Tirane 2 013

Perm
6 Akti normativ me fuqine e ligjit
Xhelian Seferi Prokuror

14 Zhvillimi i pensioneve ne
Shqiperi
Fatjona Halilaj

33 Jeta dhe ligji

Silvi Haruni Studente

37 A duhet te kemi

enderren e nje lideri?

Anxhel Shkulaku Student

48 Vitr
at k vo A o

Ke

rk

mbajtja

22 E drejta per te jetuar, dispozitat e KEDNJ

Ilma Bici Lektore

39 Pse duhet ti bindemi

ligjit?
Emsal Hajredini Studente

41 Modernizmi dhe
kultura shqipetare
Ervin Shkulaku Gazetar

rina e librit
ne te o b

Li

e gj

te

d cu

e tsh

Editorial

T nderuar koleg! N numrin e par t revists mujore juridike Albania Law Review do t ket: Tema rreth jets sociale ne baze te ligjit, pse duhet ti bindemi ligjit dhe ta jetojme ate ne jeten tone te perditshme. Modernizmi dhe shqiptart sht nj tjetr shkrim, i cili flet pr kulturn shqiptare, prmasat e modernizmit dhe ndikimin e ndrsjellt t njra-tjetrs. Rndsia e arsimit, si kusht parsor pr mirqenie, solidarizim dhe zhvillimin e nj shoqrie, si dhe deshira e cdo te riu per tu bere lider I ideve te tij per te ndryshuar boten. Njohuri mbi pensionet private ne shqiperi, veshtiresite, problematikat dhe risqet e tregut t sigurimeve dhe tregut t pensioneve private. E drejta per jeten eshte padyshim e drejta me e rendesishme njerezore, nga gezimi i se ciles burojne dhe nje sere te drejtash te tjera themelore te ndervarura. Mendimi mbi Aktin normativ si nje kompetence e teper qe I eshte veshur Keshillit te Ministrave. Prve ktyre do t ket politike, aktualitet, kuriozitete si edhe biografi te liderave te cilet kane bere dhe vazhdojne te bejne ngjarje. Pr m tepr ju ftojm q t shfletoni brendsin e revists. Mirpresim sygjerimet dhe reagimet tuaja. alr same for all ( nga REDAKSIA )

Kerko Avokat

Emr, Mbiemr: Besmir ALUSHI Adresa: Tiran, Rr. Komuna e Parisit E-mail: besmir.alushi@hotmail.com

Telefon: 0682004441 / 0696244130

2011-2014: Doktorant n Shkolln e Doktoratures, Universiteti Tiranes, Fakulteti Histori-Filologjis, Instituti Studimeve Evropiane Teza Sfidat e traktateve dhe konventave pr t drejtat e njeriut q e presin Shqiprin pas procesit t Integrimit

Akti normativ me fuqin e ligjit

Xhelian Seferi Prokuror

eni 101 i Kushtetutes parashikon kompetencen e Keshillit te Ministrave (me poshte KM) per te nxjerre akt normativ me fuqine e ligjit per marrjen e masave te perkohshme. Akti normativ me fuqine e ligjit eshte nje akt juridik qe permban norma te pergjithshme me karakter abstrakt dhe qe rregullon marredhenie te cilat per arsye te kushteve dhe rrethanave nuk mund te rregullohen me ligj. Ketij akti nuk i eshte dhene ndonje emertim konkret, por si i tille emertim eshte pranuar

nga Kushtetuta. Ne vende te ndryshme akti me fuqine e ligjit merr emertime te ndryshme. Nje akt i tille psh. ne legjislacionin italian cilesohet si dekretligj. Kjo kompetence eshte parashikuar vemas dhe jo ne nenin 100/5, ku sanksionohet kompetenca e KM per te nxjerre akte normative te zakonshme, si jane VKM. Ky akt normativ me fuqine e ligjit perben nje akt te veante, ose nese mund ta cilesoj perjashtimor nga aktet e zakonshme te KM. Megjithese nje rast perjashtimor, Kushtetuta nuk ka shkuar me tej se ky

parashikim, pa parashikuar konkretisht fushen konkrete te veprimit te tij, por vetem ka dhene kriteret mbi bazen e te cilave ai akt duhet nxjerre. Ne raste te tilla, kur behet perjashtim nga rregulli, vete Kushtetuta duhet te parashikoje kufij ne te cilat do te zbatohet perjashtimi, per te mos i lene shkas abuzimit dhe absolutizmit. Mendoj se kjo e drejte e KM duhet te kufizohej shprehimisht ne Kushtetute dhe jo te lihej ne dore te KM per te vleresuar rast pas rasti. Perjashtim duhet te perbenin rastet kur akti do te prekte rregullimet e institucioneve baze te shtetit; te drejtat dhe lirite e qytetareve apo sistemin e taksave dhe tatimeve. Sigurisht ekziston kontrolli i Kuvendit per kete kompetence te jashtezakonshme te KM, por deri sa Kuvendi te vendoste miratimin ose jo te ketij akti, ai do te kishte sjelle pasoja per shtetasit, te cilat mund te cenonin te drejtat dhe lirite themelore. Kjo e drejte ka natyre lejuese dhe perjashtimore, prandaj Kushtetuta e ka kushtezuar ushtrimin e saj me ekzistencen e nevojes dhe urgjences, si dhe me kontrollin perfundimtar nga Kuvendi te akteve te nxjerra. Mendoj se akti normativ me fuqine e ligjit konsiderohet si norme juridike me fuqi qe mund te vendoset ne te njejtin hirearki me ligjin ne kuptimin formal, me kushtin qe te miratohet me pas nga Kuvendi. Me kete perkufizim i jepet pergjigje edhe pyetjes nese ky kontrolli i ketij akti hyn ne kompetencat e Gjykates Kushtetuese, eshtje do te gjeje trajtim me poshte. Ligji ne teorine juridike perkufizohet ne dy kuptime, ne kuptimin forma dhe ate material. Ligji ne kuptimin formal eshte ajo norme juridike, e cila miratohet dhe merr fuqi sipas nje procedure te parashikuar nga kushtetuta dhe nga nje organ i posaem kushtetues. Pra, ligji ne kuptimin formal eshte norma juridike qe miratohen rregullisht nga Kuvendi gjate nje

procesi ligjvenes dhe qe botohen ne Fletore Zyrtare. Ndersa ligji ne kuptimin material eshte norma juridike qe nxjerr nje organ mbajtes i pushtetit publik per te rregulluar nje numer te caktuar eshtjesh dhe qe nuk kane efekte vetem brenda kompetencave te ketij mbajtesi te pushtetit publik . Si duket keto kuptime te ligjit jane te ndryshme nga njera tjetra, aq sa mund te thuhet se ligji ne kuptimin formal nuk eshte detyrimisht edhe ligj ne kuptimin material. Edhe e anasjella vlen. Mendoj se akti normativ me fuqine e ligjit nuk eshte ligj ne kuptimin formal, por eshte ligj ne kuptimin material. Kjo per faktin se ky akt nuk eshte produkt i procedures normale dhe te zakonshme te parlamentit, te percaktuar ne Kushtetute dhe rregulloren e Kuvendit, por rregullimi qe ai ben dhe pasojat qe sjell jane ato te nje ligji material, ne kete rast i nxjerre nga KM. Por persa i perket pasojave, ato jane te njejta si ligji i nxjerre nga Kuvendi. Nga sa me siper mendoj se akti normativ me fuqine e ligjit, sipas hirearkise se normave, klasifikohet ne te njejtin rend me ligjin ne kuptimin formal . Kjo per faktin se si persa i perket fuqise, ashtu edhe pasojave, akti normativ me fuqine e ligjit qendron perkrah ligjit formal ne hirearkine e normave juridike. Kompetence te ngjashme me ate te parashikuar ne nenin 101 te Kushtetutes shqiptare e gjejme edhe tek vendet e tjera, kryesisht te sistemit anglo-sakson (ShBA, Argjentine, Brazil, etj) por edhe tek ato te sistemit te se drejtes civile (Itali, Spanje, pjeserisht Gjermani, Austri). Dhenia e kesaj kompetence KM, ne fakt del jashte juridiksionit normal te saj si organi me i larte qe ushtron pushtetin ekzekutiv. Si e theksova edhe me siper, akti normativ me fuqine e ligjit eshte nje perjashtim nga rregulli i

zakonshem, ku berja e ligjeve eshte kompetence ekskluzive e Kuvendit. Neni 101 i Kushtetutes parashikon kompetencen e Keshillit te Ministrave (me poshte KM) per te nxjerre akt normativ me fuqine e ligjit per marrjen e masave te perkohshme. Akti normativ me fuqine e ligjit eshte nje akt juridik qe permban norma te pergjithshme me karakter abstrakt dhe qe rregullon marredhe-

nie te cilat per arsye te kushteve dhe rrethanave nuk mund te rregullohen me ligj. Ketij akti nuk i eshte dhene ndonje emertim konkret, por si i tille emertim eshte pranuar nga Kushtetuta. Ne vende te ndryshme akti me fuqine e ligjit merr emertime te ndryshme. Nje akt i tille psh. ne legjislacionin italian cilesohet si dekretligj. Kjo kompetence eshte parashikuar vemas dhe jo ne

nenin 100/5, ku sanksionohet kompetenca e KM per te nxjerre akte normative te zakonshme, si jane VKM. Ky akt normativ me fuqine e ligjit perben nje akt te veante, ose nese mund ta cilesoj perjashtimor nga aktet e zakonshme te KM. Megjithese nje rast perjashtimor, Kushtetuta nuk ka shkuar me tej se ky zakonshem, ku berja e ligjeve eshte kompetence ekskluzive e Kuvendit.

Keshilli i Ministrave, ne rast nevoje dhe urgjence, nen pergjegjesine e tij, mund te nxjerre akte normative qe kane fuqine e ligjit, per marrjen e masave te perkohshme. Keto akte normative i dergohen menjehere Kuvendit, i cili mblidhet brenda 5 diteve nese nuk eshte i mbledhur. Keto akte humbasin fuqine qe nga fillimi, ne qofte se nuk miratohen nga Kuvendi brenda 45 diteve.
Kjo kompetence e KM nuk e vendos ate mbi Kuvendin per nxjerrjen e ligjeve, as nuk e zevendeson e as e sposton ate nga ushtrimi i detyres se tij ligjvenese . Duhet te theksoj se ne kete rast del mjaft qarte parimi i sanksionuar ne nenin 7 te Kushtetutes, ai i ndarjes dhe balancimit te pushteteve, ne kete rast te pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv. I. Kushtet e nxjerrjes se aktit normativ me fuqine e ligjit Sipas nenit 101 te Kushtetutes, kerkohet ekzistenca e kater elementeve per nxjerrjen e ketij akti, te cilet jane: A. Nevoja dhe urgjenca; B. Perkohshmeria; C. Fuqia ligjore e ketyre akteve dhe kufizimet per nxjerrjen e tyre; D. Miratimi nga Kuvendi. A. Nevoja dhe urgjenca si kushte per nxjerrjen e aktit normativ me fuqine e ligjit Kushti i pare eshte situata e nevojes dhe e urgjences ne nxjerrjen e aktit normativ me fuqine e ligjit. Ky eshte nje kusht i cili gjen vend ne te gjitha legjislacionet qe e parashikojne kete lloj akti. Kushtetuta jone, si nje ligj themelor, nuk jep kuptimin e termit nevoje ose urgjence. Kete term e ka interpretuar Gjykata Kushtetuese ne jurisprudencen e saj. Nevoja dhe urgjenca jane

rrethana dhe situata fakti qe vleresohen rast pas rasti. Ato mund te shkaktohen nga faktore te ndryshem jetesore, shoqerore e natyrore. Te tilla raste jane fatkeqesite natyrore, boshlleku legjislativ i shkaktuar nga shfuqizimi i akteve, apo nevoja per efekte te menjehershme ne fusha me ndjeshmeri te madhe publike. Gjithashtu rast urgjence do te ishte rasti kur Kuvendi nuk eshte i mbledhur. Ne kete rast Kuvendi duhet te mblidhet brenda 5 diteve, dhe te vendose brenda 45 diteve mbi aktin. Si kusht i pare i nxjerrjes se aktit normativ me fuqine e ligjit, nevoja dhe urgjenca duhet te ekzistojne si para se te merret iniciativa ashtu edhe gjate nxjerrjes se aktit. Ato cilesohen si parakushte per ekzistencen e aktit normativ me fuqine e ligjit, mungesa e te cilave perben shkak per pavlefshmeri absolute te ketij aktit. Akti normativ absolutisht i pavlefshem nuk prodhon pasoja juridike. B. Perkohshmeria e masave qe permban akti normativ me fuqine e ligjit Karakteri i perkohshem i veprimit eshte nje element i dyte qe duhet te permbaje akti normativ me fuqine e ligjit. Kjo gje tregon edhe nje here qellimin e ligjvenesit,

se ushtrimi i kompetences ligjvenese nga ana e ekzekutivit eshte thjesht nje perjashtim nga rregulli dhe ka per qellim vetem marrjen e masave te perkohshme, te pamundura te vendosen me ligj te Kuvendit. Ky efekt ka te beje me rregullimin e marredhenieve deri ne momentin e shprehjes se Kuvendit per miratimin ose jo te ketij te fundit. Ne rast se Kuvendi do ta miratoje aktin, atehere ai do te kthehet ne ligj ne kuptimin formal. Nese akti nuk miratohet nga Kuvendi brenda 45 diteve, apo nuk merret ne shqyrtim prej tij brenda kesaj periudhe kohore, ai jo vetem nuk prodhon me efekte per te ardhmen por, njekohesisht, humbet fuqine qe nga fillimi. Ne kete rast konsiderohen sikur nuk kane ekzistuar asnjehere. Afati kohor 45 ditor, eshte nje kusht vlefshmerie per aktin. Gjithashtu duke parashikuar nje afat prekluziv, Kushtetuta e ka ndaluar Kuvendin qe te beje nje kontroll ketij akti pas kalimit te 45 diteve, nga dita e nxjerrjes se tij. Ne nje vendim te saj, Gjykata Kushtetuese ka theksuar se: Akti normativ me fuqine e ligjit do te vazhdoje te prodhoje efekte, nese miratohet, njesoj si gjithe ligjet e tjera por, ai do te humbase fuqine juridike qe

nga fillimi dhe do te konsiderohet se nuk ka ekzistuar kurre nese Kuvendi nuk e miraton, ose lejon te kaloje afati 45 ditor pa u shprehur ne menyre perfundimtare per te. do lloj nderhyrje nga ana e Kuvendit, pas kalimit te ketij afati, eshte e pavlefshme pasi praktikisht nuk ekziston me objekti ndaj te cilit mund te behet vleresim. Ne menyre te qarte Kushtetuta e ka percaktuar afatin 45 ditor, si nje afat prekluziv, qe nuk mund te zgjatet per asnje lloj arsyeje, nga asnje autoritet. Perfundimi i ketij afati sjell pasoja te menjehershme per aktin normativ me fuqine e ligjit, duke e lene ate pa fuqi qe nga fillimi. C. Fuqia ligjore e ketyre akteve dhe kufizimet per nxjerrjen e tyre Si e kam theksuar edhe me siper, akti normativ me fuqine e ligjit, eshte ligj ne kuptimin material, dhe jo ne ate formal. I takon Kuvendit, si organi kushtetues kompetent ligjberes, qe te beje checkun (kontrollin, vleresimin ne forme dhe permbajtje te normes dhe elementeve perberes te saj si dhe shprehjen e mendimit perfundimtar nga organi vleresues lidhur me aktin qe shqyrton) e ketij akti, perpara se ai te kthehet dhe te marre formen e nje ligji formal.

