Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania 1
Opracowa J. Felis
ZAPIS TOLERANCJI I PASOWA

Wymiary nominalne N s to wymiary przedmiotw podawane na
rysunkach.
Wymiary rzeczywiste uzyskane w praktyce s zawsze nieco
wiksze lub nieco mniejsze od wymiarw nominalnych ze wzgldu na
bdy wykonania przedmiotw.
Tolerowanie wymiarw polega na podawaniu dwch wymiarw
granicznych: dolnego A i grnego B pomidzy, ktrymi powinien
si znale wymiar nominalny.
Tolerancja T wymiaru jest to rnica pomidzy grnym i dolnym
wymiarem granicznym.













Rys. 1. Wymiar rzeczywisty w ukadzie wymiarw granicznych

Odchyka grna wymiaru: ES - dla wymiaru wewntrznego, es - dla
wymiaru zewntrznego, jest zawsze rnic B-N .
Odchyka dolna wymiaru: EI dla wymiaru wewntrznego, ei dla
wymiaru zewntrznego jest zawsze rnic A-N.

Zachodz nastpujce zwizki:

dla wymiarw zewntrznych (wakw)
ei es T , es N Bw , ei N Aw = + = + =
,
dla wymiarw wewntrznych (otworw)
EI ES T , ES N Bo , EI N Ao = + = + =

A B T =
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 2
Opracowa J. Felis
Rodzaje tolerowa:
a) tolerowanie symetryczne obie odchyki s jednakowe i rni
si tylko znakiem
b) tolerowanie asymetryczne jedna z odchyek jest rwna zero,
c) tolerowanie asymetryczne dwustronne dwie odchyki
o rnych znakach i wartociach,
d) tolerowanie asymetryczne jednostronne dwie odchyki
o jednakowym znaku.







Rys. 2. Tolerowanie symetryczne










Rys. 3. Tolerowanie asymetryczne






Rys. 4. Tolerowanie asymetryczne dwustronne







Rys. 5. Tolerowanie asymetryczne jednostronne
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 3
Opracowa J. Felis
Tolerowanie normalne odchyki dobierane s wg normy
PN-EN 20286-2:1996

Tolerowanie swobodne odchyki dobierane s wg uznania
konstruktora.
Zapis tolerowa
Tolerowanie normalne mona zapisa:
a) symbolicznie (tolerowanie symboliczne),
b) za pomoc odchyek (tolerowanie liczbowe),
c) sposobem mieszanym (tolerowanie mieszane).









Rys. 6. Zapis wymiarw tolerowanych


Znaczenie znakw w zapisie tolerowania



Wymiar nominalny


Symbol rodzaju tolerancji Klasa dokadnoci wykonania



Norma PN-EN 20286-2 przewiduje 18 klas dokadnoci: IT1-IT18,
stosowane s rwnie klasy dokadnoci IT0, IT01(ISO-286-1).
a) klasy IT0,IT01,IT1 IT5 najdokadniejsze (narzdzia pomiarowe,
urzdzenia precyzyjne),
b) IT5IT11 rednio dokadne (czci maszyn),
c) IT12 IT16 mao dokadne oraz wymiary nietolerowane.
W budowie maszyn: nietolerowane otwory wykonuje si wg
tolerancji H14, a nietolerowane waki wg tolerancji h14.
7 H 20
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 4
Opracowa J. Felis
Wartoci odchyek s uzalenione od: rodzaju tolerancji okrelonej
symbolem, klasy dokadnoci, wartoci wymiaru nominalnego.









Rys. 7. Wartoci odchyek w zalenoci od rodzaju tolerancji, klasy dokadnoci
wykonania i wartoci wymiaru nominalnego

Tablica 1. Wartoci liczbowe tolerancji normalnych klas IT dla wymiarw normalnych do 3150
mm wg PN-ISO 286
Wymiar
nominalny
mm

