Dr.

Musli Vrbani

SHKENCA E T LEXUARIT (KNDUARIT) T PRPIKT T KURANIT

TEXHVIDI

Kaanik, 2008

Dr. Musli Vrbani

SHKENCA E TEXHVIDIT

Recenzent: Dr. Lulzim Esati

Korrektor: Burim Bunjaku

Radhitja kompjuterike, Kopertina dhe dizajni grafik: Mumin Shehu

Shtypi: Verana, Prishtin

Kaanik, 2008

T drejtn e ribotimit e rezervon botuesi

HYRJE
Profesioni i msuesit sht prej profesioneve m fisnike, ndrsa profesioni i msimit t Kuranit fisnik sht edhe m madhshtore. Msuesit dhe edukatort e fes Islame jan njerzit m t graduarit dhe profesioni i tyre sht m i muari, dhe m meritori, sepse pr kt Muhamedi a.s. ka thn: M i miri prej jush sht ai, i cili mson Kuranin dhe pastaj i mson t tjert. Kt punim modest dhe kt vepr ia kushtoj vllezrve t mi, kolegve e hoxhallarve, t cilt me prkushtim e kan marr detyrn pr tua msuar t tjerve fen, q Kurani t lexohet me prpikri, dhe nxnsit e studentt t mos e lexojn Kuranin gabimisht e me t meta. T lexuarit e Kuranit dhe mnyra e metodologjia e tij sht e veant, e cila na ka ardhur brez pas brezi, duke filluar prej sehabve r.a., e ata prej t Drguarit t Allahut s.a.v.s., e ai prej Xhibrilit. Pr kt arsye sht obligim prmbajtja e rregullave t leximit t Kuranit (Tertil) me prpikri, duke u bazuar n urdhrin e Zotit t Lartmadhruar:

...
Ve rettilil kurane tertila. ... Dhe lexo Kuranin rrjedhshm me prpikri. (El-Muzemmil, 4) Qllimi i tertilit sht q kuptimi i fjals t deprtoj n mendje, n zemr dhe n shpirt. Me nj fjal, q njeriu t kuptoj domethnien dhe piksynimin e fjals s Allahut. - Kjo shkenc sht prej shkencave m fisnike, sepse merret me studimin e librit t Allahut. Prej momentit kur ka zbritur Kurani e deri m sot, t gjith dijetart jan pajtuar se sht vaxhib leximi i Kuranit me texhvid. Ka dallim t madh n mes t atij, i cili e kryen punn me precizitet, prpikri dhe atij, i cili e kryen punn jo preciz, me joprpikri dhe me neglizhenc. Kshtu do prodhim i cili nuk sht kualitativ nuk e pranojn njerzit dhe largohen, dhe nuk ndiejn interesim fare. Ata t cilt tregojn interesim t madh me fjal e vepr dhe tregojn angazhim t madh n precizitetin dhe prpikrin e leximit, ata sjellin freski n zemra, lumturi n shpirtra, afrim n fjaln e Allahut, ata sjellin dobi, dhe ata presin shprblim, dhe knaqsi prej Allahut. 4

Texhvidi Prpikria n fjal dhe n t folur, duhet t ket t njjtin interesim si n t vepruar, sepse fonetika e shkronjave sht shkenc, e cila ka rregulla, ligje dhe dispozita. Muhamedi a.s. e dgjonte me vmendje dhe prkushtim t plot kur Xhibrili ia lexonte atij Kuranin, pastaj Muhamedi a.s. e lexonte Kuranin dhe e sqaronte shkronj pr shkronj, duke e qartsuar seciln shkronj, duke qartsuar seciln cilsi, duke u prqendruar n seciln shkronj sa e meriton, duke i renditur shkronjat n fjal,e fjalt n fjali e kshtu me radh, po ashtu Muhamedi a.s. ndalej n fund t ajetit, ajet pas ajeti, po ashtu e zgjaste shkronjn aty ku nevojitej t zgjatej, dhe e shkurtonte aty ku duhej t shkurtohej. Ky ka qen Tertili Texhvidi i Muhamedit a.s. Shpresoj q, edhe mua edhe ju, Allahu t na bj prej atyre q e lexojn Kuranin e msojn at dhe menjher i msojn tjert pr ta lexuar me prpikri, q t arrijm gradn e atyre, q Allahu i ka ngritur m s larti, pra me pejgambert, me t sinqertit, me dshmort, me t mirt, sepse nuk ka shoqri m t mir se shoqria me ta. Muhamedi a.s. e ka lexuar Kuranin ulur, n kmb, i shtrir, duke ecur, i hipur n mjet qarkullues, me abdest dhe pa abdest. Muhamedi a.s. ka pasur dshir ta dgjonte leximin e Kuranit prej tjerve. Transmeton Buhariu dhe Muslimi se Ibni Mesudi r.a. ka thn se Muhamedi a.s. m tha: M lexo Kuran. Ndrsa ai i ka thn: - Po si t t lexoj Kuran, kurse ty t sht zbritur?! Muhamedi a.s. ka thn: Vrtet un dshiroj t dgjoj prej tjerve (si e lexojn). Ibni Mesudi ka lexuar suren En-Nisa, deri sa ka arritur te ajeti:

(En-Nisa, 41) Muhamedi a.s. i ka thn: Deri ktu mjafton! Kur e ka shikuar Ibn Mesudi r.a., e ka pa se si Muhamedit a.s. i pikonin lott prej syve t tij. Qllimi i tertilit - dhe t lexuarit me prpikri, dhe me vmendje sht q kuptimi i fjalve t arrij n mendje, n zemr, dhe n shpirt, q njeriu ta kuptoj plotsisht fjaln e Allahut t Lartmadhruar. Texhvid prpikri n shkronja, prpikri e zrit t shkronjave. Xhezairiu thot: Dijetart si jan interesuar pr adhurim ndaj Allahut pr t kuptuar domethnien e Kuranit dhe praktikumin e ligjeve t tij, ashtu jan interesuar pr adhurim n ekzekutimin e shkronjave, vendosjen e tyre n vendin e tyre, cilsit e tyre, pr t mos iu shmangur aspak theksimit t drejt t tyre. Texhvidi sht stolia e Kuranit (Hilijetil Kuran).
5

KAPITULLI I PAR
HYRJE N SHKRONJAT E KURANIT

ELIFI
Elifi sht shkronja e par e alfabetit arab. Kjo shkronj fillon t theksohet prej fundit t fytit dhe n t njejtn koh i tr fyti duhet t jet i lir.

( hemze) dhe ( elif) jan nj shkronj dhe e zvendsojn njra- tjetrn. Nse mbi ( ) elif vendoset viza , ather lexohet sikurse zanorja
e.
Shembull: Nse nn

e viza

e , ather lexohet sikurse zanorja

i.

( ) elif vendoset
i i

i i , ather lexohet sikurse

Shembull:

Nse mbi zanorja u.

( )

elifit vendoset shenja

Shembull:

viza mbi shkronj quhet El-Fethatu dhe lexohet e.

viza nn shkronj quhet El-Kesretu dhe lexohet

i.

kjo shenj mbi shkronj quhet Ed-Dametu dhe lexohet u.

Vrejtje: Kjo rregull vlen te t gjitha shkronjat.

SUKUNI

ather lexohet .

Es-sukun do t thot heshtje, qetsi.

Kur mbi elifin

( , ) vendoset Es-sukun

Shembull:

Lexo:

i i

u u

Vrejtje: Sukuni shkruhet n mes dhe n fund t fjals q do t thot nuk shkruhet n fillim t fjals. Pra, gjithmon fjala fillon me njrn prej zanoreve tjera E I U.

HEMZEJA

) shkruhen s bashku.
9

Hemzeja sht motrzim i Elifit ( .)

Ndonjher edhe elifi Shembull:

( ) edhe

Hemzeja (

Ndonjher Hemzeja

shkruhet n vete dhe e zvendson elifin.

Ndryshe Hemzeja edhe quhet Elifi i Shkurtuar. Pr dallim nga Elifi, Hemzeja ndonjher shkruhet s bashku me bashtinglloren Jaun ( ) dhe va-un ( ) dhe ather kur ta merr kuptimin e shkronjs i dhe u.

ZANORET E GJATA
Veori e gjuhs arabe sht se prbhet prej zanoreve t dyfishta, rrespektivisht prej zanoreve t gjata dhe zanoreve t shkurta. Si kemi prmendur, zanoret e shkurta jan: El-Fethatu. El-Kesretu.

10

 Ed-Dametu. Es-Sukun.
Shembuj t zanors s shkurt me shkronjn elif ( :)

e i

Shembuj t zanors s shkurt me hemze ( :)

e i u Nse mbi Elif ( ) vendoset Elifi i shkurt, ather lexohet zanore a e gjat:

ii Nse mbi Elif (

ii

ii

ii

Aa Aa Aa Aa Aa Nse nn Elif ( ) vendoset zanorja e shkurt s bashku me shkronjn - Jaun, ather lexohet i e gjat:

ii

) vendoset shenja

e cila quhet dametun dhe i

bashkangjitet shkronja vaun, ather lexohet u e gjat:

Uu Uu Uu Uu Uu E njejta rregull vlen edhe pr El-Hemzetu ( ) e cila sht motrzim i Elifit, por e njejta rregull vlen edhe pr t gjitha shkronjat e alfabetit arab t cilat do ti msojm radhazi. Shembull:
11


Aa

Aa

Aa

Aa

Aa

Ii

Ii

Ii

Ii

Ii

Uu

Uu

Uu

Uu

Uu

TENVINI

_ __ _ _ _

TENVINI (Nunimi) sht shenj e cila shkruhet gjithmon n fund t fjals dhe asnjher nuk vjen n filim apo n mes. Ndryshe edhe quhet dyfishim i zanores n t shkruar por jo n t lexuar. Shembull: Shkronja ( ) Elif me El-Fethatu __ _ lexohet E. Ndrsa nse ia shtojm _ edhe nj El-Fethatu lexohet Krahaso: En.

Shkronja ( en en en e e e ) Elif me El-kesretu ____ lexohet i. Ndrsa nse ia shtojm dhe nj El-Kesretu lexohet Krahaso: in

in.

in

in

12

Shkronja (

) Elif me Ed-Dametu

shtojm edhe nj Ed-Dametu

__ _ lexohet U. _ lexohet Un.

Ndrsa nse ia

un un

un

un in

en

un

in

en

TENVINI

En

En

En

En En

En

In

In

In

In In

In

Un Un

Un Un

Un

Un

Un Un

In

In

En

En
13

Vrejtje: Tenvini (Nunimi) shkruhet gjithmon vetm n fund t fjals.

TESHTIDI ____
(Prforcuesi Dyfishuesi)
___ TESHDID do t thot prforcues, shtrngues apo dyfishues. N gjuhn shqipe: Prsritja e shkronjs L e formon shkronjn LL. Prsritja e shkronjs R e formon shkronjn RR. Ndrsa n gjuhn arabe t gjitha shkronjat i nnshtrohen prsritjes, prforcimit apo dyfishimit e cila bhet nprmjet TESHDIDIT ( ). Teshtidi shkruhet mbi shkronj, dhe ather ajo shkronj sht e dyfisht dhe prforcohet. Shembull: dhe

N kt fjal ka ardhur ( B-ja) me sukun

( B-ja)

me El-Fethatu, ather njra prej tyre hiqet dhe

zvendsohet me TESHTID.

Eb-be be Eb-be be

Kulloss

Kullos

Kullosa

sht prmalluar Prmallimtar

Me prmallimtarin

Prmallimtarin

14

Vrejtje: Teshtidi shkruhet vetm n mes dhe n fund t fjals.

B

Buu

Shkronja B theksohet duke i bashkuar buzt dhe duke lshuar frymmarrje me hund.

Bii

Baa

Bu

Bi

Be

Ebbun

Bun

Bin

Ben

Baba i babs s babs Baba i babs Babn Babs Baba

Baba n der A sht baba? N der Dera Me babn

Baballart Ka refuzu

Babai

Babai im

Baba sht kthyer

Ka refuzu

Refuzoni (ju)

Refuzo (gj.f.)

Refuzo

Jeni refuzuar ju

Jan refuzuar (ata dy)

sht refuzuar

Kan refuzuar

Kan refuzuar (ata dy)

15

Shkronja - T theksohet duke e prekur qiellzen e eprme me majn e gjuhs dhe duke lshuar frym edhe prej gojs (prej mesit t dhmbve) dhe duke liruar frymmarrje me hund.

Tuu

Tii

Taa

Tu

Ti

Te

Bette

Tun

Tin

Ten

Je penduar (gj.f.) Je penduar Jam penduar A je penduar? Pendohu

Pendueset Pendohesh (gj.f.)

sht penduar (ajo) Pendohuni

sht penduar Jan penduar

Pendohem

Jan penduar (ato dyja)

Pendoheni (ju dyja)

Pendohuni (ju dy)

Ka dhn Vjeni

Bjerni

Pendohu (gj.f.)
vjen

Vjen (ajo)

Kan ardhur (ato dyja)

Ka ardhur (ajo)

Jepni

TH

Shkronja - TH theksohet duke e prekur fort majen e gjuhs me dhmbt e prparm dhe duke liruar frym nga hunda.1
1

Vrejtje: Dallimi ndrmet shkronjs dhe qndron te pikat; pra me nj pik sht shkronja ( B), me dy pika shkronja ( T) dhe me tri pika sht shkronja ( Th).

16


Thuu

Thii

Thaa

Thu

Thi

The

Bethun

Th

Thun

Thin

Then

Forcoje E kan forcuar (ata dy) E forcoj E forcoj mir A jeni duke e forcuar mir E forcoj mir

E ka forcuar (vrtetu) I forcuar mir

Forcone E kan forcuar E kan forcuar (ata dy) E ka shprbly E ka msuar mir Mobilje Trimat U ul mir

Jeni duke forcuar mir

XH

Xhuu

Shkronja - XH theksohet duke i afruar dhmbt dhe duke e prekur mesin e qiellzs s eprme me mesin e gjuhs.

Xhii

Xhaa

Xhu

Xhi

Xhe

Thexhxhun

Xh

Xhun

Xhin

Xhen
17


I dha prgjigjen Jeni prgjigjur Prgjigjem Prgjjigju

E ka pru Xhybja Kan ardhur (ata) Kan ardhur (ata dy)

Bjere

I jam prgjigjur

Ke ardhur (gj.f.)

Ka ardhur

A ka ardhur?

Kam ardhur

Ke ardhur

Eja Ardhsi

Kan ardhur (ata dy) A kan ardhur? Ka ardhur (ajo) A ka ardhur (ajo)?

sht ngulitur pr toke Kufoma U frigu E ka zgjedhur Musafir

H

Huu

Shkronja H nxirret nga mesi i fytit dhe duke i shtrnguar nofullat.2

Hii

Haa

Hu

Hi

Ha

Ehha

Hun

Hin

Han

E doni
2

E keni dashur

E dua

E ka dashur

Vrejtje: Shkronja Xh dhe shkronja -H e mesme ndryshojn n mes vete, ngase shkronja Xh e ka nj pik n brendi t saj.

18


sht mbuluar E ka mbuluar E mbuloj Mbulesa Kokrra

Kryeja haxhin Kryeje haxhin E kam kryer haxhin A e ke kryer haxhin? Haxh

E kan kryer haxhin Vitet A e kan kryer haxhin?

Argument

H

Huu

Shkronja - H theksohet nga pjesa e eprme e fytit dhe duke lshuar ngrthitje t leht.3

Hii

Haa

Hu

Hi

Ha

Ehha
Vllau i tij

H
Vllau im Vllaut

Hun
Vllaut

Hin

Han
Vllau

Me motrn time Motra ime Motra T kqijat
3

Me vllaun sht prishur

T kqijat E keqe
Vrejtje: Shkronja Xh dhe shkronja H e rnd ndryshojn n mes vete, ngase shkronja - Xh e ka nj pik n brendi t saj, ndrsa shkronja - H e rnd e ka nj pik mbi vete.

19


E keqe

Me t kqijat

Me t keqin

Me t shkatrruarin sht shkatrruar

I shkatrruari

D

Duu

Shkronja - D theksohet duke e prekur vijn e dhmbve dhe t qiellzs me majn e gjuhs.

Dii

Daa

Du

Di

De

Haddun
Kafsh

D
Edukator

Dun
Sjelljet

Din

Den

E edukoni Sjellja (Edukata)

Kam filluar

A keni filluar? Fillo Ka filluar Ariu

Me njrin E kam b t re

Njrin E gjej Bne t re

Njri I ri

Gjyshi im

Nj Gjyshi

Kufiri Caktoni Kam caktuar Cakto Kufiri

20

DH

Dhuu

Shkronja - DH theksohet duke i afruar dhmbt (por jo me i ngjitur) dhe duke futur gjuhn n mes tyre.4

Dhii

Dhaa

Dhu

Dhi

Dhe

Hudhdhin

Dh

Dhun

Dhin
Kur

Dhen
Kur

A kur? Ujq

Kjo Ujku

Pra Mickoja

I dyshimt (i pasigurt) E ka largu

Merre (gj.f.) E kan marr Merreni (ju) Merreni (ju dy) Merre

E merr (ti) E ke marrur (gj.f.) E ke marr E kam marr

Nj kurban e keni prer E prej E ka prer Nj kurban E kam prer

R
4

Shkronja - R theksohet duke e prekur me majn e gjuhs pjesn e mesme t qiellzs. sht tingull gjuhor
Vrejtje: Shkronja ( D) e leht dhe shkronja ( Dh) e leht ndryshojn n mes vete nga ajo se shkronja Dh e ka nj pik.

21


Ruu

Rii

Raa

Ru

Ri

Re

Berrun

Run

Rin

Ren

Ndoshta (shum her) Kan dshiruar

Zoti im Kam dshiruar

Zoti im Dshiron Dshiroj

Shiko Ka dshiruar

E kuptoj Fqiu

Prgjigju Ftohje (akull)

sht ftohur

I prgjigjem Trashgon

Trashgoj

Prgjegje (replika)

Me t mirin b mir Mirsi I mir T mir Ka

Z

5

Shkronja - Z theksohet duke prekur gjuhn me dhmbt e prparm.5

Vrejtje: Shkronja ( R) dhe ( Z) ndryshojn mes vete nga ajo se shkronja ( Z) e ka nj pik.

22

Zuu

Zii

Zaa

Zu

Zi

Ze

Izzun

Zun

Zin
Shto

Zen

sht shtuar

Ka shtuar

Shtoj

Ke vizituar (gj.f.) Ke vizituar (gj.m) Kam vizituar A ke vizituar? Ka vizituar Vizito

Pjeszs Pjeszs Pjes sht lejuar E ka Lejuar?

E kan vizituar E ka par A e kan lejuar (ata dy)? A e kan lejuar?

Ka shtuar Zeburi Me vizitorin

Kan vizituar (ata dy)

S

Suu

Shkronja - S theksohet duke takuar majn e gjuhs me dhmbt dhe duke liruar frym.

Sii

Saa

Su

Si

Se

Desse

Sun

Sin

Sen
23


Nj e gjashta U b keq

E shtun Shkaqet Shkak

E keqe Sureja Fshehtsit

E keqe Fshehtsit

E keqe Fshehtsi

Lavdroni Bjerni n sexhde

E ka lavdruar Mjegullat Magjia Bn sexhde Sexhdeja Ka b sexhde

Me msuesin Kan msuar Kan msuar (ata dy) Msimin Ka msu

SH

Shuu

Shkronja - Sh theksohet duke e takuar qiellzn me mesin e gjuhs dhe duke liruar frymn nga hunda.6

Shii

Shaa

Shu

Shi

She

Hashshun

Sh
T rinjt

Shun

Shin

Shen

Prgzo
6

I ri

U b i ri

Vrejtje: Shkronja (S) dhe (Sh) ndryshojn n mes veti se shkronja S sht pa pika ndrsa shkronja Sh i ka tri pika.

24


Lng (pierje) Pi

Nj qorb Ka pir

Kan pir

Kam pir

A ke pir?

Dshiron Forcoheni I fort

Kam dshiruar Forcoje

Ke dshiruar Fortsi M e fort

Ka dshiruar Forcohu

Sinjalizoj Prgzues Ka sinjalizu Njeri Konsultimin

S

Suu Sii Saa

Shkronja - S theksohet duke e takuar fort majn e gjuhs me mesin e dhmbve t prparm dhe duke liruar frym nga hunda.

Su

Si

Sa

Hassa S

Sun

Sin

San

Durimtar Durimtar Ka duru Gjuaj Ka gjuajtur

Duroni Kan duruar Kam duruar Duro Durim

25

Shok

Shok

sht b

Duroni

Gjoksi im Gjoksi Pengesa Ka pengu Me shokun

Pjesa ime Pjesa Posaqrisht Shpiun

Lakmues (briri) Ka lakmuar Forma E ka ngulitur Suri

D

Duu Dii Daa

Shkronja - D theksohet duke taku fort pjesn m t madhe t harkut t gjuhs me pjesn m t madhe t qiellzs apo t pjess mbi dhmbt e eprm bile duke prekur edhe rrnjt e dhmbve t eprm.7

Du

Di

Da

Seddun
I kan mshu

Dun
Bjeri I sht ra

Din

Dan

I kam ra I ka mshu (ra)

E rame Jan rrahur Iu kan ra I kan ra (ata dy) I ke ra (gj.f.)

Me sjellsin Sjellsi I bn dm I dmshm Dm

Dreka Sakrifikues Ka sakrifikue Ka ndriuar
7

E kundrta

Vrejtje: Shkronja S e rnd dhe shkronja D e rnd ndryshojn n mes vete vetm se shkronja D e rnd e ka nj pik.

26


Varri

Taksa

I frkuar

Knaqu (gj.f.)

Knaqu

Jan knaqur
(ata dy)

Jan knaqur I knaqur

T

Tuu

Shkronja - T theksohet duke mbledhur gojn dhe me tr gjuhn duke prekur gjysmharkun e qiellzs dhe duke lshuar frym nga fyti.

Tii

Taa

Tu

Ti

Ta

Hattun

Tun

Tin

Tan

Dboni Dbimin Dbim E ka dbu U paraqit

Dbimin Jan dbuar (ata dy) Jan dbuar Me dbuesin Dbues

Tuba (pem e xhenetit) Ke b mir (gj.f.) Ke b mir Ka b mir Kam b mir Bn mir

Ka fluturuar Fluturoj Fluturo Fluturon Fluturuesi

Bn zemrgjersi Me zemrgjrin I gjr Shtrirje Shtrirje

Hapat Kam prekur Bni zemrgjersi

Tregoni zemrgjersi

27

DH

Dhuu

Shkronja - DH theksohet duke e mbledhur gojn dhe me tr gjuhn me e prekur gjysmharkun e dhmbve t eprm dhe duke lshuar frym nga hunda.8

Dhii

Dhaa

Dhu

Dhji

Dha

Hadhdhun

Dh

Dhun

Dhin

Dhan

Hiss (pjess)

Hiss (pjess)

Hise (pjes)

Kshillo

Ndales Me ndaluesin

Pjesa ime Jam ndaluar

Fatlum Ndales

Fatet E ka ndaluar

Ndalsi

Me ndaluesin Ndalues E kam ndaluar

Ndaloj E ke ndaluar

Ndalon E kam ndaluar

E ke ndaluar (gj.f.)

A
8

Shkronja A theksohet prej mesit t fytit duke e mbajtur gojn hapur dhe duke e shtnguar.

Vrejtje: Shkronja T e rnd dhe shkronja Dh e rnd ndryshojn n n mes veti vetm se shkronja Dh e rnd e ka nj pik.

28


Uu

Ii

Aa

Deii

Un

In

An

Premto (gj.f.)

Premtoni

Premtoni (ju dy)

Premto

Numro

Ka numruar

Ka numruar

Numrat

I bhet ibadet sht pregaditur Pregadit Pregaditje

E kam pregaditur

I ke b ibadet (gj.f.)

Ke b ibadet Rob

Kam b ibadet I bj ibadet A i bn ibadet Robrit e mi Robrit Bni ibadet

Rob Thirre

Ibadeti im N ibadet Ibadetqoret Rob

Thirr Lere

sht

Ka bler Blej larguar E ka larguar

Shkronja - G theksohet prej pjess s eprme t fytit dhe duke liruar frym nga laringu.9
9

Vrejtje: Shkronja Ajn dhe shkronja Gajn ndryshojn n mes vete nga ajo se Gajni e ka nj pik.

29


Guu

Gii

Gaa

Gu

Gi

Ga

Beggi G
sht humbur Ka humbur

Humb

Gun
sht tradhtuar

Gin
Tradhtu

Gan
Nesr

Lufttar Ka luftuar Ka shikuar Shpella

I ka ndihmuar Shko n gurbet

Perndimi i diellit

I vetmuar

sht humbur

sht uritur

E ka pluhuros

Pluhuri

sht shtuar me bim

Ka humbur (ajo) Dshiroj

Dshironi

I uritur

E ka tejkalu me t kqia Mbulesa

Shprlarja e gojs

Me kriminelin

F

Fuu

Shkronja F theksohet duke i shtrnguar dhmbort e eprm me buzn e poshtme dhe duke liruar frym nga hunda.

Fii

Faa

Fu

Fi

Fe

Uffun
30

Fun

Fin

Fen


Tregon Ka fituar

Ka prfituar Kam fituar

Miu

Ka fituar

Ka kaluar

Kan ikur Ikja

Fito

Fiton

Fitoj

Ve e ve

Ik Personin Personit

Ka ikur Person

E ka veuar

Komoditet

E kan tejkaluar me komoditet

E kan tejkaluar me komoditet (ata dy)

Rreshtat Rreshtat E ka lakuar

Cilsit

Rreshti Lakues

Cilso

Kan lakuar (ata dy) Kan lakuar

K

Kuu

Shkronja K theksohet prej mesit t fytit dhe duke shtrnguar gojn dhe hundn.

Kii

Kaa

Ka

Ki

Ku

Hakkun

Kun

Kin

Kan

Ndoshta

Lexo

Ruane veten

Ruaje vetetn (gj.f.)

Ruaje veten

31


I fuqishm Vrtetim

I fuqishm E ka caktu Rob E ka shijuar Shijo T drejtat Kan vrtetu (ata dy) E drejta ime E ka drejtu E drejt

T drejatat e mia drejt Dakiki Mielli Jan furnizuar Kan furnizu (ata dy) Furnizimi im

Furnizim

Me e E ka furnizuar

Me t drejt

Vllau im Vllau Vshtirsi E vshtir E ka ndar

E ka fundosur Fundoset fundosur E ka fundosur Jan fundosur sht

K

Kuu

Shkronja - K theksohet duke e qelur gojn pjesrisht dhe duke shtrnguar pjesn e eprme t fytit dhe duke e prekur me pjesn e mesme t gjuhs.

Kii

Kaa

Ku

Ki

Ke

Sekke
Ke shkruar shkruar

K
Shkrimtar

Kun
sht br obligim

Kin
Libr

Ken
Ka

Libri im Librat Kam shkruar Shkruaj A t shkruaj?

32


Pabesimtari ka mohuar Rrenacak Rrenacak Rrenacak Ka rrejtur

Nder Me e fisnikruar Fisnik

Shum

sht shumuar

Fatkeqsi Falndero

Falnderues

Falnderuar

N ruku Ju bni idhujtari I ka b shok

Bjer n ruku Kan b idhujtari

Bjen n ruku Idhujtari

Ka ra n ruku

L

Luu

Shkronja L theksohet duke prekur me pjest ansore t gjuhs pjesn e qiellzs dhe duke lshuar frym nga t dy ant e dhmbve.

Lii

Lu

Li

Le

Laa

Del-le
Babiloni sht lagur

L
Dijamanti

Lun
Mirpo Brthama

Lin
Recito

Len
A t recitoj?

Hna e re E kam lejuar E lejuar E ka zgjedhur Zgjedhje

Ndoshta Hjeke

Argument

Analiz Ka rrshqitur

Dashamir

Trgo argument

sht shtrejtuar sht dridhur Trmeti

33

E ka nnmuar


Hija E ka hijsu Ndeze E ka mangsu Humbje Ka humbur

Ka matur Ka thn Ha (gj.f.) Thuar (gj.f.) Ha Thuaj

Ke thn Kam thn Kan ngrn (ata dy) Kan thn (ata dy) Kan ngrn Kan thn

M

Muu

Shkronja M theksohet duke i bashkuar buzt plotsisht dhe duke liruar frym nga fyti..

Mii

Maa

Mu

Mi

Me

Thumme
E kam plotsuar

M
E plot E ka plotsu

Mun
Keni vdekur

Min
Me ka

Men

Prpara

Ose

Udhheqs

Nna e nns Frytet

Nna

Falnderues sht falnderu Ahmedi E ka falnderu

Pllumbi

Ather ktu Pastaj

34

Gjaku Shok i ngusht

Shkatrrim sht shkatrruar E ka shkatrru

E ka meremetu

Meremetim

Rra

Ka gjuajtur

E ka nnqmu

Nnqim

E ka ofendu Ndiej er E ka ndi ern E ka prekur Agjroni Agjroj Agjroni agjruar Ka Agjro

Helm Grup (tubim njerzish)

N

Nuu

Shkronja N theksohet duke e prekur mesin e qiellzs me majen e gjuhs (paragjuhn) dhe duke e mbajtur frymn n ekujlibr.

Nii

Nu

Ni

Ne

Naa

Inne
Vrtet un Kemi besu

Nun

Nin
Nse

Nen
Nse Ti

Vrtet un Vrtet ne Vrtet ne Vrtet ne Vrtet Prej kujt Ju (gj.f.) Ti (gj.f.) Ju

Ju dy

Prej juve Prej neve Ndrtonie A me ndrtu Ndrtes Djemt Dy djemt Djali im Djali

Ndriques Ka arritur Drita Zjarri Zbritje Djali i djalit E kemi zbritur Pr lajmin E ka lajmru Lajm E zbresim sht zbritur E ka zbritur

Besoni Besojm Jan lejuar Leje Leje

35

Nuha a.s. Trashgojm

Lexojm

menduri

Xhint Xhini

Embrioni sht mendur

Shkronja V theksohet duke i bashkuar buzt dhe duke trhjekur frym nga fundi i fytit dhe duke e liruar nga mesi i buzve.

Vuu

Vii

Vaa

Vu

Vi

Ve

Kavvi
Pas Trashgimtar

V
Ka trashgu Tevrati

Vun
Tek

Vin
Briri

Ven
Ose

Ai sht nj sht b obligim Obligim E ka b obligim Gjatsi E ka gjetur

Davudi N lugin Lugina Dshirojm Dshiroj

Ka dshiru

sht shtuar Peshorja Peshuesi Ka peshu Kan transmetu Kan transmetu Transmeto

Barazo E forcojm

Vesveseli Forcat

Ai i cili fut huti Forcoje E ka kryer

Vesvese Tepruesi E ka tepru

Dritat

Ngjyra Gjumi

Ndrio Populli

H-
36

Shkronja - H theksohet duke e ulur gjuhn posht dhmbve t poshtm kshtu q gjuha trhiqet n trsi ndrsa prej pjess s poshtme dhe thellsis s fytit t del frym tinglluese.

Huu

Hii

Haa

Hu

Hi

He

Behhe
Aty afr Atje

H
Ktu Ato Ajo

Hun
Ata

Hin
Ata dy

Hen
Ai

Breng E kemi b

Me ato E ka b

Vrtet ato E ka krijuar Te ai

Prej tij Me at

A? Me t I tij

Me bujarin

Bujar E ka urdhru

Dhurues E ke krijuar

I ka dhuru atij Iksi Ka ikur

I kam dhn rast asaj

I dshirojm ato E dshiroj at E dshirojm at Me kthy at E ka kthy at E ka kthy at

Jepi rast (shans) Mir se na keni ardhur E ka profesionalizu E ka lehtsu at Familje

Shkronja J theksohet nga pjesa e eprme e fytit duke takuar pjesn e poshtme t gjuhs me qiellzn e eprme..

37

Juu

Jii

Jaa

Ju

Ji

Je

Ejjun
Duart tona Dy duart e mia

J
Pun dore

Jun

Jin

Jen
Dora

Duart e mia Para dy duarve t tij

Ajete Cila prej tyre Cili prej tyre Cili nga ne Me cilin Cilin Ciln Cili

Prshndetje I vdekur I bn t vdesin I ngjall Prshndetni I Gjall

Jeni prshndetur Ju prshndesim T prshndesim E kemi ngjallur E kemi ngjall

Ajet sht shtuar Shtes Zejdi Transmeton sht transmetuar

Dy ajete Dit E stolisim E stolisi sht stolisur E ka stolisur

I but I Prgjithmonshm Vera Miku E ka frigu at

Udhheqsin Me udhheqsin Atyre (gj.f.) Atyre (dyjave)

Udhheqsi im Udhheqsi Asaj Atyre

E ka shpjegu Atij

Atyre (dyve)

Neve Mua Juve Juve (dyve) Ty

38

 )1( )2( )3( )4( ) )5 )1( )2( )3( )4( ) )5( )6

93

41

KAPITULLI I DYT
BURIMI DHE ARGUMENTIMI RRETH SHKENCS S TEXHVIDIT

THEMELUESI I SHKENCS S TEXHVIDIT

N praktik texhvidin e ka vendosur Muhamedi a.s., i cili e ka pranuar prej Xhibrilit, i cili e ka pranuar prej Levhi Mhfudhit nga Zoti i Lartmadhruar, pastaj prej Muhamedit a.s. leximin e kan pranuar sehabt, prej tyre e kan pranuar tabiint deri sa gjenerat pas gjenerate ka ardhur deri tek ne. Sa i prket asaj se kush sht shkruesi i par n kt shkenc, pra pr ti shkruar rregullat n teori kan dhn mendime t ndryshme. Thuhet se i pari, i cili i ka shkruar rregullat n teori sht Halil Ibn Ahmed El-Ferahidi, thuhet se sht Ebul Esved Ed-Duelij, thuhet se sht Hafsa Bin Umer Ed-Devrij. Ravij i Imamit Ebi Amr El-Basriju, dhe thuhet se rregullat i kan shkruar ekspertt e leximit (Eimetul Kurra). Vlera Absolutisht sht shkenca m e lavdruara, sepse merret me studimin dhe praktikumin e leximit t fjals s Allahut. shtjet shtjet bazore me t cilat kuptohen, pastaj shtjet tjera sekondare.10

10

Alfabeti fonetik ndrkombtar sht hartuar m 1888 nga Shoqata Ndrkombtare e Fonetiks (Alphabet Phonetikue International A.P.I.). Prpjekjet e para pr shqyrtimin e problemeve t fonetiks s shqipes standarde n shqipri fillojn n vitet gjashtdhjet. M 1963 botohet teksti i universitetit Fonetika e gjuhs shqipe, kurse n vitin 1970 teksti Hyrje n gjuhsi. Nj kapitull i veant u sht kushtuar problemeve t fonetiks dhe n disertacionin kushtuar zanoreve dhe bashktinglloreve t s folmes s qytetit t shkodrs1971. do shkronj ka vlern e nj foneme. A.P.I.-ja prdor prve shenjave q shnojn tinguj ose fonema t ndryshme edhe shenja t tjera q shnojn theksat e tipave t ndryshm, gjatsin, pushimet, ndryshimet melodike etj.

44

DISPOZITAT DHE BURIMET

Msimi dhe studimi sht farz kifaje, ndrsa leximi pasi t msohen rregullat sht farz ajn pr secilin lexues t Kuranit. Pr kt argument kemi Kurnin, sunetin dhe Ixhmain.

Argument nga Kurani:

...
Ve rettilil kurane tertila. ... Dhe lexo Kuranin rrjedhshm me prpikri. (El-Muzemmil, 4) Forma urdhrore tregon se sht vaxhib.

Argument nga suneti:

Ebu Hurejre r.a. transmeton se e kan dgjuar t Drguarin e Allahut s.a.v.s. duke thn: Allahu n asnj shtje nuk e ka lejuar t Drguarin s.a.v.s. q ta zbukuroj zrin m shum, se sa kur t kndoj Kuranin, ta lexoj rrjedhshm dhe qart. (Muttefekun alejhi) sht e vrtetuar nga Umi Selmete r.a. se forma, mnyra dhe specifika e Muhamedit a.s. ka qen se e kndonte Kuranin shkronj pr shkronje, duke sqaruar dhe shpjeguar me prpikri seciln shkronj. (Tirmidhiu thot se ky hadith sht hasen sahih)

Ixhmai:
Asnjher nuk sht dshmuar nga i Drguari i Allahut s.a.v.s. as nga sehabet nga tabiint, e as nga ekspertt m t njohur t Kuranit se (ata) e kan lejuar Kuranin pa hundorzim aty ku sht hundorzimi, pa zgjatim aty ku sht zgjatimi, apo pa rregulla t texhvidit, t cilat jan t njohura. Kshtu, pra, jan pajtuar Ixhmai dhe at unanimisht se nuk lejohet leximi i Kuranit pa texhvid. Haram sht nse lexuesi e lexon Kuranin gabimisht me qllim. Nse lexuesi me harres ose pa dije e lexon gabim, nuk ka mkat, mirpo nse gabon duke mos qen i interesuar t msoj, ather nuk mund ti ik mkatit, ndrsa duke msuar gabon rastsisht apo deri sa ti msoj rregullat nuk ka mkat.
45

RREGULLAT E LEXUESIT T KURANIT

Rregullate e lexuesit t Kuranit jan dy llojesh: 1. Rregullat dhe edukata e prgjithshme, pra, t cilat duhet t jen n t gjitha kohrat; 2. Rregullat dhe sjelljet posarisht gjat leximit t Kuranit. E para: Rregullat dhe edukata e prgjithshme Lexuesi duhet ta kuptoj Allahun, t jet falnderues i Tij, ti mbshtetet dhe t krkoj ndihm prej Tij, t shpresoj takimin me T, ta kujtoj dhe t jet gjithmon i prgatitur pr vdekje, t friksohet prej mkateve t tij, por edhe t shpresoj se do ti falen gabimet dhe gjithmon t mendoj mir pr Allahun. (Ehrexhehu Muslim) Zoti e mshiroft Abdullah bin Mesudin, i cili ka thn: Lexuesi i Kuranit duhet t dij pr natn deri sa tjert flejn, dhe pr ditn deri sa ata nuk agjrojn, pr t qajturit deri sa tjert qeshin, pr heshtjen deri sa t tjert pshpritin, pr drejtsin deri sa tjert tradhtojn, dhe pr pikllimin deri sa t tjert gzohen. E dyta: Rregullat posarisht gjat leximit t Kuranit Rregullat t cilat kan t bjn posarisht me leximin e Kuranit jan: T jet i pastr prej dy papastrtive: papastrtis s vogl dhe t madhe, sepse leximi i Kuranit sht m i vlefshm se dhikri, ndrsa i Drguari i Allahut nuk ka dshiruar t bj dhikr pa qen i pastr. Nse lexon pa abdest lejohet dhe pr kt jan pajtuar t gjith dijetart, por n pyetje sht se m e vlefshme sht me abdest, sepse sht vrtetuar se Muhamedi a.s. nuk e ka ndaluar leximin e Kuranit pa abdest, por e ka ndaluar leximin e Kuranit duke qen xhunub, pra prej papastrtis s madhe. Muhamedi a.s. ka lexuar Kuran edhe me abdest edhe pa abdest vetm e vetm pr t treguar se nj gj e till lejohet. Ndrsa pr at i cili sht xhunub dhe pr femrn me menstruacione ndalohet pr t lexuar Kuran qoft edhe nj ajet apo qoft edhe nj pjes e ajetit, por pr ta lejohet t shikojn mushafin.

46

RREGULLAT E DGJUESIT T KURANIT

Rregullat e dgjuesit t Kuranit jan: 1. T heshturit e plot dhe t dgjuarit me vmendje, sepse Zoti i Lartmadhruar ka thn:

Kur lexohet Kur'ani, ju dgjojeni at (me vmendje) dhe heshtni, n mnyr q t fitoni mshir. (El-Earaf, 204) 2. Me zemr pr tu prqendruar dhe t gjitha ndjenjat e dgjimit, dhe tjerat t jen t orientuara n lexim, dhe t lihen pas shpine t gjitha veprimtarit tjera, si: lvizjet e panevojshme, t luajturit me dika, t folurit me dik tjetr, t pirit duhan, etj. etj. 3. T vshtruarit dhe t analizuarit e domethnieve, dhe qllimeve t ajeteve. 4. Kur t dgjon ajetin e mshirs, t jet i lumtur dhe t prgzoj; e kur t dgjoj ajetin e dnimit, t krkoj mbrojtje prej dnimit; kur t dgjoj ajetin e duas, t bj lutje; e kur t dgjoj ajetin e pendimit, t pendohet; kur t dgjoj ajetin e sexhdes, t bj sexhde. 5. T qaj kur t dgjoj Kuranin ose t nxis veten pr t qar, duke u nnshtruar, duke u mallngjyer, duke u piklluar, sepse pikllimi shpie n qajtje. Muhamedi a.s. ka thn: Vrtet ky Kuran ka zbritur me pikllim, pra pikllohuni dhe qani, e nse nuk mund t qani, ather nxiteni veten pr t qajtur me pikllim. Zoti i Lartmadhruar i ka prshndetur dhe i ka lavdruar ata t cilt qajn prej leximit t Librit t Tij, kur tregon pr pejgambert: Vrtet, atyre, t cilve u sht dhn dituri para tyre kur u sht lexuar atyre, kan ra me ball n sexhde menjher duke thn: Lavdrimi t takon vetm Ty o Zoti yn, pasi q premtimin q e ke dhn Ti o Zoti yn, sht ve i plotsuar. Kshtu ata gjunjzohen, bien n sexhde, qajn dhe u forcohet bindja dhe devotshmria. Po ashtu Zoti i Lartmadhruar ka thn: Kur u lexohen atyre ajetet e Gjithmshirshmit menjher bien n sexhde dhe qajn. N nj ajet tjetr thot:
47

Dhe kur dgjojn at ka iu sht zbritur t Drguarit, i sheh syt e tyre skuqen dhe bhen gjak prej asaj se e kuptojn t vrtetn. Pra Zoti i Lartmadhruar i ka lavdruar ata, t cilt qajn kur e dgjojn Fjaln e Tij. Pr kt arsye dijetart kan thn: Vaxhib sht pr lexuesin, q me zemr e me mendje t lexoj, sepse ai lexon Fjalt e Allahut. Kush lexon dhe nuk lexon me zemr e me mendje, nuk vshtron dhe nuk analizon, sht sikur t mos kishte lexuar fare. Muhamedi a.s. ka thn: Dy sy nuk i prek zjarri: Syrin, i cili qan prej friks s Allahut, dhe syrin, i cili e kalon kohn duke ruajtur n luft n rrugn e Allahut. Si dhe ka thn: Nuk mund t deprtoj zjarri n njeriun, i cili qan prej friks s Allahut, ashtu si nuk mund t kthehet (deprton) qumshti n gji. Nuk mund t bashkohen kurr pluhuri i rrugs s Allahut me tymin e zjarrit t xhehenemit. (Ehrexhehu Tirmidhiu) Po ashtu ka thn: Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt prgjaken (prloten) prej friks s Allahut. Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt vzhgojn n rrug t Allahut. Zjarri e ka t ndaluar ti djeg syt, t cilt nuk shikojn gjrat, t cilat i ka ndaluar Allahu. (Ehrexhehu Nesaiu) Sahabt, tabiint dhe etbei tabiint jan shembulli m i mir se si duhet dgjuar Kurani, si duhet ruajtur, si duhet qndruar n vendin kur lexohet Kurni, si duhet heshtur, si duhet t dgjohet me vmendje, si duhet analizuar ajetet me analiz t thell, duke qen t bindur thell se at ka e dgjojn sht fjal e Krijuesit t botve, t ciln e ka zbritur nprmjet shpirtit besnik (Xhibrili) te m i miri i pejgamberve, i cili e ka ngulitur n zemr, e ka prcjell me gjuhn e tij dhe e ka kumtuar shpalljen te umeti i tij me fjal t qarta, shkronja t prpikta, saktsisht ashtu si ia ka msuar Xhibrili, sa q nuk ka shtuar asnj tingull, po ashtu nuk e ka munguar asnj tingull, asnj shprehje. Kurani ka: 30 xhuza 60 hizba 240 pjes t hizbave 114 sure 6236 ajete 77437 fjal 323671 shkronja
48

Jan transmetuar shum hadithe n lidhje me shtjen e Kuranit, t cilat tregojn vlern, rndsin dhe lartsin e tij. Po i prmendim disa prej tyre: Kurani sht emaneti i Zotit tek robrit e Tij, prandaj duhet q do musliman ta shikoj dhe t lexoj, t paktn pesdhjet ajete prej Kuranit. N hadith tjetr Muhamedi a.s. ka thn: Duhet q besimtari t mos vdes pa msuar, sa do pak, nga Kurani, ose t jet n rrugn e msimit t tij. Duhet q ti kushtojm interesim t madh rregullave t leximit t Kuranit, sepse Zoti i Lartmadhruar n Kuranin Fisnik ka thn: Ata, t cilve u kemi dhn librin, e lexojn me vmendje dhe prpikri ashtu si sht, ata e besojn at (Kuranin). T shtojm edhe kt se, Kurani sht sofr, t ciln Allahu e ka shtruar n mesin e njerzve nprmjet Pejgamberit ton - Muhamedit a.s., me qllim q njerzit t prfitojn prej tij. Muhamedi a.s. ka thn: M i miri tek ju sht ai q e mson Kuranin e pastaj ua mson dhe t tjerve.

