SADRAJ

PLANET ZEMLJA

10 Gdje se nalazi griniki meridijan!" 10 Gdje se Sunce moe vidjeti i u pono?

10 Gdje se nalazi sjeverni magnetski pol?

20 21 21 22 22 22 23 23 23 24 24 24 25 25 25 26 26 26 27 27 28 28 28 29 29 29 30 30 30 31 31 31 32 32 33 33 33 34 34 34 35 35 35 36 36

Kako nastaje mraz? Gdje su najvlanija mjesta na svijetu? Gdje se nalaze najsua mjesta na Zemlji? Gdje Gdje Gdje Gdje Gdje Gdje se nalaze najdulji ledenjaci? se nalaze najvea ledena prostranstva? nalazimo permafrost? nalazimo najvee ledene bregove? se tope ledeni bregovi? nalazimo ledenjake pukotine?

11 Gdje se jednom nogom moe stajati u etvrtak, a drugom u petak? 11 Gdje je horizont?

Gdje se javlja najjaa oceanska struja? Gdje je podruje zatija? Gdje se javlja Golfska struja? Gdje se nalaze podmorske ravnice? Koji su dijelovi oceana najdublji? Koje je more najslanije? Gdje Gdje Gdje Gdje Gdje Koja Koja Gdje Gdje Gdje Gdje Gdje Koja Gdje Gdje Gdje Gdje se nalazi najvei arhipelag? se javljaju plimni valovi? se javljaju najvee plime? se nalazi najdulji greben na svijetu? nalazimo fjordove? je rijeka najdulja? je rijeka najvea? se nalaze najvii vodopadi? su zabiljeena najvee poplave? se nalazi najvee jezero? se nalazi najvie jezero? se nalazi najvea spilja? je spilja najdublja? nalazimo najvee stalaktite i stalagmite? se nalaze najvee pjeane dine? nalazimo arteke bunare? nastaju pustinje?

Gdje se stvara Zemljina kora? Gdje nestaje Zemljina kora? Gdje se nalazi rasjed San Andreas? Gdje se nalazi Velika rasjedna dolina? Gdje e se kontinenti nalaziti za 50 milijuna godina? Gdje se nalaze najstarije stijene? Gdje se mogu vidjeti slojevi stijena stari vie od 1,5 milijardi godina? Gdje nastaju kristali? Gdje nalazimo dijamante? Gdje je najbolje traiti zlato? Gdje se nalazi najvei planinski lanac na svijetu? Gdje se nalazi najvia planina na svijetu? Gdje se nalazi najvei aktivni vulkan? Gdje je vulkan stvorio otok? Gdje se dogodila najvea vulkanska erupcija? Koji je vulkan unitio drevni rimski grad? Gdje se nalazi pacifiki Vatreni prsten? Gdje zabiljeeni najjai potresi? Gdje blato kljua? Gdje se nalazi epicentar potresa? Gdje su najtoplija mjesta na svijetu? Gdje su najhladinja mjesta na svijetu?

Gdje je isuivanjem tla podvostruena veliina drave? Koje je mjesto na Zemlji najosamljenije? Gdje se nalazi najvee umjetno jezero? Gdje se nalazi najvea jama stvorena ovjejom rukom? Gdje se javljaju kisele kie? Gdje se Odakle Gdje se Odakle Gdje je Odakle uzgaja ria? potjee pamuk? uzgaja aj? potjee guma? prvi puta uzgojen kukuruz? potjee kakao?

Gdje se nalazi Dolina spomenika? Gdje uz ekvator nalazimo snijeg?

37 37 37

G d j e se nalazi D i v o v prijelaz? G d j e se nalazi Stijena v a l ? G d j e s e n a l a z i n a j t o n i j i gejzir n a svijetu? BILJKE I IVOTINJE

50 50 50 51 51 52 52 52 53 53 54 54 55 55 56 56 56 57 58

t o su s a v a n e ? Koje ptice ive u savani? Koje savanske ivotinje ive u krdima? K o j e su i v o t i n j e s a v a n s k i l o v c i ? Zato u savani z a j e d n o ivi toliko ivotinja? K o j e s u pustinje z i m i h l a d n e ? M o g u li ribe preivjeti u toploj v o d i ? G d j e rastu kaktusi? K o j a j e pustinja n a j v e a n a svijetu? Kako preivljavaju pustinjske i v o t i n j e ?

38 39 40

G d j e se n a l a z e i to su to b i o m i ? Zato neke ivotinje ive samo u odreenim podrujima? G d j e se pingvini pare?

G d j e s e n a l a z i n a j v e a kina u m a n a svijetu Koje ptice ive u kinim u m a m a ? K o j i s i s a v c i i v e u kinoj u m i A m a z o n e ? Koji sisavci ive u afrikim kinim u m a m a ? G d j e i v e l e m u r i letai? G d j e i v e tigrovi i n o s o r o z i ? G d j e rastu m a n g r o v e u m e ? G d j e ive orangutani? G d j e i v e rajske p t i c e ? G d j e rastu b a n k s i j e ? i m e se hrane tobolari? K o l i k o i m a vrsta h a v a j k i ? Z a t o s e o t o n e i v o t i n j e r a z l i k u j u o d ostalih Koje ivotinje ive na G a l a p a g o s k o m otoju G d j e ivi v e i n a ptica n e l e t a i c a ? G d j e se rakovi penju po drveu? Z a t o s e p t i c e sele? K a m o odlaze zovoji? Z a t o s e kitovi s e l e ?

40 41 41 41 42 42 42 43 43 43 44 45 45 46 46 46 48 48 48 49 49

Koji tuljani i v e na Antartici? G d j e i v e sjeverni m e d v j e d i ? Koje se ptice gnijezde na Arktiku? G d j e ivi karibu? G d j e ive ameriki mufloni? G d j e ive kozorozi? G d j e ive jakovi? G d j e ive pande? G d j e ive ljame? G d j e rastu n a j u d n i j e p l a n i n s k e b i l j k e ? G d j e raste v e i n a e t i n j a a ? Koje ptice ive u vazdazelenoj umi? Koji s i s a v c i i v e u v a z d a z e l e n o j u m i ? Zato su listopadne u m e tako bogate ivotom? K o j e i v o t i n j e i v e u listopadnoj u m i ? Koje ptice ive u listopadnoj umi? G d j e i v e kojoti? G d j e prerijski psi g r a d e s v o j a sklonita? to se d o g o d i l o s b i z o n i m a ? G d j e ive viskae? Zato na travnatim ravnicama ima tako m a l o drvea?

58 59 60 60 60 61 61 62 62 62

63 63 63

K a m o o d l a z e leptirovi monarsi? G d j e goleme elve polau jaja? G d j e s e mrijeste j e g u l j e ?

PROLOST
64 64 65 65 65 G d j e s u p r o n a e n i najstariji otisci o v j e j e g stopala? G d j e su uzgojeni prvi usjevi? G d j e su prvi puta u p o t r i j e b l j e n a kola s kotaima? G d j e je izmiljeno pismo? G d j e j e prvi puta p r o i z v e d e n p a p i r ?

72 72 72 73 73 73 74 74 74 75 75 75 66 66 66 67 67 67 68 68 68 68 69 69 70 70 70 71 71 71 G d j e j e prvi puta p r o i z v e d e n a s v i l a ? G d j e je izumljeno lonarsko kolo? G d j e s u o d r a n e p r v e O l i m p i j s k e igre? G d j e su G r c i osnovali kolonije? G d j e s u ljudi p o e l i u p o t r e b l j a v a t i n o v a c ? G d j e su sagraene prve p o p l o e n e ceste? G d j e j e i z u m l j e n plug? G d j e s u prvi puta u p o t r i j e b l j e n e i v o t i n j e z a rad na p o l j u ? G d j e je izumljena brava s kljuem? G d j e j e prvi puta rastaljeno e l j e z o ? G d j e je u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n o e ljezno oruje? G d j e s u i s p a l j e n e p r v e rakete? K a d j e i z u m l j e n o c e n t r a l n o grijanje? K a m o je Aleksandar vodio svoju armiju? G d j e s u R i m l j a n i gradili v e l i k e a k v a d u k t e ? Kako je propalo Rimsko carstvo? G d j e su o s n o v a n a p r v a s v e u i l i t a ? G d j e j e p r o n a e n a najstarija B i b l i j a ? 76 76 76 77 77 77

Kamo je pobjegao M u h a m e d ? Koji j e e v r o p s k i g r a d b i o g l a v n i g r a d i s l a m skog c a r s t v a ? G d j e j e b i o Kitaj? O d a k l e su srednjovjekovni Evropljani nabavljali z a i n e ? G d j e s u t i s k a n e p r v e knjige? G d j e je luk o d l u i o o i s h o d u b o r b e ? O d a k l e potjeu ameriki Indijanci? G d j e je bilo carstvo Songhai? G d j e b i t r e b a o biti E l D o r a d o ? G d j e su se u S j e v e r n o j A m e r i c i naselili p r v i doseljenici? G d j e je ajanka uzrokovala revoluciju? G d j e j e i z b i o O p i j u m s k i rat? G d j e su ameriki robovi osnovali slobodnu zemlju? G d j e je bio Bokserski ustanak? G d j e su u ratu prvi puta u p o t r i j e b l j e n i tenkovi? G d j e j e nastala Liga n a r o d a ? G d j e su baene prve atomske bombe? G d j e s e v o d i o e s t o d n e v n i rat?

LJUDI I MJESTA
78 78 79 79 79 80 80 80 81 G d j e ljudi i v e u a t o r i m a ? G d j e ljudi i v e u d r v e n i m k u a m a ? G d j e ljudi i v e u k u a m a p o d i g n u t i m n a kolju? G d j e ljudi i v e u k u a m a o d b l a t a ? G d j e ljudi i v e u a m c i m a ? G d j e j o u v i j e k i v e ljudi i z k a m e n o g d o b a ? G d j e ive Masaji? G d j e ive Bumani? G d j e ive erpasi?

90 90 90 91 91 91 92 92 81 81 82 82 82 83 83 83 84 84 84 85 85 85 86 86 86 87 87 87 G d j e ivi narod A i n u ? O d a k l e potjeu Romi? G d j e ive aboriini? G d j e ive Maori? G d j e ive Tuarezi? G d j e ive Pigmejci? G d j e ive Eskimi? G d j e ive Laponci? G d j e su obnovljeni drevni hramovi? G d j e je Dolina kraljeva? G d j e s e n a l a z i n a j v e i rimski amfiteatar? G d j e su u dungli p r o n a e n e piramide? G d j e je izgubljeni grad Inka? G d j e se nalazi Angkor Vat? G d j e s e n a l a z i sveti g r a d triju religija? Gdje je Zid plaa? G d j e j e sredite R i m o k a t o l i k e c r k v e ? G d j e j e sveti g r a d H i n d a ? K a m o krani odlaze na h o d o a e ? G d j e s e n a l a z i n a j v e i kip B u d h e ? 92 93 93 93 94 94 94 95

G d j e je Ponte V e c c h i o ? G d j e j e Kosi t o r a n j ? G d j e je Escorial? G d j e je Alhambra? G d j e je Kremlj? G d j e j e C r v e n i trg? Koji j e v e l i k i g r a d i m a o etiri i m e n a ? G d j e se nalazi Krak vitezova? Koje su zemlje najbogatije? G d j e s e n a l a z i Isfahan? G d j e je Banglade? G d j e s u vrata I n d i j e ? G d j e se nalazi Taj M a h a l ? G d j e se nalazi Zlatna pagoda? G d j e se upotrebljavaju slonovi za p o m o u radu? Koji g r a d i m a k l o n g o v e ?

95 95 96 96 96 97 97 97 98 98 98 88 88 88 89 89 89 Koji su gradovi sagraeni na k a n a l i m a ? G d j e su zemlje Beneluxa? G d j e se nalazi Crna uma? G d j e se nalazi Versailles? G d j e nalazimo gotike katedrale? G d j e se odrava m i m o h o d u poast zastavi? 99 99 99 100 100 100

Koji azijski g r a d i d r a v a i m a j u isto i m e ? to s u k i n e s k e p a g o d e ? G d j e se odrava ceremonija aja? Koji j e n a j v e i g r a d n a svijetu? Gdje je Ginza? G d j e s e n a l a z i Z a b r a n j e n i grad? Koja je zemlja najnapuenija? G d j e ljudi k a m e n j e m u r e u j u v r t o v e ? G d j e m o e m o vidjeti k a z b e ? G d j e nalazimo suke? G d j e se nalazi Timbuktu? G d j e j e n a j v e i afriki n a c i o n a l n i p a r k ? G d j e s e o d r a v a satari? G d j e s u najstarije a f r i k e c r k v e ? G d j e nalazimo oaze? G d j e se nalazi najvei kanal? G d j e je bilo Beninsko kraljevstvo?

101 101 101 102 102 102 103 103 103 104 104 104 105 105 105 106 106

G d j e se nalazi Veliki Z i m b a b v e ? G d j e se nalaze Viktorijini slapovi? G d j e ivi n a r o d Z u l u ? G d j e se nalazi Kip slobode? G d j e se nalazi M a n h a t t a n ? G d j e se nalazi Bijela kua? G d j e se nalazi C a p e C a n a v e r a l ? G d j e se nalazi D i s n e y l a n d ? G d j e s e n a l a z i n a j d u i u m j e t n i morski p r o l a z ? G d j e s u ivjeli O l m e c i ? G d j e su u stijeni u k l e s a n a etiri a m e r i k a predsjednika? U k o j e m se g r a d u n a l a z e p l o v e i v r t o v i ? G d j e ive sjevernoameriki Indijanci? G d j e nalazimo totemske stupove? G d j e se nalazi M e s a V e r d e ? G d j e se nalazi O g n j e n a zemlja? G d j e ive gaui? 112 112 11 3 113 113 G d j e s e n a l a z i l o s e d a m svjetskih u d a ? G d j e se nalazi Uskrnji otok? G d j e se n a l a z i d o m jetija? G d j e s e n a l a z i b e r m u d s k i trokut? G d j e j e bila A t l a n t i d a ?

PROMET
114 114. 115 115 115 115 116 116 117 117 11 7 118 118 106 107 107 108 108 108 109 109 109 110 110 111 111 "11 K o j i j e g l a v n i g r a d najvii? G d j e je izgraena Brazilija? G d j e s e o d r a v a najraskoniji k a r n e v a l ? Koja je zemlja najvei proizvoa vune? G d j e se nalazi ravnica Nullarbor? K o j i j e australski g r a d n a j v e i ? G d j e s e n a l a z i n a j v e a stijena n a svijetu? G d j e je australsko z a l e e ? O d a k l e potjeu stanovnici pacifikih otoka? G d j e s e n a l a z i n a j d u l j i most? Koja je drava najvea? G d j e se nalazi najvia zgrada? G d j e se nalazi najdulji tunel? Koja je drava najmanja? 118 119 119 119 G d j e se nalaze najprometniji vodeni putovi? G d j e s u g l a v n i p u t o v i z a p r i j e v o z nafte? K o j a j e luka n a j p r o m e t n i j a ? G d j e plove ledolomci? G d j e se grade svjetionici? G d j e s e n a b r o d u n a l a z e n a v i g a c i j s k a svjetla? G d j e se nalazi najdulja eljeznika pruga? G d j e j e n e k o v o z i o O r i j e n t ekspres? Koja je prometnica najdulja? G d j e s e koriste rike? G d j e j e s a g r a e n a prva p o d z e m n a e l j e z n i c a ? K o l i k o v i s o k o lete a v i o n i ? Koji je a e r o d r o m najvei? Koji su zrani putovi najoptereeniji? G d j e se dogodila najvea avionska nesrea? G d j e se n a l a z i i to je c r n a k u t i j a ? G d j e se na a v i o n u nalaze motori?

V G D J E SE N A L A Z I GRINICKI MERIDIJAN? Meridijani oznaavaju zemljopisnu d u i n u - to su z a m i ljene linije na Z e m l j i n o j p o vrini, koje povezuju Sjeverni i Juni pol. Griniki meridijan o z n a a v a nulti stupanj z e m ljopisne duljine. Prolazi kroz Kraljevski opservatorij u G r e envvichu, d a n a s dijelu L o n dona. Kraljevski opservatorij sagra e n je 1 6 7 5 . na breuljku izn a d kraljevske p a l a e u G r e e n v v i c h u . U prolom stoljeu tu je postavljen novi pasani teleskop za m j e r e n j e prolaska zvijezda. M e r i d i j a n na k o j e m se teleskop nalazi o z n a e n je kao nulti stupanj. Taj je m e r i dijan 1884. p r i h v a e n kao prvi m e r i d i j a n . S v e se druge zemljopisne duine raunaju istono i z a p a d n o od G r e e n vvicha.
sjeverni polarni krug '

V G D J E SE S U N C E M O E VIDJETI I U P O N O ? Uz Sjeverni i Juni Zemljin p o l ljeti n i k a d n e p o s t a j e t a m n o . S u n c e se m o e vidjeti cijeli d a n i cijelu n o - osim ako je oblano. K a o to prikazuje crte, z e m Ijina os je nagnuta. U lipnju j e prema S u n c u okrenut S j e verni pol. Vrtnjom Z e m l j e o k o svoje osi, svagdje unutar arktikog kruga ostaje d a n . T a k o s e S u n c e iznad horizonta vidi a k i u p o n o . U prosincu je p r e m a S u n c u okrenut J u n i p o l , p a je p r e m a tome na Antarktici ljeto. S u n c e se u p o n o vidi svagdje unutar antarktikog kruga. Z a razliku o d toga, u prosincu se unutar arktikog kruga S u n c e nikad ne die iznad horizonta.

V G D J E SE N A L A Z I SJEVERNI MAGNETSKI POL? K o m p a s o v a igla u v i j e k p o k a zuje prema sjevernom magnetskom polu. Danas se on nalazi blizu otoka Bathurst u s j e v e r n o j K a n a d i - vie od 1500 kilometara udaljen od geografskog S j e v e r n o g pola. J a m e s Clark Ross j e 1 8 3 1 . g o d i n e otkrio sjeverni m a g netski pol pokraj poluotoka B o o t h i a u sjevernoj K a n a d i . D a n a s se sjeverni magnetski pol nalazi 800 kilometara sjevernije o d t e t o k e . P o l o aj pola uvjetuju kretanja unutar Z e m l j e , koja i n e na planet d i v o v s k i m m a g n e t o m . U vrlo d u g o m razdoblju Z e m l j i n o magnetsko polje se o k r e e , pa se sjeverni m a g netski pol premjeta na A n tarktiku. To se u posljednjih pet milijuna godina d o g o d i l o 30 puta.

10

A G D J E SE J E D N O M N O G O M M O E STAJATI U ETVRTAK, A D R U G O M U PETAK? D a t u m se mijenja na meunar o d n o j d a t u m s k o j liniji k o j a otprilike slijedi 1 8 0 m e r i d i jan. Taj se meridijan nalazi na suprotnoj strani svijeta od grinikog meridijana. Z e m l j a se u 24 sata o k r e n e za

3 6 0 . P r e m a t o m e , z a svakih 15 zemljopisne duljine i m a m o j e d a n sat. O d 1 8 8 3 . g o d i n e svijet je podijeljen u standardne v r e m e n s k e zone. K a d se S u n c e p o d i e u p e tak u 6 sati u L o n d o n u (koji se nalazi na 0 z e m l j o p i s n e duine), u D a c c i (na 9 0 istono) v e je p o d n e , a na otoju Fiji (na 1 8 0 istono) je 18 sati. N o , z a p a d n o od

L o n d o n a v r i j e m e kasni za grin i k i m m e r i d i j a n o m . I tako, kad je 6 sati u petak u L o n d o n u , u C h i c a g u (koji se nalazi na 9 0 z a p a d n o ) jo je p o n o u etvrtak. Na otoju S a m o a (1 7 0 z a p a d n o ) je 19 sati u etvrtak. K a d je petak u v e e r na Fijiskom otoju s j e d n e strane datumske linije, sa S a m o a n s k e strane jo je etvrtak n a v e e r .

>

G D J E JE H O R I Z O N T ?

H o r i z o n t ili o b z o r j e g r a n i c a na kojoj se n e b o prividno sus r e e s a z e m l j o m ili m o r e m . Budui da je Zemljina povrina z a k r i v l j e n a , ini se k a o da p r e d m e t i n e s t a j u iza h o r i zonta. to se n a l a z i m o na v i e m mjestu, d a l j e v i d i m o . Z a v e ::ra d a n a m o e m o s morske obale promatrati kako brod ^estaje iza horizonta. Z a k r i v enost Z e m l j e s p r e a v a nas da v i d i m o d a l j e . N a l a z i li se n a e o k o 1 ,5 metara iznad

morske razine, horizont koji v i d i m o nalazi se 4,5 k i l o m e tara d a l e k o . P o p n e m o li se na vrh brijega, vidjet e m o m n o g o dalje, kao to je prikazano na g o r n j e m crteu. K a d bismo se

popeli na p l a n i n u koja se nalazi 3 0 0 0 metara iznad morske razine, horizont bi bio udaljen 2 0 0 kilometara - a k o bi v r i j e m e bilo d o v o l j n o v e dro da v i d i m o toliko d a l e k o . 11

V G D J E SE S T V A R A ZEMLjINA KORA? N o v u grau za Zemljinu koru daju vulkani. Veina lave je rastaljena t v a r iz dijela Z e m lje k o j i n a z i v a m o p l a t , a k o j i se nalazi ispod krute kore. Neki se vulkani nalaze na kopnu, no mnogi su smjeteni d u b o k o ispod o c e a n a gdje lava t e e izravno na morsko dno. Z a m i s l i m o g o t o v o okruglo j a j e s ljuskom koja je pukla na nekoliko mjesta. T a k o s m o dobili d o b r u sliku nae

Z e m l j e . Z e m l j i n vanjski o m o ta, kora, d o n e k l e je nalik ljusci jajeta. O n j e krut, a u j e d n o je i vrlo tanak kad se usporedi s p r o m j e r o m Z e m l j e ; uz to je raspukao u mnotvo veih i manjih dij e l o v a koje n a z i v a m o ploama. N e k e p l o e , poput p a c i fike, sastoje se s a m o od o c e anskog d n a . M n o g e p l o e ukljuuju i t a v e kontinente, kao i d i j e l o v e o c e a n s k o g d n a . Te d i v o v s k e p l o e se vrlo sporo p o m i u , a s njima putuju i kontinenti. N a n e k i m mjestima p l o e

se r a z m i u . T o m se prilikom rastaljena tvar, koja dolazi ispod kore, izdie i prianja n a r u b o v e svake p l o e . T a k v e se g r a n i c e n a z i v a j u konstruktivnim g r a n i c a m a p l o a , a postupak d o d a v a n j a n o v o g materijala svakoj p l o i naziva se irenjem morskog d n a . Srednjoatlantski hrbat je j e d n o od mjesta gdje se n o v a Z e m l j i n a kora stvara na taj nain. Sjevernoamerika i j u n o a m e r i k a p l o a se p o lako o d m i u o d evroazijske i afrike p l o e .

A GDJE NESTAJE ZEMLJINA KORA? Veina znanstvenika vjeruje da se povrina Zemljine kore ne mijenja. D o k se tvar nakuplja na spojnici nekih ploa, na spojevima drugih ploa se gubi. P o l a g a n i m irenjem Atlantskog o c e a n a o b j e A m e r i k e s e o d m i u od E v r o a z i j e i Afrike, a tvar iz Z e m l j i n e kore n e staje o k o r u b o v a T i h o g o c e ana. Na rubovima ploa oko Tihog o c e a n a mnotvo je du12

bokih o c e a n s k i h jaraka, otprilike d v a puta dubljih o d drugih d i j e l o v a o c e a n a . Z n a n s t v e n i c i vjeruju da su to p o d r u j a gdje se d n o T i h o g o c e a n a p o l a k o p o v l a i ispod susjednih kontinentalnih ploa. Ta vrsta g r a n i c e naziva se destruktivnom z o n o m . D n o o c e a n a s e p o d kutom p o d v l a i p o d plat Z e m l j e . Taj se proces naziva p o d v l a e n j e m . T i j e k o m p o d v l a e n j a stij e n e se tale. Rastaljeni materijal se p o d i e kroz pukotine i stijene, te stvara v u l k a n e .

K l i z a n j e m p l o a j e d n e preko druge esto se javljaju p o tresi, a gornja kontinentalna p l o a se nabire tako da se stvaraju p l a n i n e . Primjer n e d a v n e destrukt i v n e aktivnosti p o m i c a n j a p l o a bila je e r u p c i j a v u l k a n a St H e l e n s u S A D . Taj v u l k a n j e d a n je u nizu v u l k a n a koji su nastali p o v l a e n j e m p l o e S a n J u a n de F u c a ispod sjevernoamerike ploe.

PLANET ZEMLJA > G D J E SE N A L A Z I RASJED SAN ANDREAS? Rasjed S a n A n d r e a s nalazi se u z a p a d n o j Kaliforniji, uz tihooceansku obalu S A D . Naz\an je po jezeru juno od San Francisca. Rasjed S a n A n d r e a s i neto nanje poznat rasjed F a i r w e ather na A l j a s c i tvore g r a n i c u z m e u t i h o o c e a n s k e i sjevernoamerike ploe. Tihooceanska p l o a se p o l a k o o k r e e u smjeru suprotnom od kazaljke n a satu. Z a p a d n o o d r a s j e d a S a n A n d r e a s tlo se p o m i e prema sjeverozap a d u . Z b o g toga se tlo d u i n e 2 4 0 0 kilometara, to se protee o d S a n F r a n c i s c a d o vrha B a j a Kalifornije, godinje p o l a k o p o m i e u z o b a l u p r o s j e n o m b r z i n o m od 3,5 centimetara. To se g i b a n j e z b i v a u nizu skokova, uzrokujui potrese uzdu rasjeda. T a k o j e S a n F r a n c i s c o teko oteen z e m l j o t r e s o m 1906,kad se rasjed p o m a k a o za 6,5 metara. S l j e d e i veliki skok e se vjerojatno dogoditi n e d a l e k o Los A n g e l e s a , to lei j u n i j e uz rasjed.

< G D J E SE N A L A Z I VELIKA RASJEDNA DOLINA? V e l i k a rasjedna d o l i n a je niz povezanih rasjednih dolina to se p r o t e u 6 5 0 0 kilometara sjeverno od rijeke J o r dan, preko Mrtvog i Crvenog mora, kroz Etiopiju i istonu Afriku do obale Indijskog o c e a n a nedaleko ua rijeke Zambezi. R a s j e d n a dolina nastaje kad se uski d i o Z e m l j i n e kore spusti i z m e u g o t o v o p a r a l e l nih rasjeda. V e l i k a rasjedna > G D J E E SE KONTINENTI NALAZITI ZA 50 MILIJUNA GODINA? Ma karti vidimo gdje e se k o n t i n e n t i n a l a z i t i ako s e n a stave p o m i c a t i d a n a n j o m brzinom. O s i m poloaja, mijenjat e s e i o b l i c i k o n t i n e n a t a . Prije otprilike 2 5 0 milijuna godina, drevni su se kontinenti spojili u j e d n u k o p n e n u masu ( P a n g e a ) i j e d a n o c e a n Panthalassa). Prije 150 mili-una godina P a n g e a se p o e l a omiti, a taj se proces nastavlja i d a n a s . Tihi o c e a n je ostatak Panthalasse, a vjerojatno e postati jo i m a n j i . A m e r i k i kontinenti e s e p o micati d a l j e na z a p a d , i meu s o b n o e se razmaknuti iren j e m Atlantskog o c e a n a . A u stralija e se p o m a k n u t i d a l j e

dolina iroka je i z m e u 30 i 60 kilometara i s o b j e strane ima strme p a d i n e . J e d a n njen dio ispunjava C r v e n o m o r e . Na d r u g i m mjestima se nalaze d u g a , uska, d u b o k a j e zera kao to su T u r k a n a , M o butu, T a n g a n y i k a i M a l a w i . U istonoj Africi se rasjedna dolina dijeli u d v i j e grane, sa svake strane jezera Viktorija. R a s j e d a n j e je vjerojatno zap o e l o prije otprilike 1 3 milijuna g o d i n a , a tektonsku aktivnost su slijedili potresi i vulkani.

na sjever, a Evroazija na jug i istok. P o m i c a t e se i m a n j i dijelovi k o p n a . Kalifornija e se odvojiti o d S j e v e r n e A m e r i k e i p o m a k n u t i p r e m a Aljaski, dok e se Afrika rascijepiti i smanjiti S r e d o z e m n o m o r e . 13

PLANET ZEMLJA < G D J E SE N A L A Z E N A J S T A R I J E STIJENE?

Najstarija stijena bila je dio gnajsa iz fjorda A m e r a l i k u zapadnom Grenlandu. S t a r a j e o k o 3 , 8 milijardi godina. G n a j s je m e t a m o r f n a stij e n a , nastala p o d u t j e c a j e m t o p l i n e i tlaka. To je j e d n a od m n o g i h d r e v n i h stijena koje tvore G r e n l a n d i susj e d n i Kanadski tit. Te stij e n e su d r e v n a o s n o v a sjevern o a m e r i k o g kontinenta. Starost stijene je procijenjena m j e r e n j e m radioaktivnog raspada malih koliina rubidija i stroncija u stijeni. V r l o je z n a a j n o to to su najstarije stijene p r o n a e n e na k o p n u . To p o k a z u j e koliko su dugotrajne lake stij e n e kontinenata. Najstarije stijene na d n u o c e a n a nisu starije od 2 0 0 milijuna godina. U p r a v o s e ispod o c e a n a stvara i unitava Z e m Ijina kora.

A G D J E SE M O G U VIDJETI SLOJEVI STIJENA STARI VIE O D 1 , 5 MILIJARDI GODINA?

Pustinja K o l o r a d o na jugozap a d u S A D i m a slojeve stijena koje su nastale u razdoblju od o k o 1,6 milijardi godina. Rijeka K o l o r a d o i njene prit o k e probijale su se kroz te slojeve u V e l i k o m k a n j o n u i d r u g i m oblinjim kanjonima. P o d r u j e V e l i k o g kanjona j e j e d i n o mjesto na Z e m l j i gdje geolozi m o g u p r o u a v a t i to14

liko slojeva nedirnute stijene u g o t o v o savrenom slijedu fosila. G r a n i t n i kanjon na d n u V e l i k o g kanjona urezan j e u stijene koje i n e o s n o v u v e ine Sjeverne Amerike. Te d r e v n e stijene stvorene su prije otprilike 1,7 milijardi g o d i n a . P o k o p a n e su ispod v o d o r a v n i h slojeva stijene. Na d n u te hrpe nalazi se pjeenjak star 5 7 0 milijuna g o d i n a , a na v r h u , na rubu kanjona, v a p n e n a c star o k o 2 7 0 milijuna g o d i n a . S vrha V e l i k o g kanjona erodirale su m l a r t stijene.

Stijene na vrhu V e l i k o g kanjona tvore o s n o v u kanjona Z i o n . Taj j e kanjon urezan u p j e e n j a k e stare 150 do 200 milijuna g o d i n a . N a j m l a e stijene k a n j o n a Z i o n su o s n o v a k a n j o n a B r v c e , gdje 60 milijuna g o d i n a stari pje e n j a c i i v a p n e n c i tvore neb r o j e n e iljke. N a j m l a e stij e n e platoa K o l o r a d o stare su 37 milijuna g o d i n a .

PLANET G D J EN A S T A J UK R I S T A L I ? V GDJE NALAZIMO DIJAMANTE? Dijamanti su stvoreni pod visokim tlakom i temperatur o m duboko u unutranjosti naeg planeta. Na fotografij a m a vidimo sirovi i brueni dijamant. Umjetne dijamante moemo stvoriti u t v o r n i c i . isti ugljik se pee pod velikim tlakom na temperaturi vioj od 1 4 0 0 C . Prirodni d i j a m a n t i su vjerojatno nastali p o d slin i m uvjetima. Smatra se da su dijamanti

ZEMLJA

V G D J E JE N A J B O L J E TRAITI ZLATO? Zlato nalazimo u mineralnim i l a m a ili u l j u n k u i s p r a n o m s podruja gdje ima zlata u s t i j e n a m a . K a o to se vidi na slici, tragai za z l a t o m prosijavaju ljunak u potocima i rjeicama. Zlato ponekad pronalazimo u kvarcnim ilama, posebice u p u k o t i n a m a i sastavima stij e n a gdje su se hladile izn i m n o v r u e o t o p i n e s rastaIjenim z l a t o m . B o g a t e ile n a l a z i m o u p o d r u j i m a ned a v n e v u l k a n s k e aktivnosti, u p o d r u j i m a potresa i na mjestima gdje nastaju planine, p r i m j e r i c e na z a p a d n o m rubu a m e r i k i h kontinenata. Na A l j a s c i , u Kaliforniji i na A n d a m a su se j a v i l e u v e n e zlatne g r o z n i c e , a 1980. g o d i n e je u i l e a n skim A n d a m a p r o n a e n o b o gato n o v o nalazite. R i j e k e ili led n a n o s e ljunak bogat z l a t o m . V e i dio j u n o a f r i k o g zlata p o t j e e iz rudnika d r e v n o g ljunka koji je tvorio stijenu z v a n u k o n glomerat.

Dijamantinastajunamjestima gdje isparava otopina ili se rastaljena stijena polako hladi ispod Zemljine povrine. Najbolji kristali su oni koji imaju mjesta i vremena da polako nastanu. Kristale soli moemo nainiti o s t a v l j a j u i morsku v o d u (ili zasienu o t o p i n u soli) da polako isparava. Na mjestima gdje v r u e mineralne o t o p i n e izlaze kroz pukotine na Z e m l j i n u

povrinu i tu se p o l a k o hlade, kristali nastaju u svim raspoloivim prostorima. Prekrasne kristale k v a r c a ili kalcita n a i e m o u stijenama kroz koje je prije vie milijuna godina protjecala otopina minerala. Eruptivne stijene nastale hlaenjem razliitih rastaljenih m i n e rala.Ako se v r u a stijena hladi vrlo sporo, kristali e biti vrlo v e l i k i . G r a n i t je stij e n a koja se o h l a d i l a d u b o k o unutar Z e m l j i n e kore. Pogledamo li uzorak gramima., vidjet e m o kristale kvarca i ortoklasa.

nastali prije m n o g o milijuna godina od ugljika koji je zarobljen u rastaljenim stijenama duboko u Zemljinoj kori. Te rastaljene stijene su na n e k o l i k o mjesta izbile na povrinu u o b l i k u c i j e v i . N j i h o v i m h l a e n j e m nastala je stijena n a z v a n a kimberlit. K i m b e r l i t n e cijevi su g l a v n i izvor d i j a m a n a t a u j u n o j A f r i c i , T a n z a n i j i i S i b i r u . Ali mnogo dijamanata potjee od rijenih ljunaka koji d o laze s mjesta gdje ima k i m berlitnih c i j e v i . T a k v e dijamante nalazimo u mnogim zemljama. 15

PLANET ZEMLJA
V G D J E SE N A L A Z I NAJVEI PLANINSKI LANAC NA SVIJETU? N a j v e i planinski lanac na kopnu je lanac Himalaja-Karakoram na sjeveru Indije. U n j e m u se nalazi v e i n a najviih v r h o v a svijeta. J u n o a m e r i k e A n d e s u dulji, ali nii planinski l a n a c . O c e a n sko d n o takoer pokrivaju v e liki p l a n i n s k i l a n c i , a n a j v e i o d njih p r o t e e s e o d A d e n skog do Kalifornijskog zaljeva. N a sanskritu, d r e v n o m indijskom j e z i k u , H i m a l a j a , z n a i p o d r u j e snijega. Taj veliki planinski l a n a c d u g j e o k o 2 5 0 0 kilometara, a irok 80 do 150 kilometara. N j e g o v i h 79 v r h o v a prelazi visinu o d 7500 metara. H i m a l a j a je nastala u p o sljednjih 35 milijuna g o d i n a na granici i z m e u indijske i evroazijske p l o e . K a d su se rubovi tih dviju Z e m l j i n i h p l o a sudarili, deformirali su se i stvorili veliki planinski lanac. V G D J E SE N A L A Z I NAJVEI AKTIVNI VULKAN? Najvii aktivni vulkani na k o p n u nalaze se u j u n o a m e rikim A n d a m a . N o jo v e i vulkani uzdiu se na tihooceanskom dnu i tvore Havajsko otoje.

M a u n a Loa n a H a v a j i m a j e vjerojatno n a j v e i aktivni v u l kan na svijetu. U z d i e se 4 1 7 0 metara iznad morske razine, ali mu se o s n o v a nalazi 5 1 8 0 metara ispod m o r a . Ta osnova je donekle ovalna: d u g a k a je 119, a iroka 85 kilometara! P r e m a t o m e , ta je planina graena od golemih koliina v u l k a n s k o g materijala. Lava havajskih v u l k a n a lako t e e na v e l i k e u d a l j e n o sti. M a u n a Loa oivi otprilike s v a k e tri i pol g o d i n e . Krater Kilauea, jugozapadno od g l a v n o g v u l k a n a , ispunjen j e j e z e r o m c r v e n o usijane l a v e nazvane Halemaumau, Vatreno grotlo. V u l k a n i u A n d a m a vii s u o d M a u n a L o e . O j o s del S a l a d a , na granici A r g e n t i n e i i l e a , visok je 6 8 8 5 m e tara.

A G D J E SE N A L A Z I NAJVIA PLANINA NA SVIJETU? Najvia planina na kopnu je M o u n t Everest, visok 8 8 4 8 m e t a r a . N a l a z i se u Himalaji, na granici N e p a l a i Tibeta. V i s i n a M o u n t Everesta izmjerena j e 1 8 5 2 . g o d i n e . P l a n i n a j e n a z v a n a p o Sir G e o r g e u Everestu, t a d a n j e m g l a v n o m d r a v n o m geodetu Indije. N a n e p a l s k o m se naziva Sagarmatha, a na tibetskom Miti uti Chapu Long-na. 16

P o p u t drugih visokih vrh o v a H i m a l a j e , Everest j e i t a v e g o d i n e p o k r i v e n snijeg o m . Tu su este l a v i n e , a d o l i n e ispunjavaju leden j a c i . S v e t o predstavlja v e like tekoe za p e n j a e . lako je vrh Everesta najvia t o k a Z e m l j i n e povrine, o n nije najvia p l a n i n a m j e r i m o li ga od osnove do vrha. M a una K e a n a H a v a j i m a visoka j e 10,023 metra, n o o d toga je s a m o 4 2 0 5 metara iznad morske razine, a ostalih 5818 metara nalazi se ispod T i h o g oceana.

PLANET ZEMLJA

>G D J E

JE

VULKAN

STVORIO

OTOK?

Fotografija pokazuje Surtsey, otok uz obalu Islanda koji je nastao u pari i uzavrelom moru u studenom 1963. godine. To je samo jedan od tisua vulkanskih otoka. Vulcano talijanski otok to se uzdie iz Sredozemnog mora, dao je ime svim vulkanima

Srednjoatlantski hrbat j e ustvari niz v u l k a n a u sredini Atlantskog o c e a n a . Pritjecan j e m n o v o g materijala u Z e m l j i n u koru, ti v u l k a n i esto postaju a k t i v n i . H r b a t se na I s l a n d u , gdje postoji m n o g o aktivnih v u l k a n a , tok o v a l a v e , gejzira i v r u i h izv o r a , p o d i e iznad morske razine. Tristan d a C u h n a drugi je v u l k a n na istom hrptu, ali u j u n o m A t l a n t i k u .

Na Tihom o c e a n u mnotvo j e v u l k a n s k i h otoka. U z m n o g e d u b o k o m o r s k e jarke o b i n o n a l a z i m o i t a v e niz o v e v u l k a n s k i h otoka, p r i m j e r i c e Aleutski o t o c i . D r u g i v u l k a n i uzdiu se iz o c e a n skog d n a iznad v r u i h to a k a ispod Z e m l j i n e kore. T a k v i su H a v a j s k o o t o j e u T i h o m o c e a n u i A z o r i u Atlantiku.

GDJE SE D O G O D I L A NAJVEA VULKANSKA ERUPCIJA?

Najvea e k s p l o z i j a u p o v i j e s t i zabiljeena j e 1 8 8 3 . g o d i n e
kad je o t o k K r a k a t a u , u I n d o neziji, p o t p u n o u n i t e n . Drugi indonezijski otok, 'iinbora, s t v o r i o j e 1 8 1 5 . godine najvie novog materijala. Krakatau je bio otok u Sundskom prolazu izmeu Sumatre i Jave. Prije 1883. godine pekrivao je 47 etvornih kil o m e t a r a . E r u p c i j a 2 7 . 8.

1 8 8 3 . p r o b u d i l a je stanovnike Australije i Indije, udaljene 3 0 0 0 kilometara. S t i j e n e su i z b a e n e 55 k i l o m e tara uvis, a v u l k a n s k a praina je p a d a l a i na mjestima u d a ljenim 5 0 0 0 kilometara. P l i m n i v a l o v i su u z r o k o v a l i m n o g o vie tete i p o m o r a nego s a m a e r u p c i j a . Tri god i n e n a k o n e k s p l o z i j e Krakataua praina je u v i s o k i m sloj e v i m a atmosfere hladila zrak i stvarala u d e s n e z a l a z e S u n c a u E v r o p i . D a n a s se na t o m e mjestu n a l a z e s a m o ostaci starog v u l k a n a .

17

PLANET ZEMLJA
V K O J I JE V U L K A N UNITIO DREVNI RIMSKI GRAD? P l a n i n a V e z u v s e u z d i e izn a d Napuljskog zaljeva u junoj Italiji. G o d i n e 79. n a e e r e taj se v u l k a n p r o b u d i o i razorio Pompeje, Herkulan u m i druge rimske gradove. V e z u v j e b i o u s p a v a n vie o d 800 g o d i n a . M a l o j e bilo o n i h koji su znali da je to v u l k a n , a i o n i su mislili da se ugasio. U N a p u l j s k o m zaljevu izgraeno je m n o g o lijepih g r a d o v a , a bogato tlo n a p a d i n a m a V e z u v a sluilo je kao o b r a d i v a z e m l j a . T a d a je 2 4 . 8. 79. g o d i n e V e z u v i z n e n a d a proradio. P l i n o v i su u n j e m u stvorili takav tlak da je v u l k a n izbacio t o n e l a v e , v u l k a n s k i h stijena i p e p e l a . Tri su d a n a P o m p e j i b o m bardirani stijenama i p e p e l o m . P o g i n u l o je o k o 16 tisua ljudi. N o taj j e p e p e o z a s u v r e m e n e a r h e o l o g e sa u v a o sve pojedinosti rimskoga ivota. O b l i n j i H e r k u l a n u m bio j e zatrpan slojem k i p u e g blata d e b l j i n e trinaest m e tara. P r i l i k o m e r u p c i j e V e z u v se d j e l o m i n o raspao. A G D J E SU ZABILJEENI NAJJAI POTRESI? U o v o m stoljeu najjai potresi zabiljeeni su u K o l u m biji ( 1 9 0 6 ) ; S a n F r a n c i s k u , S A D (1906); Kini (1920 i 1976); Japanu (1923); Ass a m u , Indija ( 1 9 5 0 ) ; K a m atki, S S S R (1952); Aleutima (1957); ileu (1960) i Aljaski (1964). Potresi se o b i n o m j e r e ljes t v i c o m koju j e 1954. g o d i n e izmislio C h a r l e s Richter. O d 1 9 7 7 . najjai potresi se b i ljee po n o v o j ljestvici K a n a 18 m o r i . P r e m a toj ljestvici n a j j a i potres u o v o m stoljeu d o g o d i o se u i l e u 2 2 . 5. 1960. g o d i n e . I m a o j e j a i n u 9,5 stupnjeva. T a d a se d i o o b a l e d u g 300 kilometara spustio d v a metra u Tihi o c e a n . U d a r n i v a l o v i osjeali su se jo d v a tjedna u itav o m svijetu. M n o g i jaki potresi dogaaju se oko Tihog o c e a n a . P o p u t v u l k a n a , i oni su uzrokovani pokretanjem rubova zemaljskih p l o a . V G D J E SE N A L A Z I PACIFICKI VATRENI PRSTEN? K a d s e svi v u l k a n i svijeta u c r taju na kartu, ini se da je Tihi o c e a n o k r u e n p r s t e n o m vatrene vulkanske erupcije. Tihi o c e a n okruuje m n o t v o aktivnih v u l k a n a . N e k i o d najviih v u l k a n a na svijetu n a l a z e se na A n d a m a i p l a n i n a m a Sredinje A m e r i k e . Drugi se v u l k a n i n a l a z e u p l a n i n a m a z a p a d n i h dijelova S A D i A l j a s k e . Aleuti su niz v u l k a n s k i h otoka. J o aktivnih v u l k a n a n a i e m o n a poluotoku K a m a t k a u S S S R u, te u J a p a n u , na N o v o j G v i neji i n a N o v o m Z e l a n d u . U z to, d i v o v s k i v u l k a n i se uzdiu s d n a T i h o g o c e a n a i tvore H a v a j s k a i druga o t o j a . V e i n a v u l k a n a koji o k r u uju Tihi o c e a n n a l a z e se uz d u b o k e jarke n a r u b o v i m a o c e a n a . Nastaju unitavanjem pacifike oceanske p l o e , o d n o s n o n j e n i m nestaj a n j e m ispod kontinentalnih p l o a koje je o k r u u j u .

PLANET ZEMLJA GDJE BLATO KLJUCA? Kipue blato je jedna od posljedica vulkanske aktivnosti. Talijanski otok V u l k a n V r u a v o d a i plinovi to d o - posjeuju o n i koji se e l e blatnim k u p k a m a izlijeiti o d laze ispod p o v r i n e z e m l j e probijaju se kroz b l a t o , t a k o r e u m a t i z m a . S l i n a ljeilida o n o izgleda p o p u t zdjele ta n a i e m o pokraj v r u i h blatnih b a z e n a i izvora na v r u e kae! v u l k a n s k i m platoima na sjev e r n o m otoku N o v o g V r u e blato e m o p r o n a i Z e l a n d a . na mnogim vulkanskim podruV r u e blato n a l a z i m o i na j i m a u svijetu. V u l k a n s k i plimjestima gdje v u l k a n i v e novi poput s u m p o r a , koji stoljeima m i r u j u , primjerice griju blato, obino daju kana karipskom otoku Santa Lurakteristian miris. No smatra d a . To pokazuje da iz duse da minerali iz blata p o b i n e z e m l j e jo uvijek d o p i r e m a u u l i j e e n j u , pa tako te toplina. blatne kupke esto postaju ljeilita.

to p o k a z u j e gornji crte, e p i c e n t a r je toka na Z e m l j i n o j povrini iznad Epicentar potresa je t o k a na arita. Zemljinoj povrini t o n o D u b i n a potresa je iznad mjesta gdje je udaljenost i z m e u arita pokretanje Z e m l j i n e k o r e i epicentra. Seizmolozi uzrokovalo udarne valove. (strunjaci to p r o u a v a j u potrese) smatraju potres plitkim a k o je n j e g o v o arite Potresi se javljaju na mjestima m a n j e o d 5 0 kilometara ispod gdje se slojevi stijena epicentra, i d u b o k i m a k o se meusobnosudaraju. Naglo oslobaanje napetosti stvara arite nalazi vie od 2 0 0 kilometara ispod epicentra. udarne valove(nazvane sezmikim v a l o v i m a ) koji se ire u s v i m s m j e r o v i m a . T o k a iz koje p o t j e u s e i z m i k i v a l o v i n a z i v a s e aritem. K a o K a k o je e p i c e n t a r najbl ia toka aritu, t a m o se najprije osjeti udar i tete su o b i n o n a j v e e . Povrinski v a l o v i ire

GDJE SE NALAZI EPICENTAR POTRESA?

se od epicentra i unitavaju okolni prostor. D u b o k i potresi o s j e a j u se n a v e i m udaljenostima. Potres u A s s a m u 1897. bio je jedan od najdubljih. Osjetio se a k i u R i m u , Strasbourgu i Edinburghu. Plitki potresi m o g u uzrokovati v e l i k u tetu n e d a l e k o epicentra, ali zahvaaju mnogo manje p o d r u j e . N a p r i m j e r , potres u A g a d i r u , u M a r o k u , 1960. g o d i n e poruio je sredite grada, no s a m o kilometar d a l j e teta je bila vrlo m a l a . 19

PLANET

ZEMLJA

A G D J E SU NAJTOPLIJA MJESTA NA SVIJETU? Najvia temperatura od 5 8 C u h l a d u zabiljeena je u rujnu 1922. godine u oazi Al'Aziziyah u libijskom dijelu S a h a r e . G o t o v o isto t o l i k o vrue, 56,7C, zabiljeeno je u Dolini smrti, u S A D , u srpnju 1913. M o d a biste o e k i v a l i da su najtoplija mjesta uz ekvator. P r e m d a su ekvatorska p o druja topla tijekom i t a v e g o d i n e , t a m o j e o b i n o vrlo o b l a n o . V r u e pustinje nalaze se u blizini o b r a t n i c a gdje s r e d i n o m ljeta S u n c e stoji t o n o iznad g l a v e . B u d u i da t a m o ima vrlo m a l o kie, m a l o je i o b l a k a , pa je s u n a n o i toplo itav d a n . Istona S a h a r a je v i e o b a s j a n a s u n c e m nego bilo koji drugi d i o Z e m l j e : o n d j e se S u n c e v i d i a k 4 3 0 0 sati godinje, to je u prosjeku 11 sati i 47 minuta d n e v n o . Z b o g toga n e z a u u j e d a j e najvia temperatura zabilje e n a ba u S a h a r i . Fotografija prikazuje D o linu smrti, pustinjsko p o d r u j e gdje ljeti temperature nerijetko prelaze 5 0 C . 20

A G D J E SU NAJHLADNIJA NA SVIJETU?

