ARHITEKTURA RAČUNARA

Računar je svaka naprava koja služi za neku obradu podataka.

Podatak je bilo koji pojam kojim opisujemo neko svojstvo nečega ( 13, plavo, nejednako ).
Informacija je podatak sa dodijeljenim značenjem ( 13 studenata, plavo auto ).
Informatika je nauka koja se bavi strukturiranjem, obradom i prenosom informacija.

GENERACIJE RAČUNARA

PRVA GENERACIJA RAČUNARA ( 1937. – 1958. )

Osnovna gradivna jedinica računara je elektronska cijev:

 velikih dimenzija
 krhka
 velike mase
 troši puno energije
 spora u radu
 vremenom se troši, pa je treba zamijeniti .

DRUGA GENERACIJA RAČUNARA (1959. – 1963. )

Osnovni gradivni element je tranzistor. Prednosti u odnosu na prvu generaciju :

 manje dimenzije ( veličine ormara )
 lakše održavanje računala
 niža cijena
 manja potrošnja
 veća dostupnost ( fakultetima i većim firmama )
 brži računar .

TREĆA GENERACIJA ( 1964. – 1970. )

Temeljni element je integrirani krug, odnosno niz tranzistora i veznih elemenata povezanih na
poluvodiču. Prednosti u odnosu na drugu generaciju :
 dodatno smanjenje dimenzija ( stane na veći stol )
 smanjenje potrebne snage
 ubrzan rad
 lakše održavanje
 niža cijena .
ČETVRTA GENERACIJA RAČUNARA ( 1971. – danas )

Osnovna gradivna jedinica je procesor, odnosno minijaturni tranzistori na jednom čipu .

Izumom mikroprocesora omogućila se pojava prvih računara dostupnih širem građanstvu, te je tako
nastao prvi PC ( Personal Computer ).
Dolazi i do razvoja vanjskih uređaja ( memorije, monitori, printeri, modemi ), te programske podrške
(operativni sistemi i korisnički programi ). Prednosti u odnosu na treću generaciju :
 manje dimenzije
 brži računar
 niže cijene
 lakše održavanje računara .

PETA GENERACIJA RAČUNARA

Projekat je započeo 1980. godine u Japanu . Cilj projekta bio je stvaranje inteligentnog računara koji bi
rješavao zadatke za koje su potrebna ljudska svojstva ( inteligencija, imaginacija i intuicija ).
Ključna područja istraživanja su :
 umjetna inteligencija
 ekspertni sistemi
 istraživanje prirodnih jezika

ŠESTA GENERACIJA RAČUNARA

- primjena neuronskih mreža

Struktura u kojoj se informacije obrađuju velikim brojem procesora ( oko 10 000 ), te se time postiže veća
brzina obrade i paralelna obrada .
Npr. : za posao kojem današnjem računaru treba nekoliko godina, takvo bi računar obavio za nekoliko
sati.
Podaci se praktično izražavaju u dva oblika :

 kontinualni ( analogni ) oblik :

podaci se predstavljaju analognim fizičkim veličinama, najčešće naponom ili strujom .

 direktni ( digitalni ) oblik :

podaci se predstavljaju ciframa, odnosno cifarskim digitalnim vrijednostima, a reprezentuju se
najčešće impulsima .

Postoje tri načina obrade podataka : analogni, digitalni i hibridni .

Također postoje i tri tipa računara : analogni, digitalni i hibridni računar .

Analogni računar koristi analogno predstavljanje podataka, a njegovi osnovni gradivni elementi su
elektronska kola – tzv. „operacioni pojačivači“ . Osim operacionih pojačivača, koriste se i drugi
elementi poput : otpornika, kondenzatora, dioda, tranzistora i sl.
Prednosti : velika brzina obrade podataka i dobivanja rezultata, brzina je skoro ista neovisni o složenosti
operacije koja se obavlja.
Nedostaci :
 mala tačnost obrade podataka
 velika složenost
 mala pouzdanost
 visoka cijena .
Analogni računari se koriste samo u specijalnim primjenama u kojima se uglavnom zahtijevaju velike
brzine .

