Dr.

Musli Vrbani

SHEKULLARIZMI, LAICIZMI DHE VEHABIZMI Shekullarizmi, laicizmi dhe vehabizmi jan terma t cilat jan paraqitur n t njjtn koh, e para dhe e dyta n perndim ndrsa e treta n lindje. - Kur Evropa n mesjet u prball me luftra t pr jakshme fetare, lindn reformator si !uther dhe "alvin, t cilt krkuan marrjen e pushtetit n a dora e klerit katolik. #randaj dhe protestantt bashk me intelektualt iluminist n kto rrethana kmbn uln n pavarsimin e shtetit n a kisha. - Kur perandoria $smane %&ilafeti 'slam( ishte ne shkall t lart t zhvillimit, lindi lvizja e )uhamed *bdul +ehabit pr ta ndar shtetin n a ,hamia. - Kur n Evrop shteti sht ndar n a kisha, Evropa ka filluar t zhvillohej. - Kur pas -. shekujve, n 'slam shteti sht ndar n a ,hamia vendet islame kan filluar t mos zhvillohen dhe kan mbetur t prapambetura. Ktyre tre termave nevojitet tu bhet nj analiz krahasuese dhe nj vshtrim historik. E para: She ullari!"i. /jala se ulari!" %lat. Saeculum( ka kuptimin e shekullit, periudhs njqind vje0are. #ra me sekularizmin %shekullarizm( kuptojm prshtatje me kohn n t ciln jetohet. /illimisht fjala #she ullari!"1 sht prdor n a shkrimtari britanik 2hor,h 2hekob &oulliouk n vitin -34-. &oulliouk duke qen antifetar e shpiku termin 5shekullarizm1 pr t prshkruar kndvshtrimin e tij pr t promovuar nj rre ull shoqror t ndar n a feja, pa i kritikuar apo lar uar besimet fetare. *i debatonte me t tjert se : Shekullarizmi nuk sht nj argument kundr Krishterimit, sht dika e pavarur nga ai. $ up%i" % rre&ulli"i% % sis%e"i% sh'(r'r shekullarizimi sht6 transferimi apo shitja e pronave t kishs. Kshtu q prona e Kishs s 7otit i dhurohet ksaj bote, prona i dhurohet shekullit. $ up%i" % ra)i'nali!"i% t inspiruar n a iluminizmi evropian, shekullarizmi nnkuptohet si lar im n a 8ma jia9 %)a, :eber(, 8pjekuria e njeriut9 %'mmanuel Kant( dhe 8botkuptimi i toksores9 %8jo i qiellores9 s /riedrich &e el(. ; shekullarizm dija shekullare haptas sht ajo lloj dije, e cila jendet n kt jet, e cila sht e lidhur me sjelljet e ksaj jete. $ up%i" *il'!'*i i bots tjetr. i bazuar n racionalizm t plot shekullarizmi sht mohues i fes dhe

$ p'li%i she ullari!"i sht nj lvizje drejt ndarjes s fes n a qeverisja %shteti( n at mnyr q li jet e bazuara n a librat e Shenjta %si <ibla, =evrati dhe Kur9ani %Sheriati( ( t zvendsohen me li jet civile %njerzore(. $ aspe % his%'ri ap' r'n'l'&+i shekullarizmi sht nj proces i ndryshimit radual dhe koordinimin e fes %or anit t kishs( shtetit dhe shoqris civile pr realizimin e krkesave

dhe nevojave t kohs. ; a ky aspekt nuk kemi ndarje t shtetit dhe politiks n a feja, por dhnien fund t pushtetit t klerit, pra q kleri t mos ket pushtet apo qeverisje. Shekullarizmi asociohet me periudhn e 'luminizmit n Evrop dhe ka luajtur nj rol qendror n shoqrin perndimore.

