T.

C BALIKESR NVERSTES MHENDSLK-MMARLIK FAKLTES ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL BLM

ELEKTRK MAKNALARI DENEY FY

(Balkesir-2013)

NDEKLER
Deney No 1: YABANCI UYARTIMLI D.C NT DNAMONUN BO ALIMASI ................... 1 Deney No 2: FAZLI ASENKRON MOTORUN BOTA ALIMASI................................... 6 Deney No 3: BR FAZLI TRANSFORMATRN BOTA ALIMASI VE DNTRME ORANININ BULUNMASI ................................................................................................. 9 Deney No 4: FAZ SENKRON MOTORUN YKTE ALIMASIYLA SENKRON MOTORUN V ERSNN IKARILMASI ........................................................................................ 13 Deney No 5: BR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORUN HIZ-MOMENT KARAKTERSTNN IKARILMASI VE DEVR YNNN DETRLMES .................... 20 Deney No 6: D.C NT MOTORUN YKTE ALIMA, DI KARAKTERST.................... 28 Deney No 7: FAZLI ASENKRON MOTORUN KISA DEVRE (KLTL ROTOR) DENEY ..... 33 Deney No 8: BR FAZLI TRANSFORMATRN KISA DEVRE DENEY VE BAKIR KAYIPLARININ NCELENMES ........................................................................................ 40 Deney No 9: FAZLI TRANSFORMATRN BALANTI GRUPLARININ BULUNMASI .... 44 Deney No 10: D.C KOMPUNT DNAMONUN BOTA ALIMASI .................................... 50 ELEKTRK MAKNALARI LABORATUVARI DENEY RAPORU ............................................. 55

Deney No 1: YABANCI UYARTIMLI D.C NT DNAMONUN BO ALIMASI

Deneyin Amac: Dinamoyu altrp remenans gerilimini gzlemleyip, uyartm Iu ile dinamo gerilimi U arasndaki ilikiyi analiz edip bo alma karakteristiini (erisini) kartmaktr. TEORK BLG 1 D.C NT MAKNA: D.C. nt makinalar dinamo motor olarak kullanlr. D.C. nt makinalar pratikte en ok kullanlanmakinalardr. Deiik yklerde yaklak devir says sabit olmas gereken yerlerde tezgah, vin, pompa v.b. gibi gerekli yerlerde kullanlr. D.C. nt makina: D.C. makinalarntemel yapsnda olup, uyartm sarglar ile endvi sarglar birbirine paralel bal olup ayn gerilim kaynandan beslenirler. D.C. nt makinalar yabanc uyartml olarak da altrlabilir. Bu durumda uyartm sarglar ayr bir gerilim kaynandan beslenir.

ekil 1.1: nt makinadevresi 1.1 Motor olarak alma karakteristii: D.C. nt motorun devir says yklenmeyle hemen hemen hi de imez. Bota almada olduka kararl olup en yksek devir saysna ular. Bu zellikler D.C nt motor karakteristii olarak aklanr. Uyartm sarglarnn ektii akm bota ve tam ykte ayndr. Endvi akmnn bykl motorun yklenmesine baldr. Dolaysyla ykteki deiiklik endvi akmn deitirir. Endvi akm direkt olarak motorun dnme momenti ile doru orantldr. Aadaki ekilde ykleme erisini incelediimizde bu durumu gzleriz.

ekil 1.2: D.C nt ykleme erisi

1

1.2 Dinamo olarak alma karakteristii: Alan sarglarna D.C gerilim uygulandnda ve endviye bir dnme hareketi verildiinde, nt D.C makinabir D.C gerilim reterek D.C nt dinamo olarak alr. Bu makinalar yabanc uyartml ve kendinden uyartml dinamo olarak alr. 1.2.1 Yabanc uyartml D.C nt dinamo: Uyartm devresi akm I(u) baka bir g kaynandan salanan makinalara, yabanc uyartml dinamo denir. D.C nt dinamonun alan sargs (F1- F2) harici D.C gerilim tarafndan uyartlr. Uyartm akmnn ykseklii endvi zerinden uyartlan gerilim ile kumanda edili r. Endvi yklenirse endvide retilen gerilim der. Endvi gerilimi ngrlen ykleme deerinde, uyartm akmnn arttrlmas ile istenilen deere yeniden ulalr.

ekil 1.3: Yabanc uyartml D.C nt dinamo Bu yabanc g kayna, doru akm dinamosu veya bir dorultma nitesi olabilir. Yabanc uyartml dinamo sabit devir says ve yksz olarak dnmekte iken, uyartm akm ile dinamo u gerilimi arasndaki ilikiyi veren eriye "yabanc uyartml dinamonun bo alma karakteristii" denir. Buna gre yk akm Iy = 0 ve devir anma deerinde sabit durumda iken E = f ( Iu ) yazlabilir. Bu eri gerekte E = k**n veya ( n )' nin sabit olmasndan dolay bir lek fark E*= f ( Iu ) erisine benzer. Bu nedenle eriye mknatslanma erisi de denir. Bilindii gibi mknatslanma erisi (+Iu } ve (-Iu ) akmlar ile kartlrsa "histeresiz" erisi elde edilir. ekil 1.4a'da yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi grlmektedir. Eride grld gibi uyartm akmlar ayn ynde olmak art ile artrlan 1 no'lu eri daha sonra ters ynde azaltlrsa 2 no'lu eri elde edilir. k ve ini erilerinin ortalamas ise 3 no'lu eriyi verir. Grld gibi 2 nolu eri sfrda son bulmaktadr. nk nvenin doymas ile bir artk (Remenans) gerilimi olumaktadr. Bu gerilim dinamo anma geriliminin %4 -5 i kadardr. Dinamo daha nce hi almamsa 1 no'lu eri sfrdan balar. Ancak daha nce altrlm makinada bu eri sfrdan farkl bir yerden balamaktadr. ekil 1.4b'de eitli devir saylarndaki U = f ( Iu ) erileri grlmektedir. Bu eriler kendinden uyartml dinamolar iinde ayn ekilde kartlr.

ekil 1.4: Yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi

1.2.2 Kendinden uyartml D.C nt dinamo: Kendinden uyartml D.C nt dinamolarda alan sarglar endviye paralel olarak bald r. Endviye durma konumundan kalknmaya baladnda, makinann demir nvesinde bulunan artk mknatisiyet nedeniyle kk bir gerilim retimi olu r. Bu gerilim saye- sinde Manyetizmay kuvvetlendirecek ekilde (dnme nedeniyle) artan gerilim retimi ve sarglardan akm gemeye balar. Bu artan akmda uyartm deerinde bir ykselme meydana gelir ve D.C nt dinamo kendiliinden uyartlm olur kendinden uyartmn koulu: *artk mknatisiyet *uyartm sarglarnn doru kutuplanmas *D.C nt dinamonun devir ynnn doru olmasdr. Kutuplarn yanl olmas, artk mknatsyeti ortadan kaldrr. Makinakendiliinden uyartlamaz. Kendinden uyartml dinamolarda yklenme ile retilen gerilim daha fazla de r, yklenmeye bal olarak gerilim dmesini nlemek iin uyartm devresinde alan ayarlaycs (ayarl diren) kullanlr.

ekil 1.5: Kendinden uyartml D.C nt dinamo

Ara Gereler: -Enerji niteli deney masas -Rayl motor sehpas -D.C nt makina - faz asenkron motor - faz asenkron motor kontrolcs -D.C lm nitesi -50 1000W ayarl reosta -Takometre (devir ler)

Deneyin balant emas:

ekil 1.6: Yabanc uyartml D.C nt dinamonun bo alma devre emas.

Deney ilem basamaklar: Not:*A.C asenkron motor kontrolcs dokmanlarn inceleyiniz. A.C src ile motor devrini nominal deerlerinin zerinde olacak ekilde ayarlaynz. *D.C nt makina etiket deerlerini inceleyiniz. *Uyartm devresini ayarl D.C kaynakla besleyip uyartm reostas kullanmayabilirsiniz. 1. ekil 1.6daki deney balant devresiniz kurunuz. 2. DC enerji ksmnda D.C enerjiyi 220v ayarlaynz. 3. Uyartm devresi akken dinamoyu nominal devrinde (1500 d/dak) dndrnz ve Ub 4. (dinamo remonans) gerilimini kaydediniz. 5. Uyartm devresindeki diren maximum deerinde iken uyartm devresine D.C enerji uygulaynz Ub-Uu-I- deerlerini kaydediniz. 6. Uyartm devresi Ry ayarl direncini kademe kademe klterek dinamo gerilimini nominal gerilim Ub-200v getiriniz her kademede Ub-Uu-Iu deerlerini kaydediniz. 7. Uyartm reostas ile ayet yeterli olmuyorsa uyartm gerilimini arttrarak dinamo nominal gerilimini 1.1 katna kadar arttrnz ve Ub-Uu-Iu deerlerini kaydediniz. 8. Uyartm reostas direncini artrarak uyartm akmn kademe kad eme azaltnz her kademede Ub-Uu-Iu deerlerini kaydediniz. 9. Uyartm akm 0 (sfr) oluncaya kadar uyartm reostas ile ayet yeterli olmuyorsa uyartm gerilimini azaltarak uyartm akmn Iu=0 yapnz. 10. Iu=0 olunca uyartm devresi enerjisini kesiniz Ub (dinamo gerilimini) lp kaydediniz. 11. Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. Deneyde alnan deerler: Devir Ub 10v 144v 157v 180v 200v 210v 220v 209v 190v 180v 165v 136v 80v 10v Uu 0v 220v 220v 220v 220v 271v 333v 270v 192v 193v 193v 193v 97v 0v Iu 0A 0.2A 0.3A 0.4A 0.5A 0.6A 0.7A 0.5A 0.4A 0.3A 0.2A 0.1A 0A 0A Konum Ry max 500 Ry 500 klyor RY RY 0 minumum G kayna gerilimi artyor G kayna klyor RY deeri byyor Ry 500 max G kayna gerilimi klyor Uyartm devresi enerjisi kesik

