Čekrlija - LICNOST I DRUSTVO II

LINOST I DRUSTVO II
ETNIKI, DR2AVNI I EVROPSKI IDENTITET

PRIREDILI: VIadImIr TurjaanIn I orde ekrIIja

Neimarima budunosti

Zbornik Linost i drutvo; Etniki, dravni i evropski identitet predstavlja
skup rezultata i istraivakih radova proisteklih iz nauno-istraivakog
projekta "Etniki, dravni i evropski identitet graana u Bosni i Hercegovini",
koji je u potpunosti finansiran od strane Fondacije "Friedrich Ebert Stiftung" i
koji bez njihove pomoi ne bi bilo mugue realizovati.

LINOST I DRUTVO II

ETNIKI, DRAVNI I EVROPSKI IDENTITET

Priredili:

dr Vladimir Turjaanin
ore ekrlija

Banja Luka, 2005. godine

Izdava

Fondacija FRIEDRICH EBERT STIFTUNG

Recenzeti

dr Goran Opai

Autori

ore ekrlija
Sran Puhalo
mr Sran Duani
Tanja Gaji

Priprema za tampu i grafiku dizajn

ore ekrlija

SADRAJ

Uvod
9
Metod
10
ore ekrlija
ETNIKI, DRAVNI I EVROPSKI IDENTITET I NJIHOVI MEUODNOSI
KOD GRAANA U BiH 17
Sran Puhalo
SOCIO-DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ETNIKOG IDENTITETA I
POVEZANOST SA DRAVNIM I EVROPSKIM IDENTITETOM 25
Tanja Gaji
ZAJEDNIKI PROSTOR NACIONALNE VEZANOSTI, NACIONALNE
OTVORENOSTI I ETNIKOG IDENTITETA 57
KOLEKTIVNI IDENTITETI U BIH 66
mr Sran Duani
RELIGIOZNOST I SOCIJALNI IDENTITETI ADOLESCENATA 79
Sran Puhalo
POVEZANOST ETNIKOG IDENTITETA I RELIGIOZNOSTI KOD
MLADIH U BOSNI I HERCEGOVINI 91
dr Vladimir Turjaanin PREDIKCIJA NACIONALNE
VEZANOSTI I OTVORENOSTI 102
Sran Puhalo
POVEZANOST ETNIKOG IDENTITETA I INDIVIDUALISTIKIH I
KOLEKTIVISTIKIH VRIJEDNOSNIH ORJENTACIJA MLADIH U BOSNI
I HERCEGOVINI 113
Tanja Gaji
ZAJEDNIKA STRUKTURA RELIGIOZNOSTI, NACIONALNE
VEZANOSTI I KONFORMIZMA 132
mr Sran Duani i ore ekrlija
KANONIKE RELACIJE RELIGIOZNOSTI I LOKUSA KONTROLE 150
mr Sran Duani
HIJERARHIJSKA FAKTORSKA ANALIZA
RELIGIOZNOSTI I KONFORMIZMA 158
ALI NIJE JO SVE GOTOVO
170

UVOD

Prokleta avlija. Tamni vilajet. Zemlja bez suza. Slijepo crijevo svijeta. Zemlja
bez budunosti,... samo su neki od naina koji se koriste da bi se opisala Bosna i
Hercegovina. alosno je to. Jo je alosnije to je to samo mali dio takvog naina
opisivanja sa kojima se susreemo. A najalosnije je to to ovako Bosnu i Hercegovinu
vide njeni stanovnici i graditelji. I na poslijetku toliko alosno, da bi bilo potrebno uvesti
stepen vii od superlativa dao bi se dao valjan opis, je to to da gotovo nema opisa BiH
koji bi govorili o njoj kao o neem lijepom, sretnom i spokojnom, a da se pri tome odnosi
na SADA a ne na neku prolost ili budunost.
Doivljaji mjere u kojoj je pojedinev ivot odreen grupom ili mjestom na kome
pojedinci provode svoj ivotni vijek danas predstavlja jedan od najaktuelnijih
istraivakih pravaca u socijalnoj psihologiji. Evropa kao jedna drava, razbijanje granica
i zajedniki interesi su neto to je stavljeno u prvi plan u razvijenim zemljama Starog
kontinenta, tako da savremena istraivanja pored nastojanja da ustanove osnove linosti
koje su u ishoditu socijalnih identiteta, nastoje da pronau i zdravu osnovu na kojoj je
mogue razvijati puni evropski identitet. Po pitanju istraivakih interesovanja ovaj
pokuaj se ne razlikuje od pomenutog trenda. Meutim, ipak je razlika po jednom pitanju
ogromna. Na alost u Bosni i Hercegovini su istraivanja ove vrste socijalnih identiteta,
etnikih vezanosti ili etnike otvorenosti usmjerena ustanovljavanju mogunosti da se
objasne ponaanja njenih stanovnika iz proteklih dvadesetak godina i mogunost
preskakanja ogranienja nametnutih imenom graana ili habitatom. Tek bi onda, kroz
izvjesno (na alost ne i kratko) vijeme na red trebalo da dou bavljenja moguim
prikljuenjima onim zemljama koje su shvatile da je jedina realna mogunost uspjenog
daljeg ivota zajedniko angaovanje na istim ili slinim ciljevima ili pomaganje drugima
da prevaziu sopstvene tekoe. Zato smo tuni. Puno. Ali i zatvoreni za nastojanja da se
bavimo ovim pitanjima na mikronivou i komentariemo ih tamo gdje ih niko nee uti,
kao i sposobni da se u svojim mogunostima prikljuimo aktivnostima koje su u skladu
sa onima koje poduzimaju starije kontinentalne sestre i braa.
Stoga smo vie nego zahvalni fondaciji "Friedrich Ebert Stiftung" na
prepoznavanju zaista vanog i aktuelnog problema u naoj dravi i potpunom
finansiranju istraivakog poduhvata. Istraivaki projekat "Etniki, dravni i evropski
identitet graana u Bosni i Hercegovini" trebalo bi da prui polazne informacije o
socijalnim identitetima i njima srodnim konstruktima. Takoe bi trebalo da prui i glavne
smjernice u razvoju zdravije drave koja pripada u podjednakoj mjeri svim graanima.
Dobijeni rezultati su "konzumni" na dva naina. Sa jedne strane, na polju psiholokih
nauka, da se upotnune znanja o ispitivnim konstruktima i sagledavanju mogunosti za
dalja specifinija istraivanja ovih fenomena. I sa druge, dobijeni rezultati su primjenjivi
u daljoj izgradnji Bosne i Hercegovine. Sve u svemu, previe alosno bi bilo ne koristiti
ih u praktinom radu sa onim naratajima koji e biti menaderi ove drave u periodu
koji slijedi.

Urednici

LINOST I DRUTVO; Etniki, dravni i evropski identitet 10
METOD (bez metoda obrade podataka)

Iako je planirano da sprovedeno istraivanje svoje tragove ostavi u formi zbornika
naunih lanaka, radi utede prostora (i vee smoslenosti po miljenju urednika) svjesno
smo odstupili od osnovnih normi u dijelu koji se tie metodoloke osnove na kojoj je
kompletno istraivaki poduhvat koncipiran. Naime, karakteristike uzorka ispitanika su
date samo jednom jer su svi radovi bazirani na istim ispitanicima. Uz to i testovi iz
koritene baterije, sa njihovim metrijskim karakteristikama, su takoe samo jednom date
da ne bi dolo do nepotrebnog ponavljanja i jo bespotrebnijeg uzurpiranja ionako
preteko steenog prostora za naune radove i objavljivanje njihovih rezultata.
U pojedinanim radovima, u dijelu koji se tie metodolokog dijela istraivanja,
dati su samo opisi statistikih analiza koje su primijenjene u razgledavanju i razmatranju
ispitivanih konstrukata. Prilozi koji su uobiajeni kao sastavni dio istraivakog izvjetaja
su izostavljeni u svrhu utede prostora. Oni se nalaze kod autora istraivanja i dostupni su
na zahtjev.

Uzorak

Pri izboru ispitanika se prvo vodilo rauna o uravnoteenoj zastupljenosti
stanovnika oba entiteta u Bosni i Hercegovini. Razlog za to ne moe biti upitan samo
kada se pogleda sam naziv istraivakog projekta, jer je jedino na osnovu sveobuhvatnog
razmatranja karakteristika mogue iznai strategije uspostavljanja stabilne dravne
zajednice sa osnovom koju ine zajedniki interesi i sklonosti. Ispitivanje je sprovedeno u
deset gradova, po pet u RS (Banja Luka, Prijedor, Doboj, Istono Sarajevo, Trebinje) i
Federaciji BiH (Sarajevo, Tuzla, Zenica, Biha i Mostar). Gradovi koji su odabrani na
neki nain predstavljaju obrazovna sredita drave. Sa obzirom da je gornja granica
starosti ispitanika iznosila 30 godina (to je prema zakonu gornja granica prema kojoj se
neko ubraja u kategoriju mladih) ovi su gradovi predstavljali najbolji nain da se okupe
srednjokolci i studenti koji potiu iz razliitih dijelova BiH.
Ukupan uzorak je iznosio N=1224 ispitanika. Za veliinu uzorka se moe rei da
u potpunosti ispunjava zahtjeve primijenjenih statistikih metoda. Po svojim
karakteristikama bi se mogao opisati kao stratifikovani uzorak. Najvei broj ispitanika
spada u kategoriju onih koji se jo obrazuju, srednjokolci i studenti po 30 %, dok su
mladi zaposleni i mladi nezaposleni zastupljeni sa po 20%. Ono to se moe iznijeti kao
opravdan prigovor sastavu uzorka je vrlo mala zastupljenost onih koji su svoje
obrazovanje zavrili nakon osnovne kole (svega oko 3%). Jedini argument sa kojim se
moemo braniti protiv ovakvog prigovora je da je injenica da su svjesno odabrani oni
koji su svoje obrazovanje nastavili i nakon osnovne kole. Prvenstveno iz nade da e ova
subpopulacija na sebe uzeti uspostavljanje zdravih osnova jedne funkcionalne i ne-trusne
zajednice i biti bar donekle ispraviti gluposti koje su joj prethodnici ostavili.
to se tie polne zastupljenosti, djevojke ine neto vei dio uzorka, oko 56%
(N=684) a mukarci oko 44% (540). Starost ispitanika se kretala od 14 do 30 godina, s
tim to je najfrekventniji uzrast ispitanika 17 godina.

Na pitanje da li su jedina djeca svojih roditelja oko 90% ispitanika je izjavilo da
ima brata ili sestru. Dalje, 3% ispitanika nema ivu majku, naspram 10% njih kojima otac
nije iv. Pri tome treba naglasiti da ove karakteristike nistu uzete u vezi sa ratnim
tragedijama, ve samo kao nastojanje da se dobije potpunija slika porodica iz kojih
ispitanici potiu. to se tie obrazovanja roditelja, zavrenu osnovnu kolu ima 115 majki
i 45 oeva, zavrenu srednju kolu 772 majke i 708 oeva i zavrenu viu ili visoku kolu
335 majki i 469 oeva. U cjelokupnom uzorku 134 ispitanika potie iz porodice iji su
roditelji razliite etnike pripadnosti, dok ak 1090 ispitanika ima roditelje pripadnike
iste etnike skupine. Po istom pitanju, ovaj put za prijatelje 281 ispitanika navodi da ima
prijatelje razliitih etnikih skupina, dok ak 943 za prijatelje imaju iskljuivo pripadnike
vlastite etnike skupine. Iako je na ovom mjestu predvieno samo da se opie uzorak,
nemogue je ne osvrnuti se na ovu injenicu. Ovaj se podatak svakako treba uzeti u
razmatranje. Prvo stoga, to je nevjerovatno da se u jednoj zemlji u kojoj ive tri
konstitutivna naroda samo ovako malo mladi ljudi veu prijateljskim vezama za osobe
druge nacionalnosti. A drugo, posebno je zabrinjavajua injenica da se radi o mladim
ljudima koji treba da prevaziu nominalne podjele i raznolikosti i izgrade drutvo u
kojima e parametri za razvoj bliskih interpersonalnih veza biti bazirani na vrijednostima
i kriterijima drugaijim od etnike pripadnosti. U vezi sa kategorijom stanovnitva kojoj
ispitanici pripadaju, dobijen je podatak da njih 844 spadaju u domicilno stanovnitvo, 294
u kategoriju izbjeglih ili raseljenih osoba i 86 u kategoriju povratnika. Konano, ispitanici
su procijenjivali svoj materijalni status. Prema njihovim iskazima gotovo podjednak broj
pripada kategorijama ispod i iznad prosjenog materijalnog statusa (105 ispod prosjeka i
104 iznad prosjeka), a 1015 spada u kategoriju prosjenog materijalnog statusa. Ovdje se
moe iznijeti djelimina sumnja u samoprocjenu materijalnog statusa, i mogue je
pretpostaviti da je dobar broj ispitanika barem malo ublaio realno materijalno stanje u
kome se njegova porodica nalazi. U drutvu ije su privreda i ekonomija u ovakvoj
situaciji, realno bi bilo oekivati da kategorija ispod prosjenog materijalnog statusa ima
veu ostvarenu frekvenciju.
U dijelu koji slijedi pomenuta obiljeja uzorka ispitanika predstavljena su
grafiki.

Grafiki prikazi karakteristika uzorka ispitanika
Grafik 1. Polna struktura uzorka Grafik 2. Da li je jedino dijete u porodici
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
enski pol muki pol

0.00%
20.00%
40.00%
60.00%
80.00%
100.00%
da ne


Grafik 3. Da li je iva majka Grafik 4. Da li je iv otac
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
90.00%
100.00%
da ne

0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
90.00%
da ne

Grafik 5. Obrazovanje majki ispitanika Grafik 6. Obrazovanje oeva ispitanika
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
osnovna
kola
srednja kola via i visoka
kola
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
osnovna
kola
srednja kola via ili visoka
kola
Grafik 7. Nacionalna pripadnost roditelja Grafik 8. Nacionalna pripadnost prijatelja
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
90.00%
razliita nacija ista nacija
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
razliita nacija ista nacija

Grafik 9. Status Grafik 10. Procjena materijalnog statusa porodice
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
domicilni izbjegli i
raseljeni
povratnici
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
70.00%
80.00%
90.00%
ispod
prosjeka
prosjek iznad
prosjeka

Instrumenti

Ukupnan skup podataka koji je tokom istraivanja prikupljen se najgrublje moe
podijeliti u dvije skupine. Prvu bi inili podaci o ispitanicima, odnosno set pitanja koja
se odnose na njihove sociodemografske karakteristike (pol ispitanika, uzrast, uspjeh
ispitanika u prethodnom razredu, stepen obrazovanja ispitanikovih roditelja, da li ima
brae i sestara, redoslijed roenja ispitanika, da li su ivi roditelji ispitanika, nacionalnost
roditelja i nacionalnost prijatelja). Neka od ovih pitanja (kao npr., red roenja) su izostala
iz razmatranja podataka. Razlog tome je preliminarni uvid da dobijeni podaci ne
pokazuju nikakve pravilne tendencije u graenju odnosa sa ispitivanim konstruktima.
Time istovremeno postaju i viak u skupu vrlo korisnih podataka.

Drugi dio testovne baterije ini est skala. To su:
1. Skala EDEID (ekrlija, 2005) je formirana za ovo istraivanje. ine je tri 3
subskale. Svaka se odnosi na po jednu vrstu identiteta (etniki, dravni, evropski). Skala
se sastoji se od 30 stavki (svaka subskala po 10 stavki). Likertovog tipa sa petostepenom
skalom odgovora. Ponuene vrijednosti znae:
1 - potpuno netano,
2 - uglavnom netano,
3 - nisam siguran,
4 - uglavnom tano i
5 - potpuno tano.
Na osnovu ove skale se dobijaju tri skora, a svaki od njih znai:
a) Doivljaj nacionalnog identiteta (ili patriotizam, jer se ovi termini na podruju
BiH najee poistovjeuju)
b) Doivljaj dravnog identiteta
c) Doivljaj evropskog identiteta
Uz to skali je dodan kao 31. ajtem i iskaz "Mislim da je istovremeno mogue biti i
Bosanac i pripadnik vlastite nacije". Njegova je svrha da omogui uvid u odnos pojedinih
stavova i aspekata identiteta sa ovakvim direktnim i izgleda jo uvijek vrlo iritirajuim
stavom.

2. Skala NVNO (ekrlija i Turjaanin, 2005), namijenjena mjerenju stepena
vezanosti za vlastitu etniku skupinu. Skala se sastoji od dva dijela koji su namijenjeni
identifikovanju dvije dimenzije koje vezanost ovog tipa zahtijeva; vezanost za vlastitu
etniku zajednicu i otvorenost prema drugim zajednicama: Skala je Likertovog tipa, i
sastoji se od 31 ajtema uz ponuenu petostepenu skalu odgovora gdje ponuene
vrijednosti znae:
1 - potpuno netano,
3 - nisam siguran,
4 - uglavnom tano i
5 - potpuno tano.
Konaan skor za dva pomenuta predmeta mjerenja se zasniva na faktorskim
skorovima ispitanika koji se odnose na etniku vezanost i otvorenost prema drugim
etnikim zajednicama.

3. Skala KI, namijenjena mjerenju individualistike naspram kolektivistikoj
orjentaciji (Turjaanin, ekrlija, 2005). Sastoji se od 31 ajtema. Vii skor na skali
ukazuje na dominaciju kolektivistike orjentacije. Skala je Likertovog tipa. Na tvrdnje su
ponueni petostepeni odgovori sa znaenjem:
1 - potpuno netano,
3 - nisam siguran,
4 - uglavnom tano i
5 - potpuno tano.

4. Skala LK subskala testa namijenjenog mjerenju opteg samopouzdanja OPBLK
(Opai, 1996) namijenjena mjerenju sklonosti da se za pojave u vlastitom okruenju
uzroci nalaze u okviru vlastitih sposobnosti i oblika ponaanja ili pripisivanje uzronosti
spoljnom svijetu. Sastoji se od 17 ajtema. Vii rezultat na ovoj skali ukazuje na sklonost
pripisivanju uzroka vlastitom ponaanju. Nii skor ukazuje na traenje uzroka u spoljnom
svijetu. Skala je Likertovog tipa. Na tvrdnje su ponueni petostepeni odgovori sa
znaenjem:
1 - potpuno netano,
3 - nisam siguran,
4 - uglavnom tano i

5 - potpuno tano.

5. Skala R namijenjena je mjerenju religioznosti i ve je vie puta provjeravana,
kako psihometrijski tako i po pitanju njene strukture. Sastoji se od 18 estica Likertovog
tipa. Stepen slaganja sa svakom pojedinanom stavkom ispitanici izraavaju na
petostepenoj skali, gdje broj 5 znai potpuno tano, a broj 1 potpuno netano. Pri prvoj
primjeni skale, njena utvrena pozdanost je =.849 i standardizovani =.856.
6. Skala K, (ekrlija, 2003) namijenjena mjerenju konformizma kao, bezrezervno
prihvatanje stavova i miljenja nekog autoriteta. Sastoji se od 39 ajtema. Vii rezultat na
ovoj skali ukazuje na veu sklonost usaglaavanju stavova i ponaanja sa zahtjevima
autoriteta. Skala je Likertovog tipa. Na tvrdnje su ponueni petostepeni odgovori sa
znaenjem:
1 - potpuno netano,
3 - nisam siguran,
4 - uglavnom tano i
5 - potpuno tano.

Mjere instrumenata

U pogledu metrijskih karakteristika skala koritenih u istraivanju moe se biti
zadovoljan, kako onim skalama koje su ve koritene i provjerene, tako i onim koje se
prvi put provjeravaju. Najloije mjere pokazuju skale namijenjene mjerenju lokusa
kontrole i identiteta, meutim ni u kom se sluaju ne radi o karakteristikama kojima bi
trebalo biti nezadovoljan, ili koje bi ukazivale na njihovu neprimjerenost predmetima
ijem su mjerenju namijenjeni.

Tabela 1. Mjere instrumenata

KI NVNO LK EDEID ETNOI DRI EUROI K R
Reprezentativnost
testa
Normalizirani
KMO
.860 .846 .824 .7826 .765 .779 .790 .842 .900
.800 .803 .760 .768 ,752 ,759 ,763 .829 .869
1 .773 .777 .717 .742 .732 .756 .760 .807 .821 Pouzdanost testa
6 .845 .843 .787 .820 .815 .808 .819 .867 .886
Pouzdanost prve
glavne
komponente
MI1 .831 .813 .756 .769 .762 .759 .752 .852 .833
Homogenost testa
H4 .759 .724 .765 .759 .780 .749 .778 .710 .823

KMO - Normalizirani Kaiser-Mayer-Olkinova, mera reprezentativnosti
- Cronbahova mjera pouzdanosti pod sumacionim modelom
1 - Gutmanova mjera pouzdanosti pod sumacionim modelom
6 - Gutmanova mjera pouzdanosti pod sumacionim modelom
MI1 - Momirovi-Kneevi-Radovieva mjera pouzdanosti prve glavne komponente
H4 - Momirovi-Gredeljeva mjera homogenosti
ETNIKI, DRAVNI I EVROPSKI IDENTITET I NJIHOVI
MEUODNOSI KOD GRAANA U BiH

ore ekrlija

REZIME: Pitanje identiteta ima znaajan uticaj na deavanja u BiH i u prolosti i
danas. Kakvi su stvarno odnosi razliitih identiteta nastojali smo odgovoriti u
sprovedenom istraivanju. Za predmet rada su uzeti etniki, dravni i evropski identitet
graana u BiH. Uzorak je inilo 1224 ispitanika, sa oko 56% djevojaka i 44% mukaraca.
Uzrast ispitanika se kretao izmeu 14 i 30 godina. Primijenjena skala EDEID (ekrlija,
Turjaanin, 2005) broji 30 stavki, 10 za svaku vrstu identiteta. Karakterisktike skale su:
pouzdanost pod klasinim sumacionim modelom (alfa =.768), reprezentativnost
(KMO=.783), homogenost .759 (H=.759). U obradi podataka je primijenjena faktorska
analiza, uz metodu glavnih komponenti i promax rotaciju. Scree testom su odabrana etiri
faktora, sa objanjenjem varijanse od oko 41%. Dobijeni faktori su: dravni identitet uz
etniku otvorenost, dravni identitet, odbacivanje etnikih i geografskih okvira i
identiteta kao znaka otvorenosti i evropski identitet. Meu interkorelacijama faktora se
istiu veze dravnog identiteta sa etnikom otvorenosti i evropskog identiteta (.227) i
dravnog identiteta sa odbacivanjem uokvirenosti etnikim i geografskim kategorijama (-
.235). Dobijene veze pokazuju da dravni i etniki identitet nisu nuno prepreka stvaranju
evropskog identiteta, ve da mogu postojati razliiti aspekti osjeanja pripadnosti jednoj
dravi koji utiu na otvorenost osobe i na formiranje drugih, kompleksnijih vrsta
identiteta. Prema dobijenim rezultatima se moe rei da je potvreno postojanje identiteta
vezanih za vlastitu dravu i Evropu, ali ne i etnikog identiteta. Stvarno ponaanje ovih
faktora bie mogue provjeriti i opisati nakon razgledanja odnosa sa skalama nacinalne
vezanosti i otvorenosti.
Kljune rijei: etniki, dravni i evropski identitet, faktorska analiza.

UVOD

Za pitanje identiteta se svakako moe rei da je bitno u objanjenju ljudskog
ponaanja. A njegovo najoptije znaenje je mogue opisati kao doivljaj vlastitog
sebstva (sebe samoga). Sistem na kome je zasnovan identitet bi trebao da ukljuuje
komponente opaanja (vlastite linosti, kao pojedinca sa svim svojim osobinama
linosti
1
, drutva i deavanja u njemu, i konano percepcija odnosa koji se sa okruenjem
ostvaruju) i interpretacije opaenog. Sama ovakva odrednica identiteta dovodi do
mogunosti da se ovaj pojam dovede u vezu sa pojmom samopoimanja (self-koncept). I
sama interesovanja i ispitivanja spitivanja self-koncepta su zapoeta ispitivanjem i

1
organi linosti bi ovdje bili najprikladniji termin za opis svega to ini pojedinca cjelovitim sistemom
odreivanjem niih stratuma identiteta. Osjeanje pripadnosti nekim grupama ili
tokovima u drutvu
2
svakako da odreuju subdimenzije identiteta, ali je istovremeno na
osnovu istih informacija mogue donositi zakljuke i o self-konceptu. Poredei ova dva
konstrukta moe se rei da je identitet pitanje vezanosti za odreene socijalne instance ili
deavanja u drutvu, a self-koncept evaluativni doivljaj sebstva sa obzirom na
cjelokupne odnose sa drutvenim okruenjem i naravno, baziran na osobinama linosti.
Istraivanje koje je sprovedeno u iu interesovanja je postavilo tri vrste identiteta
koji su bazirani na etnikoj i geografskoj pripadnosti i koji ine obuhvatniju kategoriju
identiteta, socijalni identitet. On se smatra vrlo bitnim aspektom za svaku linost iz dva
razloga. Prvo, kako je socijalni je identitet zasnovan na pripadnosti nekoj drutvenoj
grupi ili ueem u nekim drutvenim deavanjima, onda on predstavlja neto to je
pojedincu zajedniko sa ostalima koji pripadaju istoj grupi ili su obuhvaeni istim
deavanjima. Drugo, pripadnost jednoj grupi ili uestvovanje u tokovima jedne drutvene
zajednice znaajno formira miljene, stavove, vrijednosti i obrasce ponaanja individue.
Odreenje socijalnog identiteta koje se moe smatrati danas najprihvaenijim je definicija
data od strane Tadfela (prema Simon i Brown, 2000) koja ga opisuje dijelom
pojedinevog identiteta koji proistie iz njegovog znanja o sopstvenoj pripadnosti nekoj
grupi udruen sa znaajem i emocijama pripisanim toj pripadnosti. Time se kao okviri
ovog koncepta postavljaju kognitivna i emocionalna komponenta. Ova prva komponenta
predstavlja osnovu socijalnog identiteta i uz osjeaj pripadanja nekoj socijalnoj grupi, ona
daje i mogunost distinkcije vlastite grupe od svih ostalih. Drugim rijeima kongnitivna
konponenta daje osnovu za farmiranje kategorija MI i ONI. Prema Tadfelu i Forgasu
(2000) jedna e grupa zadrati u svoj dominantan znaaj kod jedne osobe samo ukoliko
prema individualnim mjerilima, na njega ima pozitivniji uticaj od ostalih grupa. Za
kognitivnu se komponentu socijalnog identiteta vee i paradigma minimalnog lanstva u
grupi, odnosno mogunost da i najbanalniji uzroci mogu da uzrokuju podjelu na
pomenute dvije kategorije (Turner i Tadfel, 1986). Podjela na NAS i NJIH sadri
osjeanje pripadnosti odreenoj grupi, i dalje zbog potrebe da se vlastita grupa velia,
istovremeno se poveava i lino samopotovanje. Takvi su nalazi dobijeni i u anijim
istraivanjima koja su u stvari dala idejne osnove za bavljenje razliitim vrstama
identiteta u BiH (ekrlija, Turjaanin, 2002). to se emocionalne komponente socijalnog
identiteta tie, moe se rei da u zavisnosti od stepena vanosti koji za pojedinca ima
pripadnosti grupi, zavisi i uticaj pripadnosti grupe na njegovo ponaanje. To moe da se
odnosi i na sluajeve u kojima se grupa prihvata kao datost i neodvojivi dio vlastitog
ivota, i na sluajeve gdje pripadnost grupi ima iskljuivo instrumentalnu ulogu, odnosno
gdje lanstvo u nekoj grupi predstavlja samo svjesno oblikovano sredstvo za postizanje
odreene dobiti (ekrlija, Turjaanin, Puhalo, 2004; ekrlija, Roi, Turjaanin, 2004).
Jedan od zanimljivih nalaza do kojeg se dolo u ve pomenutom istraivanju (ekrlija,
Turjaanin, 2002) je pozitivna veza etnikog identiteta sa agresivnosti koja se javlja kao
posljedica svijesti o svjesnom nanoenja tete ili ugroavanju od strane drugih. U

2
Od subdimenzija identiteta za oblast kojom se ovaj rad bavi u prvi plan su postavljeni aspekti obuhvaeni
identitetima koji kao prefiks imaju socijalni, odnosno oni koji su vezani za socijalne grupe i odnose koji se
u njima razvijaju i uspostavljaju. To nikako ne znai da se negiraju preklapanja drugih vrsta identiteta i
poddimenzija self-koncepta, ve samo da se pokuava izbjei opasnost od gubljenja osnovne niti
istraivanja u preirokom opisu odnosa identiteta i samopoimanja.
objanjenju ove veze mogue je bilo dati dva objanjenja. Prvo, pretpostavlja da u
okolnostima u kojima vlastitoj etnikoj grupi neko nanosi tetu i koji se interpretiraju kao
ugroenost vlastite etnike skupine (a time i vlastita ugroenosti) dolazi do porasta
vezanosti za vlastitu etniku skupinu i isticanja njene vanosti. Tome se moemo dodati i
druga pretpostavka koja je proizvod prvenstveno posmatranja dogaaja u vlastitom
okruenju, a koja kae da ugroenost nacije kojoj se pripada ne mora biti stvarna ve tako
predoena od strane politiara ili medija (koji su nesumnjivi autoriteti bar kad je rije o
vezanosti za vlastitu naciju rije). Potkrepljenje za ovu premisu je naeno kroz isto
istraivanje u posmatranju odnosa izmeu generalne autoritarnosti i isticanja znaaja
nacionalne vezanosti. U razmatranju ove druge pretpostavke smo se pozvali na
mehanizme odbrane, jer za ponaanje koje se tumai kao neprijateljsko i ugroavajue
vrlo se esto ne trae nikakvi objektivni razlozi, ve se sudovi i delanje zasnivaju na
sadrajima koji pojedincu vie odgovaraju i koji su mu manje neprijatni.
Socijalni identiteti svakako su u velikoj mjeri uzeli uea u deavanjima u Bosni
i Hercegovini u proteklih petnaestak godina. Sukobi razliitih vrsta identiteta i danas su
prisutni u gotovo svim aspektima ivota i ini se da, na alost, u velikoj mjeri
onemoguavaju uspjeno funkcionisanje njenih graana i preusmjeravanje ka tokovima
uspjenijih zemalja u Evropi. U kojoj su mjeri razliite vrste identiteta suprotstavljene,
odnosno kakav je stvarno njihov odnos nastojali smo da odgovorimo u sprovedenom
istraivanju. Za predmet rada su uzeti etniki, dravni i evropski identitet graana u BiH i
njihovi meusobni odnosi. Pretpostavka od koje se polo je da ove tri razliite vrste
identiteta mogu dati razliite zastupljene kod pojedinaca i da se ne moraju meusobno
kositi. Drugim rijeim istraivanje je trebalo da pokae prisustvo ove tri vrste identiteta
kod graana u BiH i pokae kakve odnose meu sobom oni mogu graditi. Prema jednom
shvatanju, etniki i evropski identitet su neuskladivi i predstavljaju suprotne polove
jedinstvenog kontinuuma. Samim takvim shvatanjem se odrie mogunost postojanja
profila osoba kod kojih su istovremeno razvijeni i etniki i evropski identitet. Time i
shvatanja autora (McManus-Czubinska, Miller, Markowski, Wasilewski, 2003, Medrano,
Gutierrez, 1966) moguim modelima postojanja ovih identiteta nisu odriva. Naime, ovi
autori istiu da jedna osoba moe istovremeno imati ili samo jedan (etniki) ili samo
drugi (evropski) identitet, i do ove take bi njihovo miljenje bilo mogue odrivo (barem
do empirijskih provjera). Sa druge strane je shvatanje autora da se radi o identitetima koji
se razvijaju nezavisno (ili barem relativno nezavisno) jedan od drugog, to bi trebalo da
znai da je mogua dominacija jednog identiteta nad nerazvijenim oblikom drugog, ali i
istovremena razvijenost (stepen razvijenosti je za ovaj sluaj od manjeg znaaja) oba
identiteta. Konano posljednja, etvrta je mogunost da pojedinac nema ni jedan razvijen
identitet. Ovaj drugi pretpostavljeni model odnosa identiteta se svakako ini
prihvatljivijim i utemeljenijim. Svoje je potvrde dobio i od strane domaih autora
(Kamenov, jeli, Franceko, Mihi, Hui, 2005), to je posebno bitno za ovaj rad jer je i
njegova osnova generisana na pretpostavci o relativnoj nezavisnosti etnikog, dravnog i
evropskog identiteta, to bi trebalo da znai da se radi o tri vrste identiteta od kojih je
svaki neobjanjiv preko preostala dva (odnosno nesvodiva na njih bez prevelikog
neobjanjenog ostatka).
Poduzeto istraivanje pored nastojanja da ustanovi postojanje i prirodu odnosa tri
navedena identiteta kod graana u Bosni i Hercegovini, treba da ukae i na mogunost da
dva ili ak sva tri identiteta mogu biti usklaena u jedinstven funkcionalan sistem koji i
pojedincu priinjava prijatnost i osjeaj pripadnosti, a da pri tome ne ugroava druge iz
svoga okruenja ili se sam osjea nesigurnim i nefunkcionalanim. U osnovi ovog rada se
pretpostavlja egzistencija sva tri identiteta i, dalje, mogunost da oni grade razliite
profile osoba o zavisnosti od kombinacija ovih entiteta i njihovih specifinih
karakteristika. Profil osoba koji bi se pri tome smatrao idealnim za dravu u kojoj ivimo
je profil koji okuplja osjeaj pripadnosti vlastitoj etnikoj grupi i elju za unapreenjem
iste, ali i sa osnovom koja omoguava uvianje da dravni ili evropski identitet ne
ugroavaju etniki, ve da najkrae reeno predstavljaju mogunost ivljenja i djelovanja
(ili ono barem razmiljanja) na irem i raznovrsnijem nivou. Ukoliko se takvi nalazi
dobiju (a trebalo bi) onda se dobijaju i rezultati koji imaju svoje pragmatine i pedagoke
implikacije. jednostavno dobio bi se nalaz u kom smjeru treba usmjeravati i vaspitavati
(naravno i obrazovati) mlade kako bi razvili drutvo samosvjesnih, ali i prema drugima
otvorenih pojedinaca osobama. Praktino pitanje koje bi se nametnulo na tako dobijene
rezultate je iznalaenje strategije praktinog djelovanja koja bi razvijala takve lanove
drutva, i to je sigurno veliki posao, ali svakako olakan injenicom (tanije nalazima) da
je takvo neto mogue.

METOD OBRADE PODATAKA

Kao metoda za razmatranje strukture skale za mjerenje tri identiteta je odabrana
faktorska analiza, sa metodom glavnih komponenti primijenjenom u ekstrakciji faktora.
Pomou Cattelovog scree testa izdvojena su etiri znaajna faktora, koji ukupnu varijansu
sistema objanjavaju sa oko 41%. Faktori su rotirani u promax poziciju.

REZULTATI

Tabela 1. Izvod iz faktorske matrice
Varijabla
I II III IV
Etniki identitet mi nije vaan. -.512
Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mome narodu. .309 .542
Pripadnici jedne etnike skupine treba da govore jedan jezik. .475
Pripadnost mojoj etnikoj skupini mi nije vana. -.600 .394
Moja etnika pripadnost je sastavni dio mog ivota. .655
Etniki identitetne postoji. -.573 .407
Narod je izmiljena kategorija. -.496 .549
Nacionalni identitet je neophodan. .590
Uspjehe svoga naroda doivljavam kao vlastite. .350 .658
Svoju budunost jedino vidim uz svoj narod. .496 .573
Varijabla
I II III IV
Dravni identitet mi nije vaan. .506
Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mojoj dravi. .692
Pripadnici jedne drave skupine treba da govore jedan jezik. .510
Pripadnost mojoj dravi skupini mi nije vana. -.374 .534
Moja dravna pripadnost je sastavni dio mog ivota. .673
Dravnii identitetne postoji. .637
Drava je izmiljena kategorija. .722
Dravni identitet je neophodan. .402 .356
Uspjehe svoje drave doivljavam kao vlastite. .722
Svoju budunost jedino vidim uz svojoj dravi. .698
Evropski identitet mi nije vaan. .401 -.359
Kao osobu me najvie odreuje pripadnost Evropi. .588
Evriopljani treba da govore jedan jezik. .351 .355 .323
Pripadnost Evropi mi nije vana. .502 -.359
Pripadnost Evropi je sastavni dio mog ivota. .687
Evropski identitetne postoji. .534 -.335
Evropa je izmiljena kategorija. .592
Evropski identitet je neophodan. .612
Uspjehe evropskih drava doivljavam kao vlastite. .378 .589
Svoju budunost vidim bilo gdje u Evropi. .431

Prvi faktor je dobro definisan. U objanjenju varijanse sistema uestvuje sa oko
16%. Ajtemi koji ga najsnanije odreuju ukazuju na vanost drave u ivotu pojedinca,
koji se sa njom poistovjeuje, koja je neizostavan dio njegovog ivota, koja ga odreuje i
koja je jednom rijeju neophodna. Istovremeno su tu i dvije estice koje ukazuju na to da
se pojedinac doivljava i kao dio Evrope, koji dio sebe vidi dijelom Evropskih deavanja
i koji smatra da treba insistirati na zajednikim karakteristikama svih Evropljana.
Konano tu su i komponente koje ukazuju na prisustvo etnikog identiteta kao neeg
vanog i znaajnog. Ovaj mijeani faktor svojom strukturom upuuje na to da je mogue
u optem doivljaju samog sebe imati razvijene razliite vrste identiteta, koji su barem na
ovom podruju do nedavno bili meusobno suprotstavljeni. Ipak se moe pretpostaviti,
na osnovu visina veza koje sa faktorom grade ajtemi da razliite vrste identiteta nisu od
iste vanosti za pojedinca. U ovom sluaju dominantan bio bio dravni identitet, a naziv
faktora bi mogao da bude dravni identitet uz etniku otvorenost.
Drugi ekstrahovani faktor se sasvim jasno moe odrediti kao etniki identitet.
varijansu objanjava sa oko 11%. Svih deset estica koje se tiu ove vrste identiteta su u
znaajnoj vezi sa njim i moe se rei da je faktor relativno dobro definisan. Najvei
znaaj u njegovom odrenjenju imaju stavke koje ukazuju na veliki znaaj koji se
pripisuje doivljavanju vlastite etnike skupine. Tako se vrsta identiteta koja poiva na
etnikoj pripadnosti opisuje kao vrlo znaajan, gotovo neophodan aspekt u ivotu
pojedinca. Snaan doprinos egzistenciji etnikog identiteta prua opredjeljenje da je
budunost jedino mogua u okviru vlastite etnike skupine. Pored toga potpuno se odriu
mogunosti da etniki identitet ne postoji i da je narod izmiljena kategorija. Etniki
identitet.
I za trei faktor se moe rei da je relativno dobro definisan, a u objanjenju
varijanse uestvuje sa oko 8%. Njegova struktura pokazuje izostajanje bilo kakvog
identiteta koji se moe izgraditi na osjeanju pripadnosti i doivljaju vlastitog naroda,
drave i Evrope. Za sve tri kategorije, i dravu i Evropu i etniku skupinu se iznosi stav
da se radi o neem vjetakom to ne postoji. Dravni i evropski identitet se pored toga
shvataju potpuno nevani, tako da je i pripadnost njima neto irelevantno. Stoga bi se
faktor mogao tumaiti izostankom bilo kakve vrste identiteta koja je bazirana na
etnikom ili geografskom principu. Meutim, prije e biti da se radi o potpunoj
otvorenosti, odnosno o nedozvoljavanju da navedene vrste identiteta ili pripadnosti
pojedinca ogranie u njegovom miljenju, ponaanju ili okvirima odnosa koje stvara sa
pripadnicima i svojstvima ija je osnova za mjerene vrste identiteta izvorno drugaija od
njegove. Tome u prilog jasno govori iskaz da evropljani treba da govore jedan jezik.
Stoga e faktor prije biti odreen i nazvan odbacivanjem etnikih i geografskih identiteta.
Posljednji, etvrti faktor objanjenju varijanse doprinosi sa 6%. Za faktor se moe
rei da je jasne strukture. Samo jedan od ajtema koji je uzet kao indikator evropskog
identiteta ne uestvuje u njegovom odreenju. Osjeaj pripadnosti Evropi se istie kao
neophodan i vaan. Nebitnim se smatra mjesto na kome se ivi ukoliko je ono u Evropi, a
pripadnost Evropi se smatra sastavnim dijelom ivota i karakteristikom koja u najveoj
mjeri odreuje pojedinca. Jedina estica koja ne pripada setu tvrdnji namijenjenih
mjerenju evropskog identiteta je ona koja istie vanost dravnog identiteta. Ovo, ipak,
ne bi trebalo da umanji znaaj koji se evropskom identitetu pridaje, ve prije da pokae
da porijeklo moe biti bitno i da i tom aspektu linog ivota treba pokloniti panju i
ukazuje na mogunost da se identitet nieg stratuma usaglasi sa onim sa vieg nivoa koji
je kompleksniji i zasnovan na veem broju karakteristika i raznolikosti. Drugim rijeima
doivljaj sebe kao Evropljanina, odnosno evropski identiet ne iskljuuje egzistenciju
dravnog identieta, ve ga moe sadravati kao jednu od svojih svoju substrukturu koja
ga aktivno oblikuje u njegovoj konanoj formi. Naziv faktora je evropski identitet.

Tabela 2. Interkorelacije faktora
I II III IV
Dravni identitet uz etniku otvorenost
1.000 .184 .100 .227
Etniki identitet
1.000 -.235 -.004
Odbacivanje etnikih i geografskih identiteta
1.000 .000
Evropski identitet
1.000

U matrici interkorelacija faktora se istiu veze dravnog identiteta sa etnikom
otvorenosti i evropskog identiteta (.227) i etnikog identiteta sa odbacivanjem etnikih i
geografskih identiteta (-.235). Dobijene veze pokazuju neiskljuivost da je u odnosu na
dravni i etniki identitet nisu nuno prepreka stvaranju evropskog identiteta, kao entiteta
ireg obima. Vjerovatno je da postoje razliiti aspekti osjeanja pripadnosti jednoj dravi
i da u zavisnosti od komponenti na kojima je baziran zavisi da li e osoba biti i otvorena i
za formiranje drugih vrsta identiteta oslonjenih na geografskim ili etnikim osnova
drugaijim od vlastitih. Korelacija izmeu faktora dravnog identiteta sa etnikim
identitetom bi trebalo tome da dodatno govori u prilog.

DISKUSIJA I ZAKLJUAK

Na osnovu dobijenih rezultata, moe se rei da je potvreno postojanje tri vrste
identiteta koji su vezani za vlastitu etniku skupinu, dravu i Evropu kao geografsku
cjelinu. Svaki od ovih faktora se dovoljno jasno izdvojio tako da se u njihovu egzistenciju
ne treba sumnjati. Priroda veza koja je dobijena izumeu faktora pokazuje da je mogua
simultana egzistencija etnikog, dravnog i evropskog identiteta, kao i to da je mogue da
ustanoviti koji bi profili graana BiH bili oni na kojima bi se trebalo insistirati u izgradnji
BiH kao drave i drutva sa modernim smjernicama razvoja i vrijednostima kojima se
tei u uspjenijim i manje krvavim i manje tunim narodima Evrope (barem u odnosu na
tek okonanih stotinu godina nazvanih XX vijek).
Kako rekosmo, nakon ovakvog nalaza bilo bi potrebno usmjeriti se na iznalaenje
strategija u razvijanju profila graana BiH koji e omoguiti nesukobljenost etnikog,
dravnog i evropskog identiteta kod graana BiH. Svakako da to nije ni malo lagan
posao. Jo manje zgodna i zahvala dunost, ali je najvaniji nalaz da je takvo neto
mogue postii. Meutim, prerano je govoriti o tome dok je ovaj skup radova na svojim
mladim stranicama. U dijelovima koji dolaze ove tri vrste identiteta e biti razmatrane u
odnosu na svoje relacije sa drugim znaajnim konstruktima i sociodemografskim
karakteristikama ispitanika, tako da e se nakon toga svakako mogue potpunije okrenuti
praktinim aspektima sprovedenog istraivanja.
Stoga za sada moemo rei da je dovoljan nalaz da su dobijeni nalazi koji govore
u prilog simultane egzistencije tri ispitivane vrste socijalnog identiteta i mogunosti
njihove nesukobljenosti na intrapersonalnom nivou.

LITERATURA

ekrlija, ., Roi, V. i Turjaanin, V. (2004). Provjera empirijske zasnovanosti dvije
vrste konformizma. X nauni skup Empirijska istraivanja u psihologiji, Rezimei,
Beograd.
ekrlija, . i Turjaanin, V. (2002). Relacije konstrukata autoritarnosti, agresivnosti i
self-koncepta sa nacionalnom vezanosti. Nauka i naa drutvena stvarnost, Banja
Luka: Filozofski fakultet, 301-323.
ekrlija, ., Turjaanin, V. i Puhalo, S. (2004). Drutvene orijentacije mladih. Banja
Luka: Nacionalni institut za borbu protiv narkomanije.
Kamenov, ., Jeli, M., Franceko, M., Mihi, V. i Hui, A. (2005). National and
European identity and attitudes toward the European integrations. 9
th
European
congres of psychology, Rezimei.
McManus-Czubinska, C., Miller, W.L., Markowski, R. & Wasilewski, J. (2003).
Understanding dual identities in Poland. Political studies, 51, 121-143.
Medrano, J.D. & Gutierrez, K. (1966). Nested identities: National and European identity
in Spain. Ethnic and rascial studies, 24, 753-778.
Simon, B., & Brown, R. (2000). Perceived intragroup homogenity in minority-majority
context. In: Stangor, C (Ed.) Stereotypes and prejudice (326-337), Philadelphia:
Tylor and Francis.
Tajfel, H. & Turner, J. (1986). The Social Identity Theory of Intergroup Behavior. In:
Worchel & Austin (Ed.) Psychology of Intergroup Relations, Chicago: Nelson.
Tajfel, H. & Forgas, J.P. (2000). Social categorisation; Cognitions, Values and groups.
In: Stangor, C (Ed.) Stereotypes and prejudice (49-63), Philadelphia: Tylor and
Francis.
Turjaanin, V. i ekrlija, . (2002). Etnike distance i etniki stereotipi studenata
psihologije u Banjaluci i Sarajevu. VIII nauni skup Empirijska istraivanja u
psihologiji, Rezimei, Beograd.

SOCIO-DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ETNIKOG
IDENTITETA I POVEZANOST SA DRAVNIM I EVROPSKIM
IDENTITETOM

Sran Puhalo

Abstrakt: Cilj istraivanja je bio da utvrdimo kako pojedine socio-demografske
varijable utiu na izraenost etnikog identiteta i vezu etnikog identiteta sa sa
nacionalnim i evropskim identitetom. Mladima u Bosni i Hercegovni veoma su vana sva
tri identiteta i ti identiteti nisu meusobno iskljuivi. Veza izmeu etnikog identiteta i
nacionalne vezanosti pokazuje da pripadanje odreenoj etnikoj grupi, podrazumjeva i
visok stepen vezanosti za tu grupu. Djevojke imaju izraeniji etniki identitet nego
mladii. Kod ispitanika koji imaju ivog oca etniki identitet je izraeniji. Sa porastom
obrazovanja oeva raste i stepen izraenosti etnikog identiteta. Etniki identitet je vie
izraen kod ispitanika koji dolaze iz jednonacionalnih porodica, nego kod mladih iji su
roditelji razliitih nacionalnosti. Djeca iz mjeovitih brakova mnogo meke gledaju na
etniki identitet. Ispitanici koji imaju prijatelje drugih nacionalnosti imaju izraeniji
etniki identitet.
Kljune rijei: etniki identit, nacionalni identitet, evropski identitet, mladi, Bosna
i Hercegovina

etiri vere ive na ovom uskom, brdovitom i oskudnom komadiu zemlje. Svaka od njih je
iskljuiva i strogo odvojena od ostalih. Svi ive pod jednim nebom i od iste zemlje, ali
svaka od te etiri grupe ima sredite svoga duhovnog ivota daleko, u tuem svijetu, u
Rimu, u Moskvi, u Carigradu, u Meki, Jerusalimu ili sam bog zna gde, samo ne onde gde
se raa i umire. I svaka od njih smatra da su njeno dobro i njena korist uslovljena
tetom i nazatkom svake od ostale tri vere, a da njihov napredak moe biti samo na
njihovu tetu. I svaka od njih je od netrpeljivosti nainila najveu vrlinu i svaka oekije
spasenje odnekud spolja, i svaka iz protivnog pravca.

Ivo Andri, Travnika hronika

UVOD

Mnogi naunici su predviali da e krajem 20 vijeka, pod naletom globalizacije,
drutvo postati multinacionalno i multietniko, a da e pripadnost naciji/etniji i
nacionalni/etniki identitet postati manje vaan. Ovaj optimizam se vremenom topio i
pokazalo se da nacija/etnija i nacionalni/etniki identitet jo uvijek zauzimaju znaajno
mjesto u drutvu. Nietchmannu (prema Putinja i Stref-Fenar, 1997) navodi da je 80%
ratova, koji su se vodili osamdesetih godina 20. vijeka, bili sukobi izmeu etnikih grupa
ili drava. Na prostoru bive Jugoslavije meuetniki sukobi, devedesetih godina, odnijeli
su na hiljade ivota i pokazali svu pogubnost nacionalizma i etnocentrizma na ovim
prostorima. Analizirajui prilike u SFR Jugoslaviji krajem osamdesetih i poetkom
devedesetih godina iber (2002) istie da u situaciji raspada jednog ideologijsko-
vrijednosnog sistema i sloene vienacionalne zajednice neposredno su dole do izraaja
sve traume i sukobi iz prolosti, nefunkcionalnost ranijih institucionalnih i ideologijskih
normi, kao i neprimjerena politika kultura zahtjevima novih drutvenih i politikih
odnosa. Svojevrsna svjetovna religija uspostavljena u ranijem poretku kao niz
neupitnih vrijednosti i osnova drutvenog konformizma, niz rituala, mitova, specifian
politiki jezik, struktura autoriteta, sve ono to predstavlja kriterije pripadanja,
identifikacije i lojalnosti, s propau ranijeg politikog sustava jednostavno je nestala
ostavljajui prazninu normi, vrijednosti, kriterija dobra i zla. U situaciji vrijednosnog
vakuuma, suoen s novim drutvenim odnosima, pojedinac se vraa vrim,
jednoznanim uporitima, najee naciji i religiji.

Problem identiteta u drutvenim naukama

O poblemu identiteta mnogo se raspravljalao u proteklih dvije stotine godina. Sa
industrijskom revolucijom, razvojem nauke i sredstava komunikacija ovjek je po prvi
put mogao da bira ta eli da bude i gdje da pripada. Po prvi put mali ljudi poeli su da
trae odgovore na pitanja: Ko sam ja? Gdje pripadam? Ko smo mi, a ko su drugi? Zato
sam ovdje? Kasnije e se pokazati, da je za najvei broj ljudi problem identiteta postao
teko rjeiv problem.
I danas je teko dati odgovor na ova pitanja u drutvu koje se stalno mijenja. Filozofi su
bili ti koji su prvi pokuali dati odgovor na ova pitanja, vie ili manje uspjeno. Za na
rad nije od velike vanosti da se detaljno upoznajemo sa razmatranjima filozofa, ali bi
bilo korisno naglasiti ta se u filozofiji podrazumjeva pod pojmom identiteta, a koji se u
mnogome razlikuje od psiholokog vienja (Miri, 2001):

- Identitet u filozofiji upotrebljavaju u njenom izvornom znaenju kao istost. Iz
toga proizilazi osnovno pitanje Da li sam ja isti, tj. da li sam ja-ja ? u razliitim
situacijama.
- U filozofiji se pojam identiteta uvijek odnosi na na osobu, a ne na ego ili self.
- Ljudi obino imaju osjeaj istosti, ali filozofi ne postavljaju pitanje kakve je
prirode taj osjeaj, niti na emu on poiva.
- U filozofiji pojam istosti logiki podrazumjeva i jednost.
Identitet pojedinca

Mnoge psiholoke kole su se bavile identitetom i svaka je davala svoje ime ovom
fenomenu kao i svoju definiciju. Nazivaju ga samosvjest, self, self-koncept, ja, ja-
identitet, ja-funkcije, ego, identitet, sebstvo, samstvo, jastvo. Iza naziva koji opisuju ovaj
fenomen najee stoji i iri teorijski koncept koji nastoji da ovaj fenomen to bolje
objasni. Zbrka koja nastaje zbog korienja razliitih naziva i teorijskih koncepta esto
zbunjuje i same psihologe. Jaspers (prema Hrnjici,1990) identitet naziva svijest o svom
ja i predlae da se definie preko sledeih sadraja: aktivnosti svoga Ja, doivljavanja
jedinstva svoga Ja, identiteta svoga Ja, svijesti o svojemu Ja u suprotnosti prema
spoljanjem svijetu. Kre i Krafild (prema Hrnjici,1990) ovjekovo Ja definiu kao
subjektivno doivljeni entitet, ukupnu svest o sebi jedne osobe, proces koji omoguuje
integraciju opaanja, osjeanja i misli o vlastitoj linosti. Maslov (prema Golubovi,
1999) definie identitet kao rast prirodnih sposobnosti: da se shvati realnost, da se
prepozna ja, drugi i priroda, osjeanje spontanosti i odvajanja, kao i autonomije i
orginalnog miljenja i bogastva emocionalnosti i kreativnosti, mobilnosti vrednosnog
sistema i vizije sebe u budunosti.
U kontekstu psihoanalitike teorije fenomen identiteta se vezuje za Ego kao
komponentu linosti ija je jedna uloga da organizuje i integrie pojedine unutarpsihike
procese i linost u cjelini. Ako to Ego ne uspije dolazi do rascjepa linosti. Erik
Erikson identitet definie (prema Hrnjici, 1990) kao svjesno osjeanje zasnovano na
dva tipa istovremenog opaanja: na neposrednom opaanju sopstvene samoistovetnosti i
neprekidnosti u vremenu i na istovremenom opaanju injenica da i drugi opaaju nau
istovetnost i neprekidnost. Ovaj autor podrazumjeva da osoba ima u ivotu vie uloga
ili identiteta koje Ja sakuplja i integrie u jedan psihosocijalni identitet. Augusto Blazi
(prema Miriu, 2001) je naao 12 odrednica Eriksonovog koncepta identitata:
1. Identitet je odgovor na pitanje ko sam ja,
2. Uopte, taj odgovor se sastoji iz postignua novog jedinstva meu elementima
neije prolosti i oekivanja od budunosti,
3. pri emu jedinstvo predstavlja izvor fundamentalnog osjeaja istosti i
kontinuiteta,
4. Do odgovora na pitanje o identitetu dolazi se putem realistinog ocjenjivanja sebe
i svoje prolosti,
5. Uzimanjem u obzir svoje kulture, naroito ideologije, kao i toga ta drutvo
oekuje od nas,
6. dok se u isto vrijeme kritiki preispituje valjanost i kulture i drutva, kao i
privremenost tuih percepcija i oekivanja,
7. Proces integrisanja i preispitivanja treba da se odvija oko nekih fundamentalnih
oblasti kao to su zanimanje, seksualnost, religija i politike ideje,
8. a treba da dovede do fleksibilne, a ipak trajne privrenosti u tim oblastima,
9. Tako da obezbjedi, gledano iz objektivne perspektive, integraciju jedinke u
drutvo,
10. da obezbjedi, subjektivno gledano, osjeaj bazine lojalnosti i povjerenja,
11. kao i, podsvjesno, osjeanje ukorjenjenosti i dobrobiti, samocijenjenja i
svrhovitosti.
12. Senzitivni period za razvoj identiteta jesu adolescentske godine.

Erikson smatra da se razvoj identiteta pojedinca zavrava oko osamnaeste godine
i tada se moe govoriti o Ja kao stabilnoj unutranjoj strukturi koja ima mnoga obiljeja
opte crte, ali sa osobenom unutranjom strukturom. Psiholozi se slau da je stvaranje i
kreiranje identiteta razvojni proces. Olport smatra da se samosvijest razvija u prvih pet
ili est godina ivota. Prvo se formira osjeanje tjelesnog sebe, potom osjeanje trajnog
identiteta i na kraju samocjenjenje i ponos. Ako pogledamo Eriksonovu definiciju
identiteta vieemo da on govori o postojanju vie uloga koje osoba mora odigrati
tokom ivota. U socijalnoj psihologiji (Rot,1994) uloga se definie kao ponaanje koje
se oekuje od pojedinca koji se nalaze na odreenim poloajima u drutvu. Antropolozi i
psiholozi su veoma rano primjetili da odreeni poloaj pojedinca u drutvu podrazumjeva
i odreene aktivnosti koje su neophodne za obavljanje odreenih zadataka. Linton
(prema Rotu, 1994) navodi pet univerzalnih (za najvei broj dutava) poloaja koji
reguliu ponaanje pojedinca, to su: pol i starost, profesija, drutveni presti i hijerarhija,
porodina i plemenska pripadnost i pripadnost grupama iji lanovi imaju nekakav
zajedniki ineteres.
U zavisnosti od toga koje pozicije pojedinac zauzima u drutvu, zavisi i njegovo
ponaanje. esto se deava da pojedinac u odreenom periodu ne moe da uskladi vie
uloga, ali je mnogo ei nesklad unutar jedne uloge. Ovaj nesklad se manifestuje kao
neprimjereno ponaanje pojedinca u odnosu na funkciju na kojoj se nalazi ili u odnosu
na oekivanja okoline vezana za njegovo ponaanje. Ovaj nesklad Erikson naziva krizom
identiteta.