Fuqia e akit normativ me fuqine e ligjit, eshte e njejte me ligjin ne kuptimin formal. Ne lidhje me faktin se kur hyn ne fuqi akti normativ me fuqine e ligjit, mendoj se ai i prodhon pasojat qe nga momenti i nxjerrjes se tij, me kusht qe tu njoftohet personave te cilet mund te fitojne te drejta apo te ngarkohen me detyrime nga ky akt. Gjithashtu akti normativ duhet te botohet ne Fletoren Zyrtare, por jo per efekt te vlefshmerise te tij. Nese do te pranonim te kunderten, se akti normativ me fuqine e ligjit, hyn ne fuqi vetem pasi te botohet ne Fletoren Zyrtare, si parashikon neni 117/1 i Kushtetutes, atehere do te humbiste karakteri i urgjences se ketij akti. Pasi respektimi i procedures dhe afatit qe kerkon botimi ne Fletoren Zyrtare, do te bente qe akti te hynte ne fuqi me vone. Pro ketij argumenti eshte dhe fakti se vete neni 101, ne fjaline e trete te tij, parashikon se Keto akte humbasin fuqine qe nga fillimi, ne qofte se nuk miratohen nga Kuvendi brenda 45 diteve. Kjo tregon se akti hyn ne fyqi menjehere, duke mos e lidhur me botimin ne Fletoren Zyrtare. Nese do te shohim praktiken e KM, do te verejme se ne pjesen me te madhe, akti
10 stylus magazine

normativ shprehet se Ky akt normativ hyn ne fuqi menjehere dhe botohet ne Fletoren Zyrtare. Kjo gje verehet ne aktet normative te viteve te fundit. Megjithate ne praktike kam hasur edhe disa akte normative te cilet ne fund shprehen se Ky akt normativ hyn ne fuqi menjehere, vetem pasi te jete njoftuar publikisht ne organet e informimit publik. Gjithashtu verehen disa akte normative te cilave i jepet fuqi juridike ne nje date te mevonshme nga data e miratimit. D. Miratimi i aktit normativ me fuqine e ligjit nga Kuvendi Shqyrtimi dhe miratimi nga Kuvendi i aktit normativ me fuqine e ligjit eshte kusht vlefshmerie. Kuvendi nese do ti jape fuqi aktit, duhet ta beje kete duke e miratuar ate me ligj. Forma e miratimit te aktit do te jete ligj ne kuptimin formal. Ne fund Kuvendi vetem sa i jep aktit formen perfundimtare te ligjit, duke miratuar materien qe akti ka ne brendesine e tij. II. Kompetenca e Gjykates Kushtetuese per te shqyrtuar aktet normative sipas nenit 131 te Kushtetutes Duke iu referuar perfundimit te mesiperm ne lidhje me llojin e normes (akti norma-

tiv me fuqine e ligjit si nje ligj material), Gjykata Kushtetuese eshte kompetete per shqyrtimin tij. Ne fund te fundit akti normativ me fuqine e ligjit perfaqeson nje ligj kuptimin material, dhe ben pjese ne rrethin e akteve te parashikuar nga neni 131 i Kushtetutes sone. Gjithashtu duke u referuar me siper, theksoj se akti normativ me fuqine e ligjit eshte ligj ne kuptim te nenit 116 te Kushtetutes. Neni 101 i Kushtetutes e lidh vlefshmerine e aktit normativ me fuqine e ligjit me miratimin ose jo te tij nga Kuvendi. Shqyrtimi nga Kuvendi nuk eshte thjesht politik, por eshte kriter kushtetues. Kuvendi ben vleresimin ne forme dhe permbajtje te normes dhe elementeve perberes te saj si dhe shprehjen e mendimit perfundimtar nga organi vleresues lidhur me aktin qe shqyrton. Ne rast se nuk plotesohet ky kusht, atehere kemi te bejme me shkeljen e ndalimit te ushtrimit te kompetencave ligjvenese nga ana e ekzekutivit. Ne rast se ekzekutivi tejkalon kompetencat e dhena nga neni 101 i Kushtetutes atehere do te diskutonim per antikushtetutshmerise, ndersa nese Kuvendi nuk do te ushtronte miratimin e aktit ose do te heshte, do te kemi

pavlefshmeri te aktit. Rasti i pare hyn ne kompetencen e Gjykates Kushtetuese. Kjo e fundit ka per funksion te shqyrtoje perputhshmerine e akteve normative me Kushtetuten dhe te beje interpretimin perfundimtar te saj. Si perfundim, mendoj se aktet normative me fuqine e ligjit jane kompetence e shqyrtimit nga Gjykata Kushtetuese, ne baze te nenit 131/a te Kushtetutes. > Kufijte e shqyrtimit te eshtjes nga Gjykata Kushtetuese Lindin disa pyejte. fare do te shqyrtoje Gjykata Kushtetuese? Cila eshte hapesira e shqyrtimit te saj? Ketyre pyetjeve i eshte dhene disi pergjigje pergjate punimit, megjithate e shikoj me vend te perseris se aktet normative me fuqine e ligjit jane ligje ne kuptimin material dhe

natyrisht kane karakter normativ. Gjykata Kushtetuese, si gjykate kompetente, ne shqyrtim te aktit normativ me fuqine e ligjit duhet ti jape pergjigje ketyre pyetjeve: -A jemi ne kushtet e nevojes dhe urgjences? -A jane keto masa me karakter te perkohshem? -A jane miratuar keto akte me fuqine e ligjit nga Kuvendi? Te tre pyetjet lidhen me vlefshmerine e aktit normativ, por dy pikat e para me teper perbejne shqyrtimin e themelit te eshtjes ndersa pyetja e trete lidhet me anen formale te aktit. Gjate shqyrtimit te eshtjes mbi aktin normativ me fuqine e ligjit, Gjykata Kushtetuese duhet te respektoje kufijte dhe proceduren e shqyrtimit te kushtetutshmerise se ligjeve, ne perputhje me piken a te nenit 131 te Kushtetutes. Sipas ketij neni Gjykata

Kushtetuese vendos per: a) pajtueshmerine e ligjit me Kushtetuten Sa i perket eshtjes se gjykimit te rasteve qe perbejne nevoje dhe urgjence, nuk eshte ne detyren e Gjykates Kushtetuese te percaktoje te gjitha rastet kur mund te konsiderohet nje situate si urgjence ose nevoje, pasi ne fund te fundit ky eshte vleresim qe duhet te behet nga organi qe ushtron dhe mban pergjegjesine politike per kete gje. Gjykata Kushtetuese mund te shqyrtoje ne kete rast aktet konkrete duke dhene rast pas rasti vleresimin e saj, nese perben nevoje ose urgjence ushtrimi i kompetences ligjvenese nga ana e qeverise. Ligji i cili miraton aktet normative, nuk permban ne vetvete asnje dispozite tjeter perve shprehjes se miratimit te aktit.

stylus magazine 11

Keshtu qe, Kuvendi nuk ben gje tjeter vese konverton aktin normativ me fuqine e ligjit ne ligj formal. Nese eshtja shkon perpara Gjykates Kushtetuese, ajo nuk duhet te marre ne shqyrtim vemas aktin e miratimit, por se bashku me aktin normativ, pasi ai nuk eshte gje tjeter vese konfirmim i aktit normativ te nxjerre nga qeveria. Nese akti normativ i KM do te rrezohet nga Gjykata Kushtetuese, rrjedhimisht do te pushoje fuqija juridike e ligjit miratues, pasi ai nuk ka se si te qendroje pa aktin normativ. Ashtu si dhe e anasjella, ne rast se Gjykata Kushtetuese arrin ne perfundimin se miratimi i aktit normativ me fuqine e ligjit eshte bere ne kundershtim me Kushtetuten, atehere edhe akti normativ nuk mund te jete i vlefshem pasi eshte miratuar ne kundershtim me kerkesat kushtetuese. Pra, keto akte nuk mund te mendohen si te shkeputur nga njeri tjetri, pasi ne fund te fundit ato dalin per te njejtin qellim dhe kushtezojne vlefshmerine e tyre. Ne praktiken e vendit tone jane te shumta rastet ku KM ka perdorur kompetencen e jashtezakonshme per nxjerrjen e akteve normative me fuqine e ligjit. Shumica e tyre jane miratuar nga Kuvendi,
12 stylus magazine

megjithate nuk kane munguar rastet kur Kuvendi ka rrefuzuar miratimin e tyre. I tille eshte rrefuzimi per miratim i Aktit Normativ Nr. 4, date 13.12.2005 Per nje shtese ne Ligjin Nr. 8405, sate 17.09.1998 Per Urbanistiken, i cili nuk u miratua nga Kuvendi brenda afatit kushtetues 45 dite. Ky akt eshte bere objekt gjykimi edhe nga Gjykata Kushtetuese, e cila e ne dispozitiv eshte shprehur per konstatimin e pafuqis juridike t aktit normativ nr. 4, dat 13.12.2005. Mendoj se Gjykata Kushtetuese ka vepruar drejt pasi ne kete rast akti normativ e ka humbur vete fuqine juridike, pasi nuk eshte miratuar nga Kuvendi. Akti eshte absolutisht i pavlefshem, dhe si i tille pavlefshmeria ne kete rast mund vetem te konstatohet. > Perfundime Akti normativ me fuqine e ligjit eshte nje akt juridik qe permban norma te pergjithshme me karakter abstrakt dhe qe rregullon marredhenie te cilat per arsye te kushteve dhe rrethanave nuk mund te rregullohen me ligj. Ai eshte nje ligj ne kuptimin material, por qe ka te njejten fuqi juridike si ligji ne kuptimin formal. Akti normativ me fuqine e ligjit qendron perkrah ligjit formal ne hirearkine e normave juridike.

Kjo kompetence e jashtezakonshme e KM nuk e vendos ate mbi Kuvendin per nxjerrjen e ligjeve, as nuk e zevendeson e as e sposton ate nga ushtrimi i detyres se tij ligjvenese. Ajo nuk cenon parimin kushtetues te ndarjes se pushteteve.
Burimet 1- Neni 101 i Kushtetutes se RSH. 2- Perkufizim nga Dr. Arta Vorpsi E drejta kushtetuese e krahasuar, Leksione per kursin e studimeve master. 3- Neni 116 i Kushtetutes 4- Sokol Sadushi E drejta Administrative 2, Botimi i Trete i Ripunuar, Tirane 2005. 5- Vendimi nr. 24, date 10.11.2006 i Gjykates Kushtetuese 6- Neni 117/1 i Kodit te Procedurave Administrative 7- Vendimi nr. 24, date 10.11.2006 i Gjykates Kushtetuese 8- Mjetet e njoftimit mund te jene te ndryshme, si me ane te medias se shkruar apo asaj vizuale, ose me ane te shpalljes 9- Akti Normativ Nr. 5, Date 6.10.2000, PER NJE SHTESE NE LIGJIN NR.7928, DATE 27.4.1995, PER TATIMIN MBI VLEREN E SHTUAR 10- Akti Normativ Nr.101, Date 5.3.1999, PER DISA SHTESA DHE NDRYSHIME NE LIGJIN NR.8449, DATE 27.01.1999 PER KODIN DOGANOR TE REPUBLIKES SE SHQIPERISE 11- Neni 124/1 I Kushtetutes RSH.

Disa nga ligjet me te cuditshme ne te gjithe boten:

Gjate viteve kam degjuar disa forma ligjesh te cuditshme nga e gjithe bota. Disa prej ketyre te ashtuquajtura ligjet jane kaq ekstreme saqe duhet ti supozoj sikur jane fallso ose te vjetra, qe kane nje kuptim te vogel ne shekullin 21. Me poshte po ju veme ne njohje me disa prej ketyre ligjeve te cuditshme nga e gjithe bota: -Ne Angli eshte akt tradhetie te vendosesh mretereshene e Anglise kokeposhte ne pullen postare. -Ne Lancashire, personi i cili nxit qenin te lehe ne plazh ndalohet nga nje polic i thjeshte. -Te gjithe meshkujt mbi moshen 14 vjec, duhet te kryejne dy ore ne dite praktike me shigjeta. -Ne New York, eshte e ligjshme te vrasesh nje skocez brenda nje qyteti antic ne kufi, por vetem nese ai eshte duke mbajtur nje shigjete dhe nje hark. -Nese nje baleen e vdekur eshte gjetur ne bregdetin britanik , koka eshte ligjerisht prone e Mbretit, ndersa pjesa tjeter I takon mbretereshes, tI perdori kockat per korse. -Ne Britani, ne 1888, nese jeni duke levizur me biciklete, ligjerisht ju duhet tI bini ziles vazhdimisht. -Ne Londer eshte e paligjshme ti gjuash qenit me thuper, por mund te perdoresh nje sulm me pluhur, si piperin ne xhaketen tuaj ose mund te perdoresh kamer trekendesh ne park. -Ne Londer dhuna ne familje eshte e ligjshme, kur eshte para ores 9-te te mbremjes dhe kur nuk shqeteson komshinjte. -Ne Londer, ne shekullin 19-te ishte e paligjshme te beje rolin e nje pensioner nga Chelsea, denimi ishte me vdekje. -Ne Angli ne 1837, nese nje burre puthte nje grua kunder vullnetit te saj , ligjerisht ajo kishte ted rejten e gjuajtjes se tij ne hunde. -Ne Arizona gjuetia e deveve eshte kunder ligjit. -Kalifornia e Veriut e ka bere te paligjshme te betuarit perpara njerezve te vdekur. -Gjyqtari J.h.Logan nga Kalifornia, krijoi Loganberry duke kultivuar nje mjeder me nje manaferre te eger. -Ne Kaliforni ne 1986, gjyqtari Samuel mbret u inatos shume me anetaret e jurise te cilet kishin munguar ne nje ceshte , shkaku shiu masiv. Ne kete ceshtje ai deklaroi: Shiu do te pushoj deri te marten dhe Kalifornia do te vuaje 5 vjet problemin e thatesires, pas 5 vitesh ne 1991, nje gjyqtar tjeter pothuajse I njejte deklaroi shiu do te bjere ne Kaliforni me ardhjen e shkurtit deri ne date 27. Ne po te njejten dite Kalifornia ka vuajtur renien e rende te shiut ne keto 10 vjet.
stylus magazine 13

regu i sigurimeve shoqerore n Shqipri mund t quhet nj treg relativisht i ri .Ndonse fillimet historike t sigurimeve n Shqiperi i gjejm n fillimet e shtetit shqiptar n vitet 1920-1930,me futjen e disa kompanive t huaja qe ofronin produkte t sigurimeve,pas Lufts s Dyt Botrore n sistemin e ekonomis s centralizuar q u vendos n Shqipri,aktiviteti sigurues ishte pothuajse inekzistent. Shteti ishte ai q siguronte gjithka,nuk ekzistonte prona private dhe praktikisht nuk ishte e nevojshme t siguroheshe.T vetmet forma t sigurimeve ishin sigurimet shoqrore dhe shndetessore,t detyrueshme sipas sistemit baz shtetror. N vitin 1991,me vendosjen e sistemit t ri t ekonomis s tregut,rishfaqjen e prons private dhe me kalimin ne nj sistem

demoklratik,ishte m se e kuptueshme nevoja pr t patur nj aktivitet sigurues. Keshtu n kt vit u krijua kompania e par shqiptare e sigurimeve INSIG(Instituti i Sigurimeve) nga reforma q ndahu institutin ekzistues t Arkeave t Kursimit dhe Sigurimeve n dy institucione t reja.Pr disa vjet kjo kompani operoi n pozicione monopoli n treg,deri ne shfaqen e kompanive t para private n vitin 1999. Dekatn e fundit tregu i sigurimeve ka marr nj zhvillim t kosiderushm me futjen n treg t disa kompanive t tjera dhe s fundmi me hyrjen n treg t disa kompanive t huaja nprmjet blerjes s aksioneve n kompanit shqiptare. Tregu i sigurimeve n Shqipri rregullohet n baz t ligjit nr.9267 Per Sigurimet t vitit 2004.

Fatjola Halilaj Avokate

Zhvillimi i pensioneve private n Shqiperi

Zhvillimi i tregut t pensioneve private. Pak zhvillime ka n tregun privat t pensioneve suplementare. Kshtu, niveli sht ende i ult vetm 32.1 milion lek kontribute dhe nj numr i ult, rreth 2800 kontribues. Tregu sht i ndar n mes tre kompanive, ku pjesn m t madhe e ka IAPPSH me rreth 80 % t kontributeve, Sigma IPP rreth 11.6 % dhe pjesn tjetr kapital. Ndrsa po ti shohim nga numri i kontribuesve IAPPSSH ka rreth 47.5 %, pastaj SIGMA IPP rreth 30 pr qind dhe kapital rreth 22 %. Kuptohet duke qen nivel i ult dhe treg i ri, nuk bhet fjal pr pagesa t pensioneve ende, pasi jemi akoma vetm n vitin e dyt t aktivitetit. Jan disa faktor q ndikojn n zhvillimin e ult t tregut: - Mangsit e shumta t kuadrit ligjor rregullator n zhvillimin e tregut t pensioneve private suplementare. Ndonse ligji sht sht ndryshuar disa her, prsri ende jemi larg nj

14 stylus magazine

tregu t mirrregulluar. -Mungesn e eksperiencs nga pikpamja manaxheriale. - Munges e kulturs dhe njohurive t publikut rreth kontributeve vullnetare dhe pensioneve. - Niveli i ult i t ardhurave pr frym t popullsis. - Niveli i lart i informalitetit t ekonomis (ka ende probleme t mdha me pagesn e sigurimeve shoqrore t detyrueshme, jo m t flitet pr pensione private suplementare). - Niveli i besimit t publikut dhe mungesa e eksperiencave t mparshme n investime afatgjata t ktij niveli. Kompanit ofrojn aktualisht disa lloje produktesh, si pension pleqrie, pensione t parakohshme, pensione familjare t lidhura me sigurimin e jets, etj. Jan dy kategorit e klientve t ktyre kompanive: individt dhe pundhnsit. Individt jan t interesuar t sigurojn prfitime pensioni individuale, ndrsa pr pundhnsit sht nj form shprblimi pr punonjsit dhe mnyr pr ti mbajtur ata pr nj periudh afatgjat. Nga pikpamja e kanaleve t shitjes dhe marketingut jemi ende n nivele elementare, nuk mund t flitet pr agjent apo kanale komunikimi me publikun, dhe prezenca e ktyre kompanive n media sht e ult. Si prfundim mund t themi q ky sht nj treg q pritet t ket shprthimin e vet pas disa vitesh. 4. Problematika dhe risqet e tregut t sigurimeve dhe tregut t pensioneve private 4.1. Sigurime t detyrueshme apo sigurime vullnetare.

