Osnovni koncepti informacijskih tehnologija

ECDL MODUL 1

1 Osnovni koncepti IT-a

1.1 Hardver, softver i IT
U modernom svijetu svakodnevno se susreemo s pojmovima kao to su informatike tehnologije, podaci, obrada podataka itd. esto se puta ti pojmovi meusobno prepliu, bez jasna razgranienja izmeu njih. dje je doista razlika meu njima! PODACI (data) su neobraene informacije predstavljene u obliku koji mo"e biti obraen bilo od strane ovjeka bilo koritenjem automatiziranih alata. IT je kratica od #information technolog$# %informacijska tehnologija& ' drugim rijeima ' to je bilo koji oblik elektronike tehnologije koji se koristi za prikupljanje, obradu, pohranu ili proslijeivanje informacija. (aunalo %computer& je sainjeno od fizikih komponenti, kao to su tvrdi disk %hard disk&, procesor i monitor.)iziki dijelovi raunala zajednikim se imenom nazivaju hardware. *ako bi hardver raunala mogao funkcionirati, potrebno je koristiti razne programe. (aunalni se programi zajednikim imenom nazivaju software. (aunalni program sastoji se od niza instrukcija namijenjenih izvoenju odreene zadae. +oftver nam zapravo omoguuje obavljanje radnji kao to su voenje evidencije o primicima i izdacima ili npr. igranje aha na ,-'u. ,ostoji itav niz raunalnih programa koji se dalje mogu klasificirati prema njihovoj namjeni. Raunalo %kompjuter, kompjutor& je ureaj namijenjen obradi i pohrani podataka. (aunala mo"emo dijeliti u nekoliko glavnih skupina. .penito gledano ' to je raunalo sna"nije ' to mu je vea cijena na tr"itu.

1.2 Tipovi raunala

SUPER C !PUTER %super raunalo& ' raunalo s velikom procesorskom snagom. Uglavnom se koristi u znanstvene svrhe. ,rimjeri super raunala su raunala koritena u svrhu prorauna vremenske prognoze. !"I#$R"!E ' ,ojam mainframe koristi se za opis raunala koja trebaju upravljati velikim brojem razliitih zadaa i kojima istodobno mogu pristupati na stotine korisnika. U naelu su ovakva raunala iznimno velika i zahtijevaju poseban smjetajni prostor. .vakva raunala su iznimno skupa, pa ih koriste samo velike tvrtke. ,rimjeri koritenja mainframe raunala su banke, koje preko mainframe'a omoguuju financijske transakcije i sl. !I#I%R"&U#"' ' mini'raunala funkcioniraju na slian nain kao mainframe raunala, s tim da im pristupa manje korisnika. .vakva su raunala u naelu manja i mogu biti smjetena u normalnom uredskom prostoru, a i cijenom su puno pristupanija od mainframe raunala. .vaj se tip raunala uglavnom kristi kao poslu"itelj %server& u lokalnim mre"ama. !ICR C !PUTER ' /icrocomputer se sastoji od jednog ili vie mikroprocesora, posjeduje prostor za pohranu podataka te ulazne i izlazne ureaje. .sobna raunala %,-& spadaju u ovu kategoriju. PC (Personal Co)puter& ili osobno raunalo uglavnom je namijenjen za osobnu uporabu, i radi neovisno od ostalih raunala. ,-'i su iroko dostupni i cijena im je relativno povoljna. U svijetu ,-'a pravimo razliku izmeu stolnih raunala %desktop ,-& i prenosivih raunala %portable ,- ' laptop ili notebook&. 0a razliku od stolnih raunala, zahvaljujui ugraenoj bateriji prijenosna se raunala

mogu koristiti i na mjestima gdje nemate pristup izvoru elektrine energije. -ijena im je otprilike dvostruko vea od cijene stolnih raunala. ,rijenosna su raunala neto nepraktinija za stalni rad zbog manjeg monitora i tipkovnice, no to je relativno rjeivo prikljuivanjem standardnog monitora i tipkovnice na njih. 1ananja su osobna raunala uglavnom opremljena multimedijskim komponentama, pa ih mo"emo nazvati multimedijalnim raunalima. ,ojam multimedija podrazumijeva mijeanje teksta, grafike, zvuka i animacije kako bi se dobio zanimljiviji i arolikiji ugoaj pri radu s raunalom. /ultimedijalna su raunala opremljena zvunom karticom, zvunicima i -1'(./ pogonom kako bi se mogla koristiti razliitim tipovima podataka u svom radu. 2edna od najeih primjena multimedijalnih mogunosti raunala su razne video igre koje su u velikoj mjeri prisutne na tr"itu.

1.* +o)ponente oso,no- raunala

,ojednostavljeno govorei, hardver raunala ine procesor %-,U ' -entral ,rocessing Unit& i razliite periferne jedinice %vidi sliku&. ,(.-3+.( %-,U& je najva"niji dio u raunalu. 4ainjen je od nizova elektronikih krugova koji povezuju razne komponente raunala u jednu jedinstvenu cjelinu. -,U se u naelu sastoji od procesorske i memorijske jedinice. .bino je smjeten unutar metalnog kuita i nalazi se na matinoj ploi %motherboard&. 1ruge komponente, kao to su npr. zvuna i grafika kartica, su povezane s procesorom preko tzv. +567(47-5 %bus&. +abirnice su raunalna #cestovna mre"a# zadu"ena za transport podataka izmeu razliitih elemenata raunala. +vaki od tih elemenata mora prema tome imati i jedinstvenu adresu kako bi podaci #znali# kamo trebaju ii. +abirnice mogu upravljati 8, 9: ili ;<'bitnim prijenosom podataka. =to je vei broj bitova koji se simultano prenose sabirnicom, to je sabirnica br"a. *ako bi procesor dobio instrukcije od strane korisnika, i kako bi se podaci koji iz toga rezultiraju mogli vidjeti, potrebni su i odreeni periferni ureaji. Unutar tih perifernih ureaja mo"emo razlikovati one namijenjene ulazu podataka %input& i one namijenjene izlazu %output&. ,rimjer ulaznih ureaja su mi i tipkovnica, a izlaznih monitor i pisa 1okumenti koje nainimo radei na raunalu i programi koje koristimo smjeteni su na ureajima za pohranu podataka %storage devices&. ,rimarni ureaj za pohranu podataka je tvrdi disk %hard drive&, smjeten unutar kuita raunala. ,ored toga su tu i prijenosni mediji za pohranu ' kao npr. diskete i -1'(./. 0a pohranu podataka na tim ureajima potreban je disketni pogon i -1'(./ pogon %za pohranu podataka na -1'(./ medij potreban je poseban ureaj, koji je u stanju ne samo itati -1>(./ medije, nego i zapisivati podatke na njih ' taj se ureaj popularno naziva #pr"ilica# ili -1' (./ snima. 4eka osobna raunala pored navedenoga raspola"u i s posebnim ureajima koji se nazivaju zip ureajima. 0ip pogon je u naelu slian disketnom, no zip medij mo"e pohraniti puno vie podataka od diskete.

!ard"are
2.1 Pro.esor
Procesor, ili mikroprocesor, esto se oznaava kraticom CPU (Central Processing Unit Sredinji re!aj za o"rad podataka#$% &jegova je zada'a o"rada podataka, to podraz mijeva izrad kalk lacija, oda"ir i izmjen podataka% Procesor se esto naziva mozgom# ra nala% (ako "i mogao izvriti tra)en zada' , procesor mora do"iti instr kcij ili p t % *rzina kojom procesor izvrava tra)ene p te oznaava se kao +rekvencija procesora (clock +re, enc-$, a mjeri se mega.ercima (/0z$% 1a nalo je tim "r)e to je ve'a radna +rekvencija procesora% Procesor koji ima +rekvencij 234 /0z stanj je o"raditi 234 milij na instr kcija sek ndi, dok je procesor "rzine 2,3 50z (5iga.ertz 1 50z 6 1444 /0z$ stanj o"raditi 2,3 milijardi instr kcija sek ndi% 7ip procesora gra!enoga ra nalo velikoj mjeri odre! je per+ormanse ra nala% 8ode'i proizvo!ai procesora za PC danas s 9ntel i :/;, s tim da je 9ntel ipak vode'e ime na tr)it , no :/; je kvalitetnim i "rzim procesorima donekle spio groziti njegov do danas neprikosnoveni primat% ;akako, to nis jedini proizvo!ai procesori, t s jo i S n, /otorola, C-ri<, 7ransmeta itd%, no ji.ov dio na tr)it procesora nije toliko izra)en% ;r gi +aktor koji "itno tjee na per+ormanse ra nala je "roj "itova koje je ra nalo stanj o"raditi svakom procesorskom cikl s to se vie "itova o"radi, to je ve'a "rzina o"rade podataka na ra nal % =2>"itni procesor stanj je o"raditi =2 "ita (prevedeno znakove 2 znaka ili slova$ jednom cikl s % 1a nala sa ?2>"itnim procesorima stanj s o"raditi dvostr ko ve'i set instr kcija od =2>"itni.% Upravo vrijeme pisanja ovog teksta tr)ite procesora se priprema na prijelaz s =2>"itne ar.itekt re na ?2>"itn (?2>"itni procesori tre"ali "i se intenzivnije pojaviti na tr)it sredinom 244=% godine$% procesori koji tren tno vladaj tr)item jes 9ntelov Penti m 98# i :/;>ov :t.lon# vioj klasi, te 9ntel Celeron i :/; ; ron ni)oj klasi procesora% Svi oni dolaze s gra!enim pose"nim instr kcijama za m ltimedij i igre% 7ako svi 9ntelovi procesori imaj se"i gra!eni //@ (/ lti/edia e@tensions$ set instr kcija, tj% novije vrijeme SSA (Streaming S9/; A<tensions$ instr kcije, dok :/;>ovi imaj =;&oB sk p instr kcija za pravljanje m ltimedijalnim sadr)ajima%

2.2 Ula/ni ure0a1i (Input devi.es2

1azni lazni re!aji (9np t laz$ koriste se za davanje nared"i ili instr kcija ra nal % dananja ra nala glavnom "ez iznimaka raspola) tipkovnicom i miem% Postoje i dr gi lazni re!aji, no nema i. smisla na"rajati poto se koriste samo pose"nim okolnostima npr% C:; programima (C:; Comp ter :ided ;esign$ vrlo je koristan dodatak gra+iki ta"let, koji je osjetljiv na pritisak i poma)e pri preciznom crtanj te.niki. nacrta, a dolazi kom"inaciji s olovkom# koja mo)e jedno posl )iti i kao mi$%

Tipkovnica
7ipkovnica (ke-"oard$ je vjerojatno najraireniji re!aj za nos podataka na ra nal % (oristi se manje>vie na isti nain kao i klasini pisa'i stroj% Pored o"iajeni. slovni. tipki,

raspola)e i sa n merikim tipkama, te pose"nim + nkcijskim tipkama (C1 do C12 i dr ge$% C nkcije dodijeljene ovim tipkama mog varirati ovisno o program s kojim radite, premda neke tipke imaj identin + nkcij svim programima (npr% gotovo svim DindoBs programima tipka EC1F koristi se za pozivanje pomo'i za rad s tim programom$%

Poka#iva$ki %re&aji
&aje'i pokazivaki re!aj na oso"nim ra nalima je zasig rno mi% /o)e imati dvije ili tri tipke kojima se koristimo za klikanje, dvostr ko klikanje i povlaenje o"jekata na monitor (danas je est dodatak na mi i kotai', ija je namjena olakani scrolling# ili prelistavanje dok menata i popisa koji ne mog "iti odjedamp t prikazani za to namijenjenom prostor $% rad s miem je iznimno jednostavan i svodi se na pra'enje pokazivaa (pointer$ na zaslon monitora% Pomicanjem mia po podlozi pomiemo i pokaziva (o"ino je pokaziva prikazan kao strelica$% /i je dananjem PC okr )enj gotovo nezamjenjiv re!aj% &aime, premda je praktiki sve radnje koje inae o"avljamo koritenjem mia mog 'e odraditi i preko tipkovnice, ipak je rad s miem godniji i za ve'in korisnika ra nala lake s.vatljiv% Pored mia postoje i dr gi pokazivaki re!aji, kao to s track"all, to c.pad, trackpoint (navedeni re!aji koriste se gotovo isklj ivo kao zamjena za mia na prijenosnim ra nalima$, kao i jo-stick i gamepad ( re!aji koji se koriste igrama radi lakeg manevriranja$%

'ikrofon
Post pno je mikro+on postao o"iajen lazni re!aj% &aime ne samo da mikro+on mo)emo korisiti kako "ismo snimili razne zv kove iz okoline i kasnije i. o"ra!ivali, nego se ve' danas pojavlj j programi namijenjeni masovnoj pora"i kojima mo)emo koristiti mog 'nost izdavanja glasovni. nared"i, te izravno diktirati ra nal % (ao il strativan primjer za to mo)emo navesti najnoviji sk p redski. programa tvrtke /icroso+t G++ice @P, ija velika rairenost indicira da 'e glasovna kom nikacija s ra nalom skoro postati relativno o"iajena pojava, a za ostvarenje te glasovne kom nikacije n )an je mikro+on%

(kener
Skener je lazni re!aj ija je namjena prenoenje slika i teksta ra nalni, digitalni o"lik% postoje nael dvije vrste skeneraH stolni (+lat"ed$ i r ni (.and.eld$ skeneri% 8e'ina dananji. skenera dolazi s programom za prepoznavanje teksta (GC1 Gptical C.aracter 1ecognition$% 7i GC1 programi sl )e za konverzij skeniranog teksta dok ment koji se naknadno mo)e editirati programima za o"rad teksta% Pri iz"or skenera klj ni je +aktor optika rezol cija% 7o je zapravo akt alna razl ivost koja odre! je otrin i jasno' prenesene slike% /jera optike rezol cije ili razl ivosti je dpi (dots per inc. toaka po in $, i o"ino iznosi =44, ?44 ili 1244 dpi% Pored optike razl ivosti kod skenera se esto navodi i interpolirana razl ivost (npr% 2I44 ili J?44 dpi$% 9nterpolirana razl ivost znai da skener ve'ava slik na ve' razl ivost nego to je stvarna optika razl ivost kojom raspola)e, i to tako da pri ve'avanj me'e (interpolira$ "oj praznine nastale razmicanjem toaka od koji. je slika nainjena, i to tako da se te novonastale toke "oje pri"li)nom# "ojom, za koj program procijeni da je naj"li)a "oji s sjedni. toaka% 8a)na je pri koritenj skenera i d "ina "oje (Color dept.$% 7a se d "ina izra)ava "itovima, i naje'e iznosi 22, =4 ili =? "ita% 7ako npr% 22>"itni skener mo)e pravljati sa 1?,K milij na "oja, =4>"itni reprod cira preko milijard "oja, dok =?>"itni skeneri raspola) s paletom od preko ?I milijardi "oja% U stvarnosti nam te "rojke i nis od prevelikog znaenja, s o"zirom 2

da se prilikom po.ranjivanja slike na tvrdi disk ra nala slika neovisno o njenoj nazivnoj razl ivosti po.ranj je kao 22>"itna% Skeneri s protekli. godina znaajno poje+tinili, a sporedo s padom cijena rastao je kvalitet skeniranja predlo)aka, to rez ltira time da danas mo)emo pri titi skener cjenovnog rang od I4>tak L, a ija je kvaliteta skeniranja zadovoljavaj 'a% *ar>kod itai koje s sre'emo trgovinama tako!er s skeneri i pripadaj klas r ni. (.and.eld$ skenera%

Digitalne kamere
;anas se na tr)it mog prona'i pored analogni. i digitalni +otoaparati te digitalne video kamere% ;igitalni +otoaparati ne po.ranj j slik na +ilm, nego intern memorij ili na memorijsk kartic (SmartCard, Clas. kartice itd%$% 7ime se dokida potre"a za razvijanjem slika, jer se tako po.ranjene slike mog lako prenijeti direktno na ra nalo digitalnom +ormat p tem adekvatnoga ka"ela% &akon prijenosa slike na ra nalo lako i. je ispisati koritenjem ink>jet pisaa koji s relativno je+tini a omog ' j ispis "oji% &a potp no istom princip poivaj i digitalne video kamere, koje video zapis tako!er po.ranj j digitalno%

2.* I/la/ni ure0a1i

postoje "rojni re!ai koje koristimo kako "ismo prikazali rez ltate ra nalne o"rade podataka ili kako "ismo prist pili podacima po.ranjenima na ra nal % Premda je "roj i najena ti. re!aja relativno velik, svakako je me! njima najn )niji monitor%