Kolektivni identitet

Posmatrati ovjeka izolovanim od socijalne sredine u kojoj se razvija i formira,
nemogue je. Porodica, kola, prijatelji u velikoj mjeri utiu na linost pojedinca.
Dodamo li tome i uticaj kulturnog nasljea (jezik, obiaji, drutvene norme i vrijednosti,
ideologija i dr.) jasno je da ovjek odrasta u jednom kompleksnom okruenju u kome
mnogi faktori deluju na pojedinca. O uticajima socijalne sredine na formiranje linosti
mnogo je pisao From. On uvodi pojam socijalnog karaktera i definie ga (prema
Rotu,1994) kao jezgro karakterne strukture koje je zajedniko za veinu lanova iste
kulture i u suprotnosti je sa individualnim karakterom po kome se ljudi koji pripadaju
istoj strukturi meusobno razlikuju jedan od drugoga. From tvrdi da drutvo nastoji da
stvori pojedinca onakvog kakav je potreban drutvu da bi ono adekvatno funkcionisalo.
Ako prihvatimo Fromovu tezu o socijalnom karakteru kao tanu, moemo oekivati da e
se razlikovati i pojedinci koji dolaze iz razliitih zajednica koje se meusobno razlikuju
po drutvenom ureenju, ekonomiji, religiji.
Sociolog Antthony Smith govori o tri komponente koje konstruiu kolektivni
identitet (prema Golubovi, 1999), to su: kontinuitet iskustva generacije date populacije,
zajedniko sjeanje na specifine dogaaje koji su inili prelomne take kolektivne
istorije i osjeanje zajednike sudbine. Smith istie da zajedniko iskustvo i zajedniko
sjeanje daje novim generacijama osjeaj kontinuiteta, kroz postojanje zajednike
sudbine svih lanova zajednice, to svakako utie na formiranje kolektivnog identiteta.
Ovakav oblik povezanosti karakteristian je za etniki identitet. Za Olporta (prema
Lazaroskom,1990) koncept nacionalnog karaktera implicira da pripadnost naciji
uprkos etnikim, rasnim, religioznim i individualnim razlikama ini da pripadnici jedne
nacije s obzirom na odreene osnovne obrazce, vjerovanja i ponaanja vie lie jedni na
druge nego to lie na pripadnike drugih nacija.
Kao vrste kolektivnog identiteta moemo razlikovati: grupni identitet, klasni
identitet, etniki i nacionalni identitet, kulturni identitet i profesionalni identitet.Mnogi
autori govore i o socijalnom identitetu, ali ga razliito definiu, to dovodi do zabune.
Dawid Snow (prema Kecmanovicu, 2004) o socijalnom identitetu govori kao o neemu
to je od sutinskog znaaja za socijalnu interakciju utoliko to nas orjentie u
odnosima prema drugima i to je povezano sa profesionalnim i socijalnim ulogama. U
ovom istraivanju neemo praviti razliku izme socijalnog i kolektivnog identiteta.
Kolektivni identitet predstavlja osjeenje zajednitva (mitstva), to je njegova bitna
karakteristika. i to osjeanje je utemeljeno na stvarnim ili zamiljenim karakteristikama
ili iskustvima onih koji ine kolektiv.
Vezu izmeu kulture (u njenom najirem znaenju) i linosti pojedini antropolozi,
sociolozi i psiholozi nastojali su da dokau preko nacionalnih karakteristika pojedinih
naroda. U toku svog rada naunici su nailazili na niz problema na koje nisu mogli dati
valjane odgovore. Naveemo neke od tih problema:
1. Neprecizno i iroko definisan pojam nacionalne karakteristike,
2. Uticaj predrasuda i stereotipa na opaanje karakteristika pojedinih naroda,
3. Uticaj ideologije na opaanje pojedinih naroda,
4. Aktualna situacija u svijetu.

Metodoloke zamjerke ovakvim vrstama istraivanja su:
1. Nerazraene teorijske osnove,
2. Nepostojanje pouzdanih tehnika istraivanja i
3. Neopravdana generalizacija.

Imajui u vidu da socijalna sredina u velikoj mjeri utie na formiranje pojedinca, i
uz sve ograde koje su gore navedene, nastojanja da se opiu osobine jednog naroda su
sasvim legitimna. Poznata su istraivanja Jovana Cvijia (prema Jovanoviu,1992) i
Dvornikovia (1939) o psihikim karakteristikama junoslovenskih naroda raena u
prvoj polovini 20. vijeka. U Cvijievim istraivanjima se ne govori o nacionalnom
karakteru, nego o etiri psihika tipa (dinarski, centralni, panonski i istonobalkanski) i
njihovim varijetetima povezanim sa odraenim regijama. Da bi smo to bolje shvatili
prilike u drutvu, neposredno prije rata i u toku njega, interesantno je analizirati kako su
Bonjaci, Srbi i Hrvati vidjeli sebe i druge u poslednjih petnaestak godina. (Kecmanovi,
2005, Vukadinovi, 2002, Mari, 1998). U psiholokoj i sociolokoj literaturi iz perioda
SFRJ mnogo se govori o klasnoj pripadnosti tj. identitetu, a malo o pripadnosti
pojedinom etnicitetu tj. etnikom identitetu. To nam pokazuje kako ni nauna istraivanja
nisu imuna na drutveni kontekst u kome se odvijaju i da to treba imati u vidu i toga se
uvati u smislu nepristrasnosti ili bar osvijestiti djelovanje toga i u skladu sa tim
interpretirati nalaze tih istraivanja.


Razlika izmeu etnikog i nacionalnog identiteta; etnika grupa i etniki identitet

Prije nego to ponemo da govorimo o etnikom identitetu, treba napraviti jasnu
razliku izmeu pojmova etnije i nacije. Definisati etniku grupu u odnosu na naciju
prilino je teko, ali je naophodno zbog lakeg snalaenja kada se govori o etnikom i
nacionalnom identitetu mladih u Bosni i Hercegovini. Pod etnikom grupom
podrazumjevamo ljude sa zajednikom kulturnom tradicijom (u najirem smislu) i
osjenjem zajednitva i bliskosti koja se identifikuje sa svojom grupom, i koja postoji kao
subgrupa u veem drutvu. Prema ovoj definiciji Bonjaci, Hrvati i Srbi u Bosni i
Hercegovini su etnike grupe. U odnosu na etniju nacija je iri pojam i povezuje se sa
odreenom dravom. Poto dananje drave nisu sastavljene od pripadnika jedne etnike
grupe (ve su vie ili manje vieetnike) tako se i nacija moe sastojati od vie etnikih
grupa (Amerikanci, vajcarci). U naem sluaju to znai da bi u Bosna i Hercegovini
mogla postojati bosanskohercegovaka nacija. Naunici koji prouavaju naciju opisuju
je na razliite naine: jedni politikim atributima (zajednica koja eli da opstane), drugi
objektivnim parametrima (jezik, religija, porjeklo), a trei subjektivnim osobinama
(mitovi, arhetipovi, osjeanje). U istraivanjima u SFRJ termin nacionalno je gotovo
iskljuivo koriten kada se govorilo o grupama ljudi razliitog etnikog porijekla, i to
moramo imati u vidu kada budemo itali rezultate ranijih istraivanja.
Pojam etnicitet (etnija, etnika grupa) vue korjene iz grkog izraza ethnos koji je
upuivao na varvarske narode ili na grke narode, koji nisu bili organizovani po modelu
grad-drava. Latinski izraz ethnicus u crkvenoj tradiciji 14. vijeka oznaavao je pagane
nasuprot hriana. Kao to vidimo funkcija ovih pojmova je da oznai grupe ljudi koje
su drugaiji (u negativnom kontekstu) u odnosu na referentnu grupu. U drutvenim
naukama, prvanstveno u sociologiji i antropologiji, pojam etnicitet se pojavio etrdesetih
godina 20. vijeka u engleskom govornom podruju. U francuskim akademskim
krugovima znaajnije se javlja tek poetkom osamdesetih godina prolog vijeka. U
naunim krugovima SFRJ vie se govorilo o klasnoj pripadnosti i klasnom identitetu
nego o etnikoj ili nacionalnoj pripadnosti. Rudi Supek je 1961 godine ispitivao razliite
aspekte zajednikog ivota i rada omladine svih naroda i narodnosti, i doao do zakljuka
da naa omladina osjea jak otpor prema isticanju nacionalnih razlika i da se u svojim
najnaprednijim dijelovima, nalazi u fazi prevladavanja tih razlika ( uri, 1980).
Kada se pokua definisati etnika grupa moe se to uiniti preko objektivnih i
subjektivnih karakteristika. Urlich Beck (prema Vrcanu, 1999) tvrdi da etninost nije
nikakva izvorna varijabla drutvene diferencijacije: ona je jedan posve politiko-
birokratski konstrukt. Eric Hobsbawm (prema Vrcanu, 1999) pod etnikom grupom
smatra svaku grupu koja se sama kao cjelina razlikuje od drugih grupa, koje ive i
djeluju na datom teritoriju, koja ima zajedniko ime s pretpostavljenim karakteristikama
koji je razlikuju od drugih s takoe realnim ili pretpostavljenim karakteristikama koje su
zajednike svim njenim lanovima.... Ovakvom definicijom Hobsbawm nastoji da
ukloni problem definicije etnike grupe i da prikae da su u njenoj osnovi interes i
politiki motivi. iber (1998) psiholoki aspekt nacije/etnije definie kao osjeaj
pripadnosti, zajednitva, te kao sistem stavova prema vlastitoj nacionalnoj/etnikoj grupi.
Nacionalni osjeaj je osjeaj pripadnosti koji se oblikuje unutar jedne odreene drutvene
grupe. Pojedinac preuzima kulturu, oblike ponaanja i vrednovanja, te se osjea kao jedan
od pripadnika grupe. Ipak, osim toga to je nacionalni osjeaj subjektivna kategorija, on u
velikoj mjeri ovisi o ponaanju drugih prema nama te o njihovom vrednovanju nae
nacionalne identifikacije.
Antthony Smith (1998) etniku grupu definie preko est glavnih atributa:
kolektivnog vlastitog imena, mita o zajednikom porjeklu, zajednikih istorijskih
sjeanja, jednog ili vie diferencirajuih elemenata zajednike kulture, povezanosti s
odreenom domovinom i osjeanjem solidarnosti kod znaajnih djelova populacije.
Jasno nam je da najvei broj atributa kojima Smith definie etniku grupu ima kulturnu,
istorijsku ali i subjektivnu komponentu. On istie da je jedan od najznaajnihih faktora za
formiranje etnike grupe upravo mit o zajednikom porjeklu koji se vie bazira na
uvjerenju nego na injenicama. Sa ovim se slae i Horovic (prema Smith,1998) koji tvrdi
da pripadnici etnike grupe smatraju da je etnija sastavljena od uzajamno povezanih
porodica i da oni tvore jednu veliku porodicu.
Burgess (prema Putinja i Stref-Fenar, 1997) etnicitet definie prema sledeim
kriterijumima: pripadnitvo grupi, etniki identitet, svijest o grupnom pripadanju i/ili
razliitosti, afektivna privrenost vezama zasnovanim na zajednikoj i tobonjoj
prolosti, te na zajednikim ciljevima ili interesima i crte uobliene ili diferencirane
markerima (tradicija. amblemi, kultura, teritorija, biologija). Benedikt (prema
Miloevi orevi, 2003) kao sutinsko obiljeje identiteta vidi jezik. Jezici su
ukorjenjeni dublje od bilo eka drugog u dananjem drutvu. Pri tome ovaj autor
naglaava da je za etniki identitet vaniji lokalni dijalekat i nain govora mnogo vie od
nacionalnog govora.

Priroda nacionalnog identiteta-socioloki pristup

Iako je literatura o etnicitetu svakim danom sve vea, jo uvijek se nije pojavila
teorija koja bi uspjela da objedini sve empirijske nalaze do kojih su doli sociolozi,
antropolozi i psiholozi. Sada emo prikazati neke socioloke teorije o etnikom
identitetu:
1. Premordijalna teorija
2. Sociobioloka teorija
3. Instrumentalistika teorija
4. Konstruktivistike teorije
5. Situacionistike teorije i
6. Teorije koje naglaavaju funkcionalnost etnikog identiteta

Primordijalna teorija
Iako je ova teorija odavno naputena, bitno je spomenuti je zbog toga to se ovo
uenje esto implicitno provlai u nacionalistikoj retorici. Prema ovoj teoriji ovjek se
raa s konstitutivnim elementima svog etnikog identiteta ili ih stie odmah po roenju.
Ti elementi su fizike karakteristike, prezime, plemenska ili vjerska pripadnost, i oni
pojedinca povezuju sa precima. Primordijalisti smatraju da iz ove bioloke ukorjenjenosti
proizilazi a priori privrenost etnikoj grupi, to se najee opisuje kao mentalitet,
senzibilnost. Etniki identitet nije neto to pojedinac moe da bira. To je bazni grupni
identitet, koji prenosi emocije, instikte, uspomene kolektiva na lanove grupe. Otuda ne
smije da nas iznenadi kada se o etnikoj grupi govori kao o kui, ognjitu koje
pojedincu prua sigurnost, osjeanje pripadanja i utoite.
Kao to smo prije naglasili ova teorija je od strane naunika odavno naputena, i
zamjera joj se to primordijalisti namjerno zanemaruju ekonomsko i drutveno okruenje
u kojima se formira i ispoljava etniki identitet. Druga kritika se odnosi na sam pojam
etnikog identiteta, u ijoj su osnovi afekti i emocije, i to je neto to je to je neizrecivo
i mistino, a samim tim i teko za analizu i prouavanje. Primordijalisti teko da mogu da
odgovore na sljedea pitanja:
1. ta je sa ljudima koji imaju vie etnikih identiteta (djeca iz mjeovitih brakova)?
2. ta je sa ljudima kojima etniki identitet nije primaran identitet?
3. Kako objasniti da nacionalni identitet, nekih pojedinca, varira tokom ivota i
esto varira u zavisnosti od drutvenog konteksta?
4. Kako objasniti mijenjanje etnikog identiteta u toku ivota?

Sociobioloka teorija- Etnika grupa kao proirenje srodstva
Ovo uenje se moe posmatrati kao nova varijanta klasinih primordijalistikih
teorija. Glavni predstavnik ovog uenja je Pierue Van den Bergheu (prema Smitu,1998)
sa svojom knjigom The etnich phenomenon. U korjenu ove teorije je bioloka teorema
o altruizmu, to se moe posmatrati i kao genetski egoizam. Ljudska bia, kao i ivotinje,
su genetiki programirana za maksimiranje svojih izgleda na uspjeh u reprodukciji, ali se
to ne odnosi samo na reprodukciju gena pojedinca, nego i na gene njegove rodbine. Iz
toga proizilazi da se etnika grupa doivljava kao proirena porodica i da je njezin cilj da
opstane i proiri se. Za ovu teoriju, nepotizam je neto to je prirodno i u funkciji uspjeha
grupe. Sociobiolozi smatraju da su etnika osjeanja, i oblici ponaanja koji iz njih
proizilaze, genetiki programirana.
Etnika pripadnost se vidi kao univerzalna injenica ljudskog ponaanja. Samo
uestvovanje u drutvenom ivotu grupe je bitno i ima za cilj opstanak grupe i njenu
reprodukciju.

Instrumentalistika teorija
U osnovi ove teorijske postavke je shvatanje da je etniki identitet promjenjiv,
fluidan i vezan za posebne okolnosti. U zavisnosti od situacije ljudi vie ili manje
naglaavaju svoju etniku pripadnost (i kvalitet i itenzitet). Etnike grupe su interesne,
vjetaki odravane i postoje iskljuivo iz praktinih razloga. Ova teorijska postavka ne
iskljuuje iracionalne i emotivne komponente etnikog identiteta. To se najbolje moe
vidjeti na primjeru meuetnikih sukoba, kada dolazi do preplitanja interesnih i emotivnh
komponenti. Unutar ove teorijske postavke izdvaja se nekoliko teorija koje se razlikuju
po tome na koje spoljanje faktore stavljaju akcenat. Dva su osnovna nedostatka ove
grupe teorija. Kao prvo, etniki identitet je postavljen izvan pojedinca, a ipak ponekad
predstavlja sutinsku karakteristiku pojedinca. I drugo, etniki identitet esto moe da
predstavlja jak mobilizatorski faktor, i to se teko da objasniti ako se prihvati samo
njegova instrumentalna funkcija.

Konstruktivistike teorije
Ovo teorija polazi od toga da se etniki identitet gradi tokom cijelog ivota i da je
stvar izbora svakog ovjeka ponaosob, ali je ponekad predstavljen dubokim neizrecivim i
nepromjenjivim vezama (Cornell i Hartman prema Miloevi orevi, 2003). Etniki
identitet ima dvije bitne karakteristike obuhvatnost i dodjeljivanje. U zavisnosti od toga u
kojoj mjeri etniki identitet utie/odreuje ivot pojedinca govori se o jakoj ili slaboj
obuhvatnosti pojedinca. Osoba, esto ne svojom voljom, biva opaena kao pripadnik
odreene etnike grupe i tada govorimo o drugoj dimenziji etnikog identiteta
dodjeljivosti. Etniki identitet se formira kroz interakciju okoline i pojedinca, a njegov
intenzitet varira od ovjeka do ovjeka.

Situacionistike teorije
Ovaj skup teorija u prvi plan istie uticaj drutva na formiranje etnikog
identiteta. Pojedine drutvene okolnosti podstiu razvoj etnikog identiteta. Siromatvo,
politika nestabilnost i ekonomsko siromatvo u velikoj mjeri utiu na formiranje
etnikog identiteta. Na naim prostorima, u proteklih petnaestak godina, jaanje etnikog
identiteta prelazilo je u nacionalizam i ovinizam upravo zbog delovanja pomenutih
faktora.

Teorije koje naglaavaju funkcionalnost etnikog identiteta
Horovitz (prema Milosevi orevi, 2003) etniki identitet pokuava da objasni
ovjekovom potrebom za bliskou i emocionalnom podrkom. On etniku grupu i vidi
kao nadporodicu tj. vie porodica koje su fiktivno povezane. S jedne strane pojedinac eli
da pripada grupi, a s druge strane i da se razlikuje od drugih.
Funkcije etnikog identiteta su:
- Politika funkcija: postavljanje granice meu grupama, ukazuju na zajednike
interese i ponitavanja individualnih razlika, omoguava kontrolu.
- Jaa self individue: u sluajevima nedovoljno jakih drugih identiteta pojedinca i
neostvarenog razvoja (Hrnjica, 1996)
- Zadovoljava bazinu ljudsku potrebu da se pripada grupi.
Ove teorije jaku vezanost za sopstvenu etniku grupu opaaju kao neto to je
rigidno, negativno, kao posledicu uproene i netane percepcije i konformizma
(Vasovi, prema Miloevi, orevi, 2003). Poricanje ostalih identiteta zarad etnike
pripadnosti loe utie i na pojedinca. Kao to vidimo sve gore navedene teorije nalaze se
izmeu dvije krajnosti primordijalistike (uroeni etniki identitet) i instrumentalistike
(promjenjiv i fluidan identitet).
Antropolog Bart (prema Miloevi, orevi, 2003) naglaava da je za razvoj
identiteta veoma vano kako drugi ljudi opaaju osobu. Stvaranje etnikog identiteta
nikako ne nastaje u izolaciji niti je nepromjenjivo u vremenu. Interakcija etnikih grupa
ne dovodi do asimilacije, ve do jo otrijeg razvijanja etnikog identiteta. Veoma esto
se etnika grupa definie navoenjem razlika po kojima se ta grupa razlikuje od neke
druge grupe. Pripadanje grupi podrazumjeva identifikaciju sa tom grupom, ali i opanje
te grupe kao razliite u odnosu na druge grupe.

Psiholoke teorije etnikog identiteta

Kao to smo ranije naglasili pojam etnikog identiteta u okviru psiholoke
literature predstavlja relativno neistraeno podruje, kako u nas, tako i u svijetu. Sama
injenica da ne postoji opteprihvaena definicija etnikog identiteta, te da se pojedina
istraivanja koja i jesu sprovedena temelje na razliitim polaznim definicijama ovog
pojma, ukazuje na to da se jedno kljuno podruje socijalne psihologije tek poinje
razvijati. U jednom broju radova, etniki identitet se uglavnom definie kao etnika
komponenta socijalnog identiteta, onako kako ga definie Tajfel (prema Turjaanin
2004): dio linog self-koncepta koji proizilazi iz znanja o sopstvenoj pripadnosti
odreenoj drutvenoj grupi (ili grupama) zajedno sa vrijednostima i emocionalnim
znaenjem vezanim za to grupno lanstvo. Pored ove grupe radova koja naglaava
osjeanja identifikacije, zajednikih stavova i osjeanja, druga vrsta definicija naglaava
kulturoloke aspekte etnikog identiteta: npr. jezik, ponaanje, vrijednosti i znanja o
zajednikoj etnikoj istoriji.
Veina navedenih radova objanjava dobijene rezultate na osnovu tri teorijska
polazita (prema Turjaanin, 2004): a) teorije socijalnog identiteta, b) teorije akulturacije,
i c) razvojne teorije formiranja identiteta.

Teorija socijalnog identiteta
Tajfel i Turner su tvorci ove teorije i oni smatraju da identitet svakog ovjeka
podrazumjeva postojanje socijalnog identiteta koji proizlazi iz pripadnosti pojedinca
razliitim grupama. Samo lanstvo u grupi dovodi do razvijanja osjeaja pripadnosti to
doprinosi pozitivnom samopoimanju. Primarna motivacija pojedinca, kao lana grupe, je
razvijanje pozitivnog socijalnog identiteta, jer takav identitet doprinosi njegovom
psihikom zdravlju, osjeaju sigurnosti, vlastite vrijednosti, samopotovanju, osjeaju
pripadanja drutvu. Da bi se to ostvarilo, grupa se nastoji pozitivno vrednovati. No kada
pripadnost odreenoj grupi ne donosi navedene dobrobiti, nego razvija suprotne efekte
(smanjenje samopouzdanja, gubitak osjeaja vlastite vrijednosti) govorimo o negativnom
socijalnom identitetu. To se esto javlja kada neka manjinska grupa doe u interakciju sa
nekom venskom grupom, i tada se esto kod pripadnika manjinske grupe razvija nisko
samopotovanje jer pojedinac moe sebe da opaa kao pripadnika inferiorne grupe.
Ovo stanje se moe razrjeiti na dva naina:
- Prvi nain je odbacivanje trenutnog socijalnog identiteta i prijelaz u dominantnu
grupu, ali to moe izazvati negativne psiholoke posljedice. To je nemogue
uiniti ako su granice grupe vrste (npr. rasa, vjeroispovjest).
- Drugi nain razrjeenja negativnog socijalnog identiteta je zadravanje postojeeg
identiteta i razvijanje mehanizama obrane svoje grupe. To se ostvaruje
razvojem ponosa unutar grupe, uporeujui neku jaku osobinu svoje grupe sa
osobinam grupe koja nije dominantna. Osim toga, da bi se stekao pozitivan
socijalni identitet mogue je reinterpretirati nepovoljne karakteristike na taj nain
da se insistira na onim dimenzijama na kojima bi poreenja bila povoljna, a
ignoriu dimenzije na kojima su poreenja nepovoljna.

Ako se pojedinac nae pod uticajem dvije razliite kulture postoji mogunost
identifikacije s obje kulture. Takva situacija moe nepovoljno uticati na formiranje
identiteta usljed konflikta vrijednosti, stavova i normi kod onih etnikih grupa koje su
bitno razliite. Pozitivan uticaj dvaju razliitih kultura postoji kada su kulture slinih
vrijednosti, stavova i normi, a to doprinosi svijesti o raznolikosti.

Teorija akulturacije
Pod akulturacijom podrazumjevamo promjenu stavova, vrijednosti i ponaanja
kod pojedinaca koji pripadaju dvjema ili vie razliitih kultura uslijed njihove interakcije
te dugog i neposrednog dodira. Promjene koje se deavaju usljed takvih kontakata su
uticajnije na nivou grupe nego na razini pojedinca. Kada govore o etnikom identitetu,
psiholozi koriste ovaj model da opiu kako se razvija etniki identitet manjinskih grupa
na nekom podruju, pri emu je fokus na injenici da te manjinske grupe pripadaju
kulturama koje su razliite od veinske. Prouava se to se deava u kontaktu pripadnika
tih kultura s dominantnom, npr. zapadnjakom kulturom.
Kada se analiziraju promjene do kojih dolazi usljed dueg kontakta pripadnika
razliitih etnikih grupa s dominantnom kulturom, polazi se od dva razliita teorijska
modela. Linearnog/bipolarnog modela, koji pretpostavlja da su etniki identitet i
akulturacija meusobno iskljuivi, to znai da jaim ukljuivanjem u iru zajednicu slabi
etniki identitet i obrnuto, i Dvodimenzionalnog modela koji pretpostavlja da pojedinac
moe biti nezavisno vezan za vlastitu, manjinsku i za dominantnu kulturu.
Prema stepenu identifikacije s manjinskom i dominantnom grupom razlikujemo
etiri tipa orijentacije (Phinney, 1990) :
- Bikulturalizam; Snana identifikacija s obje kulture. Ova orijentacija se odnosi na
osobe koje prihvaaju svoje porijeklo i njeguju tu vezu te istovremeno u istoj
mjeri prihvaaju i cijene dominantnu kulturu u kojoj ive.
- Asimilacija; Snana identifikacija s dominantnom, a slaba s vlastitom kulturom.
- Separacija; Snana identifikacija s vlastitom, a slaba s dominantnom kulturom.
- Marginalizacija; Slaba identifikacija s bilo kojom kulturom.

Razvojne teorije
U okviru razvojnih teorija etniki identitet predstavlja dinamian koncept koji je
promjenjiv u vremenu i kontekstu. U osnovi ovog uenja nalazi se Eriksonova teorija
formiranja ego identiteta u kojoj ostvareni identitet predstavlja rezultat dugotrajnog
eksperimentisanja i istraivanja. Phinney (1990) ovaj koncept preuzima i koristi kada
opisuje razvoja etnikog identiteta, pri emu navodi tri faze njegova razvoja:
Faza difuznog identiteta: U ovoj fazi se nalaze adolescenti i sve osobe koje nisu
nikad istraivale etniki identitet. Kod pripadnika etnikih manjina u ovoj fazi javlja se
preferencija dominantne kulture. Pojedincima iz manjinskih grupa mnogo je vanije da se
pozicioniraju u drutvu, nego preispitivanje etnikog identiteta. Pojedinac nema vremena
ili ne eli da se bavi ovim pitanjem. Takoer postoji mogunost da roditelji preuzmu
veinski identitet pa pojedinac jednostavno preuzme stavove roditelja, bez vlastitog
istraivanja.
Faza istraivanja: Manifestuje se kroz ukljuivanjepojedinca u ivot vlastite
etnike grupe, a svijest o pripadnosti vlastitoj grupi raste kroz razliite aktivnosti:
uestvovanje u kulturnim dogaanjima, kolovanje, itanje, informisanje i dr.
Internalizacija identiteta; Rezultat je istraivake aktivnosti pojedinca, a znai
razumijevanje i vrednovanje vlastite etninosti. Znaenje internaliziranog identiteta je
razliito kod svakog pojedinca i grupe jer postoje razliita individualna i kolektivna
iskustva. Internalizirani etniki identitet ne znai nuno visok stepen etnike
ukljuenosti, jer pojedinac moe biti svjestan etnike pripadnosti, a ne upranjavati
obiaje. Moramo imati u vidu da je ovo proces i da moe ponovo doi do preispitivanja
identiteta i njegovog znaenja.
Nikako ne smijemo zaboraviti da u korjenu etnikog identiteta nisu samo
racionalni elementi, ve da je to praeno jakim emocijama. Mitovi, osjeanje zajednike
pripadnosti, isticanje kolektivne sudbine, zasieni su afektima to etnikoj pripadnosti i
etnikom identitetu daje veliku pokretaku mo.

Komponente etnikog identiteta

Phinney (1990) istie etiri komponente etnikog identiteta, i to:
Komponenta samoidentifikacije; pojedinac sebe opaa kao lana odreene
nacionalne grupe. Samoidentifikacija moe biti odreena porijeklom, ali je mogua i kao
iskaz vlastitiog opredjeljenja.
Osjeaj pripadnosti odreenoj grupi; Taj osjeaj moe po intenzitetu varirati od
vrlo snanog osjeaja pripadnosti, gdje je jaka emocionalna vezanost, pa do osjeaja
samo formalne pripadnosti grupi, pri emu postoji odsustvo emocionalne vezanosti.
Pozitivan ili negativan stav prema lanstvu u grupi; Biti lan neke grupe ne znai
nuno i imati pozitivan stav prema toj grupi. Pozitivni stavovi se manifestuju kroz ponos,
zadovoljstvo pripadnou grupi, prihvaanje vlastite grupe. Izraavanje negativnih
stavova ukazuje na odbijanje i poricanje vlastitog nacionalnog identiteta, a manifestuje se
i kao elja za prelazak u drugu etniku grupu.
Ukljuenost u rad etnike grupe; odnosi se na uestvovanje u njegovanju vlastite
nacionalne tradicije i kulture. Ukljuenost se najbolje manifestuje kroz: upotrebu jezika,
nain sklapanja prijateljskih i intimnih veza, uestvovanje u formiranju nacionalnih
institucija (zaviajni klubovi, drutva) i dr.

Etniki identitet i etnocentrizam

Iako se nae istraivanje ne bavi neposredno etnocentrizmom, moramo ga
spomenuti zbog toga to on predstavlja ekstreman oblik etnike i inacionalne vezanosti.
Etnika vezanost se moe sagledati kao kontinuum na ijem se jednom kraju nalazi
anacionalnost i kosmopolitizam, a na drugom kraju nacionalizam, etnocentrizam i
ovinizam. Osim toga sve ono to se deavalao na Balkanu, u proteklih petnaestak
godina, pokazalo je svu pogubnost ovakvih stavova koji su u jednom trenutku postali
vodea ideologija kod skoro svih naroda.
Voleman (prema uriu,1995) etnocentrizam definie kao tendencija da se neka
grupa, obino nacionalna ili etnika, smatra superiornijom od ostalih grupa, koristei, pri
tome, svoju grupu ili grupe, kao referentni okvir prema kojem se ostale grupe ocjenjuju,to
je sindrom linosti koji se karakterie percepcijom drutvene stvarnosti, sastavljen od in-
grupa i njima neprijateljskih out-grupa, stereotipnog opaanja ljudi kao pozitivnih ili
negativnih, u zavisnosti od njihove pripadnosti in ili out-grupi, to su autoritarni i ka moi
orjentisani drutveni odnosi. U knjizi Autoritarna linost (Adorno et al, 1950) i
saradnici etnocentrizam vide kao sindrom stavova koji su povezani sa politikim i
ekonomskim konzervatizmom kao i sa antisemitizmom. Etnocentrizam, konzervativizam
i antisemitizam su meusobno povezani i ine antidemokratsku orjenataciju, u ijoj je
osnovi autoritarna struktura linosti. Gickov (prema uriu, 1995) etnocentrizam definie
kao mehanizam koji djeluje da pojaa negativnost stavova prema spoljnim grupama.
Etnocentrizam je tendencija grupe da upotrebljava norme svoje grupe u procjenjivanju
ponaanja drugih grupa.
Kao to vidimo u osnovi svih navedenih definicija etnocentrizma karakteristino
je pripisivanje pozitivnih osobina i kvaliteta grupi kojoj pripadamo, u odnosu na druge
grupe. Odatle proizilazi da je vlastita etnika grupa superiornija u odnosu na druge
narode. vlastita grupa je reper (standard), i u odnosu na nju, pojedinac procjenjuje i
vrednuje pripadnike drugih etnikih grupa. Etnocentrizam je povezan tj. uslovljen
specifinom strukturom liosti autoritarnom, ali i uticajem socijalnih inilaca.

Istraivanja o etnikom identitetu

Ranije smo ukazali na problem definisanja i odreivanja pojma etnikog
identiteta. Takoe je vaoma teko operacionalizovati sam fenomen kroz istraivanja.
Razliiti autori su na razliite naine pokuali da izmjere etniki identitet sa vie ili manje
uspjeha. Sada emo prikazati razliite vrste istraivanja koje imaju veze sa svim to se
odnosi na etniki identitet i etniku pripadnost.

Etnika distanca
Pored nekih ranijih istraivanja etnikih distanci, za nas je sada znaajno da
spomenemo istraivanje u kojem je ispitivan stepen etnike distance 790 srednjokolaca
iz Beograda i Kragujevca prema Slovencima, Hrvatima, Makedoncima, Nijemcima,
Bugarima, Rusima, Amerikancima, Englezima, Austrijancima i crncima (Rot i Havelka,
1973). Rezultati su pokazali da nema ni jednog naroda za koji se ne prihvata najmanje tri
odnosa. Prosjek prihvatanja jugoslovenskih naroda je 5.61, a ostalih 4.68, to je vrlo
visoko jer je maksimalni rezultat 7. Najmanji je bio stepen prihvatanja Bugara i
Nijemaca. Ispitanici iz Kragujevca su pokazivali neto veu distancu prema Nijemcima,
Bugarima, Amerikancima i Englezima, dok znaajnih polnih razlika nije bilo.
Istraivanje Pantia iz 1966 (1967) raeno na prostoru itave SFRJ na uzorku
2600 ispitanika starijih od 18 godina, imalo je, izmeu ostalog, za predmet i mjerenje
distance prema osam nacionalnih grupa: Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci,
Muslimani, Albanci, Maari. Istraivanje je pokazalo, raunajui ukupan procenat
distance (bez distance prema sopstvenom narodu), sljedee brojke: ispitanika bez
distance ima 71% u Vojvodini, 70.3% u Hrvatskoj, 63.9% u Bosni i Hercegovini, 59.6%
u Crnoj Gori, 56.2% u uoj Srbiji, 51.7% na Kosovu, 42.2% u Sloveniji, 41.7% u
Makedoniji. Ispitanika sa jakom distancom ima najmanje u Vojvodini 4.4%, pa u BiH
6%, Makedoniji 8.5%, Hrvatskoj 11.1%, uoj Srbiji 11.4%, Crnoj Gori 12.9%, na
Kosovu 17.2%, Sloveniji 39.9%.
Istraivanje uria (1980) obavljeno u Vojvodini na uzorku uenika srpske i
maarske nacionalnosti osmog razreda osnovne kole pokazuje da srpski ispitanici
najvei broj socijalnih odnosa prihvataju sa Crnogorcima, podjednak broj odnosa
prihvataju sa Hrvatima, Rusinima i Slovacima, Maarima, i najmanje sa Rumunima.
Maarski ispitanici prihvataju najvie odnosa sa Srbima, pa Hrvatima, Slovacima,
Crnogorcima, a najmanje sa Rusinima i Rumunima.
Jedno od posljednjih istraivanja koje se bavilo i problemom etnikih distanci na
itavom prostoru SFRJ izvedeno je 1989 (Baevi, 1990). Autor navodi da najveu
distancu pokazuju Albanci (72%), iza njih slijede Makedonci (65%), a zatim Srbi i
Crnogorci (po 53%), Slovenci (49%), Hrvati (39%), Muslimani (25%) i Jugosloveni
(23%). Takoe, nalazi su pokazali da je Vojvodina podruje sa najmanje rairenom
distancom, i da se rijetko javlja u jaem intenzitetu. Srbi u BiH, Vojvodini i Hrvatskoj su
pokazivali manje distance nego Srbi iz ue Srbije, to se ini kao logino, poto su
navikli da ive u vienacionalnoj sredini. Ipak, paradoksalno je, da su neposredno nakon
tih analiza, upravo u Hrvatskoj i BiH izbili sukobi, odnosno graanski ratovi na
nacionalnoj osnovi.
Ispitujui optu distanciranost na uzorku od 4232 odraslih ispitanika sa podruja
itave SFRJ 1990 godine, Panti nalazi (u Baevi i sar.,1991), da su grupe koje pokazuju
najmanju distanciranost Jugosloveni iz BiH (56%), Muslimani iz BiH (51%), Srbi iz BiH
(47%), a onda slijede ostale nacionalne grupe. Dakle, i u ovom istraivanju opet se
pokazala paradoksalna injenica o najveoj otvorenosti etnikih grupa u BiH, a koja je
kasnije eksplodirala u najkrvavije sukobe na prostorima bive SFRJ. Luieva (1997) se
bavila ispitivanjem etnikih distanci i nacionalnih stereotipija Srba u Istonom Sarajevu.
Istraivanje je sprovedeno u novembru 1996. godine i dalo je veoma interesantne
rezultate. Pokazalo se da se Srbi iz Istonog Sarajeva najvie distanciraju od Bonjaka i
Hrvata, a manje od Amerikanaca i Rusa, a najmanje od Srba iz Srbije. Stepen etnike
distance povezan je sa uzrastom ispitanika (mlai se manje distanciraju od starijih);
obrazovanje oca (manju distancu pokazuju oni iji otac ima zavrenu viu ili visoku
kolu); znaaj nacionalne pripadnosti (vie se distanciniraju oni koji pridaju vei znaaj
svojoj nacionalnoj pripadnosti); sindorom antoritarne linosti (vie se distanciniraju
ispitanici sa viim stepenom autoritarnosti). Korelacije ispoljavanja etnike distance i
nezavisnih varijabli su niske ali statistiki znaajne. Odnos prema stranim nacijama,
Amerikancima i Rusima, nije isti. Srbi iz Istonog Sarajeva pokazuju vie distanciranja
prema Amerikancima nego prema Rusima, vjerovatno zato to angaman Amerikanaca u
toku rata procjenjuju kao neprijateljski i usmjeren protiv Srba. Odnos prema Rusima je, u
poreenju sa drugim etnikim grupama, rekli bismo, neutralan, ispitanici ne pokazuju ni
ekstremno odbijanje ni prihvatanje. Izrazito odbacivanje Bonjaka, Hrvata i donekle
Amerikanaca, izraena visoka distanca prema njima, upuuje na pretpostavku o
postojanju etnocentrizma, razlikovanja svoje od druge etnike grupe. Sopstvena nacija se
doivljana kao izrazito slavna, znaajna i istaknuta, a druge nacije kao razliite, tue i
neprijateljske.
Istraivanje Turjaanina (2000) je za predmet istraivanja imalo etnike distance
osnovaca, srednjokolaca i studenata u odnosu prema pojedinim narodima iji su vojnici
u sastavu SFOR-a, te prema nekim narodima sa podruja bive SFRJ. Rezultati
istraivanja pokazuju da ispitanici najvie odbacuju odnose sa Albancima (tj etnika
distanca je najvea), potom sa Romima, Bonjacima, Njemcima, Hrvatima,
Amerikancima, i Englezima, slijede Italijani i panci, dok se najmanje odbacuju Rusi.
Prihvatanje Srba je skoro stopostotno. Osnovci pokazuju najmanje prihvatanje odnosa sa
pripadnicima drugih naroda, slijede srednjokolci, dok su studenti najotvoreniji, tj
najmanje distancirani. Razlike izmeu ovih grupa su znaajne u sluaju svih naroda i to
na nivou 0.01. Ispitanici iz grada vie prihvataju ponuene odnose od ispitanika sa sela.
Komparativno istraivanje uraeno 2001. na uzorku od 148 studenata psihologije
banjalukog i sarajevskog Univerziteta (Turjaanin i sar., 2002) pokazalo je da se
bonjaki (iz Sarajeva) i srpski (iz Banjaluke) ispitanici ne razlikuju znaajno po
distancama prema treim narodima; poednako dobro prihvataju odnose sa Italijanima,
Englezima, Portugalcima i Nijemcima. Ipak, najvee distance su se pokazale izmeu
bonjakih i srpskih ispitanika, i to obostrano, tako da, naalost, ostaje injenica da su
meusobne distance najbliih susjeda najvee.
U istraivanju obavljenom u junu 2001 godine na reprezentativnom uzorku od
1334 graana Srbije, bez Kosova (Biro, 2002) pokazalo se da Albance kao graane ne
prihvata 34% gaana Srbije, kao komije 46%, kao efa 55%, dok 76% graana ne
prihvata Albance kao zeta ili snaju. Rome kao graane Srbije ne prihvata 9% ispitanika,
kao komiju 20%, kao efa 38% i kao zeta ili snaju 66%. Graani Srbije u 23% sluajeva
nebi prihvatilo Muslimane kao graane Srbije, kao komije 28%, kao efa na poslu 41% i
kao zeta ili snaju 64%. Hrvata kao graanina u svojoj zemlji nebi prihvatilo 19%
ispitanika, kao komiju 22%, kao efa 36% i kao zeta ili snaju 51%. Najmanja distancu
graani Srbije imali su prema Maarima. Maare kao graane Srbije ne prihvata 12%
ispitanika, kao komiju 15%, kao efa 33% i kao zeta ili snaju 44%.
U septembru 2002. godine agencija za ispitivanje trita GfK iz Zagreba ispitivala
je ertniku distancu graana Hrvatske prema pripadnicima etiri naroda: Srbima,
Bonjacima-Muslimanima, Crnogorcima i Slovencima. Istraivanje je uraeno na hiljadu
punoljetnih graana Republike Hrvatske. Rezultati pokazuju da graani Hrvatske najveu
distancu imaju prema Srbima, potom Bonjacima-Muslimanima i Crnogorcima, dok je
najmanja distanca, ali ne i mala, prema graanima Slovenije. Ovo istraivanje je takoe
pokazalo da u zavisnosti od regiona u kojem je obavljeno istraivanje varira i stepen
distance prema odreenim narodima. Srbi se najvie odbacuju u Dalmaciji i Slavoniji,
dok su Primorje, Istra i Gorski Kotar mnogo tolerantniji. Regija Zagreb i okolina
pokazuje manje razlikovanje meu nacionalnostima, uglavnom je rije o odbijanju
karakteristinom za prosjek cijele Hrvatske. Ipak, zapaa se neto blae socijalno
odbijanje prema Srbima, i znaajno vee prema Slovenacima, nego to je to sluaj u
regijama Slavonija, Lika, Kordun i Banovina, Sjeverna Hrvatska, te Istra, Primorje i
Gorski Kotar.
Istraivanje etnike distance na 670 stanovnika Zagreba (orkalo i Kamenov,
2003) pokazalo je da ispitanici imaju najmanju distancu prema Italijanima (1,38),
Maarima (1,51), Slovencima (1,55), Jevrejima (1,58). Slijede Makedonci (1,62),
Bonjaci (1,67), dok je najvea distanca prema Albancima (1,75), Rumunima (1,82) i
Srbima (1,84). Pokazalo se da studenti imaju najmanje izraenu distancu u odnosu na
srednjokolce i ispitanike koji su zaposleni. Postoji statistiki znaajna korelacija izmeu
socijalne distance i nacionalnog ponosa, nacionalizma i nacionalne lojalnosti.
Istraivanje (Puhalo, 2003) uraeno u junu 2002 godine na uzorku od 1850
punoljetnih graana Bosne i Hercegovine pokazalo je da graani Federacije BiH najvie
odbacuju Rome, potom Albance i Makedonce. Slijede Crnogorci i Srbi. Najvie se
prihvataju Slovenci i Hrvati. Graani Republike Srpske najmanje prihvataju bosanske
Muslimane (Bonjake) i Rome. Slijede Hrvati, Slovenci i Makedonci, a najmanje se
odbacuju Crnogorci.
U istraivanju (Turjaanin, 2004) nacionalnih stavova srednjokolaca Banja Luke
i Sarajeva pokazalo se da je distanca prema pripadnicima drugih naroda vie izraena u
banjalukom uzorku nego u sarajevskom. Sarajevski ispitanici najvie prihvataju odnose
sa Italijanima. Slijede Nijemci i Hrvati, zatim Srbi i na kraju Romi. Banjaluki ispitanici
se najmanje distanciraju od Italijana. Slijede Hrvati, zatim Nijemci, Bonjaci i Romi.
U februaru i martu 2004 godine (Opai i sar., 2005) sprovedeno je istraivanje
na prigodnom uzorku od 1502 ispitanika, Srbije, Bosne i Hercegovine i Hrvatske, starosti
izmeu 25 i 70 godina. Rezultati pokazuju da oko 15% Srba ne eli da vidi Albance ak
ni kao turiste u svojoj zemlji. Oko 12% Hrvata ne eli kao turiste u svojoj zemlji da vidi
Srbe i Albance, dok 11% Hrvata ne eli da vidi Rome ni kao turiste. Za 10% Bonjaka
Srbi nisu nisu poeljni ni kao turisti. U svojoj zemlji 11% Bonjaka ne eli da ima Srbe sa
sugraane. Bonjake kao sugraane ne eli 10% Srba, dok 20% izjavljuje da se protivi da
ima sugraane Albance. Hrvati ne vole da imaju kao sugraane Rome, Albance i Srbe.
Radu sa Srbinom u istoj firmi protivi se 10% Bonjaka. Hrvati ne ele da rade sa
Albancima i Romoma (16%), potom Srbima (13%) i Crnogorcima (10%). Srbi ne bi da
rade sa Albancima (21%), Bonjacima (11%) i Romima (10%). Srbi nisu poeljni kao
komije za 15% Bonjaka. Hrvati za komije ne bi voljeli Rome (19%), Albance (22%) i
Srbe (15%). Srbima kao komije malo koji narod odgovara. Najvie obacuju Albance
(30%), Rome (19%), Bonjake (16%) i Hrvate (15%). Bonajcima je najmanje
prihvatljivo da imaju prijatelje meu Srbima (22%), Romima (15%). Za 21% Hrvata
neprihvatljivo je da imaju za prijatelja pripadnika romskog naroda, 19% se protivi
prijateljstvu sa Albancem, dok se 15% protivi prijateljstvu sa Srbima. Srbi se najvie
protive prijateljstvu sa Albancima (31%), Romima (19%), Hrvatima i Bonjacima (18%).

Etniki stereotipi i autostereotipi
uri (1980), ispitujui autostereotipije i heterostereotipije kod srpskih i
maarskih ispitanika u Vojvodini, strukturu stereotipa opisuje kroz tri kategorije osobina:
herojsko-slobodarska orijentacija, kulturno-normativna i neposredno-interakcijska
obiljeja. Analiza sadraja stereotipa je, takoe, pokazala da postoji veliko slaganje
izmeu stereotipnih sadraja roditelja i ece, s tim da su stereotipije kod roditelja
struktuiranije nego kod dece, koja su jo u procesu socijalnog formiranja.
Istraivanje Pantia (prema Lui, 1997) na reprezentativnom uzorku od 995
mladih, starosti od 15 do 27 godina, pokazalo je da Srbi sebe opisuju kao: gostoljubive
62%, hrabre 45%, vesele 28%, iste 18%, miroljubive i iskrene 15%, inteligentne 14%,
slone 13 i vrijedne 10%. Kao to vidimo Srbi sebe opisuju u pozitivnom svjetlu, ali su te
osobine manje izraene nego ranije.
U istraivanju Alaova (1991) Srbi Hrvate opaaju kao kulturne 42%, ne vole
druge narode 22%, hvalisave 21%, iste 20%, inteligentne 19%, sebine 18%, podmukle
15%, vrijedne 14%. Slovence, Srbi, opisuju kao kulturni 50%, vrijedni 41%, inteligentni
33%, isti 32%, sebini 19%, sloni i zatvoreni 12%. Crnogorcima pripisuju da su: lijeni
56%, hrabri 30%, hvalisavi 30%, sloni 24%, gostoljubivi 22%, laktai 14%, grubi 11%.
Makedonci su veseli 39%, miroljubivi 31%, gostoljubivi 31%, iskreni 21%, vrijedni 18%
i zaostali 13%. Muslimani se opisuju kao zaostali 26%, zatvoreni 22%, sloni 17%,
podmukli 16%, gostoljubivi 15%, nagli i ne vole druge narode 13%, miroljubivi i isti
11%. Albance su opisali kao: ne vole druge narode 54%, zaostali 51%, podmukli 31%,
zatvoreni 33%, grubi 20%, sloni 20% i nagli 16%.
Istraivanje raeno 2001. na uzorku od 148 studenata psihologije banjalukog i
sarajevskog Univerziteta (Turjaanin i sar., 2002) pokazalo je da se bonjaki (iz
Sarajeva) i srpski (iz Banjaluke) ispitanici slau u velikoj mjeri u pogledu stereotipnih
slika drugih naroda (Romi, Italijani, Nijemci), dok meusobno sebe opisuju izrazito
negativnim atributima. Za banjaluke ispitanike Bonjaci su religiozni, nacionalisti,
konzervativni, nazadni, fanatini, dok su za sarajevske ispitanike Srbi nacionalisti,
agresivni, ratoborni, nemilosrdni i okrutni.
Popadi i Biro (2002), u svom istraivanju raenom 1997. godine na uzorku od
400 ispitanika srpske nacionalnosti iz Srbije, ispituju stereotipije prema pripadnicima
deset naroda putem liste od petnaest bipolarnih atributa. Izmeu ostalih, Srbi sebe opisuju
kao gostoljubive, ponosne, osjeajne, hrabre, vole druge narode; Muslimane kao
primitivne, neiskrene, ne vole druge narode, prljave i nekulturne; Hrvate kao neiskrene,
ne vole druge narode, hladne, sebine, svadljive i nepotene. Autori zakljuuju da postoji
izrazito crno-bijelo vienje: svoje grupe kao idealizovane, a tuih kao izrazito negativnih.
Takoe, zakljuuju autori, da je stereotipisanje u velikoj mjeri posredovano bivim i
aktuelnim konfliktima izmeu etnikih grupa.

Nacionalna vezanost i identitet
U istraivanju etnikog identiteta uri (1995) je istraivao oblike i stepen
nacionalne vezanosti 255 uenika i studenata srpske nacionalnosti u Novom Sadu.
Rezultati su pokazali da ispitanici prihvataju tvrdnje podjeljene nacionalne vezanosti,
izraene u osjeanju pripadnosti svojoj i nekoj drugoj naciji ili opteljuskoj zajednici.
Takoe je zastupljeno shvatanje da se ljudi razlikuju poto pripadaju razliitim nacijama,
ali da to ne mora biti smetnja njihovom meusobnom potovanju i saradnji. Drugi oblik
vezanosti je istaknuta lojalnost, ali bez nacionalistikog isticanja vrijednosti svoje nacije
iznad drugih. Skoro dvije treine ispitanika prihvata miljenje da pripadnici svake nacije
treba da njeguju svoje nacionalne ideale i da osjeanje nacionalne pripadnosti budi kod
ovjeka ponos i duhovno ga oplemenjuje. Kao trei oblik nacionalne vezanosti uri
istie odsustvo nacionalne lojalnosti. Ovi ispitanici odbacuju znaaj nacije za pojedinca i
nemaju doivljaj nacionalne pripadnosti. Ovaj oblik odnosa prema naciji ispoljava neto
vie od polovine ispitanika, dok ga odbacije oko 25% ispitanika. Opteljudsku vezanost
uri istie kao etvrti oblik vezanosti. Ona se manifestuje u shvatanju da ovjek moe
stvoriti bolje uslove za svoj razvoj ako napusti nacionalnu vezanost, koja je tetna i
besmislena, i prihvati ovjeanstvo kao optu ljudsku zajednicu. Ovaj oblik lojalnosti
prihvata 40%, a odbacuje 38% ispitanika. Najmanje ispoljen oblik lojalnosti je iskljuiva
nacionalna vezanost. Oko 15% ispitanika prihvata, a 55% odbacuje iskljuivu nacionalnu
vezanost. Ovaj oblik lojalnosti nabolje se moe opisati pojmom etnocentrizam.
Istraivanje (Golubovi i sar., 1995) je uraeno na reprezentativnom uzorku 1555
punoljetnih graana Srbije (bez Kosova). Istraivanje je pokazalo da birajui izmeu
nacionalne, religijske, klasne, profesionalne i generacijske pripadnosti, veina graana
bira naciju (49,7%) kao subjektivno najvaniju socijalnu kategoriju. Slijede profesionalna
grupacija (20,1%), generacijska grupacija (19%), klasna (6,2%) i religijska pripadnost
(5,1%). Autori zakljuuju da je naglaena etnika pripadnost rezultat regresivnih
promjena u drutvu. Istraivanje je pokazalo da postoji razlika u isticanju grupne
pripadnosti u zavisnosti od stepena obrazovanja. Pojedinci sa zavrenom osnovnom
kolom u 60,6% sluajeva istiu etniki identitet kao najvaniji. Graani bez osnovne
kole etniku pripadnost istiu u 41,7% sluajeva, to je sluaj i sa polovinom graana
sa zavrenom srednjom kolom. Kod visoko obrazovanih ispitanika 44,4% etnika
pripadnost je primarna. S obzirom na starost, mladi su u najmanjem stepenu (38%) birali
etniku grupu kao primarnu, kod ostalih kategorija taj procenat je preko 50%. Imajui u
vidu stepen obrazovanja istraivanje je pokazalo da se sa etnikom grupom najvie
identifikuju kvalifikovani i visoko kvalifikovani radnici, seljaci i penzioneri (preko 50%),
a najmanje studenti (26,7). Nacionalna identifikacija je uestalija kod mukaraca (59,3),
nego kod ena (39,9%). Istraivanje je pokazalo da autoritarne osobe pokazuju veu
sklonost ka identifikaciji sa sopstvenim etnikim i konfesionalnim grupama. Takoe je
utvrena povezanost tradicionalizma sa etnikom i konfesionalnom identifikacijom.
Ispitujui intenzitet nacionalne vezanosti autori su doli do veoma zanimljivih
rezultata. Treina ispitanika (33,3%) izjavila je da im je pripadnost svojoj etnikoj grupi
veoma vana, dok je priblino isti procenat ispitanika (32,9%) izjavio da im je mnogo
vana. Etnika pripadnost je osrednje vana za 20,4% graana, malo vana za 8,5%, a
nimalo vana za 5% graana. Ekstreman intenzitet osjeanja nacionalne pripadnosti
najee karakterie penzionere, domaice, radnike i seljake, dok je najmanji kod
studenata. Slino kao i kod etnike pripadnosti postoji veza izmeu stepena nacionalnih
osjeanja i autoritarnosti, kao i stepna nacionalnih osjeanja i tradicionalizma.
U istraivanju povezanosti nacionalnog identiteta i socijalne distance (orkalo i
Kamenov, 1998) na uzorku od 670 pripadnika hrvatske nacionalnostu (studenti,
srednjokolci i jedan broj zaposlenih ljudi), pokazalo se da je nacionalni identitet
multidimenzionalan. Autori su izdvojili etiri faktora koji opisuju 54,3% varijanse. Prvi
faktor je nazvan osjeanje izraene nacionalne pripadnosti i izraava jaku nacionalnu
identifikaciju. Drugi faktor autori su nazvali iskljuive nacionalne vezanosti i upuuje na
na izraen nacionalni identitet i velienje vlastitog naroda uz naglaenu iskljuivost
prema drugim nacijama. Trei faktor je nazvan kulturni i povjesni aspekt nacionalnog
identiteta kojima se izraava ponos vlastitom nacijom i njenom bogatom povjeu i
kulturom. etvrti faktor se zove kosmopolitizam i za njega je karakteristino da ispitanici
sebe prvo doivljavaju kao pripadnike ljudskog roda, dok im je nacionalnost malo ili
nimalo bitna. Istraivanje je pokazalo da srednjokolci imaju najvei skor uopte na skali
nacionalnog identiteta, kao i na svim subskalama izuzev kosmopolitizma. Istraivanje je
pokazalo da je nacionalni identitet je vie izraen kod mukaraca nego kod ena. Starije
osobe imaju zraeniji etniki identitet, u odnosu na mlae, ali je interesantno je da
srednjokolci imaju izraeniji nacionalni identitet u odnosu na studente. Takoe postoji
statistiki znaajna i pozitivna korelacija izmeu nacionalnog identiteta i autoritarnosti,
religioznosti i percepcije demokratije. Tolerancija je u negativnoj ali statistiki znaajnoj
korelaciji sa nacionalnim identitetom.
Istraivanje Dimenzije etnocentrizma i nacionalna pripadnost (ram, 2002)
raeno je na 396 punoljetnih graana Subotice. Faktorskom analizom izdvojene su tri
latentne dimenzije etnocentrizma koje objanjavaju 64,2% varijanse. Prvi faktor je
nazvan nacionalna zatvorenost i podrazumjeva socijalno interakcijsku selektivnost. Drugi
faktor je nazvan nacionalna vezanost i sadri doivljavanje vlastite nacije kao proirenog
Ja. Trei faktor je nazvan mentalitet nacionalnog opsadnog stanja i u njegovoj osnovi se
nalazi uvjerenje o postojanju meunacionalne zavjere protiv neke nacije.
Istraivanje je pokazalo da se etnocentrizam ne moe posmatrati kao
jednodimenzionalan konstrukt i kao takav ne moe se posmatrati kao kontinuirana
varijabla. ram tvrdi da nacionalna zatvorenost ne mora nuno da u svojoj strukturi
sadri i afektivnu komponentu. To znai da zatvorenost unutar etnike grupe ne mora
nuno da znai i postojanje velike ljubavi prema toj grupi, ali ni suprotstavljanje drugim
etnikim grupama. Nacionalana zatvorenost moe imati funkciju politikog
samoodbrambenog mehanizma i time poprimiti obiljeja psiholoke reaktivne formacije.
Nacionalna vezanost opaa se preko doivljavanja nacije kao proirenoga, tj. drugog Ja.
esto se nacija opaa kao proirena porodica, poistoveuju se etnika i lina sudbina,
odnosno javlja se potreba za etnikom identifikacijom Nacionalna vezanost ne
podrazumjeva obavezno i gubljenje linog identiteta. Mentalitet opsadnog stanja ne mora
nuno ukljuivati postojanje nacionalne zatvorenosti ili nacionalne vezanosti. Pojedinac
moe biti pod snanim uticajem propagande o kolektivnoj nacionalnoj ugroenosti, a da u
ponaanju ne manifestuje zatvorenost u interakciji sa drugim etnikim grupama i da nema
visok stepen etnike identifikacije i potrebu za homogenizacijom. Autor istie da kod
ispitanika srpske nacionalnosti postoji korelacija izmeu faktora mentalitet nacionalnog
opsadnog stanja i nacionalne zatvorenosti i nacionalne vezanosti. ram to objanjava
uticajem propagande Srpskog rukovostva o ugroenosti srpskog naroda, kojim su Srbi u
Srbiji izloeni godinama. Nacionalana zatvorenost je najvie prisutna kod pripadnika
hrvatskog naroda i objanjava se kao oblik reaktivne dimenzije etnocentrizma.
Istraivanje pod nazivom Nacionalni identitet i socijalna distanca studenata
hrvatske, bonjake i srpske nacionalnosti (Kosanovi, 2003) sprovedeno je na uzorku
od 204 studenata razliitih fakulteta Sveuilita u Zagrebu. Podaci su prikupljani tijekom
2000. i 2002. godine. Istraivanje je pokazalo da postoji razlika u izraenosti
nacionalnog identiteta izmeu ispitanika hrvatske, bonjake i srpske nacionalnosti pri
emu je prosjena vrijednost nacionalnog identiteta za ispitanike bonjake nacionalnosti
statistiki znaajno vea od prosjene vrijednosti nacionalnog identiteta ispitanika
hrvatske te ispitanika srpske nacionalnosti. Kod ispitanika hrvatske nacionalnosti postoji
statistiki znaajna razlika u izraenosti socijalne distance prema Bonjacima i prema
Srbima. Ispitanici bonjake nacionalnosti imaju znaajno izraeniju prosjenu socijalnu
distancu prema Srbima i najvii stupanj bliskosti koji su spremni ostvariti s njima je "biti
susjedi", u odnosu na prosjenu socijalnu distancu prema Hrvatima, s kojima bi bili
spremni ostvariti blizak prijateljski odnos. Ispitanici srpske nacionalnosti imaju znaajno
izraenu prosjenu socijalnu distancu prema Bonjacima, s kojima bi pristali da budu
"susjedi", za razliku od manje izraene socijalne distance prema Hrvatima, s kojima bi
bili spremni ostvariti blizak prijateljski odnos.
Doktorska disertacijia Jasne Miloevi orevi Nacionalni identitet: psiholoka
analiza naunih i laikih shvatanja (2005) raena je na reprezentativnom uzorku od 1005
punoljetnih graana Srbije bez Kosova. Za prikupljanje podataka korieno je
kvantitativno istraivanje, dubinski intervjui i fokus grupe. Kvantitativno istraivanje je
pokazalo da je porodica primarna i najvanija grupa sa kojom se identifikuju, a potom
slijede nacija i vera. Na ispitivanom uzorku (i Srba i drugaije nacionalno opredeljenih)
dominantni su visoka nacionalna vezanost i osrednji etnocentrizam. Razliite kategorije
stepena nacionalne vezanosti i etnocentrizma (visok, srednji i nizak) su zastupljene u
priblino istoj meri na oba ispitivana uzorka. Uzorak Srba pokazuje vei stepen religijske
vezanosti od uzorka ispitanika koji su se drugaije nacionalno opredelili. Podatak je
najverovatnije rezultat heterogenog uzorka ispitanika koji se nisu opredelili da su Srbi.
Pored njega, zastupljeno je i instrumentalno shvatanje nacije, kroz dravljanstvo i druga
dravna obeleja. Faktorskom analizom izdvojena su etiri faktora nacionalnog identiteta:
prvi faktor je nazvan jezik, pismo vjera, drugi faktor naciju shvata preko porjekla, trei
faktor naciju opaa preko dravnih obiljeja, a etvrti faktor reprezentuje naciju kao
kulturno obiljeje.
Dubinski intervjui pokazali su da su socijalne grupe vanije starijim
sagovornicima, dok su mlai sagovornici u odreenom stepenu pokazali autonomnost i
negiranje vezanosti za socijalne grupe. Nacija je procjenjena kao vana socijalna grupa.
Odreeni broj sagovornika se afirmativno izjanjavao u odnosu na naciju kojoj pripada,
za nju se vezuju prevashodno pozitivna osjeanja (ljubav i ponos), mada je izvestan broj
mahom mlaih sagovornika negirao vanost nacije. Starost se nije pokazala znaajnom u
kvantitativnom istraivanju za percepciju vanosti nacije kao grupe, dok je njen uticaj u
dubinskim intervjuima jasan.
Najee shvatanje nacionalnog identiteta je manifestovano kroz navoenje
primordijalistikih obeiljeja, kao to su: vjera, jezik, porijeklo, obiaji, zajednika
istorija. Stereotipni iskazi o sopstvenoj i drugim nacijama nisu bili nekritini. Pozitivna
odreenja Srba su bila gotovo podjednako prisutna kao i negativna odreenja. Meu
pozitivnim odreenjima najee su navoena tolerantnost, gostoljubivost, osjeajnost, a
kao negativne sklonost ka sukobima, okrenutost ka prolosti, nesloga... Ni u jednom
sluaju nije se isticalo nekritiko velianje sopstvene nacije, niti ekstremno distancijranje
od drugih nacija.
U istraivanju Odnos nacionalnog i europskog identiteta i stavova prema
europskim integracijama graana Zagreba i Novog Sada (Kamenov i sar., 2005)
uestvovalo je 800 ispitanika i to 400 Zagrepana i 400 Novosaana, uzrasta od 15-46
godina. Rezultati pokazuju da je kod obje grupe ispitanika nacionalni identitet relativno
visoko izraen, a pri tome ne postoji statistiki znaajna razlika u izraenosti nacionalnog
identiteta izmeu ispitanika iz Novog Sada i Zagreba. Rezultati na skali nacionalnog i
evropskog identiteta pokazuju da nema statistiki znaajne povezanosti izmeu ove dvije
vrste identiteta to ukazuje da se nacionalni i evropski identitet mogu posmatrati kao
dvije nezavisne dimenzije.
U istraivanju (Puhalo, 2005) koje je obavljeno na studentima u Sarajevu,
Mostaru i Banja Luci rezultati su pokazali da je Bonajcima bitniji dravni identitet od
etnikog identiteta. Za 85% Hrvata pripadnost svome narodu je ispred pripadnosti dravi.
Samo 4% Srba stavlja pripadnost Bosni i Hercegovini, ispred pripadnosti narodu.
U istraivanju psiholokih struktura nacionalnog i evropskog identiteta
(Kajon,2005), koje obavljeno na uzorku od 654 ispitanika (Srbi iz Srbije i Hrvati iz
Hrvatske) starosti izmeu 16 i 45 godina izdvojeno je pet faktora etnikog identiteta. Prvi
faktor je nazvan osjeaj nacionalne pripadnosti, drugi faktor je vanost nacionalne
pripadnosti za odreenje identiteta, trei faktor je koskopolitizam, a etvrti konativna
komponenta nacionalnog identiteta. Peti faktor je nazvan nacionalni ponos.