E ,-%a: Lai)i!"i. Lai)i!"i: /jala laicizm %lat. !aikos apo !aicus( domethn ajo q i prket popullit, q rrjedh n a populli, j e prbashkt apo e pr jithshme, jasht or aneve zyrtare dhe administrative, jo qeveritare, civile %jo ushtarake(, etj. #r her t par fjala laicitet n konotacionin e 8mos ndrhyrjes s shtetit n punt e fes dhe kishs9, 8ndarjes s shtetit n a feja dhe kisha9 dhe 8si uria e lirive fetare t qytetarve9 sht prdorur n /ranc %pas vitit -3>?(, n kuadr t aktiviteteve civile, politike dhe parlamentare. /jala laicitet sht prdorur pr t kuptuar lirin e institucioneve publike dhe ve0anrisht t shkollave fillore n a ndikimi i Kishs Katolike n ato vende ku ajo ka pasur ndikim n kontekstin e nj procesi shekullarizues. #remisat e laicizmit n pr jithsi mund t9i prkufizojm si m posht6 - !aicizmi ndalon diskriminimin fetar, etnik dhe jinor dhe diskriminimet mbizotruese n marrdhniet midis institucioneve t shoqris. - @eformimi i qasjes fetare %kishtare( ndaj 0shtjeve shtetrore, jithnj duke pasur parasysh nevojat dhe krkesat e ksaj bote. Shihet se laicizmi sht nj proces socio-politik q rre ullon lidhjet mes shtetit dhe institucionit t fes si dy or ane t pavarura n a njri-tjetri. ; shum raste haset n n atrrimin e shekullarizimit me laicizmin, ku n vend t laicizmit prdoret shekullarizmi dhe anasjelltas, mirpo n mes tyre ekziston nj vij dalluese6 - )e shekullarizm kuptohet ndarja e shtetit n a feja, ktu kemi t bjm m shum me shtetin, shoqrin civile n njrn an dhe institucionin e fes n ann tjetr, t cilat n bashkpunim t plot dhe duke ndihmuar njra-tjetrn ecin drejt reformimit, ndryshimit, modernizimit apo thn shkurt drejt prshtatjes me shekullin %me kohn(. - Kurse laicizmi nnkupton ndarjen e shtetit n a or ani i fes, por jo edhe fen n a politika dhe shoqria. Edhe pse me !aicizm ndalohet ndikimi i fes n qeverisje apo pushtet prapseprap n Evrop kemi parti t mdha krishtere t cilat jan nn influencn e kishave. Ka dallim n mes t thnieve6 .% e% sh%e% *e%ar. dhe .% e% *e sh%e%r're.. ; #sh%e%in *e%ar. qeveris feja, ndrsa n vendin ku sht #*e+a sh%e%r're. kuptohet aty ku shteti qeveris ndrsa feja sht zyrtare n at shtet. ; a kjo mund t thuhet se laicizmi i vrtet arriti t instalohet i plot vetm n /ranc, kurse vet 8lo jika e laicizmit9 deprtoi n shtetet katolike t Evrops perndimore si <el jik, Spanj, #ortu ali dhe n 'tali (The ise and !ecline "# $estern %i&eralism, 'nth"n( 'r&laster).

