libri

Arkivi i blogut 2009

Enigma egjuhs
shqipe

Libri
Arkivi i blogut 2009




3

Ky e-book i prket blogut: Enigma e gjuhs shqipe Enigma e gjuhs shqipe Enigma e gjuhs shqipe Enigma e gjuhs shqipe
(http://www.eltonvarfishqip.blogspot.com).
Prkthimet nga gjuha italiane jan kryer nga Elton Varfi.
Artikujt : sht me origjin ilire guna antike sardenjase!,
Origjina Ilirike e Oristanos, Buburreci i Sardenjs me
ngjyrime Ballkanike, Kur n Oliena flitej shqip, Nj gjarpr
me t vrtet ilirik n qendr t Sardenjs, jan prkthyer
nga Brunilda Ternova.








-2010-Enigma e gjuhs shqipe
4

Ktu tragjedia e nj populli q i ka dhn elementt m t mir
t tij, ushtar, filosof, burrat e shtetit , t shenjtt, t gjith
pushtueseve t tij, sllav e latin, grek dhe turq, dhe q m n
fund thrret bijt e tij, t varfr e t keqtrajtuar pr ti edukuar
n gjirin e tij ; q mundohet t rindrtoj me vshtirsi t
mbdha nj koshenc kombtare. Dhe kjo dshir kolektive ka
pasur pr nj koh t gjat nj sintom t vetm por t fuqishme:
ruajtjen dhe unitetin e gjuhs kombtare.
Eugenio Vaina De Pava ,"Albania che Nasce", Catania ,
1914

Shqiptart flasin nj nga m t vjetrat e m t bukurat gjuh
t dheut. Gjuhrat q kan qn shoqet dhe motrat e shqipes,
kan mijra vjet q kan humbur e s'fliten n nonj vnt t
dheut. Shqipja sht shoqe e ngusht me greqishten e vjetr, me
Llatinishten, me Sanskrishten, gjuhn e Indis s vjetr,me
Zendishten, gjuhn Persis s vjetr, me Keltishten me
Teutonishten. Kto quhen gjuhra t vdekura, e shqipja, gjuha
jon, q'sht m' e vjetr nga ato, sht'e gjall e flitet edhe
sot si n kohn e Pelasgvet.
Sami Frashri "Shqipria 'ka qn, 'sht e 'do t
bhet" Bukuresht 1899

5

Besa
Nga Adele Pellitteri

Kur flasim me dik q nuk e njohim mir dgjojm me
vmndje at q thot, por fjalt e tij nuk na mjaftojn. Kshtu
q pak nga pak fillojm t studiojm lvizjet e muskujve t
fytyrs duke krkuar t kuptojm se sa sht e vrtet ajo q po
na thot e n qoft se ja vlen q t kemi besim tek ai njeri. N
kto raste sht interesante si fjala nuk sht e mjaftueshme pr
t vendosur q t besojm.
N qoft se mundohet t zbrthehet kuptimi i fjal gjenden
shprehje q e bjn t vshtir mundsin e nj konkluzioni
prfundimtar.
Pr shmbull shprehja krkohen fakte jo fjal sugjeron nj
fjal q sht n kontrast me t vrtetn, me at, q mund t
bhet. Fjala bhet nj barrikad dhe nuk vrteton absolutisht
6

vrtetsin e asaj q them. Domethnia e fjal n fjalorin De
Mauro e konfermon kt aspekt, n veanti pika 3 n t ciln
lexohet sidomos n numrin shumsajo q thuhet n
kundrshtim me at q bhet.
Por duke reflektuar edhe pak m shum t vjen n mndje
shprehja t jap fjaln q prdoret pr t vrtetsuar q ajo q
them i korrespondon t vrtets. Kjo shprehje duket komplet
ndryshe nga shprehja e par sepse kjo sht nj fjal q
garanton, confermo dhe tutelon. Por nuk sht aspak kshtu.
Fjala nuk sht e vrtet ose false n vetvete, por sht
neutrale. Gjithshka varet se si e prdor. Asgj nuk garanton
vrtetsin e asaj q them prve faktit q jam un q e them.
Edhe sepse me an t fjalve ne japim kuptimin e shum
gjrave, n gjuhn italiane nuk ka nj term q t vrtetoj q
nj fjal sht padyshim e vrtet. N gjuhn shqipe egziston
7

nj fjal q vrteton pa kurr far dyshimi q ajo q po themi
sht absolutisht e vrtet: besa.
Besa sht parimi themelor i Kanunit. Ky i fundit sht nj
bashksi ligjesh i trasmetuar gojarisht n Shqiprin e veriut.
N Kanun besa sht autoriteti m i rndsishm, dhe sht i
lidhur ngusht me konceptin e nderit. Besa n veanti, dhe
Kanuni, m n prgjithsi, jan produkt i historis s
Shqipris. N t gjejm parimet themeluese t fituara prmes
kontaktit me realitetin specifiko- kulturor dhe historik.
Megjithat n kto parime shikohet nj prpjekje pr t
prcaktuar identitetin e shqiptarve. Kshtu, ndrsa disa nga
parimet baz t Kishs Katolike sht e leht q ti gjesh n mes
t ideve t Kanunit, nga ana tjetr nprmjet ktij kodi
Shqipria krkon krijimin e identitetit t saj pr t prballuar
sulmet q po prgatiteshin ndaj saj. Kjo shtje sht trajtuar
me mjeshtri n librin e shklqyer t shkrimtarit t madh
8

shqiptar Ismail Kadare Kush e solli Doruntinn. Doruntina
mbas martess s saj sht e detyruar t trasferohet n nj
qytet t Europs qndrore, larg nga nna dhe vllezrit. Nna e
Doruntins nuk sht dakord me martesn aq larg t bijs s
saj, pranon vetn mbas bess q i biri Kostantini i jep duke i
thn q do ta sjelli n shtpi Doruntinn sa here q ajo ta
dshiroj. Pr fat t keq Kostantini vdes nga nj epidemic.
Megjithat mbas tre vjetsh Doruntina arrin t kthehet n
shtpi e shoqruar nga nj kalors misterioz. Kapiteni Stres
sht prgjegjs pr hetimin e shtjes. Konkluzionet finale t
tija mbi kt shtje jan shum t paprshtatshme pr
shumicn, por sugjestive dhe trheqse per t tjer.
un them dhe e prsris q Doruntinn
nuk e solln njrz t tjer por vllai i saj
Kostantini n virtyt t fjals s dhn,
bess. Ai udhtim nuk sht shpjeguar,
9

dhe as nuk mund t shpjegohet ndryshe.
Nuk sht aspak e rndsishm nse
Kostantini doli apo jo nga varri pr t
kryer misionin e tij, nuk ka rndsi q t
dime se kush ishte kalorsi q u nis at
nat t errt, dhe cilin kal shaloi, cilat
duar mbajtn frert, cilat kmb u
mbshtetn mbi yzengjit, t kujt ishin
flokt e mbuluar nga pluhuri i rrugs.
Secili nga ne ka pjesn e tij n kt
udhtim, sepse besa e Kostantinit, ai i
cili solli Doruntinn, ka lulzuar ktu
mes nesh. Dhe pr t qn akoma m
preiz mund t thuhet q jemi t gjith ne,
ju, un, t vdekurit tan q prehen n
varrezat pran kishs q sollm
Doruntinn () Zotrinj t nderuar ende
nuk kam mbaruar s foluri. Doja q tju
thoshja sidomos t ftuarve nga vndet e
10

largta se far sht kjo force sublime
n grad q t sfidoj ligjet e vdekjes ()
do popull, prpara rreziqeve mpreh
shpatn pr tu mbrojtur. Vetm po t jemi
drit shkurtr nuk mund t kuptojm q
Shqipria ndodhet prpara nj drame t
madhe. Pra bhet pyetja: n kto kushte t
reja t prkeqsimit te prgjithshm t
bots mbar, n kt epok sfidash, dhe
krimesh t urryeshme, kush do t jet
fytyra e Shqipris?
Do t pajtohet me t keqen apo do ta
kundrshtoj?me pak fjal do t ndryshoj
fytyrn pr tu prshtatur maskave t
epoks, pr t siguruar mbijetesn e saj,
apo do t mbaj fytyrn e saj pa e
ndryshuar aspak duke trhequr zemrimin
e kohes mbi t? Pr Shqiprin po afrohet
ora e s vtets. Dhe nse populli shqiptar
11

ka filluar t zhvilloj brnda tij nj
organizn kaq sublim si sht besa, kjo
do t thot q Shqipria sht gati pr t
br zgjedhjen e saj. Dhe pikrisht pr t
sjell kt mesazh Shqipris dhe bots
mbar q Kostantini doli nga varri .

Kapiteni n fjalimin e fundit t tij, i bn thirrje t gjith
shqiptarve q t njihen si aktor kryesor n ngjarjet q kan
prfshir familjen fisnike t Vranajve. Bhet fjal pr nj
impegnim q do t krkoj sakrifica t rnda brezave t
ardhshm por ky sht angazhimi i nj kombi q njihet n nj
koncept priz, n t cilin besa bhet elementi kryesor.
Besa nuk sht nj premtim, sht shum m tepr sht
garanci se ajo q un them sht e vrtet. Kjo msht nj
prpjekj e jashtzakonshme pr t shptuar paqartsin e
gjuhs. Nprmjet gjuhs mund t komunikojm gjithshka, nuk
12

ka rndsi nse sht e vrtet apo jo. Nprmjet bess them
vetm t vrtetn, dika q duhet q ta oj n fund me do
kusht, gjall apo vdekur.












13

Ururi dhe Arbresht: rndsia e
dialogut multikulturor

Nga Adele Pellitteri

Studimi mbi historin e popullit n t cilin bn pjes, mbi
traditat dhe gjuhn q flet, sht shum stimulues por shum
pak i praktikuar. Deri sa nj individ ndodhet brnda comunitetit
dhe kulturs s tij, nuk arrin t perceptoj kuptimin e thell t
identitetit etnik t tij.
do pikpamje ndryshon mbas nj fenomeni migrazioni.
Zbulimi i nj shoqrie t ndryshme, ku e ndryshme sht
historia, traditat dhe kultura, bhet katalizator i zbulimit t
rrnjve dhe orgjins s dikujt; sht pikrisht n kt moment
q ndjenja e indentitetit forcohet dhe zbulohet nj energji e re
q na shtyn n nj dshir t shfrenuar pr tu zbuluar pjestar t
14

nj komuniteti q ka si qllim kryesor identitetin hisoriko-
kulturor.

Brnda ktij kuadri kaq sugjestiv zbulimi dhe eksplorimi, bjn
pjes nismat e institutit teknik Gravino t Ururit n
provincn e Kampobasos, kto nisma jan t lidhura me
dshirn e mir pr t vlersuar dhe zhvilluar gjuhn dhe
kulturn e komunitetit arbresh.
Ururi sht nj fshat me origjin shqiptare, dhe komuniteti i
ktij vndi ka krkuar gjithmon q t ruaj t pa prekur
indentitetin etnik t tij; por sht i vetdijshm pr rreziqet q
ky pasazh n brezat e rinj bhet gojarisht. Emigrimi drejt
Italis i shum shqiptarve, ka br q t rritet nevoja pr
projekte k kan si qllim ndrgjegjsimin e identitetit t tyre.
Pra sht br e nevojshme nj reflektim mbi temn e
indentitetit arbresh. N veanti nj nga aktivitetet e projektit
15

sht ndar n dy faza; e para sht e projektuar mbi historin
dhe m saktsisht mbi kulturn historike, ndrsa faza e dyt
sht e prqndruar mbi gjuhn.

Vlen t kujtohet q arbresht jan shqiptar t detyruar t
shprngulen nga atdheu i tyre sepse vendosn q t mos i
nnshtroheshin pushtimit turk. Pjesa m e madhe ishin t pasur
q nuk donin t ndrronin fen e tyre kristiane. Emri i tyre
rrjedh nga fakti q prpara se ata t largoheshin, vndi i tyre
quhej Arbria, dhe vetm mbas pushtimit turk vndi mori
emrin Shqipri.
Projekti i shkolls s Ururit sht i rndsishm jo vetm pr
faktin q respekton nj komunitet me identitet kompleks, por
sepse realizohet nprmjet kontaktit me traditn. Disa nga
nxnsve q marrin pjes n projekt, i sht krkuar t bjn
intervista me njrz t moshuar, t dgjojn historit e tyre,dhe
16

t fotografojn objekte tipike t s shkuars. N kt mnyr
kjo shkoll i inkurajon nxnsit e saj q t hetojn mbi t
kaluarn e tyre dhe t shokve t tyre duke br kshtu dy hapa
pozivitve: n rradh t par i lejon fmijs arbresh q t
krijoj nj identitet etnik t dyfisht dhe t punoj mbi
prkatsin e t dyja kulturave (italiane dhe arbreshe) ; dhe n
rradh t dyt i lejon fmijs italian t vlersoj privilegjin e
dialogut multikulturor si gjenerues njrzish t gatshm t
kuptojn vlern e diversitetit.







17

Dy emra bimsh q na lidhin me
Shqiptart
1

Nga Alberto Areddu


N fushn e agrikulturs dhe sidomos nga terminologia e
emrave t bimve mund t hasim n surpriza pr sa i prket
orgjins ilire t qytetrimit n Sardenj. Megjithat sht nj

1
Ky artikull sht shkruar nga profesor Alberto Areddu posarisht pr
blogun enigma e gjuhs shqipe
18

gj e natyrshme, sepse megjithse ka nj mori emrash q
shpjegohen me an t latinishtes, shum emra t tjer nuk kan
t bjn aspak me latinishten dhe kjo e fundit nuk arrin q ti
shpjegoj. Studimi i regjistrave leksikor dhe studimi i emrave
t bimve, na japin emrat e dy luleve pr t cilat q n kohn e
Wagner sht dyshuar pr substraktin e tyre. Duke shkruar ktu
pr kto dy lule m jepet rasti pr t rishikuar etimologjin e
tyre e cila sht trajtuar m par nga un n librin tim dhe nga
t tjer studiues. Bimt jan rethi/retti/rettiu dredh (clematis
vitalba) dhe carcuri/craccuri/curcuri/curcuriu kallam
(ampelodesma mauritanica) (q t dyja kto bim prdoren m
s shumti pr t br lidhse dhe litar)
Sipas studiuesit Paulis, q n fillimin e viteve 90 ka prgatitur
nj fjalor etimologjik pr shumllojshmrin e emrave t bimve
t Sardenjs, n nj rast ka t bj me nj form t shkurtuar t
latinishtes RETIOLUm rrjet e vogl dhe n nj rast t dyt
19

me foljen latine CALCARE shtyp q ka ndrhyr nuk dihet
mir se si dhe n far mnyre mbi ndonj form prelatine. Si
e tham m pare t dyja kto bim (krcelli dhe gjethet)
shrbejn pr t lidhur, mbledhur dhe rrethuar objekte t
prdorimit t prditshm; bazamente karrigesh, kpuc,
kapana, dhe si e kemi thn edhe n nj tjetr studim, n at
pr gjarprin e ujit, gjuha shqipe ka prapashtesat - i thi e cila
ndan prapashtesn zvogluese mashkullore.
Kto prapashtesa jan karakteristik e komuniteteve italo
shqiptare, q jan m s shumti me origjin toske dhe q kan
ruajtur nj trjajt arakaike t shqipes mesjetare. Kshtu un
gjej n fjalorin e Giordano format rripthi e rrypi dredh dhe
rrjedhin nga emri rip, dhe ky nga folja rrjep.
Kjo folje vjen (citoj pr t gjith Oriel) nga nj proto shqipe
*repa, q lidhet me rrnjn ie *rep- rrjep, nga e cila
rrjedhin n greqisht ereptomai gris, n latinisht rapere
20

rrmbim dhe lit. ap-repti fassen, ergreifen, begreifen.
sht evidente q forma q kemi n gjuhn sarde rrjedh nga
ilirishtja *rep-thi lidhse e vogl (dredh) n t cilin lidhja -
pt- n kalimin nga latinishtja e gjuhn Sardenjs sht
asimiluar n -tt- (sette < SEPTEm; rettulia < REPTILEm) me
ruajtjen e grms -th- n zonat qndrore (si sht barabaino
thiu xhaxha n gjoksin e logudorezit tiu, nga greco-latino
THIUm), dhe asimilimin e -tt- n zonn logudoreze.
Kjo hiptez e prejardhjes ilire t *repthi dredh sht m e
prshtatshme nga hipoteza q un kam shkruar n librin tim
mbi ndikimin e emrit rethi mbi rip-thi.
21


Dhe tani le t vim n nj tjetr emr bime: cacuri pr t cilin
un jam shprehur q ka lidhje me fjaln shqipe krcuri , por n
realitet ka disa probleme si nga ana fonetike si nga ana
kuptimore. Tani mendoj q me fjaln qark mund t gjehet nj
zgjidhje e pranueshme.
Kt emr studiues t ndryshm e lidhin me latinishten
CIRCUm si huazim, edhe pse n fakt Orel pranon q fonetika
22

nuk sht e qart (nga CIRCUm mund t arrijm n *kirke, ose
*kjrke). N fakt mund t jet nj emr i zons q ka lidhje me
gjuhn greke arkus hark, rreth me shumllojshmri
interpretimesh (Pokorny e vendos mbi dy baza t ndryshme
*ar- e *arqu), duke i shtuar parashtesn -k- ky t gjuhs
shqipe, shum produktive n formimin e elementve leksikal
dhe mbiemrave (i referohem Camaj edhe pr qiellzoren K -
fillestare pr shmbull kem, qem n nj *ke anem; por mund t
ipotizohet nj metatez ti- n rrokje t par nga *karki-os,
dhe m qiellzor t mvonshm; ose akoma: duke par emrin e
popullit Ilir t Japidve na paraqitet me formn alternative
Apudi/Apuli, mund t mendojm q kishte nj tendenc q n
koht antike, q si n gjuht sllave t qiellzoet zanorja
fillestare, nga kjo mund t dyshojm nj form *k jarkos
origjinale). E gjith kjo mund t ket ndikuar n origjin q t
thoshin ky rreth, ky hark. Mund t themi n kt rast se
23

forma sarde carcuri , me -a- t saj fillestare justifikon
pranin e fjals shqipe qark , ndrsa mbaresa sarde -uri- q
nuk sht aspak latine gjen shpjegim n gjuhn shqipe ku
mundsisht ka vlejtur si mbiemr pr t cilin ai i rrethit, ai q
rrethon, ai q rrotullohet sht br n gjuhn e fshatarve
saracchio (q sht nj bim tipike e tokave t thata).
N prfundim mund t shtojm nj tjetr vzhgim: disa bim t
tjera t Sardenjs q prfundojn n -i- paraqesin edhe formn
me -u- t shtuar: kshtu kemi eni/eniu; retti/rettiu;
carcuri/curcuriu. Sipas meje sht i njjti fenomen q n shqip
dallon njeri dhe njeri-u , dhe pr kt fenomen kam shkruar n
librin tim.
Biblografia e prdorur
Areddu A.G., Le origini albanesi della civilt in Sardegna,
Napoli 2007
Camaj M., Albanische Wortbildung, Wiesbaden 1964
24

Giordano E., Fjalor e arbreshvet t'Italise, Bari 1965
Landi A., Gli elementi latini nella lingua albanese, Napoli 1989
Orel V., Albanian etymological dictionary, Leiden-Boston-
Kln, 1998
Paulis G., I nomi popolari delle piante in Sardegna, Sassari
1992
Pokorny J., Indogermanisches etymologisches Wrterbuch,
Heidelberg 1959
Wagner M.L., Dizionario etimologico sardo, iii volumi 1960-
62





25

Origjina Ilirike e Oristanos
Nga Alberto Areddu

Poleonimi
1
i Oristanit paraqitej n antikitet (Aristianis limne,
sipas gjeografit bizantin Giorgio Ciprio), n t njjtn form q
ka edhe sot n dialektin e zakonshm: Aristanis; deformimi n
formn Oristano ka ndodhur m pas (duke nisur me gjeograft
e toskans t shek. t XII)
Interpretimi q i esht br si nj toponim afrikanizues nga
an (TERRACINI), ashtu si ai q tenton ta nxjerr si nj emr jo t
demostrueshm t nj pronesie q z fill nga Aristius (DE
26

FELICE; PITTAU) jan pa baza; prapashtesa anis rishfaqet n
substrat (krahaso psh. Lesanis).
Shpirti i vendit (Spiritus loci
2
) duhet t na dftoj ose t na
jap nj rrnj t prshtatshme me karakteristikat, mjaft t
veanta, t territorit.
Oristani ndodhet pak km. nga bregdeti n brendsi t t njjtit
gji q maban t njjtin emr, n afrsi t knets S. Giusta, por
emrtimi portu (port) n mesjet t l t mendosh se ishte
me pamje nga bregdeti.
Interpretimi yn i par mund t na shtyj t shohim n format e
risjella nga gjeograft toskan Arestagno, Aristanno nj
gjurm t nj vazhdimsi t qndrueshme nga latinishtja
stagnum (krahaso SPANO mbi prcaktimin e stagno). Por
nse interpretimi shte i prligjur topografikisht, nuk sht i
prligjur n aspektin gjuhsor: nga latinishtja stagnum do t
kemi n gjuhn sarde *stannu, dhe duke mos par ndonj
27

arsye pr humbjen e dyzimit akoma m pak kuptohet nj Ari-
fillestar letrar.
Ndrsa elsi ilirik i zbrthimit na ofron m shum prgjigje;
edhe ktu ashtu si n gjuhn Kelte egziston nj parashtes ar-
pran (Kelte are-, ari- pran; krahaso n gjuhn Umbre
ar- pr ad-) e cila pr m tepr gjendet n toponime t tjera
sarde; pra, pran kujt? Prgjigja m e prshtatshme sht
nj hyrje/gryk: krahaso gjuhn antike indiane ustha-
buz, goj, po kshtu kemi n gjuhn avestane (perse antike)
aota-, aotra- (<*us), latinisht stium hyrje, gryk e lumit
(= sllavisht *ustje); sllavishte antike usta hyrjet/gojt;
sllavisht *ustje hyrje/gryk; sllavishte antike ustna,
sllovenisht stna buz (nga e njjta baz mund t krahasoni
qytetet thrake t Ostaphos, Ostudizos).
28

I njjti diskutim solidal besoj duhet kryer edhe pr zonn
turistike Olbieze t Porto stana (i quajtur kshtu n shek.
XIV, nga Portus Istani Stationem, PANEDDA).

Edhe ktu sipas gjasave gjejm nj *usta hyrje/gryk, q
fillimisht duhet t jet paraqitur e izoluar si *Ust-ana vnd i
hyrjes/gryks -> port, i riprsritur tautologjikisht
3
me
prcaktimin Port.
29

Sipas studjuesit SPANO, nj tjetr Aristani/Aristanno sht
gjetur n zonn e Olbias (ndofta Astaina perceptohet si
Aristana q esht tashm shum mir i dokumentuar).
Pra, ashtu si Oristano q ndodhet pran nje porti edhe
Porto Istana dshmojn q forma *stana dfton portin e
madh n gjuhn nuragike (krahaso n letonishten uosts m.,
usta f. port).
Shqiptimi i<u ndrthuret me prshtatshmrit fonetike t u
ekzotike, sipas gjasave [], t latinitetit me huazime, dhe
ndrthuret edhe n kalimin e mvonshm t segmentit fillestar
us- q sht pak i prdorshm n gjuhn Logudoreze is- (: i-
stare, i-schire).
30

N lidhje me -is, q shfaqet n pamje t par si form latine,
specifikoj se paraqet toponime sigurisht pre-latine si psh.
Kalaris/Karalis, Lesanis, Etis, Seunis, Sipontis pr t cilat
kam gjetur ndrlidhje t forta ilirike.
Pr momentin nuk kam gjetur akoma gjurm t *usta n zonn
ilirike, por nuk sht e thn se mund te ket; fonetikisht i
prshtatet zons s Shtan (forma antike Stana), e regjistruar
n hartat shqiptare, por q nuk sht nj zon detare.
Toponomastika e sotme shqiptare ka psuar ndryshime t
shumta nga ajo sllave (n t kaluarn shqiptart ishin barinj q
migronin vazhdimisht npr Ballkan), dhe t shumta jan sot
diskutimet mbi aspektet e huazuara dhe origjinale t saj
31

1) Poleonim: emri i nj qndre t banuar.
2) Spiritus loci: fjale Latine e prdorur n traditat antike
pagane dhe q nnkupton nj qnie shpirtrore q banon n nj
zon t caktuar gjeografike. Disa shkrimtar/studjues
bashkkohor e interpretojn si vndi ku shpirti manifeston
vet-veten i cili njihet ndryshe n latinisht si locus spiritus.
3) Tautologjikisht: q ka lidhje me tautologjin; riprsritje e
nj koncepti me fjal t tjera.

