5

S O D R @ I N A


PREDGOVOR..................................................................................

9
1. MESTO I ULOGA NA VOENATA TOPOGRAFIJA............ 11
1.1. Poim i definicija.............................................................. 11
1.2. Cel.. 12
1.3. Osnovni elementi na zemji{teto i negovoto zna~ewe
kako faktor na vooru`enata
borba...............................................................................

14
1.4. Reljef. 14
a) Osnovni elementi na reljefot. 16
b) Erozivni formi na reljefot... 23
v) Mrazni~ki formi na reljefot 25
g) Abrazivni formi na reljefot 25
d) Eolski reljefni formi. 25
1.5. Takti~ki karakteristiki na zemji{teto.. 26

2. OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA TOPOGRAFSKITE
KARTI...............................................................
..

29
2.1. Osnovni poimi i definicija za karta 29
2.2. Razmer na kartata........................................................ 30
2.3. Klasifikacija na topografskite karti spored
razmerot.
37
6
2.4. Topografski znaci.. 38
2.5. Generalizacija na sodr`inata na kartata.... 41

3. MATEMATI^KI ELEMENTI NA KARTATA.. 43
3.1. Forma i povr{ina na zemjata... 43
3.2. Geografska koordinatna mre`a.. 45
3.3. Pravoagolna koordinatna mre`a 48
3.4. UTM Koordinatna mre`a. 52
3.5. Kartografski proekcii.. 57
a) Poim.... 57
b) Klasifikacija.. 58
v) Gaus-Krigerova proekcija. 60
g) Merkatorova proekcija.. 65

4. VIDOVI NA KARTI I NIVNA NAMENA 69
4.1. Klasifikacija na kartite i nivni karakteristiki. 69
4.2. Klasifikacija na topografskite karti....... 70
a) Topografski karti so krupen razmer. 71
b) Topografski karti so sreden razmer. 72
v) Topografski karti so siten razmer 72
4.3. Podelba na topografskite karti na listovi 72
4.4. Op{ti upatstva za upotreba na topografskite karti 75
a) Op{to za upotrebata na topografskite karti 75
b) ^itawe na topografskite karti.. 76
v) Pokazateli za procenka na zemji{te spored karta 77
7
g) Podgotvuvawe na karta za upotreba 79
4.5. Rabotna karta 82
4.6. Skici i {emi 84
4.7. Osnovni poimi za pomorski i vozduhoplovni karti.. 86
a) Pomorski karti 86
b) Vozduhoplovni karti.. 88

5. GEOGRAFSKI ELEMENTI NA KARTATA 91
5.1. Pretstavuvawe i prou~uvawe na reljefot na
topografska karta..

91
5.2. Vidovi na izohipsi.. 97
5.3. Odreduvawe na ekvidistancija i visini na to~ki.. 101
5.4. Trigonometriski to~ki. 102
5.5. Prika`uvawe na zemji{ni objekti na karta 105
5.6. Redakciski i dopolnitelni elementi na topografskite
karti


112

6. MEREWE NA KARTA (KARTOMETRIJA).. 115
6.1. Odreduvawe na polo`bata na to~ki na zemji{teto so
pomo{ na karta.

116
6.2. Odreduvawe dol`ini na zemji{teto na karta. 121
6.3. Merewe na povr{ini od karta. 127
6.4. Merewe na horizontalni agli na karta. 135
6.5. Kompas (Busola M-53). 141
6.6. Merewe na horizontalni agli so tetiven aglomer. 153
6.7. Odreduvawe na vertikalni agli na karta. 155
6.8. Proverka na vidlivosta na to~ki na zemji{teto so
pomo{ na karta

161
6.9. Odreduvawe na zadskrieni reoni na zemji{teto po
karta
168
8

7. TOPOGRAFSKO-TAKTI^KI KATEGORII NA
ZEMJI[TE..
173
7.1. Manevarsko zemji{te. 173
7.2. Planinsko zemji{te.. 175
7.3. Karstno zemji{te.... 176
7.4. Po{umeno zemji{te 178
7.5. Ostanati kategorii na zemji{te. 179

8.

ORIENTACIJA NA ZEMJI[TE SO POMO[ NA KARTA.

181
8.1. Orientacija na karta. 181
8.2. Odreduvawe stojna to~ka na karta.. 186
8.3. Sporeduvawe na sodr`inata na karta so zemji{teto. 189

9. DVI@EWE PO NEPOZNATO ZEMJI[TE 193
9.1. Geografska, topografska i takti~ka orientacija. 193
9.2. Izbor i koristewe na orientiri 194
9.3. Orientacija spored nebeskite tela i objekti na
zemji{teto.

196
9.4. Dvi`ewe na teren po nepoznato zemji{te 199

10. TOPOGRAFSKI ZNACI ZA TOPOGRAFSKITE KARTI
SO RAZMER 1:25 000; 1:50 000; 1:100 000; 1:200 000

207

12.

LITERATURA..

235

13.

PRILOZI..