49

EMRAT E KURANIT
Zoti i Madhruar, me diturin e Tij absolute dhe t pakufishme, librin e Tij e ka emruar me emra t ndryshm. Prej ktyre emrave po prmendim si vijon: 1. KURAN -

Vrtet, ky Kuran tregon mbi beni israilt pr t gjitha (shtjet) pr t cilat jan konfrontuar (dhe jan prar).
(En-Neml, 76)

2. FURKAN - Furkan sht infinitiv i foljes ( Fereka), q do t thot me nda, e q ka kuptimin - Libri q ndan dhe dallon t vrtetn nga e pavrteta; t keqen nga e mira etj.:

I Lartmadhruar sht Ai (Allahu), q ia zbrit Furkanin robit t tij (Muhamedit), q t bhet pr tr botn pejgamber (kshillues)
(El-Furkan, 1)

3. KITAB - Kitab d.m.th. libr q ka kuptim Libri i Allahut.

Falnderimi i takon vetm Allahut q ia zbriti robit t vet Librin dhe n t nuk (lejoi) t bhet kurrfar shtrembrimi.
(El-Kehf, 1)

4. DHIKR - Dhikr do t thot prkujtues, vrejtje, prkujtim, prmend.

Dhe ky sht Prkujtimi (Kurani) i bekuar (t cilin) e kemi zbritur (at), e ju jeni, q at po e kundrshtoni?
(El-Enbija, 50)

5. TENZIJL - Tenzil do t thot zbritje.

. .
E, vrtet ai (Kurani) sht Zbritje e Zotit t botve. E ka zbritur (nprmjet) t Shpirtit Besnik.
50

(Esh-Shuara, 192-193)

6. VAHJ - Vahj do t thot frymzim, shpallje, informim i sekretit, lajmrim i t panjohurs, tregim i t fshehts.

Thuaj padyshim un ju kshilloj (ju trhjeq vrejtjen) vetm me VAHJIN (shpallje) ... .
(El-Enbija, 45)

7. KASAS - Kasas do t thot rrfim, tregim.

Vrtet ky (Kuran) sht Tregim (Kasas) i vrtet.
(Ali Imran, 62)

9. RUH -

...
Ja kshtu ne ta shpallim ty Kuranin (RUHIN) me urdhrin Ton.
(Shura, 52)

CILSIT E KURANIT
Prpos emrave t Kuranit, Kurani sht specifik e karakterizuar me cilsi mrekulluese ku tregohet mrekullia e Kuranit edhe n baz t cilsive. Po i prmendim cilsit e Kuranit: 1. MUBIN - Mubin do t thot i qart, i hapt.

...
51

Kta jan ajetet e Kuranit dhe librit t hapt (t qart). (Hixhr, 1) 2. NUR - Nur do t thot drit.

O ju njerz sigurisht ju ka ardhur argumenti prej Zotit Tuaj dhe ju kemi zbritur dritn (Kuranin) e qart. (En-Nisa, 174j) 3. HAK - Hak do t thot e sigurt, e vrtet, e pamohueshme.

Dhe at t ciln ta kemi shpallur Ne, ty prej Librit sht e vrtet (HAK e sigurt dhe e pamohueshme). (Fatir, 31) 4. ARABIJUN -

Kurani n gjuhn (e pastr) arabe pa pasur kurrfar shtrembrimi n t me qllim q ata (t jen t devotshm) t frikohen. (Ez-Zumer, 28) 5. AZIZ - Aziz do t thot i fort, i fuqishm.

Vrtet ata q mohuan (Kuranin) pr kshillat pasi u erdhn atyre, ndrsa vrtet ai (Kurani) sht Libr i fort dhe i fuqishm (Fusilet, 41) 6. MEXHID - Mexhid do t thot i lartsuar dhe i falnderuar, famlart.

Por gjithsesi sht Kuran famlart.
(El-Buruxh, 21

ALFABETI I GJUHS ARABE

Fjalia prbhet prej fjalve, e fjalt formohen prej shkronjave t vokalizuara dhe t pavokalizuara. Sikurse fjala vendformulim ka gojn (vendin), ashtu edhe shkronja e ka vendformimin, vendzrimin apo vendartikulimin n vend t posam t gojs. Ai i cili dshiron t msoj texhvidin duhet ta msoj mir theksimin e shkronjave me t cilat formohet fjala. Vaxhib e kemi q ta msojm seciln shkronj ve e ve, ta msojm se prej ku formohet, si formohet, cilat jan cilsit e posame t secils shkronj. 52

Alfabeti i gjuhs arabe ka 28 shkronja. Alfabeti fillon me shkronjn hemze dhe prfundon me shkronjn Jaun . Prpos ksaj jan edhe tri zanoret e gjata t prmbledhura n fjaln , pra Elifi, Vavun dhe Jaun. Renditjen e shkronjave e ka br gjuhtari i njohur i quajtur Nas bin Asi mel-Lejthi. Thuhet se renditja nuk sht br n baz t vendartikulimit apo cilsive, por n baz t forms dhe shkrimit.

SHKRONJAT E GJUHS S KURANIT

Shkronjat e gjuhs s kuranit jan:

Ed-Dadu Et-Tau Edh-Dhau El-Ajnu El-Gajnu El-Fau

15 16 17 18 19 29

El-Elif El-Bau Et-Tau Eth-Thau El-Xhijmu El-Hau

1 2 3 4 5 6
53

El-Kafu El-Kafu El-Lamu El-Mimu En-Nunu El-Vavu El-Hau El-Jau

21 22 23 24 25 26 27 28

El-Hau Ed-Dalu Edh-Dhalu Er-Rau Ez-Zau Es-Sijnu Esh-Shijnu Es-Sadu

7 8 9 10 11 12 13 14

SHENJAT E SHKRONJAVE
Shkronjat e alfabetit prej hemzes e deri te Ja-un shoqrohen me njrn prej shenjave apo simboleve t cilat duhet t msohen q s bashku me ta t theksohen mir. Nr. 1.
2. 3. 4. 5. 6. 54

Shenja

Emrtimi El-Fet-hatu El-Kesretu Ed-Dametu Es-Sukun Fet-hatani Kesretani

Shembull

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Dametani Teshtidi me el-fet-hatu Teshtidi me el-kesretu Teshtidi me el-dametu

Teshtidi me tenvin fet-hatani

Teshtidi me tenvin kesretani Teshtidi me tenvin dametani

Sa i prket cilsive, vendartikulimit t shkronjave me ndihmn e Zotit dhe dshirn e Tij do ti shpjegojm m von.

APARATI I ZRIMIT DHE QENDRA E GJUHS SHT N MENDJE

Pr dallim nga kafsht dhe gjallesat tjera, njeriu veohet me logjik mendje t zhvilluar e cila i ka mjetet (organet) e saja t cilat kan t bjn me gjuhn. Qendrat e gjuhs jan: 1. Qendra e logjiks, e cila dirigjon dorn pr t shkruar; 2. Qendra e logjiks s t folurit, e cila dirigjon fytin, gjuhn dhe gojn. 3. Qendra e t lexuarit (knduarit Kiraetu), e cila i sqaron dhe i prcjell shenjat e shkruara n prmjet syve n mendje; 4. Qendra e t dgjuarit, e cila i pranon valt e zrit (t cilat i prcjell veshi). Zri prcaktohet dhe definohet nprmjet dy shtjeve: 1. Vendosjes, pozicionimin e gjuhs n vende t ndryshme t gojs, dhe 2. Ndryshimin e forms, dhe pozicionin e buzve.

55

Ai i cili dshiron t theksoj shkronjn duhet t saktsoj vendartikulimin e secils shkronj n gojn e tij dhe duhet ti dij mir pjest e artikulimit t shkronjave, t cilat duhet t kombinohen me rastin e formimit t zrit t shkronjs.

Aparati i zrimit prbhet prej:

1. Pjesve t lvizshme a. Gjuhs, b. Gurmazit (gabzherri) c. Tejzat e zrit (litart) 2. Pjesve t lvizshme: a. Dhmbve dhe qiellzs s eprme, b. Dhmbve dhe qiellzs s poshtme (hablil veride), c. Hunda (zgavra e hunds). 3. Gryka dhe Zbraztia prej gojs deri n thellsi t fytit.

Kemi pes vendartikulime kryesore, t cilat i kan vendartikulimet dytsore t shkronjave: 1. gryka ku artikulohen tri zanoret e gjata:
2. Fyti ku artikulohen shkronjat: 3. Gjuha ku artikulohen shkronjat, t cilat jan 18:

4. Buzt ku artikulohen shkronjat, t cilat jan 4: 5. Zgavra e hunds ku formohet tingulli i quajtur gune dhe me teshtid, po ashtu edhe me teshtid.

56

57

KAPITULLI I TRET
VENDSHPRTHIMET (VENDARTIKULIMET) E SHKRONJAVE

59

VENDSHPRTHIMET (VENDARTIKULIMET) E SHKRONJAVE

Harf ( ) gjuhsisht do t thot ana e nj shtje. Harf ( ) n terminologji do t thot: zri, fonema e prqndruar n pikshprthim (vend-dalje) i prcaktuar ose i paprcaktuar. Mahrexh ( ) gjuhsisht do t thot vendshprthim. Mahrexh ( ) n terminologji do t thot: vendi (pika) e daljes (shprthimit) t shkronjs prej ku dallohet zri (i shkronjs) prej shkronjave tjera. Vendartikulimi (Mahrexh) i prcaktuar preciz sht fonem zri i prqndruar n vend t posam prej vendeve kryesore t artikulimit si p.sh. prej fytit, gjuhs ose buzve. Vendartikulimi jo i prcaktuar preciz (Mahrexh el-Mukader) sht fonema, zri i cili nuk sht i prqndruar n vend t posam prej vendeve kryesore t artikulimit t fytit, gjuhs ose buzve dhe as nuk prundon n ndonj pik t veant. Pr kt arsye kto shkronja e lejojn n vete shkurtimin apo zgjatimin e tyre. N kt bjn pjes tri zanoret e gjata , dhe . Sh.:

Alfabeti i gjuhs arabe ka 28 shkronja dhe pas tyre edhe tri zanoret e gjata , dhe . Pjesa drmuese e dijetarve jan t mendimit se jan 17 vendartikulime.

VENDET PREJ KU ARTIKULOHEN SHKRONJAT

61

Si kemi prmendur edhe m hert n gjuhn arabe vendet prej ku artikulohen shkronjat jan 17, dhe kjo sipas mendimit t shumics s dijetarve t Texhvidit. Vendet e shkronjave n prgjithsi klasifikohen n pes vende, e ato jan: 1. 2. 3. 4. 5. Grklani (Gurmazi), Fyti, Gjuha, Buzt dhe Hunda.

GRYKA (THELLSIA PREJ BUZVE DERI N

62

FUND T FYTIT)

Xhevf do t thot zbrazti, pra tr zbraztia e gojs dhe fytit, apo tr thellsia e fytit. Gryka (xhevfi) sht hapsira e gjatsis prej fillimit t fytit deri n hapjen e buzve. Nga gryka burojn tri zanoret e gjata, me fjal tjera: Elifi i pavokalizuar ( ,) vavi i pavokalizuar ( ) dhe Ja-i i pavokalizuar ( .) Shart sht te kto shkronja q tiu paraprijn atyre zanoret e shkurtra, ndra vet t jen t pavokalizuara:

))

))

))

Shkronjat e gryks nuk kan prkufizim, por ato kan ajrim t brendis s gojs dhe fytit, pra zri duhet t kaloj tr zbraztirn e gojs dhe t fytit pa hasur n ndonj penges. Pra, lirimi nuk ndalet n ndonj pik t caktuar, por sht zgjatim i zrimit. Kto shkronja kan specifik at se: - Elifi ngritet, lartsohet, - Jaun trgiqet, ngrihet teposht, - Vavun paraqitet, as nuk ngritet, e as nuk trhiqet. Duhet ditur se Vavi zgjatues del prej gryks, ndrsa vavi josgjatues del prej bashkimit t buzve. Kto shkronja quhen shkronja grykore, zrore apo ajrore.

GJUHA
63

Gjuha i ka 10 vendshprthime prej ku artikulohen 18 shkronjat. Mirpo ato 10 vendartikulime jan:

1. Fillimi i shpins s gjuhs, me hapsirn e gurmazit ku edhe paralel sht fundi i qiellzs. Nga ky vend artikulohet shkronja . Kjo shkronj quhet shkronja e gurmazit (Harf Lehevije). 2. Shpina e gjuhs, me hapsirn e gurmazit ku edhe paralel sht laringu. Nga ky vend artikulohet shkronja . Edhe kjo shkronj quhet shkronj e gurmazit (Harf Lehevije). 3. Mesi i gjuhs, paralel me kupoln e lart qiellzore. Nga ky vend artikulohen shkronjat dhe . Kto shkronja quhet shkronja trupore apo trungore (Huruf Shexherije), sepse i tr mesi i trupit t gjuhs merr pjes n artikulimin e ktyre shkronjave. 4. Ansoret gjuhs, s bashku me dhmballt e djatht apo t majt, t cilat formojn shkronjn .Pra, ose ansori i gjuhs me dhmballt e djatht, ose ansori i gjuhs me dhmballt e majt. Mirpo m leht dhe m shum prdoret ansori i gjuhs me dhmballt e majt. 5. Maja e shpins s gjuhs, s bashku me dhmbt shkyes ose m mir t themi me pjesn e qiellzes s dhmbve shkyes. Nga ky vend artikulohet shkronja . 6. Maja ansore e gjuhs, por m posht se vendi ku artikulohet shkronja .sht vendi ku artikulohet shkronja . 7. Maja e shpins s gjuhs me mbshtjellsin e dhmbve t prparm sht vendi ku formohet apo artikulohet shkronja . 8. Shpina e gjuhs me qiellzn e eprme, sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe .Ndryshe kto shkronja quhet Huruf Nutije, sepse artikulohen prej vendit ku prfundon hapsira e fytit. 9. Maja e gjuhs paralel me fillimin e qiellzs s poshtme dhe qiellzs s eprme. sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe . Ndryshe kto shkronja quhen Huruf Eslije, sepse artikulohen prej 64

lvozhgs s gjuhs apo m mir t themi prekjen precize dhe t mpreht t gjuhs.
10. Shpina e gjuhs s bashku me qiellzn e eprme. sht vendi ku artikulohen shkronjat dhe . Kto shkronja quhen Huruf Luthevije Shkronja mbshtjellsoro-dhmbore, sepse shpina e gjuhs mbshtetet n mbshtjellsin e dhmbve gjat artikulimit t ktyre shkronjave.

FYTI
Fyti sht organi i zrimit prej ku artikulohen gjasht shkronja, q quhen shkronja fytore, e ato jan: dhe . Fyti ndahet n tri pjes: 1. Fundi i fytit;
65

2. Mesi i fytit dhe 3. Fillimi i fytit. 1. Fundi i fytit Fundi i fytit sht vendi ku artikulohen dy shkronja dhe . Kto dy shkronja jan edhe shkronjat e para, t cilat fillojn prej brendsis s gjoksit. 2. Mesi i fytit N mes t fytit artikulohen shkronja dhe . 3. Fillimi i fytit Pas shkronjave buzore dhe gjuhore ku fillon pjesa e par e fytit, pra nga goja artikulohen shkronja dhe . Kto shkronja quhen shkronjat e fytit (harful halkiji).

HUNDA RRNJA E HUNDS

Nuk jan vetm goja, fyti dhe gjuha aparate t zrimit t shkronjave, por aparat i zrimit sht edhe rrnja e hunds (Hajshum). Zri, i cili formohet prej rrnjs s zgavrs s hunds ndryshe edhe quhet Gune-tun. Nse zgavrat e hunds shtrngohen dhe mbyllen nuk formohet tingull, por patjetr duhet t jen t lira. Gune sht e patjetrsueshme pr shkronjn dhe . Gune nuk sht shkronj e cila ka form t veten t tejdukshme, por sht cilsi shkronjeje. Pra, zgavra e hunds sht: vendartikulim i shkronjs
66

dytsore, vendartikulim i Ihfas (fshehjes) s , vendartikulim i Idgamit dhe Iklabit.

BUZT
Buzt marrin pjes n dy vendartikulime, e ato jan: 1. Shtrati i buzve; 2. Vendbashkimi i buzve. 1. Nga shtrati i buzs s poshtme me dhmbort e eprm ku artikulohet shkronja ( f). 2. Vendartikulimi mes buzve ku bjn pjes:
67

shkronja shkronja dhe shkronja e me zanore t shkurtr.

Vrejtje: Shkronja dhe shqiptohen duke i mbyllur buzt, ndrsa shkronja duke i mbajtur pak si t hapura.

LLOJET E VENDARTIKULIMIT T SHKRONJAVE

Pjesa drmuese e dijetarve jan t mendimit se jan 17 vendartikulime t shkronjave. Vendartikulimet ndahen n: - Vendartikulime t prgjithshme dhe - vendartikulime t veanta. Vendartikulimet e prgjithshme jan pes: 1. Gryka, 2. Thellsia e fytit,
68

e cila ka e cila ka

1 vendartikulim 3 vendartikulime

3. Gjuha, 4. Buzt, 5. Zgavra e hunds,

e cila ka e cila ka e cila ka Gjithsejt

10 vendartikulime 2 vendartikulime 1 vendartikulim 17 vendartikulime

Kshtu biem n prfundim se vendartikulimet e prgjithshme jan 5, ndrsa t veantat jan 17. Vendartikulim i veant quhet vendartikulimi, i cili nuk ka m shum se nj vendartikulim prej t cilit n brendi artikulohen nj e m shum shkronja. P.sh.: Vendartikulim i prgjithshm quhet thellsia e fytit, e cila degzohet pastaj n 3 vendartikulime ku n secilin vendartikulim burojn nga dy shkronja. Pra, fillimi i fytit ku burojn mesi i ku burojn fundi i fytit ku burojn

MEHARIXH EL-HURUF

69

] [

. . .
))
)) ))

] [

) .)

07

. . .

] [ .

[ ]

- - [ ]

[ ]
17

[ ]

SHKRONJAT
Kurani prbhet prej sureve, suret prej ajeteve, ajetet prej fjalve, fjalt prej shkronjave. Pra shkronja sht njsia m e vogl e Kranit fisnik. Shkronjat prbhen prej zanoreve, me fjal tjera i bashkngjitet zanorja, ose sukuni (jozanori). Muhamedi a.s. i ka thn Musa El-Esharij: O Musa m sht dhn tingulli (fonema) prej tingujve (fonemave) t Davudit. (Buhariu n Sahihun e tij) 72

Shkronjat jan dy llojesh: 1. Shkronja kryesore (parsore) dhe 2. Shkronja Sekondare (dytsore).
1. Shkronjat kryesore jan 29 shkronjat e njohura n alfabet. 2. Shkronjat dytsore jan shkronjat, t cilat burojn prej mesit t dy vendartikulimeve ose prej dy cilsive (hollsimit-trashsimit). Shkronjat sekondare (dytsore) jan: a. Elifi i errsuar (Elif museheletun). Kjo fonem as nuk sht hemze e plot, as elif i plot, por mes i tyre. P.sh.:

b. Elifi mumal. Ky sht elifi - mes elifit - dhe , as nuk sht elif i plot, as e plot. P.sh.:

c. Shkronja e przier n fonemn e shkronjs . P.sh.:

Kiraeti i Hamzs Shkronja e przier n shkronjn . P.sh.

.
dhe .

- Fonemohet n mes t kesres dhe dames, pra n mes t Kjo te disa lexues, prpos Hafss.
-

Elifi i trash. Elifi i cili vjen pas shkronjave t rnda:

Shkronja e trash:
73


Lexohet trash edhe pse parsore sht shkronja Shkronja e fshehur: Shkronja e fshehur: ajo lexohet LL .

- Disa dijetar shkronjn LL, - N t fshehur dhe - M t fshehur, nuk i konsiderojn shkronja dytsore. SQARIM: Shpina e gjuhs (pjesa e prparme ose e prapme) her-her i largohet qiellzs e her-her i afrohet. Nga kto lvizje prcaktohet shkalla e hapjes s tingujve. N nyjtimin e tingujve pjes t ndryshme t gjuhs afrohen me pjes t ndryshme t qiellzs, t dhmbve ose alveolave. Her-her ka mbyllje t astit t ndjekura nga nj shprthim i organeve t t folurit e her-her ka afrim t organeve q formojn nj shteg. Gjithsesi n t gjitha rastet kemi t bjm me n penges q duhet kaprcyer. Roli i majs s gjuhs sht gjithashtu i rndsishm. N qoft se maja e gjuhs zbret drejt alveolave dhe dhmbve t poshtm, nyjtimi quhet dorsal ose shpinor, pr arsye t rolit aktiv q luan n kt rast shpina e gjuhs, her e ngritur e her e ulur. Kur maja e gjuhs ngrihet drejt alveolave t dhmbve t siprm, kemi t bjm me nyjtim apikal ose major. Kur maja e gjuhs ngrihet sipr dhe kthehet prapa kemi nyjtim retrofleks ose kakuminal. Kur buzt jan t rrumbullakuara dhe t zgjatura formojn nj rezonator plotsues midis dhmbve dhe buzve t quajtur rezonatori buzor q shrben pr t formuar tinguj t buzorzuar ose buzor. Kur njerithi ulet dhe nj pjes e ajrit kalon nga hapsira e hunds formohet nj rezonator tjetr i quajtur rezonatori hundor. Zanoret dhe bashktinglloret Tingujt e shqipes standarde sipas tipareve t tyre nyjtimore mund t klasifikohen n dy grupe kryesore, n zanore dhe bashktingllore.
74

Mnyra e kalimit t rryms s ajrit prmes glots prbn bazn pr ndarjen e tingujve n zanore e bashktingllore. Kur tejzat e zrit jan t puqura dhe glota sht e mbyllur dhe rryma e ajrit kalon prmes saj dhe dridh tejzat e zrit n mnyr ritmike, prftohet z ose ton laringal. Kur tejzat e zrit jan t larguara dhe glota sht e hapur dhe rryma e ajrit kalon pa i dridhur tejzat e zrit prftohet zhurm laringale. Toni laringal ose zhurma laringale mund t kalojn lirisht ose t ndeshin nj penges n kanalin e zrit. Zanore jan tingujt, pr nyjtimin e t cilve toni laringal kalon lirshm n kanalin e zrit, pa ndeshur n ndonj penges, kurse bashktingllore, jan tingujt pr nyjtimin e t cilve toni ose zhurma laringale ndesh n nj penges t plot ose t pjesshme dhe kaprcimi i pengess formon bashktinglloret. Prania ose mungesa e nj pengese gjat kalimit t rryms s ajrit sht, pra, ajo q prcakton dallimin ndrmjet zanoreve dhe bashktinglloreve. Veorit nyjtimore t zanoreve Veoria nyjtimore themelore e zanoreve sht kalimi i lir i rryms s ajrit duke filluar q nga hapsirat e nnlaringut. Gjat nyjtimit t zanoreve, rryma e ajrit, e prodhuar nga lkundjet periodike t tejzave t zrit, kalon npr faring dhe goj pa hasur ndonj penges. Modifikimi i vetm q mund ti bhet rryms s ajrit sht rezonanca, do me thn prforcimi i disa frekuencave t pjesshme nga rezonatort. Funksionet e organeve t t folurit Gjat frymmarrjes normale dhe gjat nyjtimit t bashktinglloreve t shurdhta, si rezultat i lvizjeve t aritenoideve, tejzat afrohen ose largohen dhe hapin glotn. Rryma e ajrit kalon pa prodhuar ndonj tingull. Kur flasim ato jan shum t tendosura dhe rryma e ajrit i bn t dridhen. Kto dridhje t tejzave t zrit t tendosura formojn tingullin t cilin e quajm z ose ton laringal. Me tejzat e zrit t afruara dhe t tendosura formohen zanoret dhe bashktinglloret e tingullta (sonore). Kur tejzat e zrit jan t afruara, por jo t tendosura, kemi t bjm me pshpritje.

75

76

KAPITULLI I KATRT
CILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVE

CILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVE

Shkronjat jan sikurse njerzit, disa jan t fort e t fuqishm, disa jan t dobt e disa jan mesatar. Cilsit jan ato, q e dallojn njrin prej tjetrit. Kshtu edhe shkronjat dallohen njra prej tjetrs n baz t cilsive. Pr shembull, t marrim fjaln dhe . Shohim se kur ta artikulojm e artikulojm sikurse me u ndal n tok t that, ndrsa kur ta artikulojm e artikulojm sikurse t rrshqitet n tok me balt. N prgjithsi jan 17 cilsi t shkronjave, t cilat ndahen n cilsi t kundrta dhe n cilsi t veanta. do shkronj m s paku duhet ti ket 5 cilsi dhe t jet e larguar nga pes cilsi tjera. Prpos ksaj, disa kan edhe nj cilsi m tepr, pra 6 cilsi, e ndonjri, edhe dy cilsi m tepr, pra 7 cilsi.

CILSIT
Cilsit e shkronjave jan 17, mirpo Ibn Xhezeri thot se jan 18 cilsi t shkronjave. Disa mendojn se jan 15 cilsi dhe nuk e kan konsideruar cilsi Ismatin (ngulmuesen), Idhlakin (rrshqitsuesen), lejinin (butsuesen). Disa kan thn jan mbi 40 cilsi, duke shtuar cilsi tjera. Cilsit jan dy llojesh: 1. Cilsi vetanake dhe t prgjithmonshme, t cilat asnjher nuk humbin prej shkronjs. 2. Cilsi jovetanake, q do t thot paraqiten n disa raste dhe humbin n disa raste, si p.sh. trashgimi i shkronjs . Cilsit vetanake jan dy llojesh: 1. Cilsi kundrvnse, 2. Cilsi t posame.

79

Cilsit vetanake kundrvnse (kontradiktore) t shkronjave jan 5, q do t thot se secila cilsi e ka prball cilsin tjetr, e cila i kundrvihet, e ato jan: 1. El-Hemse, e kundrta e saj Xhehri fshehtazi haptazi fshehtzuese haptzuese. 2. Esh-Shidet, e kundrta e saj err-Rrehave Fortsim lirim Fortsuese liruese. 3. El-Istila, e kundrta e saj Istifal Ngritje zbritje Lartsim ultsim Zlartsuese zulse 4. El-Itbak, e kundrta e saj Infitah Ngjitje shkputje Ngjitse shkputse. 5. El-Idhlak, e kundrta e saj Ismat Rrshqitje ngulmim Rrshqitse ngulitse. Cilsit vetanake jokundrvnse (jokontradiktore) jan: 1. Safire - shushulluese, fishklluese, mprehtsuese; 2. Kalkale - dridhtuese, tronditse, vibratuese; 3. El-Lijn - zbutsuese, lehtsuese; 4. El-Inhiraf - lajkatuese; 5. Et-Tekrir - prsritse; 6. Et-Tefeshij - zhurmuese, shkaprderdhse; 7. El-Istitale - strzgjatuese.

80

CILSIT KONTRADIKTORE
1. a) HEMSE SHURDHT Hemse do t thot z i heshtur, i mbyllur, i fshehur. Zoti i Lartmadhruar thot: Nuk dgjon z, pos nj pshpritje t thembrave t kmbve. N Terminologji hemse do t thot: t vazhduarit e fryms apo m mir frymmarrjes pas theksimit t shkronjs, pr shkak t prkufizimit dhe pr shkak t dobsimit t zrit nga vendartikulimi. Shkronjat e hemses jan:

Disa nga shkronjat e hemses jan m t fuqishme e disa m t dobta. M e fuqishmja sht shkronja , sepse kjo shkronj prpos cilsis s hemses ka edhe cilsi t tjera, t cilat jan t fuqishme si ISTILA (Zlartsuese) SAFIR (Fishklluese). Pas saj vjen shkronja , pastaj dhe e pastaj t tjerat me radh, ndrsa e fundit sht . Kto shkronja quhen MEHMUSE, sepse jan t dobta, pra bhet prkufizimi i shkronjs n brendi t vendartikulimit, dhe nuk mund t fuqizohen, sepse pengohet zrimi dhe frymmarrja me vet shkronjn. Dihet ka dallim n mes t zrimit dhe fryms. FRYMA sht ajri, i cili del prej laringut (mesit t arterjeve t zrit) pa i dridhur arteriet e zrit dhe pa formuar tingull. ZRI sht ajri, i cili del prej arterieve t zrimit (mesit t arterjeve t zrit) me dshir dhe i dridh dy arteriet e zrit, ashtu q formohet z si sht zri i shkronjave t fytit dhe zanoreve t gjata.

Kur t bhet shkronja hemse e

81

shurdht vazhdon frymmarrja, ndrsa prkufizohet shkronja.

Kur t bhet shkronja xhehr - e zshme, mbyllet dera e frymmarrjes pr shkak t fuqis t ciln e ka zri.

1. b) EL XHEHR T ZSHME Xhehr do t thot: elje, hapje - pra z i fuqishm n t shprehur

t shkronjs. N TERMINOLOGJI do t thot: mbyllja e ders s frymmarrjes n momentin e artikulimit t shkronjs pr shkak t fuqis q ka zri. Shkronja e Xhehrit (t zshme) jan 19, pra ka mbesin prej shkronjave t hemses:

Shkaku: Kto shkronja quhen t zshme, sepse kan fuqi n vetvete, fuqi n organin e nyjtimit; kto shkronja nyjtohen s bashku me zrin e fuqishm duke qen glota e mbyllur dhe rryma e ajrit kalon prmes saj dhe i dridh tejzat e zrit. Disa shkronja jan m t hapura (t zshme) se tjerat, si p.sh. shkronja sht m e hapur (m e zshme) se shkronja . Vrejtje: N gjuhn shqipe shkronjat e zshme jan: [b, d, gj, g, x, xh, v, dh, m, n, nj, j, l, ll, r, rr]. Shkronjat shurdhuese jan: [p, t, q, k, c, , f, th, s, sh, h].

HEMSE EL XHEHR FSHEHTSIMI DHE HAPSIMI

Mnyra e kalimit t rryms s ajrit prmes glots prbn bazn pr ndarjen e tingujve n zanore e bashktingllore.
82

Kur tejzat e zrit jan t puqura dhe glota sht e mbyllur, dhe rryma e ajrit kalon prmes saj, dhe dridh tejzat e zrit n mnyr ritmike, prfitohet z ose ton laringal. Kjo cilsi quhet XHEHR - e Zshme. Kur tejzat e zrit jan t larguara dhe glota sht e hapur, dhe rryma e ajrit kalon pa i dridhur tejzat e zrit prfitohet zhurm, pshprim laringale. Kjo cilsi quhet Hemse Shurdhuese.

2. a) ESH-SHIDETUN - SHTRNGUESE
Esh-Shidedu gjuhsisht do t thot fortsi. N terminologji do t thot: Rezervimi i zrit gjat shqiptimit n shkronj, me qllim q t forcohet shkronja kur t shprthen n vendnyjtim. Shkronjat ESH-SHIDETU SHTRNGUESE jan tet. Ato jan:

) )
Kto shkronja quhen t forta, sepse shkronja forcohet dhe mbshtetet fort n vendartikulimin e tij. Shkronja m e forta sht . Shkaku: Kto shkronja jan t forta, pr shkak t shtrngimit t shkronjs n vendartikulim deri n momentin kur t shprthen shkronja gjat nyjtimit.

2. b) ERREHAVETU - LIRUESE
Err-Rrehave gjuhsisht do t thot e leht, e but, e lir. N terminologji do t thot: kalimi i zrit pa penges gjat shqiptimit t shkronjs pr shkak se mbshtetja n vendnyjtim nuk sht e fort, por e but, e leht dhe e dobt, dhe zri sht i prkufizuar n shkronj. Shkronja Rehavetu jan 16. Ato jan: (zanoret e gjata) +

Shkaku: Quhen kto shkronja liruese pr shkak t lehtsis dhe dobsis s mbshtetjes s tyre n vendnyjtim, dhe nuk forcohet, as nuk shtrngohet pr t rezervuar z q fonema t shqiptohet s bashku me shkronjn, por lirshm del edhe fryma, edhe zri i shkronjs, si p.sh.
83

Vrejtje: do shkronj liruese ka nevoj pr nj pjes kohe n t ciln pjes kohe duhet t kaloj fonema (zri) i tingullit - sh: Kjo sqarohet m mir n praktik.

3. a) ISTILA NGRITSE, ZLARTSUESE

ISTILA do t thot ngritje, lartsim. N Terminologji Istila do t thot: Ngritja e majs s gjuhs lart n qiellz kur t theksohet shkronja. Kto shkronja jan 7:

Gjat artikulimit t ktyre shkronjave zri ngritet lart. Rnditja e shkronjave pr nga lartsimi apo ngritja e zrit jan:, pastaj , pastaj , pastaj , pastaj , pastaj , pastaj . Gjuha mund t lviz drejt pjess s prparme t gojs duke formuar nj hapsir t madhe rezonance n pjesn e prapme. Mirpo, me rastin e ISTILAS qllimi sht q maja e gjuhs t ngritet lart n qiellz q t formohet nj hapsir m e madhe rezonance n pjesn e prapme, q t formohet ton laringal m i lart. Kur ngritet maja e gjuhs lart n qiellz padyshim se edhe mesi i shpins s gjuhs ngritet, mirpo shkronjat , , dhe nuk jan shkronja t Istilait, edhe pse gjuha ngritet lart, por ngritet mesi i gjuhs, e jo maja e gjuhs. Me rastin kur maja e gjuhs ngrihet drejt alveolave t dhmbve t siprm kemi t bjm me ISTILAIN e q ky nyjtim quhet apikal ose major.

3. b) ISTIFAL ULSE - ZBRITSE

ISTIFAL do t thot ulje, zbritje. N Terminologji Istifal do t thot: Zbritja e gjuhs posht ku e ka vendin n goj, gjithmon kur t theksohet shkronja. Shkronjat e Istifalit jan 21:
84


Me rastin kur maja e gjuhs zbret drejt alveolave dhe dhmbve t poshtm kemi t bjm me ISTIFALIN e q ky nyjtim quhet dorosal ose shpinor. Kur t ngritet gjuha quhet shkronj zlarte - Musteal, ndrsa kur t zbritet gjuha quhet shkronj zulte - Istifale. Gjithsejt jan: 7 shkronja zlarte, 21 shkronja zulte.

4. a) ITBAK PRMBYLLSE, NGJITSE

ITBAK do t thot ngjitje prmbyllje. N Terminologji ngjitja e nj pjese t gjuhs apo pjess m t madhe t gjuh me qiellzn e eprm, me rastin e artikulimit t shkronjs. Kto shkronja jan:

Gjat theksimit t ktyre shkronjave prkufizohet zrimi n ansoret dhe n majn e gjuhs me qiellzn e eprme. Renditja e shkronjave t Itbakit pr nga fuqia e ngjitjes s gjuhs sht: Shkronja sht m e forta dhe m prmbyllsja, pastaj me radh vjen shkronja , pastaj , dhe fundit shkronja . me e forta pastaj , pastaj , pastaj .

4. b) INFITAH HAPSUESE, SHKPUTSE

Infitah do t thot: Ndarje, mosprputhje, hapje. N terminologji do t thot: Mosbashkngjitja e gjuhs me qiellzn e eprm, n mnyr q t mos bllokohet zri n mes tyre gjat artikulimit t shkronjs. Shkronjat e Infitahit jan 25, me zanoret e gjata:

( zanoret e gjata) +
INFITAH gjuhsisht do t thot hapje, ndarje, qelje. Infitah n terminologji do t thot: Ndarja apo t larguarit (formimi i hapsirs) e gjuhs sa m shum prej kupols qiellzore n momentin e shqiptimit (artikulimit) t shkronjs pr tu mos u bllokuar apo pr tu mos prkufizuar zri mes tyre.
85

Shkronjat e Infitahit jan 25, s bashku me zanoret e gjata:

Dallimi mes ISTIFALIT (Zbritsueses) dhe INFITAHIT (Hapsueses)
Istifal sht zbritja e majs s gjuhs sa m posht nofulls s poshtme q sa m shum me iu larguar kupols s qiellzs. Ndrsa, te Infitah-i mjafton vetm t larguarit (mosgjitja) e gjuhs prej kupols s qiellzs, edhe pse gjuha ngritet lart prej nofulls s poshtme. Tipari i ifitahit sht m e prgjithshme se tipari i istifalit. Andaj mund t thuhet se do shkronj e istifalit sht, n t njjtn koh, edhe e infitahit, ndrsa do shkronj e infitahit nuk sht edhe e istifalit. P.sh. shkronjat jan shkronja t ifitahit, por jan edhe t istilait.

SHKRONJAT E ALFABETIT

Mustefil (zulsuese)

Mustealijetun (zlartsuese)

86

Shkronjat tjera T gjitha shkronjat hapje e plot

Munfetihatun (Hapsuese)

Mutabakatun (Prmbyllse)

Hapje e pjesrishme

Dallimi mes Istilait (Ngjitses qiellzore) dhe Itbakit (ngjitses prmbyllse)

ISTILA do t thot ngitja e majs s gjuhs lart n qiellz, duke ln nj shteg, pra i afrohet qiellzs, mirpo nuk ngjitet, por e len nj shteg. Ndrsa, ITBAK do t thot ngritja e majs s gjuhs lart n qiellz dhe duke e ngjitur plotsisht majn e gjuhs me kupoln e qiellzs. Pra, Itbaki sht shkall shum m e fort se Istlai, sepse tek tipari i istilait nuk sht e domosdoshme ngjitja e gjuhs me qiellzn, ndrsa tek tipari i Itbakit sht e domosdoshme ngjitja e gjuhs me qiellzn. do shkronj e Itbakit sht edhe e Istilas, ndrsa do shkronj e Istlas nuk sht e Tibakit, dhe sa m shum q ngjitet gjuha lart n kupoln e qiellzs, aq m shum forcohet dhe shtrngohet hapsira e prapme e zrit, dhe forcohet shkronja e Itbakit. Cilsia e Itbakit i prcjell kto shkronja is n t lidhur t tyre me shkronjat tjera, si n t ndalur, si me sukun, si me zanore, mirpo kur t jen me sukun dhe me teshttid duhet t jet m e theksuar.

5. a) IDHLAKI - RRSHQITSE
IDHLAK gjuhsisht do t thot mprehtsi gjuhsore, ose maja e gjuhs. Idhlak n terminologji do t thot: shpejtsimi, rrshqitsimi, dhe lehtsimi i shqiptimit (artikulimit) t shkronjs pr shkak se del prej majs s gjuhs ose prej buzve. Shkronjat e Idhlakit jan 6:

Quhen majore (kep-ore) pr shkak se nj pjes e tyre artikulohen prej majs s gjuhs si jan dhe pjesa tjetr prej majs s buzve, si
87

jan dhe . Andaj duhet pasur kujdes q gjat artikulimit t tyre t mos ngatrrohen apo t mos przihen njra me tjetrn.

5. b) ISMAT - NGULLMUESE
ISMAT gjuhsisht do t thot mosshpejtim, ngecje, ndalje. Ismat n terminologji do t thot ngecja, vshtirsimi i artikulimit t shkronjs pr shkak t artikulimit t saj larg majs s gjuhs. Shkronjat e Ismatit jan t vshtira pr gjuhn, ndrsa shkronjat e Idhlakit jan t lehta pr gjuhn, pr kt arsye, n gjuhn arabe do fjal e cila ka m shum se tri bashktingllore, ka edhe ndonj shkronj t Idhhlakit, sepse po ti kishte fjala prej 4 shkronjave e m shum, vetm shkronjat e Ismatit do t theksoheshin me vshtirsi t madhe. Nse fjaln prej 4 shkronjave ose e shkronjave e hasim n gjuhn arabe dhe nuk e ka ndonj shkronj prej shkronjave t Idhlakit, menjher e kuptojm se ajo fjal nuk sht arabe, por fjal e huaj, pra fjal e huazuar, ose e arabizuar. Shkronjat e Ismatit jan t gjitha shkronjat tjera, pos shkronjave t Idhlakit. Kundrvniet (dallimet me vler funksionale) n sistemin e bashktinglloreve t shqipes standarde prcaktohen nga mnyra e nyjtimit (formimit), ku prfshihen shkalla e ngushtimit t pengess, pjesmarrja e tejzave t zrit dhe rezonatori hundor, si edhe vendi i nyjtimit (formimit).

Tiparet q shrbejn pr krijimin e ktyre kundrvnieve ose tiparet dalluese t sistemit t bashktinglloreve t shqipes standarde jan kto: p b Mbylltore E shurdht Buzore Mbylltore E zshme Buzore /p ~ f/ /p ~ b/ /p ~ t/, /p ~ c/, /p ~ /, /p ~ q/, /p ~ k/ /b ~ v/, /b ~ p/, /b ~ d/, /b ~ x/, /b ~ xh/, /b ~ gj/, /b ~ g/,

88

m f v t d th dh c x n s z xh

Gojore Hundore Buzore Frkimore E shurdht Buzore Frkimore E zshme Buzore Mbylltore E shurdht Dhmbore Mbylltore E zshme Dhmbore Frkimore e shurdht dhmbore Frkimore E zshme Dhmbore Mbylltore E shurdht Alveolare Mbylltore E zshme Alveolare Hundore Alveolare Frkimore E shurdht Alveolare Frkimore E zshme Alveolare Mbylltore E shurdht Paraqiellzore Mbylltore

/b ~ m/, /m ~ b/, /m ~ n/, /m ~ nj/, /f ~ p/, /f ~ v/, /f ~ th/, /f ~ s/, /f ~ sh/, /f ~ h/, /v ~ b/, / v ~ f/, / v ~ dh/, / v ~ z/, / v ~ zh/, / v ~ j/, /t ~ th/, /t ~ d/, /t ~ p/, /t ~ c/, /t ~ /, /t ~ q/, /t ~ k/, /d ~ dh/, /d ~ t/, /d ~ b/, /d ~ x/, /d ~ xh/, /d ~ gj/, /d ~ g/, /th ~ t/, /th ~ dh/, /th ~ f/, /th ~ s/, /th ~ sh/, /th ~ h/, /dh ~ d/, /dh ~ th/, /dh ~ v/, /dh ~ z/, /dh ~ zh/, /dh ~ j/, /c ~ s/, /c ~ x/, /c ~ p/, /c ~ t/, /c ~ /, /c ~ q/, /c ~ k/, /x ~ z/, /x ~ c/, /x ~ b/, /x ~ d/, /x ~ xh/, /x ~ gj/, /x ~ g/, /n ~ x/, /n ~ m/, /n ~ nj/, /s ~ c/, /s ~ z/, /s ~ f/, /s ~ th/, /s ~ sh/, /s ~ h/, /z ~ x/, /z ~ s/, /z ~ v/, /z ~ dh/, /z ~ zh/, /z ~ j/, / ~ sh/, / ~ zh/, / ~ p/, / ~ t/, / ~ c/, / ~ q/, / ~ k/, /xh ~ zh/,
89

sh zh q

E zshme Paraqiellzore Frkimore E shurdht Paraqiellzore Frkimore E zshme Paraqiellzore E shurdht Qiellzore Mbylltore E zshme qiellzore gojore Hundore Qiellzore Frkimore Qiellzore Mbylltore E shurdht Prapaqiellzore E zshme Prapaqiellzore Mbylltore Frkimore prapaqiellzore Ansore Dhmbore

/xh ~ /, /xh ~ b/, /xh ~ d/, /xh ~ x/, /xh ~ gj/, /xh ~ g/, /sh ~ /, / sh ~ zh/, /sh ~ f/, /sh ~ th/, /sh ~ s/, /sh ~ h/, /zh ~ xh/, /zh ~ sh/, /zh ~ v/, /zh ~ dh/, /zh ~ z/, /zh ~ j/, /q ~ gj/, /q ~ p/, /q ~ t/, /q ~ c/, /q ~ /, /q ~ k/, /gj ~ j/, /gj ~ q/, /gj ~ b/, /gj ~ d/, /gj ~ x/, /gj ~ xh/, /gj ~ g/, /gj ~ nj/, /nj ~ gj/, /nj ~ m/, /nj ~ n/, /j ~ gj/, /j ~ v/, /j ~ dh/, /j ~ z/, /j ~ zh/, /k ~ h/, /k ~ g/, /k ~ p/, /k ~ t/, /k ~ c/, /k ~ /, /k ~ q/, /g ~ k/, /g ~ b/, /g ~ d/, /g ~ x/, /g ~ xh/, /g ~ gj/, /g ~ k/, /h ~ k/, /h ~ f/, /h ~ th/, /h ~ s/, /h ~ sh/, /ll ~ d/, /ll ~ dh/, /ll ~ l/, /l ~ x/, /l ~ z/, /l ~ n/, /l ~ r/, /l ~ rr/, /l ~ ll/,

gj nj j

k g h ll l r rr a y 90

Ansore alveolare Dridhse Njdridhse Dridhse shumdridhse E hapur E prparme

/r ~ x/, /r ~ z/, /r ~ n/, /r ~ l/, /r ~ rr/, /rr ~ x/, /rr ~ z/, /rr ~ n/, /rr ~ l/, /rr ~ r/, /a ~ /, /y ~ u/,

u o

buzore E prparme E mbyllur E mesme E mesme qendrore

/y ~ i/. /u ~ y/, /u ~ o/. /o ~ u/. / ~ a/, /~ e/.

