26,2 X min = 43,6

(I3,KA) = 100

Efikasnost korištenja X1 = 302,8 X max = 26,2 X min = 406,8

voda u domaćinstvu
(I1,KO) = 40.49

Efikasnost korištenja X2 = 1,06 X max = 7,142 X min = 0,29 KORIŠTENJE Ko = 36.92

voda u industriji (Ko)
(I2,KO) = 11.27

Efikasnost korištenja X3 = 1,26 X max = 2,1 X min = 0,0588

voda u poljoprivredi
(I3,K0) = 58.97

131
 VRIJEDNOSTI VRIJEDNOST
VRIJEDNOSTI INDIKATORA (X i - BiH, X max , X min) GLAVNA GLAVNIH INDEKSA VODNOG SIROMAŠTVA - WPI
POD – KOMPONENTA / KOMPONENTA KOMPONENTI ZA ZA BIH
I POD – KOMPONENTI ZA BiH ( Ii )
INDIKATOR BIH (X I i )
N

∑ w x, i X I i
(X ) * 100
N

− X ∑ wx , i I i WPI i = i =1

Ii =
i min N

XI i = i =1
∑ w x, i
(X − X ) N

∑ wx , i

O
max min i =1
+ wu + wc a + wa o + we
i =1 WPI = wr
wr + wp + wka + wko + wo

Kvalitet vode X1 = 9,51 X max = 11,3 X min = 0,0

(I1,O) = 84.16
Koncentracija
rastvorenog kisika
X2 = 0,1 X max = 0,01 X min = 0,39

Koncentracija fosfora (I2,O) = 76.31

Električna provodljivost X3= 836, 08 X max = 53,14 X min = 2.247,4

(I3,O) = 64.32
OKOLIŠ O = 58.5
(O)
Vodni stres X4 = 0,16 X max = 0,16 X min = 5,4

(I4,O) = 100
Organsko zagađenje od
industrija (BPK) X5 = 472,46 X max = 323,53 X min = 4.519,3

(I5,O) = 96.45
Upotreba đubriva
X6 = 0,46 X max = 0,18 X min = 8,0

Upotreba pesticida (I6,O) = 96.41

132
 VRIJEDNOSTI VRIJEDNOST
VRIJEDNOSTI INDIKATORA (X i - BiH, X max , X min) GLAVNA GLAVNIH INDEKSA VODNOG SIROMAŠTVA - WPI
POD – KOMPONENTA / KOMPONENTA KOMPONENTI ZA ZA BIH
I POD – KOMPONENTI ZA BiH ( Ii )
INDIKATOR BIH (X I i )
N

∑ w x, i X I i
(X ) * 100
N

− X ∑ wx , i I i WPI i = i =1

Ii =
i min N

XI i = i =1
∑ w x, i
(X − X ) N

∑ wx , i

O
max min i =1
+ wu + wc a + wa o + we
i =1 WPI = wr
wr + wp + wka + wko + wo

X7 = 0 X max = 0 X min = 93,54

Teritorija izložena
vodnom stresu (I7,O) = 100

Biodiverzitet X8= 0,53 X max = 0,57 X min = 0,29

(I8,O) = 85.71
Nacionalni indeks
biodiverziteta X9 = 1,38 X max = 1,11 X min = 4,17

(I9,O) = 91. 17
Ugroženot ptica
X10 = 5,56 X max = 0 X min = 23,81

(I10,O) = 76.64
Ugroženost vodozemaca
X11 = 13,89 X max = 4,41 X min = 29,27

(I11,O) = 61. 86
Ugroženost sisara

133
 VRIJEDNOSTI VRIJEDNOST
VRIJEDNOSTI INDIKATORA (X i - BiH, X max , X min) GLAVNA GLAVNIH INDEKSA VODNOG SIROMAŠTVA - WPI
POD – KOMPONENTA / KOMPONENTA KOMPONENTI ZA ZA BIH
I POD – KOMPONENTI ZA BiH ( Ii )
INDIKATOR BIH (X I i )
N

