Chuong 1.

H thng s dm v khi nim v m Trang 1

Chuong 1
HE THNG S M V KHI NIEM V M
1.1. HE THNG S M
1.1.1. H dm
1. Khi nim
H dm l tp hop cc phuong php goi v biu din cc con s bng cc k hiu c gi tri s
luong xc dinh goi l cc chu s.
2. Phn loi
C th chia cc h dm lm hai loai: h dm theo vi tr v h dm khng theo vi tr.
a. H dm theo vi tr:
H dm theo vi tr l h dm m trong d gi tri s luong cua chu s cn phu thuc vo vi tr cua
n dung trong con s cu th.
V du: H thp phn l mt h dm theo vi tr. S 1991 trong h thp phn duoc biu din bng
2 chu s 1 v 9, nhung do vi tr dung cua cc chu s ny trong con s l khc nhau nn s mang
cc gi tri s luong khc nhau, chng han chu s 1 o vi tr hng don vi biu din cho gi tri s
luong l 1 song chu s 1 o vi tr hng nghn lai biu din cho gi tri s luong l 1000, hay chu s
9 khi o hng chuc biu din gi tri l 90 cn khi o hng trm lai biu din cho gi tri l 900.
b. H dm khng theo vi tr:
H dm khng theo vi tr l h dm m trong d gi tri s luong cua chu s khng phu thuc vo
vi tr cua n dung trong con s.
H dm La M l mt h dm khng theo vi tr. H dm ny su dung cc k tu I, V, X...
d biu din cc con s, trong d I biu din cho gi tri s luong 1, V biu din cho gi tri s
luong 5, X biu din cho gi tri s luong 10... m khng phu thuc vo vi tr cc chu s ny dung
trong con s cu th.
Cc h dm khng theo vi tr s khng duoc d cp dn trong gio trnh ny.
1.1.2. Co s ca h dm
Mt s A bt ky c th biu din bng dy sau:
A= a
m-1
a
m-2
.....a
0
a
-1
......a
-n
Trong d a
i
l cc chu s, ( 1 m n i = ); i l cc hng s, i nho: hng tre, i lon: hng gi.
Gi tri s luong cua cc chu s a
i
s nhn mt gi tri no d sao cho thoa mn bt dng thuc sau:
1 N a 0
i
(a
i
nguyn)
N duc gi l co s cua h dm. Co s cua mt h dm l s lung k t phn bit duc su
dng trong mt h dm. Cc h thng s dm duoc phn bit voi nhau bng mt co s N cua h
dm d. Mi k tu biu din mt chu s.
Bi giang KY THUAT S Trang 2
Trong doi sng hng ngy chng ta quen su dung h dm thp phn (decimal) voi N=10. Trong
h thng s cn su dung nhung h dm khc l h dm nhi phn (binary) voi N=2, h dm bt phn
(octal) voi N=8 v h dm thp luc phn (hexadecimal) voi N=16.
- H nhi phn : N =2 a
i
= 0, 1.
- H thp phn : N =10 a
i
= 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.
- H bt phn : N =8 a
i
= 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.
- H thp luc phn : N =16 a
i
= 0, 1, 2, 8, 9, A, B, C,D, E, F.