METODA OBRADE PODATAKA

U obradi podataka razmatran je uticaj socio-demografskih varijabli na etniki
identitet, koji je predstavljen prvom glavnom komponentom subskale upitnika EDEID,
koja se odnosi na identifikaciju etnikog identiteta. Pri tome su koriteni t-test i analiza
varijanse. Uz to je na osnovu koeficijenata kotrelacije razmatrana veza etnikog identiteta
sa materijalnim statusom (eta koeficijent), dravnim i evropskim identitetom,
nacionalnom vezanosti i nacionalnom otvorenosti (Pirsonov koeficijent korelacije).
Drugi dio analize se odnosi na posmatranje veza etnikog identiteta
predstavljenog prvom glavnom komponentom sapreostalih 20 ajtema koji se odnose na
dravni i evropski identitet, kao i posmatranje veza 31.- og ajtema Mislim da je mogue
istovremeno biti i Bosanac i pripadnik vlastite etnike skupine sa deset stavki koje se
odnose na etniki identitet. I u ovom dijelu analize je koriten Pirsonov koeficijent
korelacije.

REZULTATI

U tabelama koje slijede prikazaemo kako pojedine socio-demografske varijable
utiu na stepen etnikog identiteta kod mladih u Bosni i Hercegovini.

Pol i stepen izraenosti etnikog identiteta

Tabela 1. Mjere deskriptivne statistike
N M SD SE M
Muki pol 540 -.156 .964 .050
enski pol 684 .122 1.011 .047

Tabela 2. t- test
t df p
-3.983 .1222 .000

Rezultati pokazuju da postoji statistiki znaajana razlika izmeu djevojica i
djeaka u odnosu na stepen izraenosti etnikog identiteta. Kod djevojica u Bosni i
Hercegovini je etniki identitet neto vie izraen, u odnosu na djeake. Ranija
istraivanja npr. etnike distance, dala su razliite rezultate prema polu. U istraivanjima
Rota i Havelke (1973) i uria (1980) pokazalo se da djeaci vie prihvataju drutvene
odnose sa drugim etnikim grupama. Dobijeni su i drugaiji rezultati, (Turjaanin, 2004. i
orkalo i sar., 1998.) koji ukazuju na globalnu tendenciju da ispitanice pokazuju manje
socijalne distance. Smatramo da se ovo moe objasniti patrijahalnim vrijednostima koje
su jo uvijek dominantne u naoj sredini tj. veom vezanou djevojaka za grupu, kao i
veim potovanjem tradicionalnih drutvenih vrijednosti. Da li imate brau i sestre i stepen
izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
Da 938 .033 .991 .036
Ne 286 -.284 1.033 .111

Tabela 4. t- test
t df p
2.804 .1222 .005

Istraivanje pokazuje da ispitanici koji imaju brau ili sestre imaju izraeniji
etniki identitet, nego jedinci. Ova razlika je statistiki znaajana (p<0,01). Imajui u
vidu da se socijalizacija djece koja imaju brau i sestre razlikuje od djece koja su jedinci
ovakvi rezultati su donekle i oekivani. Jedinci imaju visoko izraenu potrebu za
dokazivanjem i izraen motiv postignua, takoe kod njih je vie izraen individualizam
tj. jedinci nemaju u toj meri izrenu potrebu za intimnim odnosima sa drugima kao oni
koji imaju brau ili sestre (Stein, 2004; Eckstein, 2004). Ove osobine jedinaca
sukobljavaju se sa oekivanjima drutava u kojima je primaran etniki identitet. U ovim
drutvima podrazumjeva se ne samo identifikacija sa grupom, ve i potovanje pravila
grupe i spremnost da se lini interesi podrede interesima grupe, to nikako ne privlai
jedince individualce.

Da li je ispitanicima iva majka i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
Da 1187 .011 .997 .035
Ne 37 -.361 1.031 .206

Tabela 6. t- test
t df p
1.840 .1222 .066

Imajui u vidu da je porodica jedan od najvanijih faktora socijalizacije djeteta,
kao i da ona u velikoj mjeri utie na kreiranje njegov(ih)og identiteta, postavlja se pitanje
kolko na kreiranje etnikog identiteta utie nedostatak jednog od roditelja. Ispitanici
kojima majka nije iva ne razlikuju se u stepnu izranosti etnikog identiteta, u odnosu na
ispitanike kojima je majka iva.

Da li je ispitanicima iv otac i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
Da 1090 .024 .990 .036
Ne 134 -.204 1.059 .112

Tabela 8. t- test
t df p
2.031 .1222 .043

Dobijeni rezultati pokazuju da postoji statistiki znaajna razlika (p<0,05) izmeu
ispitanika koji nemaju oca i ispitanika kojima je otac iv. Interesantno je da je znatno vie
mladih koji nemaju ivog oca, nego majku. Poveana smrtnost oeva najvjerovatnije je
rezultat ratnih deavanja u Bosni i Hercegovini. Imajui to na umu, namee nam se
pretpostavka da bi djeca iji su oevi stradali u ratu trebala imati vie izraen etniki
identitet, imajuu u vidu karakter tog rata. Istraivanje je pokazalo drugaije. Kod
ispitanika koji imaju ivog oca etniki identitet je izraeniji.

Obrazovanje majke i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
Zavrsena osnovna skola
115 .110 .907 .102
Zavrsena srednja skola 772 .018 1.013 .044
Zavrsena visa ili visoka skola
335 -.080 .997 .066

Tabela 10. F-test
df F p
Izmeu grupa
2 1.309 .271
Unutar grupa
1220
Total 1222

Sa porastom obrazovanja majke opada izraenost etnikog identiteta mladih. Iako
je ova tendencija postoji, razlika izmeu ove tri grupe ispitanika nije statistiki znaajna.

Obrazovanje oca i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
Zavrsena osnovna skola
45 -.006 .810 .145
Zavrsena srednja skola 708 -.013 1.006 .046
Zavrsena visa ili visoka skola
469 .021 1.009 .056

Tabela 12. F- test
df F p
Izmeu grupa 2 .120 .887
Unutar grupa 1220
Total 1222

Obrazovanje oca nije znaajan prediktor etnikog identiteta kod mladih u BiH.

Nacionalna pripadnost roditelja i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
Pripadnici iste nacije 1090 .072 .993 .036
Pripadnici razliitih nacija 134 -.556 .874 .090

Tabela 14. t- test
t df p
5.853 .1222 .000

Etniki identit je vie izraen kod ispitanika koji dolaze iz jednonacionalnih
porodica, nego kod mladih iji su roditelji razliitih nacionalnosti. Razlika izmeu ove
dvije grupe je znaajna na nivou p<0,01. Ovakavi rezultati su oekivani. Za nacionalizam
jednonacionalni brakovi su jedino prirodni i poeljni. U proteklih petnaestak godina
etniki identitet je za najvei broj graana Bosne i Hercegovine bio primaran identitet, a
nepripadanje svojoj etnikoj grupi smatralo se izdajom, to je esto bilo praeno nekim
vidom kazne. Porodice u kojima su partneri razliite etnike pripadnosti na etniki
identitet ne gledaju kao neto to je rigidno i iskljuivo. Da bi opstale i funkcionisale ove
porodice nisu etniki identitet doivljavale kao neto iskljuivo i vanije od bilo kojeg
drugog identiteta. Ovako opaen etniki identitet, ini svakog pojedinca boljim i
plemenitijim.

Nacionalna pripadnost prijatelja i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
Pripadnici iste nacije 1943 -.124 .965 .038
Pripadnici razliitih nacija 281 .409 1.005 .072

Tabela 16. t- test
t df p
-6.629 .1222 .000

Ispitanici koji imaju prijatelje drugih nacionalnosti imaju izraeniji etniki
identitet. Razlika je statistiki znaajna na nivou p<0,01. Neke teorijske postavke o
etnikom identitetu govore da je neophodno postojanje najmanje dvije grupe da bi se
stvorio etniki identitet. Pripadanje nekoj grupi, podrazumjeva i postojanje neke druge
grupe koja se razlikuje od nae, a kojoj mi ne pripadamo. U Bosni i Hercegovini veliki
broj mladih ljudi iz jednog entiteta nemaju neposrednog dodira sa pripadnicima drugih
etnikih grupa. Bez kontakta sa pripadnicima drugih etnikih grupa, uukani u svojoj
etniki homogenoj sredini, njihov etniki identitet postaje manje vaana i ustupa
mjesto, nekim drugim identitetima. Kod mladih koji imaju prijatelje drugih
nacionalnosti, izraeniji je etniki identitet, ali i tolerancija prema drugim etnikim
grupama, to nije u skladu sa istraivanjima orkalo i Kamenov (1999). Etniki identitet
je danas jedan od najvanijih kriterijuma, na naim prostorima, diferenciranja i
vrednovanja ljudi. U Bosni i Hercegovini je jo uvijek veoma izraena etnika distanca
izmeu Bonjaka, Hrvata i Srba. to se odnosi intimnije odbacivanje je vee. Imati
prijatelja druge nacionalnosti je najbolji znak visoke meuetnike tolerancije pojedinca.
Ovi rezultati pokazuju da izraen etniki identitet ne podrazumjeva i izraen
etnocentrizam i ovinizam.

Varijabla kretanje stanovnitva u toku rata i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
domace stanovnistvo
844 -.023 1.001 .042
izbjegli i rasesljeni
294 .128 .957 .068
povratnici
86 -.203 1.086 .142

Tabela 18. F-test
df F p
Izmeu grupa
2 2.983 .051
Unutar grupa
1220
Total 1222

Rat u Bosni i Hercegovini doveo je do velikih pomjeranja stanovnitva
2
. Stvorene
su tri kategorije stanovnitva: stanovnitvo koje nije naputalo svoje mjesto boravka,
stanovnitvo koje je izbjeglo ili raseljeno iz drugih podruja i stanovnitvo koje se vratilo
svojim kuama nakon izbjeglitva. Pretpostavljamo da su ovakva razliita iskustva
uticala na funkcionisanje mnogih porodica i da je to u velikoj mjeri uticalo na odrastanje i
formiranje mladih (Vlajkovic i sar., 1997). S obzirom da su dobijene razlike na samoj
granici statistike znaajnosti moe se rei da se uoava tendencija po kojoj je etniki
identitet najvie izraen kod mladih koji spadaju u kategoriju izbjeglih i raseljenih,
potom kod mladih ije porodice nisu mijenjale mjesto boravka, a najmanje je izraen kod
kategorije povratnika. Dobijeni rezultati su oekivani. Etniki identitet je najvie izraen
kod ispitanika koji ive u podrujima gdje je njihova etnika grupa u veini. U takvim
sredinama etnika pripadnost se slobodno ispoljava i afirmie, jer poveava grupnu
kohezivnost i snagu grupe da se odupre drugim etnikim grupama koje je mogu ugroziti.
Pored ovoga, kod kategorije izbjeglih i raseljenih izraenost etnikog identiteta je
reakcija na sve ono to im se deavalo u proteklih petnaestak godina. Za naputanje
svojih kua u toku rata i kasnije nedae, ova kategorija ispitanika najee optuuju
pripadnike drugih etnikih grupa. Njihovo iskustvo im govori da je brojna i jaka etnika
grupa kao i pripadnost etnikoj grupi, osnovni uslov za opstanak pojedinca na naim
prostorima.

2
U toku rata u Bosni i Hercegovini od 4 364 574 stanovnika, 51,08 % graana te republike napustilo je
svoje domove kao izbjeglica ili interno raseljeno lice.


Materijalni status ispitanika i stepen izraenosti etnikog identiteta

N M SD SE M
ispod prosjeka 105 -.188 .965 .117
prosjek 1015 .0719 .971 .037
iznad prosjeka 104 -.5279 1.1338 .136

Tabela 20. F-test
df F p
izmeu grupa 2 12.935 .000
unutar grupe 1220
Total 1222

Tabela 21. Post- hok test (LSD)
kategorija
stanovnitva
kategorija
stanovnitva MD p
ispod prosjeka prosjek -.260* .040
ispod prosjeka iznad prosjeka .340* .045
prosjek ispod prosjeka .260* .040
- statistiki znaajno na nivou p<.05.

Rezultati pokazuju da postoji statistiki znaajna razlika (p<0,05) izmeu
ispitanika sa razliitim materijalnim statusom u odnosu na stepen izraenosti etnikog
identiteta. Ispitanici koji su svoj materijalni status ocijenili kao prosjean imaju u
najveoj mjeri izraen etniki identitet, slijede ispitanici iji je materijalni status ispod
prosjeka, dok je etniki identitet najmanje izraen kod ispitanika koji svoj materijalni
status ocjenjuju kao iznadprosjean. Pretpostavljamo da mladi koji su svoj materijalni
status ocjenili kao iznadprosjean imaju vie mogunosti da se iskau i kroz neke druge
uloge (profesionalne, socijalne i dr.), a samim tim vanost etnikog identiteta postaje
manja. S druge strane kod ispitanika iji je materijalni status ispod prosjeka etniki
identitet nije primaran, jer teka materijalna situacija

Materijalni status i etniki identitet

Tabela 22. Koeficijnet korelacije
Eta
materijalni status *
glavna komponenta etniki identitet
.175

Mada postoji statistiki znaajana razlika izmeu ispitanika razliitog
materijalnog stanja, interesantno je vidjeti da koeficijent korelacije izmeu materijalnog
statusa i etnikog identiteta nije znaajan to ukazuje da postoji nelinearan odnos izmeu
varijabli. To znai da samo jedan dio varijable materijalni status utie na stepen
izraenosti etnikog identiteta kod ispitanika.

Tabela 23. Interkorelacije etnikog, dravnog i evropskog identiteta

glavna komponenta
etniki identitet
glavna komponenta
dravni identitet
glavna komponenta
evropski identitet
glavna komponenta
etniki identitet
1 .339** .137**
glavna komponenta
dravni identitet
1 .343**
glavna komponenta
evropski identitet
1
** korelacija znaajna na nivou p<.01
* korelacija znaajna na nivou p<.05

Etniki identitet je u pozitivnoj korelaciji se dravnim identitetom. Za ovu
korelaciju moemo rei da je niska, ali znaajna. Ovi pokazatelji ukazuju da sa
poveanjem stepena etnikog identiteta, raste i izraenost dravnog identiteta. Samim
tim postojanje etnikog identiteta, ne ugroava postojanje dravnog identiteta kod mladih
u Bosni i Hercegovini. Mladi ljudi u Bosni i Hercegovini dozvoljavaju egzistenciju oba
identiteta, a da pri tome jedan identitet ne iskljuije drugi. Etniki identitet je u pozitivnoj
korelaciji sa evropskim identitetom. Izmeu ove dvije komponente postoji veoma slaba,
ali statistiki znaajna, povezanost. Ovi rezultati nam ukazuju da mladi ljudi u Bosni i
Hercegovini ne vide etniki identitet kao smetnju razvoju i postojanju evropskog
identiteta. Takoe evropski identitet nikako ne bi smio da ima za cilj potiranje etnikog
identiteta. Korelacija izmeu dravnog i evropskog identiteta je niska, ali statistiki
znaajna. Sa porastom stepena dravnog identiteta mladih Bosne i Hercegovine raste i
izraenost evropskog identiteta. Rezultati ukazuju da nema mjesta bojazni da e mladi
ljudi u Bosni i Hercegovini sa razvojem evropskog identiteta, gubiti dravni identitet.
Veoma dobra ilustracija korelacija izmeu etnikog, dravnog i evropskog identiteta
nalazi se u Tabeli 13, gdje su date korelacije etnikog identiteta i pojedinih ajtema
dravnog i evropskog identiteta. U Tabeli 14 prikazana je korelacija ajtema etnikog
identiteta i ajtema Mislim da je mogue istovremeno biti i Bosanac i pripadnik svoga
naroda.

Tabela 24. Korelacije etnikog identiteta i ajtema dravnog i evropskog identiteta

Glavna komponenta
etniki identitet
1. Dravni identitet mi nije vaan. -.201**
2. Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mojoj dravi. .204**
3. Pripadnici jedne drave skupine treba da govore jedan
jezik.
.127**
4. Pripadnost mojoj dravi skupini mi nije vana. -.179**
5. Moja dravna pripadnost je sastavni dio mog ivota. .207**
6. Dravni identitetne postoji. -.226**
7. Drava je izmiljena kategorija. -.231**
8. Dravni identitet je neophodan. .206**
9. Uspjehe svoje drave doivljavam kao vlastite. .225**
10. Svoju budunost jedino vidim uz svojoj dravi. .142**
11. Evropski identitet mi nije vaan. -.107**
12. Kao osobu me najvie odreuje pripadnost Evropi. .086*
13. Evropljani treba da govore jedan jezik. -.199**
14. Pripadnost Evropi mi nije vana. -.128**
15. Pripadnost Evropi je sastavni dio mog ivota. .172**
16. Evropski identitetne postoji. -.025
17. Evropa je izmiljena kategorija. -.136**
18. Evropski identitet je neophodan. .064
19. Uspjehe evropskih drava doivljavam kao vlastite. .038
20. Svoju budunost jedino vidim bilo gdje u Evropi. -.112**
** korelacija znaajna na nivou p<.01 level
* korelacija znaajna na nivou p<.05 level

Pozitivna korelacija glavne komponente etnikog identiteta (koja je izraena
preko prve hotelingove komponente) i pojedinih ajtema dravnog identiteta (2,3,5,8,9,10)
pokazuje da kod mladih u Bosni i Hercegovini sa porastom etnikog identiteta raste i
izraenost dravnog identiteta. To se najbolje moe vidjeti preko ajtema Uspjehe svoje
drave doivljavam kao vlastite., Moja dravna pripadnost je sastavni dio mog ivota.
i Dravni identitet je neophodan.. Negativna korelacija na ajtemima (1,4,6,7) ukazuje
da jedan dio mladih ljudi etniki identitet suprostavlja dravnom identitetu. Imajui u
vidu situaciju u naem drutvu bilo bi interesantno vidjeti da li je ovo negiranje dravnog
identiteta karakteristino za jednu etniku grupu ili nije. Negativna povezanost glavne
komponente etnikog identiteta i pojedinih ajtema evropskog identiteta (11,14,17)
pokazuje da kod mladih u Bosni i Hercegovini sa porastom etnikog identiteta opada i
izraenost onih kojima evropski identitet nije vaan. Bitno je naglasiti da pripadnost
Evropi, ne podrazumjeva i nestajanje maternjeg jezika (13), kao i naputanje svoje
zemlje (20). Kod jedan dijela mladih sa porastom izraenosti etnikog identiteta, raste i
uvjerenje da oni pripadaju Evropi (12.15).

Tabela 25. Korelacije ajtema etnikog identiteta i ajtema Mislim da je mogue istovremeno biti i Bosanac
i pripadnik svoga naroda.

EDEID31
Mislim da je mogue istovremeno biti i
Bosanac i pripadnik svoga naroda.
EDEID1 Etniki identitet mi nije vaan .171**
EDEID2 Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mome narodu. -.089*
EDEID3 Pripadnici jedne etnike skupine treba da govore jedan jezik. -.041
EDEID4 Pripadnost mojoj etnikoj skupini mi nije vana. .154**
EDEID5 Moja etnika pripadnost je sastavni dio mog ivota. -.088*
EDEID6 Etniki identitetne postoji. .155**
EDEID7 Narod je izmiljena kategorija. .124**
EDEID8 Nacionalni identitet je neophodan. -.148**
EDEID9 Uspjehe svoga naroda doivljavam kao vlastite. -.120**
EDEID10 Svoju budunost jedino vidim uz svoj narod. -.171**

Pozitivna korelacija izmeu ajtema etnikog identiteta (1,4,7) i ajtema
Mislim da je mogue istovremeno biti i Bosanac i pripadnik svoga naroda., pokazuje
da ispitanici kojima etniki identitet nije vaan mogu biti istovremeno i Bosanci i
pripadnici svog naroda. Kod ispitanika kod kojih je etnika pripadnost veoma vana
(2,5,8,9,10) smanjuje se mogunost da istovremeno budu i Bosanci i pripadnici svoje
etnike grupe.

Tabela 26. Korelacije etnikog identiteta sa nacionalnom vezanosti i nacionalnom otvorenosti

glavna komponenta
etnicki identitet
glavna komponenta nacionalna
vezanost
.613**
glavna komponenta nacionalna
otvorenost
-.074*

Korelacija izmeu etnikog identiteta i nacionalne vezanosti je pozitivna, visoka i
statistiki znaajna. Ovaj rezultat je oekivan imajui u vidu da osjeanje pripadnosti
odreenoj etnikoj grupi, podrazumjeva i visok stepen vezanosti za tu grupu. Povezanost
izmeu etnikog identiteta i nacionalne otvorenosti je veoma slaba, negativna ali je
statistiki znaajna. Dobijeni rezultati ne iznenauju, imajui u vidu sva deavanja u
proteklih petnaestak godina u Bosni i Hercegovini. Rat i poratna politika deavanja
dovela su do homogenizacije i zatvorenosti sve tri etnike grupe i poveanja meusobne
distance (Lui, 1997; Turjaanin, 2000; Turjaanin i sar., 2002; Puhalo 2003). Prema
teoriji Tajfela i Turnera samo lanstvo u grupi dovodi do razvijanja pozitivnog opaanja
sebe i svoje grupe, a pripadnici drugih grupa se opaaju kao inferiorni i opasni.

ZAKLJUNA RAZMATRANJA

Mladim ljudima u Bosni i Hercegovni veoma su vana sva tri identiteta (etniki,
nacionalni i evropski) i ti identiteti nisu meusobno iskljuivi. Bilo kakav pokuaj da se
neki od ova tri identiteta pokua nametnuti silom, moe da ima nesagledive posledice.
Veza izmeu etnikog identiteta i nacionalne vezanosti pokazuje da pripadanje
odreenoj etnikoj grupi, podrazumjeva i visok stepen vezanosti za tu grupu. Vezanost za
etniku grupu sama po sebi nije loa, ako ne vodi izolaciji grupe. Istraivanja etnike
distance pokazuju da su Bonjaci, Hrvati i Srbi jo uvijek spremni da ive jedni pored
drugih, ali nikako jedni sa drugima, (Lui, 1997; Turjaanin, 2000; Turjaanin i sar.,
2002; Puhalo 2003), to za posledicu ima zatvorene i homogenizovanje etnike grupe.
Djevojke imaju izraeniji etniki identitet nego mladii. Kod ispitanika koji imaju ivog
oca etniki identitet je izraeniji. Oekivalo se da djeca iji su oevi stradali u ratu, imaju
vie izraen etniki identitet, jer su za smrt oeva mogli okriviti pripadnike drugih
naroda. Sa porastom obrazovanja oeva raste i stepen izraenosti etnikog identiteta.
Etniki identitet je vie izraen kod ispitanika koji dolaze iz jednonacionalnih porodica,
nego kod mladih iji su roditelji razliitih nacionalnosti. Za ideolgiju nacionalizma,
jednonacionalni brakovi su jedino prirodni i poeljni. U proteklih petnaest godina etniki
identitet je za najvei broj graana Bosne i Hercegovine bio primaran identitet, dok se
nepripadanje svojoj etnikoj grupi smatralo izdajom, to je esto bilo praeno nekim
vidom kazne. Djeca iz mjeovitih brakova mnogo meke gledaju na etniki identitet.
Ispitanici koji imaju prijatelje drugih nacionalnosti imaju izraeniji etniki identitet, ali
moemo predpostaviti da su i tolerantniji prema drugima.
U nekim narednim istraivanjima bilo bi interesantno vidjeti :
- Koje su to komponente nacionalnog identiteta
- Koje su to komponente nacionalne vezanosti
- Kakav odnos imaju pojedine etnike grupe u Bosni i Hercegovini prema
etnikom, nacionalnom i evropskom identitetu

LITERATURA

Adorno et al, (1950), The Authoritarian Personality, Harper, New York
Alaov, T. (1991), Etnika distanca i stereotipije kod srednjokolske omladine
srpske i hrvatske nacionalnosti, diplomski rad, Filozofski fakultet Beograd
Andri, I. (1984), Travnika hronika, Sabrana djela knjiga druga, dopinjeno
izdanje, Udrueni izdavai, Sarajevo, Str. 296-297
Baevi, Lj. (1990): Nacionalna svest omladine, u: Mihajlovi, S. i drugi, Deca
krize, IDN, Centar za politikoloka istraivanja i javno mnenje, Beograd
Baevi, Lj. i drugi (1991): Jugoslavija na kriznoj prekretnici, IDN, Centar za
politikoloka istraivanja i javno mnenje, Beograd
Biro, M. (2002), Etnocentrizam Srba u Srbiji u Srbiji pre i posle 5. oktobra,
Etniki stereotipi- posebno izdanje 3, Nova srpska politika misao, Beograd, Str. 57-62
orkalo, D. i Kamenov, . (1999) Nacionalni identitet i meunacionalna
tolerancija, Izvjetaj s VIII. ljetnje psihologijske kole, IUC Dubrovnik, Odsjek za
psihologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu, Klub studenata psihologije u Zagrebu,
Zagreb, Str. 35-119
orkalo, D., Kamenov, . (2003) National identity and social distance: Does in-
group loyality lead to outgroup hostility?, Review of Psychology, Vol 10, No 2, Str. 85-
94.
Dvornikovi, V. (1939), Karakterologija Jugoslovena, Kosmos, Zagreb
uri, . (1980) Psiholoka struktura etnikih stavova mladih , Obrazovni
centar "Jovan Vukadinovi", Novi Sad
uri, . (1995), Socijalno psiholoka obeleja etnikog identiteta mladih,
Linost u viekulturnom drutvu, Univerzitet u Novom Sadu Filozofski Fakultet Odsjek
psihologija, Novi Sad, Str. 134-153
Eckstein, D. (2004), Empirical Studies Indicating Significant Birth-Orther &
Personality Differences, www. ourworld.compuserve.com
Golubovi, Z. (1999), Ja i drugi-antropoloka istraivanja individualnog i
kolektivnog identiteta, Republika, Beograd
Golubovi, Z. i drugi (1995), Drutveni karakter i drutvene promjene u svetlu
nacionalnih sukoba, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju Filip Vinji, Beograd
GfK-Centar za istraivanje trita (2002): Socijalna distanca spram nekih
nacionalnosti u Hrvatskoj - Zagreb. www.gfk.hr
Hrnjica, S. (1990), Opta psihologija sa psihologijom linosti, Nauna knjiga,
Beograd
Hrnjica, S. (1995) O nacionalnom identitetu. Dijalog, 1-2, Beograd Str. 66-72
Jovanovi, B. (1992) Dinarski, centralni i panonski tip, Karakterologija Srba,
Nauna knjiga, Beograd, Str. 33-89.
Kamenov, ., Jeli, M i Hui, A. (2005) Odnos nacionalnog i europskog
identiteta i stavova prema europskim integracijama graana Zagreba i Novog Sada,
Drutvena istraivanja, Rad prihvaen
Kuzmanovi, B. (1984) Motivaciono-vrednosna osnova odnosa prema
samoupravljanju i uee u samoupravljanju, Psiholoka istraivanja 3, Institut za
psihologiju, Beograd, Str.465-548
Kecmanovi, D. (2005), Nacionalni karakter: Razm(j)ere zloupotrebe, IIC Nova
srpska politika misao, Beograd
Kecmanovi, D., (2004), Racionalno i iracionalno u nacionalizmu, XX vek,
Beograd
Kosanovi, D. (2003), Nacionalni identitet i socijalna distanca studenata hrvatske,
bonjake i srpske nacionalnosti, Diplomski rad, Zagreb,.
Kajon, J. (2005) Psiholoka struktura nacionalnog i evropskog identiteta
meukulturno istraivanje, Psihosocijalni aspekti drutvene tranzicije u Srbiji, Linost u
viekulurnom drutvu br.5, Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet, Odsjek
psihologija, Novi Sad, Str. 59-74 str.
Lazaroski, J. (1990), Nacionalna vezanost i odnos prema drugim narodima,
Doktorska rad, Filozofski fakultet Baograd
Lui, B. (1997), Etnika distanca i stereotipije kod Srba u Srpskom Sarajevu;
diplomski rad, Filozofski fakultet Beograd
Mari, J. (1998), Kakvi smo mi Srbi?: Prikaz za karakterologiju Srba, Privatno
izdanje, Beograd
Miloevi orevi, J. (2003), Jedan pokuaj klasifikacije teorijskih razmatranja
nacionalnog identiteta, asopis Psihologija 1-2, Beograd, Str. 125-137
Miloevi orevi, J. (2005), Nacionalni identitet: psiholoka analiza naunih i
laikih svatanja, Doktorska disetacija, Filozofski fakultet Baograd
Miri, J. (2001), O pojmu identiteta u psihologiji, u asopisu Psihologijia 1-2,
Beograd, Str. 49-57
Opai, G. i drugi (2005) Etnika distanca i etniki stereotipi kao faktor odluke o
povratku, knjiga ivot u posleratnim zajednicama, IAN Meunarodna mrea pomoi,
Beograd, Str. 115-138
Panti, D. (1967): Etnika distanca u SFRJ, IDN, Beograd
Phinney, J. S. (1990.). Ethnic identity in adolescent and adults: review of
research. Psychological Bulletin, 108, str. 499 514
Putinja, F. Stref-Feber, . (1997): Teorije o etnicitetu , XX vek, Beograd
Puhalo, S. (2003), Etnika distanca stanovnika Republike Srpske i Federacije BiH
prema narodima bive SFRJ, Friedrich Ebert Stiftung, Banja Luka
Puhalo, S. (2005), Koliko studenti u BiH imaju povjerenja u Bosnu i Hercegovinu
i neke njezine institucije, Friedrich Ebert Stiftung, Banja Luka
Popadi, D. i Biro, M. (2002): Autostereotipi i heterostereotipi Srba u Srbiji,
Nova srpska politika misao, Posebno izdanje 3, Beograd Str. 57-62
Rot, N. (1994): Osnovi socijalne psihologije, Zavod za udbenike i nastavna
sredstva, Beograd
Rot, N. i Havelka, N. (1973): Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjokolske
omladine, Institut za psihologiju, Beograd
Stein T H: Adlerian overview of birth order characteristic; Adler Institute of San
Francisko; www.Ourworld.compuserve.com
Smith, A (1998) Nacionalni identitet, XX vek, Beograd
Turjaanin, V. (2000): Etnike distance kod mladih u Republici Srpskoj, usmeno
saoptenje na simpozijumu Empirijska istraivanja u psihologiji Beograd
Turjaanin, V., ekrlija, ., Powell, S., Butollo, W. (2002): Etnike distance i
etniki stereotipi studenata psihologije u Banjaluci i Sarajevu, usmeno saoptenje na
simpozijumu Empirijska istraivanja u psihologiji, Beograd
Turjaanin, V. (2004). Nacionalni stavovi mladih bonjake i srpske
nacionalnosti u Bosni i Hercegovini. Magistarski rad, Filozofski fakultet Baograd
iber, I. (1998). Osnove politike psihologije, Politika kultura, Zagreb.
iber, I. (2002) Politika kultura, autoritarnost i demokratska tranzicija u
Hrvatskoj, www.cpi.hr
ram, Z. (2002), Dimenzije etnocentrizma i nacionalna pripadnost, Drutvena
istraivanja 57, Br. 1, Zagreb, Str. 1-22
Vrcan, S.(1999) Znakovita zbrka oko etnikog knjiga Kultura, etninost,
identitet, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, Str. 15-39
Vlajkovi, J., Srna, J., Kondi, K., Popovi, M. (1997), Psihologija izbeglitva, IP
Nauka, Beograd
Vukadinovi. . (2002) Balkanski kasapi, Etniki stereotipi- posebno izdanje 3,
Nova srpska politika misao, Beograd, Str. 137-146
ZAJEDNIKI PROSTOR NACIONALNE VEZANOSTI,
NACIONALNE OTVORENOSTI I ETNIKOG IDENTITETA

Tanja Gaji

Iako u potpunosti svjesni injenice da je nuno uvesti potenog itaoca u problem
kojim se istraivanja bave kompletnoj istraivakoj ekipi ovaj put se ini da se i autori i
itaoci mogu potediti viestrukog zapljuskivanja istih sutorskih teza i njihovih citata. U
radovima koji prethode ovome vie je nego dovoljno reeno o nacionalnoj vezanosti i
identitetima. A kako bi ovaj skup radova trebao da ini jednu cjelinu smatramo da je
sasvim razumno iskoristiti ranije reeno i dati primat dobijenim rezultatima i praktinoj
dobiti koja bi se na njima mogla zasnovati.


Na prethodno normalizovane i standardizovane podatke primijenjena je faktorska
analiza. Metoda glavnih komponenti je koritena u ekstrakciji faktora a broj faktora je
odreen na osnovu Katelovog scree testa, koji je pokazao etiri znaajna faktora. Faktori
su rotirani u promax poziciju. Ukupnu varijansu sistema izdvojenih etiri faktora
objanjavaju sa ukupno oko 32%, od ega oko 13% otpada na prvi faktor. U interpretaciji
faktora su razmatrane samo one veze ajtema sa faktorom ije visine korelacija prelaze
.30. Potpune matrice faktorskih optereenja su date u prilozima.

Tabela 1. Procenat varijanse objanjene faktorima

faktor % objanjene varijanse
kumulativni %
objanjene varijanse
I 13.530 13.530
II 8.493 22.023
III 6.111 28.134
IV 4.288 32.422

REZULTATI

Tabela 2. Izvod iz faktorske matrice (I faktor)
oznaka
ajtema
ajtem korelacije
NVNO6
Ponosim se svojom nacijom. .682
NVNO30
Djeca treba da znaju kojoj naciji pripadaju. .653
NVNO31
Krv nije voda. .604
NVNO13
Vlastitu naciju ovjek jednostavno osjea. .599
NVNO3
Bitno je potovati heroje iz nacionalne istorije. .596
NVNO5
Neophodno je poznavati kulturu vlastite nacije. .587
EDEID9
Uspjehe svoga naroda doivljavam kao vlastite. .574
NVNO1
Kada tvrdim da je moja nacija iznad drugih time samo,
pokazujem koliko volim svoj narod
.557
NVNO25
Velianje vlastite nacije je sasvim normalna stvar. .543
NVNO29
Nikad ne bih skrivao svoju nacionalnu pripadnost. .541
NVNO17
Pripadniku vlastitog naroda treba pomoi kad god je to mogue. .539
NVNO23
Slaem se sa stihom: "Sunce tueg neba nee Vas grijati kao sto
ovdje grije.".
.522
NVNO18
Nacija je bitna koliko i porodica. .507
NVNO14
Sa pripadnicima drugih naroda ne mogu biti blizak kao sa
svojima.
.483
NVNO7
Drugi narodi su dobri ali samo kao komije. .472
EDEID10
Svoju budunost jedino vidim uz svoj narod. .455
NVNO22
Mislim da treba kupovati iskljuivo domae proizvode. .445
EDEID5
EDEID2
Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mome narodu. .417
NVNO4
ivot pojedinca u potpunosti zavisi od sudbine njegovog
naroda.
.406
NVNO21
Utakmice nacionalnih selekcija su uvijek vie od igre. .388
EDEID8
Nacionalni identitet je neophodan. .381
NVNO8
Svoje ne dam, a za drugo me ba briga. .375
NVNO12
Nacionalna pripadnost samo optereuje ovjeka. -.357
EDEID6
Etniki identitet ne postoji. -.356
EDEID3
Pripadnici jedne etnike skupine treba da govore jedan jezik. .349
EDEID4
Pripadnost mojoj etnikoj skupini mi nije vana. -.330

Prvi faktor je istaknuta nacionalna vezanost pojedinaca a nacionalni ponos je na
prvom mjestu. Kultura i tradicija se poistovjeuju sa vlastitim narodom a nacionalni
identitet posmatra kao realnost koja je neophodna svakom pojedincu. Osobe kod kojih je
izraen ovaj faktor kao da se vode maksimom: Ono to je moj narod to je ono to
odreuje i mene ne samo kao pripadnika mog naroda nego kao linost. Koliko god da je
naglaena vezanost za vlastitu naciju, ova vezanost nema negativnu vezu (bar ne
istaknutu agresivnim stavovima) sa odnosom prema drugim nacijama, odnosno ljudima
koji pripadaju razliitoj kulturi i vjeroispovjesti. Iz tih razloga ovaj faktor moemo
nazvati nacionalna zatvorenost pri emu ovaj naziv nema negativnu konotaciju.

Tabela 3. Izvod iz faktorske matrice (II faktor)
oznaka
ajtema
ajtem korelacije
NVNO10
Potujem religijsku pripadnost svih drugih naroda. -.604
NVNO14
Sa pripadnicima drugih naroda ne mogu biti blizak kao sa
svojima.
.594
NVNO24
Volim upoznavati kulturu i obiaje drugih naroda. -.565
NVNO19
Svaki narod treba da bude otvoren prema drugima. -.553
NVNO15
Vienacionalne drave su totalna glupost. .513
NVNO11
Mislim da mijeani brakovi nisu dobra stvar. .499
NVNO7
Drugi narodi su dobri ali samo kao komije. .498
NVNO8
Svoje ne dam, a za drugo me ba briga. .489
EDEID2
EDEID10
NVNO2
O ljudima se ne moe zakljuivati na osnovu nacionalne
pripadnosti
-.465
NVNO26
Nacionalna pripadnost odreuje ljudske kvalitete svakog
pojedinca.
.463
NVNO18
NVNO1
Kada tvrdim da je moja nacija iznad drugih time samo
.425
NVNO9
Ekonomska saradnja sa drugim narodima je neophodna. -.419
NVNO27
Isticanje nacionalne pripadnosti samo vodi u besmislene sukobe. -.413
EDEID1
Etniki identitet mi nije vaan -.414
EDEID9
EDEID31
Mislim da je mogue istovremeno biti i Bosanac i pripadnik
svoga naroda.
-.371
NVNO25
Velianje sopstvene nacije je sasvim normalna stvar. .344
EDEID5

Drugi faktor u prvi plan namee razlike meu ljudima i istie superiornost svoje
nacije u odnosu na ostale. Privrenost svome narodu nije na prvom mjestu nego
odbacivanje drugih. estice koje najvie zasiuju ovaj faktor nam ukazuju na religioznu
netoleranciju i odbacivanje svega to je naoj kulturi strano. Podstie se zatvorenost
sistema i vakuum u kome se nalazimo se percipira kao bezbjedno utoite od neprijatelja
(a to su svi koji su razliiti od nas samih). Sindrom sam protiv svih se ne percipira kao
odraz nae vlastite nesigurnosti i posljedica usaene nam autoritarnosti nego kao situacija
u kojoj silom prilika mi postajemo i opstajemo. Nepovjerenje nas tjera da se drimo
skupa i da vjerujemo u opstanak zajednice izolovane od svjetskih drutvenih tokova.
Neprijateljstvo koje se javlja prema ostalim se posmatra kao nametnuto i vid
samoodbrane jer miroljubivost je i dalje vrlina kojom se ponosimo. Nacionalna
privrenost svom narodu koja je praena otvorenim izraavanjem neprijateljskih stavova
prema drugim nacijama je razlog uslijed koga smo ovaj faktor nazvali ovinizam.

Tabela 4. Izvod iz faktorske matrice (III faktor)
oznaka
ajtema
ajtem korelacije
EDEID12
Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mojoj dravi. .678
EDEID19
Uspjehe svoje drave doivljavam kao vlastite. .629
EDEID15
Moja dravna pripadnost je sastavni dio mog ivota. .615
EDEID29
Uspjehe evropskih drava doivljavam kao vlastite. .575
EDEID20
Svoju budunost jedino vidim uz svojoj dravi. .555
EDEID25
Pripadnost Evropi je sastavni dio mog ivota. .516
NVNO18
EDEID18
Dravni identitet je neophodan. .457
EDEID22
Kao osobu me najvie odreuje pripadnost Evropi. .452
EDEID13
Pripadnici jedne dravne skupine treba da govore jedan jezik. .436
NVNO26
Nacionalna pripadnost odreuje ljudske kvalitete svakog
pojedinca.
.433
EDEID10
EDEID28
Evropski identitet je neophodan. .373
EDEID23
Evropljani treba da govore jedan jezik. .372
NVNO4
ivot pojedinca u potpunosti zavisi od sudbine njegovog naroda. .367
NVNO1
Kada tvrdim da je moja nacija iznad drugih time samo,
.350
EDEID2
EDEID9
NVNO10
Potujem religijsku pripadnost svih drugih naroda. -.322

Pripadnost vlastitoj dravi je estica koja najvie odreuje ovaj faktor. Nedjeljiva
je od ostatka linosti i odreuje tok nae budunosti. Ipak, za razliku od prethodnih
faktora, ovdje nije rije o identitetu koji je iskljuiv nego koji se nalazi u irem okviru
koji ga ne ugroava. Evropa kao iri geografski entitet objedinjuje nacionalne razlike (u
istorijskom, religioznom, kulturnom i dr. pogledima) ali se ne posmatra kao sila koja
aneksira male i ekonomski nerazvijene zemlje i guta njihov identitet.
U okviru faktora nailazimo na ajteme koji su u kontradiktornosti sa optom
slikom koju nam on prua nepotovanje religijske prpadnosti drugih naroda (istina to je
estica koja najmanje zasiuje ovaj faktor); neusaglaavanje ajtema o jeziku stanovnika
jedne drave, odnosno Evrope. Iz tog razloga stie se utisak da nacionalna i evropska
vezanost koje se ovdje ispoljavaju, ne ukazuju na pravo spoznavanje znaenja
nacionalnog i evropskog identiteta. Obzirom na to, ovaj faktor nosi naziv opta vezanost
za etnike ili geografske okvire.
Tabela 5. Izvod iz faktorske matrice (IV faktor)
oznaka
ajtema
ajtem korelacije
EDEID17
Drava je izmiljena kategorija. .689
EDEID7
Narod je izmiljena kategorija. .640
EDEID16
Dravni identitet ne postoji. .580
EDEID4
Pripadnost mojoj etnikoj skupini mi nije vana. .549
EDEID6
Etniki identitet ne postoji. .545
EDEID27
Evropa je izmiljena kategorija. .513
EDEID14
Pripadnost mojoj dravi mi nije vana. .482
EDEID11
Dravni identitet mi nije vaan. .479
NVNO20
Nacije su vjetaka tvorevina. .448
EDEID24
Pripadnost Evropi mi nije vana. .419
EDEID26
Evropski identitet ne postoji. .408
NVNO12
Nacionalna pripadnost samo optereuje ovjeka. .392
EDEID23
Evropljani treba da govore jedan jezik. .362
NVNO6
Ponosim se svojom nacijom. -.316
EDEID5
Moja etnika pripadnost je sastavni dio mog ivota. -.308

Za razliku od prethodnih faktora koji dravu i Evropu razliito shvataju ali ne
poriu njihovo postojanje i znaaj za pojedinca, ovdje se oni posmatraju kao arteficijelni
produkti kojim drutvo ograniava pojedince i kategorie ih proizvodei tako razlike i
netrpeljivost meu ljudima. Ovdje nije potreban osjeaj pripadnosti odreenoj grupi da bi
se neko osjeao potpunim i da bi imao neke smjernice za ivot. Nije rije o alijenaciji
nego o pripadanju neemu daleko veem od navedenih skupina, cjelokupnom svijetu, pri
emu potraga za identitetom unutar uih granica gubi smisao. ovjek se osjea kao
graanin svijeta a trend masovne globalizacije i proboj ekonomski jakih zemalja na svoj
nain dovode do utiska sa porijeklo i kontinent su sve manje bitni za budunost ljudi.
Zbog nejavljanja vezanosti za vlastitu naciju, negiranja postojanja dravnog i evropskog
identiteta, etvrti faktor smo nazvali nacionalna otvorenost.

Tabela 6. Matrica interkorelacija
I II III IV
nacionalna zatvorenost 1.00 .318 .127 -.298
ovinizam 1.00 .296 .068
opta vezanost za etnike ili
geografske okvire
1.00 -.002
nacionalna otvorenost 1.00

Korelacije meu faktorima je niska ili neznatna ali moemo uoiti nekoliko veza
izmeu faktora.
Nacionalna zatvorenost i ovinizam su u pozitivnoj korelaciji te se postavlja
pitanje da li je kod oba faktora rije o nacionalnoj iskljuivosti s tim da je u prvom
sluaju antagonizam prema ostalim nacijama prikriven a u drugom se otvoreno prikazuje.
Govorei o identitetu, etniki identitet je jedini koji ovdje je prisutan i koji odreuje
linost.
Negativna koralacija izmeu prvog i etvrtog faktora, odnosno nacionalne
zatvorenosti i nacionalne otvorenosti potvruje da nacionalna zatvorenost krije
neprijateljstvo prema pripadnicima drugih nacija. Naime, on bi trebao da predstavlja
samo postojanje pozitivne identifikacije sa svojim narodom ali sa tolerancijom prema
razliitostima bez obzira da li je rije o drugom narodu ili negiranju prihvatljivosti takvih
kategorija.
Obzirom na navedenu negativnu korelaciju, za oekivati je da postoji negativna
koelacija i izmeu ovinizma i nacionalne otvorenosti a to nije dobijeno (veza je
neznatna i pozitivna). ovinizam bi trebao biti drastiniji i iskljuiviji oblik nacionalizma
i kao takav da otro sankcionie bilo kakav otpor izolaciji i postojanje drugaije vrste
identiteta od etnikog.
ovinizam je u pozitivnoj vezi sa treim faktorom, optom vezanou za etnike
ili geografske okvire. Ova korelacija samo potvruje ranije izneenu pretpostavku da
faktor opte vezanosti ukazuje na nepostojanje distinkcije izmeu navedenih vrsta
identiteta uslijed ega dolazi do kontradiktornosti pri izraavanju stavova.

Tabela 7. Matrica strukture sekundarnih faktora (faktora drugog reda)

etniki
identitet
opta
otvorenost
nacionalna zatvorenost .464 -.757
ovinizam .831
opta vezanost za etnike ili
geografske okvire
.720
nacionalna otvorenost .847

Razlikujemo dva faktora drugog reda koji potvruju interkorelacije faktora prvog
reda iz prethodne tabele.
Prvi sekundarni faktor objedinjuje nacionalnu zatvorenost, ovinizam i optu
vezanost za etnike ili geografske okvire. ovinizam je veoma visoko, opta vezanost
visoko a nacionalizam srednje vezan za ovaj faktor. Opta vezanost pravei grozd sa
ostala dva faktora ukazuje na prividnost bezazlenost koja ga na prvi pogled karakterie.
Iako se stie utisak da je rije o faktoru koji je spona izmeu nacionalne iskljuivosti i
otvorenosti, odnosno da on omoguuje omekavanje stavova i nastanak tolerancije,
ispostavlja se da pravu opasnost predstavlja upravo potcjenjivanje njegovog uticaja
naroito u odnosu na druga dva faktora. Naalost, i ovaj primjer je potvrda koliko
neznanje i nedirefernciranost stavovima moe dovesti do loih posljedica. Obzirom na
visoke korelacije koje primarni faktori postiu sa sekundarnim, na naglaavanje
nacionalnog identiteta i negativan stav prema svemu to ne pripada njihovoj grupi, naziv
ovog faktora je etniki identitet.
Drugi sekundarni faktor ini poslednji primarni faktor, nacionalna otvorenost pri
emu se takoe istie visoka negativna korelacija ovog faktora sa nacionalnom
zatvorenou. Moemo pretpostaviti da navedeni primarni faktori su zapravo dva pola
istog kontinuuma i iz tog razloga postoji meusobna iskljuivost i negativna korelacija
izmeu njih. Kako nacionalna otvorenost negira relnost i znaaj ne samo etnikog i
dravnog identiteta (izmeu kojih je u prethodnom sluaju stavljen znak jednakosti), ve
i Evrope kao vie kategorije koja veem broju naroda prua osjeaj jedinstva i
identifikacija, moemo rei da ovaj faktor prevazilazi ogranienja i arteficijelne podjele
te smo ga nazvali opta otvorenost.

Tabela 8. Matrica interkorelacija sekundarnih faktora

etniki identitet opta otvorenost
etniki identitet 1.000 -.149
opta otvorenost 1.000

Izmeu sekundarnih faktora postoji negativna ali neznatna korelacija. Negativan
predznak u ovoj matrici je oekivan ali je za oekivanje bila i via veza izmeu ova dva
faktora. Etniki identitet ovdje nema znaenje samo pozitivne integracije sa svojim
narodom nego ukljuuje negativne konotacije o svima koji tom narodu ne pripadaju i
potencira zatvorenost granica i etniki iste drave. Iz tog razloga opta otvorenost se ini
kao prijetnja takvom sistemu i kao nemogue se namee koegzistiranje oba faktora. Rije
je o dvije nezavisne dimenzije koje paralelno mogu da opstaju u drutvu ali koje
iskljuuju mogunost ukrtanja sve dok u prvom faktoru postoji antagonizam prema
drugim nacijama.

DISKUSIJA

Rezultati koje je iznjedrilo ispitivanje identiteta (pri emu ne smijemo gubiti iz
vida da je rije o socijalnom identitetu), bismo mogli rezimirati kao slijedee: postoji
izraen etniki identitet sa manje ili vie negativnim stavom prema drugim etnikim
cjelinama i jasno naglaen nedostatak bilo kakve vezanosti za pojam naroda, drave ili
Evrope.
Postavlje se pitanje zato je to tako, zar je mogue da ono to odreuje pojedinca
je samo njegova nacionalnost, zar jedini nain naeg napretka je izolacija i etniki ista
drava? injenice nam govore da je tako, ili bolje reeno, da se vjeruje da je tako. Prema
Franceko, Kodopelji, tula i Mihi (2005), potreba za vlastitom grupom i pripadanjem
njoj uslijed koga se daje na znaaju grupi, dovodi i do porasta samopotovanja lanova
grupe. Bie da je nae samopotovanje jako poraslo te nam se niko ne ini doraslim u
ovoj velikoj trci u kojoj je glavna nagrada bolje budunost. Ili, je samo naa potreba za
tim dovela nas u infantilnu poziciju da visimo o skute roditeljske ne vjerujui nikome ko
nije nae vjeroispovijesti, nacionalnosti i drugih pokazatelja veliine jednog naroda.
Koliko je jako bilo razoarenje u dojueranje komije i sunarodnike kad vie ne
vjerujemo nikome i pokuavamo se ubijediti da smo dovoljni sami sebi. Cinnirella
(prema Kajon, 2005) nalazi razliku kod Britanaca i Italijana jer kod prvih su evropski i
nacionalni identitet u negativnoj korelaciji dok je kod drugih evropski identitet znatno
jai od nacionalnog. Moda se i mi pravimo Britanci i ne vjerujemo Evropi i njenim
danajskim poklonima jer prihvatanje istog znai gubitak ideologije i mogunost
neuspjeha u integrisanju. Razlog za to je moda izolacija (bilo geografska, bilo nametnuta
embargom i sl.) koja je od nas stvorila naciju koja je izgubila povjerenje u sve tuince
koji su nam okrenuli lea i u sve nae sunarodnjake koji su otili van zemlje u potragu za
boljom budunosti i postali isti neosjetljivi i sebini kapitalisti.
Prema istraivanjima u Poljskoj (navode Franceko, Kodopelji, tula i Mihi,
2005), izraeniji evropski identitet imaju pobjednici tranzicije. Osvrui se na nae
rezultate, izgleda da smo se ve na poetku osudili na gubitak ne samo da tranzicija nije
gotova nego mi rezignirano znamo kako e zavriti. Nesumnjivo je da socijalni faktori
utiu na stvaranje slike o Ujedinjenoj Evropi a od konotacije kakvu taj pojam izaziva
zavisi da li e nacionalni identitet obgrliti jedan iri, evropski. Od socijalnih faktora koji
utiu na pomenuti stav, Puin (2005) navodi nekoliko istraivanja (Panebianko, 1996;
Gabel i Palmer, 1995; Jacobs i Pollack, 2004) koja su nala slijedee faktore kao
najuticajnije: ekonomsko stanje, nezaposlenost, obrazovanje, komunistika prolost
drave, religioznost i dr. Okrenemo li se oko sebe vidjeemo sve to, vidjeemo
rezigniranost pomijeanu sa trenucima strepnje od budunosti koja je jo tamnija. Da li se
onda uditi rezultatima koje smo dobili i da li pokuavati mijenjati stavove ljudi ako
pritom rane iz prolosti ne zacijele i pogled u budunost ne postane optimistiniji?

ZAKLJUAK

Ispitivanjem vrsta i rairenosti identiteta, formirana su etiri faktora. Faktori
nacionalna zatvorenost, ovinizam i opta vezanost za etnike ili geografske okvire su
faktori kod kojih prisutan nacionalna vezanost. Navedeni faktori sainjavaju zajedno
faktor drugog reda, nazvan etnika vezanost uslijed izraenih pozitivnih osjeanja
vezanih za vlastiti narod.
Nacionalna otvorenost je etvrti faktor koji je u negatvnoj korelaciji ili uopte ne
korelira sa ostalim faktorima i sm ini drugi sekundarni faktor nazvan opta otvorenost.
Izraena vezanost za vlastitu naciju (pri emu je manje-vie eksplicitno naglaen
stav o superiornosti nacije i prednostima etniki istih drava), onemoguava paralelno
postojanje drugih oblika identiteta. Naime, prema akoti-Kurbalija i Milenkovi (2005)
moemo razlikovati iskljuivu nacionalnu vezanost ili naconalizam (to je sluaj kod
nas), vieslojni kulturni identitet (evropski idenitet koji u sebi sadri sauvan nacionalni
identitet) te evropski identitet koji je jednak za sve i ist od nacionalnih obiljeja.
Nacionalna otvorenost je jedini faktor koji ne moemo podvesti pod etniki
identitet, a koji istovremeno ne poznaje nikakve granice. Postavlja se pitanje da li je
ovdje rije o potpunom nedostatku ove vrste socijalnog identiteta ili je kosmopolitski duh
takvog identiteta toliko velik da se ne moe spoznati. Da li je rije o osobama koje ne
mogu ostvariti povezanost s manjom ili veom grupom, ili o osobama koje su prevladale
rigidnost i svoje unutranje krize te. Bez obzira kakav je odgovor na ovo pitanje,
injenica je da u odnosu na iskljuivost prethodnih faktora predstavlja poeljnije stanje
svari koje omoguava pravo na razliitost.