Bibliografia e Prdorur:
De Felice E., Le coste della Sardegna, Cagliari 1964
Panedda D., I toponimi dell'agro olbiese, Sassari 1991
Pittau M., I nomi di paesi citt regioni monti fiumi della
Sardegna. Significato e origine, Cagliari 1997
Spano G., Vocabolario sardo geografico patronimico ed
etimologico, Cagliari 1872
32

Terracini B., Pagine e appunti di linguistica storica, Firenze
1957
prkthimi dhe shnimet nga Brunilda Ternova











33

Kur n Oliena flitej shqip
Nga Alberto Areddu

Vzhgoni periferin e Sardenjs qndrore q shihni ktu t
fotografuar, e famshme pr vern e saj, pr djathrat e saj, pr
eskursionet malore, pr aktivitetet e saja kulturore dhe pr
faktin e t qnit vndlindja e futbollistit sardenjas m t njohur
n bot. Besoj e keni kuptuar edhe vet (sepse e thot edhe vet
titulli), n t kundrt ua them un: kjo qeliz e vogl sardenjase
sht Oliena, ose ashtu si shqiprohet n ditt e sotme
34

Ulana. Ashtu gati si t gjitha qndrat e Sardenjs, mban nj
emr i cili i shpton hetimeve t kryera shkencrisht, e dikush
mendon se ka t bje me vajin meqnse zona sht e mbushur
me pem ullinjsh (por ato i kan sjell Pizanezt kur emri Olian
egzistonte prej kohsh). Po n zonat e Sardenjs ku nuk
egzistojn? T tjerve u ka ardhur n mend Iliens-t (bijt e
Ilio, nga ku thon se rrjedhin nj pjes e sardenjasve
Nuragic). Hetimi im, q nis pikrisht ktu prpiqet t vj n
dukje se si prapashtesa ena, -ana sht shum e dendur n
toponimet e substratit pre-romak; dhe pikrisht ktu shkolla
mediterraneiste ka kundrshtuar: pun afrikansh, ndrkoh
hipoteza orientalizuese, e mbrojtur n Sardenj vetm nga
Pittau prgjigjet : pun etrusksh. Por le t shohim temn
(pjesn e fillimit), e cila sht Oli- dhe pr momentin le t
ndalemi ktu. Duket sikur parardhsit tan t largt, kan
dashur t na ln qllimisht aty ktu ndonj gjurm t kalimit
35

t tyre mbi tok, pasi duke grmuar n nntokn e Oliens n
mesin e tetqinds (shek. 19-t) arkeologu Giovanni Spano
nxori n drit nj statujz t epoks romake, e cila pas
ribashkimit t pjesve t thyera, u prcaktua n fillim se i
prkiste Belzeb-s, mbretit t mizave t tradits semite
(meqnse dukej i mbuluar nga mizat). Pastaj u prcaktua se i
prkiste nj figure, pr t ciln deri n at moment dyshohej
nprmjet burimeve greke, se i prkiste Sardenjs prehistorike:
asaj t Aristeo-s, prurs mitik i teknikave t reja n bujqsi, n
vreshtari dhe sidomos n bletari, i ardhur, kushedi se kur nga
Tebe n Boeci (klasikja drit e lindjes ex oriente lux 1).
Blett e skalitura mbi gjoks tregojn se bhej fjal pr nj
statujz kushtuar ktij shpiksi lindor; Jo vetm kaq, por edhe
vndi ku u gjet statujza fliste qart: lokaliteti Su medde (ose
sa 'idda de su Medde), sht nj variant lokal i gjuhs sarde
su mele (mjalti) (dysor i latinishtes Mel(l)e). Por ajo pr t
36

ciln askush nuk u thellua n studime ishte fakti se statujza
ishte grmuar brenda n nj fush (salto 2) e njohur ndryshe:
Dule (edhe sot njihet kshtu). Kjo fjal nuk ka asnj zbrthim
t prshtatshm n latinisht, ndrsa lexuesi shqipfols e di q
ajo bashktingllon n mnyr perfekte me shqipen: dyll (q
eshte fjal origjinale shqiptare dhe nuk shte huazim as latin, as
turk dhe as sllav). Ather, kjo mund t jet nje rastsi, bota
shte e mbushur me ngjashmri t rastsishme: ngjashmria e
famshme anglosaksone me at persiane e fjals bad q ka t
njjtin kuptim i keq , por q origjinn etimologjike e ka t
ndryshme. Pra mund edhe t jet rastsi. Por n librin tim
gjnden edhe rrethana t tjera rastsore si kto. Madje, nse
nga nj gjurm e vogl duhet patjetr t nxirret nj element
deduktiv prfundimtar, un rikthehem srisht n Oliena pr t
br nj pyetje retorike: Nj territor i cili na sjell q nga
periudha e lashtesis nj statujz kushtuar hyjnis s bletaris,
37

a mund t ket n thelb ndonj arsye pr tu prcaktuar si
vend i huallive t mjaltit? Prgjigja ime sht po, pasi lexuesi
shqiptar e njeh mir, sidomos e njeh mir edhe ai Arbresh
(shqiptart e Italis), t cilt kan ruajtur nj variant akoma m
t pastr t fjals huall q n gjuhn e tyre tingllon: hol-i !!!
Edhe kjo fjal (ashtu si mendojn studjuesit Meyer, abej,
Demiraj dhe Orel) sht indoeuropjane, e prafrt me
latinishten alveus, me greqishten aulos, e mbi t gjitha me
sllavishten ulj dhe lituanishten aulys q nnkuptojn huall
bletsh. Un e di q n kt pik lexuesit skeptik do
shtrembrojn fytyrn, pasi natyrisht sht e vshtir t
bindesh; dhe kan t drejt duhet m tepr: toponomastika ka
qn gjithmon nj argument i squllt me t ciln rezikon t
rrshqassh dhe t mos ngrihesh m n kmb. Dakord o
mosbesues, ja ku e keni t servirur. Ather, n territorin e
dftuar (Oliena, Orgosolo dhe Ogliastra), ekziston nj fjal q
38

prej dhjetra vjetsh ka mendur n fillim Wagner (kontrollo t
famshmen DES n faqe 489), dhe m pas t gjith gjuhtart:
eni, enis ose eniu. Me kt fjal misterioze n kt
krahin t Sardenjs dftohet pema e Brshenjs (klasifikuar,
dhe shte e rastit ta themi, me emrin taxus bacchata). Dikush
mendonte se kishte lidhje me gjuhn Baske, e dikush tjetr ka
thn: nuk e di. sht e kot q ta them un, shqipja e njeh
tashm: pasi pr t njjtn bim prdor emrtimin enj (q
tingllon si emri i nj kngtareje irlandeze), e cila sht nj
fjal misterioze edhe pr shqipen, dhe n librin tim kam
krkuar ta interpretoj (me an t zbrthimit indoeuropjan).
I dashur lexues, nse deri ktu nuk kam mundur t t bind
ather vijo t m ndjeksh: kjo shte vetm kopertina, faqe t
tjera do vijn, e kush e di, ndofta prgjat rrugs pr n
Damastion 3 do konvertohesh edhe ti n ilirizm!!!

39

1) ex oriente lux, sht nj fraz q prdoret pr t treguar se
kultura njerzore e ka patur origjinn e saj n lindje.
2) salto, shte nj term sardo-latin me t cilin nnkuptohej
nj territor jasht territorit qytetar.
3) Damastion, ishte nj qytet antik n rrethinat e liqenit Ohr i
banuar nga iliro-dardant n t cilin mbreteronte n shek. e 4-t
para ers son mbreti ilir Bardhyli.

Bibliografia e prdorur:

Angiolillo S., Aristeo in Sardegna in Bollettino di
Archeologia 5/61(1990), 1-9
CASTIA S., "Aristeo il protos euretes" in La Sardegna e i miti
classici, Olbia 1996, 19-22
abej E., Studime etimologjike n fush t shqipes, Tiran
1982
40

Demiraj B., Albanische Etymologien, Amsterdam-Atlanta
1997
Meyer G., Etymologisches Wrterbuch der Albanesischen
Sprache, Strassburg 1891
Orel V., Albanian Etymological Dictionary, Leiden-Boston-
Kln 1998
Pianu G., Il mito di Aristeo in Sardegna in Zucca 2004, 96-
98
Pittau M., I nomi di paesi citt regioni monti fiumi della
Sardegna significato origine, Cagliari 1997
Sanna S., La figura di Aristeo in Sardegna, in Zucca 2004,
99-111
Spano G., Statuetta dAristeo in bronzo in Bullettino
Archeologico Sardo I (1855) 65-71 [testo in
http://www.comune.oliena.nu.it/conosci_secondo.php?mpos=5
0&id=20&bar=arch]
41

Spiggia S., Le api nella tradizione popolare della Sardegna,
Sassari, 1997
Wolf H. J, Toponomastica barbaricina, Nuoro (1998)
La toponomastica preromana in Sardegna, in Max
Leopold Wagner. Lingua e cultura sarda, Atti Conv. Int. di
ling. sarda (a cura di D. Turchi), Oliena 23-3 2003, 49-58
(2004)
Zucca R, (a cura di) LOGOS PERI THS SARDOUS. Le fonti
classiche e la Sardegna, Roma 2004.








42

sht me origjin ilire guna antike
sardenjase!

Nga Alberto Areddu



Guna antike sardanjase

Kryem nj krkim t gjat n internet pr t gjetur nj imazh t
kohve t fundit q t mbshteste esktraktin q po paraqesim
43

ktu, por gjetm shum pak imazhe burrash me kostumin e
vjetr popullor, i cili, kushtzuar ndofta nga nj ndienj turpi,
prdoret n raste t ndryshme maskaradash dhe karnevalesh.
Guna/ Struga1 ose ndryshe mastruga sipas fjals antike q
nuk sht shum popullore koht e fundit, esht kthyer nga
Sardt pr komoditet n sinonimin best'e pedde veshje
lkure, q sht nj veshje tipike n nj shoqri barinjsh t
cilt jetojn n pjesn m t madhe t vitit npr male, dhe
ashtu si veshjet moderne n mikrofibr sht e prdorshme
dimr e ver. Kjo veshje iu duk Rromakve si nj trajt
specifike prbrese e nj shoqrie t prapambetur, edhe pse,
n kohn e Ptolemeut shiheshin Sardenjas me pelie (Sardi
Pelliti 2) edhe n qytetin Cornus (q nuk ishte nj qytet malor).
Por le t merremi me fjaln, ku t dhnat e sarditetit n kt
drejtim na duken t sakta. Prandaj pikrisht le t shohim
44

burimet, duke e anashkaluar si dika t njohur tashm, q
thon se Sardenjasit visheshin prgjithsisht me guna/strug:
Nse nuk e joshi e purpurta mbretrore, ndofta ishte guna
(mastruca) e sardve q e transformoi? (Cicerone, Pro Scauro
xxi)
Ciceroni, n aktin talls (kundr Sardenjasve), prdori fjaln
mastruca. (Quintiliano, I, 5-8).
Kemi gjithmon srisht Ciceronin i cili u drejtohej mastrucatis
latrunculis (hajdutve t veshur me lkur) t Sardenjs n
De prov.cons.15.
Mastruca quhet zhguni priftror (saio) n gjuhen Sardenjase;
megalie quhen shtpit n gjuhen e Afri; cateia quhet rrufeja
n gjuhn Persiane (P. Mauro, 284)
Cilitdo komb i prket nj lloj veshje q reflekton nj
karakteristik t veant t tyren; Sardenjasve u prket guna
(mastruche) (Isidori i Seviljes, XIX, 23-1)
45

Guna (Mastruca) shte nj veshje gjermanike e krijuar nga
lkura t vogla kafshsh: kte e lexojm n librin e
ndryshimeve (Codice Bernese, 83)
Deri tani n lidhje me origjinn e fjals - q ashtu si e
prmendm m lart n gjuhn e sotme sarde edhe pse e
regjistruar n fjalor, nuk sht nj fjal shum popullore
ishin krijuar shum hipoteza. Dikush ishte i prirur ta
konsideronte si nj fjal autentike dhe autoktone sarde
(Terracini e Bertoldi), bazuar tek prapashtesa UCA e gjykuar
nga pikpamja e shkolls mediterraneiste si afrikanizuese.
Dikush tjetr e konsideronte si nj fjal me origjin semite
(fjalori i njohur latin i Ernout e del Meillet); e dikush tjetr
anonte nga origjina Galeze ose Gjermanike (Dottin).
Fjala konsiderohet srisht nj semitizm i mundshm
meqnse shfaqja e saj e par mastruga, n komedin
Poenulus e Titus Maccius Plautus shoqrohet me nj tjetr
46

fjal semite q i drejtohet si fyerje kartagjenasit Annon, sipas
studjuesit MARTINO (i cili nuk parashtron asnj lloj forme
mbi t cilat t diskutohet).
Por krkimi im vazhdon edhe n vnde t tjera. Ne fakt, vura re
se n Shqipri dhe Mal t Zi egziston nj veshje q n formn
dialektale t shqipes quhet strug/a mbules prej leshi q
prdoret si pelerin; pelerin prej leshi t bardh e mbajtur
nga barinjt n zonat e Shqipris s Veriut; kemi gjithashtu
strok xhaket n arbrishte. Por nuk arrita t gjej fjaln e
prmendur n fjalort etimologjik q kisha n dispozicion.
MEYER, sjell vetm fjaln struk maskoj/ fsheh/ struk, q
tingellon i dyshimt nese nuk shte me italishten stuccarsi
(strukoj); OREL prmnd shkarazi nj lloj shtros lkur
dhie e prdorur si jastk/shilte q rrjedh nga folja shtroj.
sht interesante dhe pr tu konsideruar fakti se n gjuht
gjermanike gjejm mbiemrin strga (nga islandezja antike)
47

leshator, i krleshur , dhe sot kemi n gjuhn hollandeze
struik i krleshur, t lidhura ngusht me anglishten to
struggle t luftosh (sipas t mirnjohurit Pokorny).
Pr pjesn fillestare t fjals nuk mund t mos trheqim
vmendjen mbi bazn indoeuropjane: *moiso-s/maiso-s dele,
lkur, shakull lkure deleje, thes/trast nga ku rrjedhin
bullgarja antike mch shakull, rusishtja mch lkur,
shakull, trast.
Guna jon sipas gjasave ka nj sintagm t qart emrore
indoeuropjane: *maisa struga lkur e krleshur, pelie e
krleshur .
Por a mund t ket qne me t vrtet nj fjal autoktone sarde?
Mund t ket qen nj gjermanizm t cilin autort latin e
kan prdorur edhe pr sardt e veshur me pelie? Ksaj
hipoteze i kundrvihen dy fakte: n epokn e Plautos,
gjermant nuk ishin akoma dhe aq t mirnjohur, ashtu si do t
48

ndodhte m pas (psh. gjate epoks s Marios); dhe nga ana
tjetr riferimet e Plautos n lidhje me Punikt jan t qarta,
shenj e qart kjo q nga rrugt e Sardenjs - ndofta pr nj
penetrim t fjals n punikun lokal - fjala duhet t jet prhapur
edhe n gjuhn latine.
Duke krkuar ndr gjuht gjermanike nuk kam gjetur asgj mbi
nj substantivim t fjals struga.
Del si prfundim dhe ka t ngjar q fjala n form mbiemri,
t ket hyr e huazuar nga proto-gjermanishtja (far lkurash
prdornin gjermant pr tu mbuluar) n ilirishte, por q m
pas u emrzua, duke u krijuar n nj rrjedhz dhe sintagm
me *masio, me nj origjinale *masa struga lkur/ pelie e
krleshur (< maisa struga, me -ai- > a t ilirishtes kundrejt
lituanishtes mias, mie) pr aplologji3: *mas() struga
mbrriti n Egje dhe nga ktu n Sardenj duke i dhn emrin
veshjes s prdorur nga indigjent e shpellave, t cilt ua lan
49

n trashgimi Ilirve (duke pare edhe efektet mirbrse: e
freskt n ver dhe e ngroht n dimr), si nemezis4 historike
ose ndofta pr t qn t sakte prehistorike. sht pr tu
theksuar se elitat ushtarake t prfiguruara n statujzat nuragice
nuk mbajn kurr t veshur n trup kte lloj veshje, por
mbajn vetm nj pelerin.

1) Strug: n Malsin e Veriut mbules e lesht q mbartin
barinjt n vend t xhakets ose pelerins.

2) Sardi Pelliti: sardenjas t veshur me rroba t prodhuara me
lkur kafshsh. Fraza sht prdorur nga Tito Livio pr t
dftuar nj grup t caktuar sardsh.
3) Aplologji: n gjuhsi sht fenomeni i modifikimit t nj
fjale egzistuese ose t krijimit t nj fjale t re me an t
zhdukjes s nj rrokje gjat proesit t shprngjashmimit, q
50

ndodh midis dy rrokjeve t ngashme dhe t prafrta, pr shkak
t kakofonis ose t veshtirsis n shiptitm.
4) Nemezis: fjala ka kuptimin e drejtsis kompensuese ose
drejtsis hynoresi nj akt i drejtsis s dhn nga fati.

Bibliografia e Prdorur:
GIORDANO E., Fjalor i arbreshvet tItalis, Bari 1963
LEKA F.-SIMONI Z., Dizionario albanese italiano. Fjalor
shqip italisht, Tiran 1996-1998
DOTTIN G., La langue gauloise. Grammaire, textes et
glossaire, Paris 1918
ERNOUT A. - A. MEILLET, Dictionnaire tymologique de la
langue latine, Paris 1967
BERTOLDI V. Sardo-punica in La Parola del Passato ii
(1947)
51

MEYER G., Etymologisches Wrterbuch der Albanesischen
Sprache, Strassburg 1891
PERRA M., Sardinia Sardegna, III voll. Oristano
1997
MARTINO P., Il problema dei semitismi antichi nel latino in
LItalia e il mondo antico. Atti del Conv. della SIG (a cura di
A. Landi) Pisa 1995
NEWMARK L., Albanian English Dictionary, Oxford 1999
OREL V., Albanian Etymological Dictionary, Leiden-Boston-
Kln, 1998
POKORNY J., Indogermanisches Etymologisches Wrterbuch,
1959
HUBSCHMID J., Schluche und Fasser, Bern 1955 (RH, vol.
54)
GAMKRELIDZE TH. V. - IVANOV Vj- V., Indo-European
and the Indo-Europeans, Berlin- New York 1995, II voll.
52

Buburreci i Sardenjs me ngjyrime
Ballkanike
Nga Alberto Areddu

Ndoshta ju ka qlluar rasti t shkelni npr shtpi, n guzhin
ose n kantin ndonj buburrec, mir pra (keq, pajisuni
menjher me DDT), sht mse e sigurt se duke e shkelur
keni ndier nj far knaqsie t ngazllyer kur keni dgjuar
zhumn posht kmbes suaj dhe kushedi sa her keni lshuar
thirrmn e parespektueshme n drejtim t insektit t ngordhur:
"creba, malaitta sasaja" (ngordh buburrec i mallkuar), (ose n
baz t zons ku ndodheni: sisaja, sesaja, babbasaja,
mashkullore babbusau).
53

Dijeni se duke vepruar n kt mnyr pr gjenerata me radh
pr t vrar at kafsh t neveritshme, kemi shptuar nj fjale
antike (fal zotit q buburrecat nuk u shfarrosn, edhe sepse sot
nuk do ta kishim t ruajtur kt fjal).
Nse egzaminojm Enciklopedin Rubattu do t shohim se
kemi shum mnyra pr t emruar buburrecin:
scarafaggio(it) buburrec (sh)
nj.m. zool. (Blatta orientalis)
[cockroach, blatte,
cucaracha, Schabe] carrabusu
(lat. CARRUM + piem. bsa),
babbasau, babbajotzedda f.,
babbasaju, babbasaja,
babborottu, cadalanu,
caddalanu, cadalana f.,
blapo (gigante) nj.m. zool.
(Blaps mortisaga) [bug, blatte,
blata, Schabe] sasja f., sasgia
f., sesgia f., sesaja f., sisgia f.,
sisaja f., sisaza f. (prerom.),
babbasau, cadalana f., cadelana
f., cagalanu, grglia f., melaghe
(L), sisaja f., sasaja f., pretta f.
(sp. prieto), brattedda f.,
54

cadelana f., cadenale,
carraffazu, catalana f.,
iscortone, paulina f., terriolu,
pabasale, noeddu de
Frantziscu mannu (L),
babbarrottu, babbarrotzu,
bobborrottu, sisaja f., bisasa f.,
babbaluccu, carraffone,
scarraffone, iscrapione,
scarfone, garrappiu (N), pretta
f., prettedda f., scarfajoni,
scraffajoni, scraffioni,
scraffaioi, scarafcciu,
carrabusu (C), caddarana f.,
sasia f. (S), babbasiu,
sulafigu, candulittu (N),
babbaiotzedda f., babballotti,
brabetta f., cadelanu, curri-curri,
msulu, perta f., perta pdiga f.,
pettedda f., prattedda f., pretta f.,
prettedda f., sulafigu (C),
caddarana f., sasia f. (S),
babbasiu, mangoi (G).
55

carrabusu, mangoni (G) //
tintirriolu (L) nj specie
buburreci me krah

sht interesante t theksohet fakti i prdorimit t fjals
cadalana pr t nxjerr n pah se parardhsit tan nuk kishin
dhe aq simpati pr Katalant (pr arrogancn dhe fisnikrine
fallse t shpirtit t tyre), dhe se si prkufizuan buburrecin me
emrimin paulina kafshz e llumit t knetave
N mes t gjith ksaj kemi emrimin sasaja, sisaja, sesaja,
origjina e t cilit ka ngelur n mnyr misterioze akoma e
56

pazbuluar (n fakt Wagner ne DES thot se: ndofta pre-
latine).
Midis formave t ndryshme t risjella gjejm edhe formn
Logudoreze melaghe, e cila sht elsi pr t kuptuar fjaln
sasaja. Fjala melaghe rrjedh nga greqishtja melas q do te
thote e zez . N lidhje me prezencn e ktij gjreqizmi
(gjetur n Oschiri) n gjuhn sarde, egzistojn opinoione t
ndryshme:
- sipas studjuesve Wagner dhe Pittau fjala sht nj
huazim antik nga greqishtja (bhet fjale pr greket e
Focea t cilt ndofta kan kaluar n Gallura n shekujt
VI-V para ers son);
- ndrsa sipas mendimit tim kemi t bjm me nj fjal
me origjin greko-italike e sjell nga ushtit romake t
57

cilat ishin t prbra n pjesn m t madhe nga ushtar
italik;
- sipas studjuesit fetar Paulis ka mbrritur me an t
mistikve fetar bizantin (t cilt n Condaghes ndanin
midis tyre skllevrit, po aq katolik sa edhe ata , pr tu
punuar tokn).
Ather, kjo fjal na ofron elsin semantik, pasi nse kemi
nj form sarde q frymzohet nga ngjyra e zez (sht e
zaknshme pr buburrecin bumball, pasi ka edhe buburreca t
tjer n ngjyr kafe ose jeshile), mund t hipotizojm se kan
lindur edhe emrtime t tjera t frymzuara nga kjo trajt.
Pra misteri mund t zgjidhet: shqipja prdor pr t treguar
ngjyrn e zez fjaln zi , q n femrore bn zeza/zez (lexo:
sesa, Z e shqipes sht si S- jon sarde e "caso" (rast), ose
58

