Galegos America e Americanos Galicia

XUNTA DE GALICIA
Galegos en Amrica
e americanos en
Galicia
Pilar Cagiao Vila
(Compiladora)
Xavier Castro Prez
M. Teresa Garca Domnguez
Manuel Souto Lpez
Pilar Cagiao Vila
Vicente Pea Saavedra
Xoaqun Miguel Villa lvarez
Marcelino Xulio Fernndez Santiago
Dolores Vieites Torreiro
Cristina Samuelle Lamela
Elixio Villaverde Garca
Jos Ramn Rodrguez Lago
GALEGOS EN AMRICA E
AMERICANOS EN GALICIA:
AS COLECTIVIDADES
INMIGRANTES EN AMRICA
E A SA IMPRONTA NA
SOCIEDADE GALEGA
Sculos XIX-XX
Pilar Cagiao Vila
(Compiladora)
XUNTA DE GALICIA
Versin galego: D. Irene Snchez del Ro
D. Dolores Barcia
Correccin lingstica y supervisin: Josefa Carballo
Imprime: Trculo Artes Grficas, S.A.L.
Rosala de Castro, 45 bajo. Santiago de Compostela
I.S.B.N.: 84-453-2437-3
D.L.G.: C-926-99
Xavier Castro Prez,
Catedrtico de Historia Contempornea.
M. Teresa Garca Domnguez,
Investigadora e Licenciada en Xeografa e Historia.
Manuel Souto Lpez,
Licenciado en Xeografa e Historia, Arquiveiro Municipal das Pontes.
Pilar Cagiao Vila,
Profesora titular de Historia de Amrica na Universidade de Santiago.
Vicente Pea Saavedra,
Profesor titular da Historia da Educacin na Universidade de Santiago.
Xoaqun Miguel Villa lvarez,
Licenciado en Xeografa e Historia pola Universidade de Santiago.
Marcelino Xulio Fernndez Santiago,
Licenciado en Xeografa e Historia.
Dolores Vieites Torreiro,
Licenciada en Xeografa e Historia pola Universidade de Santiago.
Cristina Samuelle Lamela,
Licenciada en Ciencias Antropolxicas pola Universidad de la Repblica
(Montevideo).
Elixio Villaverde Garca,
Profesor e Doutor en Historia pola Universidade de Santiago.
Jos Ramn Rodrguez Lago,
Profesor de Historia.
3
NDICE
PROLOGO. ..................................................................................................... 7
LIMIAR. ......................................................................................................... 11
I. SOBRE A EMIGRACIN GALEGA. .................................................... 15
A alimentacin na viaxe dos emigrantes
galegos a Amrica. Xavier Castro Prez. .................................. 17
A emigracin galega cara a Amrica durante a
segunda metade do sculo XX.
M. Teresa Garca Domnguez. ................................................. 61
Inventario de fontes documentais existentes
no Arquivo Municipal das Pontes para o estudio
da emigracin a Amrica. Manuel Souto Lpez. ...................... 95
A vida coti dos emigrantes galegos en Amrica.
Pilar Cagiao Vila. .................................................................... 115
II. RESPECTO INMIGRACIN GALEGA EN AMRICA. ......... 137
Alfabetizacin, etnicidade e capacitacin laboral.
Configuracin e desenvolvemento da oferta curricular
do plantel de ensinanza do Centro Galego da
Habana, (1879-1900). Vicente Pea Saavedra.........................139
A actividade comercial guardesa en Puerto Rico,
(1880-1920). Xoaqun Miguel Villa lvarez............................ 163
Consideracin social e asociacionismo tnico:
os inmigrantes galegos en Arxentina.
Marcelino Xulio Fernndez Santiago. ....................................... 191
Inmigrantes galegos e anarquismo arxentino, (1880-1930).
Dolores Vieites Torreiro............................................................ 217
Situacin lingstica dos emigrantes galegos no
Ro da Prata. Cristina Samuelle Lamela. ................................. 255
Os galegos no estado e na cidade de Puebla
luz do Rexistro Nacional de Estranxeiros, (1878-1936).
Elixio Villaverde Garca. .......................................................... 275
De Galicia s Andes. Aproximacin
fenmeno da emigracin galega a Chile.
Jos Ramn Rodrguez Lago. .................................................... 311
De novo a satisfaccin de introducir un estudio sobre a emigracin
galega, anda que eiqu se trate dun conxunto vario en autores e temas,
deprame a oportunidade de destacar esta interesante tarefa de profunda-
cin no coecemento dun dos feitos sociais mis importantes e decisivos
de Galicia, especialmente no que atinxe sa moderna historia.
Importancia e influencia que ningun pode xa descubrir porque
foron os mesmos gelegos experimentadores do trasterramento, os cales,
por diversos modos e comportamentos, puxronas en evidencia, sen nece-
sidade de impulsos alleos s sas vidas e a travs da conservacin e culti-
vo dunha identidade; bastndolles cunha fidelidade persoal e familiar,
corporativa e comunitaria, s tradicins, costumes e sentimentos comns,
superando diferencias e sobrevivindo sempre s mis diversas circunstan-
cias.
Este incremento do interese por anlises parciais, que estamos a
apreciar en moitos xoves historiadores galegos, expresa a inmensa riqueza
anda contida no fenmeno migratorio e, por outra parte, a palmaria con-
tribucin do mesmo historia do pobo galego, especialmente nos dous
ltimos sculos.
A medida que crecen os traballos, tanto cuantitativa como cualita-
tivamente, incremntanse as oportunidades para un coecemento mis
panormico e mis exacto, mis extenso e pormenorizado. Esta constante
aportacin, inclundo aquelas investigacins adicadas a cuestins aparen-
temente mis nimias, abre sen cesar horizontes que xustifican a veracida-
de de imaxes e de feitos, achganos mis realidade social e contribe,
tanto ou mis que os medios de transporte e de comunicacin, achega-
mento consciente, isto , histrico e vital, entre os galegos especialmente
distanciados.
Na presente publicacin, acollida dentro da valiosa contribucin
que vn facendo a nosa Secretara Xeral de Relacins coas Comunidades
7
PRLOGO
Galegas mellor coecemento destas, nas sas orixes, historia, desenvol-
vemento, entidade e actividades, recllense traballos de investigacin
relativos emigracin dos galegos s pases americanos, todos eles vence-
llados cultura espaola, contemplando caractersticas xerais dese move-
mento poboacional, a partir de termos moi concretos en datos demogrfi-
cos e en hbitos adoptados, voluntaria ou necesariamente ou, mis parti-
cular e especificamente, na casustica concreta relativa a diversos pases e
reas xeogrficas.
denominador comn nesta compilacin, acertadamente realizada
pola Profesora Cagiao Vila, o exame de diversos comportamentos dos gale-
gos emigrados nos seus respectivos pases de destino e acollida. Uns, os
dirixidos cara agrupamento propio e a colaboracin social, demostran os
criterios rectores do asociacionismo e as motivacins dalgns dos fins que
este procuraba acadar; outros, directamente relacionados coas actividades
econmicas e sociais, proban os diferentes graos de influencia na configu-
racin e desenvolvemento de certas poboacins e actividades, a adapta-
cin s novas situacins sen perda da capacidade de iniciativa e, incluso,
a activa participacin no devir social deses pobos nos que se integraron.
Algns dos aspectos considerados nos traballos que aqu se ofrecen
veen a completar estudios xa realizados e coecidos. Ben o sabemos os
que, dende hai xa bastante tempo, vimos mantendo continuos contactos
intelectuais e vitais co amplo mundo da nosa emigracin. Pero, innega-
ble que outros resultan novidosos polos seus contidos, polo enfoque das
sas anlises ou por constitu-las primeiras aproximacins a determinados
pases ou temas, como o caso dos dedicados actividade comercial guar-
desa en Puerto Rico, os galegos en Puebla, Mxico, ou a emigracin gale-
ga a Chile.
Motivacins e aspiracins, circunstancias econmicas e sociais,
condicins de vida durante a viaxe migratoria e de asentamento no lugar
de destino, preocupacins e medios para a conservacin e o cultivo da
identidade orixinaria, valoracin da incidencia migratoria nos lugares de
procedencia e actitudes vitais e laborais en medio das novas sociedades,
conforman unha visin conxunta e en detalle dese vasto panorama da
emigracin a Amrica que a presente publicacin contribe.
8
Na mia opinin, estimo que conveniente subliar que neste con-
xunto de estudios parciais conxganse diversas consideracins do feito
migratorio, o que, por unha parte, elude fciles simplificacins ou fras
versins meramente cuantitativas, sen omitir algns contidos demogrfi-
cos moi circunscritos a tempos e lugares e, por outra, aporta dimensins
claramente humanas, como poden se-los factores educativos, culturais,
laborais e comerciais. Todo isto conduce a unha valoracin da emigracin
como un cambio, que , vez, social e persoal.
Os enlazamentos entre Galicia e Amrica, establecidos a travs dos
emigrantes, coas sas vicisitudes e trabazns, coas sas aventuras persoais,
individuais e familiares, e as sas presencias colectivas, consolidaron unha
relacin de tan slida textura que, segundo descubren e describen uns e
outros estudios, faise mis difcil cada da comprender calquera interpre-
tacin histrica illada e na que se desprecien as recprocas influencias,
principalmente nos dous ltimos sculos, durante os cales prodcese o
desenvolvemento duns e doutros pobos.
Esta publicacin ten que ser un instrumento mis que esperte curio-
sidades intelectuais en torno acontecemento e consecuencias da emi-
gracin e que incite a investigadores e estudiosos a continuar o coece-
mento dun e doutras, de tal sorte que, procurando mis cabais saberes,
todos poidamos obter unha visin da realidade o mis obxectiva posible e
na que queden reflictidos toda ndole de efectos procedentes do feito
migratorio.
Manuel Fraga Iribarne
Presidente da Xunta de Galicia
Galegos en Amrica e americanos en Galicia
9
11
LIMIAR
Galegos en Amrica e americanos en Galicia: as colectividades inmi-
grantes en Amrica e a sa impronta na sociedade galega (sculos XIX-XX),
foi o ttulo dun Proxecto de Investigacin financiado pola Xunta de
Galicia (XUGA.21001B92) que tiven o pracer de coordinar entre 1992 e
1994. Aquel proxecto uniu as inquedanzas de varias persoas sobre o tema
migratorio, algunhas das cales tian xa experiencia na investigacin sobre
o mesmo, e outras que daquela se iniciaban nel. Agora esas inquietudes
foron plasmadas en distintos tipos de publicacins por parte de varios dos
integrantes do equipo, e, no seu caso, est pendente de se realizar.
Esta compilacin, que foi posible gracias Secretara Xeral de
Relacins coas Comunidades Galegas, recolle nove contribucins dos
integrantes daquel proxecto de investigacin s que se engadiron as de
dous investigadores mis.
A pretensin principal das pxinas que seguen a de seguir botan-
do luz sobre o fenmeno migratorio galego desde a dobre perspectiva de
proceso que contribuu tanto transformacin da historia de Galicia,
como formacin dalgunhas sociedades americanas. E isto faise ademais
desde pticas diversas, sobre distintos perodos cronolxicos e partindo de
variados tipos de fontes. Por todo o cal, non foi tarefa fcil conferir unha
estructura ordenada a este traballo. Todas e cada unha das contribucins,
baixo a exclusiva responsabilidade de cada autor, abordan o tema central
da emigracin/inmigracin, que o fo conductor das mesmas, a travs de
diversos aspectos monogrficos.
12
O primeiro bloque temtico, Sobre a emigracin galega, anda que
desde diferentes enfoques, toma Amrica en xeral como destino, mentres
que no segundo bloque abrdanse distintos aspectos dalgunhas das princi-
pais sociedades americanas receptoras da inmigracin galega.
No primeiro intgranse os artigos de Xavier Castro Prez, Mara
Teresa Garca Domnguez, Manuel Souto Lpez e Pilar Cagiao Vila. O
traballo de Xavier Castro Prez, de grande orixinalidade e como anticipo
dun libro acabado de publicar, ofrece unha panormica dun aspecto da
vida coti do emigrante tan fundamental como o da alimentacin.
Partindo da anlise do mesmo proxctase mis amplamente cara s mbi-
tos de sociabilidade dos protagonistas do xodo durante a viaxe transa-
tlntica, utilizando para iso fontes literarias, orais e documentacin de
arquivo.
A contribucin de Mara Teresa Garca Domnguez supn unha
avanzada importante na anlise do proceso migratorio galego por canto
aborda un perodo menos traballado ata agora, a segunda metade do scu-
lo XX, que queda fra do considerado como de emigracin masiva pero
que en Galicia segue a ter indubidable transcendencia. A travs da anli-
se das fontes existentes na delegacin coruesa do Instituto Espaol de
Emigracin demostra como, paralelo inicio da emigracin que tivo
Europa como destino, algns pases americanos continuaron operando
como polos de atraccin para decidi-la sada de moitos galegos.
Pola sa parte, o traballo de Manuel Souto Lpez cntrase nunha
anlise documental de tipo micro, no que, desde o seu coecemento da
documentacin existente nun arquivo municipal concreto, o das Pontes,
elabora un inventario para o estudio do fenmeno migratorio cara a
Amrica nese municipio, de imprescindible utilidade para posteriores
investigacins.
Este primeiro bloque pchase cunha aportacin de Pilar Cagiao Vila
acerca dalgns aspectos da vida coti dos emigrantes galegos en Amrica,
que no seu da foi presentada na VI Semana Galega de Historia, organi-
zada pola Asociacin Galega de Historiadores, en 1997.
O segundo bloque temtico, que leva por ttulo Respecto inmi-
gracin galega en Amrica, comprende as contribucins de Vicente Pea
Saavedra, Xoaqun Miguel Villa lvarez, Marcelino Xulio Fernndez
Santiago, Dolores Vieites Torreiro, Cristina Samuelle Lamela, Elixio
Villaverde Garca e Jos Ramn Rodrguez Lago.
O artigo de Vicente Pea Saavedra cntrase nos proxectos e activi-
dades docentes do Centro Galego da Habana partindo dos datos proce-
dentes dunha exhaustiva investigacin hemerogrfica e a travs da rigo-
rosa interpretacin que caracteriza os traballos deste autor. O estudio
acompase de tres interesantes apndices documentais relativos funda-
cin desta paradigmtica institucin.
caso de Porto Rico, e mis en concreto presencia galega proce-
dente da Guarda entre 1880 e 1930, refrese a contribucin de Miguel
Villa lvarez, bo coecedor do tema pola ampla investigacin que nos
ltimos aos vn realizando, rompedora dalgns dos tpicos ata agora
xeneralizables conxunto da emigracin galega, e que esperamos que en
breve se convirta na sa tese doutoral. Presenta unha panormica das acti-
vidades mercants dos guardeses na illa caribea e dos modelos empresa-
riais que adoptaron na sa realizacin. Para isto srvese do cruce de fon-
tes galegas e puertorriqueas.
E do Caribe Ro da Prata. Marcelino Fernndez Santiago aborda
os problemas de insercin social dos galegos en Arxentina a travs dos
estereotipos forxados na sociedade nacional. Utiliza fontes hemerogrfi-
cas, literarias e testemuos orais que permiten traduci-la imaxe real ou
falsa, segundo os casos, do colectivo galego.
Dolores Vieites Torreiro, pola sa parte, introdcenos no tema da
participacin poltica e sindical dos galegos na Arxentina durante o per-
odo da inmigracin masiva e, mis concretamente, no mundo do anar-
quismo. O baleirado da prensa crata realizado por Vieites resulta extra-
ordinariamente enriquecedor para a comprensin dun aspecto do que ata
agora se saba tan pouco.
Tamn Ro da Prata refrese o traballo de Cristina Samuelle Lamela,
uruguaia, e antroploga de formacin, que est a punto de presenta-la sa
13
tese doutoral na Universidad Complutense de Madrid. A sa contribucin
toca un aspecto ben diferente dos anteriores, centrndose na situacin da
lingua galega nas colectividades inmigrantes de Arxentina e Uruguai.
Establece as diferencias existentes entre os galegos da primeira xeracin e os
seus fillos no tocante uso e pervivencia da lingua, a travs dun estudio de
casos elaborado in situ.
Lonxano mbito xeogrfico mencionado, e moito menos coeci-
do en termos dos estudios migratorios, sitase o traballo de Elixio
Villaverde Garca, froito dunha tese doutoral mis ampla defendida
recentemente. Estamos agora en Mxico, onde Villaverde analizou, entre
outras fontes, as fichas de galegos atopadas no Rexistro Nacional de
Estranxeiros. Rastrexa a sa presencia desde o perodo colonial neste pas
para centrarse no caso de Puebla, identificando s galegos pola sa orixe
provincial e local, a sa insercin econmica e social e a sa pertenza s
chamadas cadeas migratorias, acompaando a sa exposicin de diferentes
mapas e grficos. Este estudio foi presentado como ponencia no coloquio
internacional Presencia Espaola en Puebla, siglos XVI-XX, celebrado en
Puebla en novembro de 1995.
Por ltimo, pero en non menos importante lugar, esta compilacin
pchase coa contribucin dun xove investigador, Jos Ramn Rodrguez
Lago, quen se atreve con un destino da emigracin galega moito menos
coecido que os anteriores, por ser menor cuantitativamente. Tras unha
estancia no Instituto de Estudios Avanzados de Santiago de Chile, onde
examina as fontes arquivsticas e hemerogrficas, realiza unha aproxima-
cin inmigracin galega do pas andino, chegando a precisa-los seus
principais asentamentos xeogrficos, actividades econmicas e estratexias
de insercin social.
Pilar Cagiao Vila
Compostela, abril de 1999
14
I. Sobre a
emigracin galega
XAVIER CASTRO
Un viaje por mar es como un espejo en el que
se refleja la imagen terrible de la miseria humana.
(Friedrich Nietzsche: carta a Malwida von Meysenbug,
trala viaxe de Sorrento a Lugano, 13 de maio de 1877)
A VIAXE DENDE A ALDEA PEIRAO DE EMBARQUE
Os emigrantes acostumaban a sar da sa casa provistos de vveres e
bebidas cos que poder afrontar con xito o reto da viaxe. Dada a sa pro-
cedencia, comunmente, de familias campesias que sobrevivan a base de
un policultivo de subsistencia, resultballes mis doado recorrer a alimen-
tos que producan no marco das sas explotacins familiares ca dieiro,
sempre escaso e necesario, cabo, para outras urxencias.
O vitico que levaban debera servir, cando menos, para poder man-
terse durante o primeiro tramo da viaxe: dende a sa aldea ata o peirao de
embarque. Anda que era tamn moi frecuente que adquirisen polo cami-
o algn outro alimento ou bebida de reforzo, e que se detivesen a reali-
zar unha ou mis comidas nalgunha fonda.
Este foi o caso de Manuel, protagonista da novela testemual de
Miguel Barnet, Gallego
1
, quen emigrou en 1916, contando con moi pouco
apoio familiar, orfo de pai e cunha relacin distante coa sa nai. Por iso
todo, este mozo de 16 anos s portaba unha cesta con pan e algunhas pezas
17
A alimentacin na viaxe
dos emigrantes galegos a
Amrica
1 Miguel Barnet: Gallego, Alfaguara, Madrid, 1981, pp. 37-41. Esta obra de Barnet -etngrafo cubano
que acadou un importante xito coa sa Biografa de un cimarrn- reviste un extraordinario interese
de froita do tempo, mazs concretamente, que lle preparara a sa irm. A
racin de pan non deba de ser moita posto que tivo que mercalo, de trigo,
na estacin do ferrocarril (parece que en Caldas de Reis).
interesante destacar que as estacins de ferrocarril eran un centro
de sociabilidade de primeira orde. Nalgunhas delas servanse comidas
quentes e podanse comprar alimentos en postos situados nos recunchos
do local. Entre os artigos que se ofrecan comprador, Manuel fixouse en
dous: chocolates e bolos de pan de trigo. Vendan ademais rosarios e
estampillas para confortar tamn o esprito, unha vez contentado o corpo.
Manuel optou por tomar un caldo forte na cantina e seguidamente sen-
touse nun banco rodeado de canastras de polos.
Tivo as a oportunidade de coecer a moitos outros emigrantes da
sa idade e algns anda mis novos. Estamos nunha poca de sociabili-
dade fluda. Abondaban ademais naquela circunstancia as persoas cun
perfil sociolxico afn, de maneira que a estacin resultou ser un mbito
onde noso protagonista lle resultou fcil trabar relacin, e incluso ami-
zade, con outros varios que se deban sentir dalgn xeito xa copartcipes
dunha experiencia, arriscada e, na maiora dos casos, descoecida. Fxose
amigo doutro mozo, Benigno, que a diferencia sa levaba das cartas de
recomendacin e un compromiso de traballo gracias a un to que tia en
Cuba. De entrada consegue que lle invite al mesmo a chocolates e peras.
El mstrase reservado pero sabe, en cambio, escoitar e durante a viaxe en
18
para a historia social da emigracin dos galegos en Cuba. Como fiel representante dun xnero de lite-
ratura documental trata de amosar de forma enteiramente realista a peripecia arquetpica dun emi-
grante. Para iso documentouse ben. O seu dominio da linguaxe popular e a ndole dos feitos que rela-
ta, que resultan completamente verosmiles se os cotexamos con outras historias de vida procedentes
de fontes orais, bastaran para facer supoer que ter escoitado a historia de vida de mis dun emi-
grante galego dos seus propios beizos e tomado notas, coma investigador social que ademais de narra-
dor. Temos ademais testemuos de que as fixo en efecto. Tamn se sirveu, para a realizacin do rico
tapiz social que emerxe dalgunhas calas na prensa, dos arquivos da Seccin Gallega del Instituto de
Literatura y Lingstica de la Academia de Ciencias de Cuba. Non nos parece, sen embargo, igual-
mente fiable o que nos conta sobre as peripecias do personaxe en Galicia, en especial na etapa da sa
infancia, e os episodios situados noutras partes de Espaa. A sa informacin a este respecto parce-
nos menos slida.
O protagonista do seu relato, Manuel, que quen aparentemente nos conta a sa vida, pertenca a
unha familia campesia pobre, de Arnosa, na provincia de Pontevedra. Con 16 anos marcha a Cuba,
en 1916. Regresa en 1931 e participa na Guerra Civil espaola.
tren ata Vigo atende o prolixo relato da vida e andanzas do seu falador
compaeiro, cheo de trofeos nas lides amorosas. Como ademais tia
algns pesos e era xeneroso invtao, de xeito que mbolos dous comeron
ben. Manuel quedaralle sempre agradecido por isto.
Moi significativo foi, por outra parte, o caso de Estebo, personaxe da
obra testemual de Xos Lesta Meis
2
. Foise Corua dende a sa achegada
aldea e agasallouse nunha fonda cun xantar de excepcin co que significar
ben un da tan sinalado. Escolleu unha comida de festa na sa zona, callos,
e como acostuma a ser habitual en tales gapes, comeunos in abundantia
multa; acompaou a comida co vio de maior crdito na Galicia da poca:
o do Ribeiro. Trtase, pois, dun xantar no limen do seu periplo odiseico,
de reforzo identitario no plano gastronmico. Foi Unha enchenta de
callos e vio do Ribeiro que na mia vida!, pero que infortunadamente o
seu expectante nerviosismo impideu que concluse ben: o-lo pitido do
barco axituselle o corpo nun tremor e xa non puido acabar de comer
3
.
Por outra parte, Carmen Cornes e as sas tres amigas cearon nunha
fonda en Vilagarca que chegaron de vspera en coche de lia, dende a
aldea de Sisn para colle-lo barco da seguinte.
4
A COMIDA A BORDO. BARCOS SEN COMEDOR PARA OS PASAXEIROS DE TERCEIRA CLASE
As condicins xerais de aloxamento, manutencin e trato dos emi-
grantes durante a viaxe a Amrica foron obxecto de fortes crticas por
parte dos afectados, dos inspectores do goberno espaol e da prensa.
Barnet afirma que as condicins de vida nos paquebotes transatlnticos
parece que melloraron algo despois de 1920
5
. Coinciden nesta apreciacin
19
2 Xos Lesta Meis: Estebo, Edicins Xerais de Galicia, Vigo, 1981. Esta novela de costumes, de relevante
valor etnogrfico, foi publicada por primeira vez en 1927 e est ambientada no lugar de Eirs de
Arriba, na parroquia de Santa Mara de Oza, situada nas proximidades da Corua, a comezos do scu-
lo XX. O autor viviu entre 1887 e 1930. As sas evocacins enmrcanse na ltima dcada do sculo
pasado e, no referente emigracin, nos primeiros anos do sculo XX, plasmando as sas experiencias
persoais na sa aldea e na emigracin cubana.
3 Xos Lesta Meis, op. cit., p. 131.
4 Beatriz Lpez: Hasta la victoria siempre...Testimonio de Carmen Cornes, emigrante gallega y militante de
la vida, Edicis do Castro, Sada-A Corua, 1992, p. 30.
5 Miguel Barnet, op. cit., p. 40, nota 6.
tamn os autores dun traballo sobre a emigracin vasca a Arxentina
6
.
Sinalan, as, que a partir desa data as condicins xerais dos buques tende-
ron a mellorar mis pola competencia entre as compaas navieiras, que
eran conscientes da necesidade de atender mnimamente ben pasaxe de
terceira clase xa que constitua unha base estable para os seus negocios,
que polas esixencias da lexislacin.
As xestins realizadas ata este momento non parece que surtiran
maior efecto. Cabe mencionar a este respecto, anda que s no captulo
das boas intencins, Centro Galego da Habana, creado en 1879, que se
formulou levar a cabo dilixencias ante as compaas navieiras para mello-
ra-lo trato xeral que os emigrantes reciban durante a viaxe
7
.
Os emigrantes acostumaban a viaxar en terceira clase, que careca
dunha dependencia especfica habilitada como comedor. Pero, a partir
de 1919, nos buques estranxeiros que facan a travesa a Cuba (e cabe
supoer que tamn nos demais), creouse unha terceira clase especial
denominada clase turstica
8
. Tal vez esta nova terceira clase dispuxese
de comedor e cabe supoer a dieta fose un pouco mellor que en cuarta
clase. Xa no ano 1918, no vapor espaol Alfonso XIII, exista algo pare-
cido, subdividndose en das a terceira clase. A pasaxe repartase do
seguinte xeito:
Primeira clase: 95 pasaxeiros.
Segunda clase: 55 pasaxeiros.
Terceira preferente: 74 pasaxeiros.
Terceira ordinaria: 1.093 pasaxeiros.
Tripulacin: 242 pasaxeiros.
9
20
6 Jos Manuel Azcona Pastor, Ins Garca-Albi Gil de Biedma, Fernando Muru Ronda (Baixo a direc-
cin de Fernando Garca de Cortzar): Historia de la emigracin vasca a la Argentina en el siglo XIX,
Servicio Central de Publicaciones. Gobierno Vasco, Vitoria-Gasteiz, 1992, p. 174.
7 Consuelo Naranjo Orovio: Del campo a la bodega: recuerdos de gallegos en Cuba (Siglo XX), Edicis do
Castro, Sada-A Corua, 1988, p. 116.
8 Consuelo Naranjo Orovio, op. cit., p. 77.
9 Carta do subsecretario de Comercio, Marqus de Amposta, datada en Madrid, 16 de xullo de 1918.
Arquivo Xeral da Administracin do Estado, Arquivo Histrico (AGA AH), Seccin de Asuntos
Exteriores, caixa 1.693.
Como se pode observar, anda que houbese unha terceira clase pre-
ferente, unha parte abrumadoramente maioritaria dos emigrantes non
facan uso dela, viaxando na ordinaria, do que cabe conclur que por esta
va poucas melloras puideron experimentar.
Realiza-la viaxe en terceira clase a comezos deste sculo non adoi-
taba ser unha experiencia agradable para o comn dos pasaxeiros. Mis
difcil anda tivo que resultar para aquelas persoas que procedan dun
nivel social de certo acomodo, anda que se tratase de familias aldes. Foi
este o caso do Estebo, de Lesta Meis, quen se atopou de repente converti-
do nun simple pasaxeiro mis. Un pasaxeiro de terceira que o menos
que se pode ser na vida de a bordo. O seu malestar creceu () cando un
marieiro lle dixo, cos malos modos que eles empregan cos viaxeiros de
terceira, que se apartara a un lado e non se cangara no camio
10
.
A lexislacin espaola de 1912 estipulaba que as cocias deberan
dispoer de diversos elementos de cocia para preparar cada prato de
maneira independente, de xeito que se impidise a mesturanza de sabores.
Os utensilios de cocia deberan de estar fabricados en ferro galvanizado.
No que se refire s cubertos, que haberan de ser entregados s emigrantes
subir a bordo, deberan estar fabricados tamn en ferro galvanizado e ter-
an que ser devoltos remate da viaxe. En caso de perda ou deterioro os que
fosen responsables deberan sufraga-lo importe correspondente
11
.
Estas normas aplicbanse tamn vaixela en moitos barcos. Na
maiora os instrumentos e recipientes para comer e beber eran de moi baixa
calidade, comunmente de chapa muy delgada de hierro estaado
12
,
segundo sinalaba un inspector de emigracin. Xeralmente entregbase a
cada emigrante un prato, un vaso e un cuberto, e para cada grupo de oito
ou dez pasaxeiros un recipiente de folla de lata para o vio e unha pota
13
.
A perda, deterioro ou rotura de pratos e outros utensilios para a comi-
da (que adoitaban ser de metal) tivo que ser un incidente inevitablemente
21
11 Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., p. 168.
13 Informe citado por Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., p. 175.
frecuente. O informe dun inspector de emigracin, en 1918, deixaba cons-
tancia de que non era rendible para as compaas de navegacin distribur
utensilios de comedor de aceptable calidade, posto que, cabo da travesa,
o material devolto, que era a menor parte, acostumaba atoparse nun estado
que faca imposible o seu aproveitamento, en tanto que a maiora eran lan-
zados mar
14
.
Estebo relata unha escena na que se produciu un feito desta nature-
za cando, cabo de 12 das de travesa, os pasaxeiros divisaron o porto de
destino:
Cando se viu, desde unha punta do vapor outra pasou este berro de centos de
bocas a un tempo:
-A Habana!! A Habana!!
No vapor houbo un movimento xeral. Aquello somellaba un formigueiro. Os de
primeira salan a fatos dos salns de recreo con grandes anteollos de longa-vista
colgados pescozo, e poanse a mirar, decindo a berros uns a outros o que iban
descubrindo, segn o vapor adiantaba. Os de terceira, como non tian anteollos
de longa-vista, nin un piso alto dendes de onde mirar, como os de primeira, agan-
chaban polos paus do vapor arriba, e a tdolos sitios onde poideran ver mais.
Andaban como tolos. Uns cantaban, outros daban vivas; algs montaban a caba-
leiro dos que tian acarn. Todos facan algunha garanchuza. Haba un barullo
dos diaos. O ourensn botou un aturuxo que se ouviu en todo o vapor. As caras
enchranse de ledicia; os ollos, moi abertos e brillantes, parescan querer saltar.
Inda que estaba sendo hora de xantar ningun pensou neso. E os pratos, as cun-
cas, as botellas con tapns de carozos de millo; os xarros, o pan, a roupa vella; todo
aquello que os probes tiveran que ter nos das tristeiros do viaxe, iba agora polo
aire pr mar, entre risas e bulras alegres de toda aquela xente que xa va por fin!
o remate de tantos sofrimentos.
15
Claro que tales ledicias custbanlle s veces caras. Temos documen-
tado un caso de sancins s pasaxeiros pola rotura de pratos, o que moti-
vou a queixa daqueles
16
.
22
14 Ibd.
15 Xos Lesta Meis, op. cit., pp. 139-140.
16 Escrito de descargo dos oficiais do vapor Ipiranga, pertencente Compaa Hamburguesa Americana,
datado o 18 de xaneiro de 1912, cursado Consello Superior de Emigracin a travs do Consulado
espaol na Habana. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
Vaiamos pergueando o escenario real recorrendo a un relato de
vida. Antn Crestar describe como foi a sa viaxe a Montevideo en 1909
con pasaxe de terceira clase nun barco espaol:
Vou contar agora o que era viaxar en terceira clase nos vapores da poca. subir
a bordo indicbanno-lo nmero da cucheta, que estaban en departamentos de
dez. Entregbannos dez pratos, dez xerros, dez culleres, dez garfos, unha palanga-
na e un porrn, todo feito de folla de lata. Con estes utensilios organizabmono-
los dez para comer e facamos turnos. Cada un encargbase de lava-la sa louza e
de coidala ata o remate da viaxe.
17
A vaixela e cubertera non debeu representar ningn problema
para uns emigrantes afeitos a dispoer de tales obxectos de xeito moi
parco e rstico nas sas aldeas. O emprego do garfo tivo que ser para moi-
tos deles unha autntica novidade posto que na Galicia rural de princi-
pios de sculo o acostumado era servirse s dunha culler, dun coitelo e,
naturalmente, das mans. A ausencia de pano de mesa tampouco debeu de
ser algo que botasen en falla. Mis problemtico foi, sen dbida, para os
varns terse que ocupar persoalmente do lavado dos pratos e cubertos,
labor que, como veremos noutro momento, distaban de estar habitua-
dos por pobre que fose a sa condicin, pois sempre habera algunha
muller na sa familia que o fixese por eles. Debemos sinalar como inco-
modidade engadida o feito de que, en moitos casos, as piletas para lavar
funcionaban con auga de mar.
18
Por outra parte, o servicio de atencin s pasaxeiros que desempe-
aban os camareiros era obxecto de frecuentes crticas. Noutra parte deste
traballo habermonos de referir a iso en relacin coas sas actividades
mercants extraoficiais. Sinalemos agora que as crticas facan moitas
veces fincap en que en ocasins o seu nmero era reducido en relacin
coa crecida proporcin dos pasaxeiros de terceira clase, a parte de pouco
23
17 Memoria autobiogrfica de Antn Crestar (1896-1985), nado en Mio (municipio de Castro, A
Corua). En 1909 emigrou a Montevideo. Apndice de Carlos Sixirei Paredes: A emigracin, Galaxia
(BBCG), Vigo, 1988, p. 193.
18 No barco que se dirixa a Uruguai en 1909 os lavabos consistan nunha serie de billas de auga sal-
gada sobre unha canaleta de ferro como recipiente da auga. Memoria autobiogrfica de Antn
Crestar, op. cit., p. 193.
dilixentes, e moi interesados, na sa atencin s emigrantes
19
. As mesmo,
Lesta Meis sinala a crtica mancomunada dun grupo de emigrantes que
viaxaron a Cuba no ano 1911. Tamn ocasionaba malestar que os cama-
reiros non comprendesen o idioma casteln e que explotasen economica-
mente, de diversos modos, s emigrantes
20
.
No referente comedor, as autoridades espaolas estipulaban en
1912 que os barcos deberan dispoer del e ademais telo ben acondicio-
nado. Se non tivese capacidade suficiente para albergar simultaneamen-
te a tdolos pasaxeiros, estableceranse turnos atendendo a agrupacins
familiares, veciais e rexionais, nesa orde
21
. Na realidade dos feitos, s
no mellor dos casos adoitbase distribu-la comida en tandas de oito per-
soas pois era moi frecuente que se preparasen ranchos conxuntos de
quince racins para despachar antes. Isto representaba un claro perxu-
zo para os pasaxeiros xa que redundaba nun empeoramento da condi-
mentacin da comida
22
.
Na orde prctica un dos aspectos que mis disgustaron s sufridos pasa-
xeiros de terceira clase era a ausencia nos barcos dun comedor propiamente
dito. Case tdolos testemuos que recollemos sublian este feito con paten-
te disgusto. As, por exemplo, a finais do sculo pasado, no barco de vapor
24
19 A crtica que recolle Lesta Meis, entre outros, centrada en que non haba quen se chegara a un pasa-
xeiro pra decirlle si se lle ofreca algo e a non ser que lle ventasen peto. Se lle ventaban peto, si que
non lle faltaba algn de abordo que lle viese ofrecer canto quixera., encntrase citada por extenso
noutra parte do traballo. Xos Lesta Meis, op. cit., p. 134. A censura conxunta dos emigrantes parece
colexirse do comentario en que a oficialidade do barco lles saa paso: El camarero en jefe de proa
hace dos aos que est bordo y los dems camareros necesarios para los emigrantes se han seleccio-
nado en Espaa con el mayor cuidado. Tambin se coloc un nmero mayor de camareros de proa en
previsin de mal tiempo eventual. Cfr. Escrito dos oficiais do buque Ipiranga, datado o 18 de xanei-
ro de 1912, cursado Consello Superior de Emigracin a travs do Consulado espaol na Habana.
AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
20 Crestar revelou, por exemplo, esta forma de aproveitamento dos emigrantes: A xente pasaba o
tempo tirada na cuberta, xeralmente xogando s cartas. Entre os pasaxeiros haba uns xogadores pro-
fesionais, amigos dos camareiros, que viaxaban sen pagar pasaxe. Como os camareiros eran tantos e
tan reducido o espacio, non raro que pasasen desapercibidos para a plana maior do barco, sobre todo
coa complicidade dos camareiros. Estes desplumaban a algns incautos, que nunca faltan entre tanta
xente. Non sei se fin da viaxe repartan as ganancias cos seus cmplices, os camareiros. Memoria
autobiogrfica de Antn Crestar, op. cit., p. 194
21 Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., pp. 168 e 174.
que tomou Estebo na Corua, para dirixirse a Cuba (do que non d detalles
sobre a nacionalidade ou compaa) sinala que haba que comer sin un tallo
pra sentarse
23
. Eladio Marzabal, pola sa parte, tomou en 1921 unha pasaxe
en terceira no barco Zelandia, que partiu da Corua con destino a Cuba
24
, di
que o que menos lle agradou foi que non houbese mesas para comer; dica
que haba que recolle-la comida nunha taquilla e cada cal ase coa sa a sen-
tar onde boamente puidese. Esta carencia parece que se rexistraba nas dife-
rentes compaas navieiras con independencia da sa nacionalidade. Dende
logo verificbase nos barcos espaois, coma o evidencia o testemuo de
Antn Crestar, quen en 1909 colleu o vapor Oriana (pertencente
Compaa do Pacfico, segundo Consuelo Naranjo
25
) no porto da Corua
rumbo a Montevideo. Na sa memoria autobiogrfica deixou constancia de
que haba que ir busca-la comida cocia, pois non haba comedor nin
mesas (...)
26
. Onde coman, entn? Unha posibilidade era dar conta do ran-
cho na cuberta do buque, anda cando o tempo non fose bo:
(...) cada un acomodbase pola cuberta como puidese. Cando chova, poannos
uns toldos para que nos mollsemos o menos posible (...). A xente pasaba o tempo
tirada na cuberta, xeralmente xogando s cartas.
27
A isto refrense tamn outros autores
28
, os cales sinalan que algns
barcos tian sobre a cuberta asentos porttiles e mesas a onde tian que
se desplaza-los propios emigrantes levando a sa comida. Cando os pasa-
xeiros eran numerosos non todos atopaban cabida nas mesas. E non deba
ser algo infrecuente que a pasaxe estivese completo ou que incluso supe-
rase a cantidade terica de pasaxeiros admisibles, coma o poen de mani-
festo as multas impostas en 1918 Compaa Trasatlntica con motivo do
25
24 Entrevista realizada por Roberto Vila y Garca a Eladio Marzabal Murillo, que emigrou a Cuba pri-
meiramente en 1921, con quince anos, e novamente en 1923. Fondo HISTORGA.