LITERATURA

ekrlija, ., Turjaanin, V., Puhalo, S. (2004). Drutvene orijentacije mladih. Banjaluka:
Nacionalni institut za borbu protiv narkomanije.
Duani, S. (2002) Nacionalna vezanost, konformizam adolescenata i sociodemografske
karakteristike porodice. Diplomski rad. Filozofski fakultet Banja Luka.
Evans, R. I. (1986). Graditelji psihologije. Beograd: Nolit.
Franceko, M., Kodopelji, J., tula, J., Mihi, V. (2005). Evropski identitet u Srbiji i
Crnoj Gori:relacije sa psiholokim i sociodemografskim faktorima. Novi
Sad:Linost u viekulturnom drutvu, 5. 34-46.
Kajon, J., (2005). Psiholoka struktura nacionalnog i evropskog identiteta
meukulturno istraivanje. Novi Sad:Linost u viekulturnom drutvu, 5. 59-74.
Kre, D., Krafild, R. S., Balaki, E. L. (1972). Pojedinac u drutvu. Beograd: Zavod za
udbenike.
Krsti, D. (1996). Psiholoki renik. Beograd: Savremena administracija.
Leak, G.K., Randall, B. A. (1995). Clarification of the link between right-wing
authoritarianism and religiousness: the role of religious maturity. Journal for the
Scientific Study of Religion, 34, 245-256.
Milosavljevi, B. (2000). Socijalna patologija. Banja Luka: Filozofski fakultet.
Milosavljevi, B. (2001). Socijalna psihologija ljudskih grupa. Banja Luka: Filozofski
fakultet.
Milosavljevi, B. (2001). Uvod u socijalnu psihologiju. Banja Luka: Filozofski fakultet.
Rokeach, M. (1960). The open and closed mind. New York: Basic books, INC.
Rot, N. (1972). Osnovi socijalne psihologije. Beograd: Zavod za udbenike.
Rot, N., Havelka, N. (1972). Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjokolske
omladine. Beograd: Institut za psihologiju.
Spilka, B., Hood, R.W., Hunsberger, B., Gorsuch., R. (2003). The psychology of
religion, an empirical aproach. New York: The Guilford Press.
akoti-Kurbalija, J., Milenkovi, S., (2005). Evropski identitet psihoterapeuta u Srbiji.
Novi Sad:Linost u viekulturnom drutvu, 5. 50-58.
Trebjeanin, . (2000). Renik psihologije. Beograd: Stubovi kulture.
Wolf, B., Momirovi, K. (1988). Metrijske karakteristike Skale stavova prema
kleronacionalizmu. Primijenjena psihologija, 9 (1-2) 3-156, 39-43.

KOLEKTIVNI IDENTITETI U BIH


Abstrakt: Rad se bavi analizom kolektivnih pripadnosti u BiH, predstavljenih
putem koncepata etnikog, dravnog i evropskog identiteta. Analiza se zasniva na
korelacionim tehnikama i strukturalnom modeliranju varijabli. Naeno je da veza izmeu
razliitih vrsta grupnih identiteta jaa to je vea blizina izmeu njih. Ustanovljeno je da
postoji zajedniki faktor za sve tri vrste grupnih identiteta, a taj faktor je nazvan
kolektivnom identifikacijom. U pokuaju da ustanovimo koje od varijabli koritenih u
naem istraivanju najvie doprinose objanjenju kolektivnog identifikovanja, doli smo
do zakljuka da su to religioznost i konformizam. injenica da smo predikciju ostvarili
funkcijom koja nam objanjava tek 18% varijanse govori da na ove vrste identifikacija
veliki uticaj imaju faktori koji nisu lako mjerljivi.
Kljune rijei: etniki, dravni, evropski, kolektivni identitet

UVOD

O velikim drutvenim grupama u psihologiji moemo govoriti kroz individualno
osjeanje pripadnosti nekoj od skupina koje se nalaze na dimenziji koja moe da se
protee od lokalne vezanosti za grad, regiju, naciju (etniku grupu), klasu, dravu, pa sve
do globalnijih vezanosti za naddravne zajednice, rasu ili ovjeanstvo. Takoe, mogue
su i brojne druge vezanosti koje karakterie veliina grupe, kao to su navijaka lojalnost,
vezanost za socijalne ili politike pokrete i ideje, religijska vezanost itd. Zbog prirode
procesa socijalnog i politikog udaljavanja u naoj zemlji, kao i zbog udruivajuih
procesa u Evropi, za nas su bili zanimljivi psiholoki doivljaji vezanosti graana BiH na
tri nivoa: na etnikom nivou, na dravnom nivou i na kontinentalnom nivou.
Moemo rei da ljudi doivljavaju sebe na razliite naine u zavisnosti od toga
gdje se u odreenom trenutku nalaze na kontinuumu izmeu linog i socijalnog
identiteta. O linom identitetu govorimo kad se osobe doivljavaju prvenstveno kao
pojedinci, odnosno individualci. Socijalni identitet je ona strana kontinuuma na kojoj se
nalazi doivljaj sebe primarno kao lana odreene drutvene grupe, bila to navijaka
grupa bila nacija. Poto ne moemo razmiljati o svim aspektima vlastite linosti
razmiljati u isto vrijeme, koji e vid osobinog identiteta prevladati zavisie od postavke
konkretne situacije. Poto sad neemo razmatrati aspekte linog identiteta, moemo rei
da kad govorimo o socijalnom identitetu (a esto i kad je u pitanju lini identitet) uvijek
se percipiramo u odnosu na neki referentni kriterijum grupisanja i razmiljamo ta je to
to nas ini razliitim od drugih. Sebe poredimo kako sa pripadnicima vanjskih grupa
tako i sa pripadnicima grupe u koju se svrstavamo. Oakes, Haslam i Turner (1994) tako
nalaze da e se sadraji samo-opisa razlikovati kad promijeni referentni kriterijum
grupisanja. Po socijalno-identitetskoj teoriji Tajfela i Turnera (1986) osoba e teiti da u
odreenom trenutku bira onaj identitet koji doprinosti njenom samopotovanju.
Orijentacije na razliite aspekte identiteta zavise u velikoj mjeri i od odreene kulture, pa
istraivanja esto nalaze da zapadnjaci naglaavaju individualne self-koncepte a
istonjaci grupne (npr. Markus and Kitayama, 1991; Trafimow et al, 1997). Takoe,
jedan od faktora kljunih za izbor identiteta jeste konkretna postavka situacija, pa tako,
istraivanja pokazuju da e se samoopisi ispitanika u eksperimentalnoj situaciji
razlikovati u zavisnosti od toga da li su eksperimentatori zahtijevali od ispitanika da se
fokusiraju na sopstvenu grupu ili na grupu kojoj ne pripadaju (Ryan, David and
Reynolds, 2004). U situaciji etnike kompeticije ili konflikta, naravno da e pripadnost
ovoj ili onoj etnikoj grupi predstavljati bitan faktor naeg identiteta. Jedan od faktora
koji takoe usmjerava nae razmiljanje o nama samima jeste kako nas drugi posmatraju i
tretiraju. Npr. istraivanja pokazuju da e na etniki identitet biti razliitog znaaja u
zavisnosti od toga da li smo veina ili manjina u drutvu, a tako i od osobina linosti
(Kunovich and Hodson, 1999). U situacijama kad su ugroeni, ljudi e pokazivati veu
tendenciju vezivanja za grupu i grupne identifikacije, a sve zarad ouvanja
samopotovanja (Greenberg et al, 1992; Arndt et al, 2002). Takvim tendencijama
svjedoili smo i sami, gledavi kako u atmosferi ekonomske krize raste osjeanje etnike
pripadnosti, ma koliko to bilo nebitno za datu situaciju.
Kako e se osoba snalaziti u situacijama kad postoje brojni identiteti u vezi sa
socijalnim ulogama, ili kad se ti identiteti preklapaju ili su u sukobu, zavisi dosta od
njene kompleksnost i odreenosti identiteta. Neke osobe e bez problema biti i majke i
naunice, dok e drugima to predstavljati problem pa e se radije usmjeriti na jedan od
ovih identiteta. S druge strane, pokazuje se je odreenost (definisanost) socijalnih
identiteta osobe u korelaciji sa samopotovanjem, pa tako osobe sa jasno definisanim
identitetima manje osjeaju ugroenost bilo kojeg identiteta (Linville, 1986), a uz to i
vie vrednuju sebe (Settles, 2004).
Osnovni problem naeg istraivanja predstavlja analiza sklopa psiholokih
varijabli koje ine socijalni identiteti, a u koje svrstavamo etniki, dravni i evropski
identitet, kao i mjesto kolektivistike i individualistike orijentacije linosti u tom sklopu.
Znai, pitanja koji emo se baviti su: kakvi su meusobni odnosi socijalnih identiteta i
kako se kolektivistika/individualistika orijentacija osobe uplie u tu konstelaciju?
Veliki doprinos psiholokom prouavanju grupnih identiteta predstavljala je
pojava psiholoke teorija socijalnog identifikovanja. Teorija socijalnog identiteta je
direkto proizala iz Tajfelovih studija minimalnih grupa (Tajfel, 1970), u kojima je
demonstrirao kako diskriminatorno ponaanje moe proistei i iz vjetakih situacija i
potpuno arbitrarnih grupnih podjela. Ukratko, Tajfel je ispitanike stavio u
eksperimentalnu situaciju gdje su oni svrstani u dvije grupe potpuno sluajno, a
meusobno nisu bili ni u kakvoj interakciji, niti su imali neke koristi. Pred ispitanicima je
bila odluka o koliini fiktivnog novca koji treba da daju dvojici drugih uesnika koji su
na papiru bili oznaeni samo sa na (eng. ingroup) i njihov (eng. outgroup). Rezultati
su uvijek pokazivali da su ispitanici uvijek nastojali da maksimiziraju dobitak u svojoj
grupi. Takoe, u situaciji kad bi mogli da omogue da obje grupe zarade vie (tako da se
svojoj grupi da 14, a tuoj 8), u odnosu na manju zaradu za obje grupe (svojoj grupi 7, a
tuoj 1), ispitanici su ili ka tome da uveaju razliku u dobiti meu grupama tako da su
birali drugu opciju manja zarada nama ali vea razlika u odnosu na njih.
Tajfelov kasniji saradnik Turner je zapazio da se ispitanici u eksperimentu
ponaaju kompetitivno, iako nikakva realna dobit nije bila u igri, i odluio je da podvue
razliku izmeu stvarne kompeticije (kad se grupe bore za stvarni cilj, npr. teritoriju) i
kompeticije u kojoj nema opipljivog dobitka, to je nazvao socijalnom kompeticijom
(Turner, 1975). U tom sluaju lanovi grupa se bore za socijalne ciljeve, npr. presti i
ugled, i pretpostavka o potrebi za samopotovanjem kao motivatoru meugrupnih
stavova i ponaanja je postala osnovni postulat teorije socijalnog identiteta. Znai, pored
tendencije da svoj socijalni prostor kategorizuje, jedna od osnovnih ljudskih potreba jeste
ona za pozitivnim socijalnim identitetom, a to e stei identifikacijom sa grupom koja im
to moe omoguiti. Budui da se socijalni identitet formira uvijek u odnosu na neki
spoljni entitet, proces kojim se testira status sopstvenog socijalnog identiteta u odnosu na
neki referentni sistem naziva se socijalno poreenje. Grupni procesi koji se uvijek
javljaju, po teoretiarima socijalnog identiteta, jesu akcentuacija unargrupnih slinosti i
maksimiziranje meugrupnih razlika tenja da se kroz maksimizaciju razlika izmeu
sopstvene i ostalih grupa doe do pozitivnog identiteta. Prema tome, u situaciji kad su
grupe ve definisane, ljudi e teiti da doprinesu sopstvenom identitetu kroz pozitivno
vrednovanje svoje grupe, a u procesu poreenja sa tuom grupom teie da razliku meu
grupama maksimizuju, naravno na raun tue grupe. Ovakav slijed dogaaja moe da
grupne odnose zadri na ravni stavova, tj. ne mora da dovede do diskriminacije, ali je
vrlo vjerovatno da hoe.
Veoma lako se nalazi teorije socijalnog identiteta mogu uoptiti i na etnike
relacije na prostorima bive Jugoslavije. Moemo za primjer uzeti nain na koji Hrvati i
Srbi tee da se porede i potenciraju razlike. Oni su jedni drugima uvijek predstavljali
referentne grupe znai, kategorizacija je ve uspostavljena. Potreba za pozitivnim
identitetom je univerzalna, a samo je pitanje kojim mehanizmima e pripadnici ovih
grupa postii to pozitivniju sliku o sebi. Tako e i Hrvati i Srbi insistirati na svojoj
posebnosti, a to e se manifestovati kroz politiku retoriku posebnosti vlastitog projekla,
istorije i kulture, kao i kroz potenciranje razlikovanja od kulture onih drugih. Naravno,
postizanje pozitivnog identiteta, grupnog i individualnog, je snaan motiv, te moemo
vidjeti da ovakva retorika nije ekskluzivno vezana za Hrvate i Srbe, ve je
rasprostranjena i kod drugih naroda, ne samo sa jugoslovenskog podruja.
Pozitivna naslijea teorije socijalnog identiteta predstavljaju injenice da je ona
dosta iroka u pogledu spektra pojava koje objanjava, od malih grupa gdje se svi lanovi
meusobno poznaju, pa do socijalnih klasa i etnikih grupa. Dalje, teorija je povezala
identitet i grupno ponaanje na vrlo efikasan nain, a inspirisala je, od 70-tih godina
dvadesetog vijeka naovamo, veliki broj radova iz oblasti socijalne psihologije. Kritiari
ove teorije esto navode tautologiju u tumaenja znaaja socijalnog identiteta u grupno
relevantnom ponaanju. Tako e, u situaciji kad se osoba ponaa kako teorija predvia,
istraiva komentarie da je socijalni identitet vaan, a kad se ne ponaa, onda socijalni
identitet nije dovoljno vaan (Abrams, 1992). Treba rei i da se razrade socijalno-
identitetske teorije ne zaustavljaju ovdje, ve se razrauju kroz drutvene mehanizme
socijalne mobilnosti i socijalne promjene, kao strategija funkcionisanja u drutvima sa
hijerarhijskim strukturama grupnih odnosa. Kako mi razmatramo grupe koje posjeduju
relativno nepropusne granice, a ne moe se rei ni da su u hijerarhijskom odnosu, za sad
emo ostaviti te razrade po strani.
Definicije etnikih grupa su se mijenjale tokom godina, tako da se preao put od
pokuaja objektivnog definisanja, do iskljuivo subjektivnih definicija takozvane
francuske socioloke kole. Primjer objektivistike definicije, kako navodi Barth (1997),
bila ona u kojoj se najee navode da je etnika grupa populacija koja se u bioloki
odrava, ima zajednike kulturne vrijednosti koje se odraavaju u kulturnim normama,
meu kojima postoji komunikacija i interakcija, biva identifikovana od strane sopstvenih
lanova, kao i od lanova koji joj ne pripadaju, kao grupa koja se razlikuje od ostalih
etnikih grupa. Od 60-tih godina prolog vijeka pa naovamo, dominantan kriterijum
definisanja etnikih grupa biva kognitivni, tj. subjektivni kriterijum. Tako, veina autora
definie etnike grupe prvenstveno preko kriterijuma etnikog identiteta, odnosno svijesti
o postojanju i osjeanja vezanih za tu svijest (npr. De Vos, 1975; Smith, 1992). Tako,
potpuniju psiholoku definiciju etnikog identiteta moemo imati ako ga odredimo kao
dinamiku viedimenzionalnu psiholoku dispoziciju koja ukljuuje svijest o pripadnosti
etnikoj grupi koja dijeli zajedniku istoriju, porijeklo, kulturu, vjerovanja, religiju i
jezik. Dominantne socioloke teorije, poput marksistike, pretpostavljale su da e se
znaaj etnikog grupisanja smanjivati kako proces razvoja drutva bude iao naprijed, to
se nije potvrdilo, jer smo i sami svjedoci konstantnog odravanja znaaja etniciteta i
etnikih identifikacija u itavom svijetu.
Amerika autorka Jean Phinney (1990), u svom preglednom lanku koji je nastao
analizom 70 lanaka koji su se pojavili u relevantnoj zapadnoj literaturi od 1972. godine,
zakljuuje da ne postoji opteprihvaena definicija ovog pojma. U stvari, ona nalazi da se
u dvije treine radova uopte ne navodi definicija ovog konstrukta, dok se u preostalim
radovima navode raznolika odreenja, to sugerie da vlada velika konfuzija u vezi sa
etnikim identitetom. U jednom broju radova, etniki identitet se uglavnom definie kao
etnika komponenta socijalnog identiteta, onako kako ga definie Tajfel (1981): dio
linog self-koncepta koji proizilazi iz znanja o sopstvenoj pripadnosti odreenoj
drutvenoj grupi (ili grupama) zajedno sa vrijednostima i emocionalnim znaenjem
vezanim za to grupno lanstvo. Pored ove grupe radova koja naglaava osjeanja
identifikacije, zajednikih stavova i osjeanja, druga vrsta definicija naglaava
kulturoloke aspekte etnikog identiteta: npr. jezik, ponaanje, vrijednosti i znanja o
zajednikoj etnikoj istoriji.
Veina navedenih radova objanjava dobijene rezultate na osnovu tri teorijska
polazita: a) teorije socijalnog identiteta (Tajfel & Turner, 1986), b) teorije akulturacije, i
c) razvojne teorije formiranja identiteta (Erikson, 1968).
Phinney (2004) navodi koje su to komponente koje ine konstrukt etnikog
identiteta:
1. Etniko samoodreenje, tj. lino svrstavanje sebe u odreenu etniku
kategoriju verbalnim putem, najee putem popunjavanja odreenog pitanja
u upitniku.
2. Afektivna komponenta se sastoji od linih osjeanja i stavova vezanih za
pripadnost etnikoj grupi.
3. Kognitivnu komponentu ine znanja o etnikoj grupi, koja ukljuuju
poznavanje istorije, obiaja i tradicije.
4. Vrijednosne orijentacije vezane za etniku pripadnost govore o pogledu na
svijet koji je u skladu sa vrijednostima etnike grupe. Primjeri vrijednosnih
orijentacija mogu biti individualizam, kolektivizam ili orijentacija na
porodicu.
5. Razvojni procesi koji utiu na stvaranje i mijenjanje etnikog identiteta tokom
vremena.
Socioloki orijentisanu definiciju daje Smith (1998), koji definie nacionalni
identitet kroz neke od elemenata koje taj pojam ukljuuje:
1. osjeanje politike zajednice kodeks prava i dunosti za sve lanove
zajednice, kao i obiljeenu i ogranienu teritoriju;
2. ideja patrije zajednice zakona i institucija u kojoj vlada jedinstvena politika
volja;
3. zajednike vrijednosti i tradicije izvjesna mjera zajednike kulture i
ideologije.
Kao to smo ranije naglasili, shvatanje etnikog i nacionalnog se dosta razlikuje u
zapadnoj i domaoj literaturi. Dok je kod nas bilo uvrijeeno izjednaavanje ta dva
pojma, na zapadu je jasno definisano nacionalno kao dosta ire od etnikog, i stoga ne
moemo na adekvatan nain porediti zakljuke iz zapadne i domae literature.
Veinu onoga to smo rekli za etniki identitet i nacionalnu vezanost mogli bismo
da ponovimo i kad je u pitanju dravni identitet. Znai, kad govorimo o dravnoj
vezanosti (ili identitetu), govorimo o identifikaciji sa teritorijalnom i politikom
zajednicom koja je ira i nadreena etnikoj i nacionalnoj vezanosti. U situaciji kad se
etniko i dravno ne podudaraju, kao to je sluaj u Bosni i Hercegovini, to je drugaiji
tip identifikovanja od etnikog identiteta. Da bi taj osjeaj identifikacije postojao, mora
postojati i neka svijest o zajednitvu, kao i motivacija da se u tom zajednitvu uestvuje.
Narodi u BiH nose sa sobom slina naslijea, zajednike istorijske sudbine, jezik i
zajedniku politiku sadanjost. Osnovni problem koji nalazimo u Bosni i Hercegovini,
a koji najvie doprinosi razlikama izmeu etnikih grupa, je to to je dolo do potpunog
preklapanja religijskog i etnikog identiteta. To praktino znai da se religijsko i etniko
odreenje, tj. identitet, potpuno izjednaavaju kod graana BiH (Altermatt, 1996). U
takvoj situaciji dosta teko je napraviti pojmovnu i psiholoku distinkciju izmeu
koncepata koji su toliko bliski. Ta podudarnost nije oduvijek postojala, tj. postojale su
izvjesne identifikacijske norme koje su doprinosile religijsko-etnikim
nepodudarnostima. Pored vjerskog razlikovanja, stoji i druga injenica, a to je da BiH za
susjede ima Hrvatsku i Srbiju i Crnu Goru, te postoje tendencije da se hrvatska i srpska
etnika grupa identifikuju u velikoj mjeri sa matinim dravama, dok bonjaka grupa
nema takvu opciju ve se u najveoj mjeri identifikuje sa dravom BiH (Turjaanin i
ekrlija 2005), moda i zbog injenice da su najbrojnija etnika grupa u BiH.
Mogue je da se kod ljudi razviju i osjeanja identiteta koji su iri i od dravnog
identiteta, npr. regionalni, vojno-politiki, kontinentalni, rasni i slino. Ako govorimo o
Evropi i evropskom identitetu, pretpostavljamo da se ovaj termin odnosi na
identifikovanje sa evropskim kontinentom, ali i sa ekonomsko-politikom zajednicom
evropskih drava. Ipak, u oba sluaja rije je o nad-dravnom identitetu, mada, da
budemo iskreni, u sluaju graana BiH moemo govoriti uglavnom o prvom obliku
identifikacije teritorijalne identifikacije sa evropskim kontinentom. S druge strane, kako
se u svakodnevnim medijskim izvjetajima, kao i u jeziku politike, sve ee nalaze
termini: evropske integracije i ulazak u evropsku Uniju, pa moemo oekivati da e
evropska identifikacija uestvovati u veoj mjeri kao jedan od oblika socijalnog identiteta
kod graana BiH. ini se, na osnovu svakodnevnog iskustva, da e opta populacija svih
etnikih grupa u BiH prije prihvatiti naki nadreeni cilj, interes, odnosno identitet nego
to emo doi do rjeenja koje je prihvatljivo za sve etnike grupe u okviru drave BiH.
Naravno ovo ostaje u okviru spekulacija, ali ostaje bojazan da ako BiH ne bude
prihvaena za lana zajednice evropskih drava, njen socijalni i politiki razvoj e jo
dugo tapkati u mjestu. Jedan od razloga za biranje ove tema za istraivanje jeste bio
upravo elja da vidimo kako nai ispitanici doivljavaju tu, za nas jo uvijek daleku,
mogunost.
Individualizam i kolektivizam predstavljaju, najire gledano, kulturne orijentacije
koje determiniu izvjesne aspekte funkcionisanja individue u drutvu. Hofstede (1980)
definie individualizam kao fokusiranje na prava ispred dunosti, briga za sebe i najbliu
porodicu, naglaavanje line autonomije i linih ciljeva, i baziranje linog identiteta na
sopstvenim postignuima. Nasuprot tome, kljuni element kolektivizma je pretpostavka
da socijalna grupa vee pojedince i obavezuje ih sopstvenim normama. Individualizam i
kolektivizam, kao orijentacije itavih drutava i kultura, odreuju, putem socijalizacije,
mnoge aspekte funkcionisanja linosti. Posljedice ovih orijentacija drutva po individuu
mogu biti razliite osobine linosti, razliite emocionalne reakcije, stavove ili vrijednosti
kod pripadnika razliitih drutava. Neki autori (Triandis, Leung, Villareal & Clark, 1985)
pretpostavljaju postojanje osobina linosti koje nazivaju alocentrinim (linosti
orijentisane ka kolektivistikim vrijednostima i obrascima ponaanja) i idiocentrinim
(linosti orijentisane ka individualistikim vrijednostima i obrascima ponaanja).
Najkrae opisano, kolektivistika (alocentrina) orijentacija bi predstavljala kulturnu
normu koja naglaava grupu kolektivistikih vrijednosti, kao to su zajednitvo, porodica,
drutvo, politika, etnika, rasna ili religijska grupa. S druge strane, individualistika
(idiocentrina) orijentacija, naglaava vanost individue i njene motivacije. Triandis
(2000) navodi etiri atributa koji su kljuni za definisanje kolektivistike odnosno
individualistike vrijednosne orijentacije:
1. Odreenje osobinog Ja - kao meuzavisno ili kao nezavisno.
2. Prioritet ciljeva grupni ili lini ciljevi.
3. Vanost grupnih normi - kod kolektivistike orijentacije stavovi i socijalne norme
su podjednako vane odrednice drutvenog ponaanjam, dok kod individualistike
orijentacije lini stavovi imaju veu vanost.
4. Naglaavanje povezanosti nasuprot racionalnosti u kolektivistikoj orijentaciji
vie se vrijednuju unutargrupne relacije nasuprot individualistike, gdje prioritet
ima raunanje potencijalnih pozitivnih i negativnih posljedica po individuu u
socijalnim odnosima.
Preteno kolektivistike drutvene orijentacije nalazimo obino u drutvima koja
su homogena po svojim karakteristikama. To su obino ekonomski manje razvijena
drutva koja karakterie mala vertikalna i horizontalna socijalna mobilnost, a iju
drutvenu realnost reguliu brojne norme i pravila. S druge strane, individualistiku
orijentaciju nalazimo u ekonomski razvijenijim drutvima, heterogenijenijeg sastava.
Takoe, rasprostranjenost individualistikih i kolektivistikih vrijednosnih orijentacija
varira i u okviru istog drutva, pa tako pripadnici vie klase u svim drutvima naginju
individualnoj vrijednosnoj orijentaciji.
Brojne studije su raene na temu veze izmeu individualistiko-kolektivistike
dimenzije i razliitih psiholokih i socijalnih fenomena. Npr. Hofstede (1980) nalazi da je
individualizam u vezi sa visokim nacionalnim dohotkom, ali da je naglaeni
individualizam u vezi i sa razliitim sociopatolokim pojavama, poput kriminala,
samoubistava i razliitih bolesti. I druga istraivanja ukazuju na veu stopu organskih i
psihikih oboljenja kod pripadnika individualistikih kultura, odnosno kod idiocentrinih
linosti. Tako Henry & Stephens (1977) navode da je stopa sranih oboljenja najvia kod
izrazito individualistikog amerikog drutva, poredei podatke sa japanskim i nekim
drugim kolektivistiki orijentisanim drutvima. Autori objanjavaju ove razlike, pored
razliitih objektivnih faktora, i veom socijalnom kohezijom i podrkom koja prati ivot
u kolektivistikim drutvima. S druge strane, kolektivistika drutva pokazuju svoju
negativnu stranu kad pogledamo njihovu politiku stranu. ini se da je demokratija,
odnosno demokratske institucije razvijenije u zemljama koje se odlikuju
individualizmom. Neki autori navode da su oni koji su na vlasti u kolektivistiki
orijentisanim drutvima skloniji da rade u svoju korist i korist svojih bliskih,
zanemarujui optu dobrobit, to se ispostavlja kao loa politika (Banfield, 1958).
Jedna od najobimnijih analiza dosadanjih studija, metastudija 50 razliitih
istraivanja na temu individualistike i kolektivistike orijentacije drutava (Oyserman,
Coon & Kemmelmeier, 2002) nalazi da, u poreenju sa amerikim drutvom, postoje
relativno male razlike u odnosu na istonu i zapadnu Evropu na skali individualizma.
Najvee razlike u izraenosti individualizma nalaze u poreenju Amerike sa istonom
Azijom, bliskim istokom i Afrikom. S druge strane, na skali kolektivizma, Amerikanci
pokazuju najnii skor, slijede Evropljani, a najvie skoruje Afrika.

METOD OBRADE PODATAKA PODATAKA

Podaci dobijeni u ovoj studiji unoeni su i analizirani uz pomo programskih
paketa SPSS 11.5 i Amos 4.0. Od statistikih tehnika koritene su korelacione analize,
multipla regresiona analiza i strukturalno modeliranje.

REZULTATI I DISKUSIJA

Tabela 1: Korelacije socijalnih identiteta i orijentacija

etniki
identitet
dravni
identitet
evropski
identitet
individualistika
orijentacija
kolektivistika
orijentacija
etniki identitet .339(**) .137(**) -.056 .159(**)
dravni identitet .339(**) .343(**) -.015 .108(**)
evropski identitet .137(**) .343(**) -.022 .166(**)
individualistika
orijentacija
-.056 -.015 -.022 .000
kolektivistika
orijentacija
.159(**) .108(**) .166(**) .000
* korelacija znaajna na nivou 0.05; ** korelacija znaajna na nivou 0.01

Tabela 1 nam pokazuje interkorelacija varijabli socijalnih identiteta i
kolektivistike/individualistike orijentacije. Prva stvar koju uoavamo jeste da
individualistika orijentacija ne korelira znaajno ni sa jednom varijablom socijalnog
identiteta (iz inicijalnih analiza naih skala znamo da ne postoji korelacija izmeu
kolektivistike i individualistike orijentacije, odnosno da su to statistiki razdvojeni
koncepti). Najvea povezanost je izmeu dravnog i evropskog identiteta i iznosi 0.343
(p<0.01). Druga po veliini je korelacija izmeu etnikog i dravnog identiteta (r=0.339;
p<0.01). Kolektivistika orijentacija korelira znaajno sa sve tri identitetske varijable: sa
etnikim identitetom (r=0.159; p<0.01), dravnim identitetom (r=0.108; p<0.01) i
evropskim identitetom (r=0.166; p<0.01).
Zbog ega se javljaju ovakve vrste veza kod naih ispitanika? Vidimo da je veza
izmeu vrsta identiteta jaa to je vea blizina izmeu njih. Tako, vie koreliraju blii
tipovi identiteta, npr. etniki i dravni, ili dravni i evropski u odnosu na etniki i
evropski. To nam je i logino, jer i u socijalnoj realnosti svaka etnika grupa iz BiH
kontaktira ire zajednice (evropu i svijet) tek preko drave BiH, to se reprezentuje i u
psihikom sklopu koji ovdje analiziramo.
Iz rezultata je evidentno da postoji tendencija kovariranja identitetskih varijabli
meusobno, kao i veze sa varijablom kolektivistike orijentacije. Jasno nam je da postoji
zajedniki faktor za ove tri vrste identifikovanja u BiH (to smo i dobili kad smo
provjerili faktorsko-analitikim postupkom). Na osnovu korelacionih analiza pokuali
smo da napravimo strukturalni model odnosa napih varijabli, to je rezultovalo modelom
koji je prikazan na grafikonu 1.

Grafikon 1: Strukturalni model korelacija varijabli

Strukturalni model korelacija naih varijabli se pokazao kao nedovoljno
adekvatan da bi valjano predstavio nae empirijske podake (
2
=9.18; p=0.002), odnosno,
ispostavilo se da model znaajno odstupa od podataka za ovako mali broj stepeni slobode
(df=1). Zbog toga smo pokuali da napravimo model na drugaiji nain, tako da
primjenimo jednosmjerne (regresione) veze izmeu varijabli, to je rezultovalo drugim
modelom koji je prikazan na grafikonu 2.

Grafikon 2: Strukturalni model regresionih veza izmeu varijabli

Drugi grafikon nam prikazuje strukturalni model regresije varijabli, koji se
pokazao adekvatnijim za nae podatke (
2
=2.515; df=2; p=0.284). Ovaj model nam
sugerie da je kolektivistika orijentacija u izvjesnoj mjeri utie na intenzitete etnikog, i
evropskog identiteta, dok su odnosi izmeu identiteta takoe jednosmjerni. Ustanovili
smo, takoe, da je regresija kolektivistike orijentacije na dravni identitet dosta mala
tako je moemo zanemariti. Izgleda je jedan od pozadinskih faktora socijalnih identiteta
kod naih ispitanika upravo kolektivistika orijentacija, to nam djeluje potpuno
oekivano osobe sa izraenijim vrednovanjem i tendencijama kolektivnog vezivanja e
teiti i da to demonstrira kroz razliite oblike grupnih identifikacija, a nejasno je samo
zato je slaba veza kolektivistike orijentacije i dravnog identiteta. Znai, mogue je da
postoji neki nevidljivi faktor koji utie varijabla koju nismo mjerili, a to je etnika
pripadnost. Naime, u jednom ranijem istraivanju (Turjaanin i ekrlija, 2005)
ispostavilo se da srpski i bonjaki ispitanici potpuno razliito reaguju na pomen
vezanosti za dravu, odnosno da je dravna vezanost (to je u ovom sluaju sinonim za
dravni identitet) mnogo vea u bonjakom uzorku. Postoji razlozi etike prirode zbog
koji smo odluili da ne registrujemo nacionalnost ispitanika kod primjene upitnika, to
nas, dakle, stavlja u poziciju da nam etnika pripadnost biva konfundirajua varijabla kod
analize dravne vezanosti. Bilo kako bilo, ovo ostaje samo pretpostavka, a mi smo uradili
i faktorsku analizu na identitetskim varijablama.

Tabela 2: Faktorska analiza identitetskih varijabli

Faktorska
zasienja
%
objanjene
varijanse
etniki identitet .668
dravni identitet .818
evropski identitet .663
51.872

Eksploratornom faktorskom analizom utvrdili smo egzistenciju jednog faktora,
koji ukupno objanjava oko 52% varijanse rezultata. Kao to smo ranije pretpostavili,
vidimo da je ovaj faktor u najveoj mjeri koreliran sa dravnom vezanou, upravo onom
varijablom koja je u najmanjoj mjeri povezana sa kolektivistikom orijentacijom. Kako
sada nazvati ovaj faktor? Imenovaemo ga kolektivnim identifikovanjem, a faktorski skor
emo uvrstiti u bazu podataka i tretiraemo ga kao zasebnu varijablu. Pokuaemo da
razjasnimo odnose kolektivnog identiteta sa ostalim varijablama kroz dodatne regresione
analize, gdje emo kao prediktore koristiti sociodemografske i linosne varijable
3
.

Tabela 3: Regresiona analiza kolektivnog identifikovanja
R % varijanse F p
.428 .183 42.883 .000

Tabela 4: Regresioni koeficijenti

B
standardna
greka
t p
(Constant) -.243 .100 -2.428 .015
religioznost .269 .033 .269 8.089 .000
konformizam .233 .035 .233 6.582 .000
etnicka heterogenost prijatelja .196 .077 .084 2.562 .011
kolektivisticka orijentacija .087 .035 .086 2.462 .014

Tabela 5: Varijable iskljuene iz predikcijskog modela
Beta t p
parcijalne
korelacije
pol ispitanika .045 1.372 .170 .050
starost ispitanika .014 .402 .688 .015
da li ima brace i sestara -.033 -1.010 .313 -.036
da li je ziva majka -.026 -.784 .433 -.028
da li je ziv otac -.031 -.953 .341 -.034
strucna sprema oca .026 .799 .424 .029
strucna sprema majke .006 .187 .852 .007

3
Meu prediktorske varijable nismo uvrstili varijablu nacionalna vezanost zbog injenice da se radi o
konstruktu gotovo identinom etnikom identitetu.
etnicka heterogenost roditelja -.036 -1.065 .287 -.038
materijalni status -.029 -.891 .373 -.032
individualisticka orijentacija -.035 -.998 .318 -.036
nacionalna otvorenost -.012 -.337 .736 -.012
lokus kontrole .031 .886 .376 .032

Multipla regresiona analiza nam je dala funkciju R=0.428 (F=42.883; p=0.000),
koja nam objanjava oko 18% varijanse. Iz tabele parcijalnih korelacija () vidimo da
najvei doprinos predikciji daje religioznost (=0.269; p=0.000), zatim konformizam
(=0.233; p=0.000), a veoma male koeficijente daju etnika heterogenost prijatelja
(=0.0.84; p=0.011) i kolektivistika orijentacija (=0.086; p=0.014), iji doprinos je
veoma mali i zajedno iznosi 1% varijanse. Moemo rei da osobe koje su religioznije i
konformistinije vie tee da se grupno identifikuju.
ta moemo zakljuiti iz priloenih analiza? Vidjeli smo da je veza izmeu
razliitih vrsta grupnih identiteta jaa to je vea blizina izmeu njih. Tako, vie
koreliraju blii tipovi identiteta, npr. etniki i dravni, ili dravni i evropski u odnosu na
etniki i evropski. Nali smo, takoe, da postoji zajedniki faktor za sve tri vrste grupnih
identiteta, a taj faktor smo nazvali kolektivnom identifikacijom. Dalje, nali smo da na
konstrukt kolektivistike orijentacije ne doprinosi mnogo objanjenju kolektivne
identifikacije, posebno dravnog identiteta. Pokuali smo da kreiramo model veze
socijalnih identiteta i kolektivistike orijentacije, to nam je i uspjelo, ali ini se da nam
nedostaju jo neki podaci za preciznije opisivanje sklopa socijalnih identiteta. U pokuaju
da ustanovimo koje od varijabli koritenih u naem istraivanju najvie doprinose
objanjenju kolektivnog identifikovanja, doli smo do zakljuka da su to religioznost i
konformizam. Religioznost na kolektivnu identifikaciju utie vjerovatno preko tendencije
da svaka religijska organizacija potencira povezanost sa pripadnicima iste vjere, tj. sa
vjerskim kolektivom. Konformizam svoj uticaj ostvaruje vjerovatno preko injenice da se
identifikovanje sa etnikom grupom tretira kao normativno ponaanje. Za ostale dvije
vrste identiteta, budui da su sve tri u korelaciji, moemo rei isto. injenica da smo
predikciju ostvarili funkcijom koja nam objanjava tek 18% varijanse (19% ako
ukljuimo i ostalih 12 varijabli) govori nam da na ove vrste identifikacija veliki uticaj
imaju faktori koje nismo uspjeli zahvatiti. Javlja se utisak da etniki, dravni i evropski
identitet nisu lako uhvatljive psiholoke mjere, no imajui na umu da je u pitanju
istraivanje ovih pojmova koje je izrazito eksploratornog karaktera, mislim da dobijenim
rezultatima i zakljucima moemo biti zadovoljni.

REFERENCE

Abrams, D. (1992). Processes of Social Identification. U Social Psychology of
Identity and the Self Concept. (ed.) Glynis M. Breakwell. London: Surrey University
Press, 57-99.
Altermatt, U. (1996). Etnonacionalizam u Evropi. Sarajevo: Je.
Arndt, J., Greenberg, J., Schimel, J., Pyszczynski, T. and Solomon, S. (2002). To
belong or not to belong, that is the question: Terror management and identification with
gender and ethnicity. Journal of Personality and Social Psychology, 83, 26-43.
Banneld, E. C. (1958). The moral basis af a backward society. Glencoe, 1L: Free
Press.
Barth, F. (1997). How is the self conceptualized? Variations among cultures. In
U. Neisser & D. A. Jopling (Eds.), The conceptual self in context: Culture, experience,
self-understanding (pp. 75-91). Cambridge, UK: Cambridge University Press.
DeVos, G. (1975). Ethnic pluralism: Conflict and accommodation. In Ethnic
identity: Cultural continuities and change. (eds.) George DeVos and Lola Romanucci-
Ross. Palo Alto CA: Mayfield Publishing Co.
Greenberg, J., Solomon, S., Pyszczynski, T., Rosenblatt, A., Burling, J. Lyon, D.,
Simon, L. and Pinel. E. (1992). Why do people need self-esteem? Converging evidence
that self-esteem serves an anxiety-buffering function. Journal of Personality and Social
Psychology, 63, 913-922.
Henry, J. P., & Stephens, P. M. (1977). Stress, health, and social environment.
New York: Springer.
Hofstede, G. (1980). Cultures consequences. Beverly Hills, CA: Sage.
Kunovich, R.M. and Hodson, R. (1999). Conflict, Religious Identity and
Intolerance in CroatiaI. Social Forces, 78, 643-674.
Linville, P.W. (1987). Self-complexity as a cognitive buffer against stress-related
illness and depression. Journal of Peronality and Social Psychology, 52, 663-676.
Markus, H. and Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implication for
cognition, emotion and motivation. Psychological Review, 98, 224-253.
Oakes, P.J., Haslam, S.A. and Turner, J.C. (1994). Stereotyping and social
Reality. Oxford: Blackwell.
Oyserman, D., Coon, H.M., & Kemmelmeier, M. (2002). Rethinking
individualism and collectivism: Evaluation of theoretical assumption and meta-analyses.
Psychological Bulletin, Vol.128, No.1, 3-72.
Phinney, J. S. (2003). Ethnic identity and acculturation. In K. M. Chun, P. B.
Organista, & G. Marin (Eds.), Acculturation: Advances in theory, measurement, and
applied research (pp. 63-81). Washington, DC: American Psychological Association.
Ryan, M.K., David, B and Reynolds, K.J. (2004). Who cares? The effect of
gender and context on the self and moral reasoning. Psychology of Women Quarterly, 28,
246-255.
Settles, I.H. (2004) When multiple identities interfere: The role of identity
centrality. Personality and Social Psychology Bulletin, 30, 487-500.
Smit, A. D. (1998). Nacionalni identitet. Beograd: Biblioteka XX vek.
Smith, A. D. (1992). Chosen Peoples: why ethnic groups survive? Ethnic and
Racial Studies, 15:3: 440-9
Tajfel, H. & Turner, J. (1986). The Social Identity Theory of Intergroup Behavior.
U Worchel & Austin (eds.): Psychology of Intergroup Relations. Chicago: Nelson.
Tajfel, H. (1970). Experiments in intergroup discrimination. Scientific American,
223, 96-102.
Trafimow, D., Silverman, E., Fan, R. and Law, J. (1997). The effect of language
and priming on the relative accessibilzy of the private self and collective self. Journal of
Crosscultural Psychology, 28, 107-123.
Triandis, H.C., Leung, K., Villareal, M., & Clark, F.L. (1985). Allocentric vs.
idiocentric tendencies: Convergent and discriminant validation. Journal of Research in
Personality, 19, 395-415.
Triandis, H.C. (2000) Individualism and collectivism. U Kazdin, Alan E. (Ed).
Encyclopedia of psychology, Vol. 2, p. 392-400. Washington D.C: American
Psychological Association.
Turjaanin, V. i ekrlija, . (2005): Oblici vezanosti za sopstvenu naciju i za
dravu Bosnu i Hercegovinu kod mladih Srba i Bonjaka. Tradicija i savremenost, Vol. 5,
1015-16
Turner, J.C. (1975). Social comparison and social identity: some prospects for
intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34.

RELIGIOZNOST I SOCIJALNI IDENTITETI ADOLESCENATA

mr Sran Duani

Abstrakt: U radu se bavimo problemom determinisanosti religioznosti u
zavisnosti od pripadnosti odreenim socijalnim grupama i identitetima. Utvruju se
relacije religioznosti (kriterijumska varijabla) i odreenih kategorija socijalnog
identiteta (etniki, evropski i dravni), individualistiko- kolektivistike orijentacije,
nacionalne vezanosti i otvorenosti (prediktorske varijable).
Istraivanje je sprovedeno na uzorku od 1244 ispitanika iz Bosne i Hercegovine
(56% djevojaka i 44% mukaraca), uzrasta 14-30 godina. Sve primjenjene skale imaju
zadovoljavajuu pouzdanost.
Rezultati pokazuju da je koeficijent multiple regresije R= .564 i statistiki je
znaajan na nivou .01. Kao znaajni prediktori religioznosti identifikovani su dravni
identitet, individualistika orijentacija (negativan odnos) i nacionalna vezanost.

Kljune rijei: religioznost, socijalni identiteti, individualistiko-kolektivna orijentacija,
nacionalna vezanost-otvorenost, multipla regresiona analiza.

UVOD

U posljednjih 15-ak godina desile su brojne dramatine promjene na podruju
Bosne i Hercegovine i njenog okruenja, koje su uslovile razne promjene i po pitanju
socijalnog identiteta. Promijenjen je jedan ideoloki sistem, zasnovana je jedna nova
drava tokom i nakon krvavog rata. Jedne vrijednosti i uvjerenja su zamijenjene drugima,
pripadnost nekim novim kategorijama i grupama stvorila je i neke nove socijalne
identitete. Socijalni identitet, po Tajfelu i Tarneru, posmatramo kao aspekt personalnog
self- koncepta , koji je zasnovan na naem lanstvu u odreenim grupama (navodi Reber,
A., Reber, E. 2001). Osnova socijalnog identiteta je osjeaj pripadnosti svojoj grupi.
Uporedo s tim osjeajem, postoji i razlikovanje svoje grupe od drugih. Razlikovanje
svoje od drugih grupa je osnova stvaranja socijalnog identiteta. Ova podjela daje vei
znaaj sopstvenoj grupi, podstiui samopotovanje.
Najznaajniji i najaktuelniji oblici socijalnog identiteta u posljednje vrijeme su svakako
nacionalni, dravni i evropski identitet.
Nacionalni identitet i nacionalna vezanost su doivjeli svoju ekspanziju najvie
tokom rata. Prema teoriji socijalnog identiteta, nacionalni identitet proizilazi iz osjeaja
pripadnosti odreenoj naciji, odnosno nacionalnoj grupi. Nacionalni identitet
podrazumjeva i samoodreenje sebe kao lana nacionalne grupe. Pod nacionalnom
vezanou Rot i Havelka (1973. god) podrazumijevaju sisteme meusobno povezanih
stavova u kojima dolazi do izraaja odnos pojedinca prema sopstvenoj naciji, svojoj
nacionalnoj dravi i teritoriji, vlastitoj nacionalnoj kulturi, jeziku i istoriji, prema
nacionalnim vrijednostima i simbolima, zatim prema drugim narodima, kako prema
onima s kojima je vlastita nacija bila ili je politiki i ekonomski u prijateljskim, odnosno
neprijateljskim odnosima, tako prema drugim narodima uopte, te prema nacionalnoj
diferencijaciji kao socijalnoj pojavi.
Meutim, nakon rata otvaraju se ponovo neki novi tokovi. Bosna i Hercegovina se
bori da ue u Evropsku uniju. Uporedo s tim se radi na senzitizaciji ljudi za ove
promjene. Sve vie se pria i razmilja o tzv. evropskom identitetu, kao subjektivnom
osjeaju pripadnosti Evropi i usvajanju vrijednosti koje vrijede za ovu teritorijalnu
zajednicu (Franceko et al, 2002).
Ulazak u Evropsku uniju podrazumjeva provoenje raznih reformi i promjena. Ne
radi se samo o izmjenama odreenih zakona, ve o kompletno drugaijem drutvenom
ureenju te vrijednosnom pogledu na svijet. U tradicionalni kolektivizam sve vie prodire
vrijednosna orijentacija individualizma. Kolektivizam karakterie orijentacija na grupu i
tzv. kooperativno ponaanje, u kojem svi uesnici povezano napreduju ka cilju
(Milosavljevi, 2001). Ciljevi kolektiva ili grupe su uvijek ispred ciljeva pojednica. Za
razliku od kolektivizma, individualizam je najprisutniji u zapadnoj kulturi i manifestuje
se kroz kompeticijsko ponaanje. Cilj je da se postigne vie i bolje od drugih ili na tetu
drugih. Primarniji je lini interes od grupnog.
Od socijalnog identiteta i pripadnosti odreenim grupama zavise i nai, stavovi,
vrijednosti, ponaanja i odnosi prema drugim ljudima i grupama.
Promjene u drutvu koje smo opisali pratile su i promjene u religioznosti graana
BiH. Religioznost kao sistem stavova prema boanskom biu, koji ukljuuje odreene
odlike vjerovanja, miljenja, osjeanja i tendencija reagovanja (English, English, 1976),
se logino, u neke sisteme uklapao vie, a u neke manje. O tome svjedoe i brojna
istraivanja.
U vrijeme socijalistikog sistema, Institut za drutvena istraivanja Sveuilita u
Zagrebu 1985. godine je utvrdio da je u prosjeku oko 10 % mladih sa prostora bive
Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) ide u crkvu. Rot i Havelka su
isticali da je nereligioznost dominantna kod mladih u Beogradu i Kragujevcu (navodi
Panti, 1988). Panti je utvrdio da je u Beogradu oko 3/4 osoba starijih od 15 godina-
nereligiozno (navodi Kuburi, 1996).
Sa promjenom socijalistikog sistema te raspadom drave i poetkom rata, dolo
je i do promjena po pitanju religioznosti. U istraivanju UNDP-a (UNDP, 2003) o
mladima u Bosni i Hercegovini, 61,5% se izjasnilo da ide na religiozne skupove ponekad
ili redovno. U istraivanju ekrlije i saradnika (ekrlija, Turjaanin, Puhalo, 2004) na
teritoriji Republike Srpske, na uzorku od 1094 mladih, 84,3% se ne slae sa tvrdnjom da
Bog ne postoji. U istraivanju Milosavljevia i saradnika na uzorku od 1500 adolescenata
na teritoriji Banjaluke, oko 70% adolescenata se izjanjava kao religiozno (Milosavljevi
et al, 2005).
Religioznost je i u svijetu bila povezana sa ureenjem drave, politikim
sistemom. Tako, prije raspada Sovjetskog Saveza biljeimo podatak, da se 15%
Ukrajinaca izjanjavalo kao religiozno. Nakon raspada taj broj se poveao na 70%
(Kolodny, 1997). Jedan od razloga za ovakvu ekspanziju moe biti i to da nerijetko
politiki lideri koriste religiju za neke svoje ciljeve. Poznato je da je Dord W. Bu,
predsjednik Amerike, pobijedio na izborima zahvaljujui i podrci koju je dobio od
religijskih krugova (Rozell, 2003).
Slini primjeri postoje i na naim prostorima. esto odreeni politiki blokovi
pokuaju da steknu veu popularnost preko veze sa religioznim autoritetima, bilo da da ta
veza i podrka zaista postoji ili ne. esto moemo vidjeti religiozne simbole, ''svezane'' sa
nacionalnim, ili ak sa obiljejima odreene partije. Religioznost je ta koja se koristi da
bi se osnaile i ojaale pozicije odreenih socijalnih identiteta, prije svega nacionalnih.
Iz svega do sada reenog moemo pretpostavljati da religioznost moe biti
znaajno determinisana pripadnou socijalnoj grupi. Stavovi prema religiji i religizni
ambijent u nekoj grupi, znaajno se odraava i na religioznost kod ljudi u drutvu. U
ovom radu se i bavimo problemom determinisanosti religioznosti u zavisnosti od
pripadnosti odreenim socijalnim grupama i identitetima. Utvruje se koliko odreeni
socijalni identiteti (etniki, evropski i dravni), te sklonost individualistiko-
kolektivistikoj orijentaciji, nacionalnoj vezanosti i otvorenosti moe da bude prediktor
religioznosti kod mladih.


U razmatranju uticaja koji na religioznost mogu ostvariti razliite vrste identiteta
(etniki, dravni i evropski), nacionalna vezanost i otvorenost oprema drugim nacijama,
individualistika i kolektivistika orijentacija primijenjena je metoda multiple regresione
analize. Dok su religioznost i identiteti predstavljeni predmetima mjerenja skala,
nacionalna vezanost i nacionalna otvorenost, individualistika i kolektivistika
orijentacija su predstavljene sa po dvije prve glavne hotelingove komponente. Razlog za
to je pretpostavka autora da ove dvije skale imaju po vie od jednog glavnog predmata
mjerenja, tako da bi samo jedan skor na ovim skalama zamaskirao stvaran uticaj ovih
konstrukata na religioznost. U interpretaciji glavnih komponenti, koje su postavljene u
prediktorsku poziciju koriteni su izvodi iz faktorskih matrica i u obzir su uzimane
korelacije vee od .30. U okviru multiple regresione analize religioznost je postavljena u
poziciju kriterijske varijable.


Tabela 1: Procenti varijanse obuhvaeni izdvojenim glavnim komponentama

Glavne komponente Objanjena varijansa
etniki identitet 33%
dravni identitet 33%
evropski identitet 25%
individualistika orijentacija 20%
kolektivistika orijentacija 11%
nacionalna vezanost 19%
nacionalna otvorenost 13%
religioznost 37%

U ovoj tabeli vidimo koliko varijanse obuhvataju izdvojene glavne komponente
ispitivanih varijabli. Treina i vie varijanse je objanjeno izdvojenim glavnim
komponentama etnikog i dravnog identiteta te religioznosti. Glavne komponente
evropskog identiteta, individualistike orijentacije i nacionalne vezanosti objanjavaju
neto manje varijanse (25%, 20% i 19%). Najmanje varijanse je objanjeno glavnim
komponentama nacionalne otvorenosti i kolektivistike orijentacije (13% i 11%).

Rezultati analize glavnih komponenti na prostoru etnickog identiteta

Tabela 2: Komponentna matrica etnikog identiteta
I
EDEID1 Etniki identitet mi nije vaan -.504
EDEID2 Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mome narodu. .538
EDEID3 Pripadnici jedne etnike skupine treba da govore jedan jezik. .473
EDEID4 Pripadnost mojoj etnikoj skupini mi nije vana. -.609
EDEID5 Moja etnika pripadnost je sastavni dio mog ivota. .659
EDEID6 Etniki identitet ne postoji. -.575
EDEID7 Narod je izmiljena kategorija. -.521
EDEID8 Nacionalni identitet je neophodan. .575
EDEID9 Uspjehe svoga naroda doivljavam kao vlastite. .667
EDEID10 Svoju budunost jedino vidim uz svoj narod. .588

Faktor je dobro definisan, sa izraenim korelacijama kod veine ajtema koje se
kreu u rasponu od 0,47 do 0,67. Najvee korelacije su postignute sa ajtemima koji
ukazuju na znaaj i vanost etnikog identiteta za ovjeka, pripadnosti etnikoj grupi,
vezanosti za etniku grupu i njene simbole. Veze negativnog predznaka imaju ajtemi koji
zanemaruju znaaj etnikog identiteta. Faktor se moe imenovati kao etniki identitet.

Rezultati analize glavnih komponenti na prostoru dravnog identiteta

Tabela 3: Komponentna matrica dravnog identiteta
I
EDEID11 Dravni identitet mi nije vaan. -.429
EDEID12 Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mojoj dravi. .589
EDEID13 Pripadnici jedne drave skupine treba da govore jedan
jezik.
.512
EDEID14 Pripadnost mojoj dravi skupini mi nije vana. -.629
EDEID15 Moja dravna pripadnost je sastavni dio mog ivota. .708
EDEID16 Dravni identitet ne postoji. -.505
EDEID17 Drava je izmiljena kategorija. -.460
EDEID18 Dravni identitet je neophodan. .480
EDEID19 Uspjehe svoje drave doivljavam kao vlastite. .728
EDEID20 Svoju budunost jedino vidim uz svojoj dravi. .558

Faktor je dosta dobro zasien. Korelacije sa pojedinim ajtemima su takoe dosta
izraene i u rasponu su od 0,51 do 0, 72. Ajtemi govore o vezanosti i privrenosti za
dravu. Podsjeamo da se pojam drava odnosi na Bosnu i Hercegovinu. Faktor se moe
definisati kao bosansko-hercegovaki identitet.

Rezultati analize glavnih komponenti na prostoru evropskog identiteta

Tabela 3: Komponentna matrica evropskog identiteta
I
EDEID21 Evropski identitet mi nije vaan. -.521
EDEID22 Kao osobu me najvie odreuje pripadnost Evropi. .511
EDEID23 Evropljani treba da govore jedan jezik. .145
EDEID24 Pripadnost Evropi mi nije vana. -.545
EDEID25 Pripadnost Evropi je sastavni dio mog ivota. .652
EDEID26 Evropski identitet ne postoji. -.558
EDEID27 Evropa je izmiljena kategorija. -.431
EDEID28 Evropski identitet je neophodan. .587
EDEID29 Uspjehe evropskih drava doivljavam kao vlastite. .489
EDEID30 Svoju budunost jedino vidim bilo gdje u Evropi. .347

Ovaj faktor nije tako jedinstveno dobro zasien kao prethodni. Korelacije variraju
sa ajtemima od .145 do .652. Postoji priblino jednak broj faktora sa suprotnim
predznacima. Ajtemi sa pozitivnim predznacima ukazuju na znaaj, poistovjeivanje i
vanost evropskog identieta. Ajtemi sa negativnim predznacima ukazuju na negativan
stav prema Evropi. Faktor se moe definisati kao evropski identitet.

Rezultati analize glavnih komponenti na prostoru kolektivizam/individualizam

Tabela 4: Komponentna matrica kolektivizm/individualizma
TVRDNJE I II
Mnogo je lake raditi u grupi nego sam. -.441 .447
Grupni rad je dobar samo zato to se vlastita greka moe
svaliti na nekog drugog.
.475
Rad u grupi ubija svu kreativnost. .655
U kolektivnom radu postoji mnogo ogranienja. .543
Kolektivni rad odgovara samo onima koji nisu u stanju da rade
sami.
.625
Grupni rad omoguava veliku utedu vremena. .487
Ne volim raditi ni sa kim. .659
Pomoc kolega je najveca prednost grupnog rada. .499
Samostalno je moguce uraditi dobro samo jednostavne
poslove.
.430
Kad bi moj posao zahtijevao iskljuivo kolektivni rad poludio
bih.
.646
Ljudi se bolje snalaze u grupnom nego u individualnom radu. .508
ovjek moe jedino da napreduje kroz saradnju sa drugima. .483
Grupni rad je samo maska za uspjeh jedne osobe. .588
U grupnom radu je nemogue izbjei spletke. .501
Vie volim individualne sportove od kolektivnih. .562
Bez obzira o emu se radilo, grupa ce postii vei uspjeh nego
pojedinac.
.668
U kolektivnom radu uvijek neko mora ispravljati tue greke. .407 .316
Grupni rad je optereeniji vremenskim ogranicenjima od
individualnog.
.382
Zabavnije je raditi u grupi. -.434 .457
Grupni rad oplemenjuje odnose medu ljudima. -.461 .371
Mogunost da se pogrijei je manja kada ovjek radi sam. .485
Vie volim raditi sam, pa makar i radio pogreno. .705
Individualne kvalitete treba podrediti kolektivu. .483
Drim se poslovice: "U se i u svoje kljuse". .323
Vlastita je dobit mnogo vanija od dobiti grupe. .399
Svakome je najugodnije kad je sam. .622
Bilo kakav napredak je mogu samo kroz saradnju sa drugima. .446
Svaki problem je laki kada ga prolazimo sa nekim. -.420
Samo jake grupe daju jake pojedince. .544
Mnogo je lake raditi u grupi nego sam. .575

Prva glavna komponenta u objanjenju varijanse uestvuje sa oko 20%. Radi se o
relativno dobro definisanom faktoru. Faktor u prvom redu okuplja ajteme kojima se
kritikuje grupni rad. Kritike koje se upuuju u najmanju ruku mogu biti upitne i zajedno
sa iskazima kojima se preferira individualistiko usmjerenje, prije pokazuje sklonost
odsustvovanju iz grupe ili neukljuivanje u istu. injenica da se vrlo esto u
argumentovanju preferencija individualistike orijentacije pominje mogunost greaka u
radu i funkcionisanju, moglo bi se pretpostaviti da se u osnovi ovog faktora nalazi i
osjeanje socijalne ili kompetencijske nedostatnosti. Imajui to u vidu faktor bi se mogao
nazvati samotnjaka orijentacija.
Druga glavna komponenta u objanjenju varijanse uestvuje sa oko 11%.
Odreena je sa 13 ajtema. Ajtemi ukazuju da grupni rad nosi sa sobom niz pozitivnih
karakteristika. Lake je kroz grupni rad postii uspjeh i napredovati, vea je uteda
vremena, mogu se uraditi sloeniji poslovi. Pored toga grupni rad omoguuje bolje
odnose meu ljudima. Faktor se moe definisati kao praktina i socijalna opravdanost
kolektivizma.