'onitor
/onitor prikaz je rez ltat "ilo koje radnje na ra nal na svom zaslon % Slika prikazana na monitor sastoji se od mali. tokica koje nazivamo pi<elima (pi<els$% *roj pi<ela mo)e varirati ovisno o tip monitora kojega koristimo% Mto je "roj pi<ela ve'i, to je slika detaljnija i otrija% No jedna va)na karakteristika montora je dakako njegova veliina% /onitori se proizvode raznim veliinamaH 12OO, 13OO, 1KOO, 1JOO i 21OO (dijagonala monitora mjeri se inimaP 1 in 6 2,3 cm$% (orist od veliine monitora je tome da ve'i monitor mo)e prikazati vie in+ormacija na ve'oj ekranskoj rezol ciji% ;anas nije prepor ljiva k pnja monitora manjega od 1KOO, koji je cjenovno dosta prist paan, a pr )a dovoljno kom+ora rad % 8e'i monitori s jo vijek relativno sk pi% (ako "ismo op'e "ili stanj vidjeti slik prikazan na monitor moramo imati gra+ik (video$ kartic % (valiteta prikazane slike na zaslon monitora velikoj mjeri ovisi pravo o kvaliteti gra+ike kartice% Prije s postojale gra+ike kartice zad )ene za dvodimenzionalni prikaz slike, te pose"ne kartice za =; prikaz, koje s se jo nazivale i gra+ikim akceleratorima% ;anas je o"iajena praksa da se na istoj kartici kom"iniraj mod li i za 2; i za =; prikaz% ; "ina "oje, tj% paleta "oj koj ra nalo koristi za prikaz slike na zaslon velikoj je mjeri odre!ena pravo kvalitetom gra+ike kartice% Postoje palete "oja za 1?, 23?, tis 'e (1? "its$ ili milij ne "oja (22 i =2 "ita$% Postoji nekoliko standarda po kojima se izra! j monitori% ;va danas naj o"iajenija jes 85: (8ideo 5rap.ics :rra-$ i S85: (S per 8ideo 5rap.ics :rra-$% Pored navedeni. karakteristika monitora, jo jedna koja je jako va)na za godan rad je i razl ivost ili rezol cija slike% Ukoliko imate monitor dijagonele 13OO, prepor ljiva 3

razl ivost za takav monitor je I44<?44 pi<ela% Mto vie raste dijagonala monitora, raste i prepor ena razl ivost, pa se tako kod 21OO monitora prepor ena razl ivost penje do 1?44<1244 pi<ela% S ergonomske toke gledita, ipak je za d lji godan rad pred monitoom najva)nija karakteristika +rekvencija osvje)avanja slike% & )no je da ta +rekvencija iznosi najmanje K3 0z kako "iste mogli raditi za ra nalom d )e vrijeme "ez opasnosti po vid% ;ananji se monitori nael izra! j dvjema te.nologijama, pa tako imamo C17 (Cat.ode 1a- 7 "e te.nologija katodne cijevi$ i QC; (Qi, id Cr-stal ;ispla- prikaz od tek 'eg kristala$ monitore% C17 monitori s nael po nain izved"e vrlo slini klasinim televizorima, to i. ini velikima i tekima, dok s QC; monitori p no elegantniji i tanji, te samim tim za zimaj i manje radnoga prostora% Premda tr)item jo vijek dominiraj C17 monitori, QC; monitori postaj sve raireniji i tra)eniji, pogotovo zmemo li o"zir da s QC; monitori cijenom sve prist paniji iroj pop laciji korisnika%

Pisai
Preko pisaa ispis jemo tekst i gra+ik s ra nala% Uo"iajena te.nologija izrade pisaa s ink>jet i laserski pisai% Qaserski pisai rade velikom "rzinom i mog ispisivati visoko>kvalitetn gra+ik i tekst relativno velikom "rzinom% Gvi pisai koriste te.nologij laserske zrake i tonera kako "i pozicionirali tekst i gra+ik na papir % Qaserski s pisai najsk plji tipovi pisaa na tr)it % Uglavnom se koriste tvrtkama i velikim organizacijama kojima postoji potre"a za ispisom velikog "roja stranica teksta% Qaserski s pisai osnovi crno>"ijeli, no zadnje se vrijeme pojavlj je sve ve'i "roj laserski. pisaa koji s stanj ispisivati "oji, a cijenom postaj sve prist paniji (premda im je cijena jo vijek vrlo visoka$% (valiteta ispisa pisaa odre! je se tokama po in (dpi$% Mto je ve'i dpi pisaa, pisa ima ve' rezol cij ispisa% 7ren tno s ?44 i 1244 dpi o"iajene rezol cije koje s sre'emo kod pisaa% 9nk>jet (tintni, kapljini$ pisai s tren tno najrairenji na tr)it % Ciljana sk pina korisnika ovi. pisaa s k 'ni korisnici% (valiteta nji.ova ispisa je tako!er vrlo visoka% 7e.nologija rada ink>jet pisaa svodi se na istiskivanje sitni. kapljica tinte iz spremnika na papir (vrlo preciznim metodama$% 1ezol cija im je slina kao i kod laserski. pisaa (?44 ili 1244 dpi$% 7intne pisae koriste i tvrtke kojima je potre"an ispis "oji, ponajvie stoga jer s cjenovno p no prist paniji od laserski. pisaa "oji% 7a je me! tim razlika varljiva d gorono gledano tintni s pisai sk plji od laserski., jer im je cijena ispisa po list papira nesrazmjerno ve'a (z"og malog kapaciteta i visoke cijene spremnika s "ojom$% /atrini (;ot>matri<$ pisai s nekad "ili vrlo raireni% 1ade na princip pro"adanja o"ojene trake (slino princip pisa'eg stroja$% 8elika im je mana niska kvaliteta ispisa te velika " ka koj proizvode pri rad % No se vijek koriste pri ispis razni. izvje'a kod koji. je kvaliteta ispisa relativno neva)na%

Ploteri
Qj di koji koriste C:; (Comp ter :ided ;esign design pomo' ra nala$ programe i kreiraj ar.itektonske ili elektronske nacrte esto koriste plotere kako "i rez ltat svoga rada prenijeli na papir% Ploteri za ispis koriste olovk i nji.ov je ispis vrlo precizan%

)v%$nici
Rv nici s danas (zajedno sa zv nom karticom$ neodvojivi dio ra nala% Rv nici s glavnom odvojeni od ostatka ra nala, no ima sl ajeva kad se integriraj monitor% ?

Gsnovna je karakteristika zv nika izlazna snaga i izra)ava se Dattima (D$% 7re"a me! tim naglasiti da se zv nici glavnom o"ilje)avaj ne prema stvarnoj, nego prema nazivnoj snazi, pa tako na tr)it mo)emo prona'i modele snage od ?4 do ak 224 D ija je stvarna snaga od 2 D navie%

(inteti$ki govor
Sintetiki govor je odlina pripomo' za lj de koji s slijepi ili imaj pro"lema s vidom% Uz pomo' odre!eni. programa i programa za o"rad teksta mog 'e je preko generatora govora itati sadr)aj koji je tren tno prikazan na ekran , ili na koji smo pokazali miem%

* Pohrana podataka
*.1 Ure0a1i /a pohranu podata3a
9 nai podaci i aplikacije (programi$ koje koristimo moraj negdje "iti po.ranjeni% U t svr. koristimo "rojne re!aje za po.ran podataka koji n de razliite "rzine trans+era podataka i razliite smjetajne kapacitete% Un tar ra nala svaki re!aj za po.ran ima svoj pogon, a svaki je pogon oznaen jedinstvenim slovom% &pr% disketni je pogon vijek oznaen slovom :H (ako postoji jo jedan disketni pogon on se oznaava sa *H $ 7vrdi disk o"ino ima oznak CH, a C;>1G/ oznak ;H%

Tvrdi disk
7vrdi disk je glavni re!aj za po.ran podataka na oso"nom ra nal i o"ino je +iksiran n tar ra nala (k 'ita$% 7vrdi diskovi "rzo prenose podatke i imaj velik kapacitet po.ran koji dose)e nekoliko desetaka 5* (1 5* 6 5iga"ajt 6 1444 /ega"ajta$% 7vrdi disk se pri rad rotira "rzinom od =444 do ak 14444 okretaja min ti (rpm revol tion per min te$% 5 sto'a magnetskog sloja na disk i "roj glava za pisanje i itanje podataka odre! je "rzin trans+era podataka do dr gi. re!aja kao to je npr% 1:/ (1andom :ccess /emor- radna memorija ra nala$% 8rijeme prist pa (access time$ je dr gi +aktor koji je "itan za odre!ivanje "rzine trans+era% 8rijeme prist pa predstavlja vrijeme od tren tka kada procesor zatra)i odre!eni podataka do tren tka kad se glava za itanje na disk pozicionira na taj podatak% ;iskovi o"ino imaj vrijeme tra)enja ispod 14 milisek ndi% Sam operativni s stav i ve'ina so+tvera s kojim radimo na ra nal instalirani s (smjeteni$ na tvrdom disk % &a tvrdi disk glavnom po.ranj jemo dok mente i podatke koje prod ciramo tijekom rada na ra nal % Ukoliko je nae ra nalo klj eno mre) , podatke mo)ete spremati i na tvrdom disk mre)nog posl )itelja (servera$%

Disketa
;isketa se koristi na isti nain kao tvrdi disk, s tim da joj je kapacitet za po.ran podataka p no manji (1,22 /*$ i p no sporije prenosi podatke% ;iskete se glavnom koriste za prjenos manje koliine podataka s jednoga ra nala na dr go%

CD-+O'
C;>1G/ je akronim od Compact ;isc 1ead Gnl- /emor-% 8e'ina C;>a namijenjeni s isklj ivo za itanje, to znai da se podaci na jima ne mog mijenjati, premda postoje i C;>i na kojima je mog 'e i pisati (po.ranjivati$ podatke, kao i 1eadSDrite (1SD$ mediji, koje mo)emo i "risati (vrlo slino rad s tvrdim diskom$% (apacitet C;>ova glavnom se kre'e oko ?34 /*% /anje>vie sva oso"na ra nala danas standardno se ispor j s C; pogonom% Ukoliko je vae ra nalo opremljeno i zv nicima i zv nom karticom, ra nalo mo)ete koristiti i kao klasini C; svira (pla-er$% Primarno se C; danas koristi za instalacij so+tvera, s o"zirom da s dananji programi preveliki za ispor k na disketama% &ajraniji C; re!aji itali s podatke s C;>a jednakom "rzinom kao i glaz" (134 k* po sek ndi k*Ss$, to je zeto kao re+erentna vrijednost za "rzin itanja podataka s C;>a% 7a I

je "rzina itanja oznaena kao 1<, pa tako C;>1G/ koji ima oznak 22< ita podatke "rzinom 22 < 134 k*Ss (=,? /*$% &aj"r)i C;>1G/ re!aji na tr)it imaj "rzine itanja oko 32<% ;r gi kritini +aktor koji karakterizira C;>1G/ re!aje je vrijeme prist pa podacima% 7a "rzina prist pa iznosi negdje oko K4>I4 ms% Prilikom k pnje C;>1G/ re!aja tre"a dakle o"ratiti pa)nj na dva "itna +aktoraH visok "rzin trans+era podataka te nisko vrijeme prist pa% :ko )elite snimati (po.ranjivati$ podatke na C; morate koristiti pose"an re!aj koji se naziva C; " rner (snima, pop larno pr)ilica#$% 7ako!er 'e vam tre"ati i pose"ni C; mediji C;> 1 (Compact ;isc 1ecorda"le$ ili C;>1D (C;>1eDrita"le$%

D,D
;8; je kratica od ;igital 8ersatile ;isc (ili ;igital 8ideo ;isc$% ;8; diskovi s daljnje po"oljanje C;>ova, i post pno ;8; pogoni zamjenj j C; pogone novim ra nalima% ;8; diskovi imaj p no ve'i kapacitet po.rane podataka od standardni. C;>ova, s kapacitetom sve do 1K 5* podataka% ;8;>ovi primarno sl )e distri" ciji +ilmova, s o"zirom da imaj dovoljan kapacitet za po.ran itavog +ilma% ;8; +ilmovi n de "olj kvalitet slike nego 80S +ilmovi% 7ako!er omog ' j prist p i razvoj napredniji. i "olji. m ltimedijalni. aplikacija i igara% ;8;>pla-eri mog itati "ilo koj vrst C;>a%

)ip diskovi
Rip pogon je peri+erna jedinica oso"nom ra nal % Rip nije standardni dio novoga ra nala, ve' se ispor je samo na za.tjev k pca% &amijenjen je k pcima koji imaj potre" za prijenosom ve'e koliine podataka s jednoga ra nala na dr go ( glavnom se za to koristi eksterni Rip$, ili za izrad zatitni. kopija podataka% Rip + nkcionira na vrlo slian nain kao i klasina disketna jedinica, s tim da je o"lik diska dr gaiji i neto ve'i od klasine diskete% (apaciteti Rip diskova kre' se od 144 /* (stariji Rip pogoni$, pa do 234 /* (dost pan od 1JJJ%$, a novije vrijeme i K34 /*% Rip re!aji imaj i mog 'nost komprimiranja podataka, tako da recimo datoteka od 344 /* mo)e stati na medij od 144 /*% Postoje dva tipa Rip re!ajaH interni Rip koji se mo)e graditi PC, te eksterni koji se povez je na PC koritenjem ka"ela%

'agnetska traka
/agnetska traka je stvari ve'ana verzija a dio kazete% Posjed je velik kapacitet za po.ran podataka i koristi se ve'im tvrtkama i organizacijama za izrad zatitne kopije ve'e koliine podataka% /inimalni kapacitet ovakvi. traka je I44 /*% ;:7 (;igital : dio 7ape$ je tip magnetske trake koji je razvila tvrtka Son-, a primarna namjena re!aja "ila je po.rana a dio zapisa% &akon to je stanovljena ;;S speci+ikacija (;;S ;igital ;ata Storage ;igitalna po.rana podataka$ postalo je mog 'e koritenje ;:7 traka za izrad zatitni. kopija podataka na ra nalima% ;:7 trake imaj kapacitet izme! 2 i 12 5* podataka% (ao i kod Rip re!aja, postoje razni alati p tem koji. je mog 'e komprimirati podatke tako da i. vie stane na ;:7%

*.2 !e)ori1a
/emorija zajedno s procesorom ini CPU ra nala (Central Processing Unit sredinja jedinica za o"rad podataka$% Programi i podaci povlae se s tvrdog diska i pre"ac j memorij % Procesor je stanj itati podatke (instr kcije$ iz memorije i izvraati i.% (oliina raspolo)ive memorije mo)e odrediti "roj i veliin programa koji se mog koristiti na ra nal , kao i k pn koliin podataka koja se odre!enom tren tk mo)e o"ra!ivati% Mto je ve'a interna memorija ra nala, ra nalo 'e "r)e raditi% :ko ra nalo nekom odre!enom tren tk nema vie memorije na raspolaganj , pre"acit 'e se na koritenje virt alne memorije, tj% zapoet 'e koristiti tvrdi disk kao memorij , to rez ltira znatnim sporenjem rad ra nala (z"og ogranienja "rzine tans+era podataka s tvrdog diska odnos na memorij $% 7aj proces koritenja tvrdog diska kao zamjene za memorij naziva se sBapping (zamjena$%

+A'
&ajve'i dio memoriji ra nala ima 1:/ (1andom :ccess /emor- radna memorija$% 1:/ ima volatilni karakter, tj% pamti# podatke samo dok je ra nalo klj eno% 5aenjem ra nala 1:/ se prazni i priprema za novi radni cikl s% U praksi to znai da ako isklj imo ra nalo a da prije toga nismo zadali instr kcij ra nal da spremi ono na em smo radili ti 'e podaci nestati% Ukoliko )elimo zadr)ati podatke kroz jedan d )i period ne mo)emo i. dr)ati memoriji, nego i. moramo po.ranjivati na tvrdi disk ili neki dr gi medij za po.ran podataka% 8eliina ili koliina raspolo)ive memorije mjeri se mega"ajtima (/*$ i varira od ra nala do ra nala% (oliina raspolo)ive radne memorije klj na je za k pni dojam "rzine rada ra nala, oso"ito ako koristimo najnoviji so+tver% 7ako 'e vam minim m za godan rad s operativnim s stavom DindoBs @P "iti 12I /* 1:/>a, dok je kod DindoBsa JI dovoljno i manje 1:/>a (=2 ili ?2 /*$% ;1:/ (;-namic 1:/$ je o"iajeni tip memorije koji danas s sre'emo ra nalima% &a tr)it postoji vie tipova memorije, a koji od nji. koristi vae ra nalo ovisi o vrsti procesora i matinoj ploi% 7ako imamo S;1:/ (S-nc.rono s ;1:/$, 1;1:/ (;irect 1am" s ;1:/$, ;;1:/ (;o "le ;ata 1ate ;1:/$% Cijene memorijski. mod la variraj na tr)it , no danas 'ete rijetko na'i memorijske mod le kapaciteta manjeg od 12I /*% 8a)no je napomen ti da ne mo)ete parivati memorijske mod le razliiti. tipova tj% ne mo)ete na istom ra nal kom"inirati ;;1:/ i 1;1:/ ili sl%

Cache
Cac.e memorija je dr gi tip memorije koji radi velikom "rzinom% Cac.e (ke nema adekvatnog prijevoda$ se"i po.ranj je adrese podataka koje je koristio 1:/, tako da se ti podaci mog "r)e locirati na disk kad se za njima ka)e potre"a% (ao cac.e memorija se o"ino koristi S1:/ (Static 1:/$%

