SD Fen Edebiyat Fakltesi

Sosyal Bilimler Dergisi

Aralk 2010, Say:22, ss.75-92.


Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi
Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

Timuin KODAMAN
*

Ekrem Yaar AKAY
**


ZET
Diplomasi, devletler arasndaki ilikilerin barl yollarla yrtlmesidir. Dier bir
deyile, Uluslararas likileri yrtme sanatdr. Kendi iinde farkl ekilde gelien diplomasi,
Osmanl Devletinde ilgin bir sre izlemitir. Balangta ad hoc diplomasiyi kullanan
Osmanl Devleti, zayflamaya balayp toprak kaybetmeye balaynca srekli diplomasiyi
kullanmaya balamtr. Yani Osmanl Devleti diplomasiyi hayatta kalmak iin kullanmtr.
Yine de bu durum Osmanl Devleti'nin yklmasn engelleyememitir. Diplomasi, Osmanl
Devleti'ne fayda salamasa da kendisinden sonra topraklarnda kurulan pek ok devletlere
miras brakmtr. Bu makale, diplomasinin geliimi, Osmanl Devletinde diplomasiyi ve
Trkiyeye mirasn incelemektedir.
Anahtar Kelimeler: Diplomasi, Uluslararas likiler, Osmanl Devleti, Trkiye, Miras.

Diplomatic History in The Ottoman Empire From Founding
To Decadence and Heritage To Turkey

ABSTRACT
Diplomacy is to continue the relationships between states peacefully. In other words, It
is art of the sustaining the International Relations. As the diplomacy developed by oneself
differently, it developed in Ottaman Empire. Ottoman Empire that initially used to ad hoc
diplomacy, used the permanent diplomacy when it began to weak and began to lose the lands.
Namely Ottoman Empire used to diplomacy to stay alive. Nevertheless although this situation
hasnt ensured the benefit to Ottoman Empire, it heritaged many states that established
Ottoman Empires lands after Ottoman Empire. This article examines that developing of the
diplomacy, diplomacy in Ottoman Empire and heritage to Turkey.
Key Words: Diplomacy, International Relations, Ottoman Empire, Turkey, Heritage.


Giri: Tanm Olarak Diplomasi
Diplomasi, devletlerin D Politikada Siyasi Etki Arac olarak kulland ve ksaca
Uluslararas likilerin savala deil de barl yol ve aralarla yrtlmesi anlamna
gelen bir kavramdr.
1
Diplomasinin, Harold Nicolsona gre iki anlam vardr: dar

*
Do.Dr., Sleyman Demirel niversitesi, BF, Uluslararas likiler Blm,
tkodaman@iibf.sdu.edu.tr
**
Ar.Gr., Hakkari niversitesi, BF, Uluslararas likiler Blm, ekremyasarakcay@hakkari.edu.tr
1
Ahmet Emin Da, Uluslararas likiler ve Diplomasi Szl, Anka Yaynlar, stanbul, Mays 2004, s. 146.
76 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

anlamda diplomasi, hkmetlerin resmi temsilcileri olan diplomatlar araclyla
gerekletirdikleri karlkl haberleme ve grmeler sreciyken
2
; geni anlamda
diplomasi, bir lkenin d politikasnda kullanlan eitli siyasal etkileme yntem ve
tekniklerini ifade etmektedir.
3
Sir Ernest Satowa gre ise diplomasi, bamsz
devletlerin hkmetleri arasndaki resmi ilikilerin yrtlmesinde uygulanan zeka ve
inceliktir.
4
Daha dar bir ifadeyle diplomasi, Uluslararas likiler tarihidir. Bu tarih,
belgelerle doludur ama z, hkmdarlarn, cumhurbakanlarnn, bakanlarn,
sadrazamlarn, dileri bakanlarnn, kabinelerin, v.b. giritii ya da girimedii
eylemlerdir. Yani diplomasi ya da diplomasi tarihi, devletlerin birbiriyle nasl iliki
kuracaklarna dair kararlar btn ya da farkl karlar temsil eden d politikalarn
etkileimidir.
5
Tayyar Arya gre ise diplomasi, uluslararas politika ve d politikadan
farkl olarak, bunlarn ieriinden ziyade bunlarn yrtlme biimiyle ilgilidir. Baka
bir deyile uluslararas politikann resmi yollarla uygulamaya aktarlmas srecidir.
Bazen diplomasi daha da snrlanarak hkmetlerin dileri bakanlklar ve bu birime
bal diplomatlar araclyla yrtlen bir uygulama, bir haberleme ve grmeler
sreci olarak da tanmlanmaktadr.
6
En genel erevede bir tanm yapacak olursak,
diplomasiyi d ilikilerin yrtlme biimine ilikin kaidelerin tm olarak tanmlamak
mmkndr.
7


1. Diplomasinin Kkeni ve Geliimi
Kkenine bakacak olursak, szcn Eski Yunanda ikiye katlamak anlamna gelen
diploma szcnden doduunu grrz.
8
Eski Yunanda ve Romada devlete ait
tm resmi belgelere, baz ayrcalklar datan ve yabanc topluluklarla ilikileri
dzenleyen belgelere, bunlarn katlan biimlerinden tr diploma ad verilirdi.
9

Zamanla bu belgeleri koruyacak, dzene sokacak ve deifre edecek profesyonel
katiplere ihtiya duyuldu ve bylece diplomasi, 18.yya kadar anlan ekilde yani
belgeleri inceleme bilimi olarak kullanld.
10

Diplomasinin belgeleri inceleme bilimi olarak deil de Uluslararas likileri
Yrtme Sanat olarak kullanlmas ise ilk kez 1796 ylnda Edmund Burke tarafndan
gerekletirilmitir.
11
Ayrca, Diplomatik Kurul kavramn da kullanarak burada alan
insanlara diplomat adn vermitir.
12


2
Mehmet Gnlbol, Uluslararas Politika, Atilla Kitabevi, Ankara, 1993, s. 116.
3
Faruk Snmezolu, Uluslararas likiler ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 2000, s. 323.
4
Hner Tuncer, Kresel Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2006, s. 15.
5
Roderic Davison, Osmanl Diplomasisi ve Brakt Miras, Carl Brown (ed.), mparatorluk Miras, Gl
aal Gven (ev.), letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s. 246-262.
6
Cavidan Mordoan, Trk-Amerikan likilerinde Kriz Diplomasisi, Atlm niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2010, s. 7.
7
mer Krkolu, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, AUSBF Dergisi, Cilt. 35, No.
1-4, Ankara, Ocak-Aralk 1980, s. 312.
8
Huner Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2002, s. 13., Ali brahim Sava, Osmanl
Diplomasisi, 3F Yaynevi, stanbul, 2007, s. 9.
9
Tuncer, Eski ve., s. 13., Seha L. Meray, Diplomasi Temsilcilerinin Hukuki Stats, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 11, Say. 3, Ankara, Eyll 1956, s. 81.
10
Tuncer, a.g.e., s. 13.
11
a.g.e., s. 13. Namk Sinan Turan, Osmanl Diplomasisinde Bat mgesinin Deiimi ve Elilerin
Yetkisi, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 5, Say. 2, Edirne, 2004, s. 57-86.
12
Tuncer, a.g.e., s. 14.
Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 77
77

Szck olarak douu yeni olan diplomasinin kurum olarak varl ok eski
zamanlara dayanmaktadr. Tarih ncesinde ilk kavimler aralarndaki sava durumuna
son vermek, baz ortak sorunlar tartmak ve zebilmek amacyla, birbirlerine
gnmzde eli diye adlandracamz zel yetkilere sahip kiileri gnderirlerdi. Bu
eliler, ad hoc diplomasi
13
olarak bilinen, tek yanl ve geici anlamn tayan, kavimler
aras snr szlemesi yapmak ve av alanlarnn snrlarn saptamak gibi rnekler
verebileceimiz, belirli bir amac gerekletirmek iin kullanlan bu yntemi uygulamak
iin geici bir sreyle yurt dna gnderilirlerdi.
14

Diplomasinin ilk rneklerini Eski Msr ve Hititlerde grmek mmkndr. M..
1278de yaplan ve tarihte grlen ilk yazl antlama olan Kade Antlamasn
diplomasinin ilk rneklerinden biri olarak gstermek mmkndr.
15
Ancak bu tarihten
nce diplomasinin olmadn sylemek doru deildir. Bu tarihten nce de elilerle
haber gnderiliyor ve bu elilerin grevleri bitince dnyorlard.
16
Grevlerini eksiksiz
yapmalar ve savalara tarafndan ldrlmemeleri iin belli ayrcalk ve
dokunulmazlklara sahip olmulardr.
17
Bununla beraber, o dnemde devlet
temsilcilerinin birbirleriyle yaztklar, Akadca yazlm, siyasi nitelikli mektuplar olan
Amarna Mektuplar eski an en nemli diplomatik arivi olarak bize bilgi
vermektedir.
18