∑ w x, i X I i
(X ) * 100
N

− X ∑ wx , i I i WPI i = i =1

Ii =
i min N

XI i = i =1
∑ w x, i
(X − X ) N

∑ wx , i

O
max min i =1
+ wu + wc a + wa o + we
i =1 WPI = wr
wr + wp + wka + wko + wo

Upravljanje okolišem X12 = 0,2 X max = 36,4 X min = 0,2

(I12,O) = 0
Zaštićena područja
X13 = 28,78 X max = 59,5 X min = 27,83

Okolišna regulativa i (I13,O) = 2.90

njeno provođenje
X14 = - 0,9 X max = 2,14 X min = - 0,9

Efektivnost vlade (I14,O) = 0

X15 = 58,7 X max = 2,17 X min = 58,7

Nedostajući indikatori (I15,O) = 0

održivog razvoja „od Ria
do Johanesburga“ X16 = 0,24 X max = 58,28 X min = 0,24

Local Agenda 21 (I16,O) = 0

134
 PRILOG 15.
Proračun indeksa vodnog siromaštva WPI za nivo slivnog područja – Sliv rijeke Zujevine

VRIJEDNOSTI VRIJEDNOST
VRIJEDNOSTI INDIKATORA (X i – sliv r. Zujevina, X max, X min) GLAVNA GLAVNIH INDEKSA VODNOG SIROMAŠTVA – WPI
POD – KOMPONENTA / I POD – KOMPONENTI ZA SLIV R. ZUJEVINE ( Ii ) KOMPONENTA KOMPONENTI ZA ZA SLIV R. ZUJEVINE
INDIKATOR SLIV R. ZUJEVINE N

(X I i ) ∑ w x, i X I i
WPI = i =1

(X ) * 100
i

− X
N

∑ w x, i
Ii =
i min N

(X ) ∑ wx , i I i

O
i =1

max − X min
XI i = i =1
WPI = wr + wu + wc a + wa o + we
N wr + wp + wka + wko + wo
∑ wx , i
i 1
Interni vodni resursi X1 = 3.985,7 X max = 20.337 X min = 125

RESURSI (R) R = 19.10

(I1,R) = 19.10 27,84
Siguran pristup vodi za X1 = 94 X max = 100 X min = 57
piće i ostalim potrebama
domaćinstva (I1,P) = 86.04

Unaprijeđen pristup X2 = 83,47 X max = 100 X min = 83,47

sanitarijama PRISTUP P = 28.68
(I2,P) = 0 (P)

Pristup sistemima za X3= 0 X max = 151 X min = 0

navodnjavanje
(I3,P) = 0

135
 VRIJEDNOSTI VRIJEDNOST
VRIJEDNOSTI INDIKATORA (X i – sliv r. Zujevina, X max, X min) GLAVNA GLAVNIH INDEKSA VODNOG SIROMAŠTVA – WPI
POD – KOMPONENTA / I POD – KOMPONENTI ZA SLIV R. ZUJEVINE ( Ii ) KOMPONENTA KOMPONENTI ZA ZA SLIV R. ZUJEVINE
INDIKATOR SLIV R. ZUJEVINE N

(X I i ) ∑ w x, i X I i
WPI = i =1

(X ) * 100
i

− X
N

∑ w x, i
Ii =
i min N

(X ) ∑ wx , i I i

O
i =1

max − X min
XI i = i =1
WPI = wr + wu + wc a + wa o + we
N wr + wp + wka + wko + wo
∑ wx , i
i 1
Bruto domaći proizvod X1 = 6.633 X max = 33.700 X min =5.316
(GDP PPP)
(I1,KA) = 4,6
KAPACITET Ka = 11.62
(Ka)
Indeks obrazovanja X2 = 80,40 X max = 99,33 X min = 80,40

(I2,KA) = 0

Gini koeficijent X3 = 38,34 X max = 26,2 X min = 43,6

(I3,KA) = 30.23

Efikasnost korištenja vode X1 = 323,7 X max = 406,8 X min = 82, 34

u domaćinstvima
(I1,KO) = 32,36

Efikasnost korištenja voda X2 = 1,9 X max = 7,142 X min = 0,29 KORIŠTENJE Ko = 51.96
u industriji (Ko)
(I2,KO) (I2,KO) = 23,54