237

9
P R E D G O V O R

U~ebnikot Voena topografija e prv u~ebnik napi{an vo
Republika Makedonija na makedonski jazik. Toj prvenstveno e
namenet za izu~uvawe na osnovite na predmetot voena topografija
na dodiplomskite studii pri Voenata akademija na Republika
Makedonija. Isto taka, mo`e da se koristi kako po{iroka
literatura za osve`uvawe na znaewata od voenata topografija, a
mo`e da se koristi i za potrebite na slu{atelite na
postdiplomski studii - specijalizacija za komandni i {tabni
dol`nosti pri Voenata akademija na Republika Makedonija.
Isto taka, ovoj u~ebnik pretstavuva osnovna literatura i za
potrebite na {kolata za oficeri za slu`bite vo ARM i {kolata
za rezervni oficeri, no mo`e da se koristi i kako prira~no
~etivo za golem broj korisnici od najrazli~ni oblasti.
Vo sozdavaweto na sodr`inata na ovoj u~ebnik, koristeni se
dosega{nite nau~ni soznanija od oblasta na voenata topografija.
Koristeni se golem broj na u~ebnici i publikacii koi se navedeni
vo literaturata, a osobeno Voena topografija od polk. Gvozden
^olovi}, Topografski prira~nik, od p.polk. Bogomir Jankovi},
Kartografija od prof. d-r Mihailo Zikov, Kartografija od
grupa avtori vo izdanie na VGI Belgrad, Elements of cartography,
New York , Toronto , Singapore od grupa avtori, Cartographie Gnrale,
Ren Cuenin, I.G.N. Paris i mnogu drugi dela, od koi se prezemeni del
od tekstovite i del od pretstavenite sliki i primeri, za {to
izrazuvam posebna blagodarnost.
Sodr`inskiot koncept na u~ebnikot e zasnovan vrz
nastavnite programi za dodiplomski studii, potoa za {kolata za
oficeri na slu`bite na ARM i za {kolata za rezervni oficeri na
ARM.
Vo prviot del obraboteni se osnovnite poimi, definicijata
i celta na izu~uvawe na voenata topografija, kako i osnovnite
elementi i takti~ki karakteristiki na zemji{teto i negovoto
zna~ewe kako faktor na vooru`enata borba.
Vo vtoriot del na u~ebnikot se elaborirani osnovnite
svojstva na kartite, a vo tretiot del matemati~kite elementi na
kartite so akcent na odredeni kartografski proekcii.
10
Vo ~etvrtiot del nakuso se obraboteni razli~nite vidovi
na karti, a posebno topografskite karti i elementite na
rabotnite karti, dodeka vo petttiot del se elaborirani
geografskite elementi na kartite.
Kartometriskite postapki so koi vrz osnova na karta se
dobivaat potrebni podatoci za najrazli~ni polo`bi na to~ki,
rastojanija, horizontalni i vertikalni agli, nakloni, merewe na
povr{ini, presmetuvawe dogleduvawe na to~ki i drugi
karakteristiki na zemji{teto se obraboteni vo {estiot del. Vo
ovoj del isto taka se objasneti site zada~i koi mo`at da se
re{avaat so pomo{ na kompas.
Topografsko-takti~kite kategorii na zemji{te se
elaborirani vo sedmiot del, a vo osmiot del se obraboteni site
mo`ni na~ini na orientirawe i orientacijata na karta.
Mo`nostite za dvi`ewe po nepoznato zemji{te so pomo{ na
karta i bez karta, na~inite za presmetuvawe na potrebnoto vreme
za sovladuvawe na dadena mar{-ruta i drugi elementi se
obraboteni vo devettiot del na u~ebnikot.
Za prezentiranite sodr`ini se koristeni razni izvori so
razni vremenski preseci. Istite se validni i upotreblivi se
dodeka ne se izmenat nekoi osnovni postavki vo konstruiraweto i
na~inot na koristeweto na topografskite karti i drugi izvori na
podatoci za zemji{teto.
^uvstvuvam potreba da izrazam golema blagodarnost na
pove}e institucii i poedinci koi nesebi~no se vklu~ija vo
procesot na realizacija na ovoj u~ebnik. Me|u niv posebno }e gi
spomenam Voenata akademija General Mihailo Apostolski,
Ministerstvoto za nauka na RM, prof. d-r Aleksandar Stojmilov,
recenzentite prof. d-r Milo{ Zmejkovski i doc. d-r Boris
Nikodinovski, i in`.arhitekt Qubi{a Novakovi}.