Eski Yunan site devletlerinde ise ilkel anlamda diplomasi kullanlmtr.
Diplomasinin burada kendini gstermesinin pek ok nedeni vardr. ncelikle, blgede
gc birbirine yakn Atina, Sparta gibi pek ok site devletleri vard. Siyasi yaplanmalar
ok iyi olan bu site devletlerinde, hi biri uzun sre dieri stnde egemen olmamtr.
Durum byle olunca hem aktrler varlklarn korumular hem de diplomasi sk sk
bavurulan bir ara olarak kullanlmtr.
19
Ayrca burada, diplomasinin aklk ilkesi
gerei kamuoyu nnde her ey konuulmutur. Ayrca, bu alarda, ok tarafl ve
konferans diplomasinin rneklerini de grmek mmkn olmutur. Farkl site
devletlerinin karar alma mercilerinin bir araya gelerek toplandklar ve sorunlara bir
zm aradklar Amphictyonic Konseyi, ok tarafl diplomasinin; M.. 432de Sparta
ve dier site devletlerinin Atinann glenmesine kar bir are aramak iin bir araya
geldikleri Sparta Konseyi ise konferans diplomasisinin en gzel rnekleri olarak
grlmektedir.
20

kinci olarak, Antik Yunan ekonomisinin ticarete dayal yaps, diplomasinin
geliiminde byk rol oynamtr. Ticaret, toplumlar arasndaki iliki ve etkileimi
gelitiren ve atma yerine uzlamay temel alan doas gerei diplomasinin
geliiminde etkili olmutur. Mesela, ticaret, Antik Yunanda, bir site devletine gelen
tccarlarn ticari haklarnn yurttalk bayla bal olduklar site tarafndan korunmas

13
Gkhan Erdem, Osmanl mparatorluunda Srekli Diplomasiye Gei Sreci, Ankara niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2008, s. 8.
14
Tuncer, a.g.e., s. 14.
15
Kade Antlamas iin bkz. http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/ramseskadeshcampaign.htm,
(14.10.2010).
16
Tuncer, a.g.e., s. 14.
17
George Grote, History of Greece, Vol. VIII, London, 1854, s. 186.
18
Tuncer, a.g.e., s. 14., Tuncer, Kresel,s. 17.
19
Erdem, a.g.t., s. 10.
20
Ayrca Diplomatik Dokunulmazlk ilkesinin ve konsolosluk kurumunun da ilk kullanld yer Eski
Yunan dnemi olmutur. a.g.t., s. 17.
78 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

amacyla konsolosluun ilk rneini oluturan, proxenos kurumunun oluturulmasna
yol amtr.
21

nc olarak, Yunan site devletlerinin ortak dile, dine, kltre ve benzer
siyasal sisteme sahip olmalar da diplomasiyi gelitirmitir. Devletler arasndaki
sistemin kurulmas ve ilemesi asndan ortak noktalarn fazlal byk bir avantaj
olarak grlmektedir. nk bu yaplar ortak bilin ve kimliin gelimesine yardmc
olup, atmalarn diplomasi yoluyla uzlamaya dnmesine yol amaktadr.
22

Romada diplomasiye deinecek olursak, buradaki geliim Yunanllarn
lsnde olmamtr.
23
Bunun da baz nedenleri vardr. lk olarak, Romallarn, dier
lkelerle ilikilerde diplomasiyi ok az kullanmasndaki balca etmen, askeri adan
gl olmalardr.
24

kinci olarak, Roma ekonomisinin Antik Yunann aksine esas olarak tarma
dayand grlmektedir.
25
Tarma dayal bir ekonomi, sosyal, siyasal ve askeri
rgtlenmenin tarm ekonomisi fetih anlayna dayal olduu iin askeri rgtlenme
de fetih anlayna gre yaplandrlmtr- de bu ereveye gre ekillenmesine yol
amtr. Dolaysyla Romann dier devletlerle ticari ilikileri ikincil dzeyde olmu,
bu da diplomasinin geliimini engellemitir.
26

nc olarak, talyan Yarmadas, M.. 10. yzyldan itibaren youn bir ge
sahne olmu, deiik halklar yarmadada fark uygarlklar kurmutur. Yani Eski
Yunann aksine burada ortak dilin ve kltrn ortaya k doal bir srete
olmamtr. Roma byyp yayldka kendi dilini ve kltrn dayatmtr. Bu durum
da blgedeki dier benzer kltr ve dile sahip uygarlklarn nn kapam ve onlar
Romann bir paras haline getirmitir. Dolaysyla diplomasinin geliimi
baltalanmtr.
27

Btn bu nedenlere ramen Romann, bugnk D leri Bakanl Antlama
ubesi diyebileceimiz Fetialler Koleji ile antlamalarn saklanp, diplomatik arivlerin
korunmasnda byk katklar olmutur.
28

Bizansta ise diplomasi byk ustalkla kullanlmtr. Romann mirass olarak
kabul edilen Bizans, Romann aksine diplomasiyi kurumsal ve slup boyutlarnda
gelitirmitir. Bunun temel nedeni, Bizansn, Romann sahip olduu gce sahip
olmamas ve reel-politik koullarnn diplomasinin kullanlmasn youn ve zorunlu
klmasdr.
29

Burada ncelikle elilerin niteliinde bir deiim olduu gze arpmaktadr. Bu
dnemde hatip diplomat yerini gzlemci diplomata brakmtr.
30
Bunun nedeni ise

21
Harold Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, Constable and Co. Ltd., London, 1954, s. 8.
22
Keith Hamilton, Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy: Its Evolution, Theory and Administration,
Routledge, London and New York, 1995, s. 9.
23
Tuncer, a.g.e., s. 17.
24
Cecil V. Crabb, Nations in a Multipolar World, Harper and Row Publishers, Newyork, 1968, s. 76.,
Erdem, a.g.t., s. 13.
25
Robert Lerner, v.d., Western Civilizations:Their History and Culture, WW Norton&Company, London and
New York, 1993, s. 162.
26
Erdem, a.g.t., s. 14-15.
27
Halil Demirciolu, Roma Tarihi, Cilt. 1, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993, s. 204.
28
Tuncer, a.g.e., s. 19., Erdem, a.g.t., s. 18.
29
a.g.t., s. 20.
30
Tuncer, a.g.e., s. 21.
Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 79
79

Bizansn komu lkelerin zayf ynlerini, kaynaklarn, amalarn, politikalarn
renip ona gre politika retmek istemesidir.
31

Bunun yannda Bizans protokol konusuna da byk nem vermitir. Ayrca, o
dnemde ilk defa d ilikileri dzenlemek ve yrtmekle ykml hkmete bal D
leri ubesini kurarak yabanc lkeye gnderecekleri elileri iyi bir eitime tabi
tutmulardr.
32

Ayrca Bizans yukarda belirttiimiz gibi bulunduu reel-politik koullardan
tr diplomasiyi savatan stn tutmu ve diplomasiyi kullanrken baz yntemlere
bavurmutur. Bizans, diplomasiyi sadece pazarlk ya da anlama yntemiyle deil
aldatma, entrika, suikast gibi yntemlerle de kullanmtr.
33

Eski alarda grlen diplomasiyle beraber, 15.yy. ile birlikte talyan ehir
devletlerinde birbirleri nezdinde srekli diplomatik kurullar bulundurmak anlamna
gelen srekli diplomasiye gei grlmeye balanmtr.
34
Blgedeki Alp Dalarn
Kuzey talyay korumas, ulam, iletiim ve haberlemenin snrl olmasndan dolay
dier devletlerin ortam rahatsz etmesinin zor olmas, o dnemde Avrupada Yzyl
Savalarnn olmas ve Avrupann talya ile uraamamas ve bu ehir devletleri
arasnda g dengesinin olmas Srekli Diplomasinin talyada grlmesinin nedenleri
arasnda yer almaktadr.
35
N. Pantromoli ilk eli olarak 1455 ylnda Milano Dk
tarafndan Cenovaya atanmtr.
36
Yava yava Alplerin dna taan diplomasi 17-18.
yy. Avrupasnda Altn Devrini yaamtr.
37
Bu dnemde diplomaside en etkili devlet
gerek devlet adamlar gerek kurumlaryla Fransa olmutur. Dier bir taraftan bu
dnemde 1648 Westphalia ve 1712 Uthrectle birlikte diplomaside ok tarafllk
yaygnlam ve dolaysyla protokol sorunu daha nemli bir yer edinmitir. 1815te
yaplan Viyana Kongresi ile protokol konusunda bir zme ulalmtr.
38