+O'
1G/ (1ead Gnl- /emor- samo za itanje$ ini manji dio ra nalne memorije% 1G/ trajno po.ranj je odre!ene podatke +ormat koji se mo)e samo itati, no ne i "risati ili mijenjati% G"ino se 1G/ koristi za po.ran osnovni. instr kcija ra nal i smjeten je *9GS> (*asic 9np t G tp t S-stem$, koji sadr)ava instr kcije potre"ne za inicijalizacij rada

14

ra nala ili za njegovo gaenje% ;anas je trend da se ak i 1G/ *9GS>a mo)e mijenjati, kako "i se omog 'ilo neto starijim matinim ploama da pri.va'aj nove modele procesora, koji. na tr)it vrijeme prodaje matine ploe vaega ra nala jo nije ni "ilo% 7akav izmjenjivi *9GS naziva se +las.a"le *9GS (nadogradivi *9GS$% P1G/ (Programma"le 1G/$ je programa"ilna memorija% Postoji jo i AP1G/ (Arasa"le P1G/ iz"risivi P1G/$, koji omog ' je potp no "risanje sadr)aja i reprogramiranje memorijskog ipa%

*.* !1eren1e 3apa.iteta pohrane

&ajva)nija karakteristika svi. medija za po.ran podataka i memorije je nji.ov kapacitet, tj% koliina podataka koja se nji. mo)e po.raniti% 7aj se kapacitet mjeri jedinicom koja se zove "-te ("ajt$% ;a "ismo raz mjeli pojam "-te, prvo moramo razjasniti to je +ile ili datoteka%

Datoteke (-iles)
Rajednika karakterstika svi. ra nani. programa je to da s sainjeni od jedne ili vie datoteka (Cile$% ;atoteka je jednostavno odre!eni integrirani sk p podataka koje ra nalo prepoznaje kao cjelin , npr% neki tekst alni dok ment, slika, ta"lina kalk lacija ili dijelovi programa% &ad datotekama vrimo razne operacije modi+iciramo i., ispis jemo, "riemo, kopiramo, premjetamo%%% Svaka datoteka ima svoje karakteristike ili svojstva% neka od ti. svojstava daj se modi+icirati neka ne npr% mo)emo datotek zatititi od izmjena tako da je postavimo kao read>onl- (samo za itanje$% Nedna dr ga karakteristika datoteke je njena veliina, tj% koliina podataka koje smo nj po.ranili% 8eliina datoteke opnajvie ovisi o tip podataka koji smo nj po.ranili, pa s tako tekst alne datoteke nael manje od gra+iki. i zv ni.% Svaka datoteka na ra nal ima svoje ime% &aziv nekoj datoteci dajemo prilikom spremanja datoteke, iako ga i naknadno mo)emo izmijeniti, koliko se za tim ka)e potre"a% G"ino se datotekama daj deskriptivna i kratka imena, tako da ve' po naziv mo)emo znati to smo nj po.ranili% U zadnjim verzijama operativnog s stava DindoBs, ime datoteke mo)e imati do 233 znakova% U starijim operativnim s stavima (;GS$ ime datoteke moglo je sadr)avati do osam znakova, te jo tri znaka za oznak tipa datoteke% U nael postoje dvije vrste datoteka dok menti i izvrne datoteke% ;ok menti s zapravo korisnike datoteke, tj% one datoteke koje nastaj kao rez ltat naega rada na ra nal % Svaka korisnika datoteka pored imena do"iva i dodatna tri (ili etiri$ znaka kojima se oznaava tip datoteke, tj% kojem je program datoteka nastala% 7ako svi dok menti koje kreiramo program /icroso+t Dord do"ivaj nastavak %;GC, a oni nastali program A<cel nastavak %@QS (nastavak ili ekstenzija datoteke vijek je odvojen tokom radi lakeg razlikovanja od naziva datoteke$% Programska datoteka sadr)ava "ilo cijeli program "ilo neke njegove dijelove% 7e se datoteke nazivaj jo i izvrne datoteke, a naje'e imaj nastavke %A@A, %CG& ili %*:7% 9me ili sadr)aj programske datoteke nael se ne smij mijenjati z"og toga to je mog 'e da se program nakon takvoga za.vata ne'e .tjeti pokren ti% 8alja jo napomen ti da na ra nal jo imamo i tzv% li"rar- datoteke (knji)nike$, kojima se po.ranj j + nkcije i metode koje oriste programi kako "i se mogli redno izvravati% 7akve datoteke o"ino imaj ekstenzij %;QQ i tako!er i. se ne prepor je na "ilo koji nain mijenjati ili im mijenjati naziv%

11

!ape ($olders2
Sve datoteke koje kreiramo o"ino se pospremaj na ra nal n tar mapa (+older$ ili direktorija, na slian nain kao to pisane dok mente smjetamo ladice radnog stola% (ako "ismo ovaj s stav po.rane inili to lakim za koritenje, o"ino se datoteke slina sadr)aja pospremaj n tar iste mape% 7o je jedno i osnovni princip organizacije podataka na ra nal % (ako "i nam to "ilo maksimalno olakano, mo)em po volji kreirati mape i podmape (s "+olders$ i davati im proizvoljna imena% 7ako 'e npr% knjigovo!e organizirati svoje podatke prema tip dok menata koje kreiraj , npr% sve dopise smjetat 'e map ;opisi#, ra ne map 1a ni# itd% (podraz mijeva se da je najprije potre"no kreirati te mape na ra nal $%

4apisi (Re.ords2
Premda nis direktno povezani s organizacijom podataka na ra nal , zapisi s klj ni pojam povezan s radom "azama podataka% *aza podataka (data"ase$ je vrsta elektronikog ar.iva% &pr%, "aza podataka o klijentima vodit 'e evidencij o imen klijenta, adresi, nar d)"ama itd% Svi ti podaci zajedno o jednom klijent ine zapis (record$% Svaki element zapisa (npr% ime klijenta$ ini jedno polje (+ield$ tog zapisa% Svako polje zapisa glavnom ima dodijeljen odre!en "roj znakova% 7ako za polje koje smjetamo i+r klijenta mo)emo dodijeliti 3 znakova, dok 'emo za polje koje pis jemo naziv klijenta dodijeliti npr% =4 znakova% (ad nosimo podatke o novom klijent a tomatski se kreiraj sva polja toga zapisa% Sk p svi. zapisa ini "az podataka (ili ta"lic "aze ovisno o program koritenom za kreiranje "aze$ koj mo)emo po.raniti na ra nalo kao jedn datotek %

5itovi i ,a1tovi (,6te2

1a nala mog raz mjeti samo dvije vrste signalaH klj eno (on$ i isklj eno (o++$% U nael se ta dva signala posti) razliitim razinama napona koji dolazi na odre!en komponent ra nala, pri em se jedna razina zima kao signal za isklj eno, a dr ga kao signal za klj eno% 1adi lakeg raz mijevanja, te signale pretvaramo nizove n la i jedinica, pri em je 4 oznaka za isklj eno (o++$ a 1 oznaka za klj eno% 9nterni kod ra nala tako pretvaramo nizove 4 i 1, pa je za predstavljanje rada ra nala lj dski raz mljivom o"lik pri.va'en binarni brojevni sustav% Svaki znak na tipkovnici i op'enito na ra nal zapravo je konvencijom tvr!ena sekvenca n la i jedinica, koj pretvaramo odgovaraj 'i o"lik decimalnog "rojevnog s stava% 7ako na primjer slovo : ini slijede'i niz signala na ra nal 41444441#, to prevedeno decimalni s stav iznosi ?3#% Gsnovni sk p znakova kojim raspola)e svako ra nalo tvr!en je tzv% :SC99 ta"licom (:SC99 :merican Standard Code +or 9n+ormation 9nterc.ange$ i sadr)ava 12K osnovni. znakova% :SC99 kod sadr)ava slova, "rojke, kontrolne komande (npr% EAnterF > znak za prelaz novi red$ kao i dr ge pose"ne znakove% DindoBs operativni s stavi raspola) s :&S9 proirenjem :SC99 koda, koje donosi jo 12I znakova pridodani. osnovnom sk p znakova (npr% znakovi T, U, V i sl%$ 1 ili 4 za ra nalo predstavljaj jedan "it najmanj in+ormacijsk jedinic koj ra nalo prepoznaje% Ra prikazivanje jednoga znaka ra nal e potre"an niz od I "itova, pa tako do"ivamo prv ve' jedinic "-te ("ajt$% 9z ovi. osam "itova mog 'e je kom"inacijama kreirati 23? razliiti. znakova (2I$% Pored :SC99 koda, zadnje vrijeme se razvio i znakovni s stav koji proir je osnovni niz od I "itova na 1? "itova, ime je omog 'eno prikazivanje i prepoznavanje ?3 3=? razliiti. znakova% 7aj novi znakovni sk p naziva se U&9CG;A, a omog ' je prikazivanje praktiki

12

svi. znakova iz svi. svjetski. pisama% Gsnovni nedostatak U&9CG;A sk pa je da tekst pisan njem za zima dvostr ko vie prostora na disk od onoga pisanoga o"inim :SC99 kodom% Svaka datoteka na ra nal zapravo je sk p znakova ili "itova% Veliina datoteka, kao i kapacitet diska ili diskete mjeri se bajtovima% 8e'e jedinice od "-tea s kilo"-te (k* 1422 "-tea$, potom mega"-te (/* aproks% 1444 k*$ te giga"-te (5* 1444 /*$% (ako "iste stekli predod)" o tim veliinama, za jedn stranic pisanoga teksta :2 potre"no je = 2444 znakova (=>2 k*$% Ra knjig od oko =44 stranica potre"an je kapacitet od 1>2 /*% Potre"an spremini kapacitet ve'ava se s kladno tip podataka koji )elimo spremiti, pa tako za po.ran slika tre"amo p no vie prostora nego za tekst, a jo vie prostora je potre"no za po.ran zv nog, da ne govorimo o video zapis % (ao primjer navedimo da je za po.ran jedne pjesme trajanj od 2 min te potre"no oko 24 /* prostora na disk (ili C;> $%

*.7 Perfor)anse raunala

Potre"a za nadogradnjom ili potp nom zamjenom ra nala ne mora n )no proizlaziti iz injenice da se staro ra nalo istroilo#, nego vie z"og toga to ra nalo kojim se sl )imo ne mo)e vie nositi sa za.tjevima novi. programa koji se pojavlj j na tr)it % U takvim sl ajevima mo)da je naj"olje investirati potp no novo ra nalo% 1a nalo je onoliko "rzo koliko je "rza njegova najsporija komponenta% &eke komponente imaj oso"ito velik tjecaj na k pn "rzin i per+ormanse ra nala oso"ito se t misli na radn memorij , procesor, gra+ik kartic i tvrdi disk% 7e 'e komponente vjerojatno naj"r)e zastarjeti i "it 'e i. potre"no zamijeniti kako "i ra nalo postiglo ve'e per+ormanse% Postoje me! tim i komponente ra nala koje ne tre"a tako esto mijenjati imaj d lji )ivotni vijek% 7o s npr% monitor, tipkovnica, mi, disketni pogon, C;>1G/ pogon i zv na kartica% ;r gim rijeima, ove komponente se mog zadr)ati ak i ako dr ge komponente tre"amo zamijeniti, tj% nadograditi% &aje'i o"lik nadogradnje ra nala, a ve'ini sl ajeva i najisplativij investicij , ini nadogradnja radne memorije% Westo se gradnjom ve'e koliine radne memorije do"ija vie nego to "i se do"ilo zamjenom starog procesora novijim i "r)im% 8a)no je napomen ti da razliite komponente ra nala moraj "iti me! so"no kompati"ilne kako "i ra nalo kao cjelina op'e moglo + nkcionirati% &eke kom"inacije procesora i matini. ploa nis mog 'e (npr% postoje pose"ne matine ploe za 9ntelove Penti m procesore i :/; procesore$% Prilikom k pnje novoga ra nala tre"a o"raditi pa)nj na mog 'nosti njegove kasnije nadogradnje (npr% da ima prazni. mjesta za metanje novi. komponenti mre)ne kartice, US* kontrolera itd%, potom da ima mjesta za proirenje memorije, mog 'nost gradnje jo jednoga diska itd%$ Pored +izike zamjene i nadogradnje komponenti, postoje i dr gi naini "rzavanja ra nala% Nedan od ti. naina je de+ragmentacija diskova% ;e+ragmentacija je proces prik pljanja datoteka na jedno mjesto na disk % &aime, tijekom rada na ra nal kako se nove datoteke dodaj a stare "ri esto dolazi do +ragmentacije datoteka, tj% dijelovi datoteke nalaze se raz"acani po povrini diska% ;e+ragmentacijom se ti +ragmenti prik pljaj na jedno mjesto, ime se "rzava prist p do nji. kad zatre"aj procesor % Sve verzije DindoBs operativnog s stava dolaze s programom za de+ragmentacij % (oristan savjet, pogotovo koliko radite d )i vremenski interval na ra nal i pokre'ete vie aplikacija, je da povremeno resetirate ra nalo, kako "i se oslo"odila radna memorija i "rzao prist p podacima% ;akako, ovo zmite s rezervom, jer se resetiranje ra nala glavnom ne prepor je osim ako za to nemate do"ar razlog (a kad osjetite znatno sporenje rada ra nala i primjetite da ra nalo intenzivno koristi tvrdi disk (sBapping$ mjesto radne memorije to 1=

je do"ar razlog$% No jedan nain za prividno podizanje per+ormansi ra nala je da redovno istite ra nalo, tj% da deinstalirate programe koji vam vie nis potre"ni% Pored toga, potre"no je s vremena na vrijeme provjeriti i da li e va tvrdi disk ispravan, za to se "rine program Scandisk (a tomatski 'e se pokren ti ako neispravno isklj ite ra nalo%%%$%

. (oft"are
(ako "ismo op'e mogli koristiti ra nalo za o"avljanje o"iajeni., svakodnevni. poslova kao to je na primjer pisanje dopisa, koritenje sl ga 9nterneta ili elektronske pote, potre"ni s nam adekvatni programi, tj% so+tBare% U slijede'em poglavlj "avit 'emo se pravo pitanjem so+tvera, njegovom podjelom, vrstama so+tvera itd%

7.1 Ra/liite vrste softvera

1a nalo "ez so+tvera osnovi je potp no "eskorisno% 7ek z pomo' so+tvera ra nalo postaje potre"ljiv alat% 1jej so+tver# o"ino oznaavamo sve programe koje imamo instalirane na naem ra nal % Program se sastoji od niza instr kcija koje se tre"aj izvriti kako "i ra nalo odradilo odre!en zada' % So+tver op'enito mo)emo podijeliti dvije kategorijeH operativni s stavi i aplikacije% Gperativni s stav kontrolira k pan rad ra nala dok aplikacije izvode zada'e koje im nalo)i korisnik%

7.2

perativni sustav

Gperativni s stav je najva)niji program na ra nal % Gn a tomatski zapoinje s radom pri pokretanj ra nala, a ostale aplikacije ili programi pokre' se kroz njega% Uloga operativnog s stava je da kontrolira rad ra nala i odre! je m to tre"a initi, npr% da spremi podatke, vri ispis i kontrolira rad ostali. programa% DindoBs, ;GS, GSS2, Qin < i U&9@ s samo neki primjeri raspolo)ivi. operativni. s stava koje danas s sre'emo instalirane na oso"nim ra nalima%

/indo"s
/icroso+t DindoBs je danas najraireniji operativni s stav na tr)it % U poetk s DndoBsi za.tijevali da na ra nal postoji ;GS kako "i se mogli pokretati, pa se ti DindoBsi (sve verzije DindoBsa do verzije DindoBs J3$ ne mog smatrati operativnim s stavom p nom smisl te rijei% DindoBs J3 s prvi pravi DindoBs operativni s stav, ponajprije stoga to s se p no manje oslanjali na ;GS kako "i mogli raditi% 8elika ve'ina ra nala koja s danas pris tna na tr)it dolazi s predinstaliranim DindoBs operativnim s stavom, o"ino s DindoBs JI ili 2444, a zadnje vrijeme i DindoBs @P operativnim s stavom sve s to nasljednici DindoBs J3 operativnog s stava% DindoBs &7 (&7 &eB 7ec.nolog-$ pripada jednoj dr goj grani DindoBs operativni. s stava% U nael , DindoBs J3, JI, /illeni m edition (/e$ i @P 0ome Adition predstavljaj tzv% standalone# (izolirane, samostalne$ operativne s stave, dok DindoBs &7, 2444 i @P Pro+essional predstavljaj operativne s stave dizajnirane primarno za rad mre)nom okr )enj % 1azlika izme! ovi. o"itelji# operativni. s stava je da je ona prva k 'na namijenjena vie k 'nim korisnicima i "ogatija je m ltimedijalnim mog 'nostima, dok je

12

dr ga koj spadaj DindoBs &7, 2444 i @P Pro namijenjena poslovnim korisnicima i naje'e se koristi kao plat+orma za posl )itelje (server$%

