JET-GROUTING UYGULAMA TEKN

(* ) Muammer INAR ( * * ) Ahmet Bar AKKAYA Yer alt yaplarnn yapmnda karlalan zemin ile ilgili problemler zemin iyiletirme almalarn zorunlu olarak gndeme getirmitir. Tnelcilikte de yeni yeni yer bulmaya balayan jet-grout almalar bunlardan biridir .Ulam amal veya deiik amalar iin alan tneller ile ak kaz yaplarn da olduka geni bir yer bulan jet - grout almalarndan bahsedeceiz Yeni bir yapnn inas ve/veya mevcut bir yapnn glendirilmesi iin en nce yapnn stnde yer ald zeminin kuvvetlendirilmesi ve slahn gerektirir. Proje ncesi yaplan zemin ettleri, yapnn kendine ait ve dier ekstra yklerin tanmasn mmkn gstermiyorsa, yapnn tanmas ya kazkl temelle ya da tama gc arttrlm zeminle (baz durumlarda her ikisi ile) mmkndr. Teknoloji ilerledike yeni yntemler kullanlmaya balanmtr. Bunlardan en gncel olan da JET-GROUTING yntemidir. Jet-grouting yntemi ilk olarak 70'li yllarn banda Japonya'da denenmi, baarl olmutur, yine 70'li yllarn sonunda talya'da ve dier Avrupa lkelerinde uygulanmaya balanmtr. lkemizdeki ilk uygulamas 1986 ylnda Hali Kollektrleri Projesi kapsamnda Ayvansaray tnel aynasnn zemin slahnda yaplmtr., Zemin slah, ana ilev olarak zeminin mekanik mukavemet deerlerini arttrmay hedefler, dolaysyla tama kapasitesi ve elastisite modl artar, geirgenlik azalr. Jet-grout bu maksatlara ulamakta en baarl olan metottur. Bu metod zeminin, min. 300 bar basnla pskrtlen bir stabilizerle kantnlmasdr. Stabilizerler, genellikle su-imento karmdr (grout). Yksek basn, sevk edilen nbzzle(lar) dan geerken yksek bir kinetik enerji (hz) kazanmasn salar. Yksek hzl (200-250 m/sn) grout, zemini "yrtarak", zeminle bir karm salar (Soilcrete). Bu karm, homojen ve srekli bir yap zelliindedir. f * ) Maden Mhendisi Tinsa-Ozra-Haznedarolt- Smelko Olakl ( * * ) Maden Y Mhendisi ITU -317-

Bu ok basit tarifiyle jet-grouting, hemen hemen hertr zayf zemin tiplerinde ve kum, akl, kil gibi doal zemin elemanlarnn oluturduu kombinasyonlarda, dier iyiletirme metodlarndan daha hzl, gvenilir, kalc ve ekonomik bir zm alternatifidir.

JET-GROUTING METODUNUN UYGULAMASI Delme: Delme ileminin eidi, delinecek zeminin zelliklerine bal olarak seilir. Buna gre de bilinen tm rotary ve darbeli-rotary metodlan kullanlr. Darbeli-rotary metodunun en yaygn da harici ekili sistemlerdir. Delme ileminin kolaylatrlmas, u takmnn soutulmas ve zeminin enjeksiyona n hazrlanmas maksadyla delme srasnda ok eitli akkanlar kullanlmaktadr. Bunlar su, hava, bentont erbeti, imento erbeti (grout) olabilmektedir. U takm olarak, yumuak karakterli zeminlerde genellikle kil bitleri, sert karakterlerde ise "tricone" bitler kullanlmaktadr. Delme borusu (tij) olarak da jet grout tijleri kullanlmakta, bunlar yksek basnca dayanakl malzeme ve imalat teknii ile imal edilmektedir. Balant (ek) manonlarnda da 500-600 bar'a dayamml szdnnazlk elemanlar kullanlmaktadr. -318-

