7.0.

HIDORENERGIJA
Hidroenergija odnosno energija vode je jedan od
najznaajnijih obnovljivih izvora energije prevenstveno
zbog svoje konkurentnosti sa fosilnim gorivima i
nuklearnoj energiji.
Suneva energija dopire do Zemljine povrine izazivajui
isparavanje vode, zemljita i biljaka, ime se uzrokuje
podizanje vode: posljedica je energija poloaja vode
(potencijalna) i energija kretanja vode (kinetika).
Energija poloaja vode je poetni oblik energije vode u
prirodi koji se moe iskoristiti u tehnikim sistemima za
pretvaranje.
Termin hidroenergija je najee ogranien stvaranjem
snage dobijene na osovini, usljed pada vode.
Tada se ta snaga koristi direktno za mehanike svrhe ili
veoma esto za proizvodnju elektrine energije.
Osnovni nain upotrebe je: pretvaranje energije
poloaja vode (potencijalna u akumulacijama) i kinetike
energije vode (protone) u mehaniku energiju proticanjem
kroz vodene turbine, a zatim najee u elektrinu u
generatorima.
Proizvedena mehanika energija pokree generator koji
je povezan sa osovinom turbine.
Snaga dobijena na ovaj nain je data:
Snaga= W.Q.H. wati
gdje je
W= specifina teina vode, N/m3
Q= stopa protoka vode, m3/sek
H= visina pada, mtr
= efikasnost pretvaranja potencijalne energije u
7.1. Hidroenergija kroz istoriju
Voda je najrasprostranjenija tvar u prirodi, najvitalniji
izvor za ovjeanstvo i osnovni uslov za opstanak svih ivih
bia na planeti.
Ljudsko tijelo moe da izdri nekoliko sedmica bez
hrane ali bez vode moe samo nekoliko dana.
Poznato je da je oko tri etvrtine povrine na Zemlji
prekriveno vodom i procjenjuje se da je ukupna koliina
vode na zemaljskoj kugli oko 1,4 milijarde km
3
(1,4 x 10
21
litara).
Prvi put se iskoritavanje energije vode spominje ak
prije 2000 godina u staroj Grkoj i Egiptu, gdje su vodeni
tokovi bili povezani sa mlinskim kamenom da bi samljeni
ito.
Kasnije ti isti vodeni tokovi su bili povezani sa
osnovnom opremom kao to su strug, testere i razboj da bi
se proizvodio namjetaj i tkanine.
7.1. Hidroenergija kroz istoriju
Vodena snaga je otvorila novu eru 1876. godine, kada
je u Bavarskoj izgraena prva hidroelektrana na svijetu a
sluila je za snabdijevanje elektrinom energijom dvorac
velikaa, koji se nalazio u blizini.
Prvu pravu hidroelektranu je izgradio Amerikanac
Forbes na Nijagarinim vodopadima, i ona je putena u
pogon 1895. godine ali je grad Buffalo elektrinu energiju iz
te elektrane dobio poetkom 1896 godine kada je izgraen
dalekovod.
Koritenje hidroenergetskog potencijala u BiH poinje
1899. godine kada je izgraena prva hidroelektrana (HE)
Elektrobosna" na rijeci Plivi snage 7 MW, tada najvea u
Evropi.
Koritenje hidroenergije ima svoja ogranienja tj.
hidroenergija se ne moe koristiti jednakim intenzitetom
cijele godine.
7.2. Procesi u prirodi
7.2.1. Padavine
Padavine mogu da se definiu kao ukupna kondenzacija
vlage koja dopire do zemljine povrine u bilo kojem obliku.
Tu se podrazumijevaju svi oblici kie, leda, snijega, grada
ili susnjeice.
Da bi dolo do formiranja padavine, moraju se ispuniti
sljedei uslovi:
Mora postojati dovoljan izvor vlage
Vazduh sa vodenom parom se mora kondenzovati u
kapljice vode
Kapljice vode moraju dovoljno narasti da bi mogle
padati na zemlju.
Padavine se mjere u centimetrima vode za odreenu zonu
i tokom odreenog perioda (najee jedna godina).