25 Esta autora ofrece unha lista de compaas navieiras, coas sas rutas correspondentes. Cfr. Consuelo
Orovio, op. cit., p. 73.
26 Memoria autobiogrfica de Antn Crestar, op. cit., p. 193.
27 Ibd.
exceso de emigrantes transportados nos vapores Alfonso XIII (soamente
autorizado a admitir 768 pasaxeiros
29
) e Reina Cristina
30
.
No vapor francs Malte un informe consular afirmaba, en 1911, que
dispoa de mesas para que puidesen come-los pasaxeiros de terceira,
anda que nada dica de que tivese comedor tamn. Engada que as con-
dicins deste vapor a pesar de ter suscitado as queixas dos pasaxeiros
eran superiores media daquela poca
31
.
Os citados autores dun estudio sobre a emigracin vasca
Arxentina apuntan
32
, sen precisar ben a poca, que nalgns barcos, anda
que non dispoan de comedores propiamente ditos, si exista un remedo
dos mesmos instrumentalizado mediante uns locais amoblados con mesas
e bancos fixos nos que tanto se poda comer como empregarse como refu-
xio cando as circunstancias climatolxicas adversas impedan permanecer
na cuberta. Deste xeito, evitbase que permanecesen nos camarotes
durante a maior parte do da, o que moitas compaas de navegacin tra-
taban de impedir.
Outra posibilidade era a de comer nos dormitorios, coma o d a
entender Miguel Barnet, sinalando que nos dormitorios de cuarta clase
todos se reunan para comer o rancho que daban unha e s oito
33
.
Crestar sinala, pola sa parte, no seu relato autobiogrfico
34
que os emi-
grantes podan aposentarse nos seus dormitorios, non sendo de oito da
ma ata o medioda, perodo no que se efectuaban as tarefas de limpeza,
por medio do baldeado e posterior desinfeccin, vndose obrigados a per-
manecer durante ese tempo na cuberta.
26
29 Telegrama remitido polo ministro de Fomento de Estado; 19 de xuo de 1918. AGA AH, Asuntos
Exteriores, caixa 1.693. Alcal de Henares.
30 Carta de F. Camb dirixida a Eduardo Dato interesndose por este asunto; datada o 31 de xullo de
1918. AGA AH. Seccin de Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
31 Escrito do subsecretario do Ministerio de Estado, asinado en Madrid, o 8 de febreiro de 1912, facn-
dose eco dun informe do cnsul xeral de Espaa en Lisboa. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 9.120
33 Miguel Barnet, op. cit., p. 44.
Os dormitorios eran nas mesmas bodegas que levaban a carga cando non haba
pasaxe. Eran amplias e sen divisins de ningunha clase. Cuns soportes afirmados
no teito e no piso, que era de ferro, armaban tres cuchetas superpostas. En cada
unha haba un colchn recheo dunhas algas marinas moi finas e secas e un cabe-
zal co mesmo recheo. A cama completbase cunha manta de algodn do mis
ordinario que se poda atopar. s oito haba que subir a cuberta para baldear e
desinfecta-los aposentos e non se poda baixar ata o medioda, quedando un
cheiro insoportable a desinfectante.
35
A peste dos dormitorios onde se reunan para comer era tal, sina-
laba, pola sa parte, Miguel Barnet aludindo barco Lerland, de bandeira
alemana, que semejaban verdaderos cuartos de milicianos.
36
Non sempre os vapores dispoan as liteiras, que adoitaban ser de
ferro, nas bodegas para os pasaxeiros de terceira clase, anda que isto pare-
ce que foi o mis comn. As, o vapor francs Malte, que recollera en Vigo
un continxente de emigrantes no inverno de 1911, tia instalados os dor-
mitorios nas pontes superiores
37
.
Como improvisados refectorios non parecan, pois, excesivamente
confortables. Ademais, cando coman nos seus aposentos tian que face-
lo de xeito separado homes e mulleres, xa que estas estaban aloxadas, en
compaa dos nenos, en dependencias parte que non diferan das dos
homes
38
. Esta segregacin por sexos era algo moi xeral nos barcos transa-
tlnticos. As, no vapor da Compaa Trasatlntica Francesa St. Laurent,
en 1912, que faca a ruta dende Barcelona ata Sacramento, en California,
con escalas en varios portos de Galicia, Canarias e tamn en Cuba, haba
na terceira clase, departamentos distintos para homes e mulleres, aloxn-
dose doce persoas en cada un deles
39
. Pode ser que nalgn dos barcos non
27
37 Despacho do cnsul xeral de Espaa en Lisboa, datado o 11 de decembro de 1911. AGA AH,
Asuntos Exteriores, caixa 9.120.
39 Informe do cnsul de Espaa en Nova Orlens, datado en Nova Orlens o 30 de setembro de 1912.
Declaracin de Nicasia Uribe, de 23 anos de idade, desembarcada do vapor St. Laurent o 29 de xullo
de 1912, prestada ante o fiscal auxiliar do Distrito L.H. Burns, na sa oficina da aduana. Xullo de
1912, s 2 da tarde. AGA AH. Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
se fixese tal discriminacin entre os sexos, como parece revela-lo teste-
muo de Camen Cornes
40
.
As compaas de navegacin esmerbanse pouco en ofrecer unhas
condicins dignas s emigrantes. E a iso engadase o descontrol destes por
mor do seu relativo descoido e non sempre axeitada hixiene, amn dos
inevitables vmitos a consecuencia dos mareos. Era o mal do mar que
faca irrespirable a atmsfera dos dormitorios
41
. A todo isto refrese Lesta
Meis na sa novela de testemuo. En efecto, a situacin pareca levadei-
ra mentres as condicins meteorolxicas fosen boas. Pero cando eran
adversas e non se poda permanecer na cuberta, o amoreamento e os
mareos tornaban o panorama insoportable. Velaqu unha vvida estampa
desta situacin:
A medianoite tivo que baixar pr camarote. Na cuberta non se paraba coa friaxe.
Aquelo foi matalo! Non ben asomou a cabeza pola escaleiria, veu de dentro
unha bafarada de cheirumes que o fixo volver pra atrs de contado. Revolvuselle
o estmago. Pero na cuberta non se poda estar. O vento fro faca zoa-las cordas
dos paus. Tivo que facer de tripas corazn. Puxo o pano no nariz e foise pra abai-
xo dun salto. Fara como fixeran os demais.
Virxen Santisimia! Aquelo era o fin do mundo! Corpos tirados aqu e al de
homes e mulleres que parecan montns de farrapos. Mareranse, e p de cada
un estaba todo o que comera xantar. Cheiraba que feda. Non se poda dar un
paso sin ter que pisar o que a xente gomitara espndose a escorrer e rompe-los
fucios. Ningun se ocupaba de limpar. O calor do vapor faca aquelo mais impo-
sibre de resistir. Os marieiros deban estar moi acostumados a esto, porque en vez
de botar auga e pasar unha escoba deixbano, e inda lles serva de risa. Non haba
quen se chegara a un pasaxeiro pra decirlle si se lle ofreca algo. Sacando o que
tia algn parente ou amigo que non se mareaba e poda ir cocia buscar un
chisco de t ou manzanilla, pagando ben, que se non non llo daban, os demais
podan morrer antes que ningun lles dixera nada. A non ser que lle ventasen
peto. Se lle ventaban peto, si que non lle faltaba algn de abordo que lle viese
ofrecer canto quixera. Pero como son moi raros os pasaxeiros de terceira que
poden levar unhas pesetas, vase o chan e os camarotes estrados deles, o mesmo
que se a morte pasara por al.
42
28
40 Beatriz Lpez, op. cit., p. 31.
E cando pola ma espertou Estebo atopouse con que:
Polo chan segua habendo de toda a porcallada que o puxera as. Anacos de pan
untados de prebe; pratos de lata enzoufados; comida estrada por tdolos sitios,
que pareca devolta dos peitos enfermos. A xente amontoada de calquera xeito,
e coa roupa porca de todo aquelo que tia que chincar; nenos que facan de
corpo, ou que se mareaban e botaban todo no colo de sas nais. Non haba peito
que resistira tal ver!
43
Como apuntabamos anteriormente, algns testemuos sinalan que
os propios pasaxeiros non estaban exentos dalgunha responsabilidade para
manter certo nivel de hixiene nos dormitorios. Atopamos esta crtica en
Lesta Meis, por exemplo
44
, anda que a atena tomando en consideracin
que os emigrantes non tian moitas posibilidades de comportarse dun
modo mis axeitado:
Estebo ben se decataba que algunha culpa de que al estivera tan cocho tana os
mesmos pasaxeiros. Pero, qu iban facer nin con qu coidado podan andar, si os
obrigaban a comer por al adiante como poideran, en fatos de seis ou oito; sin un
tallo pra sentarse nin unha mesa onde poe-lo prato?
45
Por outra banda, con bastante mis comodidade puideron comer no
seu dormitorio Carmen Cornes e as sas amigas. Entre as catro colleron
un camarote conxunto, dentro da terceira clase, polo que tiveron que
pagar un suplemento. Fixrono por razns de confort pero tamn de
pudor, xa que sinalaba a autora do testemuo que: (...) si no en el barco
de aquella poca dorman todos juntos
46
.
Na dcada dos trinta parece que a existencia de comedores empe-
zou a xeneralizarse nos barcos. As, un emigrante que viaxou a
Argentina no 1934 sinalou que no barco, espaol parecer, haba un
29
44 Este comentario realzase dende a vivencia no fogar familiar alden, dun relativo bo pasar, dun certo
nivel de limpeza. Lesta Meis, bo coecedor destas realidades, comenta que a Estebo inda que non iba
afeito a finuras, pois na aldea ben sabemos que non se ven, gustballe moito a limpeza, que na sa casa
haba en todo o que a poidera haber. Pra eso a sia Marica andaba de cote lavaricando. Xos Lesta
Meis, op. cit., p. 137.
bo comedor
47
. Xa na dcada de 1950 os barcos, espaois e estranxeiros,
dispoan todos eles de comedor. A pasaxe distribuase en s das cate-
goras, viaxando os emigrantes na sa primeira travesa na segunda
clase, pois a primeira: (...) la ocupaban emigrantes que retornaban de
un viaje de placer y personeros empleados de los gobiernos espaol, ita-
liano o portugus, destinados a pases caribeos y hombres de negocios
quienes todava usaban ese medio para trasladarse de un lado al otro del
Atlntico
48
.
MEN DOS BARCOS
A Real Orde de 1912
49
estableca unha regulamentacin rigorosa e
detallada sobre o rxime de alimentacin nos barcos que transportaban
emigrantes espaois. Antes de zarpar deberan aprovisionarse nos portos
de sada dunha cantidade suficiente de vveres. Isto implicaba que deber-
an bastar para atender satisfactoriamente as necesidades nutricionais da
tripulacin e dos pasaxeiros ata que chegasen porto de destino.
Os alimentos frescos deban ser de produccin nacional. A carne
fresca debera ser suficiente como para poder servila polo menos cinco
das semana. Deberan levar tamn aceite de oliva, arroz, legumes, fari-
a, froita, azcar, vio, vinagre, etctera.
Tian que facer acopio, as mesmo, de provisins especiais para os
nenos e enfermos nunha determinada cantidade. A sa conservacin rea-
lizarase nun lugar parte, baixo a vixilancia do mdico, debendo conta-
la enfermera cun armario frigorfico. Para os nenos deberan dispoer de
faria lacteada, leite condensada e leite esterilizada. E para atender s
enfermos deberan dispoer de leite esterilizada, extracto de carne, pastas
finas, smola, galias, ovos e limns
50
.
30
47 O barco aludido dispoa ademais dun amplo saln de fumar, un saln de lectura con obras escritas
en espaol, cuartos de bao, auga corrente nos camarotes, orquestra, cine e dbanlles sbanas e toa-
llas. Testemuo reproducido por Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., p. 174.
48 Ramn Contia: Gallegos en Venezuela, Agregadura Laboral a la Embajada de Espaa-Caracas,
Caracas, 1982, pp. 125-126.
49 Real Orde do 30 de abril de 1912. En Boletn del Consejo Superior de Emigracin, ao 1912.
50 Para mis informacin sobre a alimentacin a bordo, cfr. Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit.,
pp. 167-169.
Este panorama ideal contrastaba francamente coa realidade dos fei-
tos, a pesares de existir a bordo inspectores acreditados polo Consello
Superior de Emigracin para garanti-lo cumprimento da lexislacin.
Un informe dun vicecnsul na Habana, datado en 1911, lembraba
as funcins dos mdicos inspectores espaois que deban leva-los buques
que embarcasen un nmero importante de emigrantes, segundo o
Regulamento de emigracin: era obriga sa comprobar durante a viaxe o
trato que reciban os viaxeiros, debendo atende-las queixas que estivesen
fundadas; deberan evitar tdolos abusos que se cometesen por parte da
oficialidade e da tripulacin dos buques. Tamn era misin sa controla-
los billetes e os documentos. De todo o ocurrido durante a navegacin
deberan dar conta seu trmino no Consulado Espaol. Agora ben, sina-
laba tamn o vicecnsul, que tia constancia de que esta obriga polo xeral
non a cumpran nin en Ro de Xaneiro nin na Habana
51
. A incuria destos
funcionarios era tal que, segundo afirmaba o vicecnsul:
Los Sres. Vicecnsules de la Nacin aqu me aseguran que desde que ellos estn en su
actual puesto ni una sola vez se les ha presentado ninguno de esos inspectores, ni les han
dirigido ninguna comunicacin y por lo tanto no les consta siquiera que existan realmente
esos funcionarios a bordo de los trasatlnticos extranjeros que traen emigrantes Cuba.
52
Houbo casos de reclamacins dos pasaxeiros por deficiencias na
comida poendo en dbida o control que deberan exerce-lo mdico e o
contador do barco. As o constatamos na protesta dun conxunto de emi-
grantes transportados dende A Corua Habana, en 1911, por un buque
pertencente Compaa Hamburguesa Americana
53
. No estudio sobre a
emigracin vasca mencinase o informe dun inspector de emigracin no
que daba conta da crtica dos emigrantes mdico pola inobservancia das
sas obrigas de control da comida do barco:
31
51 Escrito de ampliacin informe do vicecnsul do Consulado de Espaa na Habana remitido minis-
tro de Estado. Asinado na Habana, 6 de decembro de 1911. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa
1.693.
52 Ibd.
53 No escrito de exculpacin da tripulacin do barco sinalaba que la comida se prob todos los das por
el contador y el mdico del vapor y solamente despus se reparti bajo la debida vigilancia, do que
cabe deducir que isto era xustamente o que os emigrantes poan en cuestin. Cfr. Escrito dos oficiais
do buque, datado o 18 de xaneiro de 1912, cursado Consello Superior de Emigracin a travs do
Consulado Espaol na Habana. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
Les pregunt si el mdico espaol examinaba la comida, y me dijeron todos que saban
que a bordo iba un mdico espaol porque le vean conversar con los oficiales del barco,
y se apellidaba Domnguez, pero que jams se ocup de ver la comida que servan a los
emigrantes, y que lo que s podan presenciar por estar siempre en la primera clase, era
cmo transportaban en un depsito de madera, diariamente, los desperdicios de la comi-
da de la primera clase para la cocina de tercera, que tambin esos desperdicios sirven
para alimentar a los emigrantes que tan caro pagan su billete.
54
Polo demais, segundo a lexislacin espaola de 1912, deberan ofre-
cerse tres comidas diarias, variando o men durante a semana. Isto adoi-
taba efectuarse realmente e en certos barcos ofrecan ademais t pola
noite. A infusin poda servir menos para combate-lo fro en inverno.
Pola contra, no vern, non era frecuente que servisen refrescos. Para os
nenos contemplbase media racin
55
. Encontramos moi poucas crticas en
relacin coa distribucin das tres comidas, pero algunha hai, o que sem-
pre pode ser un indicador cualitativo de certo estado de cousas. En efec-
to, un colectivo de emigrantes transportado desde A Corua Habana,
no 1911, por un buque pertencente Compaa Hamburguesa
Americana, sinalaba que non se distribuan as comidas coa regularidade
estipulada
56
.
Na prctica, a comida que se serva nos barcos s emigrantes foi
obxecto de frecuentes crticas que se enmarcaban no cadro xeral das
obxectables condicins de viaxe que ofrecan as compaas de navega-
cin.
En 1909 Antn Crestar viaxou a Montevideo cunha compaa
espaola que ofreceu s pasaxeiros modestos un men que lle produciu
unha amarga impresin. Deixouno descrito en parte:
O almorzo consista nun xerro de caf (dalgunha maneira hai que chamarlle) e un pan
fresco e quente que soamente o toleraban os emigrantes cuns estmagos e unhas vas
dixestivas a toda proba.
57
32
54 Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., 1992, pp. 177 e 178.
55 Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., 1992, pp. 167, 174-175.
56 Esta crtica aparece aludida nun Escrito dos oficiais do buque, datado o 18 de xaneiro do 1912, cur-
sado Consello Superior de Emigracin a travs do Consulado Espaol na Habana. AGA AH,
En moitos barcos, como no vapor francs Malte, no ano 1911, coc-
ase o pan tdolos das
58
. Era, pois, pan fresco, pero s veces de mala cali-
dade. De feito, neste buque, a comida e as condicins de aloxamento e
trato foron obxecto da crtica dos emigrantes, que se canalizou pola
embaixada espaola e tamn a travs da prensa.
Como se pode ver, o problema non era tanto a cantidade (anda que
casos houbo tamn de cicatera a este respecto) ou o tipo de alimentos que
se ofrecan relativamente aceptables para a poca como a nfima cali-
dade dos mesmos. Polo que se refire s restantes inxestas as sas notas son
breves pero contundentes: Da comida non quero nin falar, via sendo
polo estilo do demais que deixo descrito.
59
E o que describe considera-
blemente penoso.
Temos outra mostra no caso de Manuel Aneiros Ferrer, nado en
Mugardos no 1905, que emigrou a Cuba en 1918 no vapor Corua que zar-
pou do porto corus. A sa pattica experiencia reltanola Neira Vilas:
(...) sinte gran arrepio cando ve apioados arredor de mil douscentos pasaxeiros,
entre os que hai moitos rapaces do seu tempo e inda mis novos. Non atopa por
onde moverse. O barullo e os cheiros revoltos e o desorde naquel enorme corte-
llo en movemento, dixano pampo e abrouxado. o comenzo. Comprobar logo
que moitos durmen no chao e que maora dos pasaxeiros cstalle botar corpo
a galdrumada que reciben en vellos cazos de aluminio.
60
Outra experiencia de viaxe nun buque espaol ofrcenola Eladio
Marzabal, quen embarcou no porto da Corua no Zelandia, que faca a
travesa a Cuba, en 1921. A este emigrante a comida non lle pareceu de
ningunha maneira boa
61
.
En termos xerais, a calidade dos alimentos era francamente mello-
rable. Con algunha frecuencia empregbanse sucedneos baratos (para
suplir, por exemplo, s ovos nas tortillas). Pero s veces o mis grave era
33
60 Entrevista a Manuel Aneiros Ferrer, nado en Mugardos en 1905. Emigrou a Cuba en 1918. Xos
Neira Vilas: Galegos no Golfo de Mxico, Edicis do Castro, Sada-A Corua, 1980, pp. 112-123.
61 Entrevista realizada por Roberto Vila y Garca a Eladio Marzabal Murillo, que emigrou a Cuba pri-
meiramente en 1921, con quince anos, e novamente en 1923. Fondo HISTORGA.
o estado de conservacin dos vveres, cuestin que se agudizaba co paso
dos das durante a travesa, podendo chegar incluso putrefaccin
62
. Deste
xeito, un informe consular de 1812, deixaba constancia da reclamacin de
varios emigrantes nun vapor francs porque la carne que les servan en
las comidas estaba podrida
63
.
Por outra parte, posible que as condicins da viaxe a Estados
Unidos fosen mellores que s restantes pases americanos, tal vez debido
maior control das autoridades. Esa foi a lo menos a experiencia de
Crestar que emigrou a USA no ano 1916, por certo que con papeis e
identidade falsos, burlando o control de inmigracin en Ellis Island (no
porto de Nova York) e a quen as condicins do barco parecronlle mello-
res en tdolos aspectos que as que coecera na sa anterior viaxe a
Montevideo:
Por fin, na Corua, mediante cartos, consegun o que desexaba, e o da 11 de
xuo embarcamos no vapor espaol Alfonso XIII, o barco recentemente adquiri-
do pola Trasatlntica Espaola. Era un barco vello, pero non tan incmodo coma
os outros nos que viaxara. As cuchetas estaban en ringleiras de das, pois dic-
ase que as autoridades americanas non permitan mis amoreamento de persoas.
O trato en xeral, era mellor, e as cheguei s Estados Unidos. desembarcar lev-
ronnos illa en que estaba a emigracin e despois dun exame completo deix-
ronnos entrar. (...) eu entrei con papeis falsos.
64
En relacin cos barcos espaois as crticas adoitaban facer fincap
na calidade dos alimentos e non na cantidade das racins. Esta cuestin
agravbase, como resulta lxico imaxinar, nos barcos das compaas
estranxeiras, francesas, italianas e moi especialmente alemanas ou holan-
desas. Estas ltimas eran as que maior cota de pasaxeiros conseguiron aca-
dar no transporte a Amrica do Sur e Cuba. O problema via dado pola
dificultade de adaptarse a un rxime de comidas distinto do que confor-
maba a dieta tradicional que estaban acostumados os emigrantes, o cal
representaba un verdadeiro choque coa sa cultura gastronmica. Por va
34
62 Este panorama da alimentacin a bordo dos vapores denucibaa un emigrante espaol no ano 1933.
Cfr. Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., pp. 176 y 177.
AGA AH. Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
de exemplo, tmo-lo caso do emigrante Carlos Campos, natural de Ferrol
e vecio de Reus, que viaxou nun barco francs no ano 1912, quen deu
conta cnsul de Espaa en Nova Orlens de que a comida que lle serv-
an era de mala calidade: () la comida no se poda tragar por lo pican-
te, aadiendo que su esposa haba abortado en el viaje, lo que nunca le
ocurriera, y l lo achaca a la mala calidad de la comida.
65
A maior abondamento, Barnet ofrceno-lo testemuo dos seus per-
sonaxes, Manuel e o seu amigo Benigno, os cales viaxaron a Cuba no ano
1916 en cuarta clase no barco xermano Lerland. Segundo Manuel, a estas
alturas para un emigrante galego viaxar en terceira onde o camarote, a
alimentacin e o trato eran mellores resultaba un luxo, en segunda era
moi infrecuente e en primeira era un copete que s se podan permiti-
los indianos, impecablemente vestidos como corresponde importancia
da presentation de soi e ataviados con pulseiras e aneis de ouro, pedras pre-
ciosas e leontinas. A comida en cuarta clase era psima, consistente case
sempre en lentellas ou panza con pan. Para colmo, unha seora de idade
comentoulle a Manuel que facan a comida con sebo de cabalo, co que lle
entraron ganas de vomitar, pero non deixou de comela pois el hambre en
alta mar aumenta por el aire de cubierta y la salitre e ademais (...) a
buen hambre no hay pan duro
66
.
A comezos de sculo, en pleno auxe da emigracin espaola en
masa, a prensa fxose s veces eco da crtica en contra das compaas ale-
manas polo mal trato que daban s emigrantes. Voces houbo que chega-
ron a solicita-lo boicoteo a tales compaas apelando solidariedade lati-
na e espaola
67
. Nalgns casos, as compaas nrdicas esforzronse en
subministrar mens latinos ou polo menos proclamaban tal cousa nos
seus anuncios publicitarios.
Por contraposicin, en especial a partir do ano 1920, abondan os
testemuos de emigrantes que se refiren favorablemente rxime ali-
35
66 Miguel Barnet, op. cit., p. 40, nota 6 e pp. 42-44.
67 Temos un exemplo disto nun comentario aparecido en Galicia, 17 de maio de 1907. Citado por
Miguel Barnet, op. cit., p. 32, nota 3.
menticio que lles foi dispensado nos barcos. Isto require unhas considera-
cins previas. A diferente opinin que os emigrantes puideran ter sobre a
alimentacin non dependa s da distinta cocia que lles tocara en sorte,
senn tamn da compaa de navegacin e incluso do barco que tomasen.
Resulta obvio que entre os pasaxeiros dun mesmo barco, que viaxan inclu-
so en idntica clase, existen apreciacins distintas das racins alimenta-
rias que se serven, anda sendo estas as mesmas para todos. Existe un fac-
tor relevante hora de valora-la dieta recibida: o tipo de alimentacin
que cada emigrante coecera na sa familia de orixe. E moi claro que,
en non poucos casos, a penuria, cando non a fame, era a nota dominante.
Unido ademais a unhas condicins de subsistencia francamente difciles,
non poder estranar que para quen as estaba afeito a vivir, a travesa,
unha vez superados os mareos e acostumados s incomodidades que con-
levaba adaptarse a unha viaxe por alta mar, puidese parecer unha sorte de
vacacins para moitos era a primeira vez que non tian que traballar
esforzadamente, por novos que fosen nas que podan gozar dunha vida
regalada. E o feito de recibir unhas abondosas racins de comida non era
tampoco cousa de despreciar. Pdese conclur dicindo que o nivel de
pobreza de partida de cada un dos emigrantes debeu de ser un factor de
primeira orde hora de xulgar esta cuestin.
Como resultaba que persoas menesterosas non haba precisamente
poucas, non sorprender que, de feito, dispoamos de varios testemuos
nos que se expresan opinins francamente favorables sobre a alimenta-
cin nos barcos.
As, por exemplo, unha muller nacida en Vilario (O Barco) no ano
1909, que se decidiu a emigrar en 1925, sinalaba que se coma bastante
ben no barco que a conducira Habana
68
.
Convn que nos refiramos agora conmovedora biografa de
Carmen Cornes, quen, con quince anos, trasladouse dende Vilagarca a
Bos Aires (a onde emigrara previamente o seu pai) en 1927. Viaxaba con
outras tres mozas, acompaadas todas elas por un paisano dunha aldea
36
68 Entrevista realizada por Ana Rosa Fernndez Prez a Felisa Paradelo Paradelo, nada en Vilario (O
Barco) no ano 1909. Emigrou a Cuba en 1925 e retornou bastantes anos despois durante seis meses,
para regresar al e instalarse despois co seu esposo en Asturias. Fondo HISTORGA.
prxima, que faca de tutor. Que unha muller, en especial nova, viaxase
soa era un feito absolutamente infrecuente na poca
69
. A emigracin un
fenmeno farto complexo no que se dan situacins moi diversas. Pero
neste caso de certo aparece paradigmaticamente claro como a emigracin
a Amrica funcionou en ocasins servicio dunha estratexia familiar
70
,
como un mecanismo de complementariedade servicio do fortalecemen-
to da sociedade campesia tradicional
71
. A sa nai, viva e en mala situa-
cin econmica, esfrzase en sufragarlle a pasaxe co que inviste un capi-
tal coa esperanza de que produza dividendos en forma de remesas destina-
das a mellora-la sorte da sa familia cando se realice o pagamento diferi-
do, implcito neste contrato de reciprocidade
72
.
Ela careca de recursos e naturalmente tivo que face-la viaxe en ter-
ceira clase, pero o pudor da poca induciu s catro rapazas a facer un
mprobo esforzo econmico e coller un camarote parte para non ter que
durmir coa abigarrada pasaxe, en que predominaran dende logo os
homes
73
, na sa maiora sen parella (como mostra a investigacin realiza-
da sobre a emigracin espaola s EE UU de Germn Rueda). Fronte a
outros relatos que ofrecen unha visin negativa, cando non calamitosa das
penalidades da travesa, o desta moza ofrece unha imaxe completamente
positiva. En canto comida, sinalaba que haba de todo e, en conxunto,
comase ben. Claro que a sa experiencia favorable puido deberse fortu-
na de dispoer dun camarote independente, o que lle aforrou o espect-
culo dos mareos doutros pasaxeiros, e no que podera tamn comer con
menos incomodidade, e a outro factor do que falaremos mis adiante.
Probablemente tamn feito de que gozaran de bo tempo durante a viaxe
37
69 Unha parte importante da porcentaxe total das mulleres (e nenos) que viaxaron a Amrica fixrono
acompaadas de familiares. Cfr. Alejandro Vzquez Gonzlez: As dimensins microsociais da emigra-
cin galega a Amrica: a funcin das redes sociais informais, en Vicente Pea Saavedra (Coord.):
Galicia-Amrica. Relacins histricas e retos de futuro, Xunta de Galicia, Santiago, 1993, p. 29.
70 Cfr. sobre esta cuestin Blanca Snchez Alonso: Las causas de la emigracin espaola, 1880-1930,
Alianza Universidad, Madrid, 1995, pp. 57-60.
71 X. Rodrguez Campos: Anlise antropolxica da emigracin, I Coloquio de Antropoloxa de Galicia,
Museo do Pobo Galego/Edicis do Castro, Santiago de Compostela, 1984, p. 37.
72 Cfr. sobre esta cuestin Beatriz Lpez, op. cit., pp. 28-29.
reducndose notablemente o nmero de mareos e as sas desgradables
consecuencias (que, con todo, se produciron; as sas compaeiras, por
exemplo, padeceron o mal do mar). Pero ela conta que non se mareou
e gracias bo tempo puido sar do enclaustramento dos fondos do barco e
gozar do ceo e do mar, e pasalo moi ben coas sas amigas arriba do barco.
A xente pareceulle moi respetuosa e estableceu relacins con emigrantes
portugueses cos que se entretivo xogando s cartas, en especial brisca
que era o que a eles mis lles gustaba. Despois de ter pasado a sa corta
vida traballando denodadamente aquelo pareceulle delicioso. Los das
ms felices despus de tanto trabajar comentaba. O feito de que abonda-
sen os piollos non ensombreceu o gozo da travesa
74
.
Podemos referir outro exemplo, ambientado nos anos cincuenta.
arribar porto da Guaira, onde tian por costume desembarca-los
emigrantes que an a Venezuela, la mayora ansiaba llegar, aunque no
falt quien deseara que el viaje del barco fuese ms largo, pues ya se
haba acostumbrado a la buena vida
75
. E iso a pesar dos mareos que moi-
tos padeceran.
Outra persoa que invocaba explicitamente a fame que pasara, como
factor de comparacin para xulga-la dieta do barco, foi unha muller que
emigrou Arxentina arredor de 1940:
Nos daban (...) pan (...), guiso. Nos daban mucho de comer, (...) vino, no s si era
vino con agua, no s lo que era, pero nos daban muy bien de comer, de verdad que s;
y como llevbamos tanta hambre pus era, aunque no fuese muy rica, uno coma y para
nosotros era una comida especial, despus del hambre que llevbamos de aqu. (...)
Despus, ya cuando llegamos all, era ms especial todava.
76
O pan branco que daban no barco foi o que maior impresin cau-
sou a un emigrante de Viduido (Ames), que emigrou a Bos Aires en 1947.
Xa vimos que en moitos barcos se elaboraba diariamente o pan. Polo
menos acostumaba a ser fresco, anda que outra cousa era a calidade que
tivese. O emigrante de Ames considerou que isto constitua un anticipo
38
74 Beatriz Lpez, op. cit., pp. 30-32.
75 Ramn Contia, op. cit., 1982, p. 133.
76 Entrevista realizada por Eva Liares Fernndez a Juana Lpez de Domnguez, nada en Baiuca
(Catoira) no ano 1926. Emigrante en Bos Aires. Fondo HISTORGA.
do que con razn esperaba poder tomar en abundancia en Arxentina. Ata
os anos sesenta moitas familias campesias tan s probaban o pan de trigo
en ocasins sinaladas, como podan ser, por exemplo, as festas patronais.
(...) ya cuando bamos en el barco empezaron a darnos pan de trigo, pues aquello ya
era, era muy bueno, porque un pedazo de trigo as, y tambin la comida en el barco ya
era mejor que la que comamos en casa.
77
A sorte mis adversa era a que, como cabe imaxinar, sufran os que
se embarcaban coma polizns, situacin de ningn modo inslita nuns
tempos nos que moitos mozos emigraban ilegal e clandestinamente para
subtraerse servicio militar, concebido como un imposto de sangue. Polo
propio carcter clandestino do feito resulta imposible determinar a sa
cuanta. Sbese, por multitude de indicios, que era unha cifra francamen-
te alta. Engdese tamn que non todos os que emigraban ilegalmente o
facan coma polizns. Estes parecen ter sido unha minora entre os que
embarcaban ilegalmente.
Dispoemos dalgunha informacin a este respecto, referida porto
da Corua en 1911, que ben puidera resultar representativa, a lo menos
ilustrativa, deste xnero de cuestins. Segundo as estimacins oficiais da
Legacin espaola na Habana
78
, a teor dunhas averiguacins directas prac-
ticadas in situ polas autoridades espaolas, mis do 30 por cento dos pasa-
xeiros embarcaban ilegalmente. Mis concretamente, nun vapor alemn
que foi objeto de inspeccin, resultou que moitos embarcaran por alta,
dicir, en alta mar, e cos documentos sen selar pola Xunta da Corua.
Carecan de documentacin e a pasaxe fralles facilitada polos donos de
casas de hspedes da cidade, mediante un pagamento que polo comn osci-
laba entre 63 e 65 pesos, pero que incluso poda chegar s 78 pesos.
Noutros casos, a pasaxe foilles entregada xa no barco mediante un paga-
mento anlogo, pois parecer empregaban a bordo un selo falsificado.
Naquel vapor alemn preto do 40 por cento viaxaba ilegalmente. Estaba
claro que para que unha cousa tan avultada puidese levarse a efecto era
39
77 Entrevista realizada por Eva Liares Fernndez a Jos Domingo Domnguez Beade, nado en Viduido
(Ames) no ano 1927. Emigrou a Bos Aires no 1947. Fondo HISTORGA.
78 Escrito da Legacin de Espaa na Habana. Datado na Habana o 5 de decembro de 1911. AGA AH,
mester contar con connivencias mltiples. Por de pronto, a da Xunta local
da Corua. Comprobouse tamn que a axencia dos vapores alemns na
cidade herculina dera s emigrantes facilidades para burla-los preceptos
legais, segundo declararon os propios pasaxeiros que foron interrogados.
Evidentemente, a complicidade da tripulacin do barco era indispensable
para que todo isto puidese acontecer. En conclusin, estes emigrantes non
eran na sa maiora polizns, na medida en que non viaxaban sen que a tri-
pulacin tivese coecemento da sa presencia a bordo.
Hai que sinalar tamn que este xnero de trapaceras ocorran sobre
todo nas compaas estranxeiras, e moito menos na Compaa
Transatlntica Espaola ou noutras desta mesma bandeira. Polo menos,
esta era a opinin das autoridades espaolas, as cales doanse non s polo
que supoa de quebrantamento da lei espaola, senn tamn polo pre-
xuzo econmico que repesentaba para as navieiras nacionais:
(...) y se comprender la necesidad de castigar con la mayor energa esas infracciones
de las que solo resulta un beneficio ilcito a favor de las Compaias Navieras extranje-
ras, en perjuicio de las Compaas Espaolas que, respetuosas y guardadoras de la Ley,
no admiten en sus barcos a los que, no pudiendo embarcar legalmente, son luego reci-
bidos con todo gnero de facilidades en los buques extranjeros.
79
Os polizns non tian mis remedio que alimentarse do que leva-
ban ou do que con moita dificultade puidesen furtar. Tamn podan con-
tar coa complicidade dalgn pasaxeiro coecido que lles subministrase
vveres. Temos rexistrado o caso dun polizn que engaou o seu com-
pinche e que acabou dando cos seus osos en Triscornia. Tivo que pagar
para viaxar coma polizn e a cambio recibiu unha dieta ben austera: auga
do tempo e callos
80
.
Tamn Anbal Caizo, natural de Vern (Ourense), viaxou en 1956
a Venezuela como polizn a bordo do Santa Mara, dende o porto de Vigo.
Conseguu o seu propsito servndose dunha tarxeta de visita que lle
deran nunha axencia de viaxes. Non o pasou tan mal: durante la trave-
sa no pude ir al comedor, pero s consumir en el restaurante, estar atento
40
79 Informe do vicecnsul do Consulado de Espaa na Habana remitido ministro de Estado. Asinado
na Habana, 6 de decembro de 1911. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
cuando quedaba algn camarote vaco o trancarme en el retrete mientras
dorma, pero siempre cuidadoso de no cometer imprudencias
81
.
COMPLEMENTO DA DIETA MERC QUE LEVABAN, MERCABAN...
E TAMN ALGO DE PICARESCA
Non quedara completo este esbozo do panorama da alimentacin
dos emigrantes durante o periplo transatlntico se non nos referisemos
complemento da sa dieta que obtian mediante os alimentos e bebidas
que moitos deles levaban consigo como vitico. Tamn acostumaban a te-
la posibilidade de mercar ou conseguir, con certas artes, algns outros
vveres suplementarios.
Examinemos primeiramente unha cuestin. Os vveres para a viaxe
podanse levar nalgn atado ou bolso de man sen maiores dificultades.
Pero considerando que a travesa poda durar uns quince das de prome-
dio
82
(trece das durou a travesa a Cuba que relatou Barnet e doce a de
Estebo) moitos emigrantes podan facer acopio de maiores continxentes
no seu bal ou maleta, que eran depositados nunha bodega parte.
Exista frecuentemente a prohibicin, ou restriccin de calquera clase
que, por razns de seguridade, dificultase o acceso s seus bais? Para res-
ponder satisfactoriamente a esta cuestin haber que profundar mis no
estudio dos regulamentos e estipulacins das diferentes compaas de
navegacin. Provisionalmente a este respecto contamos co testemuo de
Antn Crestar: Na viaxe deixaban baixar bodega das equipaxes e se un
tia sorte poda atopa-lo seu bal. Tamn se poda baixar un da antes de
chegar a porto
83
.
41
81 Testemuo recollido por Ramn Contia, op. cit., p. 133.
82 A mediados do sculo XIX a duracin media da viaxe a Cuba era dun mes e medio. No 1870, gracias
s progresos da navegacin, o promedio da viaxe acurtouse a tres semanas. redor de 1930 facase en
s nove das, ou algo mis, se haba moitas escalas. Tamn gracias substitucin da vela polo vapor
na viaxe Arxentina, nas mesmas datas indicadas, pasou de preto de dous meses a aproximadamente
25 das e, cabo, s 11 xornadas. Cfr. sobre esta cuestin Alejandro Vzquez Gonzlez:
Caractersticas de la emigracin gallega a Amrica y su transporte (1900-1930), Simposio: Las
migraciones europeas a America Latina en el siglo XX, 46 Congreso Internacional de
Americanistas.