IT11



IT3

IT4

IT5

IT6

IT7

IT8

IT9

IT10

IT11

IT12

IT13

IT14

IT15

IT16

IT17

IT18
Tolerancje T
po-
wyej

do
m mm
- 3 0,8 1,2 2 3 4 6 10 14 25 40 60 0,1 0,14 0,25 0,4 0,6 1 1,4
3 6 1 1,5 2,5 4 5 8 12 18 30 48 75 0,12 0,18 0,3 0,48 0,75 1,2 1,8
6 10 1 1,5 2,5 4 6 9 15 22 36 58 90 0,15 0,22 0,36 0,58 0,9 1,5 2,2
10 18 1,2 2 3 5 8 11 18 27 43 70 110 0,18 0,27 0,43 0,7 1,1 1,8 2,7
18 30 1,5 2,5 4 6 9 13 21 33 52 84 130 0,21 0,33 0,52 0,84 1,3 2,1 3,3
30 50 1,5 2,5 4 7 11 16 25 39 62 100 160 0,25 0,39 0,62 1 1,6 2,5 3,9
50 80 2 3 5 8 13 19 30 46 74 120 190 0,3 0,46 0,74 1,2 1,9 3 4,6
80 120 2,5 4 6 10 15 22 35 54 87 140 220 0,35 0,54 0,87 1,4 2,2 3,5 5,4
120 180 3,5 5 8 12 18 25 40 63 100 160 250 0,4 0,63 1 1,6 2,5 4 6,3
180 250 4,5 7 10 14 20 29 46 72 115 185 290 0,46 0,72 1,15 1,85 2,9 4,6 7,2
250 315 6 8 12 16 23 32 52 81 130 210 320 0,52 0,81 1,3 2,1 3,2 5,2 8,1
315 400 7 9 13 18 25 36 57 89 140 230 360 0,57 0,89 1,4 2,3 3,6 5,7 8,9
400 500 8 10 15 20 27 40 63 97 155 250 400 0,63 0,97 1,55 2,5 4 6,3 9,7
500 630 9 11 16 22 32 44 70 110 175 280 440 0,7 1,1 1,75 2,8 4,4 7 11
630 800 10 13 18 25 36 50 80 125 200 320 500 0,8 1,25 2 3,2 5 8 12,5
800 1000 11 15 21 28 40 56 90 140 230 360 560 0,9 1,4 2,3 3,6 5,6 9 14
1000 1250 13 18 24 33 47 66 105 165 260 420 660 1,05 1,65 2,6 4,2 6,6 10,5 16,5
1250 1600 15 21 29 39 55 78 125 195 310 500 780 1,25 1,95 3,1 5 7,8 12,5 19,5
1600 2000 18 25 35 46 65 92 150 230 370 600 920 1,5 2,3 3,7 6 9,2 15 23
2000 2500 22 30 41 55 78 110 175 280 440 700 1100 1,75 2,8 4,4 7 1 17,5 28
2500 3150 26 36 50 68 96 135 210 330 540 860 1350 2,1 3,3 5,4 8,6 3,5 21 33
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 5
Opracowa J. Felis
Wybr pl tolerancji

Tablica 2a. Tolerancje wakw oglnego przeznaczenia wg PN-ISO 1829:1996



















Tablica 2b. Tolerancje otworw oglnego przeznaczenia wg PN-ISO 1829:1996




















Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 6
Opracowa J. Felis






































Rys. 8. Pooenie pl tolerancji wakw i otworw w zalenoci od symbolu
rodzaju tolerancji
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 7
Opracowa J. Felis




Rys. 9














Tablica 3. Odchyki otworw normalnych uprzywilejowanych w zakresie
wymiarw od 1 do 500 mm




















Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 8
Opracowa J. Felis










































Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 9
Opracowa J. Felis










































Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 10
Opracowa J. Felis
PASOWANIA

Pasowanie jest to poczenie dwch elementw o jednakowym
wymiarze nominalnym i rnych odchykach.
Pasowanie lune (ruchowe) jest to poczenie, w ktrym wystpuje
luz, elementy pasowane mog si przemieszcza wzgldem siebie.
Pasowanie mieszane jest to poczenie, w ktrym moe wystpi
niewielki luz lub niewielki wcisk (luz ujemny),
Pasowanie ciasne jest to poczenie, w ktrym wystpuje wcisk,
elementy pozostaj w spoczynku wzgldem siebie po zmontowaniu.





Lmin, Lmax>0 pasowanie lune,
Lmin<0, Lmax>0 pasowanie mieszane,
Lmin, Lmax<0 pasowanie ciasne.



Zapis pasowania

wymiar nominalny
otworu i waka


Tolerancja otworu Tolerancja waka
ei ES ) waka ( Aw ) otworu ( Bo max L
es EI ) waka ( Bw ) otworu ( Ao min L
= =
= =
6 f / 7 H 100
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 11
Opracowa J. Felis
Zastosowanie pasowa



















Rys. 10. Przykady pasowa


Zasady pasowania

Zasada staego otworu rednic otworu toleruje si zawsze
w gb materiau, EI=0 (tolerowanie asymetryczne), dane
pasowanie uzyskuje si poprzez dobranie odchyek waka.
Przykady: 10H7/f6 pasowanie lune, 10H7/s7 pasowanie ciasne.