TIPARET JOKUNDRVNSE T SHKRONJAVE

Tiparet jokundrvnse t shkronjave jan: 1. SAFIRE SHUSHULLUESE, FISHKLLUESE, MPREHTSUESE; 2. KALKALE - DRIDHTUESE, TRONDITSE, VIBRATUESE; 3. EL-LIJN - ZBUTSUESE, LEHTSUESE; 4. EL-INHIRAF - LAJKATUESE; 5. ET-TEKRIR - PRSRITSE; 91

6. 7.

ET-TEFESHIJ - ZHURMUESE, SHKAPRDERDHSE; EL-ISTITALE - STRZGJATUESE.

1. ES-SAFIR MPRETSIA E TINGULLIT FISHKLLUESE (Shushulluese) - PIPZUESE

Safir do t thot z, tingull, i cili buron prej gojs s kafshve kur t pin uj. N terminologji do t thot tingulli apo zri i buruar prej shkronjave t caktuara (safir), i cili deprton fuqishm n aparatin e t dgjuarit (vesht). Shkronjat e t Safirit jan tri: 1. - za-un, 92

2. 3.

- sin-un, - sad-un.

Quhen shkronja Safirije pr arsye se s bashku me shkronjn del nj z shtes, i cili i ngjason zrit t shpendve. 1. P.sh. Shkronja - i ngjason zrit t pats . 2. Shkronja - i ngjason zrit t karkalecit . 3. Shkronja - i ngjason zrit t blets . Kategorit e shkronjave t Safirit, pr nga aspekti i fuqis s shkronjs, jan tri: 1. Kategoria e par, m e fuqishmja sht shkronja . 2. Kategoria e dyt, ku bn pjes shkronja , sepse ka hapje m t madhe. 3. Kategoria e tret, ku bn pjes shkronja . Prpos ktij kategorizimi kemi edhe ndarje tjetr t shkronjave t Safirit, e ato jan: E para: Kur shkronja e Safirit sht dyfishuar, pra me teshtid, sht m e forta. P.sh.: E dyta: Kur shkronja e Safirit sht me sukun (e pavokalizuar) Safiri sht m i vogl. P.sh.: E treta: Kur shkronja e Safirit sht me vokale Safir sht m i vogli. P.sh.:

Mnyra e artikulimit: Shkronjat e Safirit artikulohen prej majs s gjuhs dhe dhmballve t poshtm. Patjetr duhet t prkufizohet dhe mprehet artikulimi duke shtrnguar vendartikulimin, dhe duke ln vetm nj zgavr t vogl prej ku del zri. Gabimet e artikulimit t Safirit:
93

1. Mosprikufizimi i zrit n vendartikulim, por lejimi i shprndarjes s zrit, e n at rast bhet tefesh. 2. Mosformimi i zgavrs s vogl, ashtu q zri del tepr i fort.

2. KALKALE DRIDHSIM, TRONDITJE, VIBRIM, TRINGLLUESE

Kalkale do t thot lvizje, dridhje, tronditje. Kalkale n terminologji do t thot t dridhsh, t tronditsh fuqishm zrin e shkronjs s pavokalizuar n vendartikulimin e tij sa, q t kuptohet shum i qart. Ndryshe quhet z shtes, i cili formohet pr shkak t shtrngimit dhe lirimit t menjhershm. Shkronjat, t cilat bhen kalkale (dridhen) jan pes: 1.

2. 3.
94

4. 5.

Shembuj t kalkales

Gabimet gjat formimit t Kalkales Disa e lexojn Subihan fjaln sub-hane Halekkana fjaln halekna, Mirpo Kalkale nuk anon as n ketra, as n fet-ha. - Gjat ndaljes s Kalkales, n fjaln ku para shkronjs s fundit sht zanore e gjat, formohet edhe nj shkronj shtes: -

Shkaku i kalkales: sht bashkimi i dy tipareve t plota, shtrngimi i plot (shide) dhe lirimi i plot (rehave) me sukunin e shkronjs, gj, q prodhon tronditje t plot n aparatin e t folurit dhe nevojitet prpjekje e madhe pr ti sqaruar q t dy tiparet, pra tubimin e fort t zrit dhe t ajrit n t njjtn koh. Si bhet kalkaleja? Esenciale te artikulimi i shkronjave sht q t bhet bashkimi i organeve lvizse t shkronjave me organet jo lvizse t aparatit t t folurit kur t jen me sukun. Kalkale as nuk sht cilsi e shkronjs me cilsi t plot, as cilsi e shkronjs me vokale (zanore) t plot, por sht mes i tyre, sepse as nuk bhet hapje e plot e gojs dhe e buzve, as bashkim i plot i buzve, as zbritje e plot e gjuhs n drejtim t nofulls s poshtme, por bhet vetm dridhje dhe tronditje.

Renditja e veprimeve pr t prodhuar cilsin e kalkales

1. Para rezonancs s ajrit, i cili del jasht formimit t zrit, formohet nj penges, e cila mbshtet n vendartikulim, e cila penges rezulton bllokimin e zrit t shkronjs dhe ajrit s bashku, pra n t njjtn koh. 95

2. Shtrngimi sa m i fort i ksaj pengese pr ta bllokuar ajrin. 3. Hapja e pengess n mnyr automatike dhe t befasishme, e cila shpie te shkaprderdhja e menjhershme e ajrit t bllokuar pas bllokimit, e cila prodhon z t fort dhe t thekshm. Te kalkale m prparsi sht q t dridhet dhe t jet m afr fethas. Disa kan dhn mendime se: nse para kalkales sht fetha bhet kalkale m afr fethas. P.sh.:

nse para kalkales sht dame, bhet kalkale m afr dames. P.sh.:

Disa kan thn shikohet zanorja pas kalkales, e jo para saj, e pastaj prshtatet.

nse para kalkales sht kesre, bhet kalkale m afr kesres. P.sh.:

SHKALLT E KALKALES (TRINGLLIMIT)

N baz t shkronjave t cilat munden t jen m t forta ose jo m t forta, kemi tri shkall (kategori) t kalkales, e ato jan: 1. Shkalla e par Ktu bn pjes shkronja , e cila e ka edhe theksin, por edhe kalkalen (dridhjen) m t fortn. P.sh.: 2. Shkalla e dyt N kt shkall bn pjes shkronja , e cila kalkalen (dridhjen) e ka t mesme. P.sh.: 3. Shkalla e tret N kt shkall bjn pjes tri shkronjat tjera t cilat e kan dridhjen (kalkalen) m t dobt. P.sh.:

Prpos ksaj ndarje kemi edhe ndarjen tjetr t kalkales, e ato jan tri kategori: 1. Kategoria e par
96

N kt kategori bn pjes shkronja e dyfishuar n t ciln ndalemi gjat t lexuarit. Kjo dridhje sht m e fuqishmja. P.sh.:

2. Kategoria e dyt N kt kategori bn pjes shkronja n t ciln ndalemi gjat t lexuarit:

3. Kategoria e tret N kt kategori bn pjes shkronja me sukun n mes t fjals ku nuk guxojm t ndalemi. P.sh.:

3. EL-LIJN-i ZBUTSUESE LEHTSUESE

EL-LIJN gjuhsisht do t thot lehtsuese, zbutsuese. EL-LIJN n terminologji do t thot: Artikulimi i shkronjs prej vendartikulimit t tij me lehtsi t madhe, pa e ngarkuar gjuh fare. Shkronjat e Lijnit jan shkronja dhe me sukun, me kusht q para tyre t jet zanorja e shkurt fet-ha. P.sh.:

Dallimi mes shkronjave t Lijnit dhe t zanoreve t gjata

N rend t par duhet t themi se shkronjat e Lijnit dhe zanoret (shkronjat) e gjata i kan t gjitha cilsit e njjta. Cilsit e shkronjave t Lijnit jan: Xhehr, rehave, istifal, infitah, ismat, el-lijn. Cilsit e zanoreve t gjata jan: Xhehr, rehave, istifal, infitah, ismat, el-lijn. Q t dy llojet e shkronjave i nnshtrohen rregullit t zgjatimit se jan t lehta. Mirpo ndryshojn n disa shtje tjera: 1. Ndryshojn n vendartikulim, sepse dy shkronjat e Lijnit e kan vendartikulimin e prcaktuar, pra shkronja e ka vendartikulim mesin e gjuhs, ndrsa shkronja ka bashkimin e buzve, kurse 97

zanoret e gjata dhe vendartikulim e kan tr hapsirn e fytit, pra jan t lira dhe t paprcaktuara. 2. Shkronjat e Lijnit jan t buta vetm nse vazhdon leximi, ndrsa kalojn, transformohen n shkronja t gjata nse ndalet leximi n fjal dhe pas tyre sht shkronja me sukun. P.sh: , ndrsa shkronjat e gjata dhe jan t gjata, si n t ndalur ashtu edhe n t vazhduar t leximit. 3. Zgjatimi i shkronjave t Lijnit humbet gjat t vazhduarit t leximit, ndrsa shkronjat e gjata zgjaten edhe n t vazhduar edhe n t ndalur t leximit. Pr kt arsye zgjatimi i Linit i takon kategoris m t dobt n renditje. 4. Shkronjat e Lijnit jan me sukun, ndrsa para tyre jan zanoret, kurse zanoret e gjata jan me sukun, ndara para tyre qndron zanorja e ngjashme me ta. P.sh.:

4. EL-INHIRAF LAJKATUESE
INHIRAF do t thot anim, lakim, shtrembrim, shmangie etj. INHIRAF n terminologji do t thot: T marrsh shkronjn prej vendartikulimit t tij, dhe t mnjanuarit e saj deri te vendartikulimi i shkronjs tjetr. Shkronjat e Inhirafit jan dy: ( - ra-un) dhe ( - lam-un). Shkronja - lami anon prej cilsis s fortsis n mes, e nuk shkon n cilsin e lirimit t plot, pra cilsi n mes t dy cilsive. Shkronja - ra-un sht shkronj, e cila artikulohet prej vendit t , e cila sht shkronja m e afrta nga lart e deri te shkronja .

5. TEKRIR PRSRITSE
TEKRIR do t thot prsritje. TEKRIR n terminologji do t thot: T dridhurit e majs s gjuhs n momentin e artikulimit t shkronjs. Shkronja e tekririt sht shkronja , sepse sht shkronj e ndrmjetme: mes shkronjave shidde (t shtrnguara) dhe rehave (t liruara). Duhet pasur kujdes gjat prsritjes, posarisht kur sht n pyetje shkronja me sukun, ose me teshtid. 98

Gjat artikulimit t shkronjs tekrir, nevojitet t formohet nj zgavr e vogl, ashtu q, as t mos shkoj zrimi n trsi, e as t mbyllet zrimi n trsi, kshtu t formohet PRSRITJA e plot. Pra, as e tepruar, as e mngt. P.sh.:

6. TEFESHI SHPRNDARJE, SHKAPRDERDHSE, ZHURMIMI

Tefeshi do t thot shprndarje, prhaje, gjrim. N terminologji Tefeshi do t thot: Shprndarja, prhapja, zgjrimi i zrit t shkronjs n brendi t gojs. Tefeshi bhet vetm nj shkronj, e ajo sht shkronja . Shprndarja apo zgjerimi i shkronjs n brendi t gojs bhet deri n at mas sa t i afrohet vendartikulimit t shkronjs . Disa dijetar e konsiderojn edhe shkronjn shkronj t Tefeshis, dhe thon se zri i ksaj shkronje prhapet apo zgjerohet deri te shkronja ( Lamit). Disa t tjer i kan konsideruar shkronja t tefeshis edhe shkronjn dhe . Shkallt e Tefeshis jan tri: 1. Kur sht me teshtid 2. Kur sht me sukun 3. Kur sht e vokalizuar

99

7. ISTITALE - STRZGJATUESE
Istitale do t thot zgjatim, zgjerim, shtrirje. Istitale n terminologji do t thot: Zgjatja dhe zgjerimi i gjuhs gjat artikulimit t shkronjs , prej njrs an e deri n ann tjetr, deri sa ti afrohet vendartikulimit t shkronjs . Shkronja e Istitales sht vetm shkronja . Cilsia e Istitales n shkronjn duhet t prshkruhet gjat artikulimit sikur t jet e vokalizuar, sikur t jet me sukun, mirpo kur t jet me sukun duhet t jet m e qart. P.sh.:

Pse ndodh Istitale n shkronjn ? Vendi i shkronjs prfshin vij t gjat, ajo prfshin edhe dhmballt, duke filluar nga ana e majt dhe e djatht e gjuhs. Kur gjuha ngrihet gjat artikulimit t shkronjs ( Dad), t dyja ant e gjuhs bashkohen me dhmballt dhe bhet tubimi i ajrit, ather zri zgjatet dhe zgjerohet si pasoj e ngushtimit t venddaljes n t gjitha ant.

100

RENDITJA E SHKRONJAVE SIPAS FORTSIS

Shkronjat e alfabeti pr nga aspekti i fortsis apo dobsis ndahen n 5 lloje. Shkronja ose mundet ti ket t gjitha cilsit e forta, ose jo. Nse i ka t gjitha cilsit e forta quhet shkronja m e forta, por nse shkronja ka disa cilsi t dobta disa t forta, ather shikohet; nse pjesa m e madhe e cilsive jan t forta quhet shkronj e fort; nse pjesa m e madhe e cilsive jan t dobta, quhet shkronj e dobt. Por, nse shkronja i ka t barabarta cilsit e forta me cilsit e dobta, quhet shkronj mesatare; nse i ka t gjitha cilsit e dobta, quhet shkronj m e dobta. Pra, nga kjo q tham, shkronjat jan pes llojesh: 1. Shkronja t forta; 2. Shkronja m t forta; 3. Shkronja t dobta; 4. Shkronja m t dobta; 5. Shkronja mesatare. Lloji i par: Shkronja, e cila i ka t gjitha cilsit e forta, ajo shkronj sht - Taun dhe absolutisht sht shkronja m e forta. Lloji i dyt: Shkronjat, tek t cilat cilsit e forta dominojn mbi cilsit e dobta quhen t forta, e ato jan tet:

. , , , , , ,
Lloji i tret: Shkronjat, t cilat cilsit e dobta dominojn mbi cilsit e forta quhen shkronja t dobta, e ato jan dhjet:

, , , , , , , , . ,
Lloji i katrt: Shkronjat, t cilat i kan t barabarta cilsit e forta me cilsit e dobta quhen shkronja mesatare, e ato jan pes:

. , , , ,
101

Lloji i pest: Shkronjat, t cilat i kan t gjitha cilsit e dobta quhen shkronja m t dobta, e ato jan shtat: , , , , dhe tri zanoret e gjata:

- me fet-ha para saj; - me dame para saj; dhe

saj.

- me kesre para

Prej t gjitha cilsive t shkronjave shohim se disa jan t forta, disa t dobta. Pr kt arsye disa shkronja jan t fuqishme, disa t dobta. Pra, shkronja e merr fuqin n baz t cilsive t saj t forta apo t dobta. Pr kt arsye shohim se shkronja - Taun sht shkronja e cila i ka n vete t gjitha cilsit e forta dhe sht m e fuqishmja , ndrsa sht shkronja, e cila n vete i ka t gjitha cilsit e dobta, dhe sht shkronja m e dobta. Ndrsa shkronjat tjera jan n mes t ktyre dy shkronjave:

............................................................. ..................
do shkronj, m s paku, i ka 5 cilsi. Shkronja sht shkronja e cila ka 7 cilsi dhe maksimumi i cilsive sht 7. Pra, disa shkronja i kan 5 cilsi, disa 6 dhe disa 7 cilsi. Tani angazhohu q secils shkronj ve e ve tia tubosh t gjitha cilsit.
1. Shkronjat e forta jan: dhe . 2. Shkronjat m t forta, n kt grup bn pjes shkronja, e cila i ka t gjitha cilsit e forta, e n kt grup bn pjes shkronja . 3. Shkronjat e dobta jan shkronjat, t cilat n vete dominojn cilsit e dobta, e ato jan: , , , , , , , , shkronja dhe me zanore dhe t buta. 4. Shkronja m t dobta quhen shkronjat t cilat n vetvete posedojn t gjitha cilsit e dobta. N kt grup bjn pjes shkronjat: , , dhe . N kt grup bjn pjes edhe shkronjat t cilat prpos t cilsive t dobta kan vetm nj cilsi t fort, p.sh. tri zanoret e gjata. Pra, mund t themi se n kt grup bjn pjes shtat shkronja. M e dobta e t gjitha shkronjave sht shkronja . 5. Shkronjat mesatare quhen shkronjat, t cilat cilsit e dobta jan t barabarta me cilsit e forta. Shkronjat mesatare jan pes: ) , , , ) dhe .

102

SHKRONJAT ME CILSI T FORTA DHE SHKRONJAT ME CILSI T DOBTA

Sipas fortsis ose dobsis, cilsit e shkronjave ndahen n: 1. Cilsi t forta, 2. Cilsi t dobta. Cilsit e forta jan njmbdhjet: 1. El-Xhehr (Hapsuese), 2. Esh-Shidet (Fortsuese), 3. El-Istila (Ngritsuese), 4. El-Itbak (Prmbyllse), 5. Es-Safir (Shushulluese), 6. El-Kalkale (Tringlluese), 7. El-Inhiraf (Lajkatuese), 8. Et-Tekrir (Prsritse), 9. Et-Tefeshi (Zhurmuese), 10. El-Istitale (Strgjatuese), 11. El-Hafa (Errsuese). Cilsit e dobta jan gjasht: 1. El-Hemse (Fshehtsuese), 2. Er-Rehave (liruese), 3. El-Istifal (Zultsuese), 4. El-Infitah (Shkputse), 5. El-Lijn (E but), 6. El-Hufa (E fsheht). Cilsit t cilat nuk cilsohen as t forta, as t dobta, por t mesme, e ato jan: 1. Cilsia Idhlak (Rrshqitse), 2. Cilsia el-Ismat (Ngulitse), 3. Cilsia el-Tevesut (Mesatare).
103

Nr. i cilsive

Shkronja

Sqarimi i saj 1
Haptsuese Haptsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Haptsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Fshehtsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Fshehtsuese Haptsuese Fshehtsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese

2
Fortsuese Fortsuese Fortsuese liruese Fortsuese liruese liruese Fortsuese Fortsuese Mesatare liruese liruese liruese liruese liruese Fortsuese liruese Mesatare liruese liruese Fortsuese Fortsuese Mesatare Mesatare Mesatare

3
Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zlartsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zlartsuese Zlartsuese Zlartsuese Zlartsuese Zultsuese Zlartsuese Zultsuese Zlartsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese Zultsuese

4
Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Ngjitsuese Ngjitsuese Ngjitsuese Ngjitsuese Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse Shkputse

5
Ngulitse Rrshqitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse Ngulitse Rrshqitse Ngulitse Ngulitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse

104

5 6 5 5 6 5 5 6 5 7 6 6 6 6 6 6 5 5 5 5 6 5 6 5 5

Tronditse

Tronditse

Tronditse

Lajkatuese
Shushulluese Shushulluese Shprndarse Shushulluese

Prs rit se

Strgjatuese Tronditse

Tronditse

Lajkatuese

5 5

Fshehtsuese

liruese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

Haptsuese

liruese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

Haptsuese

liruese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

Haptsuese

liruese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

Haptsuese

liruese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

T buta

Cilsit Fortsuese
Haptsuese dhe fotsuese

Cilsit Dobsuese
Zultsuese dhe shkputse

Cilsit as fortsuese as dobsuese ngulitse

Nr. i cilsive

Shkronjat

105

Haptsuese, fortsuese dhe tronditse Fortsuese Fortsuese Haptsuese, Fortsuese dhe Tronditse Haptsuese, Fortsuese dhe Tronditse Zlartsuese Haptsuese, fortsuese dhe tronditse Haptsuese Haptsuese, lajkatuese dhe prsritse Haptsuese dhe Fishklluese Fishklluese Zhurmuese Ngritsuese, prmbyllse dhe fishklluese Haptsuese, gritsuese prmbyllse dhe strzgjatuese Haptsuese, fortsuese, Ngritsuese, Prmbyllse dhe Tronditse Haptsuese, gritsuese, prmbyllse Haptsuese Haptsuese dhe ngritsuese ______ ______ Haptsuese, fortsuese, zlartsuese dhe tronditse Fortsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese

Zultsuese dhe shkputse Zultsuese, shkputse dhe fshehtsuese Fshehtsuese, liruese, zultsuese dhe shkputse Zultsuese dhe shkputse Fshehtsuese, liruese, zultsuese, dhe shkputse Fshehtsuese, liruese dhe haptsuese Zultsuese dhe haptsuese liruese, zultsuese dhe shkputse Mesatare, zultsuese dhe liruese liruese, zultsuese dhe shkputse Fshehtsuese, liruese, zultsuese dhe shkputse Fshehtsuese, liruese, zultsuese dhe shkputse Fshehtsuese dhe liruese liruese

Rrshqitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse

6 5 5 6 5 5 6 6 7 6 6 6 6 6

_______ liruese Mesatare, zultsuese, liruese liruese dhe shkputse Fshehtsuese, liruese, zultsuese dhe shkputse Shkputse Fshehtsuese, zultsuese, shkputse Mesatare, zultsuese dhe shkputse Mesatare, zultsuese dhe shkputse Mesatare, zultsuese dhe shkputse

Ngulitse Ngulitse

6 5 5

Ngulitse Ngulitse Ngulitse Ngulitse Rrshqitse Rrshqitse Rrshqitse

5 5 6 5 5 5 5

106

? Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese Haptsuese

Fshehtsuese, liruese, zultsuese dhe shkputse liruese, zultsuese, shkputse dhe butsuese liruese, zultsuese dhe shkputse liruese, zultsuese, shkputse dhe butsuese liruese, zultsuese, shkputse dhe butsuese liruese, zultsuese, shkputse dhe butsuese

Ngulitse Ngulitse Ngulitse

5 6 5 5

Ngulitse Ngulitse

6 6

Zanoret e gjata ( dhe ) kan 5 cilsi: El-Xhehr Haptsuese Err-Rrehave liruese El-Istifal Zultsuese El-Infitah Shkputse El-Ismat Ngulitse

Tipare dalluese t sistemit t bashktinglloreve t shqipes standarde jan kto:

Shkronjat

CILSIT
Mbylltore Mbylltore Hundore E shurdht E zshme Buzore Buzore Buzore Gojore 107

P B M

F V T D Th Dh C X N S Z Xh Sh Zh Q Gj Nj J K G H Ll L R Rr A Y U O

Frkimore Frkimore Mbylltore Mbylltore Frkimore Frkimore Mbylltore Mbylltore Hundore Frkimore Frkimore Mbylltore Mbylltore Frkimore Frkimore E shurdht Mbylltore Hundore Frkimore Mbylltore E zshme Frkimore Ansore Ansore Dridhse Dridhse E hapur E prparme E prparme E mesme E mesme

E shurdht E zshme E shurdht E zshme e shurdht E zshme E shurdht E zshme Alveolare E shurdht E zshme E shurdht E zshme E shurdht E zshme Qiellzore E zshme Qiellzore Qiellzore E shurdht Prapaqiellzore prapaqiellzore Dhmbore alveolare Njdridhse shumdridhse buzore E mbyllur qendrore

Buzore Buzore Dhmbore Dhmbore dhmbore Dhmbore Alveolare Alveolare Alveolare Alveolare Paraqiellzore Paraqiellzore Paraqiellzore Paraqiellzore qiellzore Prapaqiellzore Mbylltore gojore

DISA CILSI T TJERA T SHKRONJAVE 1. HAFA ERRSIMI

Hafa do t thot errsim. Hafa n terminologji do t thot: T errsuarit e zrit kur t artikulohet shkronja. Shkronjat e Hafas jan 4:
108

Elifi zgjatues, Ja-u zgjatues dhe Vav-un zgjatues.

Shkaku i emrtimit: Quhen t fshehta, pr arsye se shkronja iu paraprin, ndrsa kta renditen pas shkronjs n thellsi. Shkronjat (zanoret) e gjata Shkronjat e gjata jan shkronjat m t fshehta, sepse vendartikulimi i prcaktuar i tyre nuk sht n nj vend t kufizuar, me fjal tjera, kto jan shkronja t rezonancs s ajrit q do t thot artikulohen prej ajrit t thellsis s gryks dhe zri i shkronjs fshihet pas shkronjs pr ta liruar shkronja pengesn e vet. Minimumi i zanores s gjat sht dy vokale (dy shkronja) dhe po t mos ishte kjo gjatsi fjala do t merrte kuptim tjetr. P.sh.: (le t thot urdhrori) ( - thn, ka thn) (u ka ndihmuar atyre pr ti dhn uj bagtive) - (i ka kundrshtuar ato dhe nuk u ka ndihmuar me i dhn uj bagtive) - Shkronja e leht Shkaku i emrtimit t ksaj shkronje e fsheht sht se, kjo shkronj t gjitha cilsit i ka t dobta dhe artikulohet prej fundit t fytit. Hafa Errsimi sht cilsi e dobsis s shkronjs Artikulimi i shkronjs me sukun sht m e vshtir se sa me zanore. P.sh.:

2. GUNE - HUNDORZIMI
Gune gjuhsisht do t thot zri shtes zbukurues, i cili del prej thellsis shunds. Gune n terminologji do t thot: zri shtes i bashkngjitur n trupin e shkronjs dhe , i cili del prej zgavrs s hunds, pa pasur lidhje me vendartikulimin e shkronjs dhe . Pra, ka lidhje me shkronjn, ndrsa nuk ka lidhje me vendshkronjn. Shkronjat e Gunes jan shkronjat dhe .
109

Pse themi se sht pjes prbrse e shkronjs ? Shkronja prbhet prej dy pjesve t cilsive t kundrta. - Njra pjes sht pjesa e cilsis s shtrngimit (shides); - Nj pjes sht pjesa e cilsis s lirimit (rehaves). Pjesa e fortsis dhe shtrngimit (Shidet) sht bashkimi i buzve n at mas, sa q nuk lejohet nga aty t del z absolutisht. Pjesa e hapjes dhe e lirimit sht zgavra e hunds prej nga zri i hundorzimit del me lehtsi dhe butsi. Rezultat i ktyre dy pjesve sht formimi i cilsis mesatare t shkronjs dhe . Kur t artikulohet shkronja dhe , ajri del prej tejzave t zrit dhe shprndahet n dy vendartikulime n t njjtn koh, pra del zri i shkronjs prej dy vendshprthimeve n t njjtn koh (hundorzimi). Cilsia e gunes s nunit ( ) me teshtid duhet t jet m e plot se cilsia e gunes s mim-it ( ) me teshtid; cilsia e hundorzimit (gunes) s nunit duhet t jet m e plot se cilsia e hundorzimit (gunes) s mimi-it (.) Kohsia e hundorzimit (gunes) duhet t jet sa dy zanore.

sht nuni, i cili lexohet, si n t vazhduar t leximit, si n t ndalur t leximit.

N Gune nuk bn pjes gjuha n zrim. Nuni me sukun, me shkronjn bhet si n trup t fjals, si n kufirin mes dy fjalve, ndrsa tenvini vetm n kufirin me s dy fjalve. Shenja e Iklabit n mus-haf sht shkronja e vogl mbi ose n vend t tenvinit t shkronjs, e cila ka prpara shkronjn .

REZONANCA HUNDORE
Gjat nyjtimit t zanoreve njerithi (avula) mund t jet i ngritur dhe rryma e ajrit t kaloj nga goja, por mund t ndodh q t ulet, dhe nj pjes e rryms s ajrit t kaloj nga zgavra e hunds duke formuar nj rezonator hundor.

KATEGORIT E HUNDORZIMIT (GUNES)

Disa dijetar kan dhn mendim se Gune (hundorzimi) ka tri kategori:
110

Kategoria e par (m e fuqishmja) hundorzimi i teshtidit, Kategoria e dyt ( e mesmja) hundorzimi i bashkngjitjes, Kategoria e tret (dobta) hundorzimi i fshehjes (Ihfas). Ndrsa pjesa m e madhe e dijetarve mendojn se jan 5 kategori t gunes s Ihfas: 1. Kategoria e dhe me teshtid, pa marr parasysh a jan n trup t fjals, apo n kufirin mes dy fjalve. P.sh.:

, , , , , .
2. Kategoria e dyt, kur bhet bashkngjitje e mangt, q do t thot shkrirja e shkronjs dhe mbetja e cilsis. P.sh.:

3. Kategoria e tret e hundrzimit, kur t bhet fshehja (Ihfa-ja) ose Iklabi. P.sh.:

, ,

Sa i prket kohzgjatjes duhet t jet e njjt, mirpo ndryshon vetm n fortsi t zrit t hundorzimit. 4. Kategoria e katrt, kur shkronja dhe jan me sukun dhe artikulohen kart, pra jan Idh-har. Kjo nga arsyeja se shkronja dhe n vete e kan cilsin e hundorzimit. P.sh.:

5. Kategoria e pest sht kategoria m e dobta, kur shkronja dhe jan t vokalizuara.

, . ,
Prpos ksaj, dijetart e mvonshm i kan konsideruar edhe kto dyja t fundit kategori t guns. Disa tjer parashohin 6 kategori M e fuqishmja sht teshtidi n trup t fjals n t 6 format, pastaj teshtidi n kufirin mes dy fjalve n t 6 format, pastaj idgami jo i plot, pastaj Ihfaja, pastaj Idhhari, pastaj gune e vokalizuar.
111

Suretu Ja sin ( - ) Idhhar, jo Ihfa: . Suretul Kalem ( - ) Idhhar, jo Ihfa:

Bhet Idgam i mangt te shkronja dhe , sepse mbetet nj pjes e gjurms s nunit ( ) me sukun apo i tenvinit kur t bhet bashkngjitja (Idgami) te kto dy shkronja. Bhet Idgam i plot te shkronja , , dhe , sepse nuk mbetet asnj pjes e gjurms s ( ) me sukun apo i tenvinit kur t bhet bashkngjitja (Idgami) te kto katr shkronja. Pra, i kemi 2 raste t Idgamit t mangt dhe 4 raste t Idgamit t plot. Nuk ka dyshim se Idgami bilagune sht Idgam i plot dhe sikurse Idgami meal gune ndodh vetm n kufirin mes dy fjalve. Shkronjat e gunes me teshtid jan me teshtid dhe me teshtid. Shkronjat gunes me teshtid vijn n dy forma: Forma e par n trup t fjals; Forma e dyt n kufirin mes dy fjalve. Forma e par sht kur shkronja dhe me teshtid vijn n trup t fjals q, prpos teshtidit, kan fet-han, kesre ose damen pra, ather i kemi 6 forma: E para: nuni me teshtid dhe me fet-ha E dyta: nuni me teshtid dhe me kesra E treta: nuni me teshtid dhe me dame E katrta: mimi me teshtid dhe me fet-ha E pesta: mimi me teshtid dhe me kesra E gjashta: mimi me teshtid dhe me dame Ndrsa sa i prket shkronjat e gunes me teshtid n kufirin me dy fjalve, q do t thot teshtidi dhe gune vjen n pyetje vetm nse i ndrlidhim fjalt n lexim, ndrsa nse ndalemi n fjaln e par humbet gune dhe teshtidi. Ather i kemi 6 forma: 4 format, pra me teshtid dhe me teshtid kur bhet ndrlidhja e fjalve dhe dy forma tjera: 1. kur humb teshtidi pr shkak t ndaljes, p.sh.:
2. kur sht me formn e Lamit shques te shkronja , p.sh.: 112

Tek nuni - dhe mimi - me teshtid duhet q hundrzimi t bhet i hapur (idhhar), e jo i mbyllur, n gjatsi prej dy vokaleve (shkronjave) dhe secili prej tyre quhet shkronja e hundorzuar me teshtid. Gune pjesa m e thell dhe m e largta e zgavrs s hunds. P.sh.:

...

Idhhari i para shkronjs dhe duhet t jet m e qarta:

SHKALLT E GUNES
Shkallt e gunes jan: - Gune me teshtid (i shkronjs s dyfishuar); - Gune me mudgam (i ngjitjes); - Gune me ihfa (i fshehjes); - Gune me sukun (i shkronjs s pavokalizuar). Shumica gabojn kur nuk e bjn idhharin aty ku duhet br idhharin (n shkronjn prkatse) dhe nuk e bjn idgamin aty ku duhet t bhet Idgami.

113

) )

) )

411

SHKRONJA L - ( LAMI)
Cilsit
Xhehrij Hapsuese Shkronja Shkronja Mutevesit Mustefil Munfetih Mudhlik Munharif Mesatare Znaltsuese Hapsuese Rrshqitse Lajkatuese - L ose vjen me zanore, ose me sukun. me sukun sht 5 llojesh:

E para: Shkronja t shquarsis; E dyta: Shkronja e foljes; E treta: Shkronja e pjeszs; E katrta: Shkronja e emrin, dhe E pesta: Shkronja e urdhrorit.

RREGULLAT E SHKRONJS ( LAM)

1. SHKRONJA E SHQUARSIS IDHHARI KAMERIJE
Nse ( lami) shques e pason njra prej 14 shkronjave, t cilat quhen shkronjat e IDHHAR KAMERIJE, ather sht vaxhib idhhari (kndimi i qart) i Lamit - Quhet IDHHAR KAMERIE (qartsi hnore), sepse kur t theksohet n fjal duhet t paraqitet e qart ashtu si paraqitet hna me yjet e tjer n qiell kur sht qielli i kthjellt.
115

SHKAKU I IDHHARIT sht se Lami me kto shkronja sht i largt edhe pr nga vendartikulimi edhe pr nga cilsit:

LAMI (JO SHQUES) SHEMSIJE (IDGAMI SHEMSIJE)

IDGAMI SHEMSIJE

(( (( (( (( (( (( ((

(( (( (( (( (( (( ((

Nse shques e pason njra prej 14 shkronjave tjera t cilat quhen shkronjat e IDGAM SHEMSIJE sht vaxhib mosleximi (mosshqiptimi) i Lamit, sepse ajo shkrihet dhe shndrrohet n shkronjn paraprake e cila dyfishohet. Quhet IDGAM SHEMSIJE (Shkrirje dhe humbje diellore), sepse n fjal nuk duhet t paraqitet fare n t lexuar, edhe pse ekziston n t shkruar ashtu si nuk paraqiten yjet dhe hna kur prcllon dielli n mes t dits. Pra, Lami i ngjason yllit, ndrsa 14 shkronjat tjera diellit. Shkronjat e Lamit (jo shques) Shemsije jan 14:

SHKAKU I IDGAMIT Lami humbet dhe shkrihet n njrn prej ktyre 14 shkronjave pr arsye se, ose sht e prafrt, ose sht prngjashme me kto shkronja, ose e njjt me shkronjn .

116

(( (( (( (( (( (( ((

(( (( (( (( (( ((

FJALA E ALLAHUT -
Rrnja e fjals sht . Elifi i cili ka qen n fjal sht anuluar n t shkruar dhe kjo sht br me vendimin unanim t t gjith dijetarve.11 Hidajetul Kari, fq. 206 Pastaj ka deprtuar lami shques dhe sht br

Pastaj sht anuluar - hemzeja dhe sht br . Pastaj sht br bashkngjitja e Lamit shques me lamin e dyt i trupit t fjals, pastaj pr shkak t rregullit Bashkngjitja e shkronjave t

njjta sht br

. 2 LAMI I FOLJES

Lami i Foljes quhet Lami me sukun, i cili vejn n folje, pa marr para sysh se a sht folja e kohs s kaluar, e kohs s tashme, e kohs s tashme dhe t ardhme, apo e foljes urdhrore.
11

Hidajetul Kari, fq. 206.

117

Sh. Folja e kohs s kaluar:

Sh. Folja e kohs s kaluar:

Sh. Folja e kohs s kaluar:

Lami i foljes ka dy rregulla dispozita: E para: Shkrihet (Idgam); E dyta: Kndohet qart (Idhhar).

E PARA: IDGAMI I LAMIT T FOLJES

Kur pas lamit me sukun t foljes vjen shkronja ose , ather bhet shkrirja dhe bashkngjitja e Lamit me sukun t foljes, n dhe bhet si me teshdit Lami ose bashkngjitja me dhe bhet si me teshtid - R- ja, p.sh.:

SHKAKU I IDGAMIT Lami shkrihet dhe bashkngjitet me Lamin tjetr ose me shkronjn R, pr arsye se sht e njjt ose e prafrt me shkronjn R

E DYTA: IDHHARI I LAMIT T FOLJES

N t gjitha shkronjat tjera, pos dhe bhet Idhhar, pra kndohet qart.

LAMI I URDHRORIT
118

Lami i urdhrorit sht Lami shtes i trupit t fjals dhe pas saj koha e ardhme (Mudari) me kusht q ti paraprij shkronj ose . P.sh.:

Ose , p.sh.: Bhet idhhar.

3. LAMI I PJESZS

Lami i pjeszs quhet Lami i cili vjen me pjesz dhe at vjen vetm me dy pjesza, e ato jan: pjesza dhe . Nse do shkronj e alfabetit, prpos Lamit dhe Ra-ut, pason lamin e pjeszs, ather sht vaxhib Idhhari, pra kndimi i qart i shkronjs Lamit. Nse pas Lamit t pjeszs pason shkronja ose , ather vaxhib sht Idgami, prpos n nj rast ku bhet sekte. P.sh.: sekte Shkronja vjen edhe pas pjeszs P.sh.:

, edhe pas pjeszs

Shkronja vjen pas pjeszs pjeszs

, por asnjher nuk vjen pas

P.sh.:

Shkak i Idgamit sht prafrsia apo prngjashmria q ka shkronja me shkronjn .

(sekte)

119

 Lami i pjeszs t shqiptohet qart pas t Vaxhib sht q Ra-ut Lamit dhe gjitha shkronjave, prpos pas shkronjave :.P.sh

Lami dhe Lami t bashkngjitet nse pas saj vjen Vaxhib sht q :.Ra-u. P.sh

,Prjashtim nga kjo rregull bn gjat sektes n nj rast t veant n Kuran : )... ,dhe at n suretul (El-Mutafifin ) (sekte

021

121

4. LAMI I EMRIT
Lam i emrit quhet shkronja L - me sukun, e cila sht prjes prbrse e fjals dhe gjithmon sht n mes t fjals. P.sh.:

Theksimi i qart i Lamit n kto raste sht vaxhib.

5. LAMI I URDHRORIT
Lam i urdhrorit quhet shkronja L - me sukun, e cila nuk sht pjes prbrse e fjals, por sht shkronj shtes q deprton n urdhrorin e foljes s kohs s ardhme, me kusht q gjithmon para saj t jen parafjalt: dhe . Nse nuk sht ndonjra prej ktyre parafjalve, ather sht Lam i urdhrorit, por pa sukun, pra Lami ather sht me zanoren el-kesretu. P.sh.:

- - - Rregull: sht vaxhib idhhari (shqiptimi i qart i shkronjs me sukun).

Zanoret e gjata nuk vijn pas lamit t urdhrorit pr t mos u takuar dy sukuna.
122

Shembuj t Lamit t urdhrorit me sukun:

, , ather nuk fillohet me sukun - Nse fillohet prej shkronjs L .por me el-kesre ;Lami i foljes i ka dy rregulla: Idhhar dhe Idgam ;Lami i emrit i ka dy rregulla: Idhhar dhe Idgam .Lami i pjessz i ka dy rregulla: Idhhar dhe Idgam :Shembuj t Idhharit dhe t Idgamit t Lamit

)53 ,(El-Ahzab

)1( )2( )3( )4( )5( )6( )7( )8( )9( )01( )11( )21( )31( )41( )51( )61( )71( )81( ) )91
)91-1 ,(Et-Tekvir

321

124

125

TEFHIMI (TRASHSIMI, RNDIMI) DHE TERKIKI (HOLLIMI, LEHTSIMI)

Shkronjat, prpos q kan cilsi t rritjes apo zbritjes s zrit, ndahen edhe n shkronja t cilat trashen dhe hollohen gjat shqiptimit t tyre. Shkronjat e alfabetit jan tri llojesh: 1. Shkronjat q gjithmon jan t trasha q zmadhohen, e ato jan: , , , , , dhe 2. Shkronjat t cilat holltsohen gjithmon, e ato jan t gjitha shkronjat tjera, si dhe - elifi n disa raste, prpos shkronjave ( dhe ) dhe shkronjave dhe . 3. Shkronjat t cilat ndonjher trashsohe dhe ndonjher hollsohen, e ato jan tri: - elifi - Lami dhe ra-un

126

1.

SHKRONJAT E RNDA DHE T TRASHA (TEFHIM)

Shkronjat, t cilat zmadhohen dhe trashsohen (shkronjat e Tefhimit) jan shtat:

Ndrsa kategorit e trashsimit t tyre jan 5, ato do ti ilustrojm n skemn n vijim:

Shembuj

Vokali
Me fet-ha Pas fet-hs Elifi

Kategoria
Kategoria e par

, , , ,, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

Me fet-ha pa elif Me dame Me sukun

Kategoria e dyt

Kategoria e tret Kategoria e katrt

Me kesre

Kategoria e pest

do shkronj, varsisht se a sht e vokalizuar apo e pavokalizuar, apo vokales s shkronjs para saj, ka kategori t veanta. 127

Nse shkronja sht me sukun i ka 5 kategori:

Kategoria e I - sht m e fuqishmja, dhe bhet kur shkronja sht me fet-ha dhe me elif:

Kategoria e II sht shkronja e rnd me fet-ha, por pa elif:

Kategoria e III sht shkronja e rnd me dame:

Kategoria e IV sht shkronja e rnd me sukun:

Kategoria e V sht shkronja e rnd me kesre:

128

 , ,
Shkronja me fet-ha sht kategoria m e fuqishmja, seps fet-ha n krahasim me damen ngritet gjuha m lart kur t artikulohet.

KATEGORIT E SHKRONJAVE T RNDA (FORTA)

Kategoria e I e shkronjave kalkale m e fuqishmja: Kategoria e II e shkronjave , sepse sht mustetil; Kategoria e III e shkronjave , sepse sht safir; Kategoria e IV e shkronjave Kategoria e V e shkronjave Kategoria e VI e shkronjave - Kategoria e VII e shkronjave - Sa i prket kategorizimit t fortsis pr seciln shkronj: Kategoria e I m e fuqishmja sht shkronja me fetha dhe pas saj elifi. P.sh.:

, ,
129

Disa dijetar i kan prcaktuar kategorit e shkronjs s rnd, kshtu: E para, shkronja e rnd me fet-ha dhe, e cila ka edhe elifin, pastaj shkronja e rnd vetm me fet-ha, pastaj shkronja e rnd me dame, e cila para saj ka dame ose me sukun, e cila para saj ka fe-ha, pastaj shkronja e rnd me sukun, e cila para saj ka kesra, pastaj shkronja e rnd me kesra. Shkronja e rnd me teshtid sht m e fort se shkronja e rnd pa teshtid, p.sh.: dhe , sepse teshtidi tregon fortsin, pra dyshkronjsin e njjt t prnjhershm dhe kjo e bn m t fort, dhe m t fuqishm.