Khi d xut hin co s N, ta c th biu din s A duoi dang mt da thuc theo co s N, duoc k
hiu l A
(N)
:
A
(N)
= a
m-1
.N
m-1
+ a
m-2
.N
m-2
+...+ a
0
.N
0
+ a
-1
.N
-1
+ ... + a
-n
.N
-n
Hay:

=
=
1 m
n i
i
i (N)
N a A (1.1)
Joi N=10 (h thap phn):
A
(10)
= a
m-1
.10
m-1
+ a
m-2
.10
m-2
+....+ a
0
.10
0
+...+ a
-n
.10
-n
1999,959
(10)
=1.10
3
+ 9.10
2
+ 9.10
1
+ 9.10
0
+ 9.10
-1
+ 5.10
-2
+ 9.10
-3
Joi N=2 (h nhi phn):
A
(2)
= a
m-1
.2
m-1
+ a
m-2
.2
m-2
+...+ a
0
.2
0
....+a
-n
2
-n
1101
(2)
= 1.2
3
+1.2
2
+ 0.2
1
+ 1.2
0
= 13
(10)
Joi N=16 (h thap luc phn):
A
(16)
= a
m-1
.16
m-1
+ a
m-2
.16
m-2
+...+ a
0
.16
0
+ a
-1
16
-1
+ ... + a
-n
16
-n
3FF
(16)
= 3.16
2
+ 15.16
1
+ 15.16
0
= 1023
(10)
Joi N=8 (h bt phn):
A
(8)
= a
m-1
.8
m-1
+ a
m-2
.8
m-2
+...+ a
0
.8
0
+ a
-1
.8
-1
+ ... + a
-n
.8
-n
376
(8)
= 3.8
2
+ 7.8
1
+ 6.8
0
= 254
(10)
Nhu vy, biu thuc (1.1) cho php di cc s o bt ky h no sang h thp phn (h 10).
1.1.3. i co s
1. Di t co s d sang co s 10
D chuyn di mt s o h dm co s d sang h dm co s 10 nguoi ta khai trin con s trong co
s d duoi dang da thuc theo co s cua n (theo biu thuc 1.3).
V d 1.1 Di s 1101
(2)
o h nhi phn sang h thp phn nhu sau:
1011
(2)
= 1.2
3
+ 0.2
2
+ 1.2
1
+ 1.2
0
= 11
(10)
2. Di t co s 10 sang co s d
D chuyn di mt s tu co s 10 sang co s d (d = 2, 8, 16) nguoi ta ly con s trong co s 10
chia lin tip cho d dn khi thuong s bng khng th dung lai. Kt qua chuyn di c duoc trong
h dm co s d l tp hop cc s du cua php chia duoc vit theo thu tu nguoc lai, nghia l s du
du tin c trong s nho nht. (xem v du 1.2)
Chuong 1. H thng s dm v khi nim v m Trang 3
V d 1.2:
Kt lun: Goi d
1
, d
2
, ..,d
n
ln luot l du s cua php chia s thp phn cho co s d o ln thu 1, 2,
3, 4, .., n th kt qua chuyn di mt s tu h dm co s 10 (thp phn) sang h dm co s d s l:
d
n
d
n-1
d
n-2
...d
1
,
nghia l du s sau cng cua php chia l bt c trong s cao nht (MSB), cn du s du tin l bt
c trong s nho nht (LSB).
Trong cc v du trn, co s cua h dm duoc ghi o dang chi s bn duoi. Ngoi ra cung c th k
tu chu d phn bit nhu sau:
B - H nhi phn (Binary) O - H bt phn (Octal)
D - H thp phn (Decmal) H - H thp luc phn (Hexadecimal)
V du: 1010B c nghia l 1010
(2)
37FH c nghia l 37F
(16)
& Quy tc chuyn doi gia cc h dm co so 2, 8, 16 ?
1.2. HE M NH[ PHN V KHI NIEM V M
1.2.1. H dm nh[ phn
1. Khi nim
H dm nhi phn, cn goi l h dm co s 2, l h dm trong d nguoi ta chi su dung hai k hiu
0 v 1 d biu din tt ca cc s. Hai k hiu d goi chung l bit hoc digit, n dc trung cho mach
din tu c hai trang thi n dinh hay cn goi l 2 trang thi bn cua FLIP- FLOP (k hiu l FF).
Trong h dm nhi phn nguoi ta quy uoc nhu sau:
- Mt nhm 4 bt goi l 1 nibble.
- Mt nhm 8 bt goi l 1 byte.
- Nhm nhiu bytes gi l t (word), c th c tu 2 bytes (16 bt), tu 4 bytes (32 bt), ...