Deerlendirme: Soru 1: Uyartm devresine enerji uygulanmadndaki llen Ub (dinamo gerilimi) nedir? Soru 2: Uyartm devresi akm Iu arts ile dinamo gerilimi Ub art oran dorusal mdr? ve ya deilse sebebi nedir aklaynz? Soru 3: Uyartm akm ok ykselince gerilim Ub ykseklii ok oluyor mu aklaynz? Soru 4: Dinamo nominal deere 200v ulatndaki Iu uyartm akm dinamo nominal akmnn (etiketten) % kadr? Soru 5: Uyartm devresi Ry olmadan hangi usulle uyartlr aklaynz? Soru 6: Bu deneydeki gzlemlerinizi yaznz?
5

n=1486 d/dak sabit

Deney No 2: FAZLI ASENKRON MOTORUN BOTA ALIMASI

Deneyin amac: Asenkron motorun sabit kayplar (Pfe) demir, (Ps) srtnme kayplar bulmak ve balantlarnda bo almada kalk akmn inceleyip analiz etmekti r. TEORK BLG Asenkron motorla bo (yksz) almada ebekeden ok kk akmg ekerler. ekilen bu kk g asenkron motorun sabit kayplarn karlar. Bu kayplar: Demir kayplar Pfe Srtnme kayplar Ps Motorlarn bo almalarnda nominal gerilim uygulanr. Asenkron motorlarda bo almada kayma ok kktr. Asenkron motorlar bo almada motor yapsna gre ebekeden nominal akmn % 15-% 50 si kadar akm eker. Bu akmn bileenleri; Im (stator manyetik alan) manyetik alan akm ve kayplar karlamak iin I w akmdr. Motorun botaki g katsays 0,10,3 gibi deerlerdir. Bo almadaki g: P Uh Ib cosb b 3 Botaki kayplar ise

Pcub Pfe Ps Pb Pcub Pfe Ps

eklindedir.

ekil 2.1: Asenkron motorun bo alma akm bileeni Asenkron motorun dner alan botaykte deimez. Devir says ise botaykte ok az bir deiim gsterir. Bo almada bakr kayplar vardr. Bu kaybn ok az olmas gereki r. ekilen akmda olduu gibi. Ara Gereler: -Deney masas -Rayl motor sehpas -Seyyar 3 fazl enerji nitesi - faz asenkron motor -Takometre (el tipi)

ekil 2.2 faz asenkron motorun bo almas deney balant emas Deneyin yapl: Not: Deneyde 4kw asenkron motor vb. kullanlmas, lm deerlerinin byk olmas nedeni ile lm nitesinde daha rahat grlmesi iindir. -ekil 2.2deki deney devresini kurunuz. -Motor klemensi bal olarak nominal gerilimini uygulaynz. -Motor kalk parametrelerini gzlemleyip kaydediniz (I) -Motor normal almasnda enerji analizrnden U,I,Cos,W,VA,VAR deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Takometre ile motor milinden (nr) rotor devrini lp kaydediniz. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.
7

-Motor klemensini balayp nominal gerilimi uygulayarak yukardaki deney ilem srasn uygulaynz. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. Deneyde alnan deerler: ( bal) Enerji analizr U I Cos W VA VAR
Kalk Akm

( bal) Enerji analizr U I Cos W

alk VA VAR K Akm

AIKLAMA

Deerlendirme : Soru 1: Asenkron motor bo alma deneyi hangi amala yaplmtr? aklaynz. Soru 2: Bo almada Cos neden kktr? aklaynz. Soru 3: Bo almadaki (Pcu) bakr,(Pfe) demir,(Ps) srtnme kayplarn bulunuz. (Pcu) bakr kayb ne olur? aklaynz. Soru 4: Denklem sonucu bulunan Cos ile llen Cos ayn m? deilse sebebini aklaynz. Soru 5: Kalk akmlar ve balantlarnda farkl mdr sebebi nedir? aklaynz. Soru 6:Deney sonu gzlemleriniz aklaynz.

Deney No 3: BR FAZLI TRANSFORMATRN BOTA ALIMASI VE DNTRME ORANININ BULUNMASI

Deneyin amac: Transformatrn bo almasn analiz edip, bo almadaki kayplar kavramak ve trafo dntrme orann hesaplamak konuyla ilgili bilgi -beceri kazanmak. TEORK BLG 3 BR FAZLI TRANSFORMATRLER: A.C. devrelerinde, frekans deitirmeden gerilimi deitirerek bir A.C. devreden baka bir A.C. devreye enerjiyi ileten statik elektrik makinalar, transformatrler bir fazl olarak imal edilir. Geni bir alanda ok amal olarak kullanlrlar. 3.1. Bir fazl transformatrn almas, yaps: Bir fazl trafolar basit elektrik makinalar olup farkl alanlarda ok amal kullanlr. Bu elektrik makinalar (trafo), manyetik nve denilen ince silisyumlu salarn preslenmesi veya ayn salardan spiral eklinde sarlarak yaplp, bu nve zerine deiik ekil ve yapda primer-Sekonder sarglarndan olumaktadr.

ekil 3.1: Basit bir fazl trafo Gerilim uygulanan sarglar birinci devre primer sarg, yke balanan akm ekil en ksm ikinci devre Sekonder sargdr. Sekonder devreden alnan gerilim, primer devreye uygulanan gerilimden kk ise drc trafo; Sekonder devreden alnan gerilim primer devreye uygulanan gerilimden bykse ykseltici trafo deni r. Primer sargya A.C. gerilim uygulandnda sargdan geen A.C. akm deiken bir ak yaratr. Bu manyetik ak hem nve ve primer Sekonder sarglarn keser, deiken bir manyetik alan iinde bulunan sarglarnda deiken bir alan indklenir. Bu sarglarda indklenen E.M.K. deeri; manyetik ak, uygulanan A.C. gerilimin frekans ve sarglarn sarm says ile doru orantldr. Yukarda aklamaya altmz gibi trafonun almas; elektromanyetik indksiyon yoluyla elektrik enerjisini bir veya birden fazla devreye ayn frekansta aktarlmasdr. 3.2. Trafoda indklenen EMK ve dntrme oran: Trafoda indklenen EMK, primer sargsnn meydana getirdii manyetik akya, uygulanan A.C. gerilimin frekansna, manyetik nvenin zelliine ve bobinin sarm saysna baldr. Buna gre; E1 = 4,44.f.m.N1.10-8 Volt.
9

Trafolarn dnen paralar olmadndan dolay verimleri ok yksekmakinalardr. Oluan bakrdemir kayplar ok kk deerlerdir. Kayplar gz nne alnmad zaman primersekonder devre gleri eit kabul edilir. Pp = P s ; E1. I1. Cos = E2. I2. Cos Bu eitlik yardm ile

E1 I 2 N1 a E2 I1 N 2
Denkleminden anlalaca gibi, gerilimler sarm saylar ile doru, akmlar ile ters orantldr. Bu orana trafolarn dntrme oran denir veya K harfi ile gsterir.

ekil 3.2 Bir fazl transformatr prensip emas 3.3. Bir fazl transformatrn balants: Bir fazl trafolarn sarg ular harf ve rakamlarla ifade edilmekle beraber trafo etiketi incelenmelidir. Primer sarg ularnda AB veya blnm sargl ise A B1, A2B2 gibi byk harflerle ortak ulu ise ortak u N harfi ile gsterilir. Sekonder sarg ular; ab veya birden fazla sargl ise a1b1, a2b2 gibi ortak ulu ise ortak u N harfi ile gsterilir. Trafo etiketindeki belirtilen deerler dorultusunda kullanlmaldr.

Ara Gereler: -Deney masas -A.C lm nitesi -Enerji analizr -Bir faz transformatr -1 fazl varyak -Multimetre

10

Deney balant emas :

ekil 3.3 Bir fazl transformatrn bo almas devre emas. Deneyin yapl: Not:*Transformatr etiket deerlerini dikkate alnz. ki primer gerilimi belirtilen transformatrde sekonder gerilim deeri, byk primer deeri uygulandndaki deerlerdir Primere uyguladnz gerilime gre sekonder sarglarndaki gerilim deerleri deiecektir. **lm nitelerinde, bo alma deneyinde I,Cos g deerlerini akm deeri kk olduundan grlemeyebilir bu konumda mA lm zellikli multimetre kullannz. -ekil 3.3deki deney balantsn kurunuz.
11

-Primer devresindeki alter-sigortay kapatp trafo primer devresine sfr (0v) dan balayarak kademe kademe trafo primer nominal gerilimini uygulaynz. -Her kademede U,I,U2 deerini ve enerji analizrlerindeki U,I,Cos,W,VA,VAR deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. Deneyde alnan deerler: U1 I1 U2 Enerji Analizr I COS W VA VAR Aklama

Deerlendirme: Soru 1: Transformatrn primer devresine nominal gerilim (U1) uygulandnda ve sekonder devresi yksz iken, enerji analizrnde gzlemlediiniz g nedir? Tanmlaynz. Soru 2: Deneyde aldnz U1,U2 deerlerine gre transformatrn dntrme orann bulunuz? Soru 3: Deneyde aldnz U,I1 deerleri ve enerji analizr deerlerini gzlemleyerek transformatrn bo alma grafiini iziniz? Soru 4: Transformatrn sarm saysn nasl buluruz aklayn. Soru 5: Transformatrn alma prensibini aklaynz. Soru 6: Deney sonu gzlemlerinizi aklaynz.

12

Deney No 4: FAZ SENKRON MOTORUN YKTE ALIMASIYLA SENKRON MOTORUN V ERSNN IKARILMASI
Deneyin Amac: Senkron motorun uyartm akm (Iu) ile yk akm I arasndaki ve Cos deiimini incelemektir. TEORK BLG 4. SENKRON MAKNA Senkron makinalar hem A.A genaratr hem de motor olarak kullanlr. Senkron makinalarda rotor hz ile dner alan hz birbirine eittir. Bu makinalarda kayma sfrdr. Senkron makinalar hem bota hem de ykte senkron hzla dnerle r. Senkron makinada generatr olarak almada dner alan, dnme hareketi salayan doal mknats veya elektro mknatsla salanr. Motor olarak alan senkron makinada yk belirli bir deerden fazla olursa makina senkron devirden der ve durur. Bu durumda sincap kafes yoksa ksa devre durumu meydana gelir. Senkron makinalarn kullanm alanlar hem motor hem de generatr zellii kullanlarak olduka yaygn kullanm vardr. 4.1. MAKNA YAPISI Senkron makinalar dner alan hz ile dnen makinalar olup kayma sfrdr. Senkron makina generatr ve motor olarak kullanlr. Senkron makinadan A.C elektrik enerjisi alnp mekanik enerji verilirse generatr; A.C elektrik enerjisi verilip mekanik enerji alnrsa senkron motor olur. Senkron makinann rotoruna, endktr veya uyartm devresi denir. Uyartm sarglar D.C gerilim uygulanr. Stator ise endvi adn tar, bu sarglar A.A devresini oluturur. Bu nedenler senkron makinalarda hem D.C hem de A.C devresi bulunur. Senkron makinalarn devir says ykte deimez. Sabit devirli saylrlar. Alternatr olarak kullanmda elektrik A.C enerji elde edilir. Senkron motor olarak kullanmda mekanik enerji elde etmek ve ebekelerin g katsays dzeltmek amacyla kullanlr. Senkron makinalar yapacaklar ve kullanm alanna gre farkl imalat ve zelliklere gre yaplrla r. Senkron makinalarn eitleri genel olarak syle sralanr: *Stator yaplarna gre *Rotor yaplarna gre *Kullan durumuna gre *Kullan ekline gre

13

ekil- 4.1: Senkron makina ematik gsterimi

4.2. HARC KUTUPLU SENKRON MAKNA Bu tip makinalarda uyartm sargs kutuplarn zerine monte edilmitir. Dk uyartm gc stator sargs zerinden iletilip, yksek dndrme gc rotor bileziklerinden iletili r. Bu durum yksek gl makinalarda bilezik-fra ve yaltmda sorunlar yaratr. Bu nedenle genellikle 50 kW gce kadar kullanm vardr.