2. SHKRONJAT E LEHTA DHE T HOLLA (TERKIKI)

Shkronja t lehta jan shkronjat e Istifalit, prpos Elifit t but - , Lamit - dhe shkronjs Ra - . Elifi nse para tij sht nj shkronj e fort, ather kndohet rnd:

Nse para saj sht nj shkronj e leht, ather elifi kndohet leht:

3. SHKRONJAT T CILAT NDONJHER JAN T RNDA E NDONJHER JAN T LEHTA
Shkronjat t cilat ndonjher trashsohen e ndonjher hollsohen jan tri: 1. Elifi 2. Lami dhe 3. Raun

1. SHKRONJA Elif - Specifikat e shkronjs Elif - jan:

130


Haptsuese

Fortsuese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

Shkronja Elif - nuk cilsohet as shkronj e trash as shkron e holl, por ajo kndohet trash ose holl varsisht ka sht para saj: Kndohet holl nse shkronja para elifit sht e holl. P.sh.: Kndohet trash, nse shkronja me fet-ha para elifit sht e trash. P.sh.:

, ,

2. SHKRONJA Lam -
Specifikat e shkronjs Lam

- jan:

Haptsuese Mesatare Zultsuese Shkputse Rrshqitse Lajkatuese N vend se t quhet tefhim (trash) shkrinja Lam - quhet shkronj e taglidhit. Kndohet trash n fjaln e Allahut, kur para saj sht fet-hatun ose dametun:

,
131

 , , , , ,

Kndohet holl nse para fjals s Allahut sht kesretun:

3. SHKRONJA - r

Shkronja - ra-un sht e vetmja shkronj e cila i ka 7 cilsi:

Lajkatuese

Shkputs e

Zultsuese

Haptsuese

Prsritse

Rrshqitse

Mesatare

Shkronja - ra-un kndohet rnd n 8 raste:

1. Kur sht me fethatun:

132

Prjashtim bn vetm ajeti, n t ciln - ra-un lexohet holl (leht):

2. Kur sht me sukun para saj sht fetha:

, , , , ,

3. Kur sht me sukun arid, para saj sukuni, ndrsa para sukunit fetha apo elifi si zanore e gjat: 4. Kur sht me dame-tun: -

n fillim t fjals: n mes t fjals:

ndrsa, kur t ndalemi me sukun pr shkak t prfundimit t fjals i nnshtrohet rregullave t sukunit. 5. Kur sht me sukun, ndrsa para saj sht dame-tun:

n fund t fjals:

, ,

6. Kur t jet me sukun arid dhe para saj sukuni, t cilit suni i paraprin dame-ja:

ose vavu, zanore e gjat:

, , ,

7. Kur t jet me sukun rrnjsor, para saj sht kesre-tun, ndrsa pas ra-ut me sukun pason ndonjra prej shkronjave t forta t rnda:

8. Kur sht me sukun rrnjsor, ndrsa para saj sht kesre rrnjsore:

, , ,
133

Shkronja - ra-un kndohet leht n 4 raste: 1. Kur sht me kesre-tun:

, , ... ,

2. Kur sht me sukun rrnjsor, ndrsa para saj sht kesra, ndrsa nuk pason pas R me sukun ndonjra prej shkronjave t rnda-forta:

, , ,

3. Kur t jet me sukn arid, para saj sukuni, ndrsa para atij sukuni kesre-tun:
4.

, , Kur t jet me sukun, ndrsa para saj sht zanorja e gjat - jaun:

, ,
Ose Lijn:

E treta: Lejohet edhe trash edhe holl, por m mir t kndohet holl. 1. Nse ndalemi n fjalt: - lejohen t dy format pr shkak se n kto fjal ka ndodh anulimi retorik dhe sht anuluar shkronja - ja-un.
2. Nse ndalemi n fjaln 3.

Nse ndalemi n fjalt: -

(Hud, 81)

(El-Hixhr, 65)
134


(Ed-Duhan, 23)

(Ta Ha, 77)

(Esh-Shuara, 52) N t gjitha kto raste lejohet edhe trash edhe holl, por m mir sht q shkronja - ra-un. t kndohet holl, nse ndalemi n t. Lejohet edhe trash edhe holl, por m mir sht t kndohet trash. Nse ndalemi n fjaln:

135

HEMZEJA
Kemi dy lloje t hemzeve: 1. Hemzeja ndrlidhse dhe 2. Hemzjeja jondrlidhse (e prer).

1. HEMZEJA NDRLIDHSE
Specifikat:

Haptsuese

Fortsuese

Zultsuese

Shkputse

Ngulitse

Fillimi i do fjale patjetr duhet t jet me sukun ose me zanore. Hemzeja ndrlidhse mund t jet me el-fetah-tu, me ed-dame-tu dhe me elkesret; ndrsa, asnjher nuk mund t jet me sukun, asnjher nuk vjen n mes t fjals ose n fund t fjals, por vetm n fillim. Hemzeja ndrlidhse mund t vjen n: a. Hemzeja ndrlidhse n Folje, b. Hemzeja ndrlidhse n emra dhe c. Hemzeja ndrlidhse n pjesza.

136

a.

HEMZEJA NDRLIDHSE N FOLJE

Hemzeja ndrlidhse n folje mundet t jet:

1. 2. 3. 4. 5. 1.

N foljen e kohs s kaluar pesbashtingllorshe; N foljen e kohs s kaluar gjashtbashktingllorshe; N foljen urdhrore t kohs s kaluar; N foljen urdhrore t kohs s kaluar gjashtbashktingllorshe; N foljen urdhrore t kohs s kaluar tribashktingllorshe. Hemzeja ndrlidhse n foljen e kaluar pesbashtingllorshe:

2. Folja e kohs s kaluar gjashtbashktingllorshe

137


3. Folja urdhrore pesbashktingllorshe

4. Folja urdhrore e kohs s kaluar gjashtbashktingllorshe

5. Hemzeja ndrlidhse n foljen e kohs s kaluar tribashktingllorshe

b. HEMZEJA NDRLIDHSE N EMRA:

Hemzeja ndrlidhse vjen n emra t rregullt dhe jo t rregullt. 2. a) Hemzeja ndrlidhse n emra t rregullt kndohet me kesretun

138


2. b) Hemzeja ndrlidhse n emra jo t rregullt poashtu kndohet me kesretun, p.sh.:

c. HEMZEJA NDRLIDHSE N PJESZA

Sa i prket pjeszave, hemzeja nuk merr pjes n ndrlidhjet e tyre, prpos n tri raste: Rasti i par: Hemzeja ndrlidhse me Lamat mevsule: Rasti i dyt: Hemzeja ndrlidhse n Lamat shtes t domosdoshm. Rasti i tret: Hemzeja ndrlidhse n Lamat shtes jo t domosdoshm. Shembuj t hemzes ndrlidhse me Lamat mevsul, me Lamat shtes t domosdoshm dhe Lamat shtes jo t domosdoshm.

3. a)

Hemzeja ndrlidhse me Lamat mevsule

3. b) Hemzeja ndrlidhse me Lamat shtes t
139

domosdoshme:

3. c)

DISPOZITAT E HEMZES NDRLIDHSE

Hemzeja ndrlidhse me Lamat shtes jo t domosdoshme:

Hemzeja ndrlidhse ndonjher: - Kndohet me el-kesretun; - Kndohet me ed-dametun dhe - Kndohet me el-fethatun. Hemzeja ndrlidhse gjithmon sht me el-kesretun: a) N emra; b) N foljet tribashtingllorshe kur shkronja e tret e foljes sht me el-kesretun; c) N folje kur shkronja e tret e foljes sht me el-fethatun. a) Hemzeja ndrlidhse gjithmon sht me el-kesre n emra. b) Hemzeja ndrlidhse gjithmon sht me kesre n foljet tribashktingllorshe kur shkronja e tret e foljes sht me kesre:
140

 - - -
c) kur shkronja e tret e foljes sht me fetha, si p.sh.:

- Hemzeja ndrlidhse kndohet me kesretun edhepse bashktingllorja e tret sht me dametun, mirpo dametun nuk sht rrnjsore, por e rastit, sepse n esenc ka qen dashur t jet me kesretun. T ktij lloji jan 4 folje n Kuran:
a) Folja

Sad, ...
b) Folja

Ahkaf, ... Ta Ha, ...

c) Folja

Safat, ...
d) Folja

141

Junus, ...

Rrnja e ktyre foljeve ka qen:

Shkak i paraqitjes s ktyre formave t foljeve sht kshtu, pr arsye se nse urdhron nj njeri e urdhron kshtu: Nse urdhron dy njerz urdhron kshtu:

Pr kt arsye themi se kesretu sht zanore rrnjsore, ndrsa dametun sht e rastit. 2. Hemzeja ndrlidhse kndohet me ed-dametu n foljen urdhrore tri bashktingllorsh kur bashktingllorja e fundit sht me zanoren ed-dametu:

3. Hemzeja ndrlidhse kndohet me el-fethatu ather kur te ajo ndrhyn Lami. Kur takohen hemzeja ndrlidhse me hemen pyetse n nj fjal, ather eliminohet n trsi hemzeja ndrlidhse edhe mbetet vetm hemzeja pyetse. Sepse hemzeja ka pasur rolin pr t filluar folja me zanore, mirpo hemzeja pyetse ve e ka zanoren el-fethatu, pyetse, prandaj edhe ajo nuk ka nevoj t qndroj pran saj. T ksaj natyre jan 7 fjal n Kuran: 1. Bekare, ...

1) 2)
2. Merjem, ...
142

 )3
... ,3. Sebe

)4
... ,4. Safat

)5
... ,5. Sad

)6
... ,6. Sad

)7 ................................................. )1 ................................................... )2 .................................................. )3

... ,7. Munafikun :N fillim ka qen dasht t jet ... ,1. Bekare ... ,2. Merjem
..... ,3. Sebe

.................................................. )4
....... ,4. Safat

....... ,5. Sad

.................................................. )5

.................................................... )6
... ,6. Sad

............................................ )7
... ,7. Munafikun

341

Pra kan qen dy hemze, e para hemzeja pyetse me fethatu, ndrsa e dyta hemzeja ndrlidhse me el-kesretu. Kshtu q sht eliminuar hemzeja ndrlidhse, dhe ka mbetur hemzeja pyetse. Shnim me rndsi: Kur t takohen hemzeja pyetse me hemzen ndrlidhse n nj fjal, mirpo pas hemzes ndrlidhse sht Lami, ather sht e domosdoshme (vaxhib)q t mos eliminohet hemzeja ndrlidhse, pr t mos u przier forma pyetse me formn treguese. Kjo form ka ardhur n tri fjal: Dy her n Suretul Enam:

Junus En-Neml
Dy her:

Quhet zgjatim i dallimit (ferk), sepse dallon formn pohuese prej asaj pyetse. Shnim:

Ather shkronja L kndohet me el-kesretu dhe tejkalohet hemzeja ndrlidhse

2. HEMZEJA JONDRLIDHSE ( E PRER)

144

Hemzetul Kati (hezeja e prer) vjen n fillim t fjals me el-fethatu, me el-kesretu dhe me ed-dametu, ndrsa nuk vjen me sukun, por mund t vjen n mes t fjals me el-fethatu, me ed-dametu, me el-kesretu dhe me essukun, por mund t vjen edhe n fund t fjals. Sa i prket hemzetul kati (hemzs jondrlidhse, por t prer), ajo gjithmon lexohet dhe nuk eliminohet, edhepse vjen pas hemzes pyetse, si p.sh.: Mirpo edhe pse nuk vjen pas hemzes pyetse prap se prap nuk eliminohet, si p.sh.: Shnim: N nj fjal - n suretu Fusilet bhet kndimi i pjesrishm i hemzes dhe elifit, pra trhiqet zanorja n brendi. Kjo mnyr sht vaxhib.

145

KAPITULLI I PEST
MAKTU VEL MEVSUL (FJALT E NDARA DHE TOGFJALSHI), ITHBATI DHE HADHFI (T SHKRUARIT DHE ANULIMI)

147

MAKTU VEL MEVSUL FJALT E NDARA DHE TOGFJALSHI

Esenciale sht q fjalt gjithmon t shkruhen t ndara, mirpo ndodh q pr arsye t ndryshme ndonjher fjalt ngjiten me njra-tjetrn dhe bhen si nj fjal e vetme. Pra, mvetsimi i fjalve sht primare, ndrsa bashkngjitja e fjalve sekondare. Nga kjo mund t vijm n prfundim se: Kur dy fjal jan t shkruara t ndara njra me tjetrn ather gjat leximit mund t ndalemi edhe n t parn, por edhe n t dytn, mirpo kur dy fjal jan t bashkngjitura njra me tjetrn ather nuk guxojm t ndalemi n fjaln e par, por vetm n t dytn. Nga ky rregull bn prjashtim rasti i fjalve ( ) n suretu Isra, edhe pse fjalt jan t ndara sipas Hafss, nuk lejohet ndalja n fjaln , por patjetr duhet t kalohet n e pastaj t ndalemi. Edhe pse kjo natyr ka t bj me shkruesit e Kuranit, shkenca e texhvidit bn vetm sqarimin te lexuesi i Kuranit pr t ditur mnyrn e leximit n ato fjal, andaj themi se 42 fjal n Kuran jan t cilat ngjiten ose nuk ngjiten me njra-tjetrn.

LLOJET E NDARJES S FJALVE ME TJETRN DHE BASHKNGJITJA ME NJRA-TJETRN

Fjalt, pr ka ndarja ose bashkngjitja ndahen n tet lloje: LLOJI I PAR: Fjalt t cilat ndahen njra me tjetrn gjithmon, ato jan: a) Fjala me fjaln

(El-Bekaretu, 144) (El-Bekaretu, 150) - Kto dy fjal n kt form vijn vetm dy her n Kuran dhe at n suretul Bekare.

(El-Beled, 7)
(El-Enam, ...) -

b) Fjala me fjaln

Prpos ktyre dy rasteve, kto fjal nuk vijn afr njra me tjetrn.
149

(En-Nur, ...) (En-Nexhm, ...)

c) Fjala me fjaln

d) Fjala me fjaln

(Isra, ...)
e)

Fjala me premr vetor, ose me lidhjen gjinore. P.sh.:

LLOJI I DYT - Fjalt t cilat ngjiten njra me tjetrn gjithmon: a) Fjala ) ) - P.sh.:

b) Fjala me (El-Mutaffifin, 3) c) Fjala me

(El-Mutaffifin, 3) d) Lami shques

e) Fjala vrejtse me fjalt tjera f) Thirrori me fjalt tjera

...

g) Fjala me

h) Fjala me fjaln

150

i) Fjala me formn pyetse

(Et-Tarik, 5)

j) Fjala me premrin vetor

(El-Kasas, ...)
(El-Hixhr, ...)

k) Fjala me fjaln

l) Fjala me fjaln

m) Fjala me fjaln n) Fjala

(En-Nisa, ...) o) Fjala

(El-Bekare, ...)
p) Fjala q) Fjala

r) Fjala me fjaln

s) Fjala me fjaln

LLOJI I I TRET Shkruesit e Kuranit kan dhn mendime t ndryshme, mirpo anon m shum mendimi i shkruarjes s fjalve t ndara. N kt lloj bn pjes vetm nj fjal:
151

Fjala me fjaln (Sad, ...)

LLOJI I KATRT N disa vende shkruesit i kan shkruar fjalt e ndara unanimisht, ndrsa n disa vende tjera shkruesit kan dhn mendime t ndryshme, por anon shkruarja e fjalve ndaras. N kt lloj bn pjes vetm nj fjal: Fjala me fjaln sht shkruar ndaras (El-Earaf, ...) (Err-Rrad, ...) (Sebe, ...) Shkruesit kan dhn mendime t ndryshme vetm n nj vend, por anon mendimi i t shkruarit ndaras: (El-Xhin, ...) N Kuran kto fjal nuk shkruhen pran njra-tjetrs, prpos n kto 4 raste. LLOJI I PEST Fjalt t cilat n disa vende shkruhen t ndara, ndrsa n disa vende tjera shkruhen t bashkngjitura, pr t cilat, pr t gjitha rastet, jan pajtuar shkronjsit e Kuranit. N kt lloj bjn pjes tet fjal: a) Fjala me fjaln Vetm n nj vend shkruhen t ndara: (Err-Rrad, ...) N t gjitha rastet tjera shkruhen kto dy fjal t bashkngjitura, si p.sh.:

b) Fjala me fjaln Vetm n nj vend shkruhen t ndara: (El-Earaf, ...) N t gjitha rastet tjera shkruhen, kto dy fjal, t bashkngjitura, si p.sh.: 152


c) Fjala me fjaln Vetm n nj vend shkruhen t bashkngjitura: (Hud, ...) Shkruhen ndaras n t gjitha rastet tjera:

d) Fjala me fjaln N dy vende n Kuran jan t shkruara t bashkngjitura: (El-Kehf, ...)

(El-Kijameh, ...) N rastet tjera kto dy fjal jan t shkruara ndaras, si p.sh.:

e) Fjala me fjaln N katr vende n Kuran jan t shkruara t bashkngjitura: (Ali Imran, ...)

(El-Ahzab, ...) (El-Hadid, ...)

(El-Haxh, ...) Prpos ktyre rasteve, n raste tjera shkruhen ndaras, si p.sh.:
f) Fjala me fjaln Vetm n dy vende shkruhen ndaras: (El-Gafir, ...)

(Edh-Dharijat, ...)

N rastet tjera shkruhen t bashkngjitura, si p.sh.:

g) Fjala gjinore me fjaln tjetr Shkruhet ndaras n 4 vende n Kuran: 153

 (El-Kehf, ...) (El-Furkan, ...) (El-Mearixh, ...)

(En-Nisa, ...) N rastet tjera shkruhen t bashkngjitura, si p.sh.: (El-Lejl, ...) LLOJI I GJASHT Fjalt t cilat unanimisht jan t pajtimit q n disa raste ti shkruajn t bashkngjitura, n disa raste tjera ti shkruajn t ndara, mirpo n disa raste kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi i shkruarjes s atyre fjalve ndaras. Kto fjal jan katr: Fjala me fjaln (El-Earaf, 105) (El-Earaf, 169) (El-Earaf, 118)

...

Prpos ktyre rasteve n rastet tjera shkruhen t ngjitura, si p.sh.: LLOJI I SHTAT Fjalt, t cilat shkruhen ndaras unanimisht n disa vende, t bashkngjitura unanimisht n disa vende, ndrsa pr rastet tjera kan dhn
154

mendime t ndryshm, por anon mendimi t jen t shkruara t bashkngjitura.

a) Fjala me fjaln N nj vend shkruhen ndaras dhe pr kt jan pajtuar t gjith: (Err-Rrum, ...)

Kan dhn mendime t ndryshme pr n nj vend, por anon mendimi t jen t bashkngjitura: (En-Nahl, ...) N t gjitha rastet tjera kto dy fjal bashkngjiten sipas mendimit unanim. P.sh.:

b) Fjala me fjaln Pr n dy vende jan pajtuar t gjith shkruesit e Kuranit q t shkruhen ndaras: (El-Haxh, ...)

(Lukman, ...)

Pr n nj vend kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi q t jen t bashkngjitura: (El-Enfal, ...) Ndrsa n t gjitha rastet tjera shkruhen t bashkngjitura sipas mendimit unanim:

c) Fjala gjinore me fjaln mevsulije T gjith shkruesit e Kuranit jan pajtuar q n dy vende t shkruhen ndaras: (En-Nisa, ...)

Err-Rrum, ...)

155

N nj vend ka dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi i shkruarjen ndaras: (El-Munafikun, ...) N t gjitha rastet tjera shkruhen t bashkngjitura, si p.sh.:

d) Fjala gjinore me fjaln mevsulije dhe pyetse T gjith shkruesit e Kuranit jan pajtuar q n nj vend t shkruhen ndaras: (Esh-Shuara, ...)

N dhjet vende kan mendime t ndryshme, por anon mendimi i shkruarjes ndaras: (El-Bekare, ...)

(El-Vakiatu, ...)
N t gjitha rastet tjera shkruhen t bashkngjitura, si p.sh.: (En-Nahl dhe El-Xhathije, ...) (En-Nisa, ...)

e) Fjala me fjaln N dy vende n Kuran shkruhen t bashkngjitura dhe kjo sipas mendimit unanim: (El-Bekare, ...)

(En-Nahl, ...)
156

Pr n tre vende n Kuran shkruesit e Kuranit kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi q ato t jen t shkruara ndaras:

(El-Ahzab, ...)
N t gjitha rastet tjera shkruhen t ndara. P.sh.: (El-Muxhadele, ...)
e) Fjala me fjaln T gjith jan pajtuar q t shkruhen ndaras n nj vend: (Ibrahim, ...)

Pr n katr vende kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi q t jen t bashkngjitura: (En-Nisa, ...)

(El-Muminin, ...) (El-Mulk, ...)

(El-Earaf, ...)

Prpos ktyre rasteve n t gjitha rastet tjera t gjith jan pajtuar t shkruhen t bashkngjitura: (Merjem, ...) LLOJI I TET Fjalt pr t cilat, pr n disa vende, t gjith jan pajtuar t shkruhen ndaras, pr n disa vende t gjith jan pajtuar t shkruhen t bashkngjitura, pr n disa vende kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi t shkruhen ndaras, pr n disa vende tjera prap kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi t jen t bashkngjitura. Fjala me fjaln T gjith jan pajtuar q t jen t bashkngjitura, p.sh.: (El-Bekare, ...) (El-Earaf, ...)

Pr n nj vend kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi t jen t ndara:
157

(El-Bekare, ...)

Pr n nj vend tjetr kan dhn mendime t ndryshme, por anon mendimi t jen t bashkngjitura: (El-Bekare, ...) N t gjitha vendet tjera shkruhen ndaras:

Kto jan 42 fjalt e ndara n tet lloje, pr t cilat jan pajtuar t gjith dijetart.

ITHBATI DHE HADHFI (T SHKRUARIT DHE ANULIMI)

N gjuhn arabe kemi dy lloje t shkronjave: shkronjat e shndosha dhe shkronjat e smura. Shkronjat e smura jan tri: dhe , ndrsa t gjitha shkronjat tjera jan t shndosha. do lexues i Kuranit e ka vaxhib t dij formn e leximit, sa i takon leximit t ndonj shkronjeje kur t ndalet apo mosleximi i asaj shkronjeje nse nuk ndalet n at fjal. Po ashtu duhet ditur ka sht eliminuar n t shkruar, vetm se duhet cekur ktu kemi t bjm me tri shkronjat: dhe si pjes t fjals, se pr shkronja tjera jo.

RASTET E T SHKRUARIT DHE T ANULUARIT T ELIFIT

1. N 8 raste sht e domosdoshme q Elifi - t lexohet ashtu si sht e shkruar nse ndalemi, ndrsa nse nuk ndalem, por e

vazhdojm leximin, ather Elifi 158

nuk lexohet fare:

1. a) do her kur Elifit - i paraqitet fjala e cila sht me sukun, ather dy sukunat kontaktojn njra me tjtrn, n t vazhduar t leximit nuk lexohet Elifi - si zanore e gjat, por fjala lexohet me zanore t shkurtr. P.sh.:

- - -

1. b) N fjaln

nse ndalet leximi n kt fjal lexohet Elifi - , nse vazhdohet leximi eliminohet Elifi - , me fjal tjera nuk
lexohet. P.sh.:

Mirpo, n tre vende Elifi -

sht eliminuar n t shkruar,

prandaj nse ndalet leximi n at fjal ather nuk lexohet Elifi Kto tre raste n Kuran jan: 1. (En-Nur, ...)
2. (Ez-Zuhruf, ...) 3.

(Err-Rrahman, ...)

1. c) Elifi lexohet n t ndalur t leximit, ndrsa nuk lexohet nse vazhdohet leximi: P.sh.: (El-Ahzab, 10)

(El-Ahzab, 17) (El- Insan, 15)

(El-Ahzab, 66) Elifi i fjals s dyt ( ) n ajetin vijues t ksaj sureje nuk lexohet edhe n rast t ndaljes edhe n rast t vazhdimit.
1. d)

Elifi lexohet n t ndalur t leximit, por nuk lexohet n t vazhduar t leximit, si zvendsimi i nunit - prforcues:

(Jusuf, ...)

159

(El- Elalek, ...)

1. e) Elifi lexohet n t ndalur, ndrsa nuk lexohet n t vazhduar t leximit kur t jet zvendsuesi (Bedel) i tenvinit. P.sh.:

1. f) Nuk lexohet n t vazhduar t leximit, lexohet n t ndalur te fjala

1. g) Nuk lexohet n t vahduar t leximit, lexohet n t ndalur te

premri vetor :

3. h) Nuk lexohet n t vazhduar t leximit, lexohet n t ndalur te fjala

Mosleximi i Elifit n t ndalur edhe pse n t shkruar ekziston.
Nuk lexohet elifi n t ndalur edhe pse sht i shkruar, pra kjo i ngjason sikurse t vazhduarit e leximit edhe pse ndalemi n fjaln:

(El-Furkan, ...) (El-Ankebut, ...) (En-Nexhm, ...)

(Hud, ...) Pra, tenvini shndrrohet n zanore t shkurt, jo n zanore t gjat si n raste tjera. Lejohet edhe leximi i Elifit, por edhe mos leximi n t vazhduar t leximit te fjala n suretu Ed-Dehr. 2. RASTET E T SHKRUARIT DHE T ANULUARIT T JA-UT

160

2. a) Rastet kur shkronja sht eliminuar n t shkruar, prandaj edhe nuk lexohet pasi q nuk sht e shkruar edhe pse n rregulla sintaksore konsiderohet i cili ekziston n mendje si rregull:
1. - 2. b) sht eliminimi pr t mos lejuar takimin e dy sukunave. P.sh.:

2. c) Lejohet leximi n fjaln mosleximi:

) ) . n t ndalur, por edhe lejohet

LEXIMI I SHKRONJS N T NDALUR, MOSLEXIMI N T VAZHDUAR

2. d) Shkronja lexohet ashtu si sht e shkruar nse ndalem n at shkronj, ndrsa nse e vazhdojm leximin nuk e lexojm fare. Kjo nga shkaku se nse vazhdohet leximi bien ndesh dy sukuna, pra sukuni i shkronjs dhe i shkronjs pasuese. P.sh.:

161

( - Mehalij) (Gajre mugjizil-lah) ( - Gajre mugjizij) (Il-la atirr-Rrahmani abda) ( - Il-la eta) (vel mukimis-salate) ( - vel mukimij) (Muhlikil kura) ( - Muhlikij)

Hadiril mesxhidil Haram Hadirij (Mehalis-sajdi)

3. LEXIMI I SHKRONJS - vavun N T NDALUR, MOSLEXIMI N T VAZHDUAR T LEXIMIT

sht vaxhib q shkronja t lexohet nse n at shkronj ndalemi, dhe sht e shkrua, ndrsa nse sht e eliminuar n t shkruar ather nuk e lexojm. P.sh.: (jemhullah) ( - jemhuu) (Xhabus-sahrate)

(Xhabuu)

Vetm se n pes raste n Kuran sht eliminuar para se t shkruhet n mushaf, andaj nse ndalemi nuk e lexojm, edhe pse n mendje, n sintaks ekziston:
162

 - - )(El-Isra - )(El-Kamer - )(Et-Tahrim - )(El-Alek

)(Esh-Shura

361

165

KAPITULLI I GJASHT
ZGJATIMI DHE JOZGJATIMI I ZANOREVE

ZANORET Zanoret jan dy llojesh: 1. Zanoret e shkurtra dhe 2. Zanoret e gjata. 1. ZANORET E SHKURTA KASR
Zanoret jan dy llojesh: 1. Zanoret e shkurta dhe 2. Zanoret e gjata. Zanoret e shkurta, apo Kasr Kasr do t thot pengim, ndalim, prkufizim, Mosleximi i shkronjs sa dy vokale e m shum, Pra, nuk do t thot shkurtim absolut, por shkurtim nn dy vokale. P.sh. Kul Sum Zanorja e shkurt sht esenciale dhe do zanore tjetr jo e shkurt duhet ta ket shkakun dhe arsyen e zgjatjes.

Sal-li

Kad

do shkronj e cila n vetvete ka fet-hatun, damen ose kesren, dhe nuk ka dika tjetr, ajo shkronj lexohet me zanore t shkurt. Haram sht q zanorja e shkurt t lexohet gjat. Nse ndodh q zanorja e shkurt t kndohet e gjat, n t shumtn e rasteve fjala e ndryshon rrnjsisht kuptimin dhe merr kuptim t fjals tjetr, apo kuptim t kundrt t fjals.

Plotsimi i Zanoreve
168

- Zanorja - u - nuk konsiderohet e plot, por mbetet e mangt nse nuk bhet bashkimi i buzve, kshtu shkronja e cila e ka kt zanore nuk mund t theksohet e plot. - Zanorja - i - (kesret-un) nuk kndohet e plot, por jet e mangt, nse goja nuk hapet lirshm. Zanorja e shkurt sht zanorja m e rndsishme n t folurn e gjuhs arabe.

ZANORET E GJATA
169

ZGJATJET NATYRORE (MEDI TABIIJ)

Med gjuhsisht do t thot zgjatim, shtim. Zoti i Lartmadhruar thot: Dhe ju shton juve me pasuri e fmij N terminologji MED do t thot: zgjatja e zrit n tri shkronjat zgjatuese ( dhe )kur t shoqrohen me hemze ose me sukun. Kur n fjal st shkronja prej shkronjave t zgjatimit ( dhe )t paraprir me fetha, dame ose kesre, dhe nuk e pason hemzeja ose sukuni quhet zgjatim natyror MEDI TABIIJ. Quhet natyror se njeriu natyrshm e zgjat; as nuk e zgjat shum dhe as nuk e shkurton. P.sh.: Jekuulu Kiile Kaale Zgjatimi i zrit m shum se sa nevojitet te shkronja dhe te zanorja e rndomt. Zanoret e gjata jan: Elifi i pavokalizuar me kusht q para saj t jet fet-ha.

Vavi i pavokalizuar me kusht q para saj t jet kesretun Jaun i pavokalizuar me kusht q para saj t jet kesretun Kto dijetart i kan prfshir n nj fjal:

Kto tri shkronja jan shkronjat m specifike, shkronjat m t fshehta. M e fshehta sht elifi, pastaj Ja-un, pastaj Vavi. Zanoret e gjata ( dhe ) kan 5 cilsi: El-Xhehr Haptsuese Err-Rrehave Zbutsuese El-Istifal Zultsuese El-Infitah Shkputse El-Ismat Ngulitse

Zgjatja natyrore zgjatet dy vokale. Quhet natyrore, sepse as nuk zgjatet shum, por n t njjtn koh nuk shkurtohet apo nuk mangsohet nga zgjatimi i natyrshm i zrimit:
170

 Suu muu Sum Jekuulu Lii Li Rabii Rabi Saa raa Eliim

Kuu luu Kul Kiile Kaale Innii Kaale Kitaab In Kad Kaale

Shekuur Jekuulu

Gafuur

Kiile

Nga shembujt e prmendur kuptojm se: Shkronja e cila prpos zanores s shkurt ( _____ _____ _____ ) ka edhe ndonjrn prej tri zanoreve t gjata ( dhe )kndohet gjat sa dy vokale dhe quhet zgjatje natyrore q n gjuhn arabe quhet MEDI TABIIJ (Zgjatim Natyror). Rregull: Medi Tabiij pra zgjatja natyrore sht obliguese vaxhib, sepse pr t jan pajtuar t gjith ekspertt e leximit t Kuranit (Kurrat). - Nse kndohet shkurt zanorja e gjat sht haram. Shart sht t mos ket pas zanoreve t gjata hemze apo sukun.

LLOJET E ZANOREVE T GJATA

Medi Tabiij (zgjatja natyrore) ndahet n dy lloje: 1. Medi Tabiij i shkronjs,
171

2. Medi Tabiij i fjals. 1. Medi Tabiij i shkronjs N kto shkronja bjn pjes 5 shkronja t fillimit t sureve, e ato jan: Quhet medi tabiij i shkronjs pr arsye se pas shkronjs nuk ka hemze apo sukun, pr dallim nga zgjatimi natyror i fjals ky zgjatim bhet pa marr parasysh a vazhdojm leximin apo jo. Po kshtu ndodh edhe me fjalt:

N Kuran MEDI TABIIJ I SHKRONJS vjen n 21 raste: 7 her shkronja , 2 her shkronja , Jasin, Merjem; 4 her shkronja , Taha, Shura; 2 her shkronja , Merjem, Taha; 6 her shkronja , Junus, Hud, Jusuf, Rad, Ibrahim, Hixhr.

Pra, gjithsejt njzet e nj her. 2. Medi Tabiij i fjals Medi Tabiij i fjals vjen n tri forma: 1. Forma e par: Kur zgjatimi bhet si n vazhdimin e leximit ashtu edhe n rast t ndaljes s leximit

2. Forma e dyt: Kur zgjatimi bhet n rast t ndaljes s leximit, ndrsa shkurtohet n rast t vazhdimit t leximit, p.sh.:

172

3. Forma e tret: Kur zgjatet Medi Tabiij nse e vazhdojm leximin, ndrsa zgjatet m shum (zgjatje jonatyrore) nse ndalemi, p.sh.:

N kto raste, pra Medi Tabiij n esenc nuk humbet, por mund t zgjatet, q do t thot prej zgjatimit natyror kalohet n zgjatim jonatyror: - 2 vokale, - 4 vokale, - 6 vokale.

ZGJATJA JONATYRORE
Zgjatja jonatyrore bhet ose pr shkak t hemzes, ose pr shkak t sukunit. Me zgjatje jonatyrore kemi pr qllim zgjatimin m shum se dy vokale. Hemzeja sht shkaktar i tre zgjatimeve, e ato jan: 1. Zgjatimi i prngjitur- mutasil (n mes t fjals),
173

2. Zgjatimi i prndar - munfasil (n mes dy fjalve kufirin n mes dy fjalve), 3. Zgjatimi i zvendsimit - bedel. Sukuni sht shkaktar i dy zgjatimeve tjera, e ato jan: 1. Zgjatimi i domosdoshm (Lazim), 2. Zgjatimi i paraqitjes s nevojs apo rastit (Arid).

1. MEDI MUTASIL ZGJATJE NDRFJALORE (PRNGJITUR)

Ather kur pas njrs prej zanoreve t gjata ( dhe ) pason hemzeja bhet togimi i zanoreve t njjta, zgjatim jonatyror dhe quhet MEDI
MUTASIL ZGJATIM I PRNGJITUR. P.sh.:

Shaaaae Semaaaae Maaaaun

Saaaae

Xhaaaae

Xhaaaaekum Siiiie

Xhiiiie

Tebuuuue

Suuuue

- Medi Mutasil zgjatet 4 dhe 5 vokale. - Medi Mutasil zgjatet edhe 6 vokale kur t jet Medi Mutasil arid lisukun, hemzeja dhe elifi. - sht zgjatje e domosdoshme (VAXHIB) dhe nuk lejohet assesi t shkurtohet. - Pra, gjithmon kur njra prej zanoreve t gjata dhe pas tyre hemzeja gjendet n nj fjal quhet Medi Mutasil:

... ...

174

Shkak i zgjatimit sht hemzeja. Shart sht q zanorja e gjat dhe hemzeja t jet n nj fjal. Zgjatimi ndrfjalor (Medi Mutasil) sht vaxhib.

sht vaxhib pr arsye se t gjith ekspertt e leximit t Kuranit jan pajtuar pr t. Shkak sht zgjatimi jonatyror se hemzeja sht shkronja e fuqishme e fort, ndrsa zanoret e gjata jan t lehta dhe bhet zgjatimi pr ta prforcuar t dobtn pr arsye se e forta e ka afr t dobtn.

Lexuesi duhet ti zgjat t gjitha medi mutasilt njsoj. Pr shembull, nse n fillim t leximit e zgjat medi mutasilin 4 vokale, ather deri n fund t leximit gjithnj e zgjat 4 vokale, ndrsa nse n fillim t leximit medi mutasilin e zgjat 5 vokale, ather deri n fund t leximit gjithnj i zgjat 5 vokale; Nuk lejohet q disa MEDIMUTASIL t zgjaten 4 vokale e disa tjer 5 vokale, edhe pse kjo nuk sht haram as mekruh, por sht e paplqyer te Kurrat (ekspertt e leximit t Kuranit) dhe n dis-harmoni me prpikrin e leximit:

... ...
Medi Mutasil bhet zgjatja e saj 4 vokale dhe 5 vokale kur hemzeja sht n mes t fjals ose kur hemzeja sht n fund t fjals dhe leximi vazhdon n fjaln tjetr. Ndrsa nse hemzeja sht n fund t fjals dhe leximi prfundon n hemze, ather bhet zgjatja 6 vokale.

2. MEDI MUNFASIL
-

ZGJATJE JASHTFJALORE (E PRNDAR)

Sikurse te zgjatja e prngjitur ashtu edhe te fjala e prndar shkaktar i zgjatimit jonatyror sht Elifi , ky zgjatim sht zgjatim n kufirin mes dy fjalve. Ather kur pas njrs prej zanoreve t gjata ( dhe ) vjen elifi ( ) bhet zgjatim jonatyror dhe quhet ZGJATIM I PRNDAR - MEDI MUNFASIL. P.sh.:
175

, , . ,
Pra, medi munfasil sht kur zanorja e gjat sht n fund t fjals s par, ndrsa hemzeja n fillim t fjals s dyt. Nse ndalemi n fund t fjals s par dhe nuk e vazhdojm leximin kthehet n baz dhe kndohet 2 vokale, pra zgjatje natyrore. Medi munfasil zgjatet 4 vokale . sht zgjatje e lejuar, pr arsye se Kurrat ekspertt e leximit t Kuranit e kan zgjatur dy vokale, disa 4, disa 5, disa edhe 6 vokale. Pra, gjithmon kur njra prej zanoreve t gjata gjindet n fund t fjals dhe pas asaj fjale fillon fjala vijuese me elif ( ) quhet MEDI
MUNFASIL.

Nse ndalemi n fund t fjals s par dhe nuk e vazhdojm leximin, kndohet dy vokale, pra si zgjatje natyrore, sepse n kt rast i humb shkaku (hemzeja). Nse ndalemi n shkronjn e cila e ka rolin e premrit vetor (Damire) humb edhe gjatsia natyrore (medi tabiij) n trsi, sepse ndrpritet lidhja e fjalve, e n t njjtn koh edhe shkaku. Shkaku se kndohet dy vokale sht se hemzeja sht n nj fjal tjetr, e n rast t ndaljes hemzeja nuk bashkngjitet, por mbetet n fjaln tjetr dhe zanorja e gjat mbetet e vetme, si zgjatje natyrore, q do t thot se rikthehet n baz, pra si zgjatje natyrore.

~ ~
176


Nse bhet ndalja n fjaln e par, ather zgjatja bhet zgjatje natyrore. Vetm se duhet pasur parasysh se te fjalt me premr vetor nuk ka zgjatje po ashtu nuk lejohet ndalja te fjalt e ngjitura , sepse n tradit kto dy fjal jan b si nj fjal dhe nuk ndahen. Nuk lejohet q disa her medi munfasilin t zgjatet dy vokale e herve tjera 4 vokale, dhe herve tjera 5 vokale. Vaxhib sht barazimi i Medi munfasilit me Medi Mutasilin, nse medi munfasili zgjatet 4 vokale, ather edhe medi mutasili 4 vokale, nse medi munfasili zgjatet 5 vokale, ather edhe medimunfasili zgjatet 5 vokale, e jo 4 vokale.

.....

[[

[]

(() :

)(

( :
177

] [

] [

[ ]

/ /
] [ .

[ ] . -

3. EL-LIJN - E BUT
.El-lijn do t thot lehtsi, butsi El-lijn do t thot artikulimi i shkronjs n vendin e tij me lehtsi, me .butsi, pa shtrngim dhe pa preokupim t gjuhs t palokalizuara dhe Shkronjat e Lijnit (e lehta dhe t buta) jan :.(me sukun) me kusht q para tyre t jet fet-ha. P.sh

.
871

Dallimi n mes zanoreve t gjata dhe Lijnit: 1. Shkronjat e Linit burojn prej mesit t gjuhs ( )dhe buzve (,) ndrsa zanoret ( ) prej fillimit t gojs e deri n thellsi t fytit. 2. Shkronjat e Lini aktivizohen si Lijn dhe zgjatet vetm nse ndalemi n at fjal, ndrsa nse vazhdohet leximi nuk zgjatet. Pr sa i prket zanoreve t gjata ( ) ato edhe n t ndalurit e fjals, edhe n t vazhduarit nuk e humbin rregullin (gjatsin dhe Lijnin). 3. Shkronjat e Lijnit jan me sukun, ndrsa para kan zanoren fet-ha e cila nuk sht e prafrt , , ndrsa zanoret e gjat duhet ti ken zanoret e prafrta . Dallimi n mes t shkronjave t gjata dhe shkronjave t buta sht se: Zanoret e gjata kan kto cilsi:

Ngulitsuese

Haptsuese lirues Zultsuese Shkputse Shkronjat e buta ( t Linit) kan nj cilsi m shum: Haptsuese lirues Zultsuese Shkputse

Ngulitsuese Butsuese

Nga skema shihet se zanoret e gjata dhe shkronjat e buta ( dhe ) kan t njjtat cilsi, prpos q shkronjat e buta kan nj cilsi m tepr, e ajo sht cilsia e butsis.

4. MEDI ARID LI SUKUN ZGJATIMI (AKSIDENCIAL) I SHKAKTUAR PREJ SUKUNIT

Esenciale n kndim t Kuranit sht t fillohet me hapje t zrit me ndonjrn prej zanoreve t shkurta, e ato jan ____ ____ ____

(El fet-

hatu, ed-dametu, el-kesretu) dhe esenciale sht, q prfundimi t bhet me mbyllje t fjals shkronja posedon zanoret e shkurta. T ndalurit, pra, bhet me sukun. Kur pas ndonjrs prej zanoreve t gjata ( ) vjen sukuni jo rrnjsor (sukuni pr shkak t ndaljes) bhet zgjatje jonatyrore dhe quhet
MEDI ARID. P.sh.:

179

 .
Medi aridi sht tri llojesh: Gjat 6 vokale, Mesm 4 vokale, Shkurt 2 vokale.
MEDI ARIDI sht i lejuar, pra edhe pse lejohet t kndohet 2 vokale,

m mir sht t zgjatet 4 ose 6 vokale. - Zgjatet dy vokale pr arsye se kthehet n esencn e tij, n medi tabiij, po t vazhdonte leximi. - Zgjatet 4 vokale, pra mes i medi tabiijut dhe medi lazimit. - Zgjatet 6 vokale pr shkak t bashkimit t dy sukunve, pra sukunit t shkronjs s fundit dhe sukunit t zanores s gjat. Pra, Medi Aridi lexohet: shkurt 2 vokale si Medi Tabii; lexohet 4 vokale, sepse sukuni nuk sht i prhershm, si medi lazm, pra i ngjason Medi Tabiijut n t vazhduar dhe i ngjason Medi Lazimit n t ndalur. Quhet Medi Arid, sepse paraqitet (lexohet) sukuni kur t bhet t ndalurit e leximit, ndrsa humbet (nuk lexohet) sukuni, nse leximi vazhdohet.

LLOJET E MEDI ARIDIT

Medi aridi sht 6 llojesh: 1. Medi arid lisukun
2. 3. 4. 5.