Polo que se refire cubertera, s vasos, s pratos, etctera, parece
mis ben improbable que os emigrantes de terceira clase levasen tales
adminculos. En moitos casos conformaranse co emprego dunha boa nava-
lla, un instrumento de certo imprescindible. Tal sorte de enseres, transpor-
tados en aparentes neceseres atoparimolos principalmente entre os pasa-
xeiros das clases superiores. Con todo, certos testemuos parecen indicar
que algns levaban consigo xerras, botas de vio ou ben cuncas, segn se
desprende dun apunte de Lesta Meis: cando divisaban terra americana os
pasaxeiros, levados polo xbilo, lanzaban mar pratos, cuncas, botellas e
xarros
84
. A mayora destes obxectos eran de propiedade do barco pero as
cuncas e os xarros, moi probable que fosen un elemento enxebre.
Os emigrantes campesios, na sa maiora, levaban loxicamente
para comer o que tian nas sas casas. Moi frecuentemente pan, froita de
tempada e, con sorte, algn anaco de toucio, chourizo ou friame caseiro.
Latas de conservas con sardias, por exemplo, que non resultaban caras e
que en Galicia se fabricaban e comercializaban en abundancia. Ou ben
outros alimentos enlatados, manufacturados por latoneiros ou ferreiros
locais de maneira artesanal. Atopmonos as cunha muller, pertencente a
unha familia campesia moi modesta, nada nunha aldea de Ames en
1918, que lembraba o seguinte:
Los emigrantes, cuando nuestro hermano estaba all en Buenos Aires, le enviaba chi-
charrones enlatados. Iba al latonero que haba y le enviaba chicharrones y chorizos (...)
as en latas; ponerlo bien y despus haba que soldar la lata; si no, no se poda. El que
te lo llevaba no te lo quera llevar porque le poda manchar la ropa.
No es que mandase muchas veces, pero alguna que otra vez he mandado chorizos y chi-
charrones. Si no los tenamos nosotros los comprbamos; compraba la carne, los haca
y se los mandaba.
85
Unha familia de Francelos, de mediano nivel econmico, adoitaba
enviar s seus familiares emigrados chourizos en latas que levaban a selar
achegada vila de Ribadavia
86
. Tamn a familia Paradelo, de Vilario (O
42
85 Entrevista realizada por Eva Liares Fernndez a Josefa Domnguez Beade, nada en Bentn (Viduido,
concello de Ames) no ano 1918. Fondo HISTORGA.
86 Entrevista realizada por Rosa Luengo Castrillejo a Carmen Gonzlez Soto, nada en Francelos (preto
de Ribadavia) no ano 1932. Fondo HISTORGA.
Barco), que tia unha filla que emigrou a Cuba en 1925, envioulle reite-
radas veces, por medio de propios (siempre haba alguno que vena ac,
sinalaba a muller informante) latas de chourizos
87
. Outro modo de con-
serva-los chourizos durante a travesa era somerxelos en graxa, como fixo
nunha ocasin a nai de Carmen Cornes
88
.
Estes testemuos refrense a agasallos que os emigrantes transporta-
ban para o seus familiares en Amrica. Non parece desatinado supoer
que tamn os utilizasen como vitico. Os emigrantes levaban tamn
outros productos. Unha muller viguesa que viaxou a Venezuela, no ano
1951, sinalaba que:
(...) yo, por ejemplo, no llevaba, pero s s que haba gente que llevaba, sobre todo as,
esta gente que vena as, del interior. Llevaban chorizos, llevaban as tocino, haba algu-
nos que llevaban pedazos de pan de maz, y otros llevaban frutas tambin.
89
Chourizos e tamn queixo tian por costume levar nas sas maletas
os emigrantes a Venezuela, na dcada dos cincuenta
90
. E tamn algunhas
froitas que lles deran as sas nais, irms ou algunha vecia
91
. En efecto,
froita era unha das cousas que con mis frecuencia levaban consigo. Mazs
e limns, por exemplo, atopmolos documentados nos relatos de Lesta
Meis e Barnet
92
.
Por outra parte, nos barcos era posible mercar alimentos, frecuente-
mente pan do da, froita
93
e outros xneros. Tamn se podan comprar
43
87 Entrevista realizada por Ana Rosa Fernndez Prez a Felisa Paradelo Paradelo, xa mencionada ante-
riormente, nada en Vilario (O Barco) no ano 1909. Emigrou a Cuba no 1925 e retornou bastantes
anos despois durante seis meses, para regresar al e instalarse despois co seu esposo en Asturias. Fondo
HISTORGA.
88 Beatriz Lpez, op. cit., 1992, p. 43.
89 Entrevista realizada por Magaly Costas Costas a unha informante annima, nada na zona vella de
Vigo, no ano 1933. Emigrou a Venezuela en 1951 e non retornou ata 1968. Fondo HISTORGA.
90 Ramn Contia, op. cit., pp. 125-126.
91 Ramn Contia, op. cit., pp. 125-126.
92 Estebo, cando se atopou mal, puido tomar un xarro de auga fresca con limn que lle ofreceu un com-
paeiro de viaxe. Cfr. X. Lesta Meis, op. cit., p. 136. Por outra banda, Manuel, o protagonista do rela-
to testemual de Barnet cando se vai a Cuba en marzo de 1916, con 16 anos, colle unha cesta de pan
e mazs que lle preparara a sa irm. dicir, pan e froita da estacin, neste caso mazs xa que era
inverno. Miguel Barnet, op. cit., p. 37.
bebidas quentes na cocia ou na cantina. Agora ben, anda entre os pasa-
xeiros de terceira haba distintas clases. Algns a penas levaban cartos cos
que poder mellorar algo a sa dieta. Temos unha mostra disto en Antn
Crestar, a quen a sa nai, agarimosa pero de moi minguados recursos,
acompau ata o porto e entregoulle o que boamente tia para gastos de
viaxe: das pesetas. Consciente de que esa cantidade sera con toda pro-
babilidade insuficiente, recorreu a un convecio pedndolle que lle pres-
tase seu fillo o que necesitase que xa despois llo devolveran os seus
familiares en Montevideo. Crestar gastou os seus caudais moi rapidamen-
te co que a sa situacin se fixo difcil. As relacins de paisanaxe teen as
sas limitacins, e mis tratndose dun ben tan escaso como era o diei-
ro, de xeito que o seu vecio non lle prestou nada. Pasou toda a viaxe
nun suplicio: os ollos anseme trala froita que coman os outros pasaxei-
ros, se lamentaba
94
.
Pero anda os emigrantes que dispoan de cartos para adquirir ali-
mentos na cantina, en ocasins atopbanse co problema dos prezos abusi-
vos. Algunhas compaas aproveitbanse do seu monopolio da oferta, que
deixaba s pasaxeiros sen alternativas. Un exemplo disto, que acadou
notable resonancia na prensa, e chegou incluso goberno espaol por va
da sa embaixada, veu dado pola tenaz accin de protesta fundamentada
no mal trato dispensado na viaxe, protagonizada por un grupo de emi-
grantes embarcados no porto da Corua o 9 de decembro de 1911, que
formaban parte do total aproximado de 800 pasaxeiros chegados Habana
no vapor Ipiranga, pertencente Compaa Hamburguesa Americana. O
interese e relevo do feito fai que pague a pena que nos deteamos a con-
sideralo con certo detalle
95
. Convn destacar, de entrada, a fenomenolo-
xa das vas habituais de protesta, que se estenda a moi amplas cuestins
referidas alimentacin, hixiene e en xeral insatisfactorio trato de que
44
95 Infortunadamente s se conservan os escritos de descargo dos axentes da compaa e da tripulacin.
Pero refrense s crticas formuladas polo grupo de emigrantes para rebatelas, o que permite facerse
unha idea bastante aproximada da ndole das sas reclamacins. Tamn facilita este empeo o infor-
me do vicecnsul na Habana. Cfr. reclamacin de varios emigrantes e informe do vicecnsul, cursa-
dos Consello Superior de Emigracin a travs do Consulado Espaol na Habana. Datado o 6 de
febreiro de 1912. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
foran obxecto. Primeiramente recolleron firmas a bordo do vapor e tamn
reuniron dieiro co que poder enviar telegraficamente a sa protesta
presidente do Consello de Ministros e emprender na Habana unha cam-
paa periodstica contra a compaa e algunhas autoridades espaolas.
Queixbanse, en efecto, de que os mdicos espaois non atenderan nin-
gunha das reclamacins que se lles formularan durante a viaxe. Este tipo
de alusins crticas s mdicos encargados da supervisin da comida e da
hixiene eran francamente frecuentes
96
. chegar Habana, enviaron o
seu escrito de protesta Consulado Espaol, pero non se contentaron con
iso
97
. Coma noutros moitos casos, encontraron mis eficaz confiar na reso-
nancia dos medios de prensa
98
. Deste xeito, unha comisin de emigrantes
visitou director do Diario Espaol na Habana, ofrecndolle 100 pesos por
iniciar unha campaa de prensa contra a Compaa Hamburguesa
Americana. Esta campaa non chegou a realizarse debido a que o director
preveu cnsul, lo que me permiti recabar y lograr de los emigrantes la
45
96 Outro caso de incuria dun mdico de a bordo encontrmolo nunha carta asinada por Constantino
Pardo, publicada no Diario Espaol da Habana, o 3 de abril de 1920, denunciando graves abusos come-
tidos a bordo do vapor americano Heffron, pertencente Ward Line, sen que o mdico fixese nada por
impedilos. Puidemos consultar este artigo de prensa a merc do que se xuntou escrito da subsecre-
tara do Consulado Xeral de Espaa na Habana. Datado na Habana, o 13 de abril de 1920. AGA AH,
Anda que en menor medida, encontramos tamn algn caso de probidade e rigor profesional dos
mdicos dos barcos que transportaban emigrantes. As, o mdico de la Marina Civil y de Emigracin,
Rufino Durn, a bordo do vapor Leerdam, da Holland Amerika Linie, relataba a forma penosa en que
eran tratados os pasaxeiros de terceira na cidade de Nova Orlens, no seu porto facan escala os vapo-
res da compaa de referencia na sa viaxe a Espaa. Mencinase esta denuncia no Informe do cn-
sul espaol en Tampico (Mxico), asinado en Tampico, a 31 de outubro de 1927. AGA AH, Asuntos
Exteriores, caixa 1.693.
97 Os consulados non sempre se mostraban dilixentes na defensa e amparo dos emigrantes. As, por
exemplo, o cnsul na Habana, no ano 1920, foi criticado por unha lata autoridade do goberno espa-
ol, por non ter esixido nas sas funcins de inspeccin as debidas responsabilidades a raz da
denuncia do capitn do barco francs con relacin s abusos cometidos polos camareiros, que alu-
dimos noutra parte. As consta nun escrito do subsecretario de Previsin e Accin Social. Emigracin,
datado en Madrid, 11 de novembro de 1920. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
98 Podemos mencionar outro exemplo de denuncia efectuada na prensa, soslaiando o cauce consular,
efectuada por un emigrante en relacin cos abusos cometidos cos emigrantes a bordo do vapor ameri-
cano Heffron pertencente compaa Ward Line. Informa sobre isto un escrito da Subsecretara do
Consulado General de Espaa na Habana. Datado na Habana o 13 de abril de 1920. AGA AH,
promesa de desistir de ese empeo y de confiar en la accin de Consulado
y del Consejo Superior de Emigracin, apuntaba o representante espaol
no seu informe.
Por outra parte, no escrito dos oficiais do barco da compaa en
cuestin, entre os que se encontraba o capitn, o mdico, dous contado-
res, e varios oficiais, datado o 18 de xaneiro de 1912, indicbase o seguin-
te: Como siempre los emigrantes tenan permiso de comprar en la canti-
na, si algn da en vez del rancho que haba para todo el mundo, queran
comer otra cosa. Diso, e apoindose noutros apartados do seu prego de
descargo, pdese inferir que a comida non resultaba satisfactoria e que os
emigrantes tian que recorrer compra de vveres. Pero o seu significado
concreto aclranolo bastante ben o informe do cnsul que, por certo,
non concede a penas verosimilitude escrito de descargo da tripulacin
(menciona o sorprendente feito de que os camareiros espaois obxecto de
crtica asinasen un escrito redactado en alemn cando ningn deles coe-
ca esta lingua) datado o 26 de xaneiro de 1912. Sinalaba o cnsul que
no desempeo da sa carreira profesional recibira con moita frecuencia
queixas anlogas s formuladas polo grupo de emigrantes en cuestin,
sobre o prezo excesivo a que eran vendidos determinados artigos a bordo
da indicada compaa y que personalmente he podido observar, a bordo
de dichos buques en la baha de la Habana, que no se guardan a los emi-
grantes las debidas consideraciones
99
.
As fontes escritas convencionais, conxuntadas coa historia oral e
os relatos autobiogrficos, permiten adentrarse en determinados intersti-
cios do pasado histrico que teen mis que mediana relevancia. Deste
xeito, puidemos averiguar que nos barcos exista tamn un mercado
secundario, irregular e semiclandestino, baseado en pequenos furtos e
corruptelas do persoal de servicio, camareiros e cocieiros sinaladamen-
te. Estes subministraban secretamente certos alimentos s pasaxeiros a
cambio de dieiro, que a parar s seus petos. Eventualmente os emi-
grantes beneficibanse dun prezo menor da cocia, tenda ou cantina e
ademais podan conseguir certo tipo de alimentos, ou racins de comida
46
99 Informe do vicecnsul espaol na Habana remitido Consello Superior de Emigracin. Datado o 6
de febreiro de 1912. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
preparada, que non era posible mercar doutro xeito. Crestar lembraba
este feito, sinalando que os que dispoan de cartos podan obter algo de
comida extra por mediacin dos camareiros ou ben dndolles algunha
propina s cocieiros
100
.
Agora ben, pola propia idiosincrasia deste mercado negro, comet-
anse irregularidades no trato que deixaban s seus usuarios inermes ante
os abusos e as estafas. Isto sucedeulle a Estebo durante a travesa realizada
a Cuba a comezos deste sculo. Gastouse tdolos cartos que levaba na
compra de vveres suplementarios s camareiros, os cales estafbanlle sen
que el encontrase a forma de protestar
101
.
Pero non sempre era o dieiro o instrumento de pago. Con moita
frecuencia os emigrantes entregaban a cambio botellas de augardente ou
de vio, que adoitaban levar consigo tanto para o seu confortamento na
travesa como para ofrecrllelas s seus parentes, que xeralmente lles
enviaran con anterioridade a carta de chamada, respondan por eles e
ofrecanlles trabajo ou facilidades para atopalo e, en ocasins, tamn alo-
xamento. A augardente era as case un agasallo obrigado. Poderiamos
dicir que as redes ou cadeas migratorias se lubricaban con alcohol para que
non chiasen, de xeito que se lograba que as relacins sociais operasen con
maior fluidez. Est claro que moitas destas botellas non chegaron seu
destino ad maiorem satisfactionem do persoal de a bordo. Pero como forma
de pago, este troco de bebidas a cambio de racins de comida, ofreca
grandes vantaxes para uns campesios que podan dispoer delas con
moita mis facilidade que de numerario. Esto fixeron Carmen Cornes e as
sas tres amigas con moi bo resultado na sa viaxe a Bos Aires.
47
101 Ten interese reproduci-lo testemuo de Estebo: Pasou catro das sin comer ben direito. Pra deci-
la verd, ben direito non comeu nada en todo o viaxe. Se algunha vez poda pasar algo que lle ter-
mara do corpo era unha lambetada que lle vendan os camareiros. Un anaco de carne, ou un prato de
calquera cousa. Segn lle cadraba. Unha vez dronlle un conxote dun polo, por moita cousa, despois
de cobrarllo como quixeron, e resultou seco e duro como un toxo. Nin o demo lle chantaba o dente.
Tuvo que tiralo mar.
Como todo esto facanllo por un gran favor e s escondidas, inda que llo cobraban ben, como digo,
non poda da-las queixas. Haba que roelas. O home levaba cerca de trescentos res no peto, cando
embarcou na Crua, e coasemente todos se lle foron indo. E como quen di sin sacarlles proveito nin-
gn. Xos Lesta Meis, op. cit., pp. 137-138.
Regalronlle cocieiro a augardente que lles dera a nai do benfico cura
da sa parroquia co que a cambio conseguiron boa comida
102
.
Xa sinalamos que nos buques de bandeira estranxeira os emigran-
tes atopaban maiores dificultades para adaptarse tipo de comidas ex-
ticas que servan. Ben, pois ademais era moito mis difcil entablar este
tipo de acordos pola barreira que representaban as diferencias idiomti-
cas. E, efectivamente, en tales casos os tratos deberon ser menores. Pero
en ningn caso inexistentes. claro que ambas partes tian interese
neles e ademais a fame apertaba e xa sabido que a necesidade aguza o
inxenio. A solucin en moitos casos consistiu en recorrer linguaxe
universal dos xestos.
Que era posible entenderse e chegar a acordos sen que para iso obsta-
se feito de falar linguas distintas tmolo documentado en relacin con
outra modalidade de trato coa tripulacin, do que se derivaban tamn van-
taxes dietticas, consistente en intercambiar traballo por alimentos. En
efecto, lembremos que Manuel e o seu amigo Benigno viaxaron en cuarta
clase no barco alemn Lerland, que faca a ruta a Cuba en 1916. mbolos
dous intentaron ofrecerse capitn para desempear algunha tarefa pelar
patacas, limpa-la cocia, baldea-las cubertas co propsito de obter mellor
racin, pero inicialmente tiveron que desistir do empeo. Non resultaba
doado entenderse co persoal que falaba alemn considerando ademais que
aqueles alemns (...) lo miraban a uno con desprecio. Influu tamn o
feito de que Manuel se senta en xeral demasiado mareado como para resol-
verse a realizar tales tarefas. Con todo, Benigno insistiu obstinadamente e
pxose a traballar como voluntario anda cando o seu amigo segua sendo
escptico respecto rendabilidade do esforzo; a sa perseverancia empezou
a dar cabo algns froitos: esporadicamente foi conseguindo algns friames
de mis. Finalmente Manuel tivo que recoecer que merc empeo do seu
compaeiro lograron mellorar non pouco as sas racins, beneficiadas co
engadido de pans de trigo, cebolas asadas e algunha que outra vianda
103
.
Tamn resulta interesante o caso de Manuel Aneiros Ferrer, nado en
Mugardos en 1905. Emigrou a Cuba en 1918 no vapor Corua dende o
48
103 Miguel Barnet, op. cit., pp. 43-44.
porto da Corua e enxeounas para mellorar un pouco o seu rxime de
comidas. Refire, en efecto, Neira Vilas que: El psao algo mellor. Por
seas logra entenderse cos franceses e danlle racin de tripulante, en pago
de algunhas axudas no trafego da cocia
104
.
No mencionado estudio sobre a emigracin vasca consttase tamn
o costume de que algns viaxeiros axudasen nas tarefas de cocia, por
exemplo, pelando patacas ou chcharos, e incluso na preparacin da comi-
da, o cal reportballes melloras nas racins do seu men e incluso algn
alimento gratuto, que non se van as obrigados a comprar no mercado
irregular dos camareiros.
Temos visto ata agora un dos posibles casos: que os camareiros e
cocieiros furtasen vveres compaa para vendrllelos s pasaxeiros.
Outra variante, parece ser que mis frecuente, consista en recortar pola
sa conta os subministros previstos pola empresa, que s chegaban a
mans dos seus destinatarios previo pago engadido. Un feito as foi denun-
ciado polo capitn do vapor francs Espagne, quen deu conta oficiosa-
mente Consulado Espaol na Habana, no ano 1920, das irregularida-
des e abusos cometidos a bordo polos camareiros e servidores que, con-
forme disposto no artigo 114 do Regulamento de Emigracin segundo
el o entenda, parece ser que erroneamente deban de ser espaois
105
.
49
104 Entrevista a Manuel Aneiros Ferrer, nado en Mugardos no 1905. Emigrou a Cuba no 1918. X. Neira
Vilas, op. cit., pp. 112-123.
105 parecer o referido artigo 114 do Regulamento de Emigracin non especificaba que os camareiros
dos barcos estranxeiros que transportaban emigrantes espaois tivesen que contratar camareiros desta
nacionalidade. Pero o capitn deste barco francs e outros, como o da Compaa Hamburguesa
Americana, en 1911, que citamos noutra parte, coidbanse moito de contratar camareiros espaois.
Temos constancia doutro caso de camareiros espaois enrolados nun buque estranxeiro, no vapor
americano Heffron pertenecente Ward Line, que faca a rota a Cuba no ano 1920. A cuestin pare-
ce ser variable: haba barcos estranxeiros que se beneficiaban do negocio do transporte de emigrantes
espaois a Amrica que contrataban camareiros espaois e outros que non o facan. O dato de que o
citado artigo 114 non faca referencia algunha s camareiros aparece no escrito do subsecretario de
Previsin e Accin Social. Emigracin, datado en Madrid, 11 de novembro de 1920. AGA AH,
Asuntos Exteriores, caixa 1.693. A opinin do capitn do barco francs consta nun escrito da
Subsecretara do Consulado Xeral de Espaa na Habana. Datado na Habana o 31 de agosto do 1920.
AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693. O caso dos camareiros espaois no vapor Ward menci-
nase no escrito da Subsecretara do Consulado Xeral de Espaa na Habana. Datado na Habana o 13
de abril de 1920. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
Dito persoal abusaba da pasaxe revendindole los alimentos que el barco
proporciona y exigindoles gratificaciones por lo que el buque liberal-
mente da
106
. Os camareiros para atende-la pasaxe de terceira clase, com-
posta case na sa totalidade, dica, por emigrantes, seran contratados na
Corua. Pero non puidera realiza-la contratacin libremente senn que
se viu obrigado a acepta-lo persoal proporcionado por un sindicato ou
asociacin (probablemente anarquista, que controlaba a bolsa de contra-
tacin portuaria). Sinalaba, as mesmo, que o comportamento deste per-
soal contrastaba co que recrutara en Santander, que non suscitaba a
menor queixa.
Situacins como a descrita, que obrigaban s emigrantes a comple-
menta-la dieta escatimada recorrendo merca de alimentos s camarei-
ros, xeraban moito malestar. Temos constancia dunha queixa que parece
referirse a esta cuestin, pois alude venda indebida de alimentos, rea-
lizada colectivamente por un grupo de emigrantes
107
, embarcados no porto
da Corua en 1911, e que arribaron Habana no vapor Ipiranga, perten-
cente Compaa Hamburguesa Americana.
Atopamos de novo esta cuestin nunha carta asinada por
Constantino Pardo publicada polo Diario Espaol da Habana, o 3 de
abril de 1920, denunciando graves abusos cometidos a bordo do vapor
americano Heffron pertencente Ward Line, que chegou porto cuba-
no con emigrantes espaois o 20 de marzo do mesmo ano. Pardo, pasa-
xeiro no citado buque, acusaba mdico espaol, don Ramn Dorrego,
e s camareiros tamn espaois enrolados no Heffron, de privar de los
vveres a los emigrantes a fin de venderlos a nuestros compatriotas. E
as mesmo de facer obxecto de malos tratos s pasaxeiros. Por certo, o
mdico Dorrego e os camareiros acudiron xornal a protestar polas
imputacins, e o mdico aproveitou para xustificarse, botndolle a culpa
compaa dos sufrimentos que recoeca, por tanto, que eran certos
s que foi sometida a pasaxe espaola durante unha longa travesa pola
50
106 Escrito da Subsecretara do Consulado Xeral de Espaa na Habana. Datado na Habana o 31 de agos-
to de 1920. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
107 Reclamacin de varios emigrantes e informe do vicecnsul, cursados Consello Superior de Emi-
gracin a travs do Consulado Espaol na Habana. Datado o 6 de febreiro de 1912. AGA AH,
escaseza de vveres e de auga a bordo. Disto daba conta outro artigo do
Diario Espaol da Habana
108
.
Outra oportunidade que se brindaba s pasaxeiros era a de conseguir
alimentos aproveitando as escalas que facan os barcos nos diferentes por-
tos antes de arribar seu punto de destino. En efecto, nas viaxes con esca-
las, que era algo moi habitual, os emigrantes tian a oportunidade de atis-
bar moitas novidades, anda que tamn podan correr riscos
109
. E, s veces,
de adquirir alimentos que completaban a sa dieta, co cal subtraanse
monopolio de oferta que exercan as compaas de navegacin. As, na
escala que realizou Cornes en Ro de Xaneiro constatou que, por pouco
mis que soltos, os pasaxeiros puideron obter canastras de froita. Deste
xeito, tivo ela a oportunidade de saborea-las bananas na dcada dos vinte,
que non se difundiron en Galicia ata catro dcadas mis tarde. O descu-
brimento fascinouna e, como adoitaban face-los nenos e moitos mozos
naqueles tempos de escaseza, cada vez que tian a oportunidade de comer
algo en abundancia en especial se era doce, tomou tantas que acabou
empachando
110
. Algo similar relata Ramn Cortina sobre os emigrantes
que viaxaban a Caracas. Aproveitaban as escalas para acudir s mercados,
donde los que llevan alguna peseta compran fruta tropical, los que no lle-
van nada, contemplan sedientos como aquellos mastican los ricos bana-
nos o pltanos
111
.
Consideraremos agora unha cuestin que tal vez poida parecer
anecdtica, pero que puido revestir certa importancia e que, en calquera
caso, unha perspectiva microhistrica non pode por menos que abordar.
Trtase da posibilidade que algns pasaxeiros tian, en especial os de sexo
feminino, de obter un complemento diettico a cambio de favores sexuais
ou da promesa dos mesmos.
51
108 Ambos artigos foron xuntados escrito da Subsecretara do Consulado Xeral de Espaa na Habana,
datado na Habana o 13 de abril de 1920. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
109 O risco, por exemplo, de caer nunha rede de trata de brancas, como refire que pasaba en Brasil Beatriz
Lpez, op. cit., p. 31. Ou o de perde-lo barco, entretidos os pasaxeiros en tratos con mulleres de vida
licenciosa, como se constata nos testemuos recollidos por Ramn Contia, op. cit., pp. 126-128.
111 Ramn Contia, op. cit., p. 127.
Consideremos que durante a viaxe o tempo libre dispoible, a inti-
midade forzosa que determinaba o amoreamento, as festas e bailes que se
tia por costume celebrar, unido atenuacin dalgns dos referentes coer-
citivos da moral alde, constituan unha atmosfera propicia para que se
realizasen tentativas erticas e que incluso, chegado o caso, se formaliza-
sen algunhas parellas de ocasin. E xa sabido que o agasallo e que
mellor agasallo cs vveres un compoente clsico do cortexo. pre-
visible que algns pasaxeiros mulleres sobre todo conseguiran as un
suplemento diettico a forza de que os seus requeridores apurasen os seus
minguados recursos, que se agotaran antes. Na novela de Barnet, nrrase
un caso inverso. O dunha muller que, inda que dunha idade prxima s
sesenta anos, anda non pasada de calores segundo houbo de demostrar,
e que a pesar de viaxar en cuarta clase, prometalle a Manuel vilas e cas-
telos cando chegasen Habana, onde o seu pai pasaba por se-lo dono dun
negocio de carbn actividade na que en verdade se afanaban moitos
galegos sendo ela viva dun bodegueiro cubano do centro da capital.
Esta muller ofrecalle a sa comida, regalballe chocolates e comprballe
pasteis hora da merenda a cambio de satisfaccins sexuais
112
.
Temos visto un caso en que as inclinacins sexuais xeraron un des-
vo de alimentos por parte dunha muller que, como suxeito de desexo, se
privaba dalgns alimentos que o destinatario dos seus requerimentos reci-
ba como premio en pago s sas atencins. Poda tamn darse o caso con-
trario, que a muller fose obxecto de desexo e resultase privada de alimen-
tos como castigo pola sa negativa a atende-las solicitudes do persoal do
barco. Este tipo de situacins non deberon de ser infrecuentes conside-
rando a idoneidade das condicins obxectivas: o persoal do barco com-
posto na sa totalidade por homes ss, os longos das de travesa sen moito
que facer, as dependencias dispoibles, as oportunidades de aproximacin
aproveitando festas, situacins de inseguridade e temor motivadas polos
temporais, e, para cadrar todo, certo nmero de mulleres en situacin de
penuria alimentaria, que eventualmente poderan subtraerse control dos
seus acompaantes e tutores
52
112 Miguel Barnet, op. cit., p. 44-49.
Temos documentado o caso dunha muller nova que emigrou en ter-
ceira clase en compaa do seu pai, no vapor da Compaa Trasatlntica
Francesa St. Laurent, en 1912, dende Barcelona ata Sacramento, en
California. Na escala realizada en Nova Orlens, Nicasia Uribe, presen-
tou ante as autoridades unha queixa por ter estado a punto de ser atro-
pelada polo maiordomo do buque. En efecto, na sa declaracin, a moza
emigrante manifestou que:
Desde el primer da que llegu al barco el mayordomo us mal lenguaje con-
migo y en varias ocasiones trat de atropellarme. En una ocasin en que esta-
ba yo sola en el rancho de proa me agarr por el brazo y trat de atropellarme,
pero yo grit. (...) Trat de arrastrarme al camarote cogindome del brazo.
Despus de la tentativa fallida de violacin, el mayordomo la vituper repeti-
das veces y la castig tratando quizs de doblegar su resistencia por hambre:
(...) no poda beber un vaso de agua sin su permiso, pues (...) orden a los
camareros que no me diesen nada sin su permiso y cuando me acercaba a l me
trataba muy malamente. Por lo dems, en la declaracin complementaria de
su padre, que haba tenido que pasar la mayor parte del viaje en la enfermera,
se denunciaba que su hija, adems de sed, haba padecido una gran penuria en
su alimentacin.
113
Na vista do caso, o maiordomo negou os feitos, e ante a falla de tes-
temuas foi sobreseda a causa.
Por outra parte, estaba claro que apetito haba e tamn tempo libre
para pensar. E posto que no mar estaban e por al peixes debera de haber,
na obsesin por completa-la sa dieta, algns daban en caer na idea de
pescar. Xeralmente con moi pouco xito, no caso de que o intentase,
como cabe imaxinar que sucedera en altamar. Un caso as o refire Miguel
Barnet
114
.
Exista tamn a posibilidad terica de que algns emigrantes reci-
bisen algn alimento ou bebida de pasaxeiros de clases superiores. Non
atopamos ningn caso. E que a solidariedade tnica non acostumaba a
supera-las barreiras de clase. As na terra coma no mar. O nico detalle
53
Declaracin de Nicasia Uribe, de 23 anos de idade, desembarcada do vapor St. Laurent o 29 de xullo
de 1912 prestada ante o fiscal auxiliar do Distrito L.H. Burns, na sa oficina da aduana. Xullo de 1912,
s 2 da tarde. AGA AH. Asuntos Exteriores, caixa 1.693.
114 Miguel Barnet, op. cit., p. 40, cfr. p. 45.
a este respecto no mbito do consumo de tabaco que se adoita inclur
comunmente na historia da alimentacin encontrmolo no agasallo de
puros con que os pasaxeiros de primeira recompensaban as actuacins de
gaita, pandeiro, acorden e frauta, dun emigrante que acudan a escoi-
tar. S en circunstancias as se produca unha aproximacin entre os
pasaxeiros de diferentes clases cuns espacios respectivos que estaban ben
delimitados. O acceso s exclusivas dependencias das clases superiores
tia por costume estar vedado para os modestos emigrantes
115
, de xeito
que s aqueles tian a posibilidade de descender rea de terceira, cousa
que, por outro lado, non adoitaban facer
116
.
A pesares do desembolso que moitos emigrantes acostumaban reali-
zar para completa-lo rxime alimenticio a que estaban sometidos no
barco, e por mis que levasen vveres de reforzo, o resultado era non pou-
cas veces que os seus corpos chegaban trmino da travesa magros e algo
desmedrados. A todo o que habera que engadi-las consecuencias dos
mareos e tamn, en ocasins, as doenzas sobrevidas durante a viaxe. Tal
foi o caso de Estebo, a quen de pouco serviu gastar case tdolos seus car-
tos na implementacin da sa dieta. Xamis en toda a sa vida estivera
tan delgado:
Estebo non estaba pra bromas. O bo do home vase e non se conoca. Nin o
houberan conocido tampouco na aldea. Estaba como se acabara de salir dunha
frebe. Caanlle os calzns por el abaixo, e arrugbanselle nas pernas. Agora que
estaba cabo do viaxe, vndose tan mal, pensaba con medo no de volta a
Galicia.117
54
115 Lesta Meis relata a viaxe de Estebo e indicaba con claridade que os pasaxeiros de terceira non pod-
an subir s pontes de primeira. Cfr. Xos Lesta Meis, op. cit., p. 139.
Haba tamn excepcins. Os emigrantes do vapor francs Malte podan percorrer toda a cuberta con
enteira liberdade. Isto ocorra en 1911, pero o cnsul espaol que reportaba o feito precisaba que isto
non era o habitual nas compaas de navegacin daquela poca. Despacho do cnsul xeral de Espaa
en Lisboa, datado o 11 de decembro de 1911. AGA AH, Asuntos Exteriores, caixa 9.120.
116 A descripcin que fai Lesta Meis dos momentos de recreo, pletricos de cantos corais animados por
gaitas e outros instrumentos musicais, reviste enorme interese para a historia da vida coti da emigra-
cin. Cfr. Xos Lesta Meis, op. cit., p. 138. Barnet conta tamn a ausencia de relacin existente entre
os viaxeiros provistos de diferentes pasaxes. Cfr. Miguel Barnet, op. cit., p. 45.
APAGANDO A SEDE NO BARCO
A Real Orde de 1912 estipulaba que os barcos deberan ofrecer auga
e vio s pasaxeiros. Teran que dispoer ademais, entre as provisins
especiais para enfermos, de vio de Xerez e de coac
118
. En 1918, o
Consello Superior de Emigracin acordou unha racin de vio terica
similar de pan (500 gr por pasaxeiro)
119
.
Nos mens reais destinados s pasaxeiros de terceira clase, a pre-
sencia do vio rexistrbase con algunha frecuencia, pero non sempre,
existindo tamn problemas coa calidade dos caldos servidos. Convn
contextualizar esta cuestin situndoa no marco do consumo de alcohol
na poca.
En Francia, e probablemente noutros pases europeos, na segunda
metade do sculo XIX o consumo de vio democratizouse alcanzando a
toda a escala social e consttase a sa presencia nas mesas dos obreiros das
cidades. Sgueno a tomar nas tabernas e moitas veces tamn nos seus
lugares de traballo, coma o reflicte a obra de literatura testemual de
Flaubert
120
. As melloras salariais que empezan a consegui-los proletarios
en Francia, como tamn en Inglaterra, permtenlles regalarse cun kilo de
rouge, ou tal vez mis, por da. Influu tamn a mellora do sistema de trans-
portes e a diminucin do gravame fiscal. En vspera de 1914, un informe
mdico chamaba a atencin sobre o consumo medio de vio nos medios
proletarios: oscilaba entre os 3 e os 6 litros por da. Soamente os mis
moderados tomaban dous. lado da carne, e sobre todo do pan, o vio
representaba naquela data o principal captulo do gasto obreiro en ali-
mentacin
121
.
Agora ben, a expansin ten lugar sobre todo no medio urbano: os
habitantes das cidades beben catro veces mis cs campesios. As cidades
pequenas representaban un modelo de transicin entre mbolos dous
polos: canto menor era o seu censo de poboacin mis reducido era o seu
55
120 Gustave Flaubert: La educacin sentimental, Alianza Editorial, 2 reimpresin (1 ed. 1981), Madrid,
1987, p. 266.
121 Didier Nourrisson: Le buveur du XIX sicle, ditions Alvin Michel, Pars, 1990, p. 35.
consumo de vio e, por conseguinte, mis se aproximaba s niveis rurais.
En moitos casos, os agricultores deberon agardar ata a I Guerra Mundial
para empezar a consumir vio a diario.
Na etapa de apoxeo da emigracin a Amrica os campesios gale-
gos de modesta ou mediana condicin non adoitaban tomar vio dun
xeito regular nas sas comidas. Podemos exceptua-las comarcas de pro-
duccin vincola onde se tomaba un pouco mis, pero de moi baixa cali-
dade, frecuentemente mesturado con outras froitas fermentadas, pois o
mellor da colleita era mester vendelo.
No que se refire s traballadores urbanos, parece que o seu consumo
era algo maior, pero rexstrase certa contradiccin entre diversas fontes
documentais que inducen a pensar que o panorama non estaba anda cla-
ramente definido. Por exemplo, en Ferrol, o mdico municipal, Pastor
Nieto, redacta unha interesante memoria sobre a situacin da hixiene
pblica no ano 1894, e asevera que el vino (...) no puede usarlo el obre-
ro diariamente a causa de su elevado precio
122
. Sen embargo, outro docu-
mento referido cidade de Vigo, no ano 1905, revela que o vio era con-
siderado coma un artigo de primeira necesidade, conxuntamente co pan,
o que presupn o seu uso habitual
123
.
Esta situacin tia que plasmarse dalgn xeito nos mens dos
buques transatlnticos. Xa apuntamos que con moita frecuencia entreg-
base s emigrantes, subir a bordo, un recipiente de folla de lata para o
vio, o cal un indicio moi revelador.
As, en 1911, no vapor francs Malte ofrecase s pasaxeiros, en cada
comida, unha racin de vio
124
. Pero iso non representativo dun estado
de cousas, pois a situacin xeral do trato s emigrantes neste barco situ-
base nun nivel superior media.
56
122 Pastor Nieto: Memoria acerca de las condiciones higinicas y estado sanitario de El Ferrol, Imprenta El
Departamento, Ferrol, 1895, p. 18.
123 Documento publicado en El Faro de Vigo, 16 de marzo de 1905. Cfr. Jess Girldez Rivero: El movimiento
obrero en Vigo (1890-1914), tesina presentada na Universidade de Santiago, 1984, p. 332, nota 50.
Nos anos trinta en moitos barcos servase vio en terceira clase. Un
emigrante as o constataba pero sinalando que no fondo do vaso queda-
ban depositados uns sospeitosos pos que facan pensar que o vio proce-
da non das uvas senn dun laboratorio qumico
125
. Xa na dcada iniciada
en 1940 unha persoa que emigrou Arxentina lembraba que lles ofrecan
vio no barco, anda que lle pareca que mis ben se trataba dun frouxo
caldo rebaixado con auga
126
.
O vio poda ofrecerse ou non, pero o que necesariamente tian que
servir era auga. A cuestin era que non sempre o lquido elemento posua
unha calidade aceptable. En efecto, en non poucos casos a auga pareceu
reprobable para os s nisto esixentes padais duns emigrantes habituados
sa auga das fontes das sas aldeas. Significativamente, a comezos deste
sculo, a Estebo desagradoulle o tipo de auga que lle daban no barco e a sa
temperatura caldosa. Considerbaa inadecuada para alivia-lo seus trastor-
nos dixestivos e favorece-la sa recuperacin do mareo que padeca.
Estraaba a auga da fonte dos caos do seu pobo. Parecalle que o reme-
dio para el era a auga fresca, con ela poase bo de todo. Outro emigran-
te con mis experiencia, que sabase pandexar a bordo conseguulle a
desexada auga fra
127
. Outro emigrante, natural de Ferrol, no ano 1912, que
viaxou no vapor da Compaa Trasatlntica Francesa St. Laurent, dende
Cerbere con destino a Porto Corts (Honduras) queixouse tamn da tem-
peratura da auga, que se la daban sin hielo
128
.