MJESTA

A KAKO NASTAJE MRAZ? M r a z se sastoji od m a l i h kristalima l e d a k o j i p r i j a n j a j u u z g r a n i c e , v l a t i t r a v e ili p r o zore. Stvara se kad je temperatura d o v o l j n o niska da se vodena para u zraku kondenz i r a u l e d , a ne u k a p l j i c e vode. Z r a k koji nas okruuje uvijek sadri neto v o d e n e p a r e . H l a d a n zrak m o e sadravati m a n j e v o d e n e pare nego t o p l i . N a kraju toplog d a n a zrak se h l a d i . A k o je h l a d a n i m i r a n , neto v o d e e se kondenzirati u m a g l u ili rosu. P a d n e li temperatura ispod t o k e s m r z a v a n j a , umjesto kapi v o d e stvorit e se kristali leda. T a k v i kristal ii leda nazivaju se m r a z o m . M r a z se n a j e e j a v l j a za v e d r i h , mirnih n o i . N e m a l i o b l a k a koji djeluju p o p u t p o k r i v a a , toplina s povrine e brzo otii u atmosferu i t e m peratura e padati. K a k o j e hladni zrak tei od toploga, mraz se javlja u u d u b i n a m a i d o l i n a m a , ali ne i na p a d i n a m a breuljaka.

Najnie t e m p e r a t u r e zabiljeene su zimi na Antarktici. U srpnju 1 9 8 3 . godine sovjetski znastvenici su izmjerili dosad najniu temperaturu koja je iznosila - 89,2 C . S v e dok na Antarktici nisu postavljene s u v r e m e n e v r e m e n s k e postaje, najnie t e m perature z a b i l j e e n e su u S i biru: 1892. godine u Verhojansku je izmjereno - 6 8 C . V e r h o j a n s k dri rekord za n a j v e i toplinski r a s p o n : o d najnie z i m s k e temperature - 68 C do najvie ljetne t e m perature 3 6 , 7 C . Arktiki pol h l a d n o e pomaknut je od Sjevernog pola z b o g utjecaja A r k t i k o g oceana. M o r a ublaavaju klimu o b a l n i h p o d r u j a . V e r hojansk se nalazi d a l e k o od A r k t i k o g o c e n a ili bilo kojeg drugog m o r a . D i v o v s k o k o p n o E v r o a z i j e ljeti se a k i na sjeveru brzo zagrije do prilino visokih temperatura, ali se zimi v r l o brzo o h l a d i .

PLANET ZEMLJA

N a j v i e kie pada na m j e stima gdje topli, v l a n i vjetrovi prelaze preko prepreka n a Z e m l j i n o j povrini. H l a e n j e m zraka v o d e n a para se k o n d e n z i r a i javlja se kia. C h e r r a p u n j i u indijskoj p o krajini A s s a m nalazi se na pad i n a m a brijega, pa se suo a v a sa s n a n i m srpanjskim m o n s u n s k i m vjetrovima to puu o d Indijskog o c e a n a p r e m a s j e v e r u . K a k o se topli, vlani vjetrovi uzdiu p r e m a H i m a l a j i , u nekoliko tjedana godinje t a m o p a d n e o b i l j e kie. N a fotografiji v i d i m o gustu kinu u m u A s s a m a . H a v a j s k e p l a n i n e su vlane itave godine. Nalaze > GDJE SU NAJVANIJA MJESTA NA SVIJETU? je palo 9 2 9 9 m i l i m e t a r a kie. se na udaru sjeveroistonih T a m o je i z m j e r e n a i n a j v e a pasata koji d o n o s e v l a g u godinja koliina p a d a l i n a : s nepreglednog Tihog o c e d o 3 1 . 7 . 1 8 6 1 . palo j e a n a . Z b o g toga n a planini U Cherrapunji u Indiji je iz26.461 m i l i m e t a r kie. P l a VVai-'ale-'ale pada najvie mjerena dosad n a j v e a koliina kie u jednom mje sec u 1861. g o d i n e t a m o nina VVai-'ale-'ale na Hu a:v asrpnju kie. T a m o kia pada 350 jima i m a najvie kinih d a n a d a n a godinje. u godini ( 3 5 0 ) . t o v o uvijek je v e d r o , pa su sunani dani vrui, a noi vrlo h l a d n e . Pustinja A t a k a m a j e n e o b i n o suha, ali nisu ni druga pustinjska p o d r u j a m n o g o v l a n i j a . U Kairu na istoku S a h a r e godinje p a d n e o k o 20 milimetara kie. U B a h r a inu, na rubu A r a p s k e pustinje p a d n e 8 1 milimetar kie. N o p r o s j e n e vrijednosti za godinju k o l i i n u p a d a l i n a m o g u zavesti: o n d j e n e k o l i k o d a n a bjesne v e l i k e o l u j e , a zatim slijedi nekoliko godina sua. M e u t i m , ne znai da su sva suna p o d r u j a z e m l j e v r u a . V e l i k a p o d r u j a sreGDJE SE NALAZE NAJSUNIJA MJESTA NA ZEMLJI'? Pustinja A t a c a m a se prostire dinje A z i j e su v i s o k i m p l a n i i z m e ileu, u Tihog o c eje an a i A n pala d a . prva kia u posljednjih 400 odina. Na fotografiji vidimo pustinju Atacama u sjevernom gdje 1971. n a m a zatiena o d vjetrova A n d e zatvaraju prolaz s v i m to nose v l a g u . Z a t o su o n e vjetrovima s istoka. P o p u t s u h e iako su zimi vrlo drugih v r u i h pustinja svijeta, h l a d n e . Sua v l a d a i na polarA t a c a m a se nalazi na obratnim p o d r u j i m a , iako se nici gdje je tlak zraka v r l o v i voda tamo akumulira sok. Z r a k se sputa, pa je u o b l i k u snijega. z b o g toga t o p a o i s u h . G o 21

PLANET ZEMLJA
V G D J E SE N A L A Z E NAJDULJI LEDENJACI? O s a m o d u k u p n o deset najduljih ledenjaka n a l a z e se na Antarktici. Najdulji je L a m bert-Fisherov ledeni prolaz, ija u k u p n a duljina iznosi 515 kilometara. Petermannov ledenjak na Grenlandu je najvei ledenjak na sjevernoj polutki, a u l a z i 40 k i l o m e t a r a u more. N a j v e i ledenjaci odnose led s velikih leden;!, o o k r o v a Antarktike i G r e n l a n a a . N a G r e n l a n d u s e nalazi najbri ledenjak: Q u a r a y a q dnevno napreduje 20 do 24 metra. Prekrasne ledenjake nalaz i m o i na drugim mjestima na Zemlji. Najdulji himalajski ledenjak je S i a c h e n ( d u i n e 76 kilometara) u p l a n i nama Karakoram. Na Himalaji se n a l a z e i l e d e n j a c i H i spar i B i a f o , koji se spajaju i tvore ledeni prolaz d u i n e 122 kilometra. M e u d v a d e s e t najduljih ledenjaka u b r a j a m o i o n e u S j e v e r n o j A m e r i c i (na A l j a s c i ) , Aziji (u P a r n i m ) , na N o v o m Zelandu i u Alpama. A GDJE NALAZIMO PERMAFROST? Permafrost je naziv za trajno z a m r z n u t o tlo koje nalazimo ispod v j e n o g snijega i leda, te na velikim podrujima oko Arktikog oceana gdje se ljeti, k a d se o t o p i snijeg, odmrzne samo nekoliko povrinskih centimetara tla. Permafrost z a u z i m a p o d r u j e i t a v e Antarktike. N a Arktiku je najplii uz o b a l u i n a j d u b lji u unutranjosti, gdje je klima najhladnija, d o k j e 22 u Sibiru p r o n a e n permafrost d u b i n e 1 370 metara. K a d se ljeti otopi snijeg i o d m r z n e povrina z e m l j e , v o d a ne m o e otjecati kroz z a m r z n u t e s l o j e v e tla, te c i j e l o p o d r u j e postaje m o varno. N a permafrostu j e vrlo teko graditi. G r i j a n e zgrade se m o r a j u izolirati od tla, jer u suprotnom otapaju z e m l j u i tonu u blato. On j e , takoer, velika prepreka za k o p a n j e naftnih buotina i rudnika. M e u t i m , u n j e m u su s a u v a n i ostaci d r e v n i h ivotinja, primjerice mamuta. V G D J E SE N A L A Z E NAJVEA LEDENA PROSTRANSTVA? Led pokriva neto vie od 10 posto kopna. V e i n a leda (87 posto) nalazi se na Antarktici. Arktik pokriva oko 12,5 posto (uglavnom na G r e n l a n d u ) , a p r e o s t a l i h 0,5 p o s t o sainjava ledenjake koje nalazimo na svim kontinentima. Antarktiku pokriva n a j v e i ledeni p o k r i v a na svijetu, koji se prekida s a m o na n e k o l i k o mjesta n a o b a l i . U k u p n o ondje nalazimo oko 13.600.000 e t v o r n i h kilometara leda. N a j v e a zabilje e n a d u b i n a leda iznosi 4 7 7 6 metara. N a j v e e kopno u o c e a n skom p o d r u j u S j e v e r n o g pola, G r e n l a n d , p o k r i v e n j e s 1.700.000 e t v o r n i h kilometara l e d e n o g p o k r i v a a ija d u b i n a u sreditu iznosi o k o 3000 metara. U k u p n a koliina leda izv a n polarnih p o d r u j a j e vrlo m a l a . N a j v i e ga ima na Islandu, gdje pokriva povrinu o d o k o 8 8 0 0 k m 2 .

PLANET ZEMLJA ledeni bregovi otrgnuti s R o s s o v o g l e d e n o g elfa. Na t o m se mjestu antarktiki ledeni pokrov protee u m o r e i tvori ledeni elf v e Najveu povrinu maju ploliine F r a n c u s k e , iji se lesti ledeni bregovi koji se d e n i klifovi izdiu 5 0 m e otkidaju s Antartike.Najvei tara n a d m o r e m . D u njeod njih imao je povrinu oko 31.000 etvornih g o v e o b akilometara l e d u l j i n e 6 5 0 kiloto je vee od Belgije. Najvii ledeni bregovi potjeu s Grendlanda. metara nastaju pukotine Ledeni brijeg najve povrine opaen je 1956.godine u junom koje se p o d i u i sputaju s izmjenama plime i oseke, pa se pojedini dijelovi otkid a j u i kao ledeni bregovi plutaju T i h i m o c e a n o m . V r l o visoki arktiki bregovi su p o s e b n o o p a s n i . GDJE NALAZIMO NAJVEE LEDENE BREGOVE? V GDJE NALAZIMO LEDENJAKE PUKOTINE? Ledenjake pukotine nalaz i m o u ledu. e s t o su vrlo uske, ali n e o b i n o d u b o k e i o p a s n e , p o s e b n o a k o su skrivene t a n k o m k o r o m zam r z n u t o g snijega.

dijelu Tihog oceana. U tom podruju plove

Povrinski slojevi ledenjaka su uvijek kruti i krhki. Klizan j e m v e l i k e m a s e snijega i leda niz p a d i n u , razliiti slojevi ledenjaka p o m i u se razliitom b r z i n o m : povrinski sloj se kree bre od o n o g uz o s n o v i c u , isto kao to se sredite kree bre od rubnih dijelova.

R a z l i i t e brzine toka stvaraju napetost u ledu i uzrokuju p u c a n j e povrinskog sloja. K a d ledenjak zavija o k o n e k e krivine, prelazi preko n e r a v n i n e ili z b o g n e kog drugog razloga mijenja brzinu, u ledu se stvaraju p u kotine. N a v r h u planinskog l e d e njaka nalazi s e p o s e b n o v e lika pukotina n a z v a n a B e r g s c h r u n d . O n a nastaje na mjestu gdje se l e d e n j a k i led otkida o d v j e n o g snjenog p o k r o v a na planinskoj padini.

P l u t a j u i p r e m a ekvatoru ledeni bregovi se, o b a s j a n i s u n c e m i o k r u e n i toplijom Plutajui od polarnih podruja, v o d o m , p o l a k o t o p e . P o r e d toga, erodiraju ih v ovisi a l o v i o veliini ledenog brijega i temperaturi morima. ledeni bregova se postupno otapaju. Koliko to traje, i kie. P o n e k a dmorima. i p u k n u pa Ledeni bregova se mogu vidjeti ak i u tropskim U sjevernom Atlantiku je 1935. godine na 28,5 sjever se, a k o to poremeti r a v n o teu, m o g u prevrnuti. Rastap a n j e m l e d e n o g brijega stij e n e u h v a e n e u ledu t o n u na morsko d n o . H l a d n e o c e a n s k e struje odnose ledene bregove daleko od mjesta n j i h o v a nastanka. A k o h l a d n a Labradorska struja krene j u n i j e , d o nosi l e d e n j a k e na p l o v n e p u t o v e Atlantskog o c e a n a . 23

>GDJE S E TOPE BREGOVI?

LEDENI

PLANET ZEMLJA V G D J E SE J A V L J A NAJJAA OCEANSKA STRUJA? N a j j a a o c e a n s k a struja je Antarktika cirkumpolarna struja. N j e n e h l a d n e v o d e nastaju uz o b a l e A n t a r k t i k e i okruuju taj kontinent. Struju tjeraju jaki z a p a d n i vjetrovi. Antarktika c i r k u m p o l a r n a struja ima irinu od 2 0 0 do 300 kilometara. N j e n povrinski tok iznosi m a n j e od 1 kilometra na sat. M j e r e n j a p r o v e d e n a u D r a k e v o m prolazu, gdje struja prolazi izm e u J u n e A m e r i k e i Antarktike, p o k a z a l a su da o n d j e u sekundi protee o k o 270 milijuna prostornih metara v o d e - tri puta vie nego u Golfskoj struji. Antarktiku c i r k u m p o l a r n u struju p o k r e u jaki z a p a d n i vjetrovi to puu j u n o m p o lutkom. Z o v e m o ih Roaring Forties\er puu i z m e u 4 0 i 5 0 j u n e geografske irine. T a k o d a l e k o n a jugu m a l o j e k o p n e n i h zapreka za vjetar ili o c e a n s k u struju. Z b o g t o g a o v d j e m o e m o doivjeti najopasnija mora i n a j j a e oluje. V G D J E JE P O D R U J E ZATIJA? Zatije je podruje oko ekvatora gdje su vjetrovi vrlo slabi i nesigurna s m j e r a , pa su na tom mjestu jedrenjaci esto mirovali. Za mornare na jedrenjacima p o d r u j e zatija je predstavljalo veliki kontrast p r e m a p o d r u j u i z m e u ekvatora i o b r a t n i c a gdje neprestano puu pasati. S j e v e r o i s t o n i i jugoistoni pasati puu od ekvatora gdje je zrani tlak nizak i gdje se zrak uzdie. B u d u i da se n a d ekvatorom zrak uzdie, o n d j e pada m n o g o kie. esto se j a v l j a j u iznenadni pljuskovi i j a k e o l u j e , iako, o p e n i t o , vjetrovi nisu j a k i . U t a k v i m uvjetima je jedrenje gotovo nemogue jer vjetar ne nosi brod ni u k o j e m o d r e e n o m smjeru. T o n o p o d r u j e zatija p o m i e se o v i s n o o godinjem d o b u . U lipnju j e o n o 5 sjev e r n i j e o d ekvatora, d o k j e u prosincu o k o 5 junije. V G D J E SE J A V L J A GOLFSKA STRUJA? Golfska struja je topla o c e a n ska struja koja nastaje u M e k s i k o m zaljevu i p r e k o sjevernog Atlantika tee prema Evropi. G o l f s k a struja iz M e k s i k o g z a l j e v a prolazi kroz Floridski prolaz i z m e u S A D i K u b e i ulazi u Atlantik. D u a m e rike o b a l e prolazi sve do rta Hatteras, a zatim skree na sjeveroistok p r e m a E v r o p i . Preko o t v o r e n o g o c e a n a tjeraju je z a p a d n i pasati. G o l f s k a struja je tok v o d e irok o k o 100 kilometara. P r o s j e n a brzina joj iznosi m a n j e od kilometra na sat. S j e v e r n o o d G o l f s k e struje v o d a naglo postaje h l a d n a . K a k o se radi s a m o o povrinskoj struji, na d u b i n i od 350 metara temperatura v o d e iznenada pada. T o p l a v o d a G o l f s k e struje vrlo j e v a n a z a sjevernu E v r o p u . N j e n e luke nisu o k o v a n e l e d o m , a v r i j e m e je d o v o l j n o toplo za poljopriv r e d u , z a razliku o d k l i m e u neto junijoj K a n a d i s m j e tenoj s istone strane A t l a n tika.

24

PLANET ZEMLJA GDJE SE NALAZE PODMORSKE RAVNICE? Podmorske ravnice su oceanska d n a . K a o to se vidi na desnom crteu, nalaze se gotovo 4 0 0 0 m e t a r a i s p o d o c e ana. Velika podruja podmorskih ravnica su gotovo posve ravna, pa ih esto nazivamo najravnijim povrinama na Zemlji. M e u t i m , na nekim mjestima su prekinute dubokim ponorima i podmorskim planinama.
3 o d m o r s k a r a v n i c a prekriva oko d v i j e t r e i n e o c e a n s k o g dna. Z a p o i n j e uz podnoje strmih kontinentalnih p a d i n a ; d j e se skupljaju sedimenti ulaze u b l a t n j a v e struje. to smo d a l j e o d kontinentalnih oadina, sloj s e d i m e n a t a je tanji i nagib p o d m o r s k e r a v n i c e oostaje sve slabiji.

< KOJI SU DIJELOVI OCEANA NAJDUBLJI? Najdublji dijelovi o c e a n a pronaeni su 1 9 5 1 . godine s o n d o m Challenger. M j e r e n j a eholokatorom pokazala su da su dijelovi Marijanskog jarka, juno od Japana, duboki vie od 10.900 metara. Batiskaf a m e r i k e m o r n a r i c e Trieste spustio se 1960. godine na dno dubine Challenger. M a r i j a n s k i jarak j e j e d a n o d m n o g i h d u b o k o m o r k i h jaraka na rubovima Tihog oceana. To su jarci u o b l i k u slova V, paralelni s kontinentom ili otonim nizom. D u b o k o m o r s k i jarak protee se d u b o k o ispod p o d morske r a v n i c e . N a v r h u m o e biti irok 50 do 100 kilometara, ali na d n u ne prelazi irinu od n e k o l i k o kilometara. V e i n o m ih n a l a z i m o u T i h o m o c e a n u , ali ih ima i na K a r i b i m a , u j u n o m Atlantiku i Indijskom o c e a n u . D u b o k o m o r s k i jarci o z n a a v a j u mjesta gdje se o c e a n sko d n o p o d v l a i p o d kontinentalnu p l o u .

P o v r i n u p o d m o r s k i h ravnica prekidaju d u b o k i o c e a n ski jarci ili podmorski v u l kani, koji se o b i n o n a l a z e na rubovima ploa Zemljine kore. Postoje takoer i izdvojene p o d m o r s k e p l a n i n e , o d Kojih n e k e d o s e u do povrine i tvore o t o k e .

< K O J E JE M O R E NAJSLANIJE? M r t v o m o r e to s e p r o t e e na granici Izraela i J o r d a n a najslanije je m o r e na svijetu. O n o j e vie o d d e s e t p u t a slanije o d p r o s j e n o g o c e a n a . M r t v o m o r e n e m a izlaza. V e i n u v o d e donosi m u rijeka J o r d a n n a sjeveru. M i n e r a l n i izvori na d n u i uz o b a l e M r t v o g mora p o v e a v a j u slanost vode. Budui da ondje vlada vrlo topla i suha klima, v o d a brzo isparava, pa je p o v e a n a k o n c e n t r a c i j a soli

u m o r u . O n a se i v a d i u plitkim b a z e n i m a za isparavanje. N a fotografiji v i d i m o prir o d n e naslage u M r t v o m e moru. O b a l e M r t v o g mora s u n a j nii d i j e l o v i kopna na Z e m l j i noj p o v r i n i : n a l a z e se 393 metra ispod morske razine. N a jugu s e nalazi C r v e n o m o r e , j e d a n o d najslanijih d i j e l o v a o t v o r e n o g m o r a . I ovdje j e v e l i k a koncentriracija soli jer na j a k o m s u n c u v o d a brzo isparava, a n o v e v o d e m a l o pritjeu iz o k o l n i h p u stinja.

25

PLANET ZEMLJA V G D J E SE N A L A Z I NAJVEI ARHIPELAG? Arhipelag je m o r e s m n o g o otoka. Ta rije je u p o e t k u o z n a a v a l a Egejsko m o r e s mnotvom grkih otoka. N a j v e i arhipelag se nalazi na jugoistoku Azije, gdje tisue otoka sainjava Indoneziju, i s t o n u M a l e z i j u i Filipine. Indonezija lei na v i e od 13 tisua otoka, od kojih je o k o 3000 n a s e l j e n i h . O t o c i s e proteu na povrini od 5 0 0 0 kilometara, o d M a l a j s k o g poluotoka, n a z a p a d u , d o N o v e G v i n e j e . M n o g i indonezijski otoci su v u l k a n s k i . Sa sjev e r n e strane oni o m e u j u dubokomorski Javanski jarak. Indonezija dijeli d v a otoka s drugim d r a v a m a . D i o otoka B o r n e o pripada istonoj M a l e z i j i , dok P a p u a N o v a G v i n e j a dijeli otok sa Z a p a d n i m Irijanom. F i l i p i n i m a pripada v i e o d 7000 otoka, iako o k o 90 p o sto povrine otpada na 11 n a j v e i h otoka. V G D J E SE J A V L J A J U PLIMNI VALOVI? Plimni v a l je visoki val to se prilikom dolaska plime penje uz estuarij rijeke. Javljaju se s a m o na mjestima velikih plimnih razlika i u Ijevkastim estuarijima. D o l a s k o m p l i m e u rijeni estuarij, plitka v o d a i tok rij e k e s p r e a v a j u njen prolaz. Z b o g toga se v o d a skuplja i p o m i e p r e m a rijeci u obliku velikog, prelamajueg vala. N a j v e i plimni v a l o v i s e v i a j u na rijeci C h ' i e n t ' a n g 'kian koja utjee u zaljev H a n g z h o u u K i n i . Za visokih plima val d o s e e visinu o d 7,5 metara i putuje b r z i n o m od 24 kilometra na sat. N j e gov se z v u k u j e i s u d a l j e n o sti od 22 kilometra! P l i m n i val n a j v e e g o b u j m a prolazi du g l a v n o g izlaza A m a z o n e , C a n a l d o N o r t e a . J e d a n o d najbrih p l i m n i h v a l o v a javlja se na rijeci H o o g h l v , ogranku G a n gesa. Z a razliku o d toga, plimni v a l u engleskoj rijeci S e v e r n vii j e o d j e d n o g metra.

A G D J E SE J A V L J A J U NAJVEE PLIME? Najvei raspon plime i oseke zabiljeen je u zaljevu F u n d y i z m e u N e v v Brunsvvicka i N o v e kotske u istonom dijelu K a n a d e . Prosjena plima je visoka 14,5 metara, ali je z a b i l j e e n o i r e k o r d n i h 16,3 metra. V o d e Atlantskog o c e a n a u l a z e u uski zaljev F u n d y i stvaraju v e l i k e p l i m e i o s e k e . T a j g o l e m i plimni raspon stvara u z a l j e v u plimni v a l , iako se ne radi o estu26

ariju v e l i k e rijeke. T o k p l i m e o b o g a u j e ivi svijet u v o d i , pa je taj zaljev pravi raj za ptice m o v a r i c e . V e l i k i plimni raspon ima i estuarij rijeke R a n c e u F r a n c u s k o j . N a t o m j e mjestu izgraena prva hidroelektrina centrala na svijetu. N e o e k i v a n o visoke plime m o g u uzrokovati v e l i k e tete. O b i n o s u posljedica velikih plimnih valova uzrokovanih j a k i m vjetrovima i niskim zranim tlakom u vrijeme kad se o e k u j e visoka p l i m a .

F * * l /VNliiii I ZEI\/1I_JA > GDJE SE NALAZI NAJDUBLJI GREBEN NA SVIJETU? p u e do sredita kvinslandske Veliki koraljni greben uzosjevernobale. b e n o b r u a v a se u v o d u koja je preduboka da bi d a n a s o n Australije najdublji je greben na svijetu. je vie od d j e Dugaak ivjeli koralji. Meu t i m2000 , u v r i j e m e kad se greben p o Koraljni grebeni nastaju s a m o e o stvarati, morska razina u tropskim m o r i m a gdje je je vjerojatno bila m n o g o v o d a topla i plitka, pa se raznia. v i o bogati svijet morskih p o lipa. P o p u t mogih drugih greb e n o v a , V e l i k i koraljni greV e l i k i koraljni greben je 45 d o 6 0 kilometara udaljen o d australske o b a l e . N a sjeveru je irok svega 15 do 20 kilometara, ali se na jugu protee 3 2 5 kilometara u m o r e . S a m o je o k o deset sigurnih prolaza kroz g r e b e n , pa je to vrlo o p a s n o p o d r u j e za plovidbu. N a grebenu j e p r o n a e n o vie od 340 podvrsta koralja neopisivih boja i o b l i k a , m e u kojima se skrivaju b r o j n e prekrasne ribe i druga morska stvorenja. O d n e d a v n a dijel o v e grebena unitavaju neke vrste morskih z v i j e z d a koje skidaju i v e p o l i p e s njihova tvrdog p o d n o j a .

istonu obalu

kilometara

IG D J EN A L A Z I M OF J O R D O V E ? doline kroz koje su tekli. N e stankom ledenjaka, doline u o b l i k u s l o v a U i s p u n i l o je more. Fjordovi su dugi, uski, strmi morski z a l j e v i . S t v o r i l i s u i h l e d e n j a c i koji s u p r o d u b l j i v a l i F j o r d o v e n a l a z i m o na planin-

skim o b a l a m a koje su e r o d i rali l e d e n j a c i . N a j p o z n a t i j i i najdulji su norveki fjord o v i . Fjord S o g n e se protee od mora do Lusterfiorda i d u g je 183 kilometra. N j e g o v a prosjena irina iznosi 4,75 kilometara. P o p u t v e i n e fjord o v a , n e o b i n o j e d u b o k , ali u z o b a l u postaje sve p l i i . N a n a j d u b l j e m mjestu fjord S o g n e j e d u b o k 1245 metara. Fjord N o r d v e s t na istoku G r e n l a n d a j e jo d u l j i . N j e g o v a duljina iznosi 3 1 3 kilometara. F j o r d o v e n a l a z i m o i na o b a l a m a Islanda, d u p a c i fike o b a l e K a n a d e i A l j a s k e , na jugu i l e a i na j u n o m otoku N o v o g Z e l a n d a . N a fotografiji v i d i m o selo na kraju norvekog fjorda.

27

PLANET ZEMLJA < K O J A JE RIJEKA NAJDULJA? Tri najdulje rijeke na svijetu su Nil u Africi, duljine 6 6 7 0 kilometara, A m a z o n a u Junoj A m e r i c i , duljine 6 4 4 8 kilometara i Mississippi-Missouri u Sjevernoj A m e r i c i , d u ljine 5 9 7 0 k i l o m e t a r a . Razliiti strunjaci d a j u razliite p o d a t k e o duljini o v i h triju velikih rijeka. R a zlog t o m e je to nije lako t o n o odrediti gdje rijeka p o i n j e , a gdje z a v r a v a . S v e imaju b r o j n e pritoke, > K O J A JE RIJEKA NAJVEA? N i l t e e prilino sporo za tako v e l i k u rijeku: u sekundi n j e g o v i m koritom p r o e o k o 3 1 2 0 prostornih metara. S v e v e l i k e svjetske rijeke, osim M u r r a v - D a r l i n g a u Australiji, imaju v e i protok v o d e . a u d e l t a m a imaju m n o g o kanala. P o i n j e li N i l u jezeru Viktorija, kao to kau n e k e knjige? N a j d a l j i izvor N i l a j e L u v i r o n z o u B u r u n d i u koji utj e e u K a g e r u , a zatim u j e zero Viktorija. N a j d a l j i izvor A m a z o n e p r o n a e n je u P e r u u 1 9 5 3 . g o d i n e . A l i gdje rijeka zavrava? K a n a l do N o r t e se o b i n o smatra n j e n i m glavnim i z l a z o m . M e u t i m , rijeka Para je takoer prometna, pa a k o nju s m a t r a m o i z l a z o m , A m a z o n a j e d u g a k a 6750 kilometara.

A m a z o n a je vea od Nila. V o d e Amazone potjeu s p o druja gotovo dvostruko veeg nego v o d e Nila. Sadri O d svih rijeka A m a z o n a daleko vie vode i plovna je veim dijelom svoga toka.

/>os) ns/v/e vode. kroz <?(</

u sekundi p r o e o k o 180,000 Dvije glavne pritoke Nila, Bijeli i P l a v i N i l , izviru u p o d r u j i m a s prilino v e l i k o m koliinom padalina. M e u t i m , v e i m d i j e l o m svoga toka N i l prolazi pustinjskim predjelima gdje pritjee m a l o v o d e , a m n o g o isparava. Z b o g toga B r o j n e pritoke d o n o s e v o d u s p o d r u j a v e e g od s e d a m milijuna e t v o r n i h k i l o m e tara.

< G D J E SE N A L A Z E NAJVII VODOPADI? Najvii v o d o p a d i na svijetu su A n g e l o v i v o d o p a d i na rijeci C a r r a o , pritoci rijeke C a roni u Venezueli, u Junoj A m e r i c i . U k u p n i p a d v o d e iznosi 9 7 9 m e t a r a , d o k je najdulji p a d 8 0 7 m e t a r a . A n g e l o v i v o d o p a d i su s a m o j e d a n o d n e k o l i k o v r l o visokih v o d o p a d a u t o m dijelu V e n e z u e l e , o d kojih v e i n a nije izmjerena i n e m a imena. J a v l j a j u se na mjestima gdje rijeka t e e preko ruba 28

v i s o k i h , strmih platoa. A n g e l o v i v o d o p a d i su d u g o poznati l o k a l n i m Indij a n c i m a koji ih n a z i v a j u C h e r u n - M e r u . Evropljani su ih prvi put vidjeli 1910. g o d i n e , a p o n o v n o su otkriveni 1937. godine. Drugi po redu su T u g e l a vodopadi u Natalu, Junoafrika R e p u b l i k a . Na tom se mjestu rijeka T u g e l a o b r u a v a niz liticu visoku 9 4 7 metara. U N o r v e k o j se na v o d o p a dima Utigard voda od ledenjaka Jostedal o b r u a v a u 8 0 0 metara niu rijeku Nesdal.

LANET Z E M L J A

p o d i e njeno korito i mijenja joj tok. T i s u a m a godina ljudi du rijeke p o d i u b r a n e da bi sprijeili p o Neke od najveih poplava na plave. Meutim, ponekad se svijetu javile su se k a d se kib r a n e preliju i dolazi do kan e s k a r i j e k a H w a n g - h o izlila i z s v o g k o r i t a . U p o p l a v a m a 1 9 3 1 . g o d i n e p o g i n u l o j e v i e o d 3 , 5 m i l i j u n a l j u d i . > GDJE SU ZABILJEENE NAJVEE POPLAVE?

TASTROFA^

Hwang-ho,

ili

uta rijeka,

je najblatnija rijeka na svijetu. O n a protjee 4 8 0 0 kilometara kroz sjeverni d i o K i n e i sa s o b o m nosi vie od 1,5 milijardi tona mulja. O k o etvrtine tog mulja s e taloi o k o rijenog ua,

m e u srpnja i rujna, za n a j v e i h kia. T e k o e se javljaju i u p r o l j e e , kad se juni d i j e l o v i o t a p a j u , dok j e v e l i k a petlja na sjeveru jo uvijek z a m r z n u t a . D a n a s se za k o n trolu rijene razine i n a v o d n j a v a n j e koriste p o s e b n e b r a n e poput o v i h na fotografiji.

< G D J E SE N A L A Z I NAJVEE JEZERO? N a j v e e jezero na svijetu je Kaspijsko m o r e , to se protee izmeu Irana i Sovjetskog Saveza, lako se naziva m o r e m , o n o nije p o v e z a n o s o c e a n i m a ; to je vrlo veliko kontinentalno jezero. U k u p n a povrina m u iznosi 371,800 etvornih kilometara. R a z i n a Kaspijskog mora nalazi se 28 metara ispod morske razine, a na n a j d u b l j e m mjestu je jo 9 8 0 m nie. > G D J E SE N A L A Z I NAJVIE JEZERO? Najvie jezero na svijetu je neimenovano ledenjako jezero nedaleko M o u n t Everes t a , t o l e i 5 8 8 0 m e t a r a iznad morske razine. N a j v e e tibetsko jezero, N a m Tso, nalazi s e 4 5 7 8 m e t a r a i z n a d mora. N a j v e e plovno jezero na svijetu je Titicaca (na fotografiji), to se p r o t e e na granici izmeu Perua i Bolivije. S m j e t e n o je 3 8 1 1 m e tara iznad m o r a i po njemu plove jezerski brodovi. U k u p n a povrina jezera Titic a c a iznosi o k o 8300 etvornih kilometara, a na najdubljem mjestu d u b o k o je 370 metara. V o d a u njega pritjee u n e k o l i k o planinskih rijeka u A n d a m a , a izlijeva se u j e zero P o o p o , te nestaje u suh o m altiplanu (visokoj ravnici). P o d r u j e o k o jezera Titic a c a je p o s v e r a v n o i bez drv e a . vrstu travu pasu l j a m e i v i k u n j e . U jezeru rastu totoro trske koje lokalni Indij a n c i upotrebljavaju za izradu a m a c a , k u a , p a a k i otoka na k o j i m a i v e .

U Kaspijsko m o r e utjeu V o l g a i U r a l , ali iz njega ne istjee ni j e d n a rijeka. N a l a z i se u pustinjskom p o d r u j u , tako d a m n o g o v o d e isparava, d o k je preostala v o d a vrlo slana. K a k o se v o d e pritoka sve vie iskoritavaju za n a t a p a n j e i industriju, m a n j e ih utjee u Kaspijsko m o r e . T a k o n a j v e e j e z e r o na svijetu postaje sve m a n j e . N a j v e e slatkovodno jezero je S u p e r i o r , to se protee i z m e u S A D i K a n a d e . O n o pokriva 82.350 etvornih kilometara.

29

PLANET ZEMLJA

A G D J E SE N A L A Z I NAJVEA SPILJA? N a j v e a spiljska d v o r a n a n a svijetu je d v o r a n a S a r a w a k u istonoj Maleziji, otkrivena 1980. godine. N a j v e i spiljski s u s t a v nalazi s e p o d n a c i o n a l n i m p a r kom Mammoth Cave u amerikoj dravi Kentucky. S a r a w a k j e d i o istone M a l e zije i nalazi se na otoku B o r n e o . D v o r a n a S a r a w a k prostire se ispod n a c i o n a l n o g parka G u n u n g M u l u . P r o n a e n a je 1980. g o d i n e , i utvre n o j e d a j e duga 700, iroka u prosjeku 300 i visoka barem 70 metara. U n a c i o n a l n o m parku M o m m o t h C a v e (na fotografiji) nalazi se itav niz spilja i prolaza na razliitim razin a m a . i t a v sustav j e d u g vie od 307 kilometara. S v e g a 4 kilometra od ulaza u spilju M o m m o t h ulazi se u sustav spilja Flint R i d g e . G o s p o a P. Crowther je 1 9 7 2 . g o d i n e pronala p o d z e m n i put koji p o v e z u j e ta d v a sustava.

A K O J A JE SPILJA NAJDUBLJA? Najdublja do danas pronae n a spilja j e G o u f f r e J e a n Bernard u francuskim Alpama. Ekipa francuskih speleologa se 1982. godine spustila 1 4 9 4 m e t r a i s p o d p o v r ine. Tijekom petodnevne ekspedic i j e , 1 9 8 2 . g o d i n e , francuska ekipa G r o u p e S p e l e o V u l c a i n je postavila novi dubinski rekord z a s p e l e o l o g e . N a s v o m putu u p o d z e m l j e preronili su sifon d u l j i n e 40 metara koji ih je o d v e o u novi niz prolaza. T a d a su doprli do d u b i n e od 1494 metra ispod povrine z e m l j e . U Francuskoj postoje i druge d u b o k e spilje. S p i l j e G o u f f r e Berger n e d a l e k o G r e noblea d u b o k e su 1100 m e tara. D a n a s se zna da je spilja G o u f f r e da la Pierre SaintMartin u Pirenejima duboka 1350 metara. D r u g a najdublja spilja na svijetu je S n j e n a j a u Sovjets k o m S a v e z u . Istraivai su se kroz n j e n e h o d n i k e spustili 1350 metara ispod p o v r i n e .

A GDJE NALAZIMO NAJVEE STALAKTITE I STALAGMITE? N a j v e i stalaktiti vise sa svod o v a panjolskih spilja, d o k se najvei stalagmiti uzdiu s p o d o v a f r a n c u s k i h spilja. Stalaktiti i stalagmiti nastaju u spiljama gdje v o d a zasi e n a kalcij k a r b o n a t o m n e prestano kaplje sa svoda. P r i t o m se vrlo sporo skupljaju taloi, pa za nastanak velikih stalaktita i stalagmita treba proi v i e tisua g o d i n a . N a j v e i poznati stalaktit je stup koji visi 59 metara sa svoda spilje C u e v a d e N e r j a , istono od M a l a g e u p a n j o l skoj. Tu d i v o v s k u spilju je 1959. g o d i n e pronaao pastir traei izgubljenu loptu. D a nas je to p o d z e m n a d v o r a n a za koncerte i balete. N a j d u l j i slobodni stalaktit d u g a a k j e s e d a m metara, a visi u spilji Poli an lonain u C o u n t r y C l a r e u u Irskoj. V e l i k i stalagmit u f r a n c u skoj spilji A v e n A r m a n d najvii je na svijetu. U z d i e se 29 metara uvis.

30

PLANET ZEMLJA > G D J E SE N A L A Z E NAJVEE PJEANE DINE? Najvie zabiljeene pjeane dine nalazimo u sredinjem Aliru u S a h a r i . O n e se p o n e Ikad i z d i u d o 4 3 0 m e t a r a . S a m o desetinu S a h a r e prekri. a j u vjetrom n o e n e d i n e . Ostatak z a u z i m a j u r a v n i c e , olatoi i p l a n i n e . V e i n u pije~Na n a l a z i m o u 25 velikih podruja z v a n i h ergovi. O n i se o d l i n o razlikuju o d o k o l n i h dijelova pustinje bez pijeska. Najvie dine nalazimo u ergu Isaouane-n-Tifernine, sjeverno o d p l a n i n a H o g g a r . N a j v e e p o d r u j e pjeanih dina u S a h a r i je V e l i k i istoni erg na granici Alira i Tunisa. Tu pijesak prekriva o k o 518 tisua etvornih kilometara. N a j v e a povrina prekrivena dinama je Rub'-alK h a l i , ili prazan prostor, u Arapskoj pustinji. Z a u z i m a o k o 6 5 0 tisua e t v o r n i h kilometara j u n e Saudijske A r a b i j e . Sredinje p j e a n e p l a n i n e uzdiu se do 2 5 0 metara.

skim d i j e l o v i m a tla p o r o z n e stijene su stijenjene i z m e u nepropusnih slojeva. Sloj u k o j e m se z a d r a v a v o d a z o v e m o akvifer. P r o b i j e m o li u dolini sloj nepropusnih stijena, doprijet e m o d o akvifera. B u d u i d a j e razina p o d z e m n e v o d e via od povrine bunara, o n a p o d vlastitim t l a k o m izvire na povrinu. N a j v e i arteki bunar na svijetu nalazi se u Australiji.

A GDJE NALAZIMO ARTEKE B U N A R E ? Arteki bunari su izvori podzemne vode koje pod prirodnim tlakom izviru na povrinu. I m e i m p o t j e e o d f r a n cuskog mjesta Artois, gdje je

u v a p n e n a k o m sloju iskopano mnogo takvih bunara da bi se dolo do vode. Crte p o k a z u j e kako nastaje arteki bunar. Kia koja pada na v i e tlo protjee kroz sloj e v e propusnih stijena. N a ni< GDJE NASTAJU PUSTINJE? R u b o v i nekih pustinja se loim gospodarenjem i neprav i l n o m o b r a d o m tla p o l a k o ire. Polupustinjska p o d r u j a imaju osjetljiva tla i lou klimu. N a k o n nekoliko dobrih godina o b i n o slijedi n e koliko loih g o d i n a . Z a d o brih godina ratari proiruju kultivirano tlo, p o v e a v a j u b r o j s v o j e stoke i k o p a j u v i e bunara. M e u t i m , u nizu sunih godina usjevi p r o p a d a j u ,

ivotinje iscrpljuju panjake, golo tlo unitava vjetar, a mnogi bunari presuuju. T a k v e su tekoe p o e t k o m tridesetih godina stvorile u S A D zdjelu praine, a sed a m d e s e t i h godina proirile Saharu. Z b o g tekoa u p r o n a l a e nju ogrijeva m n o g e p o l u p u stinje su ostale bez d r v e a i grmlja, pa je tlo postalo m n o g o p o d l o n i j e eroziji. N e k a su p o d r u j a preobraena sustavima za n a v o d n j a v a n j e , ali loe g o s p o d a r e n j e v o d o m m o e tetiti zemljitu. 31

> G D J E JE I S U I V A N J E M TLA P O D V O S T R U E N A VELIINA DRAVE? Nizozemska je jedna od najmanjih evropskih drava. Pa ipak, p o l o v i c a njenog pod r u j a d o b i v e n a je isuivanjem movara, jezera i mora. N i z o z e m s k a lei na delti koju tvore rijeke R a j n a , M e u s e i S c h e l d t . V e i n a tla nalazi se 30 metara ispod razine m o r a , a p o l o v i c a u k u p n e povrine je ispod razine v i s o k e p l i m e . P o d r u j a z e m l j e oteta moru n a z i v a m o polderima. O k r u e n i su nasipima koji ih tite od p o p l a v a i ispresijec a n i j a r c i m a za isuivanje. V o d a s e n e k o odstranjivala v j e t r e n j a a m a , ali d a n a s d i esel c r p k a m a . G l a v n i s u v r e m e n i projekti isuivanja tla ukljuuju Z u ider Z e e i Delta projekt. Z u > KOJE JE M J E S T O NA ZEMLJI NAJOSAMLJENIJE? S a m o je petina kopna gusto naseljena, pa jo uvijek ima m n o t v o pustih mjesta. N a j o samljenije naseljeno kopno je Tristan da C u n h a , vulkanski otok u junom Atlantiku. Najblie naseljeno tlo od njega je u d a l j e n o 2 0 0 0 kilometara. etiri petine Z e m l j i n o g kopna j e presuho, p r e h l a d n o , prebrdovito ili preumovito da bi ga mogli nastaniti ljudi. N a j r j e e naseljeni kontinent je Antarktika na kojoj n e m a trajnih naselja, d o k je najrjee naseljena z e m l j a G r e n l a n d . N a j o s a m l j e n i j i otok j e B o uvet, nenaseljeni norveki protektorijat u j u n o m A t l a n tiku. N a j b l i e k o p n o , n e n a s e ljena o b a l a Antarktike, udaljeno je 1 700 kilometara. 32

ider Z e e j e 1 9 3 2 . g o d i n e bran o m d u g o m 3 2 kilometra odsjeen od mora. Nekadanji zaljev je pretvoren u slatk o v o d n o j e z e r o Ijssel, a d a nas na tom mjestu n a l a z i m o 2 2 6 0 e t v o r n i h kilometara n o v e z e m l j e p o d i j e l j e n e u pet

g o l e m i h p o l d e r a . Delta projekt j e z a t v o r i o s v e izlaze o s i m d v a izlaza R a j n e i M e usa i S c h e l d t a . T i m e se z e m lja titi od p o p l a v a i stvara spremite v o d e s n o v i h 150 k m 2 k o p n a .

N a j u d a l j e n i j i naseljeni otok, Tristan da C u n h a , velik je samo 98 etvornih kilometara. N a j b l i e naseljeno k o p n o j e otok S v . H e l e n a , u d a l j e n a 2 1 2 0 kilometara sjeveroistono. N a otoku Tristan d a C u h n a j e 1 9 6 1 . g o d i n e proradio v u l -

k a n . T a d a su svi s t a n o v n i c i bili e v a k u i r a n i , ali su se nakon d v i j e g o d i n e vratili, lako je otok vrlo o s a m l j e n , njegovi stanovnici su vrlo sretni.

\NET

ZEMLJA

A G D J E SE N A L A Z I NAJVEE UMJETNO JEZERO? U m j e t n o jezero najvee pov r i n e je V o l t a u G h a n i , u zapadnoj Africi. Rezervoar Bratsk na rijeci A n g a r i u S S S R - u je umjetno jezero s najveom koliinom vode. Rijeka V o l t a j e 1 9 6 5 . g o d i n e pregraena b r a n o m A k o s o m b o koja je izgraena na j u n o m dijelu k a n j o n a radi hidrocentrale. Iza b r a n e se u dolini rijeke V o l t e i njenih g l a v n i h pritoka, B i j e l e i C r n e V o l t e , p o e l o stvarati j e z e r o . D a n a s j e zero prekriva povrinu od o k o 8 4 8 2 e t v o r n i h kilometra, a o b a l a mu je duga 7250 kilometara. S t a n o v n i c i koji su n a s e l j a v a l i p o t o p l j e n a podruja preseljeni su na n o v e o b a l e jezera. J e z e r o V o l t a j e v e l i k o , ali prilino plitko, pa m j e s t i m i c e iz v o d e izviruju ostaci potopljenih u m a . N j e g o v ukupni v o l u m e n iznosi svega 148 prostornih kilometara, dok rezervoar Bratsk u S S S R - u obuhvaa 169,25.

A G D J E SE N A L A Z I NAJVEA JAMA STVORENA OVJEJOM RUKOM? Najvei suvremeni kamenol o m , u k o j e m se kopa strojevima, je rudnik bakra Bingh a m C a n y o n (na slici) u dravi U t a h , u S A D . Prostire se p o v r i n o m o d 7,2 e t v o r n i h kilometara, a d u b o k je 774 m. Velika jama Kimberleya u junoj Africi je stari rudnik d i j a m a n a t a koji su u p r o l o m stoljeu lopatama i krampovima kopale tisue rudara. P r o m j e r m u iznosi o k o 5 0 0 m , a dubok je gotovo 400 m. G o d i n e 1 8 7 1 . n a farmi gdje je kasnije podignut rudnik K i m b e r l e y p r o n a e n i su dijam a n t i . D o 1 8 7 2 . g o d i n e dijam a n t e j e trailo v i e o d 3500 rudara. K o p a j u i kimberlitnu stijenu nainili su v e l i k u j a m u . Iskopano j e vie o d 2 5 milijuna tona stijene i o k o tri tone d i j a m a n a t a . Kopanje na otvorenom kopu prestalo je kad su o d r o n i postali preesti. R u d nik je zatvoren 1 9 1 5 . g o d i n e , a d a n a s je do p o l o v i c e ispunjen v o d o m .