Elijnul arid li sukun Mutasil arid li sukun El bedel arid li sukun, p.sh.: Medi arid li sukun me shkronjn

t gjinis femrore, p.sh.:

6. Medi arid li sukun e premrit vetor damir , p.sh.:

1. LLOJET E MEDI ARIDIT T SUKUNIT ASNJNS

180

Me Medi Arid t Sukunit Asnjns kemi pr qllim zgjatimin pr shkak t ndaljes me sukun i cili sukun sht i zhveshur prej t gjinis femrore, pre t premrit vetor, prej Medi Linit, Medi Aridit dhe prej Medi Mutasilit. Medi aridi zgjatohet pr shkak t ndaljes me sukun por edhe pse ndalemi me sukun fjala n fund ose mundet t jet n: 2 N rasn gjinor (mexhrur) me kesre, 3 N rasn emror ose (merfu) me dame, 1 N rasn kallzore (mensub) me fet-ha. 1. Kur fjala sht n rasn kallzore (mensub) me fet-ha MEDI ARID ka 3 forma t zgjatimit: 1. shkurt - 2. mesm - 3. gjat - 2. Kur fjala sht n rasn gjinore (mexhrur) me kerre, MEDI ARIDI ka ka 4 forma t zgjatimit: 1. shkurt - , 2. mesm - , 3. gjat - , 4. shkurt me revm, pra nse e kndojm shkurt, ather kesren e kndojm t prgjysmuar - . 3. Kur fjala sht n rasn emrore (merfu) me dame MEDI ARIDI ka 7 forma zgjatimit: 1. shkurt, 2. mesm, me sukun t plot 3. gjat. 1. shkurt, 2. mesm 3. gjat
me ishmam bashkngjitja e buzve pas artikulimit t sukunit

1. shkurt me revm (gjysm zanore), pra nse e kndojm shkurt, ather e kndojm duke e mbajtur vokalin gjysm t shqiptuar. 181

REVM - KRKES
N aspektin terminologjik do t thot theksimin e zanores me z t ult aq sa e dgjon i afrti e jo i largti. Revmi, posarisht, sht pr kesren dhe damen. Ishmam do t thot bashkimi i buzve pas sukunit. Ishmami, posarisht, sht pr damen, pra kur dame nuk lexohet, por ndalemi n sukun, i cili m par ka qen dame. Qllimi sht pr t sinjalizuar zanoren e bashktingllores, po t kishte vazhduar leximi. Pra, Revmi sht pr dgjim, Ishmami pr shikim. Revmi sinjalizon pjesrisht zanoren. Ishmami sinjalizon vokalin e zanores po t kishte vazhduar leximi.

T NDALURIT ME ISHMAM
Ishmam quhet bashkimi i buzve pas shqiptimit t sukunit, por pa lshuar z me qllim q ai i cili e shikon e sheh se i ka bashkuar buzut, ndrsa ai i cili nuk dgjon nuk vren asgj. T ndalurit me Ishmam nnkupton bashkimin e buzve pas sukunit, por pa u vonuar duke ln nj vrim t vogl mes tyre dhe duke mos lshuar z, sa q e sheh shikuesi dhe nuk e dgjon dgjuesi.
182

Ishmami sht 4 llojesh: 1. Ishmami si ishte definicioni; 2. Bashkimi i buzve paralel me bashkimin e shkronjave, si p.sh. . Pra bhet bashkimi i buzve paralel me sukunin e nunit t par dhe para bashkngjitjes s nunit t dyt. Ky lloj Ishmami sht sikur Ishmami n fund t shkronjs, vetm se n kt rast bhet n mes t fjals. 3. Ishmami i shkronjs me shkronj. Kjo do t thot przierja e fonems me nj fonem tjetr, sikurse przierja e fonems s shkronjs me fonemn shkronjs ( sipas kiraetit t Hamzs (.)) 4. Ishmami i zanores me zanore, kjo do t thot przierja e fonems s zanores s kesre me dame, si n rastin ( sipas kiraetit t Kesaiut dhe Hishamit).

PENGESAT E REVMIT DHE ISHMAMIT

Ekzistojn raste kur nuk lejohet Ishmami dhe Revmi, q do t thot se ndalja bet vetm me sukun t plot, e ato jan: 1. Kur shkronja e fundit sht me sukun rrnjsor, q do t thot se edhe n t vazhduar t leximit lexohet sukuni, si p.sh.:

2. Kur t jet aridi formal. P.sh.:

N kto raste nuk lejohet Ishmami dhe revmi pr arsye se: fjala ka qen me sukun t plot, fjala ka qen me sukun t plot, fjala ka qen me sukun t plot,

kur sht br takimi i dy sukunave sht br lidhja e fjalve dhe fjala me sukun n t vazhduar e ka marr formn

, fjala

me sukun, n

t vazhduar e ka marr formn , ndrsa nse ndalemi, kthehet n esencn e saj me sukun. Pra, edhe pse ndalemi me sukun arid (formal), sukuni sht sukun i plot rrnjsor i shkronjs. 3. Kur t jet shkronja e fundit me fetha, si p.sh.:

183

4. Kur t jet shkronja e fundit

e rrumbullakt e gjinis femrore, sh:

Kur lejohet ndalja edhe me sukun t plot edhe me revm? Lejohet ndalja me sukun t plot dhe me revm kur shkronja e fundit e fjals sht me kesretu: Lejohet ndalja me sukun t plot, me Ishmam dhe me revm kur shkronja e fundit e fjals sht me dame:

2. MEDI LIJN ARID LI SUKUN ZGJATJA E BUT

Nse gjat leximit bhet ndalja, ndrsa para shkronjs s fundit ndodhet shkronja e leht ( )dhe ( , )ather bhet zgjatje e but dhe quhet MEDI LIJN. Pra, ather kur takohen dy sukuna, sukuni i shkronjs ( )ose () dhe sukuni pr shkak t ndaljes:

Nse vazhdohet leximi dhe nuk bhet ndalja, ather nuk bhet zgjatje, por lexohet vetm si sukun. Ky zgjatim i but mund t bhet n tri mnyra: Gjat, pra 6 vokale, Mesm, 4 vokale, Shkurt, 2 vokale. Zgjatimi dy vokale sht m i preferuari. Te medi lijni zgjatja bhet n vet shkronjn. Quhet Lijn pr arsye se nse i paraqitet zanores s gjat sukuni n vazhdim zgjatet, ndrsa nse i humbet sukuni n vazhdim shkurtohet. - Nse para sukunit arid fjala ka qen me fet-ha, ather medi lijni kndohet shkurt, mesm dhe gjat:

- Nse para sukunit arid fjala ka qen me kesre, ather medi lijni kndohet shkurt, mesm, gjat dhe revm:

184

Revmi bhet vetm nse kndohet shkurt.

- Nse para sukunit arid fjala ka qen me dame, ather medi lijni kndohet shkurt, mesm dhe gjat: shkurt, mesm, gjat me ishmam, shkurt me revm

Zgjatimet kan emrtime t ndryshme, mirpo q t gjith jan degzime t gjatimit natyror (ESLIJ) dhe jonatyror (FERIJ): MEDI AVED (I KOMPENSIMIT) Ky zgjatim bhet vetm n t ndalur, ndrsa nse vazhdohet leximi nuk bhet zgjatim fare, por kndohet shkurt (Kasr). Ky zgjatim ndodh pr shkak t tendinit, sepse kur t ndalet leximi nuk lexohet tendini fare, e pr ta kompensuar ia bashkngjisim sukuni zanores s gjat dhe e kndojm dy vokale:

FORMA TJERA T ZGJATIMIVE MEDI SILE (ZGJATIMI PR SHKAK T NGJITJES S
FJALS PREMRIT VETOR)
sht zgjatim i cili vetm paramendohet se sht aty zanorja e gjat ose zanore e gjat kur t jet premri vetor i vets s tret njjs. - Zgjatet dy vokale. P.sh.:

. . - - - - - -
185

 - -
MEDI SILE ndahet n: Medi sile sugra Medi sile kubra.

SILE SUGRA
Sile Sugra sht ather kur pas premrit vetor ka hemze. P.sh.:

h nuk

- Nse para premrit vetor sht zanorja e gjat apo sukuni, nuk zgjatet dy vokale, por kndohet shkurt. P.sh.: -

Prjashtimi n kt rregull bhet n suretul Frkan:

- Nse bhet lidhja e fjalve, ather nuk zgjatet, por kndohet shkurt. P.sh.:

- sht me sukun Nse nuk sht premr vetor nuk zgjatet:

Nuk zgjatet edhe te fjalt: dhe .

SILE KUBRA ZGJATIMI I MADH

Nse shkronja h n rolin e premrit vetor ka zanore para saj dhe pas saj vjen hemzeja, ather kalon prej zgjatimit t dy vokaleve n zgjatim katr vokalesh dhe pes vokalesh, por lejohet t kndohet edhe dy vokale, pra kndohet si medi munfasil. P.sh.:

Medi sile, pra zgjatimi bhet vetm me rastin e vazhdimit t leximit, ndrsa me rastin e ndaljes nuk kndohet gjat dy vokale, por bhet ndalja me sukun. P.sh.:
186

. . . ,,

Vrejtje: N disa mushafa do premri vetor me dame i vendoset i vogl, me kesre i vendoset e vogl: ,

- MEDI FERK (zgjatimi i dallimit)

Ferk do t thot dallim, pr t dalluar formn lajmrues me formn pyetse, ather e zgjasim aq shum (6 vokale) edhe pse sht hemzetul vesli (i cili hemze bn lidhjen, e gjat lidhjes krkon shkurtimin, pra jo zgjatimin n kto raste, obligohet q sa m shum t zgjatet:

- MEDI TEMKIN ZGJATIMI I SHKOQITJES
Kur dy ( va, va) ose dy ( jaun, jaun) pran njra-tjetrs pr t mos i bashkngjitur, ather e zgjasim pr ti dalluar.

- MEDI TEADHIME ZGJATIMI I MADHRIMIT Ndryshe quhet zgjatim i hiperbolizimit, pra kur t jet fjala , pra
shkronja edhe pse ka zanore t shkurt fet-hatun, e kndojm gjat t zgjaturit e teprt mund ta bjn vetm profesionalistt. N esenc fet-hatun kndohet shkurt, mirpo t fjala e Allahut, edhe pse sht fet-hatu nuk e kndojm shkurt, por e kndojm gjat pr t demonstruar zshm madhshtin e Zotit.

MEDI ARID I LIJNIT

187

Kur para shkronjs s fundit n t ciln ndalemi me sukun ndodh shkronja dhe ( shkronjat t Lijnit) bhet zgjatimi jo natyror i Lijnit q quhet MEDI ARIDI I LIJNIT:

Zgjatet: 2 vokale, 4 vokale, 6 vokale. Revmi si vazhdimi

Nse te shkronjat e Lijnit kndohet dy vokale, ather te zgjatimet tjera (Medi MUNFASIL) zgjatet 2 vokale, 4 vokale, 6 vokale. Medi MUTASIL zgjatet 4 vokale, 6 vokale. Nse Medi Lijni zgjatet 6 vokale, ather Medi Munfasili, Medi Mutasili, Medi Aridi zgjaten 6 vokale, e nuk lejohet t zgjaten m pak, sepse zgjatimet jan m t forta se Medi Lijni, prandaj zgjatimi m i dobt nuk zgjatet m shum se zgjatimi m i fort. Nse ndodh q lexuesi te Medi Munfasili zgjatet 2 vokale, nuk lejohet q Medi Lijni t zgjatet m shum se dy vokale. Nse te Medi Munfasili dhe Medi Mutasili e zgjat 4 vokale, ather Medi Lijni nuk mund t zgjatet m shum se 4 vokale. Nse te Medi Munfasili, Medi Mutasili dhe Medi lazmi e zgjat 6 vokale, ather te Medi Lijni mund t ndalet dhe ta zgjat 6 vokale; 4 vokale dhe 2 vokale.

188

NDALJA KUR SHKRONJA E FUNDIT E KA SUKUNIN RRNJSOR

Sukuni rrnjsore ose sukuni n shkronjs zbutsuese sht sukuni i cili vjen n shkronjn e cila sht n fund t fjals, por pa shkronj zgjatsuese para saj, lexohet sukuni si n t ndalur t leximit si n t vazhduar:

N t gjitha kto raste lexohet vetm me sukun t plot dhe nuk lejohet as Ishmami as Revmi.

ARIDI ASNJANS (MUTLAK)

Aridi Mutlak (sukuni akcidencial asnjans) quhet ather kur paraqitet sukuni arid (pazanoshmria e akcidencialit) pa zanore t gjat, pa shkronj zbutse, pa t gjinis femrore, dhe pa t premrit vetor.

- Aridi asnjans kur para sukunit fjala ka qen me fetha si p.sh.: . Lexohet vetm me sukun t plot, pasi q shkronja e fundit sht
fetha dhe nuk lejohet Revmi dhe Ishmami. - Aridi asnjans kur para sukunit fjala ka qen me kesrse si p.sh.: lexohet me sukun t plot dhe Revm. - Aridi asnjans kur para sukunit fjala ka qen me dame si p.sh.: lexohet me sukun t plot, me Ishmam dhe me Revm.

189

5. SUKUNI ARID ME - T T GJINIS FEMRORE PA PASUR PARA SAJ ZANORE T GJAT

N Kuran ndodh q t ndalemi me sukun n fjaln kur ajo fjal prfundon me - T e gjinis femrore, por para saj nuk ka zanore t gjat, si p.sh.: n t gjitha kto raste ndalja bhet vetm me sukun t plot. Pasi q - T e gjinis femrore shndrrohet n - H. Nse sht - T e shtrir e gjinis femrore, ather prpos me sukun t plot lejohet t lexohet me Ishmam dhe me Revm. P.sh.: lexohet me sukun t plot me Ishmam dhe me Revm. Ndrsa kur t jet me kesre, si p.sh. lexohet me sukun t plot dhe me Revm.

- H E PREMRIT VETOR
Dallimi n mes t premrit vetor - H dhe - H t gjinis femrore sht: 1. E para - H e premrit vetor lexohet si n t vazhduar si n t ndalur, ndrsa e gjinis femrore lexohet n t vazhduar, kurse n t ndalur t leximit.
2. E para - H e premrit vetor sht emr, e dyta femrore sht pjesz shtes.

e gjinis

3. E para - H e premrit vetor sht e palakuar, e dyta gjinis femrore sht e lakuar. 4. E para

- H e premrit vetor tregon vetm gjinin mashkullore, e

dyta tregon vetm gjinin femrore.

190

Dijetart kan dhn mendime t ndryshme rreth asaj se si t bhet ndalja te premri vetor - H: Mendimi i par: kndohet shkurt, mesm dhe gjat, por vetm me sukun t plot dhe nuk bhet Ishmami dhe remi. Mendimi i dyt: Nse damiri - H sht me kesra kndohet shkurt, mesm, gjat me sukun t plot dhe revm nse kndohet shkurt. Nse damiri - H sht me dame, ather kndohet n 7 forma: shkurt, mesm, gjat me sukun t plot; shkurt mesm gjat me Ishmam; dhe shkurt me revm. Pra, damir e pranon remin dhe Ishmamin. Mendimi i tret: Nse para damirit sht shkronja - J e gjat ose dame, ather kndohet shkurt, mesm dhe gjat me sukun t plot dhe nuk e pranon Ishmamin dhe Revmin, si p.sh.: Nse para damirit sht elifi zgjatues, ather lejohet n 7 mnyra: 1. Shkurt me sukun t plot; 2. Mesm ; 3. Gjat; 4. Shkurt me Ishmam; 5. Mesm me Ishmam; 6. Gjat me Ishmam; 7. Shkurt me Revm. Mendimi i tret sht m i plqyeshmi.

3. MEDI MUTASILI ARID I SUKUNIT (ZGJATIMI NDRFJALOR I SUKUNIT AKSIDENCIAL)

Gjithmon gjat leximit n fund t fjals ndalemi me sukun. T ndalurit me sukun shkakton medi aridin, pasi q para shkronjs me sukun ndodhen njra prej zanoreve t gjata ose . Kur kemi sqaruar se medi mutasilin e shkakton , ather n t njjtn koh na paraqiten dy rregulla t cilat i formulojm n nj rregull, e ajo sht MEDI MUTASILI ARID I SUKUNIT.
191

DEFINICIONI:

Kur sukuni arid sht n shkronjn hemze dhe shkronja e para fundit sht ndonjra prej zanoreve t gjata ( ose ,) ather bhet MEDI
MUTASIL ARID I SUKUNIT.

Zgjatet 4, 5 dhe 6 vokale

Kur medi mutasilit i ndrhyn Medi Arid li sukuni, ather n zgjatimin e saj paraqiten kto mnyra t leximit:
1. Kur t jet me fetha, si p.sh.: zgjatet n tri mnyra: me sukun t plot 4 vokale; me sukun t plot 5 vokale; me sukun t plot 6 vokale; Ktu kemi tri mnyrat e zgjatimit, por pa Revm dhe Ishmam. 2. Kur t jet me kesre, si p.sh.: zgjatet n 5 mnyra: me sukun t plot 4 vokale; me sukun t plot 5 vokale; me sukun t plot 6 vokale; me revm 4 vokale; me revm 5 vokale;

Ktu kemi tri mnyrat e zgjatimit dhe plus dy tjerat me revm.

3. Kur t jet me dame, si p.sh.: zgjatet n 8 mnyra: me sukun t plot 4 vokale; me sukun t plot 5 vokale; 192

me sukun t plot 6 vokale; me Ishmam 4 vokale; me Ishmam 5 vokale; me Ishmam 6 vokale; me Revm 4 vokale; me Revm 5 vokale.

Ktu kemi tri mnyrat e zgjatimit dhe plus 5 mnyrat tjera me revm dhe Ishmam pr shkak t takimit t dy shkaqeve, pra edhe shkakut sukun, por edhe shkakut hemze.

KUR LEJOHET SUKUNI I PLOT DHE ISHMAMI

Kur shkronja e fundit sht me el-kesretu ( ___ ), ather lejohet me sukun t plot dhe revm, ndrsa nuk lejohet me ishmam P.sh.:

KUR LEJOHET SUKUNI I PLOT REVM DHE ISHMAMI
Kur shkronja e fundit sht me ed-dametu ( ____ ) , ather lejohet me sukun t plot, me revm dhe me ishmam. P.sh.:

T NDALURIT ME ISHMAM
ISHMAM dot t thot t bashkuarit e buzve pas shqiptimit t sukunit, por pa u vonuar, dhe n t njjtn koh me ln nj vrim t vogl mes tyre. ISHMAMI bhet kur shkronja e fundit sht me kerre ose me dame, ndrsa nuk bhet kur shkronja e fundit sht me fet-ha. Ishmami sht 4 llojesh: 1. Bashkimi i buzve si u lartprmend. 2. Bashkimi i buzve n mes t fjals me rastin e ajetit Kuranor: ,
193

pra bhet bashkimi i buzve n sukunin e nunit t par dhe para bashkngjitjes me nunin tjetr. 3. Ishmami i shkronjs me shkronjn tjetr. 4. Ishmami i zanores me zanore tjetr.

QLLIMI I ISHMAMIT DHE REVMIT GJYSMZANORE

Qllimi i remvit sht pr ti sinjalizuar dgjuesit zanoret t cilat i ka fjala nse ndalet leximi, sepse nse vazhdohet leximi dgjuesi e kupton zanoren. Ndrsa, me rastin e ishmamit, qllimi sht pr ti treguar shikuesit se, cila zanore sht po t kishte vazhduar leximi.

KUR NUK LEJOHET ISHMAMI DHE REVMI

Ekzistojn rastet kur nuk lejohet ishmami dhe remi, e ato jan: 1. Kur shkronja e fundit e ka sukunin rrnjsor. P.sh.:

Pr arsye se ishmami dhe remi jan pr t treguar zanoret, e jo pr sukunin. 2. Pasi q zanorja fet-hatun ( __ ) sht zanore q nse pak shqiptohet, shqiptohet e tra, pra nuk mundet q t dal vetm nj e treta e shqiptimit, ather nuk lejohet q t bhet ishmami dhe remi kur fjala e fundit ka pas fet-hatun ose ka qen n rasn kallzore. Pra, n ato raste kndohet me sukn t plot. P.sh.:

Kusht sht q rasa kallzore t mos jet me tenvin.

194

3. Kur fjala e fundit sht me shkronjn t gjinis femrore, e n rast t ndaljes shndrrohet n H. P.sh.:

Pra, pasi q ka humbur dhe sht zvendsuar me H, nuk ka ka t sinjalizohet apo t tregohet me ishmam ose me revm. Ndryshe nga shkronja T e gjinis femrore kur shkronja e fundit sht shkronja jo e gjinis femrore, ather bhet ishmami dhe revmi. P.sh.:

4. Aridu Shekli formal:

MEDI MUTASIL ARID I SUKUNIT N RASN KALLZORE
1. Zgjatet 4 vokale, sepse sht MEDI MUTASIL dhe ARID. 2. Zgjatet 5 vokale, sepse sht MEDI MUTASIL dhe 3. Zgjatet 6 vokale, sepse kalon n rolin e sukunit rrnjsor (LAZIM), pra hemzeja prforcohet me sukunin dhe bhen shkaktar t dyfisht.

MEDI MUTASIL ARID I SUKUNIT N RASN GJINORE

1. Zgjatet 4. 5 dhe 6 vokale me sukun t plot; 2. Zgjatet 4 dhe 5 vokale me revm:

MEDI MUTASIL ARID I SUKUNIT N RASN EMRORE

1. Zgjatet 4, 5 dhe 6 vokale me sukun t plot; 2. Zgjatet 4, 5 dhe 6 vokale me ishmam; 3. Zgjatet 4 dhe 5 vokale me reum.

195

4. EL-BEDEL ARID I SUKUNIT (ZVENDSUESI

AKSIDENCIAL I SUKUNIT)
Kur para sukunit arid ndodhohet njra prej zanoreve t gjata dhe ktu jan zgjatime t hemzes, ather bhet zgjatimi jo natyror q quhet EL
BEDEL ARID I SUKUNIT. Shembull:

Zgjatet 2, 4 dhe 6 vokale.
5. MEDI ARIDI I SUKUNIT TE h

e gjinis

femrore
Shkronja e rrumbullakt nuk lexohet nse n t bhet ndalja apo pushimi i leximit. Si p.sh.:

- - -

Zgjatet shkurt mesm dhe gjat me sukun t plot dhe nuk lejohet reumi apo ishmami pr arsye se po t kishte vazhduar leximi nuk do t ishte lexuar , por . Ky sht shkaku pse nuk lexohet me revm ose me ishmam.

6. MEDI ARIDI I SUKUNIT T H S PREMRIT

Kur pas ndonjrs prej zanoreve t gjata sht premri hu , mirpo pr shkak t ndaljes bhet h me sukun (e pavokaliuar). P.sh.:

Kurr nuk bhet revm dhe ishmam nse ndalemi n shkronjn h t premrit. Dallimi mes premrit vetor dhe gjinis femrore:
196

E para: lexohet edhe n t vazhduar, edhe n t ndalur, ndrsa e gjinis femrore nuk lexohet nse vazhdohet leximi. E dyta: damire vjen gjithmon pr gjinin mashkullore, ndrsa e gjinis femrore vjen gjithmon pr gjinin femrore.

1.

FORMA TJERA T ZGJATIMIVE MEDI SILE

sht zgjatim i cili vetm paramendohet se sht aty zanorja e gjat ose zanore e gjat kur t jet premri vetor i vets s tret njjs. - Zgjatet dy vokale. MEDI ARIDI sht tri llojesh: Gjat - 6 vokale sikurse Medi Lazim, sepse bashkohen dy sukuna: sukuni i zanoreve t gjata dhe sukuni pr shkak t ndalimit dhe pr shkak se sukuni i ndalimit i gjason sukunit rrnjsor q zgjatet 6 vokale. Mesm - 4 vokale, sepse bashkohen dy sukuna: sukuni i zanoreve t gjata dhe sukuni pr shkak t ndalimit, pr shkak se ky sukun sht degzor, i rastit, pra jo rrnjsor, mund t zgjatet m pak se 6 vokale, pra 4 vokale. Shkurt - 2 vokale, pr arsye se kthehet n esencn (bazn) e tij zgjatje natyrore po t vazhdonte leximi. Pra, nuk shikohet n sukun t ndalimit, por n ndalje pa shikuar a ka sukun apo jo. SHEMBUJ T MEDI ARIDIT:

197

5. ZGJATIMI I DEGZUAR (DYTSOR) MEDI LAZIM ZGJATIMI I DOMOSDOSHM

Kur pas ndonjrs prej zanoreve t gjata vjen sukuni rrnjsor ( ) , bhet zgjatje (togimi i zanoreve t njjta) jonatyrore e domosdoshme, pa marr parasysh se a ndalemi n lexim apo jo, dhe quhet MEDI LAZIM. P.sh.:

- Zgjatet 6 vokale gjithmon prpos n suretu Merjem zgjatja e shkronjs ( - ajn) dhe suretu Shura ku mund t zgjatet 6 vokale, por mund t shkurtohet n dy vokale. - MEDI LAZM sht zgjatje e domosdoshme (VAXHIB) dhe haram sht nse shkurtohet. - Quhet LAZM pr arsye se, u ndalm apo e vazhduam leximin, patjetr duhet t zgjatet 6 vokale. Shkaku: Takimi i dy sukunave, pra zanorja e gjat e pa vokalizuar n esenc quhet zanore me sukun dhe shkronja tjetr me sukun poashtu e pavokalizuar kshtu q vendin e dy sukunave e zen gjatimi i zrit. Medi Lazm sht dy llojesh: i fjalve dhe i shkronjave. Pastaj Medi Lazm i fjalve ndahet n: Medi Lazm i fjalve t lehta dhe
198

Medi Lazm i fjalve t rnda.

Medi Lazm i shkronjave ndahet n: - Medi Lazm i shkronjave t lehta dhe - Medi Lazm i shkronjave t rnda.

MEDI LAZM (ZGJATIMI I DOMOSDOSHM) I FJALVE

Nse pas zanoreve t gjata ( dhe ) pason skuni rrnjsor brenda fjals quhet Medi Lazm i fjals. P.sh.: Medi Lazm i fjals sht dy llojesh: 1. MEDI LAZM I FJALVE T RNDA dhe 2. MEDI LAZM I FJALVE T LEHTA.

1. MEDI LAZM (ZGJATIMI I DOMOSDOSHM) I FJALVE T RNDA

Quhet Medi Lazm i fjalve t rnda sepse pas zanoreve t gjata ( dhe )pason teshtidi. P.sh.:

Zgjatet 6 vokale pr kt jan pajtuar t gjith. Fjala : - Nse ndalemi n kt fjal dhe nuk e vazhdojm leximin, ather shndrrohet si me sukun - Sukun i plot dhe revm: - Sukun i plot, revm dhe ishmam:

199

2. MEDI LAZM (ZGJATIMI I DOMOSDOSHM) I FJALVE T LEHTA

Nse pas zanoreve t gjata ( dhe ) pason sukuni rrnjsor jo me teshtid bhet medi lazm i fjalve t lehta. Kjo ndodh vetm dy her n Kuran: n suretu Junus ajeti 51 dhe 91 - Quhet Medi Lazm i fjalve t lehta pr arsye se n fjal nuk ka teshtid dhe as bashkngjitje - idgam.

MEDI LAZIM HARFIJ

ZGJATIMI I DOMOSDOSHM I SHKRONJAVE
Bhet ather kur pas shkronjs alfabetike ndodhet harfimed zanorja e gjat e cila bashkngjitet me shkronjn e njjt. P.sh.:

Medi Lazm i shkronjave sht dy llojesh: 1. Medi Lazim i shkronjave t lehta; 2. Medi Lazim i shkronjave t rnda.

MEDI LAZIM HARFIJ MUHAFEF ZGJATIMI I DOMOSDOSHM SHKRONJORE E LEHT

200


Quhet i shkronjs s leht, sepse kur t shqiptohet shkronja n t shqiptuar paraqitet zanorja e gjat e cila kur t prfundon shqiptimi ndodhet sukuni rrnjsor e jo teshtidi apo idgami. P.sh.:

Medi Lazim i shkronjave gjithmon vjen n fillim t sureve, asnjher n mes apo n fund t sureve dhe jan t prmbledhura n fjaln

: .
Ali dhe Imran, El-Earaf, Junus, Hud, Jusuf, Err-Rrad, Ibrahim, El-Hixhr, El-Ankebut, Err-Rrum, Lukman dhe Es-Sexhde. Shkronja vjen vetm 2 her: N fillim t suretu Merjem Kto 8 shkronja n Kuran vijn n 44 raste: Shkronja vjen vetm 1 her, n suretu Merjem. Shkronja vjen vetm 17 her: n fillim t suretul-Bekare,

Esh-Shura. - Shkronja vjen vetm 5 her: N fillim t sures EshShuara, El-Kasas, En-Neml, Jasin dhe Esh-Shura. - Shkronja vjen vetm 13 her: N fillim t suretul Bekare, Ali Imran, Earaf, Junus, Hud, Jusuf, Err-Rrad, Ibrahim, El-Hixhr, ElAnkebut, Err-Rrum, Lukman dhe Es-Sexhde. - Shkronja vjen vetm 1 her, n suretu Nun. - Shkronja vjen vetm 2 her: n suretu Esh-Shura dhe suretu Kaf. Shkronja vjen vetm 3 her: n fillim t suretulEaraf, Merjem dhe Sad. Gjithsejt 44 her. Medi Lazim Harfij Muthekal vjen n 10 raste; Medi Lazim Harfij Shebhe Muthekal vjen n 4 raste.
201

T gjitha kto shkronja zgjaten 6 vokale, prpos n dy raste mund t zgjatet mesm, pra 4 vokale. Shkronjat tjera zgjaten dy vokale prpos elifit, i cili prbhet prej tri bashktinglloreve dhe , mirpo shkronja e mesme nuk sht prej zanoreve t gjata. N fillim t sureve jan 5 shkronja t alfabetit t cilat zgjaten me zgjatje natyroer (Medi Tabiij) e ato jan:

Pra mund t prfundojm se shkronjat e alfabetit arab n fillim t sureve munden t jen: - Shkronjat t cilat nuk zgjaten fare
-

Shkronja t cilat zgjaten 2 vokale

Shkronja t cilat zgjaten 6 vokale

Skronja t cilat zgjaten ose 4, ose 6 vokale-

2. MEDI LAZM HARFIJ MUTHEKAL - ZGJATIMI I DOMOSDOSHM SHKRONJORE E RND

Quhet zgajtim i shkronjs s rnd, sepse kur t shqiptohet shkronja nt shiptuar paraqitet zanorja e gjat e cila kur t prfundoj prfundon
202

shqiptimi ndodhet teshtidi apo idgami, e jo sukuni rrnjsor. P.sh. Lami n zgjatet 6 tone.

MEDI LAZIM SHEBHE BILMUTHEKAL

I ngjashm me t rndn vjen vetm n 4 vende n Kuran: - Shkronja n suretu Merjem dhe Esh-Shura: - Shkronja n suretun-Neml dhe Esh-Shura: sht i ngjashm me t rndat, sepse paraqitet nj lloj vshtirsie n shqiptim t shkronjs dhe n zgjatim t saj, pra duhet t bhet Ihfaja e nunit pas nj zgjatimi t gjat. N shumicn e librave t texhvidit kt e konsiderojn prej Medi Lazim Harfij Muhafef, sepse Medi Harfij Muthekal e konsiderojn vetm ather kur pas zgjatimit t shkronjs bhet Idgami (bashkngjitja) me shkronjn tjetr, mirpo ktu nuk ka bashkngjitje, por ne e konsiderojm t arsyeshme pr t treguar n kt rast se Ihfaja i gjason Idgamit.

N surete Ali Imran sht mir q t prfundohet leximi n ajetin , e pastaj t fillohet , me qllim q t mos formohet zanore e gjat e Elifit
te fjala Allah. N suretu Ja sin dhe Nun, nse ndrlidhen ajetet m e vlefshme sht q t lexohet Nuni n fund t ajetit, por mundet edhe t bhet bashkngjitja e tyre me vavin e ajetit tjetr.

SHKAQET E ZGJATIMIT DYTSOR

Jan dy shkaqe t zgjatimit dytsor: 1. Shkaku fjalor; 2. Shkaku kuptimor. 1. SHKAKU FJALOR sht ather kur pas zanores s gjat vjen hemzeja ose sukuni, sepse kto dy shkaqe jan shkaqe t zgjatimit jonatyror prej atij natyror.
203

2. SHKAKU KUPTIMOR sht ather kur lexuesi ka pr qllim hiperbolizimin e mohimit ose vrtetsis. P.sh.:

Nuk lejohet zgjatimi i hiperbolizimit pr do lexues, por kt e bjn vetm ata t cilt kan njohuri t thell n mnyrat e kiraeteve, sepse mund t ndodh przierja e mnyrave (turuk), e kjo sht haram, ose mekruh. Zgjatimi dytsor ka tri rregulla: Vaxhib sht posarisht pr Medi Mutasilin; I lejuar sht pr Medi munfasilin, bedelin, sukunin arid; Lazim sht posarisht pr Medi lazimin.

SUKUNI ARID SUKUNI AKSIDENCIAL PA ZGJATIM

Sukuni arid min gajri medi mutlak quhet sukuni arid pa vokale t gjata, pa H, e gjinis femrore, pa H, e premrit vetor dhe pa shkronj t Lijnit ( .) , - Rregulli: Nse para t lexuarit me sukun ka qen me fetha, kndohet vetm me sukun t plot:
204


- Nse para t lexuarit me sukun ka qn me ketra, kndohet me sukun t plot,por edhe me revm:

- Nse para t lexuarit me sukun ka qen me dametu, kndohet me sukun t plot, me revm, me ishmam: 1. Me sukun t plot ehad vetm sukun i plot. 2. Me revm - ehad u gjysmzanorja u quhet revm
3. Me ishmam - ehad sukuni i plot + mbyllja e buzve e menjhershme quhet ishmam.

- -

SHKRONJA ME SHTRATIN E RRUMBULLAKT LEXOHET H , E CILA TREGON GJININ FEMRORE DHE RREGULLAT E SAJ
Fjalt e Kuranit t cilat prfundojn me e gjinis femrore jan tri llojesh: Lloji i par: e gjinis femrore pr t ciln t gjith dijetart jan pajtuar pr njjsin e saj. Lloji i dyt: e gjinis femrore pr t ciln t gjith dijetart jan pajtuar pr shumsin e saj. Lloji i tret: e gjinis femrore pr t ciln dijetart kan dhn mendime t ndryshme.
205

LLOJI I PAR: Rregulli i ndaljes n fjaln kur shkronja e fundit sht e gjinis femrore pr t ciln jan pajtuar t gjith dijetart se sht njjsi. Esenciale sht q e gjinis femrore n fund t fjals shndrrohet n H nse bhet ndalja, pa marr parasysh ka ka para saj. P.sh.:

... ... ... ... ...

Ndrsa, nse pas s gjinis femrore vjen premri vetor, ather ndalja bhet te premri vetor. P.sh.:

Prjashtim nga ky rregull bhet n 41 vende n Kuran t prsritura 13 fjal n t cilat fjal nuk bhet ndalja me - H , por me ( .) LLOJI I DYT: e gjinis femrore pr t ciln t gjith dijetart jan pajtuar pr shumsin, dhe nuk ka t bj me gjinin femrore dhe at gjithmon vjen kur sht n pyetje shumsi i rregullt. N t gjitha kto raste ndalja bhet me , pra ( T-ja) shndrrohet n ( H). P.sh.:

... - - Nse sht n pyetje si n rastin nuk bhet ndalja as me , as me , por ndalja bhet me premrin vetor , e jo n fjaln
. LLOJI I TRET: Jan fjalt t cilat prfundojn me ose me , por pr t cilat dijetart kan dhn mendime t ndryshme se a ka pr qllim njjsin apo shumsin. Ato jan 7 fjal q me prsritje n Kuran jan t shkruara n 12 vende: 1. Fjala . Pr n 4 vende dijetart kan dhn mendime t ndryshme se a ka pr qllim njjsin apo shumsin: ENAM, 115
206

JUNUS, 33 JUNUS, 69 MUMINUN, 6 Prpos ktyre 4 vendeve pr t gjitha rastet tjera t ksaj fjale jan pajtuar se sht njjs si p.sh.:

2. Fjala . Pr n dy vende dijetart kan dhn mendime t ndryshme se a ka pr qllim njjsin apo shumsin: Jusuf Jusuf 3. Fjala . Fatir Prpos ktij rasti n t gjitha rastet tjera t gjith dijetart jan t pajtimit se ka pr qllim shumsi:

4. Fjala . 5. Fjala .

SUKUNI ARID ME ( - H) e gjinis femrore pa zanore t gjat:

Por, nse sht e shtrir, ather bhet: Sukun i plot - Revm Ishmam Sukun i plot Revm

207

SUKUNI ARID N SHKRONJN T PREMRIT VETOR

Pr ndaljen me lukunin arid t shkronjs dijetart kan dhn tre mendime:

te premri vetor

Mendimi i par: ndalja bhet vetm me sukun t plot, p.sh.:

Mendimi i dyt: nse sht me kesre, si p.sh. , lejohet ndalja me sukun t plot dhe me Ishmam. Nse sht me dame lejohet me sukun t plot, me Ishmam dhe me revm. Mendimi i tret: Nse sht me kesre dhe para saj me kesre, si p.sh.

, dhe

nse sht me dame dhe para saj me dame, si p.sh. , ather lejohet ndalja vetm me sukun t plot dhe nuk lejohet Ishmami dhe Revmi. Ndrsa nse sht me dame dhe para saj me fetha, si p.sh. , ose me sukun para saj, si p.sh. Revm.

, ather lejohet ndalja me sukun t plot, me Ishmam dhe

208

MEDI BEDELI ZGJATIMI ZVENDSUES

Zanoret e gjata jan dhe , mirpo motrzimi i ( ) sht ( ) hemzeja, pra kur pas hemzes ( ) pason njra prej ktyre zanoreve t gjata ( dhe ,)ather bhet togimi i zanoreve t njjta. Togimin i zanoreve t njjta e bjm zgjatim natyror, dhe quhet MEDI BEDEL (Zvendsues i zgjatimit). Pra, Bedel sht ather kur takohen dy hemze me zanore: e para e vokalizuar, ndrsa e dyta me sukun: ather e dyta shndrrohet n shkronj zgjatuese, pra bhet togimi i dy zanoreve. - Nse para hemzes sht fetha, shndrrohet n zanore t gjat: (aa) - Nse para hemzes sht kesre shndrrohet n zanore t gjat:

Nse para hemzes sht dame shndrrohet n zanore t gjat: Ky lloj zgjatimi sht vaxhib t zgjatet vetm dy vokale.

- Mirpo, nse pas shkronjs shndrruese vjen hemzeja n trup t fjals bhet Medi Muttasil. P.sh.: - Nse pas shkronjs shndrruese vjen hemzeja n kufirin mes dy fjalve bhet medi munfasil, p.sh.: - Nse pas shkronjs shndrruese vjen sukuni arid, ather kndohet shkurt, mesm, gjat. 2 vokale - 4 vokale - 6 vokale - Rrnja e fjals sht , pra dy hemze, Hemzeja e par me fet-ha, ndrsa hemzeja e dyt me sukun, ather sukunin e zvendson Elifi dhe bhen dy shkronja t njjta, t cilat zvendsohen n nj shkronj t gjat .
209

Rrnja e fjals sht , pra dy hemze: hemzeja e par me dame, ndrsa hemzeja e dyt me sukun, ather sukunin e zvendson elifi dhe bhen dy shkronja t njjta t cilat zvendsohen n nj shkronj t gjat

.
Rrnja e fjals sht , pra dy hemze: hemzjeja e par me kesre, ndrsa hemzeja e dyt me sukun, ather sukunin e zvendson elifi dhe bhen dy shkronja t njjta t cilat zvendsohen n nj shkronj t gjat . Zgjatimi i MEDI BEDELIT sht zgjatim i lejuar. Zgjatet sa dy vokale, por edhe mund t shkurtohet. P.sh.:

Shart sht q hemzeja t jet n ball t fjals dhe para ndonjrs prej tri zanoreve t gjata. Nse hemzeja sht n trup (mes) t fjals dhe pas saj sht njra prej zanoreve t gjata, kndohet gjat, pra zgjatje natyrore dhe quhet Bedel (zvendsues) vetm formalisht apo mund t quhet ngjasim i medi bedelit, si p.sh. fjalt:

Medi bedeli bhet n 7 mnyra: 1. Sukun i plot 2 vokale 2. Sukun i plot 4 vokale 3. Sukun i plot 6 vokale 4. Ishmam 2 vokale 5. Ishmam 4 vokale 6. Ishmam 6 vokale 7. Revm 2 vokale

rruga tedeli

KATEGORIT E ZGJATIMEVE
Jan dy shkaqe t zgjatimeve jonatyrore, e ato jan: - hemzeja ( ) dhe
210

sukuni (

).

Varsisht nga shkaku zgjatimet munden t jen: - Zgjatime m t fuqishme dhe - Zgjatime m t dobta. do her kur shkaku sht m i fuqishm, ashtu edhe zgjatimi sht m i fuqishm. do her kur shkaku sht m i dobt, ashtu edhe zgjatimi sht m i dobt. Sukuni rrnjsor si shkak i zgjatjes sht m i fuqishm se hemzeja shkaktare. 1. 2. 3. 4. 5. Renditja e zgjatjeve sht kshtu: MEDI LAZM m e fuqishmja, MEDI MUTASIL , MEDI ARID, MEDI MUNFASIL dhe MEDI BEDELI.

1. MEDI LAZM sht zgjatimi m i fuqishmi pr arsye se shkaktar sht sukuni si n t ndalurit e leximit ashtu edhe n t vazhduarit, dhe se shkaqet jan n t njjtn fjal, ose n t njjtn shkronj. sht e domosdoshme zgjatja 6 vokale tek t gjith dijetart e leximit t Kuranit. 2. MEDI MUTASIL sht zgjatim i rangut t dyt, pr arsye se hemzeja si shkaktar dhe zanoret e gjata jan n nj fjal. Dijetart jan t pajtimit q t zgjatet m shum se zgjatja natyrore, pra nuk lejohet shkurtimi n dy vokale edhe pse disa e parashohin 4 vokale, e disa t tjer 5 vokale. 3. MEDI ARID I SUKUNIT sht zgjatim i rangut t tret, sepse shkaktari Sukuni Arid sht n t njjtn fjal me zanoret e gjata, pra sukuni nuk sht rrnjsor, q do t thot nse vazhdohet leximi kthehet rregulli n baz, pra n zgjatje natyrore (dy vokale). Ky zgjatim pr kt arsye sht i lejuar t jet i shkurt (dy vokale), i mesm (4 vokale) dhe i gjat (6 vokale). 4. MEDI MUNFASILI sht zgjatim i rangut t katrt, sepse shkaku hemzeja (elifi) nuk sht n t njjtn fjal, por n fjaln tjetr. Medi Munfasili lejohet t shkurtohet 2 vokale. 211

5. MEDI BEDELI sht zgjatim i rangut t pest. Nuk lejohet zgjatimi i barabart kur t jen n t njjtin ajet zgjatimi i fuqishm me t dobtin. P.sh. nuk lejohet q medi munfasil t zgjatet pes vokale, ndrsa medi mutasil katr vokale, sepse n at rast rangu m i dobt sht zgjatur m shum se rangu m i fuqishm. Nga ky rregull rezultojn shtjet si vijojn: 1. Nse shkurtohet medi aridi n 2 vokale, lejohet medi mutasili 4 dhe 5 vokale, kjo nga shkaku se minimumi i medi mutasilit sht 4 vokale, dhe po ashtu minimumi i medi aridit sht 2 vokale, ndrsa lejohet 5 vokale sepse sht m i fuqishm se medi aridi dhe nuk ka kurrfar pengese. 2. Nse medi aridi kndohet 4 vokale, lejohet, q medi mutasili t zgjatet 4 vokale dhe 5 vokale. - Zgjatet medi mutasili 4 vokale se barazohet me medi aridin. - Zgjatet medi mutasili 5. 6 vokale se sht m i fuqishm se medi aridi. 3. Nse zgjatet medi aridi 5 ose 6 vokale, ather nuk lejohet q medi aridi t zgajtet m pak se 5 ose 6 vokale sepse kjo sht gjatsia m madhe e mundshme. 4. Nse kndohet medi mnfasili 2 vokale lejohet q medi aridi t kndohet 2 dhe 4 vokale, po ashtu e dhe medi smutasili. 5. Nse medi munfasili kndohet 4 vokale, lejohet medi aridi 4 vokale edhe medi mutasili 4 vokale, q t barazohen t gjitha zgjatimet, por lejohet q medi mutasili t zgjatet 5 vokale, pra m shum se medi munfasili dhe medi aridi, pr arsye se medi mutasili sht aridi m i fuqishm se ata t dy, por lejohet q edhe medi aridi t nivelizohet se sht m i fuqishm se medi munfasili dhe m i dobt se medi mutasili, pra medi aridit i lejohet deri n nivelizim t medi mutasilit, e m shum jo. 6. Nse medi munfasili zgjatet 5 vokale, ather medi mutasili dhe medi lazmi nuk lejohet t zgjaten m pak se 5 vokale, sepse ather do t ndodhte q m e dobta t zgjatet m shum se m e fuqishmja. N fund t kuptojm se: - nse jan n ajet vetm medi munfasilat, zgjaten njsoj,
212

- nse jan medi mutasilt, zgjaten njsoj, pra e para duhet t nivelizohet me t dytn. - nse jan vetm medi lazim-at, zgjaten njsoj.