Digitalni računar koristi numeričko i digitalno predstavljanje podataka, te obradu numeričkih i digitalnih
podataka. Sve operacije se svode na osnovne aritmetičke ( +, - ) i osnovne logičke ( I, ILI, NE ) operacije,
a u obradi se primjenjuju tzv. „algoritamski postupci“ .
Prednosti:
 velika tačnost obrade podataka
 jednostavno čuvanje podataka u memoriji računara
 manja složenost
 veća pouzdanost
 niža cijena

Nedostaci:
 manja brzina obrade podataka

Digitalni računari se koriste u primjenama gdje se ne zahtijevaju velike brzine ( svi računari opšte
namjene ) .
Da bi se iskoristile glavne prednosti analognog i digitalnog računara ( brzina i tačnost ) , razvijeni su
mješoviti ili tzv. „hibridni računari“ . Kod njih se koriste analogni i digitalni načini predstavljanja i
obrade podataka, ovisno o prigodi. Ovi računari imaju veliku primjenu u određenim oblastima, npr. u
upravljanju procesima .
 Analogni dio računara ostvaruje vezu sa procesom kojim upravlja. Preko analognih signala istog
procesa, on prati odvijanje procesa i upravlja njime.
 Digitalni dio računara realizuje funkciju upravljanja. Na osnovu dobivenih podataka od
analognog dijela, on vrši obradu i generiše upravljačke rezultate koje dostavlja analognom dijelu.
Veza između analognog i digitalnog dijela se ostvaruje preko elektronskih skolopva za konverziju
signala:
 analogno- digitalni ( A/D ) konvertori
pretvaraju analogne signale (podatke) u digitalne .

 digitalno- analogni ( D/A ) kovertori

pretvaraju digitalne signale (podatke) u analogne .

Centralna procesorska jedinica ( CPU ) kontrolira izvršenje programa i aritmetičko- logičkih operacija .
CPU je izveden kao integrirani elektronski sklop (čip) i naziva se mikroprocesor .
Procesor izvršava programski kod, te je stoga uobičajeno programe koji se izvršavaju u računaru nazivati
procesima. Prema tome, proces predstavlja program u izvršenju .
 DIGITALNI RAČUNARI

Radna memorija pamti digitalne informacije dok je računar u operativnom stanju.

RAM memorija je memorija napravljena od poluvodičkih elemenata u koje se mogu upisati i išćitati
stanja digitalne informacije.
ROM memorija je manji dio memorije napravljen od poluvodičkih elemenata koji trajno pamte neku
digitalnu informaciju. U ROM-u je upisan program koji pokreće osnovne funkcije računara.
Registri su memorijske jedinice ugrađene u procesoru. U njih se privremeno smješta podatak iz radne
memorije, te rezultat aritmetičko-logičke operacije koja se trenutno izvršava u procesoru.

Vanjska memorija služi za trajno pohranjivanje podataka (hard diskovi, optički diskovi,...).
Ulazne jedinice služe za unos podataka (miš, tastatura, skener,...).
Izlazne jedinice služe za prikaz informacija korisniku računara (monitori, štampači,...).
Operativni sistem je poseban program kojeg računar održava kada je u radnom stanju.
On obavlja osnovne funkcije računara:
 inicijalizacija računara
 kontrola i redoslijed izvođenja programa
 kontrola upotrebe memorije
 prijem, pohranjivanje i obrada podataka
 vremenska raspodjela funkcija računala,...