"kasu"; shkronja sht si e e napoletanve quann
quando kur).
Fjala sht antike: n onomastikn e emrave thrak gjenden
shum Sis, Zis q studjuesi Georgiev i cili shquhet n kt
fush, i interpretonte si tregues t t zezs.
Prapashtesa -aja n gjuhn ilire haset shum shpesh, ndrsa
tek ne shfaqet vetm n pak fjal (e kam fjaln pr gjuhn
sarde n prgjithsi, pasi n Logudoro esht edhe refleks i
shqiptimit t nj tingulli qiellzor t latinishtes -ACULA), q
jan n pjesn m t madhe misterioze.
N shqip ja dfton formn femrore t specifikuar (pr
prapavendosje, tipike n gjuhn shqipe dhe rumene): zeza
ja (pra e zezja) e kundrvn fjals zeza/zez.
59

Pra nj mbiemr kaq tipik shqiptar, duhet t jet antik edhe tek
ne, por nuk e dim sesa. Duke u bazar tek fakti se n Sardenj
bashk me Italikt erdhn edhe Mesapt (q i bie t jen
Salentint e sotm), t cilt ishin pasardhs antik t Ilirve t
ardhur n gadishullin Italik n Mijvjearin e par, n studimin
tim kam prezantuar iden se fjala mund t ket mbrritur n
epokn romake fal rrjedhjes gjuhsore t fjalve t tyre n
latinishten krahinore t Pulias.
Por mund t jet me t vrtet antike, q n rrethana t tjera do
na lidhte ngusht me kt popull t jashtzakonshm q banon
n Ballkan dhe q quhen Shqiptar (i vjen apo jo mir dikujt).
Pikrisht pr kt arsye fjala sasaja nuk sht gj tjetr
vese "zezakja, zezakja e pist, e mallkuara".
prkthimi nga Brunilda Ternova

60

Nj gjarpr me t vrtet ilirik n
qendr t Sardenjs

Nga Alberto Areddu

Sidomos n Qendr t Sardenjs (Barbagia dhe Ogliastra) jan
ruajtur nga vjetrimi i kohs, disa emrtime q shpesh e kan
zanafilln n epoka shum t largta; dhe jo vetm n disa
shprehi latine dukshmrisht t qarta, por edhe n disa q i kan
paraprir ushtrive romake. Kto fjal, ndryshe nga ato t
toponimeve q jan t heshtura e si rjedhoj lehtsisht t
61

nnshtruara arbitrimt t lir dhe interpretimit personal, mund t
na thon nse mund t hidhet nj hipotez n mbshtetje t
iliricitetit origjinal te Sardve Nuragici. Nj trashgimi
sigurisht jo-latine sht shprehja pr t dftuar bolln e ujit
ose gjarprin e ujit (tropinodotus natrix), nj zvarranik i
dimensioneve t vogla, jo helmues (si t gjith ata q gjenden n
Sardenj) dhe q ka si mjedis natyral flukset e ujrave t
ngadalshm dhe t pasur me bim, terrenet pyjore ose ant e
rrugve. Athere, n fshatin Gavoi thuhet: lircis, n Nuoro:
lirtzis, n Ollolai: lortzis, n Olzai me sa duket ka nj
kuptim t dyfisht: lurzi dhe sulurtzi, n disa vnde
barbaricine: thulurtzis ndrsa n fund n fshatin Ottana kemi:
silurtzis (t dhna nga Pittau).
Kush shte marr me kto toponime sht shprehur kshtu:
- pr Wagner (q risjell n DES vetm versionin lircis) fjala
sht misterioze;
62

- pr studjuesin katalan E. Blasco i Ferrer sht nj form
greko-bizantine nga nj sintagm emrore: Thiu Leoutis xha
Leuzzi (kam kaluar nj nat t tr pa gjum duke pyetur vet-
veten se kush ishte ky Leuzzi);
- per sardin M. Pittau: ai nuk e di nga mund t vij por atij i
kujton toponimet iberike si psh. Ilurci, kshtu sa pr t thn
nj shembull trheqs.
Pra si shihet, ashtu si do shpreheshin edhe hetuesit, jemi
duke ecur n nj terr t dendur. E megjithate uji n t cilin
gjarpri noton nuk sht kaq i turbullt sa duket.
Rikthehemi pr nj moment tek titulli: nj gjarpr vrtet
iliriketj. etj. Ilirik: ishte ndofta sugjestionues stili kursiv
pr kt fjal? Shum persona ndofta nuk e dine, prandaj po
ua themi ne, se shpesh popujt primitive marrin nj emrtim
ethnosi me funksionin e sakt q t trembin fqinjt dhe armiqt
63

e tyre ose pr tju kushtuar ndonj kafshe t shenjt brenda fisit
t tyre; e gjitha kjo quhet : totemizm.

Pient antik kishin si kafsh t shenjt qukapikun, laraskn:
picus n gjuhn latine, nga ku kemi emrtimin: Pien, Hirpint
kishin ujkun, nga hirpus lupo(ujk). Ilirt sht e mundur q
n fillim t jetonin afr ndonj lumi ose liqeni, ashtu si edhe
fisi ilir i Enkeleive ngjalat (nga ), q sipas nj
hipoteze t arsyeshme t prpiluar nga i madhi Anton Mayer e
merrnin emrin (ajo q gjuhtart quajn eponim), nga nj
parardhs-gjarpr t quajtur Illuris gjarpr (i biri i Kadmit t
famshm). Shume shpejt pr Ilirt, sidomos pr ata t jugut,
gjarpri do te bhej kafsha e nndheshme personifikuese, e
lidhur ngusht me kultin e t parve dhe me kompleksin magjik
fetar t pjelloris s toks dhe t gruas, duke u shfaqur shpesh i
64

prfiguruar n basoreliev, bizhuteri dhe skulpturat e basheve
t anijeve.

Besimet e forta n gjarperinj dhe dragonj me sa duket kan
qne shkas i pengimit te prhapjes s krishtrimit, ashtu si del
edhe nga jeta e Shn Ilarionit e shkruar nga iliri shn Jeronimi;
Ilarionit ju desh t eliminonte t tmerrshmin Boas q
shkatrronte Epidauron duke prlar kafsh dhe njerz , pr t
bindur pagant q t konvertoheshin.
Pas gjith ksaj q tham deri tani, le t vzhgojm formn
gjuhsore.
65

Rrnja *il (nga indo-europiania el) q e gjejm edhe n
gjuh t tjera indo-europiane si greqishtja ku kemi prdredh,
mbshtjell, shtrydh: ills i vngr, dhe nuk sht nevoja q
tua them un pasi sht tipike e gjarprit q t lviz n at
mnyr.' Rrnjs *il- iu shtua prapashtesa -ur, q n zonn
ilirike (si shte n librin tim edhe n at paleosarde) shte
goxha e prhapur; do t kemi kshtu: ilur-, dhe deri ktu gjerat
qartsohen n sasi t konsiderueshme. Mungon pjesa finale ci,
-tzi: q pr ta shpjeguar kam prdorur gjuhn shqipe e cila na
ofron nj prapashtes - i thi pr t na treguar prapashtesn
zvogluese.
Zgjidhja q un ofroj sidoqoft sht nj form e mundshme:
* ilurci dfton gjarprushin dhe si i till ka hyr n
latinishten popullore t Sardenjs, e ndryshuar shpesh her nga
takimi me nyjen letrare il, lo (me an t mekanizmit t
bashkngjitjes/ ndarjes ashtu si ndodh n rastet e tjera t
66

treguara hollsisht nga Wagner n librin Historische Lautlehre
des Sardischen)
Pra gjarpri i ujit t Sardenjes ka si n thelb ashtu dhe
formalisht nj rrnj ilire.
Bibliografia e prdorur:
M.L. Wagner, Fjalori Etimologjik i Sardenjs, Heidelberg
1960-64 (M.L. Wagner, Dizionario Etimologico Sardo,
Heidelberg 1960-64)
M. Alinei, Nga toteizmi n krishtrimin popullor, Alessandria
1984 (M. Alinei, Dal totemismo al Cristianesimo popolare,
Alessandria 1984)
M. Pittau, Fjalori i gjuhs Sarde I-II, Cagliari 2000-2002 (M.
Pittau, Dizionario della lingua Sarda I-II, Cagliari 2000-2002)
A. Mayer, Die Sprache der alten Illyrier, Wien 1959
67

A.Stipcevic, Simbolizmi ilir dhe simbolizmi shqiptar n Iliria
5, 1976 (A.Stipcevic, "Simbolismo illirico e simbolismo
albanese" in Iliria 5, 1976)
M. Camaj, Albanische Wortbildung, Wiesbaden 1966
J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wrterbuch,
D. Srejovic, Iliret dhe Thrakt, Milano 1996 (D. Srejovic, Illiri
e Traci, Milano 1996)
J. Wilkes, Ilirt midis identitetit dhe integrimit, Genova 1994
(J. Wilkes, Gli Illiri tra identit e integrazione, Genova 1994)
E. Blasco i Ferrer, Etimologjia dhe etnogjuha: emra zoologjik
t perafrt dhe totemizm n Sardenj n Fletore t
Semantiks xxii, 2001 (E. Blasco i Ferrer,Etimologia ed
etnolinguistica: zoonimi parentelari e totemismo in Sardegna
in Quaderni di Semantica xxii, 2001)

prkthimi sht kryer nga Brunilda Ternova
68

Etimologjia e emrit kombtar
Pellazg
Nga Aristidh Kola
Do t prmend versionet kryesore pr prejardhjen e emrit
kombtar Pellazg.
Sipas nj varianti, fjala Pellazg, vjen nga fjala Plasin dhe
Pelago. Mitropoliti bizantin Evstathio, quan banort e Azis s
Vogl si pellazg, dhe nxjerr emrin nga Pelas Jis q do t thot
Tok e afrt, dhe si t till mendon Azin e Vogl. Por dhe
sikur ky version t ishte i sakt , prse Evstathio sheh si tok t
afrt Azin e Vogl , dhe jo Italin dhe akoma m pran
Ilirin?
Gjeografi i madh i lashtsis Straboni, nxjerr fjaln Pellazg
nga pelarg, por q sht emri i dyt i tyre q u kan dhn
helent dhe m sakt athinejt.
69

Myler e nxjerr prejardhjen nga fjala Pelin dhe Argo ku fjala
argo sht pellazge dhe do t thot fush dhe i gjith
togfjalshi ka kuptimin e atij q jeton npr fusha.
Homeri e quan Tesalin argo pellazg q do t thot fush
pellazge. N Greqi ekziston fusha (Argo) e Thesprotis e
Peloponezit, etj. Shqipja ruan rrnjn e fjals argo (ar - ) dhe e
prdor si ar q do t thot fush mbjellur.
Profesor Saqelariu e gjykon etimologjin e fjals nga rrnjt
indoeuropiane Bhel el dhe Osqho deg, bisk. sht nj
version q u formua n vitin 1958, dhe me ndryshime a me
modifikime t grmave nxjerr prfundimin se pellazg do t
thot deg e elur. Sigurisht q nuk ka se ku mbshtet, por
autori e arsyeton me faktin se pellazgt lidhen me prhapjen e
ushqimit ne tok. Por un nuk shoh ndonj lidhje t degs s
elur me pellazgt.
Kush sht versioni m i sakt etimologjik?
70

Personalisht mendoj se shpjegimi i Strabon Myler sht m i
sakt, sepse mbulon si nga ana gjuhsore, ashtu dhe nga ana
kuptimore fjaln Pellazg. D.m.th. Straboni dhe Myleri kan t
njjtn ide me at t athinejve t lasht. Ata e nxjerrin
prejardhjen e pellazgut nga pelargu q n shqip do t thot
lejlek. Fjala pelarg del nga pelin dhe arg, dhe mund t themi
q me t vrtet lejlekut i plqejn zonat fushore.
Lejleku ka dhe ngjashmri t tjera me pellazgt. Jeton n toka
fushore dhe moalore.Nj veori tjetr e ngjashme midis
pellazgve dhe lejlekve sht emigrimi. Aristofani n nj
komedi thot se pellazgt emigrojn ashtu si dhe lejlekt.
Nj veti tjetr sht dhe mbrojtja deri n sakrific e prindrve
t tyre. Aristoteli na tregon (historia e kafshve 2,9,13.) se
lejlekt e rinj i marrin m t moshuarit n shpatulla me qllim
q t emigrojn. Kjo dashuri, detyrim madje dhe respekt i
dekretuar ndaj prindrve t tyre sht nj nga elementt baz te
71

pellazgve t lasht. E theksoj se n Greqi dashuria dhe
respekti pr prindrit ishte i caktuar me ligje q quheshin
ligjet e lejlekut (ligjet pelarge). Pra ekzistojn shum fakte
mbi etimologjin e fjals pellazg nga fjalt pelin dhe argo nga
t cilat formohet pelargu. Fakti q helent i quanin pellazgt
pelarge e vrteton kt fakt.

P.S. N kt blog sht diskutuar shtja e etimologjis s
emrit pellazg me nj tem t autorit Robert dAngely






72

Origjina e fjalve: nj krahasim
interesant
Nga Aristidh Kola

Mjafton t shikojm nj list t vogl fjalsh shqipe, greke dhe
helene t lashta dhe nga krahasimi i tyre i drejtprdrejt
vrtetohet se shqipja sht krejtsisht e njjt me greqishten
homerike, gj q nuk ndodh me greqishten e re, d.m.th.
vrtetohet nj lidhje m e madhe e shqipes me dialektin
homerik sesa me at t greqishtes s re, dhe megjithse kjo
duket e uditshme dhe e pabesueshme, sht e vrtet.
N fjalt shqip jan marr parasysh jo vetm fjalt e gjuhs
letrare por edhe disa dialektore dhe arbreshe. T mbahet
parasysh se n gqeqisht mungon tingulli y q kthehet n i, sh
q kthehet n s . gjithashtu d shqipe n greqishten e lasht
homerike ka kaluar n dh.
73

SHQIPE HOMERIKE NEOGREKE

dor , dor - a ekedeka dor - o mti
lesh lasios qheri
mi, miu mis mal
heq, (hekl =
trheq)
elko pondqi
marr (mar) mar - pto perno
edhe, dhe idhe, te Qe
ar, ara arura horfi
qas, kias qio, kio simono
pun (puna) ponos dhuli
kal, kali kelis - tos logo
krye (krie) kridhen qefali
re, ret rea (perndia e reve) sinefo
74

vesh, vishem ves this - vesnimi foro
anda (nda) andha - no efkharistisi
lepur leporis lags
qen, qeni qion sqilos
rronj (rroj, jetoj) ronio, ronimi Zo, akmazo
ruaj, rojtar rio, ritor filso
iki, ike iko fevgo
lig lig ios, lig - s adhinatos
ethe (kam ethe) ethir, eth piretos
rrah rahso, raso piretos
mjeshtr mistor dherno, htip
ne (neve) noi emis
rri (qndroj) e ri - dhome kathome
vend (ved) ved os, vedh - os edhafos, topos
mend, mendoj mendohem medhome
75

errt (errsir) ere - vos sokotos
thrres (thrres,
thrras)
threo, throos fonazo
para (prpara) paros mbrost
pr ty par ti Ja sena
ai q nm neme sis, neme -
sao
katara
van (shkuan) van pigan
hedh heo rihno, tinazo, sio
dhe, dheu (tok) jea, dhor, dha Ji
nuk ni uk dhen
udh, udha udhos dhromos
ver (stina e
vers)
vear kaloqeri
shkop skipon, skiptro ravdhi
76

torr tornoo jiro
korr kiro thiro
mri (mni,
dialekti verior)
minis thimos
marr (i marr) margos trels
nisem nisome kseqin
flas flio, fliar milao, omil
lehem (lind) leho, lohia jenieme
fryma (frima,
dialekt i jugut)
frimao fisima
shkel skel - os patao
deti theti - s thalasa
krua, kroi krunos vrisi
dru dris, drimos, driti ksilo
lutem litome parakal
77

muse nisos, nios nifi
ter (thaj) ter - so stegnno
vesa - versa versi dhrosos
dera thira porta
kall (djeg) kileo qeo
zien zei vrazi
mjet mitos nima hondr
tata, ati, i jati tata, ata, jetas pateras

Pr fjalt homerike q parashtrohen ktu shiko Iliada (A 35,
105, 189. 115, 67, 570). Tek Odisea (A 409, E 152, 457 etj).



78

Olimpi froni i Zeusit
Nga Aristidh Kola

A e keni pyetur ndonjher veten prse konkretisht n Olimp t
vendoset froni i Zeusit dhe banesa e perndive? Vazhdimin
llogjik t shtjes son e shpjegojn priftrinjt e majave t
Ballkanit veriperndimor, e m konkretisht rrethinat e Dodonit,
prej nga ku ata vshtronin t lindte dielli i adhuruar Diaw;
nuk nevojitet t ngjitemi n majat e ktyre maleve q t
konstatojm nj gj t till. Nj vshtrim i thjesht n hart do
t na bind se kta priftrinj t lasht e shikonin Diaw Dia
Diell t lind nga majat e Olimpit!
Gjeologt do t na vrtetojn se Olimpi n nj koh t shkuar
ka psuar nj vithisje t fort, dhe nga nj maj shum e lart,
arriti t krijoj dy majat kryerore q ne njohim sot. Nj dit
syt e uditur t priftrinjve t Epirit dalluan fenomenin e
79

vithisjes s tmerrshme dhe do t ken thn me mijra her n
kallzimet e tyre far tjetr? se ky mal u ul, u b m i
shkurtr. Dhe kjo gj n gjuhn e tyre thuhet; Ulj u b
d.m.th. shqiptohej Uljumb plus mbaresa e mvonshme os
i dha formn prfundimtare Uljubes > Ulimbos > Olimbos.
Nga ana tjetr sigurisht q nuk ka nevoj qe ndonj gjeolog t
na vrtetoj vidhisjen q prmndm. Kush ngjitet n kt mal
t shkelur nga perndit, q nga fshati Lihotor do ta kuptoj
menjher dhe do t mendohet thell se sa t vrteta fshehin
ktu prleshjet midis gjigandve dh titanve q prshkruan
Hesiodi. Po gjithsesi, gjeologt na duhen pr t vrtetuar
epokn kur sht br ky ndryshim gjeologjik n Olimp, n
mnyr q t shohim sa larg shkon historia e popullit ton dhe
gjuha e perndive, ajo gjuh arvanitase q disa jan prpjekur
aq shum q ta zhdukin nga hapsira greke, edhe ather kur
80

ishte aq i freskt dhe qe pikrisht gjuha e heronjve kombtar t
1821 it.











81

Faraoni Pasamitikos dha fjala bek
Nga Aristidh Kola

Faraoni Egjyptian Pasamitikos duke dashur t konkludonte se
kush ishte populli m i vjetr n tok veproi si m posht:
Mori rastsisht dy fmij t porsalindur dhe ia dha nj obani
ti rriste me porosi q t mos thoshte asnj fjal n prani t tyre.
Pas dy vjetsh, kur obani u oi ushqim, dgjoi fmijt t
thoshin fjaln bekos. Athere faraoni pyeti njerz t ditur dhe
mori vesh se bekos i thon buks n gjuhn frigjane, gj q
tregonte se Frigasit ishin m t vjetr nga Egjyptiant.
HEREDOTI , Historit II, 1.
Kjo gj nuk mund t merret si kotsi e Egjyptianve, q
influencoi madje gjer n nj pik edhe Herodotin. Pamvarsisht
nse mnyra e faraonit ishte ideale apo jo ne, kemi nj t dhn
se n gjuhn frigjane buka quhej bekos
82

Dhe nga kjo rrjedhin disa gjra interesante:
Fjalor, bekos shqiptohet bek. Mbaresa os vjen nga gegzimi i
fjals frigjane bek. Shohim pra se kjo fjal ka kuptimin dhe
tingllimin e njjt me fjaln shqipe buk.










83

Amazonat
Nga Aristidh Kola

Miti i amazonave thot se ekzistonte nj popull luftarak, me
lidhje direkte fqinjsore me akejt, midis t cilve luftonin edhe
grat njsoj si burrat (si thot edhe Homeri). Nuk do t
analizojm kombsin e amazonave, megjithse kan shum
gjra t prbashkta me grat shqiptare q luftonin pran
burrave (Bubulia, Xhavelena, shkodranet etj). Grekt e lasht e
nxirrnin etimologjin e fjals nga Mazos gjiri sepse thon q
digjnin njrin gji q t hynte harku, Louis Benloew kapet pas
nj fjale hebraike Amah dhe kaldaike Azen , q t dyja kto
fjal prkthehen arm ose po nga hebraikja Az do t thot i
fuqishm. Karolidhi e formon fjaln nga armenishtja Amaduni
q do t thot i huaj, apo nga persishtja Amadem etj.
84

Askush prej tyre nuk e nxjer prejardhjen e fjals nga gjuha e
popullit pellazg. Pra le t prpiqemi ta shpjegojm kt fjal
sigurisht me t gjith rezervat, pamvarsisht se mund t kemi
ndonj gabim.
N shqip ekziston fjala zonj e cila sht edhe n form titulli.
Zonja pra, e para e shtpis, e jets, dhe e ekzistencs s burrit.
Dhe kshtu arrijm n prdorimin e shprehjes Zonja ime ose
Ime zonj q n greqishten e lasht ime bn emi dhe si rrjedhim
kemi Emizonj Amazon.






85

Influenca e shqipes tek gjuha
sanskritishte
Nga Elena Kocaqi

Ka shum fjal q sanskritishtja ndan me shqipen, dhe q n
shqip ato prdoren edhe sot. Madje fjal q shkojn deri n
Himalaje ku nj popullsi atje i thot numrat si n shqip, p.sh
shtats i thot shtat. Po paraqesim nj list t fjalve n
sanskritisht, t cilat jan t njjta me ato n shqip.