TAKIMI I DY ZGJATIMEVE N T NJJTIN VEND

Nse n nj fjal, apo n dy fjal, n t njjtn koh ndodhen dy shkaqe, njri m i fort, tjetri m i dobt, ather veprohet sipas rregullit t t fortit; nse jan dy shkaqe dhe jan t forta, por njri sht m i fort se tjetri, veprohet sipas rregullit t m t fortit. P.sh.:
213

Fjala n suretu El-Maide N kt fjal ndodhen dy shkaqe: Shkaku i par: sht elifi i harfi medit, pra zgjatimi i Medi bedelit zvendsuesit ( ). Shkaku i dyt: sht sukuni rrnjsor pas harfimedit, i cili zgjatet si n t vazhduar si n t ndalur t leximit). Shkaku i par sht m i dobt se shkaku i dyt, bile m fort, ather medi bedeli bie nga rregulli dhe mbetet vetm Medi Lazimi. Fjala n suretu Rrahman Nse ndalemi n kt fjal ndodhen dy shkaqe: Shkaku i par: sht sukuni rrnjsor pas zanores s gjat (si n t ndalur, ashtu edhe n t vazhduar t leximit). Kjo do t thot Medi Lazim. Shkaku i dyt: sht sukuni i ndalimit. Shkaku i par sht m i fuqishm se shkaku i dyt. Pr kt arsye nse ndalemi, nuk ndalemi me sukunin arid, por me zgjatjen e domosdoshme Medi Lazim. Njsoj sht edhe me fjaln n suretu En-Nisa. N fjaln jan dy shkaqe: Shkaku i par: Hemzeja e cila sht zvendsuar, pra Medi Bedeli. Shkaku i dyt: Pas zanores s gjat sht prap hemzeja e cila e bn vaxhib Medi Mutasil. Shkaku i par (Medi Bedeli) sht i dobt, ndrsa i dyti i fort, kshtu q veprohet me t fortin, pra me Medi Mutasilin dhe zhvleftsohet shkaku i par (Medi Bedeli). Njsoj sikur n kt fjal n suretu El-Mumtehine fjala . Fjala Shkaku i par: sht hemzeja e cila shkakton Medi Bedelin. Shkaku i dyt: sht elifi i cili shkakton Medi Munfasilin. Shkaku i par sht i dobt, ndrsa i dyti i fort, kshtu q veprohet me t fortin, pra nuk zgjatet Medi Bedeli, por zgjatet Medi Munfasili.
214

Fjala

N t ndalur n kt fjal paraqiten dy shkaqe: Shkaku i par: Pas zanores s gjat sht hemzeja, e cila shkakton Medi Mutasilin. Shkaku i dyt: Pasi bhet ndalja me hemze, bhet ndalja me sukun, q do t thot bhet zgjatja Medi Arid Lisukun. Shkaku i par (hemzeja) sht m i fuqishm. Pr kt arsye nuk lejohet ndalja dy vokale si bhet n rastet tjera n zgjatimin e Medi Aridit, por vetm Medi Mutasil.

Fjala

N t ndalur n kt fjal paraqiten dy shkaqe: Shkaku i par: sht hemzeja, e cila shkakton Medi Bedelin. Shkaku i dyt: sht sukuni Arid i cili shkakton Medi Aridin, pasi q bhet ndalja. Ather nuk vlen rregulli i Medi Bedelit, por vetm i Medi Aridit, pasi q Medi Aridi sht m i fort se Medi Bedeli.

T NDALURIT N FUND T FJALS

T ndalurit n fund t fjals mund t jet: 1. me sukukun t plot, 2. me ishmam, 3. me revm, 4. me hadhf dhe 5. me ibdal.

1) ME SUKUKUN T PLOT

215

Parsore (rrnjsore) sht, q gjithmon leximi t prfundon me sukunin e plot t shkronjs s fundit, pr arsye se fillimi bhet me zanore.

2) T NDALURIT ME REVM,
Revm do t thot dobsimi i zrit t vokales deri n at mas sa q i afrti e dgjon, ndrsa i largti nuk mund ta dgjon. Disa dijetar kan thn se remi sht t shqiptuarit e nj t trets s zanores me z t ult deri n at mas sa, q e dgjon i afrti, e jo i largti. Duhet ditur se remi sht posarisht pr te zgjatimi jonatyror i shkurt, pra zgjatimi dy vokale i Medi Aridit, sepse n kt rast i ngjason vazhdimit t leximit e jo t ndalurit. Revmi bhet: - n rasn emrore, p.sh. - n rasn gjinore, p.sh. Revmi nuk bhet n rasn kallzore (me fet-ha). Revmi bhet vetm me rastin e t ndalurit t leximit, e jo me rastin e vazhdimit t leximit. Revmi bhet vetm n fund t fjals, prjashtim bn vetm fjala n suretu jusuf ku remi bhet n mes t fjals: N esenc kjo fjal ka qen , por sht br dyfishimi i nunit dhe nevojitet me rastin e sukunit t par t nunit t kndohet revm.

Fjala n t ciln ndalemi gjat leximit sht dhjet llojesh:

LLOJI I PAR sht prfundimi i fjals, i cili ka sukunin rrnjsor, si p.sh.:

Rregulli: Ndalja bhet e njjt sikurse edhe vazhdimi i leximit bhet i njjt:
LLOJI I DYT - Kur prfundimi i fjals sht me tenvin. - nse tenvini sht i rass kallzore, pra En ( ), ather tenvini zvendsohet me elif, pra me zgjatim n t ndalur. P.sh.: 216


nse tenvini sht i rass emrore __ _ ose i rass gjinore __ _ , _ _

tenvini eliminohet n trsi, sikurse t mos ekzistonte fare dhe ndalja bhet me sukun n shkronjn e fundit t fjals. P.sh.:

LLOJI I TRET Kur shkronja e fundit e fjals sht me zanoren FET-

HATU ____ , nuk lejohet mnyr tjetr, pos: - shkurt, 2 vokale me sukun t plot, - mesm, 4 vokale me sukun t plot, dhe - gjat, 6 vokale me sukun t plot, pra, nuk lejohet REVMI dhe ISHMAMI. P.sh.:

Shnim ________________________ Kur shkronja e fundit e fjals sht me zanoren DAMETU __ _ , _ ndalja lejohet n shtat forma: 1. Shkurt me sukun t plot, 2. Mesm me sukun t plot, 3. Gjat me sukun t plot, 4. Shkurt me ishmam, 5. Mesm me ishmam, 6. Gjat me ishmam, 7. Shkurt me rum, pra rumi bhet vetm nse ndalemi te Medi Aridi shkurt, ndrsa nse e kndojm gjat nuk lejohet t ndalurit me rum, sepse rumi i ngjason vazhdimit t leximit dhe pse ndalemi dhe sikurse po t vazhdonte leximi nuk lejohet pos shkurt dy vokale, ashtu nse kndohet shkurt vjen n radh rumi. P.sh.:

217

 Kur shkronja e fundit e fjals sht me zanoren KESRETU __ _ , _ ndalja bhet vetm n 4 forma: 1. Shkurt me sukun t plot, 2. Mesm me sukun t plot, 3. Gjat me sukun t plot, dhe 4. Shkurt me Reum. P.sh.:

Shnim: Nse sht kesretu binai

- Nse bhet ndalja e Medi Lijnit me Rum duhet ta dim se nuk bhet zgjatje fare, pra sikurse gjat vazhdimit t leximit ku nuk ka zgjatim dy vokalesh, por vetm shkurt nj vokale, ndrsa nse bhet zgjatimi dy vokalesh te MEDI LINI, ather nuk lejohet t bhet Rumi. Nse shkronja e fundit sht me tevin, pa marr parasysh me __ _ _ apo __ _ , ather eliminohet tenvini dhe bhet Rumi vetm pr kesre apo _ pr damen, e jo pr tenvinin.
LLOJI I KATRT Kur shkronja e fundit e fjals ku ndalemi sht hemze ( ,)ndrsa para saj sht zanorja e gjat e q quhet MEDI MUTASIL, pra bhet m e fuqishme se MEDI ARID.

- nse vokali i hemzes ( )sht fet-ha ____ , ndalja bhet n tri forma: E para: Mesm, 4 vokale. E dyta: M shum se mesm, 5 vokale. Pra, si bhet zgjatimi n t vazhduar t leximit ashtu bhet zgjatimi n t ndalur t leximit. E treta: Gjat, 6 vokale, mirpo n kt rast ky zgjatim quhet MEDI ARID LI SUKUN dhe nuk quhet MEDI ARID. P.sh.:

Nse shkronja e fundit e fjals ku ndalemi sht hemze ( )

me kesre ( __ _ ) , ndalimi bhet n pes forma: _ E para Mesm, 4 vokale, me sukun t plot, E dyta M shum se mesm, 5 vokale, me sukun t plot, 218

E treta Mesm, 4 vokale, me Rum, E katrta M shum se mesm, 5 vokale, me Rum, E gjashta Gjat, 6 vokale, me sukun t plot, pra nse bhet zgjatimi 6 vokale nuk lejohet Rumi, sepse ky zgjatim nuk lejohet n t vazhduarit t leximit, por vetm n t ndalur. P.sh.:

Nse shkronja e fundit e fjals ku ndalemi sht hemze ( ) me dametun __ _ , ndalimi bhet n 8 forma: _ E para Mesm, 4 vokale, me sukun t plot, E dyta M shum se mesm 5 vokale, me sukun t plot, E treta Mesm 4 vokale, me Rum, E katrta M shum se mesm, 5 vokale me rum, E pesta Mesm, 4 vokale, me ishmam, E gjashta M shum se mesm 5 vokale, me ishmam, E shtata Gjat, 6 vokale, me sukun t plot, E Teta Gjat, 6 vokale, me ishmam.
LLOJI I PEST Kur shkronja e fundit e fjals ku ndalemi sht i dyfishuar (me teshtid), ndrsa para saj sht zanorja e gjat e q quhet MEDI LAZIM.

- Nse shkronja e dyfishuar sht me el-fet-ha-tun, kndohet gjat, vetm 6 vokale dhe me sukun t plot, ndrsa nuk lejohet RUMI dhe ISHMAMI. P.sh.:

- Nse shkronja e dyfishuar sht me el-kesretun, kndohet gjat, vetm 6 vokale, por lejohet edhe me sukun t plot dhe me Rum. P.sh.:

- Nse shkronja e fundit e dyfishuar sht me ed-dametu kndohet gjat, 6 vokale, por lejohet me sukun t plot, me ishmam dhe me Rum. P.sh.:
219


LLOJI I GJASHT Kur shkronja e fundit ku ndalemi sht e premrit vetor, pra shtes e fjals s vets s par t gjinis mashkullore. Ktu nuk bn pjes e rrnjs s fjals, apo e cila sht pjes prbrse e fjals, si p.sh.:

e premrit vetor ka shtat forma: Forma e par Kur para saj sht zanorja e gjat e vavun pa marr parasysh a sht edhe shkronja e Linit apo jo. P.sh.:

Forma e dyt Kur para saj sht zanorja e shkurt e dametu. P.sh.:

Forma e tret Kur para saj sht zanorja e gjat Jaun pa marr parasysh a sht Lin apo jo. P.sh.:

Forma e katrt Kur para saj sht zanorja e shkurt kesre. P.sh.:

Forma e pest Kur para saj sht zanorja e gjat elif. P.sh.:

Forma e gjasht Kur para saj sht sukuni i vrtet. P.sh.:

220


Forma e shtat Kur para saj sht el Fet-hatu. P.sh.:

. .

LLOJI I SHTAT - Kur shkronja e fundit ku ndalemi sht me ndonjrn prej zanoreve t shkurta, dhe para saj nuk ka t premrit vetor, as zanore t gjat, e as shkronj t Linit. - Nse sht me zanoren e shkurt el fet-hatu, ather ndalja bhet vetm me sukun t plot dhe nuk lejohet Rumi dhe Ishmami:

- Nse sht me zanoren e shkurt ed-dametu lejohen tri format: me sukun t plot, me rum dhe me ishmam:

- Nse sht me zanorn e shkurt el-kesretu lejohen dy format: me sukun t plot dhe me rum. P.sh.:

Ky lloj ndalimi quhet sukuni arid i t ndalurit.

221

LLOJI I TET Kur shkronja e fundit e fjals ku ndalemi sht e gjinis femrore e cila pr shkak t ndaljes shndrrohet n ( H). Kjo shkronj vjen n dy forma: Forma e par: Nse para saj sht elifi ( .) P.sh.:

Lejohet t zgjatet: - shkurt, 2 vokale, me sukun t plot, - mesm, 4 vokale, me sukun t plot, - gjat, 6 vokale, me sukun t plot. Forma e dyt: Nse nuk ka para saj elif ( .) P.sh.:

N kto raste bhet vetm shndrrimi i shkronjs ( T ) n ( H) dhe nuk lejohet as rumi, as ishmami, sepse zanorja ka qen pjes prbrse e shkronjs ( T ) e jo e shkronjs ( H ). Mirpo, n 13 fjal ku shkronja ( T ) e rrumbullakt sht shkruar me ( T ) t shtrir t zgjatur, lejohet edhe rumi edh ishmami, sepse zanorja sht pjes e shkronjs ( T ).
LLOJI I NNT Kur shkronja e fundit e fjals ku ndalemi ka qen me sukun t plot, mirpo pr shkak t lidhjes, nuk jan shkruar dy sukuna (sukuni i shkronjs s fundit t fjals s par me sukunin e shkronjs s par t fjals s dyt), por sht zvendsuar me zanoren e ngjitjes s fjalve. P.sh.:

Nse bhet ndalja n kto fjal, ndalja bhet vetm me sukun t plot dhe nuk lejohet as Rumi, as Ishmami, sepse esenciale ka qen sukuni i plot, ndrsa shtes apo sekondare zanorja.
LLOJI I DHJET Kur shkronja e fundit e fjals ku ndalemi sht shkronja " " e shumsit. P.sh. fjala:

222

N kt rast nuk lejohet as ishmami, as rumi, por vetm t ndalurit me sukun t plot.

PRFUNDIM
Nga e gjith ajo ka treguam m lart, kuptojm se Rumi dhe Ishmami nuk bhen n shkronjn e fundit t fjals e cila sht me fet-hatun __ _ . _ Nuk bhet Rumi n zanoren el-fet-hatu, sepse zanorja el-fet-hatu sht zanore e shpejt n theksim dhe nse nj pjes e zanores theksohet, theksohet zanorja e plot. Nuk bhet Ishmami n zanoren el-fet-hatu, sepse bashkimi i buzve pas sukunit sinjalizon damen, e jo fet-hatun. - Rumi dhe Ishmami nuk bhen n shkronjn t t gjinis femrore e cila shndrrohet n h pr shkak t ndaljes. - Rumi dhe ishmami nuk bhen n shkronjn - m t shumsit. - Rumi dhe ishmami nuk bhen n zanoren, e cila paraqitet vetm pr shkak t takimit t dy sukunave.
223

- Ishmami nuk bhet n zanoren me el-kesretu, sepse bashkimi i buzve sinjalizon el-dametun, ndrsa zanorja el-kesretu tregon gjinoren. - Rumi bhet n zanoren me el-kesretu dhe zanoren me el-dametu, sepse q t ey zanoret jan t rnda dhe me Rum mund t sinjalizohen.

224

KAPITULLI I SHTAT
NUNI ME SUKUN (SHKRONJA Nun E PAVOKALIZUAR) DHE TENVINI (DYZANORSHI)

NUNI ME SUKUN DHE TENVINI

Cilsit e shkronjs - Nun jan: Rrshqits e Shkputse Ultsuese Mesatare Haptsuese

Shkronja - nun mundet t jet: me sukun

me vokale ( _____ _____ _____ ) ,

- n mes t fjals, dhe - n fund t fjals. Ne do t flasim vetm pr nunin me sukun (t pavokalizuar). Nuni me sukun (i pavokalizuar) paraqitet n emra, folje dhe pjesza: - N emra - N folje - N pjesza Nunin me sukun kemi pr qllim jo nunin me sukun i cili ndodhet brenda teshtidit, p.sh. As nunin me zanore ose t vokalizuar, p.sh.: As nunin i cili sht me zanore n fund t fjals, por bhet me sukun vetm pas ndaljes e q quhet sukuni arid i shkronjs. P.sh.: - Tenvini sht dyfishimi i zanoreve i cili shkruhet vetm n fund t fjals dhe at n fund t fjals e cila tregon emr e jo folje. Disa dijetar e kan prshkruar se tenvini e prcjell emrin deri n fund nse kalon apo vazhdon m tutje, ndrsa nse ndalet leximi nuk e prcjell emrin. Q do t thot se tenvini sht zrim (fonim) i nunit me sukun, i cili vjen n fund t fjals p.sh.: - pra, prfundimi sht me nun me sukun por ne nuk e shkruajm, por vetm e mbajm n mendje dhe e lexojm nun me sukun.
228

Tenvini i ka tri zanore t dyfishta, pra dy dametun, dy kesretun dhe dy fethatun. Prfundimi sht me nun me sukun, por ne nuk e shkruajm. Sikurse edhe njeriu i cili sillet me njerzit tjer n baz t raporteve me tjert: ndonjher ndahet n vete, veohet dhe largohet nga t tjert, ndonjher bashkohet me t tjert dhe bhet si nj trup, ndonjher fshihet prej t tjerve, ashtu ndonjher e ndryshon personalitetin e tij dhe bhet sikur person tjetr. Ashtu edhe nuni i palokalizuar dhe tenvini sillet me shkronjat e tjera t alfabetit prej hemzes e deri te Janun. Pra, gjendja e tij ndryshon varsisht se me ciln shkronj sht n raport: - ndonjher ndahet, veohet dhe nuk bashkohet me disa shkronja, - ndonjher bashkohet me shkronjat tjera dhe bhet trup me to, - ndonjher e fsheh personalitetin para shkronjave tjera, - ndonjher shndrrohet trsisht n personalitet (shkronj) tjetr. Pra, rregullat e nunit me sukun dhe tenvinit jan: 1. Idh-hari (t knduarit e plot dhe rrjedhshm), 2. Idgami (t bashkngjiturit dhe t asimiluarit), 3. Iklabi (t shndrruarit, disimilimit), dhe 4. Ihfa-ja (t fshehurit).

1. IDHHARI
IDHHAR do t thot qart, thekshm dhe rrjedhshm. N terminologji do t thot: Shqiptimi i shkronjs sa m qart, sa m thekshm dhe sa m rrjedhshm.
229

Shkronjat e IDHHARIT jan 6: Hemze ( ,) haun ( ,) ajnun ( ,) Haun ( ,) gajni ( ) dhe Haun ( .) Nse para nunit me sukun apo tenvinit gjendet ndonjra prej 6 shkronjave t fytit ( ,) patjetr nuni me sukun duhet t shqiptohet rrjedhshm dhe i plot.

.
Gjat idhnarit shqiptimit t rrjedhshm duhet pasur kujdes q, as t mos bhet kalkale, as idgam, as sekte (ndrprerje), por me saktsi shqiptim t plot dhe t rrjedhshm t nunit. Idhhari ka tri kategori: Kategoria e lart Shqiptimi para hemzes dhe shkronjs Kategoria e mesme Shqiptimi para Ajnit dhe Haut Kategoria e ult Shqiptimi para hajnit dhe Haut Idhhari i nunit me sukun mund t vjen n trup t fjals dhe n kufirin mes dy fjalve, ndrsa Idhhari i tenvinit vjen vetm n kufirin mes dy fjalve. Nga kjo vijm n konkludim se Idhhari vjen n 18 raste, q do t thot 12 raste t nunit me sukun dhe 6 t tenvinit.

( ) ()
230

() ()

() ()

() () () ()

() () () ()

() () () ()

Shkak i Idhharit sht se nuni me sukun dhe tenvini artikulohen prej majs s gjuhs, ndrsa shkronjat grmazore prej thellsis s fytit, pra pasi nuk kan gjra t prbashkta shqiptohet nuni me sukun dhe tenvini qart. Sikurse shenjat e komunikacionit, kur nj shenj tregon ndalu , ndrsa ndonj shenj ndalim parkingu, ashtu edhe Idhhari e ka shenjn e shenja e saj sht koka e shkronjs , pa pik. sh.

Ndrsa kur t jet tenvini i cili bhet Idhhar, ather dy fethatun, dy kesretun dhe dy dametun jan paralel. ( _____ _____ _____ ) ,

2. IDGAMI - BASHKNGJITJA
IDGAM do t thot deprtim i dikaje n dika. N terminologji do t thot: Deprtimi i shkronjs me sukun n shkronjn me zanore ashtu, q bhen nj shkronj e prforcuar si me teshtid. N kt rast kemi t bjm deprtimin e nunit me sukun apo tenvinit n shkronjn me zanore ashtu, q shkrirja e saj shndrrohet n shkronjn n vijim. Shkronjat n, t cilat deprton, shkrihet dhe shndrrohet nuni me sukun jan:

231

 - - - - -
Idgami sht dy llojesh: - Idgami meal guneh / hundrzore /, - Idgami bila guheh / hundrzore /. Fusnot:
Asimilimi Asimilimi sht ndrrimi fonetik q pson nj zanore ose bashktingllore n kontakt me nj tjetr brenda nj fjale, n kufirin midis dy fjalve ose si rezultat i rnies s ()-s s patheksuar. Tingulli q shrben si asimilues i nj tingulli tjetr, i transmeton ktij t fundit, plotsisht ose pjesrisht, njrin ose disa prej tipareve t tij nyjtimore.

2. a) IDGAMI MEAL GUNEH

BASHKNGJITJA DHE SHNDRRIMI I HUNDRZUAR
Kur n fund t fjals ndodhet nuni me sukun apo tenvini dhe menjher n fjaln tjetr njra prej katr shkronjave ( ,) ather bhet deprtimi shkrirja dhe bashkngjitja e tyre n shkronjn paraprake. Kjo shkrirje dhe bashkngjitje quhet Idgamu meal gune (shkrirje dhe shndrrim dhe bashkngjitje e hundruar). P.sh.:

232

Shkrirja dhe bashkngjitja bhet n at mnyr sa q formohet nj tingull i kndshm i cili duhet t buroj nga fyti dhe t kaloj n fortsin e hunds (Hajshumit). - GUNEH duhet t shqiptohet me fortsin e hunds, e jo me zrimin e gjuhs. - Zgjatja e idgamu meal guneh duhet t jet dy vokale. - Idgamu meal guneh ndryshe edhe quhet idgami i mangt pr arsye se mbetet pjesrisht nuni me sukun apo tevini. Pra, Ruhet karakteri hundor i bashktinglloreve. Shkak i bashkngjitjes sht ngjashmria, afrsia dhe njllojshmria e ktyre shkronjave me nunin me sukun (t pavokalizuar) dhe tenvinit. 1. Se sht i njjt me shkronjn - n ;
2. Se sht i prngjashm me shkronjn - m, si n vendartikulim, si n hundorzim, si n t gjitha cilsit tjera; 3. Se sht i prafrt me shkronjn - v dhe - j, si nga vendartikulimi, si nga cilsit.

Shenja e Idgamit shkronj.

n Mushaf sht vendosja e teshtidit mbi

233

sht kusht te idgami q shkronjat e idgamit t jen n fjal t ndryshme, q do t thot: nse kto shkronja jan brenda fjals ku sht nuni me sukun nuk bhet idgam si sht rasti n mes t fjals, por sht vaxhib (e domosdoshme) t kndohet nuni me sukun rrjedhshm, dhe quhet Idhhar asnjns (qartsi e plot). Pra, Idhhar asnjans (mutlak) P.sh.: P.sh. po t bhej Idgami n fjaln q ka krejt domethnie tjetr. Ky lloj i Idhharit quhet Idhhar asnjans pr arsye se kemi katr lloje t Idhharit dhe pr t dalluar prej tyre. Llojet e Idhharit jan:

do t merrte kuptimin e

1. Idhhari Halkij (Fytor); 2. Idhhari Kamerij (Hnor); 3. Idhhari Shefevij (Buzor) dhe 4. Idhhari Mutllak (Asnjans). Shenja e ktij lloji t Idhharit sht se shkronja me sukun dhe shkronja ose jan n trup t fjals shenja e Idhharit asnjans nuk sht elipsoide, por plotsisht e rrumbullakt. N Kuran ekzistojn dy raste ku dijetart kan dhn dy mendime: 1. Dijetart t cilt mendojn se bhet idgam si n rastet tjera; 2. Dijetart t cilt mendojn se nuk bhet idgam, por idhhar, duke u arsyetuar se dhe jan shkronja t alfabetit t cilat edhe pse mund t ngjiten me ajetin vijues ato konsiderohen sikur t ishim ndalur e pastaj t vazhdojm. Kto dy raste jan: 2 1 2

Sipas mendimit t par lexohet: Jasiiiin. vel Kuranil Hakim. Nuuuun vel Kalemi ve ma jesturun. Sipas mendimit t dyt lexohet: Jasiiiiv vel Kuranil hakim. Nuuuuv vel kalemi ve ma jesturun.

234

2. b) IDGAMI BILA GUNEH - ASGJSIMI

BASHKNGJITJA E HUNDRZUAR (GOJOR)
Kur n fund t fjals ndodhet nuni me sukun apo tenvini dhe menjher n fillim t fjals tjetr njra nga bashktinglloret ( dhe ,) ather bhet deprtimi, shkrirja dhe bashkngjitja n shkronjn paraprake. Kjo shkrirje dhe bashkngjitje quhet Idgamu bila guneh, q do t thot shkrirje e plot dhe pa mbetjen e pjesshme t nunit me sukun apo teminit, por bhet plotsisht e dyfishuar (me teshtid), respektivisht e dyfishuar (me teshtid). P.sh.:

Ky Idgam sht i plot, q do t thot: Humbet karakteri hundor i shkronjs dhe ruhet karakteri gojor i shkronjs pasuese. Ky idgam sht i plot. Pr dallim nga idgamu meal guneh, ky idgam nuk mbahet sa dy vokale, por m shkurt, pra sa nj vokal.

235

sht kusht te Idgami bila guneh q shkronjat t jen n fjal t ndryshme q do t thot nse kto shkronja jan brenda fjals ku sht nuni me sukun nuk bhet idgam, por bhet idhhar i plot. Sikurse te Idgami mealgune edhe te Idgami bilagune shkak i bashkngjitjes sht ngjashmria, afrsia dhe njllojshmria e ktyre dy shkronjave me nunin me sukun (t pavokalizuar) dhe tenvinin. Prfundim: Idgami sht dy llojsh: 1. Idgami mealgune (Idgami i hundorzuar); 2. Idgami bilagune (Idgami i johundor). Prpos ksaj kemi edhe ndarjen tjetr, i cili sht dy llojesh: 1. Idgami Kamil (I plot); 2. Idgami Nakis (Jo i plot).

3. IKLABI SHNDRRIMI, TJETRSIMI DISIMILIMI

IKLAB do t thot shndrrim apo konvertim. Shkronja e cila e shkakton IKLABIN sht shkronja pas nunit me sukun apo tenvinit. Pra, kur pas nunit me sukun apo tenvinit vjen shkronja , bhet shndrrimi i nunit me sukun n shkronjn dhe quhet IKLAB. Shndrrimi i sukunit dhe tenvinit n shkronjn , pastaj edhe fshehja me hundorzim sht vaxhib. Pr ta shndrruar shkronjn n nevojiten tutre hapa t njpasnjshm: 1. Shndrrimi i nunit me sukun apo tenvinit n t plot n t shqiptuar, jo n t shkruar. 2. Shkronjn t shndrruar para shkronjs t fshihet duke i ln buzt e elura pak. 3. T formohet tingulli hundor (guneh) deri sa sht duke u fshehur shkronja , sepse cilsi e shkronjs sht tingulli gjysm hundor (guneh), pastaj plotsisht plotsisht t bashkohen buzt n shqiptimin e shkronjs .
236

Pr dallim nga Idgamu meal guneh dhe Idgamu bila guneh, Idgami bhet edhe n nj fjal, por edhe n lidhje t dy fjalve, pra n trup t fjals dhe n kufirin n mes dy fjalve. P.sh.: N trup t fjals
-

N kufirin mes dy fjalve

IKLABI mbahet (tingllon) sa dy vokale dhe bhet me zrim hundor (meal guneh). P.sh.:

Shkak i iklabit: Afrsia e shkronjs dhe tenvinit me shkronjn . Shkaku tjetr: sht ajo se, vetm me nj angazhim dhe prpjekje t vogl mund t shndrrohet dhe tenvini n , e pastaj me nj prpjekje t vogl bhet fshehja se sa po t bhej shqiptimi i qart (Idhhar) apo bashkngjitje (Idgam). Shkak tjetr: Sepse sht vshtir t bhet bashkngjitje (Idgam), q do t thot se prej me sukun t kalohet drejtprsdrejti n shkronjn , po ashtu sht vshtir t kndohet rrjedhshm (Idhhar), sepse me sukun artikulohet me gjuh dhe me prekje t qiellzs, ndrsa shkronja me bashkimin e buzve. Pr kt arsye shndrrohet n , pastaj shkronja fshihet para , sepse ather bhen t prafrta. Shenja e Iklabit sht t vendosurit e shkronjs ( ) t vogl mbi shkronjn ose paralel me tenvinin (n) , me fjal tjera zvendsm t njrs vokal t tendinit. Fusnot: N gjuhn shqipe ndodh shndrrimi i nj shkronje n nj shkronj tjetr si sht rasti: vner vrer; rn rr.

237

4. IHFAJA - FSHEHTSIMI
IHFA do t thot fshehje. Kur pas nunit me sukun apo tenvinit ndodhet njra prej 15 shkronjave ( ), ather bhet fshehja e nunit me sukun ose e tenvinit dhe quhet IHFA. N rastin e Ihfas, nuni me sukun nuk asimilohet, as nuk asgjsohet, as nuk shkrihet, as nuk shndrrohet n ndonj shkronj tjetr, por mbahet n vetvete e fshehur dhe duke lshuar tingull. Pas shkronjave t Idh-harit, idgamit dhe shkronjs s iklabit, 15 shkronjat e Ihfas shkaktojn Ihfan. Shkaku nuni me sukun nuk sht i prafrt n artikulim sikurse shkronjat e Idgamit, por edhe nuk jan shum t largta n vendartikulim sikurse shkronjat e idh-harit, prandaj as nuk shkrihet (si n Idgam), por as nuk shqiptohet shum rrjedhshm si n Idh-har. Pr kt arsye do shkronj e Ihfas sa m shum i afrohet nunit me sukun, i afrohet Idgamit, ndrsa sa m shum i largohet nunit me sukun, i afrohet idh-harit. Mnyra T shqiptuarit e nunit me sukun dhe t tenvinit: 1. As Idgam (shkrirje), as Idh-har (shqiptim i plot), por shqiptim duke e ruajtur edhe shkronjn, edhe cilsin e shkronjs, pra humbja e shqiptimit t shkronjs, e jo cilsis. 2. Nuni nuk mbshtetet fort n gjuh si duhet dhe si e ka vendin. 3. T mos bhet nuni si me teshtid. Ihfaja e nunit me sukun apo tenvinit mbahet dy vokale. IHFAJA (fshehtsimi) sht tri llojesh: - Ihfaja e shkalls m t lart, ku bjn pjes shkronjat: dhe . Kto shkronja jan m t afrta me nunin me sukun dhe tenvinin pr kt arsye edhe shkalla sht m e larta. - Ihfaja e shkalls s ult, ku bjn pjes shkronjat dhe . Kto shkronja jan m t largta me nunin me sukun dhe tenvinin.
238

- Ihfaja e shkalls s mesme, ku bjn pjes 11 shkronja tjera t cilat .as nuk jan shum t largta, as nuk jan shum t afrta Ihfaja vjen n 45 raste t cilat prsriten, sepse 15 shkronja n tre raste sht .e barabart me 45 raste

) ( ) ( ( ) ) ( ) ( ) ( ) ( ( ) ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (

) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )( ) ( ) ( ) ( ) (

)( ) ( )( )( )( )( )( )( )( )( )( )( )( )( )(

Ihfaja e nunit me sukun quhet Ihfa e vrtet, sepse fshehet plotsisht n krahasim me Ihfat e rasteve tjera. Pra, nuk sht Ihfa buzore, gjithashtu , - n me sukun n trsi dhe i mbetet vetm hundorzimi humbet shkronja
932

i cili e tregon at, po ashtu kjo Ihfa bhet n trup t fjals dhe n kufirin mes dy fjalve, ndrsa Idgami me dy llojet e tij bhet vetm n kufirin mes dy fjalve. Quhet Ihfa e plot sepse pr kt jan pajtuar t gjith dijetart. - Ihfaja sht mes i Idgamit dhe Idhharit, pra as nuk shqiptohet rrjedhshm n trsi, e as nuk humbet dhe shkrihet n trsi. Shenja e Ihfas n Mushaf - Kur nuni nuk ka kurrfar shenje q do t thot sht e zhveshur prej fardo shenje tregon se duhet t bhet Ihfa (fshihet). Tenvinat pa teshtid tregojn se bhet Ihfa. Shumica gabojn ather kur duhet t kndohet rrjedhshm nuk e kndojn rrjedhshm, kur duhet t bhet Ihfa nuk e bjn Ihfa dhe kur duhet t bhet Idgam nuk e bjn Idgam.

DALLIMI MES IHFAS DHE IDGAMIT

Ekziston dallimi mes Ihfas (fshehjes) dhe Idgamit bashkngjitjes pr shkaqet n vijim: 1. IHFAJA nuk ka teshtid, ndrsa IDGAMI kur t jet i plot sht si me teshtid. 2. IHFAJA sht n vet shkronjn e fshehur. Ndrsa IDGAMI kalon n shkronjn paraprake, pr kt arsye thuhet sht fshehur shkronja (te Ihfaja) para shkronjs , ndrsa te IDGAMI thuhet shkronja iu ka bashkangjitur dhe sht shkrir n shkronjn . 3. IHFAJA bhet brenda fjals dhe n mes t dy fjalve, jo brenda fjals, ndrsa IDGAMI bhet vetm n mes t dy fjalve, jo brenda fjals. Vrejtje: Duhet pasur kujdes q gjuha t mos e prek qiellzn me rastin e Ihfas s nunit. Duhet pasur kujdes q gjat fshehjes t mos kalohet n zgjatim t shkronjs. P.sh. t kndohet , apo t kndohet . T bhet dallimi i ihfas para shkronjs dhe , dhe para dhe ,q do t thot se te shkronja m e rnd (f.v. dhe ) t bhet me fshehtsuese se sa te shkronjat e lehta dhe e kshtu me radh.
240

DALLIMI MES NUNIT ME SUKUN DHE TENVINIT

Tenvini do t thot dyfishim i zanoreve, pra dy fet-ha, dy dame ose dy kesre, ndrsa nuni me sukun sht bashktingllore e jodyfishuar. Pes shtje dallojn nunin me sukun prej tenvinit: E Para: Nuni me sukun sht shkronj rrnjsore prej shkronjave t alfabetit, ndrsa tenvini sht shkronj (shenj) shtes. E dyta: Nuni me sukun sht i vendosur edhe n t theksuar dhe n t shkruar, ndrsa tenvini sht i vendosur n t theksuar, e jo n t shkruar. E treta: Nuni me sukun theksohet n t ndalur dhe n t vazhduar t leximit, ndrsa tenvini theksohet n t vazhduar kurse humbet n t ndalur t leximit. E katrta: Nuni me sukun vendoset n emra, folje, pjesza dhe fjal ndihmse, ndrsa tenvini vendoset vetm n emra, dhe E pesta: Nuni me sukun vendoset edhe n mes edhe n fund t fjals, ndrsa tenvini vendoset vetm n fund t fjals.

RREGULLAT E MIMIT ME SUKUN

Rahave Haptsuese Tevessut Mesatare Istifal Zultsues e Infitah Shkputse Idhlak Rrshqitse

Mimi me sukun quhet mimi i pavokalizuar i cili sukun mbetet si n t vazhduar t leximit si n t ndalurit, i cili sht rrnjsor ose shtes, i cili vjen n trup t fjals dhe n trup t fjals.
241

Pra, mimi me sukun i cili nuk sht i teshtidit si p.sh.

as i

, p.sh. .
vokalizuar si p.sh.

, as vokalizimi arid (i paraqitjes s rastit) si p.sh. as sukuni (pavokalizimi) pr shkak t ndaljes, si

Sukun do t thot i qet, i palvizshm i pavokalizuar, i pushuar. Sikurse nuni me sukun apo tenvini q i nnshtrohen disa rregullave para shkronjave tjera, ashtu edhe mimi me sukun ( ) ka tri rregulla:

1. IHFA T fshehurit e shqiptimit t saj. Kur pas shkronjs me sukun vjen shkronja , ather (mijmi) fshihet dhe quhet Ihfa buzore. Ihfaja e mimit bhet vetm n kufirin mes dy fjalve dhe asnjher nuk bhet n trup t fjals. Shembuj t Ihfas s para :

242

 . . . . . . . . . . . . . . .
Shkaku i Ihfas sht se shkronja - m dhe - b jan t prngjashme edhe pr nga vendartikulimi edhe pr nga cilsit. Ihfaja bhet vetm kur t jen shkronja n fund t fjals s par, ndrsa shkronja n fillim t fjals s dyt. Quhet Ifha buzore sepse q t dy shkronjat artikulohen prej buzve pr tu dalluar nga ihfaja e fytit. Shkronja me sukun fshihej para 15 shkronjave, ndrsa me sukun fshihet vetm para shkronjs . Shkronja sht fshehje e vrtet, ndrsa shkronja me sukun nuk mund t quhet fshehje e vrtet e plot , pr kt arsye edhe quhet Ihfa Shefevij (Fshehje Buzore). Shenja e saj n mus-haf sht mosshnimi i shenjs - sukunit mbi shkronjn . Disa e lejojn q t kndohet qart edhe para .
2. IDGAMI Deprtimi dhe bashkngjitja e saj. Kur shkronja e vokalizuar vjen pas shkronjs t pavokalizuar, ather paraqitet nevoja e bashkngjitjes s vogl e q quhet Idgami Sagir. P.sh.:

243

 . .
Disa dijetar e quajn edhe Idgamu bigune:

. .

Ndryshe edhe quhet Idgam mithlejn sagir (Idgam i vogl i shkronjave t njjta). Quhet Idgam i vogl pr arsye se nuk ka ndonj vshtirsi pr ti bashkngjitur dhe pr ti br si me teshtid.

3. IDHHAR Shqiptimi i qart i saj. Kur t gjitha shkronjat tjera pos shkronjs dhe shkronjs vijn pas shkronjs t pavokalizuar sht e domosdoshme (vaxhib) q t shqiptohet rrjedhshm dhe quhet Idhhar shefevij (Shqiptim i qart buzor). Quhet Idhhar Shefevij (Shqiptim i qart buzor), sepse 26 shkronjat tjera, disa jan: gjuhore, disa jan fytore, disa jan grykore dhe buzore, t gjitha jan shum t largta pr nga vendartikulimi, pr kt arsye duhet t qartsohet artikulimi me buz. Po ashtu quhet Idhhar Shefevij pr arsye se shqiptimi i qart i shkronjs n para shkronjave fytore quhet Idhhar Halkij (qartsi fytore). 244

Pra, shkronja sht e largt edhe pr nga vendartikulimi, por edhe pr nga cilsia me kto shkronja, prpos shkronjs dhe . Idhhari m i forti i mimit me sukun duhet t jet idhhari para shkronjs dhe , sepse kan afrsi. Nse themi se edhe shkronja sht buzore, arsyetimi sht se shkronja sht shkronj e dobt buzore, ndrsa sht shkronj e fort buzore, kurse rregull sht q e forta t mos iu bashkngjitet t dobts . Po ashtu shkronja e pavokalizuar nuk i bashkngjitet shkronjs q t mos ngatrrohet te dgjuesi me Idgamin e nunit me sukun. Pr kt arsye edhe para shkronjs duhet t bhet Idhhar i fort, d.m.th. shqiptim i qart shum i fort.

Kur t bhet Idhhari i mimit ( ) para shkronjs duhet kujdesur q t mos bhet ndrprerje (sekte). Mbahet dy vokale. Idhhari Shefevij i mimit bhet si n trup t fjals ashtu edhe n kufirin mes dy fjalve, sepse Idhhari i tij sht vaxhib. Ajeti 19, suretu Jasin sht shembull tipik, i cili n vete prfshin rregullat e i idhharin, Ihfan dhe Idgamin.

Idhhar Ihfa Idhhar Idgam Idhhari bhet pa marr parasysh se, a sht shkronja me shkronjat tjera n nj fjal apo n dy fjal:

. . - - - , - - -
245

 - - - - - - - - - - - - - - - - - - . -
Shkaku i Idhharit t para 26 shkronjave pr shkak t largsis s tyre n vendartikulim, sepse vendartikulimi i shkronjs - m jan buzt, ndrsa vendartikulimet e shkronjave tjera ose fyti (fillimi, mesi dhe fundi) ose gjuha (fillimi, mesi dhe ansoret, dhe maja) Idhhari Shefevij vjen 44 raste, sepse 26 shkronja prej tyre 18 shkronja vijn n trup t fjals dhe n kufirin mes dy fjalve, q do t thot 36 raste, dhe 8 shkronja nuk vijn me shkronjn - m n trup t fjals, por vetm n kufirin mes dy fjalve. Vrejtje:
246

Shkronja dhe shkronjat dhe jan shkronja t prafrta (mutekaribani, mutegjanisani). Mundet q lexuesit, pa dshirn e tij, ti shkoj goja dhe t bj Ihfan e mimit ( ) te shkronjat dhe , kshtu q dgjuesi t mendoj se sht Ihfa, sikurse fshihet shkronja para tyre. Pr kt arsye dijetart e kan br vaxhib q, posarisht tek kto dy shkronja ( dhe ) tu kushtohet rndsi t posame n Idhharin e shkronjs para ktyre dy shkronjave. Ashtu sikurse shkronja nuk fshihet, as nuk bhet Idgam n kto dy shkronja edhe pse e kan nj vendartikulim, por pr t dalluar Idgamin e para shkronjs q dgjuesi t mos mendoj se ka qen para Idgamit, por - m . Po ashtu, nuk bhet Idgami n shkronjn , sepse shkronja sht e fuqishme, e fort, ndrsa shkronja sht e dobt dhe rregull sht q e fuqishmja t mos bashkngjitet n t dobtn.

RREGULLAT E MIMIT DHE NUNIT ME TESHTID

N esenc teshtidi nuk e lejon Idgamin dhe gunen, formimin e tingullit me zgavr hundore. Teshtidi mundet me qen: - i rrnjs s fjals, - i bashkngjitjes s shkronjave pr shkak t ndonj rregulli. Pr dallim nga shkronjat tjera mimi dhe nuni me teshtid ndryshojn se: - Vaxhib sht tngullimi hundor dhe mbajtja e tyre n gjatsi prej dy vokaleve:

. . . . . .
Formimi i tingullit hundor (gune) mundet me qen n brendi t fjals.

. . . .
- N rast bashkimi t dy fjalve kur shkronja e fundit e fjals par sht e njjt me t parn shkronj t fjals s dyt: sht e shkruar Lexohet

(dy vokale)

(dy vokale)
247

. . . . . . . . .

842

249

KAPITULLI I TET
RAPORTET E SHKRONJAVE MES VETE

1.

