T.

C GAZ NVERSTES TEKNK ETM FAKLTES

LSANS TEZ

HAVACILIK GAZ TRBNLER (JET MOTOR TRLER VE ALIMA PRENSBLER)

Ad ve Soyad: Onur KAMAZ Bilal AKYN Numaras: 061231037 061231004 Blm: Program: Tez Konusu: Metal Eitimi Metal retmenlii Havaclk Gaz Trbinleri

Tez Danman: Prof. Dr. A.Tamer ZDEMR

MAYIS 2011 ANKARA

ii

Onur KAMAZ & Bilal AKYN tarafndan hazrlanan HAVACILIK GAZ TRBNLER (JET MOTOR TRLER VE ALIMA PRENSBLER) adl bu tezin lisans tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Prof.Dr A.TAMER ZDEMR

Tez yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Metal Eitimi Blm, Metal retmenlii Programnda lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan:

ye

ye

ye

ii

TEZ BLDRM

Tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yaptm bildiririm.

ONUR KAMAZ & BLAL AKYN

iii

TEEKKR Lisans Program almalarmzda danmanlm kabul edip, her trl katk ve desteini salayan Sayn Prof. Dr. A.Tamer ZDEMRe teekkr ederiz.

Onur KAMAZ & Bilal AKYN

iv

HAVACILIK GAZ TRBNLER (JET MOTOR TRLER VE ALIMA PRENSBLER) (LSANS TEZ) GAZ NVERSTES TEKNK ETM FAKLTES MAYIS 2011

ZET
Uaklarda jet itmesi ilkesinden 1940'larda yararlanlmaya baland. II. Dnya Sava srasnda, pistonlu motorla alan uaklarn artk daha fazla

gelitirilemeyecei ortaya kmt. Geri o dnemde 2.000 kilowatt g retebilen pistonlu motorlar yaplabiliyordu, ama 3 ton arlndaki bu motorlar son derece byk ve karmakt; uaklarn giderek hantallamasna neden oluyordu. Artk daha kk ve daha hafif, ama daha etkili ve daha byk g reten motorlara gereksinim vard. Bu gereksinmeyi karlamak iin gaz trbinleri yaplmaya baland. 1930'larn bandan beri ngiltere ve Almanya'da uak tasarmclar bu tr motorlar zerinde almaktaydlar. Gaz Trbinleri, elektrik santralleri ve uaklarn tahrikinde veya eitli endstriyel uygulamalarda kullanlabilir. Gaz trbinlerinin sl verimi ve k gc trbin giri scaklklarnn artrlmas ile artar. Gelimi gaz trbinlerinde, trbin giri scaklklar kanat malzemesinin erime scaklndan olduka yksektir. Gaz trbin kanatlar, yksek scaklktaki gazlara maruz kalr ve iddetli sl gerilim ve yorulmaya urar. Scak gaz yolu paralarnda sl gerilim ve metal scaklklarnn kabul edilebilir seviyelerini korumak iin konveksiyon soutma, film soutma, arpma soutma, transpiration soutma ve bunlarn kombinasyonlar gibi yntemlerle soutma yapmak gerekir. Bu almada, kullanlan soutma yntemleri ve gaz trbinleri zerindeki etkileri incelenmektedir. Avantajlar ve dezavantajlar soutma yntemlerinin problemleri ile birlikte detayl olarak incelenmektedir. Gnmzde kullanm yerine bal olarak deikenlik gsteren s

deitiricilerin; dk maliyet, hafiflik, bakm kolayl, yksek enerji transferi, az

hacim kaplamas, arzu edilen nitelikler olup, kompakt s deitiricileri bu zellikleri tamaktadr. Sanayide kullanlan s deitirici ile uakta kullanlan s deitirici arasndaki farkllklardan ilk akla geleni, hacim ve arlktr. Yeni nesil uaklarda kompakt s deitiricileri younlukla kullanlmaktadr. Bu s deitiriciler hava-yakt-ya akkanlarnn muhtelif kombinezonlarndan oluur. Temel ama; snan elektronik devreleri soutmak, yalama sistemindeki artan scakl azaltmak, kabindeki iklimlendirmeyi salamaktr. Is deitiricisinin en uygun ekilde tasarm, ncelikle alma artlarnn tespit edilmesiyle mmkndr. Dizayn aamasnda, giri/k scaklklar, s deitirici llerinin her biri deiken olabileceinden bir ok hesaplamann yaplmas gerekli olmaktadr. Computational Fluid Dynamics, CFD Saysal Modelleme Teknii ile laboratuar sonularna ok yakn deerlerde s deitiricisi tasarm mmkn olmakta ve deien her bir parametrenin sonular kolaylkla alnmaktadr. F16 uaklarnda bulunan ve motor yalama sistemindeki yan scakln azaltmak iin kullanlan s deitiricisi, 217 adet boru eleman, bir gvde, bir eksenel perde ile 12 adet radyal perdeye sahiptir. Yan scakl motor alma artlarna bal deikenlik gstermekte olup, ortalama 403 K alma scaklna sahiptir. Ya scaklnn 422 K limitini gemesi kritik seviye olup ikiden fazla borunun tkanmas bu deerin almasna neden olduundan s deitiricisi kullanlamamaktadr. Tm s deitiricisinin modellenmesi yerine belirli bir kesit alnarak model ve hesaplamalar yaplarak tme gidilir. Ancak kesitin tm s deitiricisinin zelliklerini yanstmas gerekmektedir. Periyodik ak ve simetrik model durumunda daha ksa srede sonular alnabilmektedir.

vi

NDEKLER TEZ BLDRM ...............................................................................................................ii TEEKKR .................................................................................................................... iii ZET ................................................................................................................................ iv EKLLER DZN ........................................................................................................... x NSZ............................................................................................................................. xv SMGELER VE KISALTMALAR ................................................................................ xvi

1.0 GR................................................................................................................. 1 2.0 JET MOTORUNUN CADI ............................................................................. 2 2.1 Jet Motoru Teknolojisi ..................................................................................... 3 2.2 Jet lkesinin Uaklara Uygulanmas ................................................................. 6 2.3 Jet Motorunun alma lkesi .......................................................................... 7 2.3.1. Hava girii (Air inlet): .............................................................................. 8 2.3.2. Kompresr (compressor): ......................................................................... 8 2.3.3 Trbin (turbine):........................................................................................ 9 2.3.4 Motor mili (engine shaft): ......................................................................... 9 2.3.5 Nozzle:.................................................................................................... 10 2.4 Jet Motorlarinda Kullanilan Yakit: ................................................................. 12 3.0 HAVACILIK GAZ TRBNLER (JET MOTORLARI) ............................ 14 3.1. Genel Bilgiler ............................................................................................... 14 3.2 Gaz Trbinleri Termodinamik Prensipleri ...................................................... 16 3.2.1 Brayton evrimi : .................................................................................... 16 3.2.2 Regeneratrl Brayton evrimi ............................................................... 17 3.2.3 Ara soutmal, ara stmal regeneratrl Brayton evrimi ....................... 18 3.2.4 Gerek ve teorik evrimlerin mukayesesi ................................................ 19 3.3 Tepki Prensibi ............................................................................................... 20 3.3.1 Kompresrsz Jet Motorlar .................................................................... 23 3.3.1.1 Ramjet........................................................................................... 23 3.3.1.2 Pulsejet ......................................................................................... 27 3.3.2 Turbojet .................................................................................................. 28 3.3.3 Trbofan Ve Trboprop .......................................................................... 31

vii

3.3.3.1 Trbofan ....................................................................................... 31 3.3.3.2 Trboprop ..................................................................................... 32 3.3.4 Performans Kriterleri............................................................................... 34 3.3.5 Giri Verimi ............................................................................................ 41 3.3.6 Nozul Verimi .......................................................................................... 42 3.3.7 Tahrik Verimi ......................................................................................... 43 3.3.8 Arka Yanma ............................................................................................ 45 3.4 Gaz Trbin Kanatlarinda Soutma ................................................................. 46 3.4.1 Gaz Trbin Kanatlarnda Soutma htiyac .............................................. 46 3.4.2 Soutma le Salanabilecek Avantajlar ................................................... 49 3.4.3 Soutma Srasnda Karlalan Dezavantajlar ......................................... 51 3.4.4 Kanat Soutma Teknolojilerinin Geliim Sreci ...................................... 51 3.4.5 Gaz Trbin Kanatlarnda Is Transferi ..................................................... 53 3.5 Gaz Trbin Kanatlar Soutma Yntemleri .................................................... 55 3.5.1 ten Soutma Yntemleri ....................................................................... 57 3.5.1.1 Konveksiyon yoluyla soutma: ......................................................... 57 3.5.1.2 arpma soutma yntemi: ................................................................ 66 3.5.2 Dtan Soutma Yntemleri: ................................................................... 68 3.5.2.1 Film soutma yntemi : .................................................................... 69 3.5.2.2 Transpiration soutma ...................................................................... 80 3.6 KANAT SOUTMAYI ETKLEYEN TEMEL PARAMETRELER ............. 82 3.6.1 Kanat Malzemesi: ................................................................................... 82 3.6.2 Kanat geometrisi: .................................................................................... 82 3.6.3 Soutma Tipi: ......................................................................................... 83 4.0 JET MOTORLARINDA KULLANILAN ISI DETRC TPLER ..... 83 4.1 F110 Motorlar Is Deitiricileri ................................................................... 84 4.1.1 Is Deitirici Sisteminin rdelenmesi ...................................................... 84 4.1.2 Is Deitiricisi Verileri ........................................................................... 85 4.2 T56 Motorlar Is Deitiricileri ..................................................................... 86 4.3 J85 Motorlar Is Deitiricileri: ..................................................................... 90

viii

4.4 J79 Motorlar Is Deitiricileri ...................................................................... 93 4.5 CT7 Motorlar Is Deitiricileri .................................................................... 94 5.0 F110 MOTORU ISI DETRCS MATEMATK MODEL ................ 95 5.1 k scaklklarnn bulunmas ...................................................................... 95 5.1.1 Ya k scakl: .................................................................................. 95 5.1.2 Yakt ks scaklg: ................................................................................ 95 5.1.3 Ortalama scaklklar: .............................................................................. 95 5.1.4 Logaritmik scaklk fark: ........................................................................ 96 5.1.5 Boyutlar .................................................................................................. 97 5.1.6 Gvde ii ak alan hesab ...................................................................... 99 5.1.7 Gvde taraf edeer ap hesab .............................................................. 99 5.1.8 Gvde ktle ak .................................................................................... 99 5.1.9 Gvde Reynolds says ............................................................................ 99 5.1.10 Boru Reynolds says ............................................................................. 99 6.0 UAKLARDA YAYGIN OLARAK KULLANILAN MALZEMELER . 100 6.1 Nikel Alaimlar : ........................................................................................ 100 6.1.1 K Monel Nikel-Bakr Alam(66Ni - 29Cu - 3Al); ............................. 100 6.1.2 Inkonel Nikel - Krom Alam (76Ni - 16Cr - 8Fe) ; .............................. 100 6.1.3 Hastelloy Alam W (62Ni - 24.5Mo - 5Cr - 5.5Fe) ;........................... 101 6.1.4 Hastelloy Alam X (47Ni - 9Mo - 22Cr - 18Fe) ;.............................. 101 6.1.4.1 Yumuatma tavlamas; .................................................................... 101 6.1.4.2 Suni keltme; ................................................................................ 102 6.2 Titanyum Alaimlari: ................................................................................... 102 6.2.1 Titanyum Alamlarn yaps; ................................................................ 104 6.2.2 Titanyum - Alminyum Alamlar: ...................................................... 105 6.2.3 Titanyum - Zirkonyum Alamlar: ........................................................ 105 6.2.4 Titanyum - Kalay Alamlar: ................................................................ 105 6.2.5 Titanyum - Alminyum - Zirkonyum-Kalay Alamlar:........................ 105 6.2.5.1 % 99.0 Ti: ....................................................................................... 106 6.2.5.2 Ti - 6Al - 4V Alfa-Beta Tipi Alam: ............................................. 106 6.2.5.3 Ti - 5Al - 2.5Sn Alfa Tipi Alam: ................................................. 106

ix

6.2.5.4 Ti - 8Mn Alam: ........................................................................... 106 6.2.5.5 Ti - 7Al - 4Mo Alam: ................................................................. 107 6.2.5.6 Ti - 4Al - 4Mn Alam: .................................................................. 107 6.3. Alminyum Alaimlari; ............................................................................. 107 6.3.1 Dvme Alminyum Alamlar: .......................................................... 107 6.3.1.1 2014 Alam :(% 4.5Cu - % 0.8Si - % 0.8Mn - % 0.4Mg) .............. 107 6.3.1.2 2024 Alam :(% 4.5Cu - % 1.5Mg - % 0.6Mn) ............................. 107 6.3.1.3 5052 Alam :(% 2.5Mg - % 0.25Cr) ............................................. 108 6.3.1.4 6061 Alam:(% 1.0Mg -% 0.6Si - % 0.25Cu - % 0.025Cr) ........... 108 6.3.1.5 7075 Alam:(% 5.5Zn - % 2.5 Mn - % 1.5Cu - % 0.3Cr) .............. 108 6.3.1.6 7079 Alam (%4.3Zn - %3.3Mg - %0.6Cu - %0.2Mn - %0.2Cr)... 108 6.3.1.7 7178 Alam:(%6.8Zn - %2.7Mg - %2.0Cu - %0.3Cr) ................... 108 6.3.2.1 142Alam :(%4Cu - %2Ni - %1.5Mg) .......................................... 109 6.3.2.2 195 Alam: (% 4.5Cu) .................................................................. 109 6.3.2.4 220 Alam :(% 10Mg) .................................................................. 109 6.3.2.5 355 Alam :(% 5Si - % 1.3Cu - % 0.5Mg) .................................... 110 6.3.2.6 356 Alam :(% 7Si - % 0.3Mg) ..................................................... 110 6.4 Kompozit Malzemeler : ............................................................................... 111 KAYNAKLAR : ................................................................................................... 114 ZGEM :........................................................................................................ 115

EKLLER DZN EKL 2.1 GLOSTER-WHTTLE E 28/39U (LK NGLZ JET MOTORLU UAK) ................ 2 EKL 2.2 HENKEL HE 118 ( LK ALMAN BORBARDIMAN UAI)................................ 3 EKL 2.3 DOADA JET PRENSB (KALAMAR BALII) ................................................. 4 EKL 2.4 AEOLPL AYGITI (SKENDERYEL HERON LK OYUNCAI) ............................ 4 EKL 2.5 RUMSEY BUHARLA ALISAN TEKNES ......................................................... 5 EKL 2.6 GOVANN BRANCA TRBN ...................................................................... 6 EKL 2.7 ISAAC NEWTON'UN ATSIZ ARABA MODEL ................................................. 6 EKL 2.8 (TRBO JET MOTORUN KEST) .................................................................. 8 EKL 2.9 MOTOR HAVA GR (AR NLET) F104G STARFGHTER .......................... 8 EKL 2.10 EKSOZ ISI GSTERGES (SANTGRAT DERECE X 100) ................................ 11 EKL 2.11 A)NOZZLE DURUM GSTERGES B) NOZZLEIN KAPALI GRNM C) NOZZLEIN AIK GRNM ...................................................................... 11 EKL 2.12 A) YAKIT MKTAR GSTERGES (LBRE X 1000) B) YAKIT AKIMETRE (LBRE X 1000) ............................................................... 13 EKL 3.1 AIK EVRML GAZ TRBN MODEL........................................................ 14 EKL 3.2 BRLEK SSTEM GAZ TRBN ................................................................. 15 EKL 3.3 GAZ TRBN ALIMA PRENSBN GSTEREN KEST RESM..................... 16 EKL 3.4 BAST SABT BASIN GAZ TRBN ............................................................ 16 EKL 3.5 REGENERATRL BRAYTON EVRMN GSTEREN EMA ....................... 17 EKL 3.6 REGENERATRL BRAYTON EVRMNN P-V , T-S DYAGRAMLARI.......... 17 EKL 3.6 ARA SOUTMALI, ARA ISITMALI REGENERATRL BRAYTON EVRMN GSTEREN EMA............................................................................................. 18 EKL 3.7 ARA SOUTMALI, ARA ISITMALI REGENERATRL BRAYTON EVRMNN T-S DYAGRAMI ............................................................................................... 18 EKL 3.8 ETK (MPULSE) VE TEPK (REAKSYON) PRENSB ...................................... 20 EKL 3.9 KAPALI BR KAP ERSNDE YANMA ......................................................... 21 EKL 3.10 BR TARAFI AIK OLAN KAPTA YANMA (ROKET PRENSB)....................... 21 EKL 3.11 JET PRENSB .......................................................................................... 22 EKL 3.12 KOMPRESR .......................................................................................... 22 EKL 3.13 TURBOJET .............................................................................................. 22

xi

EKL 3.14 RAMJET .................................................................................................. 24 EKL.3.15 RAMJET EVRMNN T-S DYAGRAMI..................................................... 24 EKL 3.16 YKSEK SES ST RAMJET ..................................................................... 25 EKL 3.17 DA, RAMJET MOTORUNUN ISIL VERMNN, UU HIZINA BAIMLI DEM ......................................................................................................... 27 EKL 3.18 PULSEJET MOTORU ................................................................................ 28 EKL 3.19 PULSEJET MOTORUNUN HAVA GR VALF ............................................ 28 EKL 3.20 TURBOJET .............................................................................................. 30 EKL 3.21 TRBOJET MOTORUNUN P-V VE T-S DYAGRAMI ................................... 30 EKL 3.22 TRBOJET MOTORU ............................................................................... 31 EKL 3.23 TRBOFAN ............................................................................................. 32 EKL 3.24 N FANLI TRBOFAN MOTORU ............................................................. 32 EKL 3.25 TRBOPROP ........................................................................................... 33 EKL 3.26 TRBOAFT MOTORU (BR HELKOPTER GAZ TRBN) .......................... 33 EKL 3.27 HELKOPTER GAZ TRBN ...................................................................... 34 EKL 3.28 TAHRK VERM....................................................................................... 34 EKL 3.29 ETL TAHRK SSTEMLER .................................................................... 37 EKL 3.30 UU KOULLARI.................................................................................... 37 EKL 3.31 BR TRBOJET MOTORUNUN T-S DYAGRAMI ........................................ 41 EKL 3.32 GR KAYIPLARI ..................................................................................... 42 EKL 3.33 KISILMAMI VE KISILMI NOZULLARDA KAYIPLAR .................................. 43 EKL 3.34 DEK MOTORLARIN, UAK HIZINA BAIMLI TAHRK VERMLER ........ 44 EKL 3.35 BR TRBOPROPUN G VE YAKIT TKETMNN YKSEKLE BAIMLI DEM ......................................................................................................... 45 EKL 3.36 ARKA YANMA ......................................................................................... 46 EKL 3.37 GAZ TRBN LETMESNDE, BRM ZAMANDA YAKILAN YAKITTAN ELDE EDLEN G LE VERM ARASINDAK LKNN, TRBN GR-IKI SICAKLIKLARI VE BASIN ORANLARINA BALI OLARAK DEM..................... 47 EKL 3.38 BRAYTON EVRM ESASINA GRE ALIAN GAZ TRBN ERSNDEK KADEMELERE GRE BASIN, SICAKLIK VE AKI HIZI GSTERM ...................... 48 EKL 3.39 YILLARA GRE TRBN GR SICAKLII DEM ................................... 52

xii

EKL 3.40 TRBN GR SICAKLIININ YILLARA VE SOUTMA YNTEMLERNE GRE DEM ......................................................................................................... 53 EKL 3.40 ASKER, TCAR VE SANTRAL GAZ TRBNLERNDE TRBN GR SICAKLIININ DEM ................................................................................... 53 EKL 3.41 A, B, C RESMLER LE TRBN VE KANATLAR N KULLANILAN BAZI TERMLER GSTERLMTR. ............................................................................ 54 EKL 3.42 DE YZEYDEN TRBN KANADINA GEEN ISI MKTARI AAIDAK EKLDE FADE EDLEBLR. ............................................................................... 55 EKL 3.43 KANAT SOUTMASINDA KONVEKSYON SOUTMA SSTEMLER ............ 58 EKL 3.44 IKINTI TRBLATRL SOUTMA SSTEM .......................................... 59 EKL 3.45 IKINTILARIN DZL EKLLER ............................................................... 60 EKL 3.46 A) KANAT SOUTMA KANALINDAK KARILIKLI EPERLERNDE SMETRK (PARALEL) VE AIRTMALI IKINTI DZENLER B) AKIIN EMATK GSTERM60 EKL 3.47 KANAL NDE IKINTILARIN GRNM (SUNDBERG,2005) ................ 60 EKL 3.48 KANAL NDEK IKINTILAR ZERNDEN AKITA P / E'NN FONKSYONU 61 EKL 3.49 A, B) MATRKS SOUTMA YNTEMNDE SOUTUCU AKIKANIN AKIINI GSTEREN EKL.............................................................................................. 62 EKL 3.50 LATTCEWORK(VORTEX) SOUTMA YNTEM (LAGRONE,2004)............. 62 EKL 3.51 KANAT KUYRUK KENARINDAK PMLERN KEST RESM ........................... 63 EKL 3.52 PMLERN PARALEL VE AITMALI DZL EKLLER ............................... 63 EKL 3.53 KARE VE BAKLAVA DLM(ELMAS) PMLERN DZL EKL ..................... 63 EKL 3.54 KUYRUK KENARI SOUTMASINDA KULLANILAN ELPS PMLERN DZL 64 EKL 3.55 ARPMA SOUTMA, PM-FN SOUTMA VE FLM SOUTMA ................ 64 EKL 3.56 A) HAVA SOUTMALI 1.KADEME SABT KANATTAN HAVA IKII B) BUHAR SOUTMALI 1.KADEME SABT KANATTAN BUHARIN IKII .............. 65 EKL 3.57 ARPMA YNTEM LE SOUTMA .......................................................... 66 EKL 3.58 KANATTA ARPMA SOUTMA PRENSB ................................................ 66 EKL 3.59 ARPMA YNTEM LE SOUTMA .......................................................... 67 EKL 3.60 KANAT NDE ARPMA JETLER LE SOUTMANIN KEST RESM ............ 67 EKL 3.61 ARPMA JET AERODNAMN GSTEREN RESM ................................ 68 EKL 3.62 FLM SOUTMA YNTEM...................................................................... 69

xiii

EKL 3.63 KANAT SOUTMASINDA FLM SOUTMA YNTEM............................... 70 EKL 3.64 TEK VE OK SIRALI FLM SOUTMA YNTEM ........................................ 71 EKL 3.65 TEK SIRALI FLM SOUTMANIN DZAYN PARAMETRELER ....................... 73 EKL 3.66 SOUTMA FLMNN KANAT ZERNDEK YAPISI .................................... 73 EKL 3.67 SOUTMA FLMNN KANAT ZERNDEK YAPISI .................................... 74 EKL 3.68 SOUTMA FLMNN KANAT ZERNDEK YAPISI .................................... 74 EKL 3.69 SOUTMA FLM ETKNLNN MESAFEYE GRE DEM..................... 75 EKL 3.70 SOUTMA FLM ETKNLNN FLEME ORANI VE DELK IKI EKLLERNE GRE DEM ........................................................................... 75 EKL 3.71 OK SIRALI FLM SOUTMASI................................................................. 76 EKL 3.72 KANAT ZERNDEK SOUTMA FLM TABAKASI...................................... 76 EKL 3.73 OK SIRALI FLM SOUTMA ETKNLNN MESAFEYE GRE DEM... 77 EKL 3.74 FLM SOUTMALI KANADIN YZEYNDEK RENKLENDRLM AKIM ZGLER ......................................................................................................... 78 EKL 3.75 KANAT VE KANAT PLATFORMU FLM SOUTMA DELKLERNN GSTERM ...................................................................................................... 79 EKL 3.76 KANATLAR ARASINDAK AKIIN DAVRANII ............................................ 79 EKL 3.77 KANATLAR VE PLATFORM YZEYNDEK BOYUTLU AKI .................... 80 EKL 3.78 TRANSPRATON FLM SOUTMA ........................................................... 81 EKL 3.78 TRANSPRATON FLM SOUTMALI KANAT ............................................. 81 EKL 4.1. F16 UAKLARINDA KULLANILAN ISI DETRCS SSTEM EMASI [3] ..... 85 EKL 4.2 ISI DETRCS AKI SEMASI [4] ......................................................... 85 EKL 4.3 ISI DETRCS AKI EMASI [4] ......................................................... 86 EKL 4.4 T56 MOTORU YAKIT ISITICISI [5] .............................................................. 88 EKL 4.5 T56 MOTORU YA ISI DETRCS [5] .................................................... 88 EKL 4.6 YA SOUTMA VALF ............................................................................... 89 EKL 4.7 YA SOUTUCU EMASI .......................................................................... 89 EKL 4.8 J85 MOTORU YALAMA SSTEM [6] ........................................................ 91 EKL 4.9 J85 MOTORU ISI DETRCS [6] ............................................................ 92 EKL 4.10 J85 MOTORU ISI DETRCS (TAHLYE VALF KAPALI) [6] .................... 92 EKL 4.11 J85 MOTORU ISI DETRCS (TAHLYE VALF AIK) [6] ........................ 93

xiv

EKL 4.12 J79 MOTORU A/B ISI DETRCS [7] ................................................... 93 EKL 4.13 CT7-9C MOTORU ISI DETRCS [8] .................................................... 94 EKL 5.1 ISI DETRCS BOYUTLARI [4] ............................................................... 97 EKL 5.2 ISI DETRCS BOYUTLARI [4] ............................................................... 98 EKL 5.3 GEN DZL .......................................................................................... 98 EKL 6.1 UAKTA GENEL MALZEME DAILIMI ...................................................... 111

xv

NSZ

Dnyada, enerji retim ve havaclk sektrlerinde kullanlan en nemli makineler gaz trbinleridir. zellikle, elektrik enerjisi retimi ve uaklardaki itme kuvvetini salayan gaz trbinleri zerinde snrlar zorlayan bilimsel almalar byk bir hzla devam etmektedir. Amalarna gre ihtiya duyulan enerjiyi retmek iin kullanlan makinelerin verimi ve gc ok nemlidir. Dnya nfusu ve enerji tketimi hzla artmaktadr. Dengeli bir ekilde enerji ihtiyalarnn karlanmas gerekmektedir. Bu sebeple srekli olarak mevcut enerji kaynaklarn, kullanlabilir enerjiye dntren makineler tasarlanmaktadr. Tasarlanan bu makinelerin ortak zellikleri, daha az yakt kullanmak ve daha fazla enerji elde etmektir. Bu amala gaz trbin imalatlar da gaz trbin verimini ve k gcn artrmak iin aratrmalar yapmaktadrlar. zellikle trbin giri scaklnn artrlmas, hava basn orannn artrlmas ve malzeme teknolojileri konusunda aratrmalar srmektedir. Hem daha gl hem de daha verimli trbinler, gaz trbin retici ve kullanclarn enerji retim piyasasnda sz sahibi olmasn salayacaktr.