Enjeksiyon: Projede belirlenen derinlie ulaldnda delme ve su (akkan) basma ilemi durdurulur, elik bir bilya delme borusuna yollanacak grout'un yn "monitor" diye adlandrlan ve jet grout nozzle'lann tayan takma evrilmi olur. Yksek basnl grout pompalanmaya balanr ve enjeksiyon faz balam olur. Yksek basn, grout'a nozzle'lardan geerken yksek hz kazandrr. Yksek hzl grout, zeminin doal yapsn yrtarak zeminle karr. Delici takmn dnel hareketi sayesinde bu karm daire kesitli bir kolon formunda oluur ve bu yolla tabii zeminden ok farkl mekanik deerlere sahip bir karm (soilcrete) elde edilmi olur. Delici takmn dnme hareketi, nceden belirlenmi ve sabit bir hzla ekme hareketi ile birleince dey kolon(lar)dan oluan bir yap oluturulur. Delici boru takmnn, ekilmesi esnasnda, dnme hareketinin ksmi olarak tatbiki de mmkn olup, bu yolla eitli kesitlerde "thin grout curtains" (ince imento perdeler) elde edilebilir. Oluacak kesitlerin ebatlar, zeminin zelliklerine bal olduu gibi; -319-

 Dn hz, ekme hz, Grout basnc, Grout debisi (dakikada stroke says), Nozzle ap ve adedi, gibi jet-grouting ana parametrelerine de baldr. Basnl enjeksiyon esnasnda, delici takmn etrafndan darya belirli bir miktar zemin materyali tamas uygun grlr. Bu durum groutla kartrlan zemin iinde an basn olumadna iaret eder, nk an basn olumas halinde, basncn fazlas delme borusu ap ile delinen delik ap farkndan oluan boluktan dar kaar. Ar basn olumamalidir, nk ar basn zeminde knlmalara ve ayrca zeminin kaldnlmasna sebep olur. Bu durum oluturulan kolonlarda sreksizlie ve mevcut yaplann konstrksiyonlarnda problemlere yol aar. Bu trden sorunlann yaanmamas iin uygulamada u trden tedbirler yararl olur; Debi miktarnn azaltlmas, Enjeksiyon basncnn drlmesi, zellikle masif kil zellikli zeminlerde, n ykamal delme ilemi. Basnl enjeksiyon esnasnda taan materyal miktar, zeminin geirgenliine ve trne baldr. Bu miktar, killi zeminlerde daha fazla, kumlu-akll zeminlerde daha az olacaktr, ortalama olarak enjekte edilen miktann %10'u alnabilir. JET-GROUT TEKNKLER

eitli trden balayc materyalin yksek hzla ve nceden belirlenmi miktar ve dozda zemine enjekte edilmesi ilemini anmsatmakta ama bunu salamann da eitli yollar vardr.

-320-

ET En basit ve yaygn kullanlan tekniktir. lk olarak 70'li yllarn banda Japonya'da, 70'lerin ortalarnda ise talya'da denenmitir. Delme-enjeksiyon takm tek eperli bir borudan ibaret olup, grout bu borudan 300-600 kg/cm2 (bar) basnla baslr. Bu metodla oluan kolonlar zemin trlerine ve parametre aralklarna gre yaklak olarak killi zeminlerde 600-800 mm, kumlu-akll zeminlerde 1000mm. olarak oluur. JET 2 ift eperli bir boru takmnn delici olarak kullanld, ift akkan kullanlan metottur. Grout orta borudan, basnl hava (8-12 bar) d borudan geer. Basnl hava, jet l'deki kinetik enerji srtnme kayplarn ksmen azaltt iin, bu metotta oluan kolon aplan jet 1 'e kyasla %60-80 daha byk olur. JET 3 ice 3 borulu takm kullanlan bu metotta, 400-600 bar basnl su ortadaki borudan, 8-12 bar basnl hava ara borudan, tpk jet 2'deki gibi, nozzlelardan baslr. 30-80 bar basnl grout ise en d borudan ayr bir nozzle'dan, su-hava karm iine enjekte edilir. Soilcrete kolonlarnn aplan bu metotla 2 metrenin zerine kadar kar.