0orisni$ko s%$elje
(orisniko s elje je dio ra nalnog s stava preko kojega korisnici kom niciraj s ra nalom, tj% preko kojega je korisnik omog 'ena interakcija s ra nalom% Nednostavnije reeno, to je zapravo sve to vidimo na zaslon naega monitora% Upravo nain izved"e korisnikog s elja odre! je lako' pora"e ra nala tj% koliko je lako ili teko pokren ti neki program ili izvriti nek odre!en zada' na naem ra nal % ;o"ro korisniko s elje zapravo ini ra nalo lakim za pora" % Svi noviji operativni s stavi (ili novije izved"e stari. operativni. s stava$ raspola) gra+ikim korisnikim s eljem (5U9 5rap.ical User 9nter+ace$% 7o zapravo znai da se in+ormacije na zaslon prikaz j kao kom"inacija gra+iki. i tekst alni. sadr)aja, mjesto da je prikazan samo tekst (kao npr% ;GS> starijem operativnom s stav koji je pret.odio DindoBsima$% (oritenjem kom"inacije gra+ike i teksta s elj korisnicima je omog 'en oda"ir nared"i p tem iz"ornika (menija$ i d gmadi, za razlik od tekst alnog s elja kojem se moralo napamet iti kriptine nared"e za rad s ra nalom% 8e'ina gra+iki. s elja dananjice svom rad koristi sim"ole izvedene iz poznati. okr )enja, glavnom redskoga, pa je tako npr% prostor za odlaganje nepotre"ni. datoteka i mapa na ra nal prikazan sliicom redske koare za otpatke, d gme za nared" Print# (ispis$ prikazano je sliicom pisaa itd% 5ra+iko korisniko s elje jedan je od glavni. zroka rast pop larnosti i "rzom irenj oso"ni. ra nala svakodnevnoj pora"i%

7.* "pli3a.i1e (pro-ra)i2

:plikacije na ra nal izvravaj manje ili vie specijalizirane aktivnosti, a razvijene s za skoro svak zada' pose"no% Programi ili aplikacije moraj se prilago!avati svakom pojedinom operativnom s stav , premda se danas sve vie te)i tome (oso"ito kod raireniji. i pop larniji. programa$ da se program prilagodi svakom operativnom s stav pose"no (tako npr% imamo verzij /S Dorda koja radi pod DindoBsima i verzij koja radi pod /acintos.em verzij za /acintos. ne mo)emo koristiti za DindoBse i o"rn to, no nael se radi o istoj aplikaciji$% Westo se neke aplikacije ispor j zajedno s operativnim s stavom, tj% gra!ene s njega% 7o je npr% sl aj s programom Paint, jednostavnom aplikacijom za crtanje koja je gra!ena# svim verzijama DindoBsa, potom je t DordPad za o"rad teksta (Bord>processing$, te G tlook A<press ( pravljanje elektronikom potom$ i 9nternet A<plorer (pretra)ivanje Be"a, tj% s r+anje 9nternetom$% Sve DindoBs aplikacije imaj manje vie DXS9DX5 s elje (DXS9DX5 akronim od D.at Xo See 9s D.at Xo 5et# > slo"odnijem prijevod ono to vidi je ono to do"ije#$ tj% ono to vidimo na ekran o"ino tako izgleda i na papir % :plikacije mo)emo nael podijeliti na redske alate i programe pose"ne namjene (o++ice tools i specialist programs$%

1redski alati
Sintagma Uredski alati# glavnom pokriva aplikacije razliiti. loga i + nkcija kao to s o"rada teksta, izrada ta"lini. kalk lacija, "aza podataka i gra+ika o"rada% Gvakvi se alati 13

glavnom daj na"aviti "ilo pojedinano "ilo kao dio ireg sk pa alata% Primjeri takvi. sk pova redski. programa s /icroso+t G++ice i Qot s SmartS ite% /icroso+t Dorks je neto osla"ljena verzija G++ice o"itelji redski. alata namijenjena k 'nim korisnicima% Programi za o"rad teksta "ave se pravo tim nosom i o"radom teksta% 9mamo napredne programe za o"rad teksta (Dord>processing programs$ kao to s /icroso+t Dord i Qot s Dord Pro, ali i jednostavnije kao to s DordPad i Drite% 8jerojatno je istinita tvrdnja da je pravo ovaj tip programa najvie potre"ljavan kako poslovnom, tako i k 'nom okr )enj % Pored programa za o"rad i nos teksta t s i "rojni programi za crtanje i o"rad slike% Postoji veliki "roj napredni. programa za t svr. :do"e P.otos.op, Paint S.op Pro, Corel ;raB, /acromedia Cree.and ali i jednostavniji. npr% /icroso+t Paint koji dolazi kao integrirani dio DindoBsa% Programi za izrad ta"lini. kalk lacija (spreads.eet$ koriste se pri matematikim, statistikim i +inancijskim kalk lacijama% &ajpoznatiji takvi programi s /icroso+t A<cel i Qot s 1>2>=% Prezentacijski programi koriste se za dizajniranje i izrad prezentacija razliitim o"licima% Prezentacije se mog prikazivati "ilo kao slide s.oB (niz slajdova$ pra'en predavanjem ili govorom z koritenje projektora, "ilo na normalnom PC zaslon % Primjeri prezentacijski. programa s /icroso+t PoBerPoint i Qot s +reelance 5rap.ics% *aze podataka (data"ase$ s dizajnirane za nos i po.ran veliki. koliina podataka% (onkretni s podaci "azama pisani tzv% Rapise (records$% Nedna od najraireniji. desktop (stolni.$ "aza podataka svakako je /icroso+t :ccess% 8elike tvrtke i organizacije koriste dr ge "aze podataka, kao npr% /icroso+t SYQ Server, Gracle i 9*/ ;*S2% (om nikacijski programi omog ' j razmjen podataka izme! dva ra nala% U mnogim tvrtkama i organizacijama ra nala s povezana n tar mre)e% 1azliiti e>mail programi (programi za elektronsk pot $ kao to s /icroso+t A<c.ange, /icroso+t G tlook i Qot s &otes koriste se za slanje por ka i in+ormacija preko mre)e%

(pecijali#irani programi
Specijalizirani programi s op'enito sk plji i kompleksniji od redski. aplikacija, ponajvie stoga to je na tom sektor tr)ita manja konk rencija% Programi za stolno izdavatvo (;7P ;esktop P "lis.ing$ namijenjeni s prije svega za izrad "ro ra, p "likacija i sl% Primjeri ovakvi. programa s /icroso+t P "lis.er, :do"e Page/aker, Y ark e@press i dr% Programi za vo!enje projekata (Project /anagement$ koriste se za planiranje i pravljanje velikim projektima% Primjer takvoga programa je /icroso+t Project% 1azvojni alati ili programski jezici koriste se za izrad ili izmjen programa% /icroso+t 8is al *asic, CZZ i Nava primjeri s ovakvi. programa% / ltimedijski alati osig ravaj + nkcije potre"ne za izrad interaktivni. proizvoda, koriste'i zv k, gra+ik , video i tekst% (oritenje ti. razliiti. +ormata daje doz realizma i raznolikost m ltimedijalnim proizvodima i privlai pa)nj korisnika% Gvakvi alati koriste se za izrad 78 reklama, ed kacijski. programa i prezentacija koriteni. na seminarima i izlo)"ama% U zadnje vrijeme sve je ve'a pris tnost m ltimedije na Be" % /acromedia ;irector i /acromedia Clas. s poznati alati ovoga tipa% C:; programi (Comp ter :ided ;esign$ koriste se ind striji i projektnim redima za izrad detaljni. nacrta% &ajponatiji program ovoj kategoriji je : toCad% :ntivir sni programi se koriste za spreavanje in+ekcije ra nala vir sima% Primjeri takvi. programa s &orton i /c:++ee%

1?

Ad kacijski so+tver je danas dio kolskog programa za djec % /o)e se koristiti razne svr.e, npr% Ra testiranje mog 'nosti enika odre!enim zada'ama, kao i za odr)avanje nastave za djec s pose"nim potre"ama%

7.7 Ra/vi1an1e IT sustava

;anas postoji itav niz programa i programski. rjeenja koji mog rijeiti praktiki "ilo koj zada' n tar neke tvrtke ili organizacije% Postoje me! tim sit acije kojima je potre"no razviti specijalizirano rjeenje koje 'e odgovoriti na neke speci+ine za.tjeve% 7o se mo)e initi "ilo prilagod"om postoje'eg s stava, "ilo razvojem potp no novoga programa% Proces razvoja programa sadr)ava nekoliko korakaH :naliza 1azvoj 7estiranje 9nstaliranje G" ka Prvi korak razvoj je analiza, tj% U ovom se korak tvr! je kakav tip programa je potre"no razviti% Potre"no je izvriti analiz zada'a koje "i taj program tre"ao vriti, i da li ve' postoje neki standardni programi koji vre slin zada' % Potom tre"a vidjeti tko s potencijalni korisnici naega programa, i to s oekivanja i za.tjevi koji se pred nas postavljaj , npr% U pogled korisnikog s elja, + nkcionalnosti i potre"ljivosti programa% Caza analize pra'ena je +azom razvoja, kojoj se razvija novi program ili prilago!ava postoje'i% Gva +aza za.tijeva p no vremena, pa je po)eljno da se +aza analize odradi kvalitetno i detaljno, kako "i se iz"jegli event alni pro"lemi% Postoji itav niz programski. jezika i razvojni. alata kojima se razvijaj programi, kao to s Co"ol, 8is al *asic, C, CZ Z, Nava itd% Nednom kad se dovri +aza dizajniranja i razvoja aplikacije, potre"no je testirati program radi event alni. nedoreenosti i pogreaka% Caza testiranja pokriva jednako te.nike aspekte programa kao i njegov potre"ljivost i korisniko s elje% Cinalna +aza programa je instaliranje programa krajnjim korisnicima i o" ka korisnika za rad s programom% 1azvojni je proces po svojoj prirodi interaktivan, to znai da programer ili tim programera zad )eni. za razvoj tre"a sko s ra!ivati s krajnjim korisnicima kako "i se program to vie prilagodio nji.ovim potre"ama% Qako e mog 'e da se tijekom razvoja ka)e potre"a da se, slijed pogreke ili nedoslijednosti dizajn , itavi program ili neki njegovi dijelovi moraj iznova analizirati i razvijati%

1K

2 0om%nikacije i mre3e
U ve'ini tvrtki ra nala s o"ino povezana jedno s dr gim kako "i se omog 'ilo dijeljenje ra nalni. res rsa, kao to s pisai, modemi, diskovni prostor itd% 1a nala mog me! so"no kom nicirati na vie naina, klj j 'i t i 9nternet%

8.1 'o3alne )re9e ('"# : 'o.al "rea #etwor32 i udal1ene )re9e (;"# : ;ide "rea #etwor32
&a koje je naine mog 'e razmjenjivati podatke s kolegama na posl [ U normalnim okolnostima, dok menti se distri" iraj tako da se ispi na pisa ili spreme na disket , te se potom alj oso"ama kojima s namijenjene% Qoa strana ovakvog naina razmjene podataka je to to se morate oso"no vjeriti da s podaci stigli do ti. oso"a, to je sve svem spor i ne inkovit nain razmjene in+ormacija% P no je inkovitije spojiti ra nala mre) % U mre)nom rad mo)emo dok mente razmjenjivati elektronikim p tem, ali jedno mo)emo i dijeliti res rse kao npr% vez prema 9nternet , pisae, so+tver itd% No jedna prednost ovakvog vezivanja ra nala je mog 'nost razmjene e>maila% 7akav nain razmjene podataka zove se podatkovno kom niciranje (data comm nications$% /re)a izgra!ena na nekoj lokaciji (o"ino n tar jedne zgrade$ naziva se lokalnom mre)om (Q:& Qocal :rea &etBork$% 8e'i "roj lokalni. mre)a mo)e se me! so"no povezati p tem telekom nikacijski. veza kako "i se +ormirala ve'a mre)a na irem podr j (D:& Dide :rea &etBork$% Gvakve se mre)e, "a kao i pojedinani, individ alni PC>i, mog povezivati na 9nternet% Q:&>ovi se mog klasi+icirati kao klijent>server, peer>to>peer ili kom"inirani Q:&>ovi% (lijent>server mre)e Server je glavno ra nalo mre)i% Gn mo)e "iti ili mo'ni PC ili mini>ra nalo% &a njem mora "iti instaliran mre)ni operativni s stav, kao npr% /icroso+t DindoBs 2444 Pro+essional, &7 Server, &ovell &etBare, U&9@ ili Q:& tastic% ;r ga ra nala mre)i (ili radne stanice Borkstations$ s povezana na server i predstavljaj klijente% (ako "i ra nalo moglo slati i primati podatke mre)i, i kako "i se op'e moglo mre)iti, mora posjedovati mre)n kartic (netBork adapter$% 7a je mre)na kartica priklj ena na mre)ni ka"el koji povez je razna ra nala jedna s dr gima% Server mre)i omog ' je prist p dijeljenim res rsima, kao to s dok menti, programi, prostor za po.ran podataka, printeri i skeneri% 7o zapravo znai da klijenti mog dijeliti i datoteke ali i peri+erne re!aje% (lijent>server mre)e mo)e koristiit praktiki neogranien "roj korisnika% U vrlo velikim mre)ama mo)e postojati potre"a da se res rsi dijele preko nekoliko tzv% dedicirani. servera pa tako mo)emo imati datoteni server, mail server, Be" server itd% (lijent>server mre)e glavnom odr)ava jedan ili vie mre)ni. administratora to poma)e odr)avanj vieg st pnja sig rnosti% 8italni podaci moraj se esto "ack pirati ("ack p zatitna kopija podataka$ kako ne "i dolo do event alnog g "itka podataka% Server tako!er sadr)ava i "az podataka o korisnicima n tar koje se nalaze podaci o korisnicima, tj% nji.ove i+re, korisnika imena, prava koja im pripadaj na mre)i itd%

1I

Peer-to-peer mre3e (klijent-klijent mre3e)

/anje mre)e kojima je do 14 korisnika ne tra)e odvojene servere i ne za.tijevaj postojanje mre)nog operativnog s stava% Sva ra nala mog + nkcionirati "ilo kao klijent ili server, prema potre"i% Ra svako ra nalo ovoj mre)i mog 'e je odrediti koje 'e res rse dijeliti% Gvakve mre)e jo se nazivaj point>to>point mre)e ili radne sk pine (Borkgro ps$% Peer>to>peer mre)e s je+tinija opcija od klijent>server mre)a, " d 'i da se ne tra)i postojanje sk pog serverskog ra nala% /ana im je ote)ano odr)avanje i ve'i st panj znanja koji se tra)i od korisnika ovakvi. mre)a% 1azlog tome je to se ovakvim mre)ama od korisnika tra)i odre!eni st panj administriranja mre)e, " d 'i da je svaki korisnik odgovoran za res rse na vlastitom ra nal %

0om4inirane mre3e
(om"inirane mre)e kom"iniraj + nkcionalnost klijent>server i peer>to>peer mre)a% &e samo da se njima mo)e prist piti dijeljenim res rsima na server , nego se podaci tako!er mog pre"acivati s jednog diska na mre)i na dr ga ra nala%

Topologije 5A6-a
1adne stanice lokalnoj mre)i mog se rasporediti na tri osnovna naina% te se topologije nazivaj H " s, ring (prstenasta$ i star (zvjezdasta$% * s ([$ topologija sastoji se od radni. stanica povezani. na isti ka"el na koji s povezani server i peri+erni re!aji% Gvo je najjednostavniji i jedno i naje'i tip mre)e% At.ernet " s mre)a je naje'i tip Q:&>a% U prestenastoj topologiji server i radne stanice povez j se prstenasto% 8arijacija prstenaste topologije je 7oken ring% Rvjezdasta topologija znai da s server i sva ra nala, kao i peri+erni re!aji povezani ka"lom direktno na . " ([$% Svaki . " povezan je s ogranieni "rojem lanova (nodes$% 8e'e mre)e tra)e vie . "ova% Gvaj je tip mre)e "io najpop larniji vrijeme dok s se koristili gl pi# (d m"$ terminali, koji s se svo rad isklj ivo oslanjali na serverske res rse% Postavljanje Q:&>a mo)e "iti iznimno kompleksna zada'a% &aj"olje rjeene i naj"olja topologija ve'ini se sl ajeva svodi na kom"iniranje i varijacije trij navedeni. osnovni. topologija%

/A6 (/ide Area 6et"ork)

&ekoliko Q:&>ova mog se me! so"no povezati kako "i se o+ormio D:&% Mto se tie korisnike strane D:& + nkcionira transparentno, zj% korisnici op'e ne moraj "iti svjesni da se nji.ov Qan povez je s dr gim Qan>om% C nkcija D:&>a je jednostavno da omog 'i prijenos i kom nikacij s dislociranim redima tvrtke, npr% ako je sjedite tvrtke 7oki , a poslovnice Qondon i Stock.olm D:& omog ' je neometan i "rz prijenos podataka izme! ti. reda%

8.2 Ulo-a tele3o)uni3a.i1s3ih )re9a u ra/)1eni podata3a

7elekom nikacija je op'enit pojam koriten za opisivanje kom nikacija ostvareni. z pomo' tele+ona i radijski. valova% *ilo kakva razmjena podataka izvan Q:&>a mo)e se jedino ostvariti p tem telekom nikacijski. veza%