A G D J E SE J A V L J A J U KISELE KIE? Kia je uvijek d o n e k l e kisela, ali \ e vzx\ad uvlustu^kih p o druja Sjeverne Amerike i E v r o p e kiselija jer upija otp a d n e p l i n o v e koji z a g a u j u atmosferu. Kinica reagira s ugljik dioksid o m u zraku i postaje vrlo slaba ugljina kiselina koja m o e otopiti a l k a l n u v a p n e n a k u stijenu. Kinica m o e reagirati i s p l i n o v i m a koje isputaju t v o r n i c e , elektrane i a u t o m o bili. Vjetrovi raznose p l i n o v e , pa se esto d o g a a da razbla e n a s u m p o r n a i d u i n a kiselina p a d a j u vrlo d a l e k o o d izvora z a g a e n j a . T o z o v e m o kiselom kiom, jer je kiselost kie p o d i g n u t a n a u m j e t a n nain. Kisele kie p o v e a v a j u eroziju stijena i g r a e v i n s k o g materijala, p o s e b n o v a p n e n c a . Jezera i rijeke se p o l a k o truju, u g r o a v a j u i ivi svijet. L i c e k a m e n o g kipa na fotografiji izgrieno je kiselom kiom.

33

PLANET ZEMLJA < G D J E SE U Z G A J A RIA? Ria h r a n i vie ljudi od bilo koje d r u g e i t a r i c e . V e i n i s t a n o v n i k a i s t o n e A z i j e ria j e o s n o v n i i z v o r ugljikohidrata. Za uzgoj rie potrebni su toplo v r i j e m e i m n o g o v o d e . V o d a m o e pritjecati o d jakih kia, p r i m j e r i c e monsunskih u A z i j i , ili n a v o d n j a v a n j a . U z g a j a se na r a v n i c a m a jer se razina v o d e na p o l j i m a mora strogo kontrolirati. Z b o g toga su na m n o g i m > ODAKLE PAMUK? POTJEE vlakna odvajaju od sjemenki, a zatim p e r u , eljaju i tkaju. P a m u k j e bio g l a v n a i n d u strijska biljka na istoku S A D . D o v e d e n i su mnogi A f r i k a n c i koji su kao robovi radili na p l a n t a a m a . N a S A D jo u v i jek otpada gotovo petina svjetske p r o i z v o d n j e . Egipat i S u d a n takoer izvoze pamuk, a sve se e e uzgaja i u d i j e l o v i m a istone Afrike i J u n e A m e r i k e , te u Indiji, Pakistanu i K i n i . azijskim b r e u l j c i m a napravljene terase. N e k e o d njih stare su stotine g o d i n a . R i i n e se s a d n i c e uzgajaju u p o s e b n i m klijalistima, a zatim se presauju na potpoIjena polja. N a k o n etiri d o pet m j e s e c i ria je s p r e m n a za e t v u , pa se polja isuuju. O s i m u A z i j i , ria se d a n a s uzgaja i u drugim t o p l i m , v l a n i m d i j e l o v i m a svijeta. Mehaniziranom obradom u S A D i junoj Evropi ria se uzgaja za izvoz.

P a m u n e niti kojima ijemo ili koje t k a m o u t k a n i n u d o b i vaju se od celuloznih vlakana ovijenih o k o sjemenki. Grmoliki pamuk je jednogodinja biljka. V r l o brzo raste i cvjeta, te razvija m a l e , z e lene t o b o l c e sa s j e m e n j e m okruenim dlaicama. K a d t o b o l a c sazre, p u c a i iz njega izviruje m e k i , bijeli pamuk. N a k o n b e r b e , p a m u k treba oistiti. Pritom se p a m u n a > G D J E SE U Z G A J A AJ?

a j koji p i j e m o d o b i v a s e o d izmrvljenih listia z i m z e l e n o g g r m a to se uzgaja u p o d r u j i m a t o p l e , v l a n e klime. N a j b o l j e uspjeva u tropskoj klimi n a v i s i n a m a d o 2 3 0 0 metara. a j je u E v r o p u u v e z e n iz K i n e . K a k o j e postajao sve o m i l j e n i j i , N i z o z e m c i u Indoneziji i Britanci u Indiji i Sri Lanki zasadili su prve e v r o p ske plantae. D a n a s se grm o v i a j a uzgajaju i u J a p a n u , istonoj Africi te na 34

breuljcima Gruzije u SSSR-u. Da bi a j uspijevao, treba mu toplina, vlaga i propusno, p l o d n o tlo. N a p l a n t a a m a s e g r m o v i podrezuju na visinu od 1,5 metra, tako da ih je lako brati. U b i r u se s a m o mladi listii na v r h o v i m a g r a n i c a , te se alju u tvorn i c e gdje se najprije sue, zatim savijaju i ostavljaju da fermentiraju. Z a g r i j a v a n j e m i suenjem d a j e se k o n a n i okus a j u koji je zatim sprem a n za trite.

PLANET ZEMLJA ODAKLE GUMA? Prirodna guma dobiva se od Lateksa, t e k u i n e k o j a s e n a azi pod korom gumijevca. ske kine u m e i raste u toplim, vlanim, ekvatorijalnim podrujima. A m a z o n s k i Indijanci su prvi skupljali lateks i od njega izraivali vrstu g u m e . G o o d v ear je 1842. godine pronaao nain za skruivanje gume. P o j a v o m bicikla i a u t o m o bila, potranja za g u m o m je POTJEE rasla i u p o d r u j e A m a z o n e se u s e l j a v a l o sve vie ljudi. Londonski botaniki vrt u K e w u p r e n i o je g u m i j e v a c u jugoistonu A z i j u . P l a n t a e u M a l e z i j i i Indoneziji su gumu. M a n j e koliine dolaze iz Z a i r a i z a p a d n e Afrike. Kora g u m i j e v c a se z a r e zuje tako da se lateks slijeva u posudu uvrenu g u m o m . Lateks se zatim d i m i i v u l k a nizira, te tako nastaje g u m a . D a n a s se g u m a d o b i v a i p r e r a d o m nafte.

< G D J E JE PRVI P U T A UZGOJEN KUKURUZ? Kukuruz je vana itarica koja se d a n a s uzgaja u m n o gim dijelovima svijeta s toplim ljetima. P o t j e e iz A m e rike, gdje je prije dolaska Evropljana bio vrlo vana hrana za indijanska plemena. Porijeklo s u v r e m e n o g kukuruza (Zea mays) jo je uvijek tajanstveno. T o j e j e d n o g o dinja biljka koja d a n a s ovisi o ljudima. M o d a je srodna s t r a v o m Thea sinte koja raste u M e k s i k u i iji su p l o d o v i < ODAKLE POTJEE KAKAO? Kakao se dobiva od sjemenki koje se stvaraju u velikoj bobi k a k a o v c a . K a k a o su u S r e d njoj A m e r i c i pili A z t e c i i p r i j e dolaska Evropljana. Kakaovac ^^"inH^Ti^gaja u vruim, vlanim dijelovima Srednje i J u n e A m e r i k e , ali se d a n a s veinom dobiva iz zapadne Afrike. Tropski k a k a o v a c raste u v l a n i m u m a m a uz e k v a tor. V e l i k e b o b e d u g a k e 15 do 35 c e n t i m e t a r a izrastaju

vrlo slini klipu kukuruza. Ta se biljka m o e r a z m n o a v a t i u divljini. Thea sinte se m o e kriati s k u k u r u z o m da se d o b i j u v e i k l i p o v i , v e o m a nalik o n i m a koje su a r h e o l o z i pronali u N o v o m M e k s i k u , a v j e r u j e se da su stari o k o 2000 godina. Za p r v e E v r o p l j a n e koji su stigli u A m e r i k u indijanski kukuruz je esto bio od ivotnog znaaja. Danas se u g l a v n o m koristi kao stona hrana, ali se prerauje i u kukuruzne p a h u l j i c e ili brano.

izravno iz grana i d e b l a . S v a k a b o b a sadri 30 do 40 s j e m e n k i . S j e m e n k e se ostavljaju da fermentiraju, te se sue i prerauju u kakao ili okoladu. panjolskim konkvistadorima prijao je gorki napitak u Srednjoj A m e r i c i , a do 1 7. stoljea su ga prihvatili i drugi E v r o p l j a n i . Britanci i F r a n c u z i su d o n i j e l i kakao v c e u z a p a d n u Afriku, koja j e d a n a s glavni p r o i z v o a kakaa.

35

PLANET ZEMLJA

A G D J E SE N A L A Z I DOLINA SPOMENIKA? Dolina spomenika ( M o n u ment Valley) je dio visoravni Kolorado u suhom, jugozap a d n o m dijelu S A D . Tornjevi, stupovi i d v o r c i m a nalik masivi, koje ondje nalazimo, prirodnog su porijekla. Dolinu spomenika uglavnom sainjavaju vapnenci pomijeani s n e k i m drugim t a l o n i m stijenama koje su se nabrale i stvorile i s p u p e n j a . P r i l i k o m toga drugi su se slojevi r a z v u kli i oslabili. Na r u b o v i m a su nastali rasjedi, koje su ispunila jezera, a du oslabljenih d i j e l o v a stijena protjecale su rijeke. K a k o su se stijene p o lako u z d i z a l e , rijeke su produbljivale doline. T i j e k o m milijuna godina stijene su e r o d i r a l a l e . O t p o r nije stijene su ostale stajati p o p u t stupova i otoka u nepostojeem moru. Na dnu d o l i n e esto n a l a z i m o ostatke sruenih stupova. D a n a s o n dje v l a d a pustinjska klima, a suho tlo i d a l j e erodiraju vjetrovi i b u j i c e .

V G D J E UZ EKVATOR NALAZIMO SNIJEG? Na mjestima gdje je temperat u r a d o v o l j n o niska, snijeg p o k r i v a tlo t i j e k o m i t a v e godine, lako je uz ekvator u morskoj razini vrlo toplo, na vrhu visokih planina m o e biti z a i s t a h l a d n o . N e k e ekvatorske planine, primjerice Kilimandaro u istonoj Africi i A n d e u Ekvadoru, dovoljno su visoke da se snijeg nikada ne topi. K i l i m a n d a r o je v u l k a n to se uzdie v i s o k o n a d istono-

afrikim ravnicama na granici K e n i j e i T a n z a n i j e . N a j v i i v r h t e p l a n i n e nalazi s e 5894 m e t r a i z n a d m o r s k e razine. Mjesto na kojem poinje v j e n i led i snijeg n a z i v a se s n j e n o m l i n i j o m . V i s i n a te linije ovisi o temperaturi i koliini p a d a l i n a . N a p o l o v i m a se snjena linija nalazi na razini tla. K o d 4 0 z e m l j o p i s n e irine nalazi se na visini izm e u 2 5 0 0 i 5000 metara, o v i s n o o s u h o i klime, dok uz ekvator snijeg p o i n j e n e to iznad 5 0 0 0 metara.

36

PLANET ZEMLJA V G D J E SE N A L A Z I STIJENA VAL? Stijena val (VVave Rock) nalazi se na z a p a d u Australije, oko 300 kilometara od Pertha. To je velika granitna stijena visine 15 m e t a r a , zakrivljena poput neobinog, divovskog vala. Stijena val je d i o v e l i k o g granitnog m a s i v a n a z v a n o g H a v d e n o v e stijene. N a j b l i e naselje j e H a v d e n , m a l o mjesto s m a n j e od 2 0 0 stanovnika. O b l i n j e granitne stijene su m e u l o k a l n i m stanovnitvom p o z n a t e kao Z i j e v nilskog konja, K r a l j e v e stijene i B r e uljci. S t i j e n e od kojih se sastoji Stijena v a l stare su o k o 2,7 milijardi g o d i n a . T o j e j e d n a od stijena koje s a i n j a v a j u d r e v n u o s n o v u Australije. K a o to se vidi na fotografiji, stijena je proarana uspravn i m p r u g a m a u rasponu od sive do c r v e n e b o j e , to potj e e o d razliitih oksida. P o d r u j e o k o Stijene v a l a j e vrlo s u h o . Posjetioci m o g u istraivati biljni i ivotinjski svijet u rezervatu o k o stijene, gdje i v e m n o g e j e d i n s t v e n e vrste.

E SE N A L A Z I PRIJELAZ?

A G D J E SE N A L A Z I NAJTONIJI GEJZIR SVIJETU?

NA

prijelaz (Giant's C a ""wm n a l a z i s e n a s j e v e r Sjeverne Irske. To ^ ^ h r t v n a izrezana ploa ^ ^ B N F ^ uzdiu visoke ba^Bhar cijene. Ta neko ra^ ^ p n a stijena j e u v r i j e m e amiiu: *e - a d i l a s t v o r i l a n i z s t u rma k e l t s k o j l e g e n d i , - a g r a d i o d i v Fill ili F i n g a l ) d a b i p o i kotsku. Sline blike n a l a z i m o skoj, p r i m j e r i c e n a iiimat S t a r t a , g d j e j e m o r e : <MbiKiri> F m g a l o v u s p i l j u . Tiilijuna g o d i n a su azaltne l a v e prekrili druja sjeverne Irske i! v kotske. Lava se Hnladila stvarajui t a m n u N'jenim h l a e n j e m anjem nastale su p u t ^ H b K prilino pravilna raz~ako su nastali b e z >tokutni stupovi. - ~ a stupova je stvara n e o b i n e lie od 1 60 metara. Na e stupove erodiralo H k . tako d a o n i stvaraju -~e stepenice i p l o n i k e .

Gejzir O l d Faithful (Stari pouzdanko) je jedan od mnogih gejzira i v r u i h izvora u nacionalnom parku Yellowstone u z a p a d n o m dijelu S A D . N a z i v je dobio jer je svakih 66 minuta izbacivao stup v o d e i pare visok 30 m e tara. M e u t i m , d a n a s vie nije tako pouzdan G e j z i r i se j a v l j a j u na m j e stima gdje v o d a prodire kroz slojeve stijena, a zagrijava se vulkanskom aktivnou. Pregrijana v o d a se u o b l i k u pare pod visokim tlakom izbacuje na p o v r i n u . N a c i o n a l n i park Y e l l o w stone je smjeten iznad lav o m ispunjene rupe u Z e m l j i noj kori. N e k o je tu bio v u l k a n , koji je tako s n a n o e r u p tirao da se krater raspao i c i jelo je podruje propalo u k a l d e r u , ostatke kratera. U t o m dijelu S j e d i n j e n i h A m e r i k i h D r a v a z i m i ima m n o g o p a d a l i n a , pa se na povrini ili n e p o s r e d n o ispod nje z a d r a v a v o d a koja p o i nje kljuati.

37

> G D J E SE N A L A Z E I TO SU TO B I O M I ? Biljke i ivotinje ive u zajednicama nazvanim biomi. M e u biome ubrajamo zajedn i c e v a z d a z e l e n e u m e , listop a d n e u m e , panjaka, pustinja, tundri i planina. B i o m e o d r e u j u biljne vrste nekog podruja. Najvaniji faktor koji utjee na biljni svijet je klima. T e m p e r a t u r a , vjetar i p a d a l i n e u o d r e e n i m Krajevima p o g o d u j u s a m o n e kim vrstama biljaka. Na Zemljinim polovima temperatura je toliko niska da ne m o e preivjeti nijedna biljna vrsta, d o k se neto junije razvio oskudni biljni svijet n a z v a n t u n d r o m . N a tundru se nastavljaju u m e e t i n j a a , koje na sjevernoj p o lutki tvore iroki pojas. J o junije ire se listopadne sume. f^ocrfucja s m a n j e vfage z a u z i m a j u pas*hj'acf, dok u vrlo s u h i m krajevima preivljavaju s a m o pustinjske biljke. S druge strane, u prostorima s v e l i k o m k o l i i n o m o b o r i n a bujaju tropske kine ume. U svakom biomu ive o d r e e n e vrste ivotinja. M e utim, postoji jo j e d a n i n i l a c koji o d r e u j e biljne i ivotinjske vrste razliitih p o d r u j a . N e k a d a n j i i dananji izgled Z e m l j e izazvao je pojavu nekih vrsta s a m o na o d r e e n o m podruju. Tako, primjerice, lavovi ive samo u Africi.

38

BILJKE I IVOTINJE ZATO NEKE IVOTINJE IVE S A M O U O D R E E N I M PODRUJIMA? M o r a , planine i pustinje prirodne su prepreke ivotinjama u njihovu kretanju. Karta prikazuje n e k e o d ivotinjskih vrsta to i v e s a m o u o d r e e n i m d i j e l o v i m a svijeta. U J u n o j A m e r i c i i A u straliji ivi j e d i n s t v e n svijet sisavaca jer su ta p o d r u j a u vrijeme njihove evolucije bila o d i j e l j e n a od ostalog k o p n a . U d r u g i m je krajev i m a irenje s i s a v a c a ograni e n o k l i m o m , pustinjama i planinskim lancima.

39

BILJKE I IVOTINJE > G D J E SE PARE? PINGVINI

Svi pingvini ive na junoj zemaljskoj polutki, a veina se p a r i na A n t a r k t i c i i u s u bantarktikim podrujima.

V e i d i o ivota pingvini prov o d e u m o r u , ali se u v r i j e m e parenja v r a a j u na k o p n o . N a o b a l a m a Antarktike pare se s a m o d v i j e vrste - adelijski i carski p i n g v i n . Carski p i n g v i n i , n a j v e i m e u p i n g v i n i m a , pare s e u v j e n o j tami antarktike z i m e . O k u p l j a j u se u v e l i k e kolonije na ledu i ne grade gnijezda. M u j a c i sjede na j a j i m a d v a m j e s e c a . Adelijski pingvini g n i j e e n j e z a p o i nju u rujnu i listopadu. Kraljevski, u t o u h i , ogrliasti i utonogi pingvini pare se na subantarktikim oto> KOJI TULJANI IVE NA ANTARKTICI? U v o d a m a A n t a r k t i k e ivi samo etiri vrste tuljana. To su: tuljan rakojed, vedelski i rosovski tuljan, te morski leopard. S v a k a od etiri vrste antarktikih tuljana ima o s o b e n i na i n ivota. T u l j a n rakojed ivi d u o b a l e i hrani se r a i ima. R o s o v s k e tuljane, n a j m a nje od svih antarktikih vrsta tuljana, n a j e e v i a m o n a m o r s k o m e l e d u , a v e se po n j i h o v o j grai v i d i da su vjeti p l i v a i . H r a n e s e lignjama, ribama i r a i i m a . P r i l i k o m lova liganja v i e n i su kako se igraju sa kitovima u b o j i c a m a . V e d e l s k i tuljani i v e uz o b a l e Antarktike, i najmirnija su antarktika vrsta. H r a n e se ribama poput antarktikog
i i

c i m a . Kraljevski pingvin bliski je srodnik c a r s k o m e , ali se poput adelijskog pingvina u p r o l j e e pari na k a m e n i t i m o b a l a m a Antarktike. M u j a c i i e n k e te vrste n a i z m j e n i n o sjede na j a j i m a .

Preostalih 11 vrsta pari se u sjevernijim p o d r u j i m a . Viktorijski se p i n g v i n , naprimjer, gnijezdi na o t o c i m a Antarktikog o c e a n a , dok druge n a l a z i m o n a o b a l a m a junih kontinenata.

- _ . .

s v o j i m r o n i l a k i m sposobnostima. M o g u zaroniti n a d u b i n u od 300 metara i ostati p o d v o d o m vie o d 4 0 m i nuta. N j i h o v krvoilni sustav tome je posebno prilagoen. Z i m i , kad ledeni p o k r i v a prekrije p o d r u j a gdje se h r a n e , vedelski tuljani probi-

jaju rupe u ledu da izau na povrinu. M o r s k i leopard najokrutniji je antarktiki tuljan. i v i uz r u b o v e naslaga leda i hrani se ribama, p i n g v i n i m a , pa a k i m l a d u n c i m a drugih tuljana.

40

5ILJKE I I V O T I N J E

A GDJE ZIVE SJEVERNI MEDVJEDI? S j e v e r n i ili b i j e l i m e d v j e d i ive na n e p r e g l e d n i m snjenim povrinama Arktika. P r e valjuju m n o g o kilometara u l o v u na t u l j a n e i d r u g e ivotinje. Bijeli m e d v j e d i i v e najsjevernije o d svih sisavaca. Z i m i prelaze preko l e d e n o g p o krova Arktikog mora. Tu love tuljane, p o s e b n o kolutastog tuljana kojeg vrlo vjeto hvataju. P o v r e m e n o se h r a n e i m l a d i m m o r e v i m a te nasukanim kitovima. U p r o l j e e i ljeto sjeverni m e d v j e d i na l e d e n i m santama putuju prema j u g u . U tundri j e d u biljnu h r a n u , primjerice liajeve, m a h o v i n u , travu i b o b i c e . D o b r i su p l i v a i , p r e m d a o b i n o izbjegavaju p l i v a n j e na v e l i k e udaljenosti. Z a h v a l j u j u i dlak a v i m a p a m a koje se ne kliu, lako h o d a j u po l e d u . S j e v e r n i m e d v j e d i pare se u p r o l j e e , a m l a d u n a d kote u prosincu ili s i j e n j u . S k o t n e e n k e sklanjaju se u porodiljske jazbine iskopane u z a p u h u snijega.

A K O J E SE PTICE GNIJEZDE NA ARKTIKU? Ljeti se na A r k t i k u gnijezdi vie od stotinu vrsta ptica, ali ih zimi ondje ostaje svega nekoliko. Arktiko ljeto traje s a m o o k o tri m j e s e c a . M e u t i m , u t o m razdoblju m n o g e ptice grade gnijezda i p o d i u svoju mladunad. U ljetne posjetioce Arktika u b r a j a m o patke, primjerice patku ledaru, zatim guske, poput grivaste guske, te l a b u d o v e . Te ptice u v l a n a podruja tundre bogate raslin j e m d o l a z e u potrazi za hran o m . Liinke kukaca privlae ptice m o v a r i c e poput liskonoge, k a m e n i a r k e , alara i alara c i r i k a v c a . Z v i d a c i , bjeloguze, drozdovi bravenjaci i ute strnadice d o l a z e pratei letee k u k c e . A r k t i k e igre i p o m o r n i c i h r a n e se ribama. Krajem ljeta m n o g e ptice o d l i j e u na j u g da izbjegnu otru arktiku z i m u . J e d n a o d ptica koje ostaju je snjenica, koja gubi svoje s m e e perje i z a m j e n j u j e ga p o s v e bijel i m . Z i m i se ta vrsta sklanja u tunele iskopane u snijegu.

GDJEZIVI

KARIBU?

S j e v e r n o a m e r i k i karibu zaj e d n o s brojnim d r u g i m sisavc i m a luta n e p r e g l e d n i m r a v nicama tundre. Sjeverni sob je polupripitomljena vrsta karibua koja ivi na sjeveru E v r o p e i Azije. Karibu i m o u s n o g o v e d o v e liki su biljojedi koji nastanjuju t u n d r u . Ljeti lutaju tund r o m h r a n e i se razliitim vrstama biljaka. N j i h o v i glavni neprijatelji su v u k o v i , a p o nekad i medvjedi. U manje m e s o j e d e koji haraju t u n d r o m u b r a j a m o lisice i l a s i c e . N j i h o v glavni plijen su r o v k e , l e m i n z i , v j e v e r i c e i arktiki zeevi. Z i m i karibui kreu p r e m a jugu i h r a n e se s o b o v s k i m liajem, te granicama drvea poput breze ili jasike. M o usna g o v e d a z i m u p r o v o d e sjevernije. Z a hladnijih d a n a o k u p l j a j u se u g o m i l e da zadre t o p l i n u . M a n j i sisavci kopaju tun e l e u snijegu da se zatite od otrog vjetra. H r a n e se sjemenkama i travom.

41

BILJKE I IVOTINJE V G D J E IVE AMERIKI M U F L O N I ? Ameriki mufloni ive na Stjenjaku. Kao i amerike planinske koze iz tog podruja, m u f l o n i su vjeti p e njai. U S j e v e r n o j A m e r i c i postoje tri g l a v n a planinska l a n c a . N a istoku s e o d Labradora d o C e o r g i j e protee gorje A p a lai. Na zapadu se nalaze o b a l n i lanci koji tvore tihoo c e a n s k i rub, te Stjenjak to s e protee o d A l j a s k e d o Meksika. N a tim p l a n i n a m a i v e b r o j n e ivotinje. A m e r i k i mufloni se vjeto penju po k a m e n j u . P l a n i n s k e koze a m e r i k a su vrsta kozjih antilopa. P o r e d o v i h ivotinja na Stjenjaku i v e p u m e , k a n a d ski risovi, d a b r o v i , svisci, z e e v i i jo m n o g i m a l i glod a v c i . N a niim p l a n i n a m a n a l a z i m o prerijskog bjelorepog jelena. Stjenjak je i d o m leinara, primjerice crvenoglavog a m e r i k o g leinara, i ptica grabljivica poput surog orla, b j e l o g l a v o g tekavca i b u koa. V GDJE IVE KOZOROZI? Kozorozi su divlje koze. Na planinama Evrope, Azije i S j e v e r n e A m e r i k e ivi sed a m vrsta kozoroga. U Evropi nalazimo iberskog i alpskog kozoroga. Tri g l a v n a planinska l a n c a E v r o p e - Karpati, A l p e i P i r e neji - ostaci su posljednjeg ledenog doba. Povlaenjem ledenjaka te su p l a n i n e ostale ledeni otoci u m n o g o toplijoj E v r o p i . V GDJE IVE JAKOVI?

J a k j e n a j v e i h i m a l a j s k i sisavac. Divlja stada ive na visoravnima Tibeta, a pripitomljene jakove nalazimo u brdovitim predjelima srednje Azije. Himalaja je d o m mnogih jedinstvenih s i s a v a c a . O s i m j a k a , o n d j e i v e i brojni drugi p a p k a r i , p r i m j e r i c e tibetski divlji m a g a r a c , tar, baral i n a j v e a od svih o v a c a , gorski argali. Sibirski kozorog glavni je plijen v e l i a n s t v a nog i rijetkog snjenog leo p a r d a . M a n j e ivotinje tog p o d r u j a su planinski s v i z a c i v o l u h a r i c a . V e l i k o u h i zvidar p o s e b a n je po t o m e to zimi n e s p a v a z i m s k i m s n o m , v e se sklanja u j a z b i n e i hrani s i j e n o m i drugim s u him b i l j k a m a koje je skupio t o k o m ljeta. O d planinskih ptica n a H i malaji ive galice, gavrani i lerve. esti su i m e s o j e d i poput kostoberine, h i m a l a j skog supa i c r n o g leinara.

K o z o r o z i su o d l i n i p e njai. Ponekad za pomo u p e n j a n j u koriste r u d i m e n tarni prst s unutranje strane n o g u . Drugi papkari iz planinskih p o d r u j a su mufloni (divlje o v c e ) i d i v o k o z e (kozje antilope). U planinske ivotinje ubraj a m o jo risa, svisca i e v r o p sku p o d z e m n u v j e v e r i c u . P i reneji su d o m v o d e n k r t i c e , d e s m a n e , v o d e n o g srodnika krtice, te brojnih planinskih ptica poput utokljune gal i c e , p l a n i n s k o g kosa, c r v e nokrilog litiara i ptica grabljivica kao to je suri o r a o . 42

BILJKE I IVOTINJE V GDJE IVE PANDE? V GDJE IVE LJAME? V GDJE RASTU NAJUDNIJE PLANINSKE BILJKE? U nekim planinskim podrujima nalazimo vrlo neobine biljke. N a p l a n i n a m a A f r i k e rastu divovske lobelije i kostrii, A n d e s u d o m d i v o v s k i h v u i k a i bromelija, d o k je araukarija jedna od malobrojnih preostalih junoamerikih etinjaa. P l a n i n s k e se biljke m o r a j u prilagoditi jakoj h l a d n o i . T o su o b i n o niske p u z a v i c e , koje na tlu tvore m e k a n e z e lene j a s t u i e . M e u t i m , d i v o v s k e afrike i j u n o a m e rike biljke vrlo su n e o b i n e iznimke. D i v o v s k e lobelije i kostrii narastu do visine od o k o est metara. N j i h o v o j e lie tako r a s p o r e e n o da se n o u zatvara u p u p o l j k e . D o n j a strana lia p o k r i v e n a je g u stim, pustenim d l a i c a m a koje pupoljke tite od h l a d noe. S l i n e su i d i v o v s k e biljke A n d a . J e d n a o d najosobitijih je d i v o v s k a puja, Puya raymondii, koja se sastoji od d e bla nalik p a l m i n o m , rozete listova i d u g o g klasa c v j e t o v a koje oprauju p t i c e . Imaju velika p l u a i m n o g o c r v e n i h krvnih tjeleaca. U s j e v e r n o m dijelu A n d a n a l a z i m o prostrane v i s o r a v n i . O n e s u d o m m n o g i h ivotinja, p r i m j e r i c e m e d v j e d a nao a r a , j u n o a m e r i k o g planinskog tapira, te e k v a d o r skog j e l e n a p u d u a . Na visinama Anda ive b r o j n e ptice. V e l i k i kondor leti i jedri v i s o k o m e u planinskim v r h o v i m a . S i v o g r l a strnadica gradi gnijezdo m e u b o d l j i k a v i m liem p u j e , d o k patke p o t o a r k e nastanjuju brze p o t o k e .

Istono od Himalaje nalazi se Szechvvan (Seuan), visoravan u jugozapadnoj Kini. Visoko u njegovim planinama rastu gutici b a m b u s a kojim se hrane pande. U d o l i n a m a S e u a n a nalaz i m o suptropske z a j e d n i c e koje na v e o j visini prelaze u listopadne u m e , u m e e tinjaa i planinske l i v a d e , s v e do snijegom prekrivenih vrhova planina. Na nadmorskoj visini i z m e u 1800 i 2 5 0 0 metara z i m z e l e n u u m u z a m jenjuju gutici b a m b u s a i rod o d e n d r o n a . O n d j e ivi v e liki p a n d a , h r a n e i se izdanc i m a b a m b u s a i drugih b i ljaka, a p o n e k a d a k i m a l i m ivotinjama. U tom p o d r u j u n a l a z i m o i m a l o g p a n d u . P r e m d a se takoer hrani i z d a n c i m a b a m busa i drugim p l o d o v i m a , nije u bliskom srodstvu s v e l i kim p a n d o m . S e u a n j e d o m triju kozjih antilopa - takina, gorala i serova, te primitivnih rovki p o put krtolike rovke, h i m a l a j s k e v o d e n e rovke i tibetske v o dene rovke.

L j a m a j e d o m a a teglea ivotinja koja ivi na junoamerikim Andama. Alpaka, g v a n k o i vikunja njeni su bliski s r o d n i c i . Indijanci s A n d a pripitomili su ljamu prije vie od 4 0 0 0 g o d i n a . S m a t r a se da su ljama i a l p a k a u z g o j e n e od g v a n k a , iako g v a n k o , k a o ni v i k u n j a , nije nikada pripitomljen. S v e o v e ivotinje d o b r o su p r i l a g o e n e ivotu u p o d r u j i m a prorijeenoga zraka.

43

BILJKE I IVOTINJE

A G D J E RASTE VEINA ETINJAA? Na sjevernoj polutki ispod t u n d r e prostire se iroki pojas s i r o m a n o g tla p r e o s t a l o g jo iz posljednjeg ledenog doba. U tom hladnom pod r u j u tlo je v e i n o m pokriveno vazdazelenim umama. P o d r u j e koje z a u z i m a sjev e r n a v a z d a z e l e n a u m a zov e m o tajgom. Sjevernoamerika sjeverna u m a , prikaz a n a na gornjoj slici, sastoji se od d r v e a poput bijele i c r n e smreke, sitkanske 44

smreke, u s u k a n o g bora i aria. U v l a n i m d i j e l o v i m a raste m a l o b r o j n o listopadno d r v e e , p r i m j e r i c e jasika, vrba i breza. U v a z d a z e l e n o j umi sjeverne Evrope prevladavaju norveka smreka i kotski bor. M e u t i m , d a l j e na istoku, u sibirskoj tajgi (slika na s u protnoj stranici), uma p o staje m i j e a n a . N a j e e e t i n j a e tog p o d r u j a su sibirska jela, sibirski ari i sibirska smreka. P o j e d i n i dijelovi evroazijske tajge z b o g estih se poara razlikuju po starosti raslinja. N a p o d r u j i m a ko-

jima su n e d a v n o harali poari najprije se j a v l j a j u b u k v e i jasike. Evroazijska tajga n a j v e a j e uma n a svijetu. Z a uzima otprilike za treinu v e u povrinu o d S j e d i n j e n i h Amerikih Drava. U tajgi n a l a z i m o vrlo m a l o zeljastih biljaka, jer je suvie hladno i mrano (etinjae s p r e a v a j u prodiranje svjetlosti). O s i m toga, r a s p a d a n j e m iglica nastaje vrlo kiseli h u m u s . B r o j n e vrste gljivica p o tiu razlaganje h u m u s a , pa n e k e biljke ipak p r e i v e na istinama.

< U

KOJE PTICE IVE VAZDAZELENOJ UMI?

Sjeverna uma prua hranu brojnim pticama koje jedu sjemenke i kukce. Jastrebovi i sove h r a n e se m a l i m ptic a m a i sisavcima. T i j e k o m ljeta u tajgi se pojavljuju divovski rojevi k o m a raca, u e n a c a i drugih kuk a c a koji p t i c a m a s e l i c a m a poput grmua pruaju obilje h r a n e . P t i c e stanarice to tu i v e su u n e i s j e n i c e . V r l o su este i ptice to se hrane sjemenjem. M e u njima su krstokljun, sjeverna sojka i velika rujnica. Kugara se osim s j e m e n k a m a hrani i bobicama, dok lanovi por o d i c e tetrijebova, p r i m j e r i c e tetrijeb gluhan i Ijetarka, j e d u s j e m e n j e , lie, p u poljke i b o b i c e . Od ptica grabljivica u umi etinjaa nalazimo ameriku uaru, planinsku sovu i nekoliko vrsta jastrebova, primjerice jastreba kokoara. D v i j e n e o b i n e ptice iz tajge su v e liki r o n a c i patka b a t o g l a v i c a , koje se gnijezde u naputenim d u p l j a m a u n a .

A U

KOJI SISAVCI IVE VAZDAZELENOJ UMI?

Vazdazelenu umu Sjeverne A m e r i k e i Evrope nastanjuju i mesojedi i biljojedi. Biljojedi se hrane liem, sjemenkama i korom drvea, a predstavljaju plijen m e s o j e d a . U t i m podrujima razvile su se sline, ali ipak razliite vrste. N a j v e i biljojed sjevernoa m e r i k i h uma je los, ili sjeverni j e l e n , koji se hrani niskim biljkama i liem listopadnog drvea. Zimi u umu

p o v r e m e n o zalazi i karibu. M e u ivotinje to se h r a n e s j e m e n k a m a u b r a j a m o pozemne vjeverice, obine vjev e r i c e (poput sive v j e v e r i c e ) , zlatnu prugastu v j e v e r i c u , s m r e k o v o g mia i a m e r i k u naboruu. Letee vjeverice i sjevernoamerika crvena v j e v e r i c a h r a n e se e e r i m a i g l j i v a m a , ali e se z a d o v o ljiti j a j i m a i m l a d u n c i m a m a lih ptica. A m e r i k i dikobrazi j e d u lie i m a c e , a zimi gule koru s d r v e a i uzrokuju v e like tete. M e s o j e d i to haraju sjevern o a m e r l k o m s j e v e r n o m u-

m o m s u v u k , mrki m e d v j e d , crni m e d v j e d , a m e r i k i v i z o n i deronja. S l i n e ivotinje nastanjuju i sibirsku tajgu. To su losovi, mrki m e d v j e d i , sibirske prugaste v j e v e r i c e , umski lem i n z i , sibirske lasice, samuri i k u n e . O d g l o d a v a c a este su letee v j e v e r i c e , p o z e m n e vjeverice i obine vjeverice poput e v r o p s k e c r v e n e v j e v e rice. d e r o n j e se h r a n e sivoriom v o l u h a r i c o m , dok su risovi ovisni o bijelim zeevima.

45

BILJKE I IVOTINJE > Z A T O SU LISTOPADNE UME BOGATE IVOTOM? U listopadnim ili bjelogorin i m u m a m a rastu b r o j n o m a l o d r v e e , grmlje i zeljaste biljke koje s v o j o m raznolikou p r u a j u h r a n u m n o g i m ivotinjama. Listopadne u m e n e k o su pokrivale itavo umjereno p o d r u j e sjeverne polutke. D a n a s u t o m predjelu postoje s a m o tri velika p o d r u j a listopadnih uma. Najraznolikija bjelogorina uma raste na istoku A z i j e , a sastoji se od magnolija, t u l i p o v a c a , g u m i j e v a c a , divljih kestenova, hrastova, b u k v i , l i k v i d a m bara, g r a b o v a , hikorija i m n o g i h drugih vrsta. V e l i k broj t a k v o g d r v e a raste i u listopadnim u m a m a na istoku Sjeverne Amerike, premda t a m o n a l a z i m o m a n j e vrsta. Evropske b j e l o g o r i n e u m e sastoje se od s a m o d v a d e s e tak vrsta. Najzastupljenije su hrast, j a s e n , breza, grab, javor, b u k v a i j o h a . Listopadne u m e sastoje se o d nekoliko slojeva vegetac i j e . G o r n j i sloj tvori v i s o k o d r v e e ; zatim d o l a z i m a n j e d r v e e i sloj grmlja poput b o i k o v i n e , kozje krvi, trnjine, bazge i lijeske. Ispod njega nalazi se sloj zeljastih biljaka kao to su z v o n i i , jaglaci i resulje. Na kraju je priz e m n i sloj m a h o v i n a i niskih biljaka. Lie svih n a v e d e n i h b i ljaka m n o g o j e m e k e o d iglica e t i n j a a , pa privlai mnotvo ivotinja koje se n j i m e h r a n e . Bogatstvo sjem e n k i i p l o d o v a takoer m a m i biljojede, a o n i su izazov g r a b e l j i v c i m a .

> U

KOJE IVOTINJE IVE LISTOPADNOJ SUMI?

Biljojedi listopadne u m e javljaju se u r a s p o n u od velikih ivotinja p o p u t j e l e n a d o m a lih vrsta kao to su mievi i v o l u h a r i c e . M e u grabeljivc i m a su lisice i lasice. M e u v e l i k e e v r o p s k e biljoj e d e u b r a j a m o srnu, c r v e n o g j e l e n a , j e l e n a kopitara i divlju svinju. U S j e v e r n o j A m e rici p o e o se p o v e a v a t i broj bjelorepih j e l e n a , koji su neko gotovo izlovljeni. M e u manje evropske bi-

Ijojede u b r a j a m o c r v e n e v j e verice, puhove, voluharice, umske m i e v e , j e e v e i ze e v e . U Americi ive sline ivotinje, p r i m j e r i c e siva v j e v e r i c a , prugasta v j e v e r i c a , bjelonogi mi i v o l u h a r i c a . N a j v e i g r a b e l j i v a , poput v u k a i risa u E v r o p i , te planinskog lava u S j e v e r n o j A m e r i c i , g o t o v o su nestali iz uma b j e l o g o r i c e , pa su d a nas glavni l o v c i lisice, primj e r i c e evropska c r v e n a lisica, te s j e v e r n o a m e r i k a c r v e n a i siva lisica. U A m e r i c i nalaz i m o i k a n a d s k o g risa, sjevern o a m e r i k u prstenastu

m a k u , rakuna, a m e r i k o g smrdljivca, d u g o r e p u lasicu i kratkorepu r o v k u , dok evropski g r a b e l j i v a uklju u j u lasice, z e r d a v e , kune i t v o r o v e . J a z a v c i se hrane b i l j k a m a , ali i m a l i m ivotinjama. B e s k r a l j e n j a c i imaju v a n u ulogu u ivotu listop a d n e u m e . C r v i , kornjai i m r a v i o l a k a v a j u pretvaranje o t p a l o g lia u h u m u s , a b r o j n i m k u k c i m a hrane se ptice.

> U

KOJE PTICE IVE LISTOPADNOJ UMI?

U listopadnim u m a m a irom svijeta gnijezdi se i h r a n i golemi broj ptica. U g l a v n o m j e d u k u k c e , s j e m e n k e , bob i c e , pupoljke i lie, d o k ptice grabljivice love male p t i c e i sisavce. U evropskih listopadnim um a m a veliki broj ptica prov o d i cijelu g o d i n u . O d s v e j e d a tu n a l a z i m o k o s o v e koji se hrane k u k c i m a , c r v i m a i b o b i c a m a , zatim d r o z d o v e cikelje koji o b o a v a j u p u 46

e v e , te sojke ija su glavna hrana jaja i ptii, iako j e d u i m i e v e i gutere. M a l e sjem e n k e i kukci g l a v n a su hrana z e b a , p a l i a i e l j u gara. B a t o k l j u n hrani se kotunjiavim v o e m i v e l i k i m s j e m e n k a m a . S j e n i c e , primjerice v e l i k a i plavetna sjenica, j e d u u g l a v n o m k u k c e , ali e se zadovoljiti j b o b i c a m a i s j e m e n j e m . u n e trae kukce pod oslabljenim komad i m a kore, a p u z a v c i i z v l a e k u k c e iz m a l i h pukotina. D i v l j i golub hrani se l i e m , pupoljcima i sjemenkama. U ljetne posjetioce listo-

p a d n i h uma u b r a j a m o slav u j e koji se h r a n e k u k c i m a , l e g v a n e koji o t v o r e n i m kljun o m hvataju krilate k u k c e , te m u h a r i c e , s j e n i i c e i grlice. N a j e e ptice grabljivice to se z a d r a v a j u u listopadnim u m a m a su k o b a c , lunja i kanjac. U s j e v e r n o a m e r i k i m bjelogorinim u m a m a n a l a z i m o sline ptice, m e u njima i n e koliko vrsta u n a te p l a v u sojku. O d ljetnih posjetioca n a l a z i m o velik broj grmua, virea i tangari.

BILJKE I IVOTINJE

BILJKE I IVOTINJE V GDJE IVE KOJOTI? V G D J E PRERIJSKI PSI GRADE SVOJA SKLONITA? Prerijski psi n a z i v su dobili p o k r a t k o m z o v u nalik lajanju. U sjevernoamerikim prerijama nalazimo velike kolonije p o d z e m n i h sklonita tih ivotinja. To su g l o d a v c i iz porodice vjeverica. K o l o n i j e ili naselja prerijskih pasa m o g u biti vrlo v e like. G o d i n e 1 9 0 1 . izmjerena je kolonija povrine 60.000 e t v o r n i h kilometara. Smatra se da je u njoj ivjelo o k o 4 0 0 milijuna ivotinja. M e utim, d a n a s su naselja prerijskih pasa z n a t n o m a n j a . S v a k o naselje j e podijeljeno na b r o j n e o d j e l j k e , koji su opet podijeljeni na koterije. To su o s n o v n e obiteljske jedinice. lanovi pojedinih koterija timare j e d n i druge, z a j e d n o se h r a n e i tjeraju uljeze. Prerijski psi h r a n e se trav o m i drugim m a l i m biljkama brzoga rasta. Imaju m n o g o neprijatelja, ali je zov za uzb u n u j e d n o g prerijskog psa d o v o l j a n da sve ivotinje u domaaju zvuka pobjegnu u svoja sklonita. V T O SE D O G O D I L O S BIZONIMA? Neko su sjevernoamerikim prerijama lutala velika krda bizona, ali su t i j e k o m 18. stoljea gotovo u potpunosti istrijebljena. Ameriki bizon potjee od azijskog b i z o n a (danas izumrla vrsta) koji je preao u A m e r i k u preko B e r i n g o v o g k o p n e n o g mosta to je prije milijun g o d i n a p o v e z i v a o d v a kontinenta. N e k o j e S j e v e r n o m A m e r i k o m paslo o k o 5 0 milijuna bizona, ali je do 1889. g o d i n e ostalo svega 540 primjeraka. B e z b r o j je ivotinja ubijeno radi mesa, kostiju, koe ili j e d n o s t a v n o iz r a z o n o d e . M e u t i m , otkako su bizoni zatiena vrsta, njih o v broj se p o e o p o v e a vati. S l i n a j e ivotna pria o raljorogim a n t i l o p a m a . Prije 20 milijuna g o d i n a v j e rojatno j e ivjelo o k o 4 0 milij u n a tih ivotinja. U 19. stoljeu evropski su ih doseljenici lovili u v e l i k o m broju, te ih je do 1 9 2 5 . g o d i n e ostalo svega o k o 3 0 tisua. M e utim, d a n a s se njihov broj p o v e a o n a o k o 4 0 0 tisua.

Sjevernoamerie prerije proteu se izmeu rijeke Mississippi i Stjenjaka ( R o c k y M o untains). To je d o m brojnih biljojeda, a kojot je j e d a n od glavnih grabeljivaca. S i v i v u k n e k o j e bio prilino est stanovnik s j e v e r n o a m e rikih prerija, ali ga je z a m i j e n i o manji i znatno prilagoeniji kojot ili prerijski v u k . Kojoti se h r a n e d i v l j i m z e e v i m a , k u n i i m a , prerijskim psima i d r u g i m g l o d a v c i m a , ali i strvinama. Kojoti su poznati po s v o m z a v i j a n j u . N o u esto istov r e m e n o zavija nekoliko kojota, pa se tada u j e jezovito pjevanje koje je d a l o pov o d a nastanku m n o g i h legendi. U prerijske g r a b e l j i v c e u b r a j a m o i planinskog lava, c r n o n o g o g tvora i a m e r i k o g j a z a v c a . O m i l j e n a hrana a m e r i k o g j a z a v c a su prerijski psi. J a z a v a c z a p a n j u j u o m b r z i n o m kopa p o d z e m n a sklonita. Z a razliku od e v r o p s k e vrste, lovi i danju i n o u .

48

ILJKE I IVOTINJE GDJE IVE VISKAE? jnoamerike pampe su d o m nekih jedinstvenih ivotinja, p o p u t p a s a n a c a , v i skaa, pampskih zeeva m a r a ) i divljih z a m o r a c a . L i v a d e j u n i h u m j e r e n i h podruja, p o z n a t e kao p a m p e , nalazimo na r a v n i c a m a Argentine i U r u g v a j a . O n d j e je n o g u e putovati stotinama vilometara a da se ne n a i e niti na j e d n o d r v o . U p a m p a m a ivi n e k o l i k o .elikih biljojeda. N a j v e i j e 'ijetki pampski j e l e n , a p o n e kad se v i a j u krda g v a n k a . O d biljojeda t u n a l a z i m o brojne j e d i n s t v e n e j u n o a m e rike g l o d a v c e . V i s k a e grade p o d z e m n e n a s t a m b e nalik labirintima, d o k p a m p ski z e e v i kopaju d u b o k a sklonita p o d z e m l j o m . P a m p s k i z e e v i i v e i u junijim d i j e l o v i m a , na suhim patagonskim stepama, pa su prilagoeni ivotu bez v o d e . Drugi g l o d a v c i s travnatih r a v n i c a su divlji z a m o r a c i tuko-tuko. D i v l j i z a m o r a c n e ivi p o d z e m l j o m , v e s e skriva u busenju trave. U p a m p a m a ivi i n e k o l i k o vrsta p a s a n a c a . T o s u : d e v e topasni, g o l e m i , d l a k a v i i v i linski p a s a n a c . Prostranstvima travnatih r a v n i c a luta i divovski m r a v o j e d . Od grabeljivaca u p a m p a m a n a l a z i m o sivu lisicu, d u g o n o g o g grivastog v u k a i rijetke p a m p s k e m a k e . N a j e e p a m p s k e ptice su n a n d u i , ptice pekari i u k o v i j a m a r i , koji i v e i u sunim podrujima Sjeverne A m e rike. N a l a z i m o i nekoliko vrsti t i n a m u a , plahih ptica koje m o g u letjeti, ali se rijetko o d v a e vinuti u zrak.

< Z A T O NA TRAVNATIM RAVNICAMA IMA TAKO MALO DRVEA? Travnate ravnice nalazimo na mjestima gdje je koliina o b o r i n a m a l a , a kie p a d a j u sezonski. P o a r i i biljojedi s p r e a v a j u rast d r v e a . N e k i umjereni dijelovi svijeta, p o s e b n o sredita velikih kontinenata, v e i n u o b o r i n a primaju u o d r e e n o d o b a god i n e . Ljeti je o n d j e suho i v r u e , a zimi tlo esto pokriva d e b e l i sloj snijega. U takvim uvjetima d r v e e loe uspijeva, pa su r a v n i c e uglavnom pokrivene travom i niskim zeljastim biljkama. Z a suha v r e m e n a esto s e javljaju p o a r i , te s p r e a v a j u rast d r v e u . B i l j o j e d i takoer o d r a v a j u jednolikost raslinja, jer pasu m l a d e izdanke i d r v e e prije nego uspije narasti. U u m j e r e n e travnate ravn i c e u b r a j a m o stepe u sredinjoj A z i j i , s j e v e r n o a m e r i k e prerije, j u n o a m e r i k e p a m p e i junoafriki v e l d . 49

>

TO SU SAVANE?