Softver se dijeli na:

 sistemski (programi operativnog sistema, servisni i uslužni programi,...)
 aplikativni (korisnički programi: za obradu podataka iz baza, za hardver,...).
 VON NEUMANN-ov MODEL RAČUNARA

Računar čini 5 osnovnih jedinica:

 aritmetičko-logička jedinica
 upravljačka jedinica
 memorija
 ulazna jedinica
 izlazna jedinica

Svi savremeni računari opšte namjene, pa i personalni računari imaju Von Neumann-ovu strukturu
(prikaz na slici).
Funkcija ulazne jedinice:

 omogućuje unos podataka i programa

 prima i unosi potrebne podatke za obradu (iz okoline)
 pretvara podatke iz jednog fizičkog oblika u drugi
 preko ulaznih jedinica se upravlja računarom

Funkcija memorijske jedinice (operativne memorije):

 čuvanje podataka
 iz nje se očitavaju svi programi za vrijeme rada računara

Funkcija aritmetičko- logičke (operacione) jedinice:

 obrada podataka:

- obavlja stvarnu obradu podataka

- obrađuje podatke iz memorijske i ulazne jedinice
- obradu vrši u skladu sa programom koji se izvršava u računaru

Funkcija izlazne jedinice:

 prenos rezultata obrade korisniku

 pretvara rezultate obrade iz jednog fizičkog oblika u drugi

Funkcija upravljačke jedinice:

 upravlja svim operacijama u računaru

 upravlja izvršavanjem programa
 dobiva instrukcije programa iz memorijske jedinice i izvršava ih
 prati stanja ostalih jedinica računara

Centralne jedinice računara su:

1. memorijska jedinica
2. upravljačka jedinica
3. aritmetičko- logička jedinica

Periferne jedinice računara su:

1. ulazna jedinica
2. izlazna jedinica.

Aritmetičko-logička i upravljačka jedinica posmatraju se kao jedna cjelina koja se naziva procesor ili
centralna procesorska jedinica (CPU) .
Mikroprocesor je procesor realizovan kao jedno monolitno integrisano kolo.
Mikroračunar je rečunar u kojem se koristi mikroprocesor (PC,…) .
 HARVARD ARHITEKTURA RAČUNARA

Ovu arhitekturu predložio je Howard Aiken.

 programi i podaci su razdvojeni u memoriji računara
 rezultira bržim i pouzdanijim izvršavanjem programa i obradom podataka
 složenija je od Von Neumann-ove structure
 koristi se kod računara gdje se zahtijeva velika brzina rada

Harvard organizacija i arhitektura računara

 MEMORIJA

Memorija služi za pohranu podataka i programa, te ih stavlja na raspolaganje ostalim dijelovima sistema.
Kapacitet memorije je najveća količina podataka koju memorija može pohraniti, a izražava se u
bajtovima.

1 kilobajt (KB) = 210 = 1 024 bajta

1 megabajt (MB ) = 1.024 2 bajta = 1 048 576 bajta
1 gigabajt (GB) = 1 048 576 2 bajta = 1 073 741 824 bajta
1 terabajt (TB) = 1 073 741 824 2 bajta = 1 099 511 627 776 bajta

Vrste memorije su:

 RAM memorija ( Random Access Memory)

-radna memorija, služi za pohranu podataka tokom obrade

 ROM memorija ( Read Only Memory)

-sadržaj je trajno zapisan, u ROM-u su pohranjene osnovne informacije za rad računara

RAM MEMORIJA

RAM je vrsta memorije u koju se mogu upisivati podaci i iz nje ih čitati, koliko god puta je potrebno.
Kapacitet RAM-a je važan za uspješan rad računara, a kreće se od nekoliko KB (za mikroračunare), do
vise GB (za velike računarske sisteme).
Cilj proizvođača memorijskih čipova je najveća moguća brzina pristupa po najmanjoj cijeni.
Podjela RAM memorije:
a) statička – sadrži statičke memorijske ćelije (SRAM)
b) dinamička- sadrži dinamičke memorijske ćelije (DRAM) .

Statička RAM memorija (SRAM) :

Svaki bit joj je pohranjen u bistabilnom sklopu koji se nalazi u memorijskom integrisanom kolu
Prednosti: jednostavnost građe , cijena, brz pristup.
Nedostaci: velike dimenzije.