1J

Postoje dva osnovna naina spostavljanja veze prema telekom mre)iH dial> p veza i iznajmljena linija% ;ial> p veza podraz mijeva klj ivanje i isklj ivanje iz mre)e prema potre"i, dok iznajmljenom linijom ostvar jemo neprekidn vez , 22 sata dnevno% Gpcija koj 'ete oda"rati ovisi o vie +aktora, kao to s koliina vremena provedena na mre)i i troak% Ra spostavljanje veze s dr gim ra nalom preko telekom nikacijske mre)e potre"an je kom nikacijski so+tBare i modemska veza%

'odemi
1a nala mog raz mjeti samo digitalne signale, tj% signale koje mi radi lakeg raz mijevanja prevodimo 4 i 1% &as prot tome, telekom nikacijske mre)e o"ino alj isklj ivo analogne signale% 9 analogni signali s po prirodi elektrini, no nji.ove s razine nestalne, tako da se ne mog koristiti za trans+er ra nalni. podataka% (ako "i se podaci mogli slati p tem analogni. telekom nikacijski. mre)a, potre"an je re!aj koji zovemo modem%% Ukoliko je ra nalo s kojeg prist pamo 9nternet dio Q:&>a, potre"no je da samo server posjed je modemsk vez % Samostalna ra nala mog imati interne ili eksterne modeme (interni modemi naje'e dolaze PC9 ived"i, tj% priklj j se na PC9 tor matinoj ploi, dok s prije dolazili sada ve' zastarjeloj 9S: izved"i$% Pojam modem# je akronim izveden iz sintagme mod lator demod lator#% /odem sl )i za konverzij digitalnog signala analogni signal prenosiv klasinim telekom nikacijskim linijama (mod lacija$% Gdredini modem potom prevodi signal nazad digitalni o"lik (demod lacija$%

7r#ina prijenosa (Transfer rate)

9zvorno s mjera za "rzin prijenosa telegra+skim mre)ama "ili "a di% 7aj se pojam i danas koristi za mjerenje "rzine prijenosa podataka modemskim p tem% *a d odre! je "roj koliko se p ta sek ndi mijenja stanje transmisijskog kanala, tj% mod lacijsko stanje% 8ie "a da znai da se se mo)e prenijeti i vie podataka jer se e'e mijenja stanje kanala (stanja klj eno# i isklj eno#$ kojim se prenose podaci% Nedan "a d je ekvivalentan "rzini prijenosa od 1 "it po sek ndi ("ps "its per second$% J?44 "a da znai da se kanalom mo)e jednos sek ndi prenijeti J,?44 "ita (tj% J?4 znakova$% ;anas je me! tim e'a pora"a mjerni. jedinica k"ps (kilo"it po sek ndi ili tis ' "itova po sek ndi$% Uglavnom se prodaji mog prona'i modemi s oznakom 3?(, iji je trans+er rate glavnom negdje oko 34 k"ps (ili neto malo ni)i$%

8.2.1 + #<E#CI #"'#E TE'E+ !U#I+"CI=S+E !RE>E

7elekom nikacijske mre)e s se primarno razvijale s prijenosom zv ka kao glavnim ciljem% Sam je s stav svojim poecima "io analogni, jer je analogna te.nologija omog 'avala "rz i je+tin nain glasovne kom nikacije preko veliki. daljenosti% me! tim, kako je ve' prije spomen to, digitalni ra nalni signali ne mog se slati preko analogni. tele+onski. linija za to je potre"an modem koji konvertira signal iz digitalnog analogni o"lik i o"rn to% Gvo praksi znai da je prijenos podataka p tem analogne tele+onske linije relativno spor% 8e'ina dananji. telekom nikacijski. +irmi n di digitalni s stav prijenosa podataka% 1a nalni se signali tako mog slati tele+onskim linijama "ez potre"e za modemima% 7akve linije omog ' j "r)i trans+er podataka nego klasine analogne linije% (i do 12I,444 "ps$% 9 dalje je me! tim potre"no imati terminalni adapter kako "i se ra nalo moglo povezati s telekom nikacijskom mre)om%

24

Postoje razni naini prijenosa podataka koritenjem telekom nikacijske mre)e, kao to s tele<, +a< i modemska veza%

Tele8
7ele< je javna kom nikacijska sl ga za prijenos tekst alni. sadr)aja izme! teleprintera% 9sto je tako mog 'e slati por ke s ra nala na teleks re!aj tako da poaljemo e>mail por k na nek @%244 adres % @244 je nekad "io me! naro+no pri.va'eni standard za e>mail, koji je danas me! tim istisn t dolaskom 9nterneta%

-a8
Ca< je zapravo slika koja se prenosi elektronski p tem tele+onski. linija% Ca< re!aji "ili s iznimno pop larni tijekom I4>ti. godina " d 'i da s "ili vrlo je+tini i laki za koritenje% Ca< re!aj je zapravo kom"inacija modema, skenera pisaa% dok ment koji )elimo +aksirati najprije se skenira, pa se potom prenosi mre)om da "i ga konano primatelj poslao na ispis% /og 'e je +aksirati i p tem ra nala koje je opremljeno skenerom, pisaem i vezom prema 9nternet % (ao i sl aj tele<a dok ment mo)emo poslati i kao e>mail na nek @%244 adres %

+a$%nala opremljena modemom

:ko koristite ra nalo s modemom, posjed jete i mog 'nost spajanja na Q:&, D:& ili 9nternet% Ukoliko se s vaeg k 'nog ra nala spajate na tvrtkin mre) , prvo morate speci+icirati odgovaraj 'ee prist pne dozvole%

8.2.2 ?i-italne tele3o)uni3a.i1s3e )re9e

I(D6
9S;& je kratica od 9ntegrated Services ;igital &etBork#% Gva je sl ga me! narodno pri.va'eni standard za prijenos zv ka, videa i podataka p tem digitalni. linija% 9S;& je digitalni nasljednik kkonvencionalni. tele+onski. linija i mo)e se koristiti i sl aj klasinog dial> p prist pa i kod zak pljeni. stalni. linija% (od 9S;&>a postoje dva standarda, od koji. je o"iajeniji tzv% *19 (*asic 1ate 9nter+ace$, koji se esto oznaava kao 2*Z;% Gsnovna 9S;& linija ima tri kanala% ;va od ta tri kanala s korisniki kanali (* kanali$ za prijenos zv ka, slike, videa i podataka sim ltano% Prijenos podataka p tem ovi. kanala je "r)i od klasinog modemskog prist pa, " d 'i da svaki od kanala mo)e prenositi podatke "rzinom ?2 k"ps% Gvo praksi znai da, ako koristimo o"a kanala istodo"no, trans+er rate se penje na 12I k"ps% 7re'i kanal, tzv% ; kanal, prenosi signale po 1? k"ps i glavnom se koristi za signalizacij , tj% za spostavljanje i zatvaranje veze% S o"zirom na relativno velik kapacitet i pove'an "rzin prijenosa podataka , je+tinije je koristiti digitalne tele+onske veze nego klasine > analogne% &adalje, dost pnost dvaj linija zapravo znai da je mog 'e istodo"no razgovarati i s r+ati 9nternetom% ;r ga vrsta 9S;& s elja je tzv% Primar- 1ate 9nter+ace (P19$ koji omog 'ava =4 * kanala i dodatni ; kanal, pa se prema tome naziva i =4*Z;% (ako "i se op'e mogao koristiti 9S;& servis, potre"an je i 9S;& adapter% Gvaj adapter mo)e "iti o"lik nekakve 9S;& kartice instalirane ra nal , ili vid k tije# koja se povez je na ra nalo izvana%

21

8.2.* Satelits3e 3o)uni3a.i1e

Satelit mo)e, mnogim sl ajevima, pr )iti alternativ zemaljskim mre)ama i mo)e se koristiti i za telekom nikacije i svr.e niverzalni. prijenosa% ;anas se sateliti koriste kako za prijenos televizijski. programa, tako i svr. prijenosa podataka% Satelitski 9nternet pr )a p no ve'e "rzine prijenosa podataka po p no povoljnijim cijenama no mana m je nemog 'nost tzv% ploada# (slanja podataka na 9nternet za razlik od doBnloada# > primanja podataka s 9nterneta$, za to se i dalje mora koristiti klasina modemska ili 9S;& linija (ili neka dr gi nain%%%$%

8.2.7 +o),iniran1e T<%a, tele3o)uni3a.i1a i IT%a

Upotre"a digitalni. te.nologija za glo"alne prijenose podataka, telekom nikacijske svr.e te naravno 97 sektor stalnom je porast % 9ndivid alne te.nologije me! so"no se spajaj jedinstven cjelin kako "i se +ormirao zajedniki, jedinstveni sektor% Gva je evol cija trla p t za ve' kooperacij i dost pnost proizvoda i sl ga koji kom"iniraj tekst, zv k, video i podatke% 7vrtke koje pr )aj sl ge ka"lovske televizije skoro 'e raspolagati mre)om temeljenom na optikim vezama, ime 'e do"iti mog 'nost pr )anja internetski. i tele+onski. sl ga% (a"lovskom mre)om "it 'e omog 'en prist p 9nternet i do 14 p ta "r)i od 9S;& veze, s tim da ne'e "iti potre"e za dial> p prist pom, tj% eliminira se potre"a nazivanja dr gog "roja, tj% ra nala, to a tomatski smanj je trokove vezane z prist p 9nternet % U jesen 1JJJ% pojavlj je se itav niz 9nternet sl ga vezani. za prist p 9nternet p tem mo"ilni. tele+ona% Gve se sl ge zasnivaj na D:P standardima (Direless :pplication Protocol$ i te.nologijama, ine'i prist p 9nternet mog 'im i preko mo"itela vrlo slino kao i opd standardni. oso"ni. ra nala% 5P1S (5eneral Packet 1adio Service$ je dr gi o"lik te.nologije koji je tek +azi implementacije% Preko 5P1S>a mo"ilnim je tele+onima omog 'en trans+er podataka i do 13 p ta "r)e nego koritenjem klasinog 5PS>a% 8a)no je da je 5P1S kompati"ilan s postoje'im 9nternet protokolom, ime je mog 'a integracija s internetskim servisima% U/7S (Universal /o"ile 7elecomm nications S-stem$ je tre'a generacija mo"ilni. kom nikacijski. s stava koja je jo vijek +azi testiranja, ali ve' polako lazi pora" % (oritenjem U/7S>a "it 'e mog 'e slanje i primanje slika, gra+iki. sadr)aja i videa preko mo"ilni. tele+ona kao i ve'a "rzina razmjene podataka n tar mo"ilni. mre)a%

8.* Internet
9nternet je mre)a svi. mre)a% Stotine tis 'a mre)a raspon od Uni<>temeljeni. veliki. korporacijski. mre)a pa do samostalni. oso"ni. ra nala povezani s ov glo"aln mre) % Svako ra nalo ima svoj jedinstven elektronik adres (9P adresa 9nternet Protokol adresa$ kako "i se razlikovalo od dr gi. mre)eni. ra nala% Sva ova vezana ra nala moraj koristiti odre!eni standardizirani protokol za me! so"n kom nikacij takav niverzalno raz mljivi jezik kojim priaj # mre)ena ra nala na 9nternet omog ' je raznim tipovima ra nala s razliitim operativnim s stavima neometan kom nikacij % Protokol koji se koristi kao temelj 9nterneta je 7CP>9P (7rans+er Control

22

Protocol 9nternet Protocol$% Preciznije govore'i, 7CP>9P je zapravo sainjen od itavog niza protokola, no mi ne'emo laziti detalje + nkcioniranja i organizacije 7CP>9P>a% 9nternet je izvorno nastao kao vojna mre)a% &akon nekog vremena toj s se mre)i priklj ila i razna sve ilita, ime se ta mre)a proirila svr.e razvojni. istra)ivanja% 7ek pojavom De" servisa, tj% s r+anja, 9nternet postaje prijateljskiji# prema samostalnim korisnicima PC>a, ime se stje pred vjeti za "rzo irenje i evol cij 9nterneta i njegovi. sadr)aja% *roj aktivni. korisnika 9nterneta stalnom je i kontin iranom porast , te se skoro oek je da 'e se 9nternetom na ovaj ili onaj nain aktivno koristiti preko milijard lj di% Svakim danom se pon da asdr)aja na 9nternet (ili "arem onom dijel 9nterneta koji nazivamo De"$ sve vie iri, to opet sa svoje strane privlai sve ve'i "roj korisnika% &itko ne posjed je 9nternet, pa stoga i nema neke vrste stege i standardizacije pon di 9nternet sadr)aja, to je istodo"no i loa i do"ra strana 9nterneta% Pon da sadr)aja na 9nternet je raznolika esto s t i vredljivi sadr)aji ipak i na 9nternet postoji nekakav "onton, koji se o"ino naziva neti, ette#% De" stranice, tj% siteovi# (ili mjesta# > kako "i se to moglo slo"odnije prevesti$ s velikoj mjeri na engleskom jezik , tako da poznavanje engleskog jezika predstavlja velik prednost pri s r+anj , tj% pregledavanj 9nternet sadr)aja% ;a "iste op'e mogli koristiti internetske servise i sl ge potre"no se prijaviti lokalnom davatelj 9nternet prist pa (9SP 9nternet service provider$% Postoji itav niz razni. sl ga i servisa dost pni. preko 9nterneta% &a"rojit 'emo samo neke od nji.%

9lektronska po:ta (9-mail)

Alektronska pota (A>mail$ je "rz nain slanja por ka dr gim korisnicima internetski. servisa% A>mail pr )a niz prednosti odnos na dr ge naine slanja pote, oso"ito odnos na klasin tzv% snail>mail pot (p )eva pota$% Por ka poslana e>mailom mo)e sti'i na dr gi kraj svijeta rok od nekoliko sek ndi% /o)emo slati i primati mailove "ez potre"e za k povinom omotnica, markica i sl%, i naravno "ez potre"e da se op'e odmiete od svoga ra nala% 9stra)ivanja s pokazala da je p no lake spostaviti redovn kom nikacij p tem e>maila nego klasinom potom, " d 'i da s e>mail por ke "r)e i lake i. je napisati i odgovoriti na nji.% A>mail je teko!er esto i prikladniji medij od tele+ona ili +a<a koritenjem e>maila ne ovisite od toga da netko mora "iti s dr ge strane )ice kako "i odgovorio na va poziv, a sadr)aj e>mail por ke je p no privatniji od npr% +a<>a, koji je svima otvoren i dost pan% (ako "iste koristili e>mail, morate posjedovati vlastit e>mail adres , kao i skladini prostor na e>mail posl )itelj % &aje'e 'ete samom prijavom kod vaeg davatelja 9nternet sl ga (9SP>a$ a tomatski do"iti i e>mail adres i skladini prostor potre"an za privremeno po.ranjivanje vai. por ka% Ra koritenje e>maila tako!er 'e vam "iti potre"an i program kojem 'ete mo'i otipkati, re!ivati, slati i primati e>mailove% Postoji itav niz e>mail programa koje mo)ete potrije"iti kao to s G tlook, G tlook A<press, A dora i &etscape /essenger% Svaka e>mail adresa, pa tako i ona koj 'ete vi do"iti i koristiti sastoji se od dva dijela odvojena znakom \# (znak \# naziva se razliito kod nas se doma'io izraz l do a#, ali tako!er i monke-#, tj% majm nov rep#$% Prvi dio e>mail adrese je o"ino vae korisniko ime, dok je dr gi dio ime posl )itelja (post>o++icea# ili potanskog reda$ na kojem se nalazi prostor za po.ran vai. mailova% &pr% ako imate mail tipa jo.n\.otmail%com, tom "i sl aj prvi dio dakle jo.n# > "ilo korisniko ime, a dr gi .otmail%com# > "i "ilo ime posl )itelja na kojem se nalazi vaa pota%

2=

/orld /ide /e4 (///)

Dorld Dide De", ili samo De", je vjerojatno najraireniji 9nternet servis od svi., pa ga neki pogreno identi+iciraj s 9nternetom% De" je zapravo mre)a Be" siteova me! so"no povezani. .ipervezama (.-perlinks$% DDD je orijentiran m ltimedijalno orijentiran tj% De" stranice s prezentirane na taj nain da se na njima koristi tekst, zv k, slika i video, tj% animacija% Svaka De" stranica ima jedinstven adres % ;a "iste op'e mogli prist piti sadr)aj Be" stranica, potre"an vam je program sposo"an za nji.ovo pretra)ivanje% 7akavi s programi npr% 9nternet A<plorer, koji dolazi kao dio operativnog s stava DindoBs, te &etscape &avigator%

Tra3enje informacija
Postoji ogromna koliina in+ormacija koja je raspolo)iva p tem Be"a% De" zapravo predstavlja najve' svjetsk riznic znanja% (ako "i se mor podataka koji se n de moglo lake prona'i ono to nas zanima, postoje razni Be" portali, ija je svr.a olakavanje pretrage 9nterneta% Upotre"a ti. tra)ilica potp no je "esplatna% me! pop larnijim tra)ilicama t s npr% 5oogle (BBB%google%com$, potom :ltavista (BBB%altavista%com$, Xa.oo (BBB%-a.oo%com$ itd%