SANSKRITISHT SHQIP

name emri (nga nami q e ka
edhe shqipja)
nata nata
86

lath lith (pra lshoj)
da dha
varga varg
viesa vi
bahra barra
giri guri
arita arrita
vartitum vrtita
peja pija
ulka yllka
pa pa
trapa trup
krimi krimbi
arja ari
krija kryeja
87

ka k
lipsu lips
lap llap
ratha reth
prer prer, prej
paka pjek
vrana e vrame
vali val
trut tret
tiras thrras
tila thela
vasu vash
val vall
vas vesh
klea kleka
88

suni uni
nusa nusja
ramja i ram
vasa vise
supa supa
fal fal
man mand, mendoj
gata gota
tata tata
gatita gatita
bhuta bota
pura para (pra q sht prpara)
anu an

89

Pr gjetjen e shqipes n kt gjuh ka dy shpjegime t
arsyeshme.
S pari kto fjal jan futur n kt gjuh nga popullsia
pellazgo ilire q sundoi kto territore pr mijra vjet. Nga
prdorimi q i bri klasa e lart, kto fjal mbetn n gjuhn e
shkruar si ishte sansktitishtja, pasi shkrimi ishte privilegj i
klass sunduese dhe t diturve.
S dyti teoria q po z vnd koht e fundit nga gjuhtart sht
fakti se gjuha shqipe mund t jet nna e gjuhve indo-
europiane.
Megjithat nuk ka rrac indo-europiane dhe as gjuh indo-
europiane. Gabimisht fjalt shqipe q gjenden tek sanskritishtja
i kan edhe shum gjuh indo-europiane, dhe sht kjo aryeja
q thuhet se ka nj gjuh t prbashkt indo-europiane. Nse
studiuesit e gjuhve do t njihnin m mir shqipen nuk do ta
bnin nj gabim t till.
90

Nj popull pellazgo ilir: trojant
Nga Elena Kocaqi

Troja dardane ka nj emr shqip pa i hequr asnj grm, q do
t thot Troj, vnd ku ndrtohen shtpi banimi, ndrtesa t
do lloji. Ky emr kshtu prdoret edhe sot. Kur krkon t
ndrtosh t duhen troje q t ngresh ndrtesa mbi t. Kt emr
Troja e ka pasur sepse ajo ishte nj vnd i ngritur, q ka
shrbyer pr ndrtimin e banesave.
Nj fakt interesant sht se trojant kan pasur si simbol t tyre
shqiponjn, e cila ka qn simbol i Aleksandrit t Madh, i
Pirros, i perandorve ilir t Roms, Ptolemenjve, Sknderbeut.
Sot populli shqiptar sht i vetmi q shqiponjn e ka n
flamurin e kombit dhe veten e quan shqiptar.
91

Nj tjetr fakt i rndsishm q tregon etnicitetin alban t
Trojanve dhe aleatve t tyre, sht vet Iliada. Homeri jep
emrat e vndeve, njerzve dhe perndive t asaj kohe. Emra q
jan shqip. Kto emrtime nuk kan nevoj pr shpjegim, sepse
vijn n nj variant t pastr t shqipes s sotme.
Festi, ishte nj lufttar i zoti nga Lidia q i prgjigjet fjals n
shqip fest.
Arna Menesti, nga Beocia, quhej kshtu se luftonte me vegla
t vjetra q i prgjigjen fjals shqip arna gj e vjets dhe e
arnuar.
Alkatos, emr trojan q sht prdorur edhe n Epir, prdoret
edhe sot tek vajzat dhe djemt.
92

Kliti, emr trojan q sht prdorur edhe n Iliri e Maqedoni.
Kt emr e ka pasur edhe mbreti ilir q luftoi me Aleksandrin
e Madh n Pelion. Ky emr i bukur prdoret edhe sot.
Perifati, sht n shqip shum pastr, pra perri fati, pra fat
t mir, t bukur si perri. Edhe sot tek ne prdoret n disa
krahina, dhe nuk thuhet mir por bukur, p.sh. bukur mir q
ka kuptimin shum mir, por bukur sht e njjta gj si perri,
poe kjo e fundit sht nj shkall m e lart se e bukur.
Aise, perndi q sheh veprimet e njriut gjat gjith dits, q n
shqip do t thot Ai-se, pra Ai-she. Sheh se far bn njriu
gjith ditn.
Aretyre, vend i zhvilluar q n shqip i prgjigjet fjals aretyre
q do t thot ar-tyre, pra ara e tyre.
93

Erinjet, sht perndi q mbron jetn, q i prgjigjet shqip
funksionit t saj. Ajo do t thot erinjet q sht e-rin-jet, pra
e rin, e prtrin jetn.
Hypokanti, q sht nga Thaka, n shqip hy-po-kan-ti pra q
je si hy i bukur.
Hypodon, sht emr trojan q n shqip do t thot hy-po-don
pra t jesh si hy.
Jadet, quhej perndesha e shirave q sht shqipja ja-det pra
q sht det me uj.
Menti, nga Qipro q n shqip mendi ose menti pra nj person
i menur, q ka mend. Gjithashtu ka emr trojan t till si
Mentor ka mend, i ditur.
94

Pra si shihet kto emra dhe pothuaj se t gjiitha emrtimet q
jepen n Iliad jan shqip.
Pra popullsia q ka banuar n Azin e Vogl ka qn e njjta
popullsi nga etniciteti me at q ka banuar n Iliri, pr aq koh
sa fiset trojane quhen trojane dhe ilire n t njjtn koh.










95

Krishti u ngjall

Nga Elton Varfi

Disa koh m par m ra n dor nj kopje e nj reviste pr
promovimin e turismit n Siili. Kjo revist quhet ciao Sicilia
whats on Kjo kopje sht e muajit prill t vitit 1987. Duke
shfletuar kt revist ndesha n nj poezi n gjuhn arbresh.
Poezia titullohet Stosanesi q sht nj shtembrim i fjals
greke Christs Ansti, dhe do t thot Krishti u ngjall. sht
nj poezi e shkruar nga Strollaku q sht pseudonimi i
Antonino Cuccia me origjin nga Contessa Entellina. Kjo poezi
sht shkruar plot 92 vjet m par, dhe sht shkruar pr t
kujtuar vizitn e Kishs greko ortodokse, Kishs Latine me
rastin e Pashkve. Strollaku sht nj shtrmbrim i fjals
astrologu. Ktu posht po ju jap kt poezi si n gjuhn
arbresh si n gjuhn e sotme shqipe, duke para thn q
96

prkthimi n gjuhn shqipe sht aprosimativ. Do t ishte me
interes t madh q ndonj studiues i gjuhs arbreshe te lexonte
kt poezi pr t kuptuar nse gjuha arbreshe ka evoluar n
kta gati 100 vjett e fundit apo jo.

Arbresh
Me paqe e me har te kj bukurdit
ka klnelur sa ke isht jet,
qi i madh gzim vjen nj her n vit:
kush rron e sheh pamet;
kush vdes mbllin syt,
kundet vete jep te jetra Jet,
se In Zot, vdekur rrijti tre dit,
me kaq har na u ngjall si sot.
Luftart e rruajn me gjak te syt
Kur tundej dheu e luajn ajo bot,
se si vdiqi In Zot ng
u pa m drit (drit)
luftart u llavtin me at tirrimot,
rran te dheu e zbllijtin syt:
njohtin se a vran ish e vrteta In Zot,
Shn Mria Virgjr rrij vn m lip,
klajti t birin tre dit me sot,
u kallaritin engjulit
e erdhi ajo drit
ane ti than Shn Mris
se u ngjall In Zot.
97

Shn Mria Virgjr rriodhi, fshijti
vate barcarti tIn Zot
e pa se te gjiri kish nj firit:
at helm i madh ndiejt
Shn Mria kur vdiqIn Zot.
Mbi dyzet ditat te Parraisi u hip,
me flamn te dora u ngjall In Zot.
Priftria na i mbson kt i madh shrbes
Se pr tre dit hipet me at Stosanes
E Litirit vete tja thot
kini har se u ngjall In Zot.
Kt rrim e bri Strollaku
e u jame ju i thom sot:
me kaq har u ngjall In Zot.
Antonino Cuccia detto
STROLLAKU.



Shqip
Me paqe dhe gzim te kjo dit e bukur
Q sht festuar q kur bota sht krijuar
Ky gzim i madh vjen nj her n vit
Kush rron e sheh gjithmon
Kush vdes syt i mbyll
Dhe n botn e prtejme hesapet i lan
Se Zoti Yn, i vdekur ndnji tre dit
Ma kaq hare u ngjall ai sot
Ushtart me sy t prgjakur e ruajn
Ndrsa dheu dridhej e toka tundej
Sepse kur Zoti Yn vdiq
98

M drit nuk kishte
Ushtart u tmerruan nga trmeti
Ran n gjunj dhe ju hapn syt
Kuptuan q ai q vran ishte me t vrtet
Zoti
Shn Mria e Virgjr po lutej
Qau t birin tre dit deri me sot
Erdhn ngjjt
Dhe erdhi drita
Dhe i than Shn Mris
Se u ngjall Zoti
Shn Mria e Virgjr vrapoi dhe syt i fshihu
Dhe prqafoi Zotin
Dhe pa se n gji kish ai nj plag
Shum dhimbje provoi Shn Mria e Virgjr
Kur Zoti Yn vdiq
Mbas dyzet ditsh n parajs u ngjit
Me flamur n dor Zoti u ngjall
Kisha na e mson kt gj t mbrekullueshme
Dhe pr tre dit ngjitet me Stosanesi
Dhe kishs Latine vet ja thot
Gzohuni se u ngjall Zoti Yn
Kt rim e bri Strollaku
Dhe ju thot sot
Ma kaq gzim u ngjall Zoti Yn.






99

Mozaiku i Mesaplikut i shekullit t VI
sht n gjuhn shqipe
Nga Elton Varfi

N Muzeun Historik Kombtar sht ekspozuar nj mozaik i
uditshm dhe mjeshtror, i marr nga nj bazilik e Antikitetit
t Von nga fshati Mesaplik i rrethit t Vlors. Mozaiku q
daton rreth shekullit V-VI mbas Krishtit, ka qen dyshemor
dhe ka prmasat 230 cm x 349 cm. Nga pozicioni horizontal i
dikurshm tani sht fiksuar n vertikalitetin e murit t Muzeut.
Ky mozaik sht botuar disa her i riprodhuar nga fotografi t
ndryshme. Ka thequr vmendjen e studjuesve, shqiptar dhe t
huaj q kan shkruar pr historin e Pellazgve dhe Ilirve. por
nuk sht shpjeguar. N Mozaik tregohet fytyra profile e nj
mashkulli me nj kapele n kok q ka nj maj dhe dy
kordhele nga mbrapa. N kohrat e lashta kt lloj kapele e
100

mbanin profesort dhe filozoft e mdhenj. Prreth figurs s
ktij burri gjenden pjata t mbushura me fruta dhe peshq.
Ndrsa shikimi i ktij njeriu sht i drejtuar tek nj fjali e
shkruar me shkronja t mdha ,A PAK KE TA.Kto
shkronja jan t alfabetit latin prve shkronjs s dyt q sht
P e alfabetit grek.
Shum studiues kan mendime t ndryshme pr kuptimin e
ksaj fjalie. Ndr ta do t prmendim dr. Moikom Zeqon i cili
shkruan pr fjalin n gazetn Koha Jon 29/06/2001. Kshtu
nj mozaik polikrom i shekullit V me origjin nga Mesapliku i
Vlors paraqet kokn n profil t nj burri t ri me
ikonografin e nj hermesi, me kapele n koke dhe me nj
mbishkrim "Aparkeas", emr i kouptuar i hyjnis Abrakas, i
hyut monoteist t sektit heretik t baziliteve, q ka konkuruar
krishtrimin n cakun kohor. Mozaiku me figurn gnostike t
Aparkeas Abrakasit sht i rrall n rrafsh evropian. Ky
101

mozaik mbyll kshtu nj epoke t historis s Ilirve pr t
hapur epokn e historis s shqiptareve. Natyrisht profesor
Zeqo mendon q shkrimi i mozaikut sht n gjuhn greke.


(nj riprodhim i mozaikut t Mesaplikut)

Por t tjer studjues t gjuhs shqipe jan t mendimit q
shkrimi i ktij mozaiku sht shqip. N qoft se ky zbulim do
t vrtetohet me prova shkencore ather historia e shqipes s
shkruar do t zhvendosej nga shekulli i XV n shekullin e V
102

ose t VI mbas Kristit. Pra do t ishte nj zbulim sensacional.
Studiuesi Arben Llalla e lexon kshtu frazn e mozaikut A
R C (A PAR KE AC), dhe jep disa konkluzione t
cilat jan
1- Arbresht e Italis kan nj fjal t urt popullore ,Ha pr
drek, po l pr dark, po kshtu nj fjal t ktij kuptimi e
kan edhe n qytetin e Skraparit n Shqipri q thon ,Ha
sot, po mejto edhe pr nesr, edhe n Jug t Shqipris
prdorin nj fjal popullore ,Ha pr drek, por lr dhe pr
dark. Kto thnie popullore i gjejm n librin FJAL T
URTA SHQIPE, botim i dyt I rilindjes, Prishtin 1987 faqe
193. Prandaj nuk sht e rastsishme q Jugu i Shqipris, zon
ku sht gjetur Mozaiku i Mesaplikut t prdorin fjaln e urt
Ha pak, q t kesh. Si duket kjo fjal e urt popullore ka po
t njjtin kuptim me fjalin q gjendet e shkruar n Mozaikun e
103

Mesaplikut dhe sht e logjikshme duke marr parasysh
evolimin e gjuhs shqipe t ket psuar ndryshim.
2- Shkronjat e fjalis n Mozaik nuk jan t gjitha t alfabetit
grek, por jan t alfabetit latin. Vetm shkronja e par e rreshtit
t dyt sht P, por me shkronja t alfabetit grek. Ndrsa
shkronja e tret, rreshti i dyt sht RR e alfabetit
Pellazgjik(shqip) sipas studiuesit gjerman J.G. Von Hahn n
librin e tij Shnime prmbi shkrimin e vjetr Pellazgjik.
3- Mendimi i prof. Moikom Zeqos nuk prputhet me shkronjs
e fundit t rreshtit t fundit q n t vrtet sht C dhe jo S si
pretendon prof. Zeqo. Shkronja S n greqisht sht dhe
shkronja n greqisht shqiptohet C.
4- Forma e shkrimit sht nj form e veant e shkruar nga
lart posht duke ruajtur t gjitha rregullat e drejtshkrimit q
bhet fjal jo pr nj fjal t vetme, por pr katr fjal sa dhe
rreshta jan shkruar.
104

5- N Mozaik tregohet fytyra profile e nj mashkulli me nj
kapele n kok q ka nj maj dhe dy kordhele nga mbrapa.
Prreth figurs s ktij burri gjenden pjata t mbushura me
fruta dhe peshq. Ndrsa shikimi i ktij njeriu sht i drejtuar
tek nj fjali e shkruar me shkronja t mdha A R C
(A PAR KE AC). Logjika e thjesht na shpie n mendimin se
bhet fjal pr dika q ka lidhje me ushqimin dhe njeriun.
Ndoshta ka t bj me fjaln e urt HA PAK KE T HASH.
Studiuesi grek me origjin shqiptare Niko Stylos s bashku me
zotin Ilir Mati nuk kan dyshime se fjalia sht n gjuhn
shqipe n kuptimin ,A PAK KE TA (Ha pak, ke t hash).
Pra ata nuk kan asnj dyshim q mozaiku i shekullit t VI flet
shqip. Kta dy studiues japin sipas mendimit tim fakte bindse
dhe t pakundrshtueshme. Ilir Mati kundrshton Tezn e dr.
Moikom Zeqos , dhe pikn e dyt t profesor Llalls q grmn
e tret t rrjeshtit t dyt e lexojn R, ndrsa pr Matin sht K.
105

Pr t vrtetuar kt teori Ilir Mati mbshtetet n nj vazo
antike greke ku jan t rafiguruar Patrokli, Akili dhe nna e tij
Theti. Pikrisht n grmn e gjasht t emrit e Patroklos
gjendet e njjta grm e rrjeshtit t dyt dhe sht grma K.


(shiko fotografin ktu posht)



Nj tjetr fakt interesant sht ngjashmria e kapeles q mban
n kok burri i mozaikut me qeleshen.
106

(shiko fotografin ktu posht)


Tani na takon vetm ne shqiptarve q t bindemi q gjuha
jon ka nj histori shum m t lasht se sa historia krkon t
na e tregoj. N kt mnyr krkimet n kt fush do t bhen
m me entuziazm dhe nga nj dshir e fort pr te krkuar t
vtetn.








107

Stela e Lemnosit
Nga Elton Varfi






Mbishkrimi sht gjetur m 1886 n fshatin e Kaminias t
ishullit Lemnos, nga dy antar t shkolls Arkeologjike
Franceze t Athins, dhe u botua po at vit n buletinin e ksaj
shkolle (G. Cousin dhe F. Durrbach, Bas-relief de Lemnos avec
inscriptions. Bull . d. corr. Helln. 1886, 1).
Q nga kjo dat sht shkruar shum pr deshifrimin dhe
gjuhn e ktij mbishkrimi. Studiues t ndryshm kan
mendimin q ky sht shkrim etrusk.
Stela sht gur varri mbi t cilin kan vizatuar profilin e koks
t nj lufttari me usht. Rreth e qark figurs s lufttarit si
108

edhe anash pllaks sht shkruar me alfabet, t cilin dijetart e
kan prcaktuar si t shekullit t VII p. K.



Stela e Lemnosit

Ka disa dhjetvjear q dijetart merren me deshifrimin e ktij
shkrimi. Ata i jan afruar epigramit bazuar n gjuht e lashta si
latinishtja dhe greqishtja e vjetr, por pa ndonj rezultat binds.
N kt shkrim ne do t marrim n analiz disa studiues q jan
109

prpjekur t deshifrojn mbishkrimin e stels s Lemnos me
an t gjuhs shqipe.
Studiuesi francez Zaharia Majani , n librin e tij Fundi i
misterit etrusk, Tiran 1973 shkrimin mbi stel e lexon n
kt mnyr:
1. holaiez naphoth, 2. maras mav, 3. sialXveiz, aviz, 4.
evisth zeronaith, 5. zivai, 6. aker tavarzio, 7.vanalasial
zeronai morinaial.
Holaiez, nip i Ziazi, ka qn maru gjat 39 vjetve. Gjat tr
jets s tij pran Zerona t ktij lokaliteti, ka qn kryeprift i
tempullit t Zerons t Mirians.
Holaiez thot autori sht emri i heroit. Zerona sht
perndesh q adhurohej n Lemnos, kurse Miriana sht emr
qyteti.
Nermin Vlora Falaschi, n librin e saj Letrusco lingua viva,
Roma 1989 shkrimin mbi steln e Lemnos e lexon kshtu (
110

me shkronja t mdha sht transkiptimi i epigrams, kurse n
kllapa korrespondimi n shqip sipar autores):
ZI A ZI (zi a zi), MARAZ (maraz), MAF (maf = vello e
zez), ZI APKH (zi ape), FEIS A FEIS (fisve a fis), E FIS
TH, H (e fis, th, h), ZER O NAI TH (zer, oh nai,th, zer = me
kap), SI FAI? (si faj?), AKER (acr = grop) , TAF (taft =
fron), AR (ar), ZI, TH( zi, th), FAMA (fama), PA (pa), ZI
AP (zi u hap), ZER,O (kap sht), NAI (pr ne), MORI
(mori), NA IP (na hip), HOPAIE (hopthi), ZI MATH H,
TH (zi math, h, th), SI FAI? (si faj?).
Zonja Falaschi n librin e saj vetm i rrjeshton fjalt q ka
lexuar mbi stel, duke vn pr bri fjalt korresponduese
shqipe me prkthimin italisht dhe anglisht pa dhn shpjegimin
prfundimtar, se me far kuptimi del sipas saj n trsi
shkrimi.

111

Robert DAngely n librin e pest Sekreti i epitafeve t
veprs s tij Enigma, Tiran 1998 , mbishkrimin e stels e
cilson si mbishkrim pellazg. Ky studiues e lexon kshtu
epigramin:


Epigrami i traskiptuar nga studiuesi Robert dAngely

I
1) O LLAJ Q NJEF ZIT E TUA, 2) MARAS MAJ;
3) SIALLI KU Q AVIS 4) VISET E TU: SHRON AITH
5) SIVA 6) LA MALA SIELL, SHRON AI MORINASIT
7) AHERE O TAVARAZ.
112


II
1) O LLAUZ (KUR) SI PHOKJA SOLI (U SUL):
SHPTONTE AITH VISTHIN E TI
2) DHE T NDERONTE, RRO ME, O HARALI, SIFAJ (rro)
3) EPTE ZI, U ARRATIS PHOKJA, SIVAJ;
4) AVIS, U SUL KY Q, MARAZI IM, AVIS; AH, UMBI
AU.

N mbishkrimin e par thot autori i vdekuri TAVARZI
HARALI nga MYRNIA, qytet i ishullit t Lemnosit,
lavdrohet sepse ka shptuar atdheun nga pushtimi i fqinjve
q banonin n gadishullin e Traks. N mbishkrimin e dyt
thuhet se heroi ka shptuar atdheun nga pushtimi i foceasve,
ndonse u vra para se t mbaronte beteja. Dhe gdhndsi e
njofton t vrarin se fitorja u arrit nga bashkatdhetart e tij.
113

Megjithat fatkeqsia nuk u shmang, sepse armiku i par, fqinji
i Traks, arriti prsri ta fuste atdheun n skllavri. Kshtu
heroit i bhet thirrje, q t ringjallet, dhe t dal srisht pr t
shptuar atdheun.
Studiuesi Ilir Mati n librin e tij Nj shqiptar n botn e
etruskve, Tiran 2000 e lexon kshtu shkrimin mbi steln e
Lemnos:
HOPIAE : S : NA FOTH SIASI
MARAS : MAF SIAPYFEIS . AVIS E FIST:
SERONAITHSIVAI
VAN APA SIAP : SERON AI MO RINAIP AKER:
TAVARSITH

Fjalt e theksuara me viz posht autorit i ngjajn me fjalt
shqipe :
114

HOP AI E, NA, ZI, A(SHT), MARAZ, SE RON AI ZIVAI,
TU VAR ZITH.
Kuptimi do t ishte kshtu:
Hop ai e z na thot zia sht zi.
Hidhrim t madh si jap n fis, nga fisi n fis se ron ai zivaj.
Van ? si jap se ron ai megjithse ri ai pak te varri i zi.
Sipas studiuesit Ilir Mati ky interpretim del m i thjesht se
shum t tjer t br nga studiuesit q ne prmendm m
sipr.
Megjithat shkrimi i stels s Lemnosit ka mbetur ende nj
enigm. N qoft se nj dit kt enigm do t mund ta
zgjidhim me an t gjuhs shqipe, ather do t kemi edhe
provn e pakundrshteshme q gjuha pellazgo shqipe sht
shkruar q n shekullin e VII p. K. dhe mbi t gjitha n nj
territor q t gjith e quajn grek.

115

Theti, nna e Akilit pellazg
Nga Elton Varfi

Sapo t lexojn titullin e ktij artikulli do t jen plot ata q do
t rrudhin buzt. Sidomos grekrit, sepse pr ta do gj q n
lashtsi ishte legjendare ishte me doemos greke. Ishin grek
heronjt e lufts s Trojs, edhe pse Homeri asnjher nuk e
quan greke ose helene ushtrin q luftonte kundr Trojs.
Homeri i quan akej. Robert dAngely etimologjin e fjals akej
e gjen n gjuhn shqipe aq i bukur, aq i hijshm, q u plqen t
gjithve. Nj tjetr grek i famshm? Aleksandri i madh. T
mos uditet aspak lexuesi kur t lexoj q grekt e sotm edhe
Aleksandrin e madh e bjn grek. Por le t shohim s bashku se
sa ishte grek Aleksandri i madh. Filipi i II-t i Maqedonis u
martua pr here t dyt me Olimbin (emri i vrtet ishte
Poliksen) dhe duke qn se ishte e bija e mbretit t Mollosve,
116

ishte pasardhse e Akilit. Ishte e bija e Neotolemit dhe
Andromaks pra mbesa e Akilit. Kjo formoi edhe pretendimin
e Aleksandrit t madh q e quante veten si Akilin i ri. Sipas
ktyre fakteve nna e Aleksandrit t madh ishte epiriote d.m.th.
shqiptare. Tani n qoft se do ti besojm Georgiu Fineley (un
personalisht i besoj) kur shkruan tek Historia e revolucionit
grek q Aleksandri i madh kur fliste me gjeneralt e tij fliste
n gjuhn e nns, ather ne bjme pyetjen , n far gjuhe
fliste Leka i madh? Dhe a ishte gjuh greke? Prse historiant
antik q kan shkruar pr Filipin e II t Maqedonis kan
thn q ai ishte barbar domethn jo grek? Nj tjetr fakt i
rndsishm. Heroi kombtar i shqipris, i ashtquajturi
ushtar i Krishtit Gjergj Kastrioti u quajt nga turqit
Skndrbe q do t thot princi Aleksandr. Mos vall
turqit e quajtn kshtu pr nder t strgjyshit t tij shqiptar
Aleksandrit t madh?
117

Por un jam i bindur q m shum se grekt ata q do t
rrudhin buzt do t jen shqiptart. Sepse jemi ne kombi
shqiptar q vuajm nga nj kompleks inferioriteti i pa
justifikuar ndaj gjithkaje q ka t bj me t shkuarn ton.
Por kjo sht nj histori e vjetr dhe ne nuk do ta trajtojm n
ket shkrim.
Le t vim tani tek tema kryesore e shkrimit ton. Ninfa Theti
ishte m e bukura midis pesdhjet ninfave q ishin vajazat e
Nereut dhe Dorids. Poseidoni dhe Zeusi donin q t
martoheshin me kt ninf por meq ishte profetizuar q djali
q do t linde nga Theti do t bhej m i famshm se i ati,
ather Zeusi urdhroi Thetin q t martohej me Peleun. Ky i
fundit nuk e pati t leht q t merrte nuse Thetin por m n
fund ia arriti qllimit. Mbas martese Theti krkoi q t bnte t
pavdekshm t gjasht fmijt e saj q pati nga martesa me
Peleun duke vn tupin e tyre n zjarr, por Peleu arriti q t
118

hiqte nga zjarri djalin e fundit q ishte Akili. Edhe pse Peleu
arriti q ta hiqte nga zjarri, Akilit i ishte djegur thembra.
Kshtu Peleu i krkoi ndihm entaurit Kiron q ishte mjek q
t shronte thembrn e Akilit. Le t ndalemi nj ast tek emri i
entaurit. Si shkruajtm m lart ai quhej Kiron dhe ishte
mjek. Mjeku shron pacientt e tij. N shqip kemi fjaln
shron. Emri i entaurit Kiron me fjaln shqip shron ngjajn
n nj mnyr t habitshme.
Pra si tham mbasi Peleu i krkoi ndihm Kironit ky i fundit
zvndsoi thembrn e dmtuar t Akilit me thembrn e
gjigantit Damas i cili kur ishte gjall asnj kurr nuk e kishte
mundur n vrapim. Kjo shpjegon pse Akili ishte i njohur edhe
si vrapues i shklqyer.
N greqisht emri i Akilit shkruhet A (Achilleus).
Robert dAngely etimologjin e ktij emri e shpjegon me an t
gjuhs shqipe; Aq-i-lehti.
119

Nj tjetr legjend na thot q Theti zhyti Akilin n lumin
Stirg dhe jo n zjarr. Ajo mbante t birin nga thembra dhe pr
kt arsye i mbeti e that domethn ishte pika e dobt e tij.
Mbas lufts s Trojs dhe vdekjes s Akilit, Theti shkoi n
vendi ku ishte takuar pr her t par me Peleun dhe i krkoi
atij q t shkonin n thellsi ku aty do t arrinte q ta bnte t
pavdekshm. Por Peleu e braktisi dhe shkoi n krkim t djalit
t Akilit, Neotolemit q kishte shkuar n tokn e Mollosve,
duke humbur pr gjithmon mundsin pr tu br i
pavdekshm. Thetin e gjejm edhe n disa legjenda t
mvonshme. Ndimoi Argonautt me anijen e tyre Argo,
ndihmoi Dionisin duke e fshehur n shpelln e saj nnujore,
ndimoi edhe Teseun q ishte hedhur n det pr t gjetur unazn
q vrtetonte q ishte djali i Poseidonit. N fund ndihmoi edhe
vet Zeusin.
120

Mbasi treguam n mnyr t shkurtr historin e ninfs Theti le
t vijm tek etimologia e emrit t saj. N greqisht Thtis , n
latinisht Thetis , ose Thelis , Thetidis Nga krkimet q kemi
bre nuk kemi gjetur asnj shpjegim pr emrin e saj, po t
prjashojm shpjegimin q jep Brkert pr emrin e titanes Teti
ose Tetide (greqisht ) q sht gruaja e Oqeanit dhe
gjyshja Thetit nns s Akilit. Brkert thot q ky emr sht
nj transformim i akadikes tiamtu o tmtu q do t thot det.
Por Brkert po t njihte gjuhn shqipe nuk do t kishte nevoj
q t shkonte shum larg pr t shpjeguar kt emr. Fjala
shqipe deti sht shum e ngjashme me emrin e titanes Teti.
Por n qoft se ky shpjegim shkon mir pr emrin e titanes,
sipas mendimit ton nuk shkon pr emrin e Thetit. Theti ishte
nj ninf, dhe ninfat e kalojn m t shumtn e kohs nn uj
domethn n thellsi. Ne mendojm se pikrisht emri i ninfs
Theti shjegohet me fjaln shqipe Thell.
121

Tani grek e shqiptar do t thrrasin q sht nj skandal, nj
budallalk me brir, por ne me durim dhe kurajo jemi ktu pr
t pritur do lloj kritike.