Avtorot
11

1. MESTO I ULOGA NA VOENATA TOPOGRAFIJA

1.1. Poim i definicija

Vo sovremenite armii poznavaweto na zemji{teto i
~itaweto na kartite e va`na komponenta na voenite ve{tini, koja
e od ogromno zna~ewe za prou~uvawe i primenuvawe na ostanatite
disciplini na voenata nauka.
Zemji{teto e eden od osnovnite, objektivni i postojani
elementi na borbenata situacija, koj mo`e da vlijae vrz
olesnuvaweto ili ote`nuvaweto na borbenite dejstva. Zaradi toa,
pri procenka na borbenata situacija, paralelno so ostanatite
elementi, sekoga{ se prou~uvaat i topografsko-takti~kite
osobini na zemji{teto. Spored toa, za brza, potpolna i realna
procenka na borbenata situacija, donesuvawe na soodvetna
(najcelishodna) odluka vo dadena situacija i za sigurno snao|awe na
zemji{teto vo tekot na borbenite dejstva, neophodno e sistematsko
sobirawe i prou~uvawe na podatoci za dadenoto zemji{te.
Celta, obemot i detalnoto prou~uvawe na dadeno zemji{te
}e zavisi od vidot i karakterot na zada~ata koja }e se izveduva na
nego.
Pri podgotvuvawe i izvr{uvawe na borbeni zada~i na
zemji{teto, toa mora dobro da se prou~i vo pravecot na dejstvuvawe
na edinicite, a osobeno treba da se prou~at topografskite objekti
so ~ie zazemawe se obezbeduva uspe{no izveduvawe na borbenite
dejstva.
Zemji{teto najdobro mo`e da se prou~i, da se zapoznae i da
se proceni so neposredno izviduvawe (rekognoscirawe). Me|utoa,
koga se raboti za pogolem prostor koj mo`e da bide oddale~en ili
zaposednat od neprijatelot, pri {to izviduvaweto e dosta
ote`nato, se koristat drugi na~ini za sobirawe na podatoci za
zemji{teto (izviduvawe od zemja i od vozduh so vizuelni i tehni~ki
sredstva, preku borbeni dejstva, so ispituvawe na naselenie od tie
prostori i dr). Site navedeni i drugi na~ini me|usebno se
nadopolnuvaat i proveruvaat, no tie sepak ne se dovolni. Osnovni i
najrasprostraneti sredstva za prou~uvawe na zemji{teto i
12
snao|awe na nego se topografskite i specijalnite karti,
aerofotosnimki i drugi dokumenti za dadenoto zemji{te.
Topografskite i drugite karti davaat dovolno to~na i
verna slika na topografskite elementi i detali na zemji{teto,
nivniot raspored, me|usebnite odnosi i najva`nite osobini.
So ogled na navedenoto, sekoj stare{ina koj }e komanduva so
bilo kakva edinica, mora da znae da upotrebi odnosno da ~ita
topografska karta.
Topografijata vo po{iroka smisla na zborot, pretstavuva
op{t opis na zemji{teto. Vo potesna smisla, taa e del od
geodezijata {to se zanimava so detalno prou~uvawe na kopneniot
del na Zemjinata povr{ina vo geometriski i sodr`inski domen,
kako i so nejzino pretstavuvawe na ramnina, odnosno na planovi i
karti so krupen razmer. Imeto topografija poteknuva od gr~kite
zborovi topos - mesto, i grafos - pi{uvam.
Voenata topografija kako del od op{tata topografija e
nau~no-tehni~ka disciplina {to se zanimava so metodikata i
tehnikata na izu~uvawe na zemji{teto i negovite topografsko-
takti~ki, operativni i strategiski karakteristiki, vrz osnova na
topografskite karti, aerofotosnimki, aerofotokarti i
satelitski snimki.
Pokraj navedeniot osnoven predmet, voenata topografija ja
prou~uva i orientacijata i na~inite na ednostavnite merewa na
zemji{teto i na kartite, sodr`inata i upotrebata na
topografskite karti i aerofotosnimkite, kako i izrabotuvawe na
grafi~ki pretstavi na rabotni borbeni dokumenti.
Voenata topografija neposredno im slu`i na interesite na
voenata ve{tina i pretstavuva specifi~no geodetsko-topografsko
obezbeduvawe na borbenite dejstva.


1.2. Cel na izu~uvaweto na voenata topografija

Celta na izu~uvaweto na voenata topografija e da se steknat
potrebni teoretski i prakti~ni znaewa, umeewa i naviki za
pravilno i potpolno iskoristuvawe na topografskite karti,
aerofotosnimkite i drugi materijali i podatoci za zemji{teto vo
13
voeni celi. Ne treba posebno da se napomene deka za uspe{no
izvr{uvawe i re{avawe na borbenite zada~i neophodno e da se
znae:
-brzo i uspe{no orientirawe vo prostorot, odr`uvawe na
dadeniot pravec na dvi`ewe i izvr{uvawe na ednostavni agolni i
liniski merewa so pomo{ na karta i bez nea, vo site prostorni,
vremenski i borbeni uslovi;
-prou~uvawe i procenuvawe (so pomo{ na karta, aerofoto-
snimki) na zemji{teto na koe }e se izveduvaat dejstva, zaradi
najefikasna upotreba na edinicite;
-to~no da se nanesuvaat na karta elementite na borbeniot
poredok, promenite vo tekot na dejstvata i po takov dokument da se
sledi i ocenuva situacijata, da se donesuvaat odluki i da se
izrabotuvaat soodvetni borbeni dokumenti;
- na karta to~no i brzo da se odreduvaat koordinati na to~ki
i so nivna pomo{ da se poka`uvaat celite na zemji{teto;
- da se izraboti ednostaven crte` na del od zemji{teto i
sostojbata na nego, koe {to e potrebno za izvr{uvawe na odredeni
takti~ki raboti.
Zna~i, celta na izu~uvaweto na ovoj predmet e:
1.Detalno da se zapoznaat site elementi na topografskata
karta kako osnoven izvor na informacii za zemji{teto.
2.Topografskite karti da se koristat kako najpogodna
osnova za registrirawe i prou~uvawe na site informacii i
rezultati dobieni po pat na izviduvawe ili na bilo koj drug na~in.
3.Brzo i efikasno orientirawe vo prostorot.
4.Osposobuvawe na stare{inite za prou~uvawe na
zemji{teto kako sostaven del na procenkata na situacijata pri
planiraweto na borbeni dejstva.
5.Pravilna i precizna izrabotka na grafi~ki pretstavi na
borbeni dokumenti na karti ili vo vid na skici i {emi.
6.To~no i brzo odreduvawe na koordinatite na to~ki po
karta(ili aerofotosnimki i dr.) kako i koristewe za poka`uvawe
na objektite na zemji{teto.
Pokraj navedenite teoretski i prakti~ni znaewa, umeewa i
naviki, va`no e da se znae da se iskoristi nekoja od ostanatite
14
mo`nosti za orientacija i merewa na zemji{teto koga ne se
raspolaga so soodvetni topografski dokumenti, odnosno koga tie
ne se potrebni ili ne mo`at uspe{no da se upotrebat.
1.3. Osnovni elementi na zemji{teto i negovoto zna~ewe
kako faktor na vooru`enata borba