D hiu r hon mt s khi nim, ta xt s nhi phn 4 bt: a
3
a
2
a
1
a
0
. Biu din duoi dang da thuc
theo co s cua n l:
a
3
a
2
a
1
a
0 (2)
= a
3
.2
3
+ a
2
.2
2
+ a
1
.2
1
+ a
0
.2
0
Trong d:
- 2
3
, 2
2
, 2
1
, 2
0
(hay 8, 4, 2, 1) duoc goi l cc trong s.
- a
0
duoc goi l bit c trong s nho nht, hay cn goi bit c nghia nho nht (LSB - Least
Significant Bit), cn goi l bt tre nht.
1023 16
63 16
3 16
0
15
15
3
A
(10)
=1023 A
(16)
=3FFH
13 2
6 2
3 2
1
1
0
1 2
0 1
A
(10)
=13 A
(2)
=1101
Bi giang KY THUAT S Trang 4
- a
3
duoc goi l bit c trong s lon nht, hay cn goi l bt c nghia lon nht (MSB - Most
Significant Bit), cn goi l bt gi nht.
Nhu vy, voi s nhi phn 4 bit a
3
a
2
a
1
a
0
trong d mi chu s a
i
(i tu 0 dn 3) chi nhn duoc hai
gi tri {0,1} ta c 2
4
= 16 t hop nhi phn phn bit.
Bang sau dy lit k cc t hop m nhi phn 4 bt cng cc gi tri s thp phn, s bt phn v s
thp luc phn tuong ung.
& Tu bang ny hy cho bit moi quan h gia cc so trong h nhi phn voi cc so trong h
bt phn (N=8) v h thap luc phn (N=16)? Tu d suy ra phuong php chuyn doi nhanh gia cc
h ny?
S thp phn a
3
a
2
a
1
a
0
S bt phn S thp luc phn
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111
1000
1001
1010
1011
1100
1101
1110
1111
00
01
02
03
04
05
06
07
10
11
12
13
14
15
16
17
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A
B
C
D
E
F
Bang 1.1. Cc to hop m nhi phn 4 bt
Su chuyn di giua cc h thng s dm khc nhau giu vai tr quan trong trong my tnh s.
Chng ta bit rng 2
3
= 8 v 2
4
= 16, tu bang m trn c th nhn thy mi chu s trong h bt phn
tuong duong voi mt nhm ba chu s (3 bt) trong h nhi phn, mi chu s trong h thp luc phn
tuong duong voi mt nhm bn chu s (4 bt) trong h nhi phn. Do d, khi biu din s nhi phn
nhiu bit trn my tnh d trnh sai st nguoi ta thuong biu din thng qua s thp phn hoc thp
luc phn hoc bt phn.
V d 1.3: Xt vic biu din s nhi phn 1011111011111110
(2)
.
1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 0
Vy, c th biu din : 137376
(8)
theo h bt phn
hoc : BEFE
(H)
theo h thp luc phn.
6 7 3 7 3 1
E F E B
Chuong 1. H thng s dm v khi nim v m Trang 5
& Voi so nhi phn n bt c bao nhiu to hop nhi phn khc nhau? Xt truong hop so nhi
phn 8 bt (n=8) a
7
a
6
a
5
a
4
a
3
a
2
a
1
a
0
c bao nhiu to hop nhi phn (tu m nhi phn) khc nhau?