S a v a n e s u tropske l i v a d e u p o d r u j i m a sa sezonskim kiama. N a j p o z n a t i j a j e afrika savana. Afrika s a v a n a j e suho, prano p o d r u j e , gdje kina sezona traje svega etiri m j e s e c a . T l o u g l a v n o m pokriva c r v e n a trava o v i s iz koje izviruju a k a c i j e i b a o b a b i . M j e stimice u savani n a l a z i m o v e e skupine drvea.

> U

KOJE PTICE IVE SAVANI?

Afrika savana je dom mnogih ptica to j e d u k u k c e i sjemenke. Najpoznatije savanske p t i c e su n o j e v i . N o j e v i su n a j v e e ptice na svijetu. N e m o g u letjeti, a h r a n e se p l o d o v i m a , sjem e n k a m a i m a l i m ivotinjama. S a v a n a je d o m najv e e ptice l e t a i c e , korija, koji tei v i e od 50 kg. Kori se takoer hrani i b i l j k a m a i ivotinjama. G o v e d a r i su takoer esti stanovnici s a v a n e . O n i sjede na leima p r e i v a a i h r a n e se krpeljima i drugim n a m e t n i c i m a . U s a v a n s k e ptice ubraj a m o jo b u l b u l e , s v r a k e , marabue, dralove i poz e m n e k l j u n o r o c e . P t i c e pletilje grade na d r v e u sloena, v i s e a gnijezda. V e l i k a jata pletilja na d r v e u m o g u p r o u zroiti v e l i k e tete. P t i c e g r a b l j i v i c e ukljuuju sekretara i krkog sokola. N a lazimo i n e k o l i k o vrsta strvinara koji se hrane tijelima mrtvih ivotinja.

A KOJE SAVANSKE IVOTINJE IVE U KRDIMA? S a v a n a j e naseljena v e l i k i m , ponekad i divovskim krdima p r e i v a a kopitara. N e k a o d n a j v e i h krda t v o r e z e b r e i gnuovi. O s a m l j e n a antilopa to pase u savani bila bi izloena nap a d u g r a b e l j i v a c a , pa bi n j e n e m o g u n o s t i za preivljavanje bile zaista m a l e . S druge strane, l a n o v i krda pruaju j e d n i d r u g i m a svojevrsnu zatitu. P o j e d i n a c u n u -

tar krda ima m n o g o m a n j u mogunost da e grabeljivac izdvojiti ba njega. K a d grabeljivac napadne, komeanje krda u trku m o e ga zbuniti. N a j b r o j n i j i kopitari su g n u o v i , z e b r e , oriks-antilope i T h o m s o n o v e gazele. O b i n o i v e u m a l i m , ratrk a n i m krdima, ali se u v r i j e m e teljenja z b o g v e e sigurnosti o k u p l j a j u u v e a krda. T o k o m suhog razdoblja papkari se u v e l i k i m krdima sele u v l a n i j e k r a j e v e .

50

BILJKE I IVOTINJE < ZATO U SAVANI Z A J E D N O IVI TOLIKO IVOTINJA? K a d bi svi savanski biljojedi pasli na isti n a i n , u b r z o bi im ponestalo hrane. M e u t i m , svaka se vrsta hrani na s p e c i f i a n n a i n , a h r a n i d b e n e navike j e d n e vrste p o n e k a d koriste d r u g i m a . S a v a n s k i biljojedi ne m o r a j u se boriti za h r a n u . Na travnatim r a v n i c a m a N a c i o n a l n o g parka Serengeti zeb re p o p a s u grube v r h o v e trave, te se tek tada p o m i u na druga pod r u j a . Iza njih d o l a z e g n u ovi i topi-antilope, koje j e d u lisnati, sredinji d i o . Na kraju d o l a z e gazele i skupljaju s tla otpalo s j e m e n j e i m l a d e izd a n k e biljaka. P r e h r a n a v e i h ivotinja koristi g a z e l a m a , jer lake p r o n a l a z e hranu kad je trava izgaena ili p o j e d e n a . U umovitim dijelovima s a v a n e borba za hranu izbjeg a v a se na slian n a i n . B r a d a v i a s t e svinje pasu travu ili iskapaju iz z e m l j e l u k o v i c e i g o m o l j e . S a j g e s k a k a i c e se h rane preteno t r a v o m , dok druge vrste antilopa pasu travu i brste lie i m l a d e izdanke grmova i drvea. S v a k a vrsta antilopa j e d e o d r e e n u hranu koja joj najvie o d g o v a r a . Kirkovi dik-dik o v i , kozlii k a m e n j a r i , G r a n t o v e g a z e l e , nijala-antilope, eland-antilope i bijeli nosorozi brste lie s viih grana grmlja i d r v e a . L i e m s najviih grana hrane se irafe i s l o n o v i , koji esto u n i te c i j e l o d r v o .

A KOJE SU I V O T I N J E SAVANSKI LOVCI? R a z u m l j i v o j e d a n a mjestu gdje ivi t o l i k o biljojeda i m a i m n o g o m e s o j e d a . S v a k i grabeljivac lovi na svoj n a i n . Najpoznatiji savanski l o v a c je lav, kralj i v o t i n j a . Lavovi o b i n o l o v e u o p o r u , s time da g l a v n i dio posla o b a v l j a j u Tavice. N a j b r a ivotinja na svijetu, g e p a r d , takoer lovi sav a n o m . T i h o se priblii rtvi na udaljenost m a n j u od 100 metara a p o t o m je u l o v i zah-

v a l j u j u i v e l i k o j brzini. S u protno t o m e , leopard e radije ekati rtvu skriven iza drveta ili bunja. K a d se neka ivotinja priblii, ubija je kratkim, brzim n a p a d o m . U s a v a n s k e l o v c e ubrajamo i dvobojnog jazavca, servala, uatu lisicu, cibetku i prugastog m u n g o s a . a k a l i i hijene love m a n j e ivotinje, ali su i strvinari, pa j e d u ostavljeni plijen v e i h grabeljivaca.

51

BILJKE I IVOTINJE V KOJE SU PUSTINJE ZIMI HLADNE? U pustinjama sredinje Azije ljeti v l a d a j u v e l i k e v r u i n e , i t l o se u p o t p u n o s t i o s u i . Zimi su pak izloene leden o m zraku s Arktika. U n a t o t o m e , u njima i v e b r o j n e ivotinje. Srednjoazijske pustinje proteu se od Kaspijskog m o r a na istoku do pustinje G o b i u Mongoliji. M e u najee stanovnike tog p o d r u j a u b r a j a m o b r o j n e vrste s k o i mieva. O d g l o d a v a c a t u jo n a l a z i m o pustinjskog i d u g o u h o g jea. V e l i k e ivotinje brojnije su nego u d r u g i m p u stinjama. U pustinji G o b i ivi dvogrba d e v a , a u pustinjama A z i j e lutaju divlji m a g a r c i i perzijske g a z e l e (ive najsj e v e r n i j e od svih vrsta gazela). V r l o su este z m i j e i guteri. N a j v e a pustinjska zmija je levantska ljutica. U azijskim pustinjama ivi bezbroj ptica, naroito u proljee kad o n d j e ima m n o g o h r a n e . To su pustinjske grm u e , pustinjske e v e , ugare, pustinjski s v r a c i , s a d e i sokoli. V M O G U LI RIBE PREIVJETI U TOPLOJ VODI? Na jugu Doline smrti u N e v a d i , S A D , nalazi s e niz m a lih j e z e r a i p o t o k a . To je d o m p u s t i n j s k i h r i b a r o d a Cyprinodon k o j e i v e u v o d i i j a b i t e m p e r a t u r a ubila v e i n u drugih riba. P o t o c i i bare gdje i v e ribe roda Cyprinodon u v r i j e m e posljednjeg l e d e n o g d o b a prekrivale su v e i d i o d a n a nje pustinje. Cyprinodoni se h r a n e a l g a m a koje rastu u toploj v o d i . M o g u preivjeti temperature d o 4 2 C . N e k o su p o p u l a c i j e tih riba brojile na desetke tisua, ali su g r a b e l j i v a i sistemi za n a v o d n j a v a n j e d a n a s znatno smanjili njihov broj.

A GDJE RASTU KAKTUSI? Kaktusi su n a j e e pustinjske biljke. M e u t i m , ne nalaz i m o ih u s v i m pustinjama, ve samo u Sjevernoj i Junoj Americi. Vani su za ivot m n o g i h pustinjskih ivotinja. P r e m d a i raljoroge antilope p o n e k a d z a l a z e u pustinje i j e d u kaktuse i grmlje, v e ina sjevernoamerikih pustinjskih ivotinja m n o g o je m a n j a . A m e r i k i skoimi kesiar s k a u i je g l o d a v a c koji kopa tunele u pijesku i sklanja se u njih t o k o m d a n a , a n o u izlazi i j e d e s j e m e n j e i druge d i j e l o v e biljaka. V o d u , vjerojatno, nikada n e

pije. O s t a l i mali bjelorepi k u n i , i mi kesiar. U lovce ubrajamo risa i pustinjsku feneku.

biljojedi su drvni takor pustinjske kanadskog lisicu nalik

M e u brojnim z m i j a m a i guterima n a l a z i m o a m e riku egrtuu i o t r o v n o g bradaviara, jednog od dva otrovna gutera. P t i c e k u k c o jedi ukljuuju c r n o g l a v o g v r a n j a k a , p a l i a kaktusara i m r k o g legnja koji spava z i m s k i m s n o m . Patuljasti u k gnijezdi se u naputenim gnij e z d i m a djetlia u stabljici kaktusa Sereus giganteus, d o k u k j a m a r dijeli p o d z e m n a sklonita s drugim ivotin j a m a , p o n e k a d a k i sa e grtuom!

BILJKE I IVOTINJE KOJA JE PUSTINJA NAJVEA NA SVIJETU? N a j v e a pustinja na svijetu je vinara, koja z a u z i m a irok pojas u S j e v e r n o j A f r i c i . G o dinja koliina p a d a l i n a o n dje rijetko d o s e g n e 100 milimetara, pa je to jedno od najtoplijih p o d r u j a na Zemlji. O pustinjama o b i n o razmi- a m o kao o beskrajnim prostranstvima p j e a n i h d i n a . M e u t i m , iako S a h a r a sadri mora d i n a (poznata kao erg o v i ) , o n d j e postoje i drugi tipovi pustinje. To su uzdignute k a m e n i t e v i s o r a v n i poznate kao h a m a d e , te v e l i k a , r a v n a , stjenovita p o d r u j a zvana regovi. U n a t o pustom krajoliku, S a h a r a j e p u n a ivota. J a k e , o t p o r n e biljke hrana su m n o gih k u k a c a poput kornjaa, skakavaca i cvraka. Nakon p o v r e m e n i h kia p o j a v l j u j u se a k leptirovi i m o l j c i . K u k c i su hrana gutera, zmija, korpiona, s k o i m i eva, pustinjskih takora i p u stinjskih j e e v a . O d v e i h ivotinja o n d j e n a l a z i m o p u stinjsku lisicu koja lovi m a l e g l o d a v c e , i adaksa - pustinjsku a n t i l o p u . N a j e e p u stinjske ptice su s a d e , e v e i vrste koje d o l i j e u u potrazi za s j e m e n j e m i k u k c i m a .

_ KAKO PREIVLJAVAJU PUSTINJSKE IVOTINJE? Pustinje pred svoje stanov-ike postavljaju m n o t v o t e ^ o a . Najvee su kako se zatititi od v r u i n e i k a k o p r i skrbiti d o v o l j n o v l a g e . K o d -tinjskih su se i v o t i n j a -azvile b r o j n e p r i l a g o d b e oje im o m o g u u j u preivljavanje. " i o g e pustinjske ivotinje ~ a j u v e l i k e ui, ape i rep. O n i slue kao radijatori : moguavaju oslobaanje t o p l i n e . V e l i k e ui ~ a j u d o d a t n e prednosti jer njihovi v l a s n i c i u j u i najslae zvukove u mirnom pul s k o m zraku. Posebno j e

otar sluh pustinjske lisice. V e i n a s e ivotinja t o k o m d a n a sklanja o d s u n e v e top l i n e , a a k t i v n e su n o u ili rano ujutro i n a v e e r . M e u t i m , n e k e ivotinje aktivne su d a n j u . Pustinjski s k a k a v a c s p r e a v a pregrijavanje o k r e u i g l a v u p r e m a s u n c u , tako da je vrelini izloen n a j m a n j i m o g u i d i o tijela. B u d u i da u pustinjama ima v r l o m a l o v o d e , ivotinje moraju onu malu koliinu iskoristiti na najbolji m o g u i n a i n . M n o g e s e pustinjske ivotinje ne z n o j e i izluuju vrlo koncentriranu m o k r a u i suhi izmet. N a j v e e tekoe imaju veliki biljojedi koji se ne m o g u skloniti u p o d z e m n e n a s t a m b e . Eland-antilopa, koja ivi na r u b n i m p o d r u -

j i m a S a h a r e , uspijeva p r o n a i z a k l o n i neto v o d e . M e utim, adaks i oriks i v e u n a j toplijim d i j e l o v i m a b e z p i a . O n i svu v o d u d o b i v a j u o d rose i siromane v e g e t a c i j e . U pustinji se gnijezdi m a l o ptica, a sada je j e d n a od izn i m a k a . O n a prelazi v e l i k e udaljenosti u potrazi za v o d o m koju d o gnijezda nosi natopivi perje o k o kljuna. Kretanje po pjeskovitim p o d r u j i m a nije lako, pa m n o g i pustinjski g l o d a v c i ne h o d a j u , nego s k a u . Rogata ljutica iz S a h a r e postrance gmie pijeskom.

53

B I L J K E I IVOTINJE > G D J E SE N A L A Z I NAJVEA KINA U M A NA SVIJETU? Tropske kine u m e rastu u toplim, vlanim ekvatorijaln i m p o d r u j i m a . N a j v e a povrina pokrivena kinom um o m j e sliv A m a z o n e u J u noj A m e r i c i . U kinim u m a m a n a l a z i m o najraznolikije ivotinjske o b l i k e . R a z l o g t o m e je to ta p o d r u j a primaju o b i l j e topline, s u n e v e svjetlosti i kie. U n a j v l a n i j i m pod r u j i m a biljke rastu, cvjetaju i daju p l o d o v e t o k o m c i j e l e g o d i n e , h r a n e i tako deset puta vie ivotinja nego to ivi u listopadnoj u m i . Tropska u m a sastoji se od pet slojeva. U bogatim naslag a m a trulog lia rastu gljiv i c e , m a h o v i n e i papratn j a e . Drugi sloj i n e d r v e n a ste paprati, grmlje i lijane. Slijedi sloj kronji m l a d o g drv e a , a n a d njim se nalazi s v o d kine u m e - kronje odraslih stabala. Peti sloj sastoji se od p o j e d i n a n o g drv e a koje izviruje iznad svoda. Kine u m e obiluju kukc i m a . O n d j e i v e bezbrojni leptirovi, kornjai, bogomoljke, palinjaci i c v r c i . M n o g i o d njih imaju iznenau j u e sposobnosti za m i m i kriju, d o k drugi nose u p o z o r a v a j u e b o j e koje z b u n j u j u grabeljivce. Brojni su v o d o z e m c i i gmazovi. U amazonskoj umi k u k c e i druge m a l e ivotinje v r e b a j u o tro vn e gatalinke i rogate a b e . N a j e e z m i j e tog p o d r u j a su a n a k o n d e , carski udavi i koraljne z m i j e . O d gutera t u nalaz i m o z e l e n e l e g v a n e , anolise i tegue.

A U

KOJE PTICE ZIVE KINIM UMAMA?

S v o d tropskih uma hrani veliki b r o j p t i c a . T u e o n e n a i nektar, plodove i sjemenje drvea. J a r k o o b o j e n e ptice a m a z o n ske u m e stapaju se sa svijetlo-zelenom, crvenom i ut o m b o j o m c v i j e a i lia. T u k a n i , p a p i g e , j a n d a j e , are i guani h rane se brojnim plod o v i m a kinih u m a . O d m a njih se ptica p l o d o v i m a hrane m a n a k i n i , kotinge i bijele br-

koie. K u k c o j e d i o b u h v a a j u j a k a m a r e , h a k u r u e , trog o n e i tangare. Kolibri i m e d n e tangare h rane se nektarom. N a j n e o b i n i j a ptica a m a zonske u m e j e h o a c i n , iji m l a d u n c i na krilima imaju p a n d e za p e n j a n j e po drv e u . J e d n a o d rijetkih ptica grabljivica je harpija. S l i a n broj ptijih vrsta nal a z i m o i u afrikoj kinoj umi. Kao i u Junoj Americi, o n d j e ivi velik broj papiga, ali su tukane zamijenili kljunoroci.

54

BILJKE I IVOTINJE < KOJI SISAVCI ZIVE U KINOJ UMI AMAZONE? Tropske u m e naseljava velik broj m a j m u n a . A m a z o n s k a uma t a k o e r j e d o m Ijeniv a c a i drugih sisavaca p e njaa. M a j m u n i N o v o g svijeta v r l o su brojni stanovnici a m a z o n ske kine u m e . S v o d u m e naseljavaju o p o r i k a p u c i n a , nvataa, p i n - m a j m u n i a , tamarina i m a r m o z e t a ( n a j manjih m e u m a j m u n i m a ) , <oji trae v o e , c v i j e e i p u poljke z a h r a n u . N o n i k a p u c i n i su jedini m a j m u n i koji d a n j u s p a v a j u . U a k a r i i saki sele s mjesta na mjesto pojed i n a n o ili u p a r o v i m a . N a j vei junoameriki majmuni su u r l i k a v c i , koji u zoru p o i nju glasno vikati da p o k a u s u p a r n i c i m a gdje se n a l a z e . V e i n a tih m a j m u n a slui se r e p o m za h v a t a n j e . To vrijedi i za druge j u n o a m e r i k e umske ivotinje, poput brazilskog dikobraza, kikandua i t a m a n d u a , ili etveroprstog m r a v o j e d a . D r v e e nastanjuju i I j e n i v c i . O n i v i s e s grana drei se v e l i k i m p a n d a m a i sporo se kreu u m o m traei lie. Nosati rakuni (koati) izvrsni su p e n j a i , a hrane se, k a o i njihovi srodnici rakuni rakojedi, gotovo s v i m e to je jestivo. T l o m haraju g l o d a v c i , poput agutija, koji j e d u sve vrste biljne h r a n e , p o s e b n o otp a l e p l o d o v e . U umske l o v c e u b r a j a m o j a g u a r e , leo p a r d e , margaje i tajru iz por o d i c e lasica.

< KOJI SISAVCI ZIVE U AFRIKIM KINIM UMAMA? A f r i k e kine u m e p r u a j u dom mnogim majmunima i p r i m a t i m a S t a r o g svijeta. O n d j e n a l a z i m o i nekoliko vrsta umskih antilopa. N a j v e a skupina afrikih m a j m u n a su g v e n o n i , poput Dijaninog, De Brazzovog, H a m l v n o v o g i brkatog g v e n o n a . S v e s e o v e vrste zadr a v a j u u razliitim s l o j e v i m a u m e . O s t a l i afriki umski m a j m u n i su gverezi i m a n drili (babuni to i v e na tlu). U afrikoj umi i v e i drugi primati, p o p u t galagija, potoa i lemura. P o r e d toga, ondje nalazimo i ovjekolike majmune - impanze i gorile. Cesti su i kopitari, primjerice o k a p i , b o n g o , v o d e n i patuljasti m o k a v a c , nekoliko dujkera i d i v o v s k e umske svinje. U m a l e sisavce ubraj a m o slonovske r o v i c e i prugaste v j e v e r i c e . G l a v n i lovci afrike kine u m e su leo p a r d i , zlatne m a k e , u m ske c i b e t k e i m u n g o s i .

55

B I L J K E I IVOTIN,

A GDJE ZIVE LETAI?

LEMURI

L e m u r e l e t a e ili k o l u g o e n a lazimo u tropskim umama jugoistone Azije. U tim um a m a ivi i velik broj primata. N a z i v lemur leta n a v o d i n a krivu p o m i s a o . O v a i v o tinja z a p r a v o ne leti, niti je srodna p r a v i m l e m u r i m a s M a d a g a s k a r a . M e u t i m , lemuri letai o d l i n o j e d r e zrak o m , i na taj n a i n s nevjeroj a t n o m t o n o u prelaze s drveta na d r v o . Po svojstvima su slini imiima i k u k c o j e d i m a , a svrstavamo ih u zaseb a n red s i s a v a c a . Lemuri letai nisu j e d i n e ivotinje to j e d r e z r a k o m . U tropskim u m a m a nalaz i m o letee v j e v e r i c e , a b e , gutere pa a k i z m i j e . Azijske u m e d o m su primitivnih d r v n i h rovki i brojnih primata, poput m a l e n i h avetnjaka i lorija. D v i j e g l a v n e skupine m a j m u n a su languri i m a k a k i , a n a l a z i m o i d v i j e vrste o v j e k o l i k i h m a j muna - gibone i orangutane.

A GDJE ZIVE TIGROVI I NOSOROZI? Nosorozi ive u Africi i jugoistonoj Aziji, dok tigrove nalazimo s a m o u Aziji. D a n a s postoji pet vrsta nosoroga. D v i j e od njih, crni i b i jeli nosorog, i v e u A f r i c i . O b j e afrike vrste imaju d v a roga. U Indiji, na Sumatri i J a v i i v e tri vrste nosoroga s j e d n i m r o g o m . S v e su u o p a s n o sti da i z u m r u , a najugroeniji je j a v a n s k i koji postoji s a m o u j e d n o m rezervatu.

Tigar je vrlo prilagodljiva ivotinja. P o t j e e iz h l a d n i h sjeveroistonih d i j e l o v a K i n e , o d a k l e se proirio na sjever u snijegom p o k r i v e n a prostranstva Sibira, na z a p a d do Kaspijskog m o r a i na jug u tropske kine u m e Indije i jugoistone Azije. Danas prirodnjaci razlikuju o s a m vrsta tigrova, koje se razlikuju samo po arama. N e k o su sve vrste bile iroko rasprostranjene, ali su d a n a s o z biljno u g r o e n e .

56

A GDJEZIVE ORANGUTANI? O r a n g u t a n i i v e s a m o u kinim umama Sumatre i Kalimantana (Borneo). N e k o su bili raireni j u g o i s t o n o m A z i j o m , ali im d a n a s prijeti opasnost o d izumiranja jer j e v e i n a kinih u m a iskrena, a mlade orangutane odvode u zooloke vrtove. N a z i v orangutan z n a i umski o v j e k . P o p u t ljudi, orangutani se m e u s o b n o razlikuju po c r t a m a i izrazu lica. M e u t i m , orangutani su dalji srodnici o v j e k a o d i m panza ili gorila. _ GDJE RASTU VtANGROVE UME? M a n g r o v e m o v a r e javljaju H na mjestima gdje kine Hjme granie s m o r e m . M a n g r o v e rastu u m n o g i m t r o p skim d i j e l o v i m a svijeta. _ tropskim kinim u m a m a eke d u o b a l a i estuarija - a n o s e obilje organskog m a terijala koji za p l i m e stvara elike muljevite r a v n i c e . P l o :ovi d r v e a i grmlja putaju "lulju korijenje. N a j p o z n a e d r v o je m a n g r o v e . V e i n a r-vea m a n g r o v e ima korijenje nalik takama. D r u g o ima p o s e b n o korijenje koje izviruje iz mulja i u z i m a kisik iz zraka (mulj sadri v r l o m a l o kisika). B u j n a v e g e t a c i j a m a n g r o v e s p r e a v a ispiranje mulja, te se k o p n o tako postepeno proiruje. U jugoistonoj Aziji nalaz i m o v e l i k e povrine p o d mangrovom. ume Kalimantana ( B o r n e o ) d o m su nekoliko vrsta langura, poput svij e t l o s m e e g i srebrnastog langura, n e o b i n o g d u g o r e p o g nosana i m a k a k a rakojeda. P o p u t gibona (drugi azijski ovjekoliki majmun), orangutani i v e na d r v e u . S v e l i k o m l a k o o m skau s drveta na d r v o i h o d a j u po g r a n a m a . Odrasli mujaci veinu vremena provode sami. Velikim v r e a m a na grlu proizv o d e glasne, p r o d o r n e z v u k o v e . e n k e o b i n o putuju u m a l i m s k u p i n a m a sa svojim mladuncima. N o u orangutani s p a v a j u u na brzinu sklep a n i m gnijezdima na drveu.

57

< G D J E I V E RAJSKE PTICE?

Rajske ptice ubrajamo u najneobinije i najarenije ptice na svijetu. V e i n a od 43 pozn a t e vrste ivi u u m a m a Nove Gvineje. P r e d a k rajskih ptica vjerojatno je bila n e u g l e d n a ptica nalik v r a n i , koja j e n a N o v u G v i n e j u stigla iz A z i j e . D a n a s postoji nekoliko j e d n o b o j n i h lanova te porodice, no v e i n a ima z a p a n j u j u e boje. K a o k o d v e i n e ptica,

m u j a c i rajskih ptica su raskoniji. N j i h o v o o b o j e n o , d u g o perje p r i v l a i e n k e . U d v a r a n j e s e m e u vrstama razlikuje, to o m o g u u j e enki da lako p r e p o z n a m u jaka svoje vrste. N e k i m u j a c i se a k u d v a r a j u okrenuti n a g l a v c e ! N a k o n parenja, e n k a o d l i j e e izgraditi g n i j e z d o i s a m a p o d i e svoje ptie. N e k o s e perje o v i h ptica koristilo za u k r a a v a n j e eira, pa je s v a k e g o d i n e ubij e n o na tisue primjeraka. M e u t i m , d a n a s su rajske ptice z a t i e n e .

A G D J E RASTU BANKSIJE?
Jugozapadni dio Australije ima veliku koliinu padalina, a z b o g t o g a i r a s k o a n biljni svijet. O d ostalih dijelova A u stralije o d s j e e n je pustinjom, pa je d o m jedinstvenih biljaka i ivotinja. M e u njima su c v a t u e banksije i ivotinje koje oprauju njihove cvjetove. C v i j e e najizrazitijih boja o b i n o oprauju k u k c i . M e u t i m , c v j e t o v e banksije oprauju ptice m e d a r i c e koje 58

d o l a z e p o nektar. C v j e t o v e posjeuju i mali t o b o l a r i poput miolikog m e d o j e d a . O n i d u g i m j e z i k o m liu nektar d u b o k o u c v j e t o v i m a , pri e m u s e z a n j i h o v o lice hvata p e l u d , pa ga p r e n o s e do d r u gog cvijeta. U Australiji rastu i druge biljke koje oprauju p t i c e . Tu u b r a j a m o o d r e e n e vrste eukalipta to oprauju Ion pap i g i c e . O n e imaju dugi jezik na i j e m kraju se nalazi organ nalik e t k i c i . etkica upija nektar i skuplja p e l u d koji se zatim prenosi na drugi cvijet.

BILJKE I IVOTINJE

A C I M E SE H R A N E TOBOLARI? U Australiji su p l o d v a i prilino rijetki, a v e i n u sisavaca ine tobolari. Zauzimaju gotovo sve ivotne nie, a n a l a z i m o ih u o p s e g u od b e z o p a s n i h p r e i v a a , d o krvolonih mesojeda. U A m e r i c i , Evropi i Aziji travu i grmlje brste kopitari. U Australiji n e m a m n o g o takvih ivotinja, pa su ih z a m i j e nili klokani i v a l a b i j i . O n i se avljaju u opsegu od v e l i k o g sivog i c r v e n o g klokana do n a l e n o g takora-klokana. J tu skupinu u b r a j a m o umske p r e i v a e poput klokana penjaa i v a l a b i j a . U Australiji n e m a primata li g l o d a v a c a koji i v e na dr e u jer su njihov ivotni : r o s t o r zauzeli penjai i nanorue. Kuskus je penja nas m a j m u n u , d o k drugi p e njai i n a b o r u e nalikuju v j e . e r i c a m a . Letei penja, p o : Jt zlatnoga, izgleda kao le: e a v j e v e r i c a . V e i n a tih i.otinja hrani se b i l j k a m a , ali v u k c i m a , j a j i m a ili p t i i m a . \ o a l e j e d u lie o d r e e n e vr-:e eukalipta. K a d su u Australiju u v e -

zeni z e e v i i m a l i g l o d a v c i to i v e na tlu, p o e o se smanjivati broj v o m b a t a i b a n d i kutija slinih n a v i k a . O s t a l i australski s t a n o v n i c i tla su tobolarska krtica, koja je got o v o j e d n a k a o b i n o j krtici, te prugasti t o b o l a r m r a v o jed. O d m e s o j e d a u Australiji i v e razne vrste t o b o l a r a , poput tobolarske p j e g a v e m a k e . O n a vie nalikuje m u n g o s u nego m a k i , ali j e vjeti p e n j a i vreba p l i j e n . T o b o l a r s k i mievi n a j m a n j i su m e s o j e d i . N a j v e i su psoglavi v u a k i crni kolja, koji osim i v o g plijena j e d e i strv i n e . O b j e ivotinje i v e s a m o na T a s m a n i j i , a m o g u e j e d a j e psoglavi v u a k v e izumro.

59

V KOJE IVOTINJE IVE NA GALAPAGOSKOM OTOJU? Galapagosko otoje nastalo je prije otprilike d v a milijuna godina. Do danas se ondje evolucijom razvilo nekoliko jedinstvenih vrsta. P o r e d zeba, to su divovske kornjae, morski legvani i kormorani neletai. G a l a p a g o s k e d i v o v s k e korn j a e p o n e k a d premauju d u ljinu o d j e d n o g metra. N e k o v r i j e m e svaki je otok i m a o vlastitu vrstu k o r n j a a , ali su

tijekom 17. i 18. stoljea m o r n a r i , koji su posjeivali otoke radi h r a n e , ubili velik broj tih ivotinja, pa su n e k e vrste p o t p u n o nestale. L e g v a n i su vjerojatno stigli iz J u n e A m e r i k e plutajui na d e b l i m a . N a o t o c i m a nije bilo lako p r o n a i v o d u i h r a n u , pa su se legvani prilagodili n a d v a n a i n a . D a nas postoje k o p n e n i legvani koji se hrane p l o d o v i m a i kaktusima, te morski legvani koji j e d u morsku t r a v u . O t o c i su mjesto gnijeenja m n o g i h ptica.

A KOLIKO IMA VRSTA H A V A J Kl? Na dalekim Havajskim otocima havajke brojnou nadmauju Darvvinove zebe. Postojalo je o k o 23 vrste, a 14 postoji i danas. P r e c i havajki bile su vjerojatno ptice nalik z e b a m a ( m o d a tangarama) koje su uspjele doletjeti iz 3 5 0 0 km udaljene Sjeverne Amerike. P t i c e h a v a j k e koje su se razv i l e od tih doseljenika razlikuju se v e l i i n o m i b o j o m . M e u t i m , g l a v n a razlika m e u njima j e n a i n hranjenja, o e m u ovisi i oblik njihova kljuna. N e k e h a v a j k e imaju d u g i , uvinuti kljun i jezik s etkic o m za lizanje nektara. Druge uvijenim kljunom trae k u k c e . H a v a j k e s kra i m k l j u n o m poput djetlia skidaju koru s d r v e a i p o d n j o m trae k u k c e . Vrste koje se h r a n e p l o d o v i m a i s j e m e n k a m a imaju kratki, vrsti kljun nalik z e b i n o m .

A Z A T O SE O T O N E IVOTINJE RAZLIKUJU OD OSTALIH? Na izdvojednim podrujima evolucijom se razvijaju n o v e vrste. Pusti otoci sa stabiln o m klimom pruaju idealne uvjete za razvoj novih vrsta. N a s t a n e li d a l e k o od n e k o g v e l i k o g kontinenta novi otok, proi e m n o g o v r e m e n a dok g a n e nasele ivotinje. M a l o b r o j n e ivotinje koje stignu na n o v o tlo moraju se prilagoditi n o v o j o k o l i n i . O n e koj i m a to uspije imaju v e l i k u

prednost. N e o m e t a n e grabeI j i v c i m a koji ih i n a e love i s u p a r n i c i m a u borbi za h r a n u , o n e m o g u preuzeti sve i v o t n e nie. Taj p r o c e s n a j b o l j e se vidi na primjeru Darvvinovih zeba s Galapagoskog otoja. Preci tih z e b a vjerojatno su doletjeli iz J u n e A m e r i k e . Tijek o m d u g o g razdoblja razvilo se 15 razliitih vrsta koje d a nas postoje. S v a k a se prilagodila o d r e e n o m stanitu i na i n u hranjenja.

60

BILJKE I IVOTINJE 7 G D J E ZIVI VEINA PTICA NELETAICA? Ptice neletaice ive uglavn o m u podrujima gdje ima malo grabeljivaca. M n o t v o takvih ptica ivi u Australiji i na N o v o m Z e l a n d u . lena od glavnih prednosti ieta je m o g u n o s t da se p o b egne grabeljivcima. M e utim, kod ptica koje su se razvile na mjestima gdje n e m a prirodnih neprijatelja ta je sposobnost postala m a n j e v a n a , pa su je m n o g e vrste zgubile. N a n e s r e u , ptice neleta i c e izloene su opasnosti od uvezenih grabeljivaca, p r i m j e r i c e m a a k a i lisica, te drugih ivotinja poput takora, koji j e d u n j i h o v a jaja i suparnici su im u borbi za h r a n u . O s i m toga, te ptice su esti plijen l o v a c a . N e k e o d njih, p r i m j e r i c e madagaskarska slonovska ptica, n o v o z e landska m o a , brojne p a c i fike tioke, te d o d o s otoka M a u r i c i j u s a , do d a n a s su izumrle. N a N o v o m Z e l a n d u jo uvijek ivi n e k o l i k o ptica n e letaica. Tri vrste kiviia n o n i su stanovnici uma, to im je vjerojatno p o m o g l o da pre i v e . V e k a , j e d n a o d rijetkih preivjelih tioka, ivi z a h v a ljujui u v e z e n i m ivotin j a m a : hrani se m i e v i m a i takorima! S druge strane, sultanka nalik liski (jo j e d a n l a n obitelji tioka) u o p a s n o sti je da izumre. E m u je jo uvijek prilino est stanovnik australskih u m a . M e u t i m , preostala j e jo s a m o j e d n a o d nekoliko vrsta e m u a .

> G D J E SE R A K O V I PENJU PO DRVEU? N e k e o t o n e ivotinje prilino su neobine. Rak pljaka s o t o k a u I n d i j s k o m i Tih o m o c e a n u vjeto se penje po drveu. O r a k o v i m a o b i n o razmiljamo kao o morskim stvorenjima, no rak p l j a k a i drugi <opneni rakovi d o b r o su priagoeni ivotu na s u h o m e , lako liinke tih rakova i v e J m o r u , odrasli rak pljaka e se utopiti a k o je u v o d i dulje o d d a n a .

Rak pljaka je strunjak za penjanje. M e u t i m , nepoznato je zato oni to i n e . S m a t r a l o se da se p e n j u na k o k o s o v u p a l m u kako bi d o li do kokosa, kojeg zatim otvaraju i j e d u . M e u t i m , rak pljaka ne m o e otvoriti kokosov o r a h . U s t v a r i , n j e g o v a g l a v n a hrana su strvine - m e s o mrtvih ivotinja koje na o b a l i ispire v o d a . P o n e k a d j e d u i m e s o kokosa, ali s a m o a k o ga otvori neka druga ivotinja. P o r e d toga, h r a n e se i p l o d o v i m a nekih biljaka.

61

A ZATO SE PTICE SELE?

Ptice selice putuju od ljetnog podruja gnijeenja do zimskog podruja hranjenja. Razlozi tih selidbi su potraga za h r a n o m i izbjegavanje prevelike h l a d n o e . S e l i d b e ptica iz sjevernih kraj e v a z a p o e l e su vjerojatno krajem posljednjeg l e d e n o g d o b a . K a k o se ledeni pokriv a topio, n e k e su ptice ljeti o d l a z i l e na sjever radi obilja hrane. Svake zime ponovno su se v r a a l e na jug, no p o stepeno su n j i h o v a p u t o v a n j a postajala sve d u l j i m a . V e i n a ptica sa sjevera o d lazi na jug da izbjegne arktiku z i m u . A r k t i k e igre prelaze zaista v e l i k e u d a l j e nosti: sele sve do Antarktike. P t i c e selice iz junijih p o druja u g l a v n o m su k u k c o jedi koji zimi ne m o g u n a i h r a n u . P t i c e to se h r a n e sjemenjem i drugom hranom o b i n o ostaju na istom podruju tokom cijele godine.

A KAMO ODLAZE ZOVOjI?

Zovoji su morske ptice koje svake godine na istome mjestu p o d i u m l a d u n e u velikim kolonijama. Izvan sezone parenja neki zovoji odlaze na duga putovanja. M a l i z o v o j p o d i e ptie s a m o na nekim obalama Evrope. M e u t i m , v e i d i o g o d i n e luta Atlantskim o c e a n o m . G o l e m i z o v o j u s t u d e n o m i travnju p o l a e jaja na otoku Tristan da C u n h a , a srpanj i k o l o v o z p r o v o d i na s j e v e r n o m dijelu Atlantskog o c e a n a . T a n k o k l j u n i z o v o j i mlad u n e podiu na bezbrojnim o b a l a m a T a s m a n i j e i jugoistone Australije, gdje b o r a v e o d listopada d o o u j k a . U o u j k u kreu na p u t o v a n j a o k o T i h o g o c e a n a , d a iskoriste o b i l j e riba koje im prua njegov sjeverni d i o .

A ZATO SE KITOVI SELE?

V e i n a ivotinja koje se sele izlijee m l a d u n e na sjevernoj polutki. M e u t i m , sjeverni kitovi se u v r i j e m e k o e n j a sele na jug, dok njihovi srodnici s juga putuju u suprotnom pravcu. N a j p o z n a t i j a je selidba kalif o m ijskog sivog kita. Ta ivotinja se ljeti hrani u v o d a m a B e r i n g o v o g m o r a , a ujesen odlazi na putovanje du s j e v e r n o a m e r i k e o b a l e , sve do laguna uz kalifornijsku obalu. O d kitova sele jo plavetni i grbavi kit. P o p u l a c i j e tih kitova n a l a z i m o i na sjevernoj i na j u n o j polutki. S j e v e r n a p o p u l a c i j a ljeti putuje na jug do mjesta gdje p o d i e m l a d u n e , a juna populacija odlazi na sjever. M e u t i m , b u d u i da se sezona n j i h o v a parenja razlikuje, o v e d v i j e p o p u l a c i j e nikada se ne susreu.

62

V KAMO ODLAZE LEPTIROVI M O N A R S I ?

U Sjevernoj i Junoj Americi nalazimo dvije g l a v n e p o p u lacije leptirova m o n a r h a . U j e s e n o b j e p o p u l a c i j e sele prema ekvatoru. V e i n a leptirova p o v r e m e n o outuje, ali leptirovi monarsi vie o d svega v o l e d a l e k a p u tovanja. P o n e k a d d o zimskih orebivalita lete v i e od 3000 silometara. Ljeti je s j e v e r n o a m e r i k a p o p u l a c i j a m o n a r h a rairena po junoj K a n a d i i s j e v e r n o m dijelu S j e d i n j e n i h A m e r i k i h D r a v a . U j e s e n se leptirovi okupljaju u skupine i lete na jug sve dok itava p o p u l a c i j a ne prijee u j u n e d i j e l o v e Sjeverne Amerike. O n d j e u velikim grupama provode zimu. U p r o l j e e se pare i kreu o o n o v n o n a sjever. M e u tim, odrasli leptirovi koji su ujesen krenuli na put n e e doi u K a n a d u . Do povratka u sjeverna p o d r u j a p o n e k a d se izmijene d v i j e do tri g e n e racije.

V G D J E G O L E M E ELVE P O L A U JAJA?
P o p u t svih morskih k o r n j a a , i g o l e m e e l v e p o l a u jaja na k o p n u . O s t a l i dio ivota p r o v o d e u m o r u , ali se s v a k e god i n e v r a a j u na istu o b a l u i p o l a u jaja. G o l e m e elve nalazimo u tropskim i suptropskim m o rima irom svijeta. N e k o su bile brojne, ali su z b o g v r l o c i j e n j e n o g mesa izlovljene. D a n a s postoji jo svega d e s e tak o b a l a gdje te k o r n j a e polau jaja. O b i n o su to o b a l e otoka. K o r n j a e p o n e k a d m o raju prijei v i e od 2 0 0 0 kilometara da stignu do svoje o b a l e za gnijeenje. Uz obalu enka eka da p a d n e mrak. P o t o m izae iz m o r a te iskopa gnijezdo u koje poloi stotinjak jajaca i pokrije ih p i j e s k o m . N a k o n o s a m tjedana iz jajaca se izleu m l a d i . N e naputaju o d m a h g n i j e z d o , v e u z njeg o v u povrinu b o r a v e nekoliko d a n a . T a d a t o k o m n o i izlaze i kreu prema m o r u . M n o g i postaju rtve grabeIjivaca poput rakova, m a a k a , ptica i morskih pasa.

V G D J E SE MRIJESTE JEGULJE?
J e g u l j e i v e u slatkoj v o d i , a u more odlaze samo u vrij e m e mrijetenja. P a r e se samo u Sargakom moru. U d o b i i z m e u 7 i 12 godina e n k e naputaju rijeke i kreu p r e m a Atlantskom o c e a n u (u sluaju m u j a k a , to se d o g a a u d o b i od 4 do 8 g o d i n a ) . M r i j e s t e se tek kad stignu u Sargako m o r e . O d r a s l e jegulje ugibaju, a iz jajaca se izlijee m l a . Na putu iz Sargakog mora postepeno odrastaju, te u rij e k u d o l a z e kao p o t p u n o odrasle ribe. O evropskoj i a m e r i k o j jegulji o b i n o g o v o r i m o kao o d v i j e razliite vrste, d o k se o n e , ustvari, vrlo m a l o razlikuju. A k o je rije o razliitim vrstama, pitanje je kako m l a d e jegulje biraju put na odlasku iz Sargakog m o r a ? J e d n o od rjeenja te zagonetke je pretpostavka da e v r o p s k e jegulje niti ne d o segnu p o d r u j e mrijetenja, v e se i e v r o p s k e i a m e r i k e jegulje izlijeu iz jajaaca a m e r i k i h riba.

63

V G D J E SU P R O N A E N I NAJSTARIJI OTISCI OVJEJEG STOPALA? Prije gotovo etiri milijuna godina Z e m l j o m su hodala stvorenja nalik d a n a n j e m ovjeku. To znamo zahvaljujui otiscima stopala koje su ostavili. Z n a n s t v e n i c i su u k a n j o n u O l d u v a i u T a n z a n i j i , u istonoj A f r i c i , pronali neke od najstarijih poznatih o v j e j i h ostataka. Iskopali su kosti, k a m e n i alat, pa a k i ostatke j e d n o s t a v n i h k a m e n i h sklonita. U o b l i n j e m nalazitu Laetoli otkriven je jo udesniji nalaz - tri para otisaka o v j e j i h stopala s a u v a n i h u sloju v u l k a n s k o g p e p e l a . O n i p o k a z u j u da je prije otprilike 3.700.000 godina tim p u t e m prolo troje ljudi ( d v o j e odraslih i dijete).

V G D J E SU U Z G O J E N I PRVI USJEVI? Ne zna se t o n o gdje je otkriv e n o kako uzgajati biljke za hranu. Bilo je to negdje na Bliskom istoku, vjerojatno u plodnoj dolini neke rijeke, prije otprilike d e v e t tisua godina. Prije nego su postali ratari, ljudi su skupljali p l o d o v e i lovili ivotinje za h r a n u . Ratarstvo se j a v i l o kad su p o e l i eti divlju p e n i c u i z o b . M e u t i m , d o poetka skupljanja s j e m e n a , krenja tla i s a d n j e

polja trebalo je uiniti m n o g o v e i korak. Prvi ratari nisu v i e lutali, v e su se zaustavili na j e d n o m mjestu i uzgajali svoje usjeve. Prestali su loviti, a umjesto toga su drali krda ivotinja poput o v a c a , koza, svinja i g o v e d a . U z g o j hrane predstavljao je zaetak civilizacije. Prodaj o m h r a n e susjedima, razvila s e trgovina. S j e o m d r v e a i k r e n j e m u m a o v j e k je p o e o mijenjati svoj krajolik.

64

GDJE SU PRVI PUTA - POTRIJEBLJENA KOLA S KOTAIMA?

V G D J E JE I Z M I L J E N O PISMO? Ljudi k a m e n o g d o b a pisali su crteima. V r e m e n o m su se crtei pretvorili u slikovne z n a k o v e , i to je bio p o e t a k upotrebe pisma. Prije otprilike 6 0 0 0 godina, narodi B a b i l o n a , K i n e i Egipta n a u i l i su upotrebljavati slikovno p i s m o . t a p i i m a ili prstima urezivali su o z n a k e u v l a n o j glini. Crte s u n c a j e , naprimjer, o z n a a v a o toplinu. Kasnije su se za prikazivanje razliitih z v u k o v a i misli umjesto slika p o e l i upotrebljavati razni z n a k o v i . S u m e rani s u , naprimjer, pisali klinastim p i s m o m . t a p i i m a su urezivali z n a k o v e u g l i n e n i m p l o i c a m a . R a u n e koje s u v o d i l i s v e e n i c i z b o g pregleda n a d stvarima i ivotin j a m a ubrajaju s e m e u p r v e pisane zapise. F e n i a n i su o k o 1500 godina prije nae ere izmislili a b e c e d u koja se temeljila na z v u k o v i m a . Od nje su se razv i l e a b e c e d e koje d a n a s koristimo.

V G D J E JE PRVI P U T A PROIZVEDEN PAPIR? Papir je najei materijal kojim se d a n a s sluimo za pisanje. U d r e v n i m je v r e m e n i m a bio nepoznat sve d o k Kinezi nisu pronali n a i n n j e g o v e proizvodnje. D r e v n i E g i p a n i pisali su na s v i c i m a papirusa, B a b i l o n c i su o z n a k e urezivali na p l o i c a m a o d v l a n e gline, d o k s u R i m l j a n i za pisanje upotrebljavali pergament (vrlo tanka koa). O k o 100. g o d i n e nae e r e , Kinezi su pronali n a i n da se iz kae v l a k a n a i t k a n i n e d o biju vrlo tanki listovi. Tu su tajnu stotinama g o d i n a u v a l i za s e b e . T a j n u su najprije otkrili A r a p i , a E v r o p o m se umjetnost izrade papira proirila tek m n o g o kasnije. P o e t k o m 14. stoljea t v o r n i c e papira postoje u F r a n c u s k o j , p a njolskoj, Italiji i N j e m a k o j . O t k r i e tiskarskog stroja s r e d i n o m 1 5 . stoljea d o v e l o je do znatnog poveanja upotrebe papira. B e z papira ne bi dolo do naglog porasta tiskanja knjiga i irenja znanja.