En efecto, o estado de conservacin da auga motivou moitas pro-
testas dos emigrantes. Por unha parte, os depsitos nos que se almacena-
ba non sempre se atopaban en condicins axeitadas e, por outra, era
prctica comn renova-la auga s nos portos terminais da travesa. Pero
ademais, as malas condicins da auga potable repercutan no sabor e nas
57
125 Carta dun emigrante publicada na revista El Emigrante Espaol, 5 e 20 de xuo de 1933.
Reproducida en Espaa fuera de Espaa, catlogo de exposicin promovida pola Direccin Xeral do
Instituto Espaol de Emigracin, Madrid, 1988, p. 145.
126 Entrevista realizada por Eva Liares Fernndez a Juana Lpez de Domnguez, nada en Baiuca
(Catoira) no ano 1926. Emigrante en Bos Aires. Fondo HISTORGA.
127 Xos Lesta Meis, op. cit., pp. 135-136.
condicins hixinicas dos alimentos que se cocan con ela
129
. Polo
demais, anda que a auga dos barcos non fose mala, polo simple feito de
posur unha composicin qumica diferente que estaban habituados os
organismos dos emigrantes, podalles ocasionar malestares e trastornos
dixestivos ou intestinais.
Por outra parte a lexislacin de 1912, en relacin coa auga, estipu-
laba que debera dispoerse un mnimo de cinco litros diarios por persoa.
O lquido elemento debera estar almacenado en alxibes de ferro en per-
fecto estado de conservacin e limpeza, mantndose a unha temperatura
inferior a 15 grados centgrados
130
. Na prctica, a auga dispoible moitas
veces distaba de ser suficiente, pero isto afecta sobre todo hixiene, impe-
dindo que puidesen lava-la roupa e a gardasen sucia en bolsas de lona
131
.
O antes citado emigrante de Reus, que viaxaba nun vapor de bandeira
francesa, protestou, e non foi o nico, pola escaseza de auga que recibiron
durante a viaxe el e a sa familia
132
. Tamn se esixa que debera existir un
armario frigorfico para conservar adecuadamente os alimentos, as bebidas
e as medicinas. Tal vez gracias a isto puido conseguir auga fresca o amigo
de Estebo, no caso anteriormente mencionado.
Nos barcos exista a posibilidade de comprar bebidas. Por exemplo,
leite fresco de vaca, que tivo que recorrer Manuel cando o vacinaron
contra as febres tropicais. Para recobrarse tomou no camastro unha pasti-
lla contra o mareo e un pouco de leite de vaca
133
. Tamn podanse adqui-
rir bebidas alcohlicas. Vio, por de pronto; e incluso puro del Ribeiro,
segundo o testemuo de Manuel, protagonista da obra de Barnet. El puido
mercalo e iso contribuu a alegrarlle a viaxe
134
.
58
129 Sobre esta cuestin temos consultado un testemuo reproducido en Jos Manuel Azcona Pastor et
al., op. cit., p. 177.
130 Jos Manuel Azcona Pastor et al., op. cit., pp. 167 e 168.
Polo demais, tampouco haba ningn impedimento para que os emi-
grantes levasen bebidas alcohlicas pola sa conta. Xa sinalamos algo a este
respecto noutra parte. Engadamos agora que era frecuente que levasen bote-
llas de vio da sa colleita. As, puido facer Manuel, o gallego de Barnet,
cando marchou a Cuba en marzo de 1916, con 16 anos (isto non era na
poca impedimento para beber alcohol); colleu unha botella de vio que
cultivaba a sa familia
135
. Tamn o personaxe de Lesta Meis levaba unha
botella que, a bo seguro, non sera de auga do que estara chea
136
.
Hai que se referir tamn s bebidas alcohlicas destiladas. Xa sinala-
mos que a augardente tia un alto valor simblico na cultura galega. O seu
consumo estaba moi estendido, eran mltiples os momentos apropiados
para bebela e era empregada tamn como recurso teraputico. Con respec-
to emigracin americana, funcionaba como unha autntica carta de pre-
sentacin, sendo innumerables os emigrantes que se preocupaban partir
de conseguir polo menos unha botella, normalmente para os seus parentes
ou para os vecios que lles agardaban no pas de destino e que constituan
a rede de auxilio que tan necesaria resultaba nos primeiros momentos da
peripecia emigratoria. Deste xeito, cando partiu cara a Montevideo nos
anos corenta, unha moza de vinten anos, acompaada, por suposto, de
familiares, pois as mulleres non tian por costume viaxar soas ata o punto
de que se non era posible que as acompaase un familiar buscbase algn
vecio ou coecido que faca s veces de titor (de feito denominbaselle
as), puido comprobar que, os que viaxaban con ela, portaban cereixas en
aguardiente o una botellita de aguardiente, para los que estaban all... que
all era muy apresiada
137
.
Algo parecido veen precisa-los testemuos doutros dous emigran-
tes na rea do Ro da Prata, Indalecio Mrquez e Xos Neira Vilas
138
.
59
137 Entrevista realizada por Juan A. Gonzlez a unha informante nada en 1928 en Tebra (Tomio).
Fondo HISTORGA.
138 Entrevista realizada no ano 1986 a Indalecio Mrquez Rodrguez, emigrante en Montevideo.
Entrevista realizada por Jos Mario Gmez Penide a Neira Vilas, nado en Gres, Vila de Cruces
(Pontevedra) en 1928. Residiu en Bos Aires no perodo 1949-1961 e na Habana entre 1961 e 1992.
Fondo HISTORGA.
Tamn Carmen Cornes e as sas amigas levaban augardente, probable-
mente non para bebela elas mesmas posibilidade que non se excle
tanto no caso dos homes senn para agasallar s persoas que lles espera-
ban outro lado do Atlntico, formando parte as do xogo de reciproci-
dades que se articulaban na cadea migratoria. Pero polo camio descu-
bran a sa virtualidade como estimable moeda de intercambio para obter
mellor comida.
s veces levaban tamn ans escarchado
139
.
Parece claro que as bebidas alcohlicas contriburon a facer mis
levadeira, e s veces incluso moi grata, a travesa. A pesar da peste dos
dormitorios, os insectos e o rudo das mquinas personaxe de Barnet,
cando non estaba mareado, o barco parecalle unha autntica romara
ambulante. Pinta vividamente a sociabilidade a bordo en terceira e cuar-
ta clase, completamente segregados dos pasaxeiros de primeira clase, s
que nin van sequera
140
. Na segunda clase do barco alemn que faca a ruta
a Cuba en 1916, que alude o mencionado escritor, os pasaxeiros toca-
ban con panderetas e moitos emborrachbanse
141
.
60
M. TERESA GARCA DOMNGUEZ
O xodo migratorio dos galegos cara a Amrica nos dous ltimos
sculos supn para a nosa historia un fenmeno esencial que permite
explicar aspectos do desenvolvemento social e econmico de Galicia; as
estructuras bsicas da sociedade, a cultura e a evolucin histrica recente
estn marcadas pola experiencia migratoria do noso pobo. A emigracin
ultramarina galega caracterizouse, desde a segunda metade do sculo XIX,
por un xodo masivo outro lado do Atlntico, creando importantes
colectividades que anda hoxe fan senti-la sa presencia na vida social e
cultural dos pases americanos
1
. Esta corrente migratoria pasou por fases
de maior e de menor intensidade. Se ben tras a Guerra Civil foi inte-
rrompida drasticamente por parte do goberno franquista, en 1946 as sa-
das dos emigrantes volveron ser regulares, coecendo unha nova etapa de
expansin durante toda a dcada dos cincuenta, para xa declinar, duran-
te os anos sesenta e sobre todo nos setenta e oitenta, nunha corrente
migratoria circunstancial.
O 29 de marzo de 1946 volve estar vixente a Lei e Regulamento da
Emigracin de 1924, motivo polo cal se reanuda lentamente a emigracin
cara a Amrica, incrementndose ano tras ano, ata o punto de que a par-
tir de 1950 e durante toda a dcada superar xa a media de 55.000 emi-
grantes anuais, procedentes sobre todo de Galicia, Asturias e Canarias.
61
A emigracin galega cara a
Amrica durante a segunda
metade do sculo XX
1 Para coecer a nmina da maiora das asociacins creadas polos emigrantes galegos en Amrica pode-
mos consultar A Galeguidade no Mundo. Gua de Centros Gallegos, Ed. Enxebre Orde da Vieira,
Madrid, 1992.
Prevalece, pois, a vella idea de Amrica como terra de promisin onde
era factible a consecucin do xito social e econmico, favorecida polas
cadeas familiares e pola difcil situacin tras a Guerra Civil. Despois da
Guerra Mundial a chamada de Europa ser cada vez mis forte, pero toda-
va moitos emigrantes galegos prefiren o continente americano, por
razns tradicionais como son a existencia dunha lingua e dunha cultura
similares, a presencia de coecidos e de institucins propias que favorecen
a chegada e o asentamento no novo pas, un maior coecemento da sa
situacin econmica e social, etctera. Isto vai unido boom econmico
que se vive nalgns pases de Amrica, como Venezuela, gracias explo-
tacin do petrleo, e, en menor medida, en Per polo desenvolvemento
pesqueiro, ou atraccin das primeiras potencias mundiais, Estados
Unidos e Canad. As migracins espontneas e sen control estatal dan
paso a outro tipo de emigracin organizada e sistematizada en funcin das
necesidades dos pases receptores e das normas emanadas dos diversos
organismos encargados de velar polo cumprimento das leis laborais.
Crase o Comit Internacional para as Migracins Europeas (CIME)
2
que
trata de canalizar parte da sa actividade cara o desenvolvemento de
Amrica Latina, marcando os criterios para a seleccin de emigrantes
3
. A
situacin econmica vai motivar que en Espaa comece unha evolucin
no tocante man de obra e o interese dos emigrantes ser a bsqueda dun
emprego ben renumerado, en Amrica ou noutro continente
4
, comezan-
do un proceso de reagrupamento familiar, polo que aumenta paulatina-
mente a emigracin feminina e incluso de membros menores de idade.
Neste traballo pretendemos facer unha valoracin da emigracin
galega cara a Amrica nos ltimos trinta anos, a travs do baleirado da
62
2 O CIME tivo como funcins principais tomar medidas adecuadas para asegurar o transporte dos emi-
grantes que non tian recursos suficientes e incrementar a emigracin desde Europa, asegurando os
servicios indispensables para a instalacin dos emigrantes no pas de destino.
3 Na dcada dos sesenta estableceu un programa para Iberoamrica, supervisado polos gobernos intere-
sados que mostrou as pautas para a seleccin de emigrantes. Outros organismos internacionais, como
a OIT, o Fondo Especial das Nacins Unidas, a Comisin Econmica para o Desenvolvemento de
Iberoamrica, e a UNESCO, organizan a asistencia tcnica para determinados perodos.
4 Nos anos sesenta e setenta hai unha corrente migratoria cara Australia; nos anos oitenta destaca o nme-
ro de emigrantes que van Norte de frica e a Oriente Medio a traballar nas explotacins petroleiras.
documentacin existente na Delegacin do Instituto Nacional de
Emigracin da provincia da Corua, institucin que os emigrantes se
dirixan para poder sar do pas. Esta informacin abrangue o perodo que
vai de 1960 a 1990, e destacaremos o desenvolvemento deste proceso, as
como o gran descenso cuantitativo e a diferente tipoloxa dos emigrantes,
que en momentos tan pouco proclives se deciden por Amrica, cando xa
estaba ben claro que Iberoamrica deixara de ser a terra de promisin tal
como a perciban as xeracins pasadas. Veremos que agora os galegos eli-
xirn como destinos migratorios principais os pases europeos e algunhas
zonas industriais do interior da pennsula, como Catalua, Madrid e o Pas
Vasco. Esta etapa caracterzase pola progresiva perda de incentivo dos pa-
ses de Iberoamrica para os galegos: as dificultades econmicas de moitos
destes pases e as sas polticas restrictivas provocan un descenso continuo
de emigrantes, que hai que engadir que son os anos de maior contin-
xente migratorio cara a Europa.
A emigracin a Europa antes de 1960 espordica e pouco signifi-
cativa. A partir de 1960
5
comeza lentamente o tirn europeo. Coma un
factor de atraccin podemos destacar que o despegue industrial tras a pos-
guerra mundial dse nun momento de estancamento demogrfico nestes
pases. Hai tamn que mencionar os acordos laborais (firmados entre 1956
e 1962) entre o goberno espaol e os gobernos europeos de Alemaa
Federal, Suza, Francia, Blxica, etctera, para regular e facilitar o fluxo
migratorio. Paralelamente incremntanse as restriccins por parte dos
estados americanos que demandaban, case en exclusiva, persoal cualifica-
do e tcnico para impulsar o seu desenvolvemento industrial; mentres que
Europa s necesitaba obreiros para o campo, a industria e os servicios,
dicir, man de obra para empregos que requeran escasa preparacin ou
eran de fcil aprendizaxe. Un aspecto a destacar a ventaxa econmica
que tian os emigrantes para o seu desprazamento e retorno a estes pases
63
5 Destacamos o nmero de emigrantes da provincia da Corua cara a Europa: en 1960 s marchan 19
galegos, en 1961 uns 558, 1.885 en 1962, 4.281 en 1963, 5.512 en 1964, 4.470 en 1965, 4.134 en
1966, 2.094 en 1967, 3.213 en 1968, 4.637 en 1969, 6.358 en 1970, 10.221 en 1971, 9.717 en 1972,
10.949 en 1973, 8.714 en 1974, 3.583 en 1975, 2.508 en 1976, 2.725 en 1977, 3.333 en 1978, 4.000
en 1979 e 4.444 en 1980. Cifras tomadas de M. C. Alonso Antoln: La emigracin gallega asistida a la
R.F.A., Francia y Suiza, IEE, Madrid, 1983.
debido proximidade xeogrfica, ademais das abundantes facilidades para
atopar colocacin e da existencia dun maior nivel salarial. Como factor
expulsivo, cmpre indicar a xa mencionada precariedade da economa
espaola, que vai ser sometida no ano 1959 s rigores dun plan de estabi-
lizacin que provoca unha forte contraccin da oferta de emprego, sobre
todo en zonas de tan escaso desenvolvemento como Galicia. Suza era
(anda o hoxe) o pas europeo elixido maioritariamente polos galegos (o
53%), seguido de Alemaa Federal (34%) e Francia (s o 5%).
NMERO DE EMIGRADOS A EUROPA NOS SEUS DOUS PERODOS PRINCIPAIS
Galicia Corua Espaa Galicia-Espaa
1961-1973 228.683 80.029 1.045.994 219%
1973-1980 58.876 29.307 133.850 439%
TOTAL 287.559 109.336 1.179.844 244%
Fonte: Jess de Juana e M. Fernndez Rodrguez: Poblacin y emigracin en la Galicia
contempornea en Galicia y Amrica: el papel de la emigracin, Deputacin de Ourense, 1990.
(Elaboracin propia).
A emigracin de galegos s zonas industriais espaolas anterior a
1960 difcil de cuantificar por carecer de estatsticas que indiquen o
nmero de desprazados a outras zonas do territorio espaol para obter un
posto de traballo. Se ben esta corrente migratoria vai cobrar importancia
precisamente a partir dese momento, coincidindo cunha importante ace-
leracin do proceso de urbanizacin e de industrializacin propios das
dcadas dos sesenta e setenta, non menos certo que longo deste scu-
lo xa se via observando a existencia deste fluxo, que o profesor Villares
6
estima para os primeiros setenta anos en 250.000 galegos desprazados cara
a Barcelona, Pas Vasco e Madrid, sendo o perodo comprendido entre
1962 e 1975 o de maior intensidade.
64
6 Ramn Villares Paz: Historia de Galicia, Alhambra, Madrid, 1981.
EMIGRANTES GALEGOS CON DESTINO DENTRO DE ESPAA (1962-1975)
TOTAL
Barcelona 34.145 (45%)
Pas Vasco 29.926 (39%)
Madrid 11.991 (16%)
Fonte: M. Gonzlez Torres (Coor.): A emigracin galega, Servicios Sociais, serie Monografas, Xunta
de Galicia, 1992, p. 22.
De calquera xeito hai que dicir que os galegos preferan emigrar
estranxeiro, pois o peso relativo da emigracin interior espaola moi
pequena, con s o 357 por cento do total.
FONTES: O INSTITUTO ESPAOL DE EMIGRACIN (IEE)
A documentacin empregada para este traballo foi extrada do
arquivo da Delegacin do Instituto Espaol de Emigracin da Corua,
polo tanto cmpre explicar a estructura deste organismo, as sas princi-
pais actividades e o seu desenvolvemento, tendo en conta ademis a gran-
de trascendencia que tivo o Instituto para o devir da emigracin espao-
la desde a sa fundacin. O IEE foi creado pola Lei do 17 de xullo de
1956
7
, como un organismo dependente da Presidencia do Goberno ata
que o 9 de maio foi adscrito Ministerio de Traballo, no que contina
integrado actualmente
8
. Na traxectoria do Instituto convn distinguir
dous perodos: o primeiro comprende desde 1956 ata 1960, e o segundo a
partir de 1961. Isto coincide co cambio de signo da emigracin: a corren-
te migratoria a ultramar dimine considerablemente en tanto que a con-
65
7 No seu texto fundacional podemos atopar as sas lias de actuacin: las exigencias actuales, impues-
tas por la importancia del movimiento migratorio y por el propsito de los pases de recibirlo de acuer-
do con las necesidades de su economa, hacen necesaria una accin que valorice la accin espaola
(...) para dar mayor seguridad a las tradicionales corrientes emigratorias que salen de nuestra patria
(...) el esfuerzo personal, nico bagaje con que el emigrante cuenta, no es suficiente para lograr su
cometido (...) a estas ofertas de trabajo hay que corresponder con un personal profesionalmente pre-
parado y moralmente solvente (...).
8 Os obxectivos e a poltica deste organismo aparecen expresados detalladamente nas actas do IV
Congreso de la Emigracin Espaola, celebrado en outubro de 1971, promovido polo IEE.
tinental crece paseniamente, sobre todo a dirixida a Alemaa e Suza,
aparecendo unha nova concepcin da accin tutelar do estado. Entre as
actividades do Instituto destacan a formacin profesional e ambiental do
emigrante, a xestin, fiscalizacin e control da contratacin, as como a
tramitacin da documentacin necesaria para o seu traslado estranxei-
ro, o transporte, a recepcin no lugar de destino e a asistencia emigran-
te retornado. O Instituto ten como obriga canalizar a emigracin, logran-
do que a porcentaxe da emigracin que se realizaba marxe dos cauces
oficiais desaparecese. Polo que se refire asistencia interior, esta xestio-
naba a concesin de bolsas de estudios en Espaa para fillos de emigran-
tes, subvencins por diversos motivos como asistencia econmica s
emigrantes necesitados, cursos de perfeccionamento profesional, tramita-
cin das solicitudes de asistencia sanitaria a familiares de traballadores
emigrantes que se quedan en Espaa, cuestins relacionadas co emprego
e vivenda dos retornados a Espaa, acollida e internamento de enfermos
e persoas maiores en centros adecuados, apoio s centros culturais e aso-
ciativos existentes en Amrica, etctera.
Para lograr todo iso, colaboraba coas representacins diplomti-
cas, consulados, agregaduras laborais, Comisin Catlica Espaola de
Migracin
9
, Critas e centros espaois. Destaca a gratuidade de todos os
servicios que se prestan emigrante, desde a obtencin do primeiro
documento ata a pasaxe para o seu traslado lugar de destino, inclun-
do os recoecementos mdicos e o selado do pasaporte polo Instituto,
sin o cal non era vlido para sar do pas. No ano 1961 abren varias ofi-
cinas: a Delegacin Provincial do IEE na Corua, onde teen que acu-
dir os emigrantes da provincia cando desexan marchar
10
; a Casa de
Amrica en Vigo, centro no que se realiza o perfeccionamento tcnico
66
9 Os emigrantes que solicitaban algn tipo de axuda para marchar novo pas de acollida eran envia-
dos desde o Instituto de Emigracin Comisin Catlica Espaola de Migracin (CCEM), onde se
lles tramitaba a documentacin e se lles consegua o billete da viaxe, facilitando sobre todo os rea-
grupamentos familiares. Ambos organismos levaban documentacin parella. Na Corua as sas ofici-
nas estaban no porto. Deixou de funcionar no ano 1972.
10 A partir de 1959 comeza a crearse unha rede provincial, e en 1971 non haba ningunha provincia
espaola que non tivese unha delegacin, de aqu se demostra a importancia do fenmeno migrato-
rio na Espaa dos anos sesenta e setenta. No exterior tamn se reforzou, nestes anos, o persoal das
agregaduras laborais que teen a condicin de delegacins permanentes do IEE.
e profesional dos emigrantes, en rxime de internado; e a Casa del
Trabajador, en Irn, con servicios de informacin, asesoramento e asis-
tencia emigrante, hospedera e restaurante; por outra parte situado en
lugar estratxico para a emigracin espaola a Europa.
A asistencia no exterior abarcaba os aspectos da recepcin, aloxa-
mento, asesoramento xurdico, laboral e de seguridade social; accin edu-
cativa, prctica de trmites para remisin de fondos, beneficios laborais e
seguridade social. Incle o fomento da convivencia dos espaois no pas
de emigracin e o mantemento das relacins do emigrante con Espaa,
polo que se favorece a creacin de Casas de Espaa
11
nas sociedades de
acollida. Prevaleca tamn a poltica de reunificacin familiar do emi-
grante, velando pola unidade da familia. Como podemos ver, os seus
obxectivos eran moi ambiciosos, abarcando algns dos graves problemas
dos nosos emigrantes. Pero por outro lado podemos tamn preguntarnos
ata qu punto realmente promoveron e protexeron os dereitos destes tra-
balladores, ou se as cadeas ou redes informais seguiron funcionando, para-
lelas ou coordinadas polas administracins pblicas.
A persoa que desexaba emigrar tia que acudir s oficinas do IEE da
sa provincia, ou mandaba a algun no seu nome
12
para cumprimentar un
impreso oficial cos datos persoais: nome, apelidos, domicilio, idade, lugar
e data de nacemento, estado civil, profesin, nome dos pais, se sabe ler e
escribir, e tamn o pas de destino. Se se trata dun matrimonio deben
constar o nome e datos da esposa e dos fillos menores de 15 anos (se son
maiores tern unha ficha separada). Con este impreso, os funcionarios
solicitaban o pasaporte para que o emigrante o presentase a selar antes de
partir e sase legalmente do pas. Logo elaboran unha ficha con eses
datos, especificando o nmero de pasaporte, o medio de transporte (com-
paa navieira e o porto polo que vai sar ou a compaa de aviacin), e
67
11 A infraestructura destas Casas est sendo aproveitada en parte para a ubicacin das sedes do Instituto
Cervantes.
12 Normalmente tratbase dunha persoa con estudios e que estaba habituada a facer este tipo de xes-
tins polas que perciba uns cartos, son como uns ganchos modernos; tamn existan axencias que
se encargaban de achegar os documentos que se precisaban (sobre todo, cando se tratan de xente
maior ou de nenos que marchan para reunirse cos seus familiares), aparecendo varias delas nas fichas
consultadas.
a data aproximada de sada; tamn consta a operacin ou plan que est
adscrito o emigrante: espontnea, de reagrupacin familiar, se teen
carta de chamada desde o pas que van emigrar e incluso si lles mandan
os cartos desde al para o pago dos gastos da viaxe. Hai fichas que env-
an desde o IEE CCEM no caso de que o emigrante desexe unha viaxe
asistida, aparece o nmero de expediente e calquera tipo de observacin
que consideren necesaria. Se o emigrante vai con contrato de traballo,
mencinase a empresa que o contrata, e se vai con el a sa familia.
Especificbase que os varns de 18 a 23 anos necesitaban permiso da
autoridade militar para poder emigrar, e as mulleres solteiras ou vivas,
con idades entre os 17 e 35 anos, tian obriga de acreditar o cumpri-
mento do Servicio Social ou a exencin do mesmo. Elas e os menores de
idade precisaban ademais da autorizacin paterna para poder emigrar.
APROXIMACIN CUANTITATIVA DA EMIGRACIN DURANTE A SEGUNDA METADE DO
SCULO XX
Os emigrantes que saron da Pennsula cara a Amrica durante a
posguerra tian unha motivacin econmica inmediata
13
pero non debe-
mos olvidarnos da grave situacin social e poltica que se viva en Espaa.
Eran os anos mis duros da dictadura franquista
14
, cunha poltica oposta
emigracin. Por iso as dificultades para sar do pas aumentaron: as nor-
68
13 No III Congreso de la Emigracin Espaola a Ultramar, celebrado en Santiago en outubro de 1965,
destacbase a Galicia como un dos principais focos da emigracin espaola e mencionaron as seguin-
tes razns se puede decir que Galicia constituye una regin subdesarrollada caracterizada por una redu-
cida renta per cpita; un sector industrial escasamente desarrollado dentro de la estructura econmi-
ca regional; un sector agrario notoriamente retrasado; una alta tasa emigratoria [causa e consecuencia
do atraso econmico de Galicia]; escasez de capital; bajo nivel educativo, cultural y tcnico; insufi-
ciencia de la iniciativa privada y escasez del espritu de empresa [isto non ocorre noutros pases de des-
tino dos emigrantes galegos, onde moitos destes homes e mulleres conseguen triunfar e montar os seus
propios negocios]; insuficiencia de servicios. Como vemos moitas destas causas xa se mencionaban nos
escritos do sculo XIX. Destacan tamn a necesidade do goberno de investir e crear postos de traballo
na zona, e sera necesario reducir la emigracin por lo menos en un 40 por ciento.
14 As autoridades espaolas desexosas de reter man de obra, nun pas sen excedente de poboacin, tia
pouco interese en fomentar unha corrente migratoria de importancia e menos anda de obreiros capa-
citados e tcnicos. As consecuencias desta actitude foron ambiguas, xa que por un lado garantanse
maiores dereitos s emigrantes, pero por outro se multiplicaban as trabas burocrticas, e na prctica
unha proporcin moi baixa dos emigrantes espaois marcharon a travs de mecanismos de coopera-
cin cos pases de acollida.
mas eran moi estrictas para obter un pasaporte (competencia da Direccin
Xeral de Seguridade). Deban estar en posesin dunha carta de chamada
ou contar cun contrato de traballo visado polo cnsul espaol, do pas
correspondente
15
. Por outra banda, os gobernos americanos eran reticen-
tes a acollida indiscriminada duns traballadores que competan cos nacio-
nais no mercado laboral, xurdindo as polticas restrictivas
16
contra os
extranxeiros, en profunda oposicin feito en dcadas anteriores, pero a
situacin econmica e social deses pases era moi distinta. Comeza pois,
unha nova etapa de crecemento da emigracin. Cabe sinalar dous datos:
por unha banda a elevada proporcin dos emigrantes galegos sobre o total
dos espaois, que acada os seus mximos histricos e, por outra, os desti-
nos americanos sofren unha lixeira transformacin: ata 1930 predomina-
ban Arxentina, Cuba, Brasil, e Uruguai, pero a partir de 1946 sern
Venezuela e Estados Unidos os de maior inmigracin galega, e mantern-
se Arxentina, Brasil e, xa en menor medida, Uruguai. En ningn caso a
riada alcanzou as proporcins de principios de sculo, tratndose dunha
emigracin mis selectiva e cualificada
17
.
A emigracin galega a ultramar comeza a descender vertixinosa-
mente a partir de 1960 debido a que gran parte das repblicas iberoame-
ricanas vivan unha situacin de inestabilidade poltica polo auxe do
militarismo e pola crise econmica. De todos os xeitos ata 1965
69
15 Isto provocaba a existencia dunha importante corrente migratoria clandestina, centrada nas Illas
Canarias, da que non dispoemos cifras, pero foron miles de canarios os que arribaron s costas vene-
zolanas de maneira ilegal durante os anos corenta. Vxase o artigo de Miguel ngel Hernndez
Arvelo: El proceso de la inmigracin espaola en Venezuela: 1939-1970, en Revista Arbor, Hacer la
Amrica: Un sueo continuado, Madrid, agosto-setembro 1990.
16 Por poer un exemplo, en 1940 na nova Constitucin cubana fixronse declaracins explcitas para
protexer o traballo dos naturais da illa; en 1946 Arxentina limitou a uns 20.000 a entrada de emi-
grantes por ano, en Venezuela, durante a dictadura de Juan V. Gmez se impeda a afluencia masiva
de emigrantes. Case todos os pases seguan unha poltica selectiva pola que s admitan a aqueles
inmigrantes que encaixaran coas necesidades do pas de acollida, deban estar dispostos a traballar de
colonos adicados agricultura en condicins que non aceptaban os naturais do propio pas.
17 Valentina Fernndez Vargas no seu artigo Anlisis cuantitativo, en Historia General de la Emigracin
Espaola a Iberoamrica, Historia 16, Madrid, 1992, proporciona unha clasificacin por etapas que vai
de 1939 a 1990. Distingue cinco etapas: a primeira, de 1939 a 1946, co restablecemento da lei de emi-
gracin de 1924; de 1947 a 1956, de emigracin regulamentada emigracin asistida; de 1957 a 1965
segundo os intereses dos gobernos iberoamericanos ante a inmigracin; de 1966 a 1975 trtase dunha
emigracin cualificada, desta data e ata 1990 prodcense as ltimas ondadas.
Iberoamrica segue sendo a sa principal rea de eleccin, pois todava
recolla o 94 por cento da emigracin galega total, pero o descenso a par-
tir desta data evidente. Os anos de importantes movementos migrato-
rios cara a Amrica quedaron atrs
18
, por moito que incrementemos as
cifras con aqueles que non viaxaron a travs do IEE. Foi Galicia a zona
de Espaa de maior fidelidade cara a Amrica.
Debemos dicir que as cifras do IEE incluan soamente s emigran-
tes que recibiron asistencia de dito organismo, con residencia habitual
en Espaa. A partir de 1971 os emigrantes que recibiron asistencia desta
institucin acllense denominacin de emigrantes asistidos a pases
de ultramar. Asistencia que procede da tramitacin dos documentos,
de pasaportes, de reserva das pasaxes, etctera, tanto si a emigracin se
realizou de maneira espontnea ou acollidos a algn dos programas que
desenvolva o Instituto en colaboracin co CIME e co CCEM. Non estn
includos os denominados exentos, dicir, aquelas personas que, a
peticin propia, se lles exime do seu carcter de emigrantes, prestndo-
lles asistencia s na consecucin do pasaporte. Este cambio no rexistro
contribuu a unha infravaloracin das cifras de emigrantes nas estatsti-
cas ( non contabilizar como tales as personas que o solicitaran) e expli-
ca parte da cada dos valores co cambio da dcada. Por tanto, as cifras
que aparecen nos cadros e sobre as que imos a explicar este proceso
deben ser consideradas mis como un indicativo da tendencia que como
reflexo dunha realidade absoluta, xa que o interese deste traballo o de
establecer o perfil dos homes e mulleres que desde Galicia emigraron a
Amrica nestas datas.
70
18 En 1965 o presidente da Comisin organizadora do III Congreso de La Emigracin Espaola a
Ultramar, no seu discurso inaugural dica: Desde el 59, la emigracin ha cambiado de rumbo, la cri-
sis econmica (...) de tantos pases americanos y las oportunidades que para el trabajo bien renume-
rado ofrece el Mercado Comn Europeo han desviado el curso tradicional de nuestros emigrantes que
ahora se dirigen a los pases europeos de alta industrializacin. Pero estamos plenamente seguros de
que todo esto es circunstancial y transitorio en buena parte por las mejores oportunidades que la pro-
pia Espaa estar cada vez en condiciones de ofrecer a sus hijos en buena parte porque el llamamien-
to de Amrica es algo real, vivo y permanente; y de sus crisis actuales dentro de algunos aos apenas
quedar el recuerdo. Pero aunque as no fuera hay ms de un milln de gallegos esparcidos en los fra-
ternos pases de Ultramar. Ellos prolongan y perpetan el recuerdo, el prestigio, la presencia de Espaa
en Amrica. Ellos y sus Instituciones merecen de todos nosotros una especial atencin (...).
NMERO TOTAL DE EMIGRANTES POR ANO
Fonte: IEE Delegacin da Corua. (Elaboracin propia).
Nos primeiros anos sesenta a emigracin
19
ronda os 2.000 emi-
grantes anuais; a partir de 1964 baixa dos 1.000, en 1966 superan esta
cifra, pero xa a partir de 1967 vai descendendo ata os 518 de 1972. Este
descenso foi espectacular, pero en contrapartida cranse numerosos
organismos encargados de poer en prctica mtodos asistenciais para
os emigrantes. Este fenmeno podemos velo claramente non s nas
cifras, senn tamn na Lei de Emigracin de 1971 que se ocupa princi-
palmente da emigracin cara a Europa, sen establecer medidas anlogas
para os que marchan continente americano. Nos anos 1973 e 1974 a
emigracin practicamente nula (4 e 8 emigrantes), puidendo estar
relacionada coa irrupcin de numerosas dictaduras en case toda
Amrica Latina. A partir de a os emigrantes marcharn de forma espo-
rdica a Amrica, contabilizando menos de 200 por ano, e xa nos oiten-
ta baixan a menos de 100 emigrantes/ano. Coa chegada da democracia
e do desenvolvemento econmico do noso pas vanse propiciar os
71
19 As cifras que menciono no texto son as extradas do meu baleirado do ficheiro da Delegacin da
Corua do IEE. Os profesores Jess de Juana e Manuel A. Fernndez mencionan no seu artigo, op.cit.,
unhas cifras maiores: de 1960 a 1965 en torno s 4.000-3.500 emigrantes; a partir do 66 descende a
2.700-2.252-2.180-2.216 e xa en 1970 baixan dos 2.000 emigrantes.
retornos e a emigracin convrtese a partir de agora nun mero
goteo
20
: son persoas con contratos laborais, voluntarios sociais, e
familiares dos emigrantes xa asentados en pases americanos cun bo
nivel socioeconmico ou que viven en pases desenvolvidos como
Estados Unidos, Canad ou Venezuela.
PASES DE DESTINO
Os factores de atraccin dos emigrantes poden ser clasificados en
dous grupos: por unha banda estn as medidas de orde legal
21
, que forman
un marco que favorece ou dificulta a entrada de estranxeiros no pas; por
outra parte, estn as condicins socioeconmicas, no sentido mis amplo
do termo, que tamn poden estimular o desprazamento (cando o emigran-
te pensa que vai atopar un mellor nivel de vida) ou frenalo. Os pases ame-
ricanos identificaban nas sas lexislacins o concepto de inmigrante coa
idea de establecemento no pas e co exercicio dun traballo: as limitacins
afectaban sobre todo actividade profesional do emigrante, pero tamn
idade, sexo, ou grado de instruccin; chegouse a solicitar o depsito
dunha cantidade de cartos chegada pas para garantir o pago dunha
posible repatriacin, e se impuxeron cotas restrictivas de traballadores
extranxeiros que podan formar parte do cadro de persoal dunha empresa.
72
20 As o chama Valentina Fernndez Vargas no seu traballo: ltimas oleadas migratorias. Anlisis
cuantitativo, op. cit.
21 As disposicins legais dos pases americanos na segunda metade deste sculo mostran unha actitude
selectiva: predominaba a idea de intensificar a inmigracin sobre a base da conveniencia nacional. Na
Conferencia de Estados, celebrada en Mxico, en 1946, expresouse o temor dunha posible chegada
masiva de europeos que puidesen afectar negativamente o nivel de vida dos traballadores nacionais,
anda que tamn se consideraron as ventaxas dos refuxiados europeos con alta cualificacin, xa que a
escaseza de tcnicos e obreiros especializados supuxera un factor de freno no proceso industrializador
durante a II Guerra Mundial.
NMERO DE EMIGRANTES PROCEDENTES DA CORUA (1961-1990)
PAS DE DESTINO HOMES MULLERES TOTAL
Arxentina 973 1.346 2.319
Brasil 935 673 1.608
Canad 320 265 585
Colombia 38 41 79
Ecuador 14 5 19
Mxico 12 7 19
Per 14 25 39
Uruguai 612 731 1.343
Estados Unidos 1.032 952 1.984
Venezuela 1.862 2.847 4.709
outros 41 46 87
Como podemos observar os pases que mis emigrantes acadaron
nesta etapa foron Venezuela co 368 por cento do total; Arxentina, co 18
por cento; Estados Unidos
22
co 155 por cento; Brasil co 125 por cento;
Uruguai co 104 por cento e Canad, co 45 por cento.
Pases tradicionais na migracin transocenica galega, como
Arxentina, Uruguai e Brasil, seguen resultando atractivos para os traba-
lladores da provincia da Corua, e reprodcese o fenmeno da accin das
redes migratorias xa existentes. Tras a II Guerra Mundial, Arxentina
23
73
22 Germn Rueda: La emigracin contempornea de espaoles a Estados Unidos, Ed. Mapfre, Madrid, 1993.
O autor analiza o perodo migratorio de 1820 a 1950, facendo especial fincap nas dcadas ltimas do
sculo XIX e primeiras do XX. Examina as principais causas da emigracin a este pas e da singulari-
dade da colonia espaola fronte a outros grupos tnico mis coecidos instalados nese pas. A maio-
ra dos espaois instalronse en Nova York e en Florida.
23 I. Barbero e C. Cacopardo: La inmigracin europea a la Argentina en la segunda posguerra: viejos
mitos y nuevas condiciones, en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, n19, ano 6,
CEMLA, Bos Aires, 1991. En 1953 firmouse un acordo entre o CIME e Arxentina que contemplaba
dous obxectivos prioritarios: por un lado a reunificacin de ncleos familiares de orixe migratoria e
por outro a seleccin de traballadores agrcolas para promover as reas rurais. Pero estes propsitos
coincidiron co agotamento do fluxo migratorio europeo polo que na sa maiora os asistidos eran
membros de grupos familiares que se reunan.
seguu sendo un dos principais destinos dos espaois cun promedio anual,
entre 1945 e 1960, de 61.693 emigrantes; a sa produccin industrial tras
a guerra foi absorbida por unha crecente demanda interna, aumentando
os salarios e a oferta laboral. O seu goberno iniciou unha poltica pro-
inmigratoria, selectiva, asimilable e economicamente til, facilitando a
chegada de espaois debido as sas afinidades culturais e favorecendo a
chegada de obreiros especializados. Tamn se contemplaba a reunificacin
familiar. As, en xeral, nos anos sesenta e setenta foi predominante a emi-
gracin selectiva, de cooperacin tcnica a travs de recursos humanos
altamente cualificados.