Dinamička RAM memorija (DRAM) :

Svaki bit joj je pohranjen kao naboj u malom kondenzatoru koji se nalazi u memorijskom integrisanom
sklopu.
Prednosti: male dimenzije kondenzatora, niska cijena.
Nedostaci: složen sklop, spora u radu .
 ROM MEMORIJA

ROM je ispisna memorija, podaci se upisuju samo jednom.

- podatke upisuje proizvođač računara (BIOS)
- korisnik ih ne mijenja
- kada se iksljuči napajanje računara, ROM zadržava podatke u sebi

PROM (Programmable ROM):

- proizvode se prazni, pa se jednom isprogramiraju i vise se ne mogu obrisati

EPROM (Erasable Programmable ROM):

- programirana u EPROM programatorima
- sadržaj se briše dužim izlaganjem ultraljubičastoj svjetlosti

EEPROM (Electrically Erasable Programmable ROM):

- najnoviji ROM, i danas u upotrebi
- sadržaj se briše dovođenjem električnih signala na čip
- može se ponovo programirati nakon brisanja

HARD DISK

Hard disk je magnetni medij za trajnu pohranu podataka. Prvi hard disk, zvan “IBM 350”, pojavio se
1956. god, a koristio je 50 ploča, od kojih je svaka bila promjera 60cm, a mogao je pohraniti 4,4 MB
podataka.
70-ih godina za hard disk usvojen je naziv Winchester, odnosno, disk zatvoren u vlastito kućište sa
glavom koja lebdi iznad diska.
1979. godine, tvrtka Seagate predstavlja prv hard disk (“ST 506”), prilagođen osobnim računarima.
Promjer mu je bio 5,25 palaca, a mogao je pohraniti 5 MB (bolja verzija do 10 MB) .
S pojavom IBM PC XT računala, hard disk postao je uobičajeni dio osobnih računara.
Razvojem tehnologije, smanjile su se dimenzije, a povećao kapacitet hard diska.
Cjeline hard diska cu:
1. ploče (diskovi)
2. magnetske glave
3. aktuator sa nosačima
4. glava
5. elektronički sklopovi (kontroler)

Ploče hard diska građene su od:

 nemagnetskog materijala (daje oblik i čvrstoću)
 feromagnetskog premaza (može se trajno magnetizirati) .

Nemagnetski materijal :

- čvrst, lak za obradu, jeftin

- koristi se aluminij i njegove legure
- u upotrebu ulaze keramika i staklo jer su otporniji na topline i omogućuju izradu tanjih ploča

Magnetski premaz:

- debljina feromagnetskog sloja iznosi nekoliko mikrometara

- vrste feromagnetskih materijala se stalno mijenjaju zbog potrebe za većom gustoćom zapisa
 CPU ( Central Process Unit)

Zadaci CPU su:

 obrada podataka
 upravljanje protokom podataka
 nadzor pravilnog rada sistema

Osnovne komponente procesora su:

 aritmetičko- logička jedinica
 upravljačka jedinica
 registri
 cache memorija

Organizacija CPU-a

Aritmetičko- logička jedinica obavlja se logičke i aritmetičke operacije.

Registri privremeno spremaju podatke pri izvršavanju pograma.
Upravljačka jedinica upravlja radom ostlih dijelova na osnovu instrukcija iz programa.
Cache (keš) memorija nalazi se u procesoru ili uz njega, a čuva često korištene podatke.
Centralna jedinica sastoji se od procesora i operativne memorije.

Prikaz procesora
 Aritmetičko- logička jedinica:

Procesor:
- izvršava obradu podataka, te upravljanje procesima i interakcijama
- obradu podataka vrši A-L jedinica, a upravljanjeprocesima vrši upravljačka jedinica

Aritmetičko- logička jedinica izvršava:

1. aritmetičke operacije (sabiranje,množenje,…)
2. logičke operacije (logičko sabiranje, logičko množenje,…).