Nj nga dukurit q vihet re qart n tregun e sigurimeve n Shqipri sht fakti se ai mbshtetet fuqimisht n sigurimet e detyrueshme, kryesisht n sigurimet e detyrueshme motorike. Madje dhe nj pjes e mir e sigurimeve vullnetare, jan n fakt pothuajse t detyrueshme, n kuptimin q nuk jan t siguruarit iniciator t procesit q on n nnshkrimin e nj kontrate sigurimi, por nj pal e tret. Kshtu ndodh n sigurimin e jets pr sigurimin e jets s debitorit n rastet e marrjes s kredive. Po ashtu n sigurimin e pronave t lna n hipotek pr t marr kredi. Gjithashtu sigurimi i ofertave/garancive, sigurimi i shndetit n udhtim (nj polic q shitet m shum pr faktin se krkohet n procedurat pr viz t ambasadave), apo raste t tjera t sigurimeve. Pyetja q shtrohet sht, si mundet q t arrijm n nj nivel m t lart t aktivitetit t sigurimeve: duke stimuluar sigurimet vullnetare apo duke rritur numrin e sigurimeve t detyrueshme? Sigurimet e detyrueshme jan lloje sigurimesh q prcaktohen me ligj nga shteti. Si t tilla ato jan subjekt i kontrollit t autoriteteve shtetrore. Pr shembull, kontrollin pr pajisjen me sigurimin e detyrueshm pr automjetet e kontrollon policia rrugore. Duke qen t tilla jan prgjithsisht sigurime masive, ose sigurime nga ngjarje q mund t shkaktojn probleme t mdha dhe dme t mdha ekonomike dhe sociale. N fakt shkaqet pr t cilat shteti mund t detyroj sigurimin pr objekte apo ngjarje t caktuara mund t jen: - Dmet e mdha q mund t shkaktohen n raste t ndodhjes s ngjarjeve.

stylus magazine 15

P.sh. n rastet e shtpive. Ka vende q e kan t detyrueshme sigurimin e shtpive nga zjarri dhe shkaqet natyrore. N kt rast, shteti e ka t pamundur t menaxhoj nj situat katastrofe, ndrkoh q kompanit e sigurimit, nprmjet aktivitetit risigurues, mund ta transferojn riskun. - Shmangien e konflikteve sociale. Ky sht rasti tipik i siguracionit t prgjegjsive ndaj palve t treta n sigurimin e automjeteve. Pr t shmangur problemet e zgjidhjeve individuale t dmshprblimit n rastet e aksidentit, ndrhyhet me an t siguracionit t detyrueshm. - Stimulimi i tregut t sigurimeve, nprmjet kanalizimit t fondeve nga sigurimet e detyrueshme. Nj ekonomi e fort ka prgjithsisht nj industri sigurimesh t fort, dhe mund t themi se sht kusht q nj ekonomi t zhvillohet, q t ket nj sektor t sigurimeve t zhvilluar, i

cili ndikon n reduktimin e riskut n prgjithsi n ekonomi. - Prfitimet q merr ekonomia nga aplikimi i sigurimeve jan: - Dmshprblimi i humbjeve, lejon individt dhe bizneset t ruajn pozicionet e tyre financiare, duke mos cnuar konsumin pr individt dhe investimet pr biznesin. - Reduktimi i pasiguris dhe friks. Kjo sht e vrtet si para ngjarjes q shkakton dm ashtu dhe pas ngjarjes. N trsi, sigurimi ul riskun dhe kjo nxit gjithashtu zhvillimin. - Burime investimi t fondeve- kompanit sigurimeve jan ndrmjets t mirfillt financiar, q transferojn jo vetm risqet, por edhe fondet tek ata q kan krkes pr fonde. Thuhet se sigurimet jan nj form e detyruar kursimi. - Parandalimi i humbjeve kompanit e sigurimit jan prgjithsisht mjaft aktive n

marrjen e masave q parandalojn humbjet e mundshme. Kshtu ato investojn n sigurin e rrugve, n mbrojtjen kundr zjarrit, mbrojtjen kundr vjedhjes s automjeteve apo vjedhjeve n prgjithsi, parandalimin e aksidenteve n pun, etj. - Rritje e kreditimit - sigurimi shton mundsin pr t marr kredi, pasi shton besueshmrin e individit dhe sigurin e t ardhurave t tij. - N Shqipri aktualisht mendoj se ka vend pr prmirsimin e kuadrit ligjor pr shtimin e llojeve t aktivitetit sigurues t detyrueshm, ose t paktn pr krijimin e rrethanave t tilla q t favorizojn sigurimin n situata t caktuara. Disa nga aktivitetet ku mund t aplikohen sigurime t detyrueshme(7), jan: - Shitja e karburanteve me shumic dhe pakic (sigurimi kriter pr dhnien e liencs)

PENSIONET
16 stylus magazine

SHTETI
- Ndrtimi (sigurimi i projekteve mund t jet kriter pr lejet e ndrtimit). - Sigurimet n fushn e bujqsis, t lidhura me subvencionimin e mundshm. - Produktet e sigurimit n turizm (sigurimi i prgjegjsis s operatorve turistik). - Sigurimi i konesioneve sigurimi i kontrats konesionare. - Sigurimi i jets s punonjsve n profesione t caktuara, t cilsuara si me vshtirsi t lart. Lidhur me sigurimet vullnetare problemi sht pak m i ndrlikuar. Faktort q stimulojn ose efektivisht pengojn sigurimin vullnetar jan disi m vshtir t kontrollohen apo stimulohen. Nga ana e AMF sht duke u punuar nj projektligj pr aplikimin e sigurimeve n kto aktivitete si kriter pr liensim. Disa prej tyre q ndikojn n Shqipri jan: - Niveli i ult i t ardhurave pr frym sht e paimagjinueshme t mendosh q nj familje me t ardhura modeste t ket mundsi t siguroj jetn, pronn apo prgjegjsin. Gjithashtu deri diku kjo vlen pr bizneset, dihet q n Shqipri shumica e bizneseve jan t vogla, madje shpesh familjare, dhe sigurimi i prons apo aktivitetit t biznesit nga ndrprerja sht shpesh luks pr fitimet e tyre modeste. - Mentaliteti dhe kultura e jetess sigurimet jan nj aktivitet relativisht i ri n Shqipri dhe mentaliteti i publikut pr transferimin e riskut dhe sigurimin sht ende n nivele t ulta. Perceptimi publik pr sigurimet sht gati i barasvlershm me at t nj takse t detyruar pr tu paguar. Kjo vjen si pasoj e disa faktorve: -Perceptimi pr riskun dhe pasigurin. - Munges prgjegjsie n shtjet civile dhe jetesn n komunitet. - Niveli aktual i shrbimit t kompanive t sigurimeve. Niveli i ult i pagimit t dmeve dhe problemet q ka ky process e largojn publikun nga blerja e produkteve t sigurimeve. - Mangsi n ligjet dhe problemet n sistemin e drejtsis. Kjo sidomos n rastet e sigurimit t prgjegjsive dhe prons. Zgjidhjet e konflikteve civile nga ana e sistemit gjyqsor si dhe ekzekutimi i vendimeve ln pr t dshiruar. Sistemi i marketimit t produkteve t sigurimeve. E thn thjesht, kompanit e sigurimeve ende nuk jan aq prezente n kanalet e marketimit, promovimit dhe shitjes s produkteve t tyre. Ndrsa shitjet jan prqendruar n sistemin e agjentve eskluziv, shpesh kta agjent nuk jan n gjendje t promovojn dhe shesin produktet e kompanis, pasi nuk kan as

stylus magazine 17

kualifikimin minimal prkats. Sigurimet vullnetare jan prgjithsisht t prqendruara n departamentet e kompanis. Megjithat vihet re nj prmirsim i ksaj situate dhe premisat n vijim jan pr nj rritje t nivelit t sigurimeve vullnetare. Ktu ka ndikuar si fakti q kompanit e sigurimeve kan tashm nj pozicion t konsoliduar financiar, tregu i sigurimeve t detyrueshme sht deri diku I ngopur dhe konkurrenca e fort, si dhe futja n treg e kompanive t huaja me eksperienc e praktika t zhvilluara n kt fush. Veanrisht nj fush q ia vlen t eksplorohet sht ajo e sigurimeve t jets, me ofrimin e produkteve alternative q kombinojn sigurimin e jets me investimet. Prfundimisht mund t themi se varsia e tregut t sigurimeve nga sigurimi i detyruar motorik mund t ulet n vitet n vijim si efekt i kombinuar i shtimit t llojeve t sigurimeve t detyrueshme dhe fokusimit gjithnj e m tepr t kompanive t sigurimeve n sigurimet vullnetare. 4.2. Risqet me t cilat ndeshen kompanit e sigurimeve
18 stylus magazine

Kompanit e sigurimit jan ndrmarrje t specializuara n menaxhimin dhe transferimin e risqeve, por ndrkoh dhe ato vet, duke qen biznese, jan t ekspozuara nga disa risqe t mundshme. Kompanit duhet t bjn kujdes lidhur me menaxhimin e ktyre risqeve dhe parandalimin e humbjeve t mundshme. Disa nga risqet kryesore me t cilat ndeshen kompanit e sigurimit n Shqipri jan: Risku i paaftsis paguese- ky risk, q mund t jet fatal pr kompanin, ka t bj me faktin q kompania mund t mos jet n gjendje t paguaj detyrimet e saj. Kjo mund t ndodh nse kompania ka nj nivel t ult t t ardhurave (primeve) dhe nivel t lart t shpenzimeve (dmeve dhe shpenzimeve operative) dhe rezulton me humbje t vazhdueshme t cilat nuk mund ti mbuloj me kapitalin e saj. N prgjithsi kjo tregohet nga nj raport tepr i lart i kombinuar(8) si dhe nga nj raport i ult i kapitalit dhe sidomos i aftsis paguese. N tregun shqiptar, kompanit e sigurimeve kan n prgjithsi raporte t kombinuar t mira, nivel shum t lart t mjaftueshmris s kapitalit dhe aftsis pa-

guese, megjithat ka nj problem. Raporti i kombinuar vrtet sht brenda parametrave, por prbrsit e tij (raporti dme/prime dhe raporti i shpenzimeve) jan n kahe t kundrta ku duhet t ishin. N nivel afatgjat kjo prbn nj risk potencial, pasi duke pasur nj nivel t lart t shpenzimeve, n momentin q kompania do t ket nj prkeqsim t raportit dme/prime, do t vihet n vshtirsi. Kshtu q sht e nevojshme q kompanit t mbrohen nga kjo, ose nprmjet kapitalit, ose duke reduktuar nivelin e shpenzimeve. Risku i prqendrimit-ka t bj me grumbullimin e nj klase t aktiveve mbi nj nivel t caktuar. Ky risk sht objekt dhe i kontrollit nga autoriteti i mbikqyrjes. Kshtu prqendrimi shum i lart i investimeve n nj lloj t caktuar (ose i vet investimeve n total), apo fokusimi vetm n nj lloj police sigurimi, apo niveli tepr i lart i provigjioneve, jan raste t ktij risku. Ky lloj risku shmanget nprmjet diversifikimit t portofolit t kompanive t sigurimit dhe nivelit t mjaftueshm t kapitalit. Kompanit shqiptare preken nga ky risk pr dy arsye:

- S pari, sepse portofoli i tyre i investimeve, sht pak i diversifikuar. Statistikat tregojn q rreth gjysma e aseteve t kompanive t sigurimit jan n formn e depozitave n bank, ndrkoh q rreth nj e katrta jan investuar n letra me vler t qeveris. N kushtet e nj krize financiare q mund t prekte sistemin banker, kjo do t kishte efekte t menjhershme n tregun e sigurimeve. - S dyti, duke qen nj treg i mbshtetur fuqimisht tek sigurimet e detyrueshme, ekziston risku pr ato kompani q jan m fort t varura nga kto lloj sigurimesh, sidomos kompanit e vogla, q n rastet e shtimit t konkurencs, t nj lufte mimesh, t hasnin vshtirsi pasi do t kishin nj rnie t t ardhurave. Risku i likuiditetit-ka t bj me bllokimin e fondeve t mdha n investime t cilat mund t duhen koh t maturohen, nse kompanis do ti duheshin shuma t mdha parash n koh t shkurtr. Kompanit e sigurimeve jan t detyruara t ken nj system t menaxhimit t likuiditetit, duke mbajtur rezerva t mjaftueshme pr raste t emergjencs. N Shqipri ky risk sht pr-

gjithsisht i menaxhueshm pasi kompanit kan shuma t mdha t depozituara n banka dhe niveli i likuiditetit monitorohet vazhdimisht. (8)Raporti i kombinuar krahason demet e papaguara+shpenzimet operative te kompanise me primot neto.) Risku i norms s interesit- lidhet me faktin e humbjeve potenciale nga ndryshimi i normave t interesit. Pjesn m t madhe t aseteve t kompanive t sigurimit e z portofoli i investimeve, dhe n Shqipri investimet kan formn e depozitave ose investimit n letra me vler shtetrore, q jan me t ardhura fikse dhe ndikohen nga normat e interesit. Ky lloj risku menaxhohet nprmjet diversifikimit t investimeve, ndonse si dihet, n Shqipri mundsit pr investime n alternative t tjera jan t kufizuara dhe risku potencial nga norma e interesit sht mjaft present. Risku i kreditit-ka t bej me riskun q buron nga huat/borxhet q kompania e sigurimit jep n formn e investimit. Ky risk vlersohet prgjithsisht i ult pr kompanit shqiptare, duke

qen se investimet n prgjithsi vlersohen me nivele t mira sigurie, pasi sistemi bankar paraqitet n gjendje t mir dhe pjesa tjetr sht e investuar n letra me vler shtetrore. Si e tham, tregu i pensioneve private suplementare sht nj treg n fillimet e veta n Shqipri. Si i till ai shfaq ende nj potencial t paeksploruar nga kompanit prezente n treg. M posht po vlersojm disa nga mundsit q ofron tregu dhe pse n t ardhmen pritet nj zhvillim m i shpejt i tij. Pak aktor n treg. Esht nj avantazh i konsiderueshm fakti q ka pak kompani prezente n treg. Barrierat pr futjen e konkurentve t rinj nuk jan t paprfillshme. Pik s pari, legjislacioni aktual ka nj kufizim t fuqishm lidhur me futjen e pundhnsve n treg, nprmjet krijimit t planeve t pensionit pr punonjsit e tyre. Krkesat minimale pr numrin e punonjsve (9) jan nj penges e fort. Mendoj se kjo duhet ripar. N Shqipri ka kompani t fuqishme t cilat mund t ishin t interesuara pr kt lloj
stylus magazine 19

aktiviteti, por jan t detyruara t veprojn me IPP ekzistuese. Futja e kompanive n kt lloj tregu do t ishte positive jo vetm pr kompanit (mundsi gjenerimi t ardhurash shtes nga investimet), por edhe pr vet ekonomin, pasi sht nj aktivitet q stimulon kursimin dhe investimet. Sistemi baz n kriz. Sistemi aktual i sigurimeve shoqrore, funksionon me sistemin PAYG (Pay as you go), dhe has n vshtirsi t mdha financiare. Prej vitesh sistemi sht n kriz dhe me defiit i cili mbulohet do vit nga buxheti i shtetit. Tranzicioni dhe papunsia, ekonomia informale, puna n t zez dhe inefienca e strukturave shtetrore pr ta kontrolluar kan uar n kt situat. N kto kushte shteti e ka shum t vshtir t ofroj kushte t mira pr punonjsit q sigurohen, dhe kjo i shtyn m tej individt t krkojn sigurimin e detyrueshm nga pundhnsit e tyre. Nga kjo mund t prfitoj tregu privat i pensioneve, i cili duke ofruar ndjeshm kushte m t mira, mund t trheq nj pjes t personave me t ardhura m t larta. T ardhurat nga emigrantt. Shqipria sht nj vend ku t ardhurat nga emigrantt luajn nj rol t madh n zhvillimin e ekonomis. Por e rndsishme sht q kto t ardhura, t cilat duhet thn se nga viti n vit vijn n rnie, t mos kalojn pr konsum, por t investohen. Nj form mjaft e mir investimi n kt pik jan fondet private t pensioneve, t cilat i garantojn emigrantit nj t ardhur ekstra n momentet kur nuk do t jet n gjendje t gjeneroj m t ardhura. (9)sipas ligjit aktual,nje punedhenes mund te krijoj nje IIP kur ka jo me pak se 500 punonjes.ose ne rastet e bashkimit te disa pundhenesve,secili te kete jo me pak se 100.) Po ti shtojm ksaj faktin q emigrantt kan shum vite shkputje nga sistemi baz i sigurimeve shoqrore, nse duan t marrin nj pension n Shqipri, ju kushton shum m tepr ta marrin at nprmjet kontributeve vullnetare n skemn shtetrore, ku n fund t fundit dhe prfitimi sht shum m i ult se n skemat private. Rritja e numrit t individve me t ardhura t mjaftueshme pr nj skem pensioni privat Kuptohet q jo do individ do t ishte i gatshm t merrte pjes n nj skem t till. Optimalja do t ishin individt rreth t dyzetave, me t ardhura mesatare ose t larta. T ardhurat jan n nj lidhje t till me moshn, q prgjithsisht mbas moshs 50 vje vijn n rnie. Ky numr nuk sht shum i lart n Shqipri. Mosha mesatare n Shqipri sht ende e ult dhe numri i personave me t ardhura mesatare ose t larta nuk sht i madh, ndonse vjen n rritje. Por, situata pritet t ndryshoj pas disa vjetsh, kur t ardhurat mesatare pr frym pritet t rriten, ndrkoh q vjen n rritje dhe mosha mesatare e punonjsve. Disa nga mnyrat pr t trhequr kontribues n IPP mund t jen: * Informimi dhe publikimi i materialeve edukuese, organizimi i aktiviteteve dhe fushatave publicitare
20 stylus magazine

lidhur me prfitimet nga IPP. Kryesorja sht t ndryshohet mentaliteti i publikut lidhur me pensionin, kontributet dhe sigurimin e t ardhurave n moshn e tret. * Trheqja e pundhnsve n kt aktivitet. Lidhja me pundhnsit mund t jet nj form shum e mir pr IPP pr t trhequr klienteln, pasi sht nj aktivitet me prfitim t ndrsjellt. *Prmirsimi i kuadrit ligjor dhe rregullativ n kt fush dhe mundsisht nxitja fiskale q mund t aplikohet pr kontributet pr pensionet private. Avantazhet q do t kishte ekonomia nga zhvillimi I IPP do t ishin: * Stimulimi i kursimeve dhe investimit nprmjet akumulimit t fondeve t mdha t

disponueshme pr tu investuar. * Prmirsim i sistemit t shprndarjes s t ardhurave. * Zbutje e problemeve sociale t moshs s tret. * Prmirsimi i tregut t puns dhe i marrdhnieve pundhns-punmarrs. Konkluzione dhe rekomandime. N kt punim u paraqit nj panoram e tregut t pensioneve private n Shqiperi. Konkluzionet q mund te nxjerrim jan : - Tregu i sigurimeve n Shqiperi paraqitet me nj stabilitet t knaqshm dhe nj rritje t mir. - Tregu vazhdon t dominohet nga sigurimet e detyrueshme,sigurime

motorike TPL, kartoni jeshil,ndonse pesha e sigurimeve vullnetare ka ardhur n rritje. - Peshn kryesore n treg e zn sigurimet e jojets,sigurimet e jets kan ende nj pesh shum t ult. - Kompanit e sigurimeve kan rritur penetrimin e tyre n klasat e ndryshme t sigurimeve,duke shtuar numrin e produkteve dhe duke krijuar nj far pozicionimi n treg. - Kanalet e markatimit t produkteve q prdoren jan ai me agjent eskluziv dhe shitja direkte. - Risigurimi i kompanive ka ardhur n rritje,duke transferuar kshtu nj pjes t riskut. - Problematika n tregun e sigurimeve mbeten raporti i ult dme /prime dhe raporti i lart i shpenzimeve.Kjo mund t pebj nj risk pontecial n vijim,prandaj kompanit duhet t tentojn ti sjellin kto raporte n vlerat optimale. - Gjithashtu tregu karakterizohet nga nj nivel mjaft i lart i aftsis paguse,kapitalit dhe

stylus magazine 21

E drejta pr jeten pr nj person t paditur sht e veshtire dhe teper e pakuptueshme1. `E drejta per jeten eshte padyshim e drejta me e rendesishme njerezore,nga gezimi i se ciles burojne dhe nje sere te drejtash te tjera themelore te ndervarura.Ajo perben nje te drejte te paderogueshme,te pandashme te patjetersueshme e lidhur ngushte me qenien njerezore. E drejta pr jeten sht e lidhur thelbesisht me nj kapacitet t qenies pr t mbajtur preferencat,t cilat jane t

lidhura thelbesisht me nj kapacitet t qenies se t ndjerit dhimbje dhe vetplotesim2. Pa gezimin e te drejtes per te jetuar nuk do te kishin kuptim te drejtat e tjera.E drejta per te jetuar eshte e vetmja e drejte e parashikuar ne KEDNJ ku gjykata mund te investohet edhe nga te afermit e viktimes.Ky perben nje dallim te rendesishem nga te drejtat e tjera. Per shkak te rendesises se saj te padiskutueshme e drejta per jeten gezon nje mbrojtje te posacme nga mekanizmat dhe instrumentat kombetare dhe nderkombetare.