Aparecen novos pases, destacando principalmente Venezuela no
mbito latinoamericano e Estados Unidos e, xa en menor medida,
Canad, na Amrica anglosaxona. Venezuela foi o pas americano que
rexistrou unha inmigracin espaola mis numerosa na etapa da posgue-
rra; isto foi algo novedoso porque este pas non participara dos destinos
principais na poca dos desprazamentos masivos, pero o descubrimento e
a explotacin masiva de xacimentos petrolferos dende os anos vinte pro-
vocou importantes modificacins na sa estructura econmica, repercu-
tindo nun cambio de actitude dos poderes pblicos en relacin coa admi-
sin de extranxeiros. Este estmulo inmigracin tivo un forte matiz
selectivo
24
seguindo dous criterios: a asimilacin social e a compatibilida-
de ocupacional, para impedir a competencia cos venezolanos polos mes-
mos traballos. En Estados Unidos estivo vixente a Lei de Cotas de 1924
25
ata os anos sesenta asignando a Espaa un nmero de 250 inmigrantes por
ano, pero a partir de 1965 a lexislacin norteamericana permitu fluxos
maiores baseados na capacitacin e nas vinculacins familiares, conver-
tndose as Estados Unidos no segundo pas de eleccin para os galegos.
En Canad, a falta de tradicin migratoria espaola e a sa preferencia por
74
24 Aceptbanse como inmigrantes s estranxeiros de bos antecedentes, e con oficio fixo de agricultores,
criadores, artesns, industriais, mecnicos, etctera, poendo restriccins en canto raza, idade, s
actividades polticas, entre outras. Establecan unha porcentaxe mxima de traballadores extranxei-
ros nas sas empresas; a finais dos corenta, crearon a Comisin Nacional de Inmigracin encargada
de orientar a poltica para seleccionar inmigracin.
25 Para coecer as consecuencias desta poltica pdese consultar o artigo de Charles B. Keely: La pol-
tica de polticas migratorias en los Estados Unidos, en Revista de Estudios Migratorios
Latinoamericanos, n23, ano 8, CEMLA, Bos Aires, 1993.
emigrantes de orixe francesa e inglesa influron na reducida presencia de
galegos neste pas. Existiron das operacins concertadas por Canad co
IEE a fins dos cincuenta: a Operacin Bisonte formada por matrimonios
de agricultores, e a Operacin Arce, de obreiros. A emigracin que con-
tina nos sesenta e setenta vir potenciada pola pequena comunidade xa
asentada, agora buscaban atraer inmigrantes urbanos cualificados que
fosen capaces de contribur expansin industrial e puidesen integrarse
no pas. A maiora dos inmigrantes espaois ocuparon as vacantes que os
canadianos non queran, como as ofrecidas polas industrias de explota-
cin de recursos naturais ou os traballos de pens e na contruccin nos
centros metropolitanos do pas.
Baixo o epgrafe de outros atpanse pases de emigracin mnima
e moi circunstancial: Costa Rica, con 11 emigrantes, Cuba con 5, Chile
con 6, O Salvador con 5, Guatemala con 8, Honduras con 1, Nicaragua
con 9, Panam con 6, Paraguai con 10, Puerto Rico con 9, Repblica
Dominicana con 17 emigrantes. Neste grupo aparecen pases como
Cuba, principal pas de emigracin a finais do XIX e principios do XX da
provincia estudiada e que desaparece do mapa migratorio, debido crise
econmica e sa situacin poltica, na mesma situacin atpanse
Mxico e Panam. Colombia e Per, se o relacionamos cos anos corenta
e cincuenta, manteen unha escasa afluencia migratoria que est moi
circunscrita reagrupacin familiar, causada pola forte crise econmica
que atravesan ditos pases a mediados dos sesenta. A emigracin cara a
Per concntrase de 1962 a 1966, ano en que desaparece. A colonia
espaola instalada na costa deste pas, dedicada maioritariamente sec-
tor pesqueiro, queda moi afectada pola poltica de nacionalizacins dic-
tada polo goberno de Velasco Alvarado, e pola profunda crise econmi-
ca que se vive a finais dos sesenta cando comeza a declinar a venda de
faria de peixe e de conservas, principais actividades laborais dos galegos
al asentados. O terremoto do ano 1970 un factor mis para o retorno
nos seguintes anos de gran parte desta comunidades, orinda na sa
maior parte da Costa da Morte.
75
NMERO DE EMIGRANTES DA PROVINCIA DA CORUA
SEGUNDO O RECONTO POR LUSTROS (1960-1990)
PAS DE DESTINO 1961-65 1966-70 1971-75 1976-80 1981-85 1986-90
Arxentina 1.471 664 123 40 19 2
Uruguai 1.103 162 34 25 19 ----
Brasil 1.135 245 40 81 87 20
Venezuela 2.088 1.901 507 164 49 ----
Estados Unidos 38 849 524 323 144 106
Canad 79 256 132 86 10 22
outros 88 28 25 24 25 16
A importancia da afluencia de emigrantes a estes pases por anos
variable: en 1961 e 1962, Brasil e Arxentina son os pases maiormente eli-
xidos, seguidos de Venezuela e Uruguai; de 1963 a 1974, Venezuela con-
vrtese no pas de maior inmigracin con Estados Unidos en segundo
lugar e con cifras semellantes segundo van pasando os anos, Arxentina
baixa terceiro lugar e Canad sguelle en importancia; despois de 1974
e ata finais dos oitenta, ser Estados Unidos o pas de maior poder de
atraccin para os galegos, seguido de Venezuela, Canad e de Brasil, nos
anos oitenta. A partir de 1971 a emigracin a Arxentina
26
e Uruguai
76
26 No marco dunha profunda crise, que non propicia a recepcin de imnigrantes, s se permita o acce-
so de profesionais, tcnicos ou persoal especializado que fosen requeridos por empresas ou persoas esta-
blecidas no pas. No artigo de S. Lepore: Migracin italiana y poltica migratoria argentina (1976-
1989), en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, n12, CEMLA, Bos Aires, 1989, atopamos
as normas do Regulamento de Migracin: se considerar residente temporario a todo extranjero que
con el nimo de establecerse en el pas de forma no permanente (...) con la finalidad de desarrollar
en las siguientes actividades: a) tcnicas, especializadas, industriales, cientficas, educativas, artsticas,
culturales y/o deportivas; b) de estudios secundarios, terciarios o de postgrado; c) religiosas; d) de tem-
porada, como trabajador no calificado para tareas estacionales y e) parientes de argentinos y residen-
tes. Anda que na ltima dcada se segua preferindo s europeos (espaois e italianos), cara a
Arxentina van miles de inmigrantes nados en Paraguai, Bolivia, Chile ou Uruguai; hai unha inci-
piente inmigracin de asiticos e sobre todo, unha elevada emigracin de arxentinos cara a Europa e
Estados Unidos.
practicamente nula, e en 1984 desaparece a afluencia cara a Venezuela,
debido profunda crise que soporta este pas. En case todos os pases pre-
domina a emigracin de mulleres e nenos, ags en Brasil, Canad
27
e
Estados Unidos, sendo a corrente cara a estes pases de carcter mis eco-
nmico e puntual. Nos pases de cultura hispana os emigrantes terminan
asentndose e levando s seus familiares para instalarse definitivamente,
a pesar de que a profunda crise econmica que estn a vivir moitos deles
provoca na actualidade unha gran cantidade de retornados.
Os concellos da provincia da Corua con maior taxa migratoria
cara a Amrica
28
segundo as fontes analizadas son os da zona occidental
da provincia, cuantificando a parte oriental moita menos, se exceptua-
mos Ferrol e Ortigueira, pero o resto dos concellos da zona martima de
Ferrol teen uns niveis migratorios moi baixos. A ampla zona do inte-
rior corus, que comprende os municipios de Santa Comba, val do
Dubra, Tordoia, Trazo e Ordes, conta cun gran nmero de emigrantes,
as como o val do Tambre, que abrangue Negreira e A Baa, e a maria
coruesa (zona con escasa emigracin en anteriores etapas) que agora
destacan por ser zonas que alcanzan maiores taxas: Oleiros, Sada,
Betanzos, Culleredo e Bergondo. Toda a costa da Morte e os concellos
da ra de Noia, dicir, toda a rea que incle Camarias, Muxa,
Fisterra, Cee, Dumbria, Carnota, Muros, Outes, Noia, Porto do Son,
Ribeira, A Pobra do Caramial, Boiro, Rianxo e Mazaricos, mis no
interior, teen unha gran tradicin migratoria cara a Amrica que anda
en etapas tan tardas se mantn. No val do Sar tamn se produciu un
proceso migratorio, sobre todo nos concellos de Brin e Ames e, en
menor medida, Padrn e Rois. Xa no interior destacan Vimianzo e Zas,
e na zona de Santiago os concellos de Teo, Vedra, e a comarca de
Bergantios: Carballo, Cerceda e Laracha.
77
27 Howard Palmer: Etnicidad y pluralismo en Amrica del Norte: comparacin de las perspectivas
canadiense y estadounidense, en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, op. cit.
28 Comparar os concellos con predominio migratorio desta etapa coa etapa masiva da emigracin
como podemos comprobar en A. Eiras Roel e O. Rey Castelao: Los gallegos y Amrica, Ed. Mapfre,
Madrid, 1992.
EMIGRANTES POR CONCELLOS DA PROVINCIA DA CORUA
Por pases
29
, podemos destacar que a Venezuela emigraron maiorita-
riamente os naturais da Corua, Oleiros, Sada, Santa Comba, Val do
Dubra, Tordoia, Trazo, Ames, Negreira, Outes, Brion, Ortigueira e Ferrol.
Cara a Arxentina marchan os orindos das zonas tradicionais de emigra-
cin como Vimianzo, Muxa, Camarias, Zas, Mazaricos, Santa Comba,
Val do Dubra, Ames e Brin. Os emigrantes que elixen Estados Unidos,
proceden case todos dos partidos costeiros de Corcubin e Muros:
Dumbra, Carnota, Muros, Outes, Noia, Porto do Son, Ribeira, Pobra, e
da maria coruesa, Oleiros e Sada. A gran maiora dos emigrantes cara a
Brasil proceden de Santa Comba e dos arredores como Negreira, Val do
Dubra, Zas, Vimianzo, etctera, tamn hai unha cantidade importante de
ferrolns que van a este pas. Hacia Uruguai dirixronse os naturais de
Carballo, Corua, Santa Comba, Val do Dubra, A Baa e Santiago. Con
respecto a Canad, procedan de Outes, Porto do Son, Ribeira, Pobra,
Carnota, Muros e Cee (ou sexa moitos dos concellos que tamn marchan
78
29 Destacamos s os pases con maior emigracin e os concellos que destacan en relacin con eles.
Mis de 300
Entre 300 e 100
Entre 100 e 50
Menos de 50
a Estados Unidos, pero en moita menor medida). A Per van os orindos
de Malpica, Fisterra, Cee e Corcubin.
Nos anos oitenta hai unha porcentaxe pequena de emigrantes que,
procedentes doutras rexins espaolas, marchan a travs de programas
laborais tramitados na Corua, pero non sabemos se levan anos vivindo
aqu ou se veen a inscribirse para poder emigrar buscando ese traballo.
CARACTERSTICAS DOS EMIGRANTES NESTA ETAPA
Podemos comezar facendo unha valoracin desta corrente migrato-
ria segundo o sexo. As ltimas dcadas da emigracin galega e espaola
caracterzanse por ser moito maior o nmero de mulleres que emigran que
o de homes. Isto as a nivel global pero, tal como vemos na tboa, tamn
vara duns anos para outros: na primeira fase as mulleres superan s homes
nun 25 por cento aproximadamente, a partir de 1966 esa diferencia vai
estreitndose e xa nos anos setenta, sobre todo a partir de 1975, comeza a
descender o nmero de mulleres emigrantes, sendo esta tendencia moi
clara nos anos oitenta.
DISTRIBUCIN DOS EMIGRANTES SEGUNDO O SEXO (1960-1990)
PERODOS HOMES MULLERES
1961-1965 2.574 3.428
1966-1970 1.906 2.199
1971-1975 669 716
1976-1980 386 357
1981-1985 233 157
1986-1990 85 81
TOTAL 5.853 6.938
As causas desta elevada emigracin feminina estn centradas na
reagrupacin familiar: son numerosas as mulleres casadas e con fillos que
van reunirse cos seus homes. Tamn hai moitas mulleres solteiras que
79
teen que emigrar, pois a sa situacin econmica non era moi boa e as
oportunidades laborais no pas eran moi poucas, cunha formacin profe-
sional e cultural mnimas. As mulleres solteiras precisan autorizacin
paterna para poder emigrar e case todas viaxan acompaadas dos seus
irmns ou dos pais. En canto s homes, moitos deles van coa sa muller,
pero destacan os que emigran ss ou con fillos en idade de traballar. A
gran maiora dos que marchan, teen al familiares ou amigos e un posto
de traballo xa buscado. Nos anos oitenta case todos van con contratos
laborais tramitados polo IEE.
DISTRIBUCIN DE EMIGRANTES POR GRUPOS DE IDADE (1960-1990)
HOMES MULLERES TOTAL
Menores de 14 anos 994 898 1.892
15-22 anos 1.702 1.734 3.436
23-45 anos 2.316 2.963 5.279
46-60 anos 555 803 1.358
Maiores de 60 anos 286 540 826
Observando esta tboa evidnciase que os emigrantes de idade
inferior s 23 anos non supera s emigrantes de mediana idade; os emi-
grantes maiores de 46 anos (non a idade mis favorable para atopar tra-
ballo) teen tamn certa importancia cuantitativa. vista desta cifras
podemos dicir que a maiora dos emigrantes son persoas de mediana
idade que emigran en busca dun traballo, e que teen a idade precisa para
ter experiencia e acceder a un posto laboral no pas de acollida. Hai un
certo nmero de nenos menores de idade que acuden a reunirse cos seus
pais ou familiares mis directos e que se integraron perfectamente na
nova sociedade, estudiando e asimilando a nova cultura. E por outra
banda, cmpre mencionar a existencia dun grupo de persoas maiores de
60 anos, a maiora xubilados, que emigran para poder vivir os ltimos
80
anos da sa vida cos familiares mis cercanos, cunha adaptacin no novo
pas moito mis dificultosa.
Na dcada dos sesenta predomina a emigracin feminina cos seus
fillos menores de idade, e mozos solteiros que non teen unha oportuni-
dade de mellorar economicamente no seu pobo natal. Nos setenta preva-
lece a emigracin de matrimonios de mediana idade, con ou sen fillos, e
que moitas veces xa estn instalados neses pases (polo menos o home
emigrara antes para ver as posibilidades de vida nese pas) ou con ante-
rioridade estiveran traballando noutros pases onde aparentemente a
experiencia non foi positiva. O nmero de persoas maiores vai dismi-
nundo moi significativamente. E xa nos oitenta, prodcese unha emigra-
cin masculina de mediana idade, con contratos de traballo e que cando
estn instalados mandan chamar familia.
DISTRIBUCIN DOS EMIGRANTES SEGUNDO O SEU ESTADO CIVIL (1960-1990)
PERODOS SOLTEIROS CASADOS VIVOS SEPARADOS
1961-1965 3.507 2.171 319 5
1966-1970 1.965 1.928 211 1
1971-1975 661 660 63 1
1976-1980 316 405 22 ----
1981-1985 142 236 11 1
1986-1990 68 91 7 ----
TOTAL 6.659 5.491 633 8
Segundo o estado civil, destaca o nmero de emigrantes casados;
anda que os solteiros superan o nmero dos casados durante moito
tempo hai que ter en conta que naquel estn includos os nenos que emi-
gran nos programas de reagrupamento familiar. As mulleres casadas pre-
cisaban da autorizacin do marido para poder emigrar. Hai tamn un
nmero destacable de vivos, homes e sobre todo mulleres en idade
81
avanzada que marchan a reunirse cos seus fillos, morrer o seu cnxuxe
e estar ss na sa casa, sen ningun que os atenda. O nmero de separa-
dos meramente anecdtico. Emigran mis homes solteiros que mulleres
pero predominan as mulleres casadas (en mis de 1.000) sobre os homes.
A clasificacin profesional
30
dos emigrantes est tomada das sas
propias declaracins sobre o traballo que desempeaban no lugar de
orixe e non sobre o que teen pensado realizar no pas de eleccin. A
cualificacin profesional dos emigrantes nesta etapa moito maior que
82
30 A clasificacin profesional est realizada en base as profesins que declaran os emigrantes dun modo
mis pormenorizado: Servicio domstico: os seus labores (4.973), sirventas (74), nieras (3), doms-
ticas (44). Sector txtil: modistas (352), costureiras (63), bordadoras (10), lenceras (1), planchadoras
(3), palilleira (1), tecedoras (10), profesora de corte e confeccin (1), obreiro txtil (1), xastres (40),
tapiceiros (5). Na agricultura: agricultores (133 homes e 26 mulleres), xornaleiros (34 homes e 7
mulleres), granxeiros (2), xardieiros (5), labradores (671 homes e 125 mulleres), pastores (2), pens
rurais (4) e muieiro (1). No sector pesqueiro aparecen marieiros (245), maquinistas (8), armadores
(2), contramestre (1), buceador (1), motorista (1), pescadores (3), submarinista (1). No grupo de arte-
sns e obreiros cualificados atopamos gran diversidade: albaneis (488), axustadores (5), alfareiro (1),
artesn (1), aserradores (2), azulexista (1), barnizadores (2), barrenistas (2), braceiros (2), canteiros
(40), carpinteiros (831), cerraxeiros (1), cortadores (3), curtidores (3), ebanistas (51), electricistas
(99), electromecnicos (3), encargados de obra (8), encofradores (7), encadernador (1), engraxado-
res (6), escaiolistas (2), ferrallistas (7), ferroviarios (2), fontaneiros (14), forxadores (1), fresadores
(2), fundidores (3), ferreiros (26), linotipista (1), madereiro (1), marmolistas (2), marroquinera (2),
matarife (1), matriceiro (3), mcanicos (361), metalrxicos (7), montadores (8), obreiros (51 homes
e 10 mulleres), operarios (3), pavimentador (1), pens (60), pintor (63), prateiro (1), plomeiro (4),
pulidor (1), soldador (39), supervisor de montaxe (2), tallistas (8), tambera (1), torneiros (14), trac-
torista (1), tubero (1), vidreiro (1) e zapateiros (59). Tcnicos e profesionais como avogados (4), ofi-
cinistas (5), administrativos (15 homes e 6 mulleres), secretaria (1), axentes comerciais (3), analista
(1), aparellador (1), apuntador (1), arquitecto (1), axudante de laboratorio (1), callista (1), catedr-
ticos (2), contables (10), delineantes (16), deseadores (1), economistas (2), electrnicos (5), empre-
gados (141 homes e 15 mulleres), enfermeiras (7), fotomecnico (1), fotogrfos (4), licenciados (3),
enxeeiros (14), instalador laboratorios (1), locutora (1), mdicos (8 homes e 4 mulleres), msicos
(3), peritos (industriais 7, mercantil 1, naval 1), profesores (12 homes e 14 mulleres), publicitarios
(1), qumicos (3), radiotcnicos (14), radiotelegrafista (1), reloxeiros (2), psiclogos (2), tcnicos
(22), telecomunicacins (2), tipgrafo (7), topgrafos (5), urbanista (1) policas (2). No sector de
comerciantes e industriais aparecen: comerciantes (119), constructores (4), fabricantes (2), indus-
triais (58), xoieiros (12), e propietarios (2). No sector servicios inclumos barbeiros (22), perruquei-
ros (24 homes e 31 mulleres) esteticista (1), manicura (1), matre de hotel (1), camareiros (73 homes
e 1 muller), barman (5), mozos de bar (14), porteiro (1), dependentes (4), cocieiros (57 homes e 45
mulleres), gastronmicos (2), pinches (1), traballador de hostelera (1), confiteiros (4), pasteleiros
(7), choferes (63), conductores (7), busero (1), carniceiros (6), escaparatistas (1), relacins pblicas
(1) e viaxantes (3). Non se inclen nos grupos profesionais o elevado nmero de xvenes menores de
idade e sen oficio: 2.200 estudiantes e 293 bebs.
en pocas anteriores debido s limitacins por parte dos gobernos ame-
ricanos, que lles obrigaba s veces a declarar un oficio especializado ou
que saban que tia oferta laboral nese pas; tamn podemos pensar que
as dificultades para ter un traballo no pas de acollida faca que emigra-
sen os mis preparados. Predominan os obreiros cualificados e os do sec-
tor servicios, hostelera, etctera, de grande aceptacin a partir dos anos
sesenta. Nos oitenta emigran profesionais e tcnicos moi especializados
pertencentes na sa maiora ensinanza, construccin e sanidade;
teen gran peso especfico os traballadores do sector da construccin,
non s os obreiros, senn tamn enxeeiros, arquitectos, tcnicos, car-
pinteiros, ebanistas, mecnicos, electricistas, etctera.
DISTRIBUCIN DE EMIGRANTES POR GRUPOS PROFESIONAIS (1960-1990)
Servicio domstico 3 5.091 5.094
Sector txtil 46 443 489
Sector agrcola 847 159 1.006
Sector pesqueiro 268 ---- 268
Artesns e obreiros
cualificados 2.335 17 2.352
Tcnicos e profesionais 323 59 382
Comerciantes e industriais 196 1 197
Sector servicios 481 97 578
Xubilados 83 6 89
En canto traballo das mulleres que emigran podemos dicir que a
cualificacin profesional mnima: o 717 por cento declaran que se adi-
can s seus labores, o 6 por cento son modistas, un 3 por cento traballan
83
no servicio domstico e outro 3 por cento son xornaleiras, un 05 por cento
son perruqueiras e o 06 por cento cocieiras, s unhas poucas, menos do 1
por cento, e xa a partir de 1975, declaran ter unha profesin ou uns estu-
dios como empregadas en oficinas, na ensinanza e de enfermeiras.
Para ter unha visin mis clara dos profesionais que emigran hai que
destacar que o 39 por cento do total destes emigrantes se dedican servi-
cio domstico, o 18 por cento son obreiros cualificados (carpinteiros, alba-
neis, mecnicos, electricistas, zapateiros, obreiros, fontaneiros, etc.), o 79
por cento son agricultores, o 46 por cento pertencen sector da hostele-
ra e pequenos negocios (camareiros, cocieiros, dependentes, conducto-
res, pasteleiros, perruqueiros, etc.) o 33 por cento traballan no sector tx-
til (xastres e modistas), o 29 por cento son profesionais e tcnicos (ofici-
nistas, empregados, enfermeiras, tcnicos en minas, de mantemento, de
radio e televisin, telefonistas, mdicos, avogados, delineantes, enxeei-
ros), o 2 por cento son marieiros, o 15 por cento comerciantes e indus-
triais (sen especificar) e o 07 por cento son xubilados. Fra da categora
profesional teen un peso moi importante os estudiantes e bebs que emi-
gran cos pais, sendo un 19 por cento de todos os emigrantes. A importan-
cia porcentual de cada grupo aprecimola graficamente.
PROPORCIN DESTES GRUPOS PROFESIONAIS
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
84
A. Servicio domstico
B. Sector txtil
C. Sector agrcola
D. Obreiros cualificados
E. Estudiantes
F. Tcnicos e profesionais
G. Comerciantes e industriais
H. Sector servicios
I. Sector pesqueiro
J. Xubilados
A categora profesional declarada polos traballadores que van a cada
pas ten similitudes pero podemos destacar as seguintes peculiaridades.
No caso dos pases de emigracin tradicional como Arxentina e
Uruguai predomina todava o sector agrcola, seguido polo dos obreiros
cualificados (carpinteiros, mecnicos, albaneis,...) e o sector servicios
(camareiros, empregados, cocieiros,...) que teen certo peso, pero a
penas destacan os profesionais e comerciantes (s 1%).
En Brasil, pola contra, predominan os artesns e obreiros (carpin-
teiros, albaneis, mecnicos,...) e os traballadores da hostelera (a gran
maiora dos emigrantes a este pas proceden de Santa Comba e cocese
que un amplo sector desta colonia se adica a este sector con grande xito),
moi escaso o nmero de agricultores. Tamn hai un nmero importante
de comerciantes e industriais (6%) xa instalados e incluso con residencia
brasilea.
Os emigrantes a Canad son fundamentalmente obreiros cualifica-
dos e especialistas en diversas profesins da industria (25%), e un grupo
est dedicado sector servicios (20%) e pesca (12%).
Nos pases con menor emigracin obsrvase un fenmeno comn.
A maiora dos emigrantes son profesionais adscritos a programas de mello-
ra destas sociedades, son mdicos, enxeeiros, tcnicos, que van como
cooperantes nos anos oitenta. Tamn obreiros cualificados contratados
por empresas espaolas son requeridos para construr pontes ou facer ins-
talacins elctricas ou de tipo industrial. Unha vez recibidos os contratos
no IEE
31
, son examinados e aprobados e, no seu caso, se recruta s traba-
lladores que encadran coas ofertas recibidas e se lles fai un recoecemen-
to mdico. Cando os traballadores estn documentados e obteen o pasa-
porte, xestinaselles o visado de entrada nos consulados do pas respecti-
vo. o caso de Colombia, Ecuador, Mxico ou Nicaragua.
No caso de pases de correntes migratorias mis tardas como
Venezuela e Estados Unidos prevalecen os obreiros cualificados e artesns
e os do sector servicios; a Venezuela, todava emigran bastantes campesios
85
31 As normas sobre a contratacin dos emigrantes podemos atopalas nas actas do IV Congreso de la
Emigracin Espaola, op. cit., pp. 87-89.
e profesionais (15%); pola contra, en Estados Unidos non hai agricultores
pero s xente dedicada pesca (15%, o segundo grupo profesional, non
debemos esquecer que a maiora deles proceden de zonas costeiras). Nesta
etapa de emigracin a Venezuela destaca o reagrupamento familiar, pois o
79 por cento do total son mulleres e nenos. Os inmigrantes a Per, traba-
llan no sector pesqueiro case na sa totalidade.
longo destes trinta anos a taxa de emigracin en funcin das pro-
fesins variou segundo os diferentes perodos. De 1960 a 1966 anda emi-
graban bastantes agricultores, pero a partir desa data practicamente desa-
parecen. Os obreiros cualificados e profesionais ocupan o primeiro posto
nas profesins declaradas polos emigrantes. O grupo dedicado hostelera
ten un comportamento similar en todas as etapas, igual que os traballa-
dores da pesca (como xa dixemos moi ligado emigracin cara a Amrica
do Norte).
MEDIOS DE TRANSPORTE UTILIZADOS POLOS EMIGRANTES (1960-1990)
DATA DE PARTIDA BARCO AVIN
1961-1965 1.100 283
1966-1970 1.076 1.545
1971-1975 166 901
1976-1980 3 557
1981-1985 ---- 262
1986-1990 ---- 117
Outro aspecto que podemos analizar estudiar esta documentacin
o medio de transporte empregado polos emigrantes; hai que dicir que
non todas as fichas proporcionaban este dato, pero nas que apareca sabe-
mos ademais o lugar e a data de sada. A gran revolucin nos medios de
comunicacin en todo o sculo facilita que o avin se convirta nun medio
de transporte mis rpido e cmodo que o barco; os emigrantes comezan
86
a empregalo masivamente e os precios da viaxe vnse reducindo polo que
resulta mis rendible, terminando por convertirse no medio de transporte
preferente a ultramar. Como podemos observar na tboa o uso do barco
anda destaca na primeira dcada, pero xa a partir de 1965 comeza a sobre-
sar a utilizacin do avin e xa de 1975 en adiante ser o nico medio de
transporte empregado polos emigrantes para marchar cara a Amrica.
A cada en picado do emprego do barco total a comezos dos anos
setenta. Ata entn o barco estaba no primeiro posto de transporte de emi-
grantes, sendo ata o invento da aviacin o nico medio posible para ir a
ultramar. Cos anos contou con grandes melloras tanto de maior velocida-
de e por tanto menor duracin da viaxe como de comodidade e de reduc-
cin dos prezos
32
. Nestes ltimos anos, os barcos saan maioritariamente
do porto da Corua (mis de dous tercios), seguido polo de Vigo, tamn
marchaban desde o porto de Barcelona, Ferrol e Cdiz (pero as cifras son
mnimas). As compaas principais continan sendo as mesmas da etapa
masiva: as compaas espaolas Aznar, Ibarra e Trasatlntica, e entre as
europeas, a Mala Real Inglesa, Canadiam Pacific e Messageries
Maritimes
33
, aparecen agora compaas americanas como a Dodero arxen-
tina, etctera. Estas compaas estn obrigadas a satisfacer algunhas taxas
IEE; os emigrantes deben obter as sas reservas a travs do Instituto con-
seguindo unhas bonificacins sobre o prezo da pasaxe dun 25 por cento.
En canto avin predomina a compaa pblica espaola Iberia, nos
seus anos de maior esplendor, seguida da TWA, moi en relacin coa emi-
gracin a Estados Unidos e Canad, e compaas como a VIASA venezola-
na, Canadiam Air, Avianca e outras americanas; as reservas fnse tamn
polo IEE e logran unha reduccin variable dun 25 a un 40 por cento.
87
32 Alejandro Vzquez Gonzlez: Algns aspectos do transporte da Emigracin a Amrica (1850-
1930), en J. de Juana e X. Castro: V Xornadas de Historia de Galicia, op. cit.
33 Este aspecto estudiado por Carlos Llorca Baus no seu libro Los barcos de la emigracin 1880-1950,
Alicante, 1992; libro no que fai unha historia moi detallada das compaas navieiras espaolas e euro-
peas que transportaban s emigrantes a ultramar. A Compaa Trasatlntica convertuse na principal
compaa espaola tras a sa fundacin nos anos oitenta do sculo pasado. No ano 1910 as principais
compaas en nmero de pasaxeiros foron: Trasatlntica, Ibarra y Ca., Eduardo Aznar, Ramn de la
Sota, Mala Real Inglesa, Messageries Maritimes, Nelson Line e Pacific Steam Navigation Co.
En canto s diferentes tipos de emigracin nos que estaban enca-
drados os emigrantes que pasaban polo Instituto podemos falar de emigra-
cin espontnea, reagrupacin familiar, cooperantes, a travs do CIME,
con prstamo de viaxe, ou contrato laboral tramitado polo IEE.
A gran maiora eran emigrantes espontneos
34
, dicir, marchaban
en busca dun traballo ou para mellorar de situacin, pero non tia nin-
gunha carta de chamada ou contrato laboral que acreditase outra deno-
minacin. Os traballadores que an con contrato destacan a partir do ano
1975, pois ata entn non eran moi numerosos, dirxense a Arxentina,
Colombia, Ecuador, Brasil e Venezuela; as empresas que os contratan
adoitan ser espaolas, tanto privadas como pblicas, entre elas o M.O.P.,
Standard Elctricas, MZOV, Dragados y Construcciones S.A.,
Entrecanales, Intelsa. Como vemos son empresas adicadas construccin
de grandes obras pblicas e instalacin de telefnos, aeroportos, etcte-
ra, para o que precisan tcnicos e obreiros cualificados, estes eran selec-
cionados polo IEE, que incluso se encargaba de facerlles un exame de
sade. A xestin do CIME nesta emigracin cnguese perodo compren-
dido entre 1960 e 1965 e xa nos setenta desaparece, s acta en
Arxentina e Brasil. A pesar de que no territorio nacional existe unha
corrente importante de cooperantes, mdicos e mestres
35
que marchan a
Nicaragua, a penas hai galegos entre eles.
88
34 Aparecen en moitas fichas nenos de curta idade que viaxan ss, s que se considera emigrantes
espontneos; isto parece un erro de apreciacin pois, resulta claro que estes rapaces emigraban para
estar cos seus pais que probablemente xa estaban vivindo e traballando al. Polo tanto as cifras teen
un claro valor estimativo pero non exacto. No IV Congreso de la Emigracin Espaola, op. cit. men-
cinase este problema, pois por descoecemento os emigrantes non se acollen programa de
Reagrupamento Familiar do CIME, e isto lles causa un prexuicio econmico, pois con estes progra-
mas poden lograr maiores reduccins econmicas na pasaxe.
35 Hai un nmero mnimo de relixiosos que non constan nas cifras dadas neste traballo.
CUANTIFICACIN DOS EMIGRANTES SEGUNDO O TIPO DE OPERACIN MIGRATORIA
PERODOS ESPONT. R.FAMILIA CONTRATO CIME COOPERANTE P. VIAXE
1961-1965 3.472 2.486 10 15 ---- 19
1966-1970 3.756 310 5 2 ---- 32
1971-1975 1.300 70 8 2 ---- 5
1976-1980 658 46 39 ---- ---- ----
1981-1985 267 76 45 ---- 3 ----
1986-1990 125 33 6 ---- 2 ----
Especial atencin merece a anlise do proceso de reagrupamento
familiar, tan importante numericamente e que caracteriza estas ltimas
oleadas migratorias: destaca sobre todo, de 1960 a 1965, anos nos que se
pode englobar a metade de toda a emigracin que se dirixa a Arxentina,
a Brasil, a Uruguai, a Venezuela e, en menor media, a Estados Unidos e a
Colombia. A gran maiora dos reagrupamentos familiares se efectuaban a
travs da Comisin Espaola de Emigracin
36
, que desenvolva a sa acti-
vidade en Amrica Latina. Amigos ou familiares solicitaban a travs dos
consulados o visado para que persoas residentes en Espaa poidesen tras-
ladarse a dito pas, mandando unha carta de chamada e, nalgns casos,
unha cartilla de aforros para pagar a viaxe, noutros conseguan axudas do
goberno espaol para pagar a viaxe. Denomnase Reagrupacin Familiar
procedemento mediante o cal se renen no extranxeiro os membros da
familia do traballador emigrante residentes en Espaa. Para acollerse a
este programa esixase chamante que tivese unha vivenda para os fami-
liares chamados, e unha ocupacin e salario que garantise o seu sustento.
Para ver a importancia cualitativa deste proceso no perodo estudiado
imos clasificar os emigrantes en funcin de se van ss ou en grupos fami-
liares, e que relacin hai entre os membros deses grupos.
89
36 Exista unha porcentaxe moi pequena de emigrantes que se favorecan das axudas desta Comisin
pero que non figuraban nos programas de reagrupamento familiar.
EMIGRANTES QUE VAN SEN FAMILIA
SOLTEIROS CASADOS VIVOS
Homes 1.857 1.222 96
Mulleres 1.450 2.103 496
Nenos 378 -------- ------
EMIGRANTES QUE VAN EN GRUPO FAMILIAR
Grupos de irmns menores de 14 anos 293
Grupos de irmns 564
Grupos de irmns con mis membros 11
Mulleres casadas con fillos 534
Homes casados con fillos 108
Matrimonios sen fillos 416
Matrimonios con fillos 416
Observamos a grande afluencia de mulleres casadas soas ou con
fillos que marchan a reunirse co pai de familia ou numerosos grupos de
irmns de curta idade que se van reunir cos seus pais. Entre os emigrantes
que van sen familia, son maiora as persoas casadas e con respectos s que
van en grupo familiar sobresaen os matrimonios con ou sen fillos. O rea-
grupamento familiar predominou en pases de tradicional asentamento da
emigracin espaola
37
como Arxentina, Brasil, Venezuela e Uruguai e a
penas tivo importancia na Amrica anglosaxona. Os anos sesenta son os
90
37Para facer unha valoracin podemos facilitar o nmero de persoas: Arxentina (725), Uruguai (599),
Venezuela (1.201), Brasil (599), Canad (50), USA (3), Colombia (15), Costa Rica (1), Mxico (2),
Per (10) e a Repblica Dominicana (2). No resto dos pases os emigrantes non empregaron a CCEM
para marchar.
de maior actividade da CCEM que en 1971 desparece como tal, polo
menos no que respecta cidade da Corua.
CONCLUSINS
A maiora da bibliografa existente sobre o estudio da emigracin
est adicada basicamente s sculos XVIII, XIX e XX ata 1930
38
, e hai
poucos estudios referentes fluxo migratorio despois da Guerra Civil e da
II Guerra Mundial, debido tanto gran descenso cuantitativo dos emi-
grantes como tamn dificultade de acceso s fontes. Para realizar este
traballo empregamos a documentacin existente na Delegacin do IEE da
Corua, que desenvolveu un gran labor de asistencia s emigrantes nesta
etapa. Pola riqueza e a importancia dos datos extrados debemos destacar
o estudio da documentacin que existe neste organismo non so no tocan-
te a Amrica senn tamn a Europa e outras partes do mundo. Con estes
datos pretendemos dar unha visin aproximativa da emigracin galega na
segunda metade deste sculo. Hai unha primeira fase que vai de 1946 ata
1960 na que a corrente migratoria cara a Amrica se mantn a niveis
cuantitativos destacables, moi en relacin coa situacin de crise da socie-
dade espaola e dunha poltica restrictiva e selectiva por parte dos gober-
nos americanos. A partir de 1960 comeza o descenso vertixinoso da emi-
gracin a ultramar e aumenta a corrente cara a Europa e a zonas mis
industrializadas de Espaa. A situacin de grave crise econmica e polti-
ca en Amrica provoca o descenso masivo do nmero de inmigrantes. Sen
embargo mantnse unha emigracin vinculada a programas de reagrupa-
mento familiar, e a partir dos setenta, de traballadores cualificados e de
profesionais nos sectores industriais de certo peso nestes pases.
Se na primeira fase seguen dominando os emigrantes cara a
Arxentina e Uruguai, dse tamn unha incipiente emigracin cara a
Venezuela; na segunda fase, Venezuela, Arxentina e Uruguai son os prin-
91
38 Xa clsica a clasificacin por etapas feita polo Prof. Nicols Snchez-Albornoz (Comp.): Espaoles
hacia Amrica. La emigracin en masa, 1880-1930, Alianza Editorial, Madrid, 1988. O autor sinala o
perodo de 1880 a 1930 como etapa de emigracin masiva, na que mis de tres millns e medio de
espaois emigran cara a Amrica. A. Eiras Roel e O. Rey Castelao: Los gallegos y Amrica, Editorial
Mapfre, Madrid, 1992, d unhas cifras de milln e medio de galegos que nesa etapa emigran cara a
Amrica, constitundo as a emigracin galega o principal continxente migratorio espaol.
cipais destinos, pero a partir dos setenta comezan a destacar Estados
Unidos, Canad e Brasil. Hai que salientar dous grandes grupos de emi-
grantes: un grupo constitudo por emigrantes de ambos sexos, homologa-
bles emigracin cara a Europa, e un segundo grupo, moi numeroso, cons-
titudo por mulleres, sen profesin, nenos menores de idade e persoas
maiores de 60 anos e que podemos entender en relacin co proceso de rea-
grupacin familiar, caracterstico da emigracin hacia Amrica.
Nos anos oitenta e noventa prodcese un fenmeno diferente:
moito maior o nmero de retornados que o de emigrantes galegos. As
mellores oportunidades laborais e os cambios polticos provocan un des-
censo importante da nosa emigracin, anda que Suza contina sendo
unha solucin para traballadores en paro dos concellos menos desenvol-
vidos. Agora a difcil situacin de Amrica Latina provoca que moitos dos
nosos emigrantes e dos seus descendentes volten a sa terra.
BIBLIOGRAFA
Actas do IV Congreso de La Emigracin Espaola, IEE, Santiago de
Compostela, 1971.
ALONSO ANTOLN, M. C.: La emigracin gallega asistida a la R.F.A.,
Francia y Suiza, IEE, Madrid, 1993.
BARBERO, I. e CACOPARDO, C.: La inmigracin europea a la
Argentina en la segunda posguerra: viejos mitos y nuevas condiciones,
en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 19, ano 6, CEMLA,
Bos Aires, 1991.