7.2.2. Isparavanje
Pod isparavanjem podrazumijevamo pretvaranje vode
iz tenog ili vrstog stanja u gasovito i njegovu difuziju u
atmosferu. Inae se isparavanje smatra jednim od kljunih
procesa u hidrolokom ciklusu.
Da bi dolo do isparavanja potrebno je da se ispune
odreeni uslovi:
Da ima dovoljno vlage
Da postoji izvor toplotne energije
Da je ostvarena razlika u vlanosti izmeu povrine
sa koje voda isparava i atmosfere
Proces isparavanja
7.2.3. Podzemne vode
Podzemne vode su sve vode koje se nalaze ispod
povrine terena u ma kom vidu i ma kom agregatnom
stanju.
Ova voda moe biti slobodna ili gravitaciona tj. vezana
za estice stijena kao kapilarna, opnena, higroskopna.
Podzemna voda moe biti kao tena, vrsta u vidu leda
i gasovita u vidu vodene pare.
U Zemljinoj kori podzemna voda moe se nai u tenom
stanju i do 14 km dubine.
Podzemna voda je znaajna za vodosnabdevanje
stanovnitva.
Poslednjih godina podzemne vode se sve vie
zagauju. Takoe podzemne vode rastvaraju materije
(minerale) od kojih se sastoji zemljina kora.
7.2.4. Povrinski procesi
Ova vrsta procesa podrazumijeva sve padavine koje
dospijevaju na povrinu zemlje, preraspodjeljuju se i kreu
se prema okeanima.
Dio ovih padavina koje otiu po povrini ili podzemnim
putem do vodotoka naziva se oticanje ili oticaj.
Oticaj stie do povrinskih voda, bilo da se radi o jezeru
ili rijeci, povrinsikm ili podzemnim putem.
7.3. Turbine
Maine na hidraulini pogon koje troenjem energije
vodenih tokova, proizvode rotaciju mehanikim radom
nazivaju se turbinama.
Poetak rada, razliitih tipova turbina koje se trenutno
koriste, se razlikuje prema obliku energije koju koriste za
pokretanje.
Najea podjela turbina je, prema njihovim osobinama:
1. Prema nainu pretvaranja vodene energije:
akcijske ( Peltonova i Bankijeva)
reakcijske (Frensisova i Kaplanova)
2. Prema smijeru toka vode:
radialne (Fransisova),
aksialne (Kaplanova),
diagonalne,
tangencialne (Peltonova);
7.2. Procesi u prirodi
3. Prema poziciji osovine:
vertikalne
horizontalne
kose
Osim ove podjele, izbor turbine zavisi i od mnogo drugih
razliitih kriterija kao to je nain odravanja, troak i
osjetljivost turbine, pa sve do materijala od kojih je
napravljena.
Dij V ij ij bi i i t bi
7.3.1. Peltonova turbina
Peltonova turbina je turbina slobodnog protoka (mlaza).
Ovu turbinu je konstruisao Amerikanac Lester Allan
Pelton 1878. godine.
Obino se proizvodi sa jednom ili vie mlaznica a s
obzirom da je to impulsna maina, radi na principu drugog
Njutnovog zakona, pretvarajui energiju iz mlaza ili fluida.
Potencijalna energija vode postaje kinetika energija
kroz ubrizga i kontrolnu iglu koja upravlja i dovodi vodeni
mlaz na lopatice pokretnog toka.
One rade usljed aproksimativnog atmosferskog
pritiska.
Prema tome, nia granica neto visine, H, je pogoena
pod uticajem mlaza na lopatice na pokretni toak.
U Paltonovim turbinama koje su opremljene sa
ubrizgavaima i pokretnim tokovima velikog prenika,
neophodno je daleko kompleksnije razumijevanje
Peltonova turbina
7.3.2. Francisove turbine
Primjenu Francisovih turbina karatkerie veliki stepen
iskoristivosti kapacitetana naroito u malim elektranama
gdje se raspon djelovanja kree od 3 do 150 mtr visine i
100 ltr/s protoka vode.
Kod ovog tipa turbina, provodni dio s lopaticama
okruuje toak. Francisova turbina u svom provodnom
dijelu samo djelimino pretvara potencijalnu energiju u
kinetiku tako da sa odreenim nadpritiskom dospijeva u
obrtno kolo (toak) i njemu predaje svoju energiju.