E drejta pr t jetuar, dispozitat e KEDNJ

MA.Ilma BICI Ph.,D Candidate

22 stylus magazine

Nje sere traktatesh nderkombetare kane sanksionuar te drejten per te jetuar si Deklarata Universale e te Drejtave te Njeriut. Kushdo ka te drejten e jetes, lirise dhe sigurise. Gjithashtu neni 6 i Paktit Nderkombetar mbi te Drejtat Civile dhe Politike,neni 4 i Kartes Afrikane te Drejtave te Njeriut dhe Popujve. Ne fushen e mbrojtjes se ketyre te drejtave,nje instrument me shume rendesi eshte edhe Konventa Europiane e Te Drejtave te Njeriut e cila eshte nenshkruar ne Rome ne 04.11.1950 dhe ka hyre ne fuqi ne 03.09.1953. Kjo Konvente nuk eshte thjesht nje katalog deklarativ te drejtash.Qe ne kohen kur Keshilli i Europes ishte ende ne hapat e pare te krijimit te tij Komiteti i Ceshtjeve Ligjore dhe Administrative paraqiti Raportin Teitgen ku sipas t cilit del e qarte se karakteristike kryesore e konventes nuk eshte gama e te drejtave qe permbledh te cilat jane te drejta universale te parashikuara dhe ne akte te te tjere nderkombetare por aspekti i imponimit ndaj shteteve anetare te detyrimeve negative dhe pozitive ne favor te mbrojtjes se te drejtave te njeriut,pasi ne baze te Koventes shkelja e te drejtave te njeriut eshte gjithmone ceshtje nderkombetare.

Mbrojtja qe KEDNJ siguron per te drejtat e njohura nga ajo, perfshire ketu te drejten e jetes shihet ne dy kendveshtrime: 1. Mbrojtje vertikale Ne lidhje me mbrojtjen vertikale duhet te theksojme se shteti eshte pergjegjes per veprimtarine e gjithe mekanizmave dhe organeve te tij. Per rrjedhoje ai ka detyrimin qe te garantoje te drejten e jetes se cdo personi gjate nderhyrjeve te ndryshme te organeve te tij. Pra, ne cdo moment kur nje individ ndodhet nen kujdesin e shtetit (te nje prej organeve te tij), shtetit i lind detyrimi te garantoje mbrojtjen e te drejtave dhe lirive te ketij personi, perfshire ketu edhe te drejten e jetes. Pavaresisht nga periudha kohore qe individi kalon nen kujdesin e shtetit (vuajtja e nje denimi ne burg, shtrimi ne spital, kryerja e nje detyre me sherbim, etj), shteti ka detyrimin te siguroje dhe garantoje te drejten e jetes se ketij personi, pavaresisht nese ekziston apo jo dokumentacioni se ky individ ka qene ne mbikqyrjen e shtetit para apo pas zhdukjes se tij. 2. Mbrojtja horizontale Pavaresisht se eshte e pamundur qe shteti te

stylus magazine 23

parashikoje ne cdo moment sjelljet shoqerore, apo individuale ne rrethana te ndryshme, ai ka detyrimin te parashikoje si shkelje penale sjellje te nje rrezikshmerie te caktuar shoqerore, te cilat cenojne jeten e personit, duke vendosur edhe sanksionet perkatese. Ky detyrim i shtetit vlen jo vetem per sanksionimin e ketyre veprave penale ne legjislacionin material, por edhe ne parashikimin ne legjislacionin procedural te shtetit, se si keto cenime te jete do te hetohen, gjykohen dhe se si do te ekzekutohen denimet perkates, te dhena ne perfundim te gjykimeve. Hetimi, gjykimi dhe denimi i autoreve te veprave penale duhet te jete real, efektiv, ne proporcion me shkeljen e kryer dhe te sherbeje per realizimin e parandalimit te posacem e te per-

gjithshem te ketyre veprave. Cdo shtet europian qe ka ratifikuar KEDNJ ka detyrimin qe legjislacionin e tij material dhe ate procedurial ti pershtase me parashikimet e KEDNJ. Legjislacioni penal shqiptar i ka parashikuar veprat penale kunder jetes ne Kreun II te Kodit Penal (nenet 79-90). Eshte e qarte se vetem ngritja e ketyre shkeljeve ne nivelin e vepres penale dhe parashikimi i sanksioneve ne lidhje me to nuk eshte e mjaftueshme per te parandaluar cenimin e se drejtes se jetes. Shteti ne cdo rast ka mundesi per te kontrolluar dhe parandaluar situatat kur paraqitet nje rrezik real dhe i drejtperdrejte kunder nje apo disa individeve. Ne cdo rast, ky rrezik duhet te jete i njohur nga organet shteterore, te cilat duhet te marrin masat e nevojshme operative per ta shmangur ate. Megjithate, mundesia e ardhjes se pasojave dhe masat e marra (apo qe duheshin marre) prej organeve shtetorore, do te vleresohen rast pas rasti, pasi menyra e sjelljes se njerezve, apo mundesia e shkaktimit te vdekjes si rezultat i veprimeve te rrethanave te tjera, nuk mund te parashikohet ne te gjitha raste. Nese do te pranonim te kunderten, do ta vendosnim shtetin perpara nje pamundesie reale per mbrojtjen efektive

24 stylus magazine

te se drejtes se jetes ne praktike. Nje rast i parashikuar nga legjislacioni shqiptar eshte, Ligji Nr.9205, date 15.03.2004 Per mbrojtjen e deshmitareve dhe bashkepunetoreve te drejtesise, i cili parashikon si gjendje rreziku gjendjen aktuale, konkrete dhe serioze, per shkak te se ciles personit te mbrojtur i rrezikohet jeta, shendeti, te drejtat dhe lirite themelore, te parashikuara nga ligji, si dhe prona e te drejtat e lidhura me te. Neni 8 i po ketij ligji percakton se zbatimi i masave te posacme te mbrojtes se deshmitarit te drejtesise vendoset vetem nese ai ndodhet ne gjendje rreziku aktual, konkret dhe serioz, eshte i pershtatshem per tu perfshire ne keto masa dhe me kusht qe me vullnetin e vet te lire, pranon dhe merr pjese aktivisht ne zbatimin e tyre. Pra, nga pikepamja e horizontale, shteti ka detyrimin per sigurimin e nje mbrojtjeje te te drejtave ne aspektin procedurial. Konventa Europiane e te drejtave te njeriut ka garantuar te drejten per te jetuar ne nenin 2 te saj, ne prot. Nr.6 dhe 13 te saj ku vihet re mjaft qarte rendesia e t drejtes pr t jetuar,si e drejta baze nga ku nisin dhe t drejtat e tjera.Duke bere nj analize t ketyre neneve,konstatojme se : Askujt nuk mund ti privohet qellimisht jeta, me perjashtim te rastit kur zbatohet nje vendim me vdekje, i dhene nga nje gjykate,kur krimi ndershkohet me kete denim nga ligji. Denimi me vdekje hiqet,askush nuk mund te denohet me nje ndershkim te tille dhe as te ekzekutohet. Nje shtet mund te parashikoje ne legjislacionin e tij denimin me vdekjeper akte te kryera ne kohe lufte ose rreziku shume te afert te luftes,nje denim I tille do te zbatohet vetem ne ne rastet e parashikuara nga ky legjislacion dhe ne perputhje me kete legjislacion. Ky shtet do ti komunikoje Sekretariatit tePergjithshem te Keshillit te Europes dispozitat

perkatese te legjislacionit ne fjale. Mbrotja e te drejtes per te jetuar ne planin thelbesor dhe procedurial Gjykata Europiane nenin 2 te Konventes e ka analizuar si ne planin substancial ashtu dhe ne ate procedurial.Plani subsatancial eshte detyrimi i shtetit,vec rastit kur eshte absolutisht e domosdoshme,per te mos perdorur forcen qe mund te sjell ne privimin e jetes ndersa plani procedurial eshte kuptuar pergjithesisht ne detyrimin i shtetit ne kryerjen e hetimeve te gjithanshme per zbardhjen e vrasjeve sidomos kur ato kryhen nga pjestar te forcave te armatosura. Kushti substancial eshte i pavarur nga ai procedurial ne kuptimin qe gjykata ka konstatuar shkelje te nenit 2 ne planin substancial e jo procedurial (ceshtja MCCAIN vs M.B 3) ose ka konstatuar shkelje te kushtit procedurial e jo substancial ne raste te tjera (ceshtja KAYA vs TURQISE 4). Mendoj se Ne thelb, e drejta e jetes eshte nje e drejte negative, pra cdo person e gezon ate individualisht pa nderhyrjen e shtetit. Megjithate Shteti si garant i respektimit te te drejtave ka dhe detyrimin pozitiv ne perfeksionimin e nje sistemi ligjor ne mbrojte te jetesse njerezve. Ky detyrim rrjedh jo vetem nga neni 1 i Konventes por dhe ne analize te nenit 2 te saj kur afirmon se e drejta e jetes mbrohet me ligj. Autoritet vendase kan pr detyre kryesore t garantojne t drejtn e jetes duke ngritur nj legjislacion penal efikas me qellim ndalimin e cenimit t individit.Ne ceshtjen Osman kunder Anglise gjykata ka argumentuar se I takon shtetit te marre paraprakisht masa praktike pr t mbrojtur individin jeta e t cilit rrezikohet nga veprimet kriminale t individeve t tjer.Ajo qe lidhet drejtperdrejt me Nenin 2 te KEDNJ eshte momenti i mbarimit te se drejtes se jetes. Nga pikepamja mjeksore Vdekja eshte nje proces biologjik, qe nenkupton pushimin e funksioneve
stylus magazine 25

jetesore te organizmit, pas te cilit vjen menjehre shuarja e veprimtarise se indeve dhe qelizave te organizmit te njeriut 5. Nga pikepamja biologjike, momenti kur personi konsiderohet se ka vdekur dhe nuk ka me asnje parameter fizik per tu rikthyer ne jete, eshte momenti ne te cilin vdes truri. Shkaqet te cilat cojne ne arritjen e ketij momenti jane te ndryshme. Pikerisht, menyrat e vdekjes tregojne nese eshte cenuar apo jo neni 2 i KEDNJ. Diskutimi i shtruar ne ceshtjen Pretty kunder Mbreterise se Bashkuar ishte nese e drejta per te jetuar perfshin edhe te drejten per te vdekur. Ne rastin konkret personi ishte ne nje stad te tille te semundjes ku pavaresisht nga pamundesia e saj e plote fizike, aftesia e tij intelektuale per te marre vendime ishte e pacenuar. Ne kete rast, GJEDNJ afirmoi se e drejta per te zgjdhur nese personi donte te jetonte apo jo, ishte nje e drejte e karakterit ngushtesisht personal dhe i perkiste vetem personit, jo ndonje personi tjeter. Me kete vendim GJEDNJ garantoi indirekt edhe te drejten per te vdekur. Nje ceshtje me rendesi dhe qe eshte shpesh objekty i diskutimeve te shumta eshte ceshtja e te drejtes per te jetuar te fetusit. Mundesite e diskutuara ne lidhje me pyetjen nese kemi apo jo shkelje te nenit 2 te Konventes ne lidhje me abortin permlidhen ne tre pikepamje: neni 2 nuk e mbulon fare te drejten per te jetuar, ose e njeh me disa kufizime ose i jep fetusit nje te drejte absolute per te jetuar. Duke iu referuar qendrimit te mbajtur nga jurisprudence gjyqsore eshte perjashtuar pranimi i te drejtes absolute te fetusit per te jetuar.Nese do te pranohej keshtu,atehere do te ekzistonte mundesia e cenimit te se drejtes per te jetuar te
26 stylus magazine

nenes ne rastet kur fetusi do ishte nje cenim eminent per demtimin e rende te shendetit qe mund te shkaktonte vdekjen e nenes.Ne kete rast do te pranohej se fetusi ka nje vlere me te larte se sa jeta e gruas shtatzene.Ky qendrim do te ishte nje interpretim i gabuar i nenit 2 te KEDNJ per arsye sepse se pari pothuajse te gjitha palet kontraktuese e njohin abortin kur ai eshte i nevojshem per te shpetuar jeten e nenes se dyti do te kishte diproporcion interesash. GJEDNJ ne Vendimin Bruggermann dhe Sheuten kunder Republikes Federale te Gjermanise, si dhe ne nje aplikim kunder Britanise se Madhe ka theksuar se neni 2 nuk ka pasur si qellim te marre ne mbrojtje fetusin e palindur. Termi i perdorur nga konventa everyone apo tutte persone synon te mbroje jeten e personave tashme ekzistues. Njohja e te drejtes per jeten per fetusin do te vinte ne kundershtim me objektin dhe qellimin e konventes. Megjithate ne ceshtjen Hercz kunder Norvegjise, Komisioni ka eshte shprehur se nuk perjashton situata te vecanta ne te cilat fetusi mund te gezoje nje mbrojtje te vecante dhe duke marre ne konsiderate kendveshtrimet e ndryshme te shtetevene lidhje me kete ceshtje, Komisioni eshte shprehur se shteteve u duhet lene nje diskrecion i gjere ne trajtimin e kesaj ceshtjeje delikate, nese do ta shtrijne aplikimin e nenit 2 edhe ne mbrojtjen e se drejtes se fetusit apo jo. Ne reference te precedendit te krijuar si rezultat i shqyrtimit te disa ceshtjeve te debatuara ne kete pike,GJEDNJ,duke analizuar legjislacionet e ndryshme te shteteve anetare ne lidhje me abortin, ka arsyetuar se femija i palindur nuk konsiderohet si person qe mbrohet drejteperdrejt nga neni 2 i Konventes ,por edhe nese femija i palindur ka nje drejte per te jetuar ajo kufizohet ne menyre te nenkuptuar nga te drejtat dhe interesat e nenes.

Gjithashtu, ne rast shtatezanie, ardhur si rezultat i marredhenieve jashtemaretesore, te vajzave te mitura nen 16 vjec, per nderprerjen e shtatezanise, kerkohet edhe miratimi i personit qe ushtron autoritetin prinderor, apo kujdestarine ligjore mbi te mituren. Ne lidhje me demin qe mund te pretendohet nga lindja e femijes ne rastet kur gruaja nuk e deshiron kete lindje, praktika e ndjekur nga gjykata te vendeve te ndryshme 6(apo Gjykata e Kasacionit ne France) eshte se sjellja ne jete e nje femije nuk mund te perbeje ne vetvete dem per te cilin te mund te shpreblehet juridikisht nena, edhe ne rastet kur femija ka lindur megjithese ka pasur nje nderhyrje mjekesore per nderprerjen e shtatzanise. Ceshtje tjeter qe ka sjelle diskutime eshte edhe ajo e klonimit njerezor dhe eksperimenteve me qelizat embrionale. Biologjikisht, qeliza e klonuar kalon neper te njejtat procese si qeliza natyrore (embrion, fetus, i mitur, i rritur), per rrjedhoje mund te konsiderohet se cdo eksperimetn klonimi per kerkime embrionale perben nje vrasje te nje individi potencial. Mungesa e nje perkufizimi te vetem per embrionin ne Europe, ka bere qe ne shtete te dnryshme, ky fenomen te rregullohet ne menyra te ndryshme. Legjislacioni europian e ka ndaluar klonimin njerezor ne Protokollin Shtese te Konventes per Mbrojtjten e te Drejtave te Njeriut dhe Dinjitetit te Qenieve Njerezore, miratuar ne Paris ne 12 janar 1998. Ne vendimin Calvelli dhe Ciglio kunder Italise GJEDNJ evidentoi rregullimet ligjore perkatese qe do te detyronin spitalet publike apo private, te merrnin masa te pershtatshme per mbrojtjen e jetes se pacienteve. Ne vazhdim GJEDNJ thekson se duhet te ndertohet nje sistem ligjor efektiv dhe i pavaruru per te percaktuar shkaqet e vdekjes se pacienteve qe jane nene

kujdesin e mjekve, qofshin keta edhe te institucioneve private dhe ne rast se ka vend, keta persona duhet te garkohen me pergjegjesi. Ne kete ceshjte u theksua se ne rrethana te caktuara demshperblime civile apo administrative, mund te japin mbrojtjen e duhur ne rastet kur permes ketyre kanaleve arrihet te vendoset marreveshja dhe kryerja e demshperblimit. EUTANAZIA Problem mjaft i diskutuar dhe delikat qe lidhet me nenin 2 eshte dhe ceshtja e Eutanazise,qe me dy fjale mund te perceptohet dhe si ndihma ne vetevrasje. Problemi eshte sa juridik aq dhe fetar e psiko-social. Ne pikpamjen juridike qendrojne ne kundrapeshe e drejta e personit kunder cdo torture, trajtimi ose ndeshkimi njerezor a poshterues 7 nga njera ane dhe e drejta e jetes nga ana tjeter. Problemet dhe pyetjet kryesore qe dalin ne lidhje me kete ceshtje jene: Se pari A duhet shteti te mbroje te drejten per te jetuar te nje personi qe nuk deshiron te jetoj me duke dal ne kundershtim me vullnetin e tij? Se dyti A mund te lejoj shteti dhenien fund te jetes me qellim qe ti jepet fund vuajtjeve te njepersoni nese ky i fundit nuk mund te shpreh vullnetin e tij ne kete rast? Ne praktike pyetja tenton te jete e lidhur me faktin nese aparatet qe mbajne ne jete pacientet mund te fiken perpara se personi te konsiderohet klinikisht i vdekur,me qellim qe te mos shtrohet pa arsye procesi i vdekjes.Ne driten e precedentit ne lidhje me kerkesat per ndihme ne vetevrasje,doktrina flet ne favor te lenies se hapesires ne vleresimin e shteteve. Ne fakt ekzistojne nje sere shtetesh si Danimarka,hollanda,Belgjika qe e lejojne eutanazine. Ne ceshtjet e shqyrtuara prej saj gjykata eshte treguar e rrepte ne lidhje me pretendimin se
stylus magazine 27