EIRAS ROEL, A. e REY CASTELAO, O.: Los gallegos y Amrica, Ed.
Mapfre, Madrid, 1992.
GNDARA FEIJO, A.: La emigracin gallega a travs de la Historia,
Ed. Limbo, Ourense, 1981.
92
HERNNDEZ ARVELO, M.: El proceso de la inmigracin espaola
en Venezuela: 1939-1970, en Revista Arbor. Hacer la Amrica: Un sueo
continuado, Madrid, 1990.
HERNNDEZ BORGE, J.: Tres millns de galegos, Biblioteca de
Divulgacin, serie Galicia, n 9, Universidade de Santiago de
Compostela, 1991.
III Congreso Regional de la Emigracin Espaola a Ultramar,
Universidade de Santiago de Compostela, 1965.
JUANA, J. (de) e CASTRO, X. (Ed.): V Xornadas de Historia de
Galicia. Galicia y Amrica: el papel de la emigracin, Deputacin Provincial
de Ourense, 1992.
KEELY, C.: La poltica de polticas migratorias en los Estados
Unidos, en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 23,
CEMLA, Bos Aires, 1993.
LEPORE, S.: Migracin italiana y poltica migratoria argentina
(1976-1989) en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 12,
CEMLA, Bos Aires, 1989.
LLORCA BAUS, C. (Ed.): Los barcos de la emigracin 1880-1950,
Alicante, 1992.
PALMER, H.: Etnicidad y pluralismo en Amrica del Norte: com-
paracin de las perspectivas canadiense y estadounidense, en Revista de
Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 12, CEMLA, Bos Aires, 1989.
RUEDA, G.: La emigracin contempornea de espaoles a Estados
Unidos, Ed. Mapfre, Madrid, 1993.
SNCHEZ-ALBORNOZ, N. (Comp.): Espaoles hacia Amrica. La
emigracin en masa, 1880-1930, Alianza Editorial, Madrid, 1988.
VILLARES PAZ, R.: Historia de Galicia, Ed. Alhambra, Madrid, 1981.
VV.AA.: Historia general de la Emigracin Espaola a Iberoamrica, Ed.
Historia 16, Madrid, 1992.
93
MANUEL SOUTO LPEZ
A emigracin constite un fenmeno estructural que afectou
sociedade espaola de xeito notable durante os sculos XIX e XX. En con-
creto, a emigracin masiva a Amrica comeza na dcada dos anos cin-
cuenta do sculo XIX, para rematar na dcada dos sesenta deste sculo.
No caso do Concello das Pontes, este proceso migratorio tivo como des-
tino a illa de Cuba, e floreceu, como se puido comprobar polas investiga-
cins realizadas
1
, entre os anos oitenta do pasado sculo e os anos trinta
do presente. Como en moitos concellos galegos, esta riada migratoria
pdese estudiar gracias documentacin existente no Arquivo
Municipal, as coma en outros fondos documentais existentes no Xulgado
de Paz e no Arquivo Parroquial do municipio.
As fontes coas que contamos no Arquivo Municipal son as seguintes:
1. EXPEDIENTES XERAIS DE QUINTAS
Esta documentacin aparece en forma dun expediente relativo s
operacins de recrutamento, alistamento, clasificacin, revisin e distribu-
cin do continxente, previas servicio militar obrigatorio. A oficina pro-
ductora a Secretara Xeral, sendo destinatario a Caixa de Recrutas do
Goberno Militar. A informacin mis valiosa est nas actas de declaracin
e clasificacin de soldados. Temos que ter en conta que estes documentos
ocpanse soamente dos mozos que estn en idade de cumprir o servicio
95
Inventario de fontes
documentais existentes
no Arquivo Municipal das Pontes
para o estudio da emigracin
a Amrica
1 M. Souto Lpez: A emigracin pontesa e a Sociedad Naturales del Ayuntamiento de Puentes de
Garca Rodrguez, Festas do Carme, 16-23 Xullo 93, Imp. Lpez Torre, Pontedeume, 1993, pp. 61-71.
militar e non de grupos doutras idades ou sexo. As, en moitas actas anali-
zadas, aparecen mencins a rapaces ausentes en Cuba, s motivos da par-
tida, s enderezos dos mozos al emigrados, etctera. Proporcionan datos de
alfabetizacin da poboacin medida, a cal podemos comparar cos datos
sobre emigrantes, recollidos nas estatsticas publicadas.
A ventaxa que teen que se refiren mis al do 1853, data na que
se promulga a libre autorizacin de emigracin
2
.
No Arquivo atpanse expedientes que comprenden dende o ano
1834 ata a actualidade. Estn includos dentro da seccin de Servicios e
da subseccin Quintas, correspondndolle o nmero 3. 12 do cadro de
clasificacin.
2. PADRNS DE HABITANTES
a relacin dos habitantes do termo municipal, facilitando a sa
idade, sexo e estado civil. A oficina productora a de empadroamento, e
o destinatario o concello. A documentacin consiste en follas de inscri-
cin ou relacins continuadas. Teen unha vixencia administrativa de
cinco anos, e son documentos de custodia permanente.
Non poden ser usadas para unha cuantificacin exacta do volume
migratorio xa que recollen s unha parte da poboacin ausente.
No Arquivo Municipal consrvanse os padrns dende o ano 1942
ata a actualidade. Est includa dentro da seccin Servicios e da subsec-
cin Poboacin. O nmero do cadro de clasificacin o 3. 11.
3. LIBROS DE ACTAS
O Libro de Actas un instrumento solemne, que contn as actas
emitidas polo Secretario para dar fe dos asuntos tratados e dos acordos
adoptados nas sesins celebradas pola corporacin. A oficina productora
o Pleno, sendo o destinatario o concello. Teen unha vixencia indefi-
nida e son documentos de custodia permanente.
96
2 Real Orde do 16 de setembro de 1853.
Adoitan atoparse neles mencins a problemas econmicos da comar-
ca, favorecedores da emigracin, as coma relacins institucionais entre a
Sociedad de Naturales de Puentes, en Cuba, e o propio Concello das Pontes.
Neste arquivo estn depositados os exemplares dende o ano da cons-
titucin da municipalidade, que data do 1836, ata a actualidade. Estn
integrados dentro da seccin de Goberno e da subseccin
Concello/Pleno. No cadro de clasificacin correspndelle o 1. 01.
4. CENSOS DE POBOACIN
Non proporcionan unha informacin directa sobre a emigracin
pero si permiten estudiar a travs do mtodo balance de estimacins inter-
censais, relacins de masculinidade e feminidade, estados civs, estructu-
ra por idades, e as densidades de poboacin. Utilzanse os datos da pobo-
acin de feito xa que esta a que incle s s presentes. No cadro figura
baixo o nmero 3. 11.
Atpanse depositados dende 1950.
5. CENSOS ELECTORAIS
Subministran informacin sobre as condicins familiares, nivel de
alfabetizacin, actividade profesional, destino, etctera.
Existen dende o ano 1945. Logo do ano 1951-1953, 1957-1959 e ata
a actualidade. Pertence seccin Servicios e subseccin Eleccins.
No cadro de clasificacin aparece co nmero 3. 13.
6. CONTRIBUCIN TERRITORIAL RSTICA E URBANA
A rstica consrvase dende 1851 e a urbana dende 1894.
A contribucin territorial rstica compena un universo de peque-
nos contribuntes acumulados nos graos mis baixos da tboa fiscal. Os
efectos da fiscalidade sobre o campesiado, a carga tributaria, foron causa
ou elemento favorecedor da emigracin. Estn includos dentro da sec-
cin Facenda, da subseccin Financiacin e tributacin. No cadro de
clasificacin aparece co nmero 4. 02.
***
97
Temos agora que mencionar a documentacin que integra a colec-
cin Sociedad de Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca
Rodrguez en Cuba. Esta sociedade creouse no ano 1912, e mantense viva
na actualidade. longo deste sculo mantivo unha correspondencia fre-
cuente coa delegacin que tia nas Pontes. En Cuba desenvolveu activi-
dades como asistencia social s socios, recreo, axuda sanitaria, etctera.
Na localidade de orixe, As Pontes, construu cinco edificios escolares que
posteriormente foron cedidos concello para instalar escolas nacionais de
ensino primario.
A documentacin mis importante est recollida nos diversos libros
de actas de xuntas xerais e de xuntas directivas, libros de rexistro de
socios, libros de contabilidade, etctera.
- Libro de Actas de Juntas Generales. Anos 1912-1941. Constan as
actas dende o 28 de xaneiro de 1912 ata o 13 de marzo de 1941.
- Libro de Actas de Juntas Generales. Libro n 2. Ano 1939. Constan
as actas dende o 13 de maio de 1941 ata o 22 de outubro de 1963.
Reflicten tdolos acordos das asembleas xerais da Sociedade. Poden
ser ordinarias ou extraordinarias. As ordinarias sern catro ano, e as
extraordinarias cando o considere necesario o presidente, o acorde a
directiva ou o pidan cinco socios fundadores. En tdalas xuntas xerais, a
directiva d conta da marcha social as como de tdolos particulares con
aquela relacionados. Na do mes de outubro, nomearase unha Comisin de
Glosa, para que examine tdalas contas e informe sobre a memoria anual
na xunta de xaneiro.
- Libro de Actas de Juntas Directiva. Libro n 1. 1912. Constan as
actas dende o 25 de abril de 1912 ata o 27 de novembro de 1925.
- Libro de Actas de Juntas Directiva. 1925. Constan as actas dende o
30 de decembro de 1925 ata o 20 de decembro de 1946.
- Libro de Actas de Juntas Directiva. 1946. Constan as actas dende o
1 de xaneiro de 1947 ata o 17 de decembro de 1963.
A Xunta Directiva resolve asuntos para o progreso da institucin, reca-
da recursos e desempea as comisins que lle sexan confiadas, autorizar o
98
Presidente para que, en nome da Sociedade, poida outorgar toda clase
de poderes xerais e para preitos, a favor de avogados, procuradores e
mandatarios.
- Libro de Registro de Socios. 1912. Constan dende o ano 1912 ata o
1926.
- Libro Registro de Asociados. 1929. Consta listas dende o 1929 ata o
ano 1958.
Conteen o listado de socios, no que figura o enderezo en Cuba, a
parroquia de procedencia ou o concello, cando son naturais doutro muni-
cipio, a data de alta e de baixa, a cota que pagan e un apartado de obser-
vacins onde pode aparecer o socio que o presentou, a profesin, etctera.
- Libro de Caja. Constan asentos dende o 3 de abril de 1912 ata o 1
de decembro de 1927.
- Libro de Caja. Constan asentos dende xaneiro de 1928 ata xullo de
1948.
- Libro de Tesorera. N 3. Ao 1948. Constan os asentos dende
outubro de 1948 ata decembro de 1963.
Resume o balance de tesourera. Nestes libros estructurados en das
partes: o Debe e o Haber, aparecen as datas do asento, os mandatos de
ingreso ou pago con indicacin da sa data.
- Libro de Actas da Delegacin. Constan as actas dende o 5 de abril
de 1922 ata o 14 de outubro de 1923.
Neste libro aparecen as actas das xuntas celebradas pola delegacin
que a Sociedade tia nas Pontes.
- Libro Diario da Delegacin da Sociedad Naturales del Ayuntamiento de
Puentes de Garca Rodrquez en Cuba. Anos 1922-1941. Contn as
contas e relacin de socios da delegacin da Sociedade que reside
nas Pontes.
Outra documentacin de grande interese que est conservada
no Arquivo referida Sociedade son os regulamentos e as memorias.
99
A travs deles podemos seguir toda a historia e evolucin da Sociedade as
como a propia historia da colectividade pontesa en Cuba. As, atopamos:
- Sociedad de Instruccin, Beneficencia y Proteccin Mutua
Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez.
Reglamento General, Imprenta, Papelera y Rayados El Avisador
Comercial, Habana, 1924.
- Sociedad de Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca
Rodrguez. Reglamento, Noviembre de 1941, Imp. Alejandro
Meyln, Habana, 1942.
- Sociedad de Naturales de Puentes de Garca Rodrguez.
Reglamento, Noviembre 1951, Imp. La Isla, Habana, 1952.
- Sociedad de Instruccin Naturales del Ayuntamiento de Puentes
de Garca Rodrguez. Memoria de los trabajos realizados por la Junta
Directiva de dicha Sociedad, durante el ao de 1915, presentada en
sesin celebrada por la Junta General en 16 de Enero de 1916,
Imprenta y Papelera de Rambla, Bouza y C., Habana, 1916.
Directiva de dicha sociedad en sesin celebrada por la Junta General en
20 de enero de 1918, Imprenta y papelera de Rambla, Bouza y C.,
Habana, 1918.
Directiva de dicha sociedad, durante el ao de 1918, presentada en
sesin celebrada por la Junta General en 26 de enero de 1919,
Imprenta Moreno, Habana, 1919.
Directiva de dicha sociedad, durante el ao 1919, presentada en sesin
celebrada por la Junta General en 25 de enero de 1920, Imprenta
Moreno, Habana, 1920.
100
Memoria presentada por la Junta Directiva a la General celebrada en
15 de Febrero de 1926, de la labor realizada en el ao de 1925, Imp.
Prez, Sierra y C., Habana, 1926.
Memoria presentada por la Junta Directiva a la Junta General celebra-
da el 10 de febrero de 1927, Imp. Prez, Sierra y C., Habana, 1927.
Memoria presentada por la Junta Directiva a la Junta General celebra-
da el 9 de febrero de 1928, Imp. Prez, Sierra y C., Habana, 1928.
- Sociedad de Instruccin y Beneficencia Naturales del
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez. Memoria de los
trabajos realizados en el ao 1928, que la directiva de esta sociedad pre-
senta a la Junta General, Imp. Prez, Sierra y C., Habana, 1929.
trabajos realizados en el ao 1929, que la directiva de esta sociedad pre-
senta a la Junta General, Imp. Prez, Sierra y C., Habana, 1930.
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez. Memoria de los tra-
bajos realizados en el ao 1930 que la directiva de esta sociedad presen-
ta a la Junta General, Imp. Prez, Sierra y C., Habana, 1931.
- Sociedad de Instruccin, Beneficencia Naturales del
trabajos realizados en el ao 1931 que la directiva de esta sociedad pre-
senta a la Junta General, Imp. Prez Sierra y C., Habana, 1932.
101
senta a la Junta General, Impresos Giz, Habana, 1934.
Unha das finalidades primordiais da Sociedade como xa se reflicte
na sa denominacin a preocupacin pola instruccin. As, realizaron
102
edificios escolares para os nenos das Pontes: un na vila, e outros catro nas
parroquias do Freixo, Vilavella, Somede e Deveso. Para realizar estes edi-
ficios escolares acudiron a proxectos arquitectnicos con influencias ame-
ricanas. Queda constancia disto nos numerosos planos, proxectos, pregos
de condicins, orzamentos, etctera. No Arquivo atpase a seguinte
documentacin:
- Plano das Pontes de Garca Rodrguez, xaneiro de 1922. Escala
1/1000.
- Plano de casa-escola rural. Contn: planta baixa, planta principal
(vivenda maestra), fachada lateral e fachada principal. Ano 1927-28.
- Proxecto de edificio escolar das Pontes (vila). Actual colexio
Santa Mara. E: 1/100. M. C. Contn: planta baixa, planta prin-
cipal e fachada principal.
3
- Proxecto de edificio escolar das Pontes (vila). (No se chegou a rea-
lizar este). E: 1/100. M B. Contn: planta baixa, planta principal,
fachada principal e fachada lateral.
- Plano M A do edificio escolar da vila. (Colexio Santa Mara). E:
1/100. Contn: fachada principal, fachada lateral, planta baixa e
planta principal.
- Prego de condicins tcnicas que rexern para a execucin dos
edificios para escolas da vila e das sas parroquias, sufragadas pola
Sociedad de Instruccin, Beneficencia y Proteccin Mutua
Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrquez
establecida na Habana.
- Plano do edificio escolar da vila, n 1. (Realizado a bolgrafo).
- Plano do edificio escolar da vila, n 2. (Realizado a bolgrafo).
- Plano do edificio escolar da vila, plano A. E: 1/100. Contn:
fachada principal, fachada lateral, planta baixa e planta principal.
103
3 Tdalas datas de planos, proxectos e outros documentos que aparecen pertencen s anos 1926-1928,
que son as datas de construccin dos edificios escolares, a non ser que se especifiquen outras datas.
- Plano do edificio escolar da vila, plano B. E: 1/100. Contn: facha-
da principal, fachada lateral, planta baixa e planta principal.
- Proxecto do grupo escolar de hijos de Puentes en La Habana no
lugar de Saa (Vilavella). Propietario: Concello das Pontes. Ano 1960.
- Orzamento de execucin dos edificios para escolas, nas parroquias
da vila das Pontes de Garca Rodrguez, sufragados pola Sociedad
de Instruccin, Beneficencia y Proteccin Mutua Naturales del
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez, establecida na
Habana.
- Orzamento de execucin do edificio para escola da vila das Pontes
de Garca Rodrguez, sufragado pola Sociedad de Instruccin,
Beneficencia e Proteccin Mutua Naturales del Ayuntamiento de
Puentes de Garca Rodrguez, establecida na Habana.
- Copia do orzamento da escola das Pontes.
- Copia do orzamento das escolas rurais e da escola das Pontes.
- Resumo de contas dos grupos escolares de Vilavella, Freixo e As
Pontes.
- Resumo de contas do grupo escolar da Vilavella.
- Resumo do contas do grupo escolar do Freixo.
- Contas da Sociedade Naturales del Ayuntamiento de Puentes per-
tencentes s anos 1930 e 1931, pasadas Sociedade o mes de outu-
bro de 1931. (Relacionadas coa realizacin dos edificios escolares).
- Contas da Sociedad Naturales del Ayuntamiento de Puentes per-
tencentes ano 1932, pasadas Sociedade ata o 31 de decembro.
(Estn relacionadas cos edificios escolares).
- Documentacin relacionada coa construccin edificio escolar do
Deveso: recibos, achegamento en material dos vecios, etctera.
Anos 1935-1936.
- Relacin de gastos efectuados no Grupo Escolar das Pontes. Anos
1928-1929.
104
- Contas do Sr. Antonio Mosteiro de xornais e traballos de carpin-
tera para as escolas. Anos 1928-1929.
- Contratos de obras e relacins de doantes de material e traballo.
- Relacin de doantes de madeira para a construccin dos edificios
escolares.
- Recibos e documentacin varia da delegacin da Sociedad
Naturales de Puentes. Anos trinta-corenta.
- Contratos de edificacin das diversas escolas. 1928.
- Contratos de obras de carpintera das escolas. 1928.
Unha vez rematados os edificios das Pontes, Vilavella e Freixo,
foron cedidos Concello das Pontes para a instalacin das escolas nacio-
nais de ensino primario. Para realizar formalmente esta xestin, redacta-
ron unhas bases de cesin nas que especificaban unha serie de condicins
que tia que cumprir cada parte. Consrvanse os documentos seguintes:
- Bases para a cesin condicional dos edificios escolares construdos
pola Sociedad de Instruccin, Beneficencia y Proteccin Mutua
Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez
concello do mesmo nome. Ano 1930.
- Tres exemplares das bases para a cesin dos edificios escolares
construdos pola Sociedad Naturales del Ayuntamiento de Puentes
de Garca Rodrquez Concello das Pontes. Ano 1930.
- Proxecto de documento no que se consignan as clusulas de cesin
do uso dos catro baixos e campo anexo do edificio escola da vila,
que ofrece o representante da Sociedad Naturales del
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez, D. Jess
Cabarcos Cal. Ano 1931.
Outros edificios, como o do Deveso, foron arrendados, e despois
incautados polo goberno durante os primeiros anos da dictadura.
Podmolo comprobar na seguinte documentacin:
- Copia de arrendo do edificio destinado a escola no Deveso empe-
zando o 1 de setembro de 1936.
105
- Contrato de arrendo da escola de Deveso. 8 de xuo de 1938.
- Expediente de incautacin de escolas: contn ordes do
Gobernador Civil, correspondencia co Alcalde e co presidente da
Sociedade. Anos 1940-1941.
- Acta de entrega concello dos edificios Naturales de Puentes da
illa de Cuba. 10 de febreiro de 1941.
A eleccin do emplazamento do edificio foi causa de disputas por
non coincidir o desexo de todos. As recorreuse a votacin para decidir o
lugar no Freixo:
- Certificacin do secretario da acta da xunta xeral extraordinaria
celebrada para decidir o lugar apropiado para construr o edificio
escolar no Freixo, previa peticin de 10 socios. Ano 1924.
Para construr os edificios deberon mercar terreos nas distintas
parroquias. Froito disto son as seguintes escrituras de compra-venda de
terreos:
- Copia da escritura de compra-venda n 627 outorgada por
Salvador Bellas Otero e Daniel Romero Barro, a favor da Sociedad
Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez a 1
de novembro de 1934. (Terreo do Deveso).
- Copia de escritura de compra-venda n 225 do terreo a monte que
outorgan Manuel Bellas Mndez e Francisca Castro Pena, vecios
de Deveso, a favor de Jess Cabarcos Cal, como apoderado da
Sociedad Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca
Rodrguez, nas Somozas, a 27 de outubro de 1928.
- Copia da escritura de compra-venda n 724 outorgada por Julin
Cabarcos Lpez a favor da Sociedad de Instruccin, Beneficencia
y Proteccin Mutua Naturales del Ayuntamiento de Puentes de
Garca Rodrquez, a 6 de novembro de 1927.
- Copia da escritura de venda outorgada por D. Alfonso Yllade Rilo
a favor de D. Jess Cabarcos Cal, como mandatario da Sociedad de
Instruccin, Beneficencia e Proteccin Mutua Naturales del
106
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez, a 28 de febreiro
de 1923. (Terreo As Pontes). Ano 1923.
- Escritura n 13 de arrendamento outorgada por D. Jess Cabarcos
Cal, a favor de Fernando Fernndez Freire nas Pontes, a 8 de
xaneiro de 1937. Ano 1937.
- Escritura de compra-venda n 184 outorgada por D. Segundo
Penabad Lpez e D. Julian Ramil Corral a favor de D. Jess
Cabarcos Cal representando Sociedad de Instruccin,
Beneficencia y Proteccin Mutua, titulada Naturales del
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez, a 20 de marzo de
1928. (Terreo Freixo). Ano 1928.
- Escritura de compra-venda n 424 outorgada por D. Bernardo e D.
Constantino Fernndez Lpez e Dna. Vicenta Tojeiro Corral, a
favor de D. Jess Cabarcos Cal como representante da Sociedad
Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez, a 13
de outubro de 1931. (Terreo Somede). Ano 1931.
- Escritura n 128 de revocacin de poder e poder especial, outor-
gado por Jos Mara Picos Fraga, presidente da Sociedad
Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrquez, a
favor de Jess Cabarcos Cal, Jos Mara Cabarcos Yaez e Jos
Castro Prada, a 15 de xuo de 1928. Ano 1928.
- Escritura de compra-venda outorgada por Dna. Saturnina Romero
Ardao e Dna. Josefa e D. Jose Romero Romero, a favor de D.
Manuel Leal Cazs na parroquia das Graas, a 1 de outubro de 1960.
Non s fixeron escrituras para mercar terreos, tamn as precisaron
para dar poderes especiais delegado ou a outros membros da Sociedade
que deban facer todo tipo de xestins.
- Copia da escritura n 696 outorgada por Daniel Cabarcos Fontao,
presidente da Sociedad Naturales del Ayuntamiento de Puentes
de Garca Rodrquez de mandato, a favor de Jess Cabarcos Cal e
outros. Ano 1921.
107
- Copia da escritura de protocolizacin n 537 a favor do Sr.
Graciano Lage y Pardo. Ano 1922.
- Escritura n 6 de poder especial outorgada por D. Justo Rodrguez Cal
a favor de Jess Cabarcos Cal, a 12 de xaneiro de 1933. Ano 1933.
Mantiveron unha intensa correspondencia longo da historia da
Sociedade, e sobre todo dende a constitucin da delegacin, a primeiros
dos anos vinte. Esta mantvose ata finais dos anos cincuenta, cando vai
perdendo socios e anda mis acentuado nos primeiros anos da revolucin.
- Correspondencia da Sociedad Naturales del Ayuntamiento de
Puentes de Garca Rodrguez coa delegacin. Anos 1922-1923.
Puentes de Garca Rodrguez coa delegacin. Ano 1928.
- Correspondencia da Sociedade co ministro de Instruccin Pblica
e Bellas Artes, Gobernador Civil e presidente da Diputacin
Provincial sobre edificios escolares. Anos 1928-1930.
- Carta do presidente da Sociedad Natulares del Ayuntamiento de
Puentes de Garca Rodrguez Exmo. Sr. Ministro de Instruccin
Pblica y Bellas Artes, do 6 de xullo de 1931.
- Correspondencia entre o delegado da Sociedad Naturales de
Puentes de Garca Rodrguez e o Alcalde das Pontes. Ano 1932.
Puentes de Garca Rodrguez. Anos 1943, 1949-1955.
- Escritos relacionados coa inscricin no Negociado de Asociacins
da Repblica de Cuba. Anos sesenta.
A delegacin foi a que xestionou os cartos que eran enviados perio-
dicamente dende A Habana. Para realizar estas e outras actividades,
108
redactaron un regulamento, e as funcionaron ata que quedou s un dele-
gado que era o mandatario das ordes que vian da Habana.
- Reglamento de la Delegacin da Sociedad de Instruccin, Beneficencia
y Proteccin Mutua Naturales del Ayuntamiento de Puentes de
Garca Rodrguez. Ano 1922.
- Citacins para a reunin dos socios da delegacin da Sociedad
Ano 1923.
Existe outra documentacin relacionada coa Sociedade como a
seguinte:
- Relacin e inventario dos documentos pertencentes Sociedad
Naturales del Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez, en
poder do delegado da mesma no Concello das Pontes. Ano 1951.
- Carta de entrega da documentacin da Sociedad de Naturales del
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez Concello por
parte da Asociacin Amigos das Pontes, datada o 14 de marzo de
1989.
- Carta da Sociedad Hijos del Ayuntamiento de Golada a Alfonso
Saavedra Prieto, do 1 de marzo de 1990, na que comunica o envo
dos regulamentos, memorias e fotografas do panten social da
Sociedad de Naturales de Puentes. Ano 1990.
- Dous recibos da cota semestral da Sociedad de Beneficencia e
Recreo Puentes de Garca Rodrguez.
- Dous programas do banquete en honra s socios celebrado na
Habana con motivo da festa da patrona das Pontes, Virxe do
Carmio, nos xardns da fbrica de cervexa Polar, o 17 de xullo de
1960.
- Cinco fotografas de Nsa. Sra. do Carmio, recordo da bendicin do
17 de xullo de 1955.
- Fotografas de escolas, panten da Sociedade en Cuba, comidas e
reunins. Anos vinte-trinta.
109
A Sociedade participou a mediados dos anos vinte na construccin
dun novo cemiterio nas Pontes. A documentacin xerada forma parte da
coleccin. Est formada polo seguinte:
- Relacin de donativos e doantes para o novo cemiterio nas Pontes.
Ano 1921. (Incle os donativos que fixeron os distintos socios as
como doutros emigrantes ponteses en Mxico).
- Gastos aboados pola comisin encargada da construccin do novo
cemiterio. Ano 1922.
- Contas relacionadas co novo cemiterio municipal. Anos 1922,
1924, 1926.
- Orzamento para o cemiterio catlico e disidentes das Pontes. Ano
1921.
- Regulamento do cemiterio catlico parroquial de San Salvador de
Serantes. Ano 1924.
- Plano da capela e anfiteatro para autopsias. E: 1/50. Contn: planta,
fachada principal, fachada lateral e fachada posterior. Ano 1921.
- Plano do muro frontal do cemiterio. E: 1/50. Ano 1921.
- Plano do enreixado de entrada no cemiterio. E: 1/10. Ano 1921.
- Plano de cemiterio. E: 1/200. Ano 1921.
- Debuxo do enreixado de entrada do futuro cemiterio municipal.
Ano 1921.
- Certificacin do secretario do Concello das Pontes, pola cal se acorda
ceder colonia habaneira representada pola Sociedad Naturales del
Ayuntamiento de Puentes de Garca Rodrguez do terreo situado na
parte dereita da porta principal do cemiterio municipal. Ano 1931.
- Regulamento polo que se rexer o novo cemiterio das Pontes.
- Deseo do panten entregado polo Concello das Pontes
Sociedad Naturales de Puentes. Anos sesenta.
110
- Cesin dun panten do cemiterio por parte do concello
Sociedad Naturales de Puentes. Entregado delegado Manuel
Leal Cazs, a 1 de setembro de 1969.
- Cesin dun panten construdo polo concello no cemiterio das
Pontes Sociedad Naturales del Ayuntamiento de As Pontes de
Garca Rodrguez. Ano 1969.
- Plano do anfiteatro doado polo concello Sociedad Naturales del
Ayuntamiento das Pontes de Garca Rodrguez. Ano 1969.
A colonia habaneira tamn participou na realizacin das festas
patronais da vila. Queda constancia nesta relacin:
- Relacin das cantidades recadadas para as festas do Carmio do ano
1923.
A sociedade tivo relacins con outras sociedades de instruccin.
Moitos dos socios ponteses pertencan tamn a outras sociedades. Unha
delas era a Sociedad de Beneficencia Naturales de Galicia. Aqu atpase
esta memoria:
- Memoria da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia do
ano 1922. Ano 1922.
PRENSA
En La Unin, peridico local que levaba por subttulo, Peridico
independiente de Puentes de Garca Rodrguez y comarca, rexstranse
moitas noticias de viaxes de ida e volta de familias da localidade.
Apareceu no ano 1912, e mantvose ata o ano 1916. No arquivo atpan-
se depositados algns destes exemplares.
Por ltimo, non podemos deixar de mencionar outros arquivos exis-
tentes na localidade, onde se atopan datos interesantes sobre a emigra-
cin. Trtase do Arquivo do Xulgado, e do Arquivo Parroquial.
ARQUIVO DO XULGADO DAS PONTES
Libros de nacementos, casamentos e defuncins. Nmero de mulle-
res que morren clibes, aumento dos fillos ilextimos, aumento da morta-
111
lidade infantil. Datos de inmigracin, se temos matrimonios de varns ou
mulleres de lugares limtrofes. O Rexistro Civil de mortos rxese pola Lei
Provisional do 17 de xuo de 1870
4
. Non posumos datos ata 1871, e ade-
mais nos primeiros tempos non se rexistran tdolos sucesos, como pode-
mos comprobar nos libros parroquiais. Tampouco se pode utilizar como
fonte directa porque non aparecen os falecidos no exterior, anda que si
aparecen nos libros parroquiais. Iso porque ser o cura o que oficie os
funerais ou honras fnebres. O funcionario civil o nico que apunta son
os decesos.
ARQUIVO PARROQUIAL DAS PONTES
Contn os Libros de nacementos, casamentos e defuncins.
Posibilita o estudio de variables demogrficas: as relacins de mas-
culinidade nas defuncins, e a aplicacin do mtodo de reconstruccin de
familias
5
. Aparecen mencins nas actas de matrimonio e de defuncin de
varns ausentes do reino en Indias. Das relacins de masculinidade nas
defuncins de adultos, permiten contabilizar a quen non deixou ningn
rastro nas actas, reflctese a emigracin.
112
4 Segundo investigacins de J. R. Valero Escandel.
5 Tcnicas xa estudiadas por varios investigadores da rea de Historia Moderna da Facultade de
Xeografa e Historia da Universidade de Santiago de Compostela, baixo a direccin do profesor Eiras
Roel.
BIBLIOGRAFA
CRUZ MUNDET, Jos Ramn: Manual de archivstica, Fundacin
Germn Snchez Ruiprez, Madrid, 1994.
Grupo de Archiveros Municipales de Madrid: Manual de tipologa
documental de los municipios, Comunidad de Madrid, Madrid, 1988.
Grupo de Archiveros Municipales de Madrid: Tipologa documental
municipal, vol. 2, Ayuntamiento de Arganda del Rey, Madrid, 1992.
Gua de fuentes documentales para la historia de Amrica en el Archivo
del Reino de Galicia, Direccin Xeral do Patrimonio Histrico e
Documental, Santiago de Compostela, 1995.
HEREDIA HERRERA, Antonia: Archivstica general. Teora y prcti-
ca, Diputacin Provincial de Sevilla, Sevilla, 1989.
PEA SAAVEDRA, Vicente: xodo, organizacin comunitaria e inter-
vencin escolar. La impronta educativa de la emigracin transocenica en
Galicia, Secretara Xeral de Relacins coas Comunidades Galegas, A
Corua, 1991.
TAMAYO, Alberto: Archivstica, diplomtica y sigilografa, Ctedra,
Madrid, 1996.
VZQUEZ GONZLEZ, Alejandro: Informe sobre las fuentes
documentales existentes en Espaa para el estudio cuantitativo de la emi-
gracin gallega a Amrica, 1850-1930, Actas de las I Jornadas de la
Presencia de Espaa en Amrica: Aportacin Gallega, Deimos, A Corua,
1989, pp. 509-525.
VV. AA.: Los archivos de la administracin local, ANABAD-Castilla.
La Mancha, Toledo, 1994.
113
115
A vida coti dos
emigrantes galegos
en Amrica
1
PILAR CAGIAO VILA
Non imos insistir aqu na explicacin do fenmeno migratorio que
en Galicia tivo particular incidencia coincidindo cun xodo masivo cara
a Amrica desde diversas rexins de Europa e que cronoloxicamente se
centra, sen que estas acotacins sexan drsticas, entre 1860 e 1930
2
. E
sublio o perigo de ser demasiado rxido hora de definir calquera marco
cronolxico porque con anterioridade a 1860, incluso xa desde o sculo
XVIII, vian producndose sadas de certa importancia cuantitativa desde
1 Este traballo, anda que con algunhas modificacins, foi presentado na VI Semana Galega de Historia,
organizada pola Asociacin Galega de Historiadores, en abril de 1997. Agradezo organizacin a invi-
tacin a participar en ditas sesins.
2 Por fortuna, cada vez mis extensa a produccin historiogrfica sobre o tema. Sobre as migracins
europeas pdense consultar entre outras, A. Anderle: Europa Central y Amrica Latina, Estudios
Histricos, Szeged, 1993; M. Carmagnani: Emigracin mediterrnea y Amrica. Formas y transformacio-
nes, 1860-1930, Xixn, 1994; M. Llorden Miambres (Comp.): Acerca de las migraciones centroeuro-
peas y mediterrneas a Iberoamrica: aspectos sociales y culturales, Oviedo, 1995; R. Vecoli e S. Sinke
(Eds.): A century of European Migrations, 1830-1930, University of Illinois, Chicago, 1991. Sobre a
emigracin especificamente espaola: A. Eiras Roel (Coord.): Emigracin espaola y portuguesa a
Amrica, Instituto de Cultura Juan Gil Albert, Diputacin de Alicante, Alicante, 1991; N. Snchez-
Albornoz (Comp.): Espaoles hacia Amrica. La emigracin en masa, 1880-1930, Alianza, Madrid,
1988; B. Snchez Alonso (1995): Las causas de la emigracin espaola, 1880-1930, Madrid, 1988; C.
Yaez Gallardo: La emigracin espaola a Amrica, siglos XIX y XX, Fundacin Archivo de Indianos,
1994. Sobre a emigracin galega en particular, e con diferentes enfoques, constiten boas obras de sn-
tese: A. Eiras Roel e O. Rey Castelao: Los gallegos y Amrica, Mapfre, Madrid, 1992; M. X. Rodrguez
Galdo: Galicia, pas de emigracin. La emigracin gallega a Amrica hasta 1930, Xixn, 1993; R. Villares
e M. Fernndez: Historia da Emigracin galega a Amrica, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela,
1996. Sobre determinados aspectos particulares intersame destaca-los artigos publicados por A.
Vzquez Gonzlez e X. M. Nez Seixas na revista arxentina Estudios Migratorios Latinoamericanos.
Galicia hacia Amrica
3
, como se seguirn producindo con posterioridade
dcada dos trinta deste sculo, a pesar das polticas restrictivas en mate-
ria de inmigracin iniciadas nesas datas por parte das repblicas america-
nas. Tralos acontecementos derivados da Guerra Civil, que provocou un
gran nmero de exiliados polticos, as dificultades econmicas da posgue-
rra influron nesta continuidade migratoria, facendo que nos anos poste-
riores II Guerra Mundial se reanudasen as correntes migratorias a
Amrica anda que non tivesen as mesmas caractersticas da primeira
etapa. Ademais, a indubidable atraccin que anda representaban algns
pases americanos, como Arxentina, Estados Unidos, Brasil, Uruguai e, en
menor medida, Mxico, durante os anos corenta e cincuenta, explican a
reactivacin do fenmeno, anda que inferior en nmero e con algunhas
diferencias producido durante a fase masiva. Desde finais dos cincuenta
e durante a dcada seguinte, fronte desaparicin de Cuba como destino
tradicional, Venezuela representar outro importante acicate, as como,
puntualmente, outros pases novos tales como Canad ou Per. E iso sen
menciona-lo xodo cara a Europa dos anos sesenta e setenta
4
.
Por outra parte, imos soslaia-los aspectos referidos proceso de emi-
gracin para centrarnos exclusivamente no de inmigracin, anda que
mbolos dous sexan cara e cruz dunha mesma moeda. Non temos inten-
cin en absoluto de menospreza-lo primeiro dos temas, no que existen
aspectos interesantsimos para o estudio global do fennomeno e, en par-
ticular, os referidos vida coti. Importante saber como se chegou
decisin de emigrar, por que se elixiu un determinado destino, como se
preparou e levou a cabo a viaxe, etctera; pero aqu intersanos sobre todo
centrarnos nas pautas de comportamento cotin adoptadas polos galegos
unha vez que arribaron s pases americanos.
116
3 O profesor A. Eiras Roel e a Escola de Historia Moderna da Universidade de Santiago contan cunha
ampla produccin, baseada en diferentes tipos de fontes, relativa s migracins anteriores perodo
masivo, parte da cal pdese consultar en: A. Eiras Roel (Ed.): Aportaciones al estudio de la Emigracin
Gallega. Un enfoque comarcal, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1992; e nos nmeros 4, 6 e
7 da Revista da Comisin Galega do Quinto Centenario, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1989.
4 Paralela a estas ltimas correntes americanas, e con moita forza a partir dos anos sesenta, a emigracin
galega empezou a dirixirse cara a Europa, principalmente a Alemaa e Suza. Este feito viuse favore-
cido polo aumento na demanda de man de obra nestes pases, pero tamn pola promulgacin da Lei
de Emigracin de 1962.
Unha aproximacin vida coti dos emigrantes en Amrica, gale-
gos ou doutras procedencias, pode resultar un labor sinxelo e complexo
mesmo tempo. Sinxelo, porque en realidade a inmensa maiora dos emi-
grantes tiveron vidas correntes, que non vulgares, no sentido de que per-
tencen a ese colectivo annimo da chamada xente sen historia, referndo-
nos a que a historia oficial xeralmente reduciunos a meros nmeros e fros
recontos estatsticos. E por outra parte, complexo, debido abundancia
exitente de fontes de moi diverso carcter, cunhas posibilidades que a
mido moitos historiadores a penas explotan. Documentos escritos de dis-
tinta tipoloxa, fontes orais e documentacin grfica proporcionan unha
extraordinaria variedade de pistas para o estudio do cotin
5
.