2. Cc php tnh trn s nh| phn
a. Php cong
D cng hai s nhi phn, nguoi ta dua trn qui tc cng nhu sau:
0 + 0 = 0 nho 0
0 + 1 = 1 nho 0
1 + 0 = 1 nho 0
1 + 1 = 0 nho 1
V d 1.4:
3 0011
2 0010
5 0101 = 1.2
2
+ 1.2
0
= 5
(10)
b. Php tru
0 - 0 = 0 muon 0
0 - 1 = 1 muon 1
1 - 0 = 1 muon 0
1 - 1 = 0 muon 0
V d 1.5:
7 0111
5 0101
2 0010 = 0.2
3
+ 0.2
2
+ 1.2
1
+ 0.2
0
= 2
(10)
c. Php nhn
0 . 0 = 0
0 . 1 = 0
1 . 0 = 0
1 . 1 = 1
V d 1.6:
7 0111
5 0101
35 0111
0000
0111
0000
0100011 = 1.2
5
+ 1.2
1
+ 1.2
0
= 35
(10)
d. Php chia
0 : 1 = 0
1 : 1 = 1
Luu : Khi chia so chia phai khc 0
+ +
-
-
x x
Bi giang KY THUAT S Trang 6
V d 1.7: 10 5 1010 101
2 101 10
(2)
= 2
(10)
00
0
Ung dng thanh ghi d|ch thc hin php ton nhn hai, chia hai:
1.2.2. Khi nim v m
1. Di cuong
Trong doi sng hng ngy, con nguoi giao tip voi nhau thng qua mt h thng ngn ngu qui
uoc, nhung trong my tnh v cc h thng s chi xu l cc du liu nhi phn. Do d, mt vn d dt
ra l lm th no tao ra mt giao din d dng giua nguoi v my tnh, nghia l my tnh thuc hin
duoc nhung bi ton do con nguoi dt ra.
V cc my tnh s hin nay chi hiu cc s 0 v s 1, nn bt ky thng tin no duoi dang cc chu
s, chu ci hoc cc k tu phai duoc bin di thnh dang s nhi phn truoc khi n c th duoc xu
l bng cc mach s.
D thuc hin diu d, nguoi ta dt ra vn d v m ha du liu. Nhu vy, m ha l qu trnh
bin di nhung k hiu quen thuc cua con nguoi sang nhung k hiu quen thuc voi my tnh.
Nhung s liu d m ha ny duoc nhp vo my tnh, my tnh tnh ton xu l v sau d my tnh
thuc hin qu trnh nguoc lai l giai m d chuyn di cc bt thng tin nhi phn thnh cc k hiu
quen thuc voi con nguoi m con nguoi c th hiu duoc.
Cc linh vuc m ha bao gm:
- M ha s thp phn
- M ha k tu
- M ha tp lnh
- M ha ting ni
- M ha hnh anh ..v..v..
Phn tip theo chng ta khao st linh vuc m ha don gian nht l m ha s thp phn bng
cch su dung cc tu m nhi phn. Vic m ha k tu, tp lnh, ting ni, hnh anh... du dua trn co
so m ha s thp phn.
0 0 0 0 0 1 0 1 1 0
0 0 0 0 0 0 1 1 1
Thanh ghi ban du
Thanh ghi sau khi dich tri 1 bt
Dich tri 1 bt nhn 2
0 0 0 0 0 0 1 0 1 1
0
Thanh ghi sau khi dich phai 1 bt
Dich phai 1 bt chia 2 0
du
Hnh 1.1. Ung dung thanh ghi dich thuc hin php ton nhn v chia 2
Chuong 1. H thng s dm v khi nim v m Trang 7
2. M ha s thp phn
a. Khi nim
Trong thuc t d m ha s thp phn nguoi ta su dung cc s nhi phn 4 bit (a
3
a
2
a
1
a
0
) theo quy
tc sau:
0 0000 ; 5 0101
1 0001 ; 6 0110
2 0010 ; 7 0101
3 0011 ; 8 1000
4 0100 ; 9 1001
Cc s nhi phn dng d m ha cc s thp phn duoc goi l cc s BCD (Binary Coded
Decimal: S thp phn duoc m ha bng s nhi phn).
b. Phn loai
Khi su dung s nhi phn 4 bit d m ha cc s thp phn tuong ung voi 2
4
= 16 t hop m nhi
phn phn bit.
Do vic chon 10 t hop trong 16 t hop d m ha cc k hiu thp phn tu 0 dn 9 m trong
thuc t xut hin nhiu loai m BCD khc nhau.