19.yy ve devam ile birlikte devletlerin zerinde anlatklar kural ve tekniklerin
gelimesi, Uluslararas Hukukun devreye sokulmas, diplomatlarn konularnn
belirlenmesi 1961de Viyanada yaplan Diplomatik likiler ve Baklklar Hakknda
BM Konferansda 1815te kabul edilen protokol kuralnda kk deiiklikler

31
Harold Nicolson, Diplomacy, Thornton Butterworth Ltd., London, 1939, s. 18.
32
Nicolson, The Evolution, s. 11.
33
Erdem, a.g.t., s. 24.
34
Hner Tuncer, Hadiye Tuncer, Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, mit Yaynevi, Ankara, 1997, s. 18.,
S. L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, ASBF Yaynlar, Ankara, 1956, s. 80.
35
15. yzylda, dnemde egemen olan diplomasi anlaynn mimar da nl dnr Machiavelli
olmutur. Ona gre, akl banda bir ynetici, zellikle karnn sz konusu olduu durumlarda, nceden
vermi olduu bir sz tutmayabilir, insanlar doas gerei kt oldukjlar iin onlara kar drst
davranmayabilirdi. Alkm Uygunlar, Osmanl Devletinde Modern Diplomasi ve Murahhaslk Kurumu, Osmangazi
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
Eskiehir, 2007, s. 7., Tuncer, Eski ve Yeni., s. 23., Tuncer, Kresel, s. 18.
36
Snmezolu, a.g.e., s. 324., Ahmet Dnmez, Karlkl Diplomasiye Gei Srecinde Osmanl Daimi
Eliliklerinin Avrupada Yeniden Tesisi (1832-1841), Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana
Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2006, s. 4.
37
Uygunlar, a.g.t., s. 6., Kemal Esercan, Souk Sava Sonras Yeni Diplomasi Anlay, Sakarya niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
Sakarya, 2006, s. 5.
38
Snmezolu, a.g.e., s. 325., Tuncer, Kresel, s. 23.
80 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

yaplmas, hem diplomasinin pratik anlamda da gelitiini hem de amza
uydurulmaya alldn gstermektedir.
39


2. Osmanl Devletinde Diplomasi
2.1. Kurulu ve Ykseli Dneminde Osmanlda Diplomasi
Osmanl Devletinin kurulu ve ykseli dnemlerine baktmzda, modern anlamda ya
da 18. yyda grlen diplomasinin olmad grlmektedir. Ancak bu, Osmanlnn
kurulu ve ykseli dnemlerinde diplomasiyi kullanmad anlamna gelmemelidir.
40

Bir kere, kurulduu yer itibariyle karsnda Bizans mparatorluu vardr
41
ve Bizansn
ihtiyac olan paral askerlik, at yetitiricilii ve klelik messesesinin Osmanlda elde
tutulmas sonucu bir takm diplomatik ilikilerin kurulmas doaldr.
42
Yani Osmanl
Devleti, bu dnemde diplomasiyi kullanmtr.
43
Ancak bu, hemen hemen her eyde
olduu gibi hem slam hukuku kurallara
44
gre srdrlm, Cihat anlay ve buna
bal olarak da fetihler eklinde olmutur.
45
Bu yzden de Batda Ortaan sona
ermesiyle balayan srete uygulanan devletleraras hukuk kurallar, Osmanl ile batl
devletler arasnda uygulanamamtr.
46
Askeri adan, o dnemde ok gl olduu iin
ve her istediini gerektiinde savaarak ald iin de dnemin diplomasisi srekli deil
ad hoc diplomasi- antlama yapma, trenlere katlma, buyruklar bildirme, sava ncesi
kan dklmeden teslim olmay nerme v.b.- eklinde olmutur.
47
Bu durum ise Gazi
geleneinin
48
benimsenerek Bizansa saldrlmasyla dini olmakla birlikte Bizans
tekfurlaryla iyi ilikilerin olmas zorunluluuyla ayn zamanda dini olmayan nitelikte
olmutur.
49


39
Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk, 3. Bask, Turan Kitabevi, Ankara, 2005, s. 373.
40
Blent Ar,Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period, Ottoman Diplomacy: Conventional or
Unconventional?, Ed. A. Nuri Yurdusev Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2004, s. 37.
41
Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,
1994, s. 5, 37., Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s.
73.
42
Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, mge Kitabevi, Ankara, 3. Bask, 2004, s. 31., Sava, a.g.e., s.
11., Halil nalck, The Question of The Emergence of The Ottoman State, International Journal of Turksh
Studies, Cilt. 2, No. 2, K, 1981-82, s. 71-79.
43
Tuncer, Hner, Tuncer, Hadiye, a.g.e., s. 12-13.
44
slam Hukukular devlet lkesini tespit asndan dnyay ikiye ayrmlardr. Bunlardan biri Darul
slam dieri Darul Harbtir. Darul slamda temel l idare ve icraatn slama slam esaslarna gre
ynetilip slam Hukukunun uygulanmas olurken Darul Harb de ise slamn siyasi hakimiyeti dnda
kalan, idari ve hukuk dzeninin slami olmad, gayri slami hukuk dzeninin uyguland yer olmutur.
Osmanl Devleti Darul Harb ile srekli sava iinde olduundan uzun sre buralara diplomatik temsilci
gnderememitir. Gl Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, Gl Yaynevi, Konya, 2001, s. 58-59.,
Halil nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yaynlar, stanbul, 2000, s. 42., Dnmez, a.g.t., s. 8.
45
Ar, a.g.m., s. 37., Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, zzet Akyol (ev.), z
Yaynclk, stanbul, 1994, s. 3., Feridun Emecen, Kemal Beydilli, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi Devlet ve
Toplum, Cilt 1, rcica Yaynevi, stanbul, 1994, s. 208.
46
Vakur Versan, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonar Bat Devletler Hukukunun Benimsenmesi,
ada Trk Diplomasisi, Ed. smail Soysal, Trk tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 105.
47
Versan, a.g.m., s. 36., Girgin, a.g.e., s. 39, Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, 1987, s. 15., Kprl, a.g.e., s. 106., Turan, a.g.m., s. 57-86., Davison, a.g.m., s.
263.
48
Halil nalck, Essays in Ottoman History, Eren Yaynclk, stanbul, 1998, s. 230., Erdem, a.g.t., s. 132-137.
49
Sander, a.g.e., s. 29.
Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 81
81

Bizansn son dnemlerinde ortaya kan taht kavgalarna mdahale etmesi ve
bunun sonucunda impe Kalesinin alnmas, dnemin bir baka gzel diplomatik
ilikisi olmaktadr. Bununla birlikte, bu dnemde diplomasi sadece savaarak, Cihat
anlayyla, i ilere karmayla da olmamtr. Evlenme yoluyla da diplomasi
kullanld grlmektedir. Osmanl Sultan Orhan Bey, Bizans Prensesi Teodora ile
evlenmitir.
50
Kalelerin kuatlmas ve fetih srasnda da bir kaleyi bar yoluyla almak
iin abalanmtr.
51

Osmanlnn dier devletlerle diplomatik ilikilerinin iyi olmas Osmanl
Devletinin i politikadaki cebriliiyle de balantl olmutur. Bu amala karde katlinin
yaplm ve taht kavgalar en aza indirilmitir. Ayn zamanda Fetret Devri ve Cem
Sultan Olay da devlete byk zarar vermitir. Cem Sultan lene kadar Avrupallar
tarafndan byk koz olarak kullanlmtr.
52

Ykseli dneminde, o askeri baarlarn yannda, Fatihin Cenevizlilere
kapitlasyon vermesi
53
, Venediklilere srekli d temsilcilik ya da eli bulundurma
hakknn verilmesi ve Venedik bayra eken gemilere ate edilmeme ayrcalnn
verilmesi gibi gelimeler de dier nemli rnekler olarak gsterilebilir.
54