neni 2 i Konventes duhet te interpretohet se u jep individeve nje te drejte per te kryer vetevrasje.Ne disa rrethana te percaktuara qarte neni 2 mund te imponoje nje detyrim pozitiv te autoritetet e shtetit per te marra masa operative parandaluese per te mbrojtur nje individ,jeta e te cilit eshte ne rrezik. Ne te gjitha ceshtjet e parashtruara ne gjykate eshte vene theksi te detyrimi i shtetit per te mbrojtur jeten.Neni 2 nuk mund te interpretohet se jep diametrikisht te drejten e kundert,perkatesisht te drejten per te vdekur,ai as nuk mund te krijoj nje te drejte per vetevendosje ne kuptimin qe i japin nje individi te drejten per te zgjedhur vdekjen dhe jo jeten. Gjykata perkatesisht konstaton se nuk mund te rrjedh nga neni 2 i Konventes asnje e drejte per te vdekur ,qofte ne duart e nje personi te trete qofte ne duart e nje autoriteti publik. Prsa i prket t drejts shqiptare, eutanazia nuk sht e lejueshme pasi kjo vjen n kundrshtim dhe me normat e moralit t popullit
28 stylus magazine

shqiptar, madje vrasja e kryer n kushtet e eutanazis konsiderohet si vrasje e thjesht.16 Vrasje e thjesht, si rregull, cilsohet dhe eutanazia, domethn kur subjekti shkakton vdekjen me krkesn dhe plqimin e vet viktims, ose pr tu dhn fund sa m shpejt vuajtjeve e dhimbjeve t forta, t shkaktuara nga nj smundje e rnd e pashrueshme. Ekziston nj pikpamje q vrasja e kryer n gjndje t eutanazis t dnohet si krim, ose n baz t nenit 76 t Kodit Penal ose si vrasje n rrethana lehtsuese n baz t nenit 82 t Kodit Penal, kur ka rrethana t tilla17 Gjithsesi n Kodin Penal nuk parashikohet si figur e veant e veprs penale eutanazia, madje n kapitullin e krimeve kundr shndetit dhe jets, termi eutanazi nuk ekziston. DENIMI ME VDEKJE Shoqria njerzore n t ciln ne po jetojm, ka ecur me hapa t shpejt evoluimi. Evoluim i cili diktohet me an t modifikimeve apo transfor-

mimeve rrnjsore q nga shoqria primitive deri n ditt e sotme. Evoluimi i shoqris ka patur gjithmon prirje t elinminoj mbetjet e s shkuars s largt primitive duke ndryshuar vazhdimisht natyrn e bashkjetess njerzore. Zhvillimet q ka psuar shoqria nprmjet evoluimit jan pranuar, por edhe jan par me dyshim deri diku duke u kontestuar nga antart e shoqris njerzore. Brenda ktij kuadri prfshihet dhe dnimi me vdkje i cili pr shkak t mosprputhjes s mentalitete t ndryshme sht br objekt debatesh. Dnimi me vdekje z nj vend, me rndsi n mendimin shoqror, politik, filozofik, juridik e teorik, si dhe n legjislacionin ton penal nga lashtsia deri n ditt tona 8. Dnimi me vdekje sht br nj nga temat m t prfolura dhe m shum t diskutueshme n mbar botn.Koncepti i denimit me vdekje eshte cenim i te drejtes me te rendesishme njerezore,te drejtes per te jetuar,si nje e drejte natyore e pamohueshme,e pacenueshme,e patjetersueshme.Ky denim shkakton eleminimine subjektit nga shoqeria,duke mohuar mundesine e rehabilitimit te tij dhe ne vetvete perben denim kapital qe shteti realizon nepermjet pushtetit te tij gjyqsor. Duke iu rikthyer dhe njehere paragrafit te dyte te nenit 2 te Konventes thuhet: Askujt nuk mund ti privohet qellimisht jeta,me perjashtim te rastit kur zbatohet nje vendim me vdekje i dhene nga nje gjykate ku krimi ndershkohet me kete denim nga ligji. Konkretisht neni 1 i Protokollit 6 shprehet:Denimi me vdekje do te shfuqizohet. Askush nuk do te denohet apo ekzekutohet me kete denim Gjykata t ndryshme kombtare kan marr vendimin pr heqjen e dnimit me vdekje. Ky lloj dnimi dhunon t drejtn q lind bashk me individin pra t drejtn pr t jetuar dhe

pr t mbrojtur dinjitetin. Sot 63 vende e kan hequr dnimin me vdekje pr t gjitha krimet, 16 t tjera e hoqn pr t gjitha krimet me prjashtim t krimeve t kohs s lufts. Krahas ktyre vendeve ekzistojn dhe 24 q quhen abilicioniste, por q nuk e kan ekzekutuar dnimin me vdekje koht e fundit. (Botime t Kshillit t Evrops, Heqja e Dnimit me vdekje n Evrop, 2000). Evropa e ka thyer gurin e rnd q peshonte mbi legjislacionin e saj. Edhe Shqipris i takonte ta nxirrte mnjan kt gur q nuk bnte gj tjetr vecse vinte n rrezik shembjeje legjislacionin e saj q nuk mbshtetej n themele t forta. N Shqipri heqja e dnimit me vdekje ka ardhur si kusht jo si reflektim i joni n shoqri. Pas ratifikimit te Protokollit Nr.6, Europa filloi te konsiderohej si nje vend pa denim me vdekja ne praktike, pasi vendet europiane e ruajten denimin me vdekje vetem si nje denim i aplikueshem ne kohe lufte. Vlen per tu theksuar se pergjegjesia e shtetit nuk shtrihet vetem ne mosparashikimin dhe mosaplikimin e denimnit me vdekje sipas legjislacionit te tij te brendshem, por shteti eshte pergjegjes dhe ka detyrimin edhe te mosekstradoje shtetas nga territori i tij, ne vende ku ndaj tyre mund te aplikohet denimi me vdekje. Ne rastet kur kryhen ekstradime drejt vendeve ku parashikohet denimi me vdekje, kerkohet qe shteti ekstradues te siguroje garanci proceduriale nga organet perkatese te shtetit ekstradues, se ne rast denimi te te ekstraduarit, ndaj tij nuk do aplikohet denimi me vdekje. Denimi me vdekje tashme nuk mund te parashikohet as ne rast lufte, as ne rastet e rrezikut shume te afert te luftes. Gjykata Europiane per te Drejtat e Njeriut eshte mekanizmi i kontrollit te Konventes Europiane e te Drejtave te Njeriut qe pas hyrjes ne fuqi te protokollit 11. Kjo Gjykate paraqitet si nje orstylus magazine 29

gan qendror i specializuar dhe me karakter gjyqesor, e cila ne baze te nenit 32/1 te Konventes eshte kompetente per te gjitha ceshtjet qe lidhen me interpretimin dhe zbatimin e konventes dhe te protokolleve te saj. Ne kuadrin e frymes qe percjell Konventa Europiane per te Drejtat e Njeriut vlen te permendet se jo cdo kush mund te parashtroje ankim ne Gjykate. Refuzohet detyrimisht ankimi i paraqitur se i ashtequajtur action popularis, pra vetem, ne interesin publik. Ankues mund te jete vetem personi fizik ose juridik, i cili arrin te deshmoje se ka qene drejteperdrejte dhe personalisht i demtuar nga veprimi ose mosveprimi, qe eshte objekt i akuzes. Koncepti i te demtuarit ne Konvente ka nje kuptim autonom, qe i nenshtohet nje interpretimi te pavarur nga dispozitat e brendshme, qe lidhen me interesin juridik ose me zotesine per veprime juridike. Ne kuptim te Konventes ai eshte personi realisht i demtuar nga veprimi ose mosveprimi, qe perben shkelje te viktimes *actual victim*.Ankim mund te paraqesin jo vetem personat direkt te demtuar, por edhe te tjere qe kane pesuar, si rezultat i nje veprimi, qe eshte drejtuar kunder nje personi tjeter *indirect victim* . Kjo i referohet personave qe jane kaq shume te lidhur me personin e demtuar drejteperdrejte, saqe vete vuajne nga shkelja e te drejtave te tij. Komisioni ka deklaruar ne Ceshtjen Andronicou dhe Constantinou kunder Qipros 9. Shum natyrshm mund t lind pyetja se pse duhet mbrojtur jeta e nj krimineli. Ksaj pyetjeje i japin prgjigje studjues t ndryshm nj ndr t cilt sht dhe Z. di Gennaro i cili pohon se duke zbatuar dnimin me vdekje, e vendos veten n t njjtin nivel me kriminelin 10. N kt mnyr nuk mbetet moralisht asnj arsye pr t dnuar kriminelin. T gjith ata t cilt jan pro dnimit me vdekje pohojn se dni30 stylus magazine

mi me vdekje parandalon krimin. Asnj prov statistikore nuk e pohon kt. Duke pasur parasysh se drejtsia njerzore mund t gaboj, duhet hequr automatikisht dnimi me vdekje sepse sht tragjike t mendosh se shpesh jan ekzekutuar njerz t pafajshm. Si mund t gjej zbatim neni 2 i Konvents Europiane t t Drejtave t Njeriut n qoftse pjesa drrmuese e rasteve rezultojn t tilla. Nuk duhet t harrojm se flitet pr jet njeriu. Jeta sht e shenjt dhe duhet mbrojtur me cdo kusht. Nuk duhet t vendossh para gijotins koken e njeriut sepse ka raste q dalin fakte t reja dhe nuk ka shance pr tu kthyer mbrapa. Pse duhet ta ket pushtetin dikush pr t luajtur me jetn e tjetrit ? Ne si qytetar t nj shteti demokratik si mund ta pranojm se kjo mund tu ndodhi kryesisht atyre qe nuk jan t aft pr t mbrojtur pafajsin e tyre, nuk jan t aft t prballojn nj prfaqsim ligjor kompetent. Ndrgjegjia jon nuk e pranon. Dnimi me vdekje sht n konflikt t hapur me ndjenjat e vrteta humanitare dhe demokratike. Nj shtet q mbshtet dnimin me vdekje prcjell mesazhin se vrasja apo metodat e tjera cnjerzore jan metodat m efikase pr ti dhn zgjidhje problemeve q prekin shoqrin. Opinioni publik e mbron kt dnim dhe kjo e justifikon zbatimin e tij. Respektimi i t drejtave t njeriut nuk varet nga opinioni publik. Cdo individ ka opinionin e tij duke u mbshtetur n interesat vetjake. sht shum e rndsishme q t bindet opinioni publik pr efikasitetin e heqjes s ktij dnimi. Pr kt qllim duhet t ngrihen strategji t cilat do t rrisin besueshmrin e popullit te organet e drejtsis. Vmendje t vecant i duhet kushtuar ndrgjegjsimit dhe angazhimit t t gjith shoqris. Pr t ndrtuar nj kultur t t drejtave t njeriut duhet t krijohet bindja se krimi dhe kriminaliteti duhen luftuar n emr t mbrojtjes s t drejtave t

njeriut, por kjo mbrojtje duhet t bht brenda respektimit t t drejtave t njeriut. LEGJISLACIONI SHQIPTAR DHE NENIN 2 I KONVENTES EUROPIANE TE TE DREJTAVE TE NJERIUT. Eshte e natyrshme qe nje prej ceshtjeve me te para qe duhen trajtuar ne pergatitjen e nje raporti mbi perqasjen e legjislacionit shqiptar me Konventen Europiane te te Drejtave te Njeriut eshte vleresimi i maredhenieve ndermjet te drejtes se brencme dhe se drejtes nderkombetare. Ne kuadrin e proceseve demokrtike, legjislacioni shqiptar pesoi ndryshime rrenjesore ne parimet mbi te cilat ngrihen institucionet kushtetuese dhe vecanerisht ne trajtimin e te drejtave te njeriut. Miratimi i Kushtetutes se re te Republikes se Shqiperise ne nentor 1998 perben arritjen me te madhe ne drejtim te institucionalizmit te demokracise ne Shqiperi dhe garantimit te te drejtave te njeriut. Respektimi i te drejtes nderkombetare nga legjislacioni shqiptar ka baze kushtetuese qe deklarohet ne nenin5 te Kushtetutes ne te cilin percaktohet : Republika e Shqiperise zbaton te drejten nderkombetare te detyrueshme per te 11.Ndersa ne nenin 116 marraveshjet nderkombetare te ratifikuara renditen pas Kushtetutes si akte normative qe kane fuqi ne te gjithe territorin e Republikes se Shqiperise 12. Neqoftese do analizonim sistemin juridik shqiptar konstatojme se eshte kryer pune kolosale ne kuader te perqasjes se legjislacionit me standartet e Konventes. Konventa Europiane e te Drejtave te Njeriut u be pjese e rendit tone juridik ne vitin 1996. Pra nje vit pasi Shqiperia ishte bere pjese e Keshillit te Europes ajo ratifikoi me ligjin nr 8137 te dates 31.07.1996 Konventen ne fjale. Perqasja e legjislacionit me standartet e kerkuara prej saj ka qene nje proces i vazhdueshem. Ai eshte nje detyrim jo vetem nderkombetar nisur nga pa-

rimi pacta sund servanda por dhe kushtetues i shtetit pasi ne baze te nenit 5 te kushtetutes. Republika e Shqiperise zbaton te drejten nderkombetare te detyrueshme per te. Shqiperia me aderimin ne Keshillin e Europes detyrohej qe te ratifikonte Konventen Europiane te te Drejtave te Njeriut se bashku me Protokollet nr.1, 2,4,7 dhe 11 te saj brenda afatit prej nje viti, si dhe te nenshkruante, ratifikonte dhe zbatonte Protokollin nr.6 te kesaj Konvente, lidhur me heqjen e denimit me vdekje, ne kohe paqeje, brenda nje afati prej tre vjetesh, nga koha e aderimit te saj, gjithashtu dhe me detyrimin qe deri atehere te zbatonte nje moratorium per ekzekutimet deri ne heqjen e denimit me vdekje. Megjithate denimi me vdekje ne vendin tone eshte shfuqizuar per te gjitha veprat penale te kryera ne kohe paqjeje, para se Shqiperia te permbushte dhe detyrimin per te ratifikuar protokollin 6 te Konventes. Me vendimin nr 65 te dates 10.12.1999 Gjykata Kushtetuese e vene ne levizje ne baze te nje kontrolli konkret nga Kolegji Penal i Gjykates se Larte sipas nenit 145/2 te Kushtetutes, ka deklaruar si te papajtueshem me Kushtetuten e Republikes se Shqiperise denimin me vdekje duke e shfuqizuar ate nga dispozitat 29/1, 31, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 109, 141, 208, 219, 221, 230 dhe 234 te Kodit Penal dhe nenet 59/2 dhe 77 te Kodit Penal Ushtarak duke arsyetuar se: - duke u nisur nga fakti se, Republika e Shqiperise eshte pjese perberese e nje realiteti krejt te ri ne perputhje me zhvillimin ligjor europian; -meqenese ajo ka marre persiper te zbatoje te gjitha angazhimet nderkombetare, si pjese e ketij komuniteti ku ben pjese; - duke u reflektuar ky angazhim i karakterit juridik dhe politik qe ne vitin 1998 ne Kushtetuen e re, te cilen populli shqiptar e miratoi me referendum;
stylus magazine 31

- perderisa denimi me vdekje nuk i sherben qellimeve te vete denimit dhe eshte i papershtatshem per mbrojtjen e nje shoqerie te civilizuar, pasi nuk eshte ai mjeti kryesor qe ndikon ne parandalimin e kriminalitetit, por jane stabilizimi i kesaj shoqerie dhe forcimi institucional i shtetit, faktoret determinante ne kete drejtim; Ne perputhje me mekanizmat nderkombetare 13 pranojme se legjislacioni shqiptar parashikon edhe disa rrethana te cilat perjashtojne rrezikshmerine shoqerore te veprave penale dhe per rrjedhoje sjellin mospergjegjesine penale per veprimet perkatese te kryera. Keshtu ne nenin 19 dhe 20 te Kodit Penal percaktohen instituti i Mbrojtjes se Nevojshme dhe Nevojes Ekstreme. Pa u futur ne torine e se drejtes penale per te shpjeguar rastet kur do te kemi aplikimin e instituteve te mesiperme, mund te themi se kushtet e kerkuara nga Kodi Penal per te mundesuar aplikimin e tyre jane brenda standarteve te kerkuara nga Konventa Europiane per te Drejtat e Njeriut, pasi respektojne plotesishtplotesisht standartin e vendosur nga Neni 2/2, pika a) i saj.

Burimet kryesore: 1. Kushtetuta e Republikes se Shqiperise. 2. Komentar mbi te drejtat e njeriut. 3. Leksione - Dr Elizabeth Wicks-Oxford University 4. Abortion, euthanasia and infanticide-Peter Singer 5. Udhezues i shkurter rreth KEDNJ, Donna Gomien; 6. Te Drejtat e Njeriut ne Europe (jurisprudence dhe komente),Botim i Qendres Europiane Tirane,2001 emer 7. E drejta penale e posacme-. Prof. Dr. Ismet Elezi. 8. Raporti mbi Studimin e Perqasjes se Legjislacionit Shqiptar me Konventen Europiane te te Drejtave te Njeriut 9. E Drejta per Jeten, nj udhzues pr zbatimin e Nenit 2 t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut -Douwe Korff 10. Ledi Bianku mbi Jurisprudencen e Gjykates se Strasburgut 11. Studime mbi kriminalitetin- Zenno di Gennaro. Burimet dytesore 1- Dr Elizabeth Wicks-Oxford University. 2- Peter sinder-Abortion,Euthanasia and Infanticide. 3- Shih ceshtjen Mccann dhe te tjere kunder Mbreterise se Bashkuar,vendim I Dhomes se Madhe 5 shtator 1995 4- ne kete ceshtje gjykata ka argumentuar se ka pasur shkelje tekushteve procedurialete te nenit 2 te Konventes 5- neni 2 I KEDNJ. 6- Ne kete vendim eshte arsyetuar:...dispozita te tilla vendosin nje ekuiliber te barabarte nga njera ane nevojes per te siguruar mbrojtjen e fetusit dhe nga ana tjeter interesat e gruas 7- Neni 3 I KEDNJ 8- E drejta penale e posacme-. Prof. Dr. Ismet Elezi 9- Shih ceshtjen Andronicou dhe Constantinou kunder Qipros,15.07.1995 10- Studime mbi kriminalitetin- Zenno di Gennaro. 11,12- KUSHTETUTA E SHQIPERISE-nenet 5,116. 13- K.E.D.Nj ne nenin 2/2 pika

32 stylus magazine

Jeta dhe Ligji

N
E DIMISHT PR LIGJET, PR ROLIn Q KAn ATO n KOORDInIMIn MARRDHnIEVE nDRMJET nJERZVE SI DHE nDRTIMIn E RAPORTEVE T QnDRUESHME, n RREGULLIMIn E ASAJ Q E QUAARRIHET DUKE IU FALnDERUAR BISHME n nDRTIMIn E FUSHAVE DHE HAPSIRAVE POZITIVE. DO SHOQRI FLITET VAZHKTO RREGULLA QUHEn ZAKOnE.