122

Fjal n mbishkrimet etruske
Nga Ilir Mati
Zemla
N nj pasqyr etruske kemi t vizatuar nj sken dashurie n
t ciln si personazhe kemi perndin Apollon, q sht duke
vshtruar puthjen e perndis etruske t qejfit Fuflun me nj
femr t re me emr t shnuar pran saj: Zemla.
Pyetje: mos fjala Zemla ka mbrritur deri m sot me an t
shqipes n formn Zemr?
Shnim: Nse prqasja e fjals Zemla me Zemr sht e
vrtet, ashtu si edhe shum fjal t tjera etruske, mendoj se ato
jan dshmi t sigurta jo vetm pr raportet q gjuha shqipe q
flasim, ka pasur dikur me kulturn etruske, por edhe t
mbrritjes s ktyre dshmive n koht moderne.
123

(n foto pasqyra etruske ku sht shkruar fjala zemla)







Tin, Ita
Perndia m e lart e etruskve ishte Tin ose Tinia, t ciln
romakt e quajtn Giove.
N nj vazo t gjetur n Dodon, e cila ruhet n muzeun e
Luvrit shkruhet: THEOZOTO.
Theo n greqisht sht Zot, pra kemi: Zot Zoto.
124

Te Buzuku kemi: Tin Zot.
Te etruskt kemi: Tin, Tinia.
N etruskologji perndia Tin mban n dor tri rrufe, me t
parn lajmron (bubullin), me t dytn shfaqet (vettin) dhe me
t tretn qllon (shkreptin).
N fjalt shqip: Vet-tin, Shkrep-tin, Bubull-in mos vall
kemi edhe emrin e perndis Tin simbol i t cilit ishte rrufeja?
Perndi tjetr e etruskve sht edhe Ita. Vendin n t cilin kjo
perndi ka ler shqiptart e thrrasin Tale ose edhe Itale.
N necropolin e Durrsit sht gjetur emri EITALIA, datuar
n shekullin IV III p.K.
Cutu : Kutu
N revistn italiane Atlante, prill 1984, etruskologt italian
dhan lajmin se kishin gjetur dhe zbritur n varrin e familjes
Cutu. Kt emrtim etruskologt e dhan sepse n shum varre
prej guri dhe n urnat e varrit t prgjithshm gjetn t
125

gdhendur fjaln Cutu. Fjalt e gdhendura n gur, sipas
italianve, ishin kuptime t zakonshme t emrave t t
vdekurve (emrin personal, emrin e familjes, emrin e babait dhe
emrin e nns n rastin e fjalive me katr fjal). N baz t
ktyre shkrimeve n Atlante, jepet lajmi se etruskologt
kan ndrtuar dhe pemn familjare (gjeanologjike), q lidhte t
vdekurit.
Shnimi mbi varr sht:

ARNO CAIS CUTU FELUSA
(ARTH KAIS KUTU FELUSA)

N nj tjetr varr sht shnuar:

AU CUTU FIPIAL

126

N kt rast, sipas studiesve italian, kemi heqjen e fjals CAI,
pr t mos treguar orgjinn prej shrbtori q shpreh kjo fjal,
duke ln vetm mbiemrin CUTU t familjes CAI = KAI, n
shqip kuptohet edhe si Qaj.
Sigurisht shqyrtimi m me kujdes i gjith materialit epigrafik,
mund t dshmoj nse CUTU sht mbiemri i familjes, ose
sht fjala CUTU , fjal e zakonshme q vendoset n varr me
kuptimin KTU si i thon amt KUTU.
Haron
N fjalorin e gjuhs etruske t DAversa thuhet:
Harun, Karon-ni i cili n ikonografin etruske nuk sht ai q
prcjell t vdekurit n botn tjetr, por sht dshmitari dhe
ekzekutuesi i vdekjes
N baz t ktij shpjegimi q japin vet autort antik mund t
themi se:
Harun, Haron mund t jet Ha Ron,
127

Ron, Rnoj n shqip ka kuptimin Jetoj
Ron, Rnon ka kuptimin Jet
Ha n shqip ka kuptimin e foljes Ha
N mitologji kemi edhe Hades, bota e nndheshme, vendi i t
vdekurve.
Pra del si rastsi interesante:
1- Haron = Ha Ron = Ha Jet
2- Hades = Havdes = Ha t vdekurit
Fjala RNO mund t na oj n nj A RNO me kuptimin asht
jet. Shkrimi Arno me format e tjera Arnth, Arnthi, Arnthial
haset shum shpesh n epigrafin etruske.





128

Varri Golini I
Nga Ilir Mati
M 1865 n Umbria zbulohen dy varre etruske t pikturuara.
Kto varre njihen me emrin e atij q i zbuloi: Golini. M
1951shum t dmtuara pikturat u vendosn n muzeun
arkeologjik t Firences. N magazinat e ktij muzeu ndodhet
nj kopje me madhsi natyrore e pikturave t varrit Golini I.
Ky varr ka form katrore me prmasa 5,35 x 5,20m. Sipas
studiuesve italian, pikturat n varrin Golini I, paraqesin pamje
t nj banketi mortor, q kryhet n botn e prtej varrit pr nder
t zotave dhe t nj banori t ri t sapoardhur. Pikturat ndahen
n tri pjes. Pjesa e prgatitjes s fests, ku punt duket se i
bjn skllevrit, pjesa e personave t shquar pr t cilt
shtrohet banketi, dhe pjesa e mbrritjes s t sapoardhurit.
do personazh i pjess s par ka t shnuar pran me ngjyr t
zez dy fjal. Etruskologu Paolino sugjeron se kto shkrime
129

tregojn m tepr detyrat ose funksionet e skllevrve, sesa
emrat e tyre t prvem, por pa kuptuar se pr far detyre
ose funksioni bhet fjal.
Ajo q m bri prshtypje t madhe, sapo pash kto vizatime,
ishte skena e par, aty paraqitet prgatitja e mishit pr banketin.
Mbi nj tra kasapi duken t varur nj ka i therur, nj dhi, nj
lepur dhe disa shpend. Pran tyre vihet re kasapi q me
hanxhar n dor, ngritur mbi kok qllon mbi nj trung mishi.
130

Mbi figurn e kasapit sht shkruhet: THAR..:KAO.
Tek t dy fjalt mungon ndonj shkronj, por edhe kaq sa jan
t bjn t kuptosh : THER KAUN (mund t ishte p.sh.
THARNA KAON)
Mbas kasapit sht figura e nj femre shrbyese, e cila duket se
del nga vendi ku theret mishi. Ajo mban me kujdes n dorn e
majt nj got t mbushur, ndrsa n dorn e djatht mban
dika tjetr. Pran ksaj figure sht shkruar : THARMA
ML.RUNS, ku n fjaln e dyt mungon shkronja e tret. Mua
m duket se vajza mban n dorn e majt tharmin e banketit t
mbledhur n got. Ky tharm mund t jet gjaku i kaut t
therur. N dorn e djatht vajza mban shenjn e sakrifices t
br, p.sh. mlin e kaut t therur.
Pra : THARMA ML.RUNS mund t ket kuptimin :
THARMA MBLEDHUN.
131

M tej dy figura q paraqiten duke punuar dhe rregulluar
tavolinat e banketit dhe pas ktyre vjen nj figur q sht duke
i rn nj cyle dyjare. Kta personazhe shoqrohen me shkrime
q un nuk i kuptoj. Figura e gjasht sipas radhs (nga kasapi)
sht nj djal q po bluan nj havan t veant. Djali nuk
bluan me t goditur, por duke thrrmuar me t shtypur.
Vizatimi shoqrohet me kt shnim: PAZU MULUANE.


PAZU MULUANE
132


Mua m duket se ktu kemi formn pa zu bukn, pa zu kosin,
pa zu djathin pra pa zu mbluan. Po t ishte shkruar paza
muluane do ti shkonte m shum tipit t havanit q djali po
bluan, pa zhurm, pa z. M tej faqeve t mureve ka edhe
shum shkrime t tjera n mes t t cilave un dallova fjal t
cilat m lan t kuptoj se n banketin e pikturuar kishte do gj
q duhet: pjestart e ceremonis, shrbyes, muzikant, qnie
mitologjike, nj i sapo ardhur i lart, nj lajmtar madje edhe
qnie t mposhtura t bots s prtejme si KRANKRU, i cili
jep iden se mund t jet nj kafsh q bren, kruan krenat,
kafkat. Kemi edhe nj qnie tjetr mitologjike KURPU , I cili
mund t jetpersonifikimi i KURP s. T dyja kto qnie
jan nn divan, pra t mposhtura nga banort e varrit t
prbashkt.
133

Secili prej banorve t varrit t prbashkt bn lutjen e tij.
Secili I drejtohet t lart it (larth), i luten ti fali (felinies,
felth) sepse me fis (me fis) ose me fmi (me fmi) klajn (klan)
duke krkuar shum falje (felusum). Ceremonia e lutjeve sht
e prjetshme. Ajo sht e njjt pr do banor t varrit,
pavarsisht nga koha kur ka mbrritur aty. Ata q e ndrtuan
banesn e prbashkt, zgjodhn pikturimin me tem t
prjetshme t mureve, sesa pikturimin do here t tyre, t
kushtzuar nga ardhja e nj banori t ri.







134

Akili
Nga Mathieu Aref

Emri Eperios, Epeiros, shpjegohet nga shqipja: Epri do t
thot dika q sht sipr, lart, prtej (Greqis). Homeri
njihte vetm emrin Thesproti, emr q zvndsoi at t
Pellazgjis (Heredoti II 56). N t vrtet sipas disa autorve t
lasht, Epiri bashk me Pelasgiotidn ishte Argosi pellazg i
Homerit (Thesalia) dhe Arkadia, nj nga zotrimet m t
rndsishme t pellazgve. Pikrisht n Dodon t
Thesprotis, kta t fundit zotronin vendin e shenjt dhe t
famshm t tyre kushtuar Zeusit dodonas dhe pellazg. Ja
lutja q Akili i drejton Zeusit (Iliada XVI, 236 237):
Zeus mbret dodonas, perndi e kahershme, Pellazge q
mbretron n Dodon, n kt vnd t ashpr t Sellve,
profett e tu me kmb t palara kurr, t cilt flejn prdhe!
135

Ti nuk ke refuzuar t mi prmbushsh dshirat e mia dhe ti
drrmosh Akent pr t m nderuar.
Ky paragraf, nj nga m t rndsishmit dhe m t qartt e
poemave homerike (paragraf i kaluar pa u vn re, apo n
heshtje nga pjesa e madhe e autorve) sht dyfish domethns.
Para s gjithash Homeri vetvetiu e njihte zanafilln pellazge t
Akilit, t cilin Zeusi perndi e Pellazgve e mbron kundr
Akenve. Pastaj Homeri shpreh qart zanafilln Pellazge t
fes, e cila me disa prjashtime do t behet e grekve. Edhe
emri i vet Akilit shpjegohet fal shqipes s sotme. Shpjegimi i
emrit epiriot t Akilit shpjegohet me fjaln Aspeitos , fjal q
rrjedh nga rrnja Ashpeit q do t thot i shpejti n gjuhn e
Pellazgve dhe ksisoj n gjuhn shqipe. Grekt e shpjegojn
emrin e tij me i paprshkrueshmi i madh (cf Plutarku Pyrrhos
I, 3 Aristoteli fr 566 R) . Ky interpretim grek nuk prkon
aspak me epitetet e prdorura nga Homeri pr t cilsuar
136

Akilin. E njjta gj sht edhe pr nj emr tjetr grek t Akilit
Akileus ka kuptimin si pa buz n greqisht. Ky emr
shpjegohet gjithashtu n shqip Aq i leht. Sido q t rrotullohet
problemi, gjuha shqipe sht e pagabueshme.
Gjithashtu fal gjuhs shqipe shpjegohet edhe emri Uliksi
(Odhisseus) q do t thot udhtari n gjuhn shqipe (Udhsi)
. Si rrjedhoj emrat e dy heronjve m t shquar t poemave
homerike, Akili pr Iliadn dhe Uliksi pr Odisen, shpjegohen
fal gjuhs shqipe.
N dy poemat e Homerit (Iliada dhe Odisea) kam zbuluar 58
citime prsa i takon Akilit, ndr t cilat 18 kan lidhje me
nocionin e shpejtsis (Akil i shpejti , Akili me kmb t lehta,
t palodhura apo t shkathta), nocioni i hyjnorit gjithsej 11
her, pastaj 25 prsa i prket fisit t tij (Easidi, Peleidi, bir i
Peleut) dhe m n fund 4 citime pr epitete t tjera t
ndryshme. sht e qart se Easidi sht jo vetm i shpejt por
137

edhe hyjnor. Kjo vrteton krejt zanafilln e tij pellazge: emri i
tij, feja e tij dhe vendi n hierarkin e hyjnore ( bir i
perndeshs Tetis, emri i s cils, gjithashtu emr pellazg do t
thot det, oqean). Megjithat ja far na thot Plutarku (jeta e
Pirros 1/3):
Prej aty [vendi i shenjt i Dodons n viset e Molosve,
mbretria e birit t tij Neoptoleme] Akili u prit me ndere
hyjnore n Epir , ku ai quhej n gjuhn e vendit, Aspetos.
Plutarku e dinte mir se banort e vendit t Molosve apo t
Thersprotve apo ksisoj banor t Dodons flisnin nj gjuh
ndryshe nga greqishtja, flisnin gjuhn e vendit na thot ai.





138

Pirro II
Nga Mathieu Aref

Pirro II (319 272 para Krishtit) mbretroi n Epir nga 295
deri m 272 para Krishtit.
Ky mbret epiriot (me zanafill thrako-ilire, ashtu si Aleksandri
i Madh) donte t riprtrinte bmat e Aleksandrit t Madh. Ai
fillimisht sulmoi romakt, t cilt i mundi n Herakle n vitin
280 para Krishtit dhe n Asculum n vitin 279 para Krishtit.
Fitorja e fundit u arrit me shum vshtirsi dhe sht zanafilla e
shprehjes fitore si e Pirros. Pas shpartallimit t tij nga
romakt n Benevento N vitin 275 para Krishtit, ai u sul pr
pushtimin e Greqis. Gjat nj prej ekspeditave t tij ai gjeti
vdekjen, si na thot legjenda nga nj tull q i ra mbi kok.
Shnojm kalimthi se prkrenarja e famshme kelte me brir
(cjapi apo dashi) q mbante Pirro II ishte e ngjashme me at t
139

Aleksandrit t Madh. T njjtn prkrenare mbante heroi
kombtar shqiptar Gjergj Kastrioti i mbiquajtur Skndrbeu
(1405 1468). Kjo emblem mbretrore u b edhe emblema e
mbretit Zog I i Shqipris (1895 1961). Aleksandri i Madh
sht cituar shum her n Kuran me emrtimin Aleksandri
me dy brir (Al Iskandar Zul Karnain). Kjo vrteton m s
miri zanafilln e prkrenares me brir q mbahej nga sovrant,
n veanti nga ata me zanafill thako-ilire.
Ja disa shembuj t tjer q vrtetojn prkatsin e epiriotve
dhe n veanti t Mollosve me etnin pellazge. Para s
gjithash dhe s pari, emri Mollos n shqip do t thot
malsor . N t vrtet fjala malsor, malsi apo mals
rrjedh nga rrnja parahelene dhe aq m tepr pellazge Mal, e
cila kuptohet mjaft mir n gjuhn shqipe. Shnojm se
malsort me zanafill thako-ilire ishin shtatlart (ashtu si n
140

koht e sotme shqiptart e veriut) n raport me grekt t cilt
ishin m trupvegjl.
M tej dhe s dyti, emri Pirro (Pirrohs) q do t thot burri
n gjuhn shqipe, rrjeth nga pellazgo-shqipja burr, q do t
thot trim i mir dhe burr kreshnik. Nse fjals burr i
shtohet prapashtesa greke os kjo na jep burros (burr-os) e
shndruar nga grekt n Pirrohs. A nuk sht kjo nj nga
cilsit e Akilit? Pr ti mbushur me lavdi elitat, fisnikria apo
njrzit e shquar t Epirit, shpesh ata i quanin fmijt e tyre
Pirrohs apo Neoptoleme. S fundmi si kemi vrejtur m
sipr, nj nga mbretrit e fundit t Epirit quhej Pirro II.
Lufttart e ktij t fundit e quanin at Shqiponj. Si rrjedhoj
ata do t bhen fmijt e shqiponjs. Qysh nga kjo epok
shqiptart vazhdojn t quhen bijt e shqipes, d.m.th. n
gjuhn e tyre Shqiptar. Sot jan t huajt q i quajn ata
Albanias, Albanian, Albani, Albanese.
141

Ja disa shembuj kuptimplot ( list
jo e plot ) e disa futjeve t
panevojshme dhe jo t
prshtatshme n fjalorin shqip
Nga Mathieu Aref
arrestoj; arrestim
Ndrkoh q n gjuhn shqipe ekziston fjala
shqip kap q duket se sht endur npr
Europ sepse ne e gjejm n latinisht ( capere),
n anglisht ( keep) ose n frngjisht (
capturer)
marshim, marshoj, marshon
Nuk kuptoj prse sht krijuar ky neologjizm
ndrkoh q gjuha shqipe ka fjalt e saj ecje,
eci, ecim, ecn. Mund t prdorej, n fund t
142

fundit, kjo fjal pr t emruer n lmin
muzikor, nj marsh ushtarak ( marshim
ushtarak) shprehje e shpikur nga t huajt.
sukses
Gjithashtu shqipja zotron shum fjal ndr t
cilat mbarvajtje, mbarsi, mbrodhsi, ose
arritje.
audience
Shqipja ka gjithashtu fjalt: vmendje, pritje,
mbledhje
aplikim, aplikacion
Fjal t shumta n shqip: vendosje, vnie,
zbatim, prdorim.
143

tendenc
Shqipja ka fjaln e saj: prirje.
procedim
Edhe pr kt shqipja sht e pasur: mnyr
veprimi, sjellje, mnyr e sjelljes
protestoj
N shqip ekziston nj fjale n prdorim t
perditshm: kundrshtoj
abuzim
Gjithashtu shqipes nuk i mungojn fjalt:
shprdorim, teprim, tepri,
egzistoj
144

Edhe pr kt, pr nj fjal parsore dhe kaq t
rndsishme shkohet dhe krkohet n nj gjuh
romane relativisht t von frngjisht!
ndrkoh q gjuha shqipe zotron nj nga fjalt
m zanafillore dhe m t lashtat: jetoj n
kuptimin q egzistoj dhe n rastet pavetore ka
sbashku me kuptimin vazhdon, vazhdon
ende ( ose hala) ose dhe jam gjall.
injorant
Shqipja zotron i pa ditur, i paditun, nuk di
gj, ose nuk di gja .
indipendence
Ekziston nj fjal shqipe e shklqyer : pavarsi,
mvetsi.
145

inteligjent
Edhe pr kt fjal kaq t rndesishme gjendet
mnyra pr t prdorur nj fjal t huaj
nderkoh q gjuha shqipe ka shum sinonime: i
zgjuar, i menm, i ditur
civilizua,civilizuar
N shqip ekziston nj fjal e lasht qytetrua,
qytetruar ( q rrjedh nga qytet), fjal e
trashguar nga latint ( nprmjet Etruskve)
nn formn e civica (qytet), e cila ka krijuar
fjaln italisht citta (qytet) dhe at franceze cit
(qytet). sht kulmi q shqiptart prdorin nj
fjl t t parve t tyre t shtrembruar nga
latinishja dhe t riformuar nga frngjishtja.
146

plazh
Edhe pr kt, pr tu br modern apo pr t
folur si njerz t qytetruar, n kt rast si
francez, sht perdorur fjala plazh ndrkoh q
ekzistojn fjal tepr t vjetra: ranisht, e cila
rrjedh nga fjala ran (dialekti geg) dhe rr
(dialekti toske) si dhe buz deti; por dhe m t
vjetra q kan kuptimin e njjtsi ran dhe
kum, e cila sht zanafilla e emrave cumes,
cumae, qytet bregdetar i Italis jugore (
Kampania, provinc etruske n kt periudh)
dhe ishte qyteti i par i marr etruskve dhe i
pushtuar nga Helent e par q mbrritn n
Itali

147

Thot / Hermes Trismegisti
Nga Mathieu Aref

Folja them, n shqip do t thot edhe tregoj, mendoj, gjykoj.
Thot pra nnkupton ai q tregon, mendon, gjykon.Nse i
studiojm m nga afr atributet e perndis egjiptiane Thot,
vrejm nj ngjashmri turbulluese me fjaln shqipe thot.
N t vrtet perndia Thot ishte perndia e dijenis dhe e t
shkruajturit. Ajo paraqitej me nj kok t Ibis-it dhe shpesh
shoqrohej nga Anubis (perndia me kok akalli q drgonte
t vdekurit n botn tjetr). T dy prpara Osiris-it duhet t
shyrtonin drejtsin prpara peshores (peshimi i zemrs s t
vdekurit, t cilit sapo vdiste, kopja e tij krahasohej prpara
Osirisit q ndihmphej nga dyzet e dy gjykats). Thot n epokn
greko-romake krahasohej me Hermesin Trismegisti (Mrkuri i
148

Romakve). uditrisht kjo perndia e fundit, n mitologjin e
ashtuquajtur greke, shpiegohet fal gjuhs shqipe ( shiko kt
emr te prputhje gjuhsore). Me pak fjal Hermes
shpjegohet nga Err mes, n dialektin geg t Shqipris s
Veriut, q do t thot Un vras terrin apo ai q vret ose
sfidon terrin. Nj nga funksionet zanafillore prpara mbrritjes
s Grekve ishe ai i drejtuesit t shpirti t t vdekurve drejt
baness s fundit t tyre, d.m.th. bota e prtejme (terri).
Fjala Trismegiste shpiegohet gjithashtu fal gjuhs shqipe.
Kjo fjal, t ciln Grekt e shpjegojn nga ana fonetike
nprmjet tri her m i madh, shpesh shoqrohej me
Hermesin. Gjiithsesi legjenda tregon se Hermesi e krijoi lirn
fal zhguallit t breshks, t ciln e prdorin si kuti rezonance
dhe zorrt si tela e saj. Pellazgt e asaj kohe e cilsonin at me
Err mys- Kris me gishta d.m.th. ermesi q i bie me gishtat e
tij. Ky instrument, si pasoj e nj kmbimi u b lira e
149

Apollonit. Kjo sht kuptimplot! Prsa i takon perndis
egjyptiane Thot t prdorur n titullin e librit Thot fliste
shqip t Xhuzepe Katapanos ( botuar n Rom n vitin 1984)
dhe analiza q ai bn n onomatikn pellazgo-shqip









150

Muzeu arkeologjik i Viterbos
Nga Nermin Vlora Falaschi
Edhe muzeu arkeologjik i Viterbos sht i pasur me reperte me
vlera t mbdha, dhe me mesazhe epigrafike me prmbajtje
filozofike t konsiderueshme.
N hyrje, n murin e djatht duket nj sarkofag shum
origjinal, me nj figur njeriu t shtrir mbi kapak. N
korrespondenc ku gjenden kmbt, vrejm nj mbishkrim t
shkurtr:

Ky epigraf shum koniz, krkon nj shpjegim t thell, sepse
mbyll n vetvete nj koncept t rndsishm: CAE-I mund t
ket kuptimin Kij mshir pr t o Zot
151

N t vrtet CAE n gjuhn shqipe do t thot thjesht qaje ,
por kuptimi m i thell sht shum m i rndsishm. Jo lot
dhe vajtim i krkojn Zotit, por dhmshuri, mshir, mirsi.
Kt e kuptojm nga Ija e vetmuar q ndjek fjaln CAE, dhe
do t thot Zot.
N Komedin Hyjnore (Parajsa, XXVI, 133 134) Dante na
konfirmon mendimin ton.