1- Uyartm sargs 2- fazl sarg a. uyartm sarg (devresi) b. fazl sarg ekil- 4.2: Harici kutuplu senkron makinaprensibi emas

14

4.3. DAHL KUTUPLU SENKRON MAKNA Dahili kutuplu senkron makinada faz sarglar stator zerinden bulunur. Bu makinalar dk uyartm gc rotora bilezik halkalar-fralar yardmyla iletilir, bunlar (rotoru) tek kutuplu ve tam kutuplu olarak da yaplrlar. Dahili kutuplu makinalar yksek g ve gerilim deerinde yaplp kullanlr. Tek kutuplu makinalar (tek kutuplu rotor) uyartm sargs kutup kolu zerine monte edilmitir. Bu makina dk devir says iin idealdir. Tam kutuplu makinada uyartm sargs rotorun oyuklarna yerletirilmitir. Bu makinalar da yksek devir says iin uygundur.

1: Uyartm sargs L1:1. Faz sargs L2:2. Faz sargs L3:3. Faz sargs L4:4. Faz sargs ekil- 4.3: Tam kutup rotorlu dahili kutuplu makina prensip emas 4.4. AMORTSMAN SARGILARI: Senkron makinalarda baz tip ve yaplarda rotora ilave olarak bir ksa devre kafesi oluturulmutur. Buna amortisman sargs denilir. Bu sargnn grevi simetrik olmayan ykleme ve yklemeden dolay doan darbelere kar ve bu anlarda meydana gelen salnmlar yol eden bir etki oluturmaktr. Amortisman sarglar u fonksiyonlar yerine getirir. *Senkron alternatrlerin parelel olarak balanmasnda ebeke kararlln sala r. *Alternatrlerde ilave kayplarn olumasn engellemek amacyla ani yk deiimlerde meydana gelecek salnmlar yok etmek *Senkron makinalarda asenkron kalknma zellii salamak 4.5. SENKRON MAKNALARDA UYARTIM Alternatrlerde enerji retiminin olumas iin uyartm sarglarna uygulanan D.C akm ve onun sayesinde oluan manyetik alana ihtiya vardr. Genel olarak bu uyartm gc makinann%0,2-%5 gc kadardr. Senkron makinalarda eitli uyartm yntemleri vardr. 4.5.1 Kendinden uyartm: Alternatr tarafndan retilen enerji kullanlr. Ayn D.C dinamolarda olduu gibi.
15

4.5.2 Uyartm dinamosu (zel kendinden) uyartm: Bu uyartm sisteminde alternatrle ayn milde akuple dnen, uyartm dinamosu vard r. Genellikle nt dinamo kullanlr. Kendinden uyartm sistemi emniyet asndan tercih edilen sistemdir. Yabanc uyartm (serbest uyartm): Uyartm iin gerekli D.C enerji tamamen ayr bir kaynaktan salanr ve uyartm sarglarna uygulanr. Alternatrlerde gerilim ayar, uyartm akmnn ayarlanmas ile yaplr. Ayrca alternatr yk deitike uyartm akmnda ayarlanmas gerekir. Alternatrn besledii yk zellii omikendktif olunca alternatr gerilimi dmne sebep olacandan uyartm akmnn artrlmas, kapasitif olunca uyartm akmnn azaltlmas gerekir. Alternatrn uyartm otomatik usullerle yaplr. 4.6. SENKRON MOTORUN ASENKRON MOTORLA MUKAYESES Senkron motorun statoru A.A, rotoru D.A beslenir; asenkron motorda tek besleme statorlarda A.A kullanlr. Asenkron motorlar endktif yktr. Dolaysyla Cos endktiftir. Senkron motorda ise uyartm ayarlanarak omik-endktif kapasitif zellik gsterir. Asenkron motorda devir says yk ile deiir. Senkron motorda ise deimez. Yk momenti motor momentinden byk olursa motor durur. Asenkron motorda stator-rotor meydana gelen manyetik etkisiyle rotorda dnme momenti oluur. Senkron motorda ise endvi-endktr de meydana gelen alan kilitlenerek senkron hzda dner. 4.7. SENKRON MOTORDA LK HAREKET VE YOL VERME METODLARI Senkron motorun almas yani rotorun dnmesi iin rotor kutuplar ile stator dnen alan kutuplar birbirini ekerek kilitlenmeyi salayan zt isimli kutuplarn karlkl bulunmas gerekir. Bu nedenle senkron motoru altrmak iin rotorun devir saysn senkron devire veya ona yakn devire kadar ykseltmek gerekir. Bu ekilde rotorun sabit kutuplar dner alan kutuplaryla kolayca kilitlenir. Kilitlenme ile zt kutuplar birbirine ekerek dner alan ynnde ve dner alan hznda dner. Senkron motor kutuplarna, dzgn bir moment elde etmek ve motorun kendi kendine yol almasn salamak amacyla sincap kafes ubuklar yerletirilir. Sincap kafes ksa devre ubuklar alternatr olarak almasnda gerilim deimelerini motor olarak almasnda moment deiimlerini nler. Yol verme yntemleri: Yardmc dndrme makinas ile ebeke ile senkronize ederek Senkron motora akuple uyartm dinamosu ile Senkron motoru asenkron motor olarak altrp yol vermek Senkron motoru bilezikli asenkron motor olarak altrp yol verme

16

Ara Gereler: -Enerji niteli deney masas -3 fazl varyak -Rayl motor sehpas - fazl senkron makina -Fuko freni -Enerji analizr -Takometre (devir ler)

Deneyin balant emas:

ekil- 4.4 fazl senkron motorun ykte almas devre emas Bilgi: Senkron makinalar tesisin g katsaysnn (Cos) dzeltilmesinde kullanlr. Bunun iin senkron motorun uyartm akm (Iu) ayarlanarak motorun omik (rezistif), endktif ya da kapasitif zellikte yk gibi almas salanr. Bu konum belirli bir yk konumunda g
17

katsays Cos=1 yapan uyartm akmndan daha kk bir uyartm motor endktif daha byk uyartm akmlarnda ise kapasitif zellikte alr. Yk akmnn uyartm akmna gre deiimi V harfine benzedii iin Iy=f (Iu) erilene V erisi denir. Ayn deneyde Cos=f(Iu) uyartm akmna gre Cos deiimi erisinde elde edilir, bu eride ters dir. Bu eriler yardmyla hangi ykte ne kadar uyartm akm gerektirdii ve ayn zamanda motorun hangi uyartm deerinde hangi zellikte alt anlalr. Deneyin yapl: -ekil- 4.4teki deney devresini kurunuz. -Deneyde kullanlan senkron motor kk gl olduundan asenkron motor gibi bota altrnz. -Senkron motor bota alrken (Iu) uyartm akmn ayarlayarak Cos=1 olmasn salaynz. Bu konumda enerji analizr parametreleri U, I, Cos, W, VA, VAR ile Iu, Uu, n, Nm deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Uyartm akm (Iu) Cos=1 yapan deerden daha kk deere drp (endktif) lm aletlerini gzlemleyip deerleri kaydediniz. -Uyartm akmn (Iu) Cos=1 deerden daha byk deere ykseltip (kapasitif) lm aletlerini gzlemleyip deerleri kaydediniz. -Senkron motorun manyetik toz fren yardmyla nce ykte sonra tam ykte ykleyip uyartm akm (Iu) ayarlayarak senkron motoru omik (rezistif) ,endktif, kapastif zel likte almasn salaynz. -Yukarda belirtilen btn konumlarda enerji analizr parametreleri U, I, Cos, W, VA, VAR ile Iu, Uu, n, Nm deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Senkron motoru bo konuma getiriniz. - Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. Deneyde alnan deerler: n Nm Iu Uu U Enerji analizr I Cos W VA VAR AIKLAMA

18

Deerlendirme: Soru 1: Senkron motorun farkl elektriksel yk zelliinde almasn salayan etkeni aklaynz. Soru 2: Deneyde alnan deerlerle (Iy) yk akm ile (Iu) uyartm akm arasndaki deiimi veren V erisini aklaynz; ayn deerlerde Cos ile Iu arasndaki deiimi veren ters V erisini de aklaynz. Soru 3: Senkron motor bo alma ile ykteki almada ayn uyartm (Iu) akm ile ayn zellik gsteriyor mu? gzlemleyip bu konumu deneyde alnan deerlerle aklaynz. Soru 4: Btn zelliklerde tam ykte alrken yk tamamen alndnda senkron motor zellik deitiriyor mu? aklaynz. Soru 5: Sistemimizde bir senkron motorun kapasitif zellikte srekli almasnn ne katks olur? aklaynz. Soru 6: Deney sonu gzlemlerinizi aklaynz.

19

Deney No 5: BR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORUN HIZMOMENT KARAKTERSTNN IKARILMASI VE DEVR YNNN DETRLMES
Deneyin Amac: Bir fazl yardmc sargl-kapasitrl motorlar tanmak, alma zelliklerini karmak, dn yn ilemini yapmak ve hz-moment karakteristiini karmaktr. TEORK BLG 5. BR FAZLI MOTORLAR Bir fazl yardmc sargl kondansatrl motorlar prensip olarak fazl asenkron motorlarn ayndr. Bu motorla faz ebekenin olmad veya kullanm dnlmeyen yerlerde genellikle 2HP (1,5 KW) gce gerek duyulan yerlerde eit amal makina-cihaz-ev aletlerinde kullanlr. Bu motorlar bir fazl asenkron motor, yardmc sargl (yol verme) bir fazl motor veya kondansatrl tek fazl alternatif akml motorlar olarak adlandrl r. Bu tr motorlar, elektrikli ev aletleribro makinalar-elektrikli aralar ve kk gl i makinalarnda ska kullanlr. 5.1 MAKNANIN YAPISI ALISMASI Bir fazl yardmc sargl motorlarn genel yaps fazl asenkron motorlar gibidi r. ki ana ksmdan oluur. *Stator *Rotor, yatak-kapak-gvde v.s Birbirlerine 90elektrikli a ile yerletirilmi iki farkl zellikteki stator sargsndan oluan motorlara yardmc sargl motorlar denir. Motor nominal devrin %7080 ulatnda santrifj anahtar (yol verme) yardmc sargy devreden karr, bu anahtar merkez ka kuvveti ile alr. Bu motorlarn rotorlar sincap kafeslidir. Yol alma srecinde ana sarg ve yardmc sarg birbirlerine besleme kaynana paralel baldr.