Disk%sijske gr%pe
;isk sijske gr pe s jo jedan relativno pop laran vid potre"e 9nterneta% 7a je 9nternet sl ga najvie nalik pismima itatelja kakva mo)emo s sresti tisk % Gve s gr pe jo poznate pod nazivom &eBsgro ps#, a sam servis se esto naziva &eBs# (esto se taj servis oznaava i pojmom Usenet$, no to nis novosti pravom smisl te rijei, ve' se pravo radi o gr pama lj di ok pljeni. oko zajednikog interesnog podr ja koji preko Usenet servisa, tj% disk sijskim sk pinama razmjenj j miljenja o odre!enom predmet %

Internet +ela; Chat

9nternet rela- C.at (91C$ je servis koji koristimo za 'askanje (c.at$ s dr gim korisnicima na 9nternet % 91C ili C.at je slian disk sijskim gr pama, s tim da je kom nikacija glavnom ograniena na dvije oso"e (premda ne mora "iti tako$, a ne kroz poslane por ke% C.at je servis koji glavnom koriste mla!i korisnici 9nterneta%

6etmeeting (,ideo Conferrencing)

&etmeeting je zapravo program koji je razvila tvrtka /icroso+t, a koji nam sl )i za izravn kom nikacij s dr gim oso"ama na 9nternet , i to koriste'i video vez realnom vremen % (orisnici ne samo da se mog dopisivati, kao kod c.ata, nego tako!er mog ostvariti i glasovn i video kom nikacij , razmjenjivati datoteke, koristiti dijeljene programe i crtati na zajednikoj plo.i za crtanje%

22

Prijenos datoteka p%tem -TP-a

C7P (Cile 7rans+er Protocol$ je internetski protokol p tem kojega je mog 'e prenositi ve'e pakete podataka (datoteke$ preko 9nterneta% C7P koristimo kad npr% )elimo na 9nternet postaviti Be" stranice koje smo sami napravili%

< 0O+I=T96>9 +A?16A5A

Gvo poglavlje pr )a vid svakodnevnom )ivot % neke od o"iajeni. zada'a i naina pora"e ra nala

@.1 +UA#" UP R"5" R"&U#"'"

(ada koristimo rije ra nalo#, o"ino mislimo na oso"no ra nalo (PC$% 1a nala me! tim pokrivaj p no iri spektar re!aja, kao to s npr% kalk latori, programa"ilne mikrovalne pe'i, moderni stereo re!aji, pa sve do taksimetara i slini. re!aja% Premda se mi zapravo ovdje "avimo glavnom podr jima pora"e oso"ni. ra nala, popis mog 'i. podr ja primjene ra nala ako zmemo o"zir i dr ge re!aje koje mo)emo nazvati ra nalima je skoro "eskrajan% Mto se pak tie oso"ni. ra nala, mo)emo i. koristiti za pisanje pisama, kreiranje ta"lini. kalk lacija, stvaranje "aza podataka, crtanje slika i nji.ov o"rad i, na konc , kreiranje vlastiti. programa% 7ako!er i. mo)emo koristiti i za snimanje i o"rad zv ka, govora i videa% *roj korisnika ra nala i podr ja nji.ove primjene nastavlja rasti kako se po"oljavaj per+ormanse i kako padaj cijene ra nala% Qj dska mata je zapravo jedino ogranienje pri koritenj ra nala% ;anas se vie ne postavlja pitanje za to se mog potrije"iti ra nala, nego prije za to i. )elimo koristiti%

0%@na #a4ava
( 'ni korisnici PC>a mog koristiti ra nala za za"av , kao i za praktine zada'e% ;jeca i tinejd)eri koriste i. velikim dijelom za igranje video igrica% &a tr)it postoji mnotvo igrica razliitog tipa koji mog zadovoljiti razliite k se i za.tjeve, kao to s npr% akcijske igre, "orilake, ed kativne, p zzle, 1P5 (1ole Pla-ing 5ames$, sim lacije, sportske igre itd% ;igitalna o"rada +otogra+ije omog 'ila je +otogra+ima amaterima niz novi. mog 'nosti% Sada je mog 'e slike kreirane digitalnim +otoaparatom dalje distri" irati preko diskova ili C; medija% Postoje'e +otogra+ije mo)emo npr% skenirati, kako "ismo i. prenijeli digitalni o"lik, te i. potom naknadno o"ra!ivati% 5laz"enici mog koristiti ra nalo kako "i mogli skladati glaz" % 1a nala im omog ' j da pi glaz" ,note, spremaj i re! j glaz" koj kreiraj %

0%@ne financije
PC se mo)e koristiti kako "i se vodila evidencija o k 'nim +inancijama% Ra evidencij k 'ni. +inancija i " d)eta mog se koristiti programi za izrad ta"lini. kalk lacija% P tem 9nterneta mog 'e je pregledavati stanje na "ankovnom ra n , kao i direktno pla'anje ra na% 23

Pomo@ #a hendikepirane oso4e

9n+ormacijske s te.nologije otvorile itav spektar mog 'nosti za pomo' .endikepiranim oso"ama% Pose"na s ra nala razvijana za pomo' gl .im i slijepim oso"ama% 1azvijene s pose"ni pokazivaki re!aji za one s +izikim .endikepom, kako "i se zamijenili "arem donekle mi i tipkovnica% &ijemim oso"ama ra nala pr )aj mog 'nost da izraze svoje misli%

Internet
9nternet je dodao jedn nov dimenzij koncept slo"ode izraza% *ilo tko mo)e o"javiti svoje Be" stranice i na njima izre'i svoje stavove% Preko 9nterneta je lako do'i kontakt s dr gim lj dima slini. interesa i podr ja djelovanja kao i vi% Ukoliko imate prijatelje ili ro!ake koji )ive inozemstv , vjerojatno znate koliki je troak vezan z odr)avanje redoviti. kontakata s njima% (oritenjem 9nterneta mog 'e je s njima kom nicirati po cijeni lokalni. tele+onski. razgovora% Westo se mo)e ti +raza kako sjedenje pred ra nalom i koritenje 9nterneta djel je anti>socijalno, smanj j 'i kom nikativnost i dr tvenost lj di no ne mo)e se negirati injenica da ra nala omog ' j kvalitetnije odr)avanje veza sa starim prijateljima i lake stvaranje novi. prijatelja% (akvi god "ili vai interesi, vjerojatno 'ete mo'i prona'i adekvatne in+ormacije na 9nternet % Sada je tako!er mog 'e naprijed rezervirati npr% .otelsk so" za praznike, ili npr% nar iti knjige ili C;>e preko 9nterneta% 7 s tako!er i 9nternet a kcije na kojima se mo)ete natjecati za k pnj odre!eni. predmeta% Ukratko, skoro da ne postoji in+ormacija ili nekakva intelekt alna sl ga koja se ne "i mogla prona'i na 9nternet %

1daljeni rad
;anas se mog 'e preko PC>a povezati na tvrtkin ra naln mre) p tem modema ili 9S;& linije i od k 'e zapravo raditi posao koji inae radite tvrtki% G"ino se p tem razni. sig rnosni. protokola i post paka ograniava prist p na takve lokalne mre)e, kako ne "i dolazilo do neovlateni. pada%

0%@ne mre3e
;anas postaje sve o"iajenija sit acija kojoj k 'ni korisnici imaj i po dva ili vie ra nala k 'i% U takvoj je sit aciji logino da takvi korisnici )ele mre)iti svoja ra nala, ime do"ivaj viestr k korist% Umre)avanjem ra nala posti)e se teda na peri+ernoj opremi k 'ni korisnici mog tada koristiti zajednike res rse pisa, modem (zajednik vez prema 9nternet $% nadalje, mre)enom okr )enj korisnici mog igrati video igrice jedni protiv dr gi., razmjenjivati datoteke, slati jedni dr gima por ke itd%

2?

@.2 R"&U#"'" U PRI<"T# ! SE+T RU

U svakodnevnom )ivot esto nailazimo na ra nalne s stave koji imaj potp no dr gaij log i + nkcij od oso"ni. ra nala% U nekim sl ajevima, ra nala mog "iti prikladnija od lj di za izvravanje odre!eni. zada'a, dok je dr gim sl ajevima o"rn to% 9n+ormacijske te.nologije postale s integralnim i neodvojivim dijelom proizvodnje svim sektorima, klj j 'i t i poljoprivred , ind strij i sl )ne djelatnosti%

Poljoprivreda
Poljoprivrednici mog korisititi in+ormatike te.nologije kako "i im pomogle odr)avanj imanja% 1azvijeni s pose"ni programi kako "i to lake mogli pravljati poslovnim ra nima, pla'ama, porezima, pravljanjem proizvodnjom, prijevozom do"ara itd%

Ind%strija
ra nala s vrlo irokoj pora"i ind striji, pogotovo pravljanj proizvodnim procesima, kao i kontroliranj ro"ota koji se sve vie koriste kako "i o"avljali teke i opasne zada'e ili repetitivne za.vate koji izvo!enj za.tijevaj p no pa)nje% ra nala se tako!er mog korisiti i za izvo!enje sim lacija koje npr% klj j sim lacij s dara a tomo"ilom ili sim lacij atomske eksplozije% U proizvodnom okr )enj razvijeni s lanci opskr"e i s stavi za ispitivanje kvalitete sl ga i proizvoda koji se velikoj mjeri oslanjaj na in+ormacijske te.nologije% U segment gra+ikog dizajna ra nala se intenzivno koriste za proizvodnj p "likacija i kreiranje animacije, kao i itav niz dr gi. poslova%

1sl%3ne djelatnosti
8e' od proizvodnje prvi. ra nala polovinom 34>ti. godina prolog stolje'a, ra nala s se koristila podr jima administracije, "ankarstva i istra)ivanja% 1a nala je mog 'e koristiti za izvo!enje i planiranje itavog niza poslovni. aktivnosti raspon od online kon+erencija do planiranja poreza% *anke i osig ravaj 'a dr tva s ve' danas gotovo potp nosti ovisni o 97 s stavima za pravljanje podacima o klijentima, ra nima, policama osig ranja, cijenama i kamatama% Alektronsko trgovanje, ili A>commerce, je nova alternativa nar ivanj potom, 78>om ili o"inom s.opping % osnovna je prednost A>commercea da je lako sporediti cijene razliiti. do"avljaa, a takav nain k pnje ostavlja nam i vie vremena za odl k koji proizvod )elimo k piti% Postoji itav niz proizvoda koji se mog na"aviti p tem 9nterneta, kao to je odje'a, +ilmovi, glaz"eni C;>ovi, razne vrste opreme, itd%

@.* R"&U#"'" U ="<# ! SE+T RU

Nednako kao privatnom sektor , i javnom se sektor potre"a ra nala sve vie intenzivira% (ao primjer pora"e ra nala javnom sektor mo)emo navesti pora"

2K

ra nala svr.e evidentiranja gra!ana raznim popisima, npr% prilikom politiki. iz"ora i sl%, potom evidencija vozila i registracijski. "rojeva policiji% No jedan "ita segment pora"e ra nala javnom sektor je i pora"a ra nala na sve ilitima, kako za evidentiranje st denata i pro+esora, tako i svr. razni. istra)ivaki. projekata i sl%

@.7 UP R"5" R"&U#"'" U B+ '"!"

Osnovne i srednje :kole
;anas se sve ve'i naglasak stavlja na potre" koritenja i razvoja in+ormacijski. te.nologija osnovnim i srednjim kolama% /og 'nost raz mijevanja 97>a i poznavanje rada na ra nalima " d 'nosti 'e vjerojatno postati osnovna vjetina kojom 'e praktiki svaki enik morati vladati kako "i mogao igrati aktivn log dr tvenim okvirima% 8a)an cilj implementaciji 97>a kolama je mog 'nost da se ra nalne te.nologije pri"li)e podjednako svoj djeci, neovisno o nji.ovim +inancijskim mog 'nostima i lt rolokim razlikama% Podjednako va)no prilikom implementacije 97>a kolama "it 'e i adekvatno o" iti same nastavnike, kako "i se prednosti koje ra nala pr )aj s+eri ed kacije to "olje iskoristile% 1a nala s iznimno ed kacijsko sredstvo, pa se svaki " d 'i plan razvoja kolstva tre"a temeljiti na to ve'oj pora"i mog 'nosti koje ona pr )aj od integracije kolski. i ed kativni. materijala s materijalima dost pnima na Be" pa do potre"e specijalizirani. programa i ed kativni. materijala koji 'e evnt alno nastati iz ti. novi. potre"a% 1a nala se ve' relativno intenzivno koriste stanovama za o"razovanje djece i oso"a s pose"nim potre"ama, ime se posti)e da i takve oso"e stekn mog 'nost enja i pri.va'anja novi. znanja%

1$enje na daljin%
U protekli. je nekoliko godina enje na daljin postalo iznimno pop laran o"lik ed kacije% Gvakav nain enja osig rava ve' +leksi"ilnost i postavlja +ok s na ed kativne materijale vie nego na samog predavaa% &ajvjerojatniji scenarij evol cije enja na daljin "it 'e kom"inacija klasini. ed kativni. metoda s enjem na daljin , pri em 'e ve'i naglasak "iti na enj , nego na predavanj , za razlik od +ormalni. metoda enja%

@.8 + RIBTE#=E R"&U#"'" U S<"+ ?#E<# ! >I< TU

Trgovine
Skoro svaki predmet koji k p jemo trgovinama na se"i ima "ar>kod naljepnic , kojoj je sadr)ana in+ormacija o proizvod i njegovoj cijeni% *ar>kod se oitava na "lagajni trgovine z pomo' elektronike olovke ili specijalnog "ar>kkod itaa (koji je zapravo po nain + nkcioniranja vrlo slian skener $%

2I

0nji3nice
*ar>kod s stav koristi se i na dr gim mjestima osim knji)nice% trgovinama% ;o"ar primjer za to s

2J

A ITB D+1=T,O I )D+A,5>9

U protekli. je nekoliko stolje'a dr tvo do)ivjelo korjenite promjene% Radnja od ti. promjena, in+ormatika, neprestano se pro"ija nova podr ja lj dskog djelovanja% U ovom 'emo poglavlj pravo ispitivati napredak in+ormacijski. te.nologija, kao i kako naj"olje podesiti radno okr )enje kako "i se sprijeili zdravstveni pro"lemi koji mog proizi'i iz rada s ra nalom%

C.1 Evolu.i1a druDtva

1azvojem dr tva od najraniji. poetaka kamenog do"a, pa preko poljoprivrednog dr tva do ind strijskog dr tva doli smo do razdo"lja koje se sociologiji naje'e oznaava pojmom post>ind strijsko, ili in+ormacijsko do"a% 7o zapravo ne znai da je ind strijsko dr tvo nestalo, ili da je osnovna ideja koja iza njega poiva nap tena, ve' naprotiv da je to isto dr tvo evol iralo i razvilo se do te mjere da je pravljanje in+ormacijom postalo njegov klj ni im"enik%

AC1C1 Informacijsko dr%:tvo

No nedavno je pojam in+ormacijske te.nologije# "io potp no stran koncept ve'ini lj di% 7ako!er je tre"alo pro'i dosta vremena prije no to s se ra nala poela pojavljivati na radnim mjestima% ;anas me! tim ne mo)emo vie izma'i injenici da je rad na ra nal neiz"je)an dio skoro svakog posla, a da i ne govorimo o tome koliko s ra nala postala dio svakodnevnog )ivota% ;anas smo praktiki svako do"a dana dost pni, "ilo preko tele+ona, mo"itela, +a< re!aja ili ra nala p tem e>maila% Upravo se na ovaj razvoj misli kad se pominje pojam in+ormacijskog dr tva#% &a mnogo je naina tranzicija prema ovakvom tip dr tva "ila radikalna vrlo slino prelaz ind strijsko do"a% 9n+ormatike te.nologije s klj za dr tvo kojem )ivimo% ;anas imamo vie mog 'nosti i naina za prist p in+ormacijama nego ikada prije, oso"ito sada kada je ve'ina in+ormacija dost pna p tem Be"a% 7o velikoj mjeri olakava priast p in+ormacijama koje s nam potre"ne% U isto vrijeme se, me! tim, pojavlj je pro"lem vezan z gomilanje dost pni. podataka, a to je kako prona'i pravo on in+ormacij koja nam je tren tno potre"na% Qj di post pno sve vie i vie koriste elektronike p tove kom nikacije% ; go vremena se ve' govori o red "ez papira# kojem se in+ormacije, oso"ito izme! tvrtki, ne razmjenj j papirnatim p tem, ve' elektronikim% 9n+ormacije se sada mog razmjenjivati "r)e, sig rnije i e+ikasnije, otvaraj 'i na taj nain mog 'nost novi. servisa i sl ga, temeljeni. na elektronikim medijima, o kojima se do prije samo nekoliko godina moglo samo sanjati% 7akav je nain kom nikacije me! tim otvorio itav niz za.tjeva i promjena dr tvenoj str kt ri, kao to s za.tjevi potroaa, poslovanje, proizvodnja, organizacijska str kt ra kao i sadr)aj i lokacija poslovni. s "jekata%

Digitalna revol%cija i informacijska s%per a%tocesta

U protekli. se nekoliko godina, pored ostali., iskovao i pojam digitalna revol cija#% 7e.noloke inovacije prod kciji zv ka, videa i podataka dovele s do integracije ti. razliiti. medija% U praksi to zapravo znai da je "ilo koji tip podataka mog 'e o"raditi i predstaviti na ra nal %