xvi

SMGELER ve KISALTMALAR
Cp p GT YO K G h k m P V p e L Nu q s T W w z Pr tr n s e ^ V p c m u, v, w A C Cp D Dh F h Sabit basnta zgl s Younluk Gaz trbini Yanma odas Kompresr Generatr Is transfer katsays zgl s oran Ktle Basn Hz kntlar aras mesafe knt ykseklii Kanat kanal genilii Nusselt says zgl s zgl entropi Scaklk G zgl i Ykseklik Basn oran Scaklk oran Verim Etkinlik Is transferi yzey alan younluu (m2 / m3) Is deitiricisi etkenlii Hidrodinamik viskozite (kg/s.m) Kinematik viskozite (m2 / s) Ktle younluu (kg/m3) Klerans Ktle debisi (kg/s) Akkann ortalama hz bileenleri Alan (m2) zgl sl kapasite [kJ/(kg.K)] Sabit basnta zgl sl kapasitesi [kJ/(kg.K)] ap (m) Hidrolik ap (m) Is deitiricisi dzeltme faktr Tanm katsays (W / m2 .K)

xvii

k LMTD m N Nu NTU Pr Re Q Q& T U

Is iletim katsays (W/m.K Logaritmik ortalama scaklk fark Ktle (kg) Boru demetindeki boru says Nusselt says Is transferi birim says Prandtl says Reynolds says Is transferi (kJ) Is akm (W) Scaklk (K) Toplam s gei katsays (W. m2 / K)

1.0 GR
Enerji retim ve tketim miktar, devletler arasnda gelimiliin en nemli gstergelerinden birisidir. Ancak, enerji retim ve tketim miktar gelimilii gsterse de, en ilkel davran olan savalarn da balca sebebi enerji kaynaklarna sahip olma hrsdr. Bu kadar nemli olan enerji kaynaklarnn dnyamzda snrl miktarda olmas, mevcut kaynaklarn verimli kullanlmasn gerektirmektedir. Ayrca, bu enerji kaynaklarnn kullanm evreyi kirletmekte ve ekolojik dengeyi bozmaktadr. Dolaysyla, enerji kaynaklarnn maksimum derecede verimli kullanlmas ile ayn i iin yaklan yakt miktar azalacandan evreye olan zarar da en aza indirilebilecektir. Havaclk sanayi ve elektrik enerjisi retimi sektrlerinde kullanlan ve bir enerji retim makinesi olan gaz trbinlerinin de geliimleri; verim ve g artnn yan sra iletme ve imalat maliyetinin drlmesi ynnde olmaktadr. reticilerin bu hedefleri salayabilmek iin yaptklar almalar genellikle yanma teknolojileri, malzeme ve soutma sistemleri zerinde younlamaktadr. Malzeme yapsyla, trbin paralarnn scakla dayanmnn artrlmas, hem maliyet hem de teknolojik adan snrlanmaktadr. Bu sebeple, malzemenin yksek scakla dayanm ancak soutma sistemlerinin iyiletirilmesi ile salanabilir. Malzeme, yksek scakla kar korunabildii lde gaz trbin giri scakl artrlabilir. Bu da gaz trbininin verimini artrr. Bu almann amac, gaz trbinlerinin en nemli paralarndan olan kanatlarn soutulmasnn verim ve g zerindeki etkisinin ve soutma yntemlerinin incelenmesidir.

2.0 JET MOTORUNUN CADI

Newtonun 3. hareket yasas olarak adlandrlan tezinin hayata geirilmesi iin yzyllarca bilim adamlar tarafndan urald. Yasann temeli her etkinin ayn byklkte ve ters ynde bir tepki douracayd. Bu temele dayanarak herhangi bir aracn arkasndan pskrtlen gaz veya bir svnn arac ters yne hareket ettirmesi gerekiyordu. lk buharl jet motoru 1781 ylnda bulundu ve bir gemide kullanld. Tabi ki bu asl devrim deildi, sadece bir n hazrlk niteliindeydi. Frank Whittle gerekten de ok byk bir baarya imza atarak bir icat gelitirdi ancak uzun yllar kabul grmedi. ngilterede yaayan Whittle 1928 ylnda uaklarn umasn salayan iten yanmal motorlar yerine gaz trbini ya da jet tahriki gibi sistemler zerine bir makale yaynlad. Aradan geen 1 yl gibi ksa bir srede de bu iki fikrinin birleiminden oluan jet motoruna g verilmesi iin gaz trbinini kulland. cat ettii ilk turbo jet motoru iin 1928 ylnn Ocak aynda bir patent bavurusu yapt ve 1931 ylnda bavurusu onayland. Gerek maddi skntlar gerekse cesaretsizlik nedeni ile 1936 ylna kadar hibir atlm gerekletirmedi ancak 1937de bir prototip retip 12 Nisanda halka tantt. ngilterede Whittle sayesinde 1941 ylnda Gloster-Whittle E 28/39u (ilk ngiliz jet motorlu uak) havalandrdlar.

ekil 2.1 Gloster-Whittle E 28/39u (ilk ngiliz jet motorlu uak) Tm bunlara ramen dnyann ilk turbo jet ua bu deildi. Almanyada yaayan Hans Von Ohain adndaki mucit 1933 ylndan beri jet motorlar zerinde almaktayd ve 1934 ylnda yapt turbo jet motoru iin patent almt.1939 ylnda ise Heinkel He 118in alt ksmna yerletirilen jet motoru ile deneme uuu yapmlar ve 3 gn sonra resmi uularn gerekletirmilerdi.

ekil 2.2 Heinkel He 118 ( lk Alman borbardman ua) Whittle ve Ohain birbirlerinden habersizce bulular zerinde almlard. Her ikisinin de Amerikaya g etmesi 1987 ylnda ortak bir almaya imza atmalarnn balangc olacakt. ABD havaclk ve Uzay Mzesi tarafnda her ikisi de dle layk grld. 2.1 Jet Motoru Teknolojisi Jet Motoru, uaklarn ve uzaya gnderilen roketlerin havada yksek hzla hareket etmesini salar. Tepkili motor olarak da bilinen jet motorunun alma ilkesini tam olarak anlamak iin nce cisimlerin gaz ya da sv gibi bir akkan iinde nasl yol aldna ilikin genel kurallar bilmek gerekir. Herhangi bir cismin, bir gazn ya da svnn iinde hareket edebilmesi iin, iinde bulunduu akkan gitmek istedii ynn tersine doru itmesi gerekir. rnein suda yzerken ya da sandalla giderken, suyu kol ve bacaklarmzla ya da krekle geriye doru iteriz; kular, havada durabilmek ve ileri doru uabilmek iin evrelerindeki havay kanatlaryla aaya ve arkaya doru iterler. Gemilerin ya da uaklarn pervaneleri de motorun gcn, suyu ya da havay geriye doru iten bir kuvvete dntrr. 17. yzylda bilim adam Sir Isaac Newton temel bir fizik yasas kefetti; buna gre doadaki her etki, kendisine eit byklkte ama ters ynde bir tepki dourur. Demek ki, bir pervanenin suyu ya da havay geriye doru itme etkisi yani kuvveti, pervanenin zerinde bu kez onu ileri doru srkleyen bir tepki kuvvetinin domasna yol aar. Pervane zerindeki tepki, pervanenin bal olduu gemiyi ya da ua hareket ettirir. Tepki kuvvetinin bykl iki eye baldr: Bunlar, arkaya doru itilen akkann miktar ile bu akkana kazandrlan ivmedir. Pervaneler genellikle ok

miktarda hava ya da su zerinde etki yapar ama bunlar ancak dk bir hzla geriye doru iter. Daha az miktarda akkan daha yksek bir hzla hareket ettirerek de ayn etki elde edilebilir. ok gl pskrme sonucu oluan iddetli hava ya da su akmna jet, bu pskrme sonucu doan tepki kuvvetinin geriye doru itme etkisine jet itmesi ve bu ilkeye dayal olarak alan motorlara da jet motoru denir.

ekil 2.3 Doada jet prensibi (kalamar bal)

Jet itmesine doada da rastlanr. ve mrekkepbal gibi yumuakalar ilerine ektikleri suyu geriye doru hzla pskrterek yer deitirirler. Jet itmesinden ilk yararlanan kii, M. 130. yzylda yaam olan Yunanl bilgin skenderiyeli Heron'dur. Heron ilgin bir oyuncak yapmt; Aeolipil denilen bu aygt, bir buhar kazan ile bu kazandan kan iki borunun ortasna yerletirilmi bir kreden oluuyordu.

ekil 2.4 Aeolipil Aygt (skenderiyeli Heron ilk oyunca) Borulara serbeste dnebilecek biimde tutturulmu olan kreden ayrca iki kk, daha dar ve kvrk boru kyordu. Kazann iindeki su, alttaki atein ssyla

kaynayarak buharlayor, buhar borularn iinden akarak kreye geiyor ve buradan da kk borulardan dar pskryordu. Pskrme sonucu oluan hava jeti de krenin ters ynde dnmesini salyordu. Gnmzde imenleri sulamak iin kullanlan dner fskiyeler de ayn biimde alr. Jet itmesini yararl biimde kullanan ilk mucit ise ABD'li James Rumsey oldu.

ekil 2.5 Rumsey Buharla alsan Teknesi Rumsey, 1787'de yksek basnla su fkrtan bir yangn sndrme hortumunun byk bir kuvvetle geriye, hortumu tutan itfaiyeciye doru itildiine dikkat etmiti. Bu gzleminden yararlanan Rumsey, bir tekneye bir buhar makinesi ile bir pompa yerletirdi; buhar makinesinin altrd pompa teknenin altndan su emiyor ve bunu gene suyun iinde geriye doru pskrtyordu. Rumsey teknesini Potomac Irma'nda baaryla yzdrd. Rumsey'in bu buluu ok uzun sre ilgi grmedi, ama gnmzde ayn bu ilkeye dayal olarak alan pek ok deniz motoru vardr. Bu tr teknelerde suyu pskrten memeler saa sola dndrlerek tekne istenilen ynde hareket ettirilebilir. Binlerce yl nce havai fiek roketlerinde bu prensibi kullanlan inliler, jet tahrikini biliyordu. 1629 ylnda, Giovanni Branca'da bu tarz bir trbin tasarlamtr (ekil 2.6). Isaac Newton, 1680 ylnda ortaya koyduu 3. hareket yasas ile jet tepkisinin olabilirliini belirtmi ve bu prensibe dayal atsz bir araba projesi yapmtr (ekil 2.7)

ekil 2.6 Giovanni Branca Trbini

ekil 2.7 Isaac Newton'un atsz araba modeli 2.2 Jet lkesinin Uaklara Uygulanmas Uaklarda jet itmesi ilkesinden 1940'larda yararlanlmaya baland. II. Dnya Sava srasnda, pistonlu motorla alan uaklarn artk daha fazla

gelitirilemeyecei ortaya kmt. Geri o dnemde 2.000 kilowatt g retebilen pistonlu motorlar yaplabiliyordu, ama 3 ton arlndaki bu motorlar son derece byk ve karmakt; uaklarn giderek hantallamasna neden oluyordu. Artk daha kk ve daha hafif, ama daha etkili ve daha byk g reten motorlara gereksinim vard. Bu gereksinmeyi karlamak iin gaz trbinleri yaplmaya baland. 1930'larn bandan beri ngiltere ve Almanya'da uak tasarmclar bu tr motorlar zerinde almaktaydlar. ngiliz mucit Frank Whittle 1930'da bir gaz trbini gelitirmi ve patentini almt; bu tr bir motor taklm ilk uak 1941'de yapld. Whittle'den ksa bir sre sonra almaya balayan Alman tasarmc Hans von Ohain ise gerekli mali destei daha ksa srede buldu ve ilk uan Austos 1930'da uurdu.

2.3 Jet Motorunun alma lkesi Whittle ile Ohain'in motorlar ayn ilkeye gre alyordu. Ksaca trbojet denilen trbinli jet motorlar, ayn dner mil zerine oturtulmu bir kompresr ile bunun arkasndaki bir trbin arkndan oluur. aft ya da rotor denilen bu mil dnerken kompresr motorun n tarafndan ieri hava eker ve bu havay iyice sktrr. Skm hava daha sonra yanma odasna gnderilir ve buraya pskrtlen gazyana benzer bir sv yakt olan jet yaktyla kartrlarak srekli olarak yaklr. Yanma srasnda kzgn gazlar oluur. Bu gazlarn yanma odasnn arkasndan hzla kamasna olanak tannr. Gazlar dar pskrrken bu arada trbinin kanatlarna arparak arkn ve onun bal olduu milin dnmesini salar. Mil dndke, ndeki kompresr altrr. Bylece, scak gazlarn itme kuvvetinin bir blmnden trbin arklarnn dndrlmesi ve kompresrn altrlmasnda yararlanlr; ama gazlarn asl byk ktlesi motorun arkasndan dar hzla pskrr. te bu hzl geri pskrmenin yol at tepki kuvveti ua ileri doru iter. Jet motoru byk ykseltilerde olduka verimli biimde alr; aslnda bu motorlarn verimi, hava souduka artar. Jet motorlaryla ses hznn iki ya da katna ulalr. Uygun bir tasarmla havann motora girii yavalatlabilir ve bylece uan hz ne olursa olsun havann kompresre ses hzndan daha dk bir hzla ulamas salanr. Daha sonra yanma odasnda snan havann pskrme hz tekrar artar, nk scak gazlar daha hzl hareket eder. Jet motoru aslnda basit bir makinedir; ama 1.300C'ye kadar kan scaklklarda altndan, bu scakla dayanabilen, sya kar direnli zel metallerden yaplmaldr. Pistonlu motorlarda pistonlarn hareket yn srekli olarak deiir; buna karlk jet motorlarnda srekli olarak ayn ynde dnen byk, tek bir hareketli para vardr. Bu nedenle jet motorlarnda anma ve ypranma daha azdr; daha az enerji kayb ve ok daha az titreim olur. Balangta jet motorlar askeri uaklarda zellikle de yksek hzn ok nemli olduu bombardman, avc ve keif uaklarnda kullanld. Ama birka yl iinde stnlklerinin anlalmasyla yolcu uaklarnda da kullanlmaya baland. Jet motorlaryla yolcu uaklar ok ykseklerde uabilir ve burada hava daha ince ve seyrek olduundan hava direnci de daha azdr, bu nedenle uaklar yksekte daha az yakt harcayarak, daha hzl yol alabilir. Yolcular sarsntsz, sessiz bir yolculuk kadar yolculuk sresinin ksa olmasna da nem verirler.

ekil 2.8 (Trbo jet motorun kesiti) 2.3.1. Hava girii (Air inlet): Hava girii, motora gereken havann girmesini salayan ve n ksmda uan performans dikkate alnarak ekillendirilmi olan blmdr. Bu blm uan ses hznn altnda (subsonic) ve ses hznn stnde (spersonik) umas dikkate alnarak farkl ekillerde tasarlanr.

ekil 2.9 Motor hava girii (air inlet) F104G Starfighter 2.3.2. Kompresr (compressor): Kompresr; motor mili zerinde sra halinde dizili disklerin ince d kenarlarna al olarak yerletirilmi pal ad verilen, gnmzde titanyumdan yaplan paralar, gelen havann akn hzlandrr ve ayn zamanda sktrarak hacmi klm, scakl artm bir ekilde yanma odasna gnderir.

lk jet motorlarnda kompresyon oran 5/1 gibi olduka dk bir seviyedeydi. Gnmz jet motorlarnda bu deer 44/1 gibi yksek bir orana ulamtr. Yksek kompresyon oran yksek irtifa uular iin ok nemlidir. nk 44/1 gibi bir kompresyon oran yksek irtifada yaklak olarak 54 santigrat derecedeki havay sktrdnda, motorun verimli almas iin havann gerekli s derecesine ykselmesini de salam olur. Kompresrn bu zellii alak irtifa uularnda motorun verimli almasn etkilemez. Genellikle jet motorlarnda kompresr diskleri iyi bir sktrma elde edilmesi iin iki ayr grup halinde sralanr. Yanma odas (combustion chamber): Yanma odalarna yksek basnta ve snm olarak gelen hava, pskrtlen yaktla karr ve yanma gerekletiinde ok yksek syla beraber ok byk bir genleme ve buna bal olarak ok hzl bir hava ak meydana gelir. Meydana gelen yksek s nedeniyle yanma odalar sya dayankl malzemeden yaplr. Yanma odalarna giden yakt miktar arzu edilen motor devri gz nnde tutularak gaz kolu ile pilot tarafndan ayarlanr. 2.3.3 Trbin (turbine): Yanma odasnda yandktan sonra meydana gelen scak ve basnl gaz daha sonra trbine gider. Trbin kademeleri, yanma odalarndan gelen yanm gazlar ayn basnla eksoz borusuna aktarr. 2.3.4 Motor mili (engine shaft): Motor boyunca yer alan mil zerinde bulunan kompresr ve trbin kademeleri ayn devirde dnerler.

10

ok yksek hzda dnen motor milinin yalanmasnn uak el

kitabnda (1 dash one) belirtilen deerlere gre yaplp yaplmad kokpitteki ya basnc

gstergesinden kontrol edilir. Ya basn gstergesi lmleri inch kareye pound PSI (Pound Square Ya basn gstergesi Inch) olarak gsterir. rnek; F 104G uaklarnda %100 RPMde ya basn deeri 40 PSIdr.

Motor

mili

zerinde

bulunan

kompresr ve trbin kademelerinin tur says kokpitte bulunan motor devir gstergesinden takip edilir. Jet motor devir gstergesi dakikadaki tur miktarn (Revolution Per Minute (Devir gstergesi) (% RPM) 2.3.5 Nozzle: Trbinden gelen scak ve yksek hzdaki yanm gazlar eksoz borusuna girerek nozzle dan dar kar ve bu tepki uan ileri doru hareket etmesini salar. Eksoz borusundaki ar snmay nlemek iin, n ksmdan giren souk havann bir blm gvdenin iinden eksoz borusunun d yzeyine ynlendirilerek soutma amacyla kullanlr. Eksoz borusundaki gazlarn ssnn normal deerlerde olup olmad kokpikteki gstergeden kontrol edilir. RPM) yzde deerinden gsterir.

11

ekil 2.10 Eksoz s gstergesi (Santigrat derece x 100) (Exhaust Gas Temperature "EGT") Nozzlelar sabit ve hareketli olmak zere iki eittir. Sabit nozzlelarn ap, motordan en iyi randman elde edilecek ekilde tasarmclar tarafndan belirlenir. After burnerl jet motorlarnda gaz kolunun konumuyla balantl olarak hidrolik sistem nozzle aar veya kapar. Gaz kolu after burner konumuna getirildiinde nozzle tam alr ve gaz kolunun after burner konumundan kmasyla motor devrine uygun oranda kapanr. Nozzlen bu hareketleri kokpitteki gstergeden kontrol edilir.

ekil 2.11 a)Nozzle durum gstergesi b) Nozzlen kapal grnm c) Nozzlen ak grnm Eer gaz kolu afterburner konumundan %100 devir veya altna getirildiinde nozzle kapanmazsa, motorda byk lde g kayb meydana gelir. Byle bir durumla karlaldnda, pilot yedek sistemi altrarak nozzlen kapanmasn salar.

12

2.4 Jet Motorlarnda Kullanlan Yakt: Piston motorlarda dk parlama zellikli AVGAS olarak bilinen yaktn kullanlmasna karlk, jet motorlarnda parlama derecesi yksek, kolay alev almayan ve tanmas daha gvenli yakt tr kullanlr. lk jet motorlarnda gazya veya gazyabenzin karmndan oluan yakt kullanlmaktayd. Gnmzdeki jet motoru yakt trleri ounlukla gazya esasldr. Askeri jet uak motorlarnda JP, sivil jet uak motorlarnda JetA ve JetB olarak snflandrlan yakt kullanlr. JetA; JP8 ve JetB; JP4 ile ayn trdendir. JP1: zellikleri Birleik Devletlerde 1944 ylnda belirlenmi, donma noktas 60 santigrat derece olan gazya esasl jet motor yaktdr. JP1 ok iyi kalitesiyle ve eksoz duman izinin az oluuyla bilinir. JP2, JP3 ve JP4: Daha sonralar nafta ve gazya karmndan 1945 ylnda JP2, 1947 ylnda JP3 jet motor yakt gelitirilmitir. Gazya ve benzin karml JP4 1951 ylnda kullanlmaya balanmtr. JP2, JP3 ve JP4n tutuma derecesi JP1e gre daha dktr. JP5: Yksek tutuma derecesi zellii nedeniyle daha gvenli olan JP5, uak gemilerinde konulu jet uaklarnda kullanlmaktadr. JP5in retimi dier JP serilerine gre daha pahaldr. JP6: jet motor yakt 1956 senesinde XB70 ua iin retilmitir. XB70 projesi iptal edilince JP6nn retimine de son verilmitir. JP7: 1970 ylnda SR71 Blackbird ua iin zel olarak retilmitir. JP8: 1990l yllarda JP4 formlnde deiiklik yaplarak gazya esasl JP8 retildi. JP8 ok yksek parlama dereceli, fazla kokan ve biraz yal zelliklere sahiptir. JETA: Sivil jet uak motorlarnda kullanlan JetA, JP8in benzeri olup gazya esasldr. JETB: Sivil jet uak motorlarnda kullanlan JetB, JP4n benzeri olup gazyabenzin karmldr. Jet uaklarnda yakt depo gstergesi ve ak metre lmleri Libre (Pound)

13

ekil 2.12 a)Yakt miktar gstergesi (Librex1000) b)Yakt Akmetre (Libre x 1000)

rnek: F-104G "Starfighter" uaklarnda; TIP TANK' l yakt yk 8,034 libre, PYLON TANK'l yakt yk 10,560 libre'dir. TIP TANK: Kanatlarn ucunda bulunan yakt depolar. PYLON TANK: Kanatlarn altnda bulunan yakt depolar.