Pod poimot zemji{te se podrazbira povr{inskiot sloj na
nekoj del od Zemjinoto kopno so site prirodni vozvi{enija i
vdlabnatini, vodi, rastitelen svet, naseleni mesta,
komunikacii i site drugi prirodni i sozdadeni objekti na nego.
Zemji{teto kako element na prostorot e eden od postojano
prisutnite faktori na vooru`enata borba. Negovoto dobro
poznavawe i ve{to koristewe pretstavuva va`en uslov za uspe{no
vodewe na site vidovi i oblici na borbeni dejstva.
So ogled na toa deka vo uslovi na vojna ima masovna
upotreba na sovremeno vooru`uvawe, oklopno-mehanizirani sili,
vozdu{ni desanti, {to nametnuva golema dinami~nost,
prou~uvaweto i procenkata na zemji{teto, kako i negovoto ve{to
iskoristuvawe vo tekot na izveduvaweto na borbenite dejstva ima
ogromno zna~ewe.
Karakteristikite na nekoe zemji{te se odreduvaat spored
izgledot, dimenziite i prostornata razmestenost na reljefnite
oblici, kako i spored brojot i kvalitetot na zemji{nite objekti
rasporedeni na nego.
Dobroto poznavawe na zemji{teto ovozmo`uva pravilno
postavuvawe na borbeniot raspored, izbirawe na pravecot na
izveduvawe na glavnite borbeni dejstva, efikasna upotreba na
vooru`uvaweto i borbenata tehnika, prikrieno dvi`ewe i
manevrirawe, postignuvawe na iznenaduvawe, dobro maskirawe i
za{tita na edinicite od dejstvuvaweto na neprijatelot, sigurna
orientacija, odr`uvawe na dadeniot pravec na dvi`ewe,
pristignuvawe na vreme vo odreden reon i dr.


1.4. Reljef

15
Reljefot na zemji{teto nastanal so dejstvuvaweto na
vnatre{ni(endogeni) i nadvore{ni(egzogeni) sili. Pod vlijanie na
vnatre{nite sili sozdadeni se golemite tektonski oblici
(okeanskite i morskite baseni, planinski venci) vo reljefot na
Zemjinata povr{ina, a so dejstvuvaweto na nadvore{nite sili na
ve}e sozdadenite tektonski oblici, se formiraat pomali reljefni
oblici. Zna~i, reljefot na zemji{teto nastanal so dejstvuvaweto
na ovie dva vida na sili, pod ~ie zaemno vlijanie reljefot
neprekinato se menuva i modificira.
Nadvore{niot izgled na zemji{teto so site negovi formi
na Zemjinata povr{ina, vozvi{enija, vdlabnatini, dolini i
ramnini so najrazli~ni dimenzii i oblici se vika reljef. Ili
pak, reljef e povr{inata na zemjata so site nejzini formi koi se
sostojat od dve osnovni grupi: vozvi{enija i vdlabnatini.
Reljefot e eden od najzna~ajnite faktori koj ima golemo
zna~ewe pri podgotvuvawe i vodewe na vojna, a osobeno na
vooru`enata borba. Zaradi toa, reljefot vo voen pogled
pretstavuva zna~aen i osnoven kvalitativen element na
prostorot(zemji{teto). Zna~i, sekoja procenka na zemji{teto
po~nuva so izu~uvawe na reljefot, zatoa {to toj mo`e da go
zgolemi ili da go namali zna~eweto na drugite elementi.
Visinskata struktura i geolo{kiot sostav na reljefot
bitno vlijaat vrz hidrografijata, klimata, rastitelniot i
`ivotinskiot svet i `ivotot i aktivnostite na lu|eto, a preku toa
vrz naselenosta, polo`bata i tipot na naselbite, komunikativ-
nosta, stopanskite aktivnosti i voop{to na socijalno-ekonomskite
sostojbi vo odredena sredina, a preku toa zna~itelno vlijae i na
organizacijata, formacijata, opremuvaweto, tehnikata, snabduva-
weto i dejstvuvaweto na voenite edinici.
Protegaweto na planinskite masivi i nivnite ogranoci,
dolinite i kotlinite, proodnite i neproodnite zoni i pravci,
presudno vlijaat vrz izveduvaweto na borbenite dejstva.
Geolo{kata gradba na reljefot i vidovite na po~vi vlijaat vrz
na~inot i brzinata na izrabotuvawe na rovovi, zasolni{ta i drugi
objekti, kako i vrz proodnosta na terenot. Isto taka, mo{ne
zna~ajna e i osetlivosta na terenot na radioaktivno zra~ewe, kako
i negovata otpornost na pritisoci predizvikani od dejstvoto na
udarnite branovi na razni eksplozivni sredstva.
Ve}e rekovme deka site prirodni vozvi{enija i vdlabnatini
koi pretstavuvaat odreden del od fizi~kata zemjina povr{ina, se
16
narekuva reljef na zemji{teto, vozvi{enijata i vdlabnatinite
pretstavuvaat reljefni oblici, a site drugi prirodni i ve{ta~ki
tvorbi vo sostav na reljefot uslovno mo`at da se nare~at
zemji{ni objekti.
a) Osnovni elementi na reljefot