Pria chio scendessi allinfernale ambascia,
I sappellava in terra il Sommo Bene

Q do t thot prpara q un t bja kt udhtim, Zoti quhej
I.
Jacopo della Lana nj letrar bolonjez i shekullit t XIV, ishte i
pari q komentoi Komedin Hyjnore, shkruan;

152

o in soa vita Deo sappellava I. Il primo nome per lo
quale Adamo nomin Iddio fu I.

Domethn, Zoti quhej I. Emri i par q Adami prdori pr t
quajtur Zotin ishte I
sht interesante q n gjuhn turke, dhe si n at japonese e
koreane, dhe ndoshta n t tjera gjuh orientale I do t thot e
mir.
N gjuhn turke i adam prkthehet njri i mir.
Prandaj sht mir q t krkojm q t analizojm epigrafet
duke inkuadruar kuptimin q i jepnin fjalve n epokn q jan
prdorur, dhe t evitojm t ndalemi n kuptimin q ne i japin
sot, ose m keq akoma t bjm gabime si sht br me kt
mbishkrim duke i dhn kuptimin e emrit t prvem romak
Caius.

153

Varret Vend-Kahrun t Tarquinis
Nga Nermin Vlora Falaschi

N Tarkuini midis gjelbrimit t livadheve dhe kodrave q
bhen edhe m shum sugjestive nga pemt e ullinjve shekullor
dhe luleve shum ngjyrshe, gjenden shum varre etruske.
Thuhet i heshtur si nj varr. Por ato varre flasin shum ,
dhe jo vetm aty ku mendimi sht i fiksuar me nj koment
epigrafik, por edhe n ato varre ku nj emblem zvendson
fjalt. Nj lule, nj vizatim gjeometrik, nj qiell me yje, nj
kafsh, shprehin nj simbol q prezanton iden dhe stimulon
mendimin.
Nj nga varret m interesante t Tarkuinis, pr sa i prket
paleografis s pasur t saj, por edhe pr nj bashksi
emblemash floreale , sht varri VANTH (n shqip vend quhet
atdheu).
154

Pr t filluar, lexojm dhe prpiqemi t interpretojm kt
mbishkrim interesant:



Pellazgo-Ertusk Shqip

FEL Fal
ANI Ana
NAS Nash (neve)
FE Me fe
LUS Lus
CLAN Klaneve (familjarve)
AI Ai
155

I AFRS I afrt
IU RU Iu ru (u ruajt)
XXII 22? (vje?)

Dy karakteristika dallojn kt prkushtim t dashurit t tyre t
vdekur.
(ME) RU n gjuhn shqipe do t thot pr t ruajtur. RUNE
jan gjra t ruajtura mir , dhe sht e ditur q rune jan
mbishkrime t gdhendura n dru kryesisht n Gjermani,
Norvegji, Island, Suedi, Skoci, Danimark, Rumani, Bosnje
dhe vende t tjera me karaktere t ngjashme me ato t
Etruskve. Pak kopje kan mbetur pr shkas t prishjes s
drurit si material. Pr rune ka shkruar edhe historiani romak
Publio Cornelio Tacito n veprn e tij Germania.
Nj tipar i veant i ktij varri t jashtzakonshm sht se
pran perndeshs me krah Vend (VANTH) e cila kishte nj
156

rndsi t madhe tek etruskt pr misionin e saj si shoqruese
e t vdekurve q meritonin parajsn e heronjve, gjejm edhe
perndin me krah Kahrun (KHARUN) Q shpjegohet kah = i
drejtuar nga, run = ruan, q do t thot, i drejtuar drejt
pafundsis, prjetsis.
Gjithashtu n varrin Vend-Kahrun, prball hyrjes ka nj
mbishkrim prmbi mur zbukuruar me nj zbukurim t dyfisht,
ku dafina ndrthuret me nj shirit t kuqe t errt: bashksia e
ksaj pikture materializohet n numrin 8 horizontal. N fillim
8-ta sht i madh, pastaj shkon duke u zvogluar pr t
prfunduar me nj deg q shkon lart. Si dihet, numri 8 ka
qn gjithmon simboli i infinitit, dhe kjo piktur mund t
simbolizoj rrugn q i vdekuri duhet q t ndjek, pr arritur
nga infinite t vegjl e deri n fundin e Gjith Universit.

157



Pelasgo-Etrusco Albanese

ANI Ana
NAS Nash (neve)
ARNO Arno
CE q
LUS Lus
THANKHEI Thanje
(gojore)
LUS Lus
ATI Ati
158

A (q ka)
LA La (ln)
FILS Fisin
XXXIX 39? (vje?)

N kt mbishkrim fjala ARNO meriton nj analiz t veant.
N t shkuarn ARNO do t thoshte KRIJUES dhe ndoshta pr
kt arsye i ka dhn emrin lumit rreth t cilit jan krijuar
qytetrime t mbdhaja si sht Firence. ARNO n gjuhn
shqipe ka humbur kuptimin fillestar t saj dhe sot do t thot
thjesht restauroj.





159

Disa hyjni e hyjnesha te Olimpit
Nga Robert dAngely
Zeusi:
N shkallen e pare te hyjnive pellazget vinin Zeusin, te cilin
latinet e quanin Jupiter. per ta shpjeguar etimologjine e termit
(Zeus) do te kujtojme se te lashtet e cilesonin hyjnine
bubullues, sepse midis te tjerash ai ishte perendia e gjemimit.
Kuptimi bubullues jepet plotesisht nga pellazgjishtja : Z s,
ne greqishten (phneis) dhe qe ka epersine se i
pergjigjet plotesisht = Zs. Pra nuk ka asnje dyshim qe:
(Zeus) eshte nje shtremberim i vogel ose me mire nje
evoluim i pellazgjishtes : Zs : gjemues.
Per shpjegimin e termit latin : Jupiter ai po ashtu jepet nga
gjuha e pellazgeve , tirreneve ose etruskeve. Jupiteri do te
thoshte ati yne: ju(ni) piter, ashtu si Junon shenohet nga:
160

ju(na)nn: nana jone ashtu si (Ioni on
pelagos) ka kuptimin e famshem: mare nostrum = deti yne latin
i cili ne te vertete eshte pellazg ose etrusk, sepse keta te fundit
e kane quajtur deti jone = mare nostrum = deti yne =
(ionion pelagos). Se fundi (Io es) qe do te
thote jonet = tanet.
Kulti i Zeusit ose i Jupiterit, qe nga solemniteti ia kalonte kultit
te do perendie tjeter, ishte i perhapur ne te gjithe Azine e
vogel, ne Greqi, Itali dhe ne gjithe shtrirjen e pafund te botes
pellazge. I kushtohej dushku . Atribute te tije ishin skeptri,
shqiponja dhe rrufeja.
Demetra ose Ceres:
Demetra eshte nje nga hyjneshat me te medha te Olimpit. Emri
i saje (ne dorishten (Damatr) , sipas nje etimologjie
qe atehere shume te lashte, vjen jo nga greqishtja (g) =
161

toke por nga pellazgjishtja dhe = (d) = (da) = tok ;
dhe po ashtu motr = mater = (mtr) = nn. Kuptimi
qe i jepnin pellazget e lashte fjales motr nuk eshte aspak ai i
nns por pikerish ai qe i japin ende sot shqipetaret myslimane
bektashij te Shqiperise se Jugut, kryesisht te Permetit, kur i
drejtohen me respektin me te madh, do femre, jo doemos te re
por edhe jo fare plake. Pak a shume i pergjigjet por ne rastin
tone mungon ideja e memesise fjales frange: ma soeur kur u
drejtohemi fetareve. Kjo ide e veante, qe ne ia atribuojme
fjales soeur ne rastin e cituar me siper, na shpjegon evoluimin
qe ka pesuar kuptimi i fjales motr ne shqipen, e cila nga
kuptimi nn qe kishte ashtu si (mtr) dhe mater ka
ndryshuar ne ate te soeur. Ne te dy rastet ne fjale evoluimi ka
qene pra i kundert.
Fakti qe Demetra e kishte prejardhjen e kultit te vet nga
popullesite primitive te Thesalise, shume kohe perpara se te
162

behej shperngulja e fiseve greke ne Greqi, tregon se ky kult
shkon prapa te besimet natyraliste te pellazgeve te lashte.
Natyra e dukshme pellazge e ketij kulti provohet nga legjenda e
Lykosit i biri i mbretit Pandion te Athines, qe emigroi ne
vendin e trameleve, te cileve u dha emrin Likias pasi kishte
hedhur qe me pare ne Meseni nje shkelqim te ri mbi misteret e
Andanise.
Apolloni ose Febusi :
Forma me e lashte e emrit Apollon eshte forma pellazge
A (Apelln), prej nga rrjedhin A (Apoloun) dhe
A (Apln) po ashtu pellazge. Formes se prejardhur te pare
A (Aploun) i afrohet emri etrusk : Aplu ose Apulu dhe
forma A (Apelln), eshte me e afert e formes oske
Apellun me gjithe emrat e vjeter greke : A (Apellas),
A (Appells), A (Apellis), A
(Apellikos) etj. Duke u mbeshtetur ne format etruske Aplu dhe
163

Apulu e ne oskishten Apellun ne muntemi nga ana jone qe me
ndimen e shqipeste japim etimologi shume te pranueshme , se
ato te dhena nga Platoni ne Kratilin e tij e deri te t dhenat e
ndryshme te shumta te dijetareve te sotem, qe duket se nuk
kane bashkuar gjithe mendimet e paaneshme. Etimologjite qe
ne propozojme, pra mbi bazen a Aplu, Apulu, Apellun dhe
A (Apelln), kane kuptimin : q bn t lind ylli , pa
dyshim qe eshte fjala per yllin e mirefillte, Diellin; q bn t
agoj ylli, ose me mire akoma; ap udhn = q hap rrugn ose
dielli paraardhs. Per kete arsye pa dyshim greket e shenonin
Delosin ku ishte tempulli m me emer i Apollonit si ishulli i
diellit linds. Fakti qe ishte hyjnia Diell, hyjnia i drites, i
sillte atij ne fakt kete cilesi si Paraardhes ose
(Prodromos), sepse ne te vertete dhe praktikishte ai qe sjell
driten dhe me m shume arsye, ai qe e krijon vete eshte
ndrion , ai qe u hap rrugen, gjithe te tjereve, ne te gjitha
164

degezimet e veprimtarise njerezore, artet, letrat, muzika etj. Qe
ketej fare mire mund te paraqitet hipoteza se Apullen per
Apudhn do te thote etimologjikisht pikerisht: udhndriues:
ai q hap rrugn, paraardhesi, bartes i drites. Per me teper a
nuk paraqitet ai duke drejtuar nje koi katershe, me rreze drite
mbi koke dhe me Auroren perpara, bijen e tij?







165

= Pellazgt e ditur
Nga Robert dAngely
Gjat periudhs midis fundosjes s Atlantids dhe epoks s
Ekspedits I t pellazgeve ose ARG-ve drejt Indis, prve
kontaktit me atlantt q mbetn prfundimisht n Europ, ata
patn kontakte t ndryshme q u bn si pasoj e shprguljeve
t shumta t popullsive, q u prkisnin grupeve pak a shum
t rndsishme t po asaj race pellazgjike, t bardh. Kto
kontakte solln edhe nj her q t njtrajtsohet gjuha
pellazge e folur dhe ndoshta e shkruar n at koh. Ne madje
jemi t sigurt q n saj t fams botrore q pellazgt ose
ARG-t duhej t kishin fituar nga fitoret e tyre mbi Atlantt,
ata patn mundsin t prhapnin me urtsin e tyre
legjendare , prdorimin e gjuhs s tyre n dialektin q ata
vet flisnin n qendr t Greqis, kryesisht n Athin dhe n
Itali. Ne e nnvizuam mbiemrin ton legjendar i cili cilson
166

emrin urtsi , pr t vn n dukje rastin q na jep q t ndreqet
nj gabim tjetr mijravjear, konkretisht ai q vazhdimisht e
prkthen fjaln: (dioi), q cilson (Pelasgoi) si
hyjnore sikur kjo (dioi) t kishte ndonj lidhje fardo
me mbiemrin (theios) , i cili vet vjen prej emrit
(theos) q do t thot Perndi dhe prej nga vjen mbiemri
(theios) i cili prgjigjet hyjnor. N fakt fjala
(dioi) q sht ngatrruar nga padija n kt mnyr, nuk sht
gje tjeter vese mbiemri prejfoljor i shqipes ose i pellazgjishtes
: di-s , q vjen nga folja di , me kuptimin: kam dije.
(dios): athere sht e njjta fjal me pellasgjishten di-s q
do t thot, i ditur, ai q di ; dhe prkthimi i vrtet i:
(dioi pelasgoi) si rrjedhim do t ishte : Pellazgt e
ditur ose Pellazgt e urt, dhe jo Pellazgt hyjnore ,
si e kan prkthyer gjithnj gabimisht ose nga padituria.

167

Para nisjes s ekspedits drejt Indise termi Pelarg ose Piellarg,
q shnonte gjith popullesit e racs s bardh sht
thjeshtsuar , duke hequr gjymtyrn e par Pel ose Piell q do
t thot lind dhe ruajti vetm gjymtyrn e dyt , q sht
ARG ose n greqishten (arg) dhe q ka kuptimin i
bardh. Ky term i dyt , i cili ka patur fat t madh , nse
mund t shprehemi kshtu, dhe sht n origjin t fjals
mesopotamase: ARYA dhe t fjals greke:
(argeios) mjaft t shpesht n kt gjuh t fundit, ky term pra
zuri vendin e fjals: (pelargos) ose
(pelasgos), megjithat pa arritur q ta zhduk trsisht. Sido q
t jet, ajo q duhet shmangur , si e kemi vn re tashm,
sht ngatrrimi me termin grek: (argeios) , i cili
shkruhet saktsisht n t njjtn mnyr , por q e ka theksin n
rrokjen para parafundores, dhe q do t thot banor ose
qytetar i qytetit t Argosit
168

Etimologjia e sakt e YTI dhe
(barbar os)
Nga Robert dAngely
Fjala q ka m shum rndsi pr pikpamjen ton nga Odisea
, sht emri q Uliksi i dha Polifemit, q u prdor pr t thirrur
at, pra : (outis) . Q n vshtrimin e par, ne e kemi par
se ashtu si shte shkruar (outis) , ose si kan dashur ta
shkruajn m von, nuk shte nj fjale greke, sepse do t duhej
t ishte : (oudeis) q mund t kishte kuptimin
askushi . (ou tis) q gjithashtu do t thote askush
shkruhet n dy fjal te veanta si e gjejme kudo tek Iliada dhe
Odisea. (outis) nuk ka qn konsideruar si nj fjal q
shnon askushin pr m tepr si transkriptim i YTI : yti
pellazgjike. Nse n fillim kjo YTI = yti shqiptohej n
mnyr te prshtateshme, sipas pellazgjishtes dhe kuptohej fare
mir nga i gjith auditori, shum m von kur n epokn e
169

Pisistratit rapsodite u prkthyen n greqisht, YTI nuk u
prkthye por thjesht u transkriptua me (outi). N fillimet e
transkriptimit te ksaj fjale n greqishten megjithate
shqiptohej me saktesi: YTI dhe auditori vijonte
automatikisht ti jepte domethnien e vrtete: YTI. Por m
von kur tekstet krahasuese pellazge nisn te bheshin gjithnj
e m te rradha dhe prfunduan m pas duke u zhdukur fare, u
harrua shqiptimi i vrtete dhe humbi gjithashtu kuptimi i
sakte: (outis) q nuk ishte prkthyer dhe i dhan
kuptimin Askushi.
Kjo YTI pellazge, shum e prdorur edhe sot, pikrisht po me
ate kuptim q e ka prdorur Odisea, pa dyshim i bri tua
mbathnin te gjith ciklopt njri pas tjetrit, q vinin para
shpells s Polifemit pr ndihm, pr arsyen e thjsht se n
pellazgjishten ose shqipen YTI gjithnj do te thote: yti (yt+i)
dhe jepet si prgjigje pr pyetje te tilla si:
170

Kush ta qit syn i pari ? }YTI
Kush te shtyn i pari te biesh n rrip ? }YTI
Kush ta ben te lign m te madhe ? }YTI
Kush te vjedh m mir ? }YTI
etj., etj.
YTI shte kudo me kuptimin: farefisi yt m i afrt, miku,
shrbtori, i punsuari ose do prson q shte i lidhur ose
pran jush dhe q prgjigjet ose i prgjigjet pyetjes q i bhet.
Pr te shpjeguar rastin e ciklopve q iu drejtuan Polifemit
gjrat do te ken ndodhur kshtu:
- Ciklopi i par, pa dyshim ai m afr ka rendur tek ai dhe e
ka pyetur: cili bari t ka goditur? Sapo Polifemi i sht
prgjigjur yti, tjetri pa pritur fjalt e tjera sht kthyer pr te
171

t vett dhe sht ndalur pr t shmangur ngaterresa t
tjera, sidomos me ciclopt e tjer.
- Ciklopi i par sht nisur te t vetet dhe atehere menjhere
ka rendur ciklopi i dyt dhe dialogu ka filluar pak a shum:
Cili bari t ka goditur? ose cili t ka plagosur? Polifemi
prsri i sht prgjigjur: yti . Edhe ky ciklop i dyt po
njsoj pr t shmangur do diskutim me ciklopt e tjer
sht kthyer po me aq shpejtsi dhe ka ndalur te t vett.
E po kshtu i treti, i katrti, i pesti dhe gjith ciklopt e tjer,
deri tek i fundit; pr shkak t ksaj fjale magjike ;Yti ose me
kuptimin pellazg q Uliksi e ka vn n gojn e Polifemit, ata
t gjith ua mbathn pa krkuar shpjegime, duke besuar se
kshtu nuk do t ngatrroheshin n nj histori, q e kishte
shkaktuar bariu i tyre me Polifemin.
Duke i dhn (outis) jo m kuptimin grek askushi q nuk
mund t kishte nga vet forma por kuptimin pellazg yti q i
172

prshtatet shum m mir, gjith vargjet greke prkatese bien
vetvetiu sepse duket q jane futur duke prdorur dhun dhe nuk
prbejn nj trup me tekstin q e rndojn
Nj fjal tjetr, e cila provon se gjuha pellazge ka qn gjuh e
vatres pr gjithe antikitetin dhe q me kt ciliesi jo vetm ka
ndikuar mbi greqishten, por i ka shrbyer pr ti dhn ose
siguruar lnd, sht fjala: (barbar os) . Grekt
n lashtsi duke respektuar kuptimin etimologjik t ksaj fjale
nuk e prdornin prvese kur dshironin t cilsonin nj gjuh
tjetr t ndryshme nga greqishtja, dhe asnjhere kur flisnin pr
racn, kombin , pr qytetrimin , ose pr nj tem tjetr
analoge. Vetm m von dhe sidomos nga latint fjala: barbari
u prdor pr t cilsuar popujt e paqytetruar dhe n veanti ata
q pushtuan perandorin deri n shkatrrimin e saj
prfundimtar, dhe pastaj i mbeti ky kuptim. Sa pr grekt q e
huazuan kt fjal nga gjuha pellazge, i dhan kuptimin q
173

kishte n kt gjuhe, domethne : q flet belbr ; ose q flet si
femij n menyr t pashkoqitur. N fakt duke u mbshttur
mbi gjuhn pellazgjike aktuale, domethne shqipen , mund t
jepen dy shpjegime etimologjike t prsosura ksaj fjale: i pari
sht ideja ose domethnia e llafazanrise, t flasesh mbar e
mbrapsht ose t flassh vazhdimisht q jepen n shqip: flet
brbr, si byth e turtullit; dhe shpjegimi i dyte sht t
shtrembrosh kuptimin e fjalve ose ti hash rrokjet, duke i
shqiptuar ndryshe nga mnyra e drejt e prgjithshme, si pr
shembull thuthuqi, q jepet shqip flet belbr si foshnjat
domethne belbzon. N t dyja rastet, si flet brbr si flet
belbr gjuha shtrembrohet aq shum sa bhet e
pakuptueshme edhe pr nj shqiptar. Kjo ka qn e njjta gj
me grekt e lasht, t cilt flisnin t gjith gjuhn pellazge, si
ata q e flasin ende sot shqipen, kur ne mardhniet me t huajt,
krijuan gjuhn greke, liturgjike, diplomatike, zyrtare dhe
174

ndrkombtare (pr tu marr vesh me jo pellazgt) nga fjala e
tyre br br onomatope, po ashtu si n shqipen e sotme brbr
ose belbr krijuan fjaln: (barbar os). Dhe ky
cilsor u prdor nga t lashtt si pr ata q flisnin nj gjuh t
ndryshme nga grekt dhe q ishin si rrjedhim t huaj, edhe pr
ata q ishin helen , por q shqiptonin keq gjuhn greke, duke
shtrembruar dhe duke br t pakuptueshme, apo e flisnin
shpejt dhe me gabime, duke e br njsoj t pakuptueshme
Prfundimisht cilsori (barbaros) prdorej nga
helent vetm pr menyrn pr t folur dhe aspak pr racen e
dikujt; gj q i bnte pellazgt me prjashtim t atyre q e
dinin e flisnin dhe e shkruanin greqishten t konsideroheshin
si barbar, po ashtu si t huajt pr racn pellazge, me
prjashtim t atyre q dinin mir greqishten dhe njsoj
konsideroheshin se ishin helen. Pr t saktsuar kuptimin q
mori m pas fjala (barbaros) do t citojm ktu nj
175

far aksiome q ata t cilt quheshin helen e kan krijuar pr
tu shrbyer si kriter i leht q t dallonin helent dhe jo
helent: (pas m Elln barbaros)
domethne Ti jo helen (je) barbar, thoshin ata; duke e prdorur
kt fraz si baz pr nj silogjizm, Demosteni ka then, po e
citojm: do jo helen sht barbar; tani, Filipi babai i
Aleksandrit t madh nuk sht helen (athere mund t
pyesim, prse helenet e sotm predendojn pr Filipin,
Aleksandrin, maqedonasit, epiriotet etj se jane helen?),
ateher Filipi sht barbar . Pr ta prforcuar kt silogjizm
mund t vrehet se helent i trajtonin helent e tjer si barbar
vetm e vetm sepse nuk kuptonin dallimet dialektore t
greqishtes q flisnin.