MUTEMATHILEJN SHKRONJAT E NJJTA

Mutemathilejn do t thot i njjt n emrtim, n t shkruar, n t shqiptuar, n cilsi dhe n do aspekt. Pra, kur dy shkronja jan t njjta edhe n emrtim edhe n artikulim, edhe n cilsi, si p.sh.: dy ; dy ; dy ; dy , e kshtu me radh. Kjo bashkngjitje sht dy llojesh: E para: Idgam mithlejn sagir meal gune (Bashkngjitja e shkronjs s njjt me vetshkronjn e njjt me tingull hundor. Ky lloj bashkngjitje vjen te dy shkronja ( dhe ) dhe vetm kufirin mes dy fjalve dhe asnjher nuk bhet n trup t fjals. P.sh.:

E dyta: Idgamu mithlejn bila gune (Bashkngjitja e shkronjs me vetshkronjn pa hundrzim. Ky lloj bashkngjitje vjen te t gjitha shkronjat tjera n kufirin mes fjalve dhe n trup t fjals. P.sh.: 1. N kufirin mes fjalve
2. N trup t fjals

Idgami i vetshkronjs sht vaxhib. Idgami (bashkngjitja) e vetshkronjave nuk bhet n dy raste: 1. Kur bhet sekte (pauz - jofrymmarrje) pasi q vet pauza (sekteja) e ndan shqiptimin e shkronjs prej vet shkronjs tjetr:

- Shkronja e fjals bashkngjitet me e fjals s dyt, kjo nse bhet ndrprerje (paz) e zrit, e jo ndrprerja e frymmarrjes. - Nse nuk bhet ndrprerja (pauza) e zrit n kufirin mes ktyre dy fjalve, ather bhet bashkngjitja (idgam). Q t dyja mnyrat jan t lejuara sipas Kiraetit t Hafss.

253

2. Kur shkronja sht zanore e gjat, ndrsa vetshkronja n fjaln tjetr sht e vokalizuar. Kjo nga arsyeja e mos-humbjes s zgjatimit (meditabis), i cili sht vaxhib. P.sh.:

- Po t bhej bashkngjitje ather zanorja e gjat do t humbte dhe do t shndrrohej n zanore t shkurt. Shkronjat e njjta kan tri rregulla, e ato jan:

RREGULLAT E SHKRONJAVE T NJJTA

Shkronjat e njjta i kan tri rregulla, e ato jan: 1. Bashkngjitja e vogl; 2. Jobashkngjitja e madhe; 3. T njjtat asnjanse (neutrale). Shkronjat e njjta mund t vijn apo mund t takohen njra me tjetrn n tri mnyra: MNYRA E PAR Kur dy shkronja t njjta takohen njra me tjetrn dhe e para sht me sukun e dyta me vokale, si p.sh.:

MNYRA E DYT Kur dy shkronja t njjta takohen me njra tjetrn dhe q t dyja jan t vokalizuara, si p.sh.:

MNYRA E TRET Kur dy shkronja t njjta takohen me njra tjetrn dhe e para sht e vokalizuar, ndrsa e dyta me sukun, pra e kundrta e t pars. P.sh.:

Nga vet mnyra e takimit t shkronjave t njjta njra me tjetrn, shkronjat e njjta jan tri llojesh:
1. MUTEMATHILANI SAGIR (I VOGL);

254

2. MUTEMATHILANI KEBIR (I MADH); 3. MUTEMATHILANI MUTLAK (ASNJANSE).

1. BASHKNGJITJA E VOGL
Kur dy shkronja t njjta vijn njra pas tjetrs: e para me sukun (e pavokalizuar), ndrsa e dyta e vokalizuar, ather bhet bashkngjitja e vogl (Sagir). P.sh.:

Quhet bashkngjitje e vogl (e leht) pr arsye se, pasi q e para sht me sukun ( e pavokalizuar), ndrsa tjetra e vokalizuar me nj prpjekje shum t vogl bhet bashkngjitja e tyre. Bashknjgjitja bhet edhe kur dy shkronjat e njjta jan n trup t fjals, edhe kur jan n kufirin mes dy fjalve.

2. JOBASHKNJGITJA E MADHE (KEBIRE)

Kur shkronjat e njjta ndodhen pran njra-tjetrs dhe q t dyja jan t vokalizuara, ather kndohen rrjedhshm dhe qart e q quhet KEBIR. 255

Kjo ndodh n 17 shkronja, e ato jan: P.sh.:

- 2 - - 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
1

- Vaxhib sht Idhhari te t gjith ekspertt, prpos Susit. Prjashtim n kt rregull, pra nuk bhet idhhar vetm n dy raste n Kuran:

1.
N esenc kjo fjal sht pra, dy nuna t vokalizuara. Kjo fjal mund t lexohet n dy mnyra: - - Revm. - - Idgami i nunit t par, pra shkrirja e nunit t par me Ishmam. 2. N esenc kjo fjal sht , pra dy nuna t vokalizuara, mirpo nuni i par sht shkrir dhe i sht bashkngjitur t dytit, dhe sht br teshtid.
256

Shkronja dhe zanorja e gjat nuk konsiderohen t njjta, sepse shkronja vendartikulim ka buzt, ndrs zanorja e gjat vendartikulim ka tr grykn. Pra, nuk jan t njjta. Kjo mnyr vjen n 17 raste. P.sh.:

Quhet T NJJTAT E MADHE pr arsye se shum vshtir sht kalimi npr shkronja t njjta pran njra tjetrs t cilat jan t vokalizuara.

3. T NJJTAT ASNJANSE (NEUTRALE)

Kur dy shkronja t njjta, e para sht e vokalizuar, ndrsa e dyta me sukun, quhet e njjta asnjanse (neutrale) MUTEMATHILANI MUTLAK dhe q t dyja kndohen rrjedhshm. P.sh.:

N kt rast vaxhib sht Idhhari i shkronjave t njjta.

257

LLOJI I PAR Kur shkronja e par sht me sukun, ndrsa e dyta me vokale, quhet SAGIR (i vogl) dhe sht vaxhib idgami (bashkngjitja e tyre). Quhet SAGIR (i vogl) pr arsye se pr bashkngjitjen (IDGAMIN) e tyre nuk nevojitet mund i madh, por n t lexuar shum leht me mund t vogl bhen si me qen me teshtid. P.sh.:

Nga ky rregull bn prjashtim kur shkronja e par sht e pavokalizuar, por e ka rolin e shkronjs s gjat, pra nuk bhet Idgami i tyre. P.sh.:

Po ashtu nga ky rregull bn prjashtim nj rast i veant n Kuran, kr -H-ja e par sht me sukun, ndrsa -H-ja e dyt sht e vokalizuar, por bhet SEKTE (jo ndalim i plot i kndimit, por ndalim frymzimi). Ky rast sht n Suretul Haka-tun: ( sekte)

MITHLEJN
Lloji Mithlani Sagir Mithlani Kebir Mutlak
258

Shart-Kusht e para me sukun e dyta me vokale t dyjat me vokale e para me vokale e dyta me sukun.

Rregulli Vaxhib Idgami Lejohet Idgam dhe Idhhar Vaxhib Idhhari

. . .

2. MUTEKARIBANI - PRAFRTAT
- Mutekaribani quhen dy shkronja, t cilat jan t prafrta pr nga cilsia dhe vendartikulimi; ose t prafrta pr nga vendartikulimi, jo pr nga cilsia; ose t prafrta pr nga cilsia, jo pr nga vendartikulimi. Pra, jan shkronja t cilat ndryshojn pr nga vendartikulimi, por jan t prafrta, sepse njra sht n fund t nj vendartikulimi, ndrsa tjera n fillim t vendartikulimit tjetr. Pra, vijm n prfundim se munden me qen: a. dy shkronja t prafrta edhe pr nga cilsia, edhe pr nga vendartikulimi. P.sh. shkronja dhe . Kto dy shkronja jan prej ansorve t gjuhs dhe i kan t gjitha cilsit e njjta, prpos q shkronja e ka nj cilsi m shum (shtes), e ajo cilsi sht cilsia e Tikrarit (prsritjes). Pra: - shkronja artikulohet prej majs s gjuhs; - shkronja artikulohet prej majs ansore t gjuhs. Nse bjm nj vshtrim shohim se maja e gjuhs dhe ansori i gjuhs jan t prafrta, vetm se shkronja e ka cilsin e Tikrarit (prsritjes).
259

b. dy shkronja, t cilat jan t prafrta pr nga vendartikulimi, e jo pr nga cilsia. P.sh. shkronja dhe .

liruese - Fishklluese - Zultsuese - Haptsuese -

Fortsuese - Trondits - Zultsuese - Shkputse -

Fshehtsuese - Haptsuese -

Si po shihet kto dy shkronja n tri cilsi dallojn me vete ndrsa n dy cilsi tjera jan t njjt. Shkronja dhe vendartikulohen prej ansorve t gjuhs, mirpo artikulohet prej ansorve dhe fundit t qiellzs s eprme, ndrsa shkronja artikulohet prej ansorve t gjuhs dhe mes dhmbve (pra, prej dhmbve t eprm dhe t poshtm), pra nuk jan t prafrt pr nga cilsia. c. dy shkronja, t cilat jan t prafrta pr nga cilsia, e jo pr nga vendartikulimi. P.sh. shkronja dhe . Shkronja artikulohet prej mesit t gjuhs dhe qiellzs s eprme, ndrsa artikulohet prej ansorve t gjuhs dhe mes dhmbve (t eprm dhe t poshtm), pra nuk jan t prafrta pr nga vendartikulimi, por jan t prafrta pr nga cilsia, sepse secila prej tyre i ka nga 6 cilsi, me pes prej tyre jan t prbashkta, e nj jo. Afrsia e cilsis s shkronjs dhe .

: : :
260

. . . . - . - : . - : . - :

. :

. - :

Pra, shihet se katr cilsi i kan t njjta, ndrsa vetm n nj cilsi dallojn. Pr kt arsye quhen shkronja t prafrta (Mutekarribani).

LLOJET E SHKRONJAVE MUTEKARIBANI T PRAFRTA

Llojet e shkronjave Mutekarribani t prafrta jan: Lloji i par: 1. T prafrta n vendartikulim dhe cilsi, aq afr njra-tjetrs jan n cilsi, aq sa nuk e kan vetm nj cilsi t njjt, ndrsa t gjitha cilsit tjera i kan t njjta. P.sh. shkronja dhe .

2. T prafrta n vendartikulim, jo t prafrta n cilsi, q do t thot se cilsit i kan shum t ndryshme me njra-tjetrn. P.sh. shkronja dhe . Shembull: 3. T prafrta n cilsi, ndrsa t largta pr nga vendartikulimi. Sa i prket cilsive ndryshojn vetm n nj cilsi. P.sh. shkronja dhe .

4. T prafrta n vendartikulim, ndrsa jan n prputhshmri n cilsi. P.sh. shkronja me shkronjn . Shembull: Shkronja me shkronjn . P.sh.:

Shkronja me shkronjn ( t vokalizuar). P.sh.:

261

Shkronja dhe ( t vokalizuara) me ( ) Elifin. P.sh.:

Nga ajo q tham m lart, shkronjat e prafrta jan n pes mnyra: E para: Kur t jen t prafrta edhe pr nga cilsia edhe pr nga vendartikulimi, sikurse shkronja me ; shkronja me . Shkronja me shkronjn jan t prafrta pr nga vendartikulimi, t prafrta pr nga cilsit, por dallojn vetm n nj cils, se shkronja sht Shedit (fortsuese), ndrsa shkronja sht Rehave (liruese). E dyta: Kur t jen t prafrta pr nga vendartikulimi, ndrsa nuk i kan cilsit e njjta apo t prafrta. P.sh.: shkronja me dhe shkronja me . E treta: Kur t jen t prafrta pr nga cilsia, por jan t largta pr nga vendartikulii, si: shkronja me dhe shkronja me . E katrta: Kur jan t prafrta pr nga vendartikulimi dhe i kan t gjitha cilsit e njjta. P.sh.: shkronja me dhe shkronja me . E pesta: Kur jan t largta pr nga vendartikulimi dhe i kan t gjitha cilsit e njjta. P.sh.: shkronja dhe , shkronja me , shkronja me , shkronja me , shkronjat dhe me elifin (. ) Shkronjat Mutekaribani (e prafrta) jan tri llojesh:
1. MUTEKARIBANI SAGIR, 2. MUTEKARIBANI KEBIR, 3. MUTEKARIBANI MUTLAK.

LLoji i par: Kur shkronja e par sht me sukun, ndrsa pran saj sht shkronja e dyt e prafrt me vokale, quhet Sagir. P.sh.: - me - me Lloji i dyt: Kur dy shkronjat e prafrta jan me vokale quhen Kebir. P.sh.:

Bhet Idhhar (shqiptimi i qart) i shkronjave.

262

Lloji i tret: Kur shkronja e par sht me vokale, ndrsa e dyta e prafrt me sukun quhet asnjanse (mutlak).

Sipas tarikut Hirzit pr rastet n vijim bhet Idgam:

Llji i par: a) Kur e para sht me sukun, kurse e dyta me vokale. Edhe pse jan t prafrta bhet idhhar i shkronjave. Prjashtim bn: shndrrimi i n , pra shkronja trsisht shkrihet dhe shndrrohet n . P.sh.:

- -
Nga t gjitha ajetet e Kuranit vetm n nj vend ndodhet q pr shkak t sektes (pauzimit frymor) q nuk shkrihet n : ( sekte) b) Shndrrimi i shkronjs n , ku shkronja shndrrohet n . P.sh.:

- -
Sipas Hafss bhet bashkngjitja e plot (Idgam Kamil), ndrsa sipas tjerve bashkngjitje jo e plot (Idgam nakis). Shndrrimi i n dhe i n nuk ndodh. Kur dy shkronja t prafrta qndrojn pran njra-tjetrs, e para e pavokalizuar (me sukun), e dyta e vokalizuar, ather e para shkrihet dhe shndrrohet n t dytn: a. Shkronja shkrihet dhe shndrrohet n . P.sh.:

- -
b. Shkronja shkrihet dhe shndrrohet n . P.sh.:
263

 - -
c. Shkronja shkrihet dhe shndrrohet n . P.sh.:

- -

E para me sukun e, E para dhe e dyta E para me vokale, e dyta me sukun. dyta me vokale. me vokale. Mutlak Sagir Kebir Mithlani Mutekaribani Mutexhanisani Mutebaidani

IDGAMI sht t bashkngjiturit e shkronjave dhe t shqiptuarit nj shkronj e vetme.

264

IDGAMI MITHLEJN bhet kur dy shkronjat jan t njjta, pra si n cilsi ashtu edhe n vendartikulim. - N kt rast Idgami sht vaxhib. IDGAMI MUTEKARIBEJNI bhet kur dy shkronja jan t prafrta pr nga cilsia dhe pr nga vendartikulimi. - N kt rast Idgami sht i lejuar: IDGAMI MUTEXHANISEJN bhet kur dy shkronja jan t nj vendartikulimi, por ndryshojn nga cilsia.

3. SHKRONJAT E NJLLOJTA MUTEXHANISEJN

MUTEXHANISEJN quhen shkronjat, t cilat e kan nj vend t prbashkt t artikulimit, mirpo ndryshojn pr nga cilsia. Pa marr parasysh shkronjat a jan brenda fjals ( ) apo n fjal t ndryshme, rezultojn rregullat n vijim: Shkronjat e njllojta (mutexhanisejn) takohen n mes vete n tri mnyra: E para: Takimi me distanc t vogl (sagir). E dyta: Takimi me distanc t madhe (kebir). E treta: Tamimi me distanc t mesme (mutlak).

265

E para: MUTEXHANISEJNI SAGIR - Takimi i shkronjave t njllojta me distanc t vogl (sagir).

Takimi i shkronjave me distanc t vogl (Mutexhanisejni Sagri) sht tri llojesh: Lloji i par: Shkronjat e njllojta mutexhanisejn pr t cilat t gjith dijetart jan pajtuar se bhet bashkngjitje (Idgam) dhe at me shkronjat n vijim: Idgami i shkronjs n - Sagire Bashkngjitja e leht dhe e vogl: - Kur shkronja sht me sukun dhe pason shkronja e vokalizuar, ather shkronja shkrihet dhe shndrrohet n prshkak t afrsis q kan n artikulim, sepse edhe edhe jan shkronja t prekjes s qiellzs me maje t gjuhs. P.sh.: a)

- shkronja

b) Idgami i shkronjs n

: ose Idgami i shkronjs n :

me sukun dhe kur pas saj vjen

Sa i prket shkronjs

gjithmon bhet Idhhar, prpos q shkronja tronditjes (kalkale) apo t vibrimit. p.sh.

me sukun e humb cilsin e

Kjo nga shkaku se shkronja e rnd nuk lejohet q t shndrrohet n shkronj t leht. Njsoj edhe te shkronjat tjera bhet Idhhar. Si p.sh.:
c) Idgami i shkronjs n d) Idgami i shkronjs n

N kto fjal vaxhib sht Idgami (bashkngjitja) pr shkak t njllojshmris.

266

Loji i dyt: Shkronjat e njllojta (mutexhanisejn), t cilat takohen me distanc t vogl, pra e para me sukun, ndrsa e dyta e vokalizuar, pr t cilat dijetart kan dhn mendime t ndryshme Idhhar dhe Idgam. N kt lloj bn pjes takimi i shkronjs me ku shkronja bhet Idgam me shkronjn , por jo sipas Hafss.

Sipas tarikit t Hirzit bhet Idhhar, ndrsa sipas tarikit t Tibes bhet Idhhar dhe Idgam. Kjo sht sa i prket shndrrimit t shkronjs n , ndrsa shkronja nuk shndrrohet n nse shkronja sht me sukun, ndrsa pas saj sht shkronja e vokalizuar, por bhet Ihfa (t fshehurit) e shkronjs . p.sh.:

Lloji i tret: Takimi i shkronjave t njllojta n distanc t vogl (sagir), pra kur e para sht me sukun, ndrsa e dyta e vokalizuar, por q kndohet rrjedhshm (Idhhar) e nuk bashkngjiten (nuk bhen Idgam). P.sh.:

Kto shkronja quhen mutexhanisejn sipas mendimit Mutexhanisejn (t njllojta) quhen edhe kur dy shkronja i kan cilsit e njjta edhe pse ndryshojn pr nga vendartikulimi, si sht rasti:

E dyta: MUTEXHANISEJNI KEBIR - Takimi i shkronjave t njllojta me distanc t madhe (kebir).

Takimi i shkronjave t njllojta (mutexhanisejn) me distanc t madhe quhet kur e para sht e vokalizuar dhe poashtu shkronja n vijim sht e vokalizuar. Pr kt jan pajtuar dijetart se bhet Idhhari i tyre. P.sh.:

Te t gjith dijetart vaxhib sht Idhhari i tyre. - Bhet Idhhar tepr i qart (i madh).

267

E treta: MUTEXHANISEJNI MUTLAK - Takimi i shkronjave t njllojta me distanc mesatare apo asnjanse (mutlak)
Takimi i shkronjave t njllojta (mutexhanisejn) me distanc mesatare apo asnjanse (mutlak) quhet kur dy shkronja t njllojta jan pran njra tjetrs, mirpo e para sht e vokalizuar, ndrsa e dyta me sukun. Sh. shkronja me . T gjith Kurrat jan t pajtimit se vaxhib sht rrjedhsimi (Idhhari) i tyre. P.sh.:

N t gjitha kto raste bhet rrjedhsimi apo qartsia mesatare, pr shkak se e para sht e vokalizuar, ndrsa e dyta e pavokalizuar. Po ashtu shkronja me shkronjn . Po ashtu shkronja me shkronjn jan t prafrta pr nga cilsit, por ndryshojn pr nga vendartikulimi. Shkronja sht prej fundit t gjuhs, ndrsa shkronja sht prej fillimit t gjuhs. Shkronja me shkronjn . P.sh. Jan t prafrta pr nga cilsit, por t largta pr nga vendartikulimi. Shkronja prej ansorve t gjuhs, ndrsa shkronja prej buzve. Pr shkronjat t cilat i kan t gjitha cilsit e njjta, mirpo ose jan t prafrt n vendartikulim ose jan t largta pr nga vendartikulimi, dijetart i kan dhn dy mendime: - Mendimi i par, ato jan t llojit Mutekaribejn. - Mendimi i dyt, ato jan t llojit Mutexhanisejn. Dy shkronja t cilat jan t prafrta pr nga vendartikulimi dhe t gjitha cilsit i kan t njjta. P.sh. shkronja me shkronjn , p.sh. , ose shkronja me shkronjn . P.sh. Dy shkronja t cilat jan t largta pr nga vendartikulimi, por q i kan cilsit e njjta jan: 1. Shkronja me shkronj . P.sh. 2. Shkronja me shkronjn ose me . P.sh.

268

Shkronja me shkronjn .

N kt rast bhet rrjedhsimi i shkronjs b - para shkronjs , sikurse edhe n rastet n vijim: Idhhar (qart)

Idhhar (qart) Pra, sikurse rregullat e shkronjave t njjta (Mutemathilani) ashtu edhe shkronjat Mutexhanisejni jan tri llojesh: a. Mutexhanisejni Sagir (i vogl) b. Mutexhanisejni Kebir (i madh) c. Mutexhanisejni Mutllak (absolut). 1. Mutexhansiejni Sagir sht tri llojesh: Lloji i par: Shkronjat mutexhanisejn, pr t cilat t gjith dijetart jan pajtuar se bhet bahshkngjitje Idgam. a. Idgami i shkronjs n pa marr parasysh a jan n nj fjal apo n dy. P.sh.:

b. Idgami i shkronjs n .

ose Idgami i skronjs n .

c. Idgami i shkronjs n . Lloji i dyt: Idgami i shkronjs s par n t dytn, por jo sipas Hafss. N Kuran kemi vetm nj rast t till ku bhet. Idgami i shkronjs n .

269

Sipas tarikit t Hirzit n kto dy raste t fundit bhet Idhhar, ndrsa sipas tarikit t Tibes Idhhar dhe Idgam.12 Lloji i tret: Prpos ktyre dy llojeve shkronjat mutexhanisejn kur bhet Idhhar e jo Idgam edhe pse e para sht me sukun e dyta e vokalizuar. P.sh.:

Kto shkronja quhen Mutexhanisejn sipas mendimit se Mutexhanisejn sht edhe kur dy shkronja i kan cilsit e njjta, ndrsa ndryshojn pr nga vendartikulimi, si sht rasti:

MUTEXHANISEJN IDHHAR (Qart idhhar)

12

N gjunn shqipe, ndrrimi kryesor i bashktinglloreve sht qiellzorizimi, domethn, kalimi n nj bashktingllore qiellzore: k > q, g > gj, ll > j, l > j, r > j, po edhe ndrrime t tjera si: s > t, rr > r, k > s, nj > n. Qiellzorizime t bashktinglloreve: k > q: mik/miq, ujk/ujq, peshk/peshq, fik/fiq, rrezik/rreziqe etj.; g > gj: zog/zogj, murg/murgj, gardh/gjerdhe, i vogl/t vegjl, djeg/dogja etj.; ll > j: shekull/shekuj, mashkull/meshkuj, krcyell/krcej, pyll/pyje etj.; l > j: kal/kuaj, muskul/muskuj, fle/fjeta etj.; r > j: flamur/flamuj, lepur/lepuj, bir/bij etj.; s > t: shes/shet, flas/flet, shkas/shket etj.; rr > r: nxjerr/nxora, tjerr/tora, mar/mora etj.

270

Shembull, shkronja dhe shkronja , vendartikulimin e kan ansorin e gjuhs dhe prfundimin e qiellzes s eprme, mirpo ndryshojn pr nga cilsit, sepse shkronja ka 6 cilsi, ndrsa shkronja ka 5 cilsi. Ata t prbashkta i kan 4 cilsi, ndrsa ndryshojn n tjerat.

- xhehr, shide, istifal, infitah, ismat, kalkale; - hemse , shide, istifal, infitah, ismat, _______

SKEMA E SHKRONJAVE T NJLLOJTA (MUTEXHANISEJN) Shkronjat

me me

271

me me

Skrirja dhe shndrrimi i t pars n t dytn.

me me me me
Shkronjat tjera

Lejohet Idgami, por edhe Idhhari. Idhhari

e. Idgami i shkronjs n .P.sh.:

f. Idgami i shkronjs n .P.sh.: Idgami i shkronjs n ; n dhe ; n sht idgam i plot (Kamil), sepse bashkngjitja bhet n shkronj dhe n cilsi, pra testid i plot, ndrsa sa i prket Idgamit t n sht Idgam i mangt (Nakis), sepse bashkngjitja bhet n shkronj, e jo n cilsi t shkronjs, sepse t gjith dijetart jan pajtuar se cilsia e ITBAKIT (prmbyllses) t t mbetet n fjal, pra shkronja sht e fort, ndrsa shkronja e dobt, e, e forta nuk shkrihet n t dobtn n trsi, po mos t ishin shkronjat mutexhanisejn nuk do t bhej idgami fare, pra kto dy shkronja jan t nj vendartikulimi, ndrsa nuk i kan cilsit e njjta. Sa i prket Idgamit t shkronjs n n fjaln dijetart jan pajtuar pr shkrirje dhe bashkngjitje, mirpo disa kan dhn mendim se duhet t mbetet cilsia e shkronjs , ndrsa t tjert kan dhn mendim se bhet Idgam i plot, pra humb edhe shkronja, edhe cilsia. Pra, q t dy vexhhet (mnyrat) jan t lejuara.
272

Dijetart jan pajtuar pr t mbetur cilsia e shkronjs ( Itbaki), e jo cilsia e shkronjs ( Istilai), sepse cilsia Itbak sht m e fort se cilsia Istila, kshtu q kan dashur ta ruajn cilsin m t fort.

4. MUTEBAIDEJN T LARGTA
Mutebaidejni quhen shkronjat t cilat jan t largta njra me tjetrn pr nga vendartikulimi dhe poashtu kan cilsi t kundrta. P.sh.: Shkronja sht shkronj buzore, ndrsa shkronja sht shkronj e fytit. P.sh.: Apo shkronja me hemzen . P.sh.: Apo shkronja me . P.sh.: Apo shkronja me . P.sh.: Apo shkronja me . P.sh.: Apo shkronja me . P.sh.: N kto raste vaxhib sht idhhari i shkronjs me sukun dhe assesi nuk guxon t fshihet, t shkrihet apo t bashkngjitet. Shkronjat t cilat jan t largta me njra-tjetrn (Mutebaidejn) kan tri rregulla: E para: Idhhari sagir (qartsia e vogl); 273

E dyta: Idhhari kebir (qartsia e madhe); E treta: Idhhari mutllak (qartsia e mesme), pra qartsia n mes t qartsis s vogl dhe qartsis s madhe. 1. Rregulla e par Idhhari sagir (qartsia e vogl). Shembull i pavokalizuar me shkronjat e fytit:

Mutebaidejni Sagir (Qartsia e vogl) bhet Idhhar n t gjitha rastet, prpos n dy raste bhet Ihfa dhe at: a) Kur pas nunit me sukun (t pavokalizuar) vjen shkronja dhe b) Kur pas nunit me sukun (t pavokalizuar) vjen shkronja .
2. Rregulla e dyt Idhhari kebir (qartsia e madhe). P.sh. shkronja me hemzen ( :)

3. Rregulla e tret Idhhari mutllak (qartsia e mesme). P.sh.: Shkronja me shkronjn , ose me :

Prjashtim nga tri rregullat bn kur e pavokalizuara qndron para dhe edhe pse jan t largta i pavokalizuar bhet ihfa (fshihet) dhe nuk kndohet qart:

274

- Rregull e rendsishme
Nse n mes shkronjave qndron nj vend i zbrazt (ndonj shkronj tjetr), e cila n at rast nuk sht n mes t atyre dy shkronjave quhen MUTEBAIDANI. Nga kjo konkludojm se: 6 shkronjat e fytit me 18 shkronjat e gjuhs jan MUTEBAIDANI. Sepse fyti sht nj vendartikulim, ndrsa gjuha vendartikulim tjetr. Prpos ka cekm m lart me dhe , dhe me dhe . Po ashtu shkronjat e fytit me shkronjat e buzve jan MUTEBAIDANI. Sepse fyti sht vendartikulim, buzt jan vendartikulim, ndrsa ata i ndan gjuha. Po ashtu shkronjat e gjuhs me shkronjat e buzve jan shkronja MUTEBAIDANI, sikurse jan shkronjat e fytit. do dy shkronja kur t takohen njra me tjetrn duhet shikuar: - a jan prej nj vendartikulimi; - a jan prej dy vendartikulimeve. Nse jan prej dy vendartikulimeve, ather jan shkronja t prlargta MUTEBAIDANI. Mirpo ktu bn prjashtim shkronja me dhe shkronja me . Kur t takohen shkronja me ose me , ose kur t takohen shkronja me ose me ,kto quhen shkronja t prafrta (MUTEKARIBANI) edhe pse jan prej dy vendartikulimeve, mirpo vendartikulimet jan shum afr njra-tjetrs prej dy pjesve t gojs. Pra, shkronja dhe artikulohen prej fillimit t fytit nga goja, ndrsa dhe artikulohen prej fundit t gjuhs, e cila sht shum afr prej fillimit t fytit nga goja, se n fund t gjuhs fillon fundi i fytit. Vetm nga ky shkak
275

me dhe quhen Mutekaribani, po ashtu edhe me dhe quhen Mutekaribani. Nse shkronjat jan prej nj vendartikulimi (pjes t gojs), nse nuk ka distanc t largt mes tyre, quhen Mutekaribani.

PRFUNDIM I RAPORTEVE T SHKRONJAVE

Nga e gjith ajo ka prmendm t shkronjat dhe rapotet e tyre mes vete mund t prfundojm se: 1. Shkronjat, t cilat kan nj vendartikulim dhe t gjitha cilsit e njjta jan MUTEMATHILANI (shkronja t njjta). 2. Shkronjat, t cilat kan nj vendartikulim, ndrsa nuk i kan cilsit e njjta jan MUTEXHANISANI. 3. Shkronjat, t cilat jan t prafrta edhe pr nga vendartikulimi, edhe pr nga cilsit; ose jan t prafrta n vendartikulim, e jo pr nga cilsit; ose jan t prafrta pr nga cilsit, e jo pr nga vendartikulimi, jan MUTEKARIBANI. 4. Shkronjat, t cilat jan t largta pr nga vendartikulimi dhe kan cilsi t kundrta jan MUTEBAIDANI. 5. Pr shkronjat, t cilat i kan cilsit e njjta edhe t prafrta n vendartikulim, ose jan t largta n vendartikulim, dijatart kan dhn dy mendime: Mendimi i par: Jan shkronja Mutekaribani. Mendimi i dyt: Jan shkronja Mutexhanisani. Sa i prket raporteve t shkronjave mes vete si mutemathilejni, si mutekaribejni, si mutegjanisejni, si mutebaidejni, ndahen n: Sagir (t vogl), kebir (t madhe) dhe mutlak (asnjanse). Mithlejni Sagir (t njjtat e vogl) bhet Idhhar dhe Idgam. Mutebaidejni Sagir (t largtat e vogl) bhet Idhhar dhe Ihfa. Mutexhanisejni Sagir (t njllojtat e vogl) bhet Idhhar, Ihfa dhe Idgam. Mutekaribejni Sagir (t prafrtat e vogl) bhet Idhhar, Ihfa, Idgam dhe Iklab. Ndrsa, sa i prket kebir (t madhe) dhe mutlak (asnjanse), si te shkronjat mithlejn, si te shkronjat mutebaidejn, si te shkronjat mutexhanisejn, si te shkronjat mutekaribejn, gjithmon bhet Idhhar. 276

277

279

KAPITULLI I NNT
RREGULLAT E FILLIMIT DHE T PRFUNDIMIT T LEXIMIT

281

EL-VAKF VEL IBTIDA

(T NDALURIT DHE T FILLUARIT E LEXIMIT)
T ndalurit (vakfi) dhe rifillimi (ibtidai) i leximit sht prej shtjeve m t rndsishme t texhvidit t cilat duhet ti dij lexuesi i Kuranit. Nuk ka vendndalje n Kuran ku sht vaxhib, q do t thot bn mkat lexuesi nse nuk ndalet, po ashtu n Kuran nuk ka vendndalje haram, por ndalja dhe rifillimi varet prej lexuesit t Kuranit se ka ka pr qllim n at vendndalje, apo n at rifillim t leximit. Ajo ka sht sunet sht se Muahmedi a.s. na ka msuar pr tu ndalur n fund t ajetit. T ndalurit e leximit mundet t jet n fund t surs, n fund t ajetit, n mes t surs, n mes t ajetit, ndrsa nuk lejohet n mes t fjals. Rifillimi gjithmon bhet me shkronj e cila ka vokale, e jo me shkronj me sukun (t pavokalizuar), po ashtu edhe ndalja nuk bhet me vokale, por me sukun.

DALLIMI N MES NDALJES (VAKFIT), SEKTES DHE PRFUNDIMIT

Ndalim (vakf) i leximit quhet ndrprerja e prkohshme e frymmarrjes dhe leximit me qllim q t vahdohet prej aty, ose t prsritet ndonj fjal para vendit t ndalimit. Ndalimi bhet n fund t ajetit si dhe n mes t ajetit, por nuk bhet n mes t fjals. Sekte do t thot heshtje dhe n terminologji quhet ndrprerja e zrit prkohsisht, me fjal tjera jo ndalim i trsishm i frymmarrjes, por mbajtje e frymmarrjes s mbetur, e cila ka qen e aktivizuar gjat leximit, me qllim t vazhdimit t leximit. Sekteja bhet n fund t fjals. Kat (prfundimi i leximit) do t thot ndrprerja e leximit deri n leximin e ardhshm, deri n leximin e hers tjetr, pra ndrprerja e leximit e kalimit n nj veprim tjetr, pra sht ndalimi i t lexuarit, kur pr fillimin e leximit t srishm krkohet leximi i ISTIADHES. 283

N librin NESHR sht transmetuar nga Abdullah bin Ebi Ebil Hudhjl se Nse ndonjri nga ju fillon t lexoj nj ajet, mos ta ndrpres n trsi leximin pa e prfunduar ajetin n trsi. Mirpo si shihet kjo nuk ka t bj pr ajetet n prgjithsi, pra nuk lejohet n mes t ajetit t ndrpritet leximi pa marr parasysh n namaz apo jasht namazit. Ibn Ebi Hudhejli n Neshrin e tij thot: E kan urryer mekruh t lexoj nj pjes t ajetit e t mos e lexoj pjesn tjetr. Dihet mirfilli se Abdullah Ibn Ebi Hudhejli ka qen tabiin dhe thnia e ti E kan urryer ka pasur pr qllim sahabt r.a.

MEDHHEBET E DIJETARVE PR VAKFIN (T NDALURIT E LEXIMIT) DHE IBTIDAN (T FILLUARIT E LEXIMIT)

Sa i prket t ndalurit dhe fillimit t leximit dijetart kan dhn kto mendime: NAFI Ai ka lejuar vakfin (ndaljen) varsisht prej llojit t ndaljes. Ndalja e mir, fillimi i mir, ka t bj varsisht nga trsia dhe domethnia e ajetit t Kuranit. IBN KETHIRI E ka dhn mendimin se ndalja duhet br vetm n fund t ajetit. IBN AMRI ndalej n fund t ajetit dhe thoshte se pr mua kjo sht m e plqyeshme. ASIM KESAIJU E zgjidhnin kompletimin e domethnies n ajet. XHEZERIJU ishte i mendimit se i tr Kurani sht si nj sure n vete, dhe nuk e shihte ndonj ndalim t caktuar, pr kt arsye mund t lidhet n lexim (t bashkngjitet) nj sure me nj sure tjetr.

284

T NDALURIT SUNET
Ky lloj i t ndalurit sht t ndalurit e Xhibrilit. N kt lloj bjn pjes 10 vende t t ndaluarit:
1. (El-Bekare, ...), 2. (El-Bekare, ...), 3. (Ali Imran, ...), 4. (Hud, ...), 5. (Jusuf, ...), 6. (Err-Rrad, ...), 7. (En-Nahl, ...), 8. (Es-Sexhde, ...), 9. (En-Naziat, ...), 10. (El-Kadr, ...).

N disa libra, t ndalurit sunet e parashohin edhe n 7 vende tjera:

1. ... 2. ... 3. ... 4. ... 5. ... 6. ... 7. ...

Muhamedi a.s. gjithmon sht ndalur n fund t ktyre pjesve t ajeteve, pr kt arsye edhe t ndalurit n kto vende quhet t ndalurit sunet.

T NDALURIT E DOMOSDOSHM
285

N esenc t ndalurit sht e lejuar deri sa mos t ndodh dika q obligon t ndaluarit, ose e pengon t ndaluarit. Llojet e t ndalurit jan: 1. IHTIBARI E USHTRIMIT t ndalurit pr t pyetur nxnsin, pra pr tia treguar nxnsit shkakun e t ndalurit, si p.sh. shkronja e rrumbullakt apo e zgjatur ose pr t treguar shkrimin e Uthmanit r.a. Rregull: I lejuar.
2. IDTIRARIJU I DETYRIMIT kur e detyrojn rrethanat lexuesin, si p.sh. t teshurit, t kollurit, etj. etj. Lejohet n do fjal.

3. INTIDHARIJU ALTERNATIVS sht t ndalurit n fjalt pr t cilat dijetart kan dhn mendime t ndryshme t ndalurit n ato vende. 4. IHTIJARIJ I ZGJEDHJES kur lexuesi ndalet n fjal t ciln e zgjedh vet. Lejohet nse n at fjal prfundon kuptimi i plot i fjalis. VAKFI IHTIJARIJ ndahet n 6 lloje:

NDALJA
286

N Kuran ekzistojn 6 lloje t ndaljeve, e ato jan:

1. T NDALURIT E PLOT, APO T OMOSDOSHM

Quhet kshtu pr shkak se n at fjal prfundon kuptimi dhe ka shkputje t plot me tekstin n vijim. T ksaj natyre jan t ndalurit kur pfundon tregimi apo shpjegimi i asaj shtjeje. Pjesa m e madhe e ktij lloji t ndalurit sht n fund t ajeteve. Shenja e ktij lloji t ndalimit sht mimi - , mirpo ky lloj mimi ndryshon prej mimit mimi - t iklabit. Shembull:

... T ndalurit n fjaln sht i domosdoshm.

(En-Am, 36)

2. T NDALURIT E MJAFTUESHM
Quhet ndalja q bhet n fjaln n t ciln fjal lejohet t ndalurit, por edhe t vazhduarit e leximit, megjithse prparsi ka t ndalurit. Shembull:

T ndalurit n fjaln mjaftueshm. Shenja: T vendosurit e shenjs . Pra, lejohet t ndalurit dhe t vazhduarit, por t ndalurit ka prparsi. (En-Nisa, 23) Nnat e juaja sht t ndalurit e

3. T NDALURIT E LEJUAR
T ndalurit e lejuar sht kur ede t ndalurit edhe lejuarit jan t nj rangu, e nuk peshon njra ndaj tjetrs, por jan t barabarta. P.sh.:

(El-Kehf, 13)
287

N fjaln sht i lejuar t ndalurit, por edhe i lejuar vazhdimi dhe nuk ka prparsi njra ndaj tjetrs. Shenja: T vendosurit e shenjs .

4. T NDALURIT E MIR
T ndalurit e mir sht t lejuarit e t ndalurit dhe t vazhduarit, por prparsi ka vazhdimi. P.sh.:

(El-Enam, 17) Shenja: T vendosurit e shenjs .

5. T NDALURIT E NDRLIDHS
Kto dy shenja . . . . gjithmon n mushaf vendosen pran njra tjetrs n nj ajet, dhe n dy fjal pran njra tjetrs. Nse bhet ndalja n fjaln e par, patjetr duhet t vazhdohet leximi n fjaln n vijim. N t kundrtn humbet kuptimi. Nse nuk bhet ndalja n fjaln e par lejohet ndjalja n fjaln e dyt. P.sh.:
. .

(El-Bekare, 2)

6. T NDALURIT E NDALUAR
Kur n Kuran sht e vendosur mbi fjal shkronja , q do t thot Jo- mos u ndal, sht e ndaluar t ndalurit e leximit, edhe pse shenja sht e vendosur edhe n fund t ajeteve. Ktu kemi pr qllim t vendosurit n mes t ajetit.

T FILLUARIT E LEXIMIT
T filluarit dhe t rifilluarit e leximit munden t jen: - Rifillim i mir, - Rifillim i keq.

288

Rifillmi i mir i leximit sht kur rifillohet prej prfundimit t plot t fjalis ose t mjaftueshm. Rifillimi i keq i leximit sht kur rifillohet n fjalt: El-meful bih, El-hal, Et-temjiz, El-meatuf, El-bedel, e t ngjashme me kto. Rifillimi m i keqi sht kur rifillohet me fjalt e pakuptimta ose me fjalt t cilat marrin kuptim t kundrt, si p.sh.:

........ ........ ........ ....... ....... .......

PRFUNDIMI I LEXIMIT
Prfundimi, apo ndrprerje e leximit quhet ather kur lexuesi i Kuranit kalon prej leximit t Kuranit n nj veprim tjetr t jets, q do t thot nuk e vazhdon leximin pa e kryer at veprim. Ndrsa n terminologji t texhvidit quhet: Kur prfundohet ajo pjes e leximit t Kuranit dhe nse pas nj kohe rifillohet leximi duhet t fillohet me pjesn e ajetit - FESTEIDH BILAHI MINESH SHEJTANI RRAXHIM Prfundimi i leximit nuk bhet n mes t ajetit, por n fund t ajetit.
289

sht transmetuar nga Abdullah bin Ebi Hudhejli se ka thn: Kur ta lexon ndonjri prej jush ndonj ajet mos ta ndrpres pa e prfunduar n trsi. Nga ky ether kuptohet se si n namaz ashtu edhe jasht namazit ajeti prfundohet n trsi, e jo n mes. Abdullah bin Ebi Hudhejli sht prej Tabiinve dhe ai ka thn: E kan urryer (mekruh) Sahabt pr t lexuar nj pjes t ajeti e t mos lexohet pjesa tjetr e ajetit.

T NDALURIT N FORMN, MNYRN SI E KRKON NDALIMI

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

T ndalurit bhet n 9 mnyra: T ndalurit me Sukun (t pavokalizuar), me Revm (gjysmzanore), me Ishmam (gjysmzanore), me Ibdal (zvendsim zvendsimi i tenvinit me zanore t gjat), me hadhf (eliminim eliminimi i tenvinit n trsi), me Idgam, me Ithbat, me Nakl, me Ilhak.

Do ti shpjegojm 5 mnyrat e t ndalurit t leximit:

1. T NDALURIT ME SUKUN sht t ndalurit me sukun t plot, pra ather kur fjala ka fetha, kesra ose dame. 2. T NDALURIT ME REVM sht t ndalurit duke e theksuar pjesrisht zanoren, pra kombinim i sukunit me zanoren, ashtu q i afrti e kupton zanoren e i largti. Pra, me revm ndalemi kru fjala prfundon me kesre, dame, me fetha dhe mexhrur. 3. T NDALURIT ME ISHMAM (bashkimbuzsh) sht t bashkuarit e buzve pas theksimit t sukunit. Ndalemi me Ishmam kur fjala prfundon me dame, ose sht n rasn kallzore. 290

 -
-

4. T NDALURIT ME IBDAL (zvendsim) Zvendsimi i tenvinit me zanoren e gjat:

Nse sht nuk ka Ibdal:

5. T NDALURIT ME HADHF (asimilim) Eliminimi i tenvinit n trsi:

KATEGORIT E LEXIMIT
1.

- ET-TERTIL

Prpikria e fjalve theksimi dhe plotsimi i shkronjave, ashtu q secils shkronj ti prkushtohet n mnyr absolute, seciln shkronj t artikulohet prej vendit t tij dhe t tingulloj si e krkon. Pra, duke shikuar seciln cilsi t shkronjs, seciln veanti t shkronjs; duke e konstruktuar shkronjn ashtu q t dallohet prej shkronjave tjera; q teshtidat t mbahen sa duhet, hemzet t theksohen si duhet, gunnet t bhen si duhet dhe sa duhet, zanoret sa duhet, Idhharin si duhet, Idgamin si duhet, Ihfan si duhet;
291

shkronja t kndohet trash kur duhet t kndohet trash, ndrsa t kndohet holl kur duhet knduar holll; shkurtimi i zanores kur duhet shkurtuar, ndrsa t zgjaturit kur duhet zgjatur; t ndalurit kur duhet pr tu ndalur, ndrsa mosndalja kur nuk duhet ndalur; mosndalja shum n theksimin e sukunave; mosdridhja shum e shkronjs r - ; mosmbajtja as shum, e as pak e gunneve t nunave. Kjo sht mnyra e cila i ka zbritur Kurani Muhamedit a.s. Kjo sht edhe urdhr kuranor:

...