Os emigrantes, unha vez fra do seu pas, e polo tanto en situacin
de inmigracin, constiten nas sociedades receptoras novos grupos tni-
cos cunha identidade cultural propia que xa posuan con anterioridade, en
ocasins anda sen ser conscientes diso. E estamos entendendo aqu por
identidade cultural o que define a forma de ser dun colectivo concreto,
117
5 Mostras deste tipo de fontes aparecen en X. A. Lpez Taboada: Arxentina: Destino da emigracin espa-
ola e galega no sculo XIX e primeira dcada do XX. Seleccin de documentos, Unipro Editorial, Vigo,
1992; A. Vzquez Gonzlez: Las dimensiones microsociales de la emigracin gallega a Amrica: las
funciones de las redes sociales informales, en M. Llordn Miambres (Comp.): Estudios Sociales
Iberoamericanos. Acerca de las migraciones centroeuropeas y mediterrneas a Iberoamrica: aspectos socia-
les y culturales, Oviedo, 1995; P. Cagiao Vila: Muller e emigracin, Xunta de Galicia, Santiago de
Compostela, 1997; R. Soutelo Vzquez: La emigracin gallega a Cuba a travs de los documentos
personales: insercin sociolaboral, asociacionismo microterritorial y accin colectiva de los retorna-
dos en la periferia rural de Ourense, 1890-1960, traballo pertencente Proxecto de Investigacin
Asociacionismo, identidades colectivas e mobilizacin sociopoltica na emigracin transocenica. O caso gale-
go en perspectiva comparada, 1880-1960 (XUGA 21004B97), dirixido polo Prof. X. M. Nez Seixas.
Por certo que a velada crtica de Soutelo Vzquez traballo de A. Vzquez Gonzlez: O uso das fon-
tes personais para o estudio da emigracin galega a Amrica (1830-1930: estado presente e perspecti-
vas), en Estudios Migratorios, n 2, Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 1996, dbe-
se, meu xuzo, non confusin conceptual do autor, como presenta Soutelo, senn utilizacin
por parte de A. Vzquez do termo fuentes personales, en lugar de fuentes nominativas, utilizado
por outros investigadores. Polo que respecta s fontes orais queremos destaca-las posibilidades que
ofrece a coleccin de entrevistas do fondo HISTORGA, recentemente incorporado Arquivo
Histrico da Universidade de Santiago (AHUS). No tocante material grfico, resultan de interese
entre outras: G. Allegue (Coord.): Galegos: as mans de Amrica, Nigra, Vigo, 1992; X. Nogueira:
Emigracin, emigrantes e emigrados. A sa dimensin no cine galego e a sa utilizacin polo cine espaol.
Conferencia dictada no Consello da Cultura Galega en 1998 polo autor, a quen agradezo o envo do
texto escrito.
neste caso, do galego, expresada a travs da accin histrica, da vida coti,
do comportamento e da mentalidade. a identidade a que precisamente
diferencia a un colectivo doutro non simplemente polo folklrico e polo
costumista, senn polo comportamento colectivo e individual dos com-
poentes do grupo tnico na sociedade receptora, pasando por diferentes
etapas anda que non necesariamente por todas de adaptacin, integra-
cin ou asimilacin mesma. Sen embargo a identidade, anda sendo pri-
vativa de cada grupo tnico, non esttica, senn variable segundo os
diferentes perodos e os distintos graos de insercin en cada unha das
sociedades receptoras, que se ven afectadas por procesos de cambio social
de diferentes categoras.
A vida coti desenvlvese a distintos niveis, e estes niveis en oca-
sins atinxen totalidade dunha sociedade
6
. O que equivale a dicir, no
caso que nos ocupa, que tanto inmigrantes como nacionais tiveron e
teen problemas comns inherentes propia condicin de grupo huma-
no: os relativos s relacins familiares, vivenda, alimentacin, s acti-
vidades laborais, ocio, educacin dos fillos, sade, e un senfn de cou-
sas mis que non mencionamos pola sa obviedade e porque aqu non
poden ser abordadas todas. Non obstante, en situacin de inmigracin,
algns destes aspectos, que compoen o conxunto do cotin, vense afec-
tados polo feito de producrense fra dunha sociedade que non a orixi-
naria, e esto frecuentemente reforza os lazos de etnicidade e identidade
cultural. A identidade o reflexo do peculiar de cada grupo fronte outro.
Os emigrantes, sen renunciar sa propia identidade, convrtense en
suxeitos de cambio establecer contacto coa sociedade e coa cultura de
cada un dos pases elixidos como destino.
A CHEGADA
Desde as ltimas dcadas do sculo XIX e durante as primeiras do
XX nalgns destes pases que foron receptores de inmigracin, e non s de
inmigracin galega, estbanse operando unha serie de transformacins e
cambios de distinta ndole que conduciron a unha modernizacin das sas
estructuras ecnomicas, polticas e sociais. Nestas sociedades, que nalgns
118
6 L. Castells: Introduccin a la historia de la vida cotidiana, en Ayer, n 19, Madrid, 1995.
aspectos compartan problemticas comns pero tamn presentaban
peculiaridades especficas segundo os casos, inserronse os fluxos galegos
en diferentes etapas.
A chegada a Amrica representou para moitos galegos, maiorita-
riamente procedentes do medio rural, o primeiro contacto co medio
urbano. Os testemuos orais de moitos deles, anda pertencendo a per-
odos diferentes, son neste sentido sumamente expresivos polo contras-
te que supuxo respecto do entorno que estaban acostumados; tal
como afirma un emigrante que sau para Arxentina en 1954 cando tia
18 anos: (...) eu iba acostumbrado aldea, hasta do pueblo tia moi
pouco e encontreime nunha das ciudades mis grandes do mundo,
Buenos Aires moi grande, moi grande (...)
7
. Unha muller tamn emi-
grada a Arxentina na dcada dos cincuenta comenta: (...) qued asom-
brada, nunca haba visto semejante cosa, una ciudad tan grande, tantos
coches..., me haca muy impresionada. Y me acuerdo que tomamos un
taxi, fuimos a un tren, claro porque Buenos Aires es muy grande (...)
8
.
O testemuo doutra emigrante a Venezuela deixa constancia de que:
(...) en el ao cincuenta aqu en Espaa, yo lo nico que haba visto
eran vacas. Y el coche de lnea, cuando pasaba, bamos los nios
corriendo, corriendo por la carretera. Porque la aldea de mi padre est
a medio kilmetro de la carretera general de la nacional Lugo-Orense;
y yo lo nico que yo haba visto era eso: el coche de lnea..., Caracas
era otra cosa (...)
9
. E as poderiamos continuar con sucesivas referen-
cias a Montevideo, So Paulo, A Habana, Cidade de Mxico ou Nova
York. Como subliou X. M. Nez Seixas nun artigo recente
10
, ata ben
entrados os anos trinta e eu atreverame a dicir que en moitos casos
incluso ata mis adiante para moitos galegos do rural, a idea de cidade
e con ela a de innovacin, identificbase precisamente con algns des-
tes destinos. Ademais da novidade do urbano, foron frecuentes outro
tipo de apreciacins por parte dos recentemente chegados, fascinados
119
7 Fondo HISTORGA (AHUS), entrevista n 721.
10 X. M. Nez Seixas: Retornados e inadaptados; el americano gallego, entre mito y realidad (1880-
1930), en Revista de Indias, vol. LVIII, n 214, 1998, p. 593.
polo cosmopolitismo e polo contacto con outras razas ata entn desco-
ecidas. Especialmente chamativo o caso de Brasil
11
.
Por outra parte, acompaando este tipo de recordos, os emigrantes
galegos acumulan outros tamn referentes momento da chegada, como
se aprecia no testemuo dunha muller que emigrou a Arxentina en 1951:
(...) no puerto cando cheguei, estaban mias irmns e todas amistades
que foran daqu haba pouco, todos, estaban muchachos al, bueno daqu
vecios; estaba unha daqu das de Marts que chaman Adelina, estaba
Armando de Varela... todos eses estaban no puerto esperndome e mias
hermanas e meus cuados (...)
12
. Ou o que relata estoutra testemua,
natural de Dena (Meao), quen emigrou Arxentina en 1952, cando tia
26 anos de idade: Despus la emocin fue cuando llegu all. Al llegar
all tena a mis familiares pocos que haba all, estaba mi cuada, Manuel,
estaba mi primo Manolo el de Coirn, que viene siendo el her... el to de
la peluquera... El hijo de Carmucha, o el hermano de mi prima, de
Carmucha, y estaba un to tambin, all, y estaba mi marido (...)
13
.
Manifestacins como esta pennos en relacin con algo sobre o
que a recente historiografa neste tema vn insistindo cada vez con mis
forza, con relacin s factores que explican ou mellor dito posibilitan a
emigracin. Xunto coa existencia de informacin difundida de diferentes
xeitos entre o continxente de emigrantes sobre os posibles lugares de des-
tino e a modernizacin do transporte martimo, as cadeas migratorias mis
ben redes sobresaron entre as principais razns dos fluxos, mis al dos
factores puramente demogrficos e econmicos das sociedades emisoras;
anda que estes tian, obviamente, a sa importancia. As o resume unha
muller que emigrou de Cangas de Morrazo a Arxentina en 1958: Mi
cuado fue por otro, l reclam a mi marido..., mi marido me reclam a
mi, y despus, nosotros, reclamamos a mis hijos... y as todos (...)
14
. Este
testemuo, coma outros moitos que anda revelan mellor este fenmeno
120
11 P. Cagiao Vila: A Muller na Emigraao, en Actas do Seminrio Os Brasileiros da Emigraao,
Famalico, 1998. (No prelo).
retrotrandoo bastantes xeracins, aproxmanos concepto de cadea
migratoria, creado a comezos deste sculo pero popularizado e utilizado
como elemento de anlise das migracins pola Escola de Canberra nos
anos posteriores II Guerra Mundial. Foi J. S. MacDonald quen, a travs
dunha definicin xa clsica que se traduce como movimiento por el cual
los presuntos emigrantes se enteran de las oportunidades, son provistos de
transportes y obtienen su inicial ubicacin y empleo, por medio de rela-
ciones sociales primarias con inmigrantes anteriores, establecidas a travs
de vnculos derivados del paisanaje, estableceu para o caso dos italianos
tres tipos diferentes de cadeas migratorias. Os dous primeiros relacionados
coas oportunidades laborais e o terceiro coa reunificacin familiar
15
.
Estas redes informales dronse tamn na emigracin galega nas sas
diferentes variantes a mido entrelazndose os modelos. parte de deter-
mina-la sada desde as diferentes procedencias xeogrficas a destinos con-
cretos e facilita-las reclamacins no caso de que foran necesarias, no
momento da chegada as relacins de paisanaxe non se limitan que dura
o asentamento inicial dos inmigrantes en cada foco receptor, senn que en
xeral mantense durante un tempo mis ou menos longo. De feito, entre
os galegos, as relacins de paisanaxe establecidas a travs da familia ou das
amizades que compartan unha mesma procedencia, na maior parte dos
casos foron absolutamente determinantes para a insercin social. As nolo
conta un emigrante: Al principio, por lo regular nos juntbamos siempre
los gallegos, los primos, amigos, tenan unas chicas amigas que son de
Dain (perteneciente a Cervo), este... De Burela estaban la Puchina all,
Virginia, la hermana de Cecilia, de Mon, a madre de Mon, que estaba all
nos visitbamos muchsimo, que era de Burela tambin y nadie ms, mis
primos que eran todos de Burela... Uno que era de Palas de Rei, as que
siempre nos juntbamos (...)
16
. Este testemuo evidencia un dos problemas
inherentes concepto de cadea migratoria como o da escala, pois pola sa
propia complexidade este tipo de redes informales sobrepasan os lmites
121
15 F. Sturino: Emigracin italiana: reconsideracin de los eslabones de una cadena migratoria, en
Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 8, Bos Aires, abril 1988. C. Price (Southern Europeans in
Australia, 1983) chega a establecer unha maior variedade de modelos e periodizacins nas cadeas
migratorias que os expostos por MacDonald.
xeogrficos ou administrativos inmediatos dos lugares de sada, que no caso
galego parten da aldea, estendndose a instancias superiores: parroquia,
concello, comarca, provincia... Levado terreo do cotin, este feito espe-
cialmente palpable, sobre todo nos medios urbanos dos pases receptores,
pola formacin de barrios tnicos, autnticos espacios sociais onde convi-
ven inmigrantes que manteen vnculos estreitos, persoais ou familiares,
con outros a travs de relacins de paisanaxe nun sentido mis extenso,
poidendo tamn mediar outro tipo de ligazns. Anda que este fenmeno
foi mis notable no caso italiano
17
, quizais simplemente porque se tea estu-
diado en maior profundidade, nas inmigracins ibricas
18
, e en concreto na
galega, tamn existiron algns casos representativos. Un bo exemplo ato-
pmolo no barrio coecido popularmente como Galicia Chica, situado nas
inmediacins do porto de Montevideo desde finais do sculo XIX, e cha-
mado as pola abundante poboacin de inmigrantes procedentes de distin-
tos puntos da xeografa galega. Forxouse nas proximidades da ra Orillas
del Plata e o seu promotor foi o pontevedrs Juan Vicente Arcos, que che-
gara a Montevideo en torno a 1855, converteuse en propietario de varios
edificios desta ra, dos que arrendaba vivendas. Galegos eran os seus pobo-
adores, comerciantes ou pequenos artesns, s que en moitas ocasins o
propio Arcos axudara a establecerse
19
. Outros enclaves similares, anda que
122
17 Pdense consultar entre outros: S. L. Bayli: Patrones de residencia de los italianos en Buenos Aires
y Nueva York, 1880-1914, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 1, Bos Aires, abril 1985; R.
Gandolfo: Notas sobre la lite de una comunidad emigrada en cadena: el caso de los agnoneses, en
Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 8, Bos Aires, abril 1988; D. N. Marquiegui: Aproximacin
al estudio de la inmigracin italo-albanesa en Lujn, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 8,
Bos Aires, abril 1988; N. Redondo: La Boca: evolucin de un barrio tnico, en Estudios Migratorios
Latinoamericanos, n 9, Bos Aires, agosto 1988; F. Weinberg e A. S. Eberle: Los abruzeses en Baha
Blanca. Estudios de cadenas migratorias, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 8, Bos Aires,
abril 1988.
18 Entre outros, M. J. Borges: Caractersticas residenciales de los inmigrantes portugueses en Buenos
Aires en la segunda mitad del siglo XIX, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 18, Bos Aires,
1991; A. Fernndez: El mutualismo espaol en un barrio de Buenos Aires: San Jos de Flores (1890-
1900), en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 13, Bos Aires; D. N. Marquiegui: La
inmigracin espaola en Lujn (1880-1920), en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 13, Bos
Aires, abril 1989.
19 Este galego, verdadeiro petrucio da inmigracin, organizou os chamados paseos campestres da
Asociacin Primera de Socorros Mutuos, que desde 1877 se repetiron durante moitos anos. O xito
dos mesmos, emulando s romaras espaolas, foi tal que as sas repercusins se deixaron sentir nou-
tros departamentos do pas onde tamn se estableceran os galegos. Tal foi o caso de Durazno, onde a
abarcando conxunto espaol, constiten o barrio de Montserrat en Bos
Aires, ou de Brs e Mooca en So Paulo, onde se deron relacins intert-
nicas coa colectividade italiana
20
.
O TRABALLO
Apaisanaxe afectou, pois, moitos niveis da vida coti, sobre todo nos
primeiros momentos, e como dica principio tivo especial relevancia
na busca do primeiro traballo. Esto aparece reiteradamente nos testemuos
dos emigrantes: (...) para quienes trabajaba eran italianos. All, ese traba-
jo lo consegu, porque eran parientes de donde estaba una prima (...), con-
segu ese trabajo, y a mi no me gustaba cambiar y aguant ah. No me gus-
taba porque era muy pesado para mi, era muy... Cocinar, y amasar mucho
(...)
21
. As pois, as redes establecidas durante xeracins entre os emigran-
tes foron, sen dbida, o sistema mis xeralizado e tamn o mis efectivo
para a busca do primeiro emprego. De a se deduce a concentracin dos
inmigrantes galegos en determinadas actividades laborais relacionadas co
comercio e cos servicios, sobre todo entre os que elixiron destinos urbanos,
onde a mobilidade e o ascenso social prometan ser mis rpidos: Mentras
estuven solteira vivn coa mia hermana en pleno centro de Buenos Aires.
Os 15 das xa entrei a traballar nunha fbrica, nunha fbrica textil. Mo
proporcionara un seor de ah que llevaba haba que levar mis de trinta
anos en Buenos Aires pa facerlle un contrato a un recin chegado.
Entonces xa me fixo o contrato, xa eu xa fun dac co contrato feito, que
iba a traballar con ese seor pero despois ese seor que tia un hotel non
necesitaba personal e meteume a traballar nesa fbrica igual (...)
22
. Era
123
prensa das primeiras dcadas do sculo faise eco da sa celebracin: (...) las tradicionales fiestas,
denominadas fiestas espaolas, encuentran siempre en el ambiente la mejor acogida apenas surge la
iniciativa de realizarlas. Fiestas populares por excelencia de las que participan todas las clases sociales
ellas son siempre gratas y deseadas. Desde la poca lejana har prximo a treinta aos que se reali-
zaron las primeras romeras espaolas, ellas han tenido siempre xito y brillo. O. Padrn Favre:
Espaoles en Durazno, Montevideo, 1993.
20 L. Antunes Maciel e M. A. Martnez Antonacci: Os espaois en Sao Paulo: cultura, cotin e expe-
riencias de vida, en Estudios Migratorios, n 3, Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela,
xuo 1997, p. 74.
moi frecuente na emigracin galega que acabados de chegar, xa fose a Bos
Aires, Salvador de Baha, Montevideo, Nova York ou Caracas, obtivesen
o seu primeiro emprego nos negocios de paisanos, vecios ou amigos que
chegaran antes, beneficindose disto, polo menos incialmente, mbalas
das partes. Estas empresas prosperaban porque podan dispoer de man de
obra barata, de confianza e disposta sacrificio polo seu desexo de sar
adiante. Pola sa parte, s inmigrantes novos proporcionbaselle-la posibi-
lidade inmediata de emprego, unida s veces de abeiro, porque chamar
vivenda a durmir baixo un mostrador, como tiveron que facer moitos, non
moi rigoroso. E que nestas relacins de paisanaxe, en concreto no
tocante traballo, paradoxalmente se combinaron os vnculos de depen-
dencia e explotacin xunto cos de solidariedade tnica, tal como se reflic-
te no seguinte testemuo:
Unha curmn de mia nai que foi a que reclamrame, a que me ofrecera tanto
non?. E bueno, esto... pensaba que iba a millorar... 1940, nunca se me esquen-
ce... Si esa noite chega a haber un camio de volta para Santiago, anda que
morrera no camio vame de volta. Estiven ah, pois non sei..., chmanlle
conventillos (...). Despois, levronme para Miramar, o home da prima da mia
nai era fotgrafo, unha bella persoa, era arxentino de verdade, lextimo, nada
de mixturanza, non?, moi boa persoa, pero non eran as as primas da mia nai,
ou do que poda agardar delas, que non era nada, que incluso cando eu quera
escribir unha carta a mia irmn e a mia ava tuven que pedir que me deran
para o papel e para o sello non?... S, pois era unha esclavia, esclavia gra-
tuta sin compromiso ningn, para todo o traballo non?. Eu crieille s fillos e
atendalle o negocio pero non va unha chica i a verdade que como bamos
bastante acobardadas, tampoco non tiamos nin coraxe nin siquera para reve-
larnos, de ah despois dun tempio morreu o home da curmn da mia nai e
anda agravouse moito mis a mia situacin(...). Unha vez tuvemos unha
conversa, as que me deca que eu se saba que iba porque eu preguntralle
por qu me reclamaba. E dixo que xa saba que iba..., eu digo: non, menti-
ra..., ti escribiche unha carta deste xeito: que ofrecndome tres meses de tra-
ballo, eu poda vivir ben todo o ano e aforrar para mandar a mia nai e para
poder levar a mia irmn para al...! (...) Si eu non cara nas mans que can,
verdaderamente s, traballando todo o ano podera facer iso non?. Daquela
haba traballo na Arxentina, iso s, dira que se tiraba moito pan, a min aque-
lo era... Iribame non poda ver tirar un cacho de pan, non poda ver tirar un
pouco de comida non?. Entn incluso foi algo que empecei a comer tdalas
sobras da casa non? (...), porque na vida que me fixeron levar foi terrible
incluso cando lle dixen, eh?. Bueno, esto, quero adiantarme un pouquio,
124
esta ttica non era solo da prima da mia nai, utilizbanna moitos, moitos
fillos de galegos reclamando os parientes para esplotarlos as non?. Pero
daquela eu non saba (...)
23
.
En contraposicin co anterior, e como contrapunto, no que segue
transmtese outra idea diferente:
Entonses, haba unos tales Vieites, aqu en Rodeira. Tenan un, ese tal frigorfico all,
y eran varios sosios. Y entonses la madre de ese tal Vieites de, dese Manolo, le mand
una maleta, all se dise una valija de cosas para el hijo... Y, claro Jos ya lo conosa de
cuando era joven y se la llev. Despus, en el muelle al embarcar, en el puerto le fue,
le fue a esperar l... Entonses l le dijo: mira, Jos Mara, (por mi marido) e... si quie-
re venir para el, mi fbrica te doy trabajo y tal... Entonses l le dijo, bueno pues, tena
unas habitasiones arriba en el frigorfico y tena uno de Moaa tambin l. Bueno,
mira, Jos te arreglas aqu en una habitacin, te quedas aqu, tal... y, efectivamente,
se qued de sereno de noche, qued cuidando la fbrica de noche y, de da, viviendo all.
Y despus, cuando me reclam mi marido, fui pa la misma fbrica, viviendo para ah.
Yo, cuando reclam los hijos, vivieron tambin para la misma fbrica y seguamos
viviendo ah, porque claro, ah que no pagabas la lus, que no pagabas, que no compra-
bas la carne, que todas esas cosas; tbamos ah (...).
24
Este ciclo repetiuse durante xeracins, mentres se mantiveron os
fluxos migratorios. Co tempo, poda ser que os empregados adquiriran
parte no negocio, ou se independizaran no mesmo ramo, e se converteran
en patrns que sa vez proporcionaran traballo a novos inmigrantes
chegados de Galicia; perpetundose as o sistema e o monopolio de certas
actividades, tal como corroboran os propios emigrantes:
La poltica del gallego en la Argentina es tener bar, tener bar el italiano va a la hotelera,
y el gallego... Va al restaurn o al almacn. Y el japons va a tintorera... Tambin haba
muchos gallegos que eran porteros, o sea, o que ac se llama... Sabes lo bueno que ten-
an all los gallegos?, que iban a un bar de lava copas, como era un trabajador le daban un
porcentaje, y aparte de sueldo porcentaje, y al final le acababan dando el 25% del nego-
cio... Quedaban de socios y terminaban siendo dueos, se independizaban (...) vena un
paisano y se quedaba a trabajar con ellos, y al tiempo, le pas a mi padre: mi padre lleg
a ser este, era cuando fue para all, llevaba las cosas, y al final termin siendo dueo (...)
Y, la mayora del transporte urbano de la ciudad son todos gallegos. All se llaman
Colectivo... Y el 25% de las acciones era de cada amigo, entonces esto corresponda con
un autobs y despus, pasaban a lo mejor a hacer una sociedad (...).
25
125
Xunto con este sistema derivado da paisanaxe, e con outros medios
de carcter formal, como as institucins estatais e privadas encargadas da
oferta laboral en cada un dos pases, as asociacins tnicas xogaron tamn
un papel de especialsima importancia na busca do primeiro emprego para
moitos galegos acabados de chegar a Amrica ou para a posterior mobili-
dade ocupacional. A travs das relacins persoais, dos seus rganos de
expresin e das bolsas de traballo existentes nalgunhas delas, reforzronse
as relacins de paisanaxe e facilitouse a insercin social.
No caso particular das mulleres, cunha dedicacin laboral que se
desenvolveu maioritariamente no mbito domstico polas sas circuns-
tancias como inmigrante e pola situacin da muller en xeral, anda adqui-
re importancia este tipo de relacins. As se manifesta a travs de nume-
rosos testemuos orais: (...) yo, a mi seora la conoc en el Centro
Gallego, no, en el Centro Lucense de Buenos Aires. Mi seora es de
Celanova, mira t!, y la primera vez que iba ah; Yo ya haba aos, por-
que yo ya era socio (...)
26
. O acceso s sociedades como lugares de con-
tacto externo foi s veces a nica posibilidade de facilita-las relacins per-
soais para moitas galegas, o que incidir no comportamento endogmico,
sobre todo mentres non se produciu a incorporacin da muller a outros
tipos de traballos; o cal en moitas ocasins, e dependendo de cada pas,
tardou en producirse, ou incluso non chegou a darse nunca
27
. Abondan os
testemuos de mulleres coma o que sigue: (...) mi vida all ya te digo, es
una vida de trabajo como cualquiera, como cualquier... gente humilde,
una vida de trabajo, atender su casa, su vida, sus hijos, vida de trabajo
como en todas partes (...)
28
. O traballo fra do fogar merece en moitos
casos unha consideracin ambivalente por parte das inmigrantes. Se ben
por un lado estn convencidas de que o traballo fra da sa casa permiti-
ra mellora-la sa integracin, polo outro asumen que non facelo sera a
mellor eleccin polas repercusins que isto tera sobre a familia. As razns
para non traballar fra parecen estar vinculadas sobre todo atencin s
fillos: (...) al principio trabaj, antes de traer a mi hijo el mayor, unos
126
27 P. Cagiao Vila: Muller e emigracin, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1997.
meses en una factora de costura, pero despus ya vino el chiquillo y haba
que cuidarlo en la ciudad grande, y ya no trabaj
29
. Outras inmigrantes
manifestan que s puideron continuar traballando cando outra persoa
(nai, sogra, etctera) puido garantirlle-lo coidado dos fillos.
En certos casos, como no da emigracin a Estados Unidos
30
o idio-
ma xogou tamn un papel determinante no acceso mundo laboral e na
definitiva integracin das mulleres: Lo ms malo para m, el no poder
comunicarme con la gente (...). Cuando uno emigra y deja su pas, su tie-
rra y sabe hablar con todo el mundo y llega a un pas que no se entiende,
es triste (...). Yo me quejo porque no saba hablar, y me deca la gente, mis
vecinos, me decan: Juana, si t protestas, t ests en casa, te levantas
cuando quieres, siempre tienes tu dlar en el bolsillo, tus hijos en un buen
colegio, los llevas a la misa, y vis preciosos, parecis la familia Kennedy,
y yo tengo que ir a trabajar... , me deca. As que siempre hay otros que
estn peor
31
. O problema do illamento producido polo descoecemento
do idioma, e que foi observado para outros casos por Carl N. Degler ou R.
Gandolfo
32
agudzase pola sensacin de soidade derivada do que se veu
chamar emigracin dentro da emigracin: (...) qued sola que mi marido
andaba embarcado...
33
. Este tema redunda tamn nas escasas posibilida-
des de relacin externa, incluso dentro da propia colectividade galega:
Mis hijos nunca pertenecieron a ningun centro, porque yo no conduzco
y no los poda llevar a Newark, su padre estaba embarcado y entonces yo
no poda llevar a los muchachos a sitios de esos (...)
34
. De novo observa-
mos aqu a insistencia no papel das institucins tnicas como espacios de
sociabilidade privilexiados para os inmigrantes. As o lembra outra muller
127
29 Fondo HISTORGA (AHUS), entrevista n 1. 071.
30 C. Garca Rodeja e P. Cagiao Vila: Mujeres gallegas inmigrantes en los Estados Unidos.
Conferencia presentada no IV Congreso de Creacin Femenina, Bayamn (Porto Rico), novembro
1998. Indita.
32 Carl N. Degler: Historia de los Estados Unidos. El desarrollo de una nacin, 1860-1985, Ariel,
Barcelona, 1985; R. Randolfo: Del Alto Molise al centro de Buenos Aires: las mujeres agnonesas y
la primera emigracin trasatlntica (1870-1900), en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 20, Bos
Aires, 1992.
que pasou gran parte da sa vida en Arxentina: As veces sala. Con ami-
gas non. Non porque ah todo o mundo traballa, tiene su ritmo de traba-
jo, non se pode salire como van aqu s discotecas. Salamos noite
mellor os sbados a cenar afora os dous, bamos cenar a unha confitera e
estbamos por ah un pouco sempre nun ambiente espaol porque haba
clubs espaoles, pero non se poda facer tdolos sbados, haba que ir
unha vez cada tanto. Todo espaoles (...)
35
.
AS ASOCIACINS
En termos xerais, o papel xogado polas institucins da colectivida-
de como mbitos de socializacin dos inmigrantes un feito probado.
Certas noticias difundidas polos rganos de prensa das mesmas, anun-
ciando enlaces matrimoniais, nacementos, enfermidades, defuncins, via-
xes e cambios de residencia, son un expresivo reflexo disto. Ademais, as
asociacins tamn representaron a posibilidade mis doada para adquirir
prestixio social, dentro da colectividade e de cara exterior, para quen
ocupou algn tipo de representacin nos organismos de direccin das
mesmas. As investigacins realizadas na historia particular de certas aso-
ciacins veen demostrando que xeralmente os cargos directivos an
rotando entre grupos determinados de cada colectividade identificados
con personaxes mis ou menos relevantes das mesmas, e en ocasins
transcendendo sociedade nacional, dende o punto de vista econmico,
poltico ou cultural. Foi e segue a ser frecuente, por outro lado, que eses
personaxes compartan directivas noutras asociacins da colectividade. Os
galegos desenvolveron en Amrica practicamente tdalas posibilidades de
asociacionismo tnico combinando a procedencia xeogrfica (rexional,
provincial, local, comarcal ou parroquial) cos obxectivos que cada insti-
tucin persegua (mutualistas mdicas, institucins de beneficencia, cen-
tros culturais, recreativos, deportivos, etctera). Estas institucins, nas
sas diversas modalidades, operaron para moitos inmigrantes acabados de
chegar como centros de amparo onde estableceron os seus primeiros con-
tactos, como centros asistenciais onde solventaban os seus problemas de
128
sade, como centros de instruccin educacional e de ampliacin de cul-
tura e como lugares de entretemento para o tempo de lecer.
Na sa funcin de centros asistenciais hai que destacar entidades
coma os Centros Galegos da Habana ou Bos Aires, a Casa de Galicia de
Montevideo, ou o Hospital Espaol de Salvador de Baha que, a pesares
desta denominacin, estivo integrado fundamentalmente por galegos. As
actividades desenvolvidas por estes centros no tocante atencin mdica
e sade mereceran unha anlise aparte en cada caso particular. Por
outro lado, os galegos demostraron que tamn estaban preocupados pola
adquisicin de instruccin e cultura, cando na sa creacin dotaron estas
entidades asociativas de servicios docentes nos que se impartan, segundo
os casos, ensinanza primaria, mecanografa, contabilidade, taquigrafa,
etctera. Esta preocupacin tivo consecuencias positivas na sociedade de
orixe, sobre todo en perodos posteriores, contribundose desde a emigra-
cin creacin e mellora dos centros escolares dos lugares de proceden-
cia dos inmigrantes, xa fose a travs de iniciativas individuais ou colecti-
vas. Sobre este tema existen varios estudios relativamente recentes exce-
lentes, meu xuzo realizados por especialistas en historia da educa-
cin
36
. Ademais, proxectos culturais desenvolvidos desde as asociacins
como son: publicacins peridicas, organizacin de conferencias, creacin
de bibliotecas, etctera, contriburon a modifica-las pautas culturais das
colectividades, polo menos de moitos dos seus integrantes, as como a
mellora-la consideracin social que tian de cara s nacionais. Este dese-
xo de acceso cultura queda expresado en testemuos coma o que segue:
(...) o Centro Galego tia asistencia mdica, ademais dos lugares de actos cul-
turais de demais esto, entn anotume, abonume e levume a atenderme xa
(...). Esto entn, bueno pois, un da tia unha das nenas, estaba enfermia unha
delas e fumos Centro Galego e entrada do centro, bueno entrando por un
pasillio que haba non? era onde estaba a biblioteca pero para min aquelo era
tab, eu nin ousaba siquera de pasar aquela porta non? e que para min era
inconcebible que eu poidera entrar nun lugar as, en unha vitrina estaba o libro
de Ramn Cabanillas (...), seor que estaba al, moi educado pero falndome
nun galego correctsimo: Usted socia daqu do Centro Galego si, soy socia,
129
36 A. Costa: Escolas e Mestres. A educacin en Galicia: da Restauracin Segunda Repblica, Xunta de
Galicia, Santiago de Compostela, 1989; V. Pea: xodo, organizacin comunitaria e intervencin esco-
lar, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1991.
entn dxome: Esta a biblioteca do Centro Galego, e usted pode vir aqu.
Ah! Es que yo puedo venir aqu a leer?, s, s usted pode vir aqu ler ese libri-
o, ler a Rosala, pode... (...) Pois as comenzou a darme as poesas de Rosala,
comencei a ler a Rosala; pero eu nin saba estar nunha biblioteca, esa a ver-
dade, e si tia que rir, ra, e si tia que chorar choraba, e choraba (...). Iba todos
os xoves (...). Eu despois non perda xoves, era unha cousa segura que al ta-
me (...).
37
Algunhas destas asociacins, dependendo das sas caractersticas,
foron evolucionando co paso do tempo tratar de adaptarse s continuas
demandas e necesidades das colectividades galegas nos diferentes pases,
mentres que outras permaneceron anquilosadas e perderon o seu dinamis-
mo e a sa razn de ser
38
. Pero sobre todo queremos insistir aqu no referen-
te cotin que supuxeron, e anda supoen sobre todo no caso dos de mis
idade
39
, para moitos inmigrantes. Como centros recreativos foron impor-
tantsimos indicativos da identidade, non s galega en xeral senn da par-
ticular de cada caso: S, bueno yo tena relasiones con mis, por ejemplo,
tenas los amigos que tenas que haban por, por, la fiesta del Cristo, hasan
fiestas. All, todos los gallegos iban... todos los gallegos de Cangas (...)
40
.
Ademais, na inmigracin galega de Amrica, as asociacins tnicas consti-
turon o mecanismo mis evidente de expresin de identidade intentar
reproducir pautas e manter costumes da propia sociedade de orixe. As tra-
dcese do testemuo dun retornado de Arxentina: Yo creo que all se usa
ms las cosas gallegas que ac ahora, s..., s. Eso lo ves en la tele... y, me
acuerdo de una entrevista que le hicieron a un seor, que no s si era presi-
dente o algo as, y empezaba a contar todas las fiestas que hacan... de esto
de decir que se sentan ms gallegos que nosotros. Porque nosotros a lo
mejor hacemos una fiesta aqu, yo qu s, y es raro que haya gaiteros..., haya
130
38 Na actualidade moitos emigrantes e retornados mstranse sumamente escpticos respecto das insti-
tucins da colectividade: Non por que che vou o Centro Galego xa unha cousa que eu non com-
parto (...), todo queda en beneficio das directivas (...) non me gustaba, fun duas ou tres veces Centro
por o compromiso, pero non me gustaba o ambiente porque ns, os gallegos fora de eiqu somos moi
ambiciosos, cada un anda seu e cada un busca o seu lucro (...). Fondo HISTORGA (AHUS), entre-
vista n 490.
39 C. Naranjo Orovio: La vida cotidiana del emigrante espaol en Cuba, 1920-1940, en Secuencia, n
14, Mxico, xullo-agosto 1989, p. 86.
baile, cualquier cosa... All hacen de todo, en Olivos hacen de todo, all se
siente uno ms gallego (...)
41
. Desde aqu e no momento presente, este tipo
de comentarios quizais poidan parecernos excesivamente folklricos, pero
na distancia contriben indubidablemente a exacerbar esta clase de senti-
mentos. Do mesmo xeito, eses actos de entretemento, nos medios propios
da colectividade, presentaban a oportunidade para recrea-los ambientes
culinarios tpicos: Ibamos mucho cuando era pequea al poco de venir de
aqu, de llegar de aqu, de Espaa, bamos al Centro Pontevedrs, que que-
daba en Olivos y se hacan los picnics, t llevabas la comida los fines de
semana, sbados y domingos, eso se deca picnic, ir de picnic, o sea ir a
comer de campo. Ibamos los domingos por lo regular, haba quien iba los
sbados tambin no?, y bueno llevbamos la empanada y todo... se llevaba
la carne (...) el churrasco, que ustedes le dicen. Despus te juntabas con los
paisanos, haba bailes, se pasaba muy bien (...)
42
.
A COMIDA
A alimentacin inclese claramente dentro do que representa o
cotin, non s por tratarse dunha necesidade vital, senn tamn por
constiur un elemento clave de sociabilidade. Un emigrante que marchou
a Arxentina en 1954 comenta que o da libre bamos come-lo churrasco
a unha casa que tiamos aforma, como aqu, poamos Villagarca.
Entonces bamos e xuntbamonos cos amigos e comamos o churrasco,
para dez, quince, vinte, os que foran. Tiamos piscina al, todo, Casa
Hermosa. S, entonces o da libre, pois al xogbamos, tenis, xogbamos
pelota, pasebamos todo o da. O mellor bamos o da anterior, sbado
tarde, e votbamos al todos os domingos, cos amigos, case sempre espa-
oles ou criollos dal e churrasco (...)
43
. Ademais, neste tipo de convi-
vencias reflctese certa harmoniosa mesturanza dos costumes alimenta-
rios dos inmigrantes galegos cos novos hbitos adquiridos, anda que non
sempre resultou fcil adaptarse s novos alimentos, como comenta un
emigrante radicado en Salvador de Baha: Era un poco difcil porque en
131
climas tropicales, calientes, en aquella poca todava no era que todo el
mundo tena neveras. Entonces, te obligaba a tener un tipo de comidas,
que te voy a decir yo, a tener que ir todos los das al mercado. Eh..., las
carnes de all no eran como las de aqu, en aquella poca aqu se coma
carne joven, la de all era carne hecha. El pescado estaba difcil. En fin,
era un poquito duro lo de las comidas (...)
44
. s veces tratbase doutro
tipo de dificultades como relata unha retornada de Arxentina:
Cuando llegu all no poda comer nada, no me gustaba la comida, porque ... acostum-
brada a tener las patatas de la huerta, el vino en el barril no?, y todo eso y llegar all y
tener que cocinar con otra cosa, despus quera comprar una cosa y yo le llamaba un nom-
bre, y me daban otro (...), como en la carne maiormente por comprar, porque la carne
aqu como tal all le llaman xarrete, ah no, xarrete no, qu era?, cmo es?, aqu le lla-
man xarrete y all se llamaba all... bueno, no digo la palabra porque es una palabra
media fea un poco...es carac...; en cambio la carne de la croca, que la llaman aqu, all
es cuadril. Y la que le llaman aqu folla blanda, all es la nalga. As que cada cosa (...),
las patatas que all eran papas, las cebolas le llamaban otra cosa, entonces uno los prime-
ros meses uno sufra un poco no?, porque aclimatarse... pero despus uno se acostumbra
(...), una vez yo fui, al poco de llegar, que me invitaron, nos invitaron a una casa, y hac-
an en una terraza una parrillada, y haba chinchulines y chorizos, y molleja, qu s yo...,
dije: ay no, yo no quiero eso, y l dice: Ay pero es muy sabroso, muy sabroso, come,
y resulta que eran las tripas de la ternera... Y la molleja tambin y eso lo asaban todo.