Mc d tn tai nhiu loai m BCD khc nhau, nhung c th chia lm hai loai chnh: M BCD c
trong so v m BCD khng c trong so.
b1. M BCD c trng s l loai m cho php phn tch thnh da thuc theo trong s cua n. M
BCD c trong s duoc chia lm 2 loai l: m BCD tu nhin v m BCD s hoc.
M BCD t nhin l loai m m trong d cc trong s thuong duoc sp xp theo thu tu tng
dn. V du: M BCD 8421, BCD 5421.
M BCD s hc l loai m m trong d c tng cc trong s lun lun bng 9.V du: BCD
2421, BCD 5121, BCD8 4-2-1
D}c trung cua m BCD s hc l c tnh cht di xng qua mt dung trung gian. Do
vy, d tm tu m BCD cua mt s thp phn no d ta ly b (dao) tu m BCD cua s b 9
tuong ung.
V d xt m BCD 2421. Dy l m BCD s hoc (tng cc trong s bng 9), trong d s 3
(thp phn) c tu m l 0011, s 6 (thp phn) l b 9 cua 3. Do vy, c th suy ra tu m cua 6
bng cch ly b tu m cua 3, nghia l ly b 0011, ta s c tu m cua 6 l 1100.
b2. M BCD khng c trng s l loai m khng cho php phn tch thnh da thuc theo trong
s cua n. Cc m BCD khng c trong s l: M Gray, M Gray thua 3.
Dc trung cua m Gray l b m trong d hai tu m nhi phn dung k tip nhau bao gio cung chi
khc nhau 1 bit.
V du:
Cc bang duoi dy trnh by mt s loai m thng dung.
M Gray: 2 0011
3 0010
4 0110
Cn voi m BCD 8421:
3 0011
4 0100
Bi giang KY THUAT S Trang 8
Bang 1.2: Cc m BCD tu nhin.
BCD 8421 BCD 5421 BCD qu 3
a
3
a
2
a
1
a
0
b
3
b
2
b
1
b
0
c
3
c
2
c
1
c
0
S thp
phn
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0
0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 1
0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 2
0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 3
0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 1 1 4
0 1 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 5
0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 0 1 6
0 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0 7
1 0 0 0 1 0 1 1 1 0 1 1 8
1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 0 9
Bang 1.3: Cc m BCD so hoc
BCD 2421 BCD 5121 BCD 84-2-1
a
3
a
2
a
1
a
0
b
3
b
2
b
1
b
0
c
3
c
2
c
1
c
0
S thp
phn
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 1 1 1
0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 2
0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 3
0 1 0 0 0 1 1 1 0 1 0 0 4
1 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 5
1 1 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 6
1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 0 1 7
1 1 1 0 1 1 1 0 1 0 0 0 8
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 9
Bang 1.4: BCD tu nhin v m Gray.
BCD 8421 BCD qu 3 M Gray Gray qu 3
a
3
a
2
a
1
a
0
c
3
c
2
c
1
c
0
G
3
G
2
G
1
G
0
g
3
g
2
g
1
g
0
S thp
phn
0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0
0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1
0 0 1 0 0 1 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 2
0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 3
0 1 0 0 0 1 1 1 0 1 1 0 0 1 0 0 4
0 1 0 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 5
0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 6
0 1 1 1 1 0 1 0 0 1 0 0 1 1 1 1 7
1 0 0 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 0 8
1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 1 0 9
Chuong 1. H thng s dm v khi nim v m Trang 9
Ch : M Gray duc suy ra t m BCD 8421 bng cch: cc bit 0,1 dung sau bit 0 (o m
BCD 8421) khi chuyn sang m Gray duoc giu nguyn, cn cc bit 0,1 dung sau bit 1 (o m BCD
8421) khi chuyn sang m Gray th dao bt, nghia l tu bit 1 thnh bit 0 v bit 0 thnh bit 1.