176

(dourios ipp os) =
Hipje druri, O (Odusseia) =
Udhe sshu
Nga Robert dAngely
Dihet se gjuhet njerrokeshe jane me te lashta se gjuhet e
zhvilluara, domethene ato kane po ato rrenje, por me te
zgjatura. Keshtu sipas kesaj menyre arsyetimi, cila eshte me e
lashte: kjaj, klaj apo (klai ) qe do te thote une
qaj? Hepem apo (epom ai) qe do te thote:
perkulem, ndjek dike apo eci ne drejtim te tije : jam apo
(eimi) = une jam (e tashme deftore, veta e pare e foljes
me qene), kam apo (ech) = une kam, miel apo
(melg-) qe do te thote miel, bretkues apo (batra
chos) = bretkose, dru apo (dru - s) dru dhe pyll, nje
trup apo (an thrp os) qe do te thote: nje
177

trup, nje individ: der- apo (thur a) = porte:
dhalle apo (gala) qe do te thote qumesht etj., etj.
Cia eshte me e lashte (ipp os) ne greqisht per kalin
ose hipjen ne kale apo hip = shaloj ne shqip? Dhe perse jo
(zulin os) = prej druri por (dourios) =
druri ne poemat homerike? Se pari sepse (zulin
os) me siguri nuk ishte formuar ne greqishten ne epoken e
luftes se Trojes dhe perdornin fjalen - (douri - os) =
njesoj prej druri nga pellazgjishtja dru ri = dru =
(dour) = (dourios), me pas, sepse si pas kesaj lufte dhe
shume shekuj me vone e kane kenduar subjektin ose lenden e
poemave homerike shqip dhe kane thene hipje druri qe e kane
perkthyer greqisht me: (dourios ipp os).
Cila eshte me e lashte: (Pnelop) orgjina e se ciles
nuk shkon me pertej se 700 para Krishtit, apo perifrasa
pellazge qe ka lindur pene lypi qe sherbeu qe sherbeu si emer
178

i perveem. Le te citojme edhe kete absurditet, qe te nesermen
e marrjes se Trojes, zgjatja e kthimit te Uliksit ne atdhe i dha
shkas krijimit te poemes epike, se ciles iu dha emri O
(Odusseia), nga nofka qe iu dha protagonistit ne gjuhen
pellazge. Ne fakt titulli i poemes O (Odusseia) nuk
eshte nje fjale e prejardhur nga emri i vertete i protagonistit,
por nje llagap qe iu dha pas endjeve te tij gjate dhjete vjeteve
neper Mesdhe para se te kthehej ne atdhe ne ishullin e Itakes.
Ne nuk e njohim e emrin e tije te vertete, po keshtu ndodh me
pjesen me te madhe te krereve te tjere te ekspedites kunder
Trojes, ne nga ana tjeter jemi perpjekur te rindertojme
domethenien e llagapit qe iu eshte dhene. Sa per ate te Uliksit i
vetmi qe i pershtatat me mire ne gjuhes pellazge, sepse kjo
eshte e vetmja gjuhe qe i perkthen me mire keto nofka, eshte ai
i Udhe sshu qe eshte transkiptuar mjaft shekuj me pas -
ne greqishten O (Odusseus) pa u perpjekur per ta
179

perkthyer si eshte bere per te tjeret. Domethenia e Udhe
sshu u pergjigjet me mire ndodhive qe e karakterizuan
Uliksin ne kete rast dhe perkthehet me : qe nuk e shihte
rrugen e vet. Uliksi ka pasur gjithashtu edhe nje nofke tjeter
pellazge , por kete ne nuk e njohim aspak , sepse ne vend qe te
transkriprohej si O (Odusseus) eshte perkthyer
(Plumchan os) mendjeholle qe na ben te
mos mund ta gjejme termin pellazg, perkthimi i te cilit ka
dhene: (Plumchanos). Pas gjithe ketyre
shpjegimeve, do te themi tani ku eshte absurditeti i Fjalori
Homerik i Pandazides (ed i Athines) te fjala O
(Odusseus) thote se ai eshte quajtur ashtu nga folja
oo (odussenomai) qe do te thote zemerohem(?) .
Kurse ne themi se O (Odusseus) eshte transkriptimi i
nofkes se tije ne gjuhes pellazge. Neve nuk na mungojne
konfirmimet per kete, eshte njesoj sikur ne te themi qe e kane
180

quajtur Galipaux sepse bente "galipete" Mac Adam nga
"macadam", Pasteur nga "pasteuriser" etj.










181

Etimologjia e emrit Athina
Nga Robert dAngely
Etimologjia e emrit te saj ka mbetur deri me sot mjaft e
dyshimte. Sipas Max Mller, qe ne kundershtim me pohimet
dhe figurine e gjithe autoreve te lashtesise, ka pretenduar se
pellazget nuk kane ekzistuar asnjehere, pretendon kete radhe qe
(Athina) eshte nje fjale greke (?), nje evoluim i
sanskritishtes: ahna , qe do te thote : qe flakeron, qe digjet ,
por ai nuk jep asnje shpjegim qe te vendose nje raport faredo
ndermjet (Athina) dhe ahna. Sipas Schwartz dhe
gjuhetareve te tjere Athina eshte hyjnesha e vetetimes qe
perseri vjen nga sanskritishtja. Se fundi, sipas nje grupi te trete
, Athina vjen nga rrenja: (aith), prej nga vjen gjithashtu
(aithr) = eter ose me mire rrenja (ath) prej nga vjen
fjala (anthos) ose (athr) = lule. Nga ana tjeter ka
gjuhetare qe e marrin tipin A (athnaia) ose A
182

(athnai) jo si emer por si nje epitet te (pallas) dhe e
perkthejne shprehjen e Homerit: (pallas
athnai) me: Pallas Athinase. Megjithate ne do te shohim me
poshte qe ky mendim eshte i gabuar dhe se A
(athnaia), pamvaresisht nga mbaresa e saj qe mund ta beje te
merret kjo fjale si mbiemer, duke u mbeshtetur ne
pellazgjishten ose shqipen ajo perseri klasifikohet me emrat si:
beteja, kalaja (fjale shqipe ose pellazge dhe aspak turke ose
arabe. Nga pellazgjishtja kjo fjale ashtu si shume te tjera
ka hyre ne perdorim ne gjuhen arabe dhe me pas ne
turqishten dhe ne te gjitha gjuhet e tjera te Europes
juglindore) murtaja, Athinaja etj. Sido qofshin te gjitha keto
shpjegime e prekin fjalen Athna vetem shume larg, dhe nuk
japin asnje shpjegim emitologjik te pershtateshem te termit.
Megjithate keto jane vetem fjale qe jane kerkuar me mundim,
me qellim qe ata te cilet i kane krijuar, te mund te thone dika
183

pamvaresisht nga fakti qe ajo ka thone vlen apo nuk vlen
dika, kenaq apo nuk kenaq nje mendim. Nga ana jone ne do te
japim shpjegimet e meposhteme etimologjike, duke u
mbeshtetur si zakonisht ne pellazgjishten ose shqipen. Do te
themi qe ne fillim se nga dialektet shume te lashta greke ne
kemi forma te ndryshme te emrit Athna: sipas Homerit kemi
Athni, Athnaia dhe ne jonishten Athnai, sipas poeteve
epike dhe ne dialektin jon, jane po ato forma si te Homeri me
siper. Ne te gjitha mbishkrimet atikase pas Euklidit forma
Athna(i)a = Athnaa ka dhene formen e shkurtuar dhe
perfundimetare Athna, qe mbizoteroi nder te gjithe atikasit
dhe ne greqishten e perbashket qe quhet (koin).
Pikerishte kjo forme e fundit e (athna) ose
(athnas) u be emri i zakoneshem i hyjneshes ne Athine, qyteti
qe ishte nen mbrojtjen e veante te saj: po ashtu eshte forma e
pare e pashkurtuar (athna) domethene ()
184

(athna (i) a) = Athinaja qe eshte ne perdorim ne gjuhen e
sotme shqipe : sot ne Shiperi thuhet Athinaja ose fare shkurt
Thina. Me tej ne kemi ne dialektin dor dhe ne dialektin eol
formen (Athinaa) (Alc. 9; Teokr. 28. 1) ne dorishten
(Athnaia) (Tekor. 15,80) dhe se fundi
(Athana) te atikasit .
I kemi cituar gjithe ato forma me lart, - por ka edhe te tjera
per te dale me mire ngjashmeria ose me mire identiteti
ndermjet emrit te hyjneshes Athina ne dialektet greke dhe
perkthimi i saje ne pellazgjishten ose shqipen: E THNA ;
duke ditur se e ose pellazge i pergjigjen ne greqishten dhe
latinishten tre zanoreve te ndryshme : e dhe = ; e dhe =
e ose dhe e dhe = , eshte bere evoluimi nga E THNA te
ATHNA, ANA, etj, ne menyren qe (Athana) do te
thote si edhe E THNA: ajo qe duhet ose eshte e
paracaktuar te linde, te behet, te prodhohet sipas fatit, ose e
185

destinuar. Dhe ky perkthim na on pa gabim te nje tjeter, jo
me pak i goditur, qe i permbys te gjithe ata qe kane dashur te
gjejne nje shpjegim te vlefshem, cilido qofte ai, dhe qe nuk e
kane arritur dot. Ne fakt njihen mire gjithe perrallat, legjendat
ose gjithe mitet perkatese lidhur me lindjen e Athines. Ato jane
shume ne numur por me e lashta prej tyre, e cila madje ka sjelle
lindjen e gjithe te tjerave dhe qe na njoftojne Hesiodi (theog,
886), Stesihori, Pindari (OL . 235), Homeri (te Himni per
Athinen; XXVIII, 4 dhe 55) dhe mjaft autore te mevonshem
eshte kjo qe vijon:
Zeusi perpiu gruan e tij te pare qe ishte personifikimi i
urtesise, qe ishte shtatezane. I pari i hyjnive e mori kete mase
te rende sepse mori vesh qe pas vajzes e cila do te linde nga kjo
barre e pare do te bente nje djale, me te forte e me te
fuqishem se i ati, domethene se vet Zeusi, qe do ta rrezonte nga
froni dhe do ta bente ta pranonte ne vend te tij si kryetar te
186

qiellit . Kur erdhi koha per lindjen normale te femijes se zene
nga , Zeusi ndjeu ne koken e tije dhimbje aq te
padurueshme sa Vullkani ose H duke marre nje sopate
e goditi kaq fort ne koke Zeusin sa doli Athina krejt e veshur
dhe e armatosur duke leshuar britma te forta gezimi dhe ja
perse eshte thene gjithmone se kjo hyjneshe ka lindur nga koka
e Jupiterit. Homeri , ne Himnin per Athinen na e paraqet kete
mit me mjeshteri te persosur dhe na e pershkruan me imtesi
pershtypjen qe u beri te pavdekshemeve te Olimpit. Ne tekstin
origjinal ne greqisht ka nje epitet te shpeshte per Athinen:
(tritogens). Per kuptimin e saje kane marre per
(trito) si pjese e pare te fjales se perbere ate te
(tritn) ose te (trit). Mirepo del se asnjeri nga
shpjegimet e dhena per keto dy fjale nuk e kenaq me saktesi
perkthimin e dy epiteteve te Athines. Keshtu fjalori i M. A.
BAILLY me te drejte shkruan: ka te ngjare e lindur nga
187

deti, ose sipas te lashteve e lindur prane liqenit. Mirepo ky
shpjegim i fundit, i te lashteve nuk duhet te lidhet aspak, si e
thote fjalori i mesiperm me Athinen, sepse te lashtet nuk e
benin kete gabim pasi ata e dinin gjuhes pellazge, - me
perjashtim te disa te huajve, domethene jo greke, te cilet te
arsimuar dhe te rritur me greqishten, e kane shkruar dhe e kane
botuar ne kete gjuhe. Mirepo T (trito) e T
(tritogens) dhe (tritogeneia) nuk ka asnje lidhje
me: (tritn), tritnis) etj., sepse kjo eshte fjala
pellazge: trute , qe do te thote truri dhe prandaj
kompozita (tritogens) do te perkthehet si: e
lindur nga truri nje shprehje kjo qe perputhet me kuptimin e
deshiruar. Sa per fjalen (Pallas ados) edhe
ajo gjithashtu vjen nga pellazgjishtja : pall s = shpikes,
me imagjinate, qe koncepton, qe ka ide e prejardhur nga
folja pall konceptoj. Ende sot ne shqipen ndeshet shprehja e
188

zakonshme : te palli tani? = e kuptove? te ra ndermend
tani? Asnje nofke tjeter nuk i shkon me mire Athinase.
Louis Benloew jep nje konfirmim te paster per etimologjine
tone te (Pallas), kur thote (La Grce avant les Grecs,
bot. i Maisonneuve, Paris 1877, f. 177-78) ,
[] greket kane nderthurur dhe shkrire ne nje vend tipare
kaq te ndryshme per Athinen dhe traditat, te hazuara nga raca
te huaja qe lidhen me te dhe kane perfituar tipin e adhuruar te
qendrueshmerise, kurajes, te aftesise shpikese e prodhuese
dhe te pastertise virgjine, per te cilat hyjnesha e Athines eshte
shprehja e gjalle ose simbol[].



189

Domethenia e vertete etimologjike e
termit (pelargos) ose
(pelasgos) ose Argo ose Arya
Nga Robert dAngely
Perpara se te flasim si duhet per etrusket, per te cilet eshte
bere kaq fjale kohet e fundit, per shkak te veshtiresise qe ndesh
deshifrimi ose me teper perkthimi i gjuhes se tyre, eshte e
nevojshme te flitet se pari per prejardhjen e gjuhes dhe te
qyteterimit te Pellazgeve; pasi termat : pellazge, arias, etruske,
arbereshe etj., jane sinonime dhe shenojne ne fakt po ate
element rrenje me cilesime te ndryshme. Ne te vertete nuk
eshte puna per nje popull ose nje komb, por per nje grup te
madh popujsh, qe vijne po nga ajo race, e gjere primitive e cila
qe nga prejardhja e vete njeriut mbi toke e deri ne kohet
historike zinte dhe ze deri me sot, me gjithe Europen, nje pjese
gjithashtu te Perendimit aziatik dhe te Veriut te Afrikes. Me
190

gjithe kete shtrirje dhe rendesi te madhe te pellazgeve ne
lashtesi, si del vete nga shkrimet e te lashteve, dijetaret tane te
sotem , ngaqe gjithmone kane injoruar deri dhe domethenien e
perpikte etimologjike te fjales pellazge, nuk u kane dhene atyre
as rendesine, as shtrirjen qe u kane dhene njerezit e antikitetit.
Dijetari i njohur Max Mller madje ka e shtyre eshtjen teper
larg sepse ka guxuar te shprehe mendimin fantastik se:
egsistenca e Pellazgeve ka qene nje mit i antikitetit . Per te
qene kaq i prere dhe kategorik Max Mller pretendon se ka
dashur te shohe me qarte atje ku te lashtet , te gjithe te lashtet
paperjashtim, sipas tij kane gabuar, kur kane shkruar se gjithe
popujt e njohur qe ne antikitetit dhe qe ishin te races se bardhe
kane qene pellazge. Por te lashtet duke e njohur vete shume
mire kete kuptim etimologjik, nuk kane bere te njejtin gabim
dhe i kane konsideruar, e quajtur se ishin pellazge te gjithe
rrenjesit e Europes, qofshin te njohur si banoret rreth mesdheut,
191

qofshin te panjohur si banoret ne thellesi te veriut te kontinentit
ose (peiros) po njesoj te races te bardhe. Keshtu
Pellazg, (pelargos) ose (pelasgos), ne
kundershtim me te gjitha shpjegimet etimologjike qe kane
dashur ti japin deri me sot, duke u mbeshtetur mbi Spelunca =
shkemb, dhe ne shqipen banoret e shkembit, mbi
(pelagos) = det i brendeshem, mbi (pel) dhe (agos)
etj shpjegohet vetem me ane te gjuhes shqipe dhe do te
thote i lindur i bardheose nga race e bardhe. Nuk ka asnje
hije dyshimi se (pelargos) eshte nje term i perbere
pellazgjik ose shqip, i greqizuar ose i helenizuar shume me
vone. Duke e zberthyer vijme me lehtesi te forma e tije
primitive originale, mjafton qe te ndjekim nje metode me
etapa:
nga (pelargos) ne fillim heqim mbaresen greke .
Ajo qe mbetet: (pelarg), eshte transkriptimi grek i
192

pellazgjishtes ose i shqipes Piellarg primitive qe, ne gjuhes e
evoluar ose ne shqipen e sotme na jep :piell(b)ardh(), duke
qene b nje epenteme; nje mbarese toske , qe ne gegerishten
mund te bjere dhe g = dh e anasjelltas dh = g ose = (g = d)
duke patur gjithnje domethenien: i lindur i bardhe ose pinjoll
i bardhe.
Eshte si rregull qe IE dhe JE pellazge ose shqipe te beheshin
ne greqishten E dhe ne latinishten E; per shembull: PJEPER
ose PJEPUR = (pepon) po me ate kuptim PIERTH
= (perd), po me ate kuptim; MIEL =
(melg), une mjel; DHJES = (chez) po me ate kuptim;
PJEK = (pek) po me ate kuptim; PJERGULLE A
: PERGOLA: etj dhe PIELL = (pel), une pjell, nxjerr
ne drite, prodhoj (fryte) duke folur per pemet frutore; dielh =
( delos) dhe (adelios), (agelios) ose
(lios) = diell.
193

Forma primitive pellazgjike ose shqipe: PIELLARG ka
evoluar dhe ka dhene (kur greqishtja nisi te formohej mbi
bazen e fondit pellazg ose shqip, te plotesuar me ane te
shtesave te tjera te huaja) fjalen greke: (pelargos)
e cila me vone u be: (pelasgos) duke ndryshuar (r)
ne (s) , ashtu si te (tharros) = kuraje, guxim;
(arrn) = mashkull , (turrnos) = tirrenas ;
(purros) = i zjarrit etj qe jane bere: (tharsos) e
(thrasos) ; (arsn) (tursnos)
(pursos) etj




194

Gjuha pellazge, nj gjuh universale e
gjith racs s bardh
Nga Robert dAngely
Duhet mbajtur parasysh se gjuha qe flitej ne antikitet, zakonisht
kudo ne boten e njohur ishte gjuha pellazge nje gjuhe
universale e gjithe races se bardhe. Kur themi kudo ne boten e
njohur kemi parasysh nga Kostandinopoli ne Kerson, nga
Greqia, deri ne brigjet e Frances, nga Shqiperia ne Egjipt, nga
Danubi ne Rome dhe deri ne Sicili, e nga kolonat e Herkulit
(ngushtica e Gjiblartarit) deri ne Kaukaz. Te gjitha keto
perbejne nje te kaluar te madhe. Gjithe bota pertej saj perdorte
pellazgjishten ne mardheniet publike. Klasa sunduese, elita dhe
gjithe te shkolluarit ose me thjesht ata qe dinin te lexonin e te
shkruanin ishin dygjuhesh; ata dilin te flisnin pellazgjishten
dhe te lexonin e te shkruanin greqisht, popullesite me
prejardhje te vertete pellazge dhe te huajt e asimiluar, qe nuk
195

dinin shkrim ose pa arsim, dinin vetem pellazgjishten, si per te
folur, si per te shkruar, dhe shume kohe para se te formohej
greqishtja, mbasi te lashtet na bejne te njohur , se para
shkronjave kadmeje kishte qe prej shume kohesh
(Pelasgika grammata) shkronja pellazgjike; dhe se
fundi te huajt e vertete ata qe nuk ishin me prejardhje pellazge
dhe qe nuk kishin shume kohe ne Azine e Vogel, ne Greqi dhe
ne Itali, ishin dygjuhesh e madje trigjuhesh, nese nuk ishin te
asimiliuar e te perthithur nga masa pellazge; sipas kombesise
se tyre, ne familje, ne vatrat e tyre ata flisnin egjiptishten,
arabishten, aramaishten, persishten, armenishten, sanskritishten
hindustani ose prakrite, etj. Me vone aramaishtja e dialektit
siriak ishte gjithashtu gjuha e ifuteve te Palestines, te cilet pas
kthimit te tyre nga roberia ne Babiloni e kishin zevendesuar per
hebraishten, gjuha e tyre e vertete kombetare, te cilen po e
ringjallin sot ne Izrael. Te gjithe keta te huaj ishin te detyruar
196

te dinin gjithashtu ne te njejten kohe bashke me gjuhen e vet
kombetare perkatese edhe pellazgjishten per te cilen kishin
nevose per mardheniet e perditeshme publike; dhe sa per ata qe
donin te arsimoheshin, ata mesonin atehere greqishten si gjuhe
te trete. Po te mos kishte rene zjarri ne epoken e kalifit Omar
qe dogji bibloteken e famshme te Aleksandrise me sasine e
pamate te veprave te shkruara ne shume gjuhe, kryesisht ne
pellazgjishten, po te mos kishte ndodhur fshirja sistematike (
gjate shekujve VI, VII, VIII, IX, X dhe XI te eres sone,
periudhe e veante e krizes se mprehte te papairusit) nga te
gjitha anet e shkrimeve pellazge ose etruske dhe shume te
tjerave greqisht, latinisht, sepse keshtu siguronin fletet qe u
nevojiteshin dhe u mungonin autorete te rinj, eshte e sigurte qe
sot nuk do te na mungonin dokumente te te gjitha llojeve ne
gjuhes pellazge ose etruske dhe nuk do te kishte vend per
ekzistencen e enigmave gjuhesore qe na shtrohen sot perpara.
197

Sido qe te kete qene ne perseri mund te quhemi me fat
sepse, me gjithe mungesen e ketyre dokumenteve te
shkruara, kemi te pakten kenaqesine qe mund te studiojme
kete gjuhe shume te lashte universale, ne trajten me te
gjalle qe na eshte transmetuar e perpikte dhe e plote ne
formen e gjuhes se sotme shqipe.
Bota e sotme e diturise, ashtu si kane bere paraardhesit dhe si
do te bejne pa dyshim pasardhesit, ka adhuruar me te drejte
gjuhen greke per gjithka qe lidhet me morfologjine e
formimin e tipave te saj, te fjaleve te prejardhura e te pabera.
Ne do te benim gabim ta kundershtonim e aq me keq ta
luftonim nje ndjenje te tille spontane, te shkaktuar pa dyshim
nga nje mendim i perligjur lidhur me cilesite e greqishtes se
lashte. Megjithate rrethanat nuk na lene qe ta humbim rastin e
pershtateshem, qe na paraqitet per te cituar me te drejte
proverbin ose thenien greke : ,
198

! qe ne do ta perkthejme ne menyre te
lire per lexuesit; Por zoteri i dashur, ai qe ha fasule, fasule
flet ! domethene te gjithe dijetaret, qe deri me sot kane pasur
perpara vetem greqishten dhe cilesite e saj. Por do te shtonim
ne, po te kishin ditur shqipen po aq mire atehere, ata do te
kishin mundur te krahasonin kopjen, domethene
greqishten, me shqipen qe eshte origjinali ose modeli. Dhe
gjithe bota e di se ne parim modeli e kapercen kopjen. Qe ketej
del se rregullsia gramatikore : eufonia, renia, kontraktimi,
ndryshimi i bashketingelloreve, zevedesimi, aferezat ose
sinkopat, lakimet dy gjinite reale ne vend te tri, mashkullore e
femerore njejes, asnjanes ne shumes, rrokjet ift e tek, nje
larmi e perligjur e sintakses se emrit me mbiemrin, ngjashmeria
e zgjedhimit pellazg me te greqishtes, perdorimi i se shkuares
se caktuar dhe te pacaktuar jo njesoj (si ne anglishten),
ekzistenca e (euktik) dhe e koheve te paparashikuara,
199

mungesa e foljeve me drejtim ose me kundrine te drejte ne
gjinore qe eshte me logjike etj., etj, prejardhja pellazge eshte
kopjuar nga greqishtja. Sa per fjalet e perbera pellazge, ato i
lene pas kompozitat e ngjashme greke, jane me te shumta ne
numer dhe formimi i tyre eshte me i goditur.