14

3.0 HAVACILIK GAZ TRBNLER (JET MOTORLARI)

3.1. Genel Bilgiler Ak evrimli gaz trbin sistemini oluturan ana elemanlar, ekil 3.1'deki emada gsterildii gibidir; kompresr (K), yanma odas (YO), gaz trbini (T) ve generatr (G). Ancak uygulamada verim art ve kapasite art salayabilmek iin baka kompresr ve trbinler, ara stclar, ara soutucu ve yakt n stc eanjrleri de eklenebilmektedir.

ekil 3.1 Ak evrimli gaz trbin modeli Gaz trbinleri eitli zellikleri bakmndan aadaki ekillerde snflandrlabilirler:
a) Enerjinin verilii bakmdan : Sabit hacim gaz trbinleri Sabit basn gaz trbinleri

b) evrim eidine gre: c) Ak sistem gaz trbinleri Kapal sistem gaz trbinleri Birleik sistem gaz trbinleri

Mekanik dzenleri bakmndan : Tek aftl gaz trbinleri ki veya daha ok aftl gaz trbinleri Seri akl gaz trbinleri Paralel akl gaz trbinleri

d) Kullanlan elemanlara gre :

Basit gaz trbinleri Regeneratrl gaz trbinleri Ara soutuculu gaz trbinleri

15

Ara stcl gaz trbinleri

Aada bu gaz trbinlerinden birinin emas gsterilmitir.

ekil 3.2 Birleik sistem gaz trbini Gaz Trbinleri, g kayna olarak kullanlan pistonlu iten yanmal motorlarla karlatrldnda, salnm yapan paralarn olmay nedeniyle yksek dnme hzlarna ulalabilen, zgl ktle ve boyutlar bakmndan daha kk makinelerdir. Gaz trbinleri genellikle itici g ve elektrik enerjisi retimi alanlarnda kullanlmaktadr. tme gc, yksek hzda trbinden kan egzos gazlarnn bir lleden geerek genilemesiyle salanr. Bu trbinler genelde havaclkta kullanlr. Gnmz modern gaz trbinlerinin teorik evrimi Brayton evrimidir. Bu termodinamik evrime gre alan bir gaz trbini kesiti ekil 3.3'de

gsterilmektedir. Gaz Trbininin alma prensibi aadaki gibidir; Kompresr, atmosferden filtreleyerek ektii havay basnlandrarak yanma odasna gnderilir Yanma odasnda hava ile karan yakt yanar ve oluan yanm gazlar trbine gnderilir Yanma odasndan trbine gelen scakl ve basnc yksek gazlarn trbinden geerken s enerjisi, mekanik enerjiye dnr. i biten gazlar egzosa verilir.

16

ekil 3.3 Gaz trbini alma prensibini gsteren kesit resim 3.2 Gaz Trbinleri Termodinamik Prensipleri Gaz trbinlerinin teorik evrimi, balangta bir pistonlu motor olarak George Brayton tarafndan gelitirilen Brayton evrimidir. Bugn Brayton evriminin kullanm, sktrma ve genilemenin eksenel kompresrler ve trbinlerde olduu gaz trbinleri ile snrldr. Gaz trbinleri genellikle ak evrimde alrlar. 3.2.1 Brayton evrimi : Brayton 1873 ylnda ya yakt ile almak zere sabit basnta yanma ve tam genileme zellikleri olan bir motor gelitirdi. Bu motorda bir silindir, hava veya yanc karm sktrrken dier silindir de i silindiri olarak kullanlyordu. silindiri atmosferik basnca kadar genilemeyi salayacak kadar geniti. Kompresr, yanc karm karm alcya gnderiyor, karm buradan motora akarken ateleniyor ve yanma sabit basnta gerekleiyordu. Bu evrim gnmz gaz trbinlerinin teorik evrimi olarak kullanlmaktadr. ekil 3.4'de basit bir sabit basn gaz trbini sistem emas grlmektedir. Basit bir gaz trbini, ortak bir mile monte edilmi olan K kompresr, T trbini, YO yanma odas ve G k gc balantsndan olumaktadr.

ekil 3.4 Basit Sabit Basn Gaz trbini

17

3.2.2 Regeneratrl Brayton evrimi Gaz trbinlerinde trbinden kan egzos gazlarnn scakl, kompresrden kan havann scaklndan ok daha yksektir. Bu nedenle, kompresrden kan yksek basnl hava, regeneratr ad verilen ters akl bir s deitiricisinde trbinden kan egzos gazlar ile stlabilir. Bylece basit evrimdeki egzos gazlar ile evreye verilen snn bir blm yanma odasna giren havay stmak iin kullanlr. Bu ekilde, ayn net i iin yanma odasnda evrime verilen s azalr ve evrim verimi regeneratr kullanm ile artar. Regeneratrdeki en yksek scaklk, ideal durumda trbinden kan egzos gazlarnn scakl olan T4 scakl olabilir

ekil 3.5 Regeneratrl Brayton evrimini gsteren ema

ekil 3.6 Regeneratrl Brayton evriminin P-v , T-s diyagramlar Regeneratrl Brayton evriminde gerekleen ilemler aadaki gibidir. 1-2 2-5 5-3 3-4 4-6 6-1 Kompresrde hava izantropik olarak sktrlr Sktrlm havaya regeneratrde sabit basnta enerji verilir Yanma odasnda sabit basnta sisteme enerji verilir Yanm gazlar trbinde izantropik olarak geniler Sabit basnta, egzos gazndan regeneratrde sktrlm havaya enerji verilir Sabit basnta sistemden evreye enerji verilir

18

3.2.3 Ara soutmal, ara stmal regeneratrl Brayton evrimi Bir gaz trbini evriminin net iini bulmak iin, kompresr ii trbin iinden karlr. Bu nedenle net iin artmas trbin iinin ve kompresr iinin azalmasyla gerekleebilir. Havay sktrmak iin gerekli i, sktrma ilemini kademelerde yaparak ve kademeler arasnda havay soutarak azaltlabilir. Bu ileme ara soutmal ok kademeli sktrma ilemi ad verilir. Benzer biimde, belirli bir basn aralnda alan bir trbinin yapt i, genilemeyi kademelerde yaparak ve kademeler arasnda gaz starak artrlabilir. Bu ileme ise ara stmal ok kademeli genileme ilemi ad verilir. Ara soutma ve ara stma yapld zaman, akkan, basit evrime oranla kompresrden daha dk, trbinden ise daha yksek bir scaklkta kar. Bu durumda, kompresrden kan sktrlm hava ile trbinden kan egzos gaz scaklklar arasndaki fark ykseldii iin evrime bir regeneratr eklenmesi yararl olur.

ekil 3.6 Ara soutmal, ara stmal regeneratrl Brayton evrimini gsteren ema

ekil 3.7 Ara soutmal, ara stmal regeneratrl Brayton evriminin T-s diyagram Ara soutmal, ara stmal regeneratrl Brayton evriminde gerekleen ilemler aadaki gibidir; 1-2 Kompresrde hava izantropik olarak sktrlr

19

2-3 3-4 4-9 9-5 5-6 6-7 7-8 8-10

Sabit basnta hava soutulur Kompresrde hava izantropik olarak sktrlr Sktrlm havaya regeneratrde sabit basnta enerji verilir Yanma odasnda sabit basnta enerji verilir Yanm gazlar trbinde izantropik olarak geniler Yanma odasnda sabit basnta enerji verilir Yanm gazlar trbinde izantropik olarak geniler Sabit basnta, egzos gazndan regeneratrde sktrlm havaya enerji verilir Ara soutma ve ara stma, gaz trbini evriminin geri i orann olumlu ynde

etkiler. Fakat bu, sl verimin de artaca anlamna gelmez. Gerekte, ara soutma ve ara stma, regenerasyonla birlikte uygulanmad zaman sl verim her zaman azalr. Bunun nedeni, ara soutmann evrime s verilen ortalama scakl azaltmas, ara stmann ise evrimden s atlan ortalama scakl ykseltmesidir. Bu nedenle gaz trbini uygulamalarnda ara soutma ve ara stma yaplyorsa sisteme bir regeneratr eklenmelidir 3.2.4 Gerek ve teorik evrimlerin mukayesesi Gerek evrimin performans aadaki nedenlerle teorik evrimlerinkinden farkldr: Teorik evrimde sktrma ilemi srasnda kinetik enerji deiimi ihmal edilir. Ancak turbomakinelerde akkan hzlar yksek olduunda kinetik enerji deiimi ihmal edilemez. Ayrca ilemler tersinmez adyabatik olduu iin entropide art olmaktadr. Yanma odalar emme ve egzos kanalar ve s eanjrlerinde srtnmeden dolay basn kayplar oluur. Yataklarda ve mekanik aksamda srtnme kayplar oluur. Scaklk ve kimyasal kompozisyondaki deiimlere bal olarak akkann C p ve k deerleri deimektedir. Genel olarak, normal alma basn ve scaklk blgesinde sabit basn zgl ss (Cp ) sadece scakln fonksiyonudur. Ayn zellik (k) iin de dorudur. Hava/yakt oran azaldka Cp artmakta, k azalmaktadr. Gerek yanma ileminde verim kayplar olaca iin ekserji analizi de yaplarak yanma verimi saptanmaldr.

20

3.3 Tepki Prensibi Gaz trbinlerinin uak ve benzeri ulam aralarnn glendirilmesinde kullanlmasna II. Dnya Savann sonlarna doru balanmtr. Bu aralar iin gerekli olan itme kuvvetinin nemli bir blm motordan darya atlan egzoz gazlar tarafndan salandndan, bu alanda kullanlan gaz trbinleri daha ok tepkili (reaksiyonlu) motorlar olarak adlandrlrlar. ekil 3,8de etki (impulse) ve tepki (reaksiyon) prensipleri aklanmtr. Pistonlu iten yanmal motorlarla glendirilen uaklar 800 km/h'e kadar hz yapabilirlerken, tepkili motorlu bir uak 3000 km/h 'e kadar hz yapabilmekte ve hatta bu hz bile snr saylmamaktadr. Hzdaki bu fark, tepkili motorlarn pistonlu iten yanmal motorlara oranla daha az arlk ve basit konstrksiyonla daha yksek gler retebilmelerinin bir sonucudur.

ekil 3.8 Etki (impulse) ve tepki (reaksiyon) prensibi Tepkili motorlar, jet yakt ad verilen ve gazyana benzeyen bir yaktn yaklmasyla aa kan enerjiyi kullanarak, motordan geen havann

momentumunu artrmak yoluyla itme kuvveti salayan motorlardr. Momentum (H), hareket halindeki bir cismin hzn sabit tutabilme zelliidir ve cismin ktlesi ile hznn arpmna eittir. H=mxC (3.1) Burada; H: momentum, kgm/s, m: ktle, kg, C : hz, m/s, dir. Hz gibi momentum da vektrel bir byklktr. Tatn n tarafndan tepkili motora giren havann, nce kompresrde sktrlarak ve ardndan yanma odasnda ierisine yakt kartrlp yaklarak toplam enerjisi artrlmaktadr. Yanma odasndan kan yksek basnl scak gazlar; nce

21

kompresr (baz uygulamalarda, fan veya pervaneyi de) eviren trbinde, ardndan da itmeyi salayan tahrik llesinde (nozulunda) geniletilerek i retmektedirler. Birinci Blmde de belirtildii gibi, g kaynanda tepki prensibinden yararlanma dncesi, gnmzden ok nceye, M.. 130'lu yllarda skenderiyeli filozof Heron'un tasarlad basit tepki trbinine kadar varmaktadr. Tepki prensibi, balon biimli kap rneiyle daha iyi aklanabilir. ekil 3.9'deki gibi, balon tipindeki sabit hacimli kapal bir kap ierisine, yakt ve oksijenden oluan yanc bir karm doldurulmu olsun. Bu karm bir buji tarafndan atelenecek olursa, yanmayla birlikte gazlar hzla genileyeceinden, basn artacak ve bu basn dzenli bir biimde her yne dalacaktr. Ancak;

ekil 3.9 Kapal bir kap ierisinde yanma Yzeylere gelen kuvvetlerin her ynde karlkl olarak birbirini dengelemesi nedeniyle, kapta herhangi bir hareket eilimi grlmeyecektir. imdi de, ekil 3.10'te olduu gibi, bir nceki kaba benzer yapda, ancak bir tarafnda k az (lle, nozul) bulunan bir kab dikkate alalm. Karmn atelenmesi ve yanmasna bal olarak hzla genileyen gazlar, yksek bir hzla k azn terk ederler. k azndaki gaz basncnn serbest braklmas sonucu; kar taraftaki basn dengesiz kalarak, kab, gaz knn tersi ynde hareket ettirmeye alacaktr. Aka anlalaca gibi bu etki, yalnzca i artlara bamldr ve itmenin neye kar yapld, yani d evre hakknda yorum yaplmamtr. Kald ki bu motor, komple vakumda daha da etkilidir.

ekil 3.10 Bir taraf ak olan kapta yanma (roket prensibi)

22

ekil 3.10'te grlen kabn hareketi, ierisindeki basncn abucak azalmas yznden, ksa sreli olacaktr. Bu problem, kabn ierisindeki yanmann, dolaysyla basncn srekliliini salamak zere, ekil 3.11'te grld gibi, kaba srekli olarak hava ve yakt pompalanmas ile giderilebilir. Bylelikle, kaptan gazlarn knn (jet) sreklilii de salanm olacaktr. Jet motorlarnda havann pompalanmas ilemi, ounlukla ok kanatkl bir kompresr tarafndan yaplmaktadr. ekil 3.12'te grld gibi, genellikle motorun n tarafna yerletirilen ve yksek hzlarda dnen kompresr, ok byk miktarlardaki havann motordan gemesini ve ierideki yksek basncn korunmasn salamaktadr.

ekil 3.11 Jet prensibi

ekil 3.12 Kompresr

ekil 3.13 Turbojet Bu aamaya kadar, balon tipindeki jet motoru, nemli bir eksikliin dnda tamamlanm olmaktadr. Bu eksiklik, kompresr eviren elemandr. Kompresr

23

nedeniyle ne doru akamayan, sadece arkaya doru akabilen scak gazlarn yolu zerine, bir rzgar ark (uygun adyla bir trbin) yerletirilecek olursa, yksek hzl scak gazlardaki enerjinin nemli bir ksm tutulabilir. ekil 3.13'da grld gibi, dnen trbin, bir aft araclyla hareketini kompresre ve dier baz donanmlara iletecektir. Geriye kalan enerji, gazlar kabn k azndan (lleden, nozuldan) hzla darya atar. Lleden atlan gazlarn hzlar ne kadar yksek olursa, itme kuvveti (thrust) de o kadar fazla olur. 3.3.1 Kompresrsz Jet Motorlar Balktan da anlalaca gibi, bu motorlarda kompresr yoktur. Havann sktrlmas, uan ileriye oln hareketine gre ters ynde hareket eden havann, kinetik enerji dnmne bal olarak gereklemektedir. Bu etkiye "ram etkisi" denmektedir. Kompresrsz jet motorlar, uaa uzunlamasna olarak monte edilmektedirler. Uak yksek hzla uarken, motora giren hava, atmosfer basncndan daha yksek bir basnca ykseltilerek yanma odasna gnderilmekte; yanma sonucu snp genileyerek, k nozulundan yksek bir hz ve dk basnta motoru terk etmektedir. Kompresrsz jet motorlar; Ramjetler, Pulsejetler olmak zere iki grupta deerlendirilebilirler. 3.3.1.1 Ramjet ekil 3.14'de, bir ramjetin ematik resmi grlmektedir. Bu motorun ierisinde kompresr ve trbin niteleri bulunmamaktadr. Bernoulli teoremine gre, hava ak ile tanan enerji sabittir. Bu motordaki ak, kararl ve srtnmesiz olarak varsaylrsa, motor ierisindeki kesit alannn uygun deiimiyle hz azaltlarak zgl basn art veya basn azaltlarak hz art salanabilir. ekil 3.14'de grld gibi, kesiti nce genileyen sonra da daralan bu motorda, hava ak nce yavalatlp basnc artrldktan sonra, ierisine yakt enjekte edilip yaklarak s verilmekte, k kesitinin daraltlmasyla da gazlarn basnc drlerek hzlar artrlmaktadr.

24

ekil 3.14 Ramjet Atmosferik hava, 1 no'lu difzrde P1 basncndan P2 basncna kadar sktrldktan sonra, ierisine sv yaktn enjekte edildii 2 no'lu yanma odasna gelir. Yanma, teorik olarak sabit basnta gerekleir. Yanma sonucunda genileyen yanma rnleri, 3 no'lu k nozulundan darya atlrlar. Bu tip jet motorlar, ilk harekete geme ve dk hzlarda alabilme yeteneinden yoksundur. Giri hava basncn salayabilmek iin, motorun belirli bir hza ulatrlmas gerekmektedir. Bu ise, baka tip bir ilk hareket ve hzlanma motorunu gerektirmektedir. Ramjet evriminin T-s diyagram, ekil 3.15'de grld gibidir. 1-2 ilemi, havann difzrde izentropik olarak sktrlmasn; 2-3 ilemi, yanmaya bal olarak sabit basnta s verilmesini; 3-4 ilemi, yanma rnlerinin k nozulunda izentropik olarak genilemesini; 4-1 ilemi de, rnlerin sabit atmosferik basnta soumalarn gstermektedir. Ramjet evrimi, tpk daha nce grlen sabit basn evrimine benzemektedir. (2.36) eitlii dikkate

ekil.3.15 Ramjet evriminin T-s diyagram

25

alndnda, bu evrimin sl veriminin, basn oran, B= P2/P1 e bal olduu grlr. Bu ise, uan hz arttka basn orannn artmas ve buna bal olarak sl verimin ykselmesi demektir.

ekil 3.16 Yksek ses st ramjet Ramjet motorlarn ses alt (subsonic), dk ses st (low supersonic) ve yksek ses st (high supersonic) olmak zere temel eidi bulunmaktadr. Temel tasarm farklar, difzr, egzoz nozulu ve yakc tipindedir. Ses alt hzlarda alabilen ramjetler daha ok helikopterlerde kullanlmakta ve rotorlarn d ularna monte edilmektedir. Dk ses st hzlarda (1 mach ... 2 mach aras) alabilen ramjetler ise daha ok askeri amal pilotsuz uaklarda kullanlmaktadr. Daha ok deneysel uaklarda kullanlmakta olan yksek ses st hzlarda alabilen ramjetlere "scramjet" (Supersonic Combustion Ramjet) de denmekte ve al tr labilmeleri iin 2 mach'n zerindeki hzlara ulalmas gerekmektedir, ekil 3.16. Hidrojen yaktllarla 6 mach'n zerindeki hzlada alabilmektedir. Ramjetin sl veriminin uan hzna baml deiimi, aadaki gibi belirlenebilir: Eer, uaa giren havann hzna C, yanma odasna giren hava hzna da C2 denirse, genel enerji denklemi yardmyla;

olacaktr. Burada;

(5.1)

h2, hj: izentropik sktrma sonu ve balangcndaki (yani difzr k ve giriindeki) entalpilerdir. Daha nce olduu gibi, burada da, havann sabit s kapasiteli ideal bir gaz olduu varsaylrsa;

26

h2-h1= Cp(T2-T1) yazlabilir. Bylece;

(5.2)

Cp(T2-T1)= (5.3) Yazldktan sonra her iki taraf CpT1 e blnerek;

Ve

yazlabilir. Sabit basn evriminin sl verimi, (2.36) eitlii ncesinde olduu gibi;

Olduundan, (5.4) eitlii, bu formldeki yerine yazlrsa;

olur.

(5.4) Yanma odasndaki ok dk hz (C2C1) ihmal edilecek olursa, sl verim biiminde sadeleecektir.

(5.6)

27

ekil 3.17 da, Ramjet motorunun sl veriminin, uu hzna baml deiimi Basn orannn uu hzna olan bamll ise, (3.34) ve (5.4) eitlikleriyle belirlenebilir:

(5.7) 3.3.1.2 Pulsejet ekil 3,18 de grlen pulsejet motoru, ekil 3.19'deki gibi zel bir valf mekanizmasyla donatlm ve bylelikle yanma odasnn difzrden ayrlmas salanmtr. Bu motorda, sktrma ileminin ramjete oranla gelitirilmi olmasna kar, devaml g retiminden yoksundur. Motor hava ierisinde ilerlerken, n taraftaki basn art supaplar aar ve hava yanma odasna girite yakt spreyi ile kararak yanc karm oluturur. Yanmayla birlikte, hzl bir genileme ve uygun k nozulu sayesinde, basn ykselerek supaplar kapatr.

28

ekil 3.18 Pulsejet motoru

ekil 3.19 Pulsejet motorunun hava giri valfi genileyen gazlar bylece k nozulundan hzla darya atlrlar. Genileme sonucunda gazlarn basnc tekrar atmosfer basncna, hatta hareket halindeki gazlarn ataletleri ve soumann etkisiyle, atmosfer basncnn da altna der. Bu durumda, darya doru olan ak durarak, supaplar tekrar alr ve atmosferik hava tekrar ieriye alnr. evrimlerin bu ekilde tekrar, dakikada 3000 dolayndadr ve evrim, daha nce verilen sabit hacim gaz trbini evrimine benzemektedir. G retimindeki kesintiler ve konstrksiyon glkleri nedeniyle pulsejetler, geni uygulama alan bulamamlardr. 3.3.2 Turbojet

29

Trbojet, jet motor tipleri iinde en ok kullanlandr. Bu motorun ana paralar resimde gsterilmitir. Hava ram jettekiyle ayn ii gren bir delikten ieri girer ve girerken skr. Bu sktrma etkisi, aracn hz yznden, uu srasnda nemli lde artar. Hava, hava giriinden eksen tipinde ok evreli bir kompresre geer. Orada yeniden sktrlan hava, iinde yaktn yakld bir yanma odasna geer; bu, scakln ve gazn hacminin artmasna yol aar. Sonra gaz, trbin iinde ksmen genleir. Trbinin grevi, kompresr ve teki yardmc paralar altrmaktr. Eksoz borunda, basn enerjisi kinetik enerjiye dnr. Roket motorundaki gibi, buradaki itme. Gene karlan eksoz gaznn ktlesi ile eksoz hznn (v) arpmna eittir: F = m.v / t Resim 3b' de kuramsal termodinamik evrim grlmektedir. 1.2 erisi basnc gsterir (erinin birinci blm hava giriiyle elde edilir). 2-3 izgisi belli bir hacim ve Scaklk artna yol aan yanmay gsterir. Bu evreyi trbinde balayp eksoz borusunda tamamlanan 3-4 genleme evresi izler. 4 no'lu nokta, gazn atmosfere km gsterir. 1-4 izgisi tmyle kuramsaldr; devreyi kapar ve atmosfere (ikan gazn svlamasn gsterebilir. Aslnda. atmosfer koullarndaki hava, 1 noktasnda izilmitir. Motorun almasn incelemeyi kolaylatrmas iin, burada devre kapal olarak gsterilmitir. Oysa gerekte, etkin sv her zaman bir evrimden tekine deitirildii iin, devre aktr. stelik modern jet motorlar, anlatlan yaln motorun gelitirilip deitirilmi biimleridir; bu dzeltmeler, motorun saklayabilecei frlatma gcn artrmak iin yaplr.