Elementi kojima se obavljaju operacije su:

1. Registri: akumulatori, ragistri sa nepokretnim i pokretnim zarezom,…
2. Binarni sabirač (ADDER): obavlja funkciju sabiranja prema pravilima binarnog računanja, a
sabirač vrši najvažnije funkcije A-L jedinice
3. Upoređivač: upoređuje sadržaj opšteg registra i akumulatora (tipične aktivnosi upoređivača su:
“manje”, “veće” , “jednako”, …).

Struktura aritmetičko- logičke jedinice

Podjela aritmetičko- logičke jedinice:

1. Po načinu izvršavanja operacija:

 paralelne
 serijske
 paralelno-serijske

2. Po načinu predstavljanja brojeva nad kojima se vrše operacije:

 sa fiksnim zarezom ( sa cjelobrojnim i razlomljenim brojevima)
 sa pokretnim zarezom
 decimalni

3. Po strukturi:
 sa direktnom strukturom (registar operanada, registar akumulator, opšti registar)
 sa magistralnom strukturom (registri, komutatori, logička mreža)

Kod aritmetičko- logičke jedinice sa direktnom strukturom za izvršavanje jedne mikroperacije potrebno je
obično formiranje jednog funkcionalnog signala, a kod jedinice sa magistralnom strukturom potrebno je
vise signala.
 Upravljačka jedinica

Upravljačka jedinica je jedan od najvažnijih i najsloženijih dijelova centralnog procesora.

Zadaci upravljačke jedinice su upravljanje radom svih funkcija i dijelova računarskog sistema kao što su:
 upravljanje radom ulazno- izlazne jedinice
 uvodi i opoziva podatke iz operativne memorije
 upravlja prenosom podataka iz A-L jedinice u operativnu memoriju i obrnuto
 upravlja izvršavanjem aritmetičkih operacija i donosi logičke zaključke.

Sve funkcije koje CPU vrši na osnovu upravljačkih informacija su instrukcije.

U sastav hardvarski realizovane upravljačke jedinice ulaze:

 registar koda instrukcija
 dekoder koda operacije
 generator sinhronizacionih impulse
 brojač taktova
 dekoder taktova
 logičke mreže za generisanje funkcionalnih signala
 kola za formiranje funkcionalnih signala

U procesu izvršavanja instrukcije, ona se čuva u registru instrukcija (RIN). Dekoder koda operacije
generiše signale za realizaciju date operacije. Generator sinhronih impulsa generiše potrebne impulse za
vremensko usklađivanje rada jedinice računarskog sistema. Dekoder taktova generiše signale potrebne za
izvršavanje instrukcije. Logičke mreže za generisanje funkcionalnih signala generišu funkcionalne
signale.

Struktura hardverski realizovane upravljačke jedinice

 Hardverski realizovana upravljačka jedinica

Karakteristike ovoga načina implementacije su:

 Sve funkcije upravljačke jedinice se implementiraju pomoću logičkih elemenata.
 Logički elementi su spojeni međusobnim vezama (“žicama”) .
 Skup ulaznih signala u upravljačku jedinicu predstavlja sekvencijalnu mrežu koja ih pretvara u
skup izlaznih kontrolnih signala.

Razlozi napuštanja ovakvog načina implementacije su:

 Kompleksnost mreže koja realizuje funkcije upravljačke jedinice
 Nemogućnost proširenja postojeće upravljačke jedinice uvođenjem novih funkcija
 Teže testiranje ispravnosti rada upravljačke funkcije.

Drugi pristup baziran je na principima mikroprogramiranja.

Svakoj mikrooperaciji pridruži se odgovarajuća upravljčka riječ zvana mikroinstrukcija, koja se čuva u
upravljačkoj memoriji.
Tako se dobije skup mikroinstrukcija (mikroprogram).