DISA RREGULLA Q PRCAKTOJn

QUHEn LIGJE. LA QUHEn

DHE VEPRIMIT T nJ InDIVIDI, POR EDHE MnYR E SJELLJES S nJ RAJOnI, nJ POPULLI. BESn, BURRRIn.

nORMA T PRPIKTA T SJELLJES

AT QUHEn RREGULLA MORALE.

DISA JURIDIKE,

T TJER-

RREGUL-

TART E KAn ZAKOn MIKPRITJEn,

P.SH. SHQIP-

ZAKOnET

JM STABILITET SHOQROR, I CILI LIGJIT DHE RRUGS S TIJ T DO-

ZAKOnET

MIRA JAn VEnDOSUR SI REZULTAT I ZBATIMIT T TYRE PR nJ KOH MJAFT T GJAT.

JAn

RREGULLA

SJELLJES E T VEPRIMIT T BRA SHPREHI nGA ZBATIMI I GJAT T CILAT KAn KALUAR n TRADIT.

ZAKOnI

SHT I

DETYRUESHM SEPSE SHUMICA E nJERZVE KAn VEPRUAR ASHTU.

PR

SHEMBULL, KUR nE nJERZ T MOSH-

ATO

KAn RnDSI n VEnDOS-

RECIPROKE nDRMJET nJERZVE. KUR TAKO- JETA ME LIGJIn PRCAKTOHET T JESH KOnFORM nORMAVE TE JM DIK I JAPIM DORn. KEMI SI DUHET T SILLEMI DHE CILAT TIJ DUKE PAR ZBATIM n RADH ZAKOnE T MIRA DHE T KQIJA. VEPRIME JAn RREPTSISHT T T PAR nGA T GJITHA ATO In- JU KEnI DGJUAR T THUHET, TA nDALUARA. PRA, T GJITH STITUCIOnE APO ORGAnE LIG- ZM, AI DEMBELI E KA ZAKOn DUHET TU BInDEn LIGJEVE. JORE PRKATSE T SHOQRIS T VOnOHET n MSIM. AI SHT LIGJET JAn nJ SISTEM RREGQ VEnDOSIn LIGJIn DHE DUKE U SPORTIST I VRAZHD, E KA ZAKOn ULLORESH ME T CILAT CAKTOHEn nDJEKUR KY ZBATIM M PAS nGA TI SHTYJ E RRZOJ LOJTART T DREJTAT DHE DETYRAT E DO PRKATSIA SHOQRORE. SJELL- E TJER. AJO VAJZ E KA ZAKOn nJERIU, T DO InSTITUCIOnI. JA JOn E PRDITSHME PRCAK- T KREKOSET KUR MERR nOTA LIGJET JAn nJ TRSI RREGULTOHET nGA RREGULLAT Q I KA T SHKLQYESHME ETJ. PRA, ZA- LASH T SJELLJES Q KRIJOHEn CAKTUAR SHOQRIA. DISA nGA KOnET JAn MnYRA E SJELLJES E MIRATOHEn nGA PARLAMEnTI

FLASIM

TE JETOSH ME LIGJIn DO T THOT

UAR, ATYRE U DREJTOHEMI ME ZOTRI, ZOnJ, ETJ.

ME

JEn E MARRDHnIEVE T DREJTA

stylus magazine 33

DHE ZBATOHEn nGA SHTETI E QEVERIA.

ATO

I REFEROHET ETIKS SHOQRORE.

CILI nUK PARAQET KUSHTETUTn.

E DETYROJn InDIVIDIn

A InSTITUCIOnIn T nDJEK nJ MnYR SJELLJEJE APO VEPRIMI T CAKTUAR.

NE

PR

SHEMBULL, PR T

TE JETOSH ME LIGJIn DUHET T KUPTOJM nJE AKT TE PRGJITHSHM nGA I CILI BUROJn OSE RRJEDHIn AKTET DHE nORMAT KOnKRETE PR ZGJIDHJEn E RASTEVE KOnKRETE n JETn E PRDITSHME.

ASPEKTIn JURIDIKO-SHKEnCOR

SHT

AKT M PRAKTIK I CILI n n FUSHn

REALITET KOnKRETIZOn DISPOZITAT KUSHTETUESE PRKATSE.

LIGJI

PRBHET PREJ

QARKULLUAR n RRUG nJERZIT DHE AUTOMJETET DUHET T ZBATOJn LIGJIn PR QARKULLIMIn RRUGOR.

nORMAVE T PRGJITHSHME T CILAT DO T CAKTOnIn AUTORIZIMET DHE OBLIGIMET KOnKRETE T SUBJEKTEVE PRKATSE, PRA RREGULLOn

RAPORTET KOnKRETE-JURIDIKE. RREGULLAT DHE LIGJET, nGA nJRA LIGJI SI AKT JURIDIK GJITHnJ An, EKZISTOJn Q T MBROJn, SHT AKT I PRGJITHSHM JURI- 2. PSE DUHEN LIGJET? nGA AnA TJETR, ATO MUnD T DIK, SEPSE ME T nUK ZGJIDHEn KUFIZOJn LIRIn E nJERZVE. PR (RASTET) RAPORTET KOnKRETE, ASHTU SI nATYRA Q KA LIGJSI Q SHEMBULL, LIGJET E QARKULLIMIT POR ME T n MnYR T PRG- BJn T MUnDSHME EKZISTEnCn RRUGOR U KUFIZOJn nJERZVE T JITHSUAR PARASHIHEn ZGJIDHJET E SAJ, EDHE SHOQRIA JOn DREJDREJTn TI PRDORIn AUTOMJETET E SHUM SITUATAVE (RASTEVE). TOHET nGA SHUM RREGULLA DHE SI T DUAn. FMIJT nUK MUnD TI MIRPO, KEMI RASTE KUR LIGJI LIGJE. N DO RAST KUR nE JEMI n USHTROJn SHUM T DREJTA DHE MUnD T PARAQITET n FORMn SHTPI, n FAKULTET, n LOJ OSE PRGJEGJSI PARA SE T MBUSHIn E AKTIT JURIDIK InDIVIDUAL, AKT n KOMUnITET, DUHET T nDJEKIM MOSHn E LEJUAR. KSHTU, FMI- I CILI RREGULLOn VETM nJ SIT- SHUM RREGULLA, T RESPEKTOJM JT nUK MUnD T nGASIn AUTOMJE- UAT KOnKRETE E CILA SHT E E T ZBATOJM SHUM LIGJE. PRA, TIn PARA MOSHS S CAKTUAR ETJ. PAPRSRITSHME, P.SH. DHnIA KA SHUM RREGULLA, nDOnJHER TE JETUARIT ME LIGJIn SHIKOHET E SHTETSIS, APO E nDOnJ I PLQEJM, nDOnJHER nUK I DHE nE nJE TJETER ASPEKT ,DUKE SHPRBLIMI PR nDOnJ SPORTIST PLQEJM ATO, DISA PREJ TYRE nA BERE nJE TRAJTIM TE MORALIT, I OSE SHKRIMTAR. LIGJET E KAT- TREGOJn SE DUHET T BJM, T CILI SHT I nGJASHM ME ZAKOnET EGORIS S TILL QUHEn LIG- TJERAT SE nUK DUHET T BJM. n ASPEKTIn SE EDHE AI LInD SI RE- JE InDIVIDUALE, SEPSE RREG- N MUnGES T RREGULLAVE nUK ZULTAT I PRVOJS SPOnTAnE DHE ULLOJn nJ SITUAT KOnKRETE. DO T KISHTE REnD PR T GJITH, KOLEKTIVE T nJERZVE n FORMAT TRAJTIMI PARAPRAK MUnD T nUK DO T KISHTE LIRI DHE JETA E E BASHKSIVE JOInSTITUCIOnALE PARAQES nJ SITUAT KOn- InDIVIDVE DO T ISHTE E PAKUPTIDHE n RAPORTET Q KAn InDI- FUZE, OSE nJ PAQARTSI, Q DO MT. JETA JOn DO T ISHTE KREJT VIDT nDRMJET VETES. VLERSI- T THOT SE ME nOCIOnIn LIGJ nDRYSHE nSE nUK DO T EKZISMI MORAL I SJELLJEVE nJERZORE n SHUM RASTE nUK MUnD TOnIn LIGJET. ATO PRCAKTOJn PRMBLIDHET n VLERSIMET TE GJEJME PERPUTHSHMERI. MnYRn E SJELLJES n JETn E TILLA SI MIR DHE KEQ, LIGJI, SI AKT I PRGJITHSHM JU- TOn n SHUM MnYRA, RREGE DREJT DHE JO E DREJT. RIDIK, nUK DUHET T MERRET n ULLOJn MARRDHnIET MIDIS NJ VEORI E nORMAVE MORALE KUPTIMIn ABSOLUT, POR n KUP- nJERZVE n JETn E PRDITSHME. KOnSISTOn n AT SE PLOTSIMIn TIMIn RELATIV, SEPSE LIGJI I KA APO MOSPLOTSIMIn E TYRE E KUFIZIMET E VETA n ASPEKTIn LIGJET JAn ATO Q PRCAKTOPRCJELL SAnKSIOnI I BREnDSHM, HAPSInOR, KOHOR DHE T PRF- Jn MnYRn E PUnS S SHTETIT T CILIn VET InDIVIDI E PRJETOn SHIRJES S QYTETARVE. PRA, LIGJI DHE T QEVERIS. N MBSHTETJE n VETE PR SJELLJET E TIJ. KY MUnD T PRFSHIJ RREGULLATIVn T LIGJEVE MUnD T nDRTOHEn REFLEKSIOn I BREnDSHM SHT E RAPORTEVE T CAKTUARA VETM SHKOLLA, T HAPEn nDRMARRSAnKSIOnI I nDRGJEGJES. NDRG- n nJ FUSH, MUnD TI RREGULLO- JE, DYQAnE, T BOTOHEn LIBRA, JEGJJA nUK GJYKOn VETM PAS AK- J RAPORTET E nJ GRUPI T QYTET- REVISTA DHE GAZETA. SIPAS LIGJIT TEVE T KRYERA, POR EDHE PARA ARVE, POR JO T T GJITHVE. DUHET T PRDORET TOKA, PYJET, KRYERJES S TYRE. SE A DO T NGA E TR KJO RRJEDH SE LIGJI n KULLOTAT, UJI, DETET, LIQEnET. nDIHEMI T KnAQUR, PR nDOn- KT ASPEKT T PRFSHIRJES DAL- ATO PRCAKTOJn SE SI DUHET T J VEPRIM Q KEMI BR, APO DO LOn nGA KUSHTETUTA, EDHE PSE MBROHET SHnDETI I nJERZVE, SI T TURPROHEMI, KJO VARET PREJ SHT AKT I PRGJITHSHM JURIDIK. MUnD T RREGULLOHEn PAGESAT GJYKIMIT T nDRGJEGJES SOn Q LIGJI SHT AKT I PRGJITHSHM I E PUnTORVE, nPUnSVE DHE

34 stylus magazine

PEnSIOnISTVE.

ME

LIGJE PR-

SHKELIn LIGJIn.

CAKTOHEn EDHE MARRDHnIET PRInD-FMIJ, Q n FAKT JAn MARRDHnIE SHUM nATYRORE.

DORIMIT T FORCS, ARRESTIMIT APO nDALIMIT LEJOHEn VETM ME LIGJ.

DREJTA E PR-

TIT.

VETM

ME

Ann E LIGJIT PR-

LIGJI GARAnTOn DHE MBROn T DREJTAT DHE LIRIT E QYTETARVE. KSHTU PR SHEMBULL,
LIGJI I JEP nJ PERSOnI T DREJTn T nDRTOJ nJ SHTPI A DYQAn, POR nDRTIMI DUHET T BHET n PRPUTHJE ME PLAnIMETRIn E QYTETIT DHE PA PREKUR T DRELIGJIn ESHTE nJE SERI BISEDIMESH TE LIRA TE CILAT FRYMEZOJnE SI DHE JAPIn IDE PER TE JETUAR nJE JETE nE nJE MEnYRE TE LUMTUR TIKUAR LIGJIn. DHE T KnQSHME, DUKE PRAKJTn E FQInJIT SI PROnAR. JETA ME

ADOPTOHEn FMIJT. VETM DUKE

SIPAS LIGJIT MUnD T

CAKTOHEn SE CILAT MAnIFESTIME T nJERZVE LEJOHEn DHE CILAT nDALOHEn.

U MBSHTETUR n LIGJ nJERZIT MUnD T nDSHKOHEn PR SJELLJET JOnORMALE DHE PR KRIMET Q KAn BR, PO ASHTU ME LIGJE RREGULLOHEn EDHE MARRDHnIET ME SHTETET E TJERA.

SHT

LIGJI AI Q

LEJOn nDRHYRJEn E FORCAVE T RUAJTJES S REnDIT PR T SHPRnDAR GRUMBULLIMET E nJERZVE Q PRISHIn QETSIn PUBLIKE OSE PR T KAPUR TERRORISTT.

PA

nJ KAOS.

LIGJE SHOQRIA DO T ISHTE

NDODH Q nDRMJET nJERZVE SOnALE, DO T SHKELnIn T OSE, nJERZVE DHE InSTITUCIOnEDREJTAT E TJETRIT, PRA SDO T VE, APO nDRMJET InSTITUCIOnEKISHTE BASHKJETES PAQSORE. VE DHE SHTETIT T KET MOSMARSHT FARE E ARSYESHME Q RVESHJE DHE T SHKAKTOHET ME LIGJ MBROHET SHnDETI, KOnFLIKT. PR SHEMBULL, DY
DORUR VETM T DREJTn PERRREGULLOHEn TOnA MARRDHnIET E nDRMARRJE MUnD T HYJn n KOnFLIKT KOnTRATS. PR

NJERZIT,

DUKE PR-

SEPSE

AVOKATT

EDHE PSE JAn SHUM T MIR n MBROJTJE T T TJERVE, JO GJITHMOn JAn PO AQ MIR n

MEnAXHIMIn E JETS S TYRE.

NGA

GRUPET
KAn LIGJET

ME

OJ PR RREGULLA Q T BASHKJETOJn. SI

n SHOQRI KAn nEV-

nJERZIT

TJER.

MnYR PR ZGJIDHJEn E MOSMARRVESHJEVE. PARIMET DHE ORGAnET PR ZGJIDHJEn E KOnFLIKTIT.

LIGJI

MOSZBATIMIn

Q U PARQIT M LART, SHOHIM SE ME LIGJE RREGULLOHEn SHTJET IZOHEn PUnT SOnA, ETJ., PROCESET, SHOQRORE, KAnALRREG-

GJITH

KJO

TRAJTES

SIGUROn nJ PRCAKTOn

VET

nJERZIT

AI

REALIZOHEn

nXJERR T

DOMOSDOSHME.

DHE

PRAnUAR

ULLAT E CAKTUARA nGA PERInDIVID, CILAT InSTITUCIOnE KOnKRETIZOJn JETSOR VEPRIMTARIVE n T T

DUKE

ZBATUAR

LIGJI PRCAKTOn DHE RREGULLOn MARRDHnIET PERSOnALE,

EKOnOMIKE DHE MARRDHnIET E TJERA MIDIS AnTARVE T SHOQRIS.

LIGJI

MUnD T PRDORET SI nJ

MJET PR T SJELL nDRYSHIMET n SHOQRI.

TIK, PRFAQSUES T POPULLIT

UDHHEQS

POLI-

JETn DHE I LEHTSOJn GJITHA MEKAnIZMAT KRYERJEn E

KSHTU,

PR SHEMBULL,

OSE n DISA VEnDE VET POPULLI PROPOZOJn LIGJE PR T nDRYSHUAR SISTEMIn OSE PR T

LIGJI PRCAKTOn SE KU MUnD T nDRTOHEn BAnESAT, KUSH MUnD TI nDRTOJ, FAR RREGULLASH TEKnIKE DUHET ZBATUAR, KUSH MUnD TI SHES, KUSH MUnD T CILAT JAn DETYRIMET E TIJ. JET PROnAR BAnESE

DHE

KSHTU LIGJI PRCAKTOn MARRDHnIET nDRMJET PRInDRVE DHE FMIJVE, DETYRIMET E PRInDRVE PR MIRRRITJEn

PO

MSUAM SE ME LIGJE PRCAKTOHEn GJITHA PROCESET JETSORE, PRMIRSUAR AT. ME VEnDOS- T DREJTAT DHE DETYRAT E SHTETJEn E DEMOKRACIS DUHET T ASVE, SHOQRIS DHE KOMUBHEn EDHE LIGJE T REJA. KTO nITETEVE, AnDAJ RESPEKTIMI DHE LIGJE MBSHTESIn nDRYSHIMET ZBATIMI I TYRE nGA DO PERSOn, Q PO nDODHIn n SHOQRI. SI AI JURIDIK APO FIZIK, VETM N SHOQRIT E DREJTUARA SE DO TA SHTOnTE FUnKSIOnIMIn
nGA LIGJI EKZISTOJn KUFIZIME TARVE. LIGJORE PR PUSHTETIn E ZYRT VEPROJn SI T DUAn. DHE EFEKTIVITETIn JETSOR T ORGAnIZATS SHOQRORE TIT), DUKE KRIJUAR KSHTU nJ

CAKTUARA nGA PRDITSHMRIA.