Kanuni Sultan Sleyman dneminde sava alannda olduu kadar diplomasi
alannda da baarl olunmutur. Osmanl Devleti, bu dnemde egemenlii altndaki
topraklarda bulunan Katoliklere kar Ortodokslar koruduu gibi Ruslarla da
Ortodoks nfusa hakim olma hususunda rekabet iinde olmutur. Bu durum Osmanl
Devletinin siyasi adan ne kadar gl olduunu gsterirken ayn zamanda slami bir
imparatorluk olmasna karn Ortodoks evresinin ok olmas da Osmanl Devleti
asndan batya kar ok byk bir diplomatik baar olmutur.
55
lk zamanlarda
Osmanl Devletinde srekli d temsilcilii olan lke Venedik iken, Avrupa
Akdenizdeki stnl Osmanlya kaptrdktan sonra Venedik gibi dier devletler de-
Macarlar, Hrvatlar, Kutsal Roma mparatorluu v.b.- stanbulda Avrupa geleneine
uygun bykeli statsnde olmasalar bile stanbula gelmeye balamlardr.
56

Zamanla stanbulun diplomatik nemi bym ve diplomasi gelime gstermitir.
Yine de bu gelimenin Avrupada gelien diplomatik kurallara uymayan ynleri vard.
Mesela, Osmanllar yabanc elilerin kabulnde dost ile dman grdklerinin arasnda
byk bir ayrma gidebilmekteydi. ran elisi huzura geldiinde byk bir itibar
grrken, Avusturya elisi geldiinde ise kt davranlar sergilenebilir, bazen huzura
bile kabul edilmeyebilirdi.
57

1535 ylnda Osmanl-Fransa arasnda yaplan antlama sonucunda, Franszlara
kapitlasyon dediimiz ayrcalklar verildi. Bununla birlikte Paris, stanbulda srekli

50
http://tr.wikipedia.org/wiki/Orhan_Gazi, (23.07.2010)., Sava, a.g.e., s. 13.
51
Halil nalck, Trk Diplomasi Tarihinin Sorunlar, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail
Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 5.
52
Sander, a.g.e., s. 87., Taner Timur, Osmanl Toplumsal Dzeni, 4. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2001, s.
117-125.
53
Rhoads Murphey, Fatih Dnemi ve D Politikas, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999, s.
239-257.
54
Sander, a.g.e., s. 52., Girgin, a.g.e., s. 62., Maria Pia Fabris, XV.-XVIII. Yzyllarda Osmanl-Venedik
likileri, Osmanl Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999, s. 259-268.
55
Oral Sander, Siyasi Tarih lk alardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara, 12. Bask, 2003, s. 65.
56
Sander, Ankann, s. 87.
57
a.g.e., s. 89.
82 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

eli bulundurma hakk da kazand.
58
Btn bunlardan anlalaca zere, Osmanl
Devleti, gl bir devlet olduu ve toprak btnl ve egemenlii Avrupa tarafndan
tehdit edilmedii srece, ad hoc diplomasiyi gcnn ve stnlnn bir belirtisi ve
temel dayana olarak kalmtr.
59


2.2. Duraklama ve Gerileme Dnemi Osmanl Diplomasisi
Osmanl Devleti, yukarda da ifade edildii gibi kurulu ve ykseli dnemlerinde
savan da bir diplomatik yntem olarak grld, savan diplomasinin bir uzants
olarak kabul edildii ad hoc diplomasiyi kullanmtr.
60
nk askeri olarak ok
glyd ve istediini savaarak kazanyordu.
61
Ancak, toprak sisteminin deimesi,
merkezilemesi gibi unsurlarla balayan Duraklama Dnemi ile birlikte gten
dmeler ve Avrupadan tehditler balaynca diplomasi ve devletlerle ilikiler gelimeye
balamtr.
62
Yani duraklama dnemiyle birlikte savan yerini diplomasi almtr.
Kurulu ve ykseli dnemlerinde yabanc devlet sultanlar Osmanl sadrazamna denk
saylrken duraklama ile zellikle 1606 Zitvatoruk Antlamas ile eitlik/denklik
salanmtr.
63

Aslnda diplomasi, savalarda baarszlklar yaannca, hayatta kalmak iin bir
organizma olarak grlmtr. Eliler, nceden antlama yapmak, buyruklar
bildirmek gibi sebeplerden giderken, bu dnemle birlikte elilerin gidi sebepleri de
deimitir. Artk eliler, biz nerede hata yaptk? sorusuna cevap aramak zere
gnderilmeye balanmtr.
64

Bununla birlikte Osmanlda diplomasinin gelimesinde, Avrupada yaanan 30
Yl Savalar ve Osmanlnn artk sava istememesi daha dorusu bu gc kendisinde
grmemesi de etkili olmutur. Bununla birlikte Osmanlda askeri anlamda yaanan
baarszlk, ordunun banazlamas ve Osmanl corafyasnn geni olmas da
diplomasiyi gelitiren dier bir unsur olmutur. nk Osmanl corafyas geni
olunca kara ordusunu gtrmek zor olmaya balamtr. Ayrca orduda Yenierilerden
baka paral askerler de vardr. Yenieriler de bu tip batl gelimeler karsnda iten
karlma korkusu gibi karlarn zedeleyecek nedenlerden tr kar kp isyan
karmlardr. nk eskiden padiaha sadakat orduyu ve ulemay yaatrken,
modernlemeyle birlikte ulusun kulu olacaklarn dnmlerdir. Bu ise ellerindeki
geni yetkiden feragat etme anlamna gelmektedir. Bu sebeple, padiahn kulu olmak
yerine ulusun kulu olmak istememilerdir. Bu tip modernleme hareketleri de Batda,
Bat tarz eitim gren D leri Brokrasisi gibi elit kesimden geldii iin bu kesim
tarafndan hi sevilmemi ve kabul grmemitir.
65


58
a.g.e., s. 90.
59
Tuncer, Eski ve Yeni..., s. 49.
60
Tuncer, Kresel, s. 22.
61
Uygunlar, a.g.t., s. 1.
62
Sander, a.g.e., s. 115., Hner Tuncer, Hadiye Tuncer, Osmanl Diplomasisi, s. 18.
63
Sander, a.g.e., s. 119., Sava, a.g.e., s. 41., Sinan Turan, Osmanl Diplomasisi ve
Eliler,http://www.tarihportali.net/tarih/osmanli_diplomasisi_ve_elciler-t8424.0.html;wap2=,
(20.10.2010)., Mehmed Maksudolu, Osmanl Tarihi, 2. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 2001, s. 197.
64
Unat, a.g.e., s. 15.
65
nalck, Trk Diplomasisi.., s. 16.
Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 83
83

Osmanl mparatorluunun kurulu itibariyle askeri bir imparatorluk olmas,
ordudaki banazlk ve baarszlktan tr de diplomasi ilk olarak askeri anlamda
alnmtr. Yani Osmanl Devleti, askeri gcn yitirmeye balaynca hayatta kalmak,
varln srdrebilmek adna diplomasiye ynelmi/yapmtr. yle ki, bu durum,
Batya verilen kapitlasyonlarn niteliini bile deitirmitir. Eski dnemlerde Avrupal
devletlere-Venedik, Fransa- verilen kapitlasyonlar Hristiyan Birliini datmak gibi
amalar tarken, duraklama, gerileme ve k dnemlerinde Avrupaya- ngiltere-
verilen kapitlasyonlar ise ticareti dzeltmek ve dmanlara kar- Rusya- yardm
almak amacyla olmutur.
66
Batl devletler de Osmanlnn bu durumundan
yararlanarak kendi ekonomik ve siyasi stnlklerini kabul ettirmitir.
67

lkeyi gelitirmek iin Batl glerle ilikiler gelitirilmi, Bat tarz reformlar
yaplmaya balanmtr. Hatta Koi Beyin 1631de Sultan IV. Murat ve Sultan
brahime sunduu ve Osmanlda dzensizlikler ve gerilemenin sebeplerini, bu
sebeplere neden olanlar zm nerilerini kapsayan Koi Bey Risalesi
68
bu dneme
damgasn vurmu bir yenilik hareketi olmutur.
69
Ancak yaplan hibir ey istenilen
sonucu vermemi, aksine k srecini hzlandrmtr. nk diplomasi dediimiz
unsur Batda bir Sanayi Devriminden ayr olarak kmam, birbirlerini tamamlayan
unsurlar olmulardr. Fakat Osmanl Devleti bir Sanayi Devrimi yaamam ve bunu
baaramam, asla bir smrgeci imparatorluk halini almamtr. Kapitalist Bat
devletlerinin tm dnyay pazar olarak grmesine karn Osmanl bunu yapmam ve
cihat anlayyla hareket etmitir. Gerileme sreci balaynca da Bat benzeri reformlar
yapmaya balamtr. Ancak bunu da toplumuna uydurmadan taklit ederek almtr.
70