3. Mch nhn dng s BCD 8421:
Mach nhn dang s BCD 8421 nhn tn hiu vo l cc bt a
3
, a
2
, a
1
cua s nhi phn 4 bt
a
3
a
2
a
1
a
0
, du ra y duoc quy dinh nhu sau:
- Nu y = 1 th a
3
a
2
a
1
a
0
khng phai s BCD 8421
- Nu y = 0 th a
3
a
2
a
1
a
0
l s BCD 8421
Nhu vy, nu mt s nhi phn 4 bit khng phai l mt s BCD 8421 th ng ra y = 1. Tu bang
1.1 ta thy mt s nhi phn 4 bt khng phai l s BCD 8421 khi bt a
3
lun lun bng 1 v (bit a
1
ng 1 hoc bt a
2
bng 1).
Suy ra phuong trnh logic cua ng ra y: y = a
3
(a
1
+ a
2
) = a
3
a
1
+ a
3
a
2
So d logic:
Cung do vic xut hin s BCD nn c hai cch nhp du liu vo my tnh: nhp s nhi phn,
nhp bng m BCD.
D nhp s BCD thp phn hai chu s th my tnh chia s thp phn thnh cc dcc v mi
dcc duoc biu din bng s BCD tuong ung. Chng han: 11
(10)
c th duoc nhp vo my tnh
theo 2 cch:
- S nhi phn : 1011
- M BCD : 0001 0001
4. Cc php tnh trn s BCD
a. Php cong
Do s BCD chi c tu 0 dn 9 nn di voi nhung s thp phn lon hon s chia s thp phn thnh
nhiu dcc, mi dcc duoc biu din bng s BCD tuong ung.
V d 1.8 Cng 2 s BCD mt dcc:
5 0101 7 0111
3 0011 5 0101
8 1000 12 1100
0110
0001 0010
Mch nhn dng
s BCD 8421
y
a
3
a
2
a
1
a
1
a
2
a
3
y
a
1
a
2
a
3
y
S hiu chinh
+ + + +
+
Bi giang KY THUAT S Trang 10
C hai trung hp phai hiu chinh kt qua cua php cng 2 s BCD 8421:
- Khi kt qua cua php cong l mot so khng phai l so BCD 8421
- Khi kt qua cua php cong l mot so BCD 8421 nhung lai xuat hin so nho bng 1.
Vic hiu chinh duc thc hin bng cch cng kt qua vi s hiu chinh l 6 (0110
2
).
O v du 1.8 d xem xt truong hop hiu chinh khi kt qua khng phai l mt s BCD 8421.
Truong hop hiu chinh khi kt qua l mt s BCD 8421 nhung php cng lai xut hin s nho bng
1 duoc xem xt trong v du sau dy:
V d 1.9 Hiu chinh kt qua cng 2 s BCD mt dcc khi xut hin s nho bng 1:
8 1000
9 1001
17 1 0001
0110
0001 0111
b. Php tru
Php ton tru 2 s BCD duoc thuc hin theo quy tc sau dy:
A - B = A + B
Trong d B l s b 2 cua B.
V d 1.10 Thuc hin tru 2 s BCD mt dcc:
7 0111 0111
5 0101 1010
2 0010 1 0001
1
0010
Luu :
- B 1 cua mot so nhi phn l lay dao tat ca cc bt cua so d (bit 0 thnh 1, bit 1 thnh 0).
- B 2 cua mot so nhi phn bng so b 1 cong thm 1 vo bt LSB.
Xt cc truong hop mo rong sau dy:
1. Thuc hin tru 2 so BCD 1 dcc m so bi tru nho hon so tru ?
2. Mo rong cho cong v tru 2 so BCD nhiu dcc ?
S hiu chinh (6)
+ +
Kt qua l s BCD 8421 nhung
lai xut hin s nho bng 1
Kt qua sau khi hiu chinh l 17
B 1 cua 5
- -
+
+
Cng 1 LSB d c b 2 cua 5
Bo di s nho
Kt qua cui cng