Francisova turbina se najee
ugrauje u hidroelektrane na
planinskim i nizinskim rijekama.
7.3.3. Kaplanova (propelerna) turbina
Ovu turbinu je konstruisao eh Kaplan u Brnu 1912.
godine.
Kaplanove turbine se ugrauju u hidroelektrane iji
padovi vodenih tokova iznose oko 70 mtr.
Kod ove vrste turbina razlikuju se tri osnovna elementa:
protoni trakt, obrtno Kaplanovo kolo i ureaji za regulaciju.
Osnovna razlika Kaplanove turbine u odnosu na ve
navedene turbine je u obrnom kolu.
Kaplanovo obrtno kolo se sastoji od turbinske glave na
kojoj su ugraene lopatice koje se pomijeraju oko svoje
osovine na jednu i drugu stranu, ime se poveava i
smanjuje presjek protoka.
Ono to je karakteristino za pokretanje lopatica
obrtnog kola je da sinhronizovano otvaraju i zatvaraju sa
lopaticama sprovodnog kola.
Kaplanova turbina
7.4. Hidroelektrane 7.4.1. Izraunavanje snage hidroelektrane
Voda prilikom svog toka posjeduje tri oblika energije;
kinetiku energiju usljed svoje brzine, energiju pritiska zbog
svog pritiska i potencijalnu energiju usljed svoje visine.
Kinetika energija = , Nm/kg vode
Energija pritiska = , Nm/kg vode
Potencijalna energije = , Nm/kg vode.
gdje je
V = brzina toka u m/s
p = pritisak u N/m
2
= gustina vode kg/m3
H= visina nivoa vode
7.5. Tipovi hidroelektrana
Postoje tri osnovne vrste hidroelektrana:
1. protone (Run-of-river plant),
2. akumulacione (Storage hydroelectric plant) i
3. reverzibilne (Pumped-storage Plants) hidroelektrane.
Po definiciji protone hidroelektrane su one koje
iskoritavaju prirodni protok vode odnosno nemaju uzvodnu
akumulaciju ili se njihova akumulacija moe isprazniti za
manje od dva sata rada kod nazivne snage.
To znai da se kinetika energija vode koristi skoro
direktno za pokretanje turbina.
Takve hidroelektrane je najjednostavnije izvesti, ali
veoma zavise o trenutnom protoku vode.
7.5.1. Protone hidroelektrane
Princip rada protone hidroelektrane
7.5.2. Akumulacione hidroelektrane
Akumulacione hidroelektrane su najei nain
dobijanja elektrine energije iz energije vode.
Hidroelektrane ovog tipa se snabdijevaju sa vodom koja
se skladiti u velikim akumulacijama i postavljaju se u dnu
brane koja je izgraena preko rijeke.
Funkcija akumulacije je da deponuje viak vodenog
toka za vrijeme kinih dana a sa druge strane da dopuni za
vrijeme sua.
Obezbijeen tok za stvaranje hidroenergije je daleko
pouzdaniji sa akumulacionim planom u odnosu na protoni.
Problemi nastaju u ljetnim mjesecima kad prirodni dotok
postane premali za funkcionisanje elektrane.
U tom sluaju se brana mora zatvoriti i potrebno je
odravati nivo vode koja je bioloki minimum.
Presjek akumulacione hidroelektrane
7.5.3. Reverzibilna hidroelektrana
Reverzibilni tip hidroelektrana je tip koji iskoritava tok
vode iz akumulacionog rezervoara na viem nivou prema
akumulaciji na niem nivou.
Gornji rezervoar (koji se veoma esto naziva
akumulacija) i donji rezervoar (koji se esto naziva
kompenzacioni) mogu da se sagrade obezbjeivanjem
odgovarajue konstrukcije preko rijeke.
Za vrijeme najveeg dotoka, voda iz akumulacije se crpi
da bi pokrenula reverzibilnu turbinu.
Osloboena voda se skuplja u kompenzacionom jezeru.
U vrijeme van pica, reverzibilne jedinice se
obezbjeuju sa vikom elektrine energije u elektromrei
ime se zatim pumpa dio vode iz kompenzacionog jezera
nazad u akumulaciono jezero.
Reverzibilna hidroelektrana