30

Resim 3a bir trbojet motorudur. ekil 3.20'te, bir trbojetin ematik resmi grlmektedir. Motorda; yakt deposundan yanma odasna gelen yakt, kompresrden gelen sktrlm havayla kararak yanar. Yanma rnleri, trbin ve nozulda genileyerek i yaptktan sonra darya atlrlar.

ekil 3.20 Turbojet Motorun sl verimi, havann daha nceden sktrlmasyla artmaktadr. Bu nedenle

hava; zel bir trbin tarafndan dndrlen, santrifj

ya da

aksiyal bir kompresr tarafndan sktrldktan sonra yanma odasna gnderilir. ekil 3.21'te, P-v ve T-s diyagram grlen trbojet motorunun evrimi, u ilemlerden olumaktadr:

ekil 3.21 Trbojet motorunun P-v ve T-s diyagram 1-a, difzrde izentropik sktrma, A-2, kompresrde izentropik sktrma, 1-3,yanma odasnda sisteme sabit basnta s verilmesi,

31

1-5,trbinde izentropik genileme, B-4, k nozulunda izentropik genileme, 4-1,sabit basnta atmosfere s atlmas. Grld gibi, bir trbojet motorunun evrimi, sabit basnta yanmal bir gaz trbininin evriminden farkl deildir. Bu nedenle, daha nce sabit basn gaz trbinlerine uygulanan tm kurallar, trbojet evrimine de uygulanabilir.

Gnmzde, yksek hzl uaklarda kullanlan en yaygn motor tipi trbojet motorlardr. ekil 3.22'te bir trbojet motoru grlmektedir.

ekil 3.22 Trbojet motoru (MTU - J79-I7A, arka, yanmal maks. Tepki 79,6 kN, maks. Kuru tepki 52,8 kN, zgl yakt t. 23,8 g/kNs, hava debisi 77 kg/s, devir 7685 1/min, trbin giri scakl 1265 K, boy 5301 mm, maks. ap 992 mm, ktle 1724 kg) 3.3.3 Trbofan Ve Trboprop 3.3.3.1 Trbofan Trbofan itme kuvveti oluturmas da, byk lde trbo jetinkine benzemektedir. Ancak, burada itme kuvvetini oluturmak zere motor tarafndan ivmelendirilen havann nemli bir blm, genellikle motorun n tarafna yerletirilen bir fandan gemektedir, ekil 3.22. Fan tarafndan sktrlan hava, yanma odas ve trbin ksmndan bamsz olan fan k kanallarndan geerek, geleneksel pervanelerdeki gibi itme kuvveti olutururlar. Sonuta, trbofanlar, daha fazla hava ktlesini, fakat trbojete oranla daha dk k hznda olmak zere ivmelendirirler. Bu ise, trbojete oranla

32

daha yksek tahrik verimi, daha yksek kalk ve trmanma kuvveti ve daha dk grlt dzeyi demektir. ekil 3.23'de gerek bir trbofan motoru grlmektedir.

ekil 3.23 Trbofan

ekil 3.24 n fanl trbofan motoru (MTU -CF 6, maks. kalk tepkisi 226,9 kN ve zgl yakt t. 11,0 g/kNs, maks.seyir tepkisi 48 kN ve zgl yakt t. 18,5 g/kNs, kalk hava debisi 661 kg/s, kalk toplam basn oran 29,6:1, kalk fan basn oran 1,72:1, kalk kompresr devri 7685 1/min, kalk fan devri 3887 1/min, yksek basn trbini giri scakl 1610 K, boy 4648 mm, maks. ap 2390 mm, fan ap 2195mm, ktle 3892 kg) 3.3.3.2 Trboprop Basit anlamda, pervaneyi (propeller) eviren, trbin tipi bir uak motorudur, ekil 3.25. Trboprop motorlarda, tahrik kuvvetinin ok nemli bir blm pervanede retilmektedir. Egzoz nozulundan kan gazlar da bir miktar itme kuvveti salamaktadr. Pervane, baz motorlarda dorudan doruya kompresr trbini aftna, baz modellerde ise, kompresr trbininden sonra ak yoluna yerletirilen serbest g trbinine balanmaktadr. aft k balants olan, pervaneyi veya

33

helikopter uygulamasnda olduu gibi, dner kanatlan eviren motorlara, "trboaft" da denilmektedir. ekil 3.26'da bir trboaft (helikopter gaz trbini) grlmektedir

ekil 3.25 Trboprop

ekil 3.26 Trboaft motoru (bir helikopter gaz trbini) (MTU - MTM 380, maks. kalk gc 772 kW, acil maks. g 1000 kW, hava debisi > 3 kg/s, basm oran 13:1, g trbininin devri 22000 1/min, kompresr trbini giri scakl 1400 K, boy 990 mm, maks. ap 475 mm, ktle 145 kg)

34

ekil 3.27 helikopter gaz trbini 3.3.4 Performans Kriterleri ekil 3.28'de grlen tahrik kanal yardmyla aada aklanacak eitlikler gelitirilebilir. Havann motora bal giri hzma Ca, gazlarn uaktan k hzna da Cg denirse, basitletirmek amacyla ktle debisinin (m) deimedii varsaylarak, momentum deime miktarna baml net itme kuvveti: Ft= m (Cg-Ca) olacaktr. momentimi direnci" olarak tanmlanmaktadr. (5.8)

(5.7) eitliindeki m Cg terimi, "yaln momentum itme kuvveti", m Ca 'da "emme

ekil 3.28 Tahrik verimi

35

Eer egzoz gaz basnc (Pg), atmosferik basnca (Pa) kadar geniletilmezse; gazlarn atmosfere k kesitinde bu basn farknn oluturaca; Ag(Pg-Pa) deerinde, ilave bir basn itme kuvveti oluacaktr. Bylece, momentum itme kuvvetiyle basn itme kuvvetinin toplam olan net itme kuvveti; FT= m (Cg - Ca) + Ag(Pg - Pa) (5.9) olacaktr. Burada; FT: net itme kuvveti, N, m: alma maddesinin ktle debisi kg/s, Cg: gazlarn uaktan k hz, m/s, Ca: havann motora bal giri hz, m/s, Ag: k kesit alan, m2, Pg: gazlarn k basnc, Pa, Pa: ortam basnc, Pa,dr.

RNEK PROBLEMLER PROBLEM 3.1 Trbojet motorlu bir uan yapmakta olduu bir uula ilgili olarak aadaki deerler bilinmektedir: Havann motora bal giri hz, Gazlarn uaktan k hz alma maddesinin ktle debisi Gazlarn k basnc k kesit alan Ortam basnc Ca= 1000 km/h Cg = 2600 km/h m = 40 kg/s Pg = 44,7 kPa Ag = 0,2 m2 Pa = 44,6 kPa

Uan motorunun net itme kuvveti ka kN dur? ZM Uan hz; Ca= 1000/3,6 = 416,67 m/s ve Gazlarn uaktan k hz; Cg = 2600/3,6 = 722,22 m/s, deerleri yerine yazlarak, bulunur.

36

Uan sabit hzda ve ykseklikte umas durumundaki itme kuvveti, uan ayn hzdaki diren kuvvetine eit ve ters ynldr. Eer Pg = Pa olacak dzeyde tam genileme oluyorsa, bu durumda (5.8) eitlii uygulanr. (5.9) no'Iu eitlikten de aka grlecei gibi, gerekli itme kuvveti, yksek hzl gaz jeti ve kk ktle ak ile salanabilir. Bu durumdaki sorun, bu iki deikenin en uygun kombinasyonunun ne olacadr. FT = m (Cg - Ca) + Ag(Pg - Pa) FT = 40 (722,22 - 416,67) + 0,2 (44700 -44600) = 12 242 N = 12,24 kN Tahrik verimi (P), kullanlabilir tahrik enerjisinin, bu enerjiyle gaz jetinin kullanlmayan kinetik enerjisinin toplamnn yarsna orandr.

(5.10) (5.8) ve (5.10) no'lu eitliklere gre aadaki genellemeler yaplabilir: Ca = 0 olduunda (statik koullarda), F, maksimum deerine ularken, p = 0 olmaktadr. Cg /Ca = 1 olduunda, p maksimum deerine ularken, itme kuvveti sfr olmaktadr. Bu koullarda, Cg nin Ca dan byk olmas; ancak, aralarndaki farkn ok byk olmamas gerektii sylenebilir. Tahrik sistemlerinin, ekil 3.29'de grld gibi, eitli yaplmalarnn nedeni de budur. Trbojetlerde; ktle ak oranlar azalrken, itici jet hzlar artmakta ve yksek uu hzlar elde edilmektedir. ekil 3.30'de, eitli motorlarla elde edilen uu koullar grlmektedir. Tahrik verimi, ua ilerletmek iin kullanlan itici sistemin verimliliinin bir lsdr ve e ile gsterilen motor veriminden farkldr. Motor verimi (e) nin hesaplanmasnda yakt tketiminden yararlanlmaktadr. Sisteme yaktla salanan enerji; mf. H, dur. Burada;

37

ki aftl (twin spool)

ekil 3.29 eitli tahrik sistemleri

ekil 3.30 Uu koullar M f: yaktn ktlesel debisi, kg/s, Hu: yaktn alt sl deeri, kJ/kg, dr.

38

Yaktla salanan bu enerji, itici kinetik enerjiye dntrlmektedir. Kinetik enerji;

olduuna gre, motor verimi;

(5.11) biiminde yazlabilir. Toplam verim (0); diren kuvvetini karlamak iin yaplan iin, yaktla salanan enerjiye orandr ve;

(5.12) Veya ; 0 = p .e (5.13)

(5.14) Trbo motorlu uaklar iin dier bir performans parametresi de, zgl itme kuvveti (Fst) dir. zgl itme kuvveti, birim ktlesel hava debisiyle elde edilen itme kuvveti olarak tanmlanmaktadr ve birimi, Ns/kg 'dr.

(5.15) dir. Burada; Ft: net itme kuvveti, N, M a: havann ktle debisi, kg/s,dr. zgl itme kuvveti, motor boyutlaryla ilgili bir gstergedir. zgl itme kuvveti byk olan motorlar; daha kk boyutlu, hafif ve ayn zamanda kk n alanl demektir. Bu ise, hafifliin ve aerodinamik diren kuvvetinin nemli olduu uaklar iin nemlidir.

39

zgl yakt tketimi; birim itme kuvvetine kar birim zamanda ktlesel olarak tketilen yakt miktardr ve birimi, kg/Ns 'dir Bu deer ok kk olduundan, yerine daha ok, bunun 3,6. 106 kat olan kg/kNh birimi kullanlmaktadr.

(5.16) dr. Burada; sfc: zgl yakt tketimi, kg/kNh, f: yakt/hava ktle oran, Fst: zgl itme kuvveti, Ns/kg dr. Havaclkta, birok durumlarda mach says (M) da byk nem tamaktadr. M = Ca/Cs Cs = Burada; Ca: uu hz, m/s, Cs: ses hz (kritik hz), m/s, k: adyabatik s, R: gaz sabiti, J/kgK, T: ortamn mutlak scakl, K, dir. PROBLEM 3.2 Trbojet motorlu bir uak aadaki koullarda umaktadr: Uu hz Nozul kndaki gaz hz, Hava debisi, Yakt debisi, Atmosferik koullar, Hu = 43000 kJ/kg, k = 1,4, Ca = 1300 km/h (361,1 m/s) Cg = 2970 km/h (825 m/s) m = 45 kg/s m f = 0,7 kg/s Pa = 25kPa, Ta = 220K (5.17) (5.18)

R = 287 J/kgK

tme kuvvetini ve gcn, Tahrik verimini, motor verimini ve toplam verimi, mach saysn hesaplaynz.

40

ZM tme kuvveti: Ft= m (Cg- Ca) = 45 (825 - 361,1)= 20 880 N = 20,88 kN tme gc: Pt =Ft. Ca = 20,88. 361,1 =7359,77 kW

Motor verimi:

Toplam verim:

Mach says: M = Ca/Cs Cs = = = 297,3 m/s

M= 361,1/ 297,3 =1,215 olur. PROBLEM 3.3 7010 m yksekten umakta olan bir uan hz 900 km/h olduuna gre, bu uuun mach says katr? ZM Uan hz; Ca = 900/3,6 = 250 m/s ve 7010 m deki ses hz, Ek B.T deki uluslararas standard atmosfer izelgesinden; a = 312,2 m/s, dir. Deerler yerine yazlrsa, mach says; M = Ca/Cs = 250/312,2 = 0,8 bulunur.

41

3.3.5 Giri Verimi Uan ileriye doru olan hznn etkisi nedeniyle, giri ksmnn ayr bir eleman olarak dikkate alnmas gerekmektedir. ekil 3.31'te, basit bir trbojet motorunun, ideal T-s diyagram grlmektedir. Giri ilemi, basit olarak izentropik bir ilem olarak deerlendirilebilir. Is veya i transferi olmadndan, durgunluk scakl sabittir. Ancak; srtnmeye veya sper sonik uulardaki ok dalgalarna baml olarak, durgunluk basn kayb olmaktadr. Giri, dk hzlarda nozul gibi grev yaparak, giri hava hzn Cadan C1e ykseltirken; normal hzlarda difzr gibi grev yaparak, hava hzn Ca dan C1 e azaltr ve basnc da Pa dan Pn ye ykseltir. Kompresr ve evrim hesaplamalarnda, ram basn art olarak tanmlanan toplam basn art (P01- Pa) nn bilinmesi gerekmektedir.

ekil 3.31 Bir trbojet motorunun T-s diyagram Giri verimi olarak ounlukla, scaklk artyla ilgili izentropik verim ifadesi kullanlmaktadr. Giri kayplar, ekil 3.32'n yardmyla aklanabilir. ekilden,

yazlabilir. Buradaki T01 scakl, izentropik ram sktrma sonu scakldr. T01 scakl, T01 ile ilikilendirilerek, izentropik giri verimi;

biiminde yazlabilir. Buradan da;

42

ekil 3.32 Giri kayplar yazlabilir. Bu durumda dinamik scakln bir katsaysdr. Bylece, giri basn oran;

(5.19)

(5.20) biiminde de dzenlenebilir.

(5.21) 3.3.6 Nozul Verimi Trbin kndan atmosfere ka kadar olan ksm, genellikle tahrik nozulu olarak deerlendirilmektedir. Buna gre, difizr ve tekrar stc gibi blmler de nozulun blmleri olarak deerlendirilirler. Buradaki nozul deerlendirmesi, kesiti, daralan (yaknsak) nozul zerinde yaplacaktr. Nozul verimi ifadesinde de, yine ounlukla izentropik verim dikkate alnmaktadr. ekil 3.33'te, kslan ve kslmayan nozullardaki kayplarn T-s diyagramlar grlmektedir.

43

ekil 3.33'in yardmyla nozulun izentropik verimi,

eklinde yazlabilir. Bu durumda T5 scakl iin,

(5.22)

ekil 3.33 Kslmam ve kslm nozullarda kayplar T05 = T04 olduundan bu deer ayn zamanda ktaki gaz hznn (Cp2/2 Cp ) da scaklk edeeridir. Kritik basn oranlarna kadar, (5.22) eitliindeki P5 basnc Pa ya eit ve basn itmesi sfr olacaktr. Kritik basncn zerinde nozul kslr. P5, kritik Pc deerinde, C5 ise, ses hznda ( 3.3.7 Tahrik Verimi ekil 3.34'de, deiik tip motorlarn tahrik verimlerinin uak hzna baml deiim grafikleri grlmektedir. Pervane (propeller) li uaklar, daha dk hzlarda yksek tahrik verimi gelitirme yeteneine sahiptirler. Ancak; pervane u hznn ses hzna ulamas nedeniyle, 550 km/h' in zerindeki hzlarda verimi hzla azalmaktadr. Bunun aksine; saf trbojet motorlarnn tahrik verimleri, yksek hzl gazlardaki enerjinin ounun evre havasyla ) kalr.

44

ekil 3.34 Deiik motorlarn, uak hzna baml tahrik verimleri etkileimi sonucunda kaybolmas nedeniyle, dk hzlarda dktr. Uak hz gazlarn k hzna yaklatka enerji kayb azalmakta ve tahrik verimi giderek artmaktadr. Tahrik verimini artrmak zere gaz k hzn azaltmak iin, 1960'h yllarn banda iki yaklam uygulanmtr. Bunlar; ki kompresr kullanp, dk basn kompresrnden kan havann bir ksmn ikinci kompresrn evresinden geirdikten sonra, yanma odas ve trbin ksmna gndererek scak havayla kartrmak,kompresrn nne fan kademeleri eklemektir. Bu deiiklikler, temel trbojet motoruna oranla grlt dzeyinin azalmas gibi bir avantaj da salamtr. 1960'l yllarn sonuna doru, artan tahrik verimi ve daha iyi zgl yakt tketimi ihtiyac; by-pass (baypas) prensibinin

yaygnlatrlarak, byk n fanlarn kullanlmasn gerekli hale getirmitir. Sonuta by-pass oranlan, 0,5 'ten 5 'lere ykselmitir. ekil 3.35'de, bir trbopropun g ve yakt tketiminin ykseklie baml deiim grafii grlmektedir. 7000 m 'ye kadar ykseklik arttka

45

ekil 3.35 Bir trbopropun g ve yakt tketiminin ykseklie baml deiimi k gc azalmakta, ancak, yakt tketimi buna oranla daha fazla azaldndan, zgl yakt tketimi 7000 m civarnda minimum dzeye inmektedir. 3.3.8 Arka Yanma Arka yanma (afterburning) veya tekrar stma (reheat), uan kalk, trmanma veya askeri uaklarn savama performansn gelitirmek zere motorun temel tepkisini artrma metotlarndan birisidir. Arka yanma, egzoz gazlarnn scakln ve dolaysyla hzn artrmakta ve bunun sonucu olarak motorun tepkisi artmaktadr. Arka yanma, motorun toplam arln ve yakt tketimini artrma eiliminde olduundan, en iyi sonular, sadece ksa sreli arka yanma ile elde edilmektedir. Arka yanma, trbin k ile jet borusu itici llesi arasnda uygulanmakta ve yanmay gerekletirmek zere egzoz gazlarndaki yanmam oksijenin kullanlmas esasna dayanmaktadr. ekil 3.36'da, arka yanmann prensibi aklanmaktadr. Trbinden kan gazlar, jet borusuna 250...400 m/s hzlarla girerler ve bu hzda kararl bir alevin srdrlmesi mmkn deildir. Bu nedenle, ak arka yanma snrna gelmeden nce geniletilerek hz drlr ve basnc artrlr. Ancak, bu hz bile yanmann srdrlebilmesi iin fazladr. Bu olumsuzluu gidermek zere yakclarn bulunduu blgeye bir alev kararllatrc eklenmitir. Arka yanma alev scaklklar

46

1700C gibi yksek scaklklara ulatndan, yakclar genellikle borunun orta ekseni civarna yerletirilirler. Bylece, trbinden kan nispeten souk gazlar bu scak ksm ile boru yzeyi arasndan akarak, yzey scaklnn gvenli dzeyde kalmasn salar.

ekil 3.36 Arka yanma 3.4 Gaz Trbin Kanatlarnda Soutma 3.4.1 Gaz Trbin Kanatlarnda Soutma htiyac Gaz trbinleri, havaclkta, elektrik retim santralinde ve endstriyel uygulamalarda kullanlr. Gaz trbinlerinde kullanlan hava temel olarak ana grevi vardr. Bunlardan birincisi yanma iin gerekli oksijeni salamaktr. kinci olarak ise yksek scaklklara maruz kalan paralarn bu scaklklar nedeniyle zarar grmesini nlemek iin soutma grevi yapmaktr. Son olarak ise trbinin belirli blmleri arasnda szdrmazln salanmas iin szdrmazlk havas olarak kullanlr. Gaz trbinlerinin sl verimi ve k gc, trbin giri scakl ile doru orantl olarak artar. Bu nedenle sl verim ve k gc nemli lde gaz trbini giri scaklna bal bir fonksiyondur. Dier bir deyile, trbin giri scaklnn arttrlmas, gaz trbini performansn artrmadaki anahtar teknolojilerden biridir. Aadaki formlasyonlarda trbin giri scaklnn verim ve k gc zerindeki etkisi grlmektedir.

47

Sabit basnta Pr = P2 / P = P3 / P4 basn(sktrma) oran, tr = T3 / T1 scaklk orandr. k zgl s oran ve Cp zgl sdr. Gaz trbinlerinde evrim verimi trbin giri scakl ve basn oranna byk lde baldr. Turbojet makineler iin nemli bir parametre olan zgl i (14) denkleminde grld gibi scaklk ve basn orannn bir fonksiyonudur. (12) ve (14) denklemlerinde T3 trbin giri scaklnn art i ve verim ifadelerinin bymesine sebep olmaktadr

ekil 3.37 Gaz trbini iletmesinde, birim zamanda yaklan yakttan elde edilen g ile verim arasndaki ilikinin, trbin giri-k scaklklar ve basn oranlarna bal olarak deiimi

48

Gaz trbini evrimindeki en yksek scaklk, yanma ilemi sonucunda oluan trbin giri scakldr. Bu scaklk, trbin kanat malzemelerinin dayanmyla snrldr. Snrlanan bu scaklk deeri ayn zamanda evrimin basn orann da snrlamaktadr. Trbin giri scakl ve evrim basn oran deiiminde g ve verim art iin optimum bir alma noktas olduu ekil-3.1 grlmektedir. Yksek yanma odas k scaklklar ile gaz trbini veriminin gelitirilmesi ve bylece yakt/hava orannn drlmesi salanabilir. Benzer olarak, havaclk uygulamalarnda yksek scaklk itme kuvvetinin artrlmasn salar. Gelimi gaz trbinlerinde trbin giri scaklklar kanat malzemesinin erime noktas scaklndan ok yksektir. Bu durumda trbin kanatlarnn ve dier scak gaz yolu ekipmanlarnn zarar grmemesi ancak uygun bir yntemle ve gereken miktarda soutulmasyla salanabilmektedir. leri teknoloji gaz trbinlerinde trbin giri scaklnn yansra verim ve k gcn arttrabilmek amacyla kompresr sktrma oran da yksek tutulmaktadr.

ekil 3.38 Brayton evrimi esasna gre alan gaz trbini ierisindeki kademelere gre basn, scaklk ve ak hz gsterimi Gerek alma prensibine gre bir gaz trbinindeki, kompresr ve yanma odasnn giri-k, trbin rotor giri, trbin k ve egzos ksmlarnda tespit edilen basn, scaklk ve hz deiimleri ekil 3.38'de gsterilmitir. Yanma odas ierisindeki yanma sonras gazlar, kompresrden gelen hava ile soutulmakta ve trbine soutulmu olarak gnderilmektedir. Bunun sebebi ise, yaklak 1800 oC'ye ulaan gazn soutulmadan gnderilmesi halinde trbin scak gaz yolu zerindeki paralarn eriyecek olmasdr. Trbin ierisindeki kanatlar, alma esnasnda temel olarak aadaki zorlamalara maruz kalrlar;