Rezultati analize glavnih komponenti na prostoru nacionalna vezanost i nacionalna
otvorenost

Tabela 5: Komponentna matrica nacionalne vezanosti i otvorenosti
I II
NVNO1 Kada tvrdim da je moja nacija iznad drugih time
samo, pokazujem koliko volim svoj narod
.620
NVNO2 O ljudima se ne moze zakljuivati na osnovu
nacionalne pripadnosti
.507
NVNO3 Bitno je potovati heroje iz nacionalne istorije. .591
NVNO4 ivot pojedinca u potpunosti zavisi od sudbine
njegovog naroda.
.484
NVNO5 Neophodno je poznavati kulturu vlastite nacije. .535 .378
NVNO6 Ponosim se svojom nacijom. .669
NVNO7 Drugi narodi su dobri ali samo kao komije. .546
NVNO8 Svoje ne dam, a za drugo me ba briga. .459 -.349
NVNO9 Ekonomska saradnja sa drugim narodima je
neophodna.
.558
NVNO10 Potujem religijsku pripadnost svih drugih naroda. .748
NVNO11 Mislim da mijeani brakovi nisu dobra stvar. .323 -.367
NVNO12 Nacionalna pripadnost samo optereuje ovjeka. -.390
NVNO13 Vlastitu naciju ovjek jednostavno osjea. .575
NVNO14 Sa pripadnicima drugih naroda ne mogu biti blizak
kao sa svojima.
.578 -.395
NVNO15 Vienacionalne drave su totalna glupost. -.424
NVNO16 Carine i pasoke kontrole nipoto ne treba ukidati.
NVNO17 Pripadniku vlastitog naroda treba pomoi kad god je
to mogue.
.503
NVNO18 Nacija je bitna koliko i porodica. .580
NVNO19 Svaki narod treba da bude otvoren prema drugima. .617
NVNO20 Nacije su vjetacka tvorevina. -.319
NVNO21 Utakmice nacionalnih selekcija su uvijek vie od
igre.
.333
NVNO22 Mislim da treba kupovati iskljuivo domae
proizvode.
.421
NVNO23 Slazem se sa stihom: "Sunce tueg neba nee Vas
grijati kao sto ovdje grije.".
.534
NVNO24 Volim upoznavati kulturu i obiaje drugih naroda. .660
NVNO25 Velianje vlastite nacije je sasvim normalna stvar. .589
NVNO26 Nacionalna pripadnost odreuje ljudske kvalitete
svakog pojedinca.
.345 -.473
NVNO27 Isticanje nacionalne pripadnosti samo vodi u
besmislene sukobe.

NVNO28 Razlike meu nacijama ine ivot bogatijim.
NVNO29 Nikad ne bih skrivao svoju nacionalnu pripadnost. .466 .478
NVNO30 Djeca treba da znaju kojoj naciji pripadaju. .603 .370
NVNO31 Krv nije voda. .567 .318

Prva glavna komponenta u objanjenju varijanse uestvuje sa oko 19%. Faktor je
zasien relativno pristojnim vezama. U sastav faktora ulaze stavke kojima se istie
vanost nacionalne pripadnosti. Vlastita se nacija doivljava tako vanim aspektom
ivota da u znaajnoj mjeri ivot pojedinca zavisi od tendencija i dogaanja u okvirima
nacionalne grupe. Pored toga u odreenju faktora uestvuju i ajtemi koji govore o
nemogunosti da se bude u istim odnosima sa pripadnicima vlastite i drugih nacionalnih
skupina. Ostale se skupine postavljaju na poziciju, za pojedinca manje vanosti.
Jednostavno nacinalna pripadnost je neto vrlo vano prema emu pojedinac oblikuje
svoje ponaanje i odnose sa drugim ljudima. Faktor je nazvan nacionalizmom.
Druga glavna komponenta u objanjenju varijanse uestvuje sa oko 13%. Ovaj
faktor je relativno dobro zasien sa 14 ajtema. Ajtemi se odnose na razliite aspekte
nacionalne otvorenosti. Grupa ajtema ukazuje na otvorenost prema ljudima druge etnike
pripadnosti. Pored toga istie se osloboenost od etnocentrizma, tolerancija prema
razliitom ali uz potivanje vrijednosti sopstvene grupe. Faktor se moe definisati kao
etnika otvorenost i tolerancija.

Rezultati analize glavnih komponenti na prostoru religioznosti

Tabela 6: Komponentna matrica religioznosti
TVRDNJE
I
R1 Mlade bi trebalo vaspitavati u duhu vjere .676
R2 ivot bez vjere u Boga nema smisla .755
R3 Vjerska pravila zaglupljuju ljude -.707
R4 Vjera donosi ljudima nadu i utjehu .646
R5 U posljednje vrijeme se religiji posveuje prevelika panja -.339
R6 Smatram da je raligija samo ''opijum za narod'' -.721
R7 Bez vjere u Boga ovjek je izgubljen .742
R8 Da Bog postoji ne bi bilo ovoliko nesree u svijetu -.614
R9 Vjeronauka bi trebala biti uvedena za obavezan predmet u svakoj
koli
.637
R10 U dravnoj vlasti bi trebalo da uestvuju i crkveni predstavnici .288
R11 Molim se Bogu kad mi je teko .600
R12 esto odlazim u bogomolju (crkvu, damiju...) .655
R13 Mislim da Bog uopte ne postoji -.714
R14 Umjesto vjeronauke u kole bi trebalo uvesti istoriju religija -.487
R15 Vjere se prihvataju smao oni koji nisu uspjeni -.576
R16 U bogomolju idem samo za velike vjerske praznike -.220
R17 Postim sve propisane postove .465
R18 Raj i pakao postoje .678

Glavna komponenta religioznosti objanjava oko 37 % varijanse. Faktor je dosta
dobro definisan sa svih 18 ajtema sa skale religioznosti. Sa odreenim brojem ajtema
nalazi se u negativnoj korleaciji. Sve veze upuuju na prihvatanje religioznosti. Faktor bi
se mogao definisati kao opta religioznost.

Multipla regresiona analiza

Tabela 7: Koeficijent multiple regresione analize
R R
2
F df1 df2 p
.564 .318 51.543 7 773 .000

Koeficijent multiple regresione iznosi R=.564 i statistiki je znaajan na nivou p.<01.


Standardiaovani
koeficijent
t p
ETNOI glavna komponenta etniki identitet
.072 1.860 .063
DRAVNII glavna komponenta dravni identitet
.094 2.831 .005**
EUROI glavna komponenta evropski identitet
.015 .453 .650
GKIO glavna komponenta individualistika orijentacija
-.203 -6.149 .000*
GKKO glavna komponenta kolektivistika orijentacija
-.061 -1.962 .050
GKNV glavna komponenta nacionalna vezanost
.440 11.479 .000*
GKNO glavna komponenta nacionalna otvorenost
.021 .630 .529
* znaajno na nivou p.<05.
** znaajno na nivou p.<01.

Kao znaajni prediktori religioznosti, identifikovane su glavne komponente
nacionalne vezanosti, dravnog identiteta, te individualistike orijentacije s kojom je
religioznost u negativnoj korelaciji. Kao znaajni prediktori nisu se pokazale glavne
komponente etnikog i evropskog identiteta, kolektivistike orijentacije i nacionalne
otvorenosti. Rezultati djelomino opravdavaju i ispunjavaju pretpostavke jer se oekivala
znaajna uloga i tih varijabli.
Prediktivna uloga nacionalne vezanosti i glavne komponente nazvane
nacionalizam, za religioznost je bila oekivana. Jedan od osnovnih razloga ove visoke
prediktivnosti je to na naem podruju, postoji poistovjeivanje nacionalnosti i
religioznosti. O tome svjedoe brojna istraivanja koja pokazuju da se Srbi istovremeno
izjanjavaju kao pravoslavci, Hrvati kao katolici, Bonjaci kao muslimani (Duani,
2005).To je rezultat socijalizacije u drutvu u kojem je sa poetkom rata dolo do
nacionalnih grupisanja, bujanja nacionalizma, kohezivnosti unutar nacionalnih grupa, a
rivaliteta i konflikta sa drugim nacionalnim grupama. Istovremeno je to pratio i rast
religioznosti, identifikovanja sa referentnim vjeroispovjestima, te uopte rast njene
socijalne poeljnosti. U tom periodu dolo je do simultane ekspanzije nacionalnih i
religioznih vrijednosti i simbola. U dananje vrijeme, takoe moemo vidjeti neraskidivu
vezu nacionalnih i religioznih simbola. Tokom raznih dogaaja i manifestacija, velianje
nacionalnih i religioznih simbola ide redovno u paru, gotovo nikad odvojeno. Tako,
tokom vjerskih manifestacija pored vjerskih simbola (krst ili polumjesec) redovno
moemo vidjeti i odgovarajue nacionalne zastave. Nacija i vjeroispovjest su na naim
prostorima u zadnjih 15-ak godina, praktino poistovjeene i samim tim neraskidivo
vezane.
Rezultati pokazuju da individualistuka orijentacija, ili njena glavna komponenta
koju smo nazvali ''samotnjaka orijentacija'' moe biti negativni prediktor za religioznost.
To je u skladu sa oekivanjima. Brojne vrijednosti, principi i pravila koja vrijede u
svetim spisima, nisu u skladu sa takvom vrijednosnom orijentacijom. Individualistika i
samotnjaka orijentacija forsira line ciljeve, takmienje itd. Religiozni principi se vie
baziraju na zajednitvu, potovanju i ljubavi ka blinjem svom i neprijateljima svojim,
pratanju, altruizmu itd. Tako Hrist kae: '' Jer gdje su dvojica ili trojica sabrani u moje
ime, onde sam ja meu njima''(Matej, 18.20.). Ili '' A Isus ih dozva i ree: znate da
vladari naroda gospodare nad njima i velikai ih tlae. Meu vama da ne bude tako;
nego koji hoe da bude meu vama prvi, neka vam bude sluga; Kao to Sin ovjeji nije
doao da mu slue, nego da poslui i da svoj ivot da kao otkup za mnoge'' (Matej, 20.25-
27.). Ili: ''Ko uzdie samog sebe- bie ponien, a ko unizi samog sebe- bie uzdignut''
(Matej, 23.12.) Postoji mnogo takvih primjera i religioznih poruka koje nisu u skladu sa
samotnjakom orijentacijom.
Veza dravnog, tj.bosansko-hercegovakog identiteta kao prediktora religioznosti
je veoma opipljiva tema i o njoj se mora diskutovati oprezno i paljivo. Naime,u BiH je
na razliitim podrujima i kod razliitih nacija, drugaiji odnos ka bosansko-
hercegovakom idenitetu. On je kod odreenih nacija prisutniji nego kod nekih drugih.
Tako da rezultati zavise dosta i od uzorka. O tome treba voditi vie rauna u narednim
istraivanjima, pa e se moi dati i konkretmnija objanjenja. Oigledno je meutim, da
identifikovanje i osjeaj pripadnosti jednom drutvu i dravi u kojoj je religioznost
rairena i socijalno poeljna, moe da bude i prediktor religioznosti kod njenih graana.
ZAKLJUAK

U razmatranju uticaja koji na religioznost mogu ostvariti razliite vrste identiteta
(etniki, dravni i evropski), nacionalna vezanost i otvorenost oprema drugim nacijama,
individualistika i kolektivistika orijentacija primijenjena je metoda multiple regresione
analize. Izdvojene su glavne komponente kojima smo dali nazive: etniki identitet,
evropski identitet, bosansko-hercegovaki identitet, nacionalizam, etnika otvorenost i
tolerancija, samotnjaka orijentacija, praktina i socijalna opravdanost kolektivizma, te
opta religioznost.
Analizom je utvreno da dobijeni koeficijent multiple regresione iznosi R=.564 i
statistiki je znaajan na nivou p.<01. Kao znaajni prediktori identifikovani su glavne
komponente nacionalne vezanosti (nacionalizam), dravnog identiteta (bosansko-
hercegovaki identitet), individualistike orijentacije (samotnjaka orijentacija). Glavne
komponente etnikog i evropskog identiteta, kolektivistike orijentacije i nacionalne
otvorenosti, nisu se pokazali kako znaajni prediktori religioznosti.
Ovakvi rezultati potvru generalnu pretpostavku da religioznost moe biti
determinisana socijalnim identitetima i pripadnou razliitim grupama.
U nekim narednim istraivanjima treba dodatno provjeriti i detaljnije utvrditi
odnose religioznosti i bosansko-hercegovakog ideniteta, zbog njegove kompleksnosti i
razliitog poimanja na razliitim podrujima BiH. Takoe potrebno je detaljnije utvrditi
veze i odnose religioznosti sa varijablama koje u ovom istraivanju nisu identifikovane
kao znaajni prediktori. Pri tome prije svega mislimo na etniki identitet i kolektivistiku
orijentaciju.

LITERATURA

Argyle, M.(2000). Psychology and religion. NewYork: Routledge
Batson, C.D., Schoenrade, P., Wentis, W.L. (1993). Religion and individual. New
York: Oxford university press.
Beit-Hallahmi, B., Argyle, M. (1997). The psychology of religious behaviour,
belief, experience. New York: Routledge.
ekrlija, ., Turjaanin, V., Puhalo, S. (2004). Drutvene orijentacije mladih.
Banjaluka: Nacionalni institut za borbu protiv narkomanije.
Danii, , Karadi, V.S. Sveto pismo. Izdanje biblijskoga drutva.
Duani, S. (2005). Religiozna orijentacija i nauena bespomonost adolescenata.
Magistarski rad. Banjaluka: Filozofski fakultet.
Duani, S.(2002). Nacionalna vezanost i konformizam kod adolescenata i
sociodemografske karakteristike porodice. Diplomski rad. Banjaluka: Filozofski fakultet.
English, H.B., English, A.C. (1976). A comprehensive Dictionary of Psychological
and Psychoanalitical Terms. New York: David Mckay Company, Inc
Franceko, M., Kodopelji, J., Majstorovi, N., Mihi, V. (2002). Aspekti
evropskog idnetiteta operacionalizovani skalom EUROID 2002. U: uki, B i
Franceko, M (ur). Linost u viekulturnom drutvu: Organizacijska multikulturalnost i
Evropski identitet, vol.IV. Novi Sad: Filozofski fakultet.
Kuburi, Z. (1996). Religija, porodica i mladi. Beograd: Teoloki institut za
obrazovanje, informaciju i statistiku.
Kolodny, A.N.(1997). National churches in the cotext of national renaissance of
Ukraine. Rad prezentovan na konferenciji Religija na kraju dvadesetog vijeka,
Sevastopolj, Ukrajina
Milosavljevi, B., (2001): Uvod u socijalnu psihologiju, Banja Luka: Univerzitet u
Banjoj Luci, Filozofski fakultet- Milosavljevi, B., Duani, S., Drobac.M., Turjaanin,
V., Zeevi. I. (2005). Potrebe i problemi mladih Grada Banjaluka. Banjaluka: Drutvo
psihologa Republike Srpske.
Paloutzian, R.F., Park, C.L.(2005). Handbook of the psychology of religion and
spirituality. New York: Guilford press
Panti, D. (1988). Klasina i svetovna religioznost. Beograd: Institut drutvenih
nauka
Reber, A., Reber, E. (2001). The Penguin dictionary of psychology. London:
Pengui books.
Rot, N., Havelka, N.(1973). Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjokolske
omladine. Beograd: Institut za psihologiju
Rozell, M.J. (2003). Evangelicals inside the beltway. Religion in the 2004 election.
Religion in the news, 6 (3), pp 6,18
UNDP (2003). Mladi u BiH. Sarajevo: UNDP

POVEZANOST ETNIKOG IDENTITETA I RELIGIOZNOSTI KOD
MLADIH U BOSNI I HERCEGOVINI

Sran Puhalo

Abstrakt: Cilj ovog istraivanje je bio da utvrdimo vezu izmeu religioznosti
mladih u Bosni i Hercegovini i izraenosti etnikog identiteta, kao i vezu izmeu
pojedinih faktora religioznosti sa etnikim identitetom. Istraivanje je pokazalo
povezanost izmeu glavnih komponenti religioznosti i etnikog identiteta. Sa porastom
religioznosti raste i izraenost etnikog identiteta kod mladih ljudi u Bosni i Hercegovini.
Izdvojena su pet faktora religioznosti: Antireligioznost, Religija kao okvir, Manifestna
religioznost i vee uplitanje religije u svjetovni ivot, Drutvena prezasienost religijom i
Religioznoznost kao rjeenje. Povezanost manifestne religioznosti i etnikog identiteta je
pozitivna, srednjeg intenziteta i statistiki znaajna

Kljune rijei: etniki identitet, religioznost, mladi, Bosna i Hercegovina

UVOD

U kreiranju etnikog identiteta, na prostorima Bosne i Hercegovine, religija je
jedan od najvenijih faktora. Katolicizam, islam i pravoslavlje su zloupotrebljavani (sa ili
bez saglasnosti vjerskih lidera) da bi se povukla jasna granica i istakla ogromna razlika
izmeu etnikih grupa. Rat u Bosni i Hercegovini neki autori opisuju kao vjerski rat, ali
je teko pokazati i dokazati koja su to teoloka pitanja bila uzrok sukoba, dok je mnogo
lake dokazati da je konfesionalna razliitost pomogla voama etnikih grupa da
homogenizuju etnike grupe i mobiliu ih za rat. (Vukomanovi, 2000).

Religiozni identitet i etniki identiet

I socioloke i psiholoke teorije koje govore o formiranju etnikog identiteta
naglaavaju u veoj ili manjoj mjeri znaaj kulture u kojoj pojedinac ivi. Moramo imati
na umu da je religija sastavni dio kulture i da je uticaj religije i u sekularnim drutvima
veliki, mada esto nevidljiv (moralna naela, istorija, spomenici, mitovi i dr.). Da bi
pojedinac mogao da adekvatno funkcionie u sredini, mora da prihvati (u veoj ili
manjoj mjeri) pravila i norme koja su karakteristina za dato drutvo.
Religija nije ideologija, iako se ideoloki sloj u njoj ne moe porei. Religije su
najee univerzalne, opte ljudske i kao takva ne moe biti klasna ili partijska. unji u
svojoj knjizi Religija I (1998) tvrdi da tamo gdje je istinska religija u povlaenju, nastupa
klerikalizam i nacionalizam. Ideologizacija religije potire sve one univerzalne vrijednosti
koje istinska religija propagira i afirmie. Esad imi (1998) smatra da je odnos izmeu
religije i nacije odnos izmeu univerzalne ideje i parcijalne zajednice. Zbog toga je
nemogue religiju uzimati kao osnovu za konstituisanje nacije, ali je zato mogue da
religija kao institucija postane temelj etnike diferencijacije. Crkva kao dio carstva
Boijeg na zemlji je, ljudska organizacija i sastavni je dio politike i ekonomske strukture
drutva, pa su i odnosu unutar ali i izvan nje ureeni slino drugim svjetovnim
organizacijama. Otuda neki autori govore o sakralizaciji nacije i nacionalizaciji svetoga.
Svima nam je dobro poznata pria o nebeskom narodu i svetoj zemlji. Stie se utisak
da univerzalne vrijednosti koje su karakteristine za katolianstvo, islam i pravoslavlje,
na naim prostorima ne mogu da prevladaju svoje etnike barijere. Stoga imamo sluaj
da jedne vrijednosti (norme) vae za pripadnike sopstvene etnike grupe a druge za
ostale. Moe se govoriti da u Bosni i Hercegovini imamo etnoreligijske zajednice. Gdje
se identitet zajednice, ali i pojedinca, zasniva na vjerskim mjerilima identifikacije.
Svakako treba imati na umu da se svete knjige mogu tumaiti na razliite naine u
zavisnosti od toga kakve su namjere pojedinca koji ih tumai. Potovanje drugog i
drugaijeg, ma kakav on bio, jeste uslov potovanja sopstvenog dostojanstva. Tolerisati
drugo i drugaije znai ne poricati i vjerske istine drugih konfesija. Biti tolerantan
(unji, 2004) podrazumjeva da pojedinac ili grupa prizna samom sebi: da nismo
savreni, da ne znamo cijelu istinu i da bez tolerancije ne bismo mogli da upoznamo svu
raznolikost svijeta u kojem ivimo. Ova tri postulata se najee ponitavaju u ideologiji
etnonacionalizma, gdje postoji samo jedna istina koja se nastoji nametniti svima milom
ili silom. Nametanje silom svoje istine drugima, znai poricanje Boije volje.
Poistovjeivanje etnikog i vjerskog identiteta u Bosni i Hercegovini ima korjene jo u
Otomanskom carstvu. Turska carevina je kroz erijatsko pravo upravljala muslimanskim
stanovnitvom, dok je neislamsko stanovnitvo bilo ureeno kroz milete. Mileti su bile
zajednice neislamskog stanovnitva (katolici, praoslavci i jevreji) koji su imali odreen
stepen samouprave. Problemi sa kojima se suoavalo neislamsko stanovnitvo rjeavana
su unutar mileta i voe mileta bili su odgovorni osmanskoj vlasti. Katoliko i
pravoslavno stanovnitvo Bosne i Hercegovine bilo je vie lojalno svojim politikim i
vjerskim voama, nego Osmanskoj carevini. U 19. vijeku, sa buenjem nacionalne
svijesti, vjerska lojalnost katolika i pravoslavaca zamjenjena je etnikom pripadnou
(Srbi i Hrvati). U toku Prvog i Drugog svjetskog rata etnika netrpeljivost izmeu
Mulsimana, Hrvata i Srba u Bosni i Hercegovini praena je brojnim zloinima nad
civilnim stanovnitvom, i stvorilo se uvjerenje nemogunost zajednikog ivota. U okviru
SFR Jugoslavije Bosanski Muslimani su 1968 priznati kao posebna nacija/etnika grupa.
etrdeset pet godina bratstva i jedinstva u Bosni i Hercegovini budilo je nadu da su
etnike podjele i nacionalizmi stvar prolosti i da su traume iz Drugog svjetskog rata
prevaziene.

ta je zajedniko religiji i etnonacionalizmu?

Naunici koji istrauju nastanak i razvoj nacionalizma smatraju da
etnonacionalizam ima neke karakteristike religije i da ga moemo posmatrati i kao jednu
vrstu moderne religije. U svojim istraivanjima religioznosti psiholog Dragomir Panti
(1998) razlikuje dvije vrste religioznosti: Klasinu ili konvencionalnu religioznost i
svjetovnu ili sekularnu religioznost.
Klasina religioznost je vjerovanje u Boga ili neka druga nadprirodna bia i u
skladu je sa ranije navedenim vienjem religije. Svjetovna religioznost ima u svojoj
osnovi oboavanje razliitih linosti, ideja, institucija, objekata i dr. Ona se esto naziva i
religija svakodnevnog ivota. U svjetovnoj religioznosti stav prema institucijama ogleda
se kroz podinjavanje dravi, harizmatskom voi, partiji, naciji, sportskom klubu ili
zvijezdama filma i muzike. Neki autori tvrde (Grinfild prema Kecmanoviu, 2004) da je
umjesto religije nacionalizam postao glavni kulturni mehanizam socijalne integracije.
Nacionalizam moe da zamjeni religiju i da obavlje sve funkcije koje je obavljala ili koje
danas obavlja religija.
Sada emo prikazati ta je to zajedniko religiji i nacionalizmu i koje su to
funkcije koje su im zajednike (Kecmanovi, 2004):
Kolektivni identitet - religija i nacionalizam predstavljaju jedan od najvanijih faktora
kolektivnog identiteta. Danas je etniki ili nacionalni identitet potisnuo religiozni
identitet. Na naim prostorima (ali ne samo naim) etniki identitet neraskidivo je
povezan sa vjerskom pripadnou i predstavlja jedan od najvanijih faktora koji jednu
etniku grupu razlikuje od druge.
Vjerovanje niti religija niti nacionalizam svoje uenje ne zasnivaju na
injenicama ve na vjeri. Nacionalni mitovi i predanja su sline religijskim dogmama.
Oni se ne preispituju, u njih se vjeruje. Etnonacionalisti vjeruju da je njihova etnika
grupa superiornija u odnosu na ostale etnike grupe. Oni vjeruju da njihova etnika grupa
potie od istog pretka. esto je kod etnonacionalista zastupljeno miljenje da njihov
kolektiv ima posebnu misiju.
Potraga za smislom poznati psiholog Frankl istie vjeru i religioznost kao
neto to pojedincu pomae da osmisli svoj ivot. From religiju vidi kao jedan od
mehanizama koji ovjeku daje jednu sveobuhvatnu i cjelovitu sliku svijeta i omoguava
mu da nae mjesto u svijetu u kojem ivi. Sa slabljenjem uticaja religije na ovjeka,
pojavio se nacionalizam tj. etnonacionalizam koji ima jednostavne odgovore na mnoga
pitanja koja mue savremenog ovjeka. Za sve probleme koji prate pojedinca ili neku
etniku grupu optuuju se svjetski centara moi, druge etnike ili vjerske grupe. Za nae
probleme je odgovoran uvijek nego drugi, ali i mi sami, jer smo se odrekli svojih korjena.
Nesmijemo zaboraviti da sve uspjehe pripadnika sopstevne etnike grupe,
etnonacionalisti objanjavaju etnikom superiornou.
Izabrani narod sa posebnom misijom - nacionalistiki pokreti u svojoj osnovi,
skoro uvijek, imaju ideju o izabranom narodu. Osobine te etnike grupe su specifine i
jedinstvene, teko da se mogu opisati rijeima. Isticanje svoje nacije kao jedinstvene ili
prve meu jednakima podrazumjeva i vea prava i odgovornost neke etnike grupe u
odnosu na ostale etnike grupe. Pogledamo li u bliu ili dalju prolost vieemo da
religija skoro svakoj etnikoj grupi daje na ekskluzivosti, jer nemoemo (sa stanovita
religijske doktrine) istovremeno biti pripadnici vie religioznih grupa. Od ideje o
izabranom narodu do konkretnih akcija, usmjerenih na irenje tih vrijednosti svim
sredstvima na druge narode, mali je korak.
enja za besmrtnou - najvei broj religija u svojim uenjima imaju ideje o
ivotu posle smrti. Ova uenja su i danas privlana ljudima, ali se postavlja pitanje u
kojem stepenu. ivimo u svijetu koji je racionalan i koji je obezvrjedio mnoga religijska
vjerovanja, ali ih zamjenjuje uenje nacionalista. Etnonacionalisti upiru svim silama da
dokau da njihova etnika grupa postoji od kada je svijeta, ali da svijest o etnikoj
pripadnosti varira kroz vrijeme. Preci su, sadanjim pokoljenjima, ostavili u amanet da
tite i razvijaju svoju zajednicu i da pokuaju da dosegnu prola vremena blagostanja za
njihove narode. Pripadanje etnikoj grupi kao i religija osim obeanja o vjenom ivotu
daje osjeanje kontinuiteta, ali i postojanja odreenog cilja koji znaju samo posveeni.
Moralni okvir ponaanja Juergensmeyer (prema Kecmanoviu, 2004) smatra
da i religija i nacionalizam obavljaju etiku funkciju time to obezbjeuju moralni okvir
ponaanja, i nalau njegovo strogo potovanje.
Religija jasno i precizno daje upustva kako se vjernici trebaju ponaati i istovremeno
propisuje kazne za sve one koji se ne pridravaju tih pravila. Iako su religijske poruke
univerzalne svjedoci smo da se one razliito interpretiraju i zloupotrebljavaju.
Nacionalizam zapadnog tipa kao vrhovni postulat ima graanina sa svim svojim pravima
i obavezama, dok etnonacionalisti svoj moralni sistem prave imajui u vidu ta je dobro
za njihovu etniku grupu. Interesi pojedinca se esto stavlju iza interesa grupe, a moralno
je sve ono to doprinosi opstanku i razvoju grupe, dok je nemoralno sve ono to grupu
slabi.
Pragatino - utilitarni karakter i socijalna integracija religija i nacionalizam
kroz svoje uenje i organizaciju pojedincu daju osjeanje pripadnosti i time
zadovoljavaju jednu od bazinih potreba samog ovjeka. Svi problemi sa kojima se
ovjek u ivotu susree lake se prihvataju, ako imamo podrku nama bliskih ljudi
(etnika grupa) ili ako znamo da i drugi ljudi imaju sline probleme. I religija i
nacionalizam pripadnike svoje zajednice opaaju kao ravnopravne i jadnako vane. Ova
ravnopravnost je vrlo esto samo deklarativna, ali to najvei broj ljudi ne vidi.
Rituali iako se vjerski i nacionalni rituali razlikuju funkcija im je ista.
Okupljanje vjernika, razmjena iskustava, jaanje kolektivnog duha i solidarnosti praeni
jakim emocijama su osnovne funkcije ovih rituala.
Zloupotreba religije i nacionalizma niti religija niti nacionalizam sam po sebi
nije neto loe. Kada religija i nacionalizam odustanu od univerzalinih humanih
vrijednosti, koje propagiraju, moemo govoriti o ideologizaciji religije i njenoj
zloupotrebi. Istorija je puna ovakvih primjera. Na naim prostorima religija nije bila
povod za sukobe ali je imala velikog uticaja u mobilizaciji stanovnitva u postizanju
politikih ciljeva.

Istraivanja o etnikom identitetu i religioznosti

Mali je broj istraivanja, na naim prostorima, koja se direktno bave vezom
izmeu etnikog identiteta i religioznosti. To se moe objasniti prije svega dominantnim
vrijednostima u socijalizmu kada nije bilo poeljno da se bude religiozan, a jo manje da
se istie etnika pripadnost. U takvoj situaciji teko je bilo nai ispitanike za istraivanje
tog tipa. U poslednjih petnaestak godina situacija se promjenila i ovakva istraivanja se
rade mahom u susjednim zemljama, ali ne i u Bosni i Hercegovini.
U istraivanju Nacionalni identitet i meunacionalna tolerancija (orkalo i
Kamenov, 1999) uraenom na 666 ispitanika grada Zagreba pokazalo se da postoji
visoka pozitivna povezanost izmeu ukupne religioznosti i nacionalnog identiteta r =0.51,
p<.01. Ispitanici koji imaju izraeniji nacionalni identitet ujedno postiu i vei rezultat na
skali religioznosti. Ista je situacija i kada religiozne stavove i religiozno ponaanje
tretiremo kao odvojene aspekte religioznosti. Korelacija izmeu religioznih stavova i
nacinalnog identiteta je pozitivna i statistiki znaajna (r=0.53, p<.01), kao i izmeu
religioznog ponaanja i nacionalnog identiteta (r=0.4, p<.01).
U istraivanju Religioznost i drutvena svijest (ram, 2001) nastojalo se utvrditi
da li se pojedine dimenzije religioznosti, autoritarnosti, etnocentrizma i politikih
orjentacija nalaze meusobno u takvim strukturalnim odnosima unutar pojedinih
sociodemografskih grupa u vienacionalnoj sredini kakva je Subotica. Uzorak je
obuhvatio 628 punoljetnih graana Subotice. Faktorskom analizom skale Likertovog
formata izdvojena se etiri faktora religioznosti koji zajedno objanjavaju 65,5%
varijanse. Ti faktori su religijsko uvjerenje, religiozno iskustvo, sakramentni ivot i
hrianska ljubav prema blinjem. U okviru etnocentrizma izdvojena su tri faktora koji
objanjavaju 58,7% varijanse. To su: nacionalna zatvorenost, predrasude i superiornost,
nacionalna afektivna vezanost i homogenizacija i spremnost za nacionalno
samortvovanje. U okviru skale koja je mjerila politike orjentacije izdvojilo se pet
faktora: jugonostalgija, kolektivizam, militaristiki etatizam, egalitarizam i
samoupravljanje i antizapadna orjentacija. Autor pokazuje da postoji odreena
povezanost izmeu ideoloke, ritualne i iskustvene religioznosti, to moe da upuuje na
postojanje jednog opteg faktora religioznosti, ali izostaje znaajna povezanost sa
hrianskom ljubavi prema blinjem s ostalim faktorima religioznosti. Istraivanje je
pokazalo da je ideologija etnocentrizma u veoj mjeri prisutna kod Srba i Maara, u
odnosu na Hrvate, Bunjevce i Jugoslovene. Ideologija etnocentrizma kod Srba i Maara
nije se pokazala kao produkt religioznosti, autoritarnosti ili odraenih politikih
orjentacija. ram istie da se ne moe zakljuivati o nunoj povezanosti etnocentrizma,
religioznosti i autoritarnosti kako to sugeriu neka istraivanja (Milas i Rihter prema
ram), a da nemamo na umu nain percipiranja odreenog politikog konteksta od strane
pojedinih etnikih grupa.
Istrazivanje (Joksimovi i Kuburuc, 2004) je sproveo Centar za empirijska
istrazivanja religije iz Novog Sada 2002. godine na uzorku od 610 ispitanika iz sedam
gradova u Srbiji. Podaci iz naeg istraivanja pokazuju da manju vjersku distancu
ispoljavaju mladi koji ive u Vojvodini koja predstavlja multikonfesionalnu i
multinacionalnu sredinu i koji imaju prijatelje druge vjere, to ukazuje da kontakti meu
pripadnicima razliitih vjera i nacija doprinose smanjenju socijalne distance. Vjerska
distanca je pozitivno povezana sa odnosom prema religiji (r = 0.37) u smislu da najvecu
distancu pokazuju oni koji prihvataju sve to njihova vjera ui. Takode je nadena
pozitivna korelacija izmeu religioznosti kao vrijednosne orjentacije, ispitivane
skraenom verzijom skale religioznosti i vjerske distance (r= 0.42), to znai da veu
distancu ispoljavaju oni koji pokazuju vei stepen religioznosti, odnosno u veoj mjeri
prihvataju religioznost kao vrijednost; ispitivanje etnike distance je takoe pokazalo da
je sklonost distanciranju pozitivno povezana sa religioznou (Rot i Havelka, 1973;
Pantic, 1991).
Podaci o pozitivnoj povezanosti religioznosti sa autoritarnou, konformizmom i
alijenantnim osjeanjima (Pantic, 1988) sugeriu pretpostavku da neke od ovih osobina
linosti doprinose socijalnom distanciranju religioznih srednjokolaca. Ovdj je znaajno
naglasiti da postoje razliiti nivoi zrelosti religioznosti i da je najvei broj vijernika
zapravo na najniem stepenu zrelosti koja je u fazi legalizma.

U faktorskoj analizi je primijenjena metoda glavnih komponenti u izdvajanju
faktora. Na osnovu scree testa je odreeno pet znaajnih faktora koji objanjavaju 64%
varijanse. Faktori su rotirani u promax poziciju. U predstavljanju faktora je koriten izvod
iz faktorske matrice (radi vee preglednosti) a u matrici su zadrane korelacije vee od
.30. Pojedinani doprinosi faktora u objanjenju varijanse su dati u tabeli ispod.
Pored toga je preko Pirsonovog koeficijenta korelaijce posmatrana veza
religioznosti i etnikog identiteta (predstavljenih glavnim komponentama) i Pirsonova
korelacije glavne komponente etnikog identiteta sa pet dobijenih faktora iz prostora
religioznosti.

REZULTATI

Faktorska analiza religioznosti

Tabela 1. % Objanjene varijanse
Faktori % kumulativni %
Antireligioznost 36.5 36.5
Religija kao okvir 9.4 46.0
Manifestna religioznost i vee uplitanje religije u svjetovni ivot. 6.4 52.5
Drutvena prezasienost religijom 6.0 58.5
Religioznoznost kao rjeenje 5.4 63.9

Tabela 2. Izvod iz faktorske matrice
I II III IV V
Mlade bi trebalo vaspitavati u duhu vjere -.520 .657 .482
ivot bez vjere u Boga nema smisla -.651 .743 .437
Vjerska previla zaglupljuju ljude .716 -.473 -.338
Vjera donosi ljudima nadu i utjehu -.710 .489
U poslednje vrijeme se religiji posvjeije velika panja .806
Smatram da je religija opijum za narod .770 -.423 -.358
Bez vjere u Boga, ovjek je izgubljen -.602 .765 .424
Da Bog postoji ne bi bilo ovoliko nesree u svijetu .704 -.377
Vjeronauka bi trebala biti uvedena za obavezan predmet u
svakoj koli
-.495 .536 .773
U dravnoj vlasti bi trebalo da uestvuju i crkveni
predstavnici
.824
Molim se Bogu kada mi je teko -.565 .556 .376 .308
esto odlazim u bogomolju -.445 .744 .436
Mislim da Bog uopte ne postoji .773 -.480
Umjesto vjeronaule u kole bi trebalo uvesti istoriju religije .352 -.320 -.581 .461 .345
Vjere se prihvataju samo oni koji nisu uspjeni .720
U bogomolju idem za velike vjerske praznike .834
Postim sve propisane postove .742 .300
Raj i pakao postoje -.568 .730

Prvi faktor nazvali smo antireligioznost. Jezgro ovog faktora su tvrdnje da Bog
ne postoji, a religija je opijum za narod. Uz ove dvije tvrdnje ide i tvrdnja da se religiji
posveuje previe pane, kao i to da vjerska pravila zaglupljuju ljude. U okviru ovog
faktora nalaze i tvrdnje koje dovode u pitanje boije dobrote i primjerenost vjerskih
pravila dananjici. Drugi faktor predstavlja religiju kao okvir koji ovjeku daje smisao
ivota, donosi nadu i utjehu i pomae mu da se na ovom svijetu ne osjea izgubljenim.
Postojanje raja i pakla svakao ovjeku daje nadu da njegov ivot nije samo privremen.
Religija je jedan od mehanizama koji nam daje jednu sveobuhvatnu i cjelovitu sliku
svijeta i kao jedan okvir omoguava ovjeku da nae mjesto u svijetu u kojem ivi
(From,1996). Trei faktor predstavlja manifestnu religioznost i vee uplitanje religije u
svjetovni ivot. Njega ine tvrdnje da bi u dravnoj vlasti trebali da uestvuju i crkveni
predstavnici, kao i da vjeronauku trebalo uvesti u kole kao obavezan predmet. Na
linom planu to podrazumjeva est odlazak u bogomolje kao i pridravanje svih
propisanih postova. Stie se utisak da postoji oekivanje da crkva preuzme veu ulogu u
drutvu i moda da se stopi sa dravom od koje je danas odvojena. etvrti faktor se zove
drutvena prezasienost religijom. Centralno mjesto zauzima tvrdnja da u poslednje
vrijeme se religiji posvjeije velika panja i da vjeronauka u koli treba da bude zamjenjena
istorijom religije. Konano, peti faktor je nazivan religioznoznost kao rjeenje. Ovaj
faktor je opisan preko ponuenih tvrdnji u bogomolju idem samo za velike vjerske
praznike i molim se bogu kada mi je teko. Ovde se religioznost doivljava kao
mogunost da se rijei neki problem koji pojedinca trenutno mui. Sa rjeavanjem tog
problema srednjokolci zaboravljaju Boga i crkvu i nastavljaju svoj ivot bez religije do
pojave novog problema.

Tabela 3. Interkorelacije faktora
Faktori I II III IV V
Antireligioznost 1.000 -.579 -.385 .063 .002
Religija kao okvir 1.000 .486 -.012 .047
Manifestna religioznost i vee
uplitanje religije u svjetovni ivot
1.000 -.098 -.041
Drutvena prezasienost religijom 1.000 .309
Religioznoznost kao rjeenje 1.000

Kao to vidimo faktor antireligioznost je u negativnoj korelaciji, sa faktorima
religija kao ovir i manifestan religioznost. Ovakav odnos je oekivan imajui u vidu da su
ova dva vienja religije u potpunosti suprotna antireligioznom stavu. Korelacija izmeu
faktora religija kao okvir i manifestna religioznost je pozitivna srednjeg intenziteta,
statistiki znaajna. Imajui u vidu vrijednosti koje su danas dominantne u drutvu,
veoma je teko napraviti razliku izmeu istinskih vjernika i vjernika koji su to zato to je
to dobro. Takoe je interesantno vidjeti kakvo miljenje imaju istinski vjernici i oni drugi
o tome koliki uticaj treba da ima crkva u dravi. Korelacija izmeu etvrtog i petog
faktora nam pokazuje da jedan broj mladih u Bosni i Hercegovini se okrene religiji tek
kada se nau u nekoj kriznoj situaciji. Do tog trenutka za njih je religija neinteresantna i
imaju neka druga interesovanja.

Korelacije glavnih komponenti etnikog identiteta i religioznosti

Tabela 4. Korelacije izmeu glavne komponente religioznosti i glavne komponente etnikog identiteta
Etnicki identitet
Rligioznost .383**

Povezanost izmeu glavnih komponenti religioznosti i etnikog identiteta je
pozitivna, niska i statistiki znaajna. Dobijeni rezultati su u skladu sa nekim ranijim
istraivanjema (Milas i Rihter prema ram, 2001). Sa porastom religioznosti raste i
izraenost etnikog identiteta kod mladih ljudi u Bosni i Hercegovini. Pokazalo se da je
religija jedan od bitnih faktora koji utie na formiranje etnikog identiteta u Bosni i
Hercegovini, ali i da je jedan od najvanijih faktora za diferenciranje jedne etnike grupe
od drugih etnikih grupa.
Iako smo utvrdili da postoji veza izmeu religioznosti i etnikog identiteta, danas
je veoma teko rei, da li poveana religioznost utie na poveanje etnikog identiteta ili
ili izraen etniki identitet utie na poveenje religioznosti. Na poetku formiranja
nacija/etnikih grupa u Bosni i Hercegovini, jedan od najvanijih faktora diferncijacije je
bila religiozna pripadnost. Neka istraivanja etnike distance u Bosni i Hercegovini
(Puhalo, 2003) pokazala su da je distanca manja izmeu Hrvata i Srba, nego izmeu
Hrvata i Bonjaka, to ukazuje da pripadnost hrianstvu Srba i Hrvata donekle potire
njihovu meusobnu netrpeljivost.

Korelacije glavne komponente etnikog identiteta pojedinih faktora religioznosti

Tabela 5. Korelacije izmeu faktora religioznosti i etnikog identiteta

Glavna komponenta
etnicki identitet
Antireligioznost -.344**
Religija kao okvir .276**
Manifestna religioznost i vee uplitanje religije u svjetovni ivot. .381**
Drutvena prezasienost religijom -.088*
Religioznoznost kao rjeenje .034
** korelacij a znaajna na nivou p<.01 level
* korelacija znaajna na nivou p<.05 level

Povezanost prvog faktora antireligioznosti i etnikog identiteta je negativna,
niska i statistiki znaajna. Mladi ljudi u Bosni i Hercegovini koji imaju negativne
stavove prema religiji, imaju i slabije izraen etniki identitet. Mladi koji smatraju da se u
naem drutvu previe panje poklanja religioznosti imaju i slabije izraen etniki
identitet. Korelacija izmeu ove dvije varijable je negativna, veoma slaba, i statistiki
znaajna na nivou p<0,05. Za ovu kategoriju ispitanika ne moemo da kaemo da nuno
nisu religiozni, ve da im smeta prevelika zastupljenost religije i njenih dostojanstvenika
u javnom ivotu. Za njih moemo rei da ele da religija i sekularna drava postoje
odvojeno, a etniki identite nije im najvaniji identitet. Mladi kojima religija pomae da
razumiju svijet oko sebe i da ga prihvate kao takvog imaju izraen etniki identitet. Ova
povezanost je pozitivna, nisaka i statistiki znaajna na nivou p<0,05. Ovakva vrsta
religioznosti je donekle slina Olportovoj intrizikoj religioznosti. Povezanost manifestne
religioznosti i etnikog identiteta je pozitivna, srednjeg intenziteta i statistiki znaajna na
nivou p<0,05. Ova vrsta religioznosti bliska je ekstrinzikoj religioznosti. Ne elimo da
vrednujemo religioznost kao dobru ili lou, ali se pokazalo da u drutvima u kojima
dominira etniki nacionalizam, religija se veoma esto pretvara u nacionalizaciju svetoga.
U ovakvim drutvima religija se zloupotrebljava, prestaje da bude nadnacionalna i postaje
ekskluzivitet samo jednog naroda. Moralna naela vie nisu univerzalna, ve se
modifikuju prema tome da li se odnose na pripadnike sopstvene ili neke druge etnike
grupe. Tada govorimo o ideologizaciji religije. Imajui u vidu dobijene korelacije iz
tabele 5 vidjeemo da je najvea korelacija izmeu manifestne religioznosti i etnikog
identiteta, to ukazuje da za najvei broj mladih religioznost slui kao sredstvo, a ne kao
cilj. Tada moemo da govorimo o religioznom konformizmu mladih koji se manifestuje
kroz disciplinovano obavljanje rituala koje od njih oekije grupa, jer je to ispravno.
Ovakvo ponaanje jaa kohezivnost i snagu etnike grupe. Ova vrsta religioznosti
pojedincu omoguava da napreduje u grupi i da ostvari neke svoje ciljeve. Onoga
trenutka kada ovakvo ponaanje ne bude poeljno tj. dravna ideologija bude drugaija i
ova vrsta religioznosti e se drastino smanjiti.


Jedan od najvanijih kriterijuma prilikom formiranja etnikih grupa u Bosni i
Hercegovini u periodu buenje nacionalne svijesti bila je religija. Kao sastavni dio
kulture, i danas je religija jedan od bitnih inilaca socijalizacije pojedinca. U proteklih
petnaest godina sve tri religije esto su zloupotrebljavane od strane nacionalnih voa.
Univerzalnost religije svedena je na etnike okvire i pretvorena u ideologiju. Etniki
identitet je postao primarni identitet, a religija je duhovno uobliavala tu grupu. Rezultati
istraivanja su pokazali povezanost izmeu glavnih komponenti religioznosti i etnikog
identiteta. Sa porastom religioznosti raste i izraenost etnikog identiteta kod mladih ljudi
u Bosni i Hercegovini. Ostaje otvoreno pitanje da li religija pospjeuje etniki identitet,
ili etniki identitet utie na stepen religioznosti. Za mlade ljude u Bosni i Hercegovini
religiju prestavlja okvir koji im daje smisao ivota, donosi nadu i utjehu i pomae mu da
se na ovom svijetu ne osjea izgubljenim. U dananjem drutvu religija je u velikoj mjeri
zastupljena u drutvu i mladi smatraju da je to dobro, i moda bi trebalo biti jo vie
zastupljeno. Svakako da ima mladih sa suprotnim miljenjem. Oni na religiju ne gledaju
blagonaklono. Smatraju da je religija opijum za narod i da joj se ne treba posveivati
previe panje. Interesantno je da je religija za jedan dio mladih samo sredstvo koje im
pomae da pronau potporu za prevladavanje problema i ivotnih kriza. Pokazalo se da je
najvea povezanost izmeu manifestne religioznosti i etnikog identiteta. To nam govori
o religioznom konformizmu mladih koji se manifestuje kroz disciplinovano obavljanje
rituala koje od njih oekuje grupa. Ova kategorija ispitanika nije uspjela da religijske
vrijednosti pounutri i religiju uini linom. Religija je za njih samo sredstvo kojim
pokazuju svoju pripadnost grupi, i da unutar te grupe ostvare neke line interese.
Identifikacija sa grupom je zamjenila identitet pojedinca. Svaki pokuaj da se misli i radi
drugaije od grupe, kojoj pripadamo, esto biva osuen i sankcionisan. Svakako ostaje
otvoreno pitanje ta e se desiti sa ovom kategorijom ispitanika, kada doe do promjene u
sistemu vrijednosti drutva, da li e se prikloniti novim vrijednostima ili e ostati
privreni sadanjim.

LITERATURA

imi, E. (1998): Nacija i religija Etninost, nacija, identit, Naklada Jesnski i
Turk, Zagreb Str. 121-133
orkalo, D. i Kamenov, . (1999): Nacionalni identitet i meunacionalna
tolerancija, Izvjetaj s VIII. ljetnje psihologijske kole, IUC Dubrovnik, Odsjek za
psihologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu, Klub studenata psihologije u Zagrebu,
Zagreb, Str. 35-119
From, E. (1996): Psihoanaliza i religija; Oktoix; Podgorica
Joksimovi, S. i Kuburi, Z. (2004): Mladi i vjerska tolerancija, Religija i
tolerancija br. 1, Centar za empirijska istraivanja religije, Novi Sad, Str. 17-30
Kecmanovi, D. (2004): Racionalno i iracionalno u nacionalizmu, XX vek,
Beograd
Panti D. (1998): Klasina i svetovna religioznost; Institut drutvenih nauka-
Centar za politikoloka istraivanja i javno mnjenje, Beograd
Pantic, D. (1991): Nacionalna distanca gradana Jugoslavije; u Lj. Bacevic i drugi:
Jugoslavija na kriznoj prekretnici. Beograd: Institut drutvenih nauka
Puhalo, S. (2003): Etnika distanca stanovnika Republike Srpske i Federacije BiH
prema narodima bive SFRJ, Friedrich Ebert Stiftung, Banja Luka
Rot, N. i Havelka, N. (1973): Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjokolske
omladine. Beograd: Institut za psihologiju i Institut drutvenih nauka.
unji, .(1995): Religija I; igoja tampa; Beograd
unji, .(2004): Granice tolerancije, Religija i tolerancija br. 1,Centar za
empirijska istrazivanja religije, Novi Sad, Str. 17-30
ram, Z. (2001): Religioznost i drutvena svijest: Analiza odnosa na uzorku
graana Subotice, Crkva u svijetu 36, Br. 4, Split, Str. 389-419
Vukomanovi, M. (2000): Religija, konflikt, identitet, Filozofija i drustvo
XVI/2000, Beograd www.komunikacija.org.yu

PREDIKCIJA NACIONALNE VEZANOSTI I OTVORENOSTI


Abstrakt:Rad se bavi analizom mogunosti predikcije nacionalne vezanosti i
nacionalne otvorenosti graana BiH uz pomo grupe sredinskih i personalnih varijabli.
Analiza se zasniva na statistikim tehnikama regresione analize i strukturalnog
modeliranja. Rezultati su pokazali da je jednostavniji i efikasniji model predikcije
nacionalne vezanosti nego nacionalne otvorenosti, to se oituje veim procentom
objanjene varijanse nacionalne vezanosti sa manje prediktorskih varijabli. Diskutuje se
i teorijska zasnovanost ovih koncepata, kao i ogranienja mogunosti predvianja
dostupnim psiholokim instrumentima.

Kljune rijei: nacionalna vezanost, nacionalna otvorenost, predikcija

UVOD

U pojmu nacionalne, odnosno etnike, pripadnosti svakako lei i izvor
nacionalnih stavova, budui da dijele zajedniki prefiks: nacionalni/etniki. Postojanje
nacije (odnosno etnike grupe) kao socijalne kategorije koja postoji, formalno u obliku
nacionalne drave ili neformalno, u formi etnike zajednice inspirie nas da se bavimo
njome. Nacionalna pripadnost je, svakako, inilac koji nas prati od roenja i pojedinac
moe da ga shvati kao prednost ili kao stigmu, ali samim tim to egzistira u socijalnom
univerzumu, to je neizbjean dio ljudske interakcije i smatramo da ne moemo izbjei
njegovoj analizi. Vanost nacionalne pripadnosti moe biti vea ili manja u razliitim
sredinama, i mi smo smatrali da je to na naim prostorima jedan od najvanijih faktora
formiranja odnosa prema ljudima koji pripadaju razliitim grupama ljudi.
Pripadnost veini grupa moe imati odreenu trajnost i intenzitet. Kad govorimo o
pripadnosti etnikoj grupi, moemo rei da je to jedna od grupnih pripadnosti koja nas
prati itav ivot. Takoe, razliiti socijalni identiteti poprimaju razliit znaaj u
odreenim drutvenim, politikim i ekonomskim uslovima. Pripadnost nacionalnoj grupi
danas je vrlo vidljiva i relevantna injenica u socijalnim odnosima, pogotovo u dravama
nastalim raspadom SFR Jugoslavije, te postaje veoma znaajna injenica u oblikovanju
psiholokih dispozicija pojedinca.
Zvonarevi (1976) navodi koji su to mogui psiholoki faktori koji doprinose
nastanku i odravanju nacionalno relevantnog kod ovjeka:
a) Pojedinac dobija mogunost identifikacije sa nacijom, dakle sa neim velikim,
vrijednim i vjenim, to predstavlja znaajan oslonac za otuenog i nesigurnog
ovjeka. Tom identifikacijom ovjek osigurava i orijentaciju u potencijalno
nejasnim situacijama, to mu tedi mentalni napor kada se nae u psiholokom
konfliktu. Takoe, pripadnost velikim i jakim nacijama obezbjeuje i stvarnu
zatitu i prednost u nekim kritinim momentima.
b) U procesu socijalizacije lojalnost i ljubav prema sopstvenoj naciji zauzima
znaajno mjesto, kako u porodici, tako i u koli i ostalim drutvenim
institucijama.
c) Postoje neke vidljive injenice koje su svuda prisutne, ali i dovoljno apstraktne, a
ovjek ih doivljava na svakom koraku: jezik, kultura, dravnost, nacionalna
mitologija itd.
d) Takoe, postoji i itav sistem simbola uz pomo kojih se nacija konkretizuje, i
koji je ine vidljivom i bliskom svakom lanu: zastava, himna, grb, vojska.
Slino prethodnom odreenju, Milosavljevi (2001) ubraja nacionalnu pripadnost
u univerzalne faktore socijalizacije, a formalno se stie roenjem samim tim to se
novoroenetu upisuje nacionalnost pored imena. Autor istie da, pored ovog formalnog
odreenja, nas vie zanima ono odreenje manifestovano kroz nacionalnu lojalnost a koje
se stie putem socijalizacije. Prvu vrstu stavova i vrijednosti ine oni koji se odnose na
suverenitet i autoritet nacije, a manifestuju se kroz prihvatanje nacionalne ikonografije i
simbola. Drugu grupu ine stavovi u vezi sa institucijama karakteristinim za pojedinu
naciju, dok treu grupu ine stavovi i vrijednosti vezani za nacionalno kulturno naslijee,
mitologiju, jezik i obiaje.
Pojmovi ije izvorite lei u nacionalnoj, odnosno etnikoj, pripadnosti su:
nacionalna vezanost kao vid odnosa prema vlastitoj naciji, socijalna distanca, stereotipi i
predrasude kao vidovi odnosa prema pripadnicima drugih nacionalnih grupa,
nacionalizam kao specifian skup afirmativnih i ovinistikih stavova. Mi 'emo se baviti
nacionalnom vezanou, koje se navodi kao osnovno obiljeje psiholokog odreenja
odnosa pojedinca prema svojoj nacionalnoj grupi ili nacionalnoj dravi. Nacionalna
vezanost moe da se posmatra kao psiholoka dimenzija koja se moe ispoljiti preko
razliitog intenziteta lojalnosti prema svojoj naciji, od intenzivne lojalnosti, preko
neutralnog odnosa, pa sve do odsustva lojalnosti svojoj naciji. Ljudi mogu izraavati i
lojalnost prema drugim nacionalnim grupama, ili da izostane lojalnost prema nacionalnim
grupama, ali da se ispoljava vezanost za ovjeanstvo, kao najiru drutvenu grupu.
Jedan od najranijih pokuaja definisanja pojma nacionalne vezanosti daje nam
Guetzkow (1955), koji kree od definicije lojalnosti kao stava koji predisponira osobu da
reaguje na objekat stava (ideju, osobu, grupu) postupcima za koje smatra da su podrka
objektu na koji je stav upravljen. Nacionalna lojalnost je, onda, definisana kao vezanost
za nacionalnu dravu, bilo da ona postoji ili da se tei ka njenom formiranju. Po
Guetzkowu, postoje tri psiholoka izvora lojalnosti: a) lojalnost kao sredstvo za
ostvarenje drugih ciljeva; b) lojalnost kao vrijednost sama za sebe; c) konformizam kao
izvor lojalnosti. Na osnovu nekih istraivanja, Guetzkow govori o tri grupe ljudi koji
izraavaju razliite oblike nacionalne vezanosti: a) oni koji pored vezanosti za svoju
naciju osjeaju i povezanost sa drugim narodima; b) oni koji su vezani samo za svoju
naciju; c) oni koji ne osjeaju zajednitvo sa nacijom kojoj pripadaju.
Rot i Havelka (1973) odreuju nacionalnu vezanost kao sistem meusobno
povezanih stavova u kojima dolazi do izraaja odnos pojedinca prema sopsvenoj naciji,
svojoj nacionalnoj dravi i teritoriji, vlastitoj nacionalnoj kulturi, jeziku i istoriji, prema
nacionalnim vrednostima i simbolima, zatim prema drugim narodima, kako prema onima
s kojima je vlastita nacija bila ili je politiki ili ekonomski u prijateljskim, odnosno
neprijateljskim odnosima, tako prema drugim narodima uopte, te prema nacionalnoj
diferencijaciji kao socijalnoj pojavi. Polazei od nalaza Guetzkowa (1955), Katza (1965)
i svojih radova, autori pretpostavljaju pet oblika nacionalne vezanosti:
1. Iskljuiva nacionalna vezanost oznaava izrazitu svjesnost pripadnosti vlastitoj
naciji uz omalovaavanje drugih nacija. Psiholoki sadraj ovog oblika nacionalne
vezanosti iskazuje se kao nacionalizam, etnocentrizam i ovinizam.
2. Istaknuta nacionalna vezanost podrazumijeva patriotizam i odreni stepen
nacionalne idealizacije, ali i prihvatanje drugih nacija.
3. Podijeljena nacionalna vezanost podrazumijeva postojanje osjeanja pripadnosti
vlastitoj naciji, ali i tenju za meunacionalnom saradnjom i razumijevanjem.
Lojalnost se izraava prema ovjeanstvu i svemu humanom, ali ne iskljuuje
vezanost za sopstvenu naciju.
4. Opteljudska vezanost ne ukljuuje osjeaj pripadnosti odreenoj naciji nego
vezanost za optu ljudsku zajednicu, i tenju da se prevaziu uski nacionalni
interesi.
5. Anacionalizam ili individualizam je odsustvo vezanosti za bilo koju naciju, pri
emu se nacionalni osjeaji smatraju tetnim ili nepotrebnim.
Istraivanje obavljeno na uzorku od 790 uenika iz srednjih kola u Beogradu i
Kragujevcu (Rot i Havelka, 1973) potvrdilo je pretpostavke autora: potvrena je
viefaktorska struktura nacionalne vezanosti. Nalazi istraivanja su pokazali da je za
ispitivanu populaciju najraireniji oblik nacionalne vezanosti podijeljena nacionalna
vezanost. Slijedi po uestalosti opteljudska vezanost, pa potom istaknuta nacionalna
vezanost. Najreim su se pokazali oblici iskljuive nacionalne vezanosti i poricanja
vanosti svake nacionalne vezanosti.
I neka druga istraivanja koja su raena sa slinom tematikom takoe zatupaju
pretpostavku o postojanju vie oblika nacionalne vezanosti: u Makedoniji (Lazarevski,
1975), Sloveniji (Peri, 1973), Vojvodini (uri, 1980), Hrvatskoj (iber, 1984; orkalo
i saradnici, 1998). S druge strane imamo vienja koja idu u smijeru razmatranja
nacionalne vezanosti kao bipolarne dimenzije s ije jedne strane se nalazi izolacionizam,
zatvorenost ili nacionalna vezanost, a s druge strane otvorenost prema svijetu (Panti,
1987; Milosavljevi, 1990). Rezultati inicijalnih faktorskih analiza podataka ovog
istraivanja sugerisali su da se u sluaju naih ispitanika nacionalna vezanost i nacionalna
otvorenost trebaju posmatrati kao izolovani konstrukti, budui da se ispostavilo da faktori
na osnovu kojih su formirane varijable nisu bili u korelaciji.
Osnovni problem istraivanja nam je predstavljao mogunost predikcije
izraenosti nacionalne vezanosti i otvorenosti prema svijetu uz pomo jedne grupe
sociodemografskih varijabli i druge grupe linosnih varijabli operacionalno definisanih
putem ve spominjanih skala konformizma, kolektivistike i individualistike
orijentacije, religioznosti i lokusa kontrole. U pozadini ovog problema lee i neka druga
pitanja. Npr. kakva je priroda nacionalne vezanosti i nacionalne otvorenosti i koje su
determinante njenog ispoljavanja? Da li se ovi konstrukti mogu uspjeno mjeriti,
predviati i objanjavati? Uoili smo da postoji relativno mali broj istraivanja na naim
prostorima koji se temeljnije bavio ovim pitanjem, a zanimalo nas je i kakav je doprinos
psihometrijskih metoda objanjenjima izrazito socijalno odreenih konstrukata
nacionalne vezanosti i nacionalne otvorenosti, te smo to shvatili kao zadatak koji valja
obaviti.