Zasada staego waka rednic waka toleruje si zawsze
w gb materiau, es=0 (tolerowanie asymetryczne), dane
pasowanie uzyskuje si poprzez dobranie odchyek otworu.
Przykady: 10F8/h6 pasowanie lune, 10S7/h6 pasowanie ciasne.

Symbole tolerancji:
(A H), (a h) dotycz pasowa lunych,
(J N), (j n) dotycz pasowa mieszanych,
(P U), (p u) dotycz pasowa ciasnych.
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 12
Opracowa J. Felis
















a)










b)













Rys. 11. Pooenie pl tolerancji w zalenoci od rodzaju pasowania:
a) pasowania wg zasady staego otworu,
b) pasowania wg zasady staego waka.
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 13
Opracowa J. Felis
W budowie maszyn czciej stosuje si zasad staego otworu
ni zasad staego waka.
Zasada staego otworu umoliwia zmniejszenie liczby rozmiarw
narzdzi i sprawdzianw do pomiaru otworw.
Zasad staego waka stosuje si w przypadku potrzeby
osadzenia wielu elementw na waku, ktrego rednica na pewnej
dugoci jest staa.

Przykady pasowa wg zasady staego otworu i staego waka.











a)

















b)


Rys. 12. Przykady pasowa:
a) wg zasady staego otworu, b) wg zasady staego waka
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 14
Opracowa J. Felis
Pasowania normalne

Tablica 5. Pasowania normalne wg zasady staego otworu























Tablica 6. Pasowania normalne wg zasady staego waka


Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 15
Opracowa J. Felis
Tablica 7. Wasnoci i dobr pasowa
Symbol
pasowania
Waciwoci poczenia Przykady zastosowa
U8/h7
H8/s7
S7/h6
H7/r6
R7/h6
Czci s mocno poczone z duym
wciskiem. ich monta wymaga duych
naciskw lub nagrzewania albo
ozibiania czci w celu uzyskania
poczenia skurczowego. Poczenie jest
trwae nawet w przypadku duych si i nie
wymaga dodatkowych zabezpiecze
czenie z waami k
zbatych, tarcz sprzgie,
wiecw k z tarczami, tulei z
piastami itp.
H7/p6
P7/h6

Czci s mocno poczone, ich monta
wymaga duych naciskw, demonta
jest przewidziany tylko podczas
gwnych remontw. Stosowane jest
dodatkowe zabezpieczenie przed
przemieszczeniem czci pod wpywem
duych si
Koa zbate napdowe na
waach cikich maszyn
(wstrzsarki, amacze kamieni),
tuleje oyskowe, koki,
piercienie ustalajce, wpusty
itp.
H7/n6
N7/h6
Monta czci oraz ich rozdzielenie
wymaga duego nacisku. Poniewa
moe wystpi luz naley czci
zabezpieczy przed przemieszczeniem
Tuleje oyskowe w
narzdziach, wiece k z
koami, dwignie i korby na
waach, tuleje w korpusach
maszyn, koa i sprzga na
waach
H7/m6
M7/h6

Czci s mocno osadzone. cznie i
rozczanie wykonywane jest poprzez
mocne uderzenia rcznym motkiem.
Czci naley zabezpieczy przed
przemieszczeniem
Wewntrzne piercienie oysk
tocznych, koa pasowe, koa
zbate, tuleje, dwignie,
osadzane na waach, korby,
sworznie tokowe, sworznie
czce, koki ustalajce itp.
H7/k6
Czci przywieraj do siebie, monta i
demonta nie wymaga duej siy, za
pomoc lekkiego rcznego motka.
Czci naley zabezpieczy przed
przemieszczeniem
Wewntrzne piercienie oysk
tocznych, czci sprzgie, koa
pasowe, koa zamachowe,
dwignie rczne na waach,
koki ruby, sworznie ustalajce
itp.
H7/j6
J7/h6
Monta czci wymaga lekkich uderze
motka, lub nawet mona go wykona
rk. Pasowanie przeznaczone dla
czci o czstym montau i demontau.
Konieczne jest zabezpieczenie
czonych czci przed
przemieszczeniem
Zewntrzne piercienie oysk
tocznych osadzane w osonach,
koa zbate wymienne i koa
pasowe na waach, czsto
wymieniane tuleje oyskowe,
panewki itp.
H7/h6
Czci po nasmarowaniu mona rcznie
przesuwa wzgldem siebie. Pasowanie
nadaje si do tych pocze, ktre
powinny umoliwia wolne przesuwanie
czci wzgldem siebie
Zewntrzne piercienie oysk
tocznych, piercienie
uszczelniajce, prowadzenia
rnego rodzaju, oyska
lizgowe z bardzo maym
luzem, narzdzia na trzpieniach
itp.


Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 16
Opracowa J. Felis
c. d. Tablicy 7. Wasnoci i dobr pasowa
Symbol
pasowania
Waciwoci poczenia Przykady zastosowa
H8/h9
H9/h8
Czci daj si atwo czy i mona je
bez wysiku przesuwa
Piercienie ustalajce,
elementy konstrukcyjne, ktre
wymagaj przesuwania
wzgldem innych elementw ,
oyska lizgowe itp.
H11/h11
Czci mona atwo zoy. Pasowanie
cechuje stosunkowo may luz przy do
duych tolerancjach wykonawczych
Czci lutowane lub spawane,
kokowane lub zaciskane na
wakach, tuleje dystansowe
H7/g6
G7/h6
Poczenie ruchowe bez znacznego
luzu, czci mona swobodnie
przesuwa i obraca wzgldem siebie
oyska lizgowe (np.
korbowodw), elementy, ktre
wykonuj ruch wzgldny ale
bez nadmiernego luzu
H7/f7
Poczenie ruchowe ze znacznym luzem,
czci mog si porusza ze rednimi
prdkociami
oyska i prowadnice lizgowe
(np. popychacze zaworowe) itp.
H8/e8
E8/h9
Poczenia maj znaczny luz, czci
mog si obraca z duymi
prdkociami
toki w cylindrach, way w
dugich oyskach itp.
H11/d9
H11/d11
D11/h11
Poczenia wykazuj due luzy, czci
maj due tolerancje wykonawcze
Poczenia nitw z otworami,
czci z niedostatecznym
smarowaniem, koa pasowe
luno osadzone na waach itp.
H11/c11
Poczenia z duymi luzami, czci maj
due tolerancje wykonawcze
oyska maszyn i
mechanizmw rolniczych,
sprztu gospodarstwa
domowego itp.
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 17
Opracowa J. Felis
ZAPIS CHROPOWATOCI POWIERZCHNI

Chropowato powierzchni jest zbiorem bardzo drobnych
wzniesie i zagbie (mikronierwnoci) wystpujcych na tej
powierzchni. Chropowato powierzchni jest cile zwizana ze
sposobem wytwarzania przedmiotw a w szczeglnoci zaley od
rodzaju obrbki powierzchni przedmiotw. Najczciej do okrelenia
chropowatoci powierzchni ma zastosowanie parametr Ra, to jest
rednie artymetyczne odchylenie profilu chropowatoci od linii
redniej.




gdzie:
) x ( y
- profil chropowatoci, l odcinek elementarny.

W przyblieniu:



gdzie: i
y
- odchylenie i tego punktu profilu, n liczba punktw podziau
odcinka elementarnego.











Rys. 13. Profil nierwnoci



dx ) x ( y
l
1
Ra
l
0

=
=
n
1 i
i
y
n
1
Ra
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 18
Opracowa J. Felis

Oznaczanie chropowatoci powierzchni przedmiotw na
rysunkach







































Rys. 14. Oznaczanie chropowatoci na rysunkach
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 19
Opracowa J. Felis











































Rys. 15. Oznaczanie chropowatoci na rysunkach
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 20
Opracowa J. Felis
Zaleno chropowatoci powierzchni od rodzaju obrbki









































Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 21
Opracowa J. Felis
BDY MAKROSTRUKTURY
























Rys. 16. Bdy ksztatu powierzchni

















Rys. 17. Bdy bicia
Zapis i Podstawy Konstrukcji. Tolerancje i Pasowania 22
Opracowa J. Felis



















Rys. 18. Bdy kta















Rys. 19. Bdy rwnolegoci

Literatura:
1. Dobrzaski T., Rysunek Techniczny Maszynowy. WNT, Warszawa, 2004.
2. Lubiski Z., Kociszewski M., Szczurek K.: Rysowanie i projektowanie czci maszyn.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa, 1989.
3. Praca zbiorowa. May poradnik Mechanika. Tom II. WNT, Warszawa, 1994.
4. Rydzanicz I., Zapis Konstrukcji. Podstawy. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocawskiej, Wrocaw, 1996.