ekil- 5.1: Yol verme kondansatrl motor ve vektr diyagram Ana sarg: Kaln kesitli bakr iletkenden ok sipirlidir. Statorun 2/3 n kaplar, bu sargnn reaktans byk direnci kktr. Bu nedenle ana sargdan geen Ia akm uygulanan U gerilimine gre olduka geridedir. Yardmc sarg: nce kesitli bakr iletkenden az sipirlidir.Statorun 1/3 n kaplar sarg ana sargya gre reaktans kk, direnci byktr. Bu nedenle yardmc sargdan geen Iy akm ile uygulanan U gerilimi arasndaki faz fark kkt r. Bu motorlarn sarglardan
20

geen Ia-Iy akmlar arasnda oluan faz fark nedeniyle stator de dner manyetik alan ve motorun dnme momenti oluur. Bu motorlarda kalknma akm nominal akmn 6-7 katna kadar kar. Yardmc sarg yaps itibariyle akm younluu yksekti r. Bu nedenle ar snr. ayet yol alma an uzun srer ise veya devreden kartlmaz ise sarg yana r, yaklak olarak yol alma sresi be saniyeyi gemez, yardmc sargda bu srede devrede kalr. Yardmc sargl motorlarda moment balangta (yol alma annda) nominal momentin (tam yk) %150 sine kadar olup motor hz arttka moment de artarak %250 sine ula r. Yardmc sarg devreden ktktan sonra motorun momentinin dengelendii an hz nominal deere ular.

ekil- 5.2: Yardmc sargl asenkron motorun hz-moment erisi Bu tip motorlar gleri kk ve momenti dk yklerde kullanlr. 5.2. ETLER VE ALIMASI Yardmc sargl asenkron motorlarda tek fazda stator sarglarndan geen Ia -Iy akmlar arasndaki faz fark 90oye ulatrlmal dolaysyla dzgn dner alan meydana gelmesi salanmaldr. Bunun iin ana-yardmc sarg zellikleri ile birlikte yardmc sargnn devresine seri kondansatr balanr. Ayrca motorda yksek deerde kalknma -dnme momenti iinde yardmc sarg devresine paralel olarak kalknma kondansatr balanr bu zelliklere gre motor eitleri ve alma karakteristikleri yle olur: *Yardmc sargl motor *Yol verme kondansatrl motor *Srekli kondansatrl motor *ift kondansatrl motor olarak eitleri vardr. 5.2.1 Yol vermeli kondansatrl motor: Bu tip motorun yardmc sargsna seri bal kondansatrl ise kondansatr yol vermeli olarak tanmlanr. Kondansatr, yardmc sarg ile birlikte sadece yol alma annda devrededir. Motor daha yksek momente sahiptir. Bu motorlar iki gerilime gre de yaplrlar. Ana sarg iki sargdan oluur.220 v iin seri balanr.110v gerilimde paralel bal alrlar.

21

ekil- 5.3: Yol verme kondansatrl motor ve vektr diyagram Kondansatr yol vermeli motorda yardmc sarg sipir says daha fazla olabilir. Kondansatr seiminde Ia-Iy arasndaki faz fark 900 ye gre yaklamaldr. Bu tip motorda yardmc sarg akm azalr. Kalknma akm da nominal akmn 4-5 kat olur. Kondansatr yol vermeli motorda kalknma momenti yksektir. Kalknma anndan sonra normal yardmc sargl motor zellii gsterir.

ekil- 5.4: Kondansatrl yol verme motorun hz moment erisi Bu tip motorlar yksek kalknma momenti gerektiren yerlerde kullanlr. Kalknma sresince ana-yardmc sarg ve kondansatr devrede olur ve kalknma momenti yksek olur. Motor nominal hzn %75-80 ulatnda yardmc sarg ve kondansatr devreden santrifj anahtarla devreden kar, ayet anahtar devreyi ge aar veya amazsa kondansatr bozulur. Bu tip motorlar byk gl olarak ta yaplr. 5.2.2 Srekli kondansatrl motor: Bu tip motorlar yardmc sargl kondansatrl motorlarn bir eididir. Yardmc sargya seri bal kondansatr alma sresince hep devrede kalr. Yksek moment zelliine sahiptirler. Bu motorlarn kalknma momentleri dktr, nk kondansatr deeri srekli devrede olacak ekilde tespit edilmitir. Bu motorda ana sarg direkt ebekeye balanr. Yardmc sarg ise seri balanan kondansatrle ebekeye balanr. Bu motorlarda da santrifj anahtar kullanlmaz.
22

ekil- 5.5: Srekli kondansatrl motor ve vektr diyagram Bu tip motorlar sessiz alrlar. Bundan dolay bu zellikle sabit ykl yerlerde ounlukla kullanlr. Bu motorlar iki fazl motor gibi zellik gsterip, sargl rettii manyetik alan a y birbirine eittir ve aralarndaki faz fark 90odir. Bu tip motorlar 0,5 Kw altndaki glerde olduka fazlaca retilip kullanlrlar.

ekil- 5.6: Srekli kondansatr motorun hz-moment erisi 5.2.3 ift kondansatrl motorlar: Bu motor tipide srekli kondansatrl motordaki sakncay kalknma momenti dkln ortadan kaldran yapda tasarlanmtr. Bu motorda yardmc sargya bal farkl deer zellikle iki kondansatr kullanlr. Bu motorlar kalknma annda kapasitesi yksek, normal almada kapasitesi dktr. Bu motorlar en iyi kalknma momenti ve normal alma artlar vardr.

23

ekil- 5.7: ift kondansatrl motor ve vektr diyagram Bu motorlarda kapasitesi byk kondansatr elektrolit yol verme kondansatr olarak, kapasitesi kk olan kondansatr kat kondansatr srekli alma amal kullanlr. motor nominal devrinin %75 ine geldiinde merkez ka anahtar (santrifj) yol verme kondansatrnn devreden karr. Bu motorlarda ok iyi kalknma momenti, iyi hz reglasyonu bire yakn g katsays vardr. Bu zellikleri istenilen yerlerde kullanlr.

ekil- 5.8: ift kondansatr motorun hz-moment erisi Bu motorlar, kompresrlerde soutma cihazlarnda, kuvvetli yol alma ve iyi hz reglasyonu istenen yerlerde kullanlr. 5.3. DEVR AYARI DEVR YN DEM: fazl asenkron motorlarda olduu gibi yardmc sargl motorlarda devir says kutup says ve ebeke frekansna baldr. Bu motorlarda bota ve ykteki devir saylar arasnda %5 e kadar deiim gsterir, bu nedenle de devir saylar sabit kalr. Kademeli devir says iin kademeli ana-yardmc sarg kullanlabilir. Yardmc sargl motora uygulanan gerilim drlerek de (ayarlanarak) motor devri ayarlan r, kaymann bymesi ve kayplar dnlmediinde bu yap uygulanr. Yardmc sargl motorlarn devir yn deiimi ana sarg veya yardmc sarg ular deitirilerek yaplr. Bunun iin enversr alter v.b. gibi usuller kullanlr.
24

Ara Gereler: -Enerji niteli deney masas -Rayl motor sehpas -1 fazl asenkron motor -Enkoder -Tork lm modl -Cosmetre, frekansmetre modl -Pens wattmetre

Deneyin balant emas:

ekil 5.9: Bir fazl asenkron motorun bo almas dn yn deitirilmesi devre emas. Bilgi: Ev, bro, kk i yerlerinde genellikle bir fazl ebekeyle beslenen yerlerde bir fazl asenkron motora gereksinim vardr. Sanayinin kk gl tariklerinde de bu motorlar kullanlr. Genellikle kk gte yaplrlar maximun g deeri 2KWa kadard r. Bir fazl asenkron motorlar yap itibariyle fazl asenkron motorlara benzerler statorda ana yardmc sarg olmak zeri iki tr ve zellikte sarg bulunmakla berabe r, sarg yerleimleri 90o (derece)dir. Bir fazl asenkron motorun kalk momentini olumas iin ana -yardmc sargdan geen akmlar arasnda faz fark (90 o) oluturulmas gerekir. Bunun iin sarg kesit-sipir says yannda yardmc sarg devresine seri kondansatr balanr ayrca kalk
25

amal (yol vermede) ikinci kondasatr paralel balanr. Bir fazl motorlarda ana sarg dorudan ebekeye yardmc sarg ile seri kondansatrle birlikte ana sargya paralel balanarak ayn ebekeden beslenir. Kalktan sonra motor senkron hzn %75-80 ulanca yardma sarg devresi veya kalk kondansatr ayr bir dzenekle devreden kartlr. Bu motorlar tasarlanrken yardmc sarg daimi devrede veya kalk devrede olacak ekilde tasarlanr, kullanmda da bunlara uyulmas gerekir. Yardmc sarg veya kalk kondansatrn devreden karmak iin, santrifj (merkez ka) anahtar manyetik akm rlesi, start rle, terminstrl elektronik rle v.b. gibi eitli dzeneklerle yaplr. Bir fazl asenkron motorlara yol verme yntemlerine gre 1)Yol verme kondansatrl motor 2)Daimi kondansatrl motor 3)ift kondansatrl motor olmak zere e ayrlr. Deneyin yapl: Not:Deneyde kullanlan bir fazl yardmc sargl ift kondansatrl motor belirtilen zelliin dnda uzun sreli almas sakncaldr. -ekil 5.9daki deney devresini kurunuz.

ekil- 5.10: Bir fazl asenkron motorun bo almas-dn yn deiimi deney balant emas.
26

-Srayla a, b, c, d, e klarnda belirtilen zellikte balantlar gerekletiriniz, motor etiket deerinde belirtilen nominal alma gerilimini uygulaynz. Motor tasarlan zelliinin dndaki almalarda randmanl almayacaktr hatta kalkta zorland zaman elle ilk hareketi kalk momentini salamanz gerekecektir. -Yukarda belirtilen konumlarn her birinin almasnda enerji analizr parametreleri U, I, Cos, W, VA, VAR, n (devir) ve M (moment) deerlerini gzlemleyip ayr ayr kaydediniz. -Motor kalknma-daimi (ift kondansatrl) kondansatrl konumda kalk -normal alma konumundaki enerji analizr parametreleri U, I, Cos, W, VA, VAR ve n (devir), M (moment) deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Motorun dn ynn deitiren ekil- 5.9da a-b kkndaki balantlar yapp dn yn deiimini gzlemleyin. Fark usulde dn yn deiim balantsn da uygulayp altrn. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. Deneyde alnan deerler: U Yksz kalknma I Cos W VA VAR n M

Deerlendirme: Soru 1: Bir fazl motorlarn yap ve alma prensibini aklaynz. Soru 2: Ana ve yardmc sarg ayn faza baland halde iki sargdan geen (Ia) ana sarg akm (Iy) yardmc sarg akm arasnda faz fark nasl oluur? aklaynz. Soru 3: Deneyde uyguladnz deiik balantlardan alma annda alnan lm deerlerine gre analiz yapnz. Soru 4: Bir fazl yardmc sargl motorlarn retim eitleri ve kullanm yerlerini ksaca aklaynz. Soru 5: Deneyde kullandnz motor devir yn deiimini elektromekanik kumanda elemanlaryla altrlmasnn g ve kumanda devresini iziniz. Soru 6: Deneyde alnan n (devir) ve M (moment) deerleri ile bir fazl asenkron motorun devir moment karakteristii erisini iziniz. Soru 7: Deney sonu gzlemlerinizi aklaynz.