Ve rettilil kurane tertila. ... Dhe lexo Kuranin rrjedhshm me prpikri. (El-Muzemmil, 4) 2.

- ET-TAHKIK

sht kndimi i Kuranit sikurse tertili me t gjitha specifikat q u than, vetm se n kt form t kndimit nevojitet q prqendrimi t jet m i madh dhe leximi duhet t jet shum m i ngadalshm se te tertili. Kjo form e leximit preferohet kur profesori (shejhu) ua mson formn e leximit nxnsve. Me fjal tjera, kjo sht forma e shpjegimit dhe sqarimit t secils rregull n mnyr praktike dhe t veant. Pr kt form t leximit Zoti i Lartmadhruar n Kuranin fisnik thot: Atyre q u kemi dhn librin, e loxojn at me vrtetsi prqendrim dhe prpikri (haka) t plot. Ata me t vrtet besojn n t. (El-Bekare, 121) 3. - EL-HADR sht kndimi i Kuranit sikurse tertili, duke iu prmbajtur t gjitha rregullave, prjashtim bn vetm ajo se kndimi i till bhet m i shpejt. Edhe pse themi kndimi sht m i shpejt, prapseprap sht e domosdoshme prmbajtja e rregullave t artikulimit t shkronjave me t gjitha specifikat e tyre, mbajtja e Ihfaveve, gunneve, shkurtimi i zanoreve t gjata, sepse nse mangsohet dika prej rregullave, cila do rregull e domosdoshme oft, sht haram. 4.
292

- ET-TEDVIR

sht kndimi i Kuranit mesatar, pra mes tertilit dhe hadrit. T gjitha kategorit e leximit jan t lejuara.

EL-ISTIADHE
T gjith dijetart jan t pajtimit se kndimi i ISTIADHES sht e ligjsuar (rregull) para se t fillohet leximi i Kuranit, duke u bazuar n ajetin kuranor:

(En-Nahl, 98) Dijetart kan kan dhn dy mendime rreth asaj se ISTIADHE a sht vaxhib apo mendub: - Pjesa drmuese e dijetarve (xhumhur) jan t mendimit se sht Mendub. - Nj pjes e dijetarve jan t mendimit se sht vaxhib.
293

ISTIADHE ka forma t ndryshme, e ato jan: 1. 2. 3.

Ka edhe forma tjera t cilat nuk e shohim t arsyeshme ti prmendim n kt rast.

Mnyra e ISTIADHES fshehtazi apo haptazi

1. Mustehab sht q Istiadhe t kndohet haptazi (me z) nse leximi bhet haptazi (me z), kur t tjert e dgjojn. 2. Mustehab sht q Istiadhe t kndohet fshehtazi (pa z) n kto raste: a) Kur leximi bhet n heshtje; b) Kur leximi bhet me z, por sht i vetmuar lexuesi; c) Kur leximi bhet n namaz, qoft i vetmuar, qoft Imam me xhemat, oft n namazet ku leximi bhet me z (aksham, jaci dhe sabah), qoft n namazet ku leximi bhet pa z; d) N tubim ku lexohet dhe studiohet Kurani dhe ai nuk sht fillimtar i atij leximi.

BISMILAHI
Kndimi i BISMILAHIT n fillimi t do sureje, prpos suretut Tevbe, sht vaxhib.

Mnyrat e kndimit t ISTIADHES dhe BISMILAHIT para leximit t Kuranit jan: 1. Kndimi i Istiadhes, ndrprerja, e pastaj Bismilahi. Kjo sht mnyra m e mir; 2. Kndimi i Istiadhes, ndrprerja, e pastaj Bismilahi s bashku me fillimin e sures; 3. Kndimi i Istiadhes s bashku me Bismilahin, ndrprerja, e pastaj fillimi i sures;
294

4. Kndimi i Istiadhes s bashku me Bismilahin dhe fillimin e sures. Nse lexuesi fillon kndimin prej fillimit t suretul Tevbe (Beraetu), ku nuk sht Bismilahi, lejohen dy mnyrat: a) Kndimi i Istiadhes, ndrprerja dhe fillimi i sures pa e knduar Bismilahin; b) Kndimi i Istiadhes dhe fillimin e sures s bashku, pa ndrprerje. Nse lexuesi fillon kndimin n mes t sures lejohet kndimi i Bismilahit, por lejohet edhe moskndimi i Bismilahit. Mirpo, transmetohet se Imam Shatibia ka urdhruar q pas Istiadhes t kndohet Bismilahi n ajetet ku fillon si p.sh.: Allahu la ilahe il-la hu, Ve indehu mefatihul gajbi, Ilejhi juredu ilmus-saati etj. Sepse pas Istiadhes bashkngjitja e ktyre ajeteve nuk prshtatet, por merr kuptim jo t mir. Kuptimi i Eudhu Bil-lahi-t do t thot: Mbshtetem dhe krkoj strehim dhe mbrojtje te Allahu nga shejtani i Mallkuar. Formula e fjals: Eudhu bil-lahi minesh shejtanirr-rraxhim, lexuesi e fillon kshtu duke u bazuar n ajetin Kuranor:

(En-Nahl, 98) Rregull: Kndimi i Istiadhes sht mustehab, disa thon se sht vaxhib. Rregull: Sunet sht q lexuesi t thot Istiadhen n heshtje nse lexuesi lexon n heshtje vetm ose me xhemat n namaz, prpos ktyre dy rasteve mustehab sht t kndohet me z, posarisht n manifestime. Nuk lejohet q lexuesi n fund t sures t kndoj Bismilahi rrahmani rrahim, pastaj t hesht nj koh, e mandej ta filloj suren, pr arsye se dgjuesi mund t mendoj se Bismilahi sht pjes e fundit e sures.

DISPOZITA E NDRLIDHJES S SUREVE

Prpos n suretut Tevbe (Beraetun), n t gjitha suret tjera ndrlidhja e sureve bhet n tri mnyra: Mnyra e par: Ndalimi n fund t sures dhe fillimi me Bismilah dhe duke u ndalur n fund t Bismilahit, e pas ndaljes vazhdohet leximi. P.sh. n fund t suretut-Duha:
295

 pastaj ndalet dhe lexon pastaj ndalet dhe lexon

Mnyra e dyt: Ndalimi n fund t sues dhe bashkngjitja e Bismilahit me fillimin e ajetit t sures n vijim. P.sh.: pastaj ndalet dhe lexon:

Mnyra e tret: Bashkngjitja e ajetit t fundit me Bismilahin dhe me ajetin e par t sures n vijim. P.sh.:

Ndrsa sa i prket ndrlidhjes s sureve El-Enfal me Tevbe (Beraetun) lejohen tri mnyra: Mnyra e par: Ndalimi n fund t suretul-Enfal, marrja frym lirisht dhe fillimi i suretut-Tevbe (Beraetun) pa e knduar Bismilahin:

marrja frym lirisht, dhe fillimi i suretut-Tevbe:

Mnyra e dyt: Brja sekte. Pra, ndalimi i leximit e jo ndrprerja e frymmarrjes. Q nnkupton, ndrlidhja me Sekte (pauzim frymor).

sekte (pauzim frymor) dhe vazhdojm:

Mnyra e tret: Bashkngjitja e ajetit t fundit t suretul-Enfal me fillimin e par t ajetit t suretut-Tevbe (Beraetun):

)57( (1)
296

Nse kndimi fillon n mes t sures pra lejohen dy mnyra: Mnyra e par: Kndimi i Istiadhes, ndrprerja, pastaj fillimi i kndimit t ajetit. Mnyra e dyt: Kndimi i Istiadhes dhe fillimi i ajetit, pa ndrprerje mes tyre. Nga kjo kuptojm se n mes t sures lejohet 6 mnyrat, e ato jan: 4 t parat; 2 t dytat. Ndrsa sa i prket fillimit t leximit n mes t suretut-Tevbe, dijetart kan dhn dy mendime: Mnyra e par: Kndimi i Istiadhs, ndrprerja, pastaj fillimi i kndimit t ajetit. Mnyra e dyt: Kndimi i Istiadhs dhe fillimi i ajetit pandrprer mes tyre. Nga kjo kuptojm se n mes t sures lejohen 6 mnyrat, e ato jan: - 4 t parat; - 2 t dytat. Ndrsa sa i prket fillimit t leximit n mes t suretut-Tevbe (Beraetun). Dijetart kan dhn dy mendime: Mendimi i par: Kndimi i Istiadhs dhe fillimi i ajetit n mes t sures pa e knduar Bismilahin si n fillim t sures. Mendimi i dyt: Kndimi i Istiadhs dhe fillimi i ajetit n mes t sures duke knduar edhe Bismilahin, sepse Bismilahi nuk kndohet vetm n fillim t sures, ndrsa n mes t surs lejohet. Ekzistojn katr mnyra t kndimit kur bhet lidhja e sureve: E para: Kndimi - Eudhu bil-lahi ... , e bn nj pauz; kndimi i Bismil-lahi-t ..., e bn nj pauz; fillimi i sures. Kjo sht mnyra m e vlefshme. E dyta: Kndimi - Eudhu bil-lahi ... , e bn nj pauz;
297

kndimi i Bismil-lahi-t dhe fillimi i sures pa ndrprerje. E treta: Kndimi i Eudhu bil-lahi-t dhe Bismilahi-t pa ndrprerje, pauza, pastaj fillimi i sures. E katrta: Kndimi i Eudhu bil-lahi-t, Bismilahi-t dhe fillimi i sures, q t trija pa ndrprerje. Sa i prket kndimit t sureve, me fjal tjera n kufirin mes dy sureve kemi tri mnyra: E para: Eudhubilahi, pauz, Bismilahi, pauz, fillimi i sures. E dyta: Eudhubilahi, pauz dhe Bismilahi me fillimin e sures pa ndrprerje. E treta: Eudhubilahi, Bismilahi dhe fillimi i sures, pra t gjitha kto pa ndrprerje. Nuk lejohet fundi i sures t bashkngjitet me Bismilahin e t bhet nj pauz, pra ndrprerje e shkurtr. Se kjo ndikon, q dgjuesi t mendoj se Bismilahi sht ajet i fundit i sures. Nndrsa Bismilahi kndohet vetm n fillim t sures.

MNYRAT E FILLIMIT T SURETUL ALI IMRAN

Fillimi i ajetit t par t suretu Ali Imran Elif, Lam, mim dhe lidhja me ajetin e dyt bhet n trijan tri:

2 1

E para: Me sukun t plot duke e zgjatur Mimin 6 vokale. E dyta: Duke e vokalizuar Mim-in me fetha pr t mos lejuar takimin e dy sukunave, pra duke e knduar Mim-in 6 vokale, duke e vazhduar leximin me ajetin e dyt. E treta: Duke e vokalizuar Mim-in me fetha, por n kt rast duke e zgjatur dy vokale dhe vazhdohet me ajetin e dyt. Nse bhet bashkngjitja e suretul Bekare me Ali Imran, ather na paraqiten 9 mnyra.
298

Por, nse prpos nnt mnyrave gjat bashkimit t dy sureve dshirohet q t kndohet vetm suretu Ali Imran, ather na paraqiten tri mnyrat e siprprmendura, pra gjithsejt 12 mnyra.

MNYRAT E LEXIMIT T SURETUL-ENFAL ME SURETUT TEVBE (BERAETUN)

NDRPRERJA Prfundimi i suretul-Enfal, pauz dhe fillimi i suretutTevbe. SEKTEJA Prfundimi i suretul-Enfal, pushim frymor dhe fillimi i suretutTevbe. NGJITJA E SURES Ngjitja e fjals s fundit, t ajetit t fundit t suretulEnfal, me fillimin e suretut-Tevbe: ... ... M e vlefshmja sht sipas renditjes, pra ndrprerja, pastaj sekteja, pastaj ngjitja e sures.

SEXHDEJA E LEXIMIT
Transmetohet nga Buhariu se kur i Drguari i Allahut s.a.v.s. e kndonte suen (me fjal tjera) ku i shte sexhdeja, binte n sexhde dhe s bashku me t edhe sehabt bnin sexhde. N fikh kjo sexhde quhet Sexhdetu Tilaveti (sexhdeja e leximit). Ruknet (pjest kryesore) e sexhde s leximit: - Nijeti, - tekbiri Allahu Ekber, - nj sexhde, - ulja pas sexhdes, pra pas tekbirit, dhe - Selami. Sexhdeja sht vaxhib (obligative) si pr at i cili e lexon ajetin e sexhdes ashtu edhe pr at i cli e dgjon. Kjo sexhde ka pr qllim nderim, respekt, adhurim dhe nnshtrim vetm Allahut xh.sh., e askujt tjetr, ndrsa n ann tjetr pr tiu kundrvn shejtanit. Muhamedi a.s. ka thn: 299

Kur njeriu lexon ajetin e sexhdes dhe bjen n sexhde, shejtani ik dhe largohet dhe largohet duke qajtur dhe duke thn: Mjer pr mua, njeriu u urdhrua pr sexhde dhe ai ra n sexhde, me ka e fiton xhenetin, ndrsa un .jam urdhruar, por kam refuzuar, pr ka edhe do t hudhem n zjarr :Ajetet e sexhdes jan 602 ,1. Earaf

51 ,2. Err-Rread

05-94 ,3. En-Nahl

) )94( )05
901-701 ,4. El-Isra

)701( ) )801 ) )901

85 ,5. Merjem

81 ,6. El-Haxh

06 ,7. El-Furkan

52 ,8. En-Neml

003

51 ,9. Es-Sexhde

42 ,10. Sad

83-73 ,11. El-Fussilet

)73( ) )83
26 ,12. En-Nexhm

12 13. El-Inshikak

91 ,14. El-Alak

,Si kemi cekur m lart sexhdetu tilaveti vaxhib sht te Imami Ebu Hanife .sunet te Imami Shafiij, Maliku dhe Ibn Hambeli :Sexhdeja bhet n mes t dy tekbirave ,1. Tekbiri ,2. Tesbihi ose duaja 3. Tekbiri i ngritjes nga sexhdeja - Pra n sexhde tri her thuhet: Subhane Rabbijel Eala ose edhe :bhet duaja

Poashtu edhe kjo dua sht e plqyeshme (Methur) sht gjurmuar :prej t parve

103

 DISA RREGULLA T CILAT DUHET PASUR PARASYSH SIPAS HAFSS

1. E ka knduar leht hemzn e dyt: ndrsa n t gjitha rastet tjera jo.

2. E ka knduar leht - ra-un dhe - elifin: 3.

e ka lejuar t kndohet edhe me reum edhe me ishmam.

4. E ka lejuar edhe Idh-har edhe Idgam n fjalt:

5. T kndohet edhe me fetha, por edhe me dame ajetin 53 n sureturr Rrum:

6. T zgjaturit e premrit vetor:

n fjalt e

7. Lejohet q t kndohet edhe , por edhe ajeteve:

8. N katr vende t Kuranit bhet sekte (pauzim frymor), e jo pauzim i trsishm: 1. Suretul Kehf:

302

Sekte (pauzim frymor)

)1(
2. Suretu Jasin: Sekte (pauzim frymor)

3. Suretu Kijame: Sekte (pauzim frymor) 4. Suretu Mutaffifin: Sekte (pauzim frymor)

AFATI M I GJATI PR T LEXUAR KURANIN

Shum hadithe jan transmetuar se Muhamedi a.s. vazhdimisht ka thirr, ka nxitur dhe ka kshilluar q Kurani t lexohet pr tri dit; pr 5 dit; pr 7 dit, pr 10 dit, pr 15 dit, pr 20 dit, pr nj muaj, e m s shumti 40 dit. Abdullah Ibn Umeri transmeton se Muhamedi a.s. e ka urdhruar pr ta lexuar Kuranin pr 40 net, dhe pastaj (pasi ka krkuar edhe m shum Abdullah Ibn Umeri ) ka thn pr 7 net. Ka gjetur mbshtetje hadithi i Lejthi, prej tij te Muxhahidi se nj njeri i ka thn Muhamedit a.s.: mendon pr at i cili e lexon Kuranin pr shtat dit? Muhamedi a.s. i ka thn: Kjo sht vepr e t afrmve. O i Drguar i Allahut, por dikush e lexon pr 5 dit. Kjo sht vepr e t sinqertve. Dikush e lexon pr 3 dit. Kjo sht vepr e pejgamberve. Ky sht angazhim dhe prpjekje e vrtet. Kt vshtir sht ta bni, vetm nse jeni durimtar t fort, dhe nse lexoni vazhdimisht edhe natn q ndonjri e fillon suren e par dhe mendjen e ka e ka n Kuran derisa t arrij n suren e fundit. O i Drguar i Allahut, bhet po t lexohet m pak se tri dit? sht prgjigjur: Jo. Kush dshiron t lexoj, le t lexoj leximin m t vlefshmin. Thuhet se Othmani r.a. e lexonte Kuranin pr 7 dit. Othmani r.a. e lexonte Kuranin pr 7 dit:
303

Natn e Xhumas e lexonte Suretul Bekare deri n suren El-Maide; E shtun: Prej suretul Enam deri n suretu Hud; E diel: Prej suretu Jusuf deri n suretu Merjem; E Hn: Prej suretu Ta ha deri n suretul Kasas; E Mart: Prej suretu Ankebut, deri n suretu Sad; E Mrkur: Prej suretuz- Zumer, deri n sureturr-Rrahman; E Enjte: Prej suretul-Vakiatu, deri n suretun-Nas.

DUA .
(Transmeton Ebul Kasim Taberaniu n Muaxhem el-Kebir, me sened nga i Drguari i Allahut)

304

TEKBIRI, TEHLILI DHE TAHMIDI

Tebir quhet fjala Allahu Ekber. Tehlil quhet fjala La ilahe il-lallah. Tehmid quhet fjala Ve lil-lahil hamd. Duke filluar nga suret Ved-Duha dhe deri n suretun-Nas. do fillim t sures sht mir q para bismilahit t thuhet Tekbiri, Tehlili dhe Tehmidi. Mnyrat e ngjitjes s Tekbirit, Tehlilit dhe Tehmidit n mes vete jan: 1. Vetm tekbiri Allahu Ekber. 2. Tehlili me Tekbirin La ilahe il-lallah vall-llahu ekber, tahlili pa zgjatim. 3. Tehlili me Tekbirin, Tehlili me zgjatim. 4. Tehlili me tekbirin dhe Tahmidin, pa e zgjatur Tehlilin. 5. Tehlili me Tekbirin dhe Tahmidin duke e zgjatur Tehlilin n fjaln Allahu. Fusnot:
Nuk zgajtet premri vetor (damiri) nse nse ngjitet me suren tjetr n suret ElBejjinetu dhe Ez-Zelzele nse kndohet tekbiri, e kjo nga shkaku q t mos ndodh takimi i dy sukunave.

305

LLOJET E GABIMEVE GJAT LEXIMIT T KURANIT

Gjat leximit t Kuranit lexuesi mund t bj gabime. Gabimet n Kuran mund t jen gabime t patolerueshme (lehnul xhelij), q do t thot gabim i qart dhe i madh dhe, po ashtu mund t jen gabime t tolerueshme (lehnul hafij), q do t thot jan gabime q shum pak hetohen dhe nuk e prishin kuptimin e leximit, por ndryshojn vetm konstruktin e leximit. Prej gabimeve t mdha jan: T prishurit e kuptimit, ose ndryshimi i plot i kuptimit, si p.sh.:

ose t knduarit me kuptim plotsisht t kundrt:

q do t thot se n vend q t thuhet katastrofa e madhe, t lexohet prsosmria e madhe. Po ashtu prej gabimeve t mdha jan: Mosgjatja e zanoreve t gjata: 306

Mosleximi i qart i shkronjave t qarta; mosbashkngjitja kur duhet br bashkngjitja; shkurtimi i Medi Lazimit;

kndimi i shkronjs trash kur sht e holl, ose kndimi i shkronjs holl kur sht e trash; ndalja n vendet e ndaluara.

Gabim i tolerueshm (lehnul hafij), i cili gabim nuk hetohet n shikim t par sht: Gabim n prsosmrin e rregullave. Kt lloj t gabimit e kuptojn vetm t specializuarit. P.sh: Mosgjatja plotsisht e zanoreve t gjata, apo mospraktikimi plotsisht i cilsive, por pjesrisht.

NAMAZI PAS PERSONIT I CILI BN GABIM T MADH DHE T QART

Nuk lejohet leximi me gabim t qart, e nse bhet kjo sht mkat, po ashtu nuk lejohet namazi pas tij. Ndrsa sa i prket gabimit t tolerueshm (Lehnul Hafij) namazi pas personit t till lejohet dhe namazi sht i pranueshm. Shum nga xhemati m kan treguar se nj koh t gjat nuk e kan knduar n namaz ELHAMDU LIL-LAHI, por ELHAMDU RILLAHI, pra n vend t L sht knduar me R. Poashtu edhe nuk e kan knduar MUSTEKIM por MUSTEKIN, pra n vend t M sht knduar me N. Kjo sht LAHN XHELIJ (gabim i patolerueshm), dhe nse sht br me qllim namazi prishet. Edhe pse n gjuhn shqipe, pr shkak t afrsis q kan kta dy shkronja lejohet q n vend t pluhun pluhur apo n vend t prehn lejohet t thuhet prehr. N gjuhn shqipe: PLUHUN PLUHUR PREHN PREHR.

307

[ ]

[ [

803

: - -

] [

903


)) )) )) [ ] ] ] : . : . . . : + . . (( (( .
((

...

. . . . . . . .
013

... ...

...

. . . .

. . . -
- . .

. . . . . . . - . - .

113

...

213

LITERATURA E KONSULTUAR
313

Tejsirurr-Rrahman fi texhvidil Kuran. Autor: Sead Abdul Hamid. Botues Darut Takva lin-Neshri vet-Tevzi. Ahkam Kiraetil Kuran. Autor: Muhamed El-Husarij. Botues: Metabi Sheriketu Shemerlij. Ahkamu Texhvid ve Fedailul Kuran. Autor: Muhamed Mahmud Abdul Alim. Botues: Sheriketu Shemerlij. Mualim Et-Texhvid el-xhedid mea tuhfetul etfal vel gilman fi texhvidil Kuraan. Autor: Shejh Sulejman El-Xhemzeriju. Botues: Mektebul Kuran. El-Amid fi Ilmi Texhvid. Autor: Shejh Muhamed Ali Besse. Botues: El-Mektebetu El Ez-herije. Fonetika e gjuhs shqipe. Autor: Bahri Beci, Tiran 2004. El-Burhan fi texhvidil Kuran. Autor: Muhamed Sadik ElKumhaviju, Kajro 1956.

shtje t sinonimis n gjuhn shqipe. Autor: Shefkije Islamaj, Prishtin 1985. Pamundsia e prkthimit t Kuranit. Autor: Dr. Musli Vrbani. Lexo shkruaj dhe mso shkronjat e Kuranit. Autor: Dr. Musli Vrbani.

LIBRAT E AUTORIT (Dr. Musli Vrbanit) 1. Besimi n Zotin 2. Melaqet e Zotit 314

3. Besimi n Librat e Zotit 4. Pejgambert e Zotit 5. Besimi n Ditn e Kijametit 6. Besimi n Kaderin e Zotit 7. Tregime nga jeta e Muhamedit a.s. 8. Fikhu i Namazit 9. Fikhu i Zekatit 10. Fikhu i Agjrimit 11. Fikhu i Haxhit 12. Emrtoni fmijt tuaj me emra t bukur 13. Dshmort e 9 Prillit n Rakoc dhe Lagje t Re 14. Shkruaj, lexo dhe mso shkronjat e Kur'anit 15. Nata e dhndris 16. Fadil aka Komandant Sharri 17. Dita e vdekjes dhe e varrimit 18. (Pa)mundsia e prkthimit t Kuranit. 19. Dshiroj t jem ai q nuk duhet t jem. 20. Texhvidi Shkenca e t lexuarit (knduarit) t prpikt t Kuranit. PRKTHIMET NGA GJUHA ARABE 1. Kshilltari fisnik pr djem dhe vajza (nga autori Muhamed Sajim); 2. Islami dhe Politika (nga autori Jusuf Kardavi); 3. Mrekullit numerike n Kur'anin Fisnik (nga autori Abdurrezak Nufel); 4. Pr Kushtetutn Islame (nga autori Dr. Muhamed Sejid Ahmed El Musejer); 5. Kryesore n terminologjin e Hadithit (nga autori Abduhu Abas El-Velidi) 6. Vlera e kohs (nga autori Amr Halid); 7. Vllazria muslimane (nga autori Amr Halid); 8. Vllazria n islam dhe zemra e shndosh (nga autori Amr Halid); 9. Pendimi (nga autori Amr Halid); 10. Pasojat e mkateve (nga autori Amr Halid); 11. Vendosmria n rrugn e Allahut (nga Amr Halid); 12. Mjetet e vendosmris n rrugn e Allahut (nga Amr Halid); 13. Shkurtimi i thonjve n dritn e sunetit dhe mjeksis (nga autort Ebul Vefa Abdul Ahar dhe Jahja Nasir). PRMBAJTJA: KAPITULLI I PAR
HYRJE N SHKRONJAT E KURANIT ....................................................................... 5

315

KAPITULLI I DYT
BURIMI DHE ARGUMENTIMI RRETH SHKENCS S TEXHVIDIT ................. 43 THEMELUESI I SHKENCS S TEXHVIDIT ................................................................. 45 DISPOZITAT DHE BURIMET ........................................................................................... 46 RREGULLAT E LEXUESIT T KURANIT ..................................................................... 47 RREGULLAT E DGJUESIT T KURANIT ................................................................... 48 EMRAT E KURANIT ........................................................................................................ 51 CILSIT E KURANIT ..................................................................................................... 53 ALFABETI I GJUHS ARABE .......................................................................................... 54 SHKRONJAT E GJUHS S KURANIT ..........................................................................56 SHENJAT E SHKRONJAVE .............................................................................................. 20 APARATI I ZRIMIT DHE QENDRA E GJUHS SHT N MENDJE ...................... 57

KAPITULLI I TRET
VENDSHPRTHIMET (VENDARTIKULIMET) E SHKRONJAVE ........................ 59 VENDSHPRTHIMET (VENDARTIKULIMET) E SHKRONJAVE .............................. 61 VENDET PREJ KU ARTIKULOHEN SHKRONJAT ....................................................... 62 GRYKA (THELLSIA PREJ BUZVE DERI N FUND T FYTIT) ............................. 63 GJUHA ................................................................................................................................. 64 FYTI ..................................................................................................................................... 66 HUNDA RRNJA E HUNDS ........................................................................................ 67 BUZT ................................................................................................................................. 68 LLOJET E VENDARTIKULIMIT T SHKRONJAVE ..................................................... 69 SHKRONJAT ....................................................................................................................... 73

KAPITULLI I KATRT
CILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVE ..................................................................... 77 CILSIT (TIPARET) E SHKRONJAVE .......................................................................... 79 CILSIT ............................................................................................................................. 79 CILSIT KONTRADIKTORE ......................................................................................... 81 1. a) HEMSE T SHURDHT .................................................................................. 81 1. b) EL XHEHR T ZSHME ................................................................................. 82 HEMSE EL XHEHR FSHEHTSIMI DHE HAPSIMI ................................................. 83 2. a) ESH-SHIDETUN SHTRNGUESE ..................................................................83 2. b) ERREHAVETU LIRUESE ............................................................................. 83 3. a) ISTILA NGRITSE, ZLARTSUESE ....................................................... 84 3. b) ISTIFAL ULSE ZBRITSE ....................................................................... 85 4. a) ITBAK PRMBYLLSE, NGJITSE ............................................................ 85 4. b) INFITAH HAPSUESE, SHKPUTSE ....................................................... 85 - Dallimi mes ISTIFALIT (Zbritsueses) dhe INFITAHIT (Hapsueses) .................. 86 - Dallimi mes Istilait (Ngjitses qiellzore) dhe Itbakit (ngjitses prmbyllse) ......... 87 5. a) IDHLAKI RRSHQITSE ............................................................................... 88 5. b) ISMAT NGULLMUESE .................................................................................. 88 TIPARET JOKUNDRVNSE T SHKRONJAVE .................................................. 92 1. ES-SAFIR MPRETSIA E TINGULLIT FISHKLLUESE (Shushulluese) PIPZUESE ............................................................................................................ 93 2. KALKALE - DRIDHSIM, TRONDITJE, VIBRIM, TRINGLLUESE ............. 95 - SHKALLT E KALKALES (TRINGLLIMIT) .............................................. 97

316

3. EL-LIJN-i ZBUTSUESE LEHTSUESE .......................................................... 98 4. EL-INHIRAF LAJKATUESE ............................................................................... 99 5. TEKRIR PRSRITSE ................................................................................... 99 6. TEFESHI SHPRNDARJE, SHKAPRDERDHSE, ZHURMIMI ...................100 7. ISTITALE STRZGJATUESE ............................................................................ 101 RENDITJA E SHKRONJAVE SIPAS FORTSIS .......................................................... 102 SHKRONJAT ME CILSI T FORTA DHE SHKRONJAT ME CILSI T DOBTA ....................................................................................................................... 104 DISA CILSI T TJERA T SHKRONJAVE ................................................................... 110 1. HAFA ERRSIMI ................................................................................................ 110 2. GUNE HUNDORZIMI ...................................................................................... 111 - REZONANCA HUNDORE .................................................................................... 112 - KATEGORIT E HUNDORZIMIT (GUNES) ................................................... 112 - SHKALLT E GUNES ........................................................................................... 115 SHKRONJA L - ( LAMI) ............................................................................................ 117 RREGULLAT E SHKRONJS ( LAM) ....................................................................... 117 1. SHKRONJA ( LAM) E SHQUARSIS IDHHARI KAMERIJE ......................... 117 - LAMI (JO SHQUES) SHEMSIJE (IDGAMI SHEMSIJE) .................................... 118 - FJALA E ALLAHUT ........................................................................... ........... 119 2. LAMI I FOLJES ............................................................................................................. 119 E para: IDGAMI I LAMIT T FOLJES .................................................................. 120 E dyta: IDHHARI I LAMIT T FOLJES ................................................................ 120 LAMI I URDHRORIT ........................................................................................... 120 3. LAMI I PJESZS ................................................................................................ 121 4. LAMI I EMRIT ................................................................................................................ 124 5. LAMI I URDHRORIT .................................................................................................. 124 TEFHIMI (TRASHSIMI, RNDIMI) DHE TERKIKI (HOLLIMI, LEHTSIMI) ..........127 1. SHKRONJAT E RNDA DHE T TRASHA (TEFHIM) ...........................................128 KATEGORIT E SHKRONJAVE T RNDA (FORTA) ............................................ 130 2. SHKRONJAT E LEHTA DHE T HOLLA (TERKIKI) ............................................... 131 3. SHKRONJAT T CILAT NDONJHER JAN T RNDA E NDONJHER JAN T LEHTA ................................................................................................................ 132 1. SHKRONJA Elif - ................................................................................................. 231 2. SHKRONJA Lam - .......................................................................................... 331 3. SHKRONJA - r ................................................................................................. 134 HEMZEJA ............................................................................................................................ 138 1. HEMZEJA NDRLIDHSE .......................................................................................... 138 a. HEMZEJA NDRLIDHSE N FOLJE ................................................................. 138 b. HEMZEJA NDRLIDHSE N EMRA ................................................................. 141 c. HEMZEJA NDRLIDHSE N PJESZA ............................................................. 141 DISPOZITAT E HEMZES NDRLIDHSE ...................................................................... 143 2. HEMZEJA JONDRLIDHSE ( E PRER) ................................................................. 148

KAPITULLI I PEST
MAKTU VEL MEVSUL (FJALT E NDARA DHE TOGFJALSHI), ITHBATI DHE HADHFI (T SHKRUARIT DHE ANULIMI) ................................... 149

317

MAKTU VEL MEVSUL FJALT E NDARA DHE TOGFJALSHI .......................... 151 LLOJET E NDARJES S FJALVE ME TJETRN DHE BASHKNGJITJA ME NJRA-TJETRN ............................................................................................................... 151 ITHBATI DHE HADHFI (T SHKRUARIT DHE ANULIMI) ......................................... 162 RASTET E T SHKRUARIT DHE T ANULUARIT T ELIFIT ................................... 162 2. RASTET E T SHKRUARIT DHE T ANULUARIT T JA-UT - ................... 561 LEXIMI I SHKRONJS N T NDALUR, MOSLEXIMI N T VAZHDUAR ... 166 1) LEXIMI I SHKRONJS - vavun N T NDALUR, MOSLEXIMI N T VAZHDUAR T LEXIMIT .................................................................................. 167

KAPITULLI I GJASHT
ZGJATIMI DHE JOZGJATIMI I ZANOREVE ............................................................ 169 ZANORET ........................................................................................................................... 171 1. ZANORET E SHKURTA KASR ................................................................................ 171 ZANORET E GJATA .......................................................................................................... 173 ZGJATJET NATYRORE (MEDI TABIIJ) ........................................................................ 173 LLOJET E ZANOREVE T GJATA .................................................................................. 175 ZGJATJA JONATYRORE .................................................................................................. 177 1. MEDI MUTASIL ZGJATJE NDRFJALORE (PRNGJITUR) ............................... 177 2. MEDI MUNFASIL - ZGJATJE JASHTFJALORE (E PRNDAR) ........................ 179 3. EL-LIJN - E BUT ....................................................................................................... 182 4. MEDI ARID LI SUKUN ................................................................................................. 183 ZGJATIMI (AKSIDENCIAL) I SHKAKTUAR PREJ SUKUNIT...................................... 183 LLOJET E MEDI ARIDIT.................................................................................................... 184 REVM KRKES ............................................................................................................. 186 T NDALURIT ME ISHMAM ............................................................................................186 PENGESAT E REVMIT DHE ISHMAMIT ........................................................................187 2. MEDI LIJN ARID LI SUKUN, ZGJATJA E BUT ....................................................... 188 FORMA TJERA T ZGJATIMIVE MEDI SILE (ZGJATIMI PR SHKAK T NGJITJES S FJALS PREMRIT VETOR) ................................................................. 189 SILE SUGRA ....................................................................................................................... 190 SILE KUBRA ZGJATIMI I MADH ................................................................................. 190 - MEDI FERK (zgjatimi i dallimit) .............................................................................. 191 - MEDI TEMKIN ZGJATIMI I SHKOQITJES .....................................................191 - MEDI TEADHIME ZGJATIMI I MADHRIMIT ................................................191 MEDI ARID I LIJNIT ............................................................................................192 NDALJA KUR SHKRONJA E FUNDIT E KA SUKUNIN RRNJSOR ........................193 ARIDI ASNJANS (MUTLAK) ......................................................................................... 193 5. SUKUNI ARID ME - T T GJINIS FEMRORE PA PASUR PARA SAJ ZANORE T GJAT ........................................................................................................... 194 - H E PREMRIT VETOR .........................................................................................194 3. MEDI MUTASILI ARID I SUKUNIT (ZGJATIMI NDRFJALOR I SUKUNIT AKSIDENCIAL) .................................................................................................................. 196 KUR LEJOHET SUKUNI I PLOT DHE ISHMAMI ........................................................ 197 KUR LEJOHET SUKUNI I PLOT REVM DHE ISHMAMI ........................................... 198 T NDALURIT ME ISHMAM ........................................................................................... 198 QLLIMI I ISHMAMIT DHE REVMIT GJYSMZANORE ........................................ 198 KUR NUK LEJOHET ISHMAMI DHE REVMI ................................................................ 199

318

MEDI MUTASIL ARID I SUKUNIT N RASN KALLZORE .................................... 200 MEDI MUTASIL ARID I SUKUNIT N RASN GJINORE ........................................... 200 MEDI MUTASIL ARID I SUKUNIT N RASN EMRORE ......................................... 200 4. EL-BEDEL ARID I SUKUNIT (ZVENDSUESI AKSIDENCIAL I SUKUNIT) 200 5. MEDI ARIDI I SUKUNIT TE h e gjinis femrore ......................................... 201 6. MEDI ARIDI I SUKUNIT T H S PREMRIT .............................................201 1. FORMA TJERA T ZGJATIMIVE MEDI SILE ....................................................202 5. ZGJATIMI I DEGZUAR (DYTSOR) MEDI LAZIM ZGJATIMI I DOMOSDOSHM ............................................................................................................... 203 MEDI LAZM (ZGJATIMI I DOMOSDOSHM) I FJALVE ........................................ 204 1. MEDI LAZM (ZGJATIMI I DOMOSDOSHM) I FJALVE T RNDA ...... 204 2. MEDI LAZM (ZGJATIMI I DOMOSDOSHM) I FJALVE T LEHTA ....... 205 MEDI LAZIM HARFIJ - ZGJATIMI I DOMOSDOSHM I SHKRONJAVE .................. 205 MEDI LAZIM HARFIJ MUHAFEF ZGJATIMI I DOMOSDOSHM SHKRONJORE E LEHT ................................................................................................... 206 2. MEDI LAZM HARFIJ MUTHEKAL - ZGJATIMI I DOMOSDOSHM SHKRONJORE E RND .................................................................................................. 208 MEDI LAZIM SHEBHE BILMUTHEKAL ........................................................................ 208 SHKAQET E ZGJATIMIT DYTSOR ............................................................................... 209 SUKUNI ARID SUKUNI AKSIDENCIAL PA ZGJATIM ............................................. 210 SHKRONJA ME SHTRATIN E RRUMBULLAKT LEXOHET H , E CILA TREGON GJININ FEMRORE DHE RREGULLAT E SAJ .......................................... 211 SUKUNI ARID N SHKRONJN T PREMRIT VETOR ..................................... 214 MEDI BEDELI ZGJATIMI ZVENDSUES ................................................................. 215 KATEGORIT E ZGJATIMEVE ....................................................................................... 217 TAKIMI I DY ZGJATIMEVE N T NJJTIN VEND .................................................... 220 T NDALURIT N FUND T FJALS ............................................................................ 222 1) ME SUKUKUN T PLOT ................................................................................... 222 2) T NDALURIT ME REVM, .................................................................................. 222

KAPITULLI I SHTAT
NUNI ME SUKUN (SHKRONJA NUN E PAVOKALIZUAR) DHE TENVINI (DYZANORSHI) ............................................................................................................. 233 NUNI ME SUKUN DHE TENVINI .................................................................................... 235 1. IDHHARI ................................................................................................................. 237 2. IDGAMI - BASHKNGJITJA ............................................................................... 239 2. a) IDGAMI MEAL GUNEH - BASHKNGJITJA DHE SHNDRRIMI I HUNDRZUAR .................................................................................................................. 240 2. b) IDGAMI BILA GUNEH ASGJSIMI - BASHKNGJITJA E HUNDRZUAR (GOJOR) .............................................................................................................................. 243 3. IKLABI SHNDRRIMI, TJETRSIMI DISIMILIMI ............................................. 244 4. IHFAJA FSHEHTSIMI ............................................................................................. 246 DALLIMI MES IHFAS DHE IDGAMIT ......................................................................... 248 DALLIMI MES NUNIT ME SUKUN DHE TENVINIT ................................................... 249 RREGULLAT E MIMIT ME SUKUN ................................................................................ 250 1. IHFA T fshehurit e shqiptimit t saj .................................................................. 251 2. IDGAMI Deprtimi dhe bashkngjitja e saj ....................................................... 252

319

3. IDHHAR Shqiptimi i qart i saj .......................................................................... 253 RREGULLAT E MIMIT DHE NUNIT ME TESHTID ...................................................... 256 KAPITULLI I TET
RAPORTET E SHKRONJAVE MES VETE .................................................................. 259 1. MUTEMATHILEJN SHKRONJAT E NJJTA ................................................ 261 RREGULLAT E SHKRONJAVE T NJJTA ................................................................... 262 1. BASHKNGJITJA E VOGL ....................................................................................... 263 2. JOBASHKNJGITJA E MADHE (KEBIRE) ............................................................... 264 3. T NJJTAT ASNJANSE (NEUTRALE) .................................................................. 266 2. MUTEKARIBANI PRAFRTAT ................................................................. 268 LLOJET E SHKRONJAVE MUTEKARIBANI T PRAFRTA ................................ 270 3. SHKRONJAT E NJLLOJTA MUTEXHANISEJN .................................................. 275 E para: MUTEXHANISEJNI SAGIR - Takimi i shkronjave t njllojta me distanc t vogl (sagir) ...................................................................................................... 275 E dyta: MUTEXHANISEJNI KEBIR - Takimi i shkronjave t njllojta me distanc t madhe (kebir) .................................................................................................... 277 E treta: MUTEXHANISEJNI MUTLAK - Takimi i shkronjave t njllojta me distanc mesatare apo asnjanse (mutlak) ............................................................................ 277 MUTEXHANISEJN IDHHAR (Qart idhhar) .....................................................................281 4. MUTEBAIDEJN T LARGTA ................................................................................. 284 PRFUNDIM I RAPORTEVE T SHKRONJAVE ........................................................... 287

KAPITULLI I NNT
RREGULLAT E FILLIMIT DHE T PRFUNDIMIT T LEXIMIT .......................289 EL-VAKF VEL IBTIDA - (T NDALURIT DHE T FILLUARIT E LEXIMIT) ......... 291 DALLIMI N MES NDALJES (VAKFIT), SEKTES DHE PRFUNDIMIT ................... 291 MEDHHEBET E DIJETARVE PR VAKFIN (T NDALURIT E LEXIMIT) DHE IBTIDAN (T FILLUARIT E LEXIMIT) ........................................................................ 292 T NDALURIT SUNET ..................................................................................................... 293 T NDALURIT E DOMOSDOSHM ............................................................................... 294 NDALJA .............................................................................................................................. 295 1. T NDALURIT E PLOT, APO T OMOSDOSHM ......................................... 295 2. T NDALURIT E MJAFTUESHM ...................................................................... 295 3. T NDALURIT E LEJUAR .................................................................................... 296 4. T NDALURIT E MIR ......................................................................................... 296 5. T NDALURIT E NDRLIDHS .......................................................................... 296 6. T NDALURIT E NDALUAR ............................................................................... 296 T FILLUARIT E LEXIMIT .............................................................................................. 297 PRFUNDIMI I LEXIMIT ................................................................................................. 298 T NDALURIT N FORMN, MNYRN SI E KRKON NDALIMI ......................... 298 1. T NDALURIT ME SUKUN .............................................................................. 298 2. T NDALURIT ME REVM ................................................................................. 299 3. T NDALURIT ME ISHMAM (bashkimbuzsh) ................................................. 299 4. T NDALURIT ME IBDAL (zvendsim) ........................................................... 299 5. T NDALURIT ME HADHF (asimilim) .............................................................. 299 KATEGORIT E LEXIMIT ............................................................................................ 300

320

1. - ET-TERTIL ............................................................................................... 300 2. - ET-TAHKIK ............................................................................................ 300 3. - EL-HADR ..................................................................................................... 301 4. - ET-TEDVIR .............................................................................................. 301 EL-ISTIADHE ..................................................................................................................... 302 Mnyra e ISTIADHES fshehtazi apo haptazi ...................................................................... 302 BISMILAHI ......................................................................................................................... 303 DISPOZITA E NDRLIDHJES S SUREVE ................................................................... 304 MNYRAT E FILLIMIT T SURETUL ALI IMRAN ...................................................... 307 MNYRAT E LEXIMIT T SURETUL-ENFAL ME SURETUT TEVBE (BERAETUN) ........................................................................................................ 307 SEXHDEJA E LEXIMIT ..................................................................................................... 308 DISA RREGULLA T CILAT DUHET PASUR PARASYSH SIPAS HAFSS .............. 310 AFATI M I GJATI PR T LEXUAR KURANIN ......................................................... 312 DUA ..................................................................................................................................... 313 TEKBIRI, TEHLILI DHE TAHMIDI ................................................................................. 314 LLOJET E GABIMEVE GJAT LEXIMIT T KURANIT ..............................................315 NAMAZI PAS PERSONIT I CILI BN GABIM T MADH DHE T QART ............... 316 LITERATURA E KONSULTUAR ..................................................................................... 323 LIBRAT E AUTORIT DHE PRKTHIMET ...................................................................... 324

DONATOR: Q.I.SH. SHTUDGART, GJERMANI.

321