!aicizmin radikal francez t periudhs s kryeministrit Emile "ombes e huazoi themeluesi i =urqis moderne, Kemal *taturku. ) pastaj, me jithse francezt rishikuan laicizmin e tyre, n =urqi kjo sht shndrrua n ideolo ji pr t shtypur besimtart musliman. )und t konstatojm se kemi dy drejtime t laicizmit6 ' pari sht !aicizm, sekularizm i orientuar kundr reli jionit me detyr pr t mbrojtur shoqrin n a reli jioni dhe reli jioziteti, dhe i dyti sht !aicizm i orientuar drejt mbrojtjes s shprehjes s reli jionit dhe reli jiozitetit n shoqri. Aisa dijetar mendojn se laicizmi sht nj form e maskuar e anti-klerikalizmit dhe shkelje e t drejtave individuale e shprehjes fetare, dhe kjo n vend q t promovoj lirin e mendimit dhe lirin e fes, e ndalon besimtarin t ndjek fen e tij. #erndimi sht nj trend i mirnjohur shekullarizmi dhe eksportimi i tij nprmjet sistemit demokratik sht instaluar edhe n vendet e tjera t !indjes. ; vitin -3.B, kur ka filluar rendi i ri shoqror botror, pra i ashtuquajturi =*;A&')*= %@end dhe sistem i ri shoqror(, n perandorin osmane, ather kan filluar edhe shenjat e para t paraqitjes s shekullarizmit edhe n lindje, q n histori quhen 2hon =urqit e rinj, mirpo prapseprap nuk ka pasur shekullarizim. #as lufts s par botrore dhe pas rnies s perandoris $smane n vitin -BC., pra me rnien e hilafetit dhe t sulltanit osman hapet rru a e ndrtimit t shteteve kombtare n <allkan si0 sht edhe Shqipria. #o ashtu me rnien e perandoris $smane n vitin -BC., shekullarizmi kaloi edhe n vendet tjera 'slame si n Siri, *rabi Saudite por edhe t jitha shtetet e reja 'slame, t cilat n jirin e tyre kan pasur edhe minoritete fetare t krishtera t cilat iu drejtuan filozofive t qeverisjes shekullarizuese dhe laicizuese. Edhe pse *rabia Saudite, e cila qysh n fillimet e veta vendosi n kushtetutn e vet bazat e Sheriatit dhe t jykimit n baz t ktij li ji edhe *rabia Saudite sht shtet !aik edhe pse kt ata nuk e pranojn.

)und t konstatojm se kemi tri lloje t botkuptimit t Shekullarizmit dhe !aicizmit6 B'% up%i"i i par6 Shekullarizmi dhe !aicizmi i cili sulmon fen dhe sht kundr fes. B'% up%i"i i ,-%: Shekullarizmi dhe !aicizmi i cili mbron diskriminimin fetar pra nuk sht kundr fes por q mbron bindjet fetare mirpo nuk lejon ndikimin n qeverisje shtetrore, dhe B'% up%i"i i %re%6 Shekullarizmi dhe !aicizmi ku feja dhe shteti n mnyr paralele ndihmojn njra tjetrn, por q secila prej tyre vepron e pavarur n a njra tjetra.

$ ba! % b'% up%i"i% % par % she ullari!"i%, Shqipria n vitin -BD3 ndaloi edhe kishat edhe ,hamit duke u br si shembull tipik n bot i shekullarizmit.