ZYRTART

nUK MUnD

(SHTE-

DHE EDUKIMIn E FMIJVE ETJ.

ATA

ME

n SHOQRIn DEMOKRATIKE.

An T LIGJIT RUHET REnDI

MUnD T USHTROJn VETM ATO I KOMUnS KA M PAK SE

SHOQRI Q E RESPEKTOn LIGJIn, POR EDHE Q ME T DREJT MBROHET nGA LIGJI.

GJITH AnTART E SHOQRIS

T KRYETARI

KOMPETEnCA Q U LEJOn LIGJI. KOMPETEnCA KRYEMInISTRI.

nUK I RESPEKTOJn RREGULLAT E LIGJET E BASHKJETESS VULLnETARISHT.

LIGJI PARASHIKOn EDHE PRGJEGLIGJI

PRCAKTOn DSHIRS KUFIRIn S

SHTETI

DUKE ZBATUAR

JSIn E ZYRTARVE PUBLIK n RAST SHPRDORIMI T DETYRS. nDRMJET InDI-

NGA SILVI HARUnI

LIGJIn DETYROHET T PRDOR EDHE SHTRnGIMIn FIZIK nDAJ ATYRE Q nUK E ZBATOJn APO

VIDVE DHE InTERESAVE T SHTEstylus magazine 35

Disa nga ligjet me te cuditshme ne te gjithe boten:

-Ne Minnesota, ti mund te gjobitesh nese e le qenin te ndjeke nje mace. -Ne Iowa, mbas 5 minutash pushje , ti je duke thyer ligjin. -Ne Illinois eshte e paligjshme tI japesh nje puro te ndezur nje kafshe shtepiake. -Ne Oxford, Ohio, nje grua e zhveshur perpara nje picture me pamjen e nje burri eshte e paligjshme. -Ne Washington pretendimi per te pasur prinder te pasur eshte e paligjshme. -Ne St.Louis, Missouri , nese nje grua eshte me rrobat e saj te gjymit ne rast rreziku per zjarr ne banesen e saj eshte e palighshme qe zjarrfikesi ta shpetoj. -Ne Logan, Kolorado, te puthesh nje grua nderkohe qe fle eshte e paligjshme. -Ne ishujt Phode shitja e pastes dhe furces se dhembeve te njejtit klient diten e diel eshte e paligjshme. -Ne Eureka, Nevada nese burri ka mustaqe eshte kundra ligjit te puthesh nje grua. -Ne Vermont per nje grua te vendosi dhembet fallco me pare duhet ti marri leje burrit te saj. -Ne Boulder Kolorado, e paligjshme tem bash ne pronesi nje kafshe shtepiake. -Ne Miami, Florida, patinazhi ne stacionin policor eshte kundra ligjit. -Ne Ohio te dehesh nje peshk eshte kundra ligjit. -Ne Viktoria, Australi ne mesditen e se dieles eshte e paligjshme te veshesh pantallona te tipit hot pink . -Ne San Salvador shoferet e dehur mund te denohen me vdekje me pushkatim. -Ne Brahrain doktorat burra vetem me leje ligjore mund te ekzaminojne organet gjenitale te gruas nepermjet pasqyres. -Ne Afganistan talibanet e ndalojne gruan te veshi corape te bardha. -Ne 1837 , Egjypti ndalonte meshkujt beli dance se shkakton trazira massive. -Gjate luftes se I boterore, nese te zbulonin qe ishe homoseksual ishe i ekzekutuar. -100 vjet me pare ishe ne cast i ekzekutuar nese largoheshe nga Japonia.

36 stylus magazine

A duhet te kemi endrren e nje

lideri?

Qe n krye t ktij shkrimi, personalisht prononcohem pro ksaj ideje, pr m tepr i nxis t gjith studentet t synojn dhe t krkojn t bhen lidera. Por n prgjigje t pyetjes n titull, kuptoj q ka mendime e hamendsime nga m t ndryshmet. Disa prgjigjen e gjejn n histori, duke prmendur t vrteta, apo duke iu referuar legjendave ose anekdotave nga m t larmishmet. T tjer e gjejn zgjidhjen me gjeografin, klimn, relievin, pozitn gjeografike, mnyrn e t jetuarit n vite. Shum rrmojn n trashgimin kulturore, tiparet e shqiptarit, varfrin etj. Natyrshm q pjes t s vrtets mund t ket n kto hamendsime. Por oreksi i shqiptarve duket m i shtuar dy dekadat e fundit dhe nuk mund t konkludohet vetm me sa prmenda m lart. Kuptohet q duhet grmuar m thell n vet demokracin. Nuk sht e vshtir t arsyetosh q demokracia sht nj baz e mir, pasi liria dhe sistemi hapin hapsira e horizonte pr kdo pr t menduar m mir dhe pr mir, pr vete, familjen dhe shoqrin n trsi, duke synuar dhe majat e posteve shtetrore. Por prsri mbetet nj por pa u zgjidhur. Por a ka demokracia ne shtetin tone, po ne vendet e tjera qe dalin hapur se kemi demokraci? Per mendimin tim demokracia nuk ekziston, sepse de facto demokracia eshte si nje rrjete merimange ku miza e medha deportojne nga rrjeta dhe shpetojne Gjithashtu duket m logjike pyetja: prse studentet nuk e shprehin dhe te punojne shume per tu bere kryeministera? Te gjithe e dime se praktika ka treguar se zyrtar i lart n Shqipri mund t bhet kushdo. Mjafton t dish t hartosh nj imazh t rrem me CV t zbukuruar pr veprimtari e pun q nuk i ke br kurr, apo t kesh mik nj politikan dhe menjher mund t ngjitesh n majat e pushtetit. Ka zyrtar t lart pa shkoll, por me diplom false, ka t tjer q me miqsi dhe me para kan mundur t rrmbejn nj diplom t pamerituar, t tjer akoma q pr pun n zyrat e shtetit njohin ve vjedhjen, korrupsionin dhe matrapazllkun.Atehere demokraci eshte kjo?! Por ne me studimet tona prej studentesh mesojme se ligjet zbatohet, sovraniteti I perket popullit etj. Shpesh here profesoret tane thone se mos mendoni se ne realitet ligjet zbatohen si ne shkolle. Ata fatkeqesisht kane te drejte, se me te vertet ligji perkembet nga ata te cilet e njohin ligjin dhe dine ku ta shkelin. Prse ather t mos i futemi politiks, me njohurite tona qe marrim ne bankat e shkolles, dhe te cojme kete shtet ne funksionimin qe ne duam? Ketu ndalemi te gjithe, se kur ne shprehim deshirat tona te profesionit themi gjithmone : profesioni im eshte te behem prokuror, gjyqetar, avokat etj, dhe mbetemi gjithmone duke komentuar qeverine per gabimet qe ajo ben. Nese vertet duam ta ecim perpara duhet te mos mbushim kafenete plot,duhet te mbushim mendjet tona, dhe ti ushqejme me idene se dhe un du ate behem kryeminister. A ka ndonj q beson se Shqipria po ecn n rrugn e duhur? Ne degjojme se vritet nj kalimtar i rastit n rrug, vritet nj kriminel nga banda rivale apo dikush vritet pr gjakmarrje. N vend q ti krkojm prgjegjsit te qeveria dhe keqqeverisja, ne e kalojm n heshtje ngjarjen, n mos dhe me mendimin e pashprehur q kshtu barbar jan kta njerz dhe nuk ke far pret prej ktij soji. Nuk duhej q qeveria, drejtsia, policia, pushteti i do niveli t zbatonte ligjin, t parandalonte ngjarjen dhe ti ndshkonte para se ti lejonte t kryenin krimin e radhs, pasi qeverin e kemi votuar pr tna mbrojtur pikrisht nga kto ngjarje t frikshme? Marrja e jets sot sht m e shpesht se n koh lufte dhe t gjith mbetemi indiferent. Nuk mund t imagjinoj far do t bnin familjart e

stylus magazine 37

nj amerikani, gjermani, francezi etj. nse dikush do i merrte jetn nj familjari t tyre dhe shteti tu jepte si zgjidhje mosveprimin. Kujdes ktu: shtetasit q nuk mund t qndrojn indiferent ndaj ktyre ngjarjeve, nuk mund t bhen qeveritar. Por shteti sht jo ekzistent n shum e shum fusha t jets s qytetarit, dhe pr udi qeveritari dhe shtetasi kan gjetur dakordsin deri n mirkuptim t nnkuptuar absurd. Askush nuk pi uj nga ezma, por edhe nse jan t imponuar t pin, jan krejt t pasigurt pr cilsin e ujit. Fare pak personave u shkon n mendje t fajsojn dhe tu krkojn llogari pushtetarve pr kt, pasi ata jan ngarkuar dhe paguhen pr tna furnizuar me uj t pastr dhe t sigurt. Po kshtu sht edhe furnizimi me naft, q ka kaq shum uj e papastrti sa nafta sht pakic kombtare n at przierje q shitet me mim bajagi t shtrenjt pr rajonin e globin. Po, qeveria duhet vlersuar q ka br fushatn e pest t lufts pr zbatimin e ligjit kundr pirjes s duhanit, e duke ngritur kt radh dhe Task-Forc speciale t radhs, duke e realizuar me stoicizm me t njjtt persona, por me disfata gjithnj e n rritje. T durueshm, prsri ne bashkkombsit presim fushatn e 55-t, t premtuar nga qeveria, me shpresn q ather mund t ket ndonj sukses kjo fushat gallat antiduhan. Keshtu ligjet shkelen dhe kjo e prish zinxhirin shoqeror, sepse njeriu jeton ne shoqeri dhe merr te mirat dhe te keqjat e saj, por fatkeqesish ka me shume te keqija.Studentet e deshperuar e kan par shum m t leht kalimin e kufijve nga malet, detet, rrpirat dhe honet n krkim t puns n Greqi, Itali, Zvicr, Gjermani etj., por asnjher nuk i jan drejtuar me trsllm qeveris pr vende pune. Por ndrsa i riu apo e reja nuk kan asnj shans pr t gjetur vend pune, ata diten me te keqe te jetes se tyre e kan e kur diplomohen, se atehere jane me shume ne veshtersi per jeten e tyre, ndryshe jane studentet ne Amerike, Gjermani etj etj te cilet diten me te lumtur e kane diten e diplomimit pasi jane te sigur se jane te lire dhe me pune te mire. Disa studente u duket pun e vshtir t merren me arsimin dhe kjo i step pr t krkuar t bhen kryeministra. Atehere e kane gabim se sic jemi do qeverisemi.Nese ne rrime bejme rolin e spektatorit dhe te komentatorit , dhe nuk studiojme per te ardhmen tone dhe te popullit atehere kjo enderr mbetet gjithmone ne sirtat por neqoftese ne jemi popull me moral te larte, me karakter te forte dhe serioz ndaj qeverise dhe ajo ashtu do na drejtohet. Pr tua lehtsuar punn,duhet te orientojme shoqrin sa t mundemi drejt kultures, edukatates dhe moralit. Mos harrojme q nse vazhdojem keshtu ne si student, na vijme ne ndihm familjet dhe shoqeria.Ne jemi rilindsit e vertet dhe duhet te lindim dicka te re, me horizonte te reja. Duhet te kemi endrren e nje lideri dhe ti bejem te tjeret perseri te gezohen me rilindjen tone se kur ti linde te tjeret qeshen, ti qaje Keshtu qe bjeni t vshtirn t leht dhe turrjuni pushtetit, se asnjri nga ne nuk mund t jet m injorant nga ata q e kane mbajt dhe po e mbajn me paterica tani. Nga Anxhel Shkulaku

38 stylus magazine

Pse i nnshtrohemi ligjit ?

igji sht nj sistem i rregullave dhe udhzimeve pr t qeverisur sjelljet t cilat zbatohen prmes institucioneve sociale.1 Ai e formson politikn, ekonomin dhe shoqrin n mnyra t panumrta dhe shrben si ndrmjets i marrdhnieve shoqrore ndrmjet njerzve. Lind pyetja pse njerzit zgjedhin ti binden apo t mos i binden nj ligji t caktuar. Normalisht, n radhe te par kt pyetje ne e bjm n nje forme tjetr, duke u prpjekur ta kuptojm se far sht ajo q shkakton njerzit q t thyejn ligjin. Por sht po aq interesante dhe potencialisht informative nse e bejme pyetjen anasjelltas dhe i konsiderojm arsyet q kan qytetart pr ti qndruar besnik dhe per tiu bindur ligjeve.

Dialogu i Platonit The Crito tregon se si Sokrati , n pritje t ekzekutimit n burg refuzon mundesine pr tu arratisur sepse kjo do t ishte nj shkelje detyrs s tij ndaj shtetit dhe ligjeve. Ndrsa Sokrati argumenton se sipas ligjit ai sht gjetur fajtor dhe pr kt arsye duhet ta pranoj ndshkimin e tij. Kndveshtrimi i Sokratit sht se t gjith qytetart q i prkasin nj shteti kan nj detyrim t pathyeshem ndaj shtetit dhe ligjeve te saj.Sokrati vendosi t vdiste dhe te mos thyente kt detyrim.2

stylus magazine 39

Kush jan saktsisht obligimet e qytetarve ndaj shtetit dhe ligjeve t saj? Pse duhet qytetart ti binden ligjit?

Hugo Groci thot q pr shkak t kontrats sociale ligji sht i detyrueshm pr qytetart. Edhe n rast se sovrani nxjerr ligje t padrejta, qytetart jan t detyruar t binden, si ndaj sovranit ashtu edhe ndaj ligjit.3 Por si mund ta kuptojm se donjeri nga qytetart e ka dhn plqimin pr nj kontrat t till, q t jet i detyruar ti bindet ligjit? Xhon Loku argumentonte se njerzit heshtas e pranojn kontratn sociale n momentin kur ata fillojn t jetojn n nj shoqri apo territor t caktuar dhe prfitojn nga t mirat e saj. N lidhje me temn se si duhet t jet nj ligj, q populli ti bindet prkrahsit e teorise natyrore argumentojn se ka nj lidhje t pandashme mes moralit dhe ligjit. Pra, ligji asnjher nuk mund t konsiderohet i ndar prej moralit. Kshtu ligji nuk duhet prdorur vetm pr interesat dhe synimet e shtetit, ajo duhet ti referohet popullit t atij shteti, sepse pr tiu bindur ligjit duhet t jet i pranueshm nga vet shoqria, i drejt dhe n prputhje me moralin e asaj shoqerie. T marrim nj shembull m aktual ktu n Shqipri, ligji pr martesen e s njts gjini u kundrshtua nga masa m e gjer e shoqrise, sepse ai cnonte konceptin e martess dhe shenjterin e familjes shqiptare. Edhe historia dshmon se shoqria nuk pranon tu bindet ligjeve q bien ndesh me moralin e saj.
40 stylus magazine

Prve prkahsve t teoris natyrore disa kritik t tjer argumentojn se morali sht dika relative; domethn, ka mosmarrveshje t shumta morale npr shoqri t ndryshme dhe mes vet njerzve. far sht moralisht e drejt apo e gabuar varet nga ajo se me far shoqrie kemi t bjm, pra, morali varet nga traditat e asaj shoqrie. Faktet morale mund t ndryshojn nga shoqria n shoqri por mund te gjejm edhe fakte morale universale t pranuara nga t gjitha shoqrit; pr shembull mund t shkojm n cilindo vend t bots, dhe do t mund t shohim se t gjith e din se vrasja sht nj sjellje shkatrrimtare, gjithashtu q n mosh t re dihet se vjedhja sht nj sjellje e gabueshme dhe e pamoralshme Platoni, n pjesn dyt t librit t tij Repubika shtjellon shtjen e bindjes ndaj ligjit prmes nj tregimi t quajtur Unaza e Gyges-it. Ai krkon q t imagjinojm nj unaz e cila t bnte t padukshm n momentin q e rrotulloje mbrapsht n gisht. Ai argumenton se n posedim t ksaj unaze njeriu mund t veproj padrejt pa pasur frikn e ndshkimit. Ai do t mund t futej n pron t do kujt, t merrte far t donte, t bnte far t donte pa e pare askush. Nse do t kishte dy nga kto unaza dhe njra i jepej nj njeriu t padrejt ndrsa tjetra nj njeriu t drejt. Askush nuk mundet t mohoj se natyrisht edhe njeriu m i drejt do t vepronte padrejtsisht njlloj si njeriu i padrejt. Me kt tregim ai argumentonte se njerzit e praktikojn dhe i binden ligjit pr shkak t friks dhe dobsis s tyre dhe se askush nuk sht i drejt pr shkak se vet drejtsia sht e dshirueshme. Jeta e padrejt sht m e kndshme se sa jeta e drejt. Drejtsia sht e ndershme po ashtu edhe e vshtir. Ndrsa padrejtsia sht e kndshme, shum e leht pr tu arritur dhe e turpshme vetm nga ligji dhe opinioni. 4 M ka ngjar t ndodhem n nj lokal ku pihej duhani. Teksa ishim duke ndenjur papritmas jan fikur dritat, sht ndalur muzika dhe dyert e lokalit jan mbyllur. Pas asaj, at dite dhe ditn e nesrme pirja e duhanit n at lokal u ndalua. M von e kuptuam se drejt lokalit po vinin dy inspektor pr ta kontrolluar lokalin. E gjith kjo kishte ndodhur nga frika se mos dnohej dhe detyrohej pronari t paguante gjob pr shkak se kishin shkelur ligjin Anti Duhan. Dy dit pas ngjarjes kalova pran lokalit dhe pash se prsri lejohej pirja e duhanit. A munden t shpjegohen ndryshe arsyet e ksaj sjelljeje prvese n aspektin e friks? Per Hartin bindja ndaj ligjit vinte nga nj element i brendshm. Ai besonte se njerzit sillen n mnyr t caktuar sepse besojn se duhet t sillen n at mnyr dhe jo thjesht se kan frik nga pasojat e veprimeve t tyre n kundrshtim me ligjin.5 Kurse Platoni e ndan shoqerin ne klasa dhe thot se vetem elita ka edukimin dhe mundsit e duhura pr t kuptuar t verteten apo t mirn absolute.6 Mund t themi s jan dy faktor kryesor q e mundsojn zbatimin e ligjit; vetdija dhe frika ndaj sanksionit.Vetem athere kur nuk kemi vetdije futet sanksioni dhe bhet i paevitueshm. Pra, jo do individ i shoqerise e ka t zhvilluar vetdijen qytetare pr tiu bindur ligjeve pa pasur nj
stylus magazine 41

forc shtrnguese Kjo shihet edhe n cshtjet m t thjeshta t jets s njeriut. Nse ndodh q nj njeri ta thyeje ndonj rregull apo ndonj ligj, nuk mrzitet pr pasojat q do t mund t psonte, por mundohet t mos zbulohet nga ligjvnsi apo forcat e tij shtrnguese. Shumica e njerzve nuk mendojn se ligjet

duhen respektuar pr t mirn e tyre dhe pr t mirn e gith shoqeris. Shembulli m tipik sht shembulli i ligjit pr sigurin n Komunikacionin Rrugor, pra, vnia e rripit te siguris npr automjete. Sa prqind e popullsis e zbaton kt ligj sepse beson se sht i dobishm dhe se sht pr t mirn, pr sigurin e vet personit dhe personave q gjenden n automjet? T pakt jan ata q e zbatojne kt ligj pr arsyen e saj t vrtet. Duke e prfshir edhe vetveten mund t them shumica e zbatojn nga frika se po u kap nga policia do t detyrohet t paguaj gjobn e caktuar nga ligji. Pra, si tham edhe m par, njeriu i bindet ligjit pr shkak t friks dhe shpesh here pr interesat vetjake, dhe bindja ndaj ligjit nuk buron nga morali apo nga ndonj element i brendshm Nj pik e rndsishme pr vnien n zbatim t nj ligji sht sanksionimi i personave n rast shkeljes s ligjit. Nse ata q shkelin nj ligj t caktuar nuk sankionohen nga ana e zyrtarve ligji humb rndsin. Por, natyrisht nnshtrimi ndaj ligjit dhe lufta kundr shkeljes t ligjeve nuk kufizohet vetm me masa dnimi ose me dmshprblim. Rndsi t madhe kan edhe masat paraprake.Nj nga aspektet m t rndsishme sht forcimi i ndrgjegjes juridike dhe i edukats ligjore e qytetare t shoqris. Zbulimi i vazhdueshem i shkeljes t s drejts, ndshkimi pa dallim i autorve, si dhe zbatimi i t gjith masave t tjera shtrnguese dhe parandaluese, i detyron qytetart q jo vetm ti nnshtrohen ligjeve por rrnjos edhe bindjen se asnj shkelje e ligjit nuk mbetet e padnuar.7