Vozvi{enija se elementi na reljefot koi zabele`itelno se
povisoki od svojata neposredna okolina. Kaj niv razlikuvame:
podno`je, strana, rab(ivica) i teme. Najvisokiot del od temeto se
vika vrv na vozvi{enieto.
Podno`je e linija od koja vozvi{enieto se izdignuva nad
okolinata. Rab e linija od koja istovremeno mo`e da se vidat i
temeto i stranata na vozvi{enieto. Rabot e mnogu zna~aen element
na vozvi{enieto, bidejki od nego efikasno mo`e da se kontro-
liraat stranata i podno`jeto, a i elementite na sosednite
vozvi{enija. Strana e povr{ina me|u podno`jeto i rabot na
vozvi{enieto.
Spored izgledot stranite mo`at da bidat ramni(relativno
ednoli~en naklon), ispaknati(konveksni), vdlabnati(konkavni) i
skalesti(terasesti).
Spored naklonot stranite mo`at da bidat blagi, strmni i
mnogu strmni.
Teme e gorniot zaoblen del na vozvi{enieto i mo`e da bide
vrvlesto, zaobleno ili ramno.
17

Sl. 1. Elementi na vozvi{enieto

18

Sl. 2. Strani na vozvi{enijata

Apsolutna visina(nadmorska) e vertikalnoto rastojanie
pome|u nekoja to~ka na fizi~kata zemjina povr{ina i nivoto na
moreto(nulta povr{ina vo odnos na koja se odmeruvaat visinite).
Relativna visina (visinskata razlika) e razlika na
apsolutnite visini na dve to~ki N = N
1
- N
2
.
Spored op{tiot izgled, goleminata, apsolutnata visina i
visinskata razlika, oblikot na temeto, izgledot i naklonot na
stranite, vozvi{enijata se narekuvaat: rit~e; rid; brdo; kosa i
planina.
-Rit~e e vozvi{enie so mala relativna visina {to se
izdignuva nad nekoja ramnina(obi~no do 10 metri).
-Rid e vozvi{enie so relativna visina do 100 metri,
naj~esto so izdol`en oblik i so neednakvo strmni strani. Obi~no
ima eden poizrazen vrv. Ridot kako topografski objekt e pogoden za
organizirawe na otporna to~ka vo odbrana, ili potpor na napadni
takti~ki dejstva.
-Brdo e vozvi{enie so poslo`eni formi i so relativna
visina preku 100 metri. Toa mo`e da ima pove}e vrvovi. Dokolku
ima zaramnet vrv toga{ gorniot del na brdoto se vika plo~a. Ako
pak vrvot na brdoto e kamenliv so edna postrmna i druga poblaga
strana se vika ~uka.

19
Sl. 3. Brdo Sl. 4. ^uka
-Kosa e del od nekoe pogolemo vozvi{enie (brdo ili
planina) od koe kako granka postepeno se spu{ta kon podno`jeto.
Obi~no se nao|a pome|u dve ili pove}e pomali ili pogolemi
dolini. Taa bo~no gi ras~lenuva vozvi{enijata, taka {to kaj
planinskite venci kosite se naredeni pomalku ili pove}e
paralelno.
Po najvisokite delovi na temeto na vozvi{enijata se
protega vododelnica, kako linija od koja vodata te~e vo sprotivni
nasoki kon dolinite.
-Planina e prostrano i jasno izrazeno, visoko i slo`eno
vozvi{enie koe go nadvisuva okolnoto zemji{te. Temeto na
planinata mo`e da bide vo vid na konus ili izdol`eno. Linijata vo
koja se spojuvaat stranite na izdol`ena planina se vika venec.
Venecot pretstavuva zna~aen topografsko-takti~ki objekt koj na
odreden na~in vlijae vrz izveduvaweto na borbenite dejstva.