ALIMA PARAMETRELER: Jet-Grouting yntemi; Zemin zelliklerine, elde edilmek istenen kolon apna, kolonunun tama kapasitesine ve seilen jet-grouting metoduna
-321-

gre seilir. Deiik alma parametreleri ve bunlarn elde edilecek sonuca etkilen aada grlebilir. Basn: Enjeksiyon basncnn alma aralklarna gre, jet-grouting ilerini genel olarak snflandrmak daha kolay olur; . 200-250 bar aralnda alma DK BASINLI . 300-400 bar aralnda alma ORTA BASINLI - 400-700 bar aralnda alma YKSEK BASINLI ileri olarak tanmlanabilir. Basn, elde edilmek istenen apn olumasnda en nemli parametredir. Basn ile grout jeti yarapnda direk bir balant vardr; basn arttrld zaman kolon ap artar. Bununla beraber; Ulalmak istenen apta homojen bir kolon elde etmek iin basn deeri gerekli fakat yeterli deildir, ayn ap ve homojenlikte kolon olumas zaman faktr ile de ilikilidir. Baz zemin artlarnda, basn arttrmak, apn artmasn salayamayablir. Dnme ve ekme Hz: Zemin materyali ile balayc materyalin (grout) homojen bir karm oluturabilmesi iin, takm dn hz belirli bir deerden fazla olmamal, takm ekme hz da slah edilen blgenin tamamnda sreklilii salayacak ekilde ayarlanmaldr. Dn hz genellikle 10-20 d/d deerleri arasnda deiir, baz zel durumlarda 30 d/d'ya kadar kabilir. Takm ekme ilemi, iki ekilde olabilir; 1. Kademeli ekme. 2. Srekli ekme. Bu iki ayr tip ekme metodu, genellikle delici makinenin imal yntemine bal olarak seilir. Baz makinelerde sadece kademeli, bazlarnda ise hem kademeli, hem srekli ekme dzenei bulunmaktadr. Kademeli ekmede, her kademede 4 cm. ilerleme ve her kademede 610 sn. bekleme antiye tecrbelerinde en iyi neticeyi salamtr. ekme hz, zeminin zelliklerine ve birim hacime enjekte edilecek grout miktarna baldr. Ba dokusu kuvvetli (cohesive) zeminler, jet huzmesinin gerekli yrtma ilmini ve homojen karm oluumunu salayabilmesi iin genellikle daha uzun sreler gerektirirler. Dnme ve ekme hz adaptasyonu (optimizasyonu) slah edilecek zemine ve kullanlan jet-grouting metoduna ok sk baldr. Jet 2 ve jet -322-

3 metodlan, daha byk aplar hedeflendii ve dolaysyla slah edilen zemin hacmi daha byk olduu iin, daha uzun srelere ihtiya duyarlar. Deylik Jetgrout kolon deliinin oluturulmas esnasnda, delgi ucu mmkn olduunca dey bir konumda tutulmal ve deyden sapma 1/75'den daha fazla olmamaldr. Toleranslar Tm jetgrout kolonlar, uygulama projelerinde gsterilen konumlarndan en fazla 75 mm mesafe iinde kalacak ekilde oluturulmaldr. Dozaj: Standart su/imento oran s/=l, zgl arl isel410-1570 kg/m3' dr. Bu oran seilen metod, uygulanan slah yntemi ve kolonlarn final mukavemetlerine gre deiebilir. Su/imento orannn, su geirmez plastik grout perde tekili iin karmnda bentonit kullanm hali hari, 0,7' nin altna inmesi uygun grlmez. m 3 slah edilmi zemin iindeki imento miktar 350-700 kg/m3 arasnda deiir. Genelde, bu deer ortalama 450 kg/m3 arasnda alnabilir. Grout karm ierisine baz katklar ilave etmek de mmkndr, rnein yksek debili zemin suyu bulunan durumlarda (high substratum water flow), 1-3 oranlarnda sodyum silikat ilavesi tavsiye edilebilir. Bir jet-grouting kolonun mekanik karakteristikleri: Islah ilemi 2 nemli sonu salar; a) Direk etki, stabilizer ile kartrlm zeminin mukavemeti artar. b) Endirek etki, slah edilmi hacim, bitiiindeki ilem grmemi