=4

;igitalna je revol cija dovela do toga da s se "rojne staljene predod)"e i pogledi na posao i dr tvo op'enito posve izokren li% 9n+ormacijske s te.nologije otvorile nove kom nikacijske kanale, a samim tim omog 'eni s i novi o"lici s radnje izme! razliiti. tvrtki, pa ak i zemalja% ;anas se iskovao itav niz posve novi. izraza i termina za 9nternet kao to s in+ormacijska s per a tocesta# ili digitalna s per a tocesta#% (omercijalni je spje. danas ve'em st pnj nego ikada prije vjetovan znanjem i idejama, prije nego posjedovanjem opreme ili prirodni. res rsa% 9z"ijanje novi. organizacijski. str kt ra i pove'ani st panj glo"alizacije vjet j sve ve' potre" za interdisciplinarnom str no' % &aglaena je potre"a za poznavanjem dr gi. jezika i k lt ra, kom"inaciji s dr gim o"licima str nosti i znanja% 9zazov dananjeg poslovanja je zapravo sposo"nost "rze implementacije novi. te.nologija kako "i se op'e ostalo konk renciji%

1loga lj%di % informacijskom dr%:tv%

8rlo je va)no da se in+ormatikom dr tv ne +ok siramo isklj ivo na te.noloki razvojP podjednako je va)no o"ratiti pa)nj i na lj de koji takvom okr )enj rade% (ao prvo potre"no je osig rati svakome prist p in+ormatikim te.nologijama% Nedna od najva)niji. zada'a " d 'nosti tre"ala "i "iti kako sprijeiti jaz izme! oni. koji posjed j 97 vjetine i oni. koji i. nemaj % S.odno tome, ed kativni s stav ima vrlo va)n log tome da osig ra da mladi lj di razvij n )ne 97 vjetine% 7 je va)na i loga javni. knji)nica, koje "i tre"ale svakome osig rati mog 'nost povoljnog prist pa in+ormacijama na 9nternet % Sve svem , koliko god ra nala napredovala i odre!enim segmentima nadmaivala lj dski inak, ipak je nemog 'e zamisliti da ra nala o"avljaj svakodnevne poslove "ez interakcije s lj dima koji kontroliraj nji.ov rad ili i. pak programiraj % (oritenje ra nala svodi se zapravo na to da se ra nala koriste za o"avljanje radnji koje "i inae iziskivale p no vremena%

AC1C Pro4lem DDD-te godine

97 s stavi i oprema ovisni s o pravilnom pravljanj dat mima% /e! tim, neki s stavi razvijani jo vrijeme kad je svaki "ajt memorije "io iznimno va)an, nis "ili stanj pravilno se nositi s pro"lemom 2444>te godine, jer je dat m na njima "io po.ranjen pogrenom +ormat (godine s se po.ranjivale kao dvoznamenkasti "roj, mjesto etveroznamenkastog$% Pro"lem 2444>te godine ipak nije zrokovao oekivane pro"leme, ponajvie za.valj j 'i tome to s se "rojne aplikacije za koje se oekivalo da "i mogle imati pro"lema prera!ene i dotjerane kako "i se rizik od pada in+ormacijski. s stava sveo na minim m%

AC1C* 9-commerce
8elik zasl g ekspanziji 9nterneta ima tr)ini interes% 8e'ina ]"esplatni.] sl ga n !eni. na 9nternet zapravo se +inanciraj reklamnim kampanjama% U isto vrijeme, veliki se "roj tvrtki odl je da svoje proizvode oglaava, n di i distri" ira preko 9nterneta% Stvaranje novog naina oglaavanja, poslovanja i distri" cijski. kanala rez ltira "rojnim pro"lemima kako za vlasti tako i za potroae% ;anas je mog 'e koritenjem oso"nog ra nala s prist pom 9nternet doprijeti do milij nskog tr)ita na naj daljenijim dijelovima planete% 9z perspektive privatnika i individ alaca time se otvara velika prilika kako "i se novac zara!ivao i troio iz kom+ora vlastitog doma% =1

&ajpop larnija potroaka aktivnost na 9nternet je pretraga in+ormacija o proizvodima s namjerom ad se proizvod nar i i k pi% P tem 9nterneta se naje'e na"avljaj C;>i, knjige, 97 oprema i rezervacija mjesta za praznike% &aje'i razlog k pnje preko 9nterneta je pove'ana prist panost% &aje'i razlog za s zdr)avanje od k pnje na 9nternet je nedostatak povjerenja k paca > "ilo z"og stra.a da 'e "rojevi kreditni. kartica k paca zavriti pogrenim r kama "ilo z"og navike potroaa da proizvod koji k p j ispro"aj i dotakn prije k pnje% 9pak, kad se sve to sagleda, k pnja preko 9nterneta nael se nimalo ne razlik je od k pnje preko tele+ona ili od 78 s.oppinga% Predvi!a se me! tim da 'e nadolaze'im godinama elektronika trgovina A ropi do)ivjeti prav ekspanzij prvo z"og sve ve'e dost pnosti internetski. sadr)aja itavoj A ropi, a potom i z"og toga to se vo!enjem zajednike val te e ra k pcima omog ' je direktan vid razlike me! cijenama razliitim zemljama%

AC +adno okr%3enje
Wovjek se zapravo protekli. nekoliko tis 'lje'a vrlo malo ili nimalo promijenio, dok se njegova okolina izmijenila iz temelja, oso"ito tijekom nekoliko protekli. stolje'a% &ovi se proizvodi i te.nologije svakodnevno razvijaj kako za ind strijsk , tako i za k 'n pora" % U prolosti s se lj di na radnom mjest glavnom s oavali s neprijateljskim radnim vjetima, kao npr% loe vrijeme, nepovoljni radni vjeti pop t praine i sl% ;anas se takvi pro"lemi sve vie eliminiraj kroz kompj torizacij i ro"otizacij proizvodnog procesa, no javljaj se dr gi pro"lemi koji glavnom rez ltiraj iz provo!enja velike koliine vremena pred ra nalom% Skoro se jedna tre'ina iz"ivanja s posla radi "olesti danas povez je s m sk lo>skeletalnim poreme'ajima zrokovanim sjedenjem pred ra nalom i neprilago!enim radnim vjetima% Uloga ergonomije je da osig ra da radno mjesto " de prilago!eno potre"ama lj di, radije nego da se lj di prilago!avaj opremi i +izikom okr )enj na radnom mjest % &edavno je otkriveno da s ozljedama na posl najizlo)eniji lj di koji provode p no vremena rade'i monotone zada'e pop t crtanja ili tipkanja na ra nal % Upravo iz navedeni. razloga poslodavci moraj podjednako razmiljati o zdravlj poslenika i o opremi koj na"avljaj %

AC C1 Pode:avanje prikladnog radnog okr%3enja

1a nala se koriste za izvravanje monotoni. poslova koji s o"ino sko vezani rokovi i dop taj vrlo malo kontrole nad radnim okr )enjem% Sve to mo)e izazvati m sk lo> skeletalne poreme'aje, da i ne govorimo o iritaciji vida, pa ak i razvijanj ko)ni. o"oljenja% G"ino je zrok ovim o"oljenjima nepravilno podeeno radno okr )enje i nedostatak poznavanja osnovni. koncepata ergonomije i ergonomski. za.tjeva na radnom mjest % Poslodavci s d )ni voditi ra na o "ilo kojim im"enicima koji mog dovesti do +iziki. ili mentalni. poreme'aja zrokovani. poslom i radnim okr )enjem% &adalje, koliko radno mjesto za.tijeva d lj pora" ra nala, radni zadaci "i tre"ali varirati, z organiziranje redovni. pa za posl %

AC C 0ori:tenje prave opreme

8rlo je va)no da oprema, radni prostor i sam posao " d odgovaraj 'i i sklad jedno s dr gim% 7re"alo "i "iti lako mog 'e prilagoditi "ilo koji dio opreme, tj% da sva oprema radnom okr )enj " de lako dost pna%

=2

Monitor
8eliki "roj lj di koji provode ve'i dio radnog vremena pred zaslonom monitora mo)e povremeno osjetiti "ol oima, s .o' i crvenilo oij , te glavo"olj % :ko je zaslon monitora neprestano vaoj liniji gledanja, "ilo "i po)eljno isklj iti monitor kad ga ne koristite, ostavljaj 'i me! tim ra nalo paljenim% :ko slika na zaslon treperi, oi 'e se vrlo "rzo moriti, to rez ltira morom i glavo"oljom% Slika o"ino treperi ako je +rekvencija osvje)avanja slike loe podeena% &eki lj di mog "iti osjetljiviji na treptanje slike no dr gi, pa 'e, prema tome, tre"ati monitor s ve'om +rekvencijom osvje)avanja% U ve'ini se sl ajeva ovakvi pro"lemi mog sprijeiti e'im pa zama rad i ograniavanjem vremena provedenog ispred zaslona% (ad sjedite za zaslonom monitora, dnevno svjetlo "i tre"alo dolaziti sa strane% :ko npr% sjedite za monitorom a prozor je iza vas, na zaslon 'e se vidjeti re+leksija prozora, to pri sna)nom dnevnom svjetl ini tekst na zaslon neitkim, a sam rad praktiki nemog 'im% :ko pak sjedite za ra nalom tako da je prozor iza monitora, kontrast izme! danjeg svjetla i zaslona mo)e "iti prevelik, to na d lje staze mo)e zrokovati napetost oij % Prepor ka je da monitor " de 13>=4^ ispod vae vodoravne linije gledanja% razlog z"og kojega koritenje ra nala zrok je naprezanje oij je taj to nae oi nis navikn te na d lje +ok siranje na neki o"jekt kroz d lji vremenski period na maloj daljenosti% Uposlenici koji koriste ra nalo kao dio nji.ova posla tre"ali "i redovno posje'ivati onog specijalist , kako "i na vrijeme tvrdili event alne nepravilnosti vida koje mog nastati kao posljedica neprilago!ene radne okoline%

Tipkovnica i mi:
7ipkovnica "i tre"ala "iti odvojena od monitora tako da je mo)ete prilagoditi zada'ama koje izvravate na ra nal % 7ako!er "i ispred tipkovnice tre"alo "iti dovoljno prostora da po potre"i mo)ete odmoriti dlan i podlaktic % /i "i tre"ao prirodno pristajati vaoj r ci i tre"alo "i ga po potre"i mo'i prilagoditi i lijevoj r ci% :ko jako esto koristite mia, od vitalne je va)nosti prostor za odmaranje podlaktice% (oritenje tipkovnice i mia statikom silom priti'e mii'e podlaktice i zglo"% Prepor ljivo je da tijekom tipkanja odmarate r k , kao i da relativno esto izmjenj jete tipkovnic i mia% Pretjerano koritenje mia zrok je "olesti kao to s teniski lakat i sindrom karpalnog t nela%

6amje:taj i radni polo3aj

rad na ra nal klj je p no sjedenja% 1ad takvom polo)aj za.tijeva manje napora od posla kojem je potre"no stajati, ali zato ostavlja manje prostora i potre"e za kretanjem% U takvoj je sit aciji je iz"or stola, stolice i opreme klj ni +aktor% Gd naroite je va)nosti da se po"rinete da vae radno okr )enje " de godno i da omog ' je ve'i "roj radni. polo)aja% Stol "i tre"ao "iti dovoljno velik da pri.vati 97 oprem , papirologij i radna pomagala% 7re"alo "i po mog 'nosti "iti stanj podesiti visin stola, kako "i se lake mogle odraditi zada'e koje za.tijevaj stajanje% 7ako!er "i tre"alo "iti stanj podesiti visin i polo)aj stolice kako "i se prilagodila individ alnim za.tjevima% Gvo zapravo znai da "i tre"alo "iti mog 'e prilagoditi sjedalo i naslon stolice neovisno jedno o dr gome%

==

AC C* -i#i$ko okr%3enje
Ciziko okr )enje na radnom mjest podraz mijeva rasvjet , " k , radijacij i event alni klima> re!aj%

rasvjeta
rasvjeta "i svakoj prostoriji kojoj se koriste ra nala tre"ala "iti neto "la)a nego inae, kako "i se iz"jegao preveliki kontrast izme! svjetla monitora i rasvjete prostoriji% Po mog 'nosti "i se razina rasvjete tre"ala mo'i podesiti prema potre"i% Svjetlo se ne "i tre"alo re+lektirati od monitora% &ajve'i i naje'i pro"lem s rasvjetom i ra nalima je odsjaj% Gdsjaj se mo)e stvoriti od ekrana ili od odsjaja s glatki. povrina prostoriji%

7%ka
* ka mo)e dodatno doprinijeti +aktor stresa na radnom mjest % * k mog zrokovati sama ra nala, ventilacijski s stav, promet ili pak sama priroda posla koji se izvodi% Prepor je se da +otokopirke, pisai i dr ga oprema koja proizvodi " k " de smjetena zase"noj prostoriji%

Radijacija s raunalnih monitora

kao i sl aj 78>ekrana, ra nalni monitori emitiraj vie tipova zraenja% Nedan tip je vidljiva optika radijacija koj emitira svjetlo koje omog ' je prikazivanje slova i likova na zaslon % 1azina ovog zraenja je daleko ispod razine koja "i "ila potencijalno tetna za zdravlje korisnika% 7 je tako!er i ltralj "iasto zraenje, ija je razina tako!er zanemarivo mala% 1adijacija koja ipak mo)e predstavljati nekakv opasnost je ona koj emitira elektromagnetsko i elektrostatiko polje koje okr ) je ekran% Premda nije po zdano tvr!eno kakv tet mo)e pro zroiti ovo zraenje, pretpostavlja se da ono mo)e izazvati glavo"olj i iritacij oij % Sve do danas nije provedeno nikakvo s stavno istra)ivanje koje "i tvrdilo vez izme! elektromagnetskog zraenja monitora i zdravstveni. pro"lema% *ilo kakvi zdravstveni pro"lemi koji proistje iz rada s ra nalom najvjerojatnije imaj razliite zroke, pa je stoga va)no o"ratiti pa)nj na kompletn radn okolin %

Klima-ureaji
(od koritenja klima> re!aja radnom prostor lj di se o"ino t )e na s . zrak% Stoga je va)no da se temperat ra odr)ava to je mog 'e ni)om% 9dealno "i temperat ra radnom prostor tre"ala "iti oko 22 st pnja, kako "i se sprijeilo da zrak " de pres .% Postoji niz naina da se temperat ra odr)i na ni)oj razini% Nedan je da se isklj e svi re!aji koji tren tno nis + nkciji, dr gi je da se koriste zastori i popravi prozraivanje prostorija% tako!er je potre"no naglasiti i potre" za odr)avanjem prostora istim% (oritenje papira, +otokopirni. re!aja i pisaa mo)e stvoriti p no praine% Statiki elektricitet o"ino zrok je naslage +ine praine oko ekrana, koje s na"ijene elektricitetom, pa samim tim lake prianjaj z ko) % Nednostavan nain red kcije statikog elektriciteta prostoriji je koritenjem anti> statikog prekrivaa poda, k povina namjetaja i zastora nainjeni. od prirodni. vlakana, te redovno i'enje radnog prostora i za"rana p enja radnom prostor %

=2

AC* )dravlje i sig%rnost

Pored toga to je potre"no o"ratiti pozornost na ergonomske aspekte radnog prostora, kao to je polo)aj pri sjedenj , zimanje preda.a, tip monitora, itd% tako!er se mora pripaziti i na sig rnosne aspekte% 97 oprema napaja se elektrinom energijom, to znai da vijek postoji opasnost od elektriki. dara, kao i dr gi. opasnosti koji mog nastati slijed nepa)nje i nepravilnosti koritenj % Svi izvori napajanja i )ice moraj "iti pravilno zemljeni, te provjereni od "ilo kakvi. ote'enja% G"avezno morati isklj iti napajanje ra nala koliko ga otvarate ili premjetate% tako!er tre"a paziti i na to da elektrine priklj nice ne " d preoptere'ene% 1a nala, monitori i dr gi re!aji emitiraj velike koliine topline, pa je stoga va)no redovno pravilno podesiti ventilacij prostoriji% Po mog 'nosti tre"ate dr)ati k 'ite ra nala na stol ili nekoj zdign toj povrini, tako da se ne dodir je poda%

=3

E +A?16A56A (IF1+6O(T I P+OPI(I

5lavni sig rnosni rizici za ra nala glavnom dolaze od sami. korisnika, a tek potom od vir sa i ra nalnog kriminala% Upravo je stoga va)no da korisnici " d svjesni kako 'e zatititi svoje podatke koritenjem lozinki ali i to "i tre"alo initi ako im se rad s ra nalom dogode pro"lemi% U ovom 'emo se poglavlj "aviti pravo tom pro"lematikom, kao i pitanjem zatite a torski. prava i privatnosti ra nalnoj ind striji%

@.1 R"&U#"'#" SIEUR# ST

Postoji mnogo naina na koje mo)e do'i do ote'enja ra nalni. podataka i .ardvera% ;a "iste donekle "la)ili rizik od kvara .ardvera, mo)ete zeti polic osig ranja na oprem , no sit acija je mnogo slo)enija i oz"iljnija kad se radi o vitalnim podacima i o nji.ov event alnom g "itk % ;a "iste se zatitili od takve sit acije va)no je poznavati neka osnovna pravila zatite podataka%