27

Deney No 6: D.C NT MOTORUN YKTE ALIMA, DI KARAKTERST

Deneyin amac: D.C nt motorun ykte almas ile motor akm (Im) ile (n) devir says arasndaki balanty gzlemleyip, motor akm (Im) arttka, (n) devir saysnn dmn analiz yapmaktr. TEORK BLG 6. D.C NT MAKNA: D.C. nt makinalar dinamo motor olarak kullanlr. D.C. nt makinalar pratikte en ok kullanlanmakinalardr. Deiik yklerde yaklak devir says sabit olmas gereken yerlerde tezgah, vin, pompa v.b. gibi gerekli yerlerde kullanlr. D.C. nt makina: D.C. makinalarntemel yapsnda olup, uyartm sarglar ile endvi sarglar birbirine paralel bal olup ayn gerilim kaynandan beslenirle r. D.C. nt makinalar yabanc uyartml olarak da altrlabilir. Bu durumda uyartm sarglar ayr bir gerilim kaynandan beslenir.

ekil 6.1: nt makinadevresi 6.1 Motor olarak alma karakteristii : D.C. nt motorun devir says yklenmeyle hemen hemen hi de imez. Bota almada olduka kararl olup en yksek devir saysna ul ar. Bu zellikler D.C nt motor karakteristii olarak aklanr. Uyartm sarglarnn ektii akm bota ve tam ykte ayndr. Endvi akmnn bykl motorun yklenmesine baldr. Dolaysyla ykteki deiiklik endvi akmn deitirir. Endvi akm direkt olarak motorun dnme momenti ile doru orantldr. Aadaki ekilde ykleme erisini incelediimizde bu durumu gzleriz.

ekil 6.2: D.C nt ykleme erisi

28

6.2: Dinamo olarak alma karakteristii: Alan sarglarna D.C gerilim uygulandnda ve endviye bir dnme hareketi verildiinde, nt D.C makinabir D.C gerilim reterek D.C nt dinamo olarak alr. Bu makinalar yabanc uyartml ve kendinden uyartml dinamo olarak alr. 6.2.1 Yabanc uyartml D.C nt dinamo: Uyartm devresi akm I(u) baka bir g kaynandan salanan makinalara, yabanc uyartml dinamo denir. D.C nt dinamonun alan sargs (F1- F2) harici D.C gerilim tarafndan uyartlr. Uyartm akmnn ykseklii endvi zerinden uyartlan gerilim ile kumanda edili r. Endvi yklenirse endvide retilen gerilim der. Endvi gerilimi ngrlen ykleme deerinde, uyartm akmnn arttrlmas ile istenilen deere yeniden ulalr.

ekil 6.3: Yabanc uyartml D.C nt dinamo Bu yabanc g kayna, doru akm dinamosu veya bir dorultma nitesi olabilir. Yabanc uyartml dinamo sabit devir says ve yksz olarak dnmekte iken, uyartm akm ile dinamo u gerilimi arasndaki ilikiyi veren eriye "yabanc uyartml dinamonun bo alma karakteristii" denir. Buna gre yk akm Iy = 0 ve devir anma deerinde sabit durumda iken E = f ( Iu ) yazlabilir. Bu eri gerekte E = k**n veya ( n )' nin sabit olmasndan dolay bir lek fark E*= f ( Iu ) erisine benzer. Bu nedenle eriye mknatslanma erisi de denir. Bilindii gibi mknatslanma erisi (+Iu } ve (-Iu ) akmlar ile kartlrsa "histeresiz" erisi elde edilir. ekil 6.4a'da yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi grlmektedir. Eride grld gibi uyartm akmlar ayn ynde olmak art ile artrlan 1 no'lu eri daha sonra ters ynde azaltlrsa 2 no'lu eri elde edilir. k ve ini erilerinin ortalamas ise 3 no'lu eriyi verir. Grld gibi 2 nolu eri sfrda son bulmaktadr. nk nvenin doymas ile bir artk (Remenans) gerilimi olumaktadr. Bu gerilim dinamo anma geriliminin %4-5 i kadardr. Dinamo daha nce hi almamsa 1 no'lu eri sfrdan balar. Ancak daha nce altrlm makinada bu eri sfrdan farkl bir yerden balamaktadr. ekil 6.4b'de eitli devir saylarndaki U = f ( Iu ) erileri grlmektedir. Bu eriler kendinden uyartml dinamolar iinde ayn ekilde kartlr.

ekil 6.4: Yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi

29

6.2.2 Kendinden uyartml D.C nt dinamo: Kendinden uyartml D.C nt dinamolarda alan sarglar endviye paralel olarak baldr. Endviye durma konumundan kalknmaya baladnda, makinanndemir nvesinde bulunan artk mknatisiyet nedeniyle kk bir gerilim retimi olu r. Bu gerilim sayesinde Manyetizmay kuvvetlendirecek ekilde (dnme nedeniyle) artan gerilim retimi ve sarglardan akm gemeye balar. Bu artan akmda uyartm deerinde bir ykselme meydana gelir ve D.C nt dinamo kendiliinden uyartlm olur kendinden uyartmn koulu: *artk mknatisiyet *uyartm sarglarnn doru kutuplanmas *D.C nt dinamonun devir ynnn doru olmasdr. Kutuplarn yanl olmas, artk mknatsyeti ortadan kaldrr. Makinakendiliinden uyartlamaz. Kendinden uyartml dinamolarda yklenme ile retilen gerilim daha fazla der, yklenmeye bal olarak gerilim dmesini nlemek iin uyartm devresinde alan ayarlaycs (ayarl diren) kullanlr.

ekil 6.5: Kendinden uyartml D.C nt dinamo Ara Gereler:

-Deney masas -Rayl motor sehpas -D.C nt makina -D.C lm nitesi -Fuko freni -(Ry) ayarl reosta 50 1000w -(Ru) ayarl reosta 100 500w -Takometre (devir ler)

30

Deney balant emas :

ekil 6.6: D.C nt motorun ykte almas devre emas. Deney ilem basamaklar: Not:*Manyetik toz fren etiketini inceleyiniz, uzun sre nominal deerin zerinde altnda termik koruma devreye girer. *D.C nt makinaetiket deerini inceleyiniz. *D.C nt motora enerji vermeden (Ry) yol verme reostas maximum deerde (Ru) uyartm reostas minimum veya sfr dirente (Ru ksa devre) olmaldr. -ekil 6.6deki deney balantsn kurunuz -D.C kaynak veya ayarl kayna 200Volta getiriniz. -D.C nt motora enerji verip (Ry) yol verme reostas ile yol veriniz. -(Ru) uyartm reostas ile D.C nt motoru nominal devrine ayarlayp Um,Im,n deerlerini kaydediniz. -Manyetik toz fren ile(dinamik ykte) D.C enerjiyi 0-24v veya PWM src uygulayp D.C nt motoru ykleyiniz. D.C nt motora uygulanan (Um) nominal deerine getiriniz Im,n ve tork deerlerini kaydediniz. -D.C nt motoru, manyetik toz frenine (dinamik yk) uyguladnz D.C gerilimi artrarak kademe kademe nomimal gcne kadar ykleyiniz, her kademede motora uyguladnz (Um)gerilimi nominal deerine getirip Im, n ve tork deerlerini kaydediniz.
31

-D.C nt motoru nominal gcnn 1,2 katna kadar manyetik toz freni ile ykleyiniz, motora uygulanan gerilimi nominal deerinde tutup Im, n, manyetik toz fren ve tork deerlerini kaydediniz. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. Deneyde alnan deerler: Um 200 v 200 v 200 v 200 v 200 v 243 v Im 0.5 1.3 2.3 3.9 5.2 0.5 Iu 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 n 1500 1460 1389 1267 1170 1776 Nm _______ _______ _______ _______ _______ _______ Aklama Bota %20 ykte %50 ykte Tam ykte 1.3 kat Yk kaldrlm sfr

Not: Yukardaki deerler deney koullarna gre farkllk gsterebilir! Deerlendirme: Soru 1: Motor yklendike devir deiiyor mu? sebebi nedir? aklaynz. Soru 2: (Im) motor akm deitike uyartm devresi akm deiir mi? nedenlerini aklaynz. Soru 3: Yk arttka motor gerilimini sabitlemesek ne olur? Aklaynz. Soru 4: Yk arttka motor akm neden artar endvi i direncinden dolay den gerilim ne olur? Soru 5: Motor nominal yknde yol vermeden altrrsak ne olur? gzlemleyip nedenlerini aklaynz. Soru 6: Deneyde alnan Im, n deerleri ile motorun yk erisini izip deney sonundaki gzlemlerinizi aklayn ve deneyde alnan moment (Nm) deerleriyle karlatrp analiz ediniz.

32

Deney No 7: FAZLI ASENKRON MOTORUN KISA DEVRE (KLTL ROTOR) DENEY

Deneyin Amac: Asenkron motorlarn (Pcu) bakr kayplarn ve edeer direnci (Re)nn bulunmas. TEORK BLG 7. FAZLI ASENKRON MOTORLAR fazl asenkron motorlar; magnetik alan iinde bulunan ve iinden akm geen bir iletkende meydana gelen kuvvet prensibine gre alr. Yaplarnn basit, maliyetinin ucuz bakmonarmlarna az gereksinim duyulan, endstride en ok kullanlan endstriyel tahrik elamandr. Bu motorlar rotorunun yapsna gre; *Ksa devre ubuklu rotorlu *Sincap kafesli rotorlu motorlar olarak adlandrlr. 7.1 Motorun Yaps Asenkron motorlar genellikle iki ksmdan oluur; Sabit duran ksm STATOR, stator iinde dnen ksma da ROTOR denir. Bunlarn dnda kapak, yataklar ve havalandrma paralarndan oluur. Stator: Asenkron motorlarda stator dner manyetik alann olutuu yerdir. Oluklu silisli salarn preslenerek yaplp d ksmna sa, demir veya dkmden yaplm gvdeden oluur. faz sarglar alter oluklar ierisine 120lik elektrik a ile yerletirilmitir. Her faza ait grup sarg ular gvde zerine monte edilen klemens kutusuna kartlmtr.

ekil- 7.1: Asenkron motorun statoru ve sarg yerleimi. Stator oluklar motor g ve yaplarna gre eitli ekillerde yaplr. Baz durumlarda stator manyetik nvesi gvde olarak da kullanlr.