Mikroprogramska upravljačka jedinica

 Mikroprogramska realizacija upravljačke jedinice

Upravljačka jedinica sastoji se od:

 mikroprogramske memorije
 mikroprogramskog brojača
 prihvatnog registra mikroinstrukcije
 kombinacione mreže za generisanje upravljačkih signala
 kombinacione mreže za generisanje novih vrijednosti mikroprogramskog brojača.

Mikroprogramska memorija služi za smještanje mikroprograma.

Mikroprogramski brojač određuje adresu mikroinstrukcije (u mikroprogramskoj memoriji).
Prihvatni registar mikroinstrukcije prihvata mikroinstrukcije očitane iz mikroprogramske memorije.

Kombinaciona mreža za generisanje upravljačkih signala generiše dvije grupe signala:

 upravljačke signale operacione jedinice
 upravljačke signale upravljačke jedinice.

U sastav upravljačke jedinice ulaze:

 mikroprogramska memorija (ROM)
 adresni registar mikroprogramske memorije
 registar mikroinstrukcija
 mreže za generisanje sinhronih impulse
 kola za formiranje funkcionalnih signala.

U svakom taktu iz mikroprogramske memorije zahvata se mikroinstrukcija i prebacuje se u registar

mikroinstrukcija.

Mikroinstrukciju dekodira dekoder mikroinstrukcija formirajući u kolima funkcionalne signale za

izvršavanje mikrooperacije.

U adresnom registru mikroprogramske memorije formira se adresa naredne mikroinstrukcije, te se na taj

način izvršava mikroprogram.

Iniciranje mikroprograma vrši se formiranjem početne adrese mikroprograma u adresnom registru.

 Upravljački registri

Upravljački registri namijenjeni su da čuvaju operande i upravljačke informacije u procesu izvršavanja

operacija.
Radni registri dostupni su programeru, on ih može adresirati u instrukcijama.
Upravljački registri nisu dostupni programeru, oni čuvaju upravljačke informacije.

Registri kojima programer može pristupiti su:

 indeksni registri
 bazni registri
 programski brojač

Registri kojima programer ne može pristupiti su:

 registar instrukcija
 brojači pomjeraja sadržaja registara
 pomoćni registri koji se koriste u procesu izvršavanja instrukcije.

U sastav procesora ulazi i ultrabrza memorija koja ubrzava rad sistema (procesor- operativna memorija)
tako što smanjuje broj obraćanja procesora operativnoj memoriji.

Ultrabrza memorija dijeli se na:

 neskrivenu memoriju (dostupna programeru): radni registri
 skrivenu (cache) memoriju (nedostupna programeru): stek memorija, asocijativna memorija,
memorija sa slučajnim pristupom

Primjene mikroprogramiranja:
 implementacija upravljačke jedinice
 realizacija računara emulacijom
 podrška operativnom sistemu
 podrška čvrsto vezanim multiprocesorskim sistemima
 realizacija uređaja specijalne namjene
 podrška višim programskim jezicima
 mikrodijagnostika
 pisanje korisničkih mikroprograma

Funkcije upravljačke jedinice:

 pribavljanje ciklusa
 tumačenje instrukcija
 generisanje upravljačkih signala tokom instrukcijskog ciklusa
 obezbjeđivanje korektnog redoslijeda izvršavanja
 obezbjeđivanje izvršavanja mikrooperacija
 obrada zahtjeva za podacima i instrukcijama iz cache memorije
 prevođenje realnih u virtualne adrese i obrnuto
 implementacija sistema preklapanja i obavljanje odgovarajuće optimizacije
 upravljanje slijedom instrukcija (upravljanje prenosa sa jedne na drugu instrukciju)
 izbor naredne instrukcije za izvršavanje.
 U/I uređaji računara

Ulazne jedinice računara su svi uređaji koji omogućuju unos podataka ili programa iz okoline u računar
i pretvorbu podataka u digitalni zapis.

Izlazne jedinice računara su uređaji pomoću kojih dobijamo informacije iz računara, oni pretvaraju
podatke iz računara u oblik prihvatljiv okolini.