Nekoliko j e izuma u p o v i j e s t i -azvoja c i v i l i z a c i j e , a t v r d i se. d a j e izum k o t a a j e d a n

:d n a j v a n i j i h . -lileda da je kota izumljen i raznim mjestima B l i s k o g scoka i A z i j e u g o t o v o isto .'ijeme - oko 3000. godine -" je nae e r e . K o t a u je - oda prethodilo lonarsko colo. Primitivni su ljudi za pre" : e n j e tereta koristili sam i c e . M e u t i m , netko s e dosetio i p o d s a o n i c e p o d m e t _.o neku o b l i c u te tako olakao n j i h o v o p o v l a e n j e . P o avljanje o s o v i n e s k o t a e m na o b a kraja bio je m n o g o ri korak. Prvi kotai vjerojatno su zrezani od d e b l a , pa su bili : u n i i n e z g r a p n i . Kotai sa : o i c a m a pojavili su se kas" je, o k o 2 0 0 0 . g. p. n. e. Da se kota najbolje isko- sti, za v u u kola je potrebna ~eka ivotinja. U poetku su \ola v u k l i ljudi, no s v r e m e nom su taj posao p r e u z e l e ivotinje. udskog roda promijenilo tok

65

< G D J E JE PRVI PUTA P R O I Z V E D E N A SVILA? Svila je prvi puta proizvedena u Kini. Niti koje stvaraju liinke d u d o v o g svilca prele su se na kolovratu, te p o t o m tkale u finu tkaninu. Kinezi su n a i n izrade svile pronali prije vie od 5 0 0 0 godina, ali su tajnu u v a l i za sebe jer je svila bila rijetki i vrlo skupi p r o i z v o d . T r g o v c i su odlazili na duga putovanja d u Puta svile kako bi k u pili kinesku svilu. M e u t i m , 5 5 2 . g o d i n e nae > G D J E JE I Z U M L J E N O LONARSKO KOLO? L o n a r s t v o j e bilo j e d a n o d prvih zanata. U poetku lonci su se runo oblikovali od v l a n e gline, a tek kasnije su se poeli izraivati na lonarskom kolu. L o n a r s k o kolo i z u m l j e n o j e u Sumeriji, Babilonu i drugim p o d r u j i m a Bliskog istoka o k o 3 0 0 0 . g o d i n e prije nae e r e . G l i n e n e p o s u d e izraivale su se v e v i e od 5 0 0 0 g o d i n a , ali su bile grube i esto su se l o m i l e . Izrada glinenih posuda zahtijeva v e l i k u vjetinu. O s i m okretanja kola koje omoguuje pravilno oblikov a n j e p o s u d e , l o n a r mora u suionici ispei l o n a c da o v r s n e . Prvi lonari nauili su p o s u d e prekrivati raznim tvarima da ih u i n e v r i m i ljepim. Izum lonarskog kola v o d i o j e d o razvoja lonarstva. Vjeti l o n a r m o g a o je izraditi d o v o l j n o posuda da ih z a m i j e n i za hranu ili proda za novac.

ere d v a perzijska s v e e n i k a prokrijumarila su tajnu izrade svile izvan granica K i n e . Sakrili su jajaca d u d o v a svilca u uplje b a m b u s o v e tapove i uzeli s j e m e d u d a i j i m se liem h r a n e liinke. V r e m e n o m su Evropljani nauili uzgajati liinke d u d o v o g svilca i proizvoditi svilu. Z a izradu svile potrebno j e odmotati njenu nit koju li i n k a svilca o m o t a v a o k o a hure. S j e d n e a h u r e m o e se odmotati nit duljine 300 m e tara.

< G D J E SU O D R A N E PRVE OLIMPIJSKE IGRE? G r c i su jo od 776. godine prije nae e r e svake e t v r t e godine odravali veliku sveanost na kojoj su se okupljali u m j e t n i c i , p i s c i i a t l e t i ari, te iskazivali poast velikom bogu Zeusu. Natjecanja su se o d r a v a l a u O l i m p i j i , pa su nazvana Olimpijskim igrama. P r v e O l i m p i j s k e igre nisu bile iskljuivo sportsko natjecanje. P o r e d utrka o d r a v a l e su se predstave i recitali pjes66

nika. G r c i m a su igre z n a i l e sjedinjenje d u h a i tijela, borbu za p o b j e d u i iskazivanje poasti Z e u s u , kralju b o gova. Igre su trajale tri d a n a . Atletiari su trali, rvali se, jahali i vozili b o j n a kola. Igre su p o i n j a l e o l i m p i j s k o m zakletvom, a zavravale podjel o m nagrada i g o z b o m . O l i m p i j s k e igre o d r a v a n e su sve do 3 9 3 . g o d i n e nae e r e . O b n o v l j e n e su na prijedlog P i e r r a d e C o u b e r t i n a 1896. O t a d a s e redovito o d r a v a j u s v a k e etvrte g o d i n e , o s i m za v r i j e m e svjetskih ratova.

PROLOST > G D J E SU GRCI OSNOVALI KOLONIJE? adari drevne G r k e poticali s u n a r o d d a k r e e n a p u tovanja i n a d r u g i m o b a l a m a -iora o s n i v a k o l o n i j e . :"anovnitvo G r k e se do 8. " j l j e a prije nae ere toliko : o v e a l o da je ponestalo ~"ane. V l a d a r i grkih gra: : v a - d r a v a bojali su se n e zadovoljstva, pa su s o d o b r a -anjem gledali kako neki grar 2ni naputaju svoje d o m o v e o d l a z e osnovati grke kolonije na mjestima gdje ima d o < KADA SU L J U D I POELI UPOTREBLJAVATI NOVAC? Danas n o v c e m m o e m o kupiti s v e to n a m j e p o t r e b n o . M e u t i m , kad se prije nekoliko t i s u a g o d i n a razvila trgovina, n o v a c jo nije postoj a o pa su ljudi mijenjali r o b u . Pojava novca znatno je pojednostavila trgovinu. Prvi metalni n o v a c iskovan j e 800 g o d i n a prije nae e r e . Prije toga trgovina se o b a v ljala z a m j e n o m r o b e . > G D J E SU S A G R A E N E PRVE P O P L O A N E CESTE? L p o e t k u su ljudi p u t o v a l i utabanim stazama. Putovi su >e p o e l i p o p l o a v a t i t e k p o a v o m kola s kotaima.
3

voljno zemlje za sve. N e k i grki kolonisti otputovali su na istok, p r e m a Crn o m m o r u , ali v e i n a s e u p u tila p r e m a z a p a d u , u Italiju, Siciliju i junu Francusku. N e k i od njih stigli su u Afriku, u k l j u u j u i i Egipat. S v a k a grka kolonija p o stala je m a l a G r k a na stran o m e tlu. G r k i doseljenici trgovali su s g r a d o v i m a iz kojih p o t j e u . T a k o su g r k e vjetine i zamisli p r e n e s e n e u nove drave du Sredozemlja.

R a z v o j e m c i v i l i z a c i j e trgov i n a j e postala m n o g o sloen i j o m , p a j e z a m j e n a robe postala vrlo n e p r a k t i n o m . T r g o v c i m a su trebali m a l i predmeti koje bi lako razmjenjivali, no o n i su morali imati neku vrijednost. Z a t o su p r v e k o v a n i c e k o v a n e o d metala, n a j e e od zlata i srebra. Z l a t n e k o v a n i c e imaju stvarnu vrijednost, d o k je papirnati n o v a c tek znak vrijednosti. S a m papir j e bezvrijed a n . P r v e papirnate n o v a n i c e i z r a e n e su u Kini u 9. stoljeu.

m o g u n o s t da se slomi osov i n a ili da kota u p a d n e u p i jesak ili blato. M n o g i drevni gradovi imali su p o p l o a n e p u t o v e iji ostaci postoje i d a n a s . M e utim, najbolji graditelji cesta bili su R i m l j a n i . N j i h o v e su ceste izravno p o v e z i v a l e gradove. R i m s k e ceste gradili su vioyr\\ v r s i f e f ^ v vTgtatterie su od k a m e n j a i ljunka, s nagib o m koji j e o m o g u i o otjecanje v o d e . Rimska vojska brzo je n a p r e d o v a l a tim c e s t a m a i u v a l a mir u C a r s t v u .

r v e p o p l o a n e ceste sagra5ene su u B a b i l o n u pri[e otpriiike 4 0 0 0 g o d i n a . K a k o su ljudi p o e l i stanovati u grad o v i m a i trgovati sa s v o j i m susjedima, javila se potreba za b o l j i m p r i j e v o z o m . Kola se nisu m o g l a voziti b e s p u e m jer je uvijek postojala

PROLOS' V G D J E JE I Z U M L J E N PLUG? Prvi ratari zemlju su obraivali r u n i m p l u g o m , k a o to se to danas radi motikom. M e u t i m , oko 4000 godina prije nae e r e m e z o p o t a m s k i su ratari za povlaenje pluga poeli upotrebljavati volove. P l u g j e vjerojatno izumljen prije kotaa. U p o e t k u je bio grubi drveni alat za v u e nje p o l j e m kako bi z a g r e b a o povrinu tla. Ratari su u kanale iskopane p l u g o m sadili sjemenje. O k o 5 0 0 . g o d i n e prije nae e r e izraen je plug sa s j e i v o m o k o v a n i m eljez o m , a bio je tako o b l i k o v a n da no p r e v r e z e m l j u tvorei b r a z d u . N a B l i s k o m j e istoku mali plug o d l i n o sluio svrsi. M e u t i m , za o b r a d u tekog, breuljkastog tla sjeverne E v r o p e trebao j e m n o g o v e i plug. N e k i plugovi bili su toliko teki da su ih v u k l e s k u p i n e od osam volova. Budui da volovi nisu mogli brzo skrenuti, polja su postajala sve v e i m a . S v a k o polje p o d i j e ljeno je u d u g a k e p o j a s o v e o d v o j e n e k a n a l i m a z a otjecanje v o d e . V G D J E SU PRVI PUTA UPOTRIJEBLJENE IVOTINJE ZA RAD NA POLJU? P r v i ratari z e m l j u su o b r a i vali r u n o , koristei j e d n o s t a v n e a l a t e . D r e s i r a n j e ivotinja za v u u plugova i kola j e , kao i u p o t r e b a strojeva, z n a t n o olakalo ivot z e m l j o radnicima. V o l j e m n o g o snaniji o d o v j e k a , p a m o e v u i tei plug i d n e v n o obraditi v e u p o v r i n u . K a o p o m o u polju p o e l i su se koristiti otprilike 4 0 0 0 godina prije nae ere u p l o d n o m trokutu M e z o p o t a m i j e , gdje je nastalo i ratarstvo. R a d u su n a u e n e ivotinje koje i v e u krdima, primjerice g o v e d a , m a g a r c i , konji ili d e v e . V o l o v i su uprezani j a r m o m koji im se stavljao o k o vrata. M e u t i m , j a r a m nije bio p o g o d a n za konje, pa su se oni koristili s a m o za j a h a n j e , sve d o k m n o g o kasnije nije i z u m l j e n i h a m . N a B l i s k o m istoku ivotinje su pokretale i j e d n o s t a v n e strojeve p o p u t crpki za natap a n j e polja. V G D J E JE I Z U M L J E N A BRAVA S KLJUEM? P o v e a v a n j e m bogatstva ljudi t r e b a l o j e p r o n a i n a i n zatite vlasnitva. P r v e b r a v e izraene su u Egiptu 2 0 0 0 godina prije nae ere. Bile su n e z g r a p n e , ali su sluile svrsi. Stari su E g i p a n i k l j u a n i c e izraivali o d drveta. Z a m i s a o je bila j e d n o s t a v n a . Vrata su zatvarana z a s u n o m koji je ulazio u utor na okviru vrata. Z a s u n j e n a sebi i m a o n e k o liko urezanih otvora. K a d bi se vrata zatvorila, pera

u bravi u p a d a l a su u o t v o r e , i zasun je vrsto stajao. Da se vrata o t k l j u a j u , treb a l o je osloboditi pera. To se radilo k l j u e m koji se u m e t a o u rupu u z a s u n u . Vrata je m o g a o otvoriti s a m o o d g o v a rajui klju s ispravnim broj e m urezanih utora. E g i p a n i su m n o g o p a n j e p o s v e i v a l i osiguravanju faraonskih g r o b n i c a o d l o p o v a . Unato tome, mnoge su grobnice provaljene i opljakane.

68

PROLOST" V G D J E JE PRVI P U T A RASTALJENO ELJEZO? e l j e z o se prije o b l i k o v a n j a u r a z n e a l a t e m o r a zagrijati u p e i . Tajna taljenja e ljeza o t k r i v e n a je na B l i s k o m istoku o k o 1 5 0 0 g. pr. n. e. Ljudi su v e u e t v r t o m tisuljeu prije nae ere izraivali alat i oruje od bakra. B u d u i da je to prilino m e k a n m e tal, m o e se oblikovati i d o k je h l a d a n . S u m e r a n s k i k o v a i otkrili su da se m i j e a n j e m oakra i kositra proizvodi oronca. V G D J E JE U R A T U P R V I PUTA UPOTRIJEBLJENO ELJEZNO ORUJE? U d r e v n o su d o b a ljudi r a t o vali n a m a l o m r a z m a k u . A l i i t a d a j e , kao i d a n a s , postojala trka u n a o r u a n j u . P r v i v o j n i c i koji su se koristili e ljeznim o r u j e m bili su Asirci. Prve prave vojske osnovane su prije otprilike 3 0 0 0 godina u Asiriji i Egiptu. Prije su u ratovima s u d j e l o v a l e m a l e skupine ratnika. E g i p a n i su imali velik broj v o j n i k a , ali je m a l o njih imalo zatitnu o d j e u . N j i h o v i strijelci koristili su se strijelama od trstike s k a m e n i m ili b a k r e n i m vrkom. N o v i m e t a l , eljezo, bio j e tvri i otriji. Asirci su brzo shvatili kako ga iskoristiti u b o r b i , te su izradili e ljezne g l a v e za svoja koplja i strijele. Za o b r a n u su nosili d u g e e l j e z n e ogrtae. e l j e z n o oruje bilo j e mnogo vre od bakrenog i b r o n a n o g . S a b l j e , koplja, o k l o p i i titovi mogli su se izraivati od eljeza, pa su se p o j a v i l i eljezni ratnici koji su izazivali v e i strah od njih o v i h neprijatelja. eljezo je mnogo vre od bakra ili b r o n c e , pa je za njegovo taljenje potrebna vrlo visoka temperatura. U stepeniastoj kuli u s u m e ranskom gradu U r u i u e g i patskim g r o b n i c a m a p r o n a e ni su stari eljezni alati. Do 1 3. stoljea prije nae e r e eljezo u potpunosti z a m j e n j u j e bakar i b r o n c u . V j e r o v a l o se da eljezo ima a r o b n a svojstva, te da <ovai imaju natprirodne m o i . G r c i s u eljezo cijenili Koliko i zlato. Kinezi su izradili m i j e h o v e za raspirivanje \ atre. 69 V G D J E SU ISPALJENE PRVE RAKETE? R a k e t e s u izumili Kinezi. O d prvog jednostavnog vatrom e t a p o t e k l e su i d a n a n j e s v e m i r s k e rakete i projektili. P r v e rakete izraene s u o d c i j e v i ispunjene b a r u t o m ( m j e a v i n o m kalij-nitrata, d r v e nog ugljena i s u m p o r a ) . K i nezi su prije n e k o l i k o tisua g o d i n a otkrili da barut u d o diru s v a t r o m eksplodira. Z a tvoren u c i j e v i , barut izbac u j e m l a z v r u e g plina, guraj u i c i j e v u suprotnom smijem. Kinezi su v a t r o m e t e prireivali iz z a b a v e , ali su se raketama koristili i kao o r u j e m . U srednjem vijeku taj se izum proirio E v r o p o m . Britanska se vojska u ratovima p o e t k o m 19. stoljea koristila raketama z a b o m b a r d i r a n j e K o p e n h a g e n a , 1807. g o d i n e , te u bici kraj Leipziga 1 8 1 3 . godine. P r e t e a s u v r e m e n i h projektila d a l e k o g d o m e t a bila je n j e m a k a raketa V 2 koritena u d r u g o m svjetskom ratu.

PROLOST V K A D JE I Z U M L J E N O CENTRALNO GRIJANJE? S v e d o 2 0 . stoljea ljudi u h l a d n i m p o d r u j i m a grijali su se uz otvorenu vatru. 0 c e n t r a l n o m grijanju razmiljamo kao o s u v r e m e n o m izumu, no Rimljani su ga upotrebljavali jo prije 2000 godina. R i m l j a n i su bili izvrsni graditelji. N j i h o v e k u e i m a l e su k a n a l i z a c i j u , a gradovi su bili dobro opskrbljeni v o d o m . K u e bogatih R i m l j a n a esto su p o d p o d o m i m a l e sustav za grijanje. T o p l i n a je dolazila iz p e i . P o d o v i su postavljani na stup o v e o d o p e k e , p a j e topli zrak iz p e i s l o b o d n o strujio p o d njim i kroz p o s e b n e otvore d i z a o se u prostorije. Taj sistem grijanja n a z i v a se hipokaustika. U t e r m a m a se hipokaustikom grijala v o d a za tople b a z e n e i p a r n e kupelji. O n d j e su se R i m l j a n i okupljali da se opuste i uivaju u kupanju, a ponekad 1 masai. C e n t r a l n o grijanje koristilo se irom R i m s k e d r a v e . V K A M O JE ALEKSANDAR VODIO SVOJU ARMIJU? M a k e d o n s k i kralj A l e k s a n d a r bio je poznati ratnik. N a d i m a k Veliki stekao je jer je svoju vojsku vodio iz pobjede u pobjedu. A l e k s a n d a r V e l i k i roen j e 3 5 6 . g o d i n e prije nae e r e . T a d a j e M a k e d o n i j a bila m a l o kraljevstvo u G r k o j . Postavi kraljem u d o b i od 20 g o d i n a , krenuo je u u d e s a n osvajaki pohod. N a j p r i j e j e o s v o j i o druge gradove-drave u G r k o j . N a p a o j e m o n o Perzijsko carstvo i osvojio ga. T a d a je u p a o u Egipat i o s n o v a o grad Aleksandriju. M e u t i m , njegove ambicije nisu ni tada z a d o v o l j e n e . P o v e o je vojsku u Indiju, ali su n j e g o v e trupe bile z a s i e n e r a t o v a n j e m . O d b i l e su d a l j e o s v a j a n j e i A l e k s a n d a r se m o rao vratiti. P u n i h 12 g o d i n a A l e k s a n dar nije bio p o b i j e e n . U m r o je kad mu je bilo s a m o 33 g o d i n e . N a k o n n j e g o v e smrti v e l i k o carstvo se raspalo.

A G D J E SU RIMLJANI GRADILI VELIKE AKVADUKTE? A k v a d u k t j e m o s t ili k a n a l i z graen za d o v o d pitke v o d e u grad. Rimski akvadukti graeni su toliko dobro da su se neki sauvali do danas. S v a k i rimski grad trebao je p o u z d a n u opskrbu v o d o m . P o n e k a d je trebalo izgraditi akvadukt da se voda d o v e d e iz o b l i n j e g jezera ili rijeke. A k v a d u k t i su graeni kao kanali ili veliki mostovi na i j e m se vrhu nalazila c i j e v . 70

U blizini francuskog grada Ni mesa stoji v o d o v o d koji je sagradio rimski general A g r i p a . Sastoji se od tri kata uzdignuta n a l u k o v i m a . N a j dui a k v a d u k t p r e m a i v a o je duljinu od 85 kilometara. Najpoznatiji akvadukt zvao se Aqua Appia. Izgraen je 3 1 2 . g o d i n e prije nae ere za v o d o o p s k r b u R i m a , a bio je d u g a a k 16 kilometara. U blizini je prolazila cesta Via Appia. Izgradio ih je rimski v o j n i inenjer A p i u s C l a udius C a e c u s .

PROLOST 7 K A K O JE P R O P A L O RIMSKO CARSTVO? Rimsko C a r s t v o bilo je najvee u d r e v n o m dobu. Vlast Rima protezala se od Britanije n a z a p a d u d o C r n o g m o r a na istoku, a trajala je 500 godina. U p o e t k u je R i m bio m a l o kraljevstvo na p o d r u j u dananje Italije. D o 2 0 0 . godine prije nae ere R i m l j a n i su osvojili Italiju, a zatim i ostale s r e d o z e m n e z e m l j e te sjevernu A f r i k u . Na kraju se pod v l a u R i m a n a l a z i o v e i 7 G D J E SU O S N O V A N A PRVA SVEUILITA? N o v e znanosti su u srednjem vijeku dovele do osnivanja velikih sveuilinih sredita irom E v r o p e . M n o g a o d tih sveuilita postoje i danas. D o poetka 14. stoljea znanosti su brzo n a p r e d o v a l e . Stoljeima je obrazovanje bilo preputeno C r k v i . M e utim, tada se irom E v r o p e otvaraju sveuilita. V e l i k a sveuilita osnov a n a su u g r a d o v i m a poput Pariza, B o l o g n e , O x f o r d a , C a m b r i d g e a i Praga. U p o etku se u njima u e p r a v o , teologija (religija) i m e d i c i n a . J e d n a o d prvih m e d i c i n s k i h kola o t v o r e n a je u 9. stoljeu na sveuilitu u S a l e r n u u Italiji. S v a k o m svauilitu d o d j e ljivala se kraljevska p o v e l j a . N j o m s u d o b i v e n e povlastice i p r a v o da studentima izdaju potvrde o zavrenom obrazov a n j u . N a sveuilita s u d o l a zili z n a n s t v e n i c i iz svih dijelova E v r o p e . U i l i su na latinskome, univerzalnom jeziku. D a n a s sveuilita p o stoje u m n o g i m z e m l j a m a , a na njima se u e brojni predmeti. dio z a p a d n e i srednje E v r o p e . August j e 2 7 . g o d i n e prije nae ere postao p r v i m rimskim c a r o m . R i m s k a v l a d a v i na d o n i j e l a je mir o s v o j e n i m z e m l j a m a . M e u t i m , rimska vojska bila je s u o e n a s nap a d i m a barbara koji su ivjeli izvan granica Carstva. G o d i n e 4 6 7 . barbari s u osvojili R i m . Carstvo j e d o tada oslabilo i podijelilo se. O p s t a l o j e s a m o Istono R i m sko Carstvo s g l a v n i m grad o m K o n s t a n t i n o p o l o m , koje je trajalo do 1 4 5 3 . g o d i n e , vad su ga T u r c i osvojili. P r o n a e n i su d i j e l o v i got o v o svake knjiga Starog zavjeta. Najstariji o d l o m c i Levitskog z a k o n i k a pisani su ranim k a n a n s k i m o b l i k o m h e brejskog jezika. Svitke su u spilju vjerojatno spremili Z i d o v i u vrij e m e k a d j e Palestina bila pod upravom Rima. Vrui, suhi pustinjski zrak s a u v a o je krhke svitke iz kojih s m o m n o g o saznali o nastanku B i blije. 7 G D J E JE P R O N A E N A NAJSTARIJA BIBLIJA? uvari koza su 1947. godine u spilji n e d a l e k o M r t v o g m o r a pronali d r e v n e svitke. Sadravali su dijelove Biblije napisane oko 200. godine prije nae ere. S v i c i p r o n a e n i kraj M r t v o g mora izazvali su m e u z n a n stvenicima veliko zanimanje. i t a n j e i zatita svitaka traili su m n o g o strpljenja i paljiv rad. Bili su smotani u v r e v i m a , pa ih je trebalo vrlo paljivo odmotati.

71

PROLOST

> K A M O JE P O B J E G A O MUHAMED?
Islamsku religiju o s n o v a o je prorok M u h a m e d . On je 662. godine m o r a o pobjei iz svoga d o m a u M e k i u M e d i n u . M u h a m e d j e roen o k o 5 7 0 . g o d i n e nae ere u M e k i , dananjoj Saudijskoj A r a b i j i . U etrdesetoj godini p o e o je pozivati n a r o d na vjeru u j e d nog boga. K a d j e p o e o j a v n o propovijedati svoju v j e r u , M u h a m e d u se suprotstavio v l a d a j u i sloj u M e k i , pa je bio

prisiljen s nekoliko svojih sljedbenika p o b j e i u M e d i n u . N j e g o v bijeg p o z n a t j e k a o hidra, i od tada se p o i nje raunati v r i j e m e u islamskom svijetu. N e k o l i k o godina trajao je rat i z m e u stan o v n i k a M e k e i sljedbenika v r i j e m e naglog razvoja islama, a M a u r i su u njegov o m irenju odigrali v a n u ulogu. M a u r i su prodrli u p a n j o l sku i ostali na vlasti stotinama godina. O s n o v a l i su S e v i l l u , njihov glavni grad, koja je postala sreditem islamske kulture. Kranski v o e borili su se protiv M a u r a , sve d o k njih o v a m o nije postepeno oslabila. G o d i n e 1238. p o v u kli su se u G r a n a d u , posljednje maursko kraljevstvo u Evropi, a 1492. godine u potpunosti su istjerani.

M u h a m e d a . N a kraju j e M u hamed 630. godine osvojio Meku. M u h a m e d je objavio da su b o j e rijei z a p i s a n e u K u r a n u , a religija koju je o s n o v a o izrasla je u j e d n u od n a j v e i h vjera.

> K O J I JE E V R O P S K I GRAD BIO GLAVNI GRAD ISLAMSKOG CARSTVA?

M a u r i s u bili m u s l i m a n s k i n a rod iz sjeverne Afrike. Stvorili s u v e l i k o c a r s t v o u s k l o p u kojeg je bila i panjolska, te proglasili Sevillu g l a v n i m grad o m . M a u r i su u Evropu donijeli islamsku u m j e t n o s t , znanost i uenje. U p o e t k u su M a u r i ivjeli na berberskoj o b a l i sjeverne Afrike. G o d i n e 7 0 7 . prihvatili su islamsku v j e r u . To je bilo

< G D J E J E B I O KITAJ?
Evropljani su do 13. stoljea vrlo m a l o znali o Aziji. Za njih je Kitaj ( K i n a ) bio n e p o z nata zamlja. Prvi Evropljani koji su stupili na t l o K i t a j a bili su iz obitelji P o l o . Kineska c i v i l i z a c i j a najstarija je na Z e m l j i , no Kinezi nisu marili o t o m e to se d o g a a u v a n j s k o m svijetu. U Evropi se o Kitaju z n a l o s a m o kroz p r i e . Braa Niccolo i Maffeo P o l o su 1260. g o d i n e krenuli iz V e n e c i j e trgovati s Isto72

k o m . Vratili su se 1 2 6 9 . g o d i n e s m n o t v o m pria o K i taju, gdje su se susreli s njegovim mongolskim vladarom, Kublaj-kanom. G o d i n e 1271. ponovno su napustili V e n e c i j u . S njima je poao i N i c c o l o v sin M a r c o . Putovanje do Kine kopnenim putem trajalo je etiri g o d i n e , a u V e n e c i j u su se vratili tek 1295. M a r c o je putovao Kin o m u slubi K u b l a j - k a n a . Po povratku u d o m o v i n u n a p i sao je knjigu o svojim putovanjima.

uju o c e a n e . T o j e n e o b i n o ali istinito, jer z a i n i su u E v r o p u stizali sa Z a i n s k i h otoka u d a n a n j e m M a l a j skom arhipelagu. P u t o v a n j a k o p n o m bila su dugotrajna, pa su z a i n i bili vrlo skupi. U 1 5 . stoljeu Evropljani su p o e l i traiti n o v e p o m o r s k e p u t o v e d o Indije. Kad je 1492. godine Kol u m b o pristao u z o b a l e N o v o g svijeta, mislio je da je stigao do Z a i n s k i h otoka. N i j e bio u p r a v u , no potraga z a z a i n i m a d o v e l a j e d o otkria n o v o g kontinenta. k o m - to su o b i n o radili s v e e n i c i . B i l e su tako d r a g o c j e n e da su esto za stolove uvrivane lancima. U 15. stoljeu N i j e m a c J o hannes Gutenberg izumio je tiskarski stroj. U p o t r e b l j a v a o j e p o j e d i n a n a metalna slova izlivena u p o s e b n i m k a l u p i m a . S l o v a su se slagala u rij e i tako da se pokrije i t a v a stranica, koja se zatim otiskivala vijanom preom. Tiskarski stroj o m o g u i o je tiskanje knjiga u m n o g o v e e m broju.

A O D A K L E SU SREDNJOVJEKOVNI EVROPLJANI NABAVLJALI ZAINE? Za narode srednjovjekovne E v r o p e z i m a je bila teko razdoblje. Bilo je malo hrane za

ivotinje, pa su ljudi v e i n u ubijali ujesen. T i j e k o m z i m e m e s o se u v a l o i p r i p r e m a l o sa z a i n i m a iz Azije. Potreba za prikrivanjem loeg okusa p o k v a r e n o g mesa nav e l a je E v r o p l j a n e da istra< G D J E SU TISKANE PRVE KNJIGE? Kinezi su prvi poeli tiskati knjige na p a p i r u . To su radili drvenim blokovima. M n o g o kasnije izumljena je m e h a nika tiskarska prea. P r v a poznata tiskana knjiga nainjena je oko 868. godine nae e r e . Z o v e se Dijamantna Sutra, a tiskana je r u n o , drv e n i m b l o k o v i m a . Ta tiskarska tehnika bila je vrlo spora, ali ipak bra od prepisivanja r u k o m . U Evropi su se u to v r i j e m e sve knjige pisale ruski i velki strijelci su 1 4 1 5 . u bici kod A z i n c o u r t a jo j e d n o m porazili francusku vojsku. Luk je bio m o n o i t o n o oruje. D o b a r strijelac j e n j i m e m o g a o oboriti viteza s konja. Strijela se iz luka izb a c u j e bre nego iz s a m o strela. S r e d n j o v j e k o v n i kraljevi poticali su streljatvo kao sport. Strijelci su koriteni i na ratnim b r o d o v i m a . U trupu engleskog broda Mary Rose, koji je p o t o n u o 1 5 4 5 . godine, pronaeno je mnogo lukova.

> G D J E JE L U K ODLUIO O ISHODU BORBE? U s r e d n j e m vijeku luk je bio glavno oruje dalekog dom e t a . e s t o su u p r a v o strijelci odluivali o ishodu bitke. G o d i n e 1337. z a p o e o j e rat izmeu Engleske i F r a n c u s k e koji je trajao vie od stotinu godina. Engleska vojska je 1346. g o d i n e dobila bitku kod C r e c v a . S v o j uspjeh E n glezi su mogli zahvaliti v j e tini rukovanja l u k o m . Engle-

PROLOST < ODAKLE POTJEU AMERIKI INDIJANCI? K a d je Kolumbo otkrio A m e riku, mislio je da je stigao do Indije u Aziji. Z a t o je n a r o d koji j e t a m o n a a o n a z v a o Indijancima. A m e r i k i I n d i j a n c i nalikuju M o n g o l i m a koji jo uvijek i v e na istoku A z i j e . I n d i j a n c i su k o p n e n i m mostom preli iz A z i j e u S j e v e r n u A m e riku. D a n a s su ta d v a kontinenta o d i j e l j e n a t j e s n a c o m z v a n i m B e r i n g o v prolaz. Indijanci su A m e r i k u p o < G D J E JE B I L O CARSTVO SONGHAI? U 16. stoljeu u zapadnoj Africi postojalo je bogato i m o n o carstvo. Bilo je to c a r s t v o S o n g h a i , iji su stan o v n i c i bili v o j n i c i , r a t a r i i trgovci. Carstvo S o n g h a i o b u h v a a l o j e z e m l j e koje d a n a s z n a m o kao M a l i , N i g e r i Nigerija. N a r o d tog p o d r u j a kontrolirao je trgovinu i ribolov d u v e l i k e rijeke N i g e r . O d 9 . stoljea nae e r e igrali su v a n u ulogu u d o g a a j i m a na < G D J E BI T R E B A O BITI EL D O R A D O ? E l Dorado n a p a n j o l s k o m j e ziku z n a i zlatni. P r v i istraivai J u n e A m e r i k e uli su mnogo neobinih pria o zemlji koja je toliko bogata da se njeni vladari kupaju u zlatu. D a n a s naziv El D o r a d o o z n a a v a z a m i l j e n u bogatu z e m l j u . M e u t i m , prie koje su u l i prvi panjolski istraiv a i kad su u 16. stoljeu istraivali J u n u A m e r i k u gov o r i l e su i o o v j e k u , a ne sa74 e l i naseljavati prije otprilike 25 tisua g o d i n a . i v j e l i su od lova i uzgoja biljaka i ivotinja. Bili su podijeljeni u m n o g o skupina ili plem e n a , a s v a k o je i m a l o v l a stite o b i a j e i v j e r o v a n j a . I n d i j a n c i su morali putovati p j e i c e , jer su konji koji su n e k o ivjeli u A m e r i c i izumrli prije n j i h o v a d o l a s k a . T e k su u 16. stoljeu konji ponovno na brodovima pan j o l a c a stigli u A m e r i k u .

z a p a d u Afrike. Kraljevi S o n g haia izazvali su islamske vlad a r e iz carstva M a l i j a , pa je m e u njima izbio dugogodinji rat. N a r o d S o n g h a i a obogatio se p r o d a j o m soli i zlata. K o n trolirali su sve k a r a v a n s k e p u t o v e p r e m a s j e v e r u . Propast je uslijedila krajem 16. stoljea. O s l a b l j e n o s v a a m a v l a d a r a , carstvo S o n g h a i napala je m a r o k a n s k a vojska. M a r o k a n c i s u imali n o v o v a treno o r u j e , pa su uz njeg o v u p o m o ubrzo osvojili vane gradove G a o i Timbuktu.

mo o zemlji i njezinu b l a g u . G o v o r i l o se da je El D o rado p o g l a v i c a p l e m e n a iz p r e d i v n o g grada O m o a . O n se s v a k e g o d i n e , za v e l i k o g svetog o b r e d a , kupa u zlatnoj praini jer je njegova z e m l j a toliko bogata da ima zlata koliko i v o d e . Pretpostavljalo se da El D o r a d o ivi n a p o d r u j u d a nanje K o l u m b i j e . N i j e d a n o d panjolskih istraivaa koji je krenuo u potragu za g r a d o m iz p r i e nije i m a o uspjeha. M e u t i m , irom J u n e A m e r i k e zaista j e pron a e n o o b i l j e zlata.

PROLOST > G D J E SU SE N a m j e r a v a l i su ploviti dvama brodovima. Meutim, kad se p o k a z a l o da j e d a n brod nije p o u z d a n , svi putnici su se smjestili na b r o d Mayflower. P u t o v a n j e je bilo n e u g o d n o z b o g estih oluja, ali su stigli do A m e r i k e i naselili p o d r u j e d a n a n j e g Plym o u t h a , drava M a s s a c h u setts. T i j e k o m prve z i m e p o l o v i c a doseljenika j e u m r l a . N e k o l i c i n a preivjelih j e u studenom 1 6 2 1 . godine ponjela p r v e usjeve. T a j d a n , 2 4 . studeni, u S A D s e slavi kako D a n z a h v a l n o s t i . novcem i trgovinom. Britanija je 1 7 6 3 . g o d i n e dobila kontrolu n a d f r a n c u skim teritorijem u S j e v e r n o j A m e r i c i . Britanska v l a d a p o kuala je kolonistima nametnuti p o r e z e . Z b o g poreza na a j A m e r i k a n c i su se p o b u nili. G o d i n e 1 7 7 3 . skupina kolonista se prikrala na brod o v e u bostonskoj l u c i . M a skirani u I n d i j a n c e , b a c i l i su teret u m o r e . Bostonska a j a n k a bila je poetak revolucije koja je 1 7 8 3 . g o d i n e d o v e l a d o nezavisnosti Amerike.

U SJEVERNOJ AMERICI NASELILI PRVI DOSELJENICI? U s t u d e n o m 1620. uz obalu Sjeverne A m e r i k e pristao je m a l i b r o d . Z v a o s e Mayflower. N a b r o d u j e b i l o 3 5 d o seljenika iz Engleske, koje dan a s z o v e m o Pilgrim fathers. Evropa je u to v r i j e m e bila rastrgana vjerskim s u k o b i m a . Pilgrim fathers eljeli su pronai m i r n o mjesto za o s n i v a nje vlastite c r k v e , pa su krenuli p r e m a A m e r i c i . > G D J E JE A J A N K A UZROKOVALA REVOLUCIJU? A m e r i k i m kolonistima bilo je dosta starih obiaja. eljeli su vlast. K a d je britanska vlada pokuala nametnuti amerikim kolonijama poreze, kolonisti su se pobunili, t e j e izbila a m e r i k a r e v o l u cija. S r e d i n o m 18. stoljea u A m e rici je postojalo 13 kolonija. K o l o n i j e su stvorile vlastite lokalne z a k o n e , ali je britanska v l a d a i d a l j e upravljala > G D J E JE I Z B I O O P I J U M S K I RAT? O p i j u m s k i r a t v o d i o s e izmeu Velike Britanije i Kine od 1840. do 1842. godine. P o e o je kad je kineska vlada pokuala sprijeiti Evropljane da potajno unose opijum u Kinu. Stotinama g o d i n a Kina je nastojala sprijeiti ulazak stranih t r g o v a c a , ali su Evropljani udjeli za z a r a d o m koju su stjecali p r o d a j o m o p i j u m a , droge to se pui l u l a m a . Kineska v l a d a pokuala je

zaustaviti tu trgovinu, pa je unitila z a l i h e britanskih trgov a c a . M e u t i m , Britanija j e o b j a v i l a rat i n a p a l a K i n u . O p i j u m s k i rat zavrio je 1842. godine mirom u N a n kingu. Kinezi su morali britanskim t r g o v c i m a otvorili pet luka i ustupiti H o n g K o n g , te platiti ratnu odtetu. T i m e je u Kini z a p o e l o razdoblje strane v l a d a v i n e , koja je kasnije u z r o k o v a l a bokserski ustanak.

75

P R O S LOS' > G D J E SU AMERIKI ROBOVI OSNOVALI SLOBODNU ZEMLJU? Tijekom 18. stoljea m n o g o je Afrikanaca odvedeno u ropstvo u Ameriku. G o d i n e 1 8 2 2 . u Africi je stvorena zemlja osloboenih robova, a n a z v a n a je L i b e r i j o m . U A m e r i c i su bogati bijelci posjedovali m n o t v o c r n i h r o b o v a . M e u t i m , neki su se borili protiv ropstva. Ti sukobi su na kraju u d a n a n j i m S A D d o v e l i d o graanskog rata ( 1 8 6 1 - 1 8 6 5 ) . Nekolicina crnih robova d o b i l a je s l o b o d u prije p o etka graanskog rata, ali nisu imali gdje ivjeti. O d l u i l i su se vratiti u Afriku, o d a k l e su na b r o d o v i m a trgovaca robljem o d v e d e n i njihovi p r e c i . Liberija, z e m l j a s l o b o d e , osnovana je 1822. godine. N j e n glavni grad, M o n r o v i j a , d o b i o j e i m e p o predsjedniku S A D Jamesu Monroeu. Danas je Liberija nezavisna r e p u blika. M n o g i njeni stanovnici p o t o m c i su prvih bivih a m e rikih r o b o v a .

< G D J E JE B I O BOKSERSKI USTANAK? Devedesetih godina prologa stoljea m o n e evropske zemlje upravljale su trgovin o m u Kini. Kineska p o b u n a protiv te nepravedne uprave naziva se bokserski ustanak. Bokseri su bili l a n o v i tajnog patriotskog udruenja zvanog Udruenje pravednih i slonih aka. O n i nisu eljeli promatrati kako Kina sve vie pada p o d strani utjec a j , pa su 1900. g o d i n e p o d i > G D J E SU U R A T U PRVI PUTA UPOTRIJEBLJENI TENKOVI? P r v i svjetski rat bio je rat stranih strojeva. R o v o v s k o ratovanje ubilo je tisue vojnika. G o d i n e 1916. u rat je ulo n o v o oruje - tenkovi. G e n e r a l i nisu mogli shvatiti novi n a i n ratovanja. K a d su i t a v e vojske zaglibile u blatnim r o v o v i m a e v r o p s k i h ratita, traili su n a i n proboja. K o n j i c a j e p o j a v o m bodljik a v e i c e i puaka postala 76 beskorisna, pa je trebalo pronai novo oruje. U ljetu 1916. g o d i n e , u bici kraj S o m m e , Britanci su prvi put upotrijebili tenk o v e . B i l a su to o k l o p l j e n a kola s g u s j e n i c a m a , na koj i m a su se nalazili t o p o v i i mitraljezi. a k ih ni r o v o v i nisu mogli zaustaviti. T e n kovi su u b o r b u ulazili p o j e d i n a n o , k a o p o m o pjeadiji. M a l o j e ljudi u v i d j e l o d a b u d u n o s t t e n k o v a lei u masovnim napadima. To je dok a z a n o u d r u g o m svjetskom ratu.

gli ustanak protiv stranaca. P o b u n j e n i k e j e podrala c a rica m a j k a Tzu-hsi. U glavnom gradu, P e kingu, Evropljani su se sklonili u svoje a m b a s a d e . O p sada Pekinga trajala je 55 d a n a , dok s e m e u n a r o d n a vojska nije probila do grada i spasila E v r o p l j a n e . N a k o n bokserskog ustanka, Evropljani su traili da Kina plati odtetu. Bokseri nisu uspjeli, ali su pokazali koliko su oslabili kineski c a r e v i . G o d i n e 1 9 1 1 . Kina j e postala r e p u b l i k o m .

PROLOST < G D J E JE NASTALA LIGA NARODA? N a k o n velikog krvoprolia u p r v o m svjetskom ratu, m n o g i n a r o d i s u eljeli o u vati teko s t e e n i mir. Liga naroda stvorena je 1920. godine radi mirnog rjeavanja meudravnih sukoba. N a stala je u v i c a r s k o m g r a d u G e n e v i , ali j e bila o s u ena na propast. Liga naroda zamiljena je kac svjetsko v i j e e , ali nije imala stvarne snage. Najzasluniji za stvaranje Lige b i o je VVoo> G D J E SU BAENE PRVE ATOMSKE B O M B E ? D r u g i svjetski rat je 1 9 4 5 . godine v e gotovo zavrio, ali J a p a n jo nije istupio iz rata. K a k o bi se rat o k o n a o , upotrijebljno je strano novo oruje: atomska bomba. T i j e k o m drugog svjetskog rata o b j e su strane radile na izradi atomske b o m b e . Z b o g toga su se u S A D okupili znanstvenici i z m n o g i h z e m a l j a . O n dje je 16. srpnja 1 9 4 5 . g o dine isprobana prva atomska bomba. G o d i n e 1945. Njemaka je poraena, ali se J a p a n jo jvijek borio. K a k o bi d o v o e nje vojske u J a p a n bilo d u g o trajno i s k u p o , s a v e z n i c i su o d l u i l i upotrijebiti n o v o oruje. P r v a b o m b a b a e n a je 6. k o l o v o z a 1 9 4 5 . na japanski grad H i r o i m u , a druga 9. k o l o v o z a na N a g a saki. O b a s u grada p o t p u n o unitena. U b i j e n o j e vie o d 100 tisua ljudi, a priblino j e d nak broj je ranjen. Rat je zavren, ali je svijet strepio od razarajue snage atomske bombe. < G D J E SE V O D I O E S T O D N E V N I RAT? D r a v a Izrael stvorena je 1948. godine. O t a d a je Izrael nekoliko puta r a t o v a o sa susjednim Arapima, a 1967. god i n e d o b i o je rat u s v e g a est dana. D r a v a Izrael je stvorena na mjestu n e k a d a n j e Palestine. i d o v i su dugo sanjali o s v o joj d o m o v i n i , o b n o v l j e n o m Izraelu. M e u t i m , A r a p i iz Palestine i susjednih drava suprotstavljali su se n j i h o v o j zamisli. N a k o n drugog svjetskog rata m n o g o j e i d o v a o d s e lilo u P a l e s t i n u . Proglaena je n o v a drava i 1948. je nastao Izrael. O d m a h j e p o e o rat i z m e u Izraela i njegovih susjeda. O d 1948. g o d i n e Izrael j e v o d i o m n o g o ratova. G o d i n e 1967. z a p o e o je rat s Egiptom i J o r d a n o m . Pomognuta z r a n i m n a p a d i m a , izraelska vojska dobila je rat u svega est d a n a . Izrael je o s v o j i o z a p a d n u o b a l u rijeke J o r d a n te veliki k o m a d egipatskog podruja u G a z i i na S i n a j u . d r o w W i l s o n , predsjednik S j e d i n j e n i h A m e r i k i h Dr a v a . Naalost, W i l s o n nije uspio navesti S A D d a s e pridrue Ligi. D r u g e d r a v e , primjerice N j e m a k a , n a p u stile su Ligu i m je bilo osueno njihovo ponaanje. Liga nije mogla sprijeiti da svijet 1939. g o d i n e u e u jo j e d a n rat, te je propala. G o d i n e 1 9 4 5 . s a slinim j e c i l j e m o s n o v a n a organizacija U j e d i n j e n i h naroda. O n a ima vie uspjeha, ali joj jo uvijek nedostaje snaga svjetske vlade.

77

V U

GDJE LJUDI ZIVE ATORIMA?

V e i n u s t a n o v n i k a atora sainjavaju nomadi zapadne i sredinje Azije. N o m a d i m a su potrebni d o m o v i koje je lako seliti, jer u p o t r a z i za svjeom paom neprestano lutaju sa svojim krdima. M e u p o z n a t e n o m a d e koji ive u atorima s p a d a j u i B e d u i n i iz A r a b i j e . Ti s t a n o v n i c i pustinja i v e u d u g a k i m , niskim atorima n a p r a v l j e n i m od tkanine izraene od dlake c r n e k o z e , koju d r e m o t k e

i u a d pribijena k o l i i m a u pijesak. J e d a n k o m a d tkanine slui kao krov, a drugi je postavljen sa strane kao zatita od vjetra. B e d u i n s k e atore je lako nositi i podizati. K o z a c i i M o n g o l i iz sredinje A z i j e upotrebljavaju d r u gaiju vrstu a t o r a - y u r t e . Jurte su vie nalik p r e n o s i v i m k o l i b a m a nego atorima. S a stoje se od d e b e l o g sloja p u sta p o l o e n o g na d r v e n i okvir, s v a n j s k e strane pokrivenog k o o m ili p l a t n o m . Jurte su j a k e i otporne na vjetar.

V U

GDJE LJUDI ZIVE DRVENIM KUAMA?

Drvene kue nalazimo u podrujima koja obiluju d r v e e m , primjerice u Sjevernoj A m e r i c i , sjevernoj Evropi i na D a l e k o m istoku. U Evropi d r v e n e se k u e grade u planinskim dijelov i m a z e m a l j a poput Austrije, Njemake, Norveke i v e d ske. v i c a r s k e planinske kolibe grade se od b o r o v i h ili j e l o v i h t r u p a c a . Imaju m a sivne z i d o v e i kosi, veliki krov. Evropski iseljenici prenijeli su svoju graevinsku vjetinu u Sjevernu Ameriku. Gradili su b r v n a r e natkrovljene kor o m , s l a m o m ili d r v e n i m plo i c a m a z v a n i m indra. D a n a s se m n o g e kanadske i a m e rike k u e sastoje o d d r v e n o g okvira i vanjskih z i d o v a n a i njenih o d d r v e n i h dasaka.

78

LJUDI I M J E S T A V G D J E LJUDI IVE U K U A M A P O D I G N U T I M NA KOLJU? N e k o l i k o je mjesta na svijetu gdje se grade sojenice. To su uglavnom podruja gdje se k u e m o r a j u graditi n a d plitk i m j e z e r i m a , ili g d j e s u e s t e poplave. M n o g e s o j e n i c e izgraene s u n a d plitkim, m i r n i m o b a l n i m v o d a m a jugoistone Azije i otoka u T i h o m o c e a n u . J a k o , d u g a k o d r v e n o kolje z a b i j e n o d u b o k o u blatu predstavlja vrsto postolje tih kua. U l a g u n a m a Filipina iz pli a k a se izdiu i t a v a ribarska sela s o j e n i c a . Sastoje se od d r v e n i h p o d o v a i z i d o v a , te strmog, s l a m n a t o g krova. N a polinezijskim o t o c i m a , u N o voj G v i n e j i , d u toka A m a z o n e i na o b a l a m a z a p a d n o a frikih z e m a l j a , poput B e nina, n a l a z i m o d r u g a i j e vrste sojenica izgraenih od drv e n i h okvira. S o j e n i c e se grade t i s u a m a godina. U Italiji i v i c a r s k o j p r o n a e n i su ostaci sojenica to su u b r o n a n o d o b a stajale na o b a l a m a j e z e r a . V U GDJE LJUDI IVE K U A M A OD BLATA? V U GDJE LJUDI IVE AMCIMA?