49

1.Mekanik zorlanmalar Srnme: Yksek scaklkta sabit (yada belirli ynde deiken) yk altnda kalan malzemede meydana gelen deformasyon ekli Yorulma: Malzemenin tekrarlanan ykler altnda deforme olmas 2. Isl zorlanmalar Oksidasyon: Malzemelerin oksijen ile reaksiyona girerek eksik elektron seviyesine inmesidir. Yksek scaklk korozyonu: Malzemelerin yksek scaklk etkisiyle kimyasal reaksiyon gstererek bozunmas; (bazen yksek scaklk nedeniyle hem oksidasyon hem de redksiyon yani malzemenin elektron almas) yksek scaklk korozyonu olarak deerlendirilir. Gaz trbin giri scaklnn artmas, ayn zamanda trbin kanatlar ve scak gaz yolu zerindeki dier ekipmanlarn maruz kald ve yukarda aklanan zorlamalarn etkisini de ciddi lde arttrmaktadr. Ve bundan en ok nasibini alan da trbin kanatlardr. Bu durum gz nne alndnda; trbin kanat malzemesinin iyiletirilmesi , kanat kaplamalar ve kanat soutma yntemleri konular zerinde mhendislik almalar younlatrlmtr. Gnmzde, malzeme teknolojisi olduka ileri dzeylere ulamasna ramen gaz trbinlerinin giri scaklklar, kanat malzemelerinin dayanma scaklklarndan ok daha yksektir. Bu nedenle, ileri malzeme teknolojisi ile retilen trbin kanatlarnn da mutlak surette soutulmas gerekmektedir. Soutmann bu denli nemli olmas, gaz trbini reticilerini zellikle kanat soutma teknolojileri konusunda youn aratrmalar yapmaya yneltmitir. 3.4.2 Soutma le Salanabilecek Avantajlar Yukarda bahsedildii gibi gaz trbini giri scakl, gerek trbin paralarnn mr gerekse trbin verimi ve k gc zerinde en etkili parametredir. Trbin giri scaklnn artmas veya azalmas ise trbin paralarnn dayanm ile doru orantl olarak gelimektedir. Trbin paralarnn dayanm ise, kullanlan malzeme bileimine, imalat yntemine ve maruz kaldklar scakln azaltlabilmesine baldr. Trbinde kullanlan paralardan olan trbin kanatlar ise hem mekanik hem de sl zorlanmalara maruz kaldklarndan en kritik paralar olmaktadr. zellikle rotor kanatlar hem basnl gazn oluturduu mekanik zorlamaya maruz kalmakta

50

hem de yksek hzda dnmenin etkisiyle oluan merkez ka kuvvetlerinin etkisi altnda bulunmaktadr. Bu nedenle en kritik paralar olarak kabul edilmektedir. Bu paralarn maruz kald scaklk etkisiyle oluan sl zorlanmalar en aza indirmenin yolu ise trbin kanatlarnn soutulmasdr. Trbin kanatlarnn soutulmas ile aada belirtilen avantajlar salanabilecektir. Malzeme mr uzatlabilir: Ayn yanma odas giri scaklna sahip trbinlerde trbin kanatlarnda uygulanacak doru bir soutma yntemi ile trbin kanadnn mr ok daha uzun olacaktr. Kapasite kullanm faktr arttrlabilir: Trbin kanatlarnn soutulmas ile trbin periyodik bakmlarnn ve kanatlarn deitirme srelerinin daha uzun aralklarla gerekletirme imkan doacandan bakm sreleri ksalacak ve dolaysyla nitelerin emreamadelik sreleri (alma sresi) ve kapasite kullanm faktrleri arttrlabilecektir. Bakm maliyetleri azaltlabilir: Trbin kanatlarnn soutulmas sayesinde hem malzeme mrnn uzayaca hem de emre amadeliklerin artacan belirtmitik. Bu sayede bakm maliyetleri hem zaman, hem malzeme hem de iilik asndan ciddi oranda decektir. Trbin k gc arttrlabilecektir: Trbin kanatlarnn uygun bir yntemle soutulmas ile istendii takdirde daha yksek trbin giri scaklklarnda trbinin almasna imkan salanabilir. Daha yksek scaklklarda ise gazn i grme potansiyeli ve trbine verilen s enerjisi artacandan trbin k gcde buna bal olarak artacaktr. Trbin verimi artacaktr: Daha nceki konularda trbin giri scakl ile verim arasndaki iliki teorik formlasyonlarla ak bir ekilde gsterilmiti. Buna gre trbin kanatlarnn soutularak daha yksek trbin giri scaklklarnda allmas doal olarak trbin veriminin de artmasn salayacaktr. letme birim retim veya hizmet maliyetleri decektir: Gaz trbini kanatlarnn soutulmas ile salanan tm bu avantajlar doal olarak trbinlerin kullanm amacna bal olarak sunulan hizmetin (havaclk vb.) veya yaplan retimin (elektrik santrali, g retim trbinleri vb.) birim maliyetlerinin dmesini salayacak ve iletmenin piyasa koullarnda rekabet etmesinde ciddi avantajlar salayacaktr

51

3.4.3 Soutma Srasnda Karlalan Dezavantajlar Soutma iin kompresrden ekilen hava nedeniyle trbin k gcnde bir miktar d yaanmaktadr. Soutma amacyla kullanlan hava yanm gazla kartnda yanm gazn entalpi ve basn deerinde kk de olsa bir de neden olmakta , bu da k gcn olumsuz ynde etkilemektedir. Kompresrden soutma iin ekilen hava bazen yanma odasna giren akn deimesine neden olduu iin yanma odasndaki akn bozulmasna yol aabilmektedir. Yukarda saylan dezavantajlar, soutmada kompresr havas yerine eksoz gaznn kullanlmas ile belli lde giderilebilir, ancak bu uygulamann da baz dezavantajlar douraca muhakkaktr. Trbin kanatlarnda soutma yntemlerinin uygulanmas yatrm

maliyetlerinde de arta sebep olmaktadr. Bu dezavantajlar gz nne alnarak yaplacak olan bir soutma dizayn ile en optimum sonulara ulalmasn mmkn olacaktr. 3.4.4 Kanat Soutma Teknolojilerinin Geliim Sreci Gaz Trbin kanatlarnn soutulmas ile ilgili tarihsel sre aadaki gibi gelimitir. Hava soutmal trbin kanatlar ilk olarak 1929 ylnda retilmitir. Kanatlar soutulmu ilk turbo jet trbin ise II. Dnya savandan ksa bir sre nce retilen Alman sava uanda kullanlmtr. Bu makinede, trbin kanatlarnda soutma uygulamann amac trbin giri scakln ykseltmekten ziyade, scaklk dayanm dk olan malzemelerin kullanmna olanak salamakt. II. Dnya savandan sonra, gaz trbini malzemeleri ve paralarn soutulmas alanlarndaki aratrmalar tmyle evrim verimini artrmak iin yaplmtr. 1947 ylnda NASA, kanat soutmas ile ilgili deneysel almalar zerine gizli olmayan birka rapor yaynlad. Bu raporlar, gaz trbini kanat soutulmas konusunda yaynlanan ilk literatr dkmanlardr. Modern gaz trbinlerinde 1960 ylndan sonra yaplan aratrmalar neticesinde trbin giri scaklnda her yl ortalama 20 oC art salanmtr. 1960'l yllarn banda General Electric (GE) firmas tarafndan 1.kademe kanatlarda hava soutmas, endstriyel tip trbinlerde kullanlmaya balanmtr. Trbin scak gaz yolu ekipmanlarnn soutulmasnda kullanlan hava kompresrden

52

salanmaktadr. Bununla birlikte GE firmas gaz trbininde su ile soutmadaki geliime nclk etmi ve ilk laboratuar modelini 1973'de test etmitir. Kanat soutma gaz trbin mhendisliinde srekli ve hzla gelien bir alandr. Son yllarda litaratre girmi en nemli gelimeler, buharl kapal evrim soutma yntemleri ve seramik esasl kaplamal malzemelerin kullanlmaya balanmasdr. Bir Japon firmas buharla ve hava ile soutulmu kanatlar ile trbin giri scakln 1500 oC'nin zerindeki scaklklarda kombine evrim gaz trbini olarak retmitir. Trbin giri scakl 1700 oC'ye karma aratrmalar srmektedir. retilen ilk gaz trbinlerinin verimi yaklak %20 gibi kk bir deere sahipti. Gnmze kadar yaplan mhendislik almalar, gaz trbinlerinin gcn ve verimini artrma amal olmutur. zellikle son yllarda gaz trbinlerinin verimini ve gcn artrmak iin yaplan bu almalar, kompresr basn oran ve yanma gazlarnn trbine giri scaklnn artrlmas konusunda younlamtr. Yaplan almalar neticesinde, yaklak % 40 verimli ve 300 MW gce ulaan gaz trbinleri retilebilmitir. Gaz trbinlerinin yllara gre tarihsel geliimlerini gsteren ve farkl kaynaklardan alnm grafikler aada sunulmutur

ekil 3.39 Yllara gre trbin giri scakl deiimi

53

ekil 3.40 Trbin giri scaklnn yllara ve soutma yntemlerine gre deiimi

ekil 3.40 Askeri, ticari ve santral gaz trbinlerinde trbin giri scaklnn deiimi 3.4.5 Gaz Trbin Kanatlarnda Is Transferi Aadaki ekillerde gaz trbinlerinde, akkann trbin ierisinde ve kanat blgesindeki ak hareketleri gsterilmitir.

54

a ) Gaz trbini ierisindeki sabit, hareketli kanatlar ve yanm gaz ak

b ) Kanat iin kullanlan baz terimleri gsteren resim

c) Kanat iin kullanlan baz terimleri gsteren resim ekil 3.41 a, b, c resimleri ile trbin ve kanatlar iin kullanlan baz terimler gsterilmitir.

55

ekil 3.42 Trbin kanad yzeyindeki ak emas ekil 3.42 de yzeyden trbin kanadna geen s miktar aadaki ekilde ifade edilebilir.

q = h(Tf - Tk)
q : trbin kanadna geen s miktar h : s transfer katsays Tf: snr tabaka film scakl Tk : kanat yzey scakl

(5.17)

ayet, Tf = Tk olursa ki bu ideal durumdur. Bu durumda kanada hi s tanm olmayacaktr. Soutma ile hedeflenen bu ideal duruma yaklamaktr. Eer bu ideal durum olabilseydi trbin giri scakln snrsz olurdu ki bu gerekte mmkn deildir. Yukardaki (17) eitliinde drt adet deiken vardr. Bu deikenlerden gazn scakl, kanat yzeyi scakl kolaylkla llebilir. Ancak kanada geen s miktar bu kadar kolay llemez. nk s transfer katsaysnn (h) tespiti olduka zordur. Is transfer katsays deney ortamlarnda gerekli hesaplamalarn yaplmasyla tespit edilebilmektedir 3.5 Gaz Trbin Kanatlar Soutma Yntemleri Gaz trbin kanatlarnda kullanlan Soutma teknolojileri litaratrde, ak sistem ve kapal sistem soutma (Jordal,2001) ve ayrca, iten soutma, dtan soutma (Carcasci ve Facchini,1996; Bredberg,2002; Altorairi,2003) olarak iki farkl ekilde snflandrlmtr. Bu iki ayr snflandrma aadaki gibi aklanmaktadr. Jordal'a (2001) gre yaplan snflandrma;

56

Ak sistem soutma
a) Konveksiyon soutma b) arpma soutma c) Film soutma d) Transpiration (effusion) soutma

Kapal sistem soutma a) Konveksiyon soutma b) arpma soutma Ak sistem soutmada, soutucu akkan sy kendi zerine aldktan sonra kanattan kar ve yanm gaz akna karr. Kapal sistem soutmada ise soutucu akkan, kanatlarn iinden geerken sy kendi zerine alr ve kanatlardan ektii syla kanat dna kararak youturucuda dar atar. Youturucudan alnan s enerjisi sistem ierisinde kullanlaca iin evrim veriminin art ynnde bir katk salar. Ak sistem hava soutmas, gaz trbini paralarn soutmak iin en yaygn yol ise de kapal sistem buhar soutmas zerinde de bir ok aratrma yrtlmektedir. Carcasci ve Facchini (1996), Bredberg (2002) ve Altorairi'ya (2003) gre yaplan snflandrma; ten soutma
a) Konveksiyon yoluyla soutma

Kanal soutma knt trblatrl kanal soutma Pin-fin trblatrl soutma Kapal sistem buharl soutma
b) arpma soutma

Dtan soutma a) Film soutma b) Transpiration (veya effusion) soutma

57

Gaz trbinlerinin hava ile soutulmasnda genellikle konveksiyon, arpma ve film soutma yntemlerinin kombinesi uygulanmaktadr. Litaratrde yaplan snflandrmalara bakldnda kanat soutmasnda; konveksiyon, arpma, film ve transpiration soutma olarak drt ana metod olduu grlmektedir. Yukarda yaplan snflandrmada bahsedilen iten soutma ynteminde soutucu akkan kanat iinde dolaarak sy kendi stne alarak soutma salanr. Dtan soutma ynteminde ise soutucu akkan kanat dnda yanm gaz ile kanat yzeyi arasnda bir tabaka oluturularak soutma salanr. ncelememiz, yukarda bahsedilen snflandrmalardan Carcasci ve Facchini (1996), Bredberg (2002) ve Altorairi'ya (2003) gre olan snflandrma baz alnarak yaplacaktr. 3.5.1 ten Soutma Yntemleri ten soutmada soutucu hava kompresr kademesinden alnr ve kanat i kanallarndan geirilir. Bu en genel tekniktir ve kanal soutma olarak adlandrlr. Maksimum s ekebilmek iin havann, kanat i eperlerine arpmasna izin verilir. Bu teknik arpma soutma olarak adlandrlr. (Altorairi,2003) Uygulanan bu yntemlerde soutucu akkan iini bitirdikten sonra ana akkana karr ve bylece ak bir sistem oluturur. ten soutma ynteminin en gelimi olan ise kapal evrim soutma sistemidir. Kapal sistem soutmada buhar kullanlarak genelde birinci kademe sabit kanatlar soutulur. Kullanlan buhar yanm gaz akna karmaz. 3.5.1.1 Konveksiyon yoluyla soutma: Kanat soutmada uygulanan ilk metodudur. Kanat iindeki kanallarda soutucu akkan kendisi snrken kanad soutur. Is transferini artrmak iin soutucu akkan olarak grevlendirilen havann hznn yksek olmas istenir. Yksek hzlarda oluan trblans; kanallardaki knt ve pin-fin olarak adlandrlan trblatrlerle artrlabilir. Fakat bu tip kanatlarn retimi olduka zor ve pahaldr. Trblans oluturmak iin dizayn edilen bu kntlar konveksiyonla soutmada soutma verimini artran sistemlerdir. Konveksiyon soutma metodu, aadaki ekilden de anlalaca zere kanal, knt ve pin-fin soutmas olarak snflandrlmaktadr (Han ve Dutta,2000, Han,2004)

58

ekil 3.43 Kanat soutmasnda konveksiyon soutma sistemleri a)Kanal soutma: Trbin kanad ierisinde bulunan kanallarda soutma akkan kanat i eperlerini soutur. Bu uygulanan ilk soutma metodu olup kanallar, eperleri dz ve kanallar tek geili dizayn edilmitir. Soutma kanallar, retim teknolojisi gelitike ok geili kanal olarak dizayn edilmiler ve soutma veriminin artmas salanmtr. b)knt trblatrl kanal soutma: Gelimi gaz trbin kanatlarnda, ard sra trblans oluturucu kntlar, s transferini artrmak iin iten soutma kanallarnn karlkl iki eperine yerletirilir. (Bredberg,2002, Han,2004) ten soutma kanallar ounlukla ksa dikdrtgen veya farkl kenar oranlaryla kare kanallar gibi modellenir. kntl trblatrlerle dikdrtgen kanallardaki s transfer art hereyden nce, knt trblatrlerin zerinde bulunduu kanal geometrisine, knt boyutuna, biimine, dalmna, ak geli asna ve ak Reynolds saysna baldr. knt trblatrler basn dmne sebep olurlar. Genelde, kanal buyut oranlar lA 'den (n kenar yakn) 4'e (kuyruk kenar yakn) kadar eitli oranlarda kanall soutucu kanallar iin kullanlan tekrarlanm kntlar, yaklak karedir. Tipik knt ykseklii soutucu kanal hidrolik apnn %5-10 dir. knt aralnn, knt yksekliine oran 5-15 arasdr. kntnn aka gre as yaklak 30-60 derecedir. (Han,2004)

59

knt etrafndaki akta, trblans miktar ve bylece dz bir epere sahip kanal soutmasndan 2-4 kat fazla s transferi artar. (Bredberg,2002) Genelde, ykseklii kk olan kntlar, yksek Re sayl aklar ve s transferi art iin daha verimlidir, fakat basn dm Re saysyla artar. rnein, Re says yaklak 30.000, knt yksekliinin kanal hidrolik apa oran %6, knt aralnn ykseklie oran 10 ve 45o knt as olan kare kanalda be kat basn dmyle s transferi yaklak kat artrlabilir. V ve delta ekilli kntlar verilen bir basn dm iin geometrisi tipik al kntdan daha iyi s transfer performans salar. Bununla birlikte, basn dm soutma dizaynnda dikkate alnan ana bir konu deilse, biraz daha fazla s transferi art oluturmak iin knt yksekliinin kanal hidrolik apna oran daha byk knt kullanlabilir. (Han,2004) kntlar, zerinden geen akta ayrlmalara neden olur ve kntlar arasnda ak tekrar birleir. Bu snr tabakasnn bozulmas, s transferinin artmasna nclk eder. Ayrlma ve birleme akn trblansn artrr ve akn ortasndaki soutucu ile eper kenarndaki soutucu aklar karr. Yeni ince bir snr tabakas, herbir kntdan sonra birleme noktasnda balar. (Sundberg,2005)

ekil 3.44 knt trblatrl soutma sistemi

60

ekil 3.45 kntlarn dizili ekilleri

a)

b) ekil 3.46 a) Kanat soutma kanalndaki karlkl eperlerinde simetrik (paralel) ve artmal knt dzenleri b) Akn ematik gsterimi

ekil 3.47 Kanal iinde kntlarn grnm (Sundberg,2005)

61

ekil 3.48 Kanal iindeki kntlar zerinden akta p / e'nin fonksiyonu knt dizaynnn da p / e < 8 olursa kanal zemini ile knt arasnda hava boluu oluur ve ak birleemez. (Bredberg,2002) Dz kanalda Nusselt says trblansl ak geliimi yznden giri yaknnda en yksektir. Giriten daha ileride Nu says der. Bununla birlikte kntlam kanaldaki dz eper Nu says dz bir kanaldaki Nu saysndan yaklak %20 -%60 daha yksektir. kntlam bir kanalda dz eper ve kntlam yerin ikisinde Nu says, kntlar arasnda olan ayrlma ve birlemeden dolay azalr ve artar. (Sundberg,2005) Ayrca, knt soutma ynteminin bir eidi de genellikle kanadn kuyruk kenarn soutmak iin kullanlan ve nceki Sovyetler birlii dneminde uzun yllardr kullanlmakla beraber batda nispeten tannmayan matriks soutma veya kafes soutma (latticework(vortex)) yntemidir. Bu yntem hakknda, bahsedilen nedenden dolay ak litaratrdeki mevcut bilgi snrldr. (LaGrone,2004, Sundberg,2005) Bir matriks, zt al boylamsal kntlarn iki katmanndan meydana gelir. kntlar, srekli yn deitiren kanallar ve soutma havas aklarndan bir sistem oluturur. Is transfer katsays her bir kanaln giriinde gelien yeni ince bir snr

62

tabakasnn giri etkileri yznden artar. Akn, bir kanaldan dierine geiinde oluan girdap ve ak trblans artar. Ayrca, boylamsal kntlar dolaysyla s transfer yzey alan artar. Dier pozitif etkisi boylamsal kntlarn para dayanmn artrmasdr. Matriks kanallarnn a as matriks s transferi artnda byk etkiye sahiptir. (Sundberg,2005)

a)

b)

ekil 3.49 a, b) Matriks soutma ynteminde soutucu akkann akn gsteren ekil

ekil 3.50 Latticework(vortex) soutma yntemi (LaGrone,2004) c)Pin-fin trblatrl soutma: Pinler, imalat zor olduundan arpma ve kntl kanallara yer bulunamayan kanadn dar kuyruk kenarnda kullanlr. (Han ve Dutta,2000) Pin-finler genelde yksekliinin apa oran V ve 4 arasnda pine sahip olan trbin soutmasnda kullanlr (Han ve Dutta,2000, Lyall,2006). Soutucu akkanda trblans, pimler tarafndan oluturulur. Is transfer katsays dalm zerinde , pim lleri, dalm, ekli ve pin-fin soutmann etkilerini deerlendiren bir ok alma vardr. (Han ve Dutta,2000)

63

ekil 3.51 Kanat kuyruk kenarndaki pimlerin kesit resmi Kanat iindeki pimler veya silindirler dizisi iinden soutucu akkan geerken s kanattan uzaklatrlr. Soutma kanalnn basn ve emme tarafn birletiren pimlerle soutma kanalnda s transferi artarken ek olarak da yapsal destek salanr.

ekil 3.52 Pimlerin paralel ve atmal dizili ekilleri

ekil 3.53 Kare ve baklava dilimi(elmas) pimlerin dizili ekli

64

ekil 3.54 Kuyruk kenar soutmasnda kullanlan elips pimlerin dizilii

ekil 3.55 arpma soutma, pim-fin soutma ve film soutma

d)Kapal sistem buharl soutma: Konveksiyon yoluyla soutma yntemlerinden bir

tanesi de kapal sistem soutma yntemidir. Kanat kknden giren soutma havas kanat i ksmndaki kanallardan geer ve delik ksmlardan yanm gazlara karr. Bu gei srasnda yanm gazn kanada ilettii sy, hava zerine alarak kanattan uzaklatrmaya alr. Havann daha iyi bir soutma yapabilmesi iin i ksmlara trblans oluturacak trblatrler dizayn edilmesi de bu soutma ynteminde sklkla uygulanan bir dizayn eklidir.

Son yllarda baz gaz trbin reticileri, kanat soutma yntemlerinde kullanlan soutucu akkan olan hava yerine kapal evrim olarak alan sistemde buhar kullanmaya balamlardr. Bu sistem genellikle sabit kanatlara uygulanmaktadr. Bylelikle, yanma odas k scakln yani trbin giri scakln artrmadan bile gaz trbin verimi ykseltilebilir. nk hava ile yaplan soutmada, hava iten soutma yaptktan sonra kanattan karak yanm gaz akna karr ve bu blgedeki scak gazn soumasna

65

sebep olur. Kanat kademeleri arasndaki yanm gazn s enerjisi azalr ve trbinin verimi der.

a)

b)

ekil 3.56 a) Hava soutmal 1.kademe sabit kanattan hava k b) Buhar soutmal 1.kademe sabit kanattan buharn k ekil 3.56'de grlen GE firmas H sistem trbinlerinin l.kademe sabit kanat ncesi ve sonrasnda yanm gaz akmnn scaklk fark, ak sistem hava ile soutulmu kanat ile kapal sistem buhar ile soutulmu kanattaki durumun karlatrlmas aada yaplmaktadr. Konvansiyonel gaz trbinlerinde 1. kademe sabit kanatlar kompresr sonundaki hava ile soutulur. Bu soutma ileminde, 1. kademe kanatlarda i gren yanm gazn scakl, soutucu havann karmas ile yaklak 155C der. Bu da, yanm gazn bir sonraki kanat kademesine ok dk scaklkta girmesine sebep olur. Gelimi teknolojili gaz trbinlerinde, 1. kademe sabit kanatlarda kapal sistem buhar ile soutmada, kanatlarda i gren yanm gaza karm olmad iin kanat sonras blmdeki scaklk d 44C den daha azdr. Bu durum, H sistem trbinlerin gaz trbini giri scaklnn 1430C scaklk snfna ulamasna ve konvansiyonel sistemlerdekinden 110C daha yksek giri scaklna ulamay salar. Bu teknolojinin uyguland sistemlerin bir dier avantaj da soutma grevi gren buharn soutmann yan sra toplad sy buhar trbininde kullanarak atk sy deerlendirmesidir. Bylece evrim verimi de arttrlm olur. Bu sistemin nc avantaj da kompresr sonu havasnn soutma amal kullanmn da minimize ederek daha fazla yanma havas salanmas ve bylece trbin gcnn artmasn salar. Konvansiyonel gaz trbinlerinde, kompresr havas trbin tarafnda 1. kademe sabit kanatlardan sonraki dner ve sabit komponentlerin soutulmasnda

66

da kullanlr. Bu hava evrim performansn drr. Gelimi sistem gaz trbinlerinde bu havann yerine buhar kullanlarak evrim verimi %2 ye kadar artrlabilir ve k gcnde belirgin bir art salanabilir, bylece kompresr havas tamamen trbine ynlendirilerek faydal bir ekilde kullanlr. 3.5.1.2 arpma soutma yntemi: Modern gaz trbinlerinin eitli blgelerinin soutulmas iin arpma jetlerinin kullanm ok yaygndr. zellikle yksek basn trbinlerinde arpma jetlerinin soutma verimleri ok yksektir. arpma soutma genellikle kanadn n kenarnda lokal olarak soutmak iin ok verimli bir yoldur. Hava, kanat iindeki merkeze doru radyal olarak ynlendirilir ve sonra aksiyel yne dner ve kanadn i yzeyi zerine kk delikler vastasyla arptrma yaplr.

ekil 3.57 arpma yntemi ile soutma

ekil 3.58 Kanatta arpma Soutma Prensibi Kompresrden alnan yksek basnl soutma havas, kanat iine

yerletirilmi delikli plakadaki deliklerden ieri yksek hzla akar. Kanat i yzeyine hava jeti olarak vurur ve yzey soutulur. Soutma havasnn jet olarak arpt ve souttuu yzeye hedef plaka, soutma havasndan jet oluturabilmek iin kk deliklerden oluan ve kanat iine yerletirilen plakaya jet plaka denilir. arpma jetlerinin dzenli olarak dizilileri, trbin kanatlar ve kanat platformlarn uniform ve kontroll soutmasn yapmak iin kullanlr. Byle dzenli arpma dizileri genellikle hedef yzeylere kar ynlendirilir.