Podaci dobijeni u ovoj studiji unoeni su i analizirani uz pomo programskih
paketa SPSS 11.5 i Amos 4.0. Od statistikih tehnika koritene su multipla linearna
regresiona analiza uz upotrebu stepwise metode izbora prediktorskih varijabli i
strukturalno modeliranje. Radi lakeg razumijevanja teksta, u prilogu rada je dato malo
pojanjenje koeficijenata i rezultata multiple regresione analize.

REZULTATI

Prvi korak koji smo nainili bio je odreivanje varijabli koje emo koristiti kao
prediktore nacionalne vezanosti i nacionalne otvorenosti
4
. Kao to smo ranije rekli, mi
smo za prediktore uzeli grupu sociodemografskih varijabli i grupu linosnih varijabli
koju ine religioznost, kolektivistika i individualistika orijentacija, konformizam i
lokus kontrole.

Tabela 1: Regresiona analiza nacionalne vezanosti
R % varijanse F p
.607 .369 75.833 .000


B
standardna
greka
t p
(Constant) -.355 .166 -2.140 .033
religioznost .449 .029 .455 15.396 .000
konformizam .158 .031 .159 5.130 .000
etnika heterogenost prijatelja .286 .068 .122 4.219 .000
pol ispitanika .212 .057 .106 3.691 .000
etnika heterogenost roditelja -.284 .090 -.093 -3.167 .002

4
Budui da su inicijalne analize koritnih skala ukazale da varijable nacionalne vezanosti i nacionalne
otvorenosti nisu u korelaciji, mi emo ih u daljem tekstu razmatrati kao razdvojene konstrukte.
Tabela 3: Varijable iskljuene iz predikcijskog modela
Beta t p
parcijalne
korelacije
starost ispitanika -.024 -.792 .429 -.028
da li ima brace i sestara .011 .395 .693 .014
da li je ziva majka -.013 -.443 .658 -.016
da li je ziv otac -.026 -.901 .368 -.032
strucna sprema oca .007 .253 .800 .009
strucna sprema majke -.011 -.396 .693 -.014
materijalni status -.043 -1.489 .137 -.053
individualisticka orijentacija .007 .224 .823 .008
lokus kontrole -.045 -1.478 .140 -.053

Tabela 1 nam prikazuje rezultate regresione analize koja nam je sugerie da je
optimalno rjeenje predikcije skorova nacionalne vezanosti naih ispitanika kombinacija
sociodemografskih varijabli (pol, etnika heterogenost roditelja i etnika heterogenost
prijatelja) i linosnih varijabli (religioznost, konformizam i kolektivistika orijentacija).
Dobili smo funkciju koja je statistiki znaajna (R=0.607; F=75.833; p=0.000) i koja nam
objanjava oko 37% varijanse rezultata nacionalne vezanosti. Najvei doprinos predikciji
nacionalne vezanosti daje religioznost (=0.455), i to tako da to je vea religioznost, to
je izraenija i nacionalna vezanost. Sljedea varijabla po doprinosu je kolektivistika
orijentacija (=0.169) to je izraenija kolektivistika orijentacija, to je izraenija i
nacionalna vezanost kod naih ispitanika. Slijedi konformizam (=0.159), takoe u
pozitivnoj korelaciji sa nacionalnom vezanou. Dalje, ispitanici koji imaju roditelje (=-
0.093) i prijatelje (=0.122) razliitih nacionalnosti pokazuju manju nacionalnu vezanost.
Pol je, takoe, znaajan prediktor nacionalne vezanosti (=0.106), i to tako da enske
ispitanice pokazuju neto izraeniju nacionalnu vezanost od mukaraca. Neobino je to
smo u ranijim istraivanjima (Turjaanin, 2005a; 2005b) nalazili da ene pokazuju
tolerantnije etnike stavove od mukaraca, ali kako nacionalna vezanost nije mjera kojom
se pokazuje stav prema drugim etnikim grupama, nego prema svojoj, onda se moe rei
da nalazi i nisu kontradiktorni. U tabeli 3 se nalaze varijable koje nisu ule u predikcijski
model nacionalne vezanosti. Znai, da rezimiramo, veu nacionalnu vezanost pokazuju
ispitanici koji su religiozniji, kolektivistiki orijentisani, konformistiniji, koji su enskog
pola i koji nemaju roditelje i prijatelje razliitih etnikih pripadnosti.

Tabela 4: Regresiona analiza nacionalne otvorenosti
R % varijanse F p
.520 .271 35.939 .000


B
standardna
greka
t p
(Constant) .971 .226 4.301 .000
individualisticka orijentacija -.359 .032 -.356 -11.105 .000
pol ispitanika -.326 .063 -.161 -5.200 .000
konformizam -.139 .035 -.138 -4.019 .000
etnika heterogenost prijatelja -.345 .074 -.145 -4.650 .000
da li ima brace i sestara -.329 .102 -.100 -3.223 .001
lokus kontrole -.089 .033 -.089 -2.664 .008
starost ispitanika .016 .008 .066 2.056 .040

Tabela 6: Varijable iskljuene iz predikcijskog modela nacionalne otvorenosti

Beta t p
parcijalne
korelacije
da li je ziva majka -.036 -1.155 .248 -.042
da li je ziv otac -.051 -1.597 .111 -.057
strucna sprema oca .032 1.018 .309 .037
strucna sprema majke -.025 -.796 .426 -.029
etnika heterogenost roditelja -.003 -.096 .923 -.003
materijalni status .026 .829 .407 .030
religioznost .042 1.224 .221 .044

Rezultati u tabeli 4 nam kazuju da je nacionalnu otvorenost neto tee predvidjeti
nego nacionalnu vezanost. Regresiona analize koja nam je sugerie da je optimalno
rjeenje predikcije skorova nacionalne otvorenosti naih ispitanika kombinacija
sociodemografskih varijabli (pol, etnika heterogenost prijatelja, da li ima brae i sestara,
starost ispitanika) i linosnih varijabli (individualistika orijentacija, konformizam, lokus
kontrole i kolektivistika orijentacija). Dobili smo funkciju koja je statistiki znaajna
(R=0.520; F=35.939; p=0.000) i koja nam objanjava oko 27% varijanse rezultata
nacionalne otvorenosti. Najvei doprinos predikciji nacionalne otvorenosti daje
individualistika orijentacija (=-0.356), i to tako da ispitanici manje izraene
individualistike orijentacije pokazuju vee skorove na nacionalnoj otvorenosti. Slijedi
pol ispitanika (=-0.161), gdje muki ispitanici pokazuju vee skorove na nacionalnoj
otvorenosti. Konformizam je, takoe, u negativnoj korelaciji (=-0.138) sa nacionalnom
otvorenou. Etnika heterogenost prijatelja (=-0.145) korelira tako da ispitanici koji
imaju prijatelje drugih nacionalnosti pokazuju vie skorove na nacionalnoj otvorenosti.
Dalje, oni koji nemaju brau i sestre skoruju vie (=-0.100) na nacionalnoj otvorenosti.
Neto manje korelacije postoje i sa eksternim lokusom kontrole (=-0.089), starou
(=0.066) i kolektivistikom orijentacijom (=0.067). U tabeli 6 se nalaze varijable koje
nisu ule u predikcijski model nacionalne otvorenosti. Kad bismo rezimirali u jednoj
reenici, rekli bismo da veu nacionalnu otvorenost pokazuju ispitanici koji su manje
individualistiki orijentisani, mukog pola, manje konformistini, imaju prijatelje
razliitih etnikih pripadnosti, namaju brae i sestara, manje izraenog lokusa kontrole i
vie kolektivistiki orijentisani.

DISKUSIJA

Iz rezultata regresionih analiza vidjeli smo da veu nacionalnu vezanost pokazuju
ispitanici koji su religiozniji, kolektivistiki orijentisani, konformistiniji, koji su enskog
pola i koji nemaju roditelje i prijatelje razliitih etnikih pripadnosti. Ostale koritene
varijable nam nisu znaajno doprinosile predikciji, te smo ih odstranili iz predikcijskog
modela. Neto od dobijenih veza smo oekivali, a neto i nismo. Da bismo imali jasniji
uvid u veze meu varijablama, pokuali smo da napravimo model predikcije nacionalne
vezanosti uz pomo softvera za strukturalno modeliranje. Rezultat je predstavljen na
grafikonu 1:

Grafikon 1: Strukturalni model predikcije nacionalne vezanosti

Predloeni model se ispostavio adekvatnim, budui da je testiranje pokazalo da
model ne odstupa znaajno od empirijskih podataka (
2
=10.0; df=9; p=0.354).
Zakrivljenim dvosmjernim strelicama su predstavljene korelacije izmeu prediktorskih
varijabli, dok su pravim jednosmjernim strelicama predstavljeni regresioni koeficijenti. I
ranije smo vidjeli da predikciji ponajvie doprinosi religioznost, dok ostale varijable u
dosta manjoj mjeri koreliraju sa nacionalnom vezanou. U stvari, kad uradimo prostu
linearnu korelaciju izmeu religioznosti i nacionalne vezanosti, dobijamo koeficijent
korelacije od r=0.507 (p<0.01), to nam jasno kazuje da je upravo religioznost
najznaajniji prediktor nacionalne vezanosti. Odakle ova veza potie? U Bosni i
Hercegovini je dolo do najveih preklapanja religijskog i etnikog identiteta. To
praktino znai da se religijsko i etniko odreenje, tj. identitet, potpuno izjednaavaju
kod graana BiH (Altermatt, 1996). U takvoj situaciji dosta teko je napraviti pojmovnu i
psiholoku distinkciju izmeu koncepata koji su toliko bliski. Ta podudarnost nije
oduvijek postojala, tj. postojale su izvjesne identifikacijske norme koje su doprinosile
religijsko-etnikim nepodudarnostima. Danas u BiH nema skoro da nema ni jednog
Bonjaka koji nije muslimanske, Hrvata koji nije katolike, ili Srbina koji nije
pravoslavne vjeroispovijesti, ve su se praktino svi homogenizirali oko dominantne
religijske orijentacije. Za etnike razlike u okviru bosansko-hercegovakog drutva ne
moemo rei da su izraene: svi govore istim jezikom (ako ne istim, onda se barem
savreno sporazumijevaju razliitim jezicima), dijele istu teritoriju, imaju zajedniku
istoriju, a jedina razlika je religijska pripadnost. Utoliko prije religijska pripadnost
predstavlja osnovna odlika identiteta svake etnike grupe, a jasno je da e u naem
sluaju to znaiti: to je vea religioznost to e biti vea i vezanost za sopstvenu etniku
grupu. Da ne zanemarimo ni doprinos ostalih varijabli rei emo da se kolektivistiki
orijentisani i konformistiniji ispitanici vie veu za sopstvenu etniku grupu, a razlozi za
mogu biti jednostavni. Naime, etnika skupina jeste jedan od drutvenih kolektiva
najznaajnijih za veinu stanovnitva BiH. injenica da postoji veza izmeu naih
varijabli nam na izvjestan nain i govori da je predloeni koncept kolektivistike
orijentacije valjan, jer se dokazuje kroz vezu sa jednim od najbitnijih pokazatelja
socijalne vezanosti. Konformistiniji ispitanici se vie veu za sopstvenu naciju zato to
je to drutvena norma, a da bismo se uvjerili da je tako dovoljno je pogledati politiku
scenu drutva od javljanja viestranakog sistema drutvenim ivotom BiH dominiraju
partije zasnovane na etnikim principima. U bosansko-hercegovakom drutvu zaista
postoji socijalni pritisak na konformiranje normama etnike identifikacije, a oekivano je
da se konformistiniji vie povinuju vladajuim normama.
Takoe, rekli smo da veu nacionalnu otvorenost pokazuju ispitanici koji su
manje individualistiki orijentisani, mukog pola, manje konformistini, imaju prijatelje
razliitih etnikih pripadnosti, namaju brae i sestara, manje izraenog eksternog lokusa
kontrole i vie kolektivistiki orijentisani. Grafikon 2 nam rezimira taj nalaz:

Grafikon 2: Strukturalni model predikcije nacionalne otvorenosti

Kao i u sluaju modela nacionalne vezanosti, predloeni model se ispostavio
adekvatnim, budui da je testiranje pokazalo da model ne odstupa znaajno od
empirijskih podataka (
2
=23.4; df=17; p=0.137). Model je dosta komplikovan, to noma
govori i dosta gusta mrea korelacija izmeu prediktorskih varijabli, tako da je utoliko i
procenat objanjene varijanse (27%) manji u odnosu na nacionalnu vezanost. Vidimo da
od prediktora dominira individualistika orijentacija, iji doprinos predikciji nacionalne
otvorenosti je najvei. Manje individualistiki orijentisani su vie nacionalno otvoreni,
to nije daleko od zdravog razuma. Budui da se nacionalna otvorenost bazira na
indikatorima vezanosti sa irim univerzumom, regijom ili ovjeanstvom uopte, utoliko
je loginije da oni koji su manje orijentisani na sebe pokazuju izraeniju crtu otvorenosti.
Muki ispitanici pokazuju neto izraeniju otvorenost moda iz razloga dominacije
patrijarhalnog modela socijalizacije u bosansko-hercegovakom drutvu. Moda se, na
izvjestan nain, putem socijalizacije mukarcima daje mogunost da budu otvoreniji u
stavovima i kontaktima, dok se ene tite od spoljnjih uticaja. Za vezu izmeu
konformizma i nacionalne otvorenosti moemo pruiti objanjenje slino kao i u sluaju
nacionalne otvorenosti: ako je drutvena norma biti to vie vezan za sopstvenu etniku
grupu, onda e manje konformistini pokazivati manju vezanost, odnosno moda i druge,
drutveno ire oblike vezanosti. Takoe, vidimo da oni koji imaju prijatelje drugih
nacionalnosti pokazuju veu nacionalnu otvorenost. Jasno je da veza izmeu ovih
varijabli postoji, ali je teko govoriti o kauzalnoj vezi, budui da je jednako mogue da
vea nacionalna otvorenost kod osobe dovodi do toga da ona ee bira prijatelje koji su
drugih nacionalnosti. U naem sluaju dovoljno nam je da znamo da ova varijabla
doprinosi predikciji otvorenosti u izvjesnoj mjeri, dok se kauzalnou ne moramo previe
baviti. Od ostalih varijabli spomenuemo jo izvjestan doprinos porodica sa vie djece
nacionalnoj otvorenosti. Izgleda da socijalizacija u porodicama sa vie djece dovodi do
razvoja irih oblika drutvene vezanosti, odnosno stavova koji su tolerantniji na
razliitosti.
Na osnovu uraenih analiza vidjeli smo kako izgledaju modeli predikcije
nacionalne vezanosti, odnosno nacionalne otvorenosti u BiH. Jasno je da efikasniji model
predikcije nacionalne vezanosti nego nacionalne otvorenosti, to moemo vidjeti, s jedne
strane, veim procentom objanjene varijanse nacionalne vezanosti (37% naspram 27%),
a s druge strane, i jednostavnijim modelom, olienim u manje prediktorskih varijabli, kao
i manje znaajnih veza izmeu tih varijabli. Treba rei da je ovo rezultat i jasnije
teorijske odreenosti pojma nacionalne vezanosti, to je olieno i u preciznijoj
psihometrijskoj strukturi faktorske analize dobijenih podataka su pokazale da faktor
nacionalne vezanosti objanjava vei procenat varijanse rezultata u odnosu na faktor
nacionalne otvorenosti. Na kraju moemo zakljuiti da su konstrukti nacionalne vezanosti
i otvorenosti jo uvijek dosta teko predvidivi psiholokim instrumentarijem, budui da
su pod velikim uticajem razliitih drutvenih inilaca, iji doprinos nismo u mogunosti
precizno izmjeriti. Jasno je da je teko govoriti o mjerenju ideolokog i politikog
doprinosa predikciji navedenih pojmova, meutim, smatramo da smo, u izvjesnoj mjeri,
zagrebali po povrini ovih za nae (bosansko-hercegovake) uslove veoma bitnih
odrednica socijalnog ponaanja.

REFERENCE:

Altermatt, U. (1996). Etnonacionalizam u Evropi. Sarajevo: Je.
orkalo, D. (1998). Nacionalni identitet i meunacionalna tolerancija.
Dubrovnik: IUC.
uri, . (1980). Psiholoka struktura etnikih stavova mladih. Novi Sad: OC
"Vukan Jovanovi".
Guetzkow, H. (1955). Multiple Loyalties. Princeton: Princeton University.
Katz, D. (1965). Nationalism and Strategies of International Conflict Resolution.
U Kelman, H. C. (Ed.): International behavior: A social-Psychological Analysis. New
York: Holt.
Lazarevski, J. (1975). Povezanost oblika nacionalne vezanosti sa socijalnom
distancom. 5. Kongres psihologa Jugoslavije.
Milosavljevi, B. (1990). Konstrukcija skale nacionalne vezanosti (rukopis).
Zadar: Filozofski fakultet.
Milosavljevi, B. (2001). Uvod u Socijalnu psihologiju. Banja Luka: Narodna i
univerzitetska biblioteka Republike Srpske.
Panti, D. (1987). Nacionalna svest mladih u SR Srbiji bez SAP. Beograd: IIC
SSO Srbije.
Peri, B. (1973). Jo jedna verzija skale za ispitivanje oblika nacionalne
vezanosti. Zagreb: Dani Ramira Bujasa.
Rot, N. i Havelka, N. (1973). Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjokolske
iber, I. (1984). Socijalno-psihologijski pristupi izuavanju meunacionalnih
odnosa. Zagreb: Fakultet politikih nauka.
Turjaanin, V. (2005a). Nacionalni stavovi mladih bonjake i srpske
nacionalnosti u BiH. Banja Luka: Filozofski fakultet.
Turjaanin, V. (2005b). Socijalnopsiholoki i demografski korelati etnikih
relacija nakon rata (doktorska teza). Banja Luka: Filozofski fakultet.
Zvonarevi, M. (1976). Socijalna psihologija. Zagreb: kolska knjiga.

POVEZANOST ETNIKOG IDENTITETA I
INDIVIDUALISTIKIH I KOLEKTIVISTIKIH VRIJEDNOSNIH
ORJENTACIJA MLADIH U BOSNI I HERCEGOVINI

Sran Puhalo

Abstrakt: Cilj ovog istraivanj je bio utvrditi kako socio-demografske varijable
utiu na stepen izraenosti individualistikih i kolektivistikih vrijednosnih orjentacija i
vezu tih vrijednosti sa etnikim identitetom. Sa porastom stepena izraenosti kolektivizma
raste i izraenost etnikog identiteta. Majke sa veim obrazovanjem manje su sklone
kolektivizmu pa su to prenijele i na svoju djecu. Individualistika orjenatcija mladih je u
negativnoj korelaciji sa glavnom komponentom etnikog identiteta. Kod mladih, ije
majke imaju zavrenu samo osnovnu kolu, preovladava individualizam kao reakcija na
siromatvo i drutvenu zanemarenost, dok je kolektivizam i dalje prisutan u porodici i
lokalnoj sredini kao dio patrijahalnog vaspitanja. Ispitanici koji imaju prijatelje iz drugih
etnikih grupa imaju izraenije individualistike vrijednosne orjentacije, nego mladi koji
se drue samo sa pripadnicima svoje etnike grupe. Porodice iji je materijalni status
ispod prosjeka zaboravljene su od strane drave i preputene su same sebi, zbog toga su
individualistike vrijednosne orjentacije najvie izraene kod te kategorije mladih. S
druge strane mladi sa iznaprosjenim materijalnim statusom imaju veu mogunosti da
isprobaju razliite uloge unutar ovog ili drugih drutava, a samim tim i njihova
individualna interesovanja dolaze vie do izraaja.
Kljune rijei: etniki identitet, individualistike vrijednosne orjentacije,
kolektivistike vrijednosne orjentacije,mladi, Bosna i Hercegovina

UVOD

Poetkom devedesetih godina, prolog vijeka, na prostorima bive SFR
Jugoslavije dolo je do sloma jedne (komunistike) idelogije i uskrsnua njezine
suprotnosti (nacionalizma). Iako su ove ideologije po mnogome razliite, istovremeno
one imaju i mnogo toga zajednikog. Za komunizam i nacionalizam karakteristino je:
ne priznavanje opteljudske vrijednosti ni univerzalnih moralnih principa, negiranje
ovjeka kao pojedinca, kolektivizam i totalitarizam. Nacionalisti trae svoj model
ponaanja u prolosti svoje nacije i nameu ga svima, a komunisti svoj model ponaanja
trae u budunosti, oni izmiljaju novi model ponaanja i svima ga nameu. U obje
ideologije pojedinac se nalazi na margini i podreen je interesima koletiva.

Vrijednosne orjentacije

Najoptija psiholoka definicija vrijednosti koje emo se drati, jeste da su to
relativno stabilne opte psihike dispozicije nastale kombinovanim dejstvom kognitivno-
emocionalnog razvoja, individualnih crta linosti i interakcije sa socijalnim okruenjem,
a koje usmjeravaju nae djelovanje ka nekim ciljevima u ivotu koji nam se ine
poeljnima i kojima teimo svojim postupcima. Vrijednosti imaju dinamiki karakter, tj.
imaju motivaciono dejstvo na ovjekovo ponaanje, ali one nisu nepromjenjive. To to
tvrdimo da su relativno stabilne znai da su podlone promjeni tokom vremena, bilo kao
posljedica individualne intrapsihike rekonstrukcije, bilo kao posljedica drutvenih
promjena. Takoe, vrijednosti nisu vezane za specifine situacije u ovjekovom
okruenju, nego ih prevazilaze i generalizuju se na itav niz situacija. Postoji opi
konsenzus meu psiholozima da su vrijednosti rezultat socijalnog uenja koje je u velikoj
mjeri posredovano razliitim kulturnim, drutvenim, istorijskim, religijskim, ideolokim
ili aktuelnim socijalnim medijatorima. (ekrlija i drugi, 2004)

Karakteristike individualistikih i kolektivistikih drutava i njihove vrijednosti

Kao to je pomenuto vrijednosne orjentacije su u mnogome odreene okruenjem
(porodica, kola, dominantna drutvena ideologija) u kojem se individua razvija. Prema
istraivanjima pojedinih naunika (Kagitcibasi, 1997) preko 70% stanovnitva danas ivi
u kolektivistikim kulturama, dok je individualizam karakteristian za zapadna drutva.

Karakteristike drutava u kojima dominira individualistika kultura

U individualistikim drutvima pojedinac je temelj drutva. Samostalnost
pojedinca je neto to se najvie cijeni i podstie kroz socijalizaciju. Lini interesi su
ispred kolektivnih interesa. Svi graani su jednaki pred zakonom, i barem teoriski, imaju
jednaka prava i obaveze, mogunosti i anse. Za ovakva drutva je karakteristino da se
veoma cijeni uspjeh pojednca i da se njeguje takmiarski duh i kreativnost. Pojedinac je
esto preputen samom sebi, to je praeno psiholokom nesigurnou i usamljenou.
Sociolozi, antropolozi uzroke individualizma vide u materijalnom izobilju, sloenosti
kulture, migracijama i urbanizaciji. Nae drutvo ima karakteristike i jedne i druge
kulture. Ideologije socijalizma i nacionalizma, koje su dominirale u poslednjih ezdeset
godina, zajedno sa patrijahalnim vrijednostima, pojedinca potinjavaju grupi i line
ciljeve smatraju manje bitnim, esto i nevanim, u odnosu na ciljeve kolektiva. Ove
tendencije su veoma izraene u periodima drutvenih kriza, ratova i previranja. U rijetkim
periodima mira nae drutvo se nalazi pod velikim uticajem zapadnih individualistikih
vrijednosti.

Karakteristike drutava u kojima dominira kolektivistika kultura

U kolektivistikim drutvima ciljevi kolektiva ili grupa su uvijek ispred ciljeva
pojednica. Odanost, privrenost i spremnost na linu rtvu su osobine koje se najvie
cijene. Sloboda pojedinca je ograniena. Norme, ponaanje, moral, definie grupa.
Moralna naela nisu ista za pripadnika zajednice i one izvan nje. Hijerarhija u zajednici je
stroga i bazira se na pisanim, ali i nepisanim zakonima. U ovim drutvima
kompetitivnost nije izraena i na nju se ne gleda sa odobravanjem. Slino je i sa
kreativnou, dok se saradnja unutar grupe podstie. Pritisak grupe na pojednica je veliki
i teko mu se oduprijeti. U ovim drutvima nije poeljno da pojedinac pokazuje svoje
emocije, jer to moe da loe utie na grupu. Za kolektivistika drutva je karakteristino
da dominira poljoprivredna proizvodnja, velike porodice i veliki znaaj grupe. Pojedini
psiholozi kolektivizam esto objanjavaju postojanjem gregarnog motiva kao jednog od
elementarnih socijalnih motiva. Pod njim podrazumjevamo (Trebjeanin, 2000) biloki,
instiktivni poriv mnogih ivotinja i ljudi da budu sa drugim jedinkama svoje vrste i da
ive u grupama. Gregarni motiv se esto izjednaava sa afilijativnim motivom, ali i tu
postoji razlika. Afilijativni motiv je vrsta socijalnog motiva, koji se ispoljava, kao potreba
pojedinca da bude ne samo u drutvu drugih, nego i da uspostavi s njima kontakt i da se
emocionalno i psiholoki povee, udrui. Nae drutvo ima karakteristike i jedne i druge
kulture. Ideologije socijalizma i nacionalizma, koje su dominirale u poslednjih ezdeset
godina, zajedno sa patrijahalnim vrijednostima, pojedinca podinjavaju grupi i line
ciljeve smatraju manje bitnim, esto i nevanim, u odnosu na ciljeve kolektiva. Ove
tendencije su veoma izraene u periodima drutvenih kriza, ratova i previranja. U rijetkim
periodima mira nae drutvo se nalazi pod velikim uticajem zapadnih individualistikih
vrijednosti.

Psiholoki aspekti individualistikih i kolektivistikih drutava

Kofstade (prema Oyserman et al, 2002) pod individualizmom podrazumjeva
fokusiranje na prava pojedinca iznad obaveza, brigu za sebe i svoje najblie, naglaavanje
line autonomije i samoispunjenja, kao i linog identiteta i linog zadovoljstva.
Waterman (prema Oyserman et al, 2002) individualizam definie kao brigu o
individualnim obavezama i slobodi izbora, razvijanje sopstvenih potencijala i potovanje
integriteta drugih. Oyserman (2002) posmatra definicije individualizma kroz sledee
koncepte: Self- koncept, Lino blagostanje, osobni stil i odnos prema grupi.
1. Self koncept u individualizmu podrazumjeva: stvaranje i odravanje pozitivnih
miljenja o sebi je bazina ljudska poteba. osjeanje linog zadovoljstva, lini
uspjeh i osjeanje jedinstvenosti ili osobeni lini stavovi i njihova raznolikost,
unutranje crte su centralne za samo definisanje.
2. Individualizam podrazumjeva otvoreno manifestovanje emocija i
stavovapojedinca, lini ciljevi su vaan izvor zadovoljstva i blagostanja.
3. Individualizam podrazumjeva da su miljenje, rezonovanje i kauzalni zakljuci
lini.
4. to se tie srodstva, individualizam podrazumjeva donekle podjeljene stavove.
Pojedinac treba da pripada grupi i da je povezan sa grupom, jer mu to esto slui
za postizanje linih ciljeva. Ovakve veze se teko odravaju.

Schvarc (prema Oyserman et al, 2002) definie kolektivizam kao drutvo sa
rairenim meusobnim obavezama i oekivanjima, baziranom na propisanim ulogama. U
takvim drutvima zajednika je sudbina, zajedniki ciljevi i zajednike vrijednosti.
Pojedinac je jednostavno komponenta drutva, dok je grupa kljuna jedinica za analizu.
Sve ove definicije kolektivizma moemo posmatrati kroz Self- koncept, blagostanje,
osobenog stila i srodstva (Oyserman, 2002):
1. Self koncept u individualizmu podrazumjeva:
- Da je pripadnost grupi centralni aspekt identiteta pojedinca
- Znaaj linih crta odraavaju se preko ciljeva kolektiva, to rtvovanje je
za opte dobro i odravanje harmoninog odnosa sa drugima.
2. Kolektivizam podrazumjeva da ivotno zadovoljstvo potie iz uspjenog noenja
dodjeljenih uloga i obaveza i izbjegavanje neizvrenja dodjeljenih obaveza.
3. Kolektivizam podrazumjeva uzdraavanje od manifestovanja emocija tj. otvoreno
i direktno ispoljavanje emocija, osim kada je potrebno da bi se obezbjedilo
jedinstvo grupe.
4. Drutveni kontekst, situaciona ogranienja i drutvene uloge procjenjuju se stalno
kroz linu percepciju i kauzalno rasuivanje.
5. Vani grupni odnosa su propisani i fiksirani, i posmatraju se kao ivotne
injenice na koje se ljudi moraju prilagoditi.
6. Granice izmeu grupe i drugih grupa su stabilne, vane i relativno nepropustljive.
7. Unutar grupe razmjena je temelj jednakosti i bazirana je na principu
ravnopravnosti.

Dilema koja se javlja kod naunika koji se bave prouavanjem individualizma i
kolektivizma je da li je ovaj konstrukt jednodimenzionalan ili viedimenzionalan.
Hostedeove studije (prema Franceko i sar., 2002) ovu vrijednosnu orjentaciju
posmatraju kao jednodimenzionalni konstrukt, gdje se na jednom kraju nalazi
individualistika a na drugom kolektivistika orjentacija. Kasnija istraivanja stoje na
stanovitu da da individualizam i kolektivizam nisu suprotni polovi jedinstvene
dimenzije, ve prije separtni atributi koji se ne ikljuiju ve koegzistiraju istovremeno.
Istraivanja sociologa, antropologa i psihologa u individualistikim i kolektivistikim
drutvima pokazala su razlike u ponaanju, izraavanju emocija i miljenju. Psiholoske
dimenzije koje najvie diskriminiu pojedince koji dolaze iz ove dvije kulture su:
- Socijalna percepcija i kognicija,
- Emocije,
- Atribucija i moralno rezonovanje,
- Atribucije i socijalne interakcije,
- Orjentacija na sebe,
- Motivacija za postignuem,
- Pravednost raspodjele i
- Kooperacija i kompeticija.

Socijalna percepcija i kognicija
Neka istraivanja su pokazala da se u koletivistikim drutvima prilikom
percepcije osoba naglaavaju prosocijalne crte linosti na pr. ljubaznost, solidarnost,
prihvatanje autoriteta, dok je u individualistikim drutvima naglaena egocentrinost,
kao osobina koja se opaza kod drugih.

Emocije
Markus i Kitayama (1991) su pokazali da se u individualistikim drutvima
mnogo vie izraavaju emocije, kao na pr. bijes, ponos, dok su za kolektivistika drutva
karakteristine emocije: simpatija i stid.

Atribucija i moralno rezonovanje
U kolektivistikim kulturama pojedinci smatraju da je socijalna odgovornost
moralna obaveza , dok kod individualistikih kultura moralna odgovornost stvar
pojedinca.

Socijalna interakcija
Socijalna interakcija je neposrednija, ea i due traje u kolektivistikim
drutvima. Za individualistika drutva je karakteristino da su kontakti plitki, krai i
da se esto zasnivaju na procjeni koristi i dobitka za pojedinca.

Motivacija za postignuem
Individualistika drutva se esto opisuju kao takmiarska drutva u kojem se
veoma cijeni uspjeh pojedinca. Istraivanja pokazuju (Yu i Yang, 1994) da u nekim
kolektivistikim drutvima (Kina, Japan i dr) postoji socijalno orjentisan motiv za
postignuem. U koletivistikim drutvima se istie kooperativnost kao vana drutvena
vrijednost dok se u individualistikim drutavima vie cijeni kompeticija.

Orjentisanost na sebe
Merkus i Kitayama (1991) pokazali su da se u koletivistikim drutvima najvie
cijene skromnost i neisticanje, kako sebe tako i soptvenog uspjeha. Uspjeh se umanjuje i
pripisuje porodici, kolektivu iz kojeg pojedinac dolazi. Individualistika drutva veoma
cijene takmiarski duh i kreativnost, a uspjeh pojedinca se stavlja u prvi plan.

Individualizam i kolektivizam i dvije vrste nacionalnih drava
Kada govorimo o kolektivistikim ili individualistikim vrijednosnim
orjentacijama bilo bi ineteresantno vidjeti kako se ta podjela prelama kroz prizmu
nacionalnih drava. Jednu od najpoznatijih (ne i najpreciznijih) podjela nacionalnih
drava dao je Hans Kon (prema Smith, 1998), koji razlikuje zapadni od istonog
nacionalizma.
Zapadni nacionalizam se definie kao asocijacija ljudskih bia koja ive na
zajednikoj teritoriji pod istom upravom i zakonima. Ovo je graansko-teritorijalni
nacionalizam koji se moe opisati i kao racionalni nacionalizam. U ovim drutvima je
razvijena demokratija, graansko drutvo, individualne slobode i kultura individualizma.
Ova vrsta nacionalizma je karakteristina za zemlje Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike.
Istoni ili organski nacionalizam, naciju svata kao organsko jedinstvo. Nacija se
doivljava kao neto iskonsko, mistino, nedjeljivo i vjeno. Nacija se ne bira, ve sa
roenjem postaje sastavni dio pojedinca, elio on to ili ne. U tim drutvima interes nacije
je uvijek ispred interesa pojedinca, a takva drutva su esto autoritarna i kolektivistika.
Takva vrsta nacionalizma ne priznaje ni opeljudske vrijednosti, ni opeljudske principe,
ni univerzalne moralne principe, ne priznaje, dakle, principe koji vrijede za sve ljude i za
sve nacije. Nacionalizam svodi ovjeka pojedinca na lana nacije, na pukog lana
kolektiva, na puko sredstvo za nacionalne ciljeve i tako negira ivog ovjeka, konkretnog
ovjeka, ukida ovjekovu nesvedivost, individualnost, i time ljudska prava. Ova vrsta
nacionalizma je ksenofobina, ima strah pred onim to je strano, to je drukije, strah
pred drugim. A taj strah pred drugim izvor je agresivnosti, jer toga drugog (koji je
opasan) treba ukinuti: asimilirati ga u vlastitu naciju ili ga treba likvidirati. (Babi, 2004)
Ovaj oblik nacionalizma karakteristian je za zemlje Srednje i Istone Evrope i Azije.

Individualistike i kolektivistike orjentacije na naim prostorima-
istraivanja

Kolektivizam je jedan od bitnih karakteristika patrijahalnih i autoriranih drutava.
Bosanskohercegovako drutvo moemo opisati kao patrijahalno. Patrijahalna drutva
karakterie: razvijen kult predaka, potovanje oca i starijih, kolektivizam, poslunost
autoritetu, altruizam, konzervativnost, potiskivanje seksualnosti , nagonskog i
emocionalnog ivota (Trebjeanin, 2000).
Sada emo prikazati neka istraivanja koja su se bavila individualistikim i
kolektivistikim vrijednosnim orjentacijama na prostoru bive Jugoslavije.
U Pantievom (1981) istraivanju vrijednosnih orjentacija pored ostalih
vrijednosnih orjentacija nalazio se i individualizam- kolektivizam. Istraivanje je
pokazalo da su kod mladih bile zastupljene obje orjentacije, ali je kolektivizam
zastupljeniji kod pripadnika starije generacije u odnosu na sta na mlade. Tendencija
porasta kolektivizma rairena je u veoj mjeri kod obazovanijih ispitanika, to se
objanjava da su vrijednosti ove kategorija ispitanika bile u skladu sa vrijednostima koje
je proklamovala vladajua ideologija. Izrazita individualistika orjentacija bila je
najzastupljenija kod najslabije obrazovane mlade populacije nekvalifikovanih radnika i
mladih poljoprivrednika. Panti ovo objanjava kao posledicu relativnog neuspjeha ovih
pojedinaca u takmienju i drutvenoj selekciji koje podrazumjeva svaki kolski sistem.
Iznad prosjenu rairenost individualizma kod njih Panti interpretira kao psiholoki
mehanizam odbrane koji je reakcija na gore pomenuti neuspjeh.
U istraivanju koje se bavilo motivaciono-vrijednosnim osnovama odnosa prema
samoupravljanju i ueem u samoupravljanju (Kuzmanovi,1984) kao jedna od varijabli
pojavljuje se individualizam-kolektivizam. Kuzmanovi je utvrdio korelaciju izmeu
prihvatanja samoupavljanja i kolektivizma. Autor ovu vezu objanjava stavljanjem u prvi
plan veine umjesto izolovanih i egoistinih pojedinaca, davanjem prednosti
zajednikom, umjesto pojedinanom. U ovom istraivanju pod kolektivizmom se
podrazumjevaju zajedniki interesi, solidarnost, simpatija i razumjevanje za druge ljude
pa i izvjesno rtvovanje, ili bar djelimino odricanje od vlastite udobnosti i dijela
srestava, ali ne zarad nekih naindividualnih, lanih kolektivnih ciljeva, ve za
zadovoljenje potreba drugih ljudi, drugih lanova kolektiva. Nije naena pozitivna
koralecija izmeu kolektivizma i konformizma, to ukazuje da ovakav kolektivizam nije
nuno i nerazumjevanje manjine ili pritisak na pojedinca.
Ispitivanje koje je obavio Panti (1990) na 1083 ispitanika starosti izmeu 15 i 27
godina, sredinom 1988 godine pokazalo je pad broja ispitanika koji podravaju
samoupravnu orjentaciju, kao i kolektivizama, solidarnosti, egalitarizma i humanizma.
Poveao se stepen religioznosti. Ve tada se moglo primjetiti da raste broj ljudi koji ne
podravaju vrijednosti koje propagira dravna ideologija.
Udbenici i kola imaju bitnu ulogu u socijalizaciji mladih u svakom drutvu.
Kroz njih se veoma jasno moe vidjeti koje su to vrijednosti koje odreeno drutvo
nastoji da promovie. U udbenicima je kondenzovano znanje svih predhodnih
generacija, njihovi mitovi, snovi ali i projekcija budunosti. Analiza vrijednosnih sistema
osnovnokolskih udbenika (Plut i sar., 1990) dala je veoma interesantne rezultate.
Udbenici ne priznaju takozvanu privatnost osobe. Pojedinac postoji samo kao pripadnik
zajednice. Njegove line drame su uvijek u vezi s odgovornou prema drugima. On je
spreman (i tako treba) da podnese svaku linu rtvu za drugog ili neki opti interes.
Udbenici su izrazito kolektivistiki orjentisani i podrazumjeva se da su interesi
pojedinca uvijek u skladu sa interesom kolektiva. O sukobu linih i kolektivnih interesa
se ne govori ni u jednom tekstu. U udbenicima se pojedinac ne bavi sobom, ve je
zaokupljen zajednicom. Line osobine koje su vane za opstanak zajednice ee se
spominji nego line osobine kojima se pojedinac afirmie kao pojedinac ili od kojih on
lino ima koristi na pr. individualno nadmetanje, tenja ka linoj moi, slavoljubivost,
samoodgovornost, samoobjektivnost, pa ak i istinoljubivost, pravednost i sl. Udbenici
alju poruku da se ljudi ne bi trebali meusobno mnogo razlikovati.
U istraivanju (Kodopelji i sar., 2002) vrijednosnih orjentacija individualizma i
kolektivizma na 528 ispitanika, faktorskom analizom, apstrahovana su etiri faktora koja
objanjavaju 40% varijanse. Dobijena su tri unipolarna i jedan bipolarni faktor. Prvi
unipolarni faktor je nazvan imperativni kolektivizam. On upuuje na to da je ivot u
kolektivu prirodan oblik ovjekove egzistencije, pojedinac se samo u kolektivu moe
osjeati kao ljudsko bie. Tek kad je u kolektivu pojedinac moe znati koje je i ta treba
da radi. Drugi unipolarni faktor je nazvan podreenost individue kolektivu. Ovaj faktor
ukazuje na pravu kolektivistiku orjentaciju. Kolektivni interesi su ispred interesa
pojedinca, i njegova dunost i obaveza je afirmacija zajednice kojoj pripada. Trei
unipolarni faktor je nazvan instrumentalni kolektivizam. Ovaj faktor je definisan
uvjerenjem da jedinka ne moe biti nikada snana kao kolektiv i zbog toga je
uklopljenost u zajednicu neophodan uslov napretka pojedinca. etvrti faktor je bipolaran
i nazvan je individualistiki nasuprot kolektivistikog odnosa prema privatnosti i
autentinim potrebama.

REZULTATI

Uticaj socio-demografskih karakteristika na izraenost individualizma i
kolektivizma

U tabelama koje slijede prikazaemo kako pojedine socio-demografske varijable
utiu na stepen izraenosti individualizma i kolektivizma kod mladih u Bosni i
Hercegovini.

Pol i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Pol ispitanika N M SD SE M
Muki pol
540 -.156 .964 .050
Individualistika orijentacija

enski pol
684 .122 1.011 .047
Muki pol
540 -.030 1.009 .053
Kolektivistika orijentacija
enski pol
684 .024 .993 .047

Tabela 2. t-test

t df p
Individualistika orijentacija -.762 801 .446
Kolektivistika orijentacija -.721 801 .470

Djevojke i mladii u Bosni i Hercegovini se ne razlikuju u stepenu izraenosti
individualistikih i kolektivistikih vrijednosnih orjentacija. Imajui u vidu da u nekom
drutvu preovladavaju ili individualizam ili kolektivizam, predpostavljamo da e jednu
od ovih vrijednosti preuzeti najvei broj lanova tog drutva bez obzira na pol.

Da li imate brau i sestre i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Da li ima brae i sestara N M SD SE M
Da
938 -.019 .988 .036

Ne
286 .167 1.08 .119
Da
938 .025 .985 .036
Ne
286 -.224 1.09 .120

Tabela 4. t-test

t df p
Individualistika orijentacija -1.617 801 .106
2.166 801 .031

Jedan od najvanijih faktora socijalizacije pojedinca je svakako porodica. U
zavisnosti od strukture porodice tj. da li osoba ima oba roditelja, brau ili sestre, da li sa
njima ivi jo neko, kao i kvaliteta komunikacije i interakcije izmeu njenih lanova u
mnogome zavisi i formiranje pojedinca. Osim toga porodica je i jedan od kanala preko
kojeg se drutvene vrijednosti prenose na djecu. Rezultati pokazuju da ne postoji
statistiki znaajna razlika izmeu jedinaca i djece koja imaju brau ili sestre u odnosu na
varijablu individualizam. Kolektivistika orjentacija je vie izraena kod djece koja imaju
brata ili sestru, u odnosu na jedince, i ta razlika je statistiki znaajna na nivou p<0,05.
Ovi rezultati su oekivani ako imamo u vidu osobine jedinaca (Stein, 2004; Eckstein,
2004) i njihovo porodino iskustvo. Kod jedinca je visoko izraena potreba za
dokazivanjem i visok motiv postignua. Jedinci nemaju veliku potrebu za
uspostavljanjem intimnih odnosa sa drugim ljudima. Oni imaju najee unutranji lokus
kontrole i nastoje da svoj ivot dre u svojim rukama. Ove osobine se mnogo vie
cijene u individualistikim, nego u kolektivistikim drutvima.

Da li je ispitanicima ziva majka i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Da li je iva majka N M SD SE M
Da
1187 .994 .036 .003
Ne
37 1.18 .237 -.087
Da
1187 .998 .036 -.001
Ne
37 1.082 .216 .040

Tabela 6. t-test
t df p
Individualistika orijentacija .440 801 .660

Bez obzira da li ispitanici imaju ivu majku ili ne, ove dvije kategorije ispitanika
se znaajno ne razlikuju u odnosu ma individualistiku i kolektivistiku orjentaciju.
Svakako da treba biti oprezan prilikom donoenja zakljuaka, ako imamo u vidu da je u
istraivanju uestvovalo samo 37 ispitanika kojima majka nije iva.
Slini podaci su dobijeni i na varijabli Da li Vam je iv otac?. Ova varijabla se
pokazala kao manje znaajna za formiranje individualistikih ili kolektivistikih
vrijednosnih orjentacija.

Da li je iv otac N M SD SE M
Da
1090 .000 .998 .037

Ne
134 -.004 1.01 .110
Da
1090 -.008 1.00 .037
Ne
134 .073 .933 .101

Tabela 8. t-test
t df p

Obrazovanje majke i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Obrazovanje majke N M SD SE M
Zavrena osnovna kola
115 .307 1.02 .116
Zavrena srednja kola 772 -.056 .962 .043
Zavrena via ili visoka skola
335 .022 1.06 .071
115 .191 .925 .105
Zavrena srednja kola
772 .024 .944 .042
Zavrena via ili visoka kola
335 -.121 1.13 .076

Tabela 10. ANOVA

df F p
Izmeu grupa
2 4.529 .011
Unutar grupa
1220
Total 1222
Izmeu grupa
2 3.194 .042
Unutar grupa
1220
Total
1222

Tabela 11. LSD Post-hok test

obrazovanje majke obrazovanje majke MD p
zavrena osnovna kola zavrena srednja kola
.363 .003*
zavrena osnovna kola zavrena via ili visoka skola
.284 .031*
individualistika
orijentacija
zavrena srednja kola zavrena via ili visoka skola -.079 .323
zavrena osnovna kola zavrena srednja kola .167 .172
zavrena osnovna kola zavrena via ili visoka skola .312 .018*
kolektvistika
orijentacija
zavrena srednja kola zavrena via ili visoka skola -.167 .172

Varijabla Obrazovanje majke utie na stepen izraenosti individualistike
orjentacije mladih u Bosni i Hercegovini. Razlika izmeu ove tri kategorije ispitanika je
znaajna na nivou p<0,05. Ispitanici ije majke imaju zavrenu samo osnovnu kolu
imaju najizraeniju individualistiku vrijednosnu orjenataciju, slijede ispitanici ije
majke imaju zavrenu viu i visoku kolu, dok je individualizam najmanje izraen kod
ispitanika ije majke imaju zavrenu srednju kolu. Dobijeni rezultati se donekle slau sa
rezultatima od ranije (Panti1981), gdje je individualizam bio najizraeniji kod ispitanika
sa najmanjim stepenom obrazovanja. Ispitanici ije majke imaju zavrenu samo osnovnu
kolu razlikuju se od ispitanika ije majke imaju zavrenu srednju kolu i ispitanika ije
majke imaju zavrenu viu i visoku kolu. Ova razlika je statistiki znaajna na nivou
p<0,05.
Obrazovanje majke je uticalo i na stepen izraenosti kolektivistikih vrijednosnih
orjenatacija. Kolektivizam je najizraeniji kod mladih ije su majke zavrile samo
osnovnu kolu, a slijede ispitanici ije majke imaju zavrenu samo srednju kolu.
Kolektivistika vrijednosna orjentacija je najmanje izraena kod mladih ije su majke
imaju zavrenu viu i visoku kolu. Ova razlika je statistiki znaajna nivou p<0,05.
Postoji statistiki znaajna razlika izmeu ispitanika ija majke imaju zavrenu samo
osnovnu kolu i ispitanika ije majke imaju zavrenu viu i visoku kolu p<0,05.
Kao to vidimo obrazovanje majke utie na stepen izraenosti individualizma i
kolektivizma. Interesantno je to to je kod ispitanika ije majke imaju zavrenu samo
osnovnu koli imamo u navjeoj mjeri izraen i individualizam i kolektivizam. Na prvi
pogled to izgleda kontradiktorno, ali nije, ako napravimo razliku izmeu individualizma
kao reakcija na siromatvo i drutvenu zanemarenost i individualizam kao drutvenu
vrijednost. U zavisnosti iz koje porodice mladi dolaze, variraju i njihove individualistike
i kolektivistike vrijednosne orjentacije.
U dananjoj Bosni i Hercegovini obini ljudi su zaboravljeni od drave i
primorani da se sami snalaze. Vjerovatno da otuda dolazi taj izraen individualizam kod
ispitanika cije majke imaju samo osnovno obrazovanje, a samim tim i nie prihode u
porodici. Ovakve porodice verovatno ne oekuju pomo od drave, etnike ili bilo koje
druge grupe i znaju da e ivjeti onoliko dobro koliko se same izbore. Ovdje preovladava
individualizam ali kao reakcija na siromatvo i drutvenu zanemarenost, dok je
kolektivizam i dalje prisutan u porodici i lokalnoj sredini kao dio patrijahalnog
vaspitanja. Kod ispitanika ije majke imaju zavrenu viu ili visoku kolu individualizam
se ogleda u veoj ulozi ene u porodici, ali i drutvu. Ove ene su samostalnije i esto
ravnopravno doprinose ekonomskom blagostanju porodice, a samim tim i njihove
individualne vrijednosti vie dolaze do izraaja. Ovdje moemo govoriti o individualizmu
kao drutvenoj vrijednosti. Svakako treba imati na umu da je broj ena koje ovako
gledaju na individualizam u Bosni i Hercegovini mali, ali se svakog dana njihov broj
poveava.
Kod kolektivistikih vrijednosnih orjenatacija slika je mnogo jasnija. Sa porastom
obrazovanja majke opadaju kolektivistike vrijesnosti mladih. Kolektivizam jo uvijek
kod najveeg broja ljudi na naim prostorima znai sigurnost za pojedinca, a pojedinac
(elio to ili ne) esto biva svrstan u etniku grupu iz koje dolazi. Etniki identitet je jo
uvijek primarni identitet za veliki broj ljudi u Bosni i Hercegovini. To naroito moemo
oekivati kod osoba sa niim obrazovanjem, zbog nemogunosti da izgrade neki drugi
identitet (profesionalni, socijalni i dr.). Drutvo je jo uvijek patrijahalno i individualizam
ena u takvom drutvu je nepoeljan i potisnut. Otuda i otpor prema kolektivizmu ena
koje imaju vie ili visoko obrazovanje i znaajniju ulogu u porodici i drutvu, a samim
tim i djeca koja dolaze iz takvih porodica imaju otpor prema kolektivistikim
vrijednosnim orjentacijama.

Obrazovanje oca i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Obrazovanje oca N M SD SE M
45 .463 .873 .159
Zavrena srednja kola 708 -.002 .965 .044
Zavrena via ili visoka skola
469 -.040 1.05 .059
45 .231 1.13 .206
Zavrena srednja kola
708 -.004 .966 .044
Zavrena via ili visoka kola
469 -.016 1.03 .058

Tabela 13. ANOVA

df F p
Izmeu grupa
2 3.497 .031
Unutar grupa
1220
Total
1222
Izmeu grupa
2 .850 .428
Unutar grupa
1220
Total
1222

Tabela 14. LSD post hok test

Kategorija stanovnitva Kategorija stanovnitva MD p
Zavrena osnovna kola Zavrena srednja kola
.466 .013
Zavrena osnovna kola Zavrena via ili visoka skola
.504 .008
Zavrena srednja kola Zavrena via ili visoka skola .037 .609
Zavrena osnovna kola Zavrena srednja kola .236 .211
Zavrena osnovna kola Zavrena via ili visoka skola -.248 .195
Zavrena srednja kola Zavrena via ili visoka skola .012 .869

Mladi u Bosni i Hercegovini se razlikuju u stepenu izraenosti individualistikih
vrijednosnih orjentacija s obzirom na obrazovanje svojih oeva. Ova razlika je statistiki
znaajna na nivou p<0,05. Sa porastom obrazovanja oeva, smanjuje se stepen
izraenosti individualistike orjentacije. Ispitanici kojima otac ima zavreno samo
osnovno obrazovanje imaju u najveem stepenu izraenu individualistiku orjentaciju,
dok je najmanje izraena kod mladih iji oevi imaju zavrenu viu ili visoku kolu.
Ispitanici iji oevi imaju zavrenu osnovnu kolu razlikuju se od ispitanika iji oevi
imaju zavrenu samo srednju kolu (p<0,05) i ispitanika iji oevi imaju zavrenu viu ili
visoku kolu (p<0,01).
Objanjenje koje vai za obrazovanje majki moemo i ovdje primjeniti. Oevi
koji imaju zavrenu osnovnu kolu ne oekuju da e im drutvo u cjelini ili neka grupa
pomoi, ve se uzdaju u sebe i svoj rad. Ovo reakcija ljudi na nemogunost drutva da im
pomogne. Istovremeno ovi ljudi nemaju potrebu za konformizmom sa vladajuom
ideologijom, jer njihove pozicije u drutvu ne zavise od toga. Suprotnu situaciju imamo
kod ispitanika kojima oevi imaju vie ili visoko obrazovanje. Kod ove grupe ispitanika
individualizam je najmanje izraen. Konformizam prema vladajuoj ideologiji
(nacionalizam) njihovih oeva, zarad pozicija u drutvu i materijalne sigurnosti, u velikoj
mjeri prihvataju i njihova djeca.
Rezultati pokazuju da ne postoji statistiki znaajna razlika izmeu mladih iji
oevi imaju razliit nivo obrazovanja, u odnosu na varijablu kolektivizam. Ovaj nalaz je
drugaciji od rezultata dobijenog u vezi sa obrazovanjem majki.

Nacionalna pripadnost roditelja i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Nacionalna pripadnost roditelja N M SD SE M
Pripadnici iste nacije
1090 .002 .991 .037
Pripadnici razlicitih nacija
134 -.022 1.07 .111
1090 .005 1.00 .037
134 -.041 .956 .099

Tabela 16. t-test
t df p
Kolektivistika orijentacija .430 801 .667

Ispitanici koji imaju roditelje iste ili razliite nacionalnosti ne razlikuju se na
skali individualizma i kolektivizma. Kolektivistiko drutvo ne vidi interese pojedinca,
ve samo ineterese grupe, i stoga bez obzira da li mladi dolaze iz jednonacionalnih ili
mjeovitih porodica nema razlike u stepenu izraenosti kolektivistikih i
individualistikih vrijednosnih orjentacija.

Nacionalna pripadnost prijatelja i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Nacionalna pripadnost prijatelja N M SD SE M
943 -.066 .998 .040
281 .222 .978 .072
943 -.020 .987 .040
281 .066 1.043 .076

Tabela 18. t-test
t Df P (2-tailed)
Individualistika orijentacija -3.464 801 .001
Kolektivistika orijentacija -1.023 801 .306

U odnosu na etniku/nacionalnu pripadnost roditelja, koju osoba ne moe birati,
izbor prijatelja je neto to je rezultat vlastitog izbora. Nacionalizam, kakav je dominirao
u toku rata u Bosni i Hercegovini, pripadnike drugih etnikih grupa smatrao je
neprijateljima koje treba poraziti, pokoriti, a esto i unititi. Bilo koji oblik komunikacije
pojedinca sa pripadnicima drugih naroda nije bio poeljan i bio je osuivan od strane
pripadnika sopstvene etnike grupe. Osobe kod kojih preovladavaju individualistike
vrijednosne orjentacije svoje ponaanje ureuju prema sopstvenim interesima, a ne
interesima grupe. Njihove moralne vrijesnosti ne zavise primarno od morala grupe, ve je
to izbor pojedinca.
Ovo potvruju i dobijeni rezultati. Mladi u Bosni i Hercegovini koji imaju
prijatelje iz drugih etnikih grupa imaju izraenije individualistike vrijednosne
orjentacije, nego mladi koji se drue samo sa pripadnicima svoje etnike grupe. Ova
razlika je statistiki znaajana na nivou p<0,05.
Mladi u Bosni i Hercegovini, koji imaju prijatelje drugih nacionalnosti, ne
razlikuju se od mladih koji se drue samo pripadnicima svoje etnike grupe, to se tie
kolektivistikih vrijednosnih orjentacija.

Varijabla kretanje stanovnitva i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma


Kategorija stanovnistva N M SD SE M
Domae stanovnitvo
844 .001 .972 .041
Izbjegli i raseljeni
294 .043 1.02 .074
Povratnici
86 -.159 1.17 .156
Domae stanovnitvo
844 1.00 .042 -.147
Izbjegli i raseljeni
294 .948 .068 .022
Povratnici
86 1.03 .137 -.184

Tabela 20. ANOVA

df F p
Izmeu grupa
2 2 .896
Unutar grupa
1220 800
total
1222 802
Izmeu grupa
2 2 .763
Unutar grupa
1220 800
total
1222 802


Bez obzira da li su ispitanici izbjeglice, raseljena lica ili nisu naputali svoje
domove, nije utvrena statistiki znaajna razlika kod varijabli individualistike i
kolektivistike vrijednosne orjenatcije. Iako je iskustvo izbjeglitva samo po sebi
traumatino, ono se nije odrazilo na stepen individualizma i kolektivizma mladih u Bosni
i Hercegovini. Kolektivistiko drutvo bazirano na etnikoj pripadnosti nastoji da smanji
razlike izmeu pojedinaca, razliita individualna iskustva mogu postati izvor
nestabilnosti drutva.

Materijalni status ispitanika i stepen izraenosti individualizma i kolektivizma

Materijalni status N M SD SE M
Ispod prosjeka
105 .359 1.00 .123
Prosjek
1015 -.057 .966 .037
Iznad prosjeka
104 .205 1.21 .147
Ispod prosjeka
105 -.112 1.02 .125
Prosjek
1015 .023 .972 .037
Iznad prosjeka
104 -.117 1.22 .148

Tabela 22. ANOVA

df F p
Izmeu grupa
2 6.971 .001
Unutar grupa
1220
Total
1222
Izmeu grupa
2 1.081 .340
Unutar grupa
1220
Total
1222

Tabela 23. LSD post hok test
MD p
Ispod prosjeka prosjek .417* .001
Ispod prosjeka iznad prosjeka
.154 .368
Prosjek ispod prosjeka
-.263* .038
Ispod prosjeka prosjek
-.136 .289
Ispod prosjeka iznad prosjeka
.005 .976
Prosjek ispod prosjeka
.141 .267

Mladi u Bosni i Hercegovini sa razliitim materijalnim statusom se znaajno
razlikuju u stepenu izraenosti individualistikih vrijednosnih orjenatcija. Individualizam
je najvie izraen kod mladih koji svoj materijalni status ocjenjuju ispod prosjeka, potom
kod mladih iji je materijalni status nadprosjean, a najmanje kod mladih sa prosjenim
materijalnim statusom.
Materijalni status porodice u velikoj mjeri utie na formiranje pojedinca. Izraen
individualizam mladih koji svoj matrijalni status ocjenjuju kao ispodprosjean, je reakcija
na teku materijalnu situaciju njegove porodice i ne oekivanja bilo kakve pomoi od
strane drutva. Oni su svjesni da svoj ivot moraju da uzmu u svoje ruke. S druge strane
ispitanici iji je materijalni status iznad prosjeka imaju vise mogucnosti da se dokau na
profesinalnom, socijalnom ili nekom drugom planu i da samim tim etniku (kolektivnu)
pripadnost uine manje vanim.
Ispitanici, razliitog materijalnog statusa, ne razlikuju se u stepenu izraenosti
kolektivistikih vrijednosnih orjentacija.