K u e od blata grade se u vlanim podrujima gdje i m a v i e b l a t a n e g o d r v e a ili kamenja, a klima pogoduje da se o n o osui i stvrdne. M n o g i afriki narodi grade kolibe od blata. U S u d a n u neke nubijske p o r o d i c e posj e d u j u skupine o d pet o k r u glih k u i c a od blata natkrivenih s l a m n a t i m k r o v o m . J e d n a slui kao s p a v a o n i c a , druga kao a m b a r i tako d a l j e . Stan o v n i c i sjevernog dijela N i gerije grade k u e od blata u obliku kocke. Neobine domove od blata n a l a z i m o i izvan Afrike. T o su, naprimjer, k u e nalik konici koje grade A r a p i u S i rijskoj pustinji. U M e k s i k u i j u g o z a p a d n o m dijelu S j e d i njenih A m e r i k i h D r a v a nalazimo adobe- k u e od blata p o m i j e a n o g sa s l a m o m i o b l i k o v a n o g u o p e k e koje se sue i z l o e n e s u n c u . U podrujima s vlanom ili h l a d n o m k l i m o m rijetko se grade k u e od blata, jer bi kie i h l a d n o a ubrzo isprale blato ili ga pretvorile u prainu.

U z a p a d n o m svijetu neki ljudi i v e na t e g l j a i m a i b r o dovima ravnog dna namijenjenim stanovanju. Meutim, veinu stanovnika brodova sainjavaju narodi istone Azije koji i v e n a m n o g o m a njim plovilima. V e i n a stanovnika b r o d o v a ivi u K i n i , J a p a n u i na oblinjim o t o c i m a . M n o g i Kinezi i v e na b r o d o v i m a usidrenim u blizini p r e n a p u e n o g H o n g Konga. B u d u i da ondje n e m a prostora za gradnju k u e na k o p n u , ili je to preskupo, tisue obitelji n e m a j u drugog izbora do ivjeti na vodi. U hongkonkoj luci i na v e l i k i m kineskim rijekama mnogi ive na laganim a m c i m a z v a n i m sampanima. S a m p a n n a j e e ima m a l u k a b i n u natkrivenu k r o v o m o d prostirki. U toj kabini cijela obitelj kuha, j e d e , radi i spava. i v o t n i prostor tih ljudi je s k u e n , a p o n e k a d su i njih o v i ivoti u opasnosti. T r o p ske o l u j e i veliki v a l o v i koji nastaju prilikom potresa p o nekad potope sampane.

79

LJUDI I MJESTA < GDJE JOS UVIJEK IVE LJUDI IZ K A M E N O G DOBA? U nekim z a b a e n i m dijelov i m a svijeta jo uvijek ive ljudi p o p u t o n i h iz k a m e n o g doba. Ta mjesta su afrika pustinja Kalahari, a m a z o n s k a uma u Brazilu i otok N o v a G v i n e j a . Najprimitivniji ljudi na svijetu su Tasadejci s o t o k a M i n d a n a o , u filipinskom arhipelagu. Z n a n s t v e n i c i su prvi puta posjetili Tasaclejce 1 9 7 1 . god i n e . U spilji u k a m e n o j litici > G D J E ZIVE MASAJI? d j e c e . M l a d i mukarci p o staju ratnici i i v e u odijeljenim selima. Veina Masaja uglavnom se hrani k u k u r u z o m i pros o m , d o k ratnici j e d u mlijeko i krv. Krv d o b i v a j u r e z a n j e m vratne ile krave ili j u n c a , a rez kasnije zaraste. P o n e kad kolju o v c e za h r a n u , no g o v e d a j e d u s a m o a k o uginu od o z l j e d e ili bolesti. Stada u v a j u ratnici s kopljima i titovima, a p o n e k a d kradu g o v e d a svojih susjeda. pronali su 25 o s o b a . Tasadejci izrauju i upotrebljavaju k a m e n o oruje i vatru, a j e dina im je o d j e a lie. H r a n e se r a k o v i m a , ribama i p u n o g l a v c i m a koje trae p o d k a m e n j e m u planinskim b r z a c i m a . P o r e d toga skupljaju i kuhaju d i v l j e biljke. T a s a d e j c i su miran n a r o d , i m e u s o b n o se vrlo d o b r o slau. M e u njima n e postoji v o a . J e d a n znanstvenik smatra da su o n i najnjeniji ljudi na svijetu. M o d a su nai preci iz k a m e n o g d o b a ivjeli slino T a s a d e j c i m a .

M a s a j i su afriki stoarski nar o d koji ivi i s t o n o o d j e zera Viktorija, na visoravnima Kenije i Tanzanije. P o d r u j e M a s a j a presijeca ekvator, a sa sjevera p r e m a jugu ga dijeli V e l i k a rasjedna dolina. M a s a j i su mravi i v i s o k i , uske g l a v e i vitkih ruku i n o g u . V e i n a ivi u selima s kruno postavljenim kolib a m a od blata i granja. O b i telj se sastoji od m u k a r c a , njegovih e n a i n j i h o v e

<

GDJE ZIVE

BUMANI?

B u m a n i ive u pustinji Kalahari, pustom dijelu jugozap a d n e Afrike. N e k i jo uvijek love i skupljaju hranu, kao to su to inili ljudi u k a m e nom dobu. P r e c i B u m a n a n e k o su nastanjivali v e i d i o j u n e Afrike, sve d o k ih nisu protjerali ostali A f r i k a n c i . D a n a s B u m a n i i v e u pustinji Kalahari, n e p r e g l e d n o m prostranstvu s v r l o m a l o v o d e i rijetkim d r v e e m . B u m a n i su niski, vitki 80

ljudi u k a s t o s m e e koe i kovraste kose. Ne uzgajaju ivotinje ni usjeve, ali su v j e ti l o v c i . B u m a n i o d l i n o o p o n a a j u glasanje divljih ivotinja, te tako m a m e svoj plijen. A n t i l o p e ubijaju luk o m i strijelom, a m a n j e ivotinje l o v e z a m k a m a . e n e skupljaju jestive k u k c e , korijenje i b o b i c e . B u mani znaju pronai sone l u k o v i c e , te iz v l a n o g pijeska trstikom izvui v o d u . O n i e preivjeti u uvjetima u kojima bi v e i n a ljudi brzo umrla od ei ili g l a d i .

>

GDJE IVE ERPASI?

erpasi su otporan narod iz \ e p a l a , kraljevstva sjeverno od Indije, okruenog visokim planinama Himalaje. erpasi i v e u dolini K h u m b a na sjeveroistoku N e p a l a , u blizini najvieg vrha na svijetu, M o u n t Everesta. U z g a jaju itarice i krumpir, a od ivotinja u v a j u o v c e i goveda. erpasi su snani ljudi srodni T i b e t a n c i m a koji i v e dalje na s j e v e r u . V e i n a pripada budistikoj vjeri. P o z -

nati su kao izdrljivi nosai koji nose teret e k s p e d i c i j a m a na H i m a l a j u . erpasi m o g u cijeli d a n nositi na l e i m a teak teret, a prilagoeni su radu na v i s i n a m a gdje bi v e i n a ljudi o s j e a l a vrtoglav i c u i slabost. Najpoznatiji e r p a s bio j e T e n z i n g N o r g a v koji se u lipnju 1 9 5 3 . g o d i n e , z a j e d n o s novozelandskim penjaem E d m u n d o m Hilarrvom, pop e o na M o u n t Everest.

< G D J E Z I V I N A R O D AINU? A i n u je narod s nekih otoka u s j e v e r o z a p a d n o m dijelu Tihog o c e a n a . V e i n a ivi u.Jap a n u , ali se prilino razlikuju od Japanaca. N e k i A i n u i nastanjuju puste predjele v e l i k o g j a p a n s k o g otoka H o k k a i d o . Drugi i v e na o b l i n j i m Kurilskim otoc i m a i na otoku S a h a l i n u Sovjetskom Savezu. i v e u g l a v n o m u ribarskim s e l i m a . N a neki n a i n A i n u i s u > ODAKLE POTJEU ROMI? R o m i s u lutalaki n a r o d koji m o e m o n a i u m n o g i m dijelovima svijeta, no njihova je d o m o v i n a v j e r o j a t n o bila I n dija. M n o g i strunjaci vjeruju da >u R o m i prije otprilike est stotina g o d i n a krenuli iz svoje d o m o v i n e n a z a p a d u Indije. Proli su kroz Iran i stigli do Sirije i Egipta. Do 16. stoljea neki su od njih dosegli E v r o p u . M n o g i su stigli u R u m u n j s k u , d a n a n j u Jugoslaviju, Maarsku, Rusiju, Francusku, panjolsku i E n glesku. N e k o l i c i n a j e a k prela m o r e i dospjela u S j e vernu Ameriku. T i s u e R o m a jo uvijek p r o v o d i ivot lutajui. i v e u karavanama i zapoljavaju se kao trgovci, k o v a i i m u z i a r i . N e k i rade n a s a j m o v i m a , dok drugi prodaju konje ili p o l o v n e a u t o m o b i l e . R o m i su t a m n o p u t i , imaju t a m n u v a l o v i t u kosu i v e l i k e , c r n e ili s m e e o i . V e i n o m g o v o r e romskim j e z i k o m koji se razvio iz d r e v n o g indijskog jezika.

sliniji e v r o p s k i m n a r o d i m a nego j a p a n s k i m p r e c i m a . K r u p n e su g r a e , a i t a v o tijelo i m j e p o k r i v e n o d l a k o m . O s i m toga, kosa im je s m e a , dok v e i n a ljudi istone A z i j e ima c r n u kosu. N e k i strunjaci smatraju da su A i n u i p o t o m c i d r e v n e skupine koja je n e k o ivjela u v e e m d i jelu A z i j e . A i n u i imaju vlastiti jezik, i v e od lova i ribolova i p o tuju d u h o v e . O d i j e v a j u se u o d j e u izraenu od koe ili kore drveta, ali njihovi d r e v n i o b i a j i d a n a s postepeno nestaju.

81

LJUDI I M J E S T A > GDJEZIVE ABORIINI? A b o r i i n i su najstariji stanovnici neke zemlje. Najpoznatiji a b o r i i n i s u o n i i z A u s t r a lije. Australski A b o r i i n i imaju t a m n u kou i v a l o v i t u k o s u . N j i h o v i preci su prije otprilike 40 tisua g o d i n a preli iz j u g o i s t o n e A z i j e u Australiju. A b o r i i n i su ivjeli u m a l i m s k u p i n a m a koje su neprestano lutale i ivjele u j e d n o stavnim sklonitima. Z a lov i skupljanje h r a n e upotrebljav a l i su o r u j e i alate izraene od drveta i k a m e n j a . J e d n o o d n j i h o v i h oruja bio j e i b u m e r a n g . B u m e r a n z i se izrauju od drveta, a neki su o b l i k o v a n i tako da se v r a a j u bacau. Australski A b o r i i n i imali su vlastitu m u z i k u , umjetnost i v j e r u . P o v r e m e n o su se okupljali na festivalu m u z i k e i plesa koji se n a z i v a carroboree. K a d su prije d v i j e stotine g o d i n e stigli prvi E v r o p l j a n i , u Australiji je bilo o k o 300 tisua A b o r i i n a .

<

GDJE IVE MAORI?

Maori su prastanovnici Nov o g Z e l a n d a . S a m a r i j e Maori z n a i u r o e n i k . V e i n a M a o r a ima svijetlos m e u k o u , s m e u ili c r n u kosu i o i , iroko lice s visokim j a g o d i c a m a i r a v a n nos. V i s o k i su i s n a n e grae. M a o r i g o v o r e polinezijskim j e z i k o m . Prije n e k o l i k o stotina g o d i n a njihovi su preci d o p l o v i l i u v e l i k i m kanuima s dalekih pacifikih otoka. O n i su bili prvi ljudi koji su otkrili N o v i Z e l a n d . > GDJE IVE TUAREZI? D v i j e s u klase T u a r e g a : v e likai i k m e t o v i . V e l i k a i su v l a s n i c i d e v a , koza, o v a c a i farmi u o a z a m a , o kojima se brinu k m e t o v i . C r n i k m e t o v i uzgajaju usjeve na f a r m a m a velikaa. Tuarezi su n e z a v i s a n i p o nosan n a r o d . N e k o su harali i trgovali i t a v o m S a h a r o m i borili se protiv francuske L e gije stranaca. M e u t i m , d a n a s su m n o g i napustili pustinju i pokuali na jugu p r o n a i plodniju z e m l j u . N j i h o v i stari o b i a j i brzo nestaju.

K a d su p o e t k o m 19. stoljea stigli britanski kolonisti, M a o r i su bili ratari, l o v c i i ribari poput ljudi iz k a m e n o g d o b a . Bili su vjeti rezbari i t k a l c i , p j e v a l i su p j e s m e i ratne n a p j e v e , a esto su se i tetovirali. M a o r i su bili neustraivi ratnici. P o v r e m e n o su n a p a dali britanske d o s e l j e n i k e , no kasnije su se s n j i m a pomirili i p o e l i sklapati b r a k o v e . D a nas M a o r i i v e s u v r e m e n i m n a i n o m ivota, ali se jo uvijek dre starih o b i a j a . M a o r i (na slici) o d j e v e n i u tradicionalnoj odjei.

T u a r e z i su n o m a d i iz sjev e r n e Afrike. N e k i lutaju S a h a r o m , dok drugi ive na njenom junom rubu. Tuarezi pripadaju berberskim n a r o d i m a , koji su u sjevernoj Africi ivjeli m n o g o prije d o laska A r a p a . G o v o r e starim tuarekim j e z i k o m i koriste se starom vrstom pisma. T u a r e z i su m u s l i m a n i , ali za razliku o d v e i n e pripadnika t e v j e r e ; k o d njih j e o b i a j d a m u k a r c i , a ne e n e , zaklanjaju lice v e l o m . 82

<

GDJE IVE PIGMEJCI?

P i g m e j c i su v r l o niski ljudi koji u g l a v n o m i v e primitivnim ivotom. Skupine pigmejaca naseljuju puste dijelove Afrike, Andamanske otoke u Indijskom o c e a n u , Maleziju i Filipine. V r l o ih je m a l o , a b r o j n o s t im se i d a l j e s m a njuje. N a j p o z n a t i j i p i g m e j c i su afriKi, a n a z i v a j u se jo N e grilcima. i v e u t o p l i m , v l a n i m u m a m a sredinje Afrike. V r l o su nalik m a l i m c r n c i m a . O d r a s l i N e g r i l a c nije vii o d > G D J E IVE ESKIMI? svladati h l a d n o u . O d i j e v a j u se u t o p l e ogrtae od krzna i grade d o m o v e n a p o l a ukop a n e u tlu. Z i m i , l o v c i na ledu grade sklonita od snijega z v a n e iglui. Eskimi su vjeti l o v c i riba, tuljana i kitova. U l o v u koriste uske k a n u e p o k r i v e n e ko o m koje z o v u kajacima. e sto za prijevoz alata i mrtvog plijena koriste s k u p i n e pasa koji v u k u s a o n i c e . Stari o b i aji Eskima d a n a s izumiru, pa o n i s v e e e i v e u gradovima u drvenim kuama.

p r o s j e n o g desetogodinjeg djeteta. Afriki p i g m e j c i skupljaju d i v l j e biljke, l o v e ribe i otrovn i m strelicama ubijaju ivotinje poput m a j m u n a i antilopa. N e uzgajaju usjeve niti stoku. N e g r i l c i nose m a l o o d j e e , ali izrauju torbe, l o n c e i grade j e d n o s t a v n a sklonita. N e p r e s t a n o lutaju, ali svaka skupina ima svoj teritorij. N e grilci m i j e n j a j u m e s o za eljezni alat i hranu koje proizvode crnaka plemena.

Eskimi ive u hladnim polarnim podrujima Sjeverne Amerike i sjeveroistone Azije. Srodni su Kinezima i J a p a n c i m a . P r e t p o s t a v l j a se da su njihovi preci prije nekoliko tisua godina preselili na Arktik. Eskimi su g r a o m tijela d o b r o prilagoeni d u g i m , h l a d n i m arktikim z i m a m a . N j i h o v a niska, snana tijela b o l j e zad r a v a j u toplinu nego tijela v i s o k i h , vitkih ljudi. Eskimi su n a u i l i kako

<

GDJE IVE LAPONCI?

Laponci uglavnom ive u podruju sjeverne E v r o p e koje z o v e m o Laponijom. O n a zauzima dijelove sjeverne vedske, Finske i Sovjetskog Saveza. L a p o n c i su niski, snani ljudi r a v n e c r n e kose, niskog e l a i visokih j a g o d i n i h kostiju. V e i n o m imaju r a v a n nos i tanke u s n i c e . L a p o n c i imaju vlastiti jezik. O d i j e v a j u se u obojenu odjeu od v u n e i sobove koe. R a z l i i t e skupine L a p o -

n a c a n a l a z i m o u razliitim p o d r u j i m a . Planinski Lap o n c i p r o v o d e ivot lutajui za stadima s o b o v a . S v a k a obitelj p o s j e d u j e svoj ator. R i j e n i L a p o n c i i v e mirnij i m i v o t o m uz o b a l e rijeka. P o r e d s o b o v a uzgajaju goveda i o v c e . B a v e se lovom i r i b o l o v o m , a neki uzgajaju i usjeve. M o r s k i L a p o n c i i v e u d r v e n i m ili z e m l j a n i m ku a m a izgraenim u z o b a l u m o r a . V e i n o m su ribari. P r e c i L a p o n a c a ivjeli su u sredinjoj A z i j i .

83

LJUDI I M J E S T A < G D J E SU O B N O V L J E N I DREVNI HRAMOVI? Kad je na Nilu igraena Asua n s k a b r a n a , iza n j e j e n a s stalo veliko jezero. K a k o bi se sprijeilo da v o d a uniti dva hrama u Abu Simbelu, o n i su s r u e n i i p o n o v n o izgraeni na povienom mjestu. Egipatski faraon R a m z e s II je prije otprilike 3200 g o d i n a podigao u A b u Simbelu dva h r a m a . U r e z a n i su u litici to se uzdie uz o b a l u rijeke N i l . V e l i k i hram je i m a o 14 soba < G D J E JE D O L I N A KRALJEVA? D o l i n a kraljeva je uski, stjenoviti klanac u j u n o m dijelu Egipta. O n d j e su drevni Egipani pokapali mnoge svoje kraljeve. D o l i n a kraljeva lei uz zap a d n u o b a l u N i l a , u blizini d r e v n o g egipatskog grada T e b e . T a m o je u pustinji pron a e n o ezdesetak g r o b n i c a izgraenih prije vie od 3 2 0 0 godina. S v a k a g r o b n i c a se sastoji od h o d n i k a i prostorija ukle< G D J E SE N A L A Z I NAJVEI RIMSKI AMFITEATAR? N a j v e i drevni rimski amfiteatar je Kolosej u R i m u . A m f i t e a t r i su bili p r v i s p o r t s k i stadioni. Sastojali su se od sredinje a r e n e o k r u e n e stepenastim gledalitem. Naziv amfiteatar u prijevodu znai gledalite sa dvije strane. O s t a c i Koloseja postoje jo i d a n a s u blizini sredita R i m a . N j e g o v i vanjski z i d o v i su visoki 49 metara, d u g je 187 i irok 157 m. 84 koje su z a d i r a l e 60 metara u liticu. U l a z u h r a m titile su etiri v e l i k e figure R a m z e s a II. Drugi h r a m u v a l o je est velikih figura. ezdesetih godina o v o g a stoljea N i l j e pregraen v e l i k o m A s u a n s k o m b r a n o m i razina v o d e se podigla. K a k o bi spasili h r a m o v e , radnici su ih razrezali u v e l i k e b l o k o v e te i n e 20 do 30 tona koje su podigli na oblinju uzvisinu i o n d j e ih p o n o v n o sastavili. O k o 5 0 naroda d a l o j e nov a n e priloge za taj v e l i a n stven p o d u h v a t .

sanih d u b o k o u stijeni. Kipari i slikari su na z i d o v i m a isklesali i obojili vjerske z n a k o v e i natpise. K a d je kralj u m r o , ljudi su n j e g o v o tijelo zatvoreno u k a m e n o m k o v e g u polegli u g r o b n i c u . Uz njega su ostavljali b l a g o . G r o b n i c e su i m a l e skriv e n a vrata i d u b o k e j a m e koje su s p r e a v a l e ulazak pljakaima. M e u t i m , s vrem e n o m su lopovi opljakali g o t o v o sve g r o b o v e . N e t a knuta je ostala s a m o g r o b n i c a m l a d o g , n e v a n o g kralja T u tankamona.

Na tribine p o d i g n u t e na luk o v i m a m o g l o je sjesti ili stati 86.000 g l e d a o c a koji su promatrali d o g a a j e u o v a l n o j sredinjoj a r e n i . Inenjeri su p o n e k a d plavili a r e n u za prik a z i v a n j e p o m o r s k i h bitaka. M e u t i m , R i m l j a n i su amfiteatre n a j e e koristili za b o r b e izvjebanih b o r a c a , gladijatora, ili za b o r b e ljudi i divljih i v o t i n j a . R i m l j a n i su Kolosej izgradili o k o 8 0 . g. pr. n. e. N a z i v j e d o b i o kad j e car H a d r i j a n postavio na ulaz colossus ( v e liki kip) c a r a N e r o n a .

LJUDI I M J E S T A > G D J E SU U D U N G L I PRONAENE PIRAMIDE? O d kraja 18. stoljea istraiv a i su u Srednjoj A m e r i c i pronali o s t a t k e brojnih starih p i r a m i d a koje s u m n o g o stoljea ranije izgradili a m e riki Indijanci. Stare k a m e n e p i r a m i d e pron a e n e su u d i j e l o v i m a M e k sika, B e l i z e a , G v a t e m a l e , San Salvadora i Hondurasa. Koritene su kao h r a m o v i , a v e i n a je imala s t e p e n i c e koje su v o d i l e do m a l e prostorije na v r h u . O v d j e su s v e > G D J E JE I Z G U B L J E N I G R A D INKA? Izgubljeni grad Inka je M a c h u Pichu u peruanskim A n d a m a . N a z v a n je izgubljenim jer ga je p l e m e Inka napustilo, a istraivai ga n e koliko stoljea nisu uspjeli pronai. M a c h u P i c h u s e nalazi svega 80 kilometara sjeverozap a d n o o d grada C u z c o . M e utim, smjeten je na u s k o m p l a n i n s k o m hrptu o k o 2 0 6 0 metara iznad morske razine. O d o z d o g a zaklanja u m a , > G D J E SE N A L A Z I A N G K O R VAT? A n g k o r V a t je veliki h r a m koji su izgradili K m e r i , n a r o d iz jugoistonog dijela Azije, a n a l a z i se u K a m p u i j i . Angkor Vat znai g r a d h r a m . Taj hram j e n a j v e a religijska g r a e v i n a na svijetu. N j e g o v i vanjski z i d o v i zatvaraju povrinu v e u o d 1 2 n o gometnih igralita. U n u t a r z i d o v a nalazi se nekoliko k a m e n i h ograda, a svaka je via od o n e izvan nje. U sredini se uzdie pet e n i c i rtvovali ivotinje i ljude s v o j i m b o g o v i m a . Najstarije od tih p i r a m i d a podignute su prije vie od 3000 g o d i n a , a gradili su ih narodi poput Z a p o t e k a , M i k steka, M a j a , Tolteka i Azteka. N e k e o d njih s u n a j v e e (ali ne i najvie) p i r a m i d e na svijetu. S v r e m e n o m su p i r a m i d e i oblinji gradovi n a p u t e n i . To se vjerojatno d o g o d i l o kad na tom p o d r u j u vie nije bilo d o v o l j n o hrane i v o d e .

pa je ostao n e p o z n a t s v e do 1 9 1 1 . g o d i n e kad g a j e pronaao a m e r i k i istraiva H i ram B i n g h a m . O n j e pronaao k u e , h r a m o v e i stotinu stepenita. S v e je bilo izgra e n o o d velikih b l o k o v a n e c e mentiranog kamena. B i n g h a m j e ostatke drevnog grada n a z v a o M a c h u P i c h u (Stari V r h ) p r e m a oblinjoj p l a n i n i . Pretpostavlja se da su Inke grad zvali V i l c a b a m b a , u koji je 1580. g. pred p a n j o l c i m a p o b j e gao v l a d a r P e r u a iz p l e m e n a Inka.

visokih k a m e n i h tornjeva o b l i k o v a n i h poput cvijeta lop o a . N e k o su ih p o k r i v a l e p l o e k o v a n o g zlata. Sredinji toranj je najvii, pa je c i jeli h r a m o b l i k o v a n kao d i vovska piramida. Rezbarije na z i d o v i m a h o d n i k a prikazuju prizore iz pria o V i n i , hinduskom bogu. A n g k o r V a t j e o k o 1100. g o d i n e nae ere p o d i g a o l<merski kralj S u r v a v a r m a n II. Kasnije je n a p u t e n , a ezdesetih g o d i n a prolog stoljea F r a n c u z H e n r i M o u h o t pronaao je zarasle ruevine hrama. 85

LJUDI I M J E S T A V G D J E SE N A L A Z I SVETI G R A D TRIJU VJERA? J e r u z a l e m je sveti g r a d idovske, kranske i islamske vjere. N e k o je bio podijeljen izmeu Izraela i Jordana, a 1967. g o d i n e Izrael ga je cijeloga prisvojio. Ljudi razliitih vjera iz razliitih razloga smatraju J e r u z a lem svetim m j e s t o m . Z a i d o v e je to drevni hebrejski glavni grad gdje je kralj S o l o m o n izgradio h r a m . Kranima je taj grad v a a n jer je o n d j e Isus p r o p o v i j e d a o i umro. ' M u s l i m a n i vjeruju da se prorok M u h a m e d uzdigao u nebo s kamena u Jeruzal e m u . N a d tim k a m e n o m p o dignuto j e v e l i a n s t v e n o s v e tite. Zapadni zid (Zid plaa) p o s e b n o j e svet i d o v i m a . M n o g i krani vjeruju d a crkva S v e t o g groba o z n a a v a mjesto gdje je Isus p o k o p a n . Na slici su prikazani muslimanski h r a m i Z i d p l a a . i d o v i se ispred Z i d a o k u p l j a j u na m o l i t v u . V G D J E JE ZID PLAA?

Z i d p l a a ili Z a p a d n i z i d v i soki je zid u i s t o n o m J e r u z a lemu. To je jedno od najstarijih i najsvetijih mjesta idovske povijesti. D a n a s zid predstavlja d i o g r a n i c e s m u s l i m a n s k i m svetitem. P r a v o m u j e ime Z a padni z i d . i n i se da su neki njegovi d i j e l o v i ostaci z a p a d nog dijela m n o g o starijeg zida koji je o k r u i v a o h r a m to ga je prije g o t o v o 3 0 0 0 g o d i n a p o d i g a o kralj S o l o m u n . H r a m j e nekoliko puta ruen i o b n a v l j a n , a posljednji puta su ga 70. g o d i n e nae ere razorili R i m l j a n i . Zid plaa je dug oko 49 metara i visok o k o 12 metara. Sastoji se od velikih k a m e n i h b l o k o v a postavljenih u 28 slojeva. S a m o najnii sloj p o t j e e iz v r e m e n a kralja S o l o m u n a . i d o v i d o l a z e pred zid moliti se. a l e z b o g propasti h r a m a i drugih n e d a a koje su prije m n o g o g o d i n a zadesile njihov n a r o d , te mole Boga da im pomogne u budunosti.

A G D J E JE SREDITE RIMOKATOLIKE CRKVE? Sredite Rimokatolike crkve je Vatikan, grad unutar glavn o g grada Italije, R i m a . V a t i kanska palaa je d o m pape, poglavara Rimokatolike crkve. P a p a upravlja iz R i m a jer kr a n i vjeruju d a j e S v . Petar u i n i o R i m sreditem rane kat o l i k e c r k v e . O n i vjeruju d a je Isus Krist o d a b r a o Petra za poglavara crkve na Z e m l j i . S v e t o g Petra smatraju p r v i m rimskim b i s k u p o m , a p a p e njegovim nasljednicima. V j e r u j e s e d a j e S v . Petar p o k o p a n u V a t i k a n u na m j e stu gdje je izgraena bazilika S v . Petra (na fotografiji). To je n a j v e a c r k v a na svijetu, ima oblik kria i n a d s v o e n a je velikom kupolom. Pod kupol o m se nalazi veliki b r o n a n i s v o d to natkriva oltar. Na m i s a m a m o e prisustvovati d o 5 0 tisua ljudi. M n o g o vie ih se o k u p l j a na prostran o m Trgu S v e t o g Petra pred c r k v o m da sluaju p a p u koji propovijeda s balkona.

LJUDI I M J E S T A V K A M O KRANI ODLAZE NA HODOAE? H o d o a e m nazivamo putov a n j e u s v e t i g r a d ili s v e t i t e . Krani na hodoae najee odlaze u francuski grad Lourdes. Lourdes je grad u p o d r u j u H a u t e s - P v r o n o e s , u blizini P i r e n e j a . R i m o k a t o l i c i vjeruju da se o n d j e 1858. g o d i n e jednoj djevojici nekoliko puta ukazala M a j k a B o j a . etrnaestogodinja B e r n a dette S o u b i r o u s je izjavila da ju je ugledala u spilji kraj oblinjeg Massabiellea. R i mokatolika crkva je 1862. g o d i n e proglasila da v j e r u j e da se M a j k a Boja ondje stvarno ukazala. Lourdes svake g o d i n e posj e u j e vie o d d v a milijuna h o d o a s n i k a iz svih d i j e l o v a svijeta. M n o g i od njih su teko b o l e s n i , i n a d a j u se da e im u o z d r a v l j e n j u p o m o i izvorska v o d a u spilji za koju se govori da ima iscjeljiteljsku m o . U Lourdesu je 1958. god i n e izgraena v e l i k a p o d z e m n a c r k v a , bazilika S v . Pia X , z a 2 0 tisua ljudi. V G D J E SE N A L A Z I NAJVEI KIP B U D H E ? N a j v e i kip B u d h e nalazi s e u blizini B a m i a n a . To je g r a d u s j e v e r n o m dijelu Afganistana, drave u zapadnoj Aziji koja granii s I r a n o m , Pakistanom i SSSR-om. B a m i a n lei u dolini istoi m e n e rijeke. N a l a z i se na nadmorskoj visini o d o k o 2 6 0 0 metara, u p l a n i n a m a Hinduku, zapadno od Himalaje. Budistiki s v e e n i c i su prije otprilike 14 stoljea u m e k o j litici to sa s j e v e r n e strane zatvara d o l i n u izdubli stotine spilja. B a m i a n j e postao poznat kao sredite budistike v j e r e i umjetnosti. Kipari su u stij e n i urezali d v a d i v o v s k a kipa B u d h e . Na kamen su dodali sloj b u k e koji d a j e d o j a m nabora n a o d j e i . V e i kip j e visok 53 metra, a n e k o je bio ukraen dragim k a m e njem i zlatom. U blizini tog grada n a l a z e se ostaci najduljeg kipa na svijetu, d u g a k o g vie o d 300 metara. Izraen j e o d k a m e n j a p r e k r i v e n o g b u k o m , a prikazuje B u d h u u leeem poloaju.

A G D J E JE SVETI G R A D HINDA? Sveti grad Hinda je Varanasi. Podignut je na rijeci G a n g e s u dravi U t t a r P r a d e s h na sjeveru Indije. N e k o se zvao Benares. V a r a n a s i se nalazi na lijevoj obali rijeke G a n g e s , u j u g o i s t o n o m dijelu Uttar P r a desha. H i n d i taj grad smatraju j e d n i m od najsvetijih mjesta n a Z e m l j i . O n i vjeruju da molitva na rijeci donosi posebnu nagradu, te da e , u m r u li o n d j e , izbjei preseljenje d u e . Svake godine u Varanasi o d l a z e n a h o d o a e milijuni vjernika i z c i j e l e Indije. N a p o s e b n i m mjestima, ghatsima, u l a z e s t e p e n i c a m a u rijeku G a n g e s . Hodoasnici se mole u 1500 h r a m o v a u g r a d u . S o b a l e G a n g e s a uzdiu se redovi h r a m o v a , sveti I ita i p a l a a , s p r e d i v n i m uklesan i m ukrasima. H i n d i n a j v a nijim smatraju Z l a t n i h r a m p o s v e e n bogu i v i .

87

LJUDI I M J E S T A V G D J E SU ZEMLJE BENELUXA? Z e m l j e Beneluxa ine Belgija, Nizozemska i Luxembourg. N a l a z e se u s j e v e r o z a p a d n o j Evropi, a granie s Francuskom, SR N j e m a k o m i Sjevernim morem. Ponekad ih z o v e m o niskim zemljama jer se vei dio njihove povrine nalazi ispod razine mora. N i z o z e m s k a j e najnia z e m lja B e n e l u x a . O k o 4 0 posto njene povrine n e k o j e pokrivalo m o r e . Ta isuena poA KOJI SU G R A D O V I SAGRAENI NA KANALIMA? Venecija i Amsterdam podignuti su na kanalima. V e n e cija, prikazana na slici, sagra e n a je na o t o c i m a koji su odijeljeni kanalima. Amsterd a m se nalazi ispod razine mora, pa kanali slue za odvodnjavanje. V e n e c i j a se nalazi u sjeveroistonoj Italiji, na J a d r a n s k o m moru. Osnovali su je 452. g o d i n e narodi koji su p o b j e gli iz sredinjih d i j e l o v a Italije pred n a j e z d o m B a r b a r a . Kasnije j e V e n e c i j a postala bogati trgovaki g r a d , a na n j e n i m o t o c i m a s a g r a e n e su mnoge velike palae i crkve. V e n e c i j a ima v i e o d 1500 kanala nad kojima je podignuto o k o 4 0 0 mostova. V e i n a k u a je izgraena na drv e n o m postolju u v r e n o m u blatu. O t o c i d a n a s t o n u , pa j e v o d a otetila m n o g e k u e . A m s t e r d a m j e glavni grad Nfzozemske. Osnovan je 1 2 7 5 . g o d i n e , a u 16. stoljeu postao je v a a n trgov a k i centar. d r u j a , p o l d e r i , su nia od morske razine i o k r u e n a su nasipima. Strojevi neprestano c r p e v o d u iz poldera u kan a l e i j a r k e . N e k o su se za to koristile v j e t r e n j a e . Belgija se nalazi j u n o od Nizozemske. Sjeverni dio, Flandrija, nalazi se na niskim p o l d e r i m a , ali u jugoiston o m n a l a z i m o A r d e n e , brdovito p o u m l j e n o p o d r u j e . L u x e m b u r g lei jugoistono od B e l g i j e , i takoer ima nizinske i brdovite d i j e l o v e . To j e j e d n a o d n a j m a n j i h drava Evrope.

> G D J E SE N A L A Z I CRNA SUMA? C r n a uma je planinsko podruje na jugu SR N j e m a k e . N a l a z i se u pokrajini B a d e n V V a r t t e m b e r g , a g r a n i i s rijekom Rajnom. Na njemakom se naziva Schvvarzvvald. P o d r u j e C r n e u m e dugo j e o k o 160 kilometara, a u p o j e d i n i m d i j e l o v i m a iroko o d 16 do 40 kilometara. S j e v e r n i dio preteno je izgraen od p j e e n j a k a , a juni od granita. N a j v i i vrh je F e l d b e r g , visine o k o 1500 metara. U C r n o j umi izvire rijeka Dunav. N a sjeveru gorje pokriva amna u m a jela i smreka, po e m u je to podruje dobilo i m e . N a p a d i n a m a rastu b u k o v e i hrastove u m e , a u d o linama se uzgaja loza i drugo voe.

C r n u u m u posjeuju brojni turisti. M n o g i odsjedaju u g r a d o v i m a poput B a d e n - B a d e n a , s m i n e r a l n i m izvorima.

88

V G D J E SE N A L A Z I VERSAILLES? Versailles je grad u sjevernoj Francuskoj, nekoliko kilometara jugozapadno od Pariza. Kraj grada je izgraena Versajska palaca. Versajsku p a l a u je krajem 1 7. stoljea p o d i g a o kralj Luj X I V . Prije toga Versailles se sastojao o d n e k o l i k o k u a u umarku gdje su francuski kraljevi o d l a z i l i u lov. P a l a a j e dulja o d 800 m e tara, i ima na stotine soba.

V GDJE NALAZIMO GOTIKE KATEDRALE? O d 12. d o 15. stoljea u Evropi su izgraene m n o g e gotike katedrale. Najstarije i najljepe od njih n a l a z i m o u sjevernoj Evropi. G o t i k e katedrale su visoke, skladne g r a e v i n e zailjenih lukova i tankih stupova. M n o g e imaju prozore s o b o j e n i m staklom jarkih boja. R a n i kritiari su taj arhitektonski stil n a z v a l i p r e m a barbarskom p l e m e n u , Gotima. P r v a gotika katedrala izgraena je u S e n s u na sjeveru F r a n c u s k e . J e d n a o d najraskonijih je katedrala u C h a r tresu, takoer u s j e v e r n o m d i jelu F r a n c u s k e . G r a e n a j e o d 1194. d o 1 2 2 5 . g o d i n e . Katedrala u Chartresu ima najiru lau i najvie z v o n i k e u F r a n c u s k o j . N j e n i veliki prozori s o b o j e n i m staklom prikazuju s v e c e i prizore iz B i b l i j e . U njoj se nalazi i labirint kroz koji su v j e r n i c i n e k o puzali na k o l j e n i m a . Katedrala se nalazi na brijegu, pa se njeni visoki zvonici vide s velike udaljenosti.

V G D J E SE O D R A V A VOJNI M I M O H O D U POAST ZASTAVI? U L o n d o n u se svake godine na slubeni roendan britanskog m o n a r h a odrava vojni m i m o h o d u poast zastavi. M i m o h o d u poast zastavi se o d r a v a s v a k e g o d i n e na konjanikoj sveanosti poetk o m lipnja. V o j n u zastavu u stroju nose v o j n i c i . S v a k e g o d i n e poast se o d a j e zastavi druge dvorske brigade. T o j e tjelesna garda v l a d a r a , koji je titularni z a p o v j e d n i k svih brigada. Gardisti se poredaju du dviju strana trga, a p o t o m se brigadisti svrstavaju u r e d o v e N a e l u m i m o h o d a ide narednik s d v a gardista nosei z a s t a v u . O n i pozdravljaju v l a d a r a koji tada o b a v l j a smotru p o v o r k e . T a d a slijedi o d a v a n j e poasti zastavi. Z a stave su se n e k o nosile na bojnim poljima, a oznaav a l e su svaku v o j n u j e d i n i c u .

V e i n a j e prekrasno ukraena. P a l a a gleda na veliki park s l i v a d a m a i stazama za etnju postavljenim tako da tvore p r a v i l n e are. U parku su izgraeni b a z e n i i v o d o s k o c i , te kanal d u g 1,6 kilometara. Kroz park v o d e p u tovi d o d v i j e m a n j e p a l a e zvane Veliki i M a l i Trianon. U Versaillesu se odigralo n e k o l i k o povijesnih d o g a a j a . Sastanak francuskog parlamenta je 1 789. g o d i n e d o v e o do francuske r e v o l u c i j e , a 1919. g o d i n e je u p a l a i potpisan Versajski ugovor, kojim je zavrio prvi svjetski rat. 89

V G D J E JE P O N T E VECCHIO? Ponte Vecchio z n a i stari most. To je najstariji i najpoznatiji most u F i r e n c i , g l a v n o m g r a d u talijanske pokrajine T o s k a n e . P o n t e V e c c h i o j e izgraen n a d rijekom A r n o to protjee kroz g r a d . Star je m n o g o stotina g o d i n a , a 1 3 4 5 . g o d i n e je obnovljen. Z a razliku o d s u v r e m e n i h mostova, P o n t e V e c c h i o ima sa svake strane red zgrada

s t r g o v i n a m a . Stranji d i o tih zlatarskih i draguljarskih trgov i n a izviruje iznad rijeke na d r v e n i m n o s a i m a . N a sredini mosta sa svake se strane umjesto trgovina nalaze tri o t v o r e n a luka. Prije m n o g o g o d i n a na v r h u mosta je izgraen prolaz koji je p o v e z i v a o p a l a u Pitti s j u n e strane i p a l a u Uffizi na sjevernoj o b a l i . U toku drugog svjetskog rata prolaz je oteen. Ponte V e c c h i o je j e d i n i most u Firenci koji nije uniten u d r u g o m svjetskom ratu.

V G D J E JE K O S I TORANJ? Kosi t o r a n j se nalazi u Pizi, g r a d u u talijanskoj pokrajini Toskani. N e k i t o r a n j s m a t r a j u jednim od uda suvremenog svijeta. Naginjati se p o e o prije nekoliko stotina godina. Kosi toranj je z v o n i k kated r a l e u P i z i . V i s o k je 54,5 metra, a promjer mu uz osn o v i c u iznosi 15,8 metara. V r h tornja j e v i e o d etiri metra p o m a k n u t o d o s n o v i c e . T o l i k o je nagnut da izgleda kao da e se s v a k o g trenutka sruiti. G r a d n j a tornja z a p o e l a j e 1174. g o d i n e , ali je zavrena tek 1 3 5 0 . g o d i n e . K a d je napola z a v r e n / t l o j e potonulo pod njegovom teinom i toranj se p o e o naginjati. O d 1918. g o d i n e p r o v o d e se mjerenja koja pokazuju da se nagib stalno poveava. Toranj je izraen od mram o r a , r o m a n s k i m stilom. N a s t u p o v i m a koji okruuju svih o s a m katova p o i v a j u redovi z a o b l j e n i h l u k o v a . Posjetioci se s t e p e n i c a m a m o g u popeti d o v r h a tornja.

G D J E JE E S C O R I A L ?

Escorial se nalazi u sredinjoj panjolskoj, otprilike 50 kilometara sjeverozapadno od M a d r i d a . T o j e velika zgrada sastavljena od vie dijelova, ukljuujui c r k v u , s a m o s t a n , p a l a u i kraljevsku g r o b n i c u te m n o t v o odaja za kraljevsku obitelj, poslugu i goste. Escorial s e uzdie m e u G u a d a r r a m a p l a n i n a m a kao v e liki sivi granitni pravokutnik s tornjem u s v a k o m kutu. Ima 86 stepenita, 1200 vrata i vie od 2 6 0 0 prozora.
90

U n j e m u n a l a z i m o i 1600 slika, te v e l i k u biblioteku. Escorial j e j e d n a o d n a j ljepih panjolskih g r a e v i n a iz 16. stoljea. Izvana izgleda sablasno, ali u unutranjosti n a l a z i m o raskone s o b e i dvorita. N a j p o z n a t i j i dijelovi Escoriala su c r k v a nadsvoena kupolom i samostan s d i v n i m v o d o s k o k o m . Kralj Filip II je Escorial izgradio kao m i r n o mjesto za ivot, molitvu i u e n j e , te kao kraljevsku g r o b n i c u . Filip II i neki od kasnijih panjolskih kraljeva p o k o p a n i su u crkvi.

LJUDI I M J E S T A V G D J E JE A L H A M B R A ?

Alhambra je poznata palaa u G r a n a d i , gradu u jugozapadnoj panjolskoj. Izgradili su je M a u r i , muslimanski nar o d koji je u s r e d n j e m vijeku vladao panjolskom. A l h a m b r a se nalazi na breuljku iznad G r a n a d e , p o d n o planina Sierra N e v a d a . M a u r ski v l a d a r i G r a n a d e izgradili su A l h a m b r u i z m e u 1248. i 1354. g o d i n e . To je posljednja maurska t v r a v a u E v r o p i . N a z i v p o t j e e o d arapske rijei to z n a i c r v e n a , a d o b i l a ga je vjerojatno z b o g c r v e n i h cigli na vanjskom zidu. Z i d sa 13 tornjeva o g r a u j e p a l a u i v r t o v e . P a l a a je m a l a ali lijepa. N j e n e sobe i dvorita ukraavaju vitki stupovi, mramorni podovi, o b l o e n i z i d o v i i reljefi nalik i p k i . Na reljefima su ukraenim arapskim p i s m o m ispisane rijei iz K u r a n a , svete islamske knjige. U dvoritima i v r t o v i m a rastu p a l m e i druge suptropske biljke, a iz b a z e n a trcaju v o d o s k o c i .

G D J E JE K R E M L J ?

G D J E JE CRVENI TRG?

K r e m l j je stari c e n t a r g l a v n o g grada Sovjetskog Saveza, M o s k v e . Njegovi zidovi i kule u z d i u se s b r e u l j k a na lijevoj obali rijeke M o s k v e . N a z i v kremlj p o t j e e od ruske rijei to z n a i tvrava. Kremlj j e skupina g r a e v i n a okruena visokim zidovima sa 20 tornjeva. U utvrdu se ulazi kroz estoro vrata. Z i d o v i oblikuju trokut, a njih o v a u k u p n a duljina iznosi 2,4 kilometra. Prvi z i d o v i su prije o s a m stotina g o d i n a izgraeni od drveta. D a n a n j i veliki z i d o v i potjeu i z 1 5 . stoljea. U n u tar z i d o v a raskone katedrale p o z l a e n i h kupola g l e d a j u na sredinji trg. O v d j e se nalazi i V e l i k a kremaljska p a l a a . Kremlj j e n e k o b i o d o m ruskog c a r a M o s k o v a . D a n a s je to sjedite sovjetske v l a d e i k o m u n i s t i k e partije. U K r e m l j u ima m n o t v o u m jetnikih p r e d m e t a , a 1 9 5 5 . g o d i n e proglaen j e n a c i o n a l nim m u z e j o m .

C r v e n i t r g lei uz s j e v e r n o istoni zid Kremlja u M o s k v i . Naziv mu dolazi od stare ruske rijei to z n a i crveni ili p r e k r a s a n . C r v e n i trg je vrlo velik o t v o ren prostor d u l j i n e o k o 4 0 0 metara. O n j e najpoznatiji o d tzv. sredinjih trgova u srcu Moskve. C r v e n i trg je poznat po v e likom m i m o h o d u to se o n d j e o d r a v a z a proslava 1 . svibnja i o b l j e t n i c e oktobarske r e v o l u c i j e . T i s u e ljudi satima prolaze u p o v o r c i kraj L e n j i n o v o g m a u z o l e j a s kojeg ih promatraju sovjetski v o e . N a fotografiji v i d i m o Crv e n i trg i zid K r e m l j a . Ispred Kremlja nalazi se L e n j i n o v grob. Sovjeti svaki d a n posje u j u g r o b n i c u i iskazuju p o ast L e n j i n u , o s n i v a u Sovjetskog S a v e z a . U p o z a d i n i se nalazi katedrala S v . Vasilija s mnotvom obojenih kupola.

91

LJUDI I M J E S T A < K O J I JE VELIKI G R A D I M A O ETIRI IMENA? Istanbul, g r a d u sjeverozap a d n o j Turskoj, n e k o se z v a o K o n s t a n t i n o p o l ili N o v i R i m . P r i j e toga zvali su ga Bizant. Istanbul je n a j v e i turski grad i luka, i j e d a n od najstarijih g r a d o v a na svijetu. J e d a n njegov d i o je u E v r o p i , a drugi u A z i j i . G r a d razdvaja morski tjesnac - B o s p o r - koji p o v e zuje Crno i Sredozemno more. P r e m a legendi, G r k Bizas < G D J E SE N A L A Z I KRAK VITEZOVA? O v a j veliki s r e d n j o v j e k o v n i d v o r a c uzdie se na planin a m a z a p a d n e Sirije. T o j e j e d a n o d n a j v e i h d v o r a c a izg r a e n i h u 1 2 . stoljeu, zatien debelim zidinama. Krak vitezova je u p o e t k u b i o utvrda z v a n a Hisn elAkrad, ili Kurdski d v o r a c . Kriari su ga 1109. g o d i n e oduzeli muslimanima i obnov i l i . Koristei kao m o d e l istonjake utvrde, o k o tvra v e izgradili su zatitni zid < KOJE SU ZEMLJE NAJBOGATIJE? O d g o v o r na to pitanje ovisi o t o m e kako m j e r i m o bogatstvo. J e d a n o d n a i n a j e izraunati prosjenu imovinu po s t a n o v n i k u , uz p r e t p o s t a v k u d a j e bogatstvo z e m l j e r a v n o p r a v n o podijeljeno. M j e r e n o na taj n a i n , najbogatije drave su neke arapske zemlje u j u g o z a p a d n o j Aziji. N a j b o g a t i j e arapske d r a v e su o n e sa s l a b o m naseljen o u i bogatim izvorima nafte. D o b i t od p r o d a j e nafte 92 s v i s o k i m , p o v e z a n i m kulama. B r a n i o c i Kraka stajali su u o t v o r i m a na v r h u v a n j s k o g zida i na k u l a m a te gaali n e prijatelje strijelama i k a m e n j e m , ili ih zalijevali v r u i m katranom. Krak j e b i o j e d a n o d najv a n i j i h z a m k o v a koji su branili g r a n i c e d r a v a to su ih uspostavili kriari. O d 1 1 4 2 . d o 1 2 7 1 . g o d i n e bio j e u vlasnitvu v i t e z o v a reda hospitalera. je 6 5 7 . g o d i n e prije nae ere o s n o v a o B i z a n t na evropskoj strani B o s p o r a . C a r K o n s t a n tin je 3 3 0 . g o d i n e proglasio B i z a n t g l a v n i m g r a d o m Istonog R i m s k o g Carstva. O n g a je proirio i n a z v a o N o v i m R i m o m , ali j e grad postao poznat kao Konstantinopol (od grke rijei to z n a i Konstantinov grad). T u r c i su 1 4 5 3 . g o d i n e osvojili Konstantinopol i nazv a l i ga Istanbul. To je turska verzija grkih rijei koje znae u gradu.

poboljala je u tim z e m l j a m a ivotni standard. V e i n a tih d r a v a nalazi se u Perzijskom zaljevu. P o e t k o m o v o g desetljea najbogatije po glavi stanovnika bile su z e m l j e U j e d i n j e nih A r a p s k i h Emirata. O n e z a j e d n o imaju m a n j e o d m i l i j u n stanovnika. P o d i j e l i li se bogatstvo m e u s v i m a , svak o m o v j e k u j e 1980. pripad a l o 30.070 a m e r i k i h d o lara. N a fotografiji v i d i m o naftnu buotinu u P e r z i j s k o m zaljevu.