5j%dska pogre:ka
(ao to smo ve' prije spomen li, jedna od glavni. opasnosti po ra nalne podatke jes sami korisnici ra nala, koji svojim neopreznim radom i nepotivanjem osnovni. pravila sig rnosti podataka gro)avaj sig rnost i privatnost vitalni. podataka% (ako "i se to vie manjio rizik od takvi. pogreaka, "ilo "i po)eljno organizirati nek vrst teaja koji "i korisnike ra nala p tio osnovne principe zatite podataka i ra nalne sig rnosti, te op'enito o tome kako pravljati .ardverom, so+tverom i podacima% (ao primjer mo)emo navesti osjetljivost tvrdi. diskova na trenj i pomjeranje, oso"ito koliko je ra nalo paljeno i disk je potre"i% &adalje, tvrdi s diskovi osjetljivi na d .anski dim, pa "i prostorijama gdje je smjeten posl )itelj tre"alo strogo za"raniti p enje% &e tre"a niti napominjati kako proliveno pi'e mo)e djelovati na elektronike komponente ra nala% 9sto tako, tre"ate o"ratiti pa)nj na koritenje C;>a, da ne "i na njima ostali otisci prstij ili ogre"otine%

Prist%p podacima
0ardver nije jedina stvar koja privlai potencijalne ra nalne kriminalce% 8a)ni podaci esto s ak i privlanija meta za potencijaln konk rencij ali i dr ge koji iz nji. mog izv 'i event aln korist "ilo time da i. posjed j ili time da i. jednostavno nite% P no ra nala sadr)ava osjetljive ili povjerljive podatke% Prist p tim poadcima tre"ao "i "iti strogo ogranien kako "i se sprijeio "ilo kakav nea torizirani prist p takvim podacima%&ajjednostavniji, a mo)da i naj inkovitiji, nain zatite podataka je da zaklj avate vrata prostorija kojima se nalaze ra nala na kojima s takvi podaci po.ranjeni, a da se prist p dop sti samo a toriziranom oso"lj % 7o je o"iajena praksa mnotv veliki. tvrtki% (oritenjem kom"inacije korisnikom imena i lozinke za prist p podacima omog ' je raz mn kontrol nad tim tko op'e ima prist p podacima% Qozinke ne "i smjele sadr)avati "ilo kakv izravn vez s korisnicima koji i. koriste% Primjeri loi. lozinki s npr% vlastito ime, ime nekog lana o"itelji, dat m ro!enja i sl% 9sto tako nije p tno kao lozink oda"rati "ilo koj rije iz rjenika, s o"zirom da postoje pose"ni programi razvijeni pravo svr. raz"ijanja lozinki, a koji se koriste pravo rjenikom kako "i pok ali pogoditi lozink %

=?

&aravno da korisnici ne "i tre"ali zapisivati svoje lozinke na papiri'e, z"og raz mne s mnje da 'e se papiri'a s lozinkom dokopati zlonamjerne oso"e% Prilikom nosa lozinke na ra nalo, ona 'e se vijek prikazivati kao niz asteriska ili zvjezdica (______$, kako se ne "i mogla jednostavno proitati% &aposlijetk , svaki p t kad nap tate vae ra nalo odjavite se kao korisnik, kako netko ne "i mogao prist piti vaim podacima i programima dok vas nema%

IT kriminal
*ilo koja nezakonita radnja poinjena koritenjem in+ormacijski. te.nologija mo)e se okarakterizirati kao ra nalni kriminal% Gvaj tip kriminala opjavlj je se praktiki svim dr)avama svijeta% Postoji itav niz razliiti. 97 zloina, klj j 'i t nezakonit prist p podacima, ra nalne prevare, stjecanje ilegalni. in+ormacija, ra nalna sa"ota)a, ilegalno koritenje ra nalne opreme, krivotvorenje dok menata, piratizacija so+tvera i presretanje ra nalni. kom nikacija (78 i radio kom nikacije$% Prvo i najva)nije, 97 s stavi mog "iti meta zloina% primjer ra nalnog kriminala je nea torizirani prist p 97 s stavima radi stjecanja in+ormacija, ili radi "risanja i modi+iciranja podataka (ra nalna sa"ota)a$% 1a nala tako!er mog "iti koritena za izvravanje konvencionalni. kazneni. djela% (ao primjer mo)emo navesti "ankovne prijevare prilikom online trans+era sredstava%

F.2 Raunalni virusi

1a nalni je vir s zapravo program koji se mo)e in+iltrirati na ra nalo i zaraziti dr ge programe% Qj di koji proizvode vir se jednostavno s zlonamjerni i )ele svojim programima, tj% vir sima, izazvati tet %8ir si se mog iriti "ilo razmjenom in+icirani. podataka p tem disketa, C;>ova ili 9nterneta% ;anas s esti takozvani Dorm vir si (crvi$, koji se glavnom ire p tem privitaka elektronike pote, a nakon to se in+iltriraj na vae ra nalo, sami se"e m ltipliciraj i alj na adrese svi. lj di koje imate vaem elektronikom adresar % 8ir si se ne aktiviraj vijek neposredno nakon in+iltracije% esto se pokre' tek nakon odre!enog vremenskog perioda, ili pak na odre!eni dat m ili odre!eno vrijeme% Postoje dvije glavne vrste ra nalni. vir sa datoteni vir si i "oot sektor vir si% ;atoteni se vir si o"ino prikrivaj pod o"inim izvrnim datotekama kao %A@A ili %CG/ datoteke%Mire se nakon to se neki in+icirani program kopira s diskete, C;>a ili p tem mre)e na dr ga ra nala% 8ir s se aktivira pokretanjem zara)ene datoteke, pri em neprimjetno in+icira i dr ge datoteke na ra nal %8ir si koji in+iciraj tzv% "oot sektor diska (prostor na disk kojem se smjetaj programi koji se aktiviraj kod pokretanja ra nala$ postaj aktivni po paljenj ra nala% jedna od naj"olji. sig rnosni. mjera "or"i protiv vir sa je svakako redovno koritenje antivir sni. programa% Gvakvi s programi stanj identi+icirati i kloniti ra nalne vir se s tvrdog diska ili s disketni. jedinica prije nego voi spij nainiti kakv tet % 8rlo je va)no redovno osvje)avati "az in+ormacija o de+inicijama vir sa, neovisno o tome koji antivir sni program koristite jasno je da ni antivir sni program ne mo)e prepoznati i kloniti vir s koji se pojavio nakon to je program izdan, jer ga ne mo)e prepoznati` (oliko god "ili oprezni, nemog 'e je potp no kloniti mog 'nost zaraze ra nala vir som pravo stoga je od klj ne va)nosti redovito vriti "ack p (izrada zatitne kopije$ vitalni. podataka%

=K

Trojanski konji
7rojanski konj je pop laran naziv za maliciozne ra nalne programe koji iskoritavaj sig rnosne prop ste operativnim s stavima i programima kako "i omog 'ili potp no pre zimanje kontrole na daljenim ra nalima% 7rojanski konji se ipak na ire pop t vir sa, pa prema tome predstavljaj i realno manj opasnost%

7%govi
* g je termin kojim se pop larno oznaava neki proop st samom program , ime se zapravo posti)e nepravilnost i nesta"ilnost rad samog programa, ali i ra nala% * govi s nael "ezopasni, premda mog zrokovati g "itak podataka ako program kojem radite prestane + nkcionirati% Sig rnost na 9nternet :ko s ra nala na kojima radite spojena na 9nternet, oso"it pa)nj tre"a pokloniti sig rnosti podataka% &a primjer, korisnika imena i lozinke ne smij se ni kojem sl aj klj ivati e>mail por kama, " d 'i da se ne mo)e tvrditi ita li i netko dr gi e>mail por ke% oso"ito oprezni morate "iti pri skidanj programa ili dr gi. datoteka s 9nterneta, " d 'i da postoji odre!eni rizik da s te datoteke nositelji vir sne in+ekcije% 5lavni se datoteni posl )itelji na 9nternet redovito provjeravaj od vir sa, no svejedno je po)eljno da i vi provjerite tako skin te datoteke oso"no% Potre"no je "iti prilino oprezan prilikom davanja "roja kreditne kartice preko 9nterneta, s o"zirom da sig rnosne mjere tom podr j jo nis dovoljno vrste i potp no implementirane% Standardi sig rnosti kartinom oslovanj preko 9nterneta jo s vijek +azi razvoja%

6estanak str%je
:ko prilikom rada ra nala do!e do nestanka str je, sve in+ormacije koje pret.odno niste po.ranili "it 'e izg "ljene% (ako "iste iz"jegli mog 'nost da izg "ite ve'e koliine podataka, va)no je spremati podatke e'im intervalima% 8elike tvrtke o"ino osig ravaj dodatni izvor napajanja, koji se aktivira odma. po nestank glavnog izvora% 1jeenje za male korisnike s takozvani s stavi neprekidnog napajanja (UPS$, koji omog ' j odre!eno vrijeme a tonomije rad ra nala (o"ino 3 do 14 min ta$ nakon to do!e do nestanka str je%

I#rada #a:titnih kopija podataka

&e samo da mo)e do'i do pro"lema rad s programima i podacima, i .ardver je tako!er kvarljiv%Ukoliko recimo do!e do kvara na tvrdom disk , svi podaci s njega mog jednostavno nestati% Upravo stoga je n )no redovno raditi kopije va)ni. podataka, tzv% "ack p% *ack p podataka adnas se glavnom radi na C;>1D medijima, tj% na iz"risivim C;>ima% Svakako iz"jegavajte koritenje disketa za izrad "ack pa, " d 'i da imaj ogranien kapacitet i relativno s nepo zdane za trajn po.ran podataka% &eke tvrtke koriste magnetne trake za izrad "ack pa%

(istemski logovi
U ve'ini je sl ajeva pametno odr)avati redovite logove (zapise$ o tome koji s sve procesi pokren ti na ra nal , kako "i se sl aj odre!eni. pro"lema otkrilo koji je proces, a samim

=I

tim i koji je program, zrokovao pro"leme "i se takvi pro"lemi " d 'e sprijeili%

rad % 7i logovi mog se kasnije iskorisititi kako

+je:avanje pro4lema (Tro%4leshooting)

*ez o"zira koliko sig rnosni. proced ra provedete i implementirate, prije ili kasnije mo)e do'i do pro"lema rad ra nala% Gvi pro"lemi se mog pojaviti "ilo kad, ali glavnom do nji. dolazi nakon instalacije novi. programa iSili dodavanja novi. re!aja na ra nalo% 8e'ina tvrtki poljava str njake koji s zad )eni za odr)avanje 97 s stava n tar tvrtke (tzv% sistem administratori$, a koji mog pr )iti pomo' slinim sit acijama% Ukoliko je pak pro"lem na k 'nom ra nal , mo)ete event alno kontaktirati tvrtk kod koje ste na"avili ra nalo, ili event alno prijatelje koji posjed j odre!eno in+ormatiko znanje% prije nego to op'e potra)ite pomo', pok ajte sami rijeiti pro"lem% Avo nekoliko o"iajeni. pro"lematini. sit acija koje se mog javiti i jednostavniji. rjeenja% 1a nalo ili monitor ne radeH > Provjerite jes li svi re!aji pravilno priklj eni% > Provjerite jes li re!aji klj eni > 1esetirajte ra nalo% Podaci se ne mog po.ranitiH > Provjerite imate li dovoljno prostora na disk za spremanje% > :ko koristite diskete, nji.ov je kapacitet relativno malen% > Provjerite je li datoteka koj spremate 1ead onl-# (samo za itanje$ Program ne reagira na klikanje ili na tipkovnike nared"eH > Pritisnite kom"inacij tipki aCtrlbZa:ltbZa;eleteb i zatvorite aplikacij koja ne reagira% Svi 'e podaci koje ste nijeli t aplikacij me! tim time "iti nepovratno izg "ljeni% > :ko gornje rjeenje ne poma)e, pritisnite 1eset# na k 'it ra nala da prisilno resetirate ra nalo% > :ko se isti pro"lem neprestano javlja odre!enoj aplikaciji, ponovno je instalirajte%

=J

Gsnovni koncepti in+ormacijski. te.nologija%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1 1 Gsnovni koncepti 97>a%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1 1%1 0ardver, so+tver i 97%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1 1%2 7ipovi ra nala%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1 1%= (omponente oso"nog ra nala%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2 2 0ardBare%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%= 2%1 Procesor%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%= 2%2 Ulazni re!aji (9np t devices$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%= 7ipkovnica%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%= Pokazivaki re!aji%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2 /ikro+on%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2 Skener%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2 ;igitalne kamere%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%3 2%= 9zlazni re!aji%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%3 /onitor%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%3 Pisai%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%? Ploteri%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%? Rv nici%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%? Sintetiki govor%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%K = Po.rana podataka%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%I =%1 Ure!aji za po.ran podataka%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%I 7vrdi disk%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%I ;isketa%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%I C;>1G/%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%I ;8;%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%J Rip diskovi%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%J /agnetska traka%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%J =%2 /emorija%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%14 1:/%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%14 Cac.e%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%14 1G/%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%14 =%= /jerenje kapaciteta po.rane%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%11 ;atoteke (Ciles$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%11 /ape (Colders$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%12 Rapisi (1ecords$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%12 *itovi i "ajtovi ("-te$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%12 =%2 Per+ormanse ra nala%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1= 2 So+tBare%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%12 2%1 1azliite vrste so+tvera%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%12 2%2 Gperativni s stav%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%12 DindoBs%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%12 (orisniko s elje%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%13 2%= :plikacije (programi$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%13 Uredski alati%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%13 Specijalizirani programi%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1? 2%2 1azvijanje 97 s stava%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1K 3 (om nikacije i mre)e%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1I 3%1 Qokalne mre)e (Q:& Qocal :rea &etBork$ i daljene mre)e (D:& Dide :rea &etBork$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1I Peer>to>peer mre)e (klijent>klijent mre)e$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1J

24

(om"inirane mre)e%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1J 7opologije Q:&>a%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1J D:& (Dide :rea &etBork$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1J 3%2 Uloga telekom nikacijski. mre)a razmjeni podataka%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1J /odemi%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%24 *rzina prijenosa (7rans+er rate$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%24 3%2%1 (G&8A&C9G&:Q&A 7AQA(G/U&9(:C9NS(A /1AcA%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%24 7ele<%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%21 Ca<%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%21 1a nala opremljena modemom%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%21 3%2%2 ;igitalne telekom nikacijske mre)e%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%21 9S;&%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%21 3%2%= Satelitske kom nikacije%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 3%2%2 (om"iniranje 78>a, telekom nikacija i 97>a%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 3%= 9nternet%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 Alektronska pota (A>mail$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2= Dorld Dide De" (DDD$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 7ra)enje in+ormacija%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 ;isk sijske gr pe%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 9nternet 1ela- C.at%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 &etmeeting (8ideo Con+errencing$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%22 Prijenos datoteka p tem C7P>a%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%23 ? (G19M7A&NA 1:WU&:Q:%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%23 ?%1 (Ud&: UPG1:*: 1:WU&:Q:%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%23 ( 'na za"ava%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%23 ( 'ne +inancije%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%23 Pomo' za .endikepirane oso"e%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2? 9nternet%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2? Udaljeni rad%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2? ( 'ne mre)e%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2? ?%2 1:WU&:Q: U P198:7&G/ SA(7G1U%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2K Poljoprivreda%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2K 9nd strija%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2K Usl )ne djelatnosti%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2K ?%= 1:WU&:Q: U N:8&G/ SA(7G1U%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2K ?%2 UPG1:*: 1:WU&:Q: U M(GQ:/:%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2I Gsnovne i srednje kole%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2I Uenje na daljin %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2I ?%3 (G19M7A&NA 1:WU&:Q: U S8:(G;&A8&G/ c98G7U%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2I 7rgovine%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2I (nji)nice%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%2J K 97, ;1UM78G 9 R;1:8QNA%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=4 K%1 Avol cija dr tva%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=4 K%1%1 9n+ormacijsko dr tvo%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=4 ;igitalna revol cija i in+ormacijska s per a tocesta%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=4 Uloga lj di in+ormacijskom dr tv %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=1 K%1%2 Pro"lem 2444>te godine%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=1 K%1%= A>commerce%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=1 K%2 1adno okr )enje%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2 K%2%1 Podeavanje prikladnog radnog okr )enja%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2

21

K%2%2 (oritenje prave opreme%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2 /onitor%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%== 7ipkovnica i mi%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%== &amjetaj i radni polo)aj%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%== K%2%= Ciziko okr )enje%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2 rasvjeta%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2 * ka%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2 1adijacija s ra nalni. monitora%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2 (lima> re!aji%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=2 K%= Rdravlje i sig rnost%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=3 I 1:WU&:Q&: S95U1&GS7 9 P1GP9S9%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=? ?%1 1:WU&:Q&: S95U1&GS7%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=? Qj dska pogreka%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=? Prist p podacima%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=? 97 kriminal%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=K I%2 1a nalni vir si%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=K 7rojanski konji%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=I * govi%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=I &estanak str je%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=I 9zrada zatitni. kopija podataka%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=I Sistemski logovi%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=I 1jeavanje pro"lema (7ro "les.ooting$%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%=J

22