Veza etnikog identiteta i individualizma i koletivizma

Tabela 15. Korelacije etnikog identiteta sa individualizmom i kolektivizmom
Etniki identitet
Individualistika orijentacija -.056
Kolektivistika orijentacija .159**
** Korelacija statistiki znaajna na nivou p<.01

Imajui u vidu sve ono to smo ranije kazali o karakteristikama drutava sa
dominanirajuim individualistikom i kolektivistikom orijentacijom, oekujemo da
ispitanici kod kojih preovladava individualistiki usmjerenje imaju slabije izraen etniki
identitet, a oni kod kojih dominira kolektivizam izraeniju ovu vrstu identiteta. Dobijeni
rezultati potvruju naa oekivanja.
U analizi veza etnikog identiteta sa individualistikom i kolektivistikom
orijentacijom ispitivani koncepti su predstavljeni prvim glavnim komponentama.
Korelacija glavne komponenete individualistike orjenatcije je u negativnoj korealciji sa
glavnom komponentom etnikog identiteta, ali je ta koralacija veoma slaba i nije
statistiki znaajna. Negativna korelacija ukazuje da se u narednom periodu moe
oekivati vea izraenost individualistikih vrijednosnih orjentacija kod mladih u Bosni i
Hercegovini. Drutvene i ekonomske promjene u prvi plan sve vie istiu pojedinca i
njegovu inicijativu. Nastojanje da uemo u Evropsku uniju u prvi plan stavlja potovanje
individualnih prava i sloboda. Protok roba i informacija daje pojedincu sve vie
mogunosti da osobe sline njemu pronae u drugim zemljama i drutvima, to moe da
utie na smanjenje etnocentrizma i izgradnju nekih drugih identiteta osim etnikih.
Svakako bi bilo intresantno ponoviti ovo istrazivanje nakon odredjenog vremena kada te
promene u drustvu budu jos izrazitije.
Glavna komponeneta kolektivistike orjenatcije je u pozitivnoj korelaciji sa
glavnom komponentom etnikog identiteta, ta koralacija je veoma slaba, ali je statistiki
znaajna. To znai da sa porastom stepena izraenosti kolektivizma raste i izraenost
etnikog identiteta.
Ovi rezultati su oekivani, ako imamo u vidu sve to se deavalo u periodu od
kraja osamdesetih do danas na prostorima Bosne i Hercegovine. Nacionalizam pripadnost
pojedinca etnikoj grupi vidi kao neto to je priodno i normalno. esto etniki identitet
nije zavisio od pojedinca, ve se podrazumjevao ili mu se dodjeljivao mimo njegove
volje. Samim tim grupa je od pojedinaca oekivala da se pridrava pisanih i nepisanih
pravila koja su vaila unutar te etnike grupe. Individualni ineteresi, elje ili ponaanje
doivljavali su se kao slabljenje grupe i izdaja, a kazne su esto bile veoma okrutne. I
danas je takvo miljenje veoma rasprostranjeno kod velikog broja graana i stalno se
podgrijava neodgovornim izjavama elita o ugroenosti svoje etnike grupe i njenih
interesa.


Za bosanskohercegovako drutvo se moe rei da ima sve atribute patrijahalnog i
konzervativnog drutva. U njemu dominara kolektivistiki vrijednosni sistem.
Tradicionalizam, istroeni socijalizam zajedno sa probuenim etnonacionalizmom
rezultiralo je krvavim ratom na ovim prostorima. Posle rata drava je ureena po
etnikim principima, sa tri konstitutivna naroda/ etnike grupe. Ovakvo okruenje nije
pogodovalo razvoju individualistikih vrijednosnih orjentacija. I ako su ove orjentacije
postojale kod pojedinaca, teko da su mogle imati vei uticaj na drutvo. Sa porastom
stepena izraenosti kolektivizma raste i izraenost etnikog identiteta. Ovi rezultati su
oekivani i u skladu su sa teorijskim postavkama o etnikom nacionalizmu.
Etnonacionalizam podrazumijeva da je etniki identitet primarni identitet i da ga
pojedinac dobija sa roenjem. Samim tim i pripadnost kolektivu, etnikoj grupi, kao
neto te se podrazumjeva i ne dovodi u pitanje. Dobijeni rezultati pokazuju da djeca koja
imaju brata ili sestru imaju izraenije kolektivistike orjentacije, u odnosu na jedince. U
kolektivistikim drutvima, kakvo je i bosanskohercegovako, individualizam ene se
jo uvijek teko prihvata. Majke sa veim obrazovanjem manje su sklone kolektivizmu pa
su to prenijele i na svoju djecu. Individualistika orjenatcija mladih je u negativnoj
korelaciji sa glavnom komponentom etnikog identiteta. Individualistike vrijednosne
orjentacije jo uvijek nisu u velikoj mjeri prisutne kod mladih u Bosni i Hercegovini pa
zbog toga ne utiu u velikoj mjeri etniki identitet. Ovo je i oekivano ako imamo u vidu
da je etniki identitet jo uvijek jedan od najvanijih identiteta mladih na ovim
prostorima. Kod mladih, ije majke imaju zavrenu samo osnovnu kolu, preovladava
individualizam kao reakcija na siromatvo i drutvenu zanemarenost, dok je kolektivizam
i dalje prisutan u porodici i lokalnoj sredini kao dio patrijahalnog vaspitanja. Mladi ije
majke imaju zavrenu viu i visoku kolu vide individualizam kao drutvenoj
vrijednosti. Slina situacija je i kod obrazovanja oeva. Imati prijatelja druge
nacionalnosti u Bosni i Hercegovini, esto je praeno nerazumijevanjem unutar sopstvene
etnike grupe i osudom pojedinca. Ispitanici koji imaju prijatelje iz drugih etnikih grupa
imaju izraenije individualistike vrijednosne orjentacije, nego mladi koji se drue samo
sa pripadnicima svoje etnike grupe. Pretpostavljamo da toj grupi ispitanika etniki
identitet manje (ili jednako) vaan u odnosu na neke druge identitete. Materijalni status
mladih u Bosni i Hercegovini u mnogome utie na stepen izraenosti individualistikih
vrijednosnih orjentacija. Porodice iji je materijalni status ispod prosjeka zaboravljene su
od strane drave i preputene su same sebi, zbog toga su individualistike vrijednosne
orjentacije najvie izraene kod te kategorije mladih. S druge strane mladi sa
iznaprosjenim materijalnim statusom imaju veu mogunosti da isprobaju razliite uloge
unutar ovog ili drugih drutava, a samim tim i njihova individualna interesovanja dolaze
vie do izraaja. U narednom periodu moemo oekivati da e individualistike
vrijednosne orjentacije sve vie dolaziti do izraaja u naem drutvu. Nastojanje da
uemo u Evropsku uniju podrazumjeva potovanje osnovnih ljudskih prava stavljanjem u
prvi plan graanina, a ne favorizovanje etnike pripadnosti. Trina ekonomija e dovesti
do takmienja izmeu pojedinaca i u prvi plan staviti pojedinca i njegove sposobnosti.
Samim tim e doi do slabljenja koletivistikih vrijednosnih orjentacija u drutvu i
vanosti etnikog identiteta u odnosu na neke druge identitete.

LITERATURA

Babi, M. (2004) , Nasilje idola, "Rat je negacija drugog", str. 19-42. Forum
Bosna 23, Sarajevo, str. 19-42.
ekrlija, , Turjaanin, V. Puhalo, S. (2004); Drutvene orjentacije mladih;
Nacionalni institut za borbu protiv narkomanije, Banja Luka
Franceko, M., Kodopelji, J., Mihi, V. (2002) Neki socio-demografski i
psiholoki korelati motiva postignua, Psihologija Vol. 1-2, Beograd Str, 65-79
Eckstein, D. (2004), Empirical Studies Indicating Significant Birth-Orther &
Personality Differences, www. ourworld.compuserve.com
Kuzmanovi, B. (1984) Motivaciono-vrednosna osnova odnosa prema
samoupravljanju i uee u samoupravljanju, Psiholoka istraivanja 3, Institut za
psihologiju, Beograd, Str.465-548
Kagitcibasi, C. (1997) Individualism and collectivism. In J. W. Berry, M. H.
Segall & C. Kagitcibasi , (Eds.) Handbook of Cross-Cultural Psychology, vol 3. Boston:
Allyn and Bacon, 1
Kodopelji, J., akoti, J., Janii, B. (2002) Struktura skale kolektivizma i
individualizma- KOIN2002, Linost u viekulurnom drutvu, Univerzitet u Novom Sadu,
Filozofski fakultet, Odsjek psihologija, Novi Sad, Str. 115-123
Markus, H. R., & Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for
cognition, emotion, and motivation. Psychological Review, 20, 568579
Oyserman, D. Coon M. H., Kemmelmeir M. (2002) Rethinking Individualism and
Collectivism: Evaluation of Theoretical Assumptions and Meta-Analyses, Psychological
Bulletin Vol. 128. No 1, 3-72
Panti, D. (1981) Vrijednosne orjentacije mladih u Srbiji, IIC SSO Srbije,
Beograd
Panti, D. (1990) Promene vrednosnih orjentacija mladih u Srbiji, IDN, Centar za
politikoloka istraivanja i javno mnjenje, Beograd
Plut, D., Danii, N., Tadi, B. (1990), Vrednosni sistem osnovnokolskih
udbenika, Psiholoka istraivanja 4, Institut za psihologiju, Beograd, Str.141-205
Trebjeanin, . (2000) Renik psihologije; Stubovi kulture; Beograd
Stein, T.H.: Adlerian overview of birth order characteristic; Adler Institute of San
Francisko; www.Ourworld.compuserve.com
Smith, A. (1998) Nacionalni identitet, XX vek, Beograd
Yu, A. B., & Yang, K. S. (1994). The nature of achievement motivation in
collectivist societies. In U. Kim, H. C. Triandis, C. Kagitcibasi, S. C. Choi, & G. Yoon
(Eds.), Individualism and collectivism: Theory, method, andapplications (pp. 239-250).
Thousand Oaks, CA: Sage.


ZAJEDNIKA STRUKTURA RELIGIOZNOSTI, NACIONALNE
VEZANOSTI I KONFORMIZMA

Tanja Gaji

UVOD

Religija, religioznost i psihologija

Religioznost je stara koliko i ovjek. Naime, prije nego to su ljudi poeli da ive
u hordama, kao prvim organizovanim zajednicama, oni su mistifikovali prirodu i
pridavali joj nadrealne karakteristike. Rije religija je porijeklom iz latinskog jezika. U
korijenu termina moemo utvrditi postojanje najmanje dvije etimoloke pretee - religare
i relegere. Religare ukazuje na zapoetu, ili ponovo uspostavljenu vezu sa boanskim
biem, crkvom ili drugim ljudima. Relegere u doslovnom smislu znai izdvojiti neto iz
neega, odnosno, razabrati uvidjeti odnose izmeu ovjeka i boanskog bia. Kao to je
vremenom dolazilo do mijenjanja terminologije, tako je i sama religija prolazila kroz
razliite razvojne faze, preko magije, totemizma, animizma, politeizma i najzad
monoteizma.
Pojam religija se definie na razliite naine. Navodimo definicije unjia,
imia i Pantia.
Religijom se moe smatrati svako vjerovanje u apsolutnu i mistinu mo, od
koje ovjek zavisi, i koja kontrolie njegov ivot i smrt, ali na koju moe uticati, ako se
ponaa na odreene naine; svoja iskustva sa tom moi moe da izraava na kognitivan,
emotivan, praktian i mistian nain, tj. u obliku uenja, obreda, zajednice vjernika ili
harizmatske linosti; sticanje i izraavanje iskustava sa tom moi ima za njega odreeno
znaenje, a za zajednicu odreen znaaj, jer bez toga njegov ivot i ivot zajednice
izgledao bi sasvim drugije ( unji)
5

Religija je istorijski dinamian fenomen koji istiui u razliitim kulturno-
istorijskim epohama pojedine svoje aspekte, trai i nove pristupe i drugaije
interpretacije.(imi)
6

Religioznost moemo smatrati sistemom verovanja i ponaanja u vezi sa biem
(ili predmetom u kome se vide obogotvoreni kvaliteti) koji ima neogranienu mo nad
ljudima, biem kome se, prema uverenju vernika i uveravanju religioznih posrednika
pripisuju natprirodna svojstva. S obzirom na to da je (ne)religioznost izraz drutvenih,

5
ekrlija, ., Turjaanin, V., Puhalo, S. (2004) Drutvene orijentacije mladih. Banja Luka: Nacionalni
institut za borbu protiv narkomanije.
6
Panti, D. (1988) Klasina i svetovna religioznost. Beograd: Institut Drutvenih nauka.
grupnih i individualnih potreba i interesa, jasno je da je (ne)religioznost jedna vrednosna
orijentacija.
7

Religioznost se moe posmatrati kao posebna vrijednost, tj. vrijednosna orijentacija
iji je antipod nereligioznost. Kao takva, religioznost ima slijedee karakteristike (Panti,
1988):
- stabilnost (razlog postojanosti je njena multifunkcionalnost, zadovoljvanje
mnogih drutvenih i politikih potreba);
- generalizovanost (ispoljava se u irokom opsegu situacija);
- vrijednosna dimenzija religioznost-nereligiznost je hijerarhijski organizovana;
- religioznost je i individualni i socijalni fenomen;
- poeljnost kao osobina neke vrijednosti se jasno manifestuje u ovoj
vrijednosnoj orijentaciji;
- (ne)religioznost usmjerava ponaanje pojedinaca ka tano odreenim ciljevima;
Panti religioznost posmatra kao strukturu, koja se kao takva moe ralaniti na
slijedee komponente:
- Kognitivna komponenta koja se manifestuje kroz zamisao boanskog bia i moe
biti veoma strukturisana i dogmatizovana. Uglavnom se operacionalizuje kroz elemente
vjerske dogmatike pri emu je najjai pokazatelj vjerovanje u zagrobni ivot.
- Afektivna komponenta ima vie funkcija od kojih je najvanija katarza,
emocionalno proiavanje, a sem toga i integrativnu, persuazivnu, orijentacionu,
simboliku i dr. Upravo ova komponenta omoguava manipulaciju vjernicima.
- Motivaciona komponenta se manifestuje u spremnosti za ponaanje koje je u
skladu sa prethodno navedenim komponentama. Ona moe pod uticajem tradicije da traje
ak i kada ostale komponente iezavaju.
- Moralna komponenta se sastoji od sistema moralnih uvjerenja i normi.
Sadrinski je veoma slojevita te je mogua njena primjena i u ideolokim doktrinama
koje su po svojoj prirodi daleko od religioznosti.
- ivotnofilozofska komponenta se odreuje u odnosu na dimenziju aktivizam-
pasivizam (ak i fatalizam), pri emu veina vodeih religija potencira pasivnost
vjernika.
- Institucionalna komponenta je lino obojena stavom svakog vjernika koji on
ima prema bogomolji.
- Ponaajua komponenta se ispoljava kroz obrede i rituale to je posebno
naglaeno kod primitivnijih oblika religije.
Prema tome, religioznost je multidimenzionalna pojava koja se u svakoj svojoj
komponenti moe izraziti kao kontinuum polazei od kriterijuma intenziteta (Pavievi,
1970).
Religija predstavlja jedan od najtrajnijih i najpouzdanije utvrenih fenomena.
Njegovo trajanje nije ogranieno vremenom i prostorom, a postepeno upoznavanje sa
njegovom prirodom otkriva nedokuivost i sloenost te nije udno to od davnina privlai
panju filozofa a u novije vrijeme sociologa i psihologa. Savremeno psiholoko
prouavanje religije je poelo u drugoj polovini devetnaestog vijeka sa sistematskim
prouavanjem psihologije naroda i rasa.

7
Panti, D. (1988) Klasina i svetovna religioznost. Beograd: Institut Drutvenih nauka.
Sigmund FREUD se pokuao vratiti u prolost i rekonstruisati nastanak religije.
Pri tome, sluio se nalazima drugih autora i kombinovao ih sa psihoanalitikim uenjem.
Od Darvina je preuzeo hipotezu o prvobitnim ljudskim zajednicama, hordama, u kojim je
despot bio najstariji mujak; on je posjedovao sve enke a ostale mujake, svoje sinove,
je odstranjivao. Etkinsonova teza da je kraj patrijarhata doao s pobunom sinova koji su
ubili i podrali oca i totemska teorija Robertsona Smita su dovele Freuda do zakljuka da
je oevu hordu zamijenio totemski klan brae. Totemski sistem na taj nain proizilazi iz
Edipovog kompleksa te korijeni religije lee u razliitim vrstama neuroza. Sm totem je
bila odreena ivotinja na koju su sinovi prenijeli ambivalentna osjeanja koja su gajila
prema ocu totem je bio predak i zatitnik koji se nije smio povrijediti izuzev jednom
godinje kada su ga svi mukarci na gozbi kidali i jeli. To je bilo ceremonijalno
ponavljanje oceubistva na ijem temelju poiva nastanak drutva, morala i religije.
Vraajui se blie u prolost, razmatrajui nastanak hrianstva i Isusovo rtvovanje,
Freud navodi slijedee: Sin je, preuzevi na sebe ispatanje, i sam postao bog pokraj oca
i, zapravo, umesto oca. Proistekavi iz religije oca, hrianstvo je postalo religija sina.
Ono nije umaklo sudbini da e morati da ukloni oca.
8

Carl Gustav JUNG posmatra boga kao savrenstvo, te ga esto predstavlja kao
mandalu, simbol savrenog i svestranog razvia kome se tei kroz individualizaciju.
Jung na religiju prvenstveno gleda kao na religiozno iskustvo boanskog i/ili
transpersonalnog. Pod religijom se ne podrazumijeva odreena konfesija i veroispovest
ve, poseban stav svesti koji je promenjen saznanjem numinozuma. Numinozno i sveto
su ono neshvatljivo boansko to obuzima oveka i ujedno se doivljavaju kao sila koja
pobeuje poverenje i strah.
9
Bog je arhetip, svjesna i numinozna realnost, reprezent
svetosti. Jung religiju i religioznost vidi neodvojive od pojedinaca; poricanje njihovog
znaaja dovodi do gubljenja psihike ravnotee i nastanka neuroze. Kao dio kolektivno
nesvjesnog, bog treba da bude dokuen iznutra, nuno je traganje za bogom u nama te
iz tih razloga Jung smatra da se religijsko iskustvo ne ui.
Gordon W. ALLPORT navodi est tipova vrijednosti (po uzoru na prangera)
koje kombinacijom ine razliite sisteme vrijednosti: teoretske, ekonomske, estetske,
drutvene, politike i religiozne. Najvia religiozna vrijednost jeste jedinstvo; religijski
tip ovjeka koga ova vrijednost odlikuje, jeste mistik koji pravi univerzalan i
sveobuhvatan sistem. Allport uvodi i tzv. religijski sentiment koji moe da ostane nezreo,
to je sluaj kod veine ljudi. Takvi ljudi prihvataju boanstvo jedino ako odgovara
njihovim neposrednim interesima. Takoe, kroz uzdizanje sopstvene religije gdje religija
slui sebi samoj, se provlai isti sentiment. Takva religija je utilitaristika i najee
predstavlja mehanizam bjekstva te je nepotpuna i sprijeava osobu u daljem razvoju.
Zrela religija je teorija ivota koja obuhvata ovjekovu sr, njegovo iskustvo, prolost,
budunost i okolinu. Upravo iz tih razloga njen ideal je dostizanje jedinstva, koje ini
religijski sistem vrijednosti zaokruenim.
William JAMES veliki broj svojih radova posvetio psihologiji religije, odnosno
uticaju religije na razvoj linosti i njenu psiholoku strukturu. Pragmatizam i radikalni
empirizam nisu ga sprjeavali da ovjeka vidi prije svega kao religiozno bie. James
govori o tri aspekta religije:

8
Freud, S. (1988) Mojsije i monoteizam. Beograd: Grafos.
9
Hark, H. (1998) Leksikon osnovnih Jungovih pojmova. Beograd: Dereta.
- lina religioznost koja je osloboena uticaja kulture i na taj nain otvorena za
mistina iskustva (za razliku od institucionalne religije)
- emocionalni aspekt religioznosti je dominantan u odnosu na razumski
- broj razliitih vidova vjerskog iskustva je praktino neogranien.
Erih FROMM je razlikovao dva tipa religioznosti humanistiki i autoritarni.
Centar humanistike religioznosti je ovjek, kome religija kao mehanizam prua
sveobuhvatnu sliku svijeta i okvir u kome moe da nae svoje mjesto. Autoritarni tip
karakterie predaja i stavljanje u slubu vioj sili koja moe da trascendira ljudsku vrstu.
Osoba je spremna da svoje vrijednosti, nezavisnost i integrite ''mijenja'' zarad osjeaja
pripadnosti i zatite. Ni u poznijim godinama Fromm se nije odrekao marksistikih
postavki, poput one o privatnoj svojini kao izvoru zla, ali te je postavke stavljao u
religijske okvire traei prvenstveno naine da unaprijedi razvitak drutva i ljudi samih.
Religoznost, pri emu prvenstveno mislimo na hriansku religiju o kojoj imamo
najvie podataka, od poetka nove ere pa do dvadesetog vijeka je bila u neprestanom
usponu. Krajem prvog vijeka na svijetu je bilo 0,6%, a krajem petog vijeka 22% hriana.
Poetkom dvadesetog vijeka, primjeena je suprotna tendencija 1900. godine
nereligioznih je bilo svega 0,2% da bi 2000. godine postotak nereligioznih iznosio vie
od 17% (Kuburi, 1996). Kako je rije o multidimenzonalnoj pojavi, ona se, koliko god
nam izgledala bliska, pokazala kao fenomen koga je teko sa pouzdanou utvrditi.
Naime, pored opteg trenda nereligioznosti, postoje i istraivanja koja ne idu tome u
prilog. Prema Galupu, (navodi Panti, 1988), nema dokaza da religioznost u SAD-u
opada: 1975. godine, 94% amerikih dravljana je vjerovalo u boga a 71% su lanovi
neke crkve. Prema istom autoru, 1975. godine u boga je vjerovalo 89% Kanaana, 88%
Italijana, 80% Australijanaca, 76% Britanaca, 72% Nijemaca, 65% Skandinavaca i 38%
Japanaca. to se tie ispitivanja rairenosti religioznosti na naim prostorima o
posljednjih 30-40 godina su dobiveni vrlo interesantni podaci kod kojih je vie nego
primijetna promjena religiozne orijentacije. Gluevi je 1961. godine kod studenata na
svim tadanjim univerzitetskim centrima utvrdio da je u prosjeku svaki peti student
religiozan, dok je nereligioznih bilo oko tri etvrtine. Panti (1974) je na uzorku
jugoslovenske omladine naao u prosjeku 33% ateista, 31% nereligioznih, 25% mladih
koji su mjeani tip tj. pokolebani, neodluni i sl., te svega 11% religioznih.
Bahtijarevieva (1983) navodi da je u Zagrebu bilo 27% religioznih. Ista autorka iznosi
podatak da je 1969. bilo 40% religioznih na istom podruju. Vrcan (1988) godine
saoptava da je 17% jugoslovenske omladine religiozno, pokolebano je 24%,
nereligioznih je 59%. Panti (1988) navodi nalaze Vukovia koji je utvrdio da je u
splitskom regionu 1967. godine bilo 31,5% religiozne mladei, 35,2% indiferentne,
31,7% ateista. Samo sedamnaest godina poslije, 1984. utvrdio je da je broj religioznih
51,9%; indiferentnih 27,4% a ateista 18,6%! U istraivanju UNDP-a (2003) o mladima u
Bosni i Hercegovini, na uzorku od 988 mladih, 16,3% se izjasnilo da ide na religiozne
skupove esto ili redovno, 45,2 % ponekad ili rijetko, a 38,4 nikad. U istom istraivanju
49,3% mladih istie da su vjernici i da uglavnom redovno prate sva religijska uputstva,
31,4 to radi samo u posebnim prilikama, dok 9,2% se ne smatra vjernikom, mada 4,3%
uprkos toga prati obiaje. U istraivanju na teritoriji Republike Srpske (ekrlija,
Turjaanin, Puhalo, 2004) na uzorku od 1094 mladih, 84,3% se ne slae sa tvrdnjom da
Bog ne postoji. U nekoliko studentskih radova krajem devedesetih godina, dobijeni su
slini podaci: u Boga vjeruje izmeu 85% - 90% mladih.
Iz navedenih istraivanja moemo da dobijemo jasniju sliku o dinaminosti
religioznosti, posebno na naim prostorima. Opti zakljuak jeste da religioznost zavisi
od drutvenih prilika i da je bila znaajno manje zastupljena u vrijeme socijalistikog
drutva koje je propagiralo ateistiku ideologiju. Religioznost se pokazala osjetljivom na
drutveno-politika previranja, i dok su vjernici bili drutveno marginalizovani, nije
pokazivala svoje prisustvo. Meutim, porast stepena religioznosti osamdesetih godina
prolog vijeka, i to prvenstveno kod pripadnika ne-pravoslavne konfesije, ukazuje na
promjenu drutvenog stanja.

Nacionalna vezanost

Nacionalna vezanost je sentiment koji obuhvata razliita pozitivna osjeanja i
sistem povezanih stavova iji su objekt sopstvena nacija, jezik, istorija i kultura, a
istovremeno ukljuuje i negativne emocije, uvjerenja i stavove koji nastaju kao reakcija
na ugroavanje nacionalne slobode ili na vrijeanje nacionalnih osjeanja. Podrazumijeva
razvijenu nacionalnu svijest, oformljen nacionalni identitet, kao i osjeanje privrenosti
svojoj naciji ali bez idealizacije vlastite i potcjenjivanja tue nacije, to je odlika
nacionalizma. (Trebjeanin, 2000). Rekli smo da je objekt nacionalne vezanosti sma
nacija. Prema Pilsberiju (1919.) nacija predstavlja grupu ljudi koja se osjea kao
cjelina, koja je, u odreenim granicama, spremna da se rtvuje pojedinano u korist
grupe, koja napreduje kao cjelina, i u kojoj se svaki pojedinac raduje napretku i trpi zbog
gubitka grupe. Interesovanje za izuavanje ovog fenomena, se javlja u prvim decenijama
prolog vijeka. Poetkom tridesetih, Bogardus (1925) ispituje socijalnu distancu, zatim
Kac i Bejli (1933) se bave istraivanjem etnikih stereotipija, a pedesete godine donose
prva ispitivnja etnocentrizma (oblika nacionalne vezanosti), koja su vrili Adorno i
saradnici. Socijalni stavovi su, prema Kreu, Kralfildu i Balakiju trajni sistemi
pozitivnog ili negativnog ocenjivanja emotivnih stanja i delatnih tendencija za ili protiv u
odnosu na drutvene objekte (Rot, Havelka, 1973). Pod nacionalnom vezanou Rot i
Havelka (1973) podrazumijevaju sisteme meusobno povezanih stavova u kojima dolazi
do izraaja odnos pojedinca prema sopstvenoj naciji, svojoj nacionalnoj dravi i teritoriji,
vlastitoj nacionalnoj kulturi, jeziku i istoriji, prema nacionalnim vrijednostima i
simbolima, zatim prema drugim narodima, kako prema onima s kojima je vlastita nacija
bila ili je politiki i ekonomski u prijateljskim, odnosno neprijateljskim odnosima, tako
prema drugim narodima uopte, te prema nacionalnoj diferencijaciji kao socijalnoj
pojavi. Roenjem pojedinac stie nacionalnost ali vezanost za vlastitu naciju je
dugotrajan proces kroz koji osoba socijalizacijom prolazi i zbog koga osjea da ima
korijene i svoje mjesto u svijetu. Ponos to je pripadnik odreenog naroda obino zavisi i
od slike koju drugi imaju o tom narodu. Moemo pretpostaviti da vezanost je utoliko jaa
ukoliko pojedinac osjea da je percepcija njegovog naroda u oima drugih pozitivna. S
druge strane, izrazite negativne konotacije koje drugi mogu imati o njegovom narodu,
takoe mogu rezultirati jaom vezanou koja e vjerovatno korelirati sa negativnom
slikom pojedinca o ostalim narodima.
Prema Rotu i Havelki (1973), postoji pet oblika nacionalne vezanosti:
1. Oblik iskljuive nacionalne vezanosti, stavovi u kojima se zastupa ideja o
superiornosti vlastite nacije u odnosu na druge; odgovara pojmu etnocentrizma kod
Adorna;
2. Oblik istaknute nacionalne vezanosti ili sistem stavova u kome se istie vanost
nacionalne vezanosti ali se ne istie vea vrijednost vlastite nacije;
3. Oblik podijeljene nacionalne vezanosti ili sistem stavova koji odlikuje kako vezanost
za vlastitu naciju, tako i vezanost za ire drutvene grupe od nacije, posebno
ovjeanstvo;
4. Opteljudska vezanost ili sistem stavova u kojima se naglaava jedinstvo
ovjeanstva kao primarne ljudske zajednice;
5. Nepostojanje nacionalne vezanosti,ili sistem stavova u kojima se negira uvjerenje da
je nacionalno vezivanje vano i vrijedno; moe se manifestovati anacionalizmu,
antinacionalizmu, individualizmu.

Kac (prema iber,1988) primjeuje da svaka nacionalna drava prolazei kroz
odreenu fazu svog drutvenog razvoja, sadri nacionalnu vezanost u drugaijem obliku.
U drutvima koja su tek u procesu formiranja nacionalne drave, pozivanje na nacionalni
identitet je orue kojim se nastoji objediniti stanovnitvo i odbraniti od vlasti. Za
nacionalnu ideologiju koja nastaje u razvijenim drutvima u periodu jaanja i irenja
njihove moi, karakteristino je naglaavanje kulturne nadmoi zemlje, ime se
opravdava eksploatacija drugih zemalja. Velianje drave, njene moi i snage, tipino
je za birokratsko-tehnokratska drutva, bilo kapitalistika ili socijalistika, a tamo gdje
vladajui sloj gubu mo, naglaavaju se tradicija i istorija.
uri (Milosavljevi, 2001) razlikuje tri naina vezanosti: 1. Vezanost kao
sredstvo Kada se nacionalnom vezanou mogu zadovoljiti odreeni motivi i potrebe, kao
npr., motiv za vezanou, motiv za ispoljavanje agresije,... pojedinci poinju da je koriste
kao sredstvo za ostvarivanje linih ciljeva.; 2. Vezanost ili lojalnost kao nacionalna
vrijednost. Svaka nacionalistika drava kao primarni cilj obrazovanja istie razvoj
lojalnosti i vezanosti dravljana za nacionalistiku dravu. Kao jedan od bitnih vidova
nacionalne vezanosti koji nastaje socijalizacijom, izdvaja se etnocentrizam.; 3. Lojalnost
kao konformiranje. U nacionalnim dravama nemanifestovanje nacionalne vezanosti je
jednako sankcionisano kao i otvoreni protest protiv reima. Kako navodi Milosavljevi
(2001), Istinski se konformirati znai za pojedinca i da e on formirati svoje socijalne
stavove prema susjedima odnosno graninim dravama..
Jedan od najvanijih i najuticajnijih izvora nacionalne vezanosti jeste
zajednika prolost. Svijest o zajednikoj prolosti formira se ne samo uenjem istorije,
ve i posredstvom nacionalnih mitova. Najei mitovi su mitovi o zajednikom
porijeklu, zajednikoj dravi, neunitivosti nacije, zajednikim interesima i mit o
zajednikom neprijatelju.
Nacionalna vezanost ili etnocentrizam kao njen oblikom se esto dovode u vezu i
istrauju u paketu sa autoritarnosti. Etnocentrizam je jedna od crta koje ine tzv.
autoritarni sindrom i na bazi istraivanja Adorna i saradnika (Adorno, T., prema uri
1980), etnocentrizam se odreuje kao skup stavova, ideologija koja podrazumijeva
superiornost svoje grupe i nacije nad ostalim grupama i nacijama uopte. Najprije emo
prikazati nekoliko definicija etnocentrizma, a zatim i srodne mu pojmove. Rokeach
definie etnocentrizam kao bigotizma na razini stava, za koji se pretpostavlja da je
unekoliko uzrono povezan s onim to mu lei u osnovi autoritarizmom (prema
Evansu, 1986). Rot definie etnocentrizam kao ideologiju za koju je karakteristino da
se pripadnici vlastite grupe, vlastite nacije, smatraju superiornim i vrednijim od
pripadnika svih drugih grupa, a mnoge druge etnike i rasne grupe ocenjuju se kao manje
vredne i inferiorne.
10
Levine i Campbell (1972) smatraju da je etnocentrizam tehniko
ime za predrasudu, stanovite u kom je neija vlastita grupa u centru svega, i svi ostali su
skalirani naspram te referentne take. (navodi Beit-Hallahmi, Argyle, 1997).
Etnocentrizam se esto izjednaava sa pojmovima kao to su nacionalizam, ovinizam,
patriotizam. Ipak moe se govoriti o znaajnim razlikama. Rije je o sloenim
pojmovima koji su u jednoj od svojih dimenzija izrazito bliski etnocentrizmu.
Nacionalizam je sloen pojam sa dva, gotovo oprena znaenja. Jedno znaenje je
rodoljublje (blisko pojmu istaknute nacionalne vezanosti) i a drugo znaenje je blisko
pojmu etnocentrizma. Zvonarevi (1976.), smatra da je nacionalizam hipertrofirani
osjeaj pripadnosti naciji, to je vjerovanje ili sistem vjerovanja da je upravo nacija
najvanija izmeu socijalnih grupa kojima ovjek pripada vanija od porodice, grada,
plemena, klase, rase itd.
Psiholoki se nacionalizam kao vrsta stava moe razloiti na tri komponente:
- kognitivnu spremnost da se na odreeni nain opaaju i ocjenjuju odreene
pojave;
- emocionalnu spremnost na odreeni nain emocionalnog reagovanja u vezi
razliitih sadraja vezanih za pojavu nacionalizma;
- konativnu spremnost da se postupa u skladu sa shvatanjima i osjeanjima;
Koliko nam nacionalizam god bio poznat iz svakodnevnog ivota, toliko je i
nesumnjiva injenica da ivimo u nacionalistikim dravama, da rasna i nacionalna
netrpeljivost raste u cijelom svijetu. Postavlja se pitanje da li e u jednom trenutku kao
neminovnost doi etniki iste drave koji a poput rezervata biti zatvoreni za spoljni
svijet. Nacionalne drave danas predstavljaju veoma vane, moda najznaajnije po
svom uticaju na pojedince, drutvene grupe i nacionalno oseanje i nacionalna vezanost
za svoju nacionalnu dravu postaju vrst sistem stavova sa izraenom motivacionom
snagom
11
. (Rot, Havelka, 1973). Veina naroda ima svoju arheologiju neprijateljstva.
ona predstavlja dio socijalnog naslijea kojim odreen narod odrava svoja
neprijateljstva prema drugim narodima
12
(Milosavljevi, 1987).
Patriotizam kao oblik nacionalne svijesti se najoptije odreuje kao ljubav prema
otadbini. Patriotizam s toga predstavlja dispoziciju, steenu kroz proces socijalizacije u
odreenoj nacionalnoj grupi, koja se izraava kao spremnost pojedinca da podri svoju
naciju i zemlju. Rije je o sentimentu koji ukljuuje osjeanje ljubavi prema otadbini ali
i mrnju prema onima koji pokuavaju da ugroze dravu. Patriote pokazuju vrstu
spremnost da brane dravu po svaku cijenu. Kljuna razlika izmeu ovog i prethodnih
pojmova je to patriotizam podrazumijeva pozitivna osjeanja koja su usmjerena na sve
dravljane, bez obzira na njihovu razliitu etniku pripadnost.
ovinizam je ekstremni vid nacionalizma. Rije je o ideolokoj i politikoj
doktrini koju ine mistifikovana nacionalna istorija, pozitivne predrasude o drugim,
posebno susjednim nacijama, povezane sa mrnjom, prezirom, netolerancijom i

10
Rot, N. (1972) Osnovi socijalne psihologije. Beograd: Zavod za udbenike.
11
Rot, N., Havelka, N. (1972) Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjokolske omladine. Beograd:
Institut za psihologiju.
12
Milosavljevi, B. (2001) Uvod u socijalnu psihologiju. Banja Luka: Narodna i univerzitetska biblioteka
Republike Srpske.
agresivnou prema pripadnicima drugih nacija. (Trebjeanin, 2000). Razvoj
ksenofobine klime je ubrzan i esto dovodi do traginih posljedica. Bujanje ovinizma
se esto otima kontroli i zavrava ili etnikim ratom ili pogromom manjine.

Konformizam

Poputanje pojedinca, realnom ili imaginarnom pritisku grupe, ne iz vlastitog
ubjeenja, promjenom stava, uvjerenja i/ili ponaanja usaglaavanjem sa vaeim,
opteprihvaenim grupnim normama i vrijednostima, jeste konformizam. Ovakvo
odreenje istie negativnu emocionalnu obojenost konformizma to je posebno naglaeno
u (sub)kulturama koje afirmiu individualizam. Konformizam se moe posmatrati kao
jedno kompromisno rijeenje izmeu potrebe za prihvatanjem i potrebe za nezavisnou.
Konformiranje bi se moglo odrediti kao prihvatanje ponaanja grupe ili veine zato to
grupa takvo ponaanje zahtijeva ili oekuje ili zato to ga naprosto prezentuje kao nain
ponaanja.Konformiranje, dakle, imamo ne samo kad postoji direktni ili indirektni
pritisak grupe nego i onda kada se, ne ocjenjujui njegovu opravdanost, ponaanje veine
bez razmiljanja podrava (Rot,1995). Pod konformiranjem se tako podrazumijeva
proces pomou koga se usvaja ponaanje grupe i veine, a pod konformizmom oblik
ponaanja koji je posljedica konformiranja (Rot, 1999). Najvei dio konformistikog
ponaanja je verbalnog dijela. Kre, Krafild i Balaki navode da je najkobnija forma
konformistikog ponaanja kad se pojedinac odrie prava da izrazi miljenje. Prema
Kreu, Krafildu i Balakiju, konvencionalnost i jednoobraznost djelomino proizilaze iz
konformizma konformist tei da se pridrava konvencionalnih vrijednosti ali obrnut
sluaj nije nuna pojava. Sutina konformizma sastoji se u poputanju pritisku grupe.
Konformiranje je jedan od efekata socijalizacije. Milosavljevi (2001), navodi
konformizam kao jedan od tri najee navoena socijalna motiva usmjerena na
povezanost sa drugima. Prema istom autoru, proces konformiranja utie na pojedinca od
roenja, u porodici, koli... te dijete stie kognitivnu komponentu konformiranja, znanje o
korisnoj strani konformiranja te vremenom postaje pasivno sugestibilan. Prema
Milosavljeviu (2001) konformiranje jeste jedan od izvora nastanka socijalnih normi.
Shaw (1981) pod konformiranjem podrazumijeva ponaanje koje je usklaeno sa
normama socijalne grupe. O konformizmu, nezavisnosti i protivkonformizmu ne treba
misliti kao o tri take na jednom kontinuitetu. Oni su pre tri vrha jednog trougla. (Kre,
Krafild,Balaki, 1972). Moemo ipak rei da je konformizam kompleksan vrh trougla.
Razlikujemo praktino naspram istinskom konformiranju. U prvom sluaju rije je o
pojedincu koji se po spoljnjem ponaanju slae s grupom ali ne i po unutranjem
ubjeenju. Konformizam je jedan od subdimenzija autoritarnog sindroma (Adorno,1950;
Altemejer,1981) Autoritarna submisivnost (konformizam) podrazumijeva kako opte
prihvatanje izjava osoba koje percipiramo kao autoritete, tako i optu spremnost da se
ispune njihova uputstva i potuju njihove naredbe. Rezultati istraivanja (ekrlija,
Turjaanin, Roi, 2004) ukazuju na dvije vrste konformizma kod mladih: jedan oblik je
autoritarni konformizam, pod kojim se podrazumijeva bezrezervno prihvatanje stavova i
miljenja autoriteta, bespogovorna poslunost i nekritika saglasnost, a drugi oblik ini
cilju usmjereni konformizam koji se odnosi na svjesno prihvatanje tuih savjeta i ideja
zarad vlastite dobiti. Prema Milosavljeviu, obino se u literaturi govori o konformizmu
kao o ponaanju koje se manifestuje u vidu slijepog potinjavanja autoritetu i socijalnim
pritiscima. Mi emo govoriti o konformizmu kao socijalnom motivu usmjerenom na
povezanost sa drugima
13
(2001).
Vidimo da se konformizam moe posmatrati u svjetlu autoritarnosti i svjetlu
socijalnih motiva. Razlika ova dva shvatanja se moe opisati kao topografska. Dok je u
prvom sluaju konformizam proizvod mehanizama odbrane (usaglaavanjem se
pojedinac titi od vlastitih neprijatnih impulsa) te dolazi iz nesvjesne sfere, u drugom
sluaju govorimo o svjesnom dijelu linosti (ekrlija, Turjaanin, Puhalo, 2004).
U vezi sa ove dvije vrste se mogu posmatrati i faktori koji doprinose razvoju i
oblikovanju konformizma. Na osnovu veeg broja nalaza, kao recimo Sherif (1937),
Ornstein (1991), Markus i Kitayama (1994), Rot (1994) oni se mogu podijeliti u dvije
skupine, individualne i situacione. I jedni i drugi svoju zaslugu imaju u uspostavljanju
oba oblika konformizma, ali se opravdano moe pretpostaviti da neki od njih poseban
peat daju jednom tipu konformiranja. Zahvaljujui rezultatima istraivanja koja su
sproveli Harvi i Konsalvi (1960), Tadenheim (1961), o (1971) Kre i saradnici (1972)
od stabilnim socijalnim faktorima se pouzdano mogu smatrati: veliina grupe, sastav
grupe, jednodunost grupnog slaganja, ekstremnost grupne saglasnosti, jaina prinude i
faktori sadraja. sa druge strane u vezi sa individualnim faktorima se navode etiri
osnovne determinante sklonosti konformizmu. To su: pol, uzrast, osobine linosti, kultura
u kojoj pojedinac odrasta. Takoe je veliki broj istraivanja koja su pokazala postojanost
ovih determinanti (Milgram, 1961; Konstanco, o, 1966; Becker,1986; Eagly,1987;1991;
Wood,1989; Carli,1991).


Na prethodno normalizovane i standardizovane podatke primijenjena je faktorska
analiza. Metoda glavnih komponenti je koritena u ekstrakciji faktora a broj faktora je
odreen na osnovu Katelovog scree testa, koji je pokazao pet znaajnih faktora. Faktori
su rotirani u promax poziciju. Ukupnu varijansu sistema izdvojenih pet faktora
objanjava sa ukupno oko 33%, od ega oko 13% otpada na prvi faktor. U interpretaciji
faktora su razmatrane samo one veze ajtema sa faktorom ije visine korelacija prelaze
.30. Potpune matrice faktorskih optereenja su kod autora i dostupne su na zahtjev.

13
Milosavljevi, B. (2001) Uvod u socijalnu psihologiju. Banja Luka: Narodna i univerzitetska biblioteka
Republike Srpske.

Tabela 1. Procenat varijanse objanjene faktorima
faktor % objanjene varijanse
kumulativni %
objanjene varijanse
12.830 12.830
II 8.646 21.475
III 5.140 26.615
IV 3.922 30.537
V 2.544 33.081

Tabela 2. Izvod iz faktorske matrice (I faktor)
ajtem korelacije
ivot bez vjere u Boga nema smisla. .748
Bez vjere u Boga ovjek je izgubljen. .734
Vjerska pravila zaglupljuju ljude. -.693
Smatram da je religija samo opijum za narod. -.691
Mislim da Bog uopte ne postoji. -.688
Raj i pakao postoje. .681
Mlade bi trebalo vaspitavati u duhu vjere. .669
esto odlazim u bogomolju (crkvu, damiju...) .669
Vjeronauka bi trebala biti uvedena za obavezan predmet u svakoj
koli.
.600
Vjera donosi ljudima nadu i utjehu. .597
Da Bog postoji ne bi bilo ovoliko nesree na svijetu. -.585
Molim se Bogu kada mi je teko. .552
Vjere se prihvataju samo oni koji nisu uspjeni. -.544
Umjesto vjeronauke u kole bi trebalo uvesti istoriju religija. -.515
Postim sve propisane postove. .500
Nacionalna pripadnost samo optereuje ovjeka. -.423
Krv nije voda... .342
U posljednje vrijeme se religiji posveuje prevelika panja. -.330
Samo potpuno potivanje svetenih savjeta moe obezbijediti
duhovni mir.
.318
Kada tvrdim da je moja nacija iznad drugih, time samo pokazujem
koliko volim svoj narod.
.318

Prvi faktor, koji objanjava 13% varijanse, prvenstveno sainjavaju ajtemi
religiozne sadrine. Religija se doivljava kao koncept koji ivotu daje smislenost i
osjeaj pripadanja. Primjetno je da i negativni ajtemi o religioznosti visoko koreliraju sa
faktorom (naravno s negativnim predznakom). Osobe koje gaje religiozna osjeanja ne
samo da u prvi plan istiu vlastitu religioznost nego se otro suprotstavljaju bilo kakvim
stavovima koji se razlikuju od njihovih. irenje uticaja religioznosti van vjerskih
institucija na dravne (posebno na kole), koje ovaj faktor visoko vrjednuje, uz ajteme
nacionalne vezanosti ukazuje nam da su na naim prostorima vjerska osjeanja i
osjeanja pripadanja vlastitoj naciji u bliskoj vezi. Faktor koji na prvi pogled predstavlja
religiju kao intrinziki okvir koji daje smisao i promie najvie ljudske vrijednosti,
posmatramo kao ekstrinzini sklad sa (ne)zvaninim stavom okoline ili autoriteta na
polju religioznosti te ga moemo nazvati submisivna religioznost.

Tabela 3. Izvod iz faktorske matrice (II faktor)
ajtem korelacije
Neophodno je poznavati kulturu vlastite nacije. .647
Krv nije voda. .641
Nikada ne bih skrivao svoju nacionalnu pripadnost. .635
Bitno je potovati heroje iz nacionalne istorije. .571
Slaem se sa stihom: Sunce tueg neba nee Vas grijati ko to ovdje
grije.
.484
Svako miljenje treba razmotriti bez obzira od koga dolazi. .456
Za vlastito miljenje se uvijek treba boriti. .453
Vjere se prihvataju samo oni koji nisu uspjeni. -.453
Utakmice nacionalnih selekcija su uvijek vie od igre. .414
Vjera donosi ljudima nadu i utjehu. .414
Mislim da treba kupovati iskljuivo domae proizvode. .401
Ekonomska saradnja sa drugim narodima je neophodna. .373
.370
Mislim da Bog uopte ne postoji. -.364
Smatram da je religija samo opijum za narod. -.349
Vjeronauka bi trebala biti uvedena za obavezan premet u svakoj
koli.
.334
Potujem religijsku pripadnost drugih naroda. .326
Drugi narodi su dobri, ali samo kao komije. .320
ivot bez vjere u Boga nema smisla. .317
Da Bog postoji ne bi bilo ovoliko nesree na svijetu. -.305
Volim upoznavati kulturu i obiaje drugih naroda. .302
Vjerska pravila zaglupljuju ljude. -.301

Drugi faktor ponovo se bazira na odnosu religije i nacionalne vezanosti, s tim da
je ovaj put u prvom planu privrenost vlastitoj naciji. Nacija je visoko rangirana u svijesti
pojedinca to je za oekivati obzirom na vremensku i prostornu taku u kojoj se
nalazimo. Ajtemi koji istiu nacionalnu vezanost su u vioj korelaciji sa faktorom od
ajtema koji rasvjetljavaju stav prema drugim narodima te se stvara utisak da vezanost za
naciju ne iskljuuje pozitivne stavove prema drugim narodima. Ovaj faktor odraava
rodoljublje, odnosno nacionalizam u njegovom blaem obliku koji je blizak Rotovom i
Havelkinom pojmu istaknute nacionalne vezanosti. Iz tog razloga, naziv ovog faktora
glasi nacionalizam bez ovinizma. S druge strane, moramo uzeti u obzir zatvorenost
prema drugim nacijama, svjesno velianje kvaliteta svog naroda naspram ostalih, i
zastupljenosti ajtema religioznosti, to implicira postojanje iskljuivosti u odnosu prema
vlastitoj i ostalim nacijama, to je donekle ublaeno religijskim uenjem. Pri tome, pod
ublaavanjem ne podrazumijevamo ublaavanje samih stavova nego naina njihovog
ispoljavanja.

Tabela 4. Izvod iz faktorske matrice (III faktor)
ajtem korelacije
Svi sportisti trebaju imati potpuno povjerenje u svoje trenere. .689
Nastavnike treba sluati jer jedini znaju kako napredovati u koli. .644
I uenici i roditelji treba da sluaju savjete profesora. .584
Ljekarima uvijek treba vjerovati. .582
Kad se zna ko nareuje a ko slua uspjeh ne moe izostati. .555
Poslunost je poeljna osobina. .537
Starije treba uvijek posluati jer su iskusniji. .536
duhovni mir.
.517
Poslunost se esto moe dobro naplatiti. .506
Pametniji uvijek poputa zarad vlastitog mira. .499
Svetenici su jedini pravi izvor vjere. .483
Desi se da se protiv svoga miljenja sloim i sa prijateljima da se ne
bi naljutili.
.475
Neposlune osobe treba nauiti redu. .472
Neposlune osobe onemoguavaju zajednicu da napreduje. .468
Ako je neko direktor znai da ga treba i sluati. .455
Miljenje onoga ko nam je nadreen uglavnom vie vrijedi. .430
Odbacivanje savjeta starijih je ist bezobrazluk. .429
Predsjednici drave najbolje zna ta je dobro za narod i samu dravu. .410
Potovanje savjeta ljekara je neophodno. .404
Uvijek bih posluao savjet starijeg druga. .399
efa treba sluati ako se eli napredovati u karijeri. .386
.371
Nemam nita protiv da radim suprotno od svojih uvjerenja ako e mi
to donijeti korist.
.366
Nuda zakon mijenja. .344
Poptuna poslunost prema bilo kome je ista glupost. -.306

Sastav treeg faktora gotovo u potpunosti ine ajtemi konformizma.
Konfromiranje se visoko vrjednuje i najoitije nam govori o samostalnosti
pojedinevih stanovita. Ovaj faktor se moe jasno shvatiti kao oblikovan autoritarnou,
naime, kroz sve aspekte ivota se provlae osobe iji je autoritet neosporan (odnosno
koji je dat kao autoritet sam po sebi, bez jasnih osnova na kojima bi poivao). Takoe,
pored povinovanja osobama koje se smatraju kompetentnije, prisutna je i tenja za
kanjavanjem onih koji odstupaju od ovih principa i odbacivanjem iz zajednice.
Submisivnost ovog tipa namee utisak da je rije o dijelu autoritarnog sindroma te je ovaj
faktor nazvan autoritarni konformizam. Ovaj faktor manje govori o nesigurnosti i
nedostatku vlastitog miljenja, koliko o strahu i potrebi da se ugodi reimu ili socijalnom
kontekstu koji se doivljava kao totalitaristiki.

Tabela 5. Izvod iz faktorske matrice (IV faktor)
ajtem korelacije
Potujem religijsku pripadnost drugih naroda. -.619
Sa pripadnicima drugih naroda ne mogu biti blizak kao sa svojima. .614
Svoje ne dam, a za tue me ba briga. .530
Drugi narodi su dobri, ali samo kao komije. .524
Svaki narod treba da bude otvoren prema drugima. -.515
Vienacionalne drave su totalna glupost. .492
Svetenici su jedini pravi izvor vjere. .481
.479
to donijeti korist.
.463
Mislim da mijeani brakovi nisu dobra stvar. .454
ivot pojedinca u potpunosti zavisi od sudbine njegovog naroda. .449
duhovni mir.
.446
O ljudima se ne moe zakljuivati na osnovu nacionalne pripadnosti.
-.437
Predsjednici drave najbolje zna ta je dobro za narod i samu dravu.
.434
Ekonomska saradnja sa drugim narodima je neophodna. -.391
Savjeti psihologa su najee uplja pria. .359
I ljude za koje znamo da su nepoteni treba posluati zarad vlastite
dobiti.
.323

etvrti faktor je otvoreni antagonizam prema drugim nacijama. Ajtem koji najvie
korelira sa faktorom ukazuje na nepotovanje drugih nacija i njihovih vjeroispovjesti.
Potencira se zatvoreni sistem izvan koga je komunikacija i saradnja ne samo smanjena na
minimum nego se uopte ne shvata kao potrebna. Izolacija se bira, ali je izbor iskljuivo
nominalnog tipa jer je u stvari izbor odreen smjernicama datim od strane autoriteta.
Nacionalna vezanost ovaj put je u blioj vezi sa konformizmom te moda upravo taj
odnos rasvjetljava ovu iskljuivost i neprijateljstvo. Ako se stavovi veine percipiraju kao
agresivni i iskljuivi (to nije malo vjerovatno), pojedinac i sam izraava ne samo
pozitivne stavove prema vlastitoj naciji nego i negativne prema ostalim narodima,
odnosno, kod takvog pojedinca je izraen etnocentrizam to je i naziv etvrtog faktora.

Tabela 6. Izvod iz faktorske matrice (V faktor)
ajtem korelacije
I ljude za koje znamo da su nepoteni treba posluati zarad vlastite
dobiti.
.553
efa treba sluati ako se eli napredovati u karijeri. .532
Ako nekoga ne moe pobijediti ti mu se pridrui. .493
Ako je neko direktor znai da ga treba i sluati. .478
Predsjednici drave najbolje zna ta je dobro za narod i samu dravu.
.471
to donijeti korist.
.443
Odbacivanje savjeta starijih je ist bezobrazluk. .436
Tue ideje se uvijek ine boljim. .425
Neodstupanje od vlastitih stavova je znak samoivosti. .412
Neposlune osobe onemoguavaju zajednicu da napreduje. .394
I uenici i roditelji treba da sluaju savjete profesora. .387
Neposlune osobe treba nauiti redu. .380
Nuno je korigovati vlastite ideje da bi ovjek ostvario dobit.
.371
Sa rogatima se ne moe bosti. .370
Pridravanje vlastitih ideala je esto prepreka za uspjeh u ivotu.
.354
Nastavnike treba sluati jer jedini znaju kako napredovati u koli.
.321
Uvijek bih posluao savjet starijeg druga. .319
Starije treba uvijek posluati jer su iskusniji. .305

Ovaj faktor prikazuje konformiranje u drugaijem svjetlu od treeg faktora..
Vlastita korist koja se moe pribaviti podravanjem miljenja i stavova nadreenih se
pokazuje primarnom. Interes koji se moe postii osnovni je stimulans za pojedinca, tako
da on svjesno ide ak i protiv svog miljenja (ali i protiv osnovnih moralnih i zakonskih
propisa). Princip s kojim se rukovodi zavisi od toga ta mu trenutno donosi korist, te
esto osobe kod kojih je ova dimenzija izraena vidimo uvijek pri vrhu bez obzira na
este i turbulentne promjene vlasti. Prihvatanje tueg miljenja se usvoja u ovim
sluajevima u tolikoj mjeri da esto moe da zamaskira svoju stvarnu prirodu i da
pogreno bude tretirano kao posluniki konformizam. Naziv faktora bi prema tome bio
interesdijski konformizam.

Tabela 7. Matrica interkorelacija
I II III IV V
Submisivna religioznost 1.00 .339 .218 .142 .029
Nacionalizam bez ovinizma 1.00 .156 -.027 -.009
Autoritarni konformizam 1.00 .307 .332
Etnocentrizam 1.00 .280
Interesdijski konformizam 1.00

Meusobna povezanost faktora je niska. Nijedna korelacija ne dostie srednju
vrijednost. Ipak, moemo razlikovati dvije grupe. Prvu grupu ine faktor submisivna
religioznost i nacionalizam bez ovinizma (njihove korelacije sa ostalim faktorima su
neznatne). Pretpostavljamo da religioznost (bez obzira na submisivni karakter) utie na
javljanje manje ekstremistikih stavova o drugim nacijama, a takoe i da osobe koje gaje
rodoljubiva osjeanja su sklona religioznost posmatrati ne samo kroz vjerovanje nego i
kroz tradiciju i obiaje to dovodi do javljanja submisivnosti. Drugu grupu ine
autoritarni konformizam, etnocentrizam i interedijski konformizam. Namee se utisak
da etnocentizam kao iskljuiva nacionalna vezanost je u bliskoj vezi sa konformiranjem.
Potvrdu ove pretpostavke nalazimo u injenici da pored ajtema nacionalne vezanosti
etvrti faktor ine i ajtemi konformizma. Istina, ovi ajtemi (konformizma) su u manjoj
vezi sa pomenutim faktorom. Takav rezultat vie govori u prilog stanovitu da je
konformizam baza koje omoguuje javljanje pojedinih drugih stavova a da je nacionalna
vezanost manifestan stav koji svoje postojanje i kvalitet gradi na osnovu drugih, vie
linih, stavova.