; ba! % b'% up%i"i% % ,-% =urqia e )ustafa Kemal *taturkut, i cili doktrinn e vet qeverisse e n riti n nivel kushtetues, duke e ashprsuar luftn pr zbatimin e saj, sa q ka krkuar t nacionalizoj edhe fen islame, duke krkuar q edhe Kur9ani t kndohet turqisht edhe ezani t kndohet turqisht, edhe falja e pes kohve t namazit t bhet turqisht. B'% up%i"in e %re% n pr jithsi e praktikuan vendet tjera si n perndim ashtu edhe n lindje. E /re%a: Vehabi!"i. - ; kohn kur muslimant kishin halif le al kurse halifi kishte vali n 0do vend t bots muslimane, paraqitet lvizja +ehabite e cila refuzon edhe institucionin e hilafetit, duke pohuar se hilafet universal nuk duhet t ket. 'bn *bdul+ehabi mendon se n territorin e caktuar duhet shpallur sundimin e t drejts s 7otit, dhe aty t ket imam, e jo edhe t ket halif universal pr tr botn. - ; kohn kur lindn reformatort evropian t cilt kmbn uln pavarsimin e shtetit n a kisha u paraqit lvizja +ehabite pr ta ndar shtetin n a ,hamia, pasi q familja e *bdul +ehabit me familjen Saude bn marrveshje q vehabijt t merren me 0shtjet fetare ndrsa Saudt t merren me 0shtjet politike dhe mbretrore. - ; kohn kur #erandoria $smane ishte e an azhuar n luft kundr Kryen ritjes serbe, dhe me @usin, filloi kryen ritja +ehabite. - ; kohn kur ushtria franceze filloi t zbarkohet n E jipt dhe muslimant mbroheshin n a ushtria e ;apoleonit vehabijt kryejn masakra, pla0kitje dhe shkaktuan rrmuj t madhe, kryesisht ndaj banorve mysliman. - ; kohn kur *n lia me ushtart e saj arriti n )oskut % n vitin *+,-(, e shteti islam osman ishte i preokupuar n a sulmet e jashtme dhe nuk kishte mundsi t merrej me vehabijt, ata %vehabijt( tri her u n ritn kundr &ilafetit edhe pse tri her u dorzuan ata prapseprap ia kan arritur qllimit t tyre. ; mbrojtje ndaj kryen ritjeve t tyre t njpasnjshme kundr halifatit t perandoris osmane, )uhammed *li #asha me ushtri t madhe muslimane n a E jipti erdhi n krahinn e &i,hazit dhe aty rrept u konfrontua me lvizjen vehabite. +diqn shum mysliman n t dy ant.

Vehabi!"i ,he r-en&ri%+e% e %-re Kr-en&ri%+a e par: #ushtimi i ;e,hdit n vitin ->>4 n a ana e )uhammed 'bn Saudit ishte shenja e par pr daljen n siprfaqe t nj force t re fetare, politike dhe ushtarake. ' biri i )uhammed ibn Saudit, *bdulazizi prkundr vshtirsive m ->3D pushtoi @ijadin dhe bri bashkimin me ;e,hdin. Kjo ishte prova m e si urt se sukseset vehabite s9kan t ndalur. ; viti -3?. Saud ibn *bdulazizi, pushton )edinn. ; vitin -3?E Saudi pushton )ekn dhe jep urdhres me t ciln ndalohet le,imi i lutjes pr sulltanin osmanli n ,huma t premteve n )ek. Kjo shfaqje ishte 0shtje tejet e rrezikshme. #rinci Saudi pasi hyri n )eke i shkroi letr sulltanit6 5; a Saudi SelimitF ;

)eke kam hyr m E muharrem -C-3 hi,hrij %-3?E(, kam rrnuar 0ka kam jetur n )eke n a shenjat pa ane mushrike. E ke pr detyr t9u urdhrosh mkmbsve n Aamask dhe Kajro q mos t vijn n kt qytet t shenjt1. Kryen ritjes vehabite nuk iu nnshtrua shteti 'slam, por n a njra an Sulltani dhe n a ana tjetr )uhammed *liu jat viteve -3----3-4 bn katr luftra dhe n adhnjyen ndaj vehabistve dhe mbretit t porsaemruar i imponuan kushte t rnda pr nnshtrim. )irpo, srish shprtheu kryen ritje. Kshtu, n vitin -3-D nn komandn e 'brahim pashs, u nis ushtria e fuqishme, q prfundimisht ta mund ushtrin vehabiste, kurse mbretin *bdullah ta dorzoj n Stamboll, t cilin #orta e ekzekutoi m -> janar -3-3. ; kt mnyr kryen ritja e par e vehabinjve mori fund. Kr-en&ri%+a e ,-%: =ri vite m von, pra n vitin -3C-, nj de e familjes Saud, me princin =urkij, srish e formoi mbretrin vehabite, me selin n @ijad, jo lar selis s mhershme. ) -33E, perandoria $smane prap pushtoi @ijadin dhe shpartalloi shtetin e dyt vehabit, kurse familja Saud u strehua n Kuvajt. Kr-en&ri%+a e %re%: Shtetin e tret vehabit e formoi princi *bdulaziz. *i, m -B?-, n krye t nj rupi njerzish, deprtuan n @ijad dhe pushtuan selin mbretrore. #astaj pasuan sukseset e njpasnjshme dhe, pas marrjes s &ailes m -BC-, zotroi tr ;e,hdin. Aeri sa zhvilloheshin luftrat ndrmjet ushtris s )uhammed *li #ashs dhe vehabijve n &i,haz, britanikt e shfrytzuan kt konflikt dhe e pushtuan <ahrejnin. )e kt filloi procesi i kolonizimit n a ana e <ritanis n tr territorin e bots islame.