Efikasnost korištenja voda X3 = 2,15 X max = 2,15 X min = 0,0588

u poljoprivredi
(I3,KO) = 100

136
 PRILOG 16.
Uporedni rezultati proračuna indeksa vodnog siromaštva za nacionalni nivo

REZULTATI PRORAČUNA WPI PREMA AUTORIMA INDEKSA WPI REZULTATI PRORAČUNA WPI PREMA AUTORU RADA
ZEMLJA / RIJEČNI SLIV Resursi Pristup Kapacitet Korištenje Okoliš WPI Resursi Pristup Kapacitet Korištenje Okoliš WPI
Albanija - - - - - - 36.34 57.85 37.75 12.48 61.03 41.09
Austrija 50.50 100.00 94.00 50.50 78.00 74.60 25.19 100.00 89.47 54.87 81.45 70.19
Belgija 30.00 100.00 92.50 44.00 36.50 60.60 4.56 - 82.17 19.94 53.27 39.98
Bosna i Hercegovina - - - - - - 23.76 50.45 45.62 36.92 58.50 43.05
Bugarska 56.00 80.00 84.50 43.50 49.00 62.50 6.57 94.67 52.94 47.4 53.69 51.05
Finska 61.00 100.00 90.00 53.00 35.50 78.00 51.91 100.00 96.84 47.33 84.90 76.19
Francuska 39.50 100.00 90.00 40.00 70.50 68.00 8.27 100.00 81.63 19.44 62.78 54.42
Grčka 46.50 100.00 87.00 44.50 50.00 65.60 17.5 - 68.12 45.68 52.62 45.98
Holandija 39.50 100.00 91.00 40.00 72.00 68.50 17.76 100.00 88.88 34.03 59.55 60.04
Hrvatska 55.00 100.00 66.50 64.50 53.00 67.70 70.16 100.00 53.06 - 64.44 71.91
Italija 38.50 99.00 87.00 26.50 53.50 60.90 7.87 - 68.7 5.76 58.75 35.27
Kipar 27.50 79.50 90.50 56.50 54.50 61.80 1.97 94.26 56.03 69.25 - 55.38
Mađarska 47.50 67.50 84.50 44.50 63.00 61.40 33.90 78.00 73.64 29.60 62.92 55.61
Malta - - - - - - 0 100.00 36.59 50.26 - 46.71
Rumunija 46.00 72.50 79.00 47.00 49.00 58.70 31.02 3.60 45.66 26.49 49.17 31.18
Slovenia 52.00 100.00 89.50 48.50 56.00 69.10 44.93 - 78.86 - 61.40 61.73
Španija 38.00 91.50 95.00 34.00 59.00 63.60 5.98 100.00 74.94 17.95 48.19 49.41
Turska 39.00 74.00 65.50 53.50 50.50 56.50 7.30 42.60 3.6 33.43 43.30 26.04
Sliv rijeke Zujevine (BiH) - - - - - - 19.10 28.68 11.62 51.96 - 27.84

137
LITERATURA

/ 1 / Agencija za statistiku BiH; „Priopćenje – Okoliš – sakupljanje i distribucija vode 2006“; 2007:

/ 2 / Agencija za statistiku BiH; “Tematski bilten 10 - Bruto domaći proizvod prema proizvodnom pristupu
2000 - 2007 BiH“; 2008;

/ 3 / Blue Plan / Mediterranean Commission for Sustainable Development (MCSD); “Indicators for the
Sustainable Development in the Mediterranean Region – Glossary “; 2000;

/ 4 / Blue Plan / Mediterranean Commission for Sustainable Development (MCSD); Methodological Sheets of
the 34 priority indicators for the Mediterranean Strategy for Sustainable Development Follow up; Working
document; May 2006;

/ 5 / C.A. Sullivan, J.R. Meigh, A.M. Giacomello, T. Fediw, P. Lawrence, M.samad, S. Mlote, C. Hutton, J.A. Allan,
R.E. Schulye, D.J.M. Dlamini, W. Cosgrove, J. Delli Priscoli, P. Gleick, I. Smout, J. Cobbing, R. Callow, C. Hunt,
A. Hussain, M.C. Acreman, J. King, S. Malomo, E.L. Tate, D.O'Regan, S. Milner, I. Steyl; “The Water Poverty
Index: Development and application at the community scale“; Natural Resource Forum 27, 2003;;

/ 6 / Cahn, Miranda; Massey University; „Sustainable Livelihoods Approach: Concept and Practice“; 2002;

/ 7 / Caroline Sullivan, Center for Ecology and Hydrology, Wallingford, UK; “ Calculating Water Poverty Index“;
2002; World Development Vol. 30. No. 7. Elsevier Science Ltd. 2002.

/ 8 / Caroline Sullivan, J.R Meigh, T.S Fediw ; “Derivation and Testing of the Water Poverty Index Phase 1”;
Final Report; Volume 1 – Overview; (CEH, Wallingford); 2002;

/ 9 / Cecile Darmoy; „45 Indicators of Sustainable Development: a contribution from IFEN”; Institut francais
de l’ environnement, Etudes et travaux no. 41; 2003;

/10/ COWI, European Commission, DG ENV; “ Progress Monitoring for the countries of South East Europe
(pre-candidates)” - Progress Monitoring Report, Bosnia Herzegovina; 2007;
/ 11 / Department of Economic and Social Affairs of the UN Secretariat; “Indicators of sustainable
development: Guidelines and Methodologies - Third Edition”; October 2007;

/ 12 / Edith Smeets, Rob Weterings (TNO Centre for Strategy, Technology and Policy, The Netherland);
„Environmental Indicators: Typology and overview“; EEA technical report No. 25.; 1999.