Ak tip stator sarglar Byk gl motorlarda kullanlr.

Yar ak tip stator oluklar Kapal tip stator oluklar Kk gl motorlarda kullanlr. ekil- 7.2: Stator oluk tipleri
33

Rotor: Asenkron motorlarda rotorun (manyetik nvesi) yapls stator gibi oluklu sa paketin mil zerine preslenerek meydana gelir. Bu oluklar iinde alminyumbakr iletken ubuktan olup alnlar ksa devre halkalar ile birbirine bal olup alminyum dkmdendi r. Oluklardaki ubuklar ve ksa devre halkalar birbiriyle kafes oluturacak ekilde rotor sarglarn meydana getirir. Rotor oluklarndaki ubuklarn eimli olarak yaplmas dnmenin eit lde olmasn salar. Ksa devre halkalar genellikle havalandrma kanatlar ile birlikte motor soutmada kullanlr. Deiik ekillerde yaplan rotor oluklar ve rotor iindeki ubuklar motor momentikalknma momenti ve motor zelliklerini direkt etkiler. Rotorlar; *Ksa devre (sincap kafesli) rotor, *Sargl (bilezikli) rotor olarak iki trdedir. Rotor oluk yaplar ve zellikleri unlardr.

ekil- 7.3: Rotor ubuk biimi ve kesiti Yuvarlak ubuklu rotor: ekme momenti ok dk nominal devrinde dnme momenti yksektir. Damla biimli ubuklu rotor: Kk gl motorlarda kullanlr. ekme momenti normal kalknma akm dktr. Dz biimli ubuklu rotor: Byk gl motorlarda kullanlr. Tam yk altnda kalknma zellikleri iyidir. Duble ubuklu rotor: ekme kuvveti ok yksektir. Kalknma ve nominal akm oranlar iyidir. Ayrca ak younluu etkisi neticesinde kalknma momenti yksek olup, kalknma akm dktr.

ekil- 7.4: Ksa devre ubuklu rotor. 7.2 Dner alan Devir says Asenkron motorlarn statorlarndaki sarglara iki faz uygulanarak dner. Manyetik alan elde edilir. Bunun iin her bir faza ait sarglar stator oyuklarna 120olik a ile yerletirilir. Bu sarglara uygulanan akmlar arasnda 120o faz fark olur ise ( fazl alternatif akm) statorun i yznde hareket eden dner manyetik alan meydana gelir. Bu dner alann
34

hz, statorun kutup saysna ve uygulanan akmn frekansna baldr. Bu dner alan senkron devir says ns veya dner alan devir says no olarak adlandrlr.
no 120 f 120 f veya ns 2P 2P

no_ns: Senkron devir says, dner alan devir says, f: Frekans, 2P: Tek kutup says, veya;
no 60 f 60 f veya ns P P

P: ift kutup says 7.3. Dnme momentiKayma Asenkron motorlarda stator dner alannn dnd hza ns (no) senkron hz denir. Rotor hibir zaman senkron hzla dnmez. nk stator dner alan ile rotor ubuklar ayn dorultuda olacandan rotor, iletken ubuklar stator alan tarafndan kesilmeyecek rotor ubuklarnda EMK indklenmeyecek ve dolaysyla moment meydana gelmeyecekti r. Bu nedenle rotor hz senkron hzdan geride kalacaktr. Rotor zerinde hibir yk olmasa dahi rotorun yenmesi gereken elektrikimekanik (srtnme) direnleri sfr olmayacandan rotorda az da olsa bir yk vardr. Bundan dolay rotor dner alann hzndan daha kk hzda dnmek zorundadr. Stator sargsnda meydana gelen dner manyetik alan senkron hzla dnerken rotor iletkenlerini (Bakralminyum ubuklar) keser ve sincap kafesli (ksa devre ubuklu) rotorda gerilim indklenir. ndklenen gerilim rotor ubuklarndan geirdii akm rotor manyetik alann meydana getirir. Statorrotor alanlarnn birbirine etkisi sonucu rotor stator alan ynnde dner. Motor miline yk uygulandnda rotor hz de r. Bu durumda stator alan rotor ubuklarn (iletkenlerini) daha fazla keser, rotorda endklenen gerilimakm artar. Bu da dnme momentini arttrr. fazl asenkron motorda senkron hzla rotor hz arasnda bir fark (kayma) olursa dnme momenti oluur. Kayma: Senkron hzla (nsno), rotor hz (n) arasndaki farka kayma denir. Devir cinsinden kayma: S ns n veya S n0 n Yzde cinsinden kayma: %S
ns n n n 100 veya %S 0 100 ns n0 Rotorda indklenen gerilimin frekans: f2 =S.f1 dir. f2: Rotorda indklenen gerilimin frekans f1: Statora uygulanan gerilim frekans S: Kayma

7. 4 Asenkron motorun alma karakteristii fazl sincap kafesli asenkron motorlar bo alma ve tam ykte almada yaklak olarak sabit hzla alrlar. Rotor empedans ok kk olduundan (Bakralminyum ubuk) kk bir hz deiimi ile rotor akm artar, gerekli dnme momenti elde edilerek yk karlanr. Bo almada kayma %1den kk, tam ykte ise %2-%5 arasnda deiim gsterir. Bu nedenle asenkron motorlar sabit hzl motorlar olarak adlandrl r. Asenkron
35

motorlarda verim, kk glerde dktr. Yk arttka verim artar. Ykn %75 ile %100 arasnda maksimum deerine ular.

ekil- 7.5: Sincap kafesli asenkron motorun alma karakteristii erisi. Asenkron motorlarda kayplar; sabit kayplar ve bakr kayplarndan meydana geli r. Sabit kayplar: Srtnme, hava ve demir kayplar olup btn yklerde sabittirl er. Bakr kayplar ise motor sarglarndaki I2.Rdir. Buda sarglardan geen akm arttka bakr kayplar da artar. Kk yklerde giri gcnn byk bir ksmn sabit kayplar tuttuundan verim der. Byk yklerde (tam ykte) ise sabit kayplar kk bir ksmn tekil ettiinden motor verimi artar. Yk motorun nominal deerini aarsa bakr kayplar hzla artarak verim der.

k gc Giri gc - (Sabit kyp. + bakr kyp.) 100 veya 100 Giri gc Giri gc

Asenkron motorlarda kayma kk, hz reglasyonu mkemmeldi r. 7.5 Asenkron Motorun Balant Ular: fazl asenkron motorlarda stator sarglar motor klemensine her faz gurubu iin ayr ayr kartlr. Faz guruplar iindeki balantlar ieride (stator sarglarnda)yaplrlar. Sarg ular; Birinci faz => U1 U2 veya U X kinci faz => V1 V2 veya V Y nc faz => W 1 W2 veya W Z

36

Tanmlamalar: fazl asenkron motorun sarglar yldzgen (, ) devre olarak balanrlar.

Motor klemens balants

Motor klemensine ularn karlmas ekil- 7.6: fazl asenkron motorun balantlar Asenkron motorlarda yldz devrede dnme momentiakm deerleri gen devrenin te biri kadardr. Motorlarn balanma koulu ebeke gerilimi ve motor etiketine gre belirlenir. Ara Gereler: -Enerji niteli deney masas - fazl varyak -Rayl motor sehpas - fazl asenkron motor -Fuko freni -Enerji analizr

37

Deneyin balant emas:

ekil- 7.7: faz asenkron motorun ksa devre deneyi devre emas. Bilgi: Gerilim kaynandan motor sfrdan balayarak gerilimi kademe, kademe artrlarak uygulanr. Motorun ektii akm nce nominal deerde daha sonra ksa bir sre iin nominal deerin %150 sine kadar karlr. Deney sresince rotorun dnmemesi salanr. Motora uygulanan gerilim nominal deerin %40 kadardr. Bu srada motorun ektii g bakr kayplarn verir. Rotor dnmediinden srtnme-rzgar kayplar sfrdr. Demir kayplar kk deerdedir. Bu deney sonucunda Re bulunduuna gre herhangi bir yk akmndaki bakr kayb bulunur.

Pk PCU 3I12 Re ..........dir. Re PCU ......................dir. 3I12

Bu deneyde alnan lm deerlerle; uygulanan gerilime gre akm -gcn deiimi; akmla g katsays-empedans-g deiimleri grlebilir. Asenkron motorun ksa devre akm bileeni
38

ekil- 7.8: Asenkron motor ksa devre deneyi akm bileeni Ik- Ksa devre akm ( statorun ektii akm) Im- manyetik alan akm Iw- Kayplar karlamak iin (Pcu+Pfe)akm rotoru kilitlenmi asenkron motor sekonderi ksa devre edilmi trafo gibidir. Deneyin yapl: -ekil 7.7deki deney devresini kurunuz. -Motor milinin dnmesini nlemek iin elektromanyetik fuko freninin beslemesi olan RPM ve tork ksmnn PWM 0-24v ksmn maksimum deerde tutup starta basnz. -Ayarl A.C besleme (3 fazl varyak) nitesinden sfrdan balayarak gerilimi kademe kademe artrarak motora uygulaynz. -Motor nominal akm deerine ulancaya kadar gerilimi artrnz. Her konumda devredeki enerji analizrndeki parametreleri (U, I, Cos, W, VA, VAR) gzlemleyip kaydediniz. -Pk=3.I2.Re denklemindeki (Pk) ksa devre gcn, (Pcu) bakr kaybn, (Re) edeer direnci lmdeki deerlerden ve denklemden bulunuz. -Motor nominal akm deerinin 1.5 katna yaklancaya kadar motora uygulanan gerilimi kademe kademe artrn, nominal deerin zerindeki akm deerini ksa sreli uygulaynz. Bu konumda enerji analizrnn parametrelerini gzlemleyip kaydediniz. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. *isteme bal zellikle ksa sreli motor nominal gerilimi uygulayarak deneyi tekrar edebi lirsiniz. Gzlemleri kaydedip analiz yapnz. Deneyde alnan deerler: U I Enerji analizr n Cos W VA VAR Re AIKLAMA