Ayrca III.Selim dneminde 1793lerde ise diplomatik anlamda Osmanl Devleti,
dier devletlerde yer alan olaylar ve gelimelere ilikin daha dorudan ve gvenilir bilgi
sahibi olmak ve ayn zamanda Osmanl mparatorluunu Batnn dnda brakmamak
nedenleriyle Avrupa bakentlerinde srekli elilikler kurma karar alarak ad hoc
diplomasiyi brakarak srekli diplomasiye gemitir
71
. lk srekli Osmanl elilii de
1793 ylnda, dnemin baat gc olmas nedeniyle ngiltereye alm ve Yusuf Agah
Efendi de ilk srekli Osmanl elisi olmutur.
72


2.3. 19.Yzyl Osmanl Diplomasisi
Osmanl Devleti kurulu itibariyle militer bir imparatorluk olarak karmza
kmaktadr. lk zamanlar, diplomasi, ekonomik ve askeri boyuta gre daha az etkili
olmutur. nk askeri adan ok gl olan Osmanl Devleti, istediini savaarak

66
a.g.e., s. 121.
67
nalck, a.g.m., s. 16.
68
R. H. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform, Osman Aknhan (ev.), Papirs Yaynevi, stanbul,
1997, s. 31. Erol zbilgen, Btn Ynleriyle Osmanl, z Yaynlar, stanbul, 2003, s. 71-72.
69
http://www.akademiktarih.com/index.php?option=com_content&task=view&id=80&Itemid=51,
(24.07.2010).
70
Girgin,a.g.e., s. 41.
71
Tuncer, Eski ve Yeni, s. 50., Sava, a.g.e., s.15., Girgin, a.g.e., s. 41.
72
Osmanl elilerinin, duraklama ile birlikte grevleri gzlemek, izlemek, izlediklerini rapor olarak sunmak
ve bunlardan Bab- Aliyi haberdar etmek eklinde deimitir. Mehmet Ali Yalnkaya, Kurulutan
Tanzimata Osmanl Diplomasi Tarihi Literatr, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt. 1, Say. 2,
2003, 423-489., Unat, a.g.e., s. 23. Hadiye, Tuncer, Hner Tuncer, a.g.e., s. 19. , lber Ortayl, Osmanlda
Milletler ve Diplomasi, 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009, s. 240.
84 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

elde edebilmekteydi. Yani sava, eskiden diplomasinin bir parasyd ve bu nedenle
diplomasiye ok az bavurulmaktayd
73
. Ancak Osmanl Devleti yava yava askeri
gcn yitirmeye, sava ve toprak kaybetmeye balaynca, hayatta kalmak iin
diplomasiye tutunmaya balam, silahn yerini diplomasi almtr.
74

Bununla birlikte, Osmanl, gcn kaybedince bari var olan koruyalm,
kollayalm ve dlanmayalm mantyla ierde ve darda denge politikas izlemeye
balamtr.
75
Bu dnemde karmza kan devleti kurtarmak iin yaplan,
Osmanlclk
76
, slamclk, Batclk ve Trklk
77
gibi projeler uygulanmtr.
eride 1829 ylnda yaanan Yunan syan ve bamszl nedeniyle cins, din, mezhep
ayrm yaplmakszn Osmanl topraklarnda yaayan btn halkn haklar ve devler
bakmndan eit olmas anlamn tayan Osmanlclk Akm sona erip yerini
dnyadaki Mslmanlardan bir slam Birlii meydana getirme fikir ve eylemi anlamna
gelen, Avrupa tarafndan Panislamizm ismi de verilen slamclk Akmna brakmtr.
Ancak, Osmanlnn elinde kalan Mslman topraklarn fakirlii, sanayi devriminden
uzak olular zamanla Osmanldaki Trklerin, Trk olmadklar halde az ok
Trklemi olanlarn ve ulusal bilinten yoksun olanlarn bilinlendirilmesi olarak
bilinen Trklk Akmnn daha ar basmasna yol amtr.
78

Tmar sisteminin
79
bozulmas, devletin gsz olmas, savalarn kaybedilmesi
sonucu ganimet alnamamas ve hazinenin boalmas gibi sebeplerden tr are
olarak ltizam Sistemi getirilmitir.
80
Bu sisteme gre, vergilerin tahsili belirli bir bedel
karlnda devlet tarafndan mltezim ad verilen nc ahslara verildi. Bu bedel
en yksek bedeli teklif eden kiilere verilirdi. ahsn devlete dedii bedel ve toplad
vergi arasndaki fark ise mltezimin kar olacaktr.
81
Ancak, mltezimlerin daha fazla
kar elde edebilmek amacyla fazla vergi toplamak iin halka bask uygulamas, ierde
skntlara yol amtr. Devlet ite bu durumu gvence altna alabilmek amacyla halk
tarafndan seilen ayan ad verilen kiilere devretti. Balangta ayanlar mltezimlere
kar halk koruyorlard. Fakat zamanla ayanlar mltezimlerle anlama yoluna gittiler.
82

Bu durumda da Osmanl Devleti, otoritenin ypranmamas amacyla ayanlarla anlama

73
Sava, a.g.e., s. 19.
74
Emecen, Beydilli, a.g.e., s. 625-626., Sinan Kurenalp, Edhem Eldem, Diplomasi ve Bat ile likiler,
http://www.obarsiv.com/nm_sergi_etk_eldemkuneralp.html, (20.10.2010)., Sander, a.g.e., s. 154.,
Uygunlar, a.g.t., s. 3.
75
Roderic H. Davison, (2000), The Modernization of Ottoman Diplomacy in The Tanzimat Period,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (ev.) Durdu Mehmet Burak, Say. 11, Ankara, s. 449-
460.
76
lber Ortayl, Taha Akyol, Osmanl Miras, 1. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2010, s. 140.
77
Ortayl, Akyol, a.g.e., s. 144.
78
Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991, s. 6-8.
79
Timur, a.g.e., s. 210-222., lber Ortayl, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 2. Bask, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2008, s. 26-29.
80
http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ltizam, (25.07.2010).
81
Cokun Can Aktan, Osmanlda ltizam Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
http://www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/kamu-maliyesi/aktan-iltizam.pdf,
(25.07.2010).
82
Sleyman Demirci, Iltizam (tax-farming) in the Avriz-tax System: A Case Study of the Ottoman
Province of Karaman, c.1650s-1700, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:12, Yl: 2002,
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_12/sayi_12_10_s_demirci_159_172.pdf, (25.07.2010).
Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 85
85

yoluna gitmiler ve II. Mahmut zamannda, 1808de Senedi ttifak yapmlardr.
83

Yani ierdeki gszlk, Osmanly diplomasiye adete yaptrmtr. Mehmet Ali Paa
Olay
84
nedeniyle ilk defa bir Osmanl Sultannn kendi iindeki bir olaydan dolay batl
glerden yardm istemesi burada verilebilecek en gzel rneklerden biridir.
85
Bunun
yannda 1856da yaplan Islahat Fermanyla Osmanl, Avrupa Devletler Sistemine
kabul edilmi ve Osmanlnn Avrupall tescil edilmitir.
86
Ayrca, bu dnemde,
kurum olarak da diplomasinin gelitii de grlmektedir. Tercime Brolar
kurulmutur. Bugnn D leri Bakan diyebileceimiz, eskiden yabanc devlet
temsilcileriyle yazp antlamalar kayda geirme gibi yetkilere sahip olan Reis-l
Kttapn
87
gerilemeyle birlikte yetkileri artrlmtr.
88
Artk kurum diplomatik
faaliyetlerin de merkezi haline gelen bir kurum olmutur.
89

Bunlarn yannda, 19.yy.da, askeri gszlkten dolay, Rusyann Osmanl
topraklarnda izledii Pan-Ortodoks politikas karsnda, bu politikay krmak adna
hibir faaliyette bulunamamtr.
90