-323-

zeminin zelliklerini de iyiletirir. Su/imento oran=l ve slah edilmi zemin iindeki imento dozaj ortalama 450 kg/m3 olan, farkl tabii zeminlerde oluturulmu "soilcrete"lerin tama kapasiteleri aadaki gibidir; Organik ierii ok zemin 3 kg/m3 Kil 18-30 kg/m3 Silt 30-45 kg/m3 Kum 60-90 kg/m3 akl (daneli) 100 kg/m3 Jetgrout ekipman Jetgrout ekipman aadaki ekipmanlardan olumaldr. Jetgrout delgi maknas : Uygulama projesinde ngrlen derinlie kadar jetgrout kolon tekil edebilecek kapasitede delgi makinasdr. Jetgrout pompa nitesi : Jetgrout enjeksiyon karmn istenen apta jetgrout kolon tekil edebilecek basnta basabilecek yksek basnl pompadan oluacak jetgrout pompa nitesidir. Jetgrout mikser nitesi : Jetgrout enjeksiyon karmn istenen karm orannda elektronik olarak tartarak kartracak mikser ve dinlendiriciden oluan, jetgrout pompa nitesini beslemeye yeterli kapasitede mikser nitesidir. imento silosu : En az 50 ton kapasiteli dkme imento depolayabilen ve jetgrout mikser nitesini yeterli dzeyde besleyecek imento silosu ve konveyrdr. Seilen ekipman gerektiinde zeminin kabarmasna mani olmak veya istenen kazk ap ve mukavemetine ulamak zere "prewashing" (n ykama) gerekletirilebilecek nitelikte olmaldr.

-324-

Jetting kolonunun imalinde kullanlacak (sarf edilecek) imento miktarnn hesaplanmas: Jet-groutun en nemli zelliklerinden birisi de zeminin cinsine ve elde edilmek istenen tama kapasitesine gre kullanlacak imento miktarnn nceden hesaplanabilmesidir. rnek: Kullanlacak imento miktarnn hesab : Balang Datalan: Uygulanacak metod jet 1, Killi zeminde, 600 mm kolon ap, Islah edilmi zemindeki imento dozaj 450 kg/m3 s/=l Nozzle says =2 Nozzle ap =2 mm. Enjeksiyon basnc:400 bar Parametrelerin hesab: 1 mt slah edilecek zeminin hacmi:V =1,00 x 0.302 x 3,14 = 0,28 m3 1 mt slah edilmi zemindeki imento miktar: 450 kg/m3 x 0,28 m3 = 126kg/mt imento enjeksiyonunun hacmi su/knento oran 1/1 oranna gre (imento zgl arl : 2,9 kg/t olarak kabul ediliyor) 1 / 2,9 =0,35 t /kg 1,00+0,35 = 1,35 t/kg (grout) t mt kolondaki grout hacmi: 126kg/mtx 1,35 t/kg = 170 t. Enjeksiyon karmnn zgl arl : 2,0kg / 1,35 t /kg = 1,48 gr / cm 3 H Edeer ykseklik ( 400 bar = 4000 m ) : 4000 / 1,48 = 2703m Jet huzmesinin nozzle'dan k hz: V= -2gh, h=hidrostatik d = 4000/1,48= 2,703 mt V= +2 x 9,81 x 2,703 = 232 m/sn Grout miktar: Q= VxA, V=jet hz, A= jet k kesit alan, Q= 2320 dm/sn x 0,00062 dm2 = 1,45 t/sn, 1 mt kolon tekili iin gerekli sre yaklak 120 sn'dir. (170/1,45 = 117 sn) Takmn her ekmede 4 cm ilerlediini hatrlarsak,lmt iin 25 kademe gerekir. 120 sn/25 kademe= 5 sn., her kademede bekleme sresi kar. Hesabn bir rnek zerinden yaplm olduunu, genellenmemesi gerektii bilinmelidir. -325-