JUDI I MJESTA > G D J E SE N A L A Z I ISFAHAN? Isfahan se nalazi u z a p a d n o m Iranu, oko 400 kilometara juno od glavnog grada, Teh e r a n a . Isfahan je stari grad s raskonim graevinama. N a z i v Isfahan p o t j e e o d stare perzijske rijei to z n a i vojni tabor, ali grad se razv i o kao t r g o v a k o sredite smjeteno u p l o d n o m p o d r u j u koje natapa rijeka Z a indeh (koja d a j e ivot). a h A b a s V e l i k i j e 1598. g o d i n e proglasio Isfahan > G D J E JE B A N G L A D E ? glavnim gradom. O b n o v i o ga je tako da je postao j e d n i m od n a j v e i h i najljepih grad o v a n a svijetu. D o d a o j e prostrani Carski trg, p a l a e , j a v n e zgrade i d a m i j e , a m n o g e od tih g r a e v i n a p o stoje i d a n a s . Fotografija prikazuje M a s jid-i-Shah (carsku d a m i j u ) na j u n o m dijelu C a r s k o g trga. K u p o l a d a m i j e o b l o ena je plavim pocakljenim p l o i c a m a koje svjetlucaju na s u n e v o j svjetlosti. Z a p a d n o o d C a r s k o g trga lei A l i Q a p u (visoka vrata). slavije, ali je mnogostruko n a p u e n i j a . N a p l o d n o m tlu toplih rijenih d o l i n a i delti ratari uzgajaju riu i druge tropske u s j e v e . B a n g l a d e j e n a j v e i svjetski p r o i z v o a jute, biljke ija se v l a k n a koriste za izradu v r e a i pokrivaa. K a d su 1947. g o d i n e Indija i Pakistan stekli nezavisnost, B a n g l a d e je postao dio P a k i stana i n a z v a n je Istonim P a kistanom. N a k o n rata 1 9 7 1 . g o d i n e B a n g l a d e j e proglaen s a m o s t a l n o m d r a v o m .

Banglade je mala muslimanska zemlja u tropskoj Aziji. G o t o v o je okruen Indijom, s k o j o m granii sa z a p a d n e , sjeverne i istone strane. Na jugu Bangladea nalazi se Bengalski zaljev. Ime Banglade znai bengalski n a r o d . B a n g l a d e se nalazi uz B e n g a l s k i zaljev, gdje v e l i k e delte rijeka G a n ges i B r a h m a p u t r a zadiru u more. Povrina B a n g l a d e a iznosi manje od dvije treine Jugo> G D J E SU VRATA INDIJE? V r a t a Indije su veliki prolaz nadsvoen lukovima izgraen u bombajskoj luci u zapadnoj Indiji. Britanska v l a d a Indije izgradila je Vrata Indije u ast v e likog d o g a a j a - dolaska kralja G e o r g a V i kraljice M a r y u Indiju 1 9 1 1 . g o d i n e . U to v r i j e m e britanski v l a d a r je bio u j e d n o i v l a d a r Indije. Arhitekti su Vrata Indije izgradili kao vrstu s l a v o l u k a . Taj oblik gradnje m n o g o su

ranije koristili R i m l j a n i . M e utim, lukovi i tornjevi su o b l i k o v a n i u indijskom stilu G u jarat iz 16. stoljea. i n i l o se da je b o m b a j s k a luka n a j b o l j e mjesto za gradnju V r a t a . P o d britanskom v l a u ta luka u A r a p s k o m m o r u postala je g l a v n i m pristanitem evropskih i sjevernoamerikih brodova. D u b o k a , zatiena luka m n o g o j e pridonijela d a B o m b a j p o stane j e d n i m o d velikih azijskih g r a d o v a .

93

< G D J E SE N A L A Z I TAJ MAHAL? Ta velianstvena grobnica uzdie se u vrtu izvan grada A g r e u sjevernoj Indiji. M o gulski c a r a h J a h a n p o d i g a o je Taj M a h a l u znak sjeanja na svoju omiljenu suprugu Mumtaz Mahal. a h J a h a l z a p o e o j e gradnju Taj M a h a l a 1 6 3 1 . g o d i n e , n a k o n smrti n j e g o v e supruge. O k o 2 0 tisua radnika prov e l o j e 2 0 g o d i n a gradei g r o b n i c u i ureujui njen vrt. > G D J E SE N A L A Z I ZLATNA PAGODA? Zlatna pagoda je budistiko svetite iznad glavnog grada Burme, Rangoona. Pravo ime joj j e S h w e D a g o n p a g o d a . C i o k r o v joj je p r e k r i v e n zlatom. Z l a t n a p a g o d a se uzdie 112 metara s vrha breuljka na sjeveru R a n g o o n a . Izgraena je od o p e k a i o b l i k o v a n a p o put d i v o v s k o g c u n j a . T a k v e unjaste ili zvonaste p a g o d e z o v e m o stupama. i t a v hram prekriva sloj k o v a n o g zlata. U z o s n o v i c u p a g o d e stoje m a n j e stupe. G l a v n a stupa prekriva prostoriju za koju se vjeruje da sadri o s a m B u d h i n i h vlasi. Budisti z b o g tih relikvija tu g r a e v i n u smatraju p o s e b n o svetom. U v r i j e m e budistikih praznika u Z l a t n u p a g o d u na h o d o a e d o l a z e vjernici iz c i j e l e B u r m e . O n i meditiraju i m o l e se na velikoj terasi koja o k r u u j e p o d n o j e pagode.

Tijela a h a J a h a n a i njeg o v e supruge p o l o e n a su u g r o b n i c u p o d v i s o k o m grae v i n o m o d bijelog m r a m o r a u k r a e n o m d i v o v s k i m lukov i m a i n a d s v o e n o m predivn o m k u p o l o m . M a u z o l e j stoji na sredini v e l i k o g m r a m o r nog postolja, iz ijih se kutova uzdiu etiri visoka m i nareta. P o r e d m a u z o l e j a n a l a z e se dvije jednake damije od mramora i crvenog pjeenjaka. U o g r a e n o m vrtu uzdie se skupina g r a e v i n a , a u d u g o m b a z e n u reflektira se m a u z o l e j s k u p o l o m .

< G D J E SE UPOTREBLJAVAJU SLONOVI ZA POMO U RADU? U azijskim zemljama poput Indije i B u r m e slonovi se koriste k a o t e g l e e ivotinje. Dresirani slonovi u g l a v n o m se koriste za p o d i z a n j e o b o renih stabala. S u r l o m i kljov a m a podiu manja debla. O d r a s l i slonovi su d o v o l j n o snani da p o v u k u d e b l a teine d o d v i j e t o n e . M l a d i slonovi n a j e e se koriste za r a i a v a n j e ikara. 94

S v i se slonovi p o k o r a v a j u n a r e d b a m a dresera, mahouta, koji sjede na n j i h o v i m l e i m a . D o b r o u v j e b a n i slon e posluati n a r e d b u da klek n e , ustane ili krene, te da uini n e k e druge j e d n o s t a v n e radnje. Za razliku od konja i d r u gih pripitomljenih ivotinja, slonovi se rijetko razmnoav a j u u z a t o e n i t v u . Z a t o se slonovi hvataju u divljini i tada dresiraju za rad. D a n a s azijskim d i v l j i m s l o n o v i m a prijeti opasnost da i z u m r u .

> KOJI GRAD IMA KLONGOVE? Klongovi su kanali koje nalazimo u Bangkoku, glavnom g r a d u Tajlanda, d r a v e u j u g o z a p a d n o m dijelu Azije. K l o n g o v i su n e k o bili toliko v a n i za ivot u B a n g k o k u da su posjetioci sa z a p a d a taj grad zvali i s t o n o m V e n e c i j o m . T i j e k o m 19. stoljea v e i n a ljudi ivjela je u ku a m a podignutim na stupov i m a u k o p a n i m u mulj na o b a l a m a kanala i rijeke C h a o

Ph raya koja protjee kroz grad. B a n g k o k nije i m a o v a n i j e p u t o v e sve d o 1864. g o d i n e kad je izgraena Kraljevska cesta. T i m e j e p a l a a p o v e z a n a sa z g r a d a m a gdje su ivjeli strani s l u b e n i c i . D o 1910. g o d i n e v e i n a stanovnitva napustila je kolibe uz rijeku i preselila se u k u e uz nove prometnice. M n o g i T a j l a n a n i jo uvijek i v e na k l o n g o v i m a i putuju njima. V e l i k d i o h r a n e i grae s tajlandskih farmi i uma jo uvijek u B a n g k o k d o l a z i kanalima. < KOJI AZIJSKI G R A D I DRAVA I M A J U ISTO IME? S i n g a p u r je glavni g r a d istoi m e n e d r a v e u jugoistonoj Aziji. I m e z n a i g r a d lavova. Singapur je jedna od najbogatijih d r a v a A z i j e . Singapur o b u h v a a skupinu otoia juno od Malajskog poluotoka. N a j v e i otok, takoer z v a n Singapur, otprilike je iste povrine kao C h i c a g o . G r a d Singapur nalazi s e u j u n o m dijelu tog otoka. K a d su 1820. g o d i n e t a m o stigli britanski kolonisti, to je bilo m a l o ribarsko selo skriveno u dungli. U velikom z a l j e v u , na sjecitu trgovakih putova koji su p o v e z a l i istok i z a p a d , sagradili su luku. Danas je grad Singapur j e d n o o d glavnih trgovakih i bankarskih sredita A z i j e . Izgraene su m n o g e suvremene tvornice, neboderi i v e l i k e p o s l o v n e zgrade. V e i n a singapurskog stanovnitva ivi i radi u g l a v n o m gradu.

> TOSU PAGODE?

KINESKE

Kineske p a g o d e su visoke g r a e v i n e s vie k a t o v a od kojih svaki ima vlastiti krov. P a g o d e su budistika svetita. Pagode su obino osmerokutne g r a e v i n e s ne vie od d v a n a e s t katova. G r a d e s e o d drveta, o p e k a ili k a m e n a . S v a k i kat ima vlastiti krov od o b o j e n i h , p o c a k l j e n i h plo i c a koji se na strehama savija. P a g o d e su k o m b i n a c i j a kineskog i indijskog stila grad-

nje. O b l i k pagoda p o t j e e o d starih kineskih straarskih tornjeva koji su takoer imali vie katova. M e u t i m , z a m i sao o tornjevima- svetitima dolazi od indijskih kula i kupola z v a n i h stupe. P o p u t stupa, m n o g e kineske p a g o d e su natkrivene k r o v o v i m e nalik kiobranima. To je znak d a j e g r a e v i n a podignuta u ast v l a d a r a . Kinezi su v e 5 1 6 . g o d i n e sagradili d r v e n u p a g o d u v i soku o k o stotinu metara. P r v e d r v e n e p a g o d e d a v n o su sru e n e . J a p a n c i su o p o n a a l i kineski stil gradnje.

LJUDI i MJESTA
V K O J I JE N A J V E I G R A D NA SVIJETU? Najvei gradovi su Tokyo, Mexiko i Peking. Poetkom osamdesetih godina grad s najveim brojem stanovnika bio je T o k y o , glavni grad Japana. T o k y o lei u T o k i j s k o m zaljevu na istonoj obali n a j v e e g j a p a n s k o g otoka, H o n s hua. Prvi puta se s p o m i n j e u 1 5 . stoljeu p o d i m e n o m Edo. T o k y o j e 1980. g o d i n e i m a o vie od 11,350.000 stan o v n i k a . N o , T o k y o i oblinji gradovi toliko su narasli da su se p o v e z a l i . T o k y o i J o k o h a m a z a j e d n o s predgraima tvore veliki luki kompleks Kehin. Poetkom osamdesetih godina n j i h o v a je populacija dosegla 2 8 milijuna. B e l gija ima deset puta v e u povrinu, i svega o k o deset milij u n a stanovnika, a ipak je s m a t r a m o gusto n a p u e n o m dravom. U T o k y u je razvijena metalurka, tekstilna i kemijska industrija, te industrija strojeva i elektronike opreme.

A G D J E SE O D R A V A CEREMONIJA AJA? Ceremonija aja je tradicionalni japanski obiaj. J a p a n c i to z o v u i c h a - n o - y u , to jednostavno znai vrui aj. Japanska ceremonija aja s v e a n i je o b r e d koji se izv o d i prema o d r e e n i m pravilima. C e r e m o n i j a j e p o v e z a n a s budistikim v j e r o v a n j e m da ljepotu treba traiti u stvarima iz s v a k o d n e v n o g ivota. Ceremonija aja odrava se u j e d n o s t a v o j , tihoj prostoriji koja je o b i n o p o s e b n o ureena u tu s v r h u . K a d se gosti o k u p e , d o m a i c a u j e d n o stavnim p o s u d a m a priprema a j . U m a e s m r v l j e n o lie u v r u u v o d u i posluuje tek u i n u u z d j e l i c i . N a k o n to gost ispije a j , zdjelica se ispire, p o n o v n o puni i d a j e sljedeoj o s o b i . U prostoriji gdje se odr a v a c e r e m o n i j a v l a d a bezbrina i mirna atmosfera. G o sti sjede nasuprot d o m a i c i i g o v o r e s a m o o o n o m e to se odnosi na o b r e d .

G D J E JE G I N Z A ?

U l i c a G i n z a u istoimenoj tokijskoj e t v r t i v e l i k o je t r g o v a k o sredite glavnog grada J a p a n a . Ginza j e j a p a n s k a r i je za srebrne predmete koje su izraivali zanatlije. U l i c a G i n z a prostire s e o d sjeveroistonog prema jugoz a p a d n o m dijelu T o k y a , izmeu Carske palae i Tokijskog z a l j e v a . U ulici N i h o n b a s h i , na s j e v e r n o m kraju G i n z e , n a l a z e s e najbolje robne k u e u T o k y u . N o u j e ulica raskono osvijetljena.

G i n z a lei u blizini drugih vanih dijelova Tokva. O b l i n j a carska p a l a a d o m j e v l a d a r a . S u s j e d n a etvrt M a r u n o u c h i n a j v e e j e japansko p o s l o v n o sredite, a n e d a l e k o se n a l a z e i zgrade v l a d i n e u p r a v e , te kulturni centri. V e l i k d i o tog p o d r u j a nalazi se u staroj jezgri T o k v a . Poari su esto unitavali drvene kue Tokya. Kad je 1 8 7 2 . g o d i n e veliki poar razorio G i n z u , o b n o v l j e n a j e po p l a n o v i m a britanskih inenjera, no o v a j puta su za gradnju koritene o p e k e .

96

LJUDI I MJESTA V G D J E SE N A L A Z I ZABRANJENI GRAD? Z a b r a n j e n i ili P u r p u r n i g r a d stara je carska e t v r t u glavn o m gradu Kine, Pekingu. O b i n i ljudi n e k o nisu smjeli ulaziti u taj dio g r a d a . Z a b r a n j e n i grad (na slici) nalazi se u sreditu s j e v e r n o g dijela P e k i n g a . Ima oblik e tverokuta, a okruuje ga 3,2 kilometra d u g a k i jarak i v i soki zid o d o p e k e . V e l i k a vrata u z i d u v o d e u unutranjost do brojnih gra e v i n a kojima su se n e k o koristili kineski c a r e v i . U p a v i ljonima o d bijelog m r a m o r a natkrivenim zlatnim p l o i c a m a stoje i m p o z a n t n e prostorije s prijestoljima. U Z a b r a n j e n o m gradu izgraene su brojne palae i vrtovi. Danas te g r a e v i n e slue kao m u z e j i , a smiju ih posjeivati i o b i n i ljudi. Drugi zabranjeni grad je Lhasa na T i b e t u . Lhasa je religijsko sredite budista, pa su T i b e t a n c i n e k o zabranili ulaz E v r o p l j a n i m a . V GDJE LJUDI KAMENJEM UREUJU VRTOVE? U J a p a n u je ureenje vrtova vrsta umjetnosti. K a m e n j e , pijesak i bazeni s v o d o m paljivo se r a s p o r e u j u da se d o bije m i r a n i lijep krajolik. Na oblik j a p a n s k i h vrtova utj e c a o je zen budizam. Ta vjera kae da ljepotu treba traiti u jednostavnosti. Prije m n o g o g o d i n a japanski sve e n i c i su k a m e n j u poslaganom na odreen nain davali p o s e b n a i m e n a . T a k o u vrtu moemo nai ravan molitveni k a m e n ili o s a m l j e n i zatitniki k a m e n . D v i j e su g l a v n e vrste japanskih vrtova. J e d n a je hiraniwa (razina z e m l j e ) , kod koje se k a m e n j e slae na p o r a v n a n u p o d l o g u o d bijelog pijeska. D r u g a vrsta \e,tsukiyama (umjetni b r e g o v i ) , koja ima breuljke i jezera. K a m e n j e se o d a b i r e tako da izgleda poput u d a l j e n i h vrhova i padina. U japanskim v r t o v i m a raste v a z d a z e l e n o grmlje i d r v e e , ali vrlo m a l o c v j e t n j a a . Poznati su i m a l i k a m e n i vrtovi u p o s u d a m a , z v a n i bon-seki.

A K O J A JE Z E M L J A NAJNAPUENIJA? Zemlja s najveom populacijom je Narodna Republika Kina. Sredinom osamdesetih godina Kina je imala vie od milijardu stanovnika. Kina j e p o v e l i i n i trea z e m lja na svijetu, iza S S S R - a i Kan a d e , ali ima n a j v e i broj stan o v n i k a . S v a k i etvrti stanovnik Z e m l j e ivi u K i n i . V e i n a Kineza ivi u grad o v i m a i selima u d o l i n a m a istone K i n e . S j e v e r n e pustinje i prostrana planinska p o -

druja na z a p a d u slabo su naseljena. Stanovnito K i n e j e p o e l o naglo rasti n a p r e t k o m u uzg o j n i m m e t o d a m a i zdravstvu. Kinezi su zabrinuti brzin o m porasta stanovita jer se boje da budue generacije n e e imati d o v o l j n o h r a n e . V l a d a p o k u a v a smanjiti natalitet o d v r a a j u i obitelji od raanja vie d j e c e .

- <if i II Hl-'>"-J'g-;--1

97

V G D J E SE N A L A Z I TIMBUKTU? Timbuktu je drevni grad juno od Sahare. N e k o je bio j e d a n o d n a j v e i h , najbogatijih i najpoznatijih a f r i k i h gradova. T i m b u k t u lei uz rijeku N i ger, u sreditu republike M a l i . O v d j e s e pustinja susree s p l o d n i j i m tlom na j u g u . T i m b u k t u se razvio na mjestu gdje su ratari susreli n o m a d e i p o e l i s njima trgovati. Njegovo ime znai M j e s t o B u k t e . P r e m a leg e n d i , robinja B u k t u je ostavljena na tom p o d r u j u da u v a p o s j e d e n o m a d s k i h gospodara. U srednjem vijeku T i m buktu je postao poznat po zlatu, soli i r o b o v i m a . T a m o su se zaustavljale k a r a v a n e d e v a na d u g i m t r g o v a k i m putovanjima Saharom. Do 16. stoljea T i m b u k t u je p o stao v e l i k o sredite muslim a n s k e vjere i i m a o je milij u n stanovnika. M e u t i m , tada su slijedile stotine g o d i n a ratovanja. K a d su ga 1 8 9 3 . g o d i n e osvojili F r a n c u z i , od T i m b u k t u a su ostale jo s a m o ruevine. D a nas je T i m b u k t u m a l i g r a d .

A GDJE MOEMO VIDJETI KAZBE? K a z b e su u t v r d e koje su gradili plemenski p o g l a v i c e u zemljama sjeverne Afrike, primjerice M a r o k u i Aliru. K a z b e su g o l e m e t v r a v e s v e likim etvrtastim k u l a m a i v i sokim z i d o v i m a . U n u t a r zid o v a n a l a z e se s t a m b e n e prostorije, ostave i dvorita. P r a s t a n o v n i c i sjeverne Afrike, B e r b e r i , izgradili su na Atlasu m n o g e k a z b e . B e r berski p o g l a v i c e su v l a d a l i iz kazbi ba kao to su evropski p l e m i i v l a d a l i iz srednjovjekovnih dvoraca. U o a z a m a na r u b n i m p o d r u j i m a S a h a r e uz k a z b e nalazimo i utvrena sela. Izgrae n a su od blata, a sluila su kao zatita od protivnikih p l e m e n a i uljeza iz pustinje. N a j p o z n a t i j e kazbe su vlad i n a rezidencija u A l i r u i kazba u T e l o u e t u na A t l a s u . V e l i k a kazba u Tifoultoutu u junom Maroku obnovljena je i pretvorena u hotel.

A GDJE SUKE?

NALAZIMO

S u k i su arapski s a j m o v i . U gradovima sjeverne Afrike su s v a k o d n e v n i , dok se u n e kim z e m l j a m a o d r a v a j u j e d n o m tjedno. U g r a d o v i m a na sjeveru Afrike trgovine su smjetene u starim, uskim u l i c a m a sa zbijenim kuama. M n o g e k u e u prizemlju imaju radio n i c e i trgovine koje gledaju na u l i c u . U tim trgovinama se prodaju predmeti izraeni u r a d i o n i c i . Na sukima se k u puje razliita roba, od r u k o m izraenog m j e d e n o g posua ili sagova do m e d e n j a k a i peenog mesa. Trgovci ponekad p o n u d e k u p c i m a alicu k a v e ili a j a d o k pregovaraju o cijeni nekog proizvoda. N e k a p o l j o p r i v r e d n a sredita M a r o k a n a z v a n a su po tjednim s a j m o v i m a . T a k o Souk-el-Khemis znai Sajam e t v r t k o m . Tjedni s a j m o v i o b i n o se o d r a v a j u u pustim dijelovima zemlje. Trgovci, postolari, k o v a i , brijai i seljaci na s a j m o v e d o l a z e pjeice ili a u t o b u s i m a .

98

LJUDI I MJEESTA D> G D J E JE N A J V E I AFRIKI NACIONALNI PARK? Najvei afriki nacionalni park je Tsavo. Nalazi se u K e niji, d r a v i u i s t o n o j A f r i c i , i jedan je od najbogatijih rezervata. N a c i o a n a l n i park T s a v o lei u j u n o m dijelu K e n i j e . Z a u z i m a neto v e u povrinu od Izraela. Sastoji se od suhih otvorenih r a v n i c a prekrivenih tropskom t r a v o m i g r m l j e m . D u o b a l a rijeka rastu uski pojasevi u m e . M j e s t i m i n o n a l a z i m o d u g e k a m e n e greb e n e i o s a m l j e n e skupine stijena. Posjetioci iz c i j e l o g svijeta d o l a z e u park gledati m n o g e d i v l j e sisavce i ptice. L a v o v i , leopardi i gepardi l o v e antilope poput gerenuka, e l a n d a i nijale, dok irafe, c r n i nosorozi i krda s l o n o v a lutaju meu grmljem. U parku ivi stotine vrsta ptica, m e u njima divovski orlovi, maleni medosasi, dostojanstvene a p l j e , arene pletilje i v o r c i . T a m o nalaz i m o i o s a m vrsta kljunoro a c a , ptica s v e l i k i m kljunom.

A G D J E SE O D R A V A SAFARI? N a z i v safari p o t j e e od arapske rijei to znai na putu. Safari je putovanje na k o j e s e o d l a z i r a d i l o v a ili p r o m a t r a n j a divljih ivotinja. N a j e e se ide u istonu Afriku. L o v c i su sve d o n e d a v n o ili na safari da ubijaju v e l i k e ivotinje, kojih je na p o d r u j u dananje Kenije, U g a n d e i T a n z a n i j e bilo zaista m n o g o . Bijeli i crni l o v c i i seljaci ubili su toliko ivotinja da su

neke vrste gotovo iezle. D a n a s m n o g e ivotinje i v e u zatienim nacionalnim p a r k o v i m a ili rezervatima. Najpoznatiji nacionalni parkovi su T s a v o u Keniji te Serengeti i N g o r o n g o r o krater u T a n z a n i j i . O v d j e ljudi na safarije o d l a z e s k a m e r a m a , a ne p u k a m a . U m j e s t o ubij a n j a ivotinja, o n i ih p r o m a traju i s n i m a j u . M n o g i posjetioci d o l a z e autobusima ili avionima. lako su rijetke vrste ivotinja zatiene z a k o n o m , jo uvijek ih ubijaju l o v o k r a d i c e .

sali primitivnim o r u e m iz kamena. N a j v e a crkva je M e d h a n e A l e m (Spasitelj svijeta). D u g a k a je 33 metra, a v i soka 1 1 . N j e n s e krov nalazi u ravnini s ostatkom stijene iz koje je isklesana. D u b o k i jarak dijeli c r k v u od stijene. A G D J E SE N A L A Z E NAJSTARIJE AFRIKE CRKVE? Najstarije afrike crkve nal a z e se u s j e v e r o i s t o n o j Africi, u drevnoj afrikoj dravi Etiopiji. Etiopski graditelji su taj stil gradnje vjerojatno preuzeli od indijskih arhitekata. P r e m a l e g e n d i , kralj Lalibela je v e i n u tih crkvi izgradio izmeu 1 1 8 1 . i 1 2 2 1 . godine.

Kranstvo je u d a n a n j u Etiopiju stiglo u 4. stoljeu nae e r e , ali najpoznatije afrike c r k v e potjeu i z 1 1 . stoljea. J e d a n a e s t od njih nalazi se u Lalibeli, m a l o m gradu u p l a n i n a m a sjeverne Etio p i j e . R a d n i c i su c r k v e kle-

99

LJUDI I M J E S T A V GDJE OAZE? NALAZIMO V G D J E SE N A L A Z I NAJVEI KANAL? Najvei kanal plovan za velike b r o d o v e j e Sueski. P r o lazi kroz Egipat i p o v e z u j e Sredozemno i Crveno more. Sueski kanal d u g a a k je 160 kilometara. P o v e z u j e luke Port S a i d na sjeveru i S u e z na j u g u . P r o k o p a n je kroz najui d i o S u e s k e p r e v l a k e , uskog kopna koje spaja Afriku i A z i j u . K a n a l prolazi kroz n e k o l i k o jezera, u k l j u u j u i M a l o i V e l i k o gorko j e z e r o . Sueski kanal graen j e o d 1859. do 1 8 6 9 . g o d i n e , a rad o v e j e n a d g l e d a o francuski inenjer F e r d i n a n d de Lesseps. T i m e j e put o d V e l i k e Britanije do Indije skraen za 5 6 0 0 kilometara. U poetku je kanal bio d u bok s a m o o s a m metara, i na n a j u e m dijelu irok 2 2 m e tra. G r a d n j o m v e i h b r o d o v a postao je preplitak i preuzak. D a n a s je proiren i p r o d u b ljen tako da n j i m e p l o v e brod o v i p r e d v i e n i za prijevoz tereta do 2 2 5 tisua tona.

O a z e su vlana mjesta u pustinji. U n j i m a u s p i j e v a j u biljke, a d o v o l j n o v o d e i hrane omoguuju ljudima da preive. O a z e nalazimo u Sahari, pustinji G o b i kao i u d r u g i m v e likim pustinjama. J a v l j a j u se na mjestima gdje tlo sadri dovoljne koliine vode. U sjevernoamerikim pustinjama o a z e n a j e e nastaju u d o l i n a m a gdje tlo upija v o d u to se slijeva niz o b r o n k e p l a n i n a . U S a h a r i se o a z e j a v l j a j u na mjestima gdje izvire v o d a ili gdje se podzemne vode nalaze dov o l j n o v i s o k o da se m o g u d o sei k o p a n j e m b u n a r a . O a z e s e razlikuju o b l i k o m i v e l i i n o m . P o n e k a d je to s a m o skupina d r v e a o k o m a l o g izvora. D o l i n a N i l a u Egiptu uska je o a z a duga stotine kilometara. Rijeka N i l natapa usjeve u z g a j a n e du njenih o b a l a . U toj velikoj oazi raste d o v o l j n o h r a n e za m i l i j u n e ljudi. U tropskim o a z a m a n a j e e se uzgajaju datulje, ria i p e n i c a .

C r n a k o kraljevstvo B e n i n prostiralo se u m o v i t i m o b a l nim p o d r u j e m koje d a n a s zauzimaju G a n a , Togo, B e nin i Nigerija. B e n i n je v r h u n a c m o i i napretka d o s e g a o i z m e u 14. i 17. stoljea. K r a j e m 1 5 . stoljea b e n i n ski kralj, oba, u p r a v l j a o je uz p o m o dobro izvjebane vojske kraljevstvom koje se prostiralo stotinama kilometara. G l a v n i grad takoer se z v a o B e n i n . U k o l i b a m a okruen i m zatitnim z i d o m i j a r k o m ivjelo je o k o 80 tisua stan o v n i k a . M n o g i su bili vjeti zanatlije. B e n i n s k i k o v a i lij e v a l i su b r o n a n e i m j e d e n e g l a v e , poput o v e p r i k a z a n e na slici. G r a d B e n i n postao j e v a n o sredite trgovine izm e u c r n a c a u unutranjosti i Evropljana s obale. Krajem 19. stoljea ratovi i o d v o e n j e robova su oslabili B e n i n .

A G D J E JE B I L O BENINSKO KRALJEVSTVO? B e n i n je bio d r e v n o kraljevstvo u zapadnoj Africi. Sredite mu se nalazilo u j u g o z a p a d n o m dijelu danan j e N i g e r i j e , a ne u d a n a n j o j dravi Benin. 100

V G D J E SE N A L A Z I VELIKI Z I M B A B V E ? Veliki Z i m b a b v e je razrueni kameni grad u junoj Africi. Njegovo ime znai Kamene kue. V e l i k i Z i m b a b v e nalazi se u dolini okruenoj stjenovitim p l a n i n a m a j u g o i s t o n o g dijela d r a v e Z i m b a b v e . R u e v i n e su g r a e n e od granitnih b l o k o v a naslaganih bez u p o trebe c e m e n t a . Tri su skupine graevina, p o z n a t e kao A k r o polia, D o l i n s k e ruevine i H r a m . A k r o p o l a se sastoji

od m a s i v n i h z i d o v a , te labirinta h o d n i k a i stepenita. D o l i n s k e ruevine su m a n j e g r a e v i n e , d o k visoki z i d o v i h r a m a zatvaraju tajanstvenu kulu. A r h e o l o z i smatraju da su Veliki Z i m b a b v e izmeu 1200. i 1450. g o d i n e izgradili bantuski o n e . onski su se vladari obogatili p r o d a j o m zlata. V j e r u j e se da su ti vlad a r i - s v e e n i c i ivjeli u V e l i kom Z i m b a b v e u . Njegovi visoki zidovi skrivali su ih od pogleda ljudi koji su ih o b o avali g o t o v o kao b o g o v e .

V G D J E IVI ZULU?

NAROD

Zulu je narod bantu iz jugois t o n e A f r i k e . N e k o s u bili poznati ratnici. U s j e v e r o i s t o n o m dijelu prov i n c i j e N a t a l u Junoafrikoj R e p u b l i c i ivi vie o d pet m i lijuna Z u l u a . N j i h o v a d o m o v i n a s e o b i n o naziva Z u l u l a n d , ali v l a d a J u n o a f r i k e Republike to podruje zove KvvaZulu ( n a r o d Z u l u ) . Z u l u i su ljudi vrste g r a e . i v e u kraalima, t i p i n i m naseljima gdje se u sredini nalazi tor za stoku o k r u e n kolib a m a . M l a d i i su n e k o bili u j e d i n i c a m a z v a n i m impis, koje su radile i borile se za kralja. P o e t k o m 19. stoljea Z u l u j e bilo m a l o , lokalno pleme. Tada je poglavica a k o sastavio snanu vojsku ratnika n a o r u a n i h laganim kopljima z v a n i m assegais. N j e g o v e trupe su zastraile susjedna p l e m e n a i zagospodarile i t a v i m p o d r u j e m d a nanjeg N a t a l a . N a r o d Z u l u j e 1879. g o d i n e p o d v o d stvom v r h o v n o g p o g l a v i c e C a t y w a y a z a p o e o rat protiv britanske v o j s k e . M e u t i m , n j i h o v e su trupe p o r a e n e .

> G D J E SE N A L A Z E VIKTORIJINI SLAPOVI? Viktorijini slapovi su veliki vodopadi u junoj Africi. N a laze se na rijeci Z a m b e z i , u d i j e l u g d j e o n a p r o t j e e izmeu Zambije i Zimbabvea. Rijeka Z a m b e z i j e n a v o d o p a d u iroka o k o 1,6 k i l o m e tara. V o d a se niz liticu tvrde v u l k a n s k e stijene rui u d u binu od 108 metara. Ispod v o d o p a d a v o d a protjee kroz d u b o k i , uski kanjon d u l j i n e 6 4 kilometra. J e d i n i v o d o p a d i s vie v o d e u Africi su B o y o m a na rijeci Z a i r . O b r u a v a n j e m v o d e podie se o b l a k kapljica i magle koji se vidi s n e k o l i k o kilometara. D o m o r o c i zato slap o v e nazivaju Mosi-oa-tunya ( D i m koji tutnji). Prvi E v r o p l j a n i n koji j e v i d i o v o d o p a d e bio je kotski istrai-

v a D a v i d Livingstone, koji ih je 1 8 5 5 . g o d i n e n a z v a o po britanskoj kraljici Viktoriji.

101

LJUDI I MJEST7 < G D J E SE N A L A Z I KIP SLOBODE? Taj divovski kip uzdie se s O t o k a slobode u njujorkoj luci. Kip slobode jedan je od najveih kipova na svijetu. Kip s l o b o d e prikazuje e n u o d j e v e n u u h a l j i n u , koja u desnoj ruci dri visoko uzdignutu z a p a l j e n u b a k l j u . U lijevoj ruci dri p l o i c u na kojoj j e upisan d a t u m A m e rike d e k l a r a c i j e nezavisnosti (1776. godina). Kip j e n a i n j e n o d tankih bakrenih l i m o v a u v r e n i h < G D J E SE N A L A Z I MANHATTAN? M a n h a t t a n je otok u saveznoj amerikoj dravi N e w York. To je sredite grada N e w Yorka. Otok Manhattan dug je oko 21 kilometar i irok svega o k o 3,2 kilometra. N a l a z i se istono o d rijeke H u d s o n i z a p a d n o od rijeke East R i ver, n a jugu j e o m e e n N j u jorkim z a l j e v o m , a na sjev e r u rijekom H a r l e m . M a n h a t t a n j e j e d n o o d najv e i h svjetskih p o s l o v n i h < G D J E SE N A L A Z I BIJELA KUA? B i j e l a k u a n a l a z i s e u VVashingtonu, glavnom gradu Sjedinjenih Amerikih Drava. To je slubena rezidencija predsjednika S A D . B i j e l a k u a se nalazi u P e n s i l vanijskoj aveniji na livadi s mnotvom drvea i cvijea. S v a k e g o d i n e vie o d milijun ljudi p o s j e u j e d i j e l o v e k u e o t v o r e n e za javnost. I m p o z a n t n a g l a v n a zgrada ima velik trijem nalik o n i m a na drevnim hramovima. 102 na eljezni okvir koji dre e lini stupovi. Tei v i e o d 200 tona, a postavljen je na d i v o v s k o postolje v i s o k o 4 7 m . S a m kip visok j e 46m. Ljudi se d i z a l o m ili spiralnim s t e p e n i c a m a uspinju u unutranjost kipa. N o u baklja svijetli j a k o m svjetl o u , a cijeli kip je o b a s j a n reflektorima. Kip s l o b o d e je zamislio francuski skulptor FrdricAuguste B a r t h o l d i . N a i n j e n je u Francuskoj i p o k l o n j e n S A D , gdje j e u d i j e l o v i m a b r o d o v i m a stigao 1 8 8 5 . i kulturnih sredita. Na jun o m dijelu otoka uzdiu se neki od najviih n e b o d e r a na svijetu. N a M a n h a t t a n u s e n a l a z e i poznata brodvejska kazalita, njujorka burza i m o d n e k u e u Petoj a v e n i j i . N a j p o z n a t i j e znamenitosti su zgrada U j e d i n j e n i h naroda, najvei ameriki muzeji i Central Park. Indijanci su otok zvali Man-a-hat-ta, to z n a i N e beska z e m l j a . N i z o z e m s k i kolonisti su ga od njih otkupili za n e k o l i k o svitaka tkanine i jeftin nakit.

U unutranjosti se n a l a z e b o gato ukraene d r a v n e prostorije. Predsjednik ivi u sob a m a na g o r n j e m katu. P r e m a istoku i z a p a d u izviruju d u g a k e , niske galerije. Iza njih lei Istono i Z a p a d n o krilo. U Z a p a d n o m krilu n a l a z e se uredi gdje rade predsjednik i njegovi slubenici. Ostalo osoblje radi u Istonom krilu. Gradnja Bijele kue zapo e l a je 1 7 9 2 . g o d i n e . N a k o n to su je 1814. g o d i n e zapalili B r i t a n c i , o b n o v l j e n a je i p o v e a n a . I m e je dobila po zidovima od vapnenca.

> G D J E SE NALAZI CAPE CANAVERAL? C a p e C a n a v e r a l j e niski, pje a n i rt u j u g o i s t o n o m dijelu Sjedinjenih Amerikih Drava. To je glavna lansirna stanica za amerike svemirske brodove i projektile dalekog dometa. C a p e C a n a v e r a l protee se na istonoj obali F l o r i d e . T a m o se nalazi svemirska luka J o h n F. K e n n e d y , koja o b u h v a a lansirnu kontrolnu stanicu NASA (National Aeronautics and Space Administration) > G D J E SE N A L A Z I DISNEYLAND? Disneyland je najpoznatiji zabavni park na svijetu. N a l a z i se u A n a h e i m u u K a l i f o r niji, a izgradio ga je a m e r i k i filmski p r o d u c e n t W a l t Disn e y . D i s n e y l a n d lei o k o 4 0 kilometara jugoistono od Los Angelesa. N e k i D i s n e y l a n d smatraju j e d n i m o d s e d a m u d a suvrem e n o g svijeta. M i l i j u n i roditelja i d j e c e iz c i j e l o g svijeta d o l a z e o v a m o uivati u glavnim zabavnim podrujima > G D J E SE N A L A Z I NAJDUI UMJETNI MORSKI PROLAZ? Najdui umjetni morski prolaz je tjesnac St. L a w r e n c e . Kroz njega prekooceanski brodovi plove do Velikih jezera duboko u unutranjosti Sjeverne Amerike. T j e s n a c St. L a w r e n c e duga a k j e o k o 300 kilometara i prolazi rijekom St. L a w r e n c e , koja p o v e z u j e j e z e r o O n t a r i o s Atlantskim o c e a n o m . D a n a i n e morski prolaz, inenjeri su j a r u a l o m

i prvu prateu stanicu projektila u l a n c u Atlantic Missile Range. Prvi a m e r i k i satelit lansiran je iz C a p e C a a v r a l a . O d a t l e su 1969. uzletjeli N. A r m s t r o n g i E. A l d r i n i t i m e postali prvi ljudi koji su kroili n a tlo M j e s e c a . C a p e C a naveral je polazite probnih projektila koji se ispaljuju u j u n e d i j e l o v e Atlantika. Posjetioci C a p e C a a v rala m o g u pogledati izloene rakete i v e l i k u zgradu u kojoj se montirala A p o l l o kapsula. S njega se lansira i S p a c e Shuttle. parka. To su Z e m l j a pustolovina, Z e m l j a divljeg zapada, Z e m l j a mate i Z e m l j a sutranjice. Posjetioci o v d j e uivaju u mnogim zanimljivostima. M o g u se sanjkati niz patuljastu p l a n i n u M a t t e r h o r n , juriti svemirskim prostranstvima, voziti u p o d m o r n i c a m a p o d m o r e m , posjeivati k u e d u h o v a , istraivati D i v l j i z a p a d , ii na safari d u n g l o m , ili d o ivjeti gusarski n a p a d . D i s n e y l a n d j e o t v o r e n god i n e 1 9 5 5 , a o t a d a je o b o g a e n m n o g i m n o v i m sadrajima. izvadili pijesak iz d i j e l o v a rij e k e i tako produbili njeno korito. P r o k o p a l i su n o v e kan a l e , a stari kanal W e i l a n d su p r o d u b i l i . Izgradili su i ostave koje poput d i v o v s k i h dizala p o d i u i sputaju brod o v e s j e d n e razine v o d e na drugu. T j e s n a c u g l a v n o m prolazi i z m e u O n t a r i a u K a n a d i i dr a v e N e w York u S j e d i n j e n i m A m e r i k i m D r a v a m a . Izgradili su ga a m e r i k i i kanadski graditelji, a o t v o r e n je 1959. godine. Veliki brodovi mogu k a n a l o m uploviti vie o d 3700 km u unutranjost. 103

LJUDI I M J E S T A V G D J E SU OLMECI? IVJELI V G D J E SU U S T I J E N I UKLESANA ETIRI AMERIKA PREDSJEDNIKA? Te divovske rezbarije urez a n e su u C r n i m brdima (Black Hills) u J u n o j D a k o t i , dravi u sjeverozapadnom dijelu S A D . U b r a j a j u se u n a j v e e k i p o v e svijeta. Reljef izviruje iz granitne litice zvane planina Rushmore, koja se uzdie 40 kilometara o d grada R a p i d C i t y . G l e d a n o o d o z d o , prikazuje g l a v e etiriju predsjednika S j e d i n j e n i h A m e r i k i h Dr a v a : G e o r g e a VVashingtona, T h o m a s a Jeffersona, T h e odora R o o s e v e l t a i A b r a h a m a Lincolna. Divovske glave visoke su 18 metara, i v i d e se s udaljenosti od stotinu kilometara. P o z n a t e s u kao N a c i onalni spomenik Rushmore. S p o m e n i k j e projektirao a m e r i k i kipar G u t z o n B o r g l u m . R a d o v i su z a p o e l i 1927. g o d i n e , a trajali su sve d o ezdesetih g o d i n a . R a d nici su liticu probijali svrdlima i d i n a m i t o m . U radu su ih v o d i l i mali m o d e l i lica.

O l m e c i su I n d i j a n c i koji su u k a m e n o m d o b u ivjeli na podruju Meksika. To je jedna od prvih civilizacija Srednje Amerike. Kultura O l m e k a bila je u nap o n u snage i z m e u 1 2 . i 9. stoljea prije nae e r e , a prostirala se p o d r u j e m d a n a njeg M e k s i k a i j u n o o d G v a t e m a l e . N a z i v Olmek z n a i gumeni narod, a u poetku se koristio za I n d i j a n c e j u g o i stonog M e k s i k a , gdje raste mnotvo gumijevaca. O l m e c i nisu imali metalni alat, ali su vjeto klesali kam e n . Izraivali su k a m e n e jaguare, patuljke i d i v o v s k e ljudske g l a v e . N a j v e a g l a v a tei 15 tona, a visoka je o k o 2,7 metara. D e b e l e usne i spljoten nos tih figura ne podsjeaju na suvremene Indijance. Izraivali su i profinjene p r e d m e t e poput zrcala o d bruenog i i z g l a e n o g kam e n a . N j i h o v i reljefi ukazuju na to da su tovali boga kojeg su prikazivali kao o v j e k a jaguara.

A U K O J E M SE G R A D U NALAZE PLOVEI VRTOVI? U Mexiku, glavnom gradu istoimene drave, vrtovi plutaju na vodi. N a l a z i m o ih u Xochimilcu, junom predgrau Mexika. X o c h i m i l c o se uzdie na o b a l a m a jezera X o c h i m i l c o , p o k o j e m plutaju v r t o v i . Xochimilcoje stara indijanska rije to z n a i mjesto c v i j e a . Prije m n o g o g o d i n a , lokalni Indijanci uzgajali su c v i j e e i p o v r e na s p l a v i m a 104

usidrenim na j e z e r u . S p l a v i su pleli od trstike i iblja i p o krivali ih z e m l j o m . N a k o n n e k o g v r e m e n a , korijenje b i ljaka je probilo splav i d o s e glo d o d n a jezera. D a n a s vrtovi na v o d i n a l i kuju l i v a d a m a o m e e n i m c v i jeem i jablanovima. Voda i z m e u livada p o d s j e a na kanale. S v a k e g o d i n e v r t o v e posje u j e vie tisua turista. M n o g i putuju j e z e r o m u k a n u i m a ukraenim c v i j e e m koji se odguravaju akijom.

LJUDI I M J E S T A

V G D J E IVE SJEVERNOAMERIKI INDIJANCI?

U S A D i Kanadi mnogi Indijanci ive na podrujima koje su za njih o d r e d i l e d r a v n e vlasti. T a p o d r u j a z o v e m o rezervatima. U Sjedinjenim Amerikim D r a v a m a postoji vie o d 100, a u K a n a d i vie od 2 0 0 0 rezervata. I n d i j a n c i ne m o raju o n d j e ivjeti, ali tako izbjegavaju p l a a n j e poreza. M n o g i Indijanci bave se l o v o m , ratarstvom ili uzga-

V GDJE NALAZIMO TOTEMSKE STUPOVE?

Totemski stupovi su visoka, ravna debla istesana tako da p r i k a z u j u l j u d s k e ili i v o t i n j ske likove poslagane jedan iznad drugoga. Izraivali su ih sjevernoameriki Indijanci. S v a k i totemski stup prikazuje t o t e m . T o t e m j e ivotinja koja predstavlja j e d n o p l e m e . U n e k i m drutvima ljudi jo uvijek potuju t o t e m e i imaju z a k o n e koji z a b r a n j u j u ubijanje te vrste ivotinja. N e k i vjeruju da je totemska ivotinja njihov predak. N a j v i i totemski stup p o dignut je 1 9 7 3 . g o d i n e u Z a ljevu Alert na k a n a d s k o m otoku V a n c o u v e r u . V i s o k j e 52,7 metara. T o p o d r u j e j e d o m I n d i j a n a c a Kvvakiutl, koji su izraivali totemske stup o v e prije n e k o l i k o stotina g o d i n a . Reljef na stupu govori o povijesti tog plemena. I n d i j a n c i Kvvakiutl podizali su s t u p o v e prilikom g o z b e z v a n e potlatch koja je trajala n e k o l i k o d a n a . K a k o bi pokaz a o svoju vanost, d o m a i n gozbe je davao uzvanicima dijelove svoje imovine.