Nga Emsal Ajredini

42 stylus magazine

Bibliografia:
1. Shih, Robertson,Crimes against humanity, 90; shih jurisprudenca analtike pr debat m t gjer se far sht e drejta apo ligji; nThe Concept of Law, Harti argumentonte se e drejta sht nj sistem rregullash

Modernizmi dhe Kultura Shqiptare

Njeriu gjat jets fiton dhe humbet shum identitete. Kto i prdor pr t identifikuar personalitetin n shoqrin ku banon. Nj i ri pasi fiton t drejtn pr t studiuar n universitet pajiset me kartn e studentit q prfaqson identitetin si student, ose nj polic pasi e ndalon nj shofer automjeti krkon nga ai patentn, q prfaqson identitetin e tij si shofer. Edhe shtetet kan identitetet q i prdorin n situata t ndryshme. Karta identifikuese q prdorin shtetet sht kultura. Nj student pasi prfundon proesin e studimit prfundon dhe identiteti i tij si student prandaj sht e rndsishme t theksojme se do identitet sht i ndryshueshem.dhe kultura sht nj faktor i rndsishem n prbrjen e nj kombi. sht Kultura? Fjala Kultur n gjuhen shqipe ka ardhur nga gjuha latine, Cultura. Deri n revulucionin francez kuptimi i fjals Cultura ishte kultivimi i nj produkti buqsor. Prpara fillimit t revulicionit francez Voltiare, termin Cultura e prdori pr nj person t kulturuar e t edukuar.1 Kshtu pr her t par termi Cultura merr nj kuptim t ri. Edhe n gjuhn arabe termi Hars ose Kultura ka kuptimin e njjt si n gjuhn latine. Deri n ditt e sotme studiuesit i kan shtuar kuptime t ndryshme fjals Kultur. N vitin 1950 antropologt Kroeber dhe Clyde Kluckholn n literaturn amerikane dhe angleze kan gjetur 150 kuptime t fjals Kultur.2 Sot n gjuhn shqipe termi Kultur prdoret n buqsi, mjeksi, histori, n prcaktimin e nj shteti. N mnyr te prmbledhur me kultur kuptojm t gjitha zakonet, gjuha, besimi, traditat q ka nj shoqri. Edhe shoqria shqiptare kto cilsi i ka patur q n antikitekt dhe prgjat historis kto cilsi kan ndryshuar vetm pjesrisht dhe nuk kan shkrir prballe ndonj kulture joshqiptare. Ka ndryshuar pjesrisht sepse prgjat historis vazhdimisht bota sht sunduar vetm nga disa shtete t fuqishme dhe kto shtete nuk kishin mundsi q t shkrinin kulturat e t gjith popujve. Por megjithat kto shtete me fuqin, kan ndikuar edhe n prhapjen e kulturave t 1 Turan erafettin, Trk Kltr Tarihi, Bilgi yaynevi(shtepia botuese)., stanbul, 2005, fq.15 2 John Tomlinson, Kltr Emperializm, prktheu: Emrehan Zeybekolu, shtp. Ayrnt., stanbul, 1999, fq.16

stylus magazine 43

tyre n shtetet e vogla. Si pr shembull perandoria Ottomane pasi pushtoi Ballkanin ka prhapur edhe kulturn ottomane. N baz t studimit t prgatitur nga studiuesi gjerman Osald Spenger historia e njerzimit ka kaluar n tet kultura ndikuese. Kto kultura jan : 1. Kultura e Egjiptit. 2. Kultura e Babilonis. 3. Kultura e Kins. 4. Kultura e ndis. 5. Kultura e Roms dhe Greqis t lasht. 6. 7. Kultura Arabe. Kultura Meksikane.

8. Kultura Perndimore ose Evropa dhe Shtetet e Bashkuara te Ameriks.3 Kultura perndimore njihet edhe me konceptin Modernizm. Edhe fjala Modernizm vjen nga latinishtja Modernus. Kuptimi i termit Modernizm sht e Re pra zvndsimi i nj subjekti me nj subjekt tjetr. far sht moderne dhe far nuk shte moderne diskutohet shum nga studiuesit dhe gjithashtu n far kohe ka filluar Modernizmi sht e diskutueshme. Sipas studiuesit Jurgen Habermas fjala Modern sht prdorur pr her t par n shek.V nga pasuesit e fes t krishtr kundr Roms pagane. Kjo fjlal sht prdorur pr t dalluar fen e krishter nga feja pagane. Fjala Modern u prdor prsri n shek. XVII nga mbreti i Francs Karli i Madh(charlemagne). Ai e prdori kte fjal pr t br dallimin e Evrops nga Lindja, saktsisht nga Kalifati 3 Turan erafettin ,......Fq.41

44 stylus magazine

Arab.4 Gjat revulicionit Amerikan e Francez, modernizmi do t theksohet edhe m tepr dhe do t ket rndsi n rnjen e ndikimit t fes t krishter n Evrop dhe asimilimin e popullsis indiane n Amerik. Kt periudh n vndin e zotit do t jet Modernizmi q pas revulucioneve do t prhapet n t gjith kontinentin europian. Modernizmi nuk u krijua nga kultura e nj populli t vetem por sht bashkimi i disa elementve kulturor t popujve europian. N kt periudh shqiptart ishin t pushtuar nga perandoria Ottomane dhe shqiptart megjithse e ruajtn identitetin5 modernizmi nuk pati shum ndikim sepse ligjet Ottomane nuk e mbshtesnin kt rrym. Me formimin e shtetit, shqiptart filluan edhe nj kapitull t ri n do aspekt. Amerika dhe Evropa e njohn edhe e mbshtetn shtetin shqiptar prandaj dhe shqiptart do t shkputen nga ndikimi i kulturs t lindjes dhe do t fillojn t njihen me kulturn perndimore. Kjo lvizje e re e shqiptarve sht nj veprim i mir dhe q do t ndikoje ne rinjohjen e kulturs shqiptare n perndim. Pr shmbull programi i Fan Nolit ishte i mbshtetur n sistemin perndimor. Por Noli do t largohet nga Shqipria pr n Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe n krye t shtetit shqiptar do t vij Ahmet Zogu. Ai nuk do ta drejtoj plotsisht Shqiprine drejt modernizmit Evropian dhe kultura shqiptare do t jet akoma n ndikimin e kulturs Ottomane. Pas largimit t mbretit Zogu dhe me ardhjen e sistemit komunist n pushtet pr kulturn shqiptare do t jet nj nga momentet me t rndsishme t saj brnda territorit t republiks t Shqipris. Sistemi nga vet ideologjia e tij totalitare ngre lart kultin e kulturs. Emrat e qyteteve dhe krahinave u zvndsuan me emra shqiptar, u ndalua me ligj prdorimi e emrave te huaj nga banort. U organizuan shum festivale kulturor dhe ankande folklorik. Pavarsisht nga kto reforma n kultur si e theksova edhe m lart kultura shqiptare lulzoj vetm brnda territorit t republiks sepse qeveria komuniste zbatoi rrugn e vetizolimit me popujt e tjer. Kjo do t sjell edhe mosnjohjen e kulturs shqiptare n arenn ndrkombtare dhe mosndikimin e modernizmit n shoqrine shqiptare. Gjithashtu komunizmi ndaloi me ligj edhe prdorimin e fes dhe duhet theksuar q feja sht nje faktor i rndesishm n kulturn e nj populli. N kt koh modernizmi ishte prhapur me hapa gjigand pothuajse n shumicn e kulturave t bots. Nj nga mnyrat q u prdor n prhapjen e modernizmit ishte kinematografia. M an t telenovelave 4 Pultar Gnl, ncirliolu Emine, Kltr ve Modernite, shtp.Tetragon, stanbul, 2003, fq.26 5 Ervin Shkulaku, Zgjimi i dentitetit Shqiptar Revista Fjala, Nr1, 30 Prill, 2012 , fq.12 http://revistafjala.com/index.html?page=12 stylus magazine 45

dhe filmav prhapej edhe kultura e modernizmit amerikan ose perndimor. N vitin 1980 studiuesi Ien Ang bri krkime pr ndikimin e telenovels amerikane Watching Dallas dhe ai u shpreh : Q nga Turqia deri n Australi dhe q nga Hong Kong deri n Britani, m shum se n 90 shtete, pasi fillon telenovela rrugt boshatisen dhe njerzit rrin para televizionit.6 Kjo telenovel bnte propogand pr kulturn amerikane edhe pr t mirat e saj. Vetm pas 3 vitesh pra n vitin 1983 ministri i kulturs t republiks Franceze do ta shpallte kt telenovel si simbol t kulturs amerikane dhe t kapitalizmit. Pavarsisht ksaj, media n kt form krijonte edhe pika t prbashkta pr njerzimin. Seriali komik i Charli Chaplin shikohej n t gjitha shtetet e bots t industrializuar dhe shtetet e bots t tret. Pra pavarsisht shtetit dhe kulturs t ndryshme, njerzimi qeshte njkohsisht n serialin e Charli Chaplin. Pas rnjes t sistemit komunist n vitet 1990 Shqipria e ndryshoj qeverisjen e saj drejt demokracis perndimore. Drejt ktij drejtimi filloi ndryshimin edhe kultura shqiptare. Pas viteve 90 kemi emigrim masim t shqiptarve drejt Evrops dhe Shteteve t bashkuara t Ameriks. N kto shtete shqiptart hasn shum vshtirsi n integrim sepse kishin jetuar pr 40 vjet n nj kultur t ndryshme. Shum emigrant pa shikuar qytetet kryesore t Shqipris ose edhe vet Tirann emigruan nga fshati direkt n Rom, Paris, New-York etj. Prandaj ata hasn vshtirsi n kt kultur t modernizmit dhe shpesh her ata u dorzuan para modernizmit duke punuar n fushn e krimit. Kjo solli edhe nj imazh t keq t kulturs shqiptare n perndim. Por pas viteve 2000 ky imazh i keq ka filluar t zhduket n shtetet europiane sepse shqiptart kan filluar t integrohen n kulturn e modernizmit. Ky integrim sht faktor pozitiv pr emigrantt sepse n kt mnyr bhet m e thjesht jetesa n shtetin ku banojn. Por megjithkt ata nuk duhet t harrojn edhe kulturn shqiptare, t paktn gjuhn shqipe duhet ta kalojn n brezat n vijim. Edhe kjo duket se po realizohet sepse gjat viteve t fundit jan formuar shum shoqata shqiptare n Evrop. Tani duhet q emigrantt ti mbshtesin shoqatat shqiptare q jan themeluar n Evrop e Amerik.Pr shqiptart q qndruan pas viteve 90 n Shqipri hasn shum probleme. Shum objekte kulturor u vodhn ose u shkatrruan. Kto veprime nxorrn n pah dobsin e edukimit q kishte patur sistemi komunist. Me kto 6 John Tomlinson, Kltr Emperializm, prktheu: Emrehan Zeybekolu, shtp. Ayrnt., stanbul, 1999, fq.75
46 stylus magazine

shkatrrime shohim ndryshimin e komunizmit me demokracin. Deri n vitin 2000 strukturat e qeveris drejtoheshin nga figura q ishin edukuar n komunizm prandaj treguan paaftsi n mbrojtjen e kulturs sepse nuk kishin marr edukim t plot n komunizm megjithse ata tani mbronin demokracin por demokracia fitohet dhe nuk msohet prmndsh. Kjo munges e edukimit beri q m shpejt t prvetsoheshin elementt negativ t modernizmit n shqiptart si : droga, prostitucioni dhe m e keqja mos leximi i librave. Pas vitit 2000 megjithse ka patur evimente pr ruajtjen e kulturs shqiptare si psh. Festivali folklorik i Gjirkosatrs, ose Maratona e kngs popullore, kto nuk jan t mjaftueshme. Themi nuk jan t mjaftueshme sepse shum qytet muze nuk po restaruhohen, po ndihet mungesa e krijimit t muziks popullore shqiptare, mosbotimi i letrsis lirike dhe epike shqiptare si psh. t Mujit dhe Halilit, nuk po bhen

prpjekje pr gjetjen e objekteve kulturore shqiptare q kan humbur gjat luftrave. Si psh. sot shpata e heroit ton kombtar gjendet n Vien. Prandaj sot Shqipria n vitin 2012 duhet ta prkrah modernizmin por duhet t behet pjes e tij dhe jo t humbas n t duke shtuar fjal t huaja t panevojshme n literaturn shqipe, duke dgjuar m shum muzik t huaj, apo duke rn pre e medias ndrkombtare e cila po ndikon edhe n shtimin e divorceve. Ose n vnd t kampionatit shqiptar shikohet m shum kampionati italian apo anglez. Kshtu duhet t marrim ant e mira t modernizmit t cilat jan shum dhe e para prej tyre sht dshira e leximit t librave. Sot numri i librave n Japoni sht 20 her m i lart se sa popullsia e saj. Ukrainasi me origjin Izralite Gaugin thekson se pr shkak t kulturs dhe zakoneve tona sot e gjith bota e njeh popullin e Izraelit.7

Nj popull i prapambetur nse elementt e kulturs nuk i prhap deri n fshatrat m te thella, ai popull do ta humbas garn me qytetrimin ( M. Ghandi )8

Nga: Ervin Shkulaku

Gazetar tek gazeta ZAMAN/Turqi 2 Shih, .Sparknotes,Crito , http:// www.sparknotes.com/philosophy/cri to/summary.html . Shih, Luljeta Ikonomi, Filozofia e se drejtes, Onufri, Tiran, 2010, f. 50-51.
3

Shih, Allan Bloom, The Republic of Plato, Basic Books, 1991, f. 35 41.
4 5 6

Shih , Luljeta Ikonomi, Filozofia e se drejtes, f. 138-139. fia . Shih, Stumpf , Platoni n Filozo-

7 Shih, Luan Omari, Parime dhe institucione t s drejts publike, Botimet Elena Gjika, Tiran,2007, f.197.

stylus magazine 47

Vitrina e
Komentar per masat e sigurimit Nga Gentian Trenova
Te drejtat e njeriut Nga Jordan Daci

The social contaract Jean-Jeaques Rousseau

The rule of law Tom Bingham

Veprat penale ne fushen e narkotikeve Nga Besnik Mui

D c e

48 stylus magazine

Librave
What about law Catherine Barthand

Dhurata me e cmuar eshte thjeshte nje

...LIBER
stylus magazine 49

Kerko Avokat

www.studiovishaj.com Email: info.@studiovishaj.com cel. 0682036896

50 stylus magazine

evista Albania Law Review (alr) eshte reviste mujore juridike e menduar nga studentet e drejtesise, ne bashkpunim me disa prokurore, avokat dhe akademike, te cilet japin kontributin dhe njohurite e tyre ne ceshtjet juridike. Kjo reviste eshte krijuar si pasqyrim I ngjarjeve politike, shoqerore vendore si dhe ato boterore , te cilat na informojme ne si student dhe akademik qe ti shohim keto ngjarje ne vija ligjore, si dhe duke informuar cdo qytetar ne lidhje me njohjen e ligjit .

Revista alr fton student, juriste dhe lektore te dergojne publikimet e tyre duke I dhene keshtu nje seriozitet revistes ne ecurine e saj te metejshme, gjithashtu fton avokate, noter, permbarues dhe librari te cilet jane te interesuar per te informuar qytetaret nepermjet revistets sone per profesionin dhe biznesin e tyre te reklamojne tek revista jone. Revista alr ( aktualisht format anline ) Faleminderit!

Kryeredaktore Viola Shkulaku Drejtor Anxhel Shkulaku Editore Sivi Haruni Desing Anxhel Shkulaku

stylus magazine 51

Anxhel@albanialawreview.com

Revista@albanialawreview.com Viola@albanialawreview.com

www.albanialawreview.com Cel: 0697757656

52 stylus magazine Silvi@albanialawreview.com