67

arpma geometrisi, delik ap , akm yolu , jetten jete olan araln mesafesi ve jet orifisi ile hedef plaka arasndaki mesafe ile tanmlanr. Hedef plakaya jetlerin vurduu yerdeki ak yksek trblansldr ve ok yksek s transfer katsaysn salayan snr tabakas ok incedir. arpma soutma ok yksek s transferine ihtiya olduu yerde kullanlr. Kanat platformlar da arpma soutma ile soutulabilir

ekil 3.59 arpma yntemi ile soutma

(5.18) : arpma soutma verimi

Tk : kanat i duvar scakl Ts : soutucu hava scakl Tj : hava jetinin scakl (18) nolu formlde arpma soutma verimi ifade edilmektedir.

ekil 3.60 Kanat iinde arpma jetleri ile soutmann kesit resmi

68

Tek arpma jetinin aerodinamii ekil 3.61 de tanmlanmtr. Ak, serbest jet blgesi, durgun blge ve duvar jeti blgesi olarak blgeye ayrlr.

ekil 3.61 arpma jeti aerodinamiini gsteren resim Serbest jet arpma deliinden ayrldnda, etraftaki hava ile jetin dtaki blm karr. Bu jet apn ve akn trblansn artrr. Etraftaki havadan etkilenmeyen jetin blm, potansiyel ekirdek olarak adlandrlr. Potansiyel ekirdekteki hz sabittir ve jetin kndaki hza eittir. Serbest jet blgesi ardndan jetin hedef blge zerine arpt blge olan durgun blge gelir. Durgun blge gelien snr tabakalaryla kuatlr. arpmadan sonra, kullanlan jet s transferini artran yksek trblansl aka neden olur. Teoride hzn sfr olduu durgun blgede meydana gelebilecek s transferi yoktur. Fakat gerekte, durgun blge ok dzenli deildir ve her zaman hareket vardr. Bylece durgun blgedeki s transfer katsays ince laminer snr tabas yznden ok yksektir. Is transfer katsays durgunnoktadan mesafe arttka der. Bununla birlikte, duvar jeti laminerden trblansl aka getiinde, bir an iin belirli Re says ve z/d orannnda (d delik ap) maksimum s transferi meydana gelebilir. Duvar jeti blgesindeki ak, arpma plakasna paraleldir ve hz profili ekil 4.20'de tanmlanmtr. arpma soutma sistemi, jet oluturma ve hedef odac olarak iki odaca sahiptir. Jet oluturma odac hedef odacktan daha yksek basnca sahiptir. 3.5.2 Dtan Soutma Yntemleri: Dtan soutmada, hava kompresr kademesinden alnr kanat ierisinden geip kk deliklerden d eper zerinden kar. Bu hava, kanat d eperi zerinde ince bir soutucu film tabakas oluturur. Bu yntem film soutma olarak

69

adlandrlr. Bu film koruma salar ve bylece kanadn mrn artrr. (Altorairi,2003) Ayrca, film soutma uygulamasnn komple kanat zerine uyarlanmasyla tranpiration (effusion) soutma yntemi gelitirilmitir. 3.5.2.1 Film soutma yntemi : Film soutma, scak gazlarla evrelenen kanat yzeyini korumak iin verimli bir yoldur. Soutma havas kanat yzeyindeki deliklerin iinden geer ve kanadn zerinde nispeten dk scaklkl bir koruma filmi ekillenir. Film soutma yntemi, gnmz yksek scaklk gaz trbinlerinin geliimine imkan salamtr. Film soutma, genellikle birinci kademe hareketli ve sabit kanatlar gibi gaz trbininin en scak paralarnda uygulanr

ekil 3.62 Film Soutma yntemi Kanat yzeyinde, soutma havas hem koruyucu bir film tabakas oluturur hem de kanada gemesi muhtemel sy zerine alarak ortamdan uzaklatrmaya alr. Anlald zere, film soutmas iin gerekli soutucu akkan, nce kanadn iindeki kanallardan geer ve iten soutma grevini yapar. Yani bu soutma yntemi aslnda iki yntemin birleiminden olumaktadr. Kanat yzeyleri, kanat ular ve kanat platformlarnn soutulmasnda zellikle film soutma yntemi kullanlr. Film soutmada kullanlan akkann scakl, gaz trbininden geen yanm gaz ak scaklndan olduka dktr. Kanat zerinde oluturulan ince bir film tabakas ile kanada s transferi azaltlr ve bylece kanadn mr artar. Eer kanadn iletme scakl, maksimum dizayn scaklnn 10 oC zerinde ise, bu kanadn mrn yaklak %50 azaltabilir. (Altorairi,2003) Film soutma performans, eper erilii, boyutlu dtan ak yaps, serbest ak trblans, sktrlabilirlik, ak kararszl, delik ls, ekli, yeri ve enjeksiyon as tarafndan etkilenir. (Garg,2001) Film soutmada serbest akm trblansnn etkisi zerinde baz aratrmaclar aratrma yapmlardr. Yaplan aratrmada adyabatik film soutma verimliliinin

70

incelenmesinde likit kristal termografi yntemi kullanlmtr. Ayrca, aratrmada serbest akm trblansnn, film soutma zerinde bir etkisinin var olduu fakat o derece nemli olmad ve ok yksek fleme oranlarnda ihmal edilebilecei rapor edilmitir.

ekil 3.63 Kanat soutmasnda film soutma yntemi Genelde, soutma verimi ve s transfer katsays alma ortamndaki bir ok parametrelerin fonksiyonlardr. En etkili parametreler aerodinamik ve geometrik olarak iki katogoride gruplandrlabilir. zellikle soutma verimi ve s transfer katsays soutma geometrisi ve aerodinamik zelliklerin bir fonksiyonudur. Film soutma ynteminde etkili olan parametreler: Kanat zerinde oluan soutucu film tabakasnn uzunluunun, delik apna oran x/D Soutucu akkan delik geometrisi (delik uzunluu, delik aral, fleme as gibi) Yanm gaz ak mach says yani, akkan iin blgesel ses hz, Ma=ses hz/akkann hz Yanm gaz ak trblansnn durumu, Film soutma akkan fleme oran, M Enjekte edilen soutucu akkan hznn, yanm gaz akkan hzna oranna fleme oran denir.

(5.19)

71

Pf : film soutma akkannn younluu P : yanm gaz akkannn younluu Vf : film soutma akkannn hz V: yanm gaz akkannn hz Film soutma yntemi kanat yzeyi ve kanat platformunda iki deiik ekilde uygulanabilmektedir: Tek sral (Ayrk) film soutmas ok sral (Dzgn) (Uniform) film soutmas

ekil 3.64 Tek ve ok sral film soutma yntemi

Tek sral film soutmas: Soutucu akkan filmi kanadn d yzeyinde

koruyucu bir tabaka oluturmak iin soutucu akkann soutma kapasitesinden yararlanr. Bir film soutma ilemi birok parametreye baldr. Film soutmay etkileyen ilk fiziksel zellikler, yanm gaz akna gre soutucu akkann fleme oran, scaklk oran, younluk oran ve trblans younluudur. Ayrca, geometrik karakteristiklerin film soutma zerinde etkisi vardr. Bu yzden kanadn geometrisi ve film soutma delikleri onlarn dalm ve yeri zerinde geni apl almalar yaplmaktadr. Soutucu akkann, soutma filmi etkinliinin ifadesi aadaki (20) nolu denklemle ifade edilmektedir

(5.20)

72

Tf : film soutma akkannn scakl T : yanm gaz akkannn scakl Ts : soutucu akkannn hz Soutmann etkinliini belirleyen faktrler aadaki gibidir;
1. Soutma havasnn yanm gaz ak hacmine oran 2. Film tabakas oluturacak akkann, deliklerden pskrtme as 3. Film tabakas oluturacak soutma havasnn deliklerden ktktan sonraki

yaylm
4. Kanat zerindeki film soutma deliklerinin says ve birbirine olan mesafesi 5. Yanm gaz ve film soutma akkannda oluan trblanslar 6. Kanat yzeylerinin eimleri

Tm bu parametreler uygun seildiinde en iyi soutmay yapmak mmkn olmaktadr. Bunlara ek olarak soutma havasnn (19) fleme oran soutma iin uygun seilmesi gereken parametrelerden birisidir. Tm bunlardan sonra tek sral film soutma yntemi daha anlalr olacaktr. Tek sral film soutma ynteminde, ekil 3.66'de grlebilecei gibi tek sra deliklerin iinden geen hava kanat yzeyinden geerken soutucu bir film tabakas oluturmaktadr

73

ekil 3.65 Tek sral film soutmann dizayn parametreleri

ekil 3.66 Soutma filminin kanat zerindeki yaps

74

ekil 3.67 Soutma filminin kanat zerindeki yaps

ekil 3.68 Soutma filminin kanat zerindeki yaps Ancak soutma filminin kanat zerindeki eklinden de anlalaca gibi delikten uzaklatka soutma filminin etkinlii azalmaktadr. Bu durumda, soutucu akkann soutma deliinden uzaklama mesafesi ile film etkinliinin deiimi ekil 3.69'deki grafik gibi olacaktr.

75

ekil 3.69 Soutma film etkinliinin mesafeye gre deiimi

ekil 3.70 Soutma film etkinliinin fleme oran ve delik k ekillerine gre deiimi
ok sral film soutmas: Aadaki ekilde ok sral film soutmasna rnek

bir kanadn fotoraf ve ematik gsterimi grlmektedir.

76

ekil 3.71 ok sral film soutmas ekil 3.71de grld gibi, kanat yzeyinde film soutma uygulamas iin yanm gazn ak ynnde birden fazla sral delikler bulunmaktadr. Kanat zerindeki ok sral film tabakasnn olumas ile yanm gaz aknn davrann gsteren ematik resim ekil 3.72dedir.

ekil 3.72 Kanat zerindeki soutma film tabakas Bu durumda soutma filminin etkinlii kanat yzeyi boyunca dmekle birlikte bir sonraki soutma deliklerinin bulunduu blgede tekrar arttrlarak kanat yzeyinin yksek scaklktan korunmas sreklilik kazanmaktadr. Bu ekilde daha iyi bir soutma elde etmek mmkn olmaktadr. Aadaki grafikten de aka anlalaca zere, soutma film etkinliinin srekliliinde en nemli parametre ok sra soutma deliklerinin arasndaki mesafedir. Delik sralar arasndaki mesafe uygun ekilde ayarlanrsa kanat yzeyi zerinde daha geni bir film tabakas oluturulabilir.

77

ekil 3.73 ok sral film soutma etkinliinin mesafeye gre deiimi ok sral film soutma etkinliini bu durumda hesaplamak istersek aadaki formller elde edilecektir. 1.Sra deliin soutma etkinlii,

(5.21) Bu forml dzenleyecek olursak;

(5.22) 2. Sra deliin soutma etkinlii ise

(5.23) Bu forml de dzenleyecek olursak;

(5.24) Birletirilmi soutma etkinlii ise;

(5.25) forml elde edilecektir. Bu forml n sayda delik sras iin genel bir forml olarak kullanlabilir.

78

ekil 3.74 Film soutmal kanadn yzeyindeki renklendirilmi akm izgileri ekil 3.74'de film soutmal kanattaki soutma deliklerinden kan soutucu akkann kanat yzeyindeki hareketi ve scaklk olarak etkisi grlmektedir. Delik blgelerindeki kanat yzeyinin daha souk olduu grlmektedir. Kanat yzeyinde bulunan film soutma deliklerinden kan soutucu akkann dk fleme oranlarnda yanm gaz ak, film soutma jetini daha kolay bkebilmekte ve bylece jet, kanat yzeyi zerine yapabilmektedir. Bu nedenle film soutucu akkan jetinin dk fleme oranlarnda film soutma etkinlikleri yksek olmaktadr. Kanat zerindeki film soutma etkinliinde fleme orannn yan sra kanat yzey erilii de ok nemlidir. Kanat yzey erilii ok fazla artrldnda veya azaltldnda film soutma etkinlii azalr. Bu nedenle iyi bir etkinlik deeri iin optimum bir yzey erilii seilmelidir. Ayrca, kanat yzey eriliini ok miktarda artrdmzda yzeyden ayrlmalar olumaktadr Film ile soutulmu gaz trbin kanad zerinde yaplan s transferi aratrmalarnda, artrlan fleme orannn, kanadn emme taraf zerindeki film soutma deliklerinin bir sras iin soutmann azald ve artmal delik dzeni iin soutmann gelitii bulundu. ok yksek film soutma verimlilii delik blgesi yaknnda bulunur. Youn soutucu akkan, verimlilii ve emme taraf zerindeki s transferini artrr. Basn taraf zerindeki s transferini drr. Yanm gaz aknn zayf trblans younluu, emme taraf zerindeki soutmay etkiler. Basn tarafndaki verimlilik yksek trblans seviyelerinde artrlr ve kanada s transferi oranlar drlr.

79

Film soutma yntemi ile kanat platformlar da soutulmaktadr. Bu yntemde soutucu akkan, trbin kanat platformunda bulunan deliklerden kar. Deliklerden ayrldktan sonra, soutucu akkan, korunan yzey ve scak gaz akm arasndaki koruyucu bir tabaka oluturur.

ekil 3.75 Kanat ve kanat platformu film soutma deliklerinin gsterimi Enjekte edilen soutucu akkan, kanat platformu civarnda yanm gaz ak ile birbirini etkiler ve bu srete aerodinamik ve termodinamik kayplar meydana gelir. Bu trbin kademe verimini drr ve bununla birlikte soutma havas sarfiyat toplam evrim verimine zararldr. Bir soutma sistemi optimizasyonunda, evrim verimi artna karn ok yksek trbin giri scaklklarna ulaabilme konusu birlikte incelenmelidir. Maliyet ve arlk gibi faktrler de dizayn aamasnda dikkate alnmaldr.

ekil 3.76 Kanatlar arasndaki akn davran

80

Kanat platformu civarndaki yanm gaz ak iine enjekte edilen soutucu akkan, nitelii gerei boyutludur. Kanatlar arasndaki kanallar iinde, ana akn dnmesi kanattan kanada platform snr tabakalar iindeki akn enlemesine bileenini oluturan basn gradyenleri meydana getirir. Giri snr tabakas boyutlu ayrlma dneminden geer ve kanat platformu civarnda ekillenen girdaplar iine ekilir. Enjekte edilen soutucu akkan bu boyutlu ak ile birbirini etkiler. Yanm gaz ak, soutucu akkan yrngelerini etkileyebilir ve ayrca soutucu akkan enjeksiyonu da boyutlu ak etkileme potansiyeline sahiptir.

ekil 3.77 Kanatlar ve platform yzeyindeki boyutlu ak Bu boyutlu ayrmann ak ynne ters ksm, platform giri snr katman genellikle kaln ve trblansl olarak dnlr. Ak ynnde olan ksm ise ince laminer snr katman oluturur. Platform snr katmannn durumu ve kalnlnn platform zerindeki lokal s transferinde gl bir etkisi vardr. Buna ilaveten, girdaplar eklinde oluan scak noktalar platform zerini spren scak gaz akna neden olur. 3.5.2.2 Transpiration soutma Transpiration soutma ynteminin, ounlukla en verimli soutma metodu olduu iddia edilir. Soutucu akkan, gzenekli kanat yzeyinin iinden gemeye zorlanr ve yzeyi koruyan srekli bir film tabakas oluur. Ancak retim ve malzeme problemleri transpiration soutmann hala bir varsaym olarak kalmasna nclk etmitir. Yaplan deneylerde bu yntemle metalde bozulma olmadan ok yksek scaklkara klabildii ispatlanmtr. Bu yntemle %60 verimle alan bir gaz trbini yaplmas hedeflenmi ancak u ana kadar varlan nokta bu hedefin ok

81

ok altnda kalmtr. Ayrca bu yntemde kullanlan kanatlarn kafes yaplar kanadn dik tutmak iin mekanik ve termal zorlamalara kar yeterince kar koyamamtr.

ekil 3.78 Transpiration film soutma Kanat soutmasn yaparken kanadn alma scaklnn zerindeki scakla kmas istenmez. Bu sebeple kanadn alma scakln ykseltecek snn kanada tranferi engellenmelidir. Yani kanadn scakln artracak snn soutucu akkanla kanattan ekilmesi salanmaldr. Bu ekilde, kanada tanacak s ile kanattan ektiimiz snn eit olmasn ve bu durumun kanadn her blgesinde salanmas arzu edilir. te bu durumu gerekletirebilmek iin tasarlanan ve olduka iyi sonular alnan bir yntem de transpiration soutma yntemidir.

ekil 3.78 Transpiration film soutmal kanat ekil 3.78de, transpiration soutma iin dizayn edilen bir kanat grlmektedir. Bu kanadn i ksmnda kanat gvdesi diye tabir edebileceimiz ve d metal kabuu destekleyen ana metal ksm bulunmaktadr. Bu ksm ekilde de grld gibi kvrmlara sahiptir. Bu kvrmlarn alt noktasnda soutma havasnn bu

82

kvrmlara dolmasn salayan nozullar bulunmaktadr. Kanat kknden kanada geen soutma havas bu nozullardan geerek kanadn iindeki kvrmlara dolmakta ve ok ince gzenekli d metal kafes tel kabuun gzeneklerinden dar szarak kanat yzeyinde ok dzgn bir film tabakas olumasn salamaktadr. Bu yntemde uygulanacak formller de ok sral soutma ynteminde uygulanan formllerle benzerdir. 3.6 KANAT SOUTMAYI ETKLEYEN TEMEL PARAMETRELER Gaz trbini kanatlarnn soutulmas ile ilgili yaplan almalarda daha verimli bir soutma yaplabilmesi iin baz temel parametrelerin gz nnde bulundurulmas ve buna uygun optimum bir dizayn yaplmas arttr. Bu parametreler ksaca aadaki gibi aklanabilir. 3.6.1 Kanat Malzemesi: Kanat malzemesi ve kanat yzeyinin yaps, yaplacak soutmay direkt etkileyen bir faktr olarak karmza kmaktadr. ncelikli olarak kanat malzemesi dorudan s iletim katsaysn etkilediinden, kanat malzemesinin seimi yaplrken yaplacak olan soutmann trne uygun olarak sl iletkenlik katsays seilmeli ve buna uygun malzemeler kullanlmaldr. kinci olarak ise kanat malzemesi ve kanadn i ve d yzeyinin yaps srtnmeye bal olarak scak gazn ve soutucu akkann ak eklini etkilediinden dorudan s transferini etkileyecektir. Bu nedenle optimum bir soutma salayabilmek iin bu parametrenin gz nnde tutulmas gerekir. 3.6.2 Kanat geometrisi: Gaz trbinlerinde kanadn geometrisi direkt olarak akn eklini ve kanadn maruz kald sl ve mekanik zorlamalarn hangi blgelerde ve ne byklkte olacan etkiler. Bu itibarla, gerek soutma ynteminin seiminde gerekse uygulanmasnda, soutmaya kanadn hangi blgelerinde ne oranda ihtiya duyulduunun tespiti asndan kanat geometrisi faktr ok iyi analiz edilmelidir. Bunun yan sra kanadn yaps gerei kanat kuyruk ksmlar ok ince tasarlandndan soutma iin bu blgelerde yaplacak olan dizayn ekillerinde kanadn mekanik mukavemetinin azaltlmamas hususuna da ok dikkat edilmelidir. Ayrca kanat i geometrisi soutucu akkann maksimum verimle i yapmasn salayacak ekilde dizayn edilmelidir. Bu amala kanat ierisinde soutma yzeyini artrc ve trblans oluturucu kanal, knt, arpma jeti vb. geometrik unsurlardan faydalanmak gerekir. Bununla birlikte film soutma iin kullanlan deliklerde;

83

deliklerin yeri, miktar, yerleim ekli ve delik k ap ve geometrileri en uygun soutma verimini salayacak ekilde seilmelidir. 3.6.3 Soutma Tipi: Gaz trbinlerinde yaplacak olan soutmalarda en uygun sonucu alabilmek iin gaz trbini yapsna, kanadn yapsna, kanat malzemesine, gaz trbininin kullanm amacna, bakm ve iletme maliyetlerine uygun olarak soutma tipi seilmelidir. Soutucu akkann hz ve miktar: Soutucu akkann gerek kanat ierisinde gerekse kanat d yzeyinde en verimli bir ekilde soutma yapabilmesi iin soutucu akkann hznn ve miktarnn hassas bir ekilde tespit edilmesi gerekir. Soutma grevi gren akkann hem kanat ierisinde yeterli soutmay yapacak kadar kalabilmesi buna mukabil etkili bir soutma yaplabilmesi iin uygun bir aka sahip olacak kadar hzda olmas salanmaldr. Ayrca zellikle film soutmasnda uygun film kalnln salayacak buna karlk filmin kopmasn nleyecek bir hzda olmas gerekir.

84

4.0 JET MOTORLARINDA KULLANILAN ISI DETRC TPLER

4.1 F110 Motorlar Is Deitiricileri F16 uaklarna ait F110 motorlarnda, motor yalama sisteminde kullanlan yan scaklnn belirli limitler dhilinde kalmasn salamak iin yakt soutmal s deitiricisi kullanlr. Ya scaklnn 422 K'ni amas kritik deerdir. Ayn zamanda ya scaklnn ar dmesi de viskoziteyi ykseltir ve bu durum fark basncn ar ykselmesine neden olur. Bir bypass valfi kullanlarak s deitirici devresi kapatlr. 4.1.1 Is Deitirici Sisteminin rdelenmesi Is deitiricisinin iinde bulunduu devre ekil 4.1'de verilmitir. Motorun farkl blmlerinde bulunan yataklarn ve dili kutusunun belirli basn ve scaklkta yalanmas gerekir. Motor zerinde bulunan ya tanknda 10.6 litre ya bulunur. Bu ya bir yalama pompas vastasyla yataklara gnderilir. Pompa zerinde bulunan 10 mikronluk filtre yan filtrasyonunu salar. Yataklardaki snan ya ayn pompa zerinde bulunan tahliye elemanlar tarafndan ekilir ve filtre edilerek ya soutucusuna gnderilir. Ya hatt zerinde bulunan bir manyetik chip (metal paralar) dedektr tarafndan sistemdeki anmalar belirlenir. Jet yakt dk scaklktadr ve bu yakt snan yan soutulmas iin kullanlr. Soutulan ya, ikinci bir s deitiricisine gnderilir. Bu s deitiricisi ya- ya akkandr. Burada soutulan ya tanka gnderilir.