Deerlendirme: Soru 1: Asenkron motorda ksa devre deneyi hangi amala yaplr? aklaynz. Soru 2: Deneyde Cos deeri nedir? aklaynz. Soru 3: Deneyde motor nominal gerilimi neden uygulanmaz? aklaynz. Soru 4: Denklemde ( P k 3 U I Cosk ) bulunan Cosk ile deneyde llen Cosk ayn mdr? farkl ise sebebi nedir? aklaynz. Soru 5: Ksa devre deneyinde (Pfe) demir kayb var mdr? varsa neden gz ard edilir? aklaynz. Soru 6: Deney sonu gzlemleriniz aklaynz.
39

n=0 sabit

Deney No 8: BR FAZLI TRANSFORMATRN KISA DEVRE DENEY VE BAKIR KAYIPLARININ NCELENMES

Deneyin Amac: Transformatrn primer-sekonder sarglarnn bakr kayplarnn bulunup ksa devre geriliminin saptanmas TEORK BLG 8 BR FAZLI TRANSFORMATRLER: A.C. devrelerinde, frekans deitirmeden gerilimi deitirerek bir A.C. devreden baka bir A.C. devreye enerjiyi ileten statik elektrik makinalar, transformatrler bir fazl olarak imal edilir. Geni bir alanda ok amal olarak kullanlrlar. 8.1. Bir fazl transformatrn almas, yaps: Bir fazl trafolar basit elektrik makinalar olup farkl alanlarda ok amal kullanlr. Bu elektrik makinalar (trafo), manyetik nve denilen ince silisyumlu salarn preslenmesi veya ayn salardan spiral eklinde sarlarak yaplp, bu nve zerine deiik ekil ve yapda primer-Sekonder sarglarndan olumaktadr.

ekil 8.1: Basit bir fazl trafo Gerilim uygulanan sarglar birinci devre primer sarg, yke balanan akm ekilen ksm ikinci devre Sekonder sargdr. Sekonder devreden alnan gerilim, primer devreye uygulanan gerilimden kk ise drc trafo; Sekonder devreden alnan gerilim primer devreye uygulanan gerilimden bykse ykseltici trafo deni r. Primer sargya A.C. gerilim uygulandnda sargdan geen A.C. akm deiken bir ak yaratr. Bu manyetik ak hem nve ve primer Sekonder sarglarn keser, deiken bir manyetik alan iinde bulunan sarglarnda deiken bir alan indklenir. Bu sarglarda indklenen E.M.K. deeri; manyetik ak, uygulanan A.C. gerilimin frekans ve sarglarn sarm says ile doru orantldr. Yukarda aklamaya altmz gibi trafonun almas; elektromanyetik indksiyon yoluyla elektrik enerjisini bir veya birden fazla devreye ayn frekansta aktarlmasdr. 8.2. Trafoda indklenen EMK ve dntrme oran: Trafoda indklenen EMK, primer sargsnn meydana getirdii manyetik akya, uygulanan A.C. gerilimin frekansna, manyetik nvenin zelliine ve bobinin sarm saysna baldr. Buna gre ; E1 = 4,44.f.m.N1.10-8 Volt.
40

Trafolarn dnen paralar olmadndan dolay verimleri ok yksekmakinalardr. Oluan bakrdemir kayplar ok kk deerlerdir. Kayplar gz nne alnmad zaman primersekonder devre gleri eit kabul edilir. Pp = P s ; E1. I1. Cos = E2. I2. Cos Bu eitlik yardm ile

E1 I 2 N1 a E2 I1 N 2
Denkleminden anlalaca gibi, gerilimler sarm saylar ile doru, akmlar ile ters orantldr. Bu orana trafolarn dntrme oran denir veya K harfi ile gsterir.

ekil 8.2 Bir fazl transformatr prensip emas 8.3 Trafolarda kayplarverim: Trafolarn g kayplar nve ve bakr kayplarndan ibarettir. Nve kayb: Fukohisteresiz kayplarndan oluan nve kayplar btn alma, yklerde sabittir. Bu kayplar trafonun bo alma deneyi ile bulunu r. Fuko kayplar nveyi ince salardan yapmak suretiyle minimuma indirir. Histeresiz kayplar da demire silisyum katarak azaltlr. Bakr kayplar: PrimerSekonder sarglarnda geirilen akmlarn oluturduu kayplardr. Sarg direnlerinden dolay meydana gelir. Sarglardan geen akmn artmasyla artarlar. Bu kayplar ksa devre deneyi ile bulunur.

PCU P 1CU P 2CU

2 P 1CU I1 R1 2 P2CU I 2 R2

Trafolarda oluan bu bakr kayplar Trafo gcnn yaklak %3 - %4 dr. Trafolarda verim alnan gcn verilen gce orandr. Veya k gcn giri gcne oranna verim denir.
h Pa P veya 1 P P2 V
41

Pk Pfe PCU

Pa Pv Pk

G trafolarnda en yksek verim bakr ve demir kayplarnn eitliinde salanr.

%h Pa 100 olur. P V

Ara Gereler: -Deney masas -A.C lm nitesi (multimetre 2 adet) -Enerji analizr -1 fazl transformatr

-1 fazl varyak
Deney balant emas:

ekil 8.3 Bir fazl transformatrn ksa devre deneyi devre emas.
42

Deneyin yapl: Not:*Deneyde kullanlan transformatrn primer-sekonder devreleri nominal akm deerlerine dikkat ediniz. -ekil 8.3teki deney balantsn kurunuz. -Ayarl A.C g kaynann gerilimini (0) sfra getirip transformatr primer devresine uygulaynz. -Primer devresine uyguladnz gerilimi kademe kademe artrarak nominal (Ip) akmnn gemesini salaynz. Her konumda Ip,Up enerji analizr parametrelerini ve Usk,Isk deerini gzlemleyip kaydediniz. -Transformatr primerinden nominal akmn %150si kadar akm gecinceye kadar uygulanan A.C gerilimi artrnz. Bu konumda Ip,Up, enerji analizr parametreleri ve Usk,Isk deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. Deneyde alnan deerler: Up Ip Enerji analizr parametreleri COS W VA VAR U I

Usk

Isk

Aklama

Deerlendirme: Soru 1: Ksa devre deneyi hangi amala yaplr aklaynz. Soru 2: Ip nominal deerinde iken Up deeri nedir, bu deerin nominal deere oran nedir aklaynz ve bu deere ne ad verilir? Soru 3: Ksa devre geriliminin kk-byk olmas ne anlama gelir? aklaynz. Soru 4: Ip ve Isk nominal deerlerinde iken enerji analizrndeki parametreleri (g) deerleri neyi gsterir? analiz ediniz. Soru 5: Deneyde alnan deerler ile transformatrn ksa devre deneyi Pk=f(Ik) veya Pk=f(Uk) erisini iziniz. Soru 6: Deney sunu edindiiniz gzlemlerinizi aklaynz.

43

Deney No 9: FAZLI TRANSFORMATRN BALANTI GRUPLARININ BULUNMASI

Deneyin Amac: Balant yaps (gurubu) belli olmayan fazl trafolarn balant gurubu ve asn lp-izim yoluyla bulmak. TEORK BLG 9. FAZLI TRANSFORMATRLER fazl sistemlerde deiik gerilimli fazl transformatrlerle elde edilir. Bu trafolarn baca vardr. Her faza ait yksekalak gerilim sarglar ayn bacak zerinde bulunu r. Her faz sarglarndan geen akmlar arasnda 120 faz fark vardr. fazl trafolarda deiik amal, deiik balant gruplar vardr. Bu balant gruplar incelenecektir. 9.1. Fazl Transformatrn Yaps, almas ve zellii fazl trafolarn almas aynen bir fazl trafolardaki gibidir. fazl trafo, adet bir fazl trafonun yldz veya gen balanabilmeleri ile olumaktadrla r. Ayrca bacakl nve zerine her bacaa bir fazn primersekonder bobinleri yerletirilerek de elde edilir. fazl trafonun akm-gerilim dntrme oran ilikileri bir fazl trafonun aynsdr. fazl trafonun grnr gc;

S1 3U1I1...............VA(Primer)

S2 3U2 I 2 ...............VA(Sekonder)
gen bal sistemde;
Uh U f

I h 3I f

Yldz bal sistemde;

U h 3U f
Ih I f

9.2. Fazl Trafolarn Balant ekilleri Ve zellikleri fazl trafolarn balantlar yldz veya gen balant olarak hem primer hem de sekonder devrede uygulanr. nc bir balant olarak da zikzak balant yalnz sekonder devrede her fazn sekonderinde eit gerilimli iki sarg bulunmaldr. fazl trafolarda balant ular primer sargda byk harflerle, birinci fazn girii U k X, ikinci fazn girii V k Y, nc fazn giri W k Z olarak ifade edilir. Sekonder sargda kk harflerle; birinci fazn girii u k x, ikinci fazn girii v k y, nc fazn girii w k z olarak ifade edilir. Sarglarda her faza ait birden fazla grup varsa bunlarda 1.2olarak srayla numaralandrlr.

44

Yldz ( ) Balama: Primersekonder sarglar iin uygulanr. Primer sargda her faz sargsnn birer ular birbiriyle balanr. (Yldz kprs) Bota kalan ulara (R,S,T) L1, L2, L3 faz uygulanr. Yldz sargsna ntr balanr. Sekonder sargda da ayn yapyla her fazn birer ular birletirili r. Bota kalan ulara yk uygulanr.

ekil 9.1: Yldz balant gen ( ) Balama: Primersekonder sarg iin uygulanr. Her faza ait sarnn giri ucu dier faz sargsn k ucu ile birletirilir. Primerde sarg giri ularna (R, S, T) L1, L2, L3 faz uygulanr. Sekonder sargda da ayn ilem yaplr. Sarg giri ular faz olarak yke balanr. gen balamada ntr hatt yoktur.

ekil 9.2: gen balant Zigzag ( ) Balama: Bu balant trafolarn sekonderinde ayn fazda eit gerilimli sarg bulunursa yaplr. Zigzag balantda her fazn bir sargs teki sargnn dier sargs ile seri balanr, ntr ucu bulunur.

ekil 9.3: Zigzag balant

45

9.3. Fazl Trafolarn Balant Gruplar ve zellikleri: fazl trafolarn balant gruplar primersekonder sarglarnn balant ekillerini ve primersekonder gerilimlerinin birbirlerine olan faz farklarn gsterir. Her balantnn ayr zellikleri ve balant amalar vardr. Bunlar trafolarn yap, koruma ve zelliinden, bazen de besledikleri sistemin yap ve zelliine gre yaplrlar.

Sekil 9.4: fazl trafolarn balant gruplar ve zellikleri cetveli A grubu : Ddo B grubu : Yy6 C grubu : Yd5 D grubu : Yz11 gen gen bal faz fark 0 dr. Yldz yldz bal faz fark 6x30 = 180 dr. Yldz gen bal faz fark 5x30 = 150 dr. Yldz Zigzag bal faz fark 11x30 = 330 dr.

46

Ara Gereler: -Deney masas -3 fazl seyyar enerji nitesi -3 fazl transformatr -A.C lm nitesi -Multimetre

Deneyin balant emas:

ekil 9.5 fazl trafonun balant gruplarnn bulunmas devre balant emas.