V G D J E SE N A L A Z I MESA VERDE?
M e s a Verde je nacionalni park u jugoistonom Koloradu u Sjedinjenim Amerikim Dravama. Poznat je po indijanskim n a s t a m b a m a u litici. Mesa V e r d e z n a i z e l e n a p o v r i n a . Park j e i m e d o b i o z b o g umovitih breuljaka s r a v n i m v r h o m i strmim pad i n a m a nalik liticama d u b o kih k a n j o n a . Prije m n o g o stoljea Indij a n c i su p o d p o d l o k a n i m liti-

jaju stoku na tlu svoga plem e n a . Drugi naputaju s v o j e d o m o v e i o d l a z e u rudnike, t v o r n i c e ili na tua d o b r a . I n dijanci iz rezervata o b i n o su siromaniji o d v e i n e stanovnika S j e v e r n e A m e r i k e , ali su neki plemenski posjedi bogati mineralima i d r v e e m . Rezervati su razliitih v e l i i n a . N a j v e i j e rezervat plem e n a N a v a h o koji se protee Arizonom i N o v i m Meksik o m . Z a u z i m a v e u povrinu o d Portugala. N a fotografiji vidimo ene plemena Nav a h o kako r u n i m t k a l a k i m stanom pletu prostirke.

c a m a gradili sela. S t i j e n e su ih titile od neprijateljskih plemena. N e k a od n j i h o v i h sela su K a m e n a p a l a a (Cliff Palae), D u g a k u a (Long House) i S m r e k i n a kua (Spruce Tree House). N a j v e e je K a m e n a p a l a a . U n j e m u je u 2 0 0 prostorija graenih o d k a m e n a i suenog blata ivjelo o k o 4 0 0 I n d i j a n a c a . P o n e g d j e su prostorije g r a e n e na etiri kata. I n d i j a n c i su v e i n u naselja u liticama izgradili o k o 1 2 . stoljea nae e r e . D o 1 3 . stoljea otjerala ih je sua. 105

UUDI I MJESTA V G D J E SE N A L A Z I OGNJENA ZEMLJA? Ognjena zemlja je hrvats k i p r i j e v o d i m e n a Tierra del Fuego. T o j e n a z i v s k u p i n e otoka uz juni vrh J u n e Amerike. O g n j e n a z e m l j a j e neznatno m a n j a o d Irske. N a j v e i otok takoer se n a z i v a Tierra del Fuego. O d June Amerike dijeli j e M a g e l l a n o v prolaz. N a z i v otoka n a v o d i na krivu p o m i s a o . T a m o j e n a j e e v l a n o , vjetrovito i hladno vrijeme. Ustvari, otoci su i m e dobili z b o g vatri koje su palili I n d i j a n c i da bi se grijali. Portugalski istraiva Ferdinando Magellan u g l e d a o je vatre kad je 1520. g o d i n e prvi proao kroz prolaz koji je po n j e m u d o b i o ime. D a n a s M a g e l l a n o v prolaz i z a p a d n i d i o otoka pripadaju i l e u , d o k istoni d i o glavnog otoka pripada Argentini. U s h a i a na i l e a n s k o m dijelu otoka najjuniji je grad na svijetu.

>

G D J E IVE GAUI?

G a u i su j u n o a m e r i k i kauboji. Uzgajaju stoku na pampama, travnatim ravnicama Argentine i Urugvaja. N e k o su g a u i bili k a u b o j i lutalice koji su bili sami sebi g o s p o d a r i . Nosili su eir iroka o b o d a , areni a l , svijetlu koulju, iroki srebrni pojas, iroke h l a e i v i s o k e kone izme. B i l i su vjeti j a h a i poznati po izdrljivosti i hrabrosti. Postali su strunjaci za hvatanje g o v e d a bolom. To je vrsta p r a k e koja se ornata o k o nogu g o v e d a u trku i o b a r a gaPrvi g a u i bili su m j e a n c i Indijanaca i panjolaca. ivjeli su od lova i p r o d a j e divljih g o v e d a . Kasnije se v e i n a zaposlila kod vlasnika velikih krda g o v e d a . K a d su farmeri ogradili svoje p o s j e d e , g a u i su morali napustiti ivot lutalica. M n o g i su se zaposlili kao radnici na f a r m a m a ili v o j n i c i . D a n a s postoji jo svega nakoliko pravih g a u a .

La P a z se u z d i e na n a d m o r skoj visini o d o k o 3660 m e tara. N a l a z i se n e d a l e k o j e zera T i t i c a c a , n a A n d a m a , u z a p a d n o j B o l i v i j i . N a d grad o m se uzdiu visoki p l a n i n ski v r h o v i pokriveni snijegom. U La P a z u ivi vie od 500 tisua ljudi. M n o g i rade u t v o r n i c a m a za p r o i z v o d n j u brana, piva i k o e . La P a z su 1548. g o d i n e osn o v a l i panjolski kolonisti. Paz na panjolskom z n a i mir. S l u b e n o j e glavni grad B o l i v i j e S u c r e , ali je La P a z sredite v l a d e .

A K O J I JE G L A V N I GRAD NAJVII? Glavni grad junoamerike d r a v e B o l i v i j e , L a P a z , vii j e od svih ostalih politikih glavnih gradova.

106

LJUDI I M J E S T A > G D J E JE I Z G R A E N A BRAZILIJA? Brazilija je grad podignut u sreditu Brazila. G o d i n e 1960. je zamijenio Rio de J a neiro kao sredite brazilske vlade. Brazilija se nalazi na visoravni udaljenoj o k o 9 6 5 kilometara s j e v e r o z a p a d n o o d R i o de J a n e i r a . Brazilski su se planeri nadali d a e gradn j o m n o v o g g l a v n o g grada u unutranjosti potaknuti razvoj zemlje. V e i n a g r a d o v a nastaje p o stepeno, bez o d r e e n o g p l a n a . M e u t i m , Brazilija j e paljivo projektirana i izgra e n a . L u c i o Costa projektirao je njen tlocrt tako da tvori oblik kria. G l a v n e zgrade projektirao je brazilski arhitekt O s c a r N i e m e y e r . V e i n o m su to v i s o k e g r a e v i n a od betona i stakla. Na Trgu triju sila, koji z a u z i m a v e l i k u trokutastu p o v r i n u , n a l a z e se zgrade triju p o d r u j a v l a d e . G r a d n j a Brazilije z a p o e l a je kasnih pedesetih g o d i n a . D a n a s stanovnitvo toga grada broji o k o milijun ljudi.

A G D J E SE O D R A V A NAJRASKONIJI KARNEVAL? N e w O r l e a n s i N i c a su gradovi gdje se odravaju vrlo poznati karnevali. Ipak, najraskoniji k a r n e v a l o d r a v a se u Rio de Janeiru, gradu na jugoistonoj obali Brazila. G r a a n i R i o d e J a n e i r a odrav a j u k a r n e v a l e svake g o d i n e za p o k l a d n i h d a n a . U n j e m u sudjeluju g o t o v o svi stanovn i c i . K l u b o v i i drutva se m j e s e c i m a pripremaju za taj d o g a a j . O d r a v a j u se natje-

aji za izbor najboljih pjesama i najmatovitijih kostima. U vrijeme karnevala zgrade se ukraavaju zastav a m a v e s e l i h boja i a r e n i m a r u l j a m a . N a u l i c e izlaze tis u e graana p j e v a j u i i pleui z a j e d n o s orkestrima i g r u p a m a koje svoje t o k e i z v o d e na kolima to p r o l a z e u l i c a m a . S v i ljudi, siromani i bogati, j e d n a k o se v e s e l e karnevalu. U t o m v e l i k o m gradu m o e se uivati i izvan karnevalskih d a n a . B l j e t a v o b i j e l e p l a e i visoki planinski

vrhovi ine Rio de Janeiro j e d n i m o d n a j u d e s n i j i h grad o v a svijeta. N a d g r a d o m s e uzdie visoka G l a v a eera (395 metara) i C o r c o v a d o (704 metara). N a v r h u C o r c o v a d a nalazi se kip Krista Izbavitelja visine 3 0 metara. N a j poznatije p l a e su o n e uz Ipanemu i Copacabanu. R i o d e J a n e i r o j e velika luka i p o s l o v n o sredite. M e u t i m , pored lijepih zgrada o n d j e n a l a z i m o kolibe. U d a a r a m a na b r e u l j c i m a uz sredite grada i v e tisue vrlo siromanih ljudi.

107

LJUDI I MJESTA V K O J A JE Z E M L J A NAJVEI PROIZVOA VUNE? U Australiji se p r o i z v o d i vie vune nego u drugim zemljama. Vie od etvrtine svjetske v u n e potjee od australskih o v a c a . Australija proizvodi v e l i k e k o l i i n e v u n e jer j e v e i n a n j e n o g tla p o g o d n a za uzgoj o v a c a . T a m o nalazimo bogate panjake i n e p r e g l e d n e travnate r a v n i c e , presuhe za uzgoj usjeva. O n e d a j u d o v o l j n o h r a n e za 150 milijuna o v a c a , to je o k o 10 ivotinja po s t a n o v n i k u . N a j p o z n a t i j a australska o v c a o d koje s e d o b i v a v u n a j e m e r i n o . T o j e otporna pasmina raskonog runa prilag o e n a ivotu u toploj i suhoj klimi. Z a h v a l j u j u i m e r i n u , Australija godinje p r o i z v e d e vie od 700 tisua tona vune. O s t a l e p a s m i n e o v a c a uzgajaju se u g l a v n o m radi mesa. Australija j e j e d a n o d n a j v e i h svjetskih proizvoaa ovetine i janjetine. S u e p o n e k a d unite v e l i k e travnate povrine, pa se d o gaa d a tisue o v a c a uginu o d gladi i e i . S y d n e y se nalazi na jugoist o n o j o b a l i Australije, u j e d noj od najljepih prirodnih luka na svijetu. To je niz d u bokih u v a l a n a T i h o m o c e anu. S y d n e y je o s n o v a n 1 788. g o d i n e kao kolonija britanskih kanjenika. Prerastao je u j e d n o od g l a v n i h australskih sredita p o s l o v a n j a , proi z v o d n j e i umjetnosti. U gradu se p r o i z v o d e brodovi, automobili, tkanine, kemijski p r o i z v o d i i p r e r a u j e se hrana. Iz luka o d l a z e brod o v i natovareni ratarskim proizvodima. J e d n a o d poznatijih grae v i n a tog grada je most u zaljevu Port J a c k s o n - najdui most sa e l i n i m l u k o m - koji p o v e z u j e sredite s predgraima na sjevernoj obali luke. U luci se nalazi i velika O p e r a dovrena 1973. godine. V G D J E SE N A L A Z I RAVNICA NULLARBOR? I m e o v e velike, puste ravnice d o l a z i o d l a t i n s k i h r i j e i nulla arbor, t o z n a i b e z d r v e a . R a v n i c a N u l l a r b o r lei u junoj Australiji, nedaleko Velikog australskog zatona. R a v n i c a N u l l a r b o r pokriva d i jelove drava Z a p a d n e i J u n e Australije. V e a je od J u g o s l a v i j e , i priblino j e d naka N o v o m Z e l a n d u . R a v n i c a j e niska, ravna i m o n o t o n a . Kie su vrlo rijetke, a k a d p a d a j u , v o d a otj e e kroz upljine u v a p n e n c u i tvori p o d z e m n a j e zera. N e m a povrinskih v o d a , a j e d i n e biljke su rijetko o t p o r n o grmlje poput pepeljuge. Uz prometnicu Eyre i trans-australsku prugu koje prolaze r a v n i c o m lei svega n e k o l i k o naselja. Kroz ravn i c u N u l l a r b o r protee se najdui ravan k o m a d pruge na svijetu, d u l j i n e 4 7 8 kilometara. R a v n i c a j e , takoer, sredite za raketna istraivanja.

A K O J I JE A U S T R A L S K I G R A D NAJVEI? N a j v e i australski grad je Sydney, glavni grad savezne drave N e w South Wales. U n j e m u ivi vie od tri milijuna stanovnika. 108

LJUDI I M J E S T A V G D J E SE N A L A Z I NAJVEA STIJENA NA SVIJETU? A y e r s R o c k j e d i v o v s k a stij e n a u sreditu Australije. To je n a j v e a stijena na svijetu. Stijena A y e r s se nalazi u S j e v e r n o m teritoriju, o k o 4 4 0 kilometara j u g o z a p a d n o o d grada A l i c e Springs. Stijena j e d u g a k a o k o 2,4 kilometra i iroka 1,6 kilometara, a uz p o d n o j e joj o p s e g iznosi 8 kilometara. V i s o k a je 335 metara, a nalazi se u pjeanoj nizini gdje rastu s a m o m a l e , o t p o r n e biljke. Stijena je nastala ispiranjem o k o l n i h slojeva stijena e r o z i j o m . Iz zraka je stijena nalik v e likom n a s u k a n o m kitu. Prilik o m zalaska s u n c a njezine puste p j e a n e p a d i n e poprimaju sjajnu naranastu boju a zatim s l a b l j e n j e m prelazi u purpurnu. Prije m n o g o g o d i n a a u stralski A b o r i i n i oslikali su z i d o v e spilja u k a m e n u . Prvi Evropljani koji su vidjeli A y ers R o c k stigli su 1 8 7 2 . god i n e . D a n a s d i v o v s k u stijenu u sredinjoj Australiji posje u j u tisue ljudi. A ODAKLE POTJEU STANOVNICI PACIFIKIH OTOKA? Prije m n o g o godina, u kamen o m d o b u , ljudi su naselili tisue dalekih pacifikih otoka. P o j e d i n e s k u p i n e su u razliito vrijeme kanuima krenule iz Azije. Tri su v e l i k e skupine pacifikih otoka, a v e i n a se nalazi u njegovom junom dijelu. J u g o z a p a d n a skupina j e M e lanezija, ili Crni o t o c i . Stan o v n i c i tih otoka imaju c r n u kou i kovrastu kosu, pa nalikuju c r n c i m a . N j i h o v i preci vjerojatno su stigli iz I n d o n e zije. Sjeverozapadne pacifike otoke z o v e m o M i k r o n e z i j a , ili M a l i o t o c i . S t a n o v n i c i M i k r o n e z i j e su visoki, svijetl o s m e e koe, i vjerojatno su stigli iz jugoistone A z i j e . V e i n a otoka M e l a n e z i j e i M i k r o n e z i j e pripada P o l i n e ziji ili M n o g i m o t o c i m a . P o l i n e a n i su visoki i vrsti ljudi, a koa im je svjetlija nego drugim o t o a n i m a . N a lazi starih orua p o k a z u j u da P o l i n e a n i najvjerojatnije potjeu iz j u n e K i n e .

A G D J E JE A U S T R A L S K O ZALEE? Zalee je naziv za pusto, divlje sredite Australije. O n dje ivi m a l o ljudi, jer v e i n a A u s t r a l a c a ivi u g r a d o v i m a uz obalu. U australskom z a l e u v l a d a suha klima, i v e i n u povrine pokrivaju pustinje. Ta pusta p o d r u j a o b u h v a a j u prostrane nizinske r a v n i c e gdje rastu rijetki eukalipti i akac i j e . N a k o n kia pustinje e sto pokrivaju sagovi divljeg cvijea.

U podrujima s vie padalina n a l a z e se panjaci za o v c e i g o v e d a . U kiovitim d i j e l o v i m a z a l e a , blie o b a l i , rastu d i v o v s k e u m e e u k a lipta. Prvi istraivai i doseljenici z a l e e su smatrali m j e stom za pustolovine. N e k i od njih umrli su od gladi i ei ili se izgubili u pustinji. a k i d a n a s s a m o aboriini vjeti lovci i skupljai h r a n e m o g u preivjeti u negostoljubivim, suhim p o d r u j i m a u sreditu Australije.

109

LJUDI I M J E S T A > G D J E SE N A L A Z I NAJDULJI MOST? O d g o v o r na o v o pitanje ovisi o nainu mjerenja duljine mosta. P o e t k o m osamdesetih godina most s n a j v e o m udaljenou m e u potpornjima bio je most nad estua r i j e m rijeke H u m b e r u sjeveroistonoj Engleskoj. M o s t n a d estuarijem rijeke H u m b e r uzdie se n e d a l e k o grada H u l l a . G l a v n i luk tog v i s e e g mosta d u g a a k j e 1410 metara. Luk je o b j e e n o k a b l o v e koji dre d v a v i soka stupa. S t u p o v i su vii od 162 metra, a z b o g z a o b l j e n o sti Z e m l j i n e povrine na v r h u su vie razmaknuti nego uz podnoje. Zajedno s dodatnim lukom sa svake strane, most je d u g 2 2 2 0 metara, to z n a i da je 323 metra krai od mosta

Mackinac u Michiganu. S A D . G r a d n j a mosta trajala j e o d 1972. do 1980. godine. Inenjeri su najprije napravili tem e l j e za stupove i uporita za krajeve mosta. T a d a su p o d i gli stupove, objesili g l a v n e

k a b l o v e i uvrstili ih na svak o m kraju mosta. N a p o sljetku su na k a b l o v e uzdigli cestu.

> K O J A JE D R A V A NAJVEA? N a j v e a zemlja na svijetu je S S S R - Savez Sovjetskih S o c i j a l i s t i k i h R e p u b l i k a , ili k r a e Sovjetski Savez. S S S R je vie nego dvostruko vei od druge drave po veliini, Kanade. S S S R se prostire p o v r i n o m v e o m o d 22,2 milijarde k m 2 i zauzima polovicu Evrope i g o t o v o d v i j e petine A z i j e . V e i j e o d etiri o d u k u p n o s e d a m kontinenata. Sovjetski S a v e z se protee od B a l t i k o g i C r n o g m o r a na zapadu do Tihog oceana na istoku. N a sjeveru granii s A r k t i k i m o c e a n o m , a na jugu s T u r s k o m , I r a n o m , Afganistanom, Mongolijom i Kinom. N a p o d r u j u S S S R - a izmjenjuju se m n o g i tipovi k l i m e i reljefa. Na sjeveru n a l a z e se 110

prostranstva h l a d n e , puste tundre i v a z d a z e l e n i h u m a koje p r e m a jugu prelaze u liv a d e , p l a n i n e i pustinje. U sklopu Sovjetskog S a v e z a je 15 republika, svaka s vlastitom kulturom i jezi-

k o m . N a j v e a j e Rusija koja s e protee o d E v r o p e d o S i bira. Rusi broje v i e od p o l o v i c e stanovnitva S S S R - a . G l a v n i grad, M o s k v a , nalazi se u Rusiji, a slubeni jezik je ruski.

LJUDI I M J E S T A

A G D J E SE N A L A Z I NAJVIA ZGRADA? Najvia poslovna zgrada je Sears Tower ( t o r a n j ) u C h i c a g u , u d r a v i Illinois. N j e n najvii krov d o s e e visinu od 443 metra. Sears Tower uzdie se u sredinjoj p o s l o v n o j etvrti C h i c a g a . O n d j e su gradilita toliko skupa da se p o s l o v n i uredi grade u v i s i n u , a ne u irinu. Sears Tower je poslovni blok koji izgleda poput d e v e t u s p r a v n i h , uskih staklenih kutija razliite v e l i i n e p o v e z a n i h na stranama. e l i n i okviri u unutranjosti dre zid o v e od a l u m i n i j a i t a m n o g stakla. Z g r a d a ima 110 katova, 16.000 prozora, 103 dizala i 18 pokretnih stepenita. U njoj radi o k o 16.500 ljudi. Z g r a d a j e naziv d o b i l a p o tvrtki Sears Roebuck and Company koja ga je izgradila u razdoblju od 1970. do 1 9 7 3 . g o d i n e . N e k i televizijski tornjevi v i s i n o m p r e m a uju Sears Tower.

A G D J E SE N A L A Z I NAJDULJI TUNEL? Najdulji cestovni tunel na svijetu je St. G o t t h a r d koji prolazi kroz vicarske Alpe. T u n e l St. G o t t h a r d nalazi se u junoj v i c a r s k o j . D u g a a k je 16,3 kilometara, a p o v e zuje G o s c h e n e n i Airolo. P r o k o p a n je kroz v e l i k u planinu z v a n u masiv St. G o t thard. Taj je masiv o d u v i j e k spre a v a o prolaz kroz v i c a r s k u na putu i z m e u Italije i N j e make. Nakon 1882. godine eljezniki tunel p r o k o p a n kroz masiv o l a k a o je putovanje, ali je j e d i n a planinska cesta zimi z b o g d u b o k a snijega b i l a vrlo o p a s n a . K o p a n j e tunela St. G o t thard z a p o e l o j e 1 9 7 0 . g o d i n e . Inenjeri su kopali s o b j e strane, i tako se pribli a v a l i j e d n i d r u g i m a . Susreli su se 1976. g o d i n e , a 1980. tunel je puten u promet. N o v i cestovni tunel j e z a d v a sata skratio p u t o v a n j e iz s j e v e r n o g u juni d i o v i c a r ske. O t v o r e n j e tijekom i tave g o d i n e .

A K O J A JE D R A V A NAJMANJA? N a j m a n j a d r a v a na svijetu je V a t i k a n , slubeno sjedite pape. To je nezavisna drava unutar Italije. V a t i k a n se nalazi u R i m u . P o vrina mu iznosi svega 0,44 e t v o r n i h kilometara, pa nije nita v e i o d v e i n e p a r k o v a . U V a t i k a n u ivi o k o 700 ljudi. G l a v n e zgrade u V a t i k a n u su c r k v a S v . Petra ( n a j v e a c r k v a na svijetu) i V a t i k a n s k a p a l a a s vie od tisuu prostorija. U njoj se n a l a z e kap e l i c e , a p a r t m a n i , uredi, m u z e j , biblioteka i arhiv. U P a l a i slubenici o b a v ljaju d n e v n e d r a v n e p o s l o v e . To je sjedite guvernera, d r a v n o g sekretara, pravnika i n o v a r s k i h strunjaka, te legata ( a m b a s a d o r a ) koji putuju u druge z e m l j e . V a t i k a n ima vlastitu polic i j u . v i c a r s k a garda, koja stoljeima nosi u n i f o r m e n e p r o m i j e n j e n o g izgleda, slui kao p a p i n a tjelesna garda. V a t i k a n izdaje vlastite m a r k e i novine.

111

UUDI I MJESTA

V G D J E SE N A L A Z I L O SEDAM SVJETSKIH UDA?

Te poznate graevine i kipovi n a p r a v l j e n i su u a n t i c i u p o druju istonog Sredozemlja. Njihov popis sastavio je u d r u g o m stoljeu nae ere Antipater Sidonski. Egipatske p i r a m i d e su grobn i c e faraona. S e m i r a m i d i n i visei vrtovi bili su terasasti vrtovi na p o d r u j u d a n a n j e g Iraka. Fidijin kip Z e u s a u O l i m p i j i stajao je u staroj G r k o j na mjestu gdje su odr-

a n e p r v e O l i m p i j s k e igre. B i o je visok 12 metara i izra e n od bjelokosti, zlata i dragog k a m e n j a . Artemizij je bio veliki m r a m o r n i hram u E f e z u , dananjoj Turskoj. U Turskoj se nalazio i M a uzolej, grobnica kralja M a uzola. Rodski kolos bio j e d i v o v s k i kip na otoku R o d u . Faros je b i o egipatski svjetionik kraj A l e k s a n d r i j e visok 122 metra. O d svih tih drevnih g r a e v i n a i kipova do d a nas su se o u v a l e s a m o e g i patske p i r a m i d e .

V G D J E SE N A L A Z I USKRNJI OTOK?
Uskrnji otok je mali, pusti otok u j u n o m dijelu Tihog oceana. Poznat je po tajanstvenim divovskim kamenim g l a v a m a i n e r a z j a n j i v o m slikovnom pismu. Uskrnji otok lei 3860 kilometara z a p a d n o o d i l e a , a od najblieg n a s e l j e n o g otoka, Pitcairna, udaljen j e g o t o v o 2 0 0 0 kilometara. P o l i n e a n i su Uskrnji otok naselili prije vie od tisuu g o d i n a . N j i h o v i p o t o m c i su na o b a l i gradili k a m e n e pog r e b n e terase, na kojima su podizali d i v o v s k e ljudske g l a v e isklesane u k a m e n u . S v a k a o d njih teila j e o k o 5 0 tona, a v j e r u j e se da su ih podizali u p o t r e b l j a v a j u i kam e n i alat, u a d , kosine i ljunak. S t a n o v n i c i Uskrnjeg otoka koristili su rongorongo, slikovno p i s m o koje jo u v i jek nije razjanjeno. D o 1 8 7 2 . g o d i n e stanovnici otoka su z b o g ratova, o d v o e n j a r o b o v a i bolesti g o t o v o nestali. L e g e n d e i nalazi d r e v n o g alata p o m o g l i su a r h e o l o z i m a da saznaju barem d i o povijesti toga otoka.

UDI I M J E S T A V G D J E SE N A L A Z I D O M JETIJA? J e t i je stvorenje nalik o v j e kolikom majmunu, a govori se da ivi visoko na planin a m a H i m a l a j e u Aziji. Jeti se p o n e k a d naziva stran i m snjenim o v j e k o m . Ljudi iz planinskih p o d r u j a g o v o r e d a ivi n a v i s o k i m snjenim o b r o n c i m a , ali p o n e k a d silazi i n a p a d a sela. O p i s u j u ga kao v e l i k o dlak a v o stvorenje nalik o v j e k o likom m a j m u n u , s r u k a m a koje vise d o koljena. G o v o r i se da poput o v j e k a h o d a na stranjim n o g a m a . Ljudi iz lokalnih p l e m e n a tvrde da su vidjeli stvorenje, ali to nije nikada d o k a z a n o . Britanski planinar Eric S h i p ton fotografirao je jetijeve tragove u snijegu n e d a l e k o M o u n t Everesta. M e u t i m , takvi veliki tragovi m o g u potjecati i od m e d v j e d a . l a n o v i druge e k s p e d i c i j e pronali su tri jetijeve k o e , za koje se p o k a z a l o da potjeu od rijetkog sisavca nalik kozi - serova. N e k i vjeruju da su jetiji vrsta ranih ljudi koji su na H i malaji preivjeli sve do d a nas. V G D J E SE N A L A Z I BERMUDSKI TROKUT? Bermudski trokut je popularni naziv trokutastog dijela Atlantskog o c e a n a jugoistono od S A D . Govori se da je u p o d r u j u tog trokuta mnogo brodova i aviona nes t a l o ili d o i v j e l o n e o b j a njive nezgode. M i l j e n j a o t o n o m poloaju trokuta razlikuju s e . N e k i tvrde da n j e g o v e kutove tvore Florida, B e r m u d a i Portoriko. G o v o r i se da je u p o d r u j u trokuta nestalo v i e od 50 b r o d o v a i 20 a v i o n a . To je d a l e k o vie nego to se m o e oekivati od podruja te veli i n e . U j e d n o j nesrei 1 9 4 5 . g o d i n e nestalo je 5 a m e r i k i h bombardera. Prie govore i o b r o d o v i m a koji su prona e n i s p o s l u e n i m toplim o b r o c i m a , ali bez p o s a d e . Nestanke brodova i aviona pisci t u m a e p o d v o d n i m v u l k a n i m a , n e p o z n a t i m silama i smrtonosnim z r a k a m a iz s v e m i r a . M e u t i m , uzrok n e srea m o g l e su biti i o l u j e , ljudske pogreke ili tehniki kvarovi. V G D J E JE BILA ATLANTIDA? P r e m a legendi, Atlantida je bila m o n o o t o n o kraljevstvo u Atlantskom o c e a n u koje je o d j e d n o m potonulo. Arheolozi smatraju da je povod nastanku legende dao stvarni otok. Atlantidu j e prije vie o d 2 3 0 0 g o d i n a o p i s a o grki filozof P l a t o n . P r e m a n j e g o v i m p r i a m a , Atlantida j e n e k o bila v e l i k o o t o n o kraljevstvo. N j e n a vojska je opustoila m n o g e s r e d o z e m n e z e m lje, ali ju je porazila A t e n a . P o g o e n a potresima i poplav a m a , Atlantida j e potonula u more. M n o g i su vjerovali u istinost te p r i e . N e k i su a k m i slili da se radi o A m e r i c i , Kanarskim o t o c i m a ili B a h a mima. ezdesetih godina a r h e olozi su otkrili da je na v u l kanskom otoku z v a n o m Thera, ili S a n t o r i n i , u Egejskom m o r u cvjetala d r e v n a c i v i l i z a c i j a . O k o 1450. god i n e prije nae ere v u l k a n je eksplodirao i unitio civilizaciju. M o g u e je da je Atlantida ustvari T h e r a .

113

V G D J E SE N A L A Z E NAJPROMETNIJI VODENI PUTOVI? Najprometniji vodeni putovi su uska podruja kojim prolazi m n o g o t e r e t n i h i p u t n i kih b r o d o v a . O b i n o p o v e zuju industrijske zemlje. K a n a l koji dijeli Englesku i F r a n c u s k u j e d a n je od najprometnijih pomorskih p u tova na svijetu. D u g a a k je o k o 563 kilometara, a na najuem dijelu, izmeu Dovera i rta G r i s - N e z , irok je s a m o 34 kilometara. K a n a l p o v e z u j e Atlantski o c e a n i S j e verno more. Kroz kanal s v a k o d n e v n o prolaze stotine b r o d o v a na putu p r e m a v e l i k i m l u k a m a sjeverne E v r o p e . N a j e e su to tankeri ili kontejnerski brod o v i natovareni h r a n o m , gor i v o m , m i n e r a l i m a ili tvornikim p r o i z v o d i m a .

V G D J E SU GLAVNI PUTOVI ZA PRIJEVOZ NAFTE? D a stigne o d p r o i z v o a a d o korisnika, nafta putuje morskim p u t o v i m a dugim tisuama kilometara. Glavni putovi prelaze oceane. Putovi prijevoza nafte p o v e zuju z e m l j e p r o i z v o a e nafte (primjerice Saudijsku A r a b i j u i Iran u Perzijskom z a l j e v u , I n d o n e z i j u , Libiju u sjevernoj Africi i V e n e z u e l u u J u n o j A m e r i c i ) , sa z e m l j a m a potroaima (Sjedinjene Amerike Drave, drave zapadne Evrope i Japan) J e d a n o d g l a v n i h putova v o d i o d Perzijskog z a l j e v a d o istone o b a l e Afrike, z a o b i lazi juni rt Afrike i nastavlja prema obalama Sjeverne Amerike i zapadne Evrope. V e l i k i tankeri za prijevoz nafte o b i n o pristaju u terminalima smjetenim u d u b o k o j vodi daleko od obale.

V K O J A JE L U K A NAJPROMETNIJA? N a j p r o m e t n i j a luka nalazi se u Rotterdamu u Nizozemskoj. U njoj se p r e t o v a r u j e vie tereta n e g o igdje drugdje u svijetu. Luki b a z e n Rotterdam-Europoort lei na o b a l a m a R a j nina r u k a v c a N i e u w e M a a s . Sa Sjevernim morem povezan j e N o v i m v o d e n i m putom (Nieuwe Waterweg) d u g i m 29 kilometara. Luka z a u z i m a povrinu o d o k o 100 k m 2 , a s R o t t e r d a m o m i drugim d i j e l o v i m a N i z o z e m s k e uz rijeku R a j n u te s N j e m a k o m povezana je kanalima. P o e t k o m osamdesetih god i n a kroz luku je godinje prolazilo 2 5 3 do 286 milij u n a tona tereta. S v a k e god i n e u R o t t e r d a m u pristane v i e od 29 tisua p r e k o o c e anskih b r o d o v a i o k o 2 0 0 tisua rijenih teglenica.

114

PROMET V GDJE PLOVE LEDOLOMCI? L e d o l o m c i su veliki b r o d o v i koji u g l a v n o m p l o v e p o d r u jima gdje se na m o r u brzo stvara led. L o m e i led, oslobaaju prolaz drugim brodovima. N e k i sovjetski ledol o m c i razbijaju led debljine etiri metra. L e d o l o m c i otvaraju p r o l a z e jezerima i m o r i m a pokrivenima l e d o m . N a j e e s e v i a j u na V e l i k i m J e z e r i m a , te u B a l t i k o m moru i Arktikom o c e a n u . L e d o l o m c i imaju j a k i , teki p r a m a c , o k l o p l j e n i trup i s n a n e pogonske strojeve. P r a m a n a statva j e d u b o k o p o d r e z a n a , pa se penju na l e d . P o n e k a d posada crpi v o d u u prednje balastne tenk o v e , pa brod s v o j o m tein o m lomi l e d . L e d s e m o e lomiti i premjetanjem balasta u b o n i m s p r e m n i c i m a . T i m e se mijenja teite i brod ljuljanjem razbija led. Trup l e d o l o m a c a p o s e b n o je o j a a n i o b l i k o v a n da izdri pritisak sa strane. Trup mora biti iri da se n a p r a v i d o v o l j n o irok prolaz. A G D J E SE G R A D E SVJETIONICI? Svjetionici se najee grade na g r e b e n i m a i p o l u o t o c i m a te u l u k a m a i m a r i n a m a . Neki upozoravaju na opasnost, d o k drugi v o d e d o sig u r n o g sidrita. S v j e t i o n i c i se stoljeima koriste za u p o z o r a v a n j e na o p a s nosti i kao p o m o u p l o v i d b i . N a j p o z n a t i j i d r e v n i svjetionik bio je Faros, koji su 300 godina prije nae ere izgradili E g i p a n i u blizini grada Aleksandrije. Prvi svjetionici bili su j e d nostavni d r v e n i tornjevi s m e talnim koarama na vrhu u k o j i m a je gorjelo drvo ili ugljen. V e i n a s u v r e m e n i h svjetionika izgraena je od lij e v a n o g eljeza i a r m i r a n o g betona. Svjetlo j e p o j a a n o l e a m a , pa se vidi s v e l i k e udaljenosti. Najsjajniji svjetionik j e C r e a c ' h d ' O u e s s a n t , koji u p o z o r a v a na p o d v o d n e stijene kraj o b a l e sjeverozapadne Francuske. V e i n a svjetionika ima sirene za ifrirana u p o z o r e n j a za m a g l u . N e k i odailju radio-signale kojima se koriste b r o d o v i s u r e a j i m a za radionavigaciju. 115

A G D J E SE NA B R O D U NALAZE NAVIGACIJSKA SVJETLA? Poloaj navigacijskih svjetala ovisi u g l a v n o m o t o m e to se na brodu dogaa te djelomino o veliini broda. G l a v n a navigacijska svjetla na brodu koji se kree su jarbolno, krmeno i bona svjetla. B r o d o v i dulji od 50 metara imaju d v a bijela jarb o l n a svjetla. Svjetlo na p r e d n j e m jarbolu nalazi se 6,12 metara iznad trupa i v i d l j i v o je iz svih s m j e r o v a . Svjetlo na

g l a v n o m jarbolu j e jo v i e i v i d l j i v o je s udaljenosti od deset kilometara. D v a s u b o n a svjetla. N a l i j e v o m b o k u svjetlo je crv e n o , a na d e s n o m z e l e n o . B o n a svjetla su nia nego j a r b o l n o , a vidljiva su sprij e d a . K r m e n o svjetlo ( o d o straga) je bijelo. U s i d r e n i brod p o k a z u j e j e d n o ili vie bijelih svjetala, a b r o d o v i dulji od 100 m e tara moraju imati osvijetljenu p a l u b u . T e g l j a i na krmi imaju uto svjetlo.

PROMET D> G D J E SE N A L A Z I NAJDULJA ELJEZNIKA PRUGA? Najdulja pruga na svijetu je Transsibirska eljeznica koja prolazi kroz Sovjetski Savez. Transsibirska e l j e z n i c a pov e z u j e evropski d i o S S S R - a s T i h i m o c e a n o m na D a l e k o m istoku. N a z i v e l j e z n i c e z n a i kroz S i b i r . N j e n a pruga prolazi S i b i r o m (sjeverni dio Azije) u duljini od 7407 kilometara, o d e l j a binska uz U r a l do luke V l a d i vostok n a T i h o m o c e a n u . P u t o v a n j e je jo d u l j e p o lazi li se iz M o s k v e u e v r o p skom dijelu S S S R - a . U d a l j e nost o d M o s k v e d o N a h o d k e , gdje pruga z a v r a v a , iznosi 9438 kilometara. T o j e n a j dulja pruga na svijetu. P u t o v a n j e traje o s a m d a n a , a vlak pritom staje na 97 stanica.

G o d i n e 1938. z a p o e l i s u radovi na p r e i c i k o j o m se izbjegava veliki luk o k o B a j kalskog jezera. Da se poloi taj d i o pruge trebalo je p r e m jestiti v e l i k e k o l i i n e z e m l j e i podignuti 3700 mostova.

N o v a linija d o v r e n a j e 1 9 8 3 . g o d i n e i skratila je p u t o v a n j e S i b i r o m za 500 kilometara.

> G D J E JE N E K O VOZIO ORIJENT EKSPRES? Orijent ekspres bio je poznati luksuzni putniki vlak koji j e p u t o v a o E v r o p o m s a istoka p r e m a z a p a d u i natrag. Njegovo ime potjee od r i j e i orijent t o z n a i istok. O r i j e n t ekspres je u putovanja v l a k o m u n i o otmjenost. U v l a k u se nalazila knjinica, soba za p u e n j e , enski b u doar, vagon-restoran i kola za s p a v a n j e . Putnici su sjedili u c r v e n i m barunastim stolicama, prali se u k u p a o n i c a m a s m o z a i kim p o d o v i m a i jeli u t a p e c i r a n o m vagon-restoranu s ukraenim k o n i m stropom. O d 1 8 8 3 . g o d i n e kad j e O r i j e n t ekspres p o e o voziti, njegov put n e k o l i k o se puta m i j e n j a o . S v r e m e n o m su ra116 tovi i druge tekoe o n e m o guile putovanje vlakovima Evropom. N e k o v r i j e m e putnici su mogli izravno putovati o d P a riza do turskog grada Istanbula, gdje se Evropa susree s A z i j o m . V l a k je prolazio k r r ^ M i l a n o u Italiji, B e o g r a d u Jugoslaviji i Sofiju u Bugarskoj. D a n a s slini v l a k o v i idu od Pariza do B e a u Austriji, te do Bukureta u R u m u n j skoj. P o e t k o m osamdesetih godina i z m e u L o n d o n a i V e n e c i j e p o e o j e voziti S i m p l o n O r i j e n t ekspres.

>ROMET

A K O J A JE PROMETNICA NAJDULJA? Najdulja p r o m e t n i c a na svijetu je Panameriki autoput. Polazi sa sjeverozapada Sjev e r n e A m e r i k e i protee se sve do dalekog juga J u n e Amerike. P a n a m e r i k i autoput protee se od Aljaske do ilea. To nije j e d n a cesta, v e sustav p r o m e t n i c a koje p o v e z u j u zemlje Sjeverne i Srednje A m e r i k e s o n i m a na z a p a d noj obali j u n o g kontinenta. A u t o p u t , m e u t i m , nije d o v r e n . P o j a s m o v a r n e tropske u m e , z v a n D a r i e n G a p , odvaja Panamu od Kolumbije i tako presijeca put od S r e d nje d o J u n e A m e r i k e . A m e r i k e d r a v e su izgradnju P a n a m e r i k o o g autoputa p o e l e planirati d v a d e setih g o d i n a . J u n o a m e r i k e z e m l j e p l a a l e s u o n e dijel o v e autoputa koji p r o l a z e kroz n j i h o v e teritorije. S j e d i njene A m e r i k e D r a v e pom o g l e su izgradnju dijela izm e u Texasa i P a n a m e .

A G D J E SE K O R I S T E RIKE? Stanovnici istone i jugois t o n e Azije rike upotrebljavaju kao taksije. To su lagana v o z i l a k o j a e s t o v u e ili p o k r e e ovjek, a o b i n o se u njima vozi jedan putnik. N a z i v rika d o l a z i od jinrikisha, s l o e n i c e triju j a p a n skih rijei: jin ( o v j e k ) , riki (snaga) i sha (vozilo). Rike su vjerojatno izumili misionari u J a p a n u o k o 1870. g o d i n e . Sastojale su se od koljke nalik stolici p o d i g n u toj na o p r u g a m a i natkrivenoj pokretnim k r o v o m . P r v i m o deli imali su d v a velika kot a a sa i c a n i m b i c a m a i d v i j e r u k e . Putnik je sjedio u stolici u stranjem dijelu rike, a v o z a stajao i z m e u ruki i v u k a o v o z i l o . P o v l a e n j e rike z a h t i j e v a l o j e v e liki fiziki napor. Rike su se proirile K i n o m , Indijom i Afrikom. Danas su stare m o d e l e v e i n o m z a m i j e n i l e rike s u g r a e n i m m o t o r o m ili p e d a l a m a .

A G D J E JE S A G R A E N A PRVA P O D Z E M N A ELJEZNICA? Prva podzemna eljeznica sagraena je u L o n d o n u . N j e n prvi dio o t v o r e n je 1863. godine. ezdesetih g o d i n a prolog stoljea u L o n d o n u se j a v i l a potreba za p o d z e m n o m el j e z n i c o m . G r a d j e brzo rastao, a n j e g o v e u l i c e zakrila su spora v o z i l a s konjskom vuom. Budui da je London podignut n a m e k o m g l i n e n o m tlu, bilo je prilino lako prokopati t u n e l e p o d g r a d o m . T a k o j e sagraena prva p o d z e m n a pruga k o j o m su vozili vlakovi s parnim lokomotivama. Kasnije su p r o k o p a n i n o v i , dublji tuneli za elektrine putnike v l a k o v e . D a n a s s e londonska p o d z e m n a eljezn i c a sastoji od mnotva isprepletenih linija d u l j i n e 4 1 0 kilometara. Do danas su podzemne e l j e z n i c e izgraene u m n o g i m g r a d o v i m a poput Pariza, M i l a n a , N e w Yorka i Moskve.

117

PROMET V K O L I K O V I S O K O LETE AVIONI? Razliite vrste a v i o n a lete na razliitim v i s i n a m a . Visina leta u g l a v n o m ovisi o n a m jeni a v i o n a , te o n a r e d b a m a n a d l e n i h osoba koje u p r a v ljaju z r a n i m p r o m e t o m . M a l i a v i o n i koje p o k r e u propeleri n a j e e lete prilino nisko - na visini koja je d o v o l j n a da se izbjegnu o p a s nosti poput planina i visokih g r a e v i n a , ali ispod g l a v n i h z r a n i h putova m l a n j a k a . M l a n j a c i o b i n o lete na visini o d o k o 9 0 0 0 metara. Concorde, n a d z v u n i a v i o n , leti ak i v i e . Letom na v e i m v i s i n a m a izbjegava s e runo v r i j e m e . Kontrolori z r a n o g prometa o d r e u j u v i sinu leta p o j e d i n i h a v i o n a da n e d o e d o sudara. N e k i v o j n i a v i o n i doseu zapanjujue visine. Ameriki pijunski a v i o n Lockheed SR71 leti na visini od 30,5 kilometara, a ruski MiG-25 v i n u o se na nevjerojatnu visinu od 37,7 kilometara. V KOJI JE A E R O D R O M NAJVEI? Godine 1 9 8 1 . najvei aerod r o m bio je u D e d i , na zap a d u Saudijske A r a b i j e . D v i j e g o d i n e kasnije je u R i j a d u , g l a v n o m gradu Saudijske A r a b i j e , d o v r e n jo v e i a e r o d r o m , koji v i d i m o na f o tografiji. M e u n a r o d n i a e r o d r o m Kralj Abdul-Aziz u D e d i izgraen je za slijetanje a v i o n a kojima svake g o d i n e u M e k u d o l a z i d v a milijuna h o d o a s n i k a . A e r o d r o m z a u z i m a 11 6,6 k m 2 , ima d v i j e g l a v n e piste i etiri terminala. H a j termin a l , n a j v e a natkrovljena gra d e v i n a na svijetu, z a u z i m a 1,5 k m 2 . S t i l o m gradnje nalikuje skupini n o m a d s k i h atora, ali ima m r a m o r n e zid o v e i krov od staklenih v l a kana. U R i j a d u je 1 9 8 3 . g o d i n e o t v o r e n jo v e i a e r o d r o m Kralj K a l e d . T a k o e r ima d v i j e g l a v n e piste i etiri term i n a l a . U n j e m u se nalazi kraljevski p a v i l j o n , kao i natkriveno parkiralite za 7700 a u t o m o b i l a , te zgrade za ljude koji o n d j e i v e i rade.

A KOJI SU Z R A N I PUTOVI NAJOPTEREENIJI? Najoptereeniji zrani putovi su o n i i z m e u istonih grad o v a S j e v e r n e A m e r i k e i zap a d n o g dijela E v r o p e . D o b a r pokazatelj za m j e r e n j e prometnosti z r a n i h putova je broj ljudi koji proe razliitim a e r o d r o m i m a . A e r o d r o m o m u C h i c a g u je 1980. god i n e d n e v n o prolazilo g o t o v o 2 5 0 tisua ljudi, a t o k o m i t a v e g o d i n e 43 milijuna ljudi. V e i n a j e u g l a v n o m putovala 118

u druge a m e r i k e g r a d o v e . Drugi po prometu je aerod r o m Hartsfield u Atlanti, S A D . N o v i terminal, otvoren 1980. g o d i n e o m o g u u j e m u da godinje primi do 60 milij u n a ljudi. Najprometnijimeunarodni a e r o d r o m je Heathrovv u L o n d o n u . N j i m e godinje p r o e vie od 28 milijuna ljudi. U prosjeku u S A D d n e v n o leti d v a i pol puta vie ljudi nego u s l j e d e i m p o d r u j i m a po p r o m e t u : Evropi i S S S R - u .

V G D J E SE D O G O D I L A NAJVEA AVIONSKA NESREA? N a j v e a nesrea u povijesti avionskih letova dogodila se na Tenerifu, jednom od Kanarskih otoka, uz o b a l u sjeverozapadne Afrike. Ondje je 1977. godine u sudaru dvaju j u m b o jeta pri uzlijetanju p o g i n u l o vie o d 5 0 0 ljudi. N e s r e a se dogodila 27. 3. 1977. g o d i n e na a e r o d r o m u Los R o d e o s . A e r o d r o m j e bio z a k r e n a v i o n i m a koji su stigli n a k o n to je na v e l i k o m

a e r o d r o m u na o b l i n j e m otoku eksplodirala teroristika b o m b a . Nizozemski K L M Boeing 747 i a m e r i k i P a n - A m B o e ing 747 su se u kii i magli pripremali z a uzlijetanje. N i zozemski avion udario je u a m e r i k i i o b j e su se letjelice z a p a l i l e . S v i h 248 putnika u n i z o z e m s k o m a v i o n u je p o g i n u l o , a u d r u g o m a v i o n u j e stradalo 3 3 5 o s o b a . P r e i v j e l o je neto vie od 60 o s o b a . N e s r e u su uzrokovali pogreka pilota, slaba vidljivost i nedostatak radara.

V G D J E SE NA A V I O N U NALAZE MOTORI? M o t o r i m o g u biti p o s t a v l j e n i na bilo k o j e m mjestu na avio n u gdje ne ometaju ravnoteu aviona u letu. M o t o r i se m o r a j u smjestiti tako da do njih lako d o t j e e gorivo iz velikih spremnika. K l i p n i , t u r b o m l a z n i i turbopropelerni motori m o r a j u sprijeda usisati zrak, a straga izbacivati v r u e p l i n o v e koji tjeraju a v i o n p r e m a n a p r i j e d . Klipni i turbopropelerni motori p o k r e u p r o p e l e r e koji v u k u ili guraju a v i o n kroz zrak. V u n i propeleri n a l a z e se ispred motora postavljenih na kljun ili krila a v i o n a . N e k i m o d e l i imaju propelere gurae smjetene sa stranje strane motora o b jeenih o krila. Postoje a k i guraj-vuci motori s p r o p e lerima na o b a kraja. Putniki a v i o n i koriste turb o m l a z n e motore u g r a e n e ili o b j e e n e o krilo, ili na stran j e m dijelu trupa. Brzi lovci imaju t u r b o m l a z n e motore u trupu ili uz njega.

G D J E SE N A L A Z I

I T O JE C R N A KUTIJA? C r n a kutija je p o p u l a r n o i m e z a u r e a j koji n o s e a v i o n i , a slui za z a p i s i v a n j e d o gaaja prilikom leta. O n a slui da se saznaju u z r o c i k v a r o v a koji s e m o g u javiti. C r n a kutija p o k a z u j e stanje avionskih sistema. D a j e o b a vijesti o smjeru leta, visini, brzini, p r o m j e n a m a visine i s l i n o . Na n e k i m se ureaj i m a p o d a c i urezuju u m e talnu foliju. V r p c e se n a l a z e u kutiji koja se ne m o e raz-

biti, otporna je na vatru i pluta. Prilikom nesree kutija se i z b a c u j e iz a v i o n a i kasnije p r o n a l a z i . Postoje i digitalni ureaji koji informac i j e zapisuju b i n a r n i m kodom. O s i m ureaja z a p r a e n j e leta, a v i o n i u pilotskoj kabini imaju i ureaje za s n i m a n j e razgovora p o s a d e . S t r u n j a c i na temelju tih podataka saznaju uzroke n e s r e e a k i a k o su svi u a v i o n u p o g i n u l i . Takvi podaci pomau konstruktorima da p r o i z v o d e sigurnije a v i o n e .

Boeing 727 (motori na stranjem dijelu trupa)

119