85

ekil 4.1. F16 Uaklarnda kullanlan s deitiricisi sistem emas [3] 4.1.2 Is Deitiricisi Verileri Motor Militaryde (87,5 gaz kolu as) alsmakta olup, s degistiricisi verileri Tablo 4.1de verilmistir. Tablo 4.1. Is deitirici verileri Gvde ak Boru ak Ak tipi Kart ak Is transferi 47,084 Kw

MIL-L-7808 Kerosene

ekil 4.2 Is deitiricisi i ak semas [4] ekil 4.2'de grld gibi s deitiricisi kart akl olup yakt ak boru boyunca, ya ak ise gvde iinden ve borular zerindendir. 12 adet radyal, bir adet eksenel perde mevcuttur. Bu perdeler sayesinde s transferi artrlr. 217 adet boru

86

zerinde ok sayda entik oluturulmutur. Turbulence promoter olarak adlandrlan entikler s transfer yzey alannn ve trblansn artna neden olmaktadr. Hidrolik apn dk olmas nedeniyle F16 s deitiricisi kompakt snfndandr. ekil 4.3'de ya ve yaktn s deitiricisi boyunca ak verilmitir. Ya giri blmnde, s deitiricide kirlenme veya yksek ya viskozitesi nedeniyle oluabilecek ar fark basnc durumunda ya bypass edecek tahliye valfi bulunmaktadr. Yan bir blm s deitiricisine girmeden sisteme akar. Yksek ya viskozitesi nedeniyle yeterli yalama olmayacandan jet motorlarnda bulunan dili kutusuna bu ya gnderilir ve dili mekanizmas sayesinde scakl artrlr ve viskozitesi azaltlr. Boru gvde aras uzakln belirlenen kritik deerin altna dmemesi gerekir. Bu nedenle ekil 4.3'de verilen gvde-perde aras uzaklk X-Ray nlar ile llr.

ekil 4.3 Is deitiricisi i ak emas [4] 4.2 T56 Motorlar Is Deitiricileri C-130 uaklarna ait T56 motorlarnda kullanlan bu stcnn grevi souk alma koullarnda filtre ve dier yakt sistemi elemanlarnn buzlanmasn

87

nlemektir. ekil 4.4'de grld gibi motor ve dili kutusundan gelen ya, yakt stcsna girer. Yakt stcs zerinde ya gvdeden, yakt ise boru boyunca hareket eder. Istc zerinden ya akn kontrol etmek amacyla termostatik bir bypass valf kullanlr. Valf, yakt k scakln hisseder ve scakla bal olarak ap kapanr. Yak scakl donma noktas civarnda ise valf tam kapal pozisyondadr. Scaklk arttka valf alr ve yan bir ksm bypass edilir. Yaklak 297 K yakt scaklnda bypass valf tamamen aktr ve yan tamam bypass edilir. Bir basn relif valfi bypass valfin iine monte edilmi olup yakt ssnda oluabilecek i hasar nler. Ya k basncnn 68,870-79,200 kPa zerinde bir basn mevcutsa valf alr. Motordaki ya soutmak amacyla ekil 4.5'de verilen ya s deitiricisi kullanlr. Otomobil radyatr gibi alr. Ram havas (uan hareketi sonucu oluan dinamik hava hareketi) borularn iinden, ya ise gvde boyunca borular zerinden akar. Ya scakl havaya transfer edilir. Is deitiricisinin soutma kapasitesi akan hava miktarna baldr. Hava ak ise bir flap mekanizmas ile kontrol edilir. Ya soutucusu reglatr valfi soutucuya tutturulmu olup aadaki niteleri ihtiva eder. ekil 4.6 ve ekil 4.7 1. ki flapper kontrol valfi 2. Termostatik bypass ve relif valfi 3. Klavuz valfi

88

ekil 4.4 T56 Motoru yakt stcs [5]

ekil 4.5 T56 Motoru ya s deitiricisi [5]

89

ekil 4.6 Ya Soutma Valfi

ekil 4.7 Ya soutucu emas Gvde ise aadaki elemanlar ierir: 1. Yan sisteme hareket ettii hacim, 2. Yan sistemden dnd hacim, 3. Giri yann bypass edildii hacim (merkezi kompartman). Merkezi ve k kompartmanlar flapper tipi kontrol valfine sahiptir. Bu valfler yan ya soutucusuna veya bypass ceketleri boyunca girie gelmesini nler. Termostatik bypass ve relif valfi merkez ve k kompartmanlar arasnda bulunmaktadr. Termostatik element, ya k scakln hissetmek zere konumlandrlr. Klavuz ve akm valfi giriteki ya scakln hissetmek zere

konumlandrlmtr. Klavuz valfi giri ve k kompartmanlar arasndaki kanal

90

kontrol eder. Akm valfi ise giri kompartman ile ya soutusu ve bypass ceket girii arasndaki kanal kontrol eder. Souk bir motor altrmas yapldnda, termostatik bypass ve relif valfi ile akm valfi aktr, klavuz valfi ise kapaldr. Bu nedenle yksek basn ve dk scaklktaki ya giri kanalna gelir. Akm valfi kanal, bypass ceketi, merkezi kompartman flapper valf kanal, termostatik bypass ve relif kanalndan geerek k kanalna gelir. Bypass ceketini geen bir miktar ya soutucusunun i ksm boyunca ak ieride viskozitesi yksek ya bulunduundan engellenir. Giriteki ya basnc 413,220 kPa deerine ulatnda klavuz valfi alr ve yan bir ksm k kompartmanna gnderilir. Eer soutucudaki ya basnc 585,395 kPa deerine ulatnda klavuz valfi hareket ederek akm valfini kapatr. Bylece yan k kompartmanna ak salanr. Bu durum ayrca ya soutucusunu ani basn dalgalanmalarndan korur. Ya k kompartmanna geldiinde termostatik eleman snr ve termostatik bypass eleman kapanmaya balar. Bu durum yan bir ksmn soutucu i ksm boyunca akmaya zorlar. Eer ktaki ya scakl valfi kapatacak seviyeye ularsa tm ya soutucu i ksmndan akar. Termostatik bypass ve emniyet valfi kapal konumda iken fark basnc 344,350 kPa deerine ularsa valf almaya balar. Ya bypass kanalna verilerek fark basn azaltlr. 4.3 J85 Motorlar Is Deitiricileri: F-5 uaklarna ait J85 motorlarnn yalama sistemi ekil 4.8'da verilmitir. Sar renkle gsterilen ya, besleme ya olup dili kutusu ile motorun scak ve souk blgelerinde bulunan yataklara akar. Yalama ve soutma ilevi sonras snan ya, yeil renkle gsterilen tahliye hattn izler ve ya soutucusuna gelir. Ya soutucusu bir sv-sv s deitiricisidir. ok sayda eksenel boru mevcuttur. Soutucu akkan yakttr. Yakt boru iinden, ya ise gvde boyunca hareket eder. Ya, yaktn bulunduu borular zerinden 6 kez geerek s transferini gerekletirir. Soutucu zerinde bulunan relif (tahliye) valfi, giri ve k arasndaki fark basncnn; tkanma, yksek viskozitedeki veya dk scaklktaki ya gibi etmenler nedeniyle 179,062-234,158 kPa deerini amas durumunda alarak ya tahliye

91

eder. ekil 4.8'de mavi renkle belirtilen hatlar hava hatt olup motorun deiik blgelerinde szdrmazlk salar ve bu esnada yaa karr.

ekil 4.8 J85 Motoru yalama sistemi [6] Yaa karan hava, ya tank zerinde bulunan sistemle atmosfere atlr. ekil 4.9'da s deitirici gvdesi, perde ve borular verilmitir. Eksenel borular ve radyal perdeler gvde iine monte edilmitir. ekil 4.10'da yeil renk ile gsterilen ya, yakt borular arasndan alt kez geerek s deitiricisinden ayrlr. Krmz renkle belirtilen ve borular iinden akan souk yakt ile scak motor ya ile arasnda s geii oluur. Is deitirici giri-k arasndaki fark basncnn kirlenme, dk ya scakl veya yksek ya viskozitesi nedeniyle 179 kPa. deerini amas durumunda tahliye valfi ekil 4.11'de verildii gibi ya, yakt borular arasndan geerek s deitiricisinden ayrlr. Bu esnada scak motor ya ile souk yakt arasnda s geii oluur.

92

ekil 4.9 J85 Motoru s deitiricisi [6]

ekil 4.10 J85 Motoru s deitiricisi (tahliye valfi kapal)

93

ekil 4.11 J85 Motoru s deitiricisi (tahliye valfi ak) [6] 4.4 J79 Motorlar Is Deitiricileri F4 uaklarnda kullanlan J79 motorlarna ait A/B ya s deitiricisi ekil 4.12'de verilmitir. Yakt boru iinden, ya ise gvde boyunca perdeler zerinden geerek s transferi salar. Yakt basncnn yksek olmas boru ksmndan yakt aknn bir etkenidir. ekil 4.12'de verilen tahliye valfi 423-433 K aras ya scaklnda tamamen aktr. Bu durum, ya knda bulunan scaklk termostatnn tahliye valfini hareket ettirmesiyle salanr.

ekil 4.12 J79 Motoru A/B s deitiricisi [7]

94

J79 motoru s deitiricisinin s geii zellikleri Tablo 4.2'de verilmitir. ki farkl s deeri motorun iki alma blgesine aittir. Tablo 4.2 J79 motoru A/B ya soutucu deerleri Is Yakt ak Yakt scakl 5,8 kW 8,02 kW 0,09 kg/s 0,11 kg/s 390 K 385 K 0,93 kg/s 0,93 kg/s Ya ak Ya scakl 425 K 423 K

4.5 CT7 Motorlar Is Deitiricileri Casa uaklarna ait CT7 motorlarnda kullanlan s deitiricisi ekil 4.13'de verilmitir. Soutucu akkan JP8 yakt olup boru boyunca hareket eder. Gvde boyunca hareket eden akkan MIL-L-7808 yalama yadr. Hidrolik apn 5 mm. deerinin altnda olmas nedeniyle kompakt snfndandr. Tablo 4.3 CT7 motoru s deitiricisi deerleri Is 9,88 kW Yakt ak 0,09 kg/s Yakt scakl Ya ak 312 K 0,21 kg/s Ya scakl 394 K

ekil 4.13 CT7-9C Motoru s deitiricisi [8]

95

5.0 F110 MOTORU ISI DETRCS MATEMATK MODEL

5.1 k scaklklarnn bulunmas Is deitiricisinin toplam s transferi 47,084 Kw deerindedir. Ya ve yaktn giri scaklklar bilindiinden ya ve yakta ait ortalama scaklklarda Tablo 5.1'de verilen katsaylar belirlenerek k scaklklar hesaplanr. Tablo 5.1 Yan 384,5 K'de ve yaktn 316 K'deki zellikleri Katsay k(W/mK) p (kg/m3 ) H (Pa s) [J/(kg K)] m (kg/s) Ya 0,14 899 0,002184 2270 0,57 Yakt 0,17 866 0,001657 2078 1,259

5.1.1 Ya k scakl:

5.1.2 Yakt ks scaklg:

5.1.3 Ortalama scaklklar:

96

5.1.4 Logaritmik scaklk fark:

ekil 5.1'de s deitiricisi boyutlar verilmitir. nemli boyutlar: 1.Referans no: Is deitirici gvde kapak ksm boru demeti montaj mesafesi 2.Referans no: Boru demeti montaj mesafesi (gvde ile aradaki klerans iin nemlidir.) 4.referans no : Boru demeti kapak ap. 6.referans no : Gvde i ap. 8.referans no : Pim d boyu. 9.referans no : Perdeler aras mesafe. 10.referans no : U boru ekseni aras mesafe. 11.referans no : Boru boyu.

97

Tablo 5.2 Is deitiricisi boyutlar Referans no Maksimum Limit (mm) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 13,08 101,65 5,76 101,65 91,84 9,98 35,6 27,37 237 Minimum Limit (mm) 13,18 101,6 5,74 95,65 101,6 91,79 9,88 3,55 35,6 27,37 237

5.1.5 Boyutlar

ekil 5.1 Is deitiricisi boyutlar [4] Toplam 217 adet borunun bulunduu s deitiricisi ekil 5.2'de grlen gen dizilie sahiptir. Tablo 5.3'te boyutsal deerler verilmektedir.

98

ekil 5.2 Is deitiricisi boyutlar [4]

ekil 5.3 gen dizili Tablo 5.3 gen dizili boyutsal deerler (mm) Do 2,32 Di 1,62 s 0,35 Ds 91,8 Ltp 2,82 C 0,5

Do: D ap s: Et kalnl Di: ap Ds: Gvde ap Ltp: Boru eksenleri aras uzaklk C: Boru d aplar aras uzaklk

99

5.1.6 Gvde ii ak alan hesab Gvde, orta ksmndan tam perdeli olduundan 85 mm uzunlukta kiri uzunluu zerinden alnan ve eksen zerinde 26 adet boru geiinin bulunduu kesitte; Lbc = 35,60 mm olmak zere as =85x35,60 - 26x2,32x35,60= 878,6 mm2 =8,786x10-4 m2 bulunmutur. 5.1.7 Gvde taraf edeer ap hesab gen dizili iin:

5.1.8 Gvde ktle ak

5.1.9 Gvde Reynolds says

5.1.10 Boru Reynolds says Toplam yakt ak 1,259 kg/s olup boru bana den ak 1,259/217 = 0,0058 kg/s'dir.

2818,8 >2300 olduundan ak trblansldr. Gvde ksm Reynolds says 320 olmasna ramen perde says 8'in zerinde olduundan ak trblansldr.

100

6.0 UAKLARDA YAYGIN OLARAK KULLANILAN MALZEMELER

6.1 Nikel Alamlar : Yksek scaklk , korozyon ve oksitlenmeye kar mkemmel direnci ile nemli bir mhendislik malzemesidir. Nikelin yzey kbik merkezli kristal yaps onu yksek bir ilenebilirlik vermekte fakat nisbeten pahal olmas ve yksek younluu (8.9 gr/cm) kullanlmasn snrlamaktadr. Ticari nikel ve monel

alamlar, yksek dayanm ve elektrik iletkenlii nedeniyle elektrik ve elektronik paralarn yapmnda ve iyi korozyon dayankll nedeniyle de gda ileme cihazlarnda kullanlmaktadr. Nikel ve bakr btn bileimlerde, kat halde birbiri iinde tam olarak znmekte ve bu nikel ve bakrla birok kat zelti sertlemeli alam yaplmas mmkn olmaktadr.

Uak sanayinde en yaygn olarak kullanlan nikel alamlar ve bunlarn zellikleri yledir; 6.1.1 K Monel Nikel-Bakr Alam(66Ni - 29Cu - 3Al); zellikle byk kesitlerde, korozyona yksek direncin ve yksek mukavemetin istendii endstriyel uygulamalar iin kullanlr. Uaklarn magnetik olmayan paralarnda kullanlr. 315Cnin zerindeki scaklklarda, slfitleyici ortamlarda kullanlmamaldr. 20C deki younluu 8.47 gr/cmtr. -101Cye kadar manyetiklemez. Sulu mineral asitlere, tuzlu suya ve su buharna direnci iyidir. Oksitleyici asitlere direnci iyi deildir. Oksi-asetilen kaynanda florid kaynak tozu ve hafife kslm alevle, metal-ark kaynanda floridli kaynak tozu ve doru akmla kaynak yaplmaldr. 6.1.2 Inkonel Nikel - Krom Alam (76Ni - 16Cr - 8Fe) ; Yksek korozyon direnci, iyi mukavemet ve zellikle yksek scaklkta oksitlenmeye kar mkemmel direncin istendii durumlarda kullanlr.20C deki younluu 8.51 gr/cmtr. Scak alma aral 870-1260C arasdr. Tavlama scakl 870Cde 3 saat ve 980Cde 7-15 dakika arasndadr. Oksi-asetilen kaynanda K Monel ile ayn zelliklere sahiptir. Metal-ark kaynanda doru akmn yannda alternatif akmda kullanlr.

101

6.1.3 Hastelloy Alam W (62Ni - 24.5Mo - 5Cr - 5.5Fe) ; 750C nin zerindeki yapsal uygulamalarda, zellikle yksek scaklkta kullanlan bir alamdr. Ayrca ksa sreli mukavemet deerleri de ergime scaklnn %75-90 kadar yksek scaklklarda iyidir. Kaynak malzemesi olarak farkl metallerin kaynanda ok stn zeliklere sahiptir. 22C deki younluu 9.03 gr/cmtr. Tavlama scakl 1176C dir. Btn bilinen kaynak yntemleri ile kaynak yaplabilir. Karbon oluumu yznden oksiasetilen kaynandan

kanlmaldr. 6.1.4 Hastelloy Alam X (47Ni - 9Mo - 22Cr - 18Fe) ; 1200Cye kadar mkemmel mukavemet deerlerine ve oksit direncine sahiptir. Uaklarn ark yanma odalar, trbin kanatk ve vanalar, ekzoz k kaplamalarnda geni bir uygulama alanna sahiptir.22C de ki younluu 8.23 gr/cmdr.

Havada ya da suda gizli soumaya izlenen,1176C de eriyik ilemesi eklinde sl ileme tabi tutulur. Bu ilem, maksimum dvlebilirlik, korozyon direnci ve ilenebilirlik salar. Oksi-asetilen kayna hari, dier yaygn kaynak yntemleriyle kaynak yaplabilir. Perinlerden, korozif ortamda alma durumundan

kanlmaldr. 6.1.4.1 Yumuatma tavlamas; Dvme nikel rnleri ve ktrerek sertletirilebilir nikel alamlar kaynak iin ilenebilir, ekillendirilebilir olmalarnn garanti edilebilmesi iin, yumuak tavl durumda olmalar salanr. Bu yzden kaynak ncesi sl ilemler genellikle gerekli deildir. Ancak kaynak blgesi bitiiindeki malzemenin ilerken sertletirme durumuna yol aan souk sekilendirme ilemlerinin oluturulduu gerilme giderme ve yumuatma tavlamalar, kaynaktan nce tavsiye edilir. Alminyum ve titanyum ilaveli yksek scakla dayankl nikel-krom ve nikel-krom-demir alamlar, dk ekillendirme kabiliyetleri nedeniyle kendini ekme atlaklar oluabilecei iin,sadece zelti ilemi durumunda kaynak yaplmaldr. Kaynaktan sonra nikel malzemelerin gerilme giderme tav genellikle gerekli deildir. nk yeterli dvlebilme karakterlerine sahiptir. Dier yandan gerilme

102

giderme tavlamas, korozif ortamn oluturduu ypranmalar nedeni ile gerekli olabilir. Sulu zeltideki nikel malzemeleri gerilme korozyon atlamalarna maruz deildirler. Ancak civa ve tuzlarnn ve deflosilik asidin olmas durumda, gerime atlamalarna eilimlidirler. Eer bu malzemelerin tesiri altnda ise, alam mmkn olduu kadar gerilimden uzak tutulmaldr. Birok durumda, byk paralarn sya dayankl olmas iin kaynaktan nce, sadece ileme srasnda sertleen paralarda gerilme giderme tav uygundur. 6.1.4.2 Suni keltme; ktrerek sertletirilebilir alamlar durumunda ilem sonras ve konstrksiyonun bir sonucu olarak alma parasnda yerel yksek kaynak gerilmeleri var olursa kaynaktan sonra scaklktan kesilme esnasnda atlaklar oluabilir. Bu yzden, kaynaktan sonra para yeniden keltme tavlamas ve suni keltmeye tabi tutulmaldr. Byle yaparken, paralar kaynaktan sonra tavlama scaklna ykseltmek en iyisidir. NiCu30Al alam iin bu scaklk 750 / 930C, ktrerek sertletirmek iin Ni /Cr / Fe alamlarnda 880-1070C ve daha yksek s direnli Ni /Cr / Fe / Al alamlar iin en az 1050Cdir . Yeteri kadar hzl bir stmayla, keltme ilemleri 600-700Cde yaplr, zellikle gerilmeler azaltlr. Istma ok yavaa, keltme sertletirmesi her eyden nce azaltlm esneklik nedeniyle kaynak balantlarnda kendin ekme atlaklarnn meydana geldii yerde oluur. Alminyum ve titanyum ilaveli NiCr15Fe alamnn keltme sertletirmesi ilemi zerine tavlama scaklnn ve ilem srasnn etkisi vardr. Bu alamn uzamasna, stma sresinin ve scakln etkisini gsterir. Bunlar anlalmaktadr ki, o gerilmeleri azaltmak iin gerekli olan 900C civarndaki bir scakl oluturmadan nce, uzama 530 C ve 700C arasnda byk oranda azalr ve sadece bu scaklk aralnn zerinde artar. 6.2 Titanyum Alamlar: Titanyum ve alamlar sl mukavemetleri ve hafifliklerinin yan sra korozyona kar dayanaklklaryla da bilinmektedirler. Bu nedenden dolay, sava sanayinde ateli silahlarn yapmnda, organik svlara dayankll nedeniyle tpta kemiklerin birletirilmesinde kullanlmakta ve ayrca endstride kullanlan birok malzemenin alamlandrlmasn da nemli bir yer tutmaktadr. Titanyum cevheri rutil (TiO2) ve

103

ilmetil(FeTiO3)dir. Bunlarn sl ilemlerden geirilerek saf titanyum elde edilmesi olduka masrafldr. Titanyum cevheri tlp magnetik alandan geirilerek ierisindeki demir-oksitten arndrlr ve ardndan uygulanan keltme ile dier yabanc maddeler uzaklatrr. Geriye kalan TiO2 slfirik asitle reaksiyona sokularak titanil-slfirik asit elde edilir. Daha sonra bu asidin scak su ile kartrlmas sonucu TiO2 ker ve filitre ile szlerek alnr. Sonuta TiO2 saf olarak elde edilmi olur. Bu bileii indirgemek iin Kroll tarafndan 1939 ylnda gelitirilmi Yntemi kullanlr. Bu yntemle ancak 1947 ylnda teknik retime geirilebilmitir. Kroll usulne gre TiO2, C ve Cl ile kartrlp 800C e kadar stlr ve TiCl4 elde edilir. Oluan titanyum klorr 135C de younlatrlp ksmi destilasyon ile saflatrlr. Ardndan 800C civarnda erimi magnezyum zerinden geirilir. Sonuta titanyum sngeri denilen iri paral porz bir metal meydana gelir. Bu malzemede ark frnnda ve vakum altnda stlarak son kalan magnezyum paralar buharlatrr ve yaklak % 99 saflkta titanyum elde edilir. Titanyum kimyasal ynden kuvvetli bir indirgeyicidir. Bu zellii bazen olumlu bazen de olumsuz sonular vermektedir. zellikle dk scaklklardan kimyasal ortamlara direnci olduka yksektir. Oksitleyici asitlere ve deniz suyuna kar ok dayankl iken, baz asitlere kar direnci biraz daha dktr. Uygulamada asetik asit, slfirik asit, tartarin asit ortamlarnda kullanlabilmektedir. Dier yandan klor gaz, hidroflorik asit, trikor asetik asit, fosforik asit ieren ortamlarda kullanlmamaldr. Ykselen scaklkla birlikte titanyumun yzeyindeki koruyucu asit tabakas paralanmaya balar ve kullanlabilirliliini drerek derecede oksijen, azot ve hidrojen malzeme ierisine nfuz eder. Genel olarak yzeydeki oksit tabakasnn 600C a kadar teknii ynnden nemli problemler dourur. Zira metale nfuz eden yabanc maddeler gevreklemeye ve atlak oluumuna sebebiyet verir. Titanyum ve alamlarna uygulanan sl ilemler gerilme giderme veya sertlik ve mukavemet gibi zellikleri gelitirme amaldr. Saf titanyumda 385Cnin zerindeki hacim merkezi kbik kristal kafesine sahip beta titanyum tipinden itibaren yaplan soumada, hegzagonal kristal kafesli alfa-titanyum tipine dnme, souma hz ile engellenemez. Yalnzca dnm scakl der. Hzl soumalarda mikro yapdaki kk deiiklikler nedeniyle mukavemet artmas grlr. Titanyum alamlarnda kelme yoluyla sertletirme mmkndr. Bu amala 800Cdan Kroll