JET -GROUTING YNTEMNN DZAYN ESASLARI: Jet-groutun uygulamalarnn artmasyla sadece granler zeminlerde baarl olaca ngrlen bu uygulamann ince daneli zeminlerde de baarl sonular verdii grlmtr. Jet-grout yntemi dizayn arazide elde edilen deneyimlerden yararlanlarak yaplmaktadr. Yntem dizaynnda esas mesele gvenli, ekonomik ve tatminkar bir zme ulamak iin uygulanacak metodun iyi seilmesi, prosedr ve detaylarn adm adm hesaplanmasdr. Bilinmesi gerekenler ; Zemin hakknda elde edilecek tm bilgilerin toplanmas. Zeminin mekaniksel modellenmesi. Ykleme artlarnn belirlenmesi. Yklerin hesaplanmas. yiletirilmi zeminin spesifik dayanm dahil malzemelerin seilmesi. Tasarmc yntemin zemin iyiletirilmesi veya yapsal tayc eleman olarak tasarlanaca konusunda karar verecek ve ikinci aama olarak dizayn iin nemli olan aadaki zellikler belirlenecektir; Zemin cinsi ve parametreleri Enjeksiyon zellikleri Zemm-Enjeksyon karmlar ( ksa ve uzun sreli dayanmlar ) elik donat, tip ve geometrisi Katk malzemesi Ta tozu Tayc olarak tasarlanacak stablize edilmi kolonlarn kapasite hesaplarnda ,tekil kazk tama gc hesaplarnda ki esaslar geerli olup toplam gvenli tama kapasitesi u ve eper srtnmesi ile belirlenecek olmakla beraber , zemin -imento (soil-crete ) malzemede zemin cinsi ,dozaj ve iletme parametrelerine ve karot deneylerine dayanarak gvenli olarak saptanacak deerden daha byk bir gerilme olmamas salanmaldr. Hesaplama ynteminde gurup eklindeki tayc elemanlarn toplam tama kapasitesinin tm tekil kazklarn toplam tama kapasitelerine eit olaca gz nne alnacaktr. Yapsal yk rijit bir gvde ile tayc tabaka iine girdii taktirde ,tm yk gvenli bir ekilde salam tabakalara aktarlm olup , bu ekilde oluacak oturma da elastik ksalma ile snrl kalm olur. Yk rijit bir gvde ile tayc olmayan bir zemin iersinde yzen kazklarla tatlyor ve kazklar tayc tabakaya girmiyorsa ykn byk bir ksm kolonlara aktarlmakla beraber ykn bir ksm zemine intikal eder ve reel oturma kolonlarnn elastik oturma deerinden daha byk olarak gerekleir. Esnek bir zeminde uniform bir yk tayc zemin tabakasna girecek ekilde aktarlyorsa farkl oturmalar meydana gelir. -326-

Ykle temel arasnda yeterli kalnlkta gronler bir tabaka varsa ,ykn bir ksmnn kolonlarla tanmas gerekleirken, nemli bir ksm da zemin tarafndan tanr.Gronler dolgu malzemesi jet-grout kolonlarn davrann daha uniform yapar. Kolon boyu arttka zemin gerilmesinin nemli ksmn jet-grout kazklar tam olur.Yapsal ykn rijit bir gvde ile salam tabakalara aktarlmas durumunda jet-grout kolonunun davran kazk uygulamalarnda olduu gibidir.Dier tm klarda kolonlarn varl ykle ilgili zemin davranna gre deien zel bir zemin iyiletirilmesi durumundadr. Jet -grout yntemiyle zemin iyiletirilmesi tama kapasitesi kazklar evreleyen snrlar iindeki alann hesaplanmasyla belirlenir.Doal zeminlerle bu tr iyiletirilmi zeminler arasndaki fark kompozit zeminler tanmlamasyla belirlenmektedir.Sonu olarak zemin iyiletirilmesi yklerin nemli bir blm jet-grout kolonlarla tattrlm ve oturmalarda azalma salanm olmaktadr. malat srasnda yapmla ilgili tm bilgiler dzenlenen formlara ilenmelidr.imalatta kullanlacak su/imento ve katk maddeleri nceden kontrol edilmeli , enjeksiyon esnasnda alma koullarndaki deiikliklerden kaynaklanacak hususlar ,harcn kusmas gzlenmeli ve not edilmelidir.Zemin st dzeyine kadar ykselen kolonlarn son ksmlan 50 cm kadar istenilen nitelikte olmayacandan krlmal ve gerekirse beton dklerek dzenlenmelidir. Yapm tamamlanan kolonun ap kadar yanna en az iki gnden nce yeni bir kolon yaplmamal , yksek basnl pskrtmenin pirizini tamamlamam kolonda tahribat yapabilecei gz nne alnarak planlama yaplmaldr.