Sl. 5. Planina
20

Sl. 6. Bilo

Sl. 7. Dva razli~ni grebeni


Sl. 8. Prevoi(sedla)
21

Vo zavisnost od protegaweto, venecot mo`e da gi kanalizira
silite na napa|a~ot vo opfatot na vododelnicata, ili pak da
obezbedi e{alonirawe na sopstvenite sili vo dlabo~ina. Ako e
venecot {irok, zaoblen, a stranite na planinata so blag naklon, se
narekuva bilo. No, ako e venecot tesen, a stranite na planinata
strmni i kamenlivi, venecot se vika greben. Grebenot ja ote`nuva
proodnosta, taka {to upotrebata na pote{ka borbena tehnika ja
kanalizira vdol` postojnite komunikacii. Najvisokata linija
vdol` venecot ili grebenot pretstavuva vododelnica. Najvisokite
delovi na planinite mo`at da bidat vo vid na prostrana ramnina i
toa se vika visoramnina ili plato. Najvisokite to~ki na
planinite se vikaat vrvovi, a vdlabnatinite me|u niv sedla(ili
prevoi).
Vdlabnatini se onie formi na reljefot na zemji{teto koi
se poniski od svoite neposredni okolini. Najniskata linija po
dol`inata na dnoto na vdlabnatinata kon koja se naso~eni stranite
na dadenata vdlabnatina, koja obi~no se poklopuva so tek na reka
ili potok se narekuva vodoslivnica. Spored op{tiot izgled i
golemina razlikuvame pove}e vidovi na vdlabnatini od koi
pozna~ajni se: vododerina; suvodolica(jaruga); dol; dolina i
kotlina.
-Vododerina e vdlabnatina koja se javuva obi~no posle
pa|awe na poroen do`d ili sneg na strmno i rastresito-erozivno
zemji{te. So podolgotrajno deluvawe na navedenite faktori
vododerinite dobivaat pogolemi dimenzii i vo dlabo~ina i vo
{irina.
-Suvodolica(jaruga) e podlaboka vododerina so strmni
strani i pocvrsta podloga na dnoto.
-Dol e relativno plitka vdlabnatina so zaoblen izgled.
-Dolina e izdol`ena i naj~esto iskrivena vdlabnatina, so
dol`ina od nekolku stotini metri do nekolku stotini kilometri,
niz ~ie dno obi~no te~e voda. Kaj dolinite se razlikuva goren,
sreden i dolen del. Vo gorniot del(izvori{teto na rekata)
dolinata obi~no e so tesno dno i so strmni i visoki strani, a vo
dolniot del dnoto e zna~itelno po{iroko, a stranite niski i so
blag naklon.
Stesnetite delovi na dolinite se vikaat klisuri. Klisurite
se te{ko proodni pravci i dvi`eweto na borbeni i transportni
22
vozila e mo`no samo po postojnite komunikacii. Dolina so tesno
dno i so mnogu strmni i kamenlivi strani se vika dlaboka dolina
ili kawon. Premin vdol` kawonite e mo`en samo po postojnite
komunikacii. Napre~ni premini vo najgolem del od kawonite ne se
mo`ni za borbenata tehnika, pa duri i za pe{adijata.


Sl. 9. Dve razli~ni dolini

Dolinite imaat ogromno voeno i ekonomsko zna~ewe. Tie
pretstavuvaat va`ni strategiski, odnosno operativno-takti~ki
ili takti~ki pravci. Pogolemite dolini otsekoga{ bile zna~ajni
operativni pravci, po koi se dvi`ele golemi voeni formacii ili
masi od razni narodi pri migracii. Vo sovremeni uslovi, a so ogled
na toa {to niz niv pominuvaat zna~ajni komunikacii i deka
upotrebata na transportnata i borbenata tehnika e se pogolema,
zna~eweto na dolinite kako pogodni komunikaciski pravci u{te
pove}e se zgolemuva. Najniskata linija po dol`inata na dolovite i
dolinite, koja se poklopuva so vodotekot i kon koja se naso~eni
stranite na vdlabnatinata se vika vodoslivnica.

23

Sl. 10. Dve razli~ni klisuri


Sl.. 11. Kotlina
-Kotlina e prostrana vdlabnatina so kotlesta, ili
zaoblena forma, so prete`no zaramneto dno, ~esto pati so strmni
strani. Naj~esto se javuvaat kako tektonski pomestuvawa ili kako
pro{ireni re~ni dolini. Kotlinite so svojata polo`ba i
karakteristiki vo ramkite na reljefot na po{irok zemji{en
prostor ovozmo`uvaat upotreba na oklopno-mehanizirani sili i
operativno-takti~ki vozdu{ni desanti.
24

b) Erozivni formi na reljefot

Kako rezultat na temperaturnite promeni, dvi`eweto na
vozdu{nite masi, kru`noto dvi`ewe na vodata i sozdavawe na
vodnite tekovi i mraznici, doa|a do razoruvawe, rastvoruvawe i
prenesuvawe na oddelni delovi na zemjinata povr{ina.
Razoruvaweto i rastvoraweto na zemjinata kora se narekuva
erozija, a talo`eweto na razorenite i rastvorenite materii
akumulacija. So erozija i akumulacija se menuvaat osnovnite
formi na reljefot i se sozdavaat novi erozivni formi: karstni;
abrazivni; fluvijalni ili re~ni; glacijalni; eolski i dr.
-Karstnite formi nastanuvaat na varovni~ko zemji{te so
mehani~ko i hemisko dejstvo na atmosferskite vodi i vodotecite.
Vodata koja sodr`i jagleroden dioksid koga }e dojde vo dopir so
varovnikot, kalcium-karbonatot se pretvora vo bikarbonat koj
potoa se rastvora vo vodata koja go nosi ponatamu.
Najrasprostraneti karstni reljefni formi se: {krapi;
vrta~i; jami; pe{teri; uvali i karstni poliwa.
-[krapi se tesni brazdi, vse~eni na strmni karstni padini,
dlaboki po metar i pove}e, me|usebno razdeleni so mali ostri
grebeni.
-Vrta~i se najkarakteristi~ni karstni formi, ~ie dno
naj~esto e zaramneto i pokrieno so crvenikava glina, a stranite se
naj~esto strmni. Otvorot obi~no im e okolu 20 do 50 metri. Vo
tekot na borbenite dejstva mo`at da se koristat kako mesta za
rasporeduvawe na borbenata tehnika, kako prirodni zasolni i
zasolni{ta za lu|e i materijalno-tehni~ki sredstva.
-Jamite se vertikalni kanali vo karstnite masivi, obi~no
povrzani so podzemni kanali i pe{teri.
-Pe{terite se podzemni hodnici ili kanali, naj~esto so
mnogu pro{ireni delovi, suvi ili so vodni tekovi. Mo`at da bidat
so najrazli~ni dimenzii.
-Uvali se pogolemi karstni vdlabnatini, obi~no formirani
so spojuvawe na nekolku vrta~i. Naj~esto se so izdol`en oblik, so
dol`ina od nekolku stotini metri do 1-2 kilometri.
25