104

itibaren hzl soutma ve ardndan alfa/beta dnme hattnn 150C yukarsna kadar stma gerekir. eliklerde uygulanan sl ileme tane boyutunu kltme yntemleri titanyum iin geersizdir. Bu nedenle de scaklk deerleri iyi seilmelidir. Yzey sertletirmede ise,800Cde iki saat sre ile tuz banyosu ierisinde yaplan beklemede azot, oksijen ve karbon difzyon yoluyla yzeye nfuz ettirilir ve bylece 40-60 mikron kalnlnda 750-850 HV sertliinde tabakalar elde edilir. 6.2.1 Titanyum Alamlarn yaps; Uygulamada ticari saflktaki titanyum kullanld gibi, titanyum alamlar daha byk oranda olmak zere kullanlmaktadr. Titanyum alamlar alfa, beta, alfa-beta titanyum alamlar olmak zere 3 gruba ayrlabilir. Saf titanyum oda scaklklarnda Hegzagonal kristal kafesine sahiptir. Ykselen scaklkla birlikte hacim merkezi kbik (HMK) kristal kafesine dnr. Hacim deiimi yaklak % 0,1dir.Dk scakllarda yap alfa-titanyum, yksek scaklklar da ise (885C den itibaren) beta-titanyum, olarak adlandrlr. Titanyuma alam elementlerinin ilavesi ile yksek scaklk beta-titanyum yapsnn, dk scaklk alfa-titanyum yapsna dnm oran ve scaklk deiir yani ilave edilen alam elementlerine bal olarak dnm scakl artar veya azalr. Alminyum ve oksijen gibi elementler, dnm scaklklarn drerek beta-titanyum yapsnn oda scaklnda dahi kalmasn salarlar. Alminyum, oksijen, azot, karbon, kalay gibi elementler alfa stabilizatr, hidrojen, gm, altn, krom, demir, vanadyum, magnezyum, molibden gibi elementler ise beta-stabilizatr alam elementleri olarak adlandrlrlar. Katlan alam elementlerine bal olarak titanyumun mekanik, fiziksel ve kimyasal zellikleri de deiirler. ki veya elemanl alamlarn yap ve zelliklerinin incelenmesi,500-600C de kullanlan titanyum sper alamlarnn geliiminde alamlama limitlerini saptamak iin gerekletirilmitir. Titanyum alamlarnn sl direnlerini atamada ana faktrlerden birisi, poliformik dnm scakldr. Sper alamlarn geliiminde baz elementler, poliformik dnm scakln (erime noktasn) ykselten ya da hafife etkileyen baz elementler olarak seilmitir. Titanyum alamlar iin bu elementler almiyum, kalay ve zirkonyumdur. Bilindii gibi, alminyum alfa fazlarn stabilize eder ve titanyum poliformik dnm scakln ykseltir. Kalay

105

ve zirkonyum ntral sertletirici grubuna dahildirler ve geni bir alfa-titanyum fazl kat zeltiler grubu olutururlar. Alminyumlu titanyum alamlar, ok bileenli titanyum sper alamlarnn geliiminde bir temel olarak hizmet ederler ve kalay ya da zirkonyum ile alamlanan titanyum-alminyum alamlarnn zelliklerinin incelenmesinde, kompleks alamlarn zelikleri zerindeki etkilerinin tahmini iin gereklidir. 6.2.2 Titanyum - Alminyum Alamlar: Alminyum miktar arttka, dayankllk da artar. Ancak belirli bir miktardan (%7) sonraki artlar, en son dayankll deitirmez. En yksek dvlebilme zellii % 8 alminyum miktarnda elde edilir. Mekanik zelliklerdeki benzer deime de,550600C de 100 saatlik bir stma sonucunda gzlenmitir. 600C de 100 saatlik bir stma sonundaki krlma ve snme dayanmlar da alminyum miktar ile birlikte artar. Sonu olarak % 6-8 alminyum ieren alamlar,(alfa-fazndaki yaplarda) yeterli sl kararllk ile birlikte, en yksek sl dirence sahiptirler. En iyi bileim zellikleri, 800-900C de ki tavlamadan sonra elde edilir. 6.2.3 Titanyum - Zirkonyum Alamlar: Titanyum ve zirkonyumun atom aplar birbirine ok yakndr. Zirkonyum poliformik dnm scakln hafife etkiler ve titanyum modifikasyonlarnda iyi grnr. %8-12 zirkonyum ieren titanyum alamlar, oda scaklklarnda iyi dvlebilme zelliine sahiptir. Uzama zellii de vardr. Alamlar sl kararlla sahiptirler. 450-600C de 100 saat bekletilmelerine karn zellikleri ok az deimitir. Zirkonyum alminyuma oranla oda scaklnda ya da daha yksek scaklklarda daha zayf bir sertletiricidir. 6.2.4 Titanyum - Kalay Alamlar: Kalay, titanyumu zirkonyuma gre ok daha fazla sertletirir. Alminyuma gre ise daha dk bir sertletirme zelliine sahiptir. Alamlarn sl direnci, kalay younluu ile artar. 6.2.5 Titanyum - Alminyum - Zirkonyum-Kalay Alamlar: Yksek scaklklarda zirkonyum, titanyumu sertletirmede oda scaklna gre daha verimlidir. Krlma ve ksa sreli dayanmlarda zirkonyum, en yksek dayanma

106

sahiptir. Alminyum da bu artlarda iyi sonu verir. Zirkonyumun miktar arttka krlganlk da artar. Uak sanayinde en yaygn olarak kullanlan titanyum alamlar ve bunlarn zellikleri yledir; 6.2.5.1 % 99.0 Ti: yi ilenebilirlik ve orta dzeyde mukavemet zelliklerine sahiptir. Uaklarda yanma duvarlar, kompresr kaplamalar, egzoz k kaplamalar, gvde blme duvarlarnda geni apta kullanlr. 20C deki younluu 4.54 gr/cmtr. Tavlama scakl 590-732C dir, gerektiinde gerilme giderme tavlamas yaplr. Bu ilem 537C de 15-20 dakikadr. Bunan sonra havada soutma uygulanr. Gaz alt koruyuculu ark kayna, diren kayna ve nokta kayna uygulanr. 6.2.5.2 Ti - 6Al - 4V Alfa-Beta Tipi Alam: 315C ye ya da biraz daha yukar scaklklara kadar, yksek mukavemete sahiptir. Uaklarn gaz trbin kompresr kapakklarnda ve disklerinde, dvme uak balantlarnda, preslenmi uak ats yzeylerinde, metal levha halindeki at paralarnda kullanlr. 20C de 4.43 gr/cm younlua sahiptir. Balangta 900-1010C arasnda sonra 790C civarnda scak alma zelliine sahiptir.750-850C arasnda 1-2 saat tavlanr ve havada ya da frnda soutulur. 6.2.5.3 Ti - 5Al - 2.5Sn Alfa Tipi Alam: Uak egzoz balantlarnda ve dier dvme levha komponentlerinde 480C ye kadar alr. Roket yakt tanklarnda, uak gaz trbini kompresrlerinin yataklarnda, kaynakl stator balantlarnda ve ii bo kompresr kanatklarnda, kaynakl borularda geni apta kullanlr. 20C deki younluu 4.46 gr/cmtr. Tavlama,830C de 30 dakika ya da 880C de 10 dakikadr. 537 ya da 560C de 1-2 saat tavlamadan sonra gerilme giderme ilemi yaplmaldr. Ticari saf titanyuma uygulanan kaynak ilemleri, bu alama da yaplabilir. 6.2.5.4 Ti - 8Mn Alam: 93-315C arasnda alan uak kaplama ve birincil yap elemanlarnda kullanlr. Tam tavlama, 680-700C de 1 saattir. Sonra havada soutulur. Ergitme

107

kayna uygulanamaz. Ancak nokta kayna dikkatice yaplm konstrsiyonlarda kullanlabilir. 6.2.5.5 Ti - 7Al - 4Mo Alam: Uak gaz trbin kompresr kanatklarnda, disklerinde kullanlr. 20C deki younluu 4.48 gr/cmtr. 6.2.5.6 Ti - 4Al - 4Mn Alam: Uak at elemanlarnda kullanlr. 20C deki younluu 4.52 gr/cmtr. Tavlamasnda,720C de 2 saat stlr ve dakikada 2C decek biimde frnda soutulur. 6.3. Alminyum Alamlar; Alminyum, uak, roket ve uzay arac endstrisinde birok parada kullanlr. (rnein; kanatlarda, motorda, pervanelerde, yardmc paralarda ve sv yakt ya da oksitleyici tanklarnda).Alminyum korozyona direnci yksek bir malzemedir. Doada, yzeyinde alminyum oksit olduu halde bulunur. Younluu dktr. Dkme alminyumun 20C de younluu 2.65-2.69 gr/cmtr. Ergime noktas 658C, kaynama noktas 800C dir. Alminyum, saf halinden ok alminyum alam halinde kullanlr. Bu alamlar, dvme ve dkme alamlar olmak zere iki ana gruba ayrlr. 6.3.1 Dvme Alminyum Alamlar: 6.3.1.1 2014 Alam :(% 4.5Cu - % 0.8Si - % 0.8Mn - % 0.4Mg) Yksek mukavemetin ve bununla ilgili olarak iyi ilenebilirliin ve yksek sertliin istendii durumlarda kullanlr. Uak tehizatnn yapmnda geni olarak kullanlr. 20C deki younluu 2.80 gr/cmtr. 260-480C arasnda scak alabilir. Tam tavlama iin 412C de 2-3 saat bekletilir. Sonra saatte 10C lik bir souma hzyla frnda soutulur. 6.3.1.2 2024 Alam :(% 4.5Cu - % 1.5Mg - % 0.6Mn) Uak yapsnda, perinlerde, kark ekilli elemanlarda kullanlr. 20C deki younluu 2.77 gr/cmtr. Tam tavlamada 413C de 2-3 saat bekletildikten sonra saate 10C lik bir souma hzyla frnda soutulur. 260-480C arasnda scak alabilir.

108

6.3.1.3 5052 Alam :(% 2.5Mg - % 0.25Cr) Ortalama statik mukavemetin, iyi alabilirliin, yksek yorulma

mukavemetinin ve korozyona ok iyi bir direncin istendii uygulamalarda kullanlandr. Uan yakt ve ya borularnda, yakt tanklarnda kullanlr. 20C deki younluu 2.68 gr/cmtr.260-510C arasnda scak alabilir. 345C de tavlanr. Bu scaklkta tutmak gerekmez. Hemen soutulabilir. 6.3.1.4 6061 Alam:(% 1.0Mg -% 0.6Si - % 0.25Cu - % 0.025Cr) Yksek mukavemetin, ilenebilirliin, kaynak kabiliyetinin ve korozyona iyi bir direncin istendii durumlarda kullanlr. Uak ini merdivenleri gibi elemanlarnda uygulama alan vardr.20C deki younluu 2.70 gr/cmtr. plak ve kapl alam olarak kullanlr.260-510C arasnda scak alabilir. Tam tavlama413C de yaplr. Bu scaklkta 2-3 saat bekletildikten sonra, saate 10C hzla frnda soutulur. 6.3.1.5 7075 Alam:(% 5.5Zn - % 2.5 Mn - % 1.5Cu - % 0.3Cr) Yksek mukavemet 20C deki younluu 2.80 gr/cm tr . Rijitide modl 14927 N/cm dir. Mukavemetinin yaklak %55 dir. 260-455C arasnda scak alabilir. Tam tavlama 413C de 2-3 saat bekletmeye yaplr. Sonra havada soutulur. Eer malzeme kullanlmadan nce bir sre depolanacaksa, 232C de yeni bir stmaya tabi tutulmaldr. Poisson oran 0.33tr. Kesme gerilmesi mukavemeti, ekme gerilmesi mi? Uak yap elemanlarnn byk bir ksm 7075 alamndan yaplr. Mukavemetin ve korozyona iyi bir direncin gerektii durumlarda kullanlr. 6.3.1.6 7079 Alam (%4.3Zn - %3.3Mg - %0.6Cu - %0.2Mn - %0.2Cr) Yksek Mukavemetli ve ar blmlerde kullanlr. Uak yap elemanlarnda uygulama alan vardr. Younluu 20C de 2.74 gr/cmtr. Tam tavlama,413C de 2-3 saat bekletilerek yaplr. Havada soutulur. Havada soutma, eer 232C de 6 saatlik bir stabilizasyon tavlamasnca izleniyorsa, tatmin edicidir. 6.3.1.7 7178 Alam:(%6.8Zn - %2.7Mg - %2.0Cu - %0.3Cr) 20C deki younluu 2.82gr/cmtr. Kesme mukavemeti, ekme

mukavemetinin yaklak 0.55 katdr.260-455C arasnda scak alabilir.413Cde

109

2-3 saat bekletilerek tam tavlamaya tabi tutulur. Eer sonradan 232Cde 6 saat tutulmak suretiyle bir stabilizasyon ilemine tabi tutulursa, havada soutma yeteridir. 6.3.2 Dkme Alminyum Alamlar: 6.3.2.1 142Alam :(%4Cu - %2Ni - %1.5Mg) ok yksek scaklk mukavemeti istenen yerlerde kullanlr. Uak jenaratr yuvalarnda, pistonlarnda, hava soutmal silindir kafalarnda kullanlr. 20Cdeki younluu 2.81 gr/cm. Elastiklik modl 14927.53, rijitlik modl 5579.7

N/cmdir. Poisson oran 0.33tr.Kum dkm tipleri 345Cde tavlanr. Dkm scakl kum dkm de 677-788C arasndadr. Srekli dkmde de bu scaklk aralnda dkm yaplr.142 alamndan paralar, 2117-T4, 2017-T4 dvme alminyum alamlarndan yaplma perinlerle birbirlerine balanabilir. Metal ark kayna 4043 alamyla, karbon ark kayna da 4043 alamyla, argon koruyucu gaz atmosferinde Tig kayna yaplabilir. Kaynak tozu gerekmez. 6.3.2.2 195 Alam: (% 4.5Cu) Yksek ekme zelliklerinin ve iyi ilenebilirliin bir kombinasyonunun gerekli olduu durumlarda uygulama alan vardr. Uak tekerleinde, balantlarnda kullanlr. 20C deki younluu 2.81 gr/cmtr. Elastiklik modl 14492, rijitlik modl 5434 N/cmdir. 345C de tavlanr. Bu scaklkta 2-4 saat beklenir.2117-T4 ve 2017-T4 alamlaryla perin balants yaplabilir.4043 alamyla atomikhidrojen kayna, metal ark kayna, karbon ark kayna ve argon atmosferi altnda Tig kayna yaplabilir. 6.3.2.3 B195 Alam :(% 4.5Cu - % 2.5Si) Yksek ekme zelliklerinin ve iyi ilenebilirliin ayn anda gerektii durumlarda uygulanr. Uak balantlar, uak silah kontrol paralar, uak tekerleri uygulama alanlardr. 6.3.2.4 220 Alam :(% 10Mg) Bir kum dkm alminyum alamndan, en byk mukavemet ve uzama, korozyona diren ve ok iyi ilenebilirlik istendiinde kullanlr. Uak

balantlarnda, gerilme ve ok direnci gerektiren kark dkmlerde kullanlr. 20Cdeki younluu 2.57 gr/cmtr. ekme gerilme mukavemeti 69.56, basma gerilmesi mukavemeti 39.13,elastiklik modl 13768.1, kesme mukavemeti 49.3

110

N/cmdir. Yorulma limiti 500 milyon tur kullandktan sonra 11.6 N/cmdir.6053-T4 alam ile perin balantlar, nokta ve aln kaynaklar yaplabilir. 6.3.2.5 355 Alam :(% 5Si - % 1.3Cu - % 0.5Mg) yi dklebilirliin, kaynak edilebilirliin ve basn altnda szdrmazln gerektii uygulamalar, tipik kullanmlardr. Uak kompresr kaplamalarnda, sv soutmal uak motor karterlerinde kullanlr. 20C deki younluu 2.71 gr/cm tr. Elastiklik modl 14782.6. rijitlik modl 5507 N/cmdir. 6.3.2.6 356 Alam :(% 7Si - % 0.3Mg) ok iyi bir dklebilme ve kaynak edilebilme, basn altnda szdrmazla ve korozyona ok yksek direncin olmas zelliklerinin gerektii uygulamalarda kullanlr. Uak pompa paralar, uak balant ve kontrol paralar tipik kullanmlardr.20C de younluun 2.64 gr/cmtr. Sonu olarak; Uak inaatnda kullanlan malzemelerde aranan zellikler, mukavemet, younluk ve ekillendirilebilme olarak zetlenebilir. Gerekli

mukavemet deerlerine sahip, dk younlukta malzemeler seildikten sonra, onlara konstrksiyonda istenen ekillerin verilebilmesi, ancak uygun kaynak ynteminin ve buna bal olarak sl ilemlerin uygulanabilmesi ile mmkndr. Bu almada, uak inaatnda yaygn olarak kullanlan yksek alaml (zellikle paslanmaz)eliklerin, nikel, alminyum ve titanyumun ve bunlarn alamlarnn kaynak kabiliyetleri incelenmitir. Bu yaplrken, malzemelerin bileimleri en nemli parametrelerden birisi olarak alnmtr. Ayrca bu malzemelerin kaynak ilemi sonrasnda karlatklar korozyon olay, korozyon tipleri ve bunlarn olumamas iin ne gibi tedbirler alnmas gerektii asndan incelenmitir. Bu alanda yaplacak dier almalar, bu malzemelerin kaynak kabiliyetlerini arttrmaya ynelik olur. Alminyum alamlar ierdii malzemelere gre kodla sembolize edilir. Aada semboller ve anlamlar gsterilmektedir.

111

Tablo-1: Alminyum alamlarnn ierdii malzemeye gre kodla sembolize edilmesi A 2 0 24 T3 Alclad kaplama Alamda % 2 bakr ieriyor Alamn modifikasyonu 0 modifikasyon yok Alam dizayncs Isl ilem tr , frnlama , yalandrma

6.4 Kompozit Malzemeler : Kompozit,iki farkl malzemenin birletirilmesi ile yeni ve her iki malzemenin zelliklerinden farkl zellikte bir malzeme elde edilmesidir.Kompozit malzemelerin ekline bal olarak snfa ayrlabilir; paralar halinde,fiberler ve tabakalar halinde olarak.Kaplamalar,takviye paras kontrol yzeyleri ve flaplarda kullanlrlar.Yksek

arlklar vardr. Kolay ekil verilebilirler.

ekil 6.1 Uakta Genel Malzeme Dalm

112

1.Kaplar 2.Flaplar 3.Motor 4.ni Takm 5.Yer panelleri 6.Burun 7.Kaplar 8. hava frenleri 9.Yatay kuyruk 10.Dikey kuyruk Aadaki maddeler uan yapsal dizaynnda hangi malzemelerin

seileceini belirler; Dizayn mukavemetinin arla oran Yoruma karakteristikleri atlak yaylmas davran Baskn arza tipleri Hasar ve korozyon tolerans ve/veya direnci Mevcut imalat kolaylklar Malzemenin maliyeti malat maliyeti Pazar gerekleri. lkemizde uak sanayinin kurulmasna baland ve yaplan uaklarn yerli retim miktarlarnn arttrlmak istendii bu gnlerde, bu alanda yaplacak almalar milli uak sanayimize de byk deere sahip katklarda

bulunacaktr.Uak fabrikalar , rettikleri uaklarn bakm ve onarmnn yapld atlyelere,belirli formlar ile bildirirler.Bu formlarda,uak revizyonunda kaynak ile onarm yaplabilecek paralarn adlar bildirilir.retici firma ,kaynak

yaplabilecek parann hangi tip kaynak yntemi ile , hangi tip elektrot ve ilave metalin kullanlacan ve hangi akm cinsi ile akm miktar ve kaynak hz ile yzey temizleme biimi ve dier gerekli bilgileri,bu formlarda yazl olarak bildirirler . Bunun dnda kabilmek, yerli retimde, hangi kaynak tipinin, gerekli dier bilgileriyle birlikte uygulanmas gerektiine karar vermek, giderek tamamyla yerli olarak kaynak edilebilecek ekilde kaynak teknolojisine sahip uaklar

113

aamasna varabilmek, ancak bu alanda yerli teknoloji retimiyle gerekletirilebilir. Bu yzden, uak malzemelerinin kaynak kabiliyetlerini aratrmak iin gelitirmek bu adan da ok nemlidir.

Tablo-2 : Uak malzemelerinin kullanm rnei

Malzeme

Alminyum

elik

Titanyum

ekiller

Sa, Ekstrzyon Plaka Dvme Tpler

Sa, Ekstrzyon Plaka Dvme Tpler Motor paralar, ni takmlar

Sa, Ekstrzyon Plaka Dvme Tpler Spar webler, Flaplar

Uakta tipik Konumlar :

Kaplamalar, Spar ribler, Spar balklar

Ana dizayn Mtaalalar :

Hafif arlk, Korozyona direnli

Yksek mukavemet, Yksek mukavemet, Yksek scaklk Pahal

Sk kullanlan Alamlar :

2024-T3,T8,T81 2124-T3,T8

Paslanmaz elikler 5Cr-Mo-V

Ti140A,Ti155 Ti-6Al-25N

114

KAYNAKLAR

1. etinkaya, S., 1999, Gaz Trbinleri, Nobel Yayn Datm, Ankara TEZ : 20-46 Sayfa aral 2. Toprak, S., Gaz Trbin Kanatlarnn Soutulmasnn nemi ve Soutma Yntemlerinin ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Trakya niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Mhendislii Ana Bilim Dal, Edirne, 1 44 (2007) TEZ : 14-20,46-83 Sayfa aral 3. Altunta, Y., Jet Motorlarnda Kullanlan Tipik Kompakt Is Deitiricileri, Yksek Lisans Tezi, Osmangazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makina Mhendislii Anabilim Dal, Eskiehir, 9 69 (2006) TEZ : 84-99 Sayfa aral 4. nternet: Time Travel Research Center 2005 Cetin BAL Turkey / Denizli a) http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/HTMLdosya2/TurboJetMotor u.htm b) http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/HTMLdosya2/JetMotoruCalis ma.htm TEZ : 2-13 Sayfa aral 5. nternet: Uak Malzemeleri http://www.belgeler.com/blg/9c8/ucak-malzemeleri TEZ : 100-113 Sayfa aral

115

ZGEM
ONUR KAMAZ Adres : Mehmet Akif Mah. Tuz deve Yolu cad. No: 60 Daire 11 Seluklu / KONYA Gsm Ev : (544) 589 52 55 : (332) 246 14 73

E-mail : onurkacmaz68@hotmail.com

Kiisel Bilgilerim: Uyruum Doum Yerim Doum Tarihim : T.C. : KONYA : 01.06.1987

Medeni Durumum : Bekr Eitim Durumu: 2006 2011: Gazi niversitesi (ANKARA), Metal retmenlii 2002 2005: Seniha Ali Fuat Belgin .P.Lisesi (KONYA) 1993 2002: Yapal Cihat Kora lkretim Okulu (KONYA)

116

ZGEM
BLAL AKYN Adres : alayan Mahallesi Yavuz Sok. No:21 Kat:1 D:2 Kthane/STANBUL Gsm Ev : (534) 928 44 65 : 212 233 07 53

E-mail : bilal18akyun@hotmail.com

Kiisel Bilgilerim: Uyruum Doum Yerim Doum Tarihim : T.C. : MARDN : 04.03.1988

Medeni Durumum : Bekr Eitim Durumu: 2006 - 2011: Gazi niversitesi (ANKARA), Metal retmenlii 2002 2005: ili Endstri Meslek Lisesi (STANBUL) 1999 2002: Vasfi obanolu lkretim Okulu (STANBUL) 1994 1999: Vasfi obanolu lkretim Okulu (STANBUL)

117