47

Deneyin yapl: Not: Trafonun sekonder devre k birden fazladr, bu nedenle sekonder knn bir grubu kullanlacaktr. *Trafo balant ular U-Ua,V-Va,W-Wa kk harfler u-u3,v-v3,w-w3 gibi yazlabilir. -ekil 9.5teki deney devresini trafo yldz-yldz bal olarak kurunuz. -Primere trafo nominal gerilimini uygulayp, primer (giri), sekonder (k) gerilimlerini (L-L,L-N) lp kaydediniz. -Trafoya uyguladnz enerjiyi kesip U-U3 ularn ntleyip tekrar trafoya nominal gerilimini uygulaynz. -Kutuplar aras gerilimi lmek iin uygun voltmetre veya avometre V3 -Va,V3-Wa,W3-Va W3-Wa kutuplar belirtilen yapda lp deerleri kaydediniz. -Primer devresi iin 100v=1cm lekli fazlar aras 120o olan yldz vektrn iziniz. -Sekonder devre iin ayn lekli (100v=1cm) Ua merkez olmak zere bir daire iziniz Ua-U3 ayn noktada olacak V3-W3 daire zerinde olacaktr. -Kutuplar aras lm yaptnz deerlerle ayn lekli Va merkezli V3 -Va dairesini izin Wa merkezli W3-Va dairesini izin. -Va merkezli ayn lekli W3-Va dairesini izin,W3 merkezli V3-Wa dairesini iziniz. -Yukarda belirtilen dairelerin kesime noktalarn V3,W3 noktasn verir.

Yalnz harflerle belirtilen ifadeler UUa, VVa, WWa kk uu3, vv3, ww3 olarak yazlabilir. -Yukardaki ilemlerden Ua-U3, Va-V3, Wa-W3 ayn fazda balant grup as 0 (sfr) yani Yy0 balant grubudur. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. -stee bal farkl grup ve balantlarda deneyebilirsiniz.

48

Deneyde alnan deerler: Pirimer U V W Sekonder V3-Va U3 V3 W3 V3-Wa W3-Va W3-Wa AIKLAMA

Deerlendirme: Soru 1: Balant gruplar ve eitleri nelerdir? aklaynz. Soru 2: Balant gruplarn bilmenin ne faydas vardr? aklaynz. Soru 3: Farkl balant grup ve as olan trafolar paralel balanr m? aklaynz. Soru 4: Yd5 , Yy6 , Dy11 ne anlama gelir? aklaynz. Soru 5: Deney sonunda edindiiniz gzlemlerinizi aklaynz.

49

Deney No 10: D.C KOMPUNT DNAMONUN BOTA ALIMASI

Deneyin amac: Kompunt dinamoyu bo altrarak (Iu) uyartm akm ile (U) dinamo gerilimi arasndaki balanty analiz edip gerekli bilgi beceri kazanmaktr. TEORK BLG 10. D.C KOMPUNT MAKNA D.C kompunt makinalar sarglarnn yerletirilme durumuna gre hem seri hem de nt makina olarak kullanlr. Dolaysyla kompunt makinalar nt ve seri makinalarn bir kombinasyonudur. Bu makinalar hem kompunt dinamo hem de motor olarak kullanlr. Bu makinalarda iki uyartm sargs bulunur. Biri endviye seri balanan seri sarg dieri ise endviye parelel balanan nt sargdr. Kompunt makina her iki uyartm sargs ile Endvi sargl rotor ve kollektrle beraber endviye akm salayan fralardan meydana gelmitir. Uyartm sarglar balantlar dolaysyla geen akmn ynlerine gre uyartm alann kuvvetlendirecek veya zayflatacak ekilde yaplr. Kompunt makinalar yaplar ve tasarmlar itibar ile daha fazla seri veya daha fazla nt makina zelliinde bulunabilirler. Kompunt makinalarda seri-nt sarglar blnm saplamal olarak yaplabilirler. Seri sargnn blnm saplamal olarak yaplmas sonucu Eklemeli kompunt zelliinde kompuntlama eitleri bulunan kompunt makinalar oluturulur. Sarglar kendi uyartm alanlarn kuvvetlendirici, zayflatc veya birbirlerinin kombinasyon ile toplanacak ekilde balanabilirler. Eklemeli kompunt makinazeliinde kompuntlama trleri ve zellikleri aadadr. Ters kompuntlama: Eklemeli kompunt makinann seri sarglar nt sarglar manyetik alanna az veya ok zayflatacak ekilde balanrsa ters kompuntlama yaplm olu r. Buda; devir says artan yk deerlerinde sabit kalr, sarg oranna gre de ykselebilir. Dk kompuntlama: Arlkl olarak nt motor zelliine sahip olur. Seri sargnn dk oranda nt sarg alann kuvvetlendirecek ynde olmasdr. Normal kompunt: Bu trde makina tamamen nt zellii gsterir. Bu motorda baslang anndaki momenti byk olmas ve devir saysnn yke daha fazla baml olmasdr. Ar kompuntlama: Bu kompuntlamada motor arlkl olarak seri motor zellii gsteri r. Eklemeli kompunt makinalarda dinamo olarak kullanmda da u zellikler gzlenir. a) Ar kompuntlama: Dinamo arlkl olarak nt dinamo zellii gsterir. b) Dk kompuntlama: Dinamo seri dinamo zellii gsterir. c) Ters kompuntlama: Seri sargnn alan nt sarg alann azaltacak ynl ise ters kompuntlara olur. Bu koulda etkin olan sargnn zelliini gsterir. d) Normal kompunt: Her iki sargnn meydana getirdii alan birbirini kuvvetlendirecek yndedir. Her iki zelliin etkileri grnr.

50

10.1 MOTOR OLARAK ALIMA ZELL Kompunt motor bosta alsmada ayn nt motor zellii gsterir. Yani motor ambale olmaz. Motorun ambale olmas iin her iki sargnn devre d kalmas veya alanlarnn birbirini yok etmesi gerekir. Seri motordaki gibi devir says motor ykledike byk oranda dmez. Dk devirde ise seri motor zellii gsterir.

ekil- 10.1: Kompunt motorun alan zayflatmal ve zayflatmasz yk erisi. Eklemeli kompunt makinalarnmotor olarak almasnda sarglardan geen akm ynle rinin ve alanlarnn etkilerine gre zellikleri belirlenir. Normal kompuntlamada motor nt zellii gsterir Ters konpuntlamada devir says artan yk deerinde sabit kalr. Hatta seilen sargya gre de artar. Ar kompuntlamada motor arlkl olarak seri zellik gsterir. Dk kompuntlamada ise motor arlkl olarak nt zellii gsterir.

ekil- 10.2: Eklemeli kompunt motorda kompuntlama eitlerinin yk erisi. Eklemeli kompuntlarda normal kompunt motorlar gibi bota altrlrlar. Yalnz her iki sargnn devre d veya alanlarnn birbirinin yok etmesinde ambole olurla r.

51

10.2 DNAMO OLARAK ALIMA ZELL Kompunt dinamolar hem seri hem de nt dinamo zelliine sahiptirler. Kendinden veya yabanc uyartml olarak alrlar. Sarg alanlar birbirini desteklemesi ynnde normal kompunt birbirini zayflatacak ynde ters kompuntlama yaplabilirle r. Kompunt dinamo ebeke tarafndan ar yklense dahi gerilimi sabit tuta r. Sarglardan ters ynde akm getii zaman nt sargnn etkisinden dolay kutup deiiklii olmaz. Eklemeli kompunt dinamo zellii Ar kompunta; dinamo arlk olarak nt dinamo zellii Dk kompuntlamada seri dinamo zellii gsterir.

ekil- 10.3: Eklemeli kompunt dinamonun kompuntlama eitlerine gre yk erisi. 10.3 MAKNAYA YOL VERLMES D.C kompunt eklemeli kompunt makinalarda kalknma annda ektikleri akm nominal akmlarda ok byk olmasnn nedeni ile yol verme reostas ile (ayarl diren) kalkndrmasnn salanmas gerekir. Ayn zamanda D.C ayarl besleme niteleriyle de salanabilir gerilimle yava artrarak kalknmas salanr. Dier D.C makinalarda olduu gibi tristrl faz kontrol devreleri zerinden de motorlarn kalknma annda byk akmlar ekmeden yol almas salanr.

Ara Gereler: -Enerji niteli deney masas -Rayl motor sehpas -D.C kompunt makina - fazl asenkron motor - fazl asenkron motor srcs -50 1000 w reosta -Takometre (devir ler)

52

Deneyin balant emas:

ekil 10.4:D.C kompunt dinamonun bo alma devre emas. Deneyin ilem basamaklar: Not:*Eitim setindeki kullanlan D.C komput makina nt zellik iermektedir. (bo almaya tedbir amacyla) *AC-DC makinalarnnominal deerlerini dikkate alnz. -ekil 10.4 teki deney balantsn kurunuz. -D.C kompunt dinamoyu nominal devrinde, asenkron motor ve src yardmyla altrnz. (Iu) uyartm akm sfr iken U, n deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -(Ru) uyartm reostasn maksimum deerden ayn ynde hareket ettirerek devreden kartnz her konumda U, Uu, Iu, n deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Uyartm akmn ya da (n) devri artrarak D.C kompunt dinamonun gerilimini nominal deerine getiriniz. -Uyartm (Ru) reostas direncini (ters ynde hareket ettirip) artrp dolaysyla (Iu) uyartm akmn kademe kademe azaltnz, uyartm reostas maksimum deerine kadar, her konumda U, Uu, Iu, n deerlerini gzlemleyip kaydediniz. -Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz. **stee bal olarak nt sarg uyartmn harici D.C kaynaktan nominal gerilimiyle besleyip deneyi tekrarlayp gzlemlerini analiz edin.
53

Deneyde alnan deerler: n U Uu Iu Aklama

Deerlendirme: Soru 1: Dinamoda uyartmdan nceki (U) gerilim nedir aklaynz? Dinamo gerilim vermiyorsa sebebi nedir? aklaynz. Soru 2: Deneyde alnan U, Iu deerleri ile bo alma erisini karnz. Soru 3: Uyartm akmndaki art ile dinamonun gerilimindeki art oran ayn mdr? aklaynz. Soru 4: D.C kompunt dinamoda seri zellii nt zelliiyle eit olsayd ne olurdu? aklaynz. Soru 5: Dinamo bo almada gerilim dm olur mu nedenleri nedir? aklaynz. Soru 6: Deney sonundaki gzlemlerinizi aklaynz.

54

BALIKESR NVERSTES MHENDSLK-MMARLIK FAKLTES ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL

ELEKTRK MAKNALARI LABORATUVARI DENEY RAPORU

Deneyin Ad : .

Deneyi Yaptran :

Deney Tarihi

Okul No Raporu Hazrlayann ..................

Ad Soyad ...............................................

Snf

Grubu ..

Deerlendirme Teorik Bilgi Raporu Toplam Rakam ile Yaz ile retim Elemannn mzas

55

1. lme Sonular ve Hesaplanan Deerler

2. Grafikler

56

3. Sorularn Cevaplar Raporu Hazrlayan : ..

mzas

57