Sl. 12. Karstni oblici

-Karstno pole e golema izdol`ena depresija vo karstnite
masivi, so razli~ni formi i dimenzii. Hidrolo{ki mo`e da bide
suvo i periodi~no ili postojano poplavuvano. Karstnite poliwa se
edinstveni plodni i obrabotlivi povr{ini vo karstnite podra~ja,
koi se proodni i za oklopno-mehanizirani edinici von
komunikaciite. Isto taka mnogu se zna~ajni i kako desantni
prostori.

v) Mrazni~ki formi na reljefot

26
Mrazni~kite reljefni formi: cirkovi, valovi(korita) i
moreni, se formirale vo glacijalniot i postglacijalniot period,
pod dejstvo na mraznicite i pri nivnoto dvi`ewe.
-Cirkovite se trkalezni amfiteatarski vdlabnatini, so
strmni strani, vo koi se formiral i trgnal mraznikot. Cirkovite
obi~no se ispolneti so voda i formiraat ezerca.
-Valovi(korita) se izdol`eni vdlabnatini, so strmni strani
i zaramneto dno, odnosno toa se korita na nekoga{nite mraznici.
-Moreni se yidovi(bedemi) sozdadeni od rastresit materijal
koj mraznikot go nosel so sebe i pred sebe, a koj se natalo`il posle
istopuvaweto na mraznikot. Posle tie ~elni yidovi, po istopu-
vaweto na mraznikot se formirale ezera.

g) Abrazivni formi na reljefot
Morskite i ezerskite branovi, naj~esto so golema sila
udiraat na bregovite, so {to sozdavaat posebni formi vo reljefot,
nare~eni abrazivni (krajbre`ni). Takvi se: potkopina, klif,
terasa, `alo(peso~ni ili ~akalni bregovi) i dr.


d) Eolski formi na reljefot
Eolskite reljefni formi nastanuvaat so erozivno i
transportno dejstvo na veterot. Veterot gi duva sitnite ~esti~ki
od prav i pesok i gi prenesuva na razni rastojanija kade {to se
talo`at. Kako posledica na toa nastanuvaat specifi~ni formi
kako {to se: dini, vrta~i od les, peso~ni yidovi, me|udinski
depresii i dr.
1.5. Takti~ki karakteristiki na zemji{teto

Pod takti~ki karakteristiki na zemji{teto se
podrazbiraat onie svojstva koi imaat vlijanie vrz organizacijata i
izveduvaweto na borbenite dejstva i upotrebata na voenata
tehnika. Zemji{teto vlijae na takti~kite dejstva so odredeni
27
karakteristiki kako {to se: proodnost na zemji{teto, preglednost,
za{titni svojstva, geolo{ki sostav i ekonomska sostojba.
Proodnosta na odredeno zemji{te se procenuva spored
mo`nostite za dvi`ewe na borbeni i neborbeni vozila, kako i
spored negovoto vlijanie vrz brzinata na dvi`ewe, manevriraweto
i odr`uvaweto na odreden pravec na dvi`ewe. Kvalitetot i
stepenot na razvienosta na patnata mre`a e eden od osnovnite
faktori koi vlijaat na proodnosta na sekoe zemji{te. No,
proodnosta na odredeno zemji{te ne se procenuva samo spored
sostojbata na patnata mre`a, tuku i spored mo`nostite za dvi`ewe
nadvor od pati{tata. Proodnosta na zemji{teto nadvor od
pati{tata zavisi od reljefot, povr{inskite vodi, vegetacijata,
atmosferskite pojavi, godi{noto vreme i takti~ko-tehni~kite
karakteristiki na vozilata.
Reljefot na zemji{teto so visinskite razliki i naklonite
na stranite i so stepenot na isprese~enost so reki, kanali, potoci
itn. najmnogu vlijae vrz proodnosta na zemji{teto von
komunikaciite. Isto taka i brzinata na dvi`eweto von pati{tata
preku suvo i tvrdo zemji{te zavisi od naklonot na stranite na
reljefnite oblici.
Povr{inskite vodi (reki, kanali, potoci, mo~uri{ta) ja
ote`nuvaat proodnosta nadvor od pati{tata. Na proodnosta
najmnogu vlijaat rekite i toa zavisno od nivnata golemina,
dlabo~ina i brzina na tekot, formata na bregovite, vidot na dnoto
na koritoto i karakteristikite na krajbre`niot reljef na
zemji{teto.
Vegetacijata i naselenite mesta imat golemo vlijanie vrz
proodnosta na zemji{teto. Infrastrukturata i drugite karak-
teristiki na naselenite mesta i nivnite okolini vlijaat vrz
stepenot na proodnosta na zemji{teto vo odredeni pravci.
Vegetacijata mo`e da bide postojana i povremena. Postojana
vegetacija se {umite, grmu{kite ovo{nite nasadi, poedine~ni
drvja i dr. Povremena vegetacija se zemjodelskite posevi i drugi
samoniknati rastenija. Pogolemite kompleksi na stari i gusti
{umi imaat najgolemo vlijanie vrz stepenot na proodnost na
zemji{teto.
Tabela br. 1.
PROSE^EN
NAKLON NA
KATEGORIJA
NA
MO@NOSTI ZA DVI@EWE PO SUVO I
TVRDO ZEMJI[TE
28
ZEMJI[TE NAKLONOT NA
ZEMJI[TETO
do 10
BLAGO
Terenski vozila so trkala i so prikolki
10 - 20
SREDNO
Terenski i tovarni vozila bez prikolki
20 - 30
STRMNO
Vozila gaseni~ari
30 - 40