Osmanl ayn zamanda dier devletlerle ilikilerinde denge salamak iin de
diplomasiyi zorunlu bir ara olarak grmtr.
91
nk ngiltere, Osmanlnn toprak
btnln korurken, 1869da Svey Kanalnn almas ve 1878 Berlin
Konferansyla birlikte bu politikasndan vazgemitir.
92
stelik, ngiltere I. Dnya
Sava ncesi sipari edilen gemileri de iade etmemi, Osmanlnn elinden ise itiraz
etmekten baka bir ey gelmemitir.
93
Bu durum bize, g olmaynca diplomasinin de
minor dzeyde olduunu gstermektedir.
Bununla beraber Osmanl baka araylar iine girmi ve Fransa ve Almanyaya
ynelmitir. Ancak Fransa da ngiltere ile benzer grlere sahip olduundan, Osmanl
iin tek alternatif Almanya kalmtr.
94
Bu durum ise bize, o dnemdeki iktidarn

83
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sened-i_%C4%B0ttifak, (25.07.2010).
84
C. E. Bostworth, slam Devletleri Tarihi, E. Mercil, M. psirli (ev.), Ouz Kitabevi, stanbul, 1980, s.
173.
85
Muhammed Hanefi Kutluolu, Tanzimat Dnemi Osmanl D Politikas ve Diplomasisi, ada
Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 80.
86
A. Nuri Yurdusev, Esin Yurdusev, Osmanl mparatorluunun Avrupa Devletler Sistemine Girii ve
1856 Paris Konferans, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara, 1999, s.137., Girgin, a.g.e., s. 12
87
Recep Ahshal, Osmanl Devlet Tekilatnda Reis-l Kttaplk, Tarih ve Tabiat Vakf, stanbu, 2001, s. 9-13.
88
Reislkttablarn diplomatik ilerindeki neminin artmas, Karlofa Antlamasnn imzalanmasnda
byk rol oynayan Reislkttab Rami Mehmet Efendi ile birlikte olmutur. Bu tarihten sonra
Reislkttablar, yine divan kalemi yneticiliini srdrmekle beraber, elilerle grmek gibi diplomatik
ilerle daha fazla ilgilenmeye balamlardr. 18. Yzyldan itibaren Divan- Hmayunun btn
kalemlerinin yneticiliini alarak devlet iinde en nemli mevkii durumuna gelmitir. brahim Hakk
Uzunarl, Osmanl Devletinde Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988, s.
242-245
89
Sander, a.g.e., s. 156.
90
Yulu Tekin Kurat, 19.yy.da Rusyann Balkanlardaki Panslavizm ve PanOrtodoks Politikas
Karsnda Osmanl Diplomasisi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara, 1999, s. 173.
91
Sander, a.g.e., s.153-161.
92
http://www.e-tarih.org/sayfa.php?sayfa=2154243.2109152.0.0.0.php, (28.07.2010).
93
Sander, a.g.e., s. 288.
94
a.g.e., s. 288-289.
86 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

Alman hayran olmadn tek alternatiflerinin Almanya olmas nedeniyle Almanya ile
yaknlatn gstermektedir.
95

I. Dnya Sava ise, atlaklar veren -Mehmet Ali Paa olaynda ve Berlin
Antlamasnda
96
olduu gibi- Osmanl Diplomasisinin ld/ bittii an olmutur.
nk diplomasi sadece bir kelime oyunu deildir. Diplomatik baar arkasnda
mutlaka bir askeri g gerektirmek zorundadr. Askeri g olmaynca diplomasinin bir
anlam yoktur. Bu yzden Osmanl Devleti, I. Dnya Sava ile askeri anlamda
knce, diplomatik anlamda da bir k yaamtr.
97


2.4. Osmanl Devletinin Diplomatik Anlamda Trkiyeye Brakt Miras
Gerek kurulu ve ykseli dnemlerinde, gerekse duraklama ve gerileme dnemlerinde
Bat tarz bir diplomasi olmasa da Osmanl Devletinin de diplomasiyi bir ara olarak
kullandn grmekteyiz. Bununla beraber, Osmanl Devleti, gelecek dnemlerde
topraklarnda kurulan devletlere zellikle de Trkiyeye diplomatik anlamdan
demografik yapya kadar pek ok miras brakmtr.
98
Bunlar u ekilde sralamak
mmkndr:
ncelikle Osmanlnn gerileme dneminde ald Bat tarz diplomatik
kurumlarn ve rgtn- D leri Bakanl
99
, Tercme Brolar
100
, alanlar ve
rgtn yaps gibi-, kurumsal ve sivil brokrasinin neredeyse tamam aynen ya da
benzer ekilde Trkiyeye getiini ve grmekteyiz.
101

kinci olarak, Osmanlda slami gelenekte, eyhlislam zerktir. Ancak
brokratik hiyerari iinde kurum padiaha baldr. Yani din brokrasiye
braklmam, brokratik hiyerari iinde padiaha bal olsa da din alimleri tarafndan
yrtlmtr. Trkiye de ise bu konuda karmza Diyanet leri gelmektedir. Diyanet
leri de zerk olduu gibi brokratik hiyerari iinde Babakanla baldr. Ayrca,
Trkiyede Kuran Kurslarnn alma nedeni ise, Osmanlda olduu gibi dini sivil
brokrasiye brakmamak ve insanlar dinden uzaklatrmamak iindir.
102

nc olarak, Osmanlda batllama Batda, Bat kltryle yetien sekin
tabaka ile gelmitir.
103
Trkiyede de bu ii Batda, Bat tarznda yetimi diplomatlar
gerekletirmektedir.
104
Yani Osmanldaki ve Trkiyedeki aydn/sekin tabaka
birbiriyle balantldr. Osmanl aydn kesimi bilinmeden Trkiye aydn kesimini

95
a.g.e., s. 279-283., lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, A..
SBF Yaynlar, Ankara, 1981, s. 22-72.
96
Teyfur Erdodu, 1856 Paris Kongresi- 1878 Berlin Kongresi Arasnda Osmanl D Politikas,
ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 172.
97
Girgin, a.g.e., s. 12-13.
98
Nuri Yurdusev, Osmanl Miras ve Trk D Politikas zerine, Osman Bahadr Diner, Habibe
zdal, Hacali Necefolu (Ed.), Yeni Dnemde Trk D Politikas Uluslararas IV. Trk D Politikas
Sempozyumu Teblileri, Ankara, USAK Yaynlar, 2010, s. 49.
99
a.g.e., s. 19.
100
Yusuf Halaolu, XIV.-XVII. Yzyllarda Osmanlda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara, 1991, s. 24.
101
Ortayl, Akyol, a.g.e., s. 124., http://www.uslanmam.com/cumhuriyet-tarihi/36225-hariciyeden-
disislerine.html, (20.10.2010)., Yurdusev, a.g.m., s. 49.
102
Mustafa Bakrc, eyhlislamlktan Diyanet leri Bakanlna, Haksz Dergisi, Say. 66, stanbul,
Eyll 1996, http://haksozhaber.net/okul_v2/article_detail.php?id=1437, (22.10.2010).
103
lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 30.
104
Yurdusev, a.g.m., s. 50.
Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 87
87

anlamak zordur.
105
Ayrca Osmanl dnemde olduu gibi Trkiye Cumhuriyeti
dneminde de Batllamaya kar bir tepki olmutur. Bu kartln bir nedeni dinsel
anlamda bir meruiyetten gelmektedir. nk Osmanl Devletinde de Trkiye
Cumhuriyetinde de dinden beslenen bir sosyo-kltrel yap vardr.
106
Bu, insanlarn
alt bir kalptr ve bu kalplar deitirmek zordur. Bu yzden de batllamaya kar
hep bir kartlk, tepki olmutur ve olmaktadr.
Drdnc olarak, Trk diplomasisinin kendinden zayf devletler zerinde ciddi
bir basknl vardr. Mesela Ege Denizinde Yunanistann kta sahanln amas
Trkiye asndan sava sebebidir. Ayn ey Osmanl ykseli dneminde -Osmanl-
Safevi Mcadelesi- de grmek mmkndr.
107

Beinci olarak, Trk Diplomasisinde de Osmanlnn duraklama ve gerileme
dneminde olduu gibi bir statkoculuk, yani eldeki topraklar koruma durumu
vardr.
108

Altnc olarak Osmanlnn yine ayn dnemde izledii denge politikasn
Trkiyede de grmekteyiz. Trkiye de Osmanlda olduu gibi devletlerle ilikilerinde
hep bir denge politikas -Trkiye Ortadouda Mslman lkelerle iyi ilikiler kurmaya
alt gibi Ortadouda sraili tanyan ilk mslman devlet olmutur- izlemektedir.
109