-327-

KONTROL ve TESTLER Jet-Grouting yntemi ile yaplacak kolon ina veya zemin slah ilemleri uygulamann yaplaca zemin ile ilgili tm etd ve testlerin yaplm ve bunlarla ilgili deerlerin elde edilmi olmasn gerektirir. Aynca, her uygulama ncesi, sahada test kolonlar inas ve bunlarn hesaplanm deerleri karlayp karlamad gzlemlenmeli, parametrelerde gerekli optimizasyonlar yaplmaldr. Islah ileminin baars asndan aadaki testlerin yaplmas nerilir; Elastisite modlnn hesaplanabilmesi iin, basit basn- ekil deitirme testi. Uygulama ncesi elastisite modlnn tespiti iin basn deneyleri yaplarak Deformasyonlann hesaplanmas Beton ekme mukavemeti tayini (Brezilya testi) Drenajsz kayma dayanm testi, yaptrlmas nerilir. malat sonras yaplmas gereken deneyler ise aada yazlanlardr. Zemin -imento karm malzemelerin kalitesi ve dayanm Kolon boyu ve sreklilii Zemin -imento karm kolonunun geirimsizlii Jet-Grout kolonunun tama kapasitesi Dier kontroller ;

O Jet-Grout kolonunun kalitesini denetlemek amacyla yapmndan 28 gn getikten sonra kolonlardan temsili olarak karot alnarak daha sonra bu karotlar zerinde baz testlerin yaplmas o Kolon boy ve kesitinde ki olas dzensizlikleri saptayabilmek amacyla Pile Integry ve Sonic Test ynteminden yararlanlabilinir. O Jet-Grout kolonunun yapm tarihinden 1 ay sonra alnacak ykseklik/ap oran en az 2 olacak numuneler zerinde serbest basn ve elastisite modl tayini deneyleri yaplmaldr. O Geirimsizlik amacyla alan Jet-Grout kolonlarnda zemin -imento kolon kalitesini kontrol etmek iin karot deliklerinden sabit permaibilite deneyleri yaplarak geirimsizlik denenebilinir. o Tama amal Jet -Grout kolonlar zerinde gertmeli veya kabul edilebilir max oturmaya kadar ykleme yaplr. Kontrol deneylerinde ise proje kazklar zerine proje yknn en az birbuuk kat yklenmelidir. -328-

JET-GROUTING UYGULAMALARINA RNEKLER Yntemin en ok uyguland alanlar ; Derin temeller, Tnel kazs ncesi zemin slah ve tnel duvar takviyeleri, ksa duvarlar, Zemin suyuna geirimsiz perdeler, ev stabilizasyonu zemin ankrajlardr.

KAYNAKLAR 1. Burke, G.K. and Koelng, U.A., (1995), "Special Application for Jet Grouting: Underpinning, Excavation support and Groundwater Control", Proceedings of Canadian Geotechnical Conference, Vancouver, B.C., pp. 90-97. 2. http://www.keller~ge.co.uk/grouting2.html 3. http://brintex.com/tunnelling/uc2001jopabstracts.htm 4. ZetaZemin Teknolojisi A. Jet-Grout Teknii ve Uygulamalar Katal

-329-