Tenkovi i samoodni orudija do 35
40 - 60
MNOGU
STRMNO
Lu|e, no so pridr`uvawe za zemji{teto i
rastenijata koga naklonot e nad 45
NAD 60
KAMENLIVI
OTSECI I
ODRONI
Planinari i posebno osposobeni lu|e so
specijalna oprema
Proodnosta za borbeni i transportni vozila kaj po{umeno
zemji{te zavisi i od karakteristikite na reljefot na po{umenoto
zemji{te i gustinata i debelinata na steblata na drvjata. Pri
procenka na proodnosta za ovie vidovi vozila treba da se imaat
predvid nivnite dimenzii, kako i mo`nostite za soboruvawe na
odredeni vidovi drvja. Lozovite nasadi naj~esto so betonski ili
pak so drveni stolbovi pretstavuvaat odredeno ograni~uvawe na
proodnosta i za vozila i za pe{adija. Grmu{kite i drugi vidovi
niskosteblesti rastenija vlijaat vrz proodnosta na zemji{teto za
pe{adijata.
Karakteristikite na po~vata zna~itelno vlijaat vrz
proodnosta na zemji{teto. No, pri sekoja procenka treba da se vodi
smetka i za hidrometeorolo{kite uslovi na konkretnoto zemji{te
i za karakteristikite na borbenite i transportnite vozila. Na
primer, te{ko proodno zemji{te zaradi kalliva po~va pri
zamrznuvawe ili vo su{ni periodi e lesno proodno.
Vrz osnova na iznesenite karakteristiki za proodnosta,
zemji{teto mo`e da bide: proodno, ograni~eno proodno i te{ko
proodno. Vakvata klasifikacija mo`e da ima najrazli~ni kombi-
nacii {to zavisi od karakteristikite na konkretnoto zemji{te.
Na primer, eden del od zemji{teto mo`e da bide lesno prooden,
eden del te{ko prooden ili neprooden i tn. Kako proodno mo`e da
se smeta ona zemji{te preku koe pri povolni meteorolo{ki uslovi
skoro vo site pravci mo`at da se dvi`at borbeni i transportni
vozila( gaseni~ari i so trkala). Retko mo`e da ima neproodni ili
te{ko proodni pravci. Na ograni~eno proodno zemji{te postoi
29
mo`nost za dvi`ewe na vozila gaseni~ari vo site pravci, dodeka
vozila so trkala mo`at da se dvi`at samo po pati{tata i vo
odredeni proodni pravci. Na te{ko proodno zemji{te mo`at da se
dvi`at pe{aci i tovaren dobitok, a vozila mo`at da se dvi`at
samo dokolku postojat pati{ta, ili odredeni proodni pravci.
Preglednosta na zemji{teto zavisi od odnosot na vidlivite
i nevidlivite reoni na zemji{teto od odredeni to~ki.
Karakteristikite na reljefot na zemji{teto i vegetacijata
najmnogu vlijaat vrz preglednosta na zemji{teto. Preglednosta na
zemji{teto vlijae vrz uslovite za nabquduvawe, maskirawe,
orientacija, organizacijata na borbenite dejstva itn.
Spored stepenot na preglednosta, na~elno, zemji{teto mo`e
da se smeta kako: pregledno, delumno pregledno i nepregledno.
Pregledno e ona zemji{te koe od dominantni to~ki mo`e da se
nabquduva do 75 % od negovata povr{ina. Delumno pregledno ili
polupregledno e ona zemji{te koe od dominantni to~ki mo`e da se
nabquduva do 50% od negovata povr{ina. Nepregledno e ona
zemji{te koe od dominantni to~ki mo`e da se nabquduva pomalku
od 25 %. Pri opredeluvawe na preglednosta odredeni delovi od
zemji{teto mo`at da bidat nevidlivi zaradi reljefnite formi
ili pokrieni so {umi ili so drugi objekti koi{to go spre~uvaat
nabquduvaweto.
Za{titnite svojstva na zemji{teto se odreduvaat spored toa
kakvi uslovi postojat na zemji{teto za za{tita na `ivata sila i
vooru`uvaweto od neprijatelsko nabquduvawe, borbeni dejstva i
nuklearno oru`je. Osnovni faktori koi gi opredeluvaat
za{titnite svojstva na zemji{teto se reljefot, vegetacijata i
posebnite objekti za za{tita na naselenieto i voeniot potencijal.
Na~elno, za{titnite svojstva na zemji{teto se vo
obratnoproporcionalen odnos so preglednosta: pogolemi za{titni
svojstva - pomala preglednost, i obratno.
Geolo{kiot sostav na zemji{teto vlijae na proodnosta, na
za{titnite svojstva, na mo`nostite za utvrduvawe i popre~uvawe i
na ekonomskata sostojba na odreden zemji{en prostor.