Yedinci olarak, bilindii gibi Bat, Osmanlnn gcn kaybedip kendilerine
baml olduu yllarda Osmanlya kar ekonomik ve siyasi anlamda bir emperyalist
politika uygulamtr. Lozana ramen Bat, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti iin de
Osmanldakine benzer bir politika izlemitir.
110

Sekizinci olarak, Osmanlnn son dnemlerinde olduu gibi Trkiye
Cumhuriyetinde de Batya, Bat politikalarna kar bir gven sorunu vardr. Osmanl
ok tarafl hakemli toplantlarda -Karlofa gibi- toprak kaybettii iin genellikle
sorunlarn ikili grmeler yaparak zmeye alm, ok tarafl mekanizmalara
katlmamtr. Bu gvensizlik duygusu Trkiye Cumhuriyeti iin de geerlidir. Trkiye,
Kbrs Sorunu hususunda, Annann hakemliini balangta kabul etmemi, sorunu
ikili grmelerle zmek istemi ve Annann hakemliini zar zor kabul etmitir.
111

Dokuzuncu olarak, Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletinin son
dnemlerinde olduu gibi Avrupa merkezli kurululara -1856 ylnda Paris
Konferansnda Avrupa Konseyine ye olunmutur. Cumhuriyet dneminde de
Uluslararas Posta Birliine ye olarak bulunmaktayz- ye olma abasna girmitir.
112

Onuncu olarak, Osmanlnn bir d tehdide kar baka bir devletin desteini -
Rusyaya kar ngiliz destei- salama eklindeki ilkesi, Trkiye Cumhuriyeti
Devletinde de mevcuttur. Mesela Milli Mcadele dneminde Ankarann en nemli

105
lber Ortayl, Osmanl Bar, Tima Yaynlar, stanbul, 2007., s. 38.
106
lber Ortayl, Osmanly Yeniden Kefetmek, 9. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2006, s. 36-43.
107
Timur, a.g.e., s. 132-156., Baron Joseph Van Hammer Purgstall, Osmnal Devleti Tarihi, Mmin evik,
Erol Kl (ev.), Neriyat Yaynlar, stanbul, 1984, s. 1050-1066.
108
Baskn Oran, Trk D Politikasnn Teori ve Pratii, Trk D Politikas Kurulutan Bugne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, 11. Bask, Cilt 1, letiim Yaynlar, 2005, s. 46., Davison, The Modernization., s.
449-460., Yurdusev, a.g.m., s. 54.
109
Akylmaz, a.g.e., s. 59, Oran, a.g.m., s. 46-47.
110
nalck, Trk Diplomasi., s. 16.
111
Yurdusev, a.g.m., s. 53.
112
a.g.m., s. 54.
88 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

hasm ngiltere olmutur. Ankara, ngiltereye kar Komnist Rusyadan destek
almtr.
113

On birinci olarak Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikas,
Trkiye Cumhuriyeti Devleti diplomasisinde de vardr. Zira, cumhuriyet daha
kurulmadan Misak- Millinin kabul edilmesi ve Lozanda da bu politikann savulmas,
bu politikann bir miras olarak getiinin en byk gstergesi olmaktadr.
114

Ve son olarak, Osmanlda olduu gibi Trkiyede de batllama, geli itibariyle
daha batllamann ne olduu anlalmadan, ne olduu bilinmeden yaplm, yenilikler
topluma benimsetmek, topluma uydurmak yerine aynen, taklit edilerek askeri,
hukuksal ve anayasal reformlar- alnmtr.
115


Sonu
Askeri bir gelenekle kurulan ve askeri baarlarn bittii yerde diplomasiyi yaamak,
hayata tutunabilmek iin bir ara olarak gren Osmanl mparatorluu, diplomasiyi
Bat tarznda almaya, kullanmaya balamasyla birlikte, onun iin her ey, btn
felaketler aslnda yeni balamtr.
116

Bununla birlikte askeri gcn kaybedilmesiyle diplomaside de zamanla bir g
kayb yaanmtr. Mesela, Sokullu dneminde, nebaht da yaanan baarszlkta
Sokullunun sylediini, Napolyonun Msr igal edip Navarinde donanmamz
yaktnda syleyemiyoruz.
117
nk diplomatik baar, arkasnda askeri baar
olmadan gsz olmaya, zayf kalmaya mahkum olmutur.
Ayrca, kendi iinde istikrarsz bir tablo izse de- I. Balkan Savann kaybedilip
II. Balkan Savann kazanlmas gibi-, duraklama ve gerileme aslnda bir k
dnemi olmutur. Diplomasi de, bu dnemle birlikte yava yava sona ermeye
balamtr. Mehmet Ali Paa Olay, burada verilebilecek en gzel rneklerden biridir.
nk Osmanl mparatorluu artk, ieride bir valiyle bile ba edebilecek durumda
deildir. Ve bu durum, I. Dnya Sava ile de son bulmutur. nk artk hi mttefiki
kalmamtr.
118

Aslnda, diplomatik baar veya d politika, her zaman i politikadaki baarya
bal olmutur. Yani realistlerin dedii gibi i ve d politika hibir zaman birbirinden
ayr dnlmesi gereken kavramlar olmamtr. Osmanl, i politikada baarl olduu
srece diplomaside de, d politikada da baarl olmutur. Ne zaman ierdeki
otoritesini kaybetmi, ite o zaman diplomasi de baarszla mahkum olmutur.
Osmanl mparatorluu, diplomatik anlamda pek ok olayla, gelimeyle
karlamtr. Bu olay ve gelimeler, imparatorluk ykldktan sonra, hakim olduu
topraklarda kurulan devletlere zellikle de Trkiyeye birok miras brakmtr. Bunlar,
kurumsal adan tutun da toplumsal, kltrel, siyasal v.b. pek ok alana yansmtr.


113
Davison, Osmanl Diplomasisi, s. 295.
114
a.g.m., s. 294.
115
lber Ortayl, Son mparatorluk Osmanl, 5. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2007, s. 154., William H.
McNeill, Dnya Tarihi, Alaeddin enel (ev.), 13. Bask, mge Kitabevi, Ankara, 2008, s. 623.
116
Emecen, Beydilli, a.g.e., s. 625-626.
117
Sander, a.g.e., s. 188.
118
Girgin, a.g.e., s. 12-13.

Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 89
89

KAYNAKA
Ahshal, Recep, Osmanl Devlet Tekilatnda Reis-l Kttaplk, Tarih ve
Tabiat Vakf, stanbu, 2001.
Akura Yusuf, Tarz- Siyaset, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,
1991.
Akylmaz, Gl, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, Gl Yaynevi,
Konya, 2001.
Ar, Blent,Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period, Ottoman
Diplomacy: Conventional or Unconventional?, Ed. A. Nuri Yurdusev, Palgrave Macmillan,
Basingstoke, 2004.
Bostworth, C. E., slam Devletleri Tarihi, E. Mercil, M. psirli (ev.),
Ouz Kitabevi, stanbul, 1980.
Crabb, Cecil V., Nations in a Multipolar World, Harper and Row
Publishers, Newyork, 1968.
Da, Ahmet Emin, Uluslararas likiler ve Diplomasi Szl, Anka
Yaynlar, stanbul, Mays 2004.
Davison, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform, Osman
Aknhan (ev.), Papirs Yaynevi, stanbul, 1997.
_________________, Osmanl Diplomasisi ve Brakt Miras, Carl
Brown (ed.), mparatorluk Miras, Gl aal Gven (ev.), letiim Yaynlar, stanbul, 2000.
_________________, The Modernization of Ottoman Diplomacy
in The Tanzimat Period, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (ev.) Durdu
Mehmet Burak, Say. 11, Ankara, 2000.
Demirciolu, Halil, Roma Tarihi, Cilt. 1, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1993.
Dnmez, Ahmet, Karlkl Diplomasiye Gei Srecinde Osmanl Daimi
Eliliklerinin Avrupada Yeniden Tesisi (1832-1841), Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Ana Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 2006.
Emecen, Feridun, Beydilli, Kemal, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi
Devlet ve Toplum, Cilt 1, rcica Yaynevi, stanbul, 1994.
Erdem, Gkhan, Osmanl mparatorluunda Srekli Diplomasiye Gei
Sreci, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal
Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2008.
Erdodu, Teyfur, 1856 Paris Kongresi-1878 Berlin Kongresi Arasnda
Osmanl D Politikas, ada Trk Diplomasis: 200 Yllk
Sre, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
Esercan, Kemal, Souk Sava Sonras Yeni Diplomasi Anlay, Sakarya
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Ana Bilim Dal, Sakarya, 2006.
Fabris, Maria Pia, XV.-XVIII. Yzyllarda Osmanl-Venedik likileri,
Osmanl Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999.
Findley, Carter V., Osmanl Devletinde Brokratik Reform, zzet Akyol
(ev.), z Yaynclk, stanbul, 1994.
Girgin, Kemal, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1994.
Gnlbol, Mehmet Uluslararas Politika, Atilla Kitabevi, Ankara, 1993.
Grote, George, History of Greece, Vol. VIII, London, 1854.
Halaolu, Yusuf, XIV.-XVII. Yzyllarda Osmanlda Devlet Tekilat ve
Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991.
Hamilton, Keith, Langhorne, Richard The Practice of Diplomacy: Its
Evolution, Theory and Administration, Routledge, London and New York, 1995.
90 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