Vehabi!"i ,he Hila*e%i Sa i prket 0shtjes s imamit apo halifit, jo q refuzojn imametin shi9it, por refuzojn edhe institucionin e hilafetit, duke pohuar se hilafet universal nuk duhet t ket. 'bn *bdul+ehabi mendon se n territorin e caktuar duhet shpallur sundimin e t drejts s 7otit, dhe aty t ket imam, e jo edhe t ket halif universal pr tr botn. )e kt ata provonin ta privojn n a le jitimimi fetar #erandorin $smane, duke e eliminuar halifin dhe duke e promovuar imamin. ; vitin ->3> emiri *bdulazizi e proklamoi administratn e pavarur shtetrore dhe e futi sistemin trash ues t sundimit %hukm Girathi(, duke i si uruar vend t birit Saudit t bhet 5halif1 pas tij. )uhammed ibn *bdul+ehabi ishte i pranishm n kt promovim. /atkeqsisht, sistemi trash ues, sipas shembullit politik, kaloi edhe n rrafshin fetar. #as vdekjes se )uhammed ibn *bdul+ehabit m ->BC, trash ues u b i biri i tij Aehlani.

Vehabi!"i ,he "arr0esh+e% e %-re "e sh%e%e% 'l'nialis%e 5#ushteti britanik ishte n paqe, n marrveshje dhe n bashkpunim t prhershm me vehabijt1. ; marrveshje parashihej q <ritania nuk do t przihet n konfliktet e tyre fetare, kur derdhet jaku musliman. *ta do t9i sulmojn vetm ata q do t9i atakojn barkat dhe anijet e tyre q kan ardhur ta robrojn dhe pla0kitin botn islame. *n lia u ka premtuar liderve t fiseve arabe pavarsi dhe sovranitet t plot, nse ata do t luftojn kundr osmanlinjve. <ritanikt ua theksuan vehabijve se ata nuk do t przihen rreth lufts s tyre q e zhvillojn kundr atyre q nuk pajtohen rreth 0shtjeve fetare dhe krkuan vetm q vehabijt mos t9i sulmojn barkat dhe anijet e tyre t ankoruara. #rpos me *n lezt, Saudt kan pasur marrveshje edhe me /rancn kur ;apoleoni i dr oi misionart e tij t vendosin bashkpunim dhe lidhje me 'bn Saudin dhe i ofroi atij aleanc kundr shtetit osman. <ritania dhe /ranca lidhn )arrveshjen e fsheht Sykes-#icot, n t ciln parashihet ndarja e pjess qendrore lindore t #erandoris $smane. #ra, edhe pse marrveshje ka pasur edhe m hert, por pas ksaj marrveshje u intensifikuan edhe m shum. 'bn Saudi i njoftoi <ritanikt me proklamatn e vitit -3-? se u ka dhn urdhr njerzve t vet q mos t9i prekin barkat dhe anijet an leze. *jo q doli n a kontrolli i pushtetit islam ishte e sinkronizuar dhe e koordinuar me kolonizatorin e forcave perndimore6 <ritanin apo /rancn pr t coptuar shtetin islam. Vehabi!"i %hrre% n pari"in e %e0hi,i%, ,he n "'hi"in e 1shir u%1 +ehabijt duke e quajtur veten ehl9ut-tevhid, t jith t tjert jasht tyre i quajtn ehl9ul-shirk %idhujtar(. )irpo, Ht tjertH, i quajn vehabistt si kokfort, ekstrem dhe zemrn usht n t perceptuarit e tevhidit, sepse ndrtimi i mauzolejeve %=eqeve( dhe vizitimi i tyre nuk sht idhujtari e arabve parakur9anor. )e shenjtri dhe adhurim n vehabizm nnkuptohet 0do respektim, qoft ai q z fill n tradit apo miqsi. ; ritja e mauzolejeve %=eqeve(, vizitimi i rre ullt i tyre dhe qndrimi me prulsi para tyre nuk sht rru deri n idhujtari dhe politeizm, por sht vet idhujtaria. Ktu qndron edhe faktori i ndarjes ndrmjet vehabistve dhe t tjerve, sepse, t tjert mendojn se vehabistt e teprojn n krkesat e tyre ri oroze,