/ 13/ European Environment Agency (EEA); “EEA core set of indicators - Guide“; EEA Technical Report / no
1/ ; 2005;

/ 14 / European Environment Agency (EEA); “Europe's water: An indicator-based assessment “; EEA Topic
Report / no 1/ 2003;

/ 15 / Eurostat; „EU Member State Experiences with Sustainable Development Indicators“; Working papers;
Edition 2004;

/ 16/ Eurostat, European Commission; “Measuring progress toward a more sustainable Europe –
Sustainable development indicators for the European Union” (2005 monitoring report); Edition 2005;

138
/ 17 / Eurostat, Statistical books, European Commission; “Measuring progress toward a more sustainable
Europe – 2007 monitoring report of the EU sustainable development strategy; 2007;

/ 18 / FAO’s Global information system on water and agriculture (FAO Globalni informacioni sistem za vodu i
poljoprivredu) (AQUASTAT);

/ 19 / Federalni zavod za statistiku;„Statistički godišnjak F BiH“; 2007;

/ 20 / Federalni zavod za statistiku; „Statistički godišnjak F BiH“; 2008;

/ 21 / Global Water Partnership (GWP) Technical Committee; “Integrated Water Resources Management
(IWRM) ToolBox ”; 2003;

/ 22 / Global Water Partnership (GWP) Technical Committee, Norway’s Ministry of Foreign Affairs; “Catalyzing
Change: A Handbook for developing Integrated Water Resources Management and water efficiency
strategies”; 2004;

/ 23 / Gro Harlem Brundtland; “Our Common Future”- Chairman's Foreword - “Report of the World
Commission on Environment and Development; 1987;

/ 24 / Hazel Henderson, “Paradigms in Progress: Life Beyond Economics“; 1995;

/ 25 / Javno vodoprivredno preduzeće „Vodoprivreda BiH“ Sarajevo, Zavod za vodoprivredu Sarajevo; Okvirna
vodoprivredna osnova Bosne i Hercegovine; Sarajevo, 1994;

/26/ Jonathan M. Harris, Tufts University, Medfod, USA; “Basic principles of Sustainable Development“;
Global development and Environment Institute, Working paper 00-04; June, 2000;

/ 27 / Komisija Evropske zajednice, Brisel; Izvještaj o napretku Bosne i Hercegovine u 2008. god. - prilog uz
„Saopštenje Komisije Evropskom parlamentu i savjetu / vijeću; 2008;

/ 28 / Lowell Flanders, Assistant Director (UN Division for SD); Conference on Sustainable Development of
Coastal Zones and Instruments for its Evaluation, Germany, 23-26 Oktobar 2000;

/ 29 / Laval University, Quebec, Canada; “Experience in the elaboration and use of sustainable development
indicators for the European Union; - Paper submitted to the workshop on indicators of sustainable
development; 1. June, 2006;

/ 30/ National Environmental Action Plan (NEAP) / Akcioni Plan za zaštitu okoliša BiH; mart 2003;

/ 31 / Norgaard, Richard B.; “Development Betrayed: The End of Progress and a Coevolutionary
Revisioning of the Future; 1994;

/ 32 / Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) Environment Directorate; Key
Environmental indicators; 2008;

/ 33/ Peter Lawrence (Keele University), Jeremy Meigh (CEH, Wallingford), Caroline Sullivan (CEH, Wallingford);
„The Water Poverty Index: an international comparison“; 2002 - 2003; Keele Economic Research Papers,
KERP 2002/19; October 2002 (Revised March 2003);

/ 34 / Republički zavod za statistiku - Republika Srpska: „Statistika poljoprivrede- Statistički bilten br. 2.;“
2007;

139
/ 35 / Shaida Badiee, Director of WB Development Data Group; “Building statistical capacity to monitor
development progress“; 2002;

/ 36 / S. Nixon, Z. Trent, C. Marcuello, C. Lallana; “Europe’s water: an indicator – based assessment,

Guide”; EEA Technical Report / No. 1 / 2003;

/ 37 / Srednjoročna razvojna strategija BiH (2004-2007) (PRSP); 2003;

/ 38 / Srednjoročna razvojna strategija BiH - Konačni izvještaj implementacije mjera iz Akcionog Plana -
avgust 2003 – decembar 2007. god.; 2008;

/ 39 / Srednjoročna razvojna strategija BiH (Revidirani dokument); maj 2006;

/ 40 / Srednjeročna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u FBiH (2006-2010); 2006;