DISKUSIJA

Rezultati istraivanja pokazuju da postoji pozitivna veza izmeu religioznosti,
nacionalne vezanosti i konformizma. Koreliranje navedenih pojava je injenica koja se ne
smije izgubiti iz vida jer osvetljava drutvenu sliku iz potpuno drugog ugla. Naime,
religioznost, nacionalna vezanost i konformizam su socijalno-psiholoki fenomeni koji
zavise kako od pojedinca tako i od drutva. Svaka od njih, sama za sebe, je pozitivna
drutvena orijentacija. Veliki broj istraivanja govori u prilog injenici da religiozne
osobe prihvatajui moralne principe koje namee crkvena dogma se trude da uine svijet
boljim mjestom za ivot. Nacionalna vezanost je neophodna da bi pojedinac imao osjeaj
pripadanja i dezalijenacije. Konformizam je socijalni motiv koji usmjerava ljude ljudima
oko sebe i pomae da se izgradi bolje i kohezivnije drutvo. Postavlja se pitanje kolika je
njihova uloga, pozitivni doprinos kada zajedno ine zatvoreni sistem jednog pojedinca?
Neki autori (Wolf, Momirovi, 1988) posmatraju religioznost, nacionalnu vezanost i
nacionalnu iskjluivost kao vidove istog sklopa linosti koji nastaje uslijed odreenog
uticaja okoline i vaspitno-obrazovnih institucija. Budui da smo upoznati sa tim koliki je
broj takvih pojedinaca, moda je bolje preformulisati pitanje - koliko su pozitivne
navedene pojave kada su odlika cjelokupnog drutva u kome ivimo? Da li bi ivot bio
bolji da smo samo religiozni, ili samo vezani za zemlju u kojoj ivimo? Istraivanja koja
su obavljana na prostoru bive Jugoslavije u prijeratnom periodu (Vrcan,1988; Panti,
1974; Bahtijarevi, 1983; Gluevi,1961) nam daju sasvim oprene rezultate od
dananjih. Ne moemo a da ne postavimo sebi pitanje, u kolikoj je mjeri mogue za jedan
tako kratak period promijeniti prosjenog graanina i postati ono to smo sada.
Religioznost se na naim prostorima naalost pojavljuje kao glasnik loih vijesti. Gotovo
svi podaci koji ukazuju na porast broja religioznih, dobijeni su u vrijeme velikih
politikih previranja, ekonomske krize i sveukupne drutvene nestabilnosti. Sve nam to
ukazuje da za nas bog postoji onda kada nam treba, kad tektonska pomjeranja drutvene
strukture prijete da nam izmaknu tlo pod nogama. Nije udno to razneeni vihorom rata,
bez ijednog traka nade da e nam uskoro biti bolje, okreemo se jedinom to nam
preostaje nama i vjeri. Vremena koja uslijedila nakon perioda rasta i razvoja zajednike
drave su iznjedrila dvije vrste vjernika. Jedni su dotadanji marginalci, ljudi koji su
odrasli u religioznim porodicama i rasli sa vjerovanjem u boga. Drugi su pobornici
nekadanjeg sistema. Ogoreni i iznevjereni, vjerujui u jednu ideologiju i gledajui
njenu propast, utjehu su nali u vjerovanju drugoj, apstraktnijoj i uzvienijoj, ali ipak
najpoeljnijoj danas. To su roditelji dananje djece. A ona, djeca, ponavljaju istu priu:
neko zaista vjeruje u Boga, neko u ideologiju. Nagli porast vjernika pravoslavne
vjeroispovjesti vjerovatno je uslovljen ratom i loom ekonomskom situacijom kao i
veom vezanou za svoj narod koji se u cjelini osjea iznevjerenim. Naime, religioznost
(kod starijih generacija) kao da je posljedica osjeaja krivice zbog ranijeg odbacivanja
pravoslavlja zbog bratstva i jedinstva pri emu narod na ovim prostorima ima osjeaj
da Samo smo mi bili Jugosloveni. Oni su prekrili dogovor i kriom odlazili u svoje
bogomolje. Izolovani od svijeta, s osjeajem da nas svi osuuju i da ime naeg naroda
izaziva negativne konotacije, na okupu nas odrava zajedniki osjeaj neshvaenosti.
Razoarani to nemamo priliku za mnogotota to mladost trai, ljuti smo zbog svega
uskraenog i okreemo se jedni drugima. Zbog toga i traimo oslonac u zemlji u kojoj
ivimo i to smo svjesniji loeg stanja u drutvu, to se grevitije drimo za njegove
skute. Ne samo izolacija nego i uticaj okoline dovode nas u paradoksalnu situaciju
koliko god se osjeali kao nacija neshvaeni i odbaeni, u tolikoj mjeri smo mi ti koji
odbacuju i ne shvataju nita to nije nae. Osobe iz drutvenog ivota koje se percipiraju
kao uticajne kao i sluaj ratnih zloinaca-nacionalnih heroja utiu da u ljudskoj percepciji
pozitivan stav prema vlastitom narodu iskljuuje pozitivna osjeanja prema ostalim.
Konformiranje esto utie na ljudsku nedosljednost, ali kao socijalna pojava perzistira na
svim geografskim takama. Plod je odreene ideologije, ali i uslov za irenje iste. U
vremenu sveopte krize u kome se postavljaju egzistencijalna pitanja, ne treba se uditi
to ljudi nacionalnu vezanost i identitet usvajaju na ovaj nain.

ZAKLJUAK

Opisani faktori objanjavaju treinu ukupne varijanse sistema. Preko uzorka
dobijamo sliku naeg drutva kao skupa mladih religioznih osoba koje su izrazito vezane
za svoju naciju i sklone su izraavanju socijalno poeljnih stavova. Rije je o socijalno-
psiholokim fenomenima pri emu je socijalizacija kljuna rije jer zahvaljui njoj mi
jesmo religiozni ili nismo, mi jesmo konformisti ili nekonformisti, vezani za svoju naciju
u odreenoj mjeri. Kako razliita tektonska pomjeranja drutva neminovno utiu na same
pojedince, socijalizacija na novim generacijama ostavlja drugaije tragove. Nesumnjivo
je da mladi danas ive u drugaijem sistemu, te ne udi prisutnost religioznosti u
ivotima osoba koje odrastaju u drutvu koje je prevazilo sekularizaciju i komunistiki
savez i vratilo se u bogomolju. Ne samo stanje u naem drutvu, nego slika svijeta kao
globalnog sela pogoduje javljanju i masovnom prihvatanju razliitih trendova. Ironino
je to danas kada je na cijeni individualnost imamo toliko klonova koje ne stvara genetski
ininjering ve mas-mediji.
Sve navedene injenice nas upuuju na zakljuak da ovdje rastu izgubljene
generacije koje ne mogu da se izbore sa sveoptim stanjem i pokuavaju da svoj identitet
nau u mnotvu slinih ljudi i okreu se bilo emu to e im dati osjeaj zajednitva. Nije
udno to konformiranje je odlika dananjeg ovjeka. Nije bitno da li mi imamo priliku
da budemo svoji ili ne. Bitno je da svi vjerujemo da takva prilika ovdje i danas ne postoji.

LITERATURA

ekrlija, ., Turjaanin, V., Puhalo, S. (2004). Drutvene orijentacije mladih.
Banjaluka: Nacionalni institut za borbu protiv narkomanije.
Duani, S. (2005). Religiozna orijentacija i nauena bespomonost
adolescenata. Magistarski rad. Filozofski fakultet Banja Luka.
Duani, S. (2002) Nacionalna vezanost, konformizam adolescenata i
sociodemografske karakteristike porodice. Diplomski rad. Filozofski fakultet Banja
Luka.
Evans, R. I. (1986). Graditelji psihologije. Beograd: Nolit.
Freud, S. (1988). Mojsije i monoteizam. Beograd:Grafos.
Freud, S. (1940). Totem i tabu. Novi Sad: Izdavako preduzee Matice srpske.
Hark, H. (1998). Leksikon osnovnih Jungovih pojmova. Beograd: Dereta.
Jung, K. G. (1996). ovek i njegovi simboli. Beograd: Narodna knjiga Alfa.
Kre, D., Krafild, R. S., Balaki, E. L. (1972). Pojedinac u drutvu. Beograd:
Zavod za udbenike.
Krsti, D. (1996). Psiholoki renik. Beograd: Savremena administracija.
Leak, G.K., Randall, B. A. (1995). Clarification of the link between right-wing
authoritarianism and religiousness: the role of religious maturity. Journal for the
Scientific Study of Religion, 34, 245-256.
Milosavljevi, B. (2000). Socijalna patologija. Banja Luka: Filozofski fakultet.
Milosavljevi, B. (2001). Socijalna psihologija ljudskih grupa. Banja Luka:
Filozofski fakultet.
Milosavljevi, B. (2001). Uvod u socijalnu psihologiju. Banja Luka: Filozofski
fakultet.
Panti, D. (1988). Klasina i svetovna religioznost. Beograd: Institut drutvenih
nauka.
Rokeach, M. (1960). The open and closed mind. New York: Basic books, INC.
Rot, N. (1972). Osnovi socijalne psihologije. Beograd: Zavod za udbenike.
Rot, N., Havelka, N. (1972). Nacionalna vezanost i vrednosti kod srednjokolske
Spilka, B., Hood, R.W., Hunsberger, B., Gorsuch., R. (2003). The psychology of
religion, an empirical aproach. New York: The Guilford Press.
Trebjeanin, . (2000). Renik psihologije. Beograd: Stubovi kulture.
Wolf, B., Momirovi, K. (1988). Metrijske karakteristike Skale stavova prema
kleronacionalizmu. Primijenjena psihologija, 9 (1-2) 3-156, 39-43.

KANONIKE RELACIJE RELIGIOZNOSTI I LOKUSA
KONTROLE

mr Sran Duani
ore ekrlija

Abstrakt: Rad se bavi ispitivanjem povezanosti dva skupa varijabli, tj. religioznosti
i lokusa kontrole metodom kanonike korelacione analize. Analizom je izdvojeno sedam
statistiki znaajnih parova kanonikih faktora (p<.01) koji odreuju zajedniki prostor
religioznosti i lokusa kontrole. Dobijeni koficijent kanonike korelacije iznosi R=.518.
Utvreno je da postoji znaajan zajedniki prostor koji povezuje varijable lokusa
kontrole i religioznosti. Razliite manifestacije religioznosti koreliraju uglavnom sa
faktorima lokusa kontrole koji su razni vidovi eksternog lokusa kontrole.
Kljune rijei: Religioznost, konformizam, kanonika korelaciona analiza.

UVOD

Koncept lokusa kontrole pravi razliku izmeu individua koji imaju generalno
oekivanje da mogu da kontroliu stvari koje im se deavaju (interni) i onih koji misle da
dogaaji oko njih su izvan njihove kontrole (eksterni), tj. da su oni rezultat volje drugih,
sluajnosti, sree itd.(Rotter, 1966). Prema Popadiu (1986), lokus kontrole moe imati
tri znaenja:
- Lokus uzronosti, po kojem lokus kontrole oznaava vjerovanje u znaaj i
stepen zavisnosti od unutranjih ili spoljanjih faktora, za ishod neke situacije.
- Lokus kontrole kao kontrolabilnost, tj. koliko je odreeni dogaaj uopte
podloan odreenoj voljnoj kontroli ovjeka.
- Prihvatanje odgovornosti, koje se odnosi na izdavajanje odreenog aspekta
sloene situacije i preuzimanje odgovornosti za njega.
Utvreno je da je ova dimenzija linosti u relaciji sa brojnim drugim psiholokim
pojavama. Budui da je religioznost sistem shvatanja, vjerovanja, ponaanja, obreda i
ceremonija, pomou kojih pojedinci ili zajednica stavljaju sebe u odnos s Bogom
(English, English, 1976), ineresantno je razmotriti meusobne odnose lokusa kontrole i
religioznosti. Neka istraivanja i autori su potvrdili znaajne odnose ovih pojava. Tako su
Rasmussen i Charman (1995) utvrdili 0,70 korelaciju izmeu religioznosti i lokusa
kontrole.
Na emu se temelji ova veza? Naime, budui da religioznost podrazumjeva
vjerovanje u neko natpriorodno, superiorno boansko bie, to se automatski odraava i na
doivljaj sopstvene kontole, moi, kompetencije. Efekti religioznosti na lokus kontrole
mogu biti razliiti u zavisnosti od strukture religioznosti i odnosa prema Bogu. Odnos
prema Bogu po Pargamentu (1997) najee ima 3 oblika,
1. Osoba sebe stavlja u superioran poloaj, Bog je ne interesuje, sama odluuje o svemu.
2. Osoba stavlja Boga u superioran poloaj, oekuje da on kreira tok njenog ivota i
rjeava sve probleme. donosi odluke
3. Pojedinac doivljava Boga kao partnera, konsultuje ga, ali i sam ini napor pri
rjeavanju ivotnih problema.
Pargament istie da najkorisnije efekte po ovjeka ima ovaj trei, partnerski stil. Ovaj stil
podrazumjeva vjeru u boga, to donosi optimizam i sigurnost, ali i inicijativu pojedinca,
to opet rezultira njegovim aktivnim odnosom prema ivotu. Ovaj trei partnerski stil
prati generalni doivljaj socijalne kontrole stvari i dogaaja oko sebe. Najee se to
odvija posredno. Osoba vjeruje u Boga koji ima mo i kontrolu, pa onda stie osjeaj da i
ona preko Boga zahvaljujui vjeri u njega, ima kontrolu. Za razliku od toga drugi stil, u
kojem osoba sve preputa Bogu najee rezultira smanjenim doivljajem line kontrole.
To potvruje istraivanje Jackson i Coursey(1988) koji su utvrdili korelaciju izmeu
''Boje kontrole'' i eksternog lokusa kontrole. to se tie prvog stila, tu religioznost ima
manji uticaj, tako da kontrola zavisi od drugih faktora.
Veza sa lokusom kontrole je posebno izraena u konceptu intrinziko-
ekstrinzike religioznosti. Dosadanja istraivanja uglavnom potvruju korelaciju
intrinzike religioznosti i internog lokusa kontrole, te vezu ekstrinzike religioznosti i
eksternog lokusa kontrole (Kahoe, 1977). Kivet (1979) je ustanovio da interni lokus
kontrole moe da bude jedan najboljih prediktora intrinzike religioznosti.
Problem kojim se bavi rad je ispitivanje povezanosti dva skupa varijabli, tj.
religioznosti i lokusa kontrole. Oekuje se da postoji znaajan zajedniki prostor koji
povezuje ove dvije varijable. Hipoteza se postavlja na bazi ranije sprovedenih istraivanja
( Duani, 2005, Jackson i Coursey, 1988)


U obradi podataka je koritena kanonika korelaciona analiza. Kanonikom
korelacionom analizom se ispituju povezanosti dva skupa varijabli to pojednostavljuje
poreenja odreenih oblasti istraivanja. Analizom je (na prethodno normalizovanim i
standardizovanim podacima) izdvojeno sedam statistiki znaajnih parova kanonikih
faktora (p<.01) koji odreuju zajedniki prostor religioznosti i lokusa kontrole. Dobijeni
koficijent kanonike korelacije iznosi R=.518. U interpretaciji veza ajtema sa kanonikim
faktorima su u obzir uzete korelacije vie od >.30. Kompletne tabele su date u prilozima
(a dodatne analize se nalaze kod autora istraivanja i dostupne su na zahtjev).


Tabela 1: Kanoniki faktori religioznosti i lokusa kontrole

R R
2

2
df p
I .518 .269 1079.59 324 .00 .256
II .481 .231 830.777 289 .00 .351
III .411 .169 621.672 256 .00 .456
IV .359 .129 474.658 225 .00 .549
V .326 .106 364.679 196 .00 .631
VI .274 .075 275.186 169 .00 .706
VII .253 .064 212.844 144 .00 .764

Zajedniki prostor religioznosti i lokusa kontrole odreuje sedam pari kanonikih
faktora. Dobijeni koeficijent kaninike korelacije R=.51 i R
2
= .26. Izvodi iz tabela
faktorskih optereenja dati su u dijelu koji slijedi.

Tabela 2: Izvod iz matrice faktorske strukture (faktori lijevog seta)
I II III IV V VI VII
LK1 0.376 0.333
LK2 0.307 -0.333
LK3 0.318 0.313 -0.370
LK4 0.424 -0.514
LK5 -0.399 0.439
LK6 -0.365 0.347
LK7 -0.416 -0.389 0.325 -0.346
LK8
LK9 -0.550 -0.340
LK10 0.381
LK11 0.524 0.486
LK12 0.641
LK13 -0.461 -0.487
LK14 0.633 -0.501
LK15 0.358
LK16 -0.539 -0.422
LK17 -0.446
LK18 0.408 -0.524

U faktorskoj strukturi lokusa kontrole istie se sedam faktora. Prvi kanoniki
faktor lijevog seta ostvaruje znaajnu korelaciju sa deset ajtema i solidno je definisan.
Faktor svojim sadrajem ukazuje na izraenost eksternog lokusa kontrole i nemogunost
uticanja na ivotna deavanja. Faktor se moe definisati kao predodreenost.
Drugi faktor je definisan sa est ajtema sa kojima se nalazi u negativnim
korelacijama. Od toga veina ajtema se odnosi na uzaludnost reagovanja i akcije. Drugim
rijeima uvjerenje da ivotom vlada sluajnost. Budui da je je faktor u negativnoj
korelaciji sa ajtemima faktor bi mogao da se definie kao neprihvatanje odsustva kontrole
u ivotnim situacijama.
Trei faktor je slabo odreen sa tri ajtema, te niskim korelacijama od kojih je
jedna negativna. Malo je konfuzan jer istovremeno pozitivno korelira sa ajtemom koji
govori o svjesnosti sopstvenih kvaliteta, a negativno sa ajtemom o osjeaju svojih
vrijednih osobina. Faktor bi se mogao definisati kao nisko samopotovanje.
etvrti faktor iz prostora lokusa kontrole je definisan sa tri ajtema. Karakteriu ga
solidne korelacije. Negativne korelacije sa tri ajtema ukazuju na odbijanje uvjerenja da su
stvari u ivotu unaprijed odreene i zacrtane i da e se dogoditi ono to treba da se
dogodi. Faktor se moe i definisati kao nevjerovanje u sudbinu.
Peti faktor odreuju etiri ajtema osrednjim korelacijama. Faktor ukazuje na
samopotovanje i samopouzdanje u vlastite kvalitete. Pri tome osoba prihavata da su neke
stvari predodreene. Faktor se moe definisati kao samopouzdanje uz prihvatanje
sudbine.
esti faktor je definisan sa pet ajtema, od ega je sa etiri u negativnoj korelaciji.
Faktor ukazuje na vjerovanje u lini uticaj uz prihvatanje injenice da ivot moe biti
neugodan. Faktor se moe definisati kao pouzdanje u lini uticaj.
Sedmi faktor je definisan sa samo dva ajtema. Ukazuje na uvjerenje da je ivot
nepredvidiv, ali i da ako neto dobro krene tako e i zavriti. Broj ajtema onemoguava
da se da pouzdaniji zakljuak o prirodi faktora, no ini se da bi bilo mogue pretpostaviti
da se faktor odnosi na prihvatanje nepredvidivosti ivota. To bi ujedno bio i probni naziv
faktora.

Tabela 3: Izvod iz matrice faktorske strukture (faktori desnog seta)
R1 -0.348 0.329
R2 -0.550 -0.336 0.334
R3 0.458 0.162 0.362
R4 -0.652
R5 -0.331 0.471
R6 0.415
R7 -0.526 -0.135 -0.107
R8 0.418 -0.377
R9 -0.326 0.359
R10 0.419
R11 -0.324 0.112 -0.045 0.023 -0.239 -0.005
R12 -0.316 0.134 -0.442 0.249 -0.016 -0.091
R13 0.358 -0.104 0.219 -0.066 0.107 -0.080
R14 0.436
R15 0.519 0.515
R16 0.313
R17 0.484 0.301 -0.348
R18 -0.590 -0.523

Prvi faktor je dosta dobro definisan sa sedam ajtema. Nekoliko ajtema ukazuje na
sunjiav stav prema religiji i Bogu. Religija je ta koja je opijum za narod i zaglupljuje
ljude. Meutim nekoliko ajtema ukazuje na prihvatanje odreenih vjerskih obiaja. To
ukazuje na primjese tzv. ekstrinzike religioznosti. Faktor bis e mogao definisati kao
sumnjiavost i ekstrinzika religioznost.
Drugi faktor je odreen sa 12 ajtema. Postoji negativna korelacija sa svim
ajtemima koji reflektuju religioznost, a pozitivna korelacija sa ajtemima koji
predstavljanje nevjerovanje u Boga. Faktor se moe definisati kao ateizam.
Trei faktor je slabo definisan i odreen je sa pet ajtema, s kojima se faktor nalazi
u niskim korelacijama. Faktor ukazuje na prihvatanje religioznosti. Moe se definisati
kao opta religioznost.
etvrti faktor je slian drugom faktoru. Odreuje ga pet ajtema koji su u
negativnoj korelaciji sa faktorom. Ajtemi govore o linom negativnom odnosu prema
Bogu, promociji religije, molitvama, bogomoljama. Faktor se moe zvati neprihvatanje
religioznosti.
Peti faktor je odreen veim brojem ajtema (7) koji nisu u velikoj korelaciji sa
faktorom. Svi ajtemi ukazju na izraenu religioznost u njenim raznim formama kako to
su obilazak bogomolja, molitva, potivanje postova itd. Faktor bi se mogao definisati kao
revnosna religioznost.
esti faktor je odreen sa sedam ajtema od kojih su neki u veoma niskoj korelaciji
sa faktorom, a neki su i u negativnoj korelaciji. Ajtemi se odnose prije svega na
neprihvatanje i nepotovanje nekih vjerskih obiaja, ali i bojeg postojanja. Faktor se
moe nazvati neprihvatanje institucionalne religioznosti.
Sedmi faktor je veoma slabo definisan sa tri ajtema koji su u veoma niskim
korelacijama sa faktorom. Ajtemi ukazuju na odbijanje molitve u tekim situacijama te
odlaske u bogomolju. S druge strane ne dovodi se u pitanje postojanja Boga. Faktor se
moe probno definisati kako neinstitucionalna religioznost.

Tabela 4: Kanonike korelacije religioznosti i lokusa kontrole
1. Predodreenost 0.518
2. Neprihvatanje odsustva kontrole u
ivotnim situacijama.
0.481
3. Nisko samopotovanje 0.411
4. Nevjerovanje u sudbinu 0.359
5. Samopouzdanje uz prihvatanje
sudbine.
0.326
6. Pouzdanje u lini uticaj 0.274
7. Prihvatanje nepredvidivosti ivota 0.253
Sve korelacije statistiki su znaajne na nivou p<.01

Vidimo da postoje statistiki znaajne korelacije (na nivou 0,01) izmeu svih
parova kanonikih faktora. Prvi par kanonikih faktora se odnosi na vezu izmeu
sumnjiavosti i ekstrinzike religioznosti i predodreenosti. Izmeu ovih kanonikih
dimenzija postoji relativno visoka korelacija (0,51). Ovakav podatak je u skladu sa
oekivanjima. Skeptian odnos prema religioznosti, ali uz zadravanje nekih socijalno
prihvatljivih elemanata koji karakteriu ekstrinziku religioznost, esto prate uvjerenja da
je u ivotu ve sve predodreeno. Meutim prema prirodi veze koji ovaj par faktora
ostvaruje potrebno je naglasiti da se predodreenost ne odnosi nuno na negativne stvari
u ivotu, ve na manje-vie sve to se osobi deava. Ekstrinziku religioznost i po
brojnim ranijim istraivanjima, esto prati eksterni lokus kontrole.
Drugi par se odnosi na vezu izmeu neprihvatanja odsustva kontrole u ivotnim
situacijama i ateizma. Kod vjernika, vjera u Boga, pogotovo ako je ekstrinzikog tipa
esto rezultira izraenim eksternim lokusom kontrole. Religiozne osobe esto uzdajui se
u Boga, ponu i da sve uzroke nekog deavanja da pripisuju Bogu. To nije sluaj kod
ateista. Ateisti, budui da ne prihvataju postojanje Boga, ne prihvataju ni ulogu neke
spoljanje sile u onom to im se deava. To moe da utie na manji doivljaj odsustva
line kontrole. Ovakav rezultat i konstatacije su u skladu sa nekim ranijim istraivanjima
(Duani, 2005).
Trei par je veza izmeu opte religioznosti i niskog samopotovanja. Ovdje
vidimo da u razmatranju odnosa izmeu religioznosti i lokusa kontrola, neke druge
pojave kao samopotovanje imaju znaajnu ulogu. U inostranim istraivanjima izmeu
religioznosti i samopotovanja uglavnom postoji pozitivna korelacija (Ellison,1993,
Benson i Spilka,1973, Spilka et al, 1975). Meutim u nekim naim istraivanjima nije
utvrena takva veza ( Duani, 2005). Povezanost nieg samopotovanja i religioznosti
moe se objanjavati na nekoliko naina. Po deprivacionoj teoriji, religioznost je
posljedica odreene uskraenosti, lienosti, deficita, kompenzacije. Deprivacija se moe
odnositi na izraeni strah od smrti, anksioznost, nesigurnost, usamljenost, osjeaj
izolacije. La Barre istie da je religioznost neurotska reakcija na stresne dogaaje (navodi
Beit-Hallahmi, Argyle, 1997). Na bazi ovih ideja moemo zakljuiti da religioznost moe
biti upravo motivisana i niskim samopotovanjem. U tom sluaju religioznost se javlja
kao ostrvo spasa i slamka za koju se osoba hvata da bi se izvukla iz nekog neprijatnog
stanja.
etvrti i peti kanoniki par se odnose na vezu religioznosti i sudbine. Odnos
religije i sudbine je veoma specifino pitanje u svakoj religiji. Ova korelacija je dosta
logina imajui u vidu realnost na terenu. U hrianstvu Bog daje slobodu ovjeku da
bira ta hoe. Meutim uprkos tome svjedoci smo da mnogi ljudi objanjenja nekih
dogaaja vide u sudbini. To moe biti posljedica religiozne nepismenosti, ali i ostataka
paganskog mnogobotva i mitologije koja i dalje ivi u narodu, maskirana i u novom
ruhu. Pojam sudbine u islamu ima jo izraenije mjesto i u samoj strukturi svetih spisa.
esti i sedmi kanoniki par dovodi u vezu pouzdanje u lini uticaj, nepredvidivost
ivota sa neprihvatanjem institucionalne religioznosti. Ova veza ima smisla pogotovo ako
imamo u vidu koje su odlike institucionalne religioznosti. Nju obino prati jasan set
normi i poeljnih olika ponaanja, uvjerenja, stavova te jasna duhovna hijerarhija i
pravila koja u njoj vladaju. Normalno je da se stavovi starijih i veih autoriteta prihvataju
bez pogovora. Ovakvi odnosi mogu da zatvore linu inicijativu. Nasuprot tome,
neprihvatanje institucionalne religioznosti obino prati izraenije lino traganje za novim
spoznajama i saznanjima. Ova druga varijanta podsjea na gnosticizam. Vei je dakle
akcenat na linom angamanu, a manji na autoritetu, predstavljenom bilo u ljudskom ili
boanskom obliku. Neinstitucionalna religioznost je u korelaciji i sa faktorom koji smo
oznaili kako nepredvidivost ivota. Pretpostavljamo da je kod religioznih, drugaiji
odnos prema ivotu, sudbini itd. Manje je prisustvo laikih vjerovanja i sujevjerja da je
sve odreeno, da se zna ta e biti itd. ivot se posmatra aktivno i kao otvorena i
nepredvidiva kategorija, koja se ne stavlja u rigidne kontekste.

ZAKLJUAK

Rad se bavi ispitivanjem povezanosti dva skupa varijabli, tj. religioznosti i lokusa
kontrole. Analizom je izdvojeno sedam statistiki znaajnih parova kanonikih faktora
(p<.01) koji odreuju zajedniki prostor religioznosti i lokusa kontrole. Dobijeni
koficijent kanonike korelacije iznosi R=.518.
Analiza rezultata i meusobnih odnosa kanonikih faktora pokazuje da su
odreene dimenzije religioznosti koje smo oznaavali kao ''ekstrinizika religioznost'', i
''institucionalna religioznost'' u znaajnoj vezi sa odreenim aspektima spoljanjeg lokusa
kontrole kao to su ''predodreenost'' i ''prihvatanje sudbine''.
Nasuprot tome, faktori koje smo definisali kao ''ateizam'' i ''neprihvatanje
religioznosti'' koreliraju sa faktorima lokusa kontrole koji vie asociraju na unutranji
lokus kontrole. Te faktore smo nazvali ''neprihvatanje odsustva kontrole'' i nevjerovanje u
sudbinu''.
Moemo zakljuiti da postoji znaajan zajedniki prostor koji povezuje varijable
lokusa kontrole i religioznosti. Odreene dimenzije religioznosti uglavnom koreliraju sa
spoljanjim lokusom kontrole.

LITERATURA

Duani, S. (2005). Socijalno- psiholoki korelati religiozne orijentacije mladih. U:
Psihosocijalni aspekti drutvene tranzicije u Srbiji. Novi Sad: Filozofski fakultet.
Ellison, C.G. (1993). Religious involment and self perception among black
Americans. Social Forces, 71, 1027-1055.
English, H.B., English, A.C. (1976). A comprehensive Dictionary of Psychological
and Psychoanalitical Terms. New York: David Mckay Company, Inc
Jackson,L.E., Coursey, R.D. (1988). The relationship of god control and internal
locus of control to intrinsic religious motivation, coping and purpose in life. Journal for
the scientific study of religion, 27, 399-410.
Kahoe, R.D. (1977). Intrinsic religion and authoritarianism: A diferentiated
realtionship. Journal for the scientific study of religion, 16, 179-182.
Kivett, V.R.(1979). Religious motivation in middle age: Correlates and
implications. Journal of gerontology, 34, 106-115.
Pargament, K. I. (1997). The psychology of religion and coping: Theory, research,
practice. New York: Guilford.
Popadi, D. (1986). Lokus kontrole i atribucija kao pristupi tumaenjua uzroka
postignua. Magistarski rad. Beograd: Filozofski fakultet
Rasmussen, L., Charman, T. (1995). Personality and religious beliefs: A test of
Flugel's superego projection theory. International journal for the pschology of religion, 5,
109-117.
Rotter, J.B. (1966). Generalised expectancies for internal versus external control of
reinforcements, Psychology monographs 80.
Spilka, B., Addison, J., Rosensohn, M (1975). Parents, self and God: A test of
competing theories of individual- religion hypotheses. Review of religious research, 16,
154-165.
Spilka, B., Hood, R.W., Hunsberger, B., Gorsuch., R. (2003),The psychology of
religion, an empirical amproach. New York: The Guilford Press.

HIJERARHIJSKA FAKTORSKA ANALIZA
RELIGIOZNOSTI I KONFORMIZMA

mr Sran Duani

Abstrakt: Rad se bavi ispitivanjem zajednike strukture konstrukata religioznosti i
konformizma i u kojoj se mjeri ispitivani konstrukti preklapaju u prostoru i koji njihovi
aspekti se mogu posmatrati kao relativno nezavisni a koji zajednikim dijelom oko koga
su religioznost i konformizam okupljeni.
Na petostepenim skalama konformizma i religioznosti izvedena je hijerarhijska
faktorska analiza po modelu Verija. Analizom je dobijeno sedam primarnih i tri
sekundarna faktora, najveim dijelom iz strukture konformizma.
Faktori izvedeni iz strukture konformizma uglavnom se nalaze u
interkorelacijama. Faktor iz strukture religioznosti nazvan opti ateizam, nalazi se u
pozitivnoj korelaciji sa faktorom oznaenim kao opta poslunost, iz strukture
konformizma. Pronaen je jedan faktor mjeovitog tipa.
Kljune rijei: religioznost, konformizam, hijerarhijska faktorska naliza.

UVOD

Fenomen konformizma je rasprostranjen i oigledan i proima sve sfere ivota.
Konformiranje bi se moglo odrediti kao prihvatanje ponaanja grupe ili veine zato to
grupa takvo ponaanje zahtijeva ili oekuje ili zato to ga naprosto prezentuje kao nain
ponaanja. Konformiranje, dakle, imamo ne samo kad postoji direktni ili indirektni
pritisak grupe nego i onda kada se, ne ocjenjujui njegovu opravdanost, ponaanje veine
bez razmiljanja podrava (Rot,1995). Pod konformiranjem se tako podrazumijeva proces
pomou koga se usvaja ponaanje grupe i veine, a pod konformizmom oblik ponaanja
koji je posljedica konformiranja ( Rot, 1999).
Konformiranje se moe posmatrati i kao socijalni motiv koji je rezultat
socijalizacije i koji ima za cilj zbliavanje s drugim ljudima (Milosavljevi, 2001).
Odnos religioznosti i konformizma se spominje u nekim udbenicima i radovima,
ali ne tako intenzivno kao to se te pojave povezuju sa nekim drugim pojavama. Taj
odnos se esto tumai kako dvosmjeran. Religiozne grupe sa uoblienim sistemom normi
i pravila ponaanja trae od sljedbenika slijeenje i potivanje istih, tj. od pojedinca
oekuju konformistiko ponaanje.
S druge strane i konformizam ima bitnu ulogu u objanjenju nastanka
religioznosti. Veza religioznosti i konformizma se bazira na znaaju socijalnog uenja u
nastanku religioznosti. Takva veza je posebno jaka u drutvu u kojem je religioznost
dominantna vrijednost i jednostavno dio kulture. Kroz proces socijalizacije, ljudi ue da
budu religiozni. Nosioci takve socijalizacije mogu da budu roditelji i porodica, vjersko
obrazovanje u koli, medijska propaganda i uopte popularizacija religije u drutvu.
Religioznost tako postaje oblik i forma socijalnog konformiranja. To je dakle izraeno
ukoliko u jednoj zajednici ili drutvu religioznost zauzima znaajno mjesto i predstavlja
bitnu socijalnu normu. Dokaz tome su i rezultati brojnih istraivanja koji govore da se na
osnovu analize kulture i okruenja, moe da se predvidi i koliko e individue biti
religiozne. Mogue je ak predvianje specifinih oblika religioznosti, kao to su
mistina iskustva ( Beit-Hallahmi, Argyle, 1997).
U prilog vezi izmeu religioznosti i konformizma idu i istraivanja o religioznosti
i sugestibilnosti koja je srodan pojam konformizmu. Sugestibilnost se definie kao
tendencija nekritikog prihvatanja sugestija ( Beit-Hallahmi, Argyle, 1997). Utvreno je
da preobraenici i religiozni uopte, su sugestibilniji. To potvruju i istraivanja o uticaju
hipnoze, koja se odvija lake ukoliko je osoba sugestibilnija. Coe (1916) ustanovljava da
od 14 preobraenika, ak 13 je vrlo lako podlono hipnozi. Howells (1928) dajui test
sugestibilnosti 50 religioznih konzervativaca i 50 radikala, utvruje da su religiozni
konzervativci imaju vie skorove sugestibilnosti na svim testovima.
Ranije spomenute okolnosti i karakteristike drutva bitne za poziciju religije u
drutvu, oigledno podsjeaju na situaciju u Bosni i Hercegovini tokom i poslije rata. U
tom periodu dolo je do opte popularizacije religije kroz rad raznih institucija, kola,
medija, politikih stranaka itd. Epilog je taj da po raznim istraivanjima, danas u BiH oko
70-90% stanovnitva je religiozno (UNDP, 2003, ekrlija, Turjaanin, Puhalo, 2004,
Milosavljevi et al, 2005, Duani, 2005). Konformizam moe imati znaajnu ulogu u
objanjenju religioznosti i njene ekspanzije, bilo kao znaajan faktor u procesu socijalnog
uenja religioznosti, bilo kao pojava koja podrazumjeva izraenu sklonost ka prihvatanju
miljenja grupe i drugih ( Beit-Hallahmi, Argyle, 1997).
Problem ovog rada je ustanoviti kakva je zajednika struktura konstrukata
religioznosti i konformizma. Cilj je ispitati u kojoj se mjeri ispitivani konstrukti
preklapaju u prostoru i koji njihovi aspekti se mogu posmatrati kao relativno nezavisni a
koji zajednikim dijelom oko koga su religioznost i konformizam okupljeni.


Zajednika struktura prostora obuhvaenih upitnicima namijenih mjerenju
religioznosti i konformizma razmatrana je metodom hijerarhijske faktorske analize.
Hijerarhijska faktorska analiza ja prvo data od Shmita i Thompsona (1950) da bi je dalje
popularizovao Wherry. Ona omoguava provjeru vie nivoa strukture, tako da nii
hijerarhijski stratumi ostranu zasieni najintenzivnijim vezama. Kao metoda u izdvajanju
faktora je odabrana metoda glavnih komponenti. Broj znaajnih faktora je odreen na
osnovu Katelovog scree testa


Tabela 1: Stepen objanjene varijanse
jedinini korijen
% objanjene
varijanse
Kumulativni %
objanjene
varijanse
1 8.363 14.673 14.673
2 6.287 11.031 25.705
3 2.570 4.509 30.214
4 2.059 3.613 33.827
5 1.787 3.135 36.963
6 1.585 2.780 39.744
7 1.530 2.685 42.429

Ekstrahovano je sedam primarnih i tri sekundarna faktora. Primarni faktori su
rotirani u varimax poziciju. U interpretaciji korelacija su u obzir uzete veze vie od >.30.
Izdvojeni primarni faktori su u objanjenju varijanse uestvovali sa oko 42% varijanse.

Tabela 2: Izvod iz faktorske matrice
TVRDNJE P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7
1 Mlade bi trebalo vaspitava
duhu vjere. -0.611
2.ivot bez vjere u Boga
nema smisla. -0.633
3.Vjerska pravila
zaglupljuju ljude. 0.623
4.Vjera donosi ljudima
nadu i utjehu. -0.600
5.U posljednje vrijeme se
religiji posvecuje
prevelika panja. 0.352
6.Smatram da je religija
samo "opijum za narod". 0.610
7.Bez vjere u Boga,
covjek je izgubljen. -0.617
8.Da Bog postoji ne bi
bilo ovoliko nesrece na
svijetu. 0.534
9.Vjeronauka bi trebala
biti uvedena za obavezan
predmet u svakoj koli. -0.578
10.U dravnoj vlasti bi
trebalo da ucestvuju i
crkveni predstavnici.
11.Molim se Bogu, kada
mi je teko. -0.540
12.Cesto odlazim u
-0.566
bogomolju (crkvu,
damiju...)
13.Mislim da Bog uopte
ne postoji 0.607
14.Umjesto vjeronauke u
kole bi trebalo uvesti
istoriju religija. 0.423
15.Vjere se prihvataju
samo oni koji nisu
uspjeni 0.496
16.U bogomolju idem s za
velike vjerske praznike
17.Postim sve propisane
postove. -0.377
18.Raj i pakao postoje.
-0.603
1.Potpuna poslunost
prema bilo kome je ista
glupost. -0.330 -0.335 -0.329
2.Nastavnike treba sluati
jer jedini znaju kako
napredovati u koli. 0.398
3.Desi se da se protiv
svoga miljenja sloim i
sa prijateljima da se ne bi
naljutili. 0.3021
4.Ljekarima uvijek treba
vjerovati. 0.478
5.Svi sportisti trebaju
imati potpuno povjerenje
u svoje trenere. 0.565
6.Poslunost se esto
moe dobro naplatiti. 0.343
7.Savjeti psihologa su
najee uplja pria.
8.Niko me ne moe
nagovoriti da uradim
neto to mi se ne svia. 0.419
9.Poslunost je poeljna
osobina. 0.408
10.Kad se zna ko nareuje
a ko slua uspjeh ne moe
izostati. 0.350
11.Predsjednici drave
najbolje zna ta je dobro
za narod i samu dravu. 0.324
12.Sa rogatima se ne
moe bosti. 0.386
13.Ako nekoga ne moe
pobijediti ti mu se
pridrui. 0.405
14.Nemam nita protiv da
radim suprotno od svojih
uvjerenja ako e mi to
donijeti korist.
15.Samo se glupi ljudi
slijepo dre svog
miljenja.
16.Prije u izvui deblji
kraj nego se slijepo
sluati. -0.399
17.Starije treba uvijek
posluati jer su iskusniji. 0.302
18.Nuda zakon mijenja.
-0.348
19.Pametniji uvijek
poputa zarad vlastitog
mira. 0.381
20.Svetenici su jedini
pravi izvor vjere.
21.I uenici i roditelji
treba da sluaju savjete
profesora.
22.Uvijek bih posluao
savjet starijeg druga. 0.314
23.Samo potpuno
potivanje svetenih
savjeta moe obezbijediti
duhovni mir. -0.324
24.Potovanje savjeta
ljekara je neophodno.
25.Neposlune osobe
treba nauiti redu. 0.322
26.Ako je neko direktor
znai da ga treba i sluati.
27.Neposlune osobe
onemoguavaju zajednicu
da napreduje.
28.esto posluam
roditelje samo da se ne bi
naljutili. 0.354
29.Prije u neto uraditi
pogreno nego posluati
ako mislim da tako treba.
30.Miljenje onoga ko
nam je nadreen
uglavnom vie vrijedi.
31.Za vlastito miljenje se
uvijek treba boriti. -0.444
32.Neodstupanje od
vlastitih stavova je znak
samoivosti. -0.353
33.efa treba sluati ako
se eli napredovati u
karijeri.
34.Nuno je korigovati
vlastite ideje da bi ovjek
ostvario dobit. -0.586
35.I ljude za koje znamo
da su nepotenije treba 0.038
posluati zarad vlastite
dobiti.
36.Odbacivanje savjeta
starijih je ist
bezobrazluk.
37.Pridravanje vlastitih
ideala je esto prepreka za
uspjeh u ivotu. -0.311
38.Svako miljenje treba
razmotriti bez obzira od
koga dolazi. -0.538
39.Tue ideje se uvijek
ine boljim. 0.320

Prvi primarni faktor je relativno slabo definisan, i to samo ajtemima iz upitnika
namijenjenog mjerenju konformizma. Ajtemi koji uestvuju u njegovom odreenju istiu
stav da treba imati potpuno povjerenju u one koji su na poziciji koja iz perspektive
naroda ukljuuje autoritet. Manje je bitno na emu je taj autoritet zasnovan, da li na
svarnoj strunosti i vrijednosti ili samo na injenici da na datoj pozociji treba da je neko
sposoban da izvrava funkcije koje ta uloga nosi sa sobom. Tu je i nekoliko ajtema koji
ukazuju na moguu korist od poslunosti. Naziv faktora je opta poslunost.
Drugi primarni faktor je solidno definisan sa 15 ajtema sa skale religioznosti (od
ukupno 18) od kojih veina ima relativno visoke projekcije. Svi ajtemi odraavaju
(imajui u vidu i negativne korelacije) odraavaju ateistini stav prema religiji. Faktor se
moe definisati kao opti ateizam.
Trei primarni faktor je veoma slabo definisan. Odreuju ga svega dva ajtema
koja su u niskim korelacijama sa faktorom. Ajtemi se odnose na prihvatanje tueg
miljenja. Onaj drugi zna bolje i bolje je njega slijediti. Faktor moemo nazvati
favorizovanje tueg miljenja.
etvrti faktor je definisan sa sedam ajtema. Neki su u solidnim korelacijama
(r=.58) sa faktorom, a neki u neznatnim (r=.03). Struktura i smisao faktora je sloeniji.
Neki ajtemi se odnose na prihvatanje konformistikog ponaanja, a neki istiu znaaj
istrajavanja na sopstvenim stavovima. Postoji otvorenost za konformistiko ponaanje ali
u odreenim situacijama kada osoba procijeni da to ima smisla. U drugim situacijama
bitno je zadrati integritet. Faktor se moe definisati kao umjereni situacioni
konformizam.
Peti faktor je neto slabije zasien. Odreen je sa etiri ajtema niih korelacija.
Ajtemi se odnose na uvaavanje i vrednovanje poslunosti. Bolje je posluati nego
stradati ili biti kanjen zbog neega. Faktor moemo nazvati poslunost iz nude.
esti faktor je odreen sa pet ajtema i neto slabije je zasien. Odnosi se na
konformiranje da bi se sauvali dobri odnosi bilo sa roditeljima, prijateljima itd. Pored
toga dva ajtema upuuju na potrebu za konformiranjem u situacijama kada smo suoeni
sa ''jaim'' od sebe. Ovaj primarni faktor se moe definisati konformizam zbog dobrih
odnosa i straha od poraza.
Posljednji, sedmi primarni faktor je jedini mijeani. Svojim sadrajem ne
omoguava da se da njegov precizniji opis. Prva dva ajtema bi trebalo da se odnose na
sklonost kritikom razmatranju situacije i procjene njenih karakteristika prije bilo kakvog
priklanjanja, prihvatanja ili usmjeravanja vlastitog miljenja i ponaanja. Iako se na prvu
ini da posljednji ajtem odudara od prethodnih, moglo bi se pretpostaviti da se u ovom
sluaju radi o realnom posmatranju poslunosti. Dakle, ne u kao osobine sadrane u
autoritarnom sindromu, ve jednostavno kao obrasca ponaanja koji je nefunkcionalan.
Kao to bespogovorna poslunost za pojedinca predstavlja neto to nije poeljno tako se
posmatra i apriorno odbacivanje ili nepotivanje odreenih smjernica. I jedno i drugo
ponaanje se posmatra kritiki. Na osnovu toga bi mogli pretpostaviti da se radi o faktoru
koji se odnosi na kritiko posmatranje okruenja i samostalno oblikovanje vlastitih
miljenja i postupaka. Prema tome, faktor se samo probno nazvati zdravim i kritikim
razmatranjem ivotnih smjernica.

Tabela 3: Matrica interkorelacija faktora
FAKTORI I II III IV V VI VII
1. opta
poslunost 1.00 .211 .579 .274 .073 .418 .142
2. opti ateizam. 1.00 .078 .265 -.222 .082 -.183
3.favorizovanje
tueg miljenja 1.00 .027 .397 .503 -.142
4. umjereni
situacioni
konformizam. 1.00 -.012 .217 .186
5. poslunost iz
nude 1.00 .347 .266
6.konformizam
zbog dobrih
odnosa i straha od
poraza.
1.00 .198
7.zdravo i kritiko
razmatranje
ivotnih
smjernica.
1.00

Za matricu interkorelacija se moe rei da je ispunjena relativno visokim vezama
primarnih faktora. Razmotriemo neke najznaajnije korelacije. Svojim intenzitetom
meu ostalim se izdvajaju korelacije izmeu prvog i treeg faktora. Te faktore smo
definisali kao opta poslunost i favorizovanje tueg miljenja. Oba faktora su iz
strukture konformizma. Oigledno da ire definisan faktor opte poslunosti
podrazumjeva i favorizovanje i prihvatanje tueg miljenja (npr. predjednika) kao
vanijeg i pametnijeg od sopstvenog. Budui da se jedan od ajtema u okviru treeg
faktora odnosio na prihvatanje miljenja predsjednika, jedno od moguih tumaenja moe
se oslanjati na drutveni milje u kojem ivimo te graansku svijest. Naime, poznato je po
po Milgramu, konformizam i poslunost mogu da zavise od kulturnog miljea (navodi
Duani, 2002).U naem drutvu dugo se gajio i gaji kult linosti. To vidimo u
dugogodinjim vladavinama nekih politiara na ovim prostorima. Graanska svijest je
niska. esto moete uti od graana na ulici ili u nekim anketama izjave '' politiari to
treba da rijee'', ''oni to najbolje znaju'' itd. Graani svojevoljno preputaju inicjativu
drugima, pogotovo ako su oni predstavljeni i promovisani kao relevantni autoriteti.
Takoe ajtemi o preferiranju tuih ideja odraavaju nisko samopotovanje i nepovjerenje
prema samom sebi. Nisko samopotovanje, po Kreu, je upravo jedna od karakteristika
linosti koje mogu da prate izraen konformizam i poslunost (navodi Duani, 2002).
Pored ove korelacije, dosta je visoka korelacija i izmeu teeg i estog faktora tj.
izmeu favorizovanja tueg miljenja i konformizma zbog dobrih odnosa i straha od
poraza.Ovi faktori imaju i statistiki , a i logiki dosta zajednikog prostora. Potreba za
sauvanjem odnosa vodi potvrivanju i prihvatanju stavova drugih osoba, to se s
vremenom pretvara u jednu pasivnost i favorizovanje iskljuivo tuih miljenja. Ovo
moe biti ubrzano i intenzivirano ako te druge osobe djeluju prijetei. Ovu konstataciju
potkrepljuje i korelacija treeg faktora (favorizovanje miljenja) sa petim faktorom koji
se odnosi na poslunost iz nude, kada osobu ako neto ne prihvati oekuju odreene
posljedice...
Neto manja, ali opet izraena korelacija postignuta je od strane prvog i petoga
faktora , sa estim. Opta poslunost i poslunost iz nude koreliraju sa konformizmom
zbog dobrih odnosa i straha od poraza. Dakle konformizam moe biti motivisan
instrumentalno, zbog odreenog dobitka ali i zbog straha od odreene odmazde. To je u
skladu sa nekim ranijim istraivanjima (Milosavljevi, 2001). Dakle, moemo zakluiti
da razliiti faktori iz strukture konformizma meusobno koreliraju, mada neke od tih
korelacija nisu prevelike.
Interesantno je osmotriti korelacije jedinog istog faktora religioznosti kojeg smo
nazvali opti ateizam. Ovaj faktor se nalazi u znaajnoj korelaciji sa optom poslunou.
Ovakvi rezultati nisu u skladu sa nekim ranijim istraivanjima koja ukazuju na pozitivnu
vezu religioznosti i konformizma. Podatak se moe objasniti konstatacijom prof.
Milosavljevia (2001) da nije pitanje da li se konformiramo ili ne, ve kojoj grupi! Tako
da se faktor koji smo nazvali opti ateizam nalazi u korelaciji sa optom poslunou.
Konformizam nije samo ponaanje i privilegija (ili mana) religioznih koji se
prilagoavaju nekim nastalim promjenama u drutvu, religioznim principima itd.
Konformizam je prisutan i kod drugih kategorija. On je dio razvoja i socijalizacije! Svi
smo praktino pod bremenom siromatva, ratne krize i politikih previranja, izloeni
pristisku sveprisutne apatije i trendu ''saginjanja glave''. Mogue je da u takvim
okolnostima, religioznost, pogotovo ona istinska, moe biti veza i kontakt sa autentinim
biem u nama!

Tabela 4: Sekundarni faktori
TVRDNJE S1 S2 S3
1 Mlade bi trebalo vaspitavati u duhu vjere.

2.ivot bez vjere u Boga nema smisla.
0.398
3.Vjerska pravila zaglupljuju ljude.
-0.305
4.Vjera donosi ljudima nadu i utjehu.

5.U posljednje vrijeme se religiji posvecuje prevelika panja.

6.Smatram da je religija samo "opijum za narod".
-0.358
7.Bez vjere u Boga, covjek je izgubljen.
0.376
8.Da Bog postoji ne bi bilo ovoliko nesrece na svijetu.

9.Vjeronauka bi trebala biti uvedena za obavezan predmet u svakoj
koli.
10.U dravnoj vlasti bi trebalo da ucestvuju i crkveni predstavnici.
0.360 0.068
11.Molim se Bogu, kada mi je teko.

12.Cesto odlazim u bogomolju (crkvu, damiju...)
0.306
13.Mislim da Bog uopte ne postoji
-0.373
14.Umjesto vjeronauke u kole bi trebalo uvesti istoriju religija.

15.Vjere se prihvataju samo oni koji nisu uspjeni
-0.316
16.U bogomolju idem s za velike vjerske praznike

17.Postim sve propisane postove.

18.Raj i pakao postoje.

1.Potpuna poslunost prema bilo kome je ista glupost.

2.Nastavnike treba sluati jer jedini znaju kako napredovati u koli.
0.453
3.Desi se da se protiv svoga miljenja sloim i sa prijateljima da se
ne bi naljutili. 0.401
4.Ljekarima uvijek treba vjerovati.
0.326
5.Svi sportisti trebaju imati potpuno povjerenje u svoje trenere.
0.343
6.Poslunost se esto moe dobro naplatiti.

7.Savjeti psihologa su najee uplja pria.
0.309
8.Niko me ne moe nagovoriti da uradim neto to mi se ne svia.

9.Poslunost je poeljna osobina.

10.Kad se zna ko nareuje a ko slua uspjeh ne moe izostati.
0.299
11.Predsjednici drave najbolje zna ta je dobro za narod i samu
dravu. 0.508
12.Sa rogatima se ne moe bosti.

13.Ako nekoga ne moe pobijediti ti mu se pridrui.
0.454
14.Nemam nita protiv da radim suprotno od svojih uvjerenja ako e
mi to donijeti korist. 0.569
15.Samo se glupi ljudi slijepo dre svog miljenja.

16.Prije u izvui deblji kraj nego sve slijepo sluati.

17.Starije treba uvijek posluati jer su iskusniji.
0.328
18.Nuda zakon mijenja.
0.333
19.Pametniji uvijek poputa zarad vlastitog mira.

20.Svetenici su jedini pravi izvor vjere.
0.488
21.I uenici i roditelji treba da sluaju savjete profesora.
0.461
22.Uvijek bih posluao savjet starijeg druga.

23.Samo potpuno potivanje svetenih savjeta moe obezbijediti
duhovni mir. 0.431
24.Potovanje savjeta ljekara je neophodno.

25.Neposlune osobe treba nauiti redu.

26.Ako je neko direktor znai da ga treba i sluati.
0.445
27.Neposlune osobe onemoguavaju zajednicu da napreduje.
0.328
28.esto posluam roditelje samo da se ne bi naljutili.

29.Prije u neto uraditi pogreno nego posluati ako mislim da tako
treba.
30.Miljenje onoga ko nam je nadreen uglavnom vie vrijedi.
0.479
31.Za vlastito miljenje se uvijek treba boriti.
-0.173 0.300
32.Neodstupanje od vlastitih stavova je znak samoivosti.
0.179 0.302
33.efa treba sluati ako se eli napredovati u karijeri.
0.442
34.Nuno je korigovati vlastite ideje da bi ovjek ostvario dobit.
0.337
35.I ljude za koje znamo da su nepotenije treba posluati zarad
vlastite dobiti. 0.545
36.Odbacivanje savjeta starijih je ist bezobrazluk.
0.336
37.Pridravanje vlastitih ideala je esto prepreka za uspjeh u ivotu.

38.Svako miljenje treba razmotriti bez obzira od koga dolazi.

39.Tue ideje se uvijek ine boljim.
0.419

Prvi sekundarni faktor je dosta dobro zasien, sa 24 ajtema, od ega su 23 iz
strukture konformizma, a jedan iz religioznosti. Faktor ukazuje potrebu potovanja
formalnih autoriteta profesora, roditelja, sevtenika, efova itd. To ukazuje na prisustvo
uvaavanja realnih odnosa i hijerarhija meu ljudima. Takoe prisutno je prihvatanje
konformiranje u situacijama kada se iz toga moe dobiti odreena korist ili jednostavno
izbjei neka negativna posljedica od trasne nekog jaeg i nadreenog. Meutim pored
toga, postoji odreen broj ajtema koji upuuju na nekonfomiranje u nekim situacijama.
Poslunost se ne posmatra kao poeljna osobina, nije poeljno raditi ono to se ne voli,
poeljno je ak imati neko svoje miljenje i integritet. Zbog svih ovih karakteristika ovaj
faktro bi se mogao definisati kao odmjereni konformizam uz zadravanje integriteta.
Drugi sekundarni faktor je mjeovite strukture. Definisan je neto slabije nego
prvi, sa ukupno 10 ajtema, od ega je osam iz strukture religioznosti. Faktor ukazuje na
potrebu za religioznou, te da ona ima smisao. Ne postoji korelacija sa nekim ajtemima
koji ukazuju detaljnije na redovniju religioznu praksu. Pored tih ajtema postoje i dva
ajtema iz strukture religioznosti. Oni ukazuju na potrebu za konformizmom, da bi se
ostvarila vea zajednika ili individualna dobit. Faktor bi se mogao nazvati realna
opravdanost religije i konformizma.
Trei sekundarni faktor je najslabije definisan, sa samo jednim ajtemom. On
ukazuje na potrebu za borbom za vlastito miljenje. Moemo ga nazvati
antikonformizam.

ZAKLJUAK

Hijerarhijskom faktorskom analizom izdvojeno je sedam primarnih i tri
sekundarna faktora. Nazivi primarnih faktora su: 1. opta poslunost, 2. opti ateizam, 3.
favorizovanje tueg miljenja, 4. umjereni situacioni konformizam, 5. poslunost iz
nude, 6. konformizam zbog dobrih odnosa i straha od poraza, 7. zdravo i kritiko
razmatranje ivotnih smjernica.
Veina primarnih faktora je iz strukture konformizma, jedan je mjeoviti i jedan
iz strukture religioznosti.
Ovakvi rezultati pokazuju da se prije svega konformizam moe posmatrati kroz
razliite aspekte i dimenzije ove pojave. On moe biti opteg tipa, vjerovatno kao
posljedica socijalizacije, ali moe biti determinisan i pritiskom, specifinou situacije ili
iz potrebe za zadravanjem dobrih odnosa s drugim ljudima i onoga to osoba s tim
dobija...
Nije utvren preveliki zajedniki prostor izmeu konformizma i religioznosti. On
je artikulisan u samo jednom zajednikom primarnom faktoru, koji je pri tome prilino
slabo zasien (sa tri ajtema). Pored toga utvena je pozitivna veza izmeu faktora koje
smo nazvali opta poslunost i opti ateizam. Ova veza ukazuje na odreene zajednike
aspekte ove dvije pojave. Mada treba napomenuti da je poetna pretpostavka bila
drugaija, tj. da e biti vei zajedniki prostor konformizma sa religioznou, a ne
ateizmom. Ovaj interesantan podatak svakako treba detaljnije ispitati u nekim narednim
istraivanjima.
Neophodna je dalja analiza meusobnog prostora ispitivanih pojava.

LITERATURA

Argyle, M.(2000). Psychology and religion. NewYork: Routledge.
Batson, C.D., Schoenrade, P., Wentis, W.L. (1993). Religion and individual. New York:
Oxford university press.
Beit-Hallahmi, B., Argyle, M. (1997). The psychology of religious behaviour, belief,
experience. New York: Routledge.
Coe, G.A.(1916). Psychology of religion. Chicago, IL: Univesrity of Chicago Press
ekrlija, ., Turjaanin, V., Puhalo, S. (2004). Drutvene orijentacije mladih. Banjaluka:
Nacionalni institut za borbu protiv narkomanije.
Duani, S.(2002). Nacionalna vezanost i konformizam kod adolescenata i
sociodemografske karakteristike porodice. Diplomski rad. Banjaluka: Filozofski fakultet.
Duani, S. (2005). Religiozna orijentacija i nauena bespomonost adolescenata.
Magistarski rad. Banjaluka: Filozofski fakultet.
uri, . (1995). Linost u multikulturalnom drutvu. vol.2. Novi Sad: Filozofski
fakultet.
Howels, T.H. (1928). A comparative study of those who acsept as against those who do
not accept religious authority. Universiti of Iowa studies in character, 2, no. 2.
Milosavljevi, B., (2001): Uvod u socijalnu psihologiju, Banja Luka: Univerzitet u
Banjoj Luci, Filozofski fakultet
Myers, D., (1999): Social psychology. USA: Mcgraw-hill companies
Milosavljevi, B., Duani, S., Drobac.M., Turjaanin, V., Zeevi. I. (2005). Potrebe i
problemi mladih Grada Banjaluka. Banjaluka: Drutvo psihologa Republike
Srpske.
Rot,N., (1999): Psihologija grupa. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva
Rot, N., (1994). Osnovi socijalne psihologije. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna
sredstva.
Spilka, B., Hood, R.W., Hunsberger, B., Gorsuch., R. (2003),The psychology of religion,
an empirical amproach. New York: The Guilford Press.
UNDP (2003). Mladi u BiH. Sarajevo: UNDP

ALI NIJE JO SVE GOTOVO;
JO MALO O IDENTITETIMA

Rezultati istraivanja obuhvaeni ovim zbornikom samo su
polazite za dalji, kako istraivaki, tako i praktini rad. Autori planiraju
u narednom periodu objavljivanje barem dva izdanja istraivakih
zbornika u kojima bi se dalje razmatrala ova problematika. Zato bi od
velike koristi bile sve vrste sugestija i miljenja koje bi doprinijele
kvalitetu radova.

Čekrlija - LICNOST I DRUSTVO II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Čekrlija - LICNOST I DRUSTVO II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LINOST I DRUSTVO II

ETNIKI, DR2AVNI I EVROPSKI IDENTITET

You might also like