200

Albanologt austriak zbulojn nj
libr shqip para Buzukut
Profesort Stefan Schumacher dhe Joachim Matzinger nga
Akademia e Shkencave Austriake kan arritur t zbulojn nj
dokument q mendohet t'i prkas shekullit t XIV, ku
shkruhet nj shqipe me grma latine. Dy profesort n studimin
e tyre kan arritur n prfundimin se nj pjes e gjuhve si
latinisht, gjermanisht dhe thuajse pjesa m e madhe e gjuhve
t Ballkanit, kan element t rndsishm t gjuhs shqipe.
Jan prsri ata, austriakt, t dashuruarit e prjetshm me
shqipen, q kt radh na befasojn me nj tjetr zbulim. Bhet
fjal pr nj dokument q mund t hedh drit pr shkrimin m
t hershm t gjuhs shqipe. Profesort Stefan Schumacher dhe
Joachim Matzinger nga Akademia e Shkencave Austriake kan
arritur t zbulojn nj dokument q mendohet t'i prkas
shekullit t XIV, ku shkruhet nj shqipe me grma
201

latine.Studimi ka si qllim zbulimin e ndikimit t gjuhs shqipe
n t gjith gjuht e rajonit, por edhe n gjuht e vdekura. Dy
profesort n studimin e tyre kan arritur n prfundimin se nj
pjes e gjuhve si latinisht, gjermanisht dhe thuajse pjesa m e
madhe e gjuhve t Ballkanit, kan element t rndsishm t
gjuhs shqipe. Fakti se nj pjes e foljeve kryesore t shqipes
gjenden n kto gjuh, e vrteton m s miri kt gj. Dy
profesort kan paraqitur fletn e nj libri t Bibls q
dokumenton gjuhn shqipe t shkruar n fillim t shekullit t
XVI. Nse do t vrtetohet origjinaliteti i ktij dokumenti,
ather kemi t bjm me nj libr m t hershm se "Meshari"
i cili daton n mes t shekullit t XVI.
Zbulimi
Nuk dihet nse kemi t bjm me nj zbulim t mirfillt
shkencor apo jo. Dokumenti q publikohet n web-in zyrtar t
Akademis s Shkencave t Austris pretendon se bhet fjal
202

pr shqipe t shkruar rreth shekullit XIV. Prcaktimi m i sakt
i dats do t shrbente pr t vrtetuar nse "Meshari" i Gjon
Buzukut sht i pari libr i shkuar n shqip apo m n fund
gjuhsia ka arritur t gjej dokumente t tjer q e vrtetojn
kt gj. N foto jepet fleta e nj libri fetar, i shkruar n italisht
dhe n shqip.
"Scala I. Ligierata VI. Si e krijoi 3ot$ne Adamne et Evene.
T paret tan print", q kuptohet. "Ligjrta e VI. Si e
krijoi Zoti Adamin dhe Evn, prindrit tan t par".
N gjurmt e Joklit
Dy profesort austriak kan prdorur materialet dhe
dokumentet e themeluesit t shkencs s Albanologjis, Norber
Jokl. Jokl ka lindur n 25 shkurt 1887 dhe sht vrar nga
nazistt n maj 1942. Edhe pse me nj formim juridik, Jokl iu
prkushtua gjuhsis dhe kryesisht studioi gjuht indo-
evropiane, gjuht sllave dhe gjuht romane. Nj vmendje t
203

veant i ka kushtuar gjuhs shqipe. N moshn 30-vjeare
msoi gjuhn shqipe. sht autor i librave "Studime mbi
etimologjin dhe fjalformimin e shqipes" dhe "Krkime
gjuhsore - kulturore historike nga fusha e shqipes".
Dokumentet e hershme t shqipes
Deri m sot tre cilsohen si dokumentet m t hershme t
shqipes. Edhe pse gjith gjuhtart pranojn se shqipja duhet t
jet shkruar shum koh m par, dokumenti i par q e
dshmon kt sht "Formula e pagzimit", e shkruar nga
kryepeshkopi i Durrsit, Pal ngjelli, gjat nj vizite n
dioqezn e Matit n 8 nntor 1462. Dokumenti i dyt sht
fjalori i Von Harfit, i vitit 1497. Dokumenti q prmban nj
numr fjalsh dhe shprehjesh q i duheshin udhtarit gjerman
gjat kalimit t tij n Shqipri n Durrs dhe n Ulqin. T s
njjts rndsi, gjuhtart rendisin dhe "Perikopeja e Ungjillit
t Pashks". Nj dokument i shkruar n greqisht, q mendohet
204

se i prket shekullit XV ose fillimit t shekullit XVI. Ky
dokument prbhet nga 2 pjes t vogla Bible n gjuhn
shqipe, q u gjetn n nj dorshkrim greqisht t shekullit XIV.
Por si dokumenti m i rndsishm deri m sot mbahet
"Meshari" i Gjon Buzukut, i pari libr n gjuhn shqipe.
"Meshari" i prket vitit 1555. Por t gjith studiuesit jan t nj
mendimi kur flasin pr dokumentet m t hershme. Kt e
dshmon dhe Arqipeshkvi francez i Tivarit me emrin Brokard,
q ka udhtuar n Shqipri. N nj relacion latinisht t vitit
1332, ai shkruan: "Sado q shqiptart kan nj gjuh fare t
ndryshme nga gjuha latine, prap ata kan n prdorim edhe n
tr librat e tyre shkronjn latine". Nj gj mund t thuhet me
siguri: Nse dokumentet shqipe ekzistojn, zbulimin e tyre
mbetet ta presim gjithmon nga t huajt.
Formula e Pagzimit 1462
205

Dokumenti i par i vrtetuar i shqipes i prket dats 8 nntor
1462. sht shkruar nga Kryepeshkopi i Durrsit, Pal ngjelli,
gjat nj vizite n dioqezn e Matit. Duke par mangsit n
ushtrimin e fes, Pal ngjelli lshon nj qarkore latinisht, ku
lejon q n koh lufte fmijt t pagzoheshin n shqip.
Formula sht: "Un t pagzonj pr'emen't Atit e t'birit e
t'shpirtit shenjt" shqip .
Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497)
Jan 26 fjal shqip, 8 shprehje dhe numrat nga 1 deri 10 dhe
100 e 1000. Fjalori modest i udhtarit Arnold Fon Harfit ka nj
rndsi t madhe pr gjuhn shqipe, duke qen sht i pari
dokument i shprehjeve dhe numrave. Fjalori sht zbuluar n
vitin 1860, Fon Harvi udhtoi n Durrs dhe n Ulqin.
"Meshari" i Buzukut 1555
sht i pari libr i gjuhs shqipe q sht gjendur deri m sot.
"Meshari" prbhej nga 110 flet ose 220 faqe. Origjinali i
206

librit q ka arritur t gjendet prbhet nga 94 flet. Libri sht
kishtar dhe sht shkruar n gjuhn latine, ka 154 000 fjal.
sht n dialekt verior dhe origjinali gjendet n Arkivat e
Vatikanit.
Marr nga Gazeta Tirana Observer









207

Fjala shqipe Gur dokumentohet n tekstet
biblike n nj lashtsi marramndse,
prpara 29 shekujve
Nga Moikom Zeqo
Filologt dhe studjuesit e ndryshm kan treguar se n tekstet
m t vjetra t njerzimit mund t gjesh thrrmija filologjike
prej ari t gjuhs shqipe. Nj tronditje e madhe n botn
shkencore qe zbrthimi i shkrimit linear B t Krets nga M.
Ventris, n disa tabela bronxi t para 37 shekujve ku
gjndeshin dhe emra ilir q korespondonin me antroponimin
ilire si emra t till Dasi, Gent etj. Kto emra ilir jan
ngjallur m von por shpesh etimologia e tyre ka mbetur e
pazbrthyer. N veprat madhshtore t Homerit sidomos tek
Odiseja (vargjet 500, 501, 507), prmndet edhe nj
dyfjalsh si: Gyraien Petren, q zbrthehet si Gurin e
gurt. N eposin e Homerit tregohet se si heroi Ajaks mbas
rnies s Trojs udhtonte n det dhe arriti tek nj ishull i
208

quajtur Guras Petras. Aty Ajaksin , hyu i detrave Poseidoni
e goditi me trifurk, nj pjes e ishullit u zhyt nga goditja, duke
marr me vete n thellsi edhe udhtarin e kobshm. N fakt ky
subjekt lidhet me nj ishull t kultizuar mes detit me emrin
Guras Petras,q do t thot Guri gur sht nj emrtim i
dyfisht . Sipas filologut patriarkut Spiro Konds, emri i
mparshm i ishullit ka qn Gur, nj emr prpara grekrve
t vjetr, kshtu m pas detart grek t vjetr e kan quajtur
ishullin Guras Petras duke br kshtu nj tautologji dhe
ky emrtim i strlasht helenik ruan prjetsisht emrin shum
m t strvjetr ilir Gur,q sht shum prpara epeve t
Homerit si emrtim. N se pranojm q Homeri ka ekzistuar n
shekullin e VII para ers son athere duhet t themi se fjala
Gur prdorur nga pellazgt, nga ilirt dhe q sht akoma
edhe sot nj fjal esenciale e gjuhs shqipe, dokumentohet si
fjala m e hershme e gjuhs son n nj monumnt letrar
209

madhshtor t njrzimit si sht krijimtaria homerike. Edhe
m von autor t tjer si poeti i madh grek Arkiloku
prmndet dyfjalshi tautologjik iliro-grek n formn Gurai
petras. N 1920 n grmimet arkeologjike t bra n Dodon
u zbulua dhe nj tabel bronxi me emr njriu Guras. Ky emr
ilir gjendet si toponim edhe n Kret, n Kylkad dhe Tesali.
Historiani antik Arriani, n librin e tij kushtuar Aleksandrit t
madh (4,23) thot se:Aleksandri marshoi nprmjet nj
vndi t quajtur Guraioi, ku kishte dhe nj lum me t
njjtin emr, gjat fushats s Aleksandrit t madh n Indi.
Duke studiuar me kujdes Bibln e Shenjt, kemi gjetur papritur
nj dshmi unike gati dy shekuj m t vjetr se sa tekstet e
Homerit ku prmendet fjala ilire shqipe Gur. Vendndodhja
e ksaj dshmie sht n:Libri i dyt i Mbretrve (9,27).
Aty tregohet episodi sesi Jehu bri kryengritje dhe vrau
Akzarin, duke u br vet mbret i Judes dhe Izraelit. Un
210

konsultova disa tekste t botimeve t Bibls s Shenjt n
gjuhn shqipe. N Bibln e Shenjt (Diodadi i ri) prkthim i
vitit 1991, 1994 shtypur n Brindisi n vitin 1995 n faqen 424
thuhet: Dhe e gjuajtn (Akazian) n t prpjetn e Gurit q
sht afr Iblehamit. N versionin e Bibls s Shenjt
shtypur n Jongloed, viti 1993 n faqen 398, prkthimi shqip
sht : pran vndit ku rruga sht drejt Gurit e kthen pr
n drejtim t Jiblamit. N versionin e Bibls s Shenjt n
shqip botuar nga nga The Albanian Bible Society Firence
1995 faqe 722 thuhet: E gjuajtn n t prpjetn e Gurit q
sht afr Iblemit. T trheq vmndjen se ndrsa pr
toponimin Ibleam shqiproht edhe n formn Jiblam, os
Iblami, n t gjitha rastet e msiperme, toponimi i vndit i
quajtur Guri jepet korrekt. Pr ta konkretizuar vrtetsin e
toponimit Gur pash variantt e Biblave n greqisht dhe
latinisht, kur n t dy rastet ky toponim sht n formn
211

Gur. N Holy Bible, n International version, botuar
nga International Bible Society, n 1984 n faqen 267
pasazhi on the way up to Gur near Ibleam N La Bible,
Nouvelle edition revue Paris, (prkthim nga origjinali
hebraisht dhe greqisht)n faqn 440 thuhet : la monte de
Gour prs Yivleim. Pra del qart se n variantet e dy
gjuhve kryesore t njrzimit t Biblave t autorizuara n
anglisht dhe frngjisht toponinimi quhet konkretisht Gur.
Vrtetohet kshtu q fjala shqipe gur sht prcjell si toponom
dhe ka mbtur e fiksuar n :Librin e dyt t mbretrve q
dihet sht shkruar n shekullin e IX prpara Krishtit. Madje
saktsia e prmendjes s toponimit Gur mund t arrihet deri
n kronologjin e vitit kur ka ndodhur ngjarja e rebelimit t
Jehut, i cili vrau Akazin. Kjo ngjarje ka ndodhur n vitin 841
prpara Krishtit. Mbas ksaj vrasje Jehu u b mbret i Judes
dhe Izraelit n vitet 841- 814 prpara Krishtit. Duke par
212

prkthimin madhshtor n gjuhn shqipe Beslidhja e vjetr
dhe Beslidhja e re nga Dom Simon Filipaj, botuar m 1994,
n Ferizaj q sht kryevepr filologjike e shqiprimeve shqipe
n t gjitha kohrat, n faqn 448 n postshnimin nr 27 jepet
nj shpjegim gjeografik i vndit ku Jehu vrau Akazian. Kshtu
Ibleami quhet sot Tel Belame dhe sht n jug t Jeninit, gati
dhjet km n jug t Jezrahelit n rrugn drejt Jeruzalemit. Kjo
do t thot q edhe vndi i quajtur Gur nuk sht shum larg
Qytetit t shenjt Jeruzalem. Do t ishte nj krkim i frytshm
pr t par nse ka mbijetuar toponimi Gur apo sht
ndryshuar. Ajo q sht esencialisht e rndsishme pr ne
shqiptart sht se fjala shqipe Gur dokumentohet n
tekstet biblike n nj lashtsi marramendse, prpara 29
shekujv pra perpara 2900 vjetve. Kjo sht dshmia m e
vjetr e nj fjale n gjuhn shqipe deri m sot. Nuk sht aspak
nj zbulim i thjesht dhe pr t nuk mund t kt m asnj lloj
213

skepticismi. Miku im Petro Zheji n librin e tij Shqipja Dhe
Sanskritishtja botuar m 1996 flet gjersisht pr fjaln
Gur dhe e quan nj nga fjalt m t lashta t njrzimit, nj
fjal operatore q ka ndikuar n shum gjuh t bots, q
gjendt n sanskrishten n formn Giri apo n latinishtn
Gravis (i rnd) n sllavisht Gora (mal) Granica
(kufi),apo n gjermanishten Gral (guri i shenjt), n
greqishten Aguridhe (rrush i pabr, i fort si gur). Madje
Petro Zheji krijon ekuacione etimologjike q kan n thelb
fjaln Gur, edhe tek emri i Gorgons (shikimi i t cils
kthn gjithka n gur), madje ka zbuluar se varri i Timurlenit
n Samarkand quhet Gur i - mir. Sipas Zhejit fjala
Gur shtrihet q nga India e vjetr dhe e largt deri n skajet
m verior t europs. Kjo sht nj fjal q e kan patur
pellazgt q e kan trashguar ilirt dhe q sht akoma nj
fjal e gjall vetm tek nj popull n bot, vetm tek ne
214

shqiptart. Madje fjala Gur, fjal njrrokshe hyn tek fjalt
e para t njrzimit dhe me konceptin e gurit lidhet dhe
subjekti kozmogonik apo miti i Deuklaonit dhe t gruas s tij
Pyrras q mbijetuan mbas nj katastrofe dhe pr t krijuar
njrzimin hodhn pas shpine eshtrat e toks, q jan gurt.
Nga gurt q hodhi burri lindn burra, dhe nga gurt q hodhi
gruaja lindn gra. Ky koncept q jeta del nga guri ka mbijetuar
tek miti i hyjnis Mithra , q gjoja ka dal nga brndsia e nj
shkmbi (Petra Genetri).
Interesante sht q n kryeveprn poetike t poetit t madh
romak Lukani (shek.I-r pas Krishtit) t quajtur Farsala libri i
VI po tregohet beteja historike n qytetin e Durrsit midis
Cesarit dhe Pompeut, prmendet n nj varg edhe emri i
shkmbit t madh i quajtur sot shkmbi i Kavajs . Lukani
thot shprehimisht q banori taulant e quan Petra. N fakt
Petra sht greqzimi i toponimit Gur. Kaq e vrtet
215

sht kjo sa q n dokumentet mesjetare prmendet kisha e
Shn Kollit (Nikolls) e Gurit q m von n gojn e
shqiptarve ka vn emrin e fshatit Shkallnur (Shn Kolli i
gurit = Shkallnur). Kjo do t thot q emri Gur i ktij
shkmbi n jug t qytetit t strlasht t Durrsit ka mbijetuar
n t gjitha kohrat pamvarsisht nga kronikant latin apo
grek q kan prdorur fjal t ndryshme ose emra t tjer pr
kt shkmb t madh, sht trashguar emri fillestar nga
thellsit e kohrave. Madje edhe emri i ishullit t Sazanit
pran Karaburunit lidhet me latinishtn vulgare Saso , q do
t thot Gur. Kjo do t thot q n hershmri ishulli i
Sazanit sht quajtur ishulli Gur. Ky fakt ndrlidh ishullin e
Shqipris me at subjektin homerik t Guras Petras, q
kemi folur m sipr. sht e njejta llogjik emrtimi ku pr
parsi ka emri i strvjetr Gur . Si u shpreha m sipr fjala
216

shqipe Gur sht emblema m e vjetr gjuhsore e gjuhs
shqipe n t gjitha kohrat.










217

Idealet kombtare dhe linguistika:
rindrtimi i gjuhs shqipe
Nj rast interesant sht relacioni q lidh studimet gjuhsore t
autorve italo shqiptar dhe formimeve t idealeve kombtare.
N veanti ngjashmria e gjuhs s pellazgve t lasht me
gjuhn greke dhe latine sht prdorur nga autort arbresh
pr t vrtetuar autonomin dhe lashtsin e gjuhs shqipe.
Midis autorve kryesor q bn skemn interpretuese t
historis s gjuhsis dhe kulturs s shqiptarve dhe
frymzoi intelektualt e rilindjes kombtare sht Nicol
Chetta (1741-1803) q n librin e tij: Tesoro di notizie su d
macedoni rindrton historin e indentitetit t shqiptarve
nprmjet krahasimit midis dokeve dhe zakoneve dhe gjuhs s
shqiptarve me popullsi t tjera (maqedonasit) dhe i
konsideronte si paraardhsit e ktyre popujve. Pr sa i prket
gjuhs provat dhe elementt q egzaminohen, synojn t
218

rindrtojn origjinn e gjuhs shqipe si nj gjuh komplet e
ndar nga gjuha greke dhe latine. Implikime t forta
ideologjike dalin edhe nga shkrimet e studiozve italo shqiptar
t shekullit XIX, n t cilt idealet kombtare influencojn n
mnyr deizive trajtimin dhe interpretimin e fakteve
gjuhsore. N fakt kta autor synojn t japin nj identitet
historik dhe gjuhsor shqipes dhe t demonstrojn
indipendencn dhe rndesin fillestare dhe t vrtetojn
npmjet provave gjuhsore veantin dhe lashtsin e gjuhs
dhe si rrjedhoj t popullit shqiptar. Edhe nj shtje praktike
si sht ajo e shkrimit (grafis) sht br n funksion t
nevojave t nj politike gjuhsore kombtare. Autort
arbresh vazhduan t prdornin mnyra analizimi t teorive q
i prkasin tradits iluministe, si sht raporti midis gjenis dhe
gjuhs, dhe sidomos gjenis kombtare. Pr shembull
Vincenzo Dorsa (1823 1855) i referohet jo vetm leteraturs
219

shkencore pr gjuhn shqipe ( jan cituar Hahn, Bopp,
Fallemayer, Stier etj) por edhe trazhgimis s Giambattista
Vico (1668 -1744) si dhe autorve t tjer t shekullit t XVIII.
[] t vihet n qndr t vmndjes lashtsia para Homerike e
gjuhs shqipe duke e krahasuar me gjuhn greke dhe latine.
Autoritetet m n z t ksaj fushe sidomos Malte-Brun, Court
de Gbelin, Mazocchi, do t jen nj ndihm pr ne pr t
ndjekur n disa pika ngjashmrin me gjuh e tjera
indoeuropjane e semite q rrjedhin n origjin nga nj gjuh e
prbashkt. Do t ndjekim zhvillimin e fjalve t udhhequr
nga t njjtata ligje nga t cilat zhvillohen idet duke i br
thirrje msimeve t mjeshtrit Vico[] doshta kemi rastin t
bjm historin ideale t gjuhs shqipe. [] (faqe.8-10)
Duke marr n analiz teorin q gjuha shqipe sht vazhdimi i
gjuh s pellazgve t lasht, Dorsa krkon t provoj nj lidhje

220

gjeanologjike t veant t gjuhs shqipe me greqishten e
vjetr dhe gjuht e italis. Edhe autor t tjer italo shqiptar e
mbshtetn kt lidhje, n veanti Jeronim De Rada. Ideja q
gjuha pellazge ishte nj gjuh q kishte influencuar gjuht
antike t Greqis dhe kishte nj lidhje me gjuhn persiane e
ndeshim edhe tek veprat Carlo Cattaneo. I njjti kuadr
karakterizon Saggio di grammatologia comparata sulla lingua
albanese i autorit Demetrio Camarda. Tek Camarda aseti i
krahasimit konfermohet nga njohja e letteraturs gjermane mbi
kt shtje (Bopp, Shleicher, Curtius) e cila krkon t
demonstroj nj mardhnie ngjashmrie midis greqishtes s
vjetr dhe shqipes qoft me krahasimin gramatikal qoft me
rikostruimin etimologjik t fjalve.



221

Fjal q rrjedhin nga pellazgjiko shqipja.
N vitin 1975 instituti i gjuhve t Suedis botoi librin
Webster's New Twentieth Century Dictionary, Unabridged
Second Edition, De Luxe Color, William Collins and World
Publishing Co., Inc. N kt libr sht paraqitur pema e
gjuhve indo-europiane. Sipas ksaj peme gjuha shqipe sht
gjuha m e vjetr. N vijim po japim disa fjal t cilat rrjedhin
nga gjuha pellasgjiko shqipe.
222






Gjuha pellazge


Shqip

Afrdita Afr dita
Agora Asht gur
223

Athina A thina /
thena

Bylis Pylli
Dea Dhea (Dheja,
Dheu)

Demetr Dhe motr
Efesi sht veshi
Eskili E shkeli
Hera Era
Itaka I thaka
Cassandra Qes andrr
Lisus Lis
224

Mallakastra

Mal kashtr
Menelau Me ne leu
Mikena Mik kena
Pegas Pe gja (gj)
Penelope pene lypi
Persefoni Prse von
Perseu Prse
Pirro Pi rro(j)
Poseidon Po, se i don
Priam Prij jam / I
225

par jam
Salamis Sa lam
Detis Deti
Thesalia Thesa li-ni
Tirant T rndt






226































Arkivi i blogut 2009