/ 41/ Steven D. M. Mlote, Caroline Sullivn and Jeremy Meigh; “Water Poverty Index: a Tool for Integrated
Water Management“; 2002; 3rd WaterNet/Warfsa Symposium “Water Demand management for Sustainable
Development“; Dar es Salaam, 31-31 October 2002;

/ 42 / UN – Division for Sustainable Development; “Indicators of Sustainable Development: Guidelines and

Methodologies - Publication; 2001;

/ 43 / UN – Water; Status Report on Integrated Water Resources Management and Water Efficiency Plans
for CSD 16”; Prepared for the 16th session of the Commission on Sustainable Development; May 2008;

/ 44 / UN Development Group lead by United Nation Population Fund, UN Development Program, Department of
Economic and Social Affairs – Statistic Division and the World Bank; „Indicators for monitoring the Millennium
Development Goals“; United Nation; New York; 2003;

/ 45/ United Nation Department of Economic and Social Affairs, Division for Sustainable Development; “Agenda
21”; 1992.

/ 46/ United Nations Economic Commission for Europe (UNECE) / OECD / Eurostat Working Group on
Statistic for sustainable development; “Measuring sustainable Development”; Report; United Nations, New
York and Geneva; 2008;

/ 47 / United Nations Development Program (UNDP); “Human Development Report 2006 – Beyond scarcity:
Power, poverty and the global water crisis”; 2006;

/ 48 / United Nations Development Program (UNDP); „Human Development Report 1990 - Concept and
Measurement of human development “; 1990;
/ 49 / United Nation Development Program (UNDP); “Human Development Report 1998 - Consumption for
Human Development; 1998; ;

/ 50 / United Nations Development Program (UNDP); “Human Development Report 2001- Making New
Technologies Work for Human Development - Human Development Indicators; 2001;

/ 51 / United Nations Development Program (UNDP); “Human Development Report 2007 – 2008 - Fighting
climate change: Human solidarity in a divided world; 2008;

/ 52 / United Nations Development Program (UNDP) Bosna i Hercegovina; “Gdje ću ja biti 2015? Kratki osvrt
na status milenijumskih razvojnih ciljeva u Bosni i Hercegovini – PRSP, Evropa i dalje perspektive“; 2004;

140
/ 53 / UN, EC, IMF,OECD,WB; “Integrated Environmental and Economic Accounting 2003 - Handbook of
National Accounting”; 2003;
/ 54 / Water Strategy Man: “Indicators and Indices for decision making in water resource management”;
Newsletter, Issue 4; 2004;
/ 55 / World Wildlife Fund in the USA and Canada (WWF); „The Living Planet Report 2008“; 2008;
/ 56 / World Bank; “2006 World development Indicators”; 2006;

/ 57 / World Bank; “2008 World development indicators / Poverty data – A supplement to World
development indicators 2008; 2008;

/ 58 / World International Community Experts: “Gini Coefficients: Their Role and Operation”; 2005;

/ 59/ Yale Center for Environmental Law and Policy, Yale University; Centre for International Earth Science
Information Network, Columbia University; In collaboration with: World Economic Forum, Geneva Switzerland;
Joint research Canter, European Commission, Ispra Italy; “2008 Environmental Performance Index”; 2008;

/ 60 / Yale Center for Environmental Law and Policy, Yale University; Centre for International Earth Science
Information Network, Columbia University; In collaboration with: World Economic Forum, Geneva Switzerland;
Joint research Canter, European Commission, Ispra Italy; 2005 Environmental Sustainability Index –
Benchmarking National Environmental Stewardship“; 2005;

/ 61 / Zavod za vodoprivredu BiH; “Studija površinskih voda rijeke Save”- Hidrološka obrada rijeke
Zujevine; 1982;

/ 62 / OECD; Glossary of statistical terms– http// stats.oecd.org/glossary/detail.

/.63./.http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/DATASTATISTICS/0,,contentMDK:20559596~menuPK:119
2714~pagePK:64133150~piPK:64133175~theSitePK:239419,00.html; World Bank; Statistical capacity
Indicator;

/.64./..http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/ENVIRONMENT/EXTEEI/0,,contentMDK:2050238
8~menuPK:1187778~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:408050,00.html; World Bank; „Adjusted Net
Saving: A Manual, 2002“,

/ 65 / http://www.converge.org.nz/pirm/genuine.htm; „The Genuine Progress Indicator: a barometer of

economic health”;

/ 66 / http://www.metla.fi/archive/forest/1993/09/msg00056.html; “ISEW” (Index of Sustainable Economic

Welfare)

141