Vehabi!"i ,he *i hu
+ehabijt nuk i pranojn medhhebet, bile medhhebet n islam i quajn idhujtari. =endenca e vehabistve pr eliminimin e medhhebeve dhe mosz jedhja e mjeteve pr zhdukjen e tyre na detyron t konstatojm se an azhimi i tyre ka qen dhe sht i paarsyeshm. /ikhun shi9it e refuzojn sidomos pr shkak t bindjes s shi9itve se imami sht i pa abueshm n fjal dhe vepra dhe se i,htihadi i imamit sht obli ativ. )eq kto virtyte i posedon vetm pej amberi,

Vehabi!"i ,he pari"i sh en)'r ,he in%ele %ual

+ehabizmi lufton edhe kundr tendencave t ndryshme ideolo jike islame, sikurse sht edhe kundr filozofis, +ehabizmi ndr synimet e tij kishte pen imin e kelamit dhe t filozofis islame, prpos q kt n mas t madhe e arriti n Siujdhesn *rabe, me mjete t dhunshme dhe krcnuese, kt nuk arriti ta bj n E jipt, =urqi, 'ran, 'ndi dhe n vendet tjera. *ta me njeshtra dhe strate ji djallzore filluan t9i sulmojn alimt e ehli-sunnetit dhe ta shkatrrojn islamijjetin prbrenda e sidomos n vendet si0 sht *rabia Saudite, ku alimt e ehli-sunnetit nuk u,ojn t flasin haptazi. #o ashtu, pr t jith myslimant q nuk mendonin si ata, ishin n pamshir ndaj tyre, ndaj duhet t betohen se heqin dor n a bindjet e tyre dhe t msojn kredon e tyre n a msuesit e rinj. ;uk arriti ta pen oj as sufizmin dhe shi9izmin, e edhe m pak deprtimin e ideve dhe sistemeve perndimore. Iysh me paraqitjen e +ehabizmit, sht paraqitur nj numr i madh shkrimesh q kundrshtonin parimet e tyre, sidomos shkrimet e dijetarve me prejardhje e jiptiane, osmane por dhe t vendeve t tjera. ; to kryesisht theksoheshin, vrazhdsin, n urtsin dhe ekskluzivitetin e tyre teorik dhe praktik. - Ed-Aahlani, mufti i )ekes, paraqitjen e vehabistve e quajti hiq m pak se fitne. - ;j tjetr dijetar arab paraqitjen e lvizjes vehabiste e prshkruan6 Potez i suksesshm q Perndimi e trhoqi ishte themelimi i nj lvizjeje fetare e cila n formn e saj t jashtme do t dukej islame, e n esenc detyra e ksaj lvizjeje do t ishte q vendet perndimore, nprmjet saj, ta marrin pushtetin mbi myslimant dhe ta rrnojn hilafetin.