nalck, Halil, The Question of The Emergence of The Ottoman State,
International Journal of Turksh Studies, Cilt. 2, No. 2, K, 1981-82.
__________, Essays in Ottoman History, Eren Yaynclk, stanbul,
1998.
___________, Trk Diplomasi Tarihinin Sorunlar, ada Trk
Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
___________, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yaynlar,
stanbul, 2000.
Kprl, Fuat, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara, 1999.
Kurat, Yulu Tekin, 19.yy.da Rusyann Balkanlardaki Panslavizm ve
PanOrtodoks Politikas Karsnda Osmanl Diplomasisi,
ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
Kutluolu, Muhammed Hanefi, Tanzimat Dnemi Osmanl D
Politikas ve Diplomasisi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
Krkolu, mer, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn,
AUSBF Dergisi, Cilt. 35, No. 1-4, Ankara, Ocak-Aralk 1980.
Lerner, Robert, v.d., Western Civilizations:Their History and Culture,
WW Norton&Company, London and New York, 1993.
Maksudolu, Mehmed, Osmanl Tarihi, 2. Bask, Boazii Yaynlar,
stanbul, 2001.
McNeill, William H., Dnya Tarihi, Alaeddin enel (ev.), 13. Bask,
mge Kitabevi, Ankara, 2008.
Meray, Seha L., Devletler Hukukuna Giri, ASBF Yaynlar, Ankara,
1956.
_____________, Diplomasi Temsilcilerinin Hukuki Stats, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 11, Say. 3, Ankara, Eyll 1956.
Mordoan, Cavidan, Trk-Amerikan likilerinde Kriz Diplomasisi,
Atlm niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Uluslar aras likiler Ana Bilim Dal,
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2010.
Murphey, Rhoads, Fatih Dnemi ve D Politikas, Osmanl
Ansiklopedisi, Cilt 1, Ankara, 1999.
Nicolson, Harold, Diplomacy, Thornton Butterworth Ltd., London, 1939.
_______, The Evolution of Diplomatic Method, Constable and Co. Ltd.,
London, 1954.
Oran, Baskn, Trk D Politikasnn Teori ve Pratii, Trk D
Politikas Kurulutan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 11. Bask, Cilt 1, letiim Yaynlar, 2005.
Ortayl, lber, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda
Alman Nfuzu, A.. SBF Yaynlar, Ankara, 1981.
___________, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar,
stanbul, 2001.
___________, Osmanly Yeniden Kefetmek, 9. Bask, Tima Yaynlar,
stanbul, 2006.
___________, Osmanl Bar, Tima Yaynlar, stanbul, 2007.
___________, Son mparatorluk Osmanl, 5. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2007.
___________, Osmanlda Deiim ve Anayasal Rejim Sorunu, 2. Bask,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2008.
____________, Osmanlda Milletler ve Diplomasi, 2. Bask, Trkiye
Timuin KODAMAN &Ekrem Yaar AKAY 91
91

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009.
Ortayl, lber, Akyol, Taha, Osmanl Miras, 1. Bask, Tima Yaynlar,
stanbul, 2010.
zbilgen, Erol, Btn Ynleriyle Osmanl, z Yaynlar, stanbul, 2003.
Pazarc, Hseyin, Uluslararas Hukuk, 3. Bask, Turan Kitabevi, Ankara, 2005.
Purgstall, Baron Joseph Van Hammer, Osmnal Devleti Tarihi, Mmin
evik, Erol Kl (ev.), Neriyat Yaynlar, stanbul, 1984.
Sander, Oral, Siyasi Tarih lk alardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara,
12. Bask, 2003.
______, Ankann Ykselii ve D, mge Kitabevi, Ankara, 3. Bask,
2004.
Sava, Ali bahim, Osmanl Diplomasisi, 3F Yaynevi, stanbul, 2007.
Snmezolu, Faruk, Uluslararas likiler ve D Politika Analizi, Filiz
Kitabevi, stanbul, 2000.
Timur, Taner, Osmanl Toplumsal Dzeni, 4. Bask, mge Kitabevi,
Ankara, 2001.
Tuncer, Hner, Tuncer, Hadiye, Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler,
mit Yaynevi, Ankara, 1997.
Tuncer, Huner, Eski ve Yeni Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2002.
____________, Kresel Diplomasi, mit Yaynclk, Ankara, 2006.
Turan, Namk, Sinan, Osmanl Diplomasisinde Bat mgesinin Deiimi
ve Elilerin Yetkisi, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt. 5, Say. 2, Edirne,
2004.
Unat, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, 1987.
Uygunlar, Alkm, Osmanl Devletinde Modern Diplomasi ve
Murahhaslk Kurumu, Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits Tarih Ana Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir, 2007.
Uzunarl, brahim Hakk, Osmanl Devletinde Merkez ve Bahriye
Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988.
Versan, Vakur, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonar Bat Devletler
Hukukunun Benimsenmesi, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk
tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
Yalnkaya, Mehmet Ali, Kurulutan Tanzimata Osmanl Diplomasi Tarihi Literatr,
Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt. 1, Say. 2, stanbul, 2003.
Yurdusev, A. Nuri, Esin Yurdusev, Osmanl mparatorluunun Avrupa
Devletler Sistemine Girii ve 1856 Paris Konferans, ada
Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ed. smail Soysal, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
______________, Osmanl Miras ve Trk D Politikas zerine,
Osman Bahadr Diner, Habibe zdal, Hacali Necefolu (Ed.), Yeni Dnemde Trk D Politikas
Uluslararas IV. Trk D Politikas Sempozyumu Teblileri, Ankara, USAK Yaynlar, 2010.

nternet Kaynaklar
http://tr.wikipedia.org/wiki/Orhan_Gazi , (24.07.2010).
http://www.akademiktarih.com/index.php?option=com_content&task=view&id=80&Itemid
=51 , (24.07.2010).
Emre, Akif , Bir Kralie ki mparatorluk Miras, Yeni afak,
http://yenisafak.com.tr/yazdir/?t=15.05.2008&i=10907&y=AkifEmre , (24.07.2010).
http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ltizam , (25.07.2010).
92 Kurulutan Ykla Kadar Osmanl Diplomasi Tarihi ve Trkiyeye Brakt Miras

Aktan, Cokun Can, Osmanlda ltizam Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
http://www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/kamu-
maliyesi/aktan-iltizam.pdf , (25.07.2010).
Demirci Sleyman, Iltizam (tax-farming) in the Avriz-tax System: A Case Study of the
Ottoman Province of Karaman, c.1650s-1700, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi, Say:12, Yl: 2002,
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_12/sayi_12_10_s_demirci_159_172.pdf ,
(25.07.2010).
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sened-i_%C4%B0ttifak, (25.07.2010).
http://www.e-tarih.org/sayfa.php?sayfa=2154243.2109152.0.0.0.php , (28.07.2010).
http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/ramseskadeshcampaign.htm, (14.10.2010)
Kurenalp, Sinan, Eldem, Edhem Diplomasi ve Bat ile likiler,
http://www.obarsiv.com/nm_sergi_etk_eldemkuneralp.html, (20.10.2010).
http://www.uslanmam.com/cumhuriyet-tarihi/36225-hariciyeden-disislerine.html,
(20.10.2010).
Turan, Sinan, Osmanl Diplomasisi ve
Eliler,http://www.tarihportali.net/tarih/osmanli_diplomasisi_ve_elciler-
t8424.0.html;wap2=, (20.10.2010).
Bakrc, Mustafa, eyhlislamlktan Diyanet leri Bakanlna, Haksz Dergisi, Say. 66,
stanbul, Eyll 1996, http://haksozhaber.net/okul_v2/article_detail.php?id=1437,
(22.10.2010).