Haba chorizos criollos, ya eran especiales para el carbn, pero hay que hacer, saber hacer-
lo, eh?, y no echar el humo ni nada. Despois ah polo centro haba una casa que se dedi-
caba a hacer asados,chivitos y con una brasa as grande y todo hierros arredor, y ah va
gente a cenar, mucha pizza se come all, mucha, mucha, mucha (...).
45
No tema da comida, coma noutros, prodcese unha especie de sin-
cretismo entre os costumes culinarios dos inmigrantes cos das sociedades
receptoras, que afectan s seus hbitos non s mentres permanecen na
emigracin, senn incluso seu retorno, se este ten lugar
46
. Das diferentes
132
46 Non novidade que seu regreso os emigrantes incorporen sa sociedade de orixe costumes culi-
narios novos e incluso instalen negocios de hostelera para difundilos, como as abundantes parrilladas
diseminadas pola xeografa galega desde os anos setenta polos retornados do Ro da Prata. Noutras
colectividades que foron tamn tradicionalmente emigrantes o fenmeno reptese, como o caso das
areperas dos retornados canarios. Por outro lado, descoecemos se para o caso galego existen manuais
de cocia que reflictan a mestizaxe culinaria que nos referimos, estilo do libro publicado na
Habana na temper data de 1858, e reeditado en 1995, que leva por ttulo Nuevo Manual de la
Cocinera Catalana y Cubana, mostra evidente do mesmo.
sociedades americanas que foron receptoras de inmigrantes de mltiples
procedencias, e polo tanto tamn lugares de mestizaxe alimentaria, os gale-
gos adoptaron novas pautas de alimentacin, crioulas ou doutras colectivi-
dades inmigrantes, que combinaban co mantemento das propias, para
garda-lo costume pero tamn como reforzo da sa identidade de orixe.
Comidas e bebidas que en moitas ocasins se reciban en viaxes transa-
tlnticos a travs de novos acabados de chegar ou se enviaban por vecios
ou familiares que an a Galicia a pasear
47
. Os alimentos galegos recibidos
en Amrica, coma os americanos enviados a Galicia, convertanse, pois,
nun elemento de reforzo da paisanaxe. Pola sa parte, a adopcin de
comidas crioulas representou para moitos unha dificultade engadida duran-
te o perodo de adaptacin. As o lembra unha emigrante retornada de
Arxentina: Es una manera diferente de comer (...) pues yo donde apren-
d a comer eso, zapallo, que all se llama, fue all, y el choclo, el maz, all
lo aprend a comer, pues aqu no, que aqu antes se lo daban a los cerdos
(...)
48
. A introduccin plena dos novos costumes culinarios na vida coti
do inmigrante parece indicar que o proceso de adaptacin empeza a ser
substitudo por outro de maior integracin. A este respecto paga a pena
lembrar un dito popular divulgado por xeracins entre os inmigrantes gale-
gos de Montevideo que proclama: Quen bebe mate e come zapallo, volta
Espaa polo carallo!
49
. marxe do expresivo, desta aseveracin trad-
cense outras cuestins que van mis al do culinario. Evidentemente, para
incorporar este tipo de costumes tivo que pasar un tempo, seguramente un
perodo o suficientemente dilatado como para que o inmigrante establece-
ra unha vida nova no pas de destino. Beber mate e comer zapallo, en
definitiva, crioulizarse, significa a plena integracin e a decisin de non
retornar, en boa medida determinada pola constitucin dunha familia e a
aparicin da segunda xeracin inmigrante.
133
47 X. Castro: A lume manso, Galaxia, Vigo, 1998, p. 34.
49 Recollido do testemuo de Mara de los Angeles Monteiro, natural de Mio e residente en
Montevideo.
GALEGOS OU AMERICANOS?
Os fillos comprtanse segundo pautas moi diferentes s da primeira
xeracin, porque as sas necesidades son outras. A sa vida social ten
outras caractersticas xa que o punto de partida tamn distinto. nacer
e ser criados no pas receptor edcanse coma os nacionais e a sa integra-
cin total: (...) yo eduqu a mi hija como las de all, igual, ella tena
sus amigas eran de all, no tena nada que ver lo de aqu, ella tena que
vivir la situacin de all que era la de ella (...) A los hijos se les da una
educacin ms o menos de acuerdo a lo que uno puede, y siempre rela-
cionada con lo de all, lgico (...)
50
. A nivel persoal na segunda xeracin
tampouco se observa tan fortemente a endogamia no matrimonio, como
sucedera cos seus pais. E este feito, sobre todo aparecer os fillos, ou sexa
os netos da primeira xeracin, condiciona extraordinariamente o retorno
desta.
Ademais das circunstancias relativas s fillos e s netos, que reper-
cuten nunha maior implicacin dos inmigrantes co pas de destino, as
como na sa decisin de non retornar, as recentes investigacins sosteen
que a sa integracin total se produce cando deciden adopta-la naciona-
lidade do novo pas. Sen embargo, hai que ter en conta que a lexislacin
sobre ese asunto non a mesma en tdolos pases e que as circunstancias
variaban segundo os perodos cronolxicos o que facilitaba ou dificultaba
as naturalizacins. E anda que evidente que o feito de nacionalizacin
indica un nivel de integracin maior, porque permite unha participacin
mis directa e formal, nalgns casos, a naturalizacin obedece a determi-
nadas necesidades do inmigrantes que pouco teen que ver cun desexo de
maior identificacin coa nova sociedade. Unha muller que emigrou
Arxentina expn as actitudes dos membros da sa familia respecto deste
tema: Mi hermano se hizo porque era mecnico, oficial en el barco, y
para ser oficial tienes que ser de all. Pero mi marido dijo que l no renun-
ciaba a la patria. l era mecnico y l ya tena los papeles de jefe de mqui-
nas, que los tena ac, pero l dijo; no, a mi patria no renuncio, voy de lo
que sea pero a mi patria, no la dejo. Y es que, mucha gente que se fue, o
tanto dej de ser espaol como despus, o hizo las dos, o se senta unido a
134
los dos lados (...)
51
. Queda por un lado expresado que mentres que en
moitas ocasins a adopcin da nova nacionalidade estivo determinada
polas esixencias laborais, por motivos de ndole familiar ou pola posibili-
dade de participar politicamente, menos como elector, vez coexisten
dous sentimentos, a conviccin persoal de moitos de que a adopcin de
nacionalidade ou a cidadana unha especie de falta de lealdade cara
terra de orixe, xunto a un certo medo rexeitamento da propia colectivi-
dade cara individuo, que toma a decisin de nacionalizarse.
135
II. Respecto inmigracin
galega en Amrica
Configuracin e desenvolvemento da oferta
curricular do plantel de ensinanza do
Centro Galego da Habana, (1879-1900)
VICENTE PEA SAAVEDRA
PREMBULO
Unha das notas caracterizadoras dos movementos migratorios tran-
socenicos durante a poca contempornea veu sendo a sa reorganiza-
cin comunitaria nos pases de acollida americanos, para cohesiona-los
efectivos humanos que o xodo tia disgregado. Dita reorganizacin cris-
talizou nunha mesta e diversificada rede de institucins nas que primaba
como criterio integrador a condicin territorial de orixe dos ausentes.
Segundo os pases receptores e as propias peculiaridades dos colectivos
emigrados, nuns casos a procedencia rexional operou como primeiro e
principal elemento vertebrador, mentres que noutros impxose a perten-
za a unha mesma nacin; se ben no devir dos anos mbalas das demar-
cacins coexistiron como referente articulador, incorporndose a elas
novas unidades de asentamento, convivencia e sociabilidade de inferior
cobertura xeogrfica. Isto deu lugar a un nutrido conxunto de asociacins
de variado alcance e diferentes proporcins. As entidades pioneiras, cons-
titudas fundamentalmente a partir da dcada central do sculo XIX,
orientaron a sa actuacin cara beneficencia, a fin de mitigar situacins
de desamparo, marxinacin e indixencia derivadas de, ou xeradas, polo
139
Alfabetizacin,
etnicidade e
capacitacin laboral.
fenmeno migratorio. Tras delas foron tomando corpo institucins de
novo cuo rexidas polo mutualismo, as cales ademais de contribur a
afianza-la unin e a fomenta-la solidariedade entre os socios, procuraban
satisface-las sas demandas e necesidades en diversos mbitos; un deles era
precisamente o educativo. Comeza as a intervencin escolar colectiva
dos emigrantes nos seus respectivos lugares de destino.
Nesta rea a actuacin dos espaois transterrados non diferiu,
menos de forma substancial, do comportamento que adoptaron outras
colectividades da dispora
1
. Non obstante, o diferencialismo tnico dos
pobos de Espaa proxectouse aln do ocano, deixando senti-la sa
impronta no proceso organizativo dos inmigrantes, que optaron preferen-
temente por reagruparse en institucins de dominio rexional, fronte s
doutras comunidades que se decantaron por articularse en base a un cri-
terio nacional. Isto permite explicar non s a emerxencia de centros terri-
toriais representativos das rexins con maior presencia humana nos prin-
cipais pases receptores da nosa emigracin, senn tamn a hexemona
absoluta ou relativa das devanditas institucins en determinados encla-
ves respecto s de alcance panhispnico. Algunhas destas asociacins
140
1 Lamentablemente, non abundan anda os estudios sobre esta temtica. Sen embargo, nos ltimos anos
viron a luz algns traballos fecundos e interesantes, sobre todo polas novas perspectivas que abren e
polos patrns comparativos que ofrecen. Sen nimo ningn de exhaustividade cabe citar, M. M.
Bjerg: Dinamarca bajo la cruz del Sur. La preservacin de la herencia cultural danesa en la Pampa
argentina (1848-1930), en Studi Emigrazione, n 102, Roma, xuo 1991, pp. 218-232. M. M. Bjerg:
Entre Valdemar Sejr y San Martn. La creacin de una identidad danoargentina en las escuelas de
la comunidad danesa, IV Jornadas sobre colectividades en la Argentina. Identidad, integracin e insercin
en el pas. Relaciones con las naciones de origen. Tandil, xullo de 1993 (pro ms.). L. Favero: Las escue-
las de las Sociedades italianas en la Argentina (1866-1914), en F. Devoto e G. Rosoli (Eds.): La
inmigracin italiana en la Argentina, Biblos, Buenos Aires, 1985, pp. 165-207. C. Frid de Silberstein:
Mutualismo y educacin en Rosario: las escuelas de la Unione de Benevolenza y de la Sociedad
Garibaldi (1874-1911), en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 1, Bos Aires, 1985, pp. 77-97.
C. Frid de Silberstein: Educacin e identidad. Un anlisis del caso italiano en la provincia de Santa
Fe (1880-1920), en F. Devoto e G. Rosoli: LItalia nella societ argentina. Contributi sullemigrazione
italiana en Argentina, CSER, Roma, 1988, pp. 266-287. C. Frid de Silberstein: Las opciones educati-
vas de la comunidad italiana en Rosario: las escuelas mutualistas y el Colegio Salesiano (1880-
1920), en Asociacionismo, trabajo e identidad tnica. Los italianos en Amrica Latina en una perspectiva
comparada, CEMLA-CSER-IEHS, Bos Aires, 1992, pp. 101-114. C. A. Terbeck e Philipp:
Educacin comunitaria como aspecto cultural germnico en la Argentina, en V Jornadas sobre colec-
tividades, CEMLA-ROCA-IDIS, Bos Aires, 1993 (pro ms.). E. Zadoff: Historia de la educacin juda en
Buenos Aires (1935-1957), Editorial Mil, Bos Aires, 1994.
rexionais sostiveron os seus propios establecementos de ensinanza, duran-
te un perodo de tempo variable e cun volume de realizacins moi desi-
gual. Concretamente, na capital cubana prestaron servicios docentes,
cando menos, os planteis Concepcin Arenal do Centro Galego,
Jovellanos do Centro Asturiano, Cervantes do Centro Castellano,
Gabriel y Galn do Club Villarino e as escolas da Asociacin Canaria.
Neste artigo ocuparmonos de forma monogrfica e necesariamen-
te sucinta da traxectoria inicial do colexio dependente do Centro Galego
da Habana, que constite, sen dbida, a experiencia educativa mis dura-
deira promovida pola colectividade espaola en Cuba e tamn a que supe-
riores cotas de desenvolvemento acadou nos seus oitenta anos de andaina
ininterrompida.
As cuestins cara s que se polarizar o noso interese no presente
traballo sern primordialmente as tocantes oferta acadmica da citada
institucin docente, diversificacin que de forma gradual van rexistran-
do as ensinanzas e especialidades que na mesma se imparten, s materias
que engrosan o seu plano de estudios e s funcins ou finalidades sociais
que con todo o anterior se perseguen; en consonancia cunha filosofa
explcita ou latente que subxace propia experiencia. A anlise integra-
da de todas estas cuestins permitiranos, dunha banda, coece-la propos-
ta formativa que para si mesmos desean os emigrantes e, doutra, diluci-
da-lo peso especfico que lle outorgan no corpus curricular s contidos
relacionados cos referentes tnicos da sa comunidade de procedencia, s
disciplinas transmisoras dunha instruccin elemental orientada sobre
todo a alfabetizar s seus destinatarios, s materias dirixidas a prover s
educandos dunha capacitacin tcnico-profesional e a aqueloutras ensi-
nanzas tradicionalmente consideradas de adorno ou de entretemento.
XNESE E PRIMEIRAS SINGRADURAS (1879-1889)
Dende a sa mesma constitucin, circularon diversas versins
acerca da orixe do Centro Galego da Habana. Pero a mis verosmil e
comunmente admitida remite o detonante da xnese desta institucin
a un artigo que o xornalista Waldo lvarez Insua difundiu a travs da
141
revista El Eco de Galicia, que el fundara e dirixa, na sa edicin do 12
de outubro de 1879. No citado artigo avogbase pola creacin na capi-
tal cubana dun Ateneo ou Academia Gallega onde, seguindo o
exemplo da corporacin instaurada uns meses antes polos compatriotas
de Bos Aires, se diesen clases nocturnas gratuitamente a todos los
gallegos que a ellas quisiesen asirtir
2
. E a xeito de proposta tcita entre
interrogantes, o estradense insinuaba xa a orientacin que debera
imprimrselle ensino e as funcins que, seu xuzo, estaba destinado
a cumprir. Estas eran as sas palabras:
Por qu aqu en donde hay tantos jvenes gallegos que tienen desocupadas las
primeras horas de la noche, no se les haba de proporcionar un medio de cultivar
la inteligencia, de aprender algo en las ciencias y artes y de conocer la historia de
Galicia, que ignoran en su mayor parte? Por qu a toda esa juventud entregada a
sus pequeas inclinaciones, no se la haba de apartar de los cafs, billares y dems
puntos de corrupcin para llevarlos a un punto en donde todas las noches se habla-
se de su pas, de sus grandezas, de sus tradiciones, se les recordase a sus padres, a
sus hermanos y a sus amigos, hablndoles de aquellos bellos lugares que vieron
mecer su cuna?
Mucho se conseguira con este procedimiento. Adems del gran beneficio que se dis-
pensaba a esos hermanos nuestros ensendoles lo que desconocen, se les moralizara, se
les hara comprender y practicar la virtud y se sostendra inclume en su corazn el
amor a Galicia, que de otra manera la influencia de los aos va debilitando.
3
A lectura da pasaxe anterior permite inferir que a accin educativa
a desenvolver pola entidade nacente debera ser diversificada, se ben
habera de prestar particular atencin s valores tnicos da terra de orixe
dos ausentes, a fin de avivece-los recordos e acende-lo sentemento patri-
tico no pas de adopcin, todo isto para fomenta-la cohesin entre os que
posuan o atributo comn da galeguidade, infundndolle-la idea do com-
promiso imperecedoiro co berce e sempre anque non se exprese a prol
do prestixio e da dignificacin de Galicia no exterior.
142
2 W. lvarez Insua: Conveniencia de establecer un Ateneo Gallego en La Habana, en El Eco de
Galicia, n 80, La Habana, 12 de outubro de 1879. Vxase apndice 1. Segundo informaba o autor do
artigo, na institucin fundada en Bos Aires baixo a denominacin de Centro Gallego impartanse cla-
ses de: Caligrafa, Aritmtica, Gramtica Castel, Xeografa, Debuxo, Historia de Galicia, Francs e
Tenedura de Libros.
3 Ibd. As cursivas son nosas.
Segundo testemuo do seu propio autor, o artigo reseado produjo
una enorme sensacin entre los gallegos de La Habana y del resto de la
Isla
4
e a idea que propugnaba foi acollida con grande entusiasmo, acredi-
tndoo as as cartas vibrantes, ardorosas y patriticas que por centos se
recibiron na redaccin do peridico, amosando a sa adhesin e mesmo
ofrecendo medios para viabiliza-la proposta
5
. Pero a proba mis evidente
da positiva recepcin que tivo o chamamento de lvarez Insua radica en
que s poucos das da sa difusin un grupo integrado por 55 emigrantes
faca pblico un manifesto dirixido a sus comprovincianos para someter
a su consideracin el proyecto de la creacin de un Centro de Instruccin
y recreo para los naturales de las cuatro provincias hermanas
6
. Como se
pode apreciar, a denominacin de Ateneo ou Academia, inicialmen-
te suxerida por lvarez Insua, reemprazada pola de Centro, seguindo
de forma mimtica o patrn homonmico que meses antes acuaran os
galegos de Bos Aires e Montevideo organizrense comunitariamente nos
seus respectivos espacios de asentamento. Por outro lado, o termo
Centro posua unha nidia connotacin integradora e unificadora, da
que eran carentes os outros dous vocbulos, que tian un sesgo mis eli-
tista e intelectualista.
No manifesto que vimos facendo referencia mantase, as e todo,
o esencial do pensamento do xornalista estradense en canto vertente
educativa da nova institucin. E os seus promotores mesmo descendan do
mbito das xeneralidades das concrecins cando adiantaban que no
Centro proxectado
... se establecer una escuela de adultos, en donde se darn gratis lecciones de lec-
tura, escritura, nociones de aritmtica mercantil, idioma francs e ingls, religin y ele-
mentos de otros ramos; de modo que no haya gallego que no pueda adquirir fcil-
mente esos rudimentos primarios de que ningn hombre debe carecer en la poca que
143
4 W. lvarez Insua: La verdad histrica, en Almanaque Gallego para 1913. Talleres Heliogrficos de
Ricardo Radaelli, Bos Aires, 1913, p. 77.
5 Ibd.
6 O manifesto levaba por ttulo Proyecto de un Centro Gallego de instruccin y recreo en La
Habana, estaba datado no mes de outubro e viu a luz en diversos medios de difusin, entre eles: El
Eco de Galicia, n 84, A Habana, 9 de novembro de 1879, pp. 3-4; La Ilustracin Gallega y Asturiana,
Madrid, n 34, 10 de decembro de 1879, p. 413 e El Gallego, Bos Aires, n 38, 10 de xaneiro de 1880,
pp. 301-302. Vxase apndice 2.
alcanzamos. Se ensear tambin el dialecto gallego a cuantos en l quieran perfec-
cionarse, y especialmente a los hijos cuyos padres tengan gusto en que posean la dulce
habla de sus mayores. Se elegirn entre los miembros de nuestra colonia profesores
que expliquen Geografa, Historia de Espaa y particular de Galicia, nociones de
Fsica e Higiene, dibujo, msica y canto, y en una palabra, se procurar que la ense-
anza de este CENTRO abrace todos los ramos que constituyen una educacin
completa, as en la parte seria como en la de adorno.
7
Quedaba as preconfigurada a oferta curricular que os promotores do
Centro Galego da Habana consideraban idnea para transmitir a travs
da entidade en vas de constitucin. Nela explicitbase que o establece-
mento docente a implantar sera unha escola de formacin de adultos, de
carcter gratuto, anque de maneira implcita aludase tamn posibilida-
de de prestar servicios docentes s nenos e mozos, descendentes de gale-
gos. A eles, en particular, ira destinado o ensino do eufemstica e impro-
piamente denominado dialecto gallego
8
. Polo demais, o plano de estu-
dios proposto incorporaba materias dirixidas a prover de certos rudimen-
tos culturais bsicos e a familiarizar nas destrezas instrumentais da lectura,
da escritura e do clculo a aqueles emigrantes que non tiveran oportuni-
dade de adquiri-lo seu dominio antes de sar polo mundo. devandito
engadase a iniciacin en dous idiomas, francs e ingls. O primeiro, pro-
bablemente, pola reputacin da que entn gozaba como medio habitual
de comunicacin nas relacins diplomticas e mercants a escala interna-
cional. E o segundo por razns obvias derivadas do contorno lingstico
mis prximo illa caribea e dos fludos contactos e intercambios de
144
7 Ibd. As cursivas son nosas.
8 Nunha rplica xornalstica s apreciacins crticas aparecidas no peridico La Patria da Habana verbo
do proxecto fundacional do Centro Galego, un colaborador de El Eco de Galicia subliaba a categora
dialectal e non idiomtica do galego, significando a rengln seguido que menos duro que el euska-
ro, y otros dialectos por el estilo y que se distingue principalmente por su meloda y suavidad, ilus-
trando tal extremo cuns versos de Rosala de Castro s que acompaaba de diversos testemuos his-
tricos en defensa do citado dialecto. parecer, o redactor de La Patria, mis ousado, catalogara de
idioma galego, e o seu ensino era percibido por algns sectores con certo receo, o mesmo que a pro-
pia iniciativa de instaurar un Centro Rexional na Illa, pola ameaza segregacionista que poda repre-
sentar para a poboacin daquela provincia. A atribucin do rango de dialecto galego por parte dos
promotores do Centro puido ter sido premeditada e intencionada, co propsito de evitar susceptibili-
dades ou reaccins impetuosas de determinados grupos de opinin proclives unidade hispnica e con
capacidade suficiente para malogra-lo proxecto. Vxase El Centro Gallego, en El Eco de Galicia, n
84, 9 de novembro de 1879, pp. 2-3.
negocios que coa rea anglfona de norteamrica mantia. A cultura da
comunidade de orixe dos emigrantes tia presencia non s a travs da
ensinanza do idioma propio, senn tamn da Historia do seu pas; se
cadra, iso si, como peza apendicular da Historia de Espaa. Idioma e
Historia, canda outros contidos complementarios que se transmitisen de
xeito informal nos crculos de sociabilidade cotins, serviran para manter
viva a imaxe da terra e tamn para lexitima-la dignidade e grandeza dun
pobo, artfice dunha cultura labrada e sedimentada longo dos sculos.
Con isto contribuirase a vigoriza-lo patriotismo dos ausentes e a reforza-
lo seu compromiso a prol do enaltecemento e da rexeneracin de Galicia.
Cunha inequvoca intencionalidade de capacitar profesionalmente
s emigrantes para competir no mercado laboral incluase a Aritmtica
Mercantil que, como comprobaremos, co paso dos anos chegar a acada-
la categora de especialidade dentro da oferta acadmica do Centro. E
como disciplinas fundamentalmente de ornato e divertimento, anda que
non exentas doutras virtualidades formativas e/ou socializadoras, figura-
ban o Debuxo, a Msica e o Canto, que andando o tempo tamn confor-
maran unha das especialidades de mis sona na institucin. Esta propos-
ta inicial, sen embargo, non se puido facer efectiva nun primeiro momen-
to, anque de modo gradual, no devir dos anos, verase sobradamente supe-
rada en case tdolos seus extremos.
Durante o primeiro curso acadmico (1880) procedeuse a implan-
ta-las clases nocturnas de adultos. Estas funcionaban de forma disconti-
nua e irregular, atendidas por un profesorado que realizaba as sas tarefas
docentes sen retribucin algunha. O plano de ensinanza ofertado estaba
composto polas seguintes disciplinas: Relixin e Moral, Gramtica
Castel, Escritura, Aritmtica, Tenedura de Libros e Clculos
Mercants, Historia Universal e Particular de Espaa, Geografa
Universal e Particular de Espaa, Ingls e Francs
9
. A primeira Memoria
da entidade, correspondente bienio 1879-80, non d conta da matrcu-
la rexistrada en cada materia, polo que resulta imposible determinar coa
145
9 Centro Gallego de La Habana 1879-1919: El Centro Gallego en su cuadragsimo aniversario,
American Photo C, La Habana, 1919, p. 19; e Centro Gallego. Sociedad de Instruccin y Recreo:
Memoria que la Junta Directiva presenta a los Sres. Socios en 1880, La Habana, 1880, [p. 9].
documentacin consultada se se formalizaron inscricins en tdalas dis-
ciplinas que a institucin decidiu implantar. Pero na Memoria social refe-
rente segundo exercicio (1880-81) consttase que s concorreron
alumnos s clases de Escritura, Lectura, Gramtica Castel, Aritmtica,
Tenedura de Libros, Francs e Ingls
10
. A materia con maior capacidade
de convocatoria era Escritura (34 estudiantes). A sa prctica, como xa
indicamos noutro lugar
11
, posibilitaba a comunicacin epistolar autno-
ma cos familiares que permanecan na aldea de procedencia, achaiaba o
camio para optar a algns suxestivos empregos relacionados co escrito-
rio e o comercio, e configuraba unha habilidade propedutica para poder
acceder a outro tipo de aprendizaxes ulteriores. Seguanlle en orde de
preferencia, anque moi atenuada a teor do cmputo de inscritos, a sa
complementaria, Lectura, (15 matriculados) e Aritmtica (14 matricula-
dos), esta ltima de aplicabilidade certeira por parte de quen aspiraban a
exercer como operarios na oficina ou tralo mostrador.
Como se pode advertir, do primeiro plano de estudios que a corpo-
racin finalmente implantou, na sa etapa auroral, quedaron excludas
tdalas materias relativas cultura galega, aquelas que cabera cualificar
de adorno e anda as cientficas e humansticas de dubidosa utilidade
inmediata para a insercin dos emigrantes no mercado productivo. A
oferta curricular reduciuse, pois, s ensinanzas bsicas que garantan o
dominio das destrezas instrumentais da lectura, da escritura e do clculo,
cunha leve incursin na formacin tcnico-profesional de carcter mer-
cantil a travs da Tenedura de Libros, e unha preliminar toma de con-
tacto, loxicamente moi superficial, con dous idiomas estranxeiros tamn
de gran vala para desenvolverse no sector comercial.
Pero este programa de estudios inaugural, axia comezou a experi-
mentar tmidas ampliacins, que se incrementaron de maneira moi sensi-
ble conforme foi adquirindo maior solidez a propia institucin. Os pro-
xectos, ofrecementos e proposicins de extensin e diversificacin curri-
146
10 Centro Gallego. Sociedad de Instruccin y Recreo: Memoria que la Junta Directiva presenta a los Sres.
Socios el da 1 de febrero de 1881, Imp. del Ejrcito, A Habana, [1881], [p. 12].
11 V. Pea Saavedra: xodo, Organizacin Comunitaria e Intervencin Escolar. La impronta educativa de la
emigracin transocenica en Galicia, vol. I, Secretara Xeral de Relacins coas Comunidades Galegas,
Santiago de Compostela, 1991, p. 421.
cular precederon, as e todo, en varios anos sa implantacin real. Xa en
agosto de 1881, o socio Jos M Tenreiro y Castro presentou ante a Xunta
Xeral unha mocin solicitando establecer pola sa conta nas dependen-
cias da Sociedade un colexio de pago, de primeira e segunda ensinanza. A
mocin foi desbotada atendendo a diversas razns esgrimidas por unha
comisin de expertos e considera-la Directiva que un centro acadmico
desas caractersticas no solamente no prestaba utilidades de ninguna
especie a nuestros alumnos, ni beneficio a los intereses sociales, sino que
por el contrario, nos hara faltar a las prescripciones reglamentarias, y esta
falta, dira muy poco en pr de una Sociedad que tiene por lema dar ense-
anza gratis a todos cuantos tengan derecho para recibirla
12
.
Naquel ano principiou a impartirse a disciplina de Msica, como
prestacin especialmente destinada s membros da agrupacin coral Ecos
de Galicia, xa extinguida, que pasaron a engrosa-la Seccin Lrica do
Centro, anda en vas de organizacin
13
. A ensinanza da Msica acadara
un notable esplendor a partir do alborexar do novo sculo, recibindo un
tratamento especializado e de alto nivel por materias, ata o punto de che-
gar a funcionar, con ptimos resultados, no plantel da entidade galega un
Conservatorio Nacional, autorizado polo goberno cubano para expedir
ttulos con validez oficial.
Pero os directivos arelaban imprimirlle maior cobertura s servicios
docentes que brindaba a asociacin, a fin de incrementa-la cifra de matri-
culados. E para iso optan por conferirlle s estudios unha orientacin cada
vez mis focalizada cara sector mercantil. Con este propsito, no curso
acadmico 1882-83 incorprase a disciplina de Aritmtica Mercantil
14
,
que xa figuraba na proposta programtica inicial. ano seguinte comeza
a impartirse Debuxo Lial
15
. E en 1884 adoptouse a decisin de abrir unha
147
12 Centro Gallego. Sociedad de Instruccin y Recreo: Memoria que la Junta Directiva present a los Sres.
Socios en 5 de febrero de 1882, Imp. de La Correspondencia de Cuba, A Habana, 1882, p. 7.
13 Ibd., pp. 8 e 13. Nos anos seguintes, sen embargo, a asignatura de Msica non se incluu no plano de
estudios, anque o mestre de coro continuou impartindo clases.
14 Centro Gallego. Sociedad de Instruccin y Recreo: Memoria que la Junta Directiva presenta a los Seores
Socios en 4 de febrero de 1883, Imprenta La Correspondencia de Cuba, A Habana, 1883, p. 11.
Socios en 3 de febrero de 1884, Est. Tip. La Universal de Ruiz y Hno., A Habana, 1884, pp. 5 e 17.
clase de lxebra e Xeometra aplicadas mecnica que tan til hubiera
sido a nuestros artesanos, pero a sa implantacin quedou posposta ata o
curso 1885-86 pola reducida nmina de matriculados
16
. Tampouco se
puido levar a efecto o establecemento dunha ctedra de Debuxo e
Mecnica Aplicadas Industria, segundo recomendaba o profesor Juan B.
Bravo, neste caso por carencia de local adecuado
17
.
A insuficiencia de alumnos foi tamn a razn aducida polos
Directivos para non inclur con rango de disciplina acadmica en 1884 a
ensinanza da Historia Xeral de Espaa e Particular de Galicia, que de
forma altrusta se comprometeu a explicar Emeterio Montenegro. Non
obstante, os dirixentes do Centro, sensibles e receptivos ante a oferta,
resolveron facela operativa por medio de conferencias que se dictaran en
sesin nocturna os dous domingos de cada mes en que a Sociedade non
celebrase as sas reunins familiares
18
. Un ano mis tarde (1885-86) figu-
raba xa como materia do plano de estudios, cun rexistro de 14 estudian-
tes inscritos
19
, pero na Memoria do exercicio seguinte volvera omitirse
20
.
O feito non deixa de ser sintomtico e denota noso entender que para
os galegos de Cuba (alumnos e en menor medida rexedores institucionais)
tia maior atractivo o dominio das destrezas instrumentais da lectura, a
escritura e o clculo ou a formacin tcnica encauzada cara mercado
laboral que o coecemento da historia da sa nacin e comunidade de
orixe; o cal, por outra banda, resulta razoable, pois con bo criterio tanto
148
Socios el 5 ao de la fundacin de este Instituto, Imprenta La Universal de Ruiz y Hno., Habana, 1885,
p. 6; Centro Gallego. Sociedad de Instruccin y Recreo: Memoria que la Junta Directiva presenta a los
Seores Socios en 7 de febrero de 1886, Imp. La Universal de Ruiz y Hno., La Habana, 1886, pp. 7-8.
17 Centro Gallego. Sociedad de Instruccin y Recreo: Memoria... 1885, op. cit., p. 6.
18 Ibd. e Instituto de Literatura y Lingstica de la Academia de Ciencias de Cuba. Seccin Gallega (I.
L. L. A. CC. C. S. G.): Documentos que se relacionan con la Seccin de Instruccin del Centro Gallego de
La Habana, Circular de 12 de setembro de 1885.
19 Centro Gallego: Memoria... 1886, op. cit., p. 17.
20 Centro Gallego: Memoria que la Junta Directiva presenta a los Seores Socios en 6 de febrero de 1887,
Imp. del Ejrcito de Rosendo Espina, A Habana, 1887, pp. 21-22. Cnstanos, sen embargo, que a
Seccin de Instruccin ofertou ese ano a materia de Xeografa e Historia de Espaa, pois as figura-
ba no horario escolar, pero non debeu rexistrar as inscricins. Vxase El Eco de Galicia, A Habana,
n 224, 10 de outubro de 1886, p. 7.
en terra propia como en terra estraa a necesidade anteponse virtude e
o pragmatismo curiosidade intelectual e patriotismo. Ou se se prefire,
prata e traballo anque sexa en potencia e en expectativa seducen mis,
adoito, que cultura e etnicidade.
Dende esta mentalidade utilitaria, que agudiza e afianza a emigra-
cin, explcase que a Historia fose reemprazada por materias como
Aritmtica Superior e Trigonometra Rectilnea. A segunda delas, confor-
me se manifestaba na Memoria correspondente stimo aniversario da
entidade, en conxuncin con outras materias includas no programa esco-
lar facilitaban el estudio completo del primer y segundo ao del primer
perodo preparatorio para todas las carreras que se cursan en las Escuelas
profesionales espaolas
21
. Nestas coordenadas comprndese tamn a favo-
rable acollida que tiveron no curso 1888-89 as disciplinas de Estatstica e
Xeografa Econmico-industrial, fronte a outras como Latn, Retrica e
Potica, Xeografa, Historia e Economa Poltica, que non se chegaron a
impartir por non acadar un nmero suficiente de matriculados
22
.
En torno a estas mesmas datas (1887-89) detctase un tmido
intento de proceder a imprimirlle un tenue sesgo galeguizador ensi-
nanza, mediante a adopcin dun texto para as clases de lectura que se
relacionare directamente con la regin gallega, conteniendo elementos
de geografa e historia y otros dactos (sic) propios para dar a conocer
aquel olvidado pas
23
. Dous anos despois de ter suxerido a iniciativa o
escritor Ramn Armada Teijeiro
24
, Jess M. Caula presentou unha
Cartilla histrico-geogrfica de Galicia que compendiaba abundantes
nociones de geografa, historia, croquis biogrficos de gallegos ilustres
149
21 Centro Gallego: Memoria... 1887, p. 7. Non espertou a simpata do alumnado, en cambio, a
Economa Poltica, que segundo palabras dos memorialistas do Centro, iniciara s estudiantes en los
secretos de la crematstica. Apuntes para la Historia del Centro Gallego de La Habana, 1879-1909,
Imprenta Avisador Comercial de Miranda, Lpez Sea y Ca., A Habana, 1909, p. 148.
22 Ibd., p. 150; e I. L. L. A. CC. C. S. G., Centro Galego: Expediente n 228 que se relaciona con la Seccin
de Instruccin y Biblioteca de este Centro, A Habana, 9 de maio de 1889.
23 Expediente citado na nota anterior. Sesin de 11 de outubro de 1889.
24 Sobre este autor pdense consulta-los nosos traballos, Apuntes autobiogrficos de Ramn Armada
Teijeiro. Separata de La Voz de Ortigueira, Imp. Fojo, Santa Marta de Ortigueira, 1984; e Ramn
Armada Teixeiro: anacos dunha vida e unha obra a prol da educacin. Separata de La Voz de Ortigueira,
Imp. Fojo, Santa Marta de Ortigueira, 1985.
y otros datos interesantes, que llenan el objeto deseado, y cuyo texto
ajustado a las extrictas (sic) reglas didcticas para la enseanza, es de
fcil comprensin para todos, conteniendo lecciones de silabeo con
correcciones de pronunciacin de utilidad suma para nuestros compro-
vincianos
25
. A Seccin de Instruccin propxolle presidente do
Centro que adquirise a obra en propiedade e a declarase texto de lectu-
ra. Descoecemos se se chegou a consuma-la proposta.
CONSOLIDACIN DE ENSINANZAS E ECLOSIN DE PROXECTOS
(1890-1900)
No abrente da derradeira dcada do sculo, a seccin instructiva do
Centro entra nunha efmera fase netamente expansiva, caracterizada
polo firme afianzamento das realizacins acadadas ata entn e pola emer-
xencia de novos proxectos de reforma e ampliacin mis cobizosos que as
melloras puntuais formuladas e introducidas durante a primeira etapa. O
feito coincide coa incorporacin directiva da seccin, en 1892, de
Vicente Fraiz Andn
26
.
150
25 I. L. L. A. CC. C. S. G.: Centro Galego: Expediente n 228 que se relaciona con la Seccin de Instrucccin
y Biblioteca de este Centro. Sesin de 11 de outubro de 1889.
26 Vicente Fraiz Andn naceu en Silleda en 1859 e faleceu en Compostela en 1919. Mestre de primei-
ra ensinanza, profesor de Escolas Normais e Doutor en Filosofa e Letras pola Universidade da
Habana. Exerceu primeiramente o maxisterio na sa parroquia de orixe, trasladndose illa de Cuba
a comezos da dcada de 1890 para ocupar unha praza de profesor de Ciencias na Escola Normal
Superior de Mestres da Habana, posto que simultaneou co de Secretario da Escola Normal Superior
de Mestras daquela capital. Axia se vinculou en calidade de socio Centro Galego, sendo designa-
do en 1892 vocal da sa Seccin instructiva e en 1894 director da mesma, cargo que desempeou ata
o ano 1898 en que retornou a Galicia. Recibiu os ttulos de Director Honorario perpetuo da Seccin
de Instruccin e Socio de Mrito do Centro Galego (1895). Ademais da sa decisiva contribucin
desenvolvemento da actividade docente na corporacin galaica, Fraiz Andn actuou como difusor da
cultura galega na illa, prestou o seu apoio moral e intelectual s coterrneos al radicados e mantivo
unha estreita e fructfera colaboracin cos literatos e xornalistas da sa comunidade de orixe que coin-
cidiron con el en Cuba. Tralo seu regreso a Galicia estableceuse en Compostela, onde exerceu como
profesor numerario e Director da Escola Normal Superior de Mestres. Foi o principal promotor do
Certame Pedagxico celebrado en Santiago en 1906 e do Congreso de Primeiro Ensino, Conferencias
de Extensin Escolar e Curso de Traballo Manual Educativo que con motivo da Exposicin Rexional
Galega de 1909 tiveron lugar na cidade do Apstolo. Da sa ampla e diversificada produccin escri-
ta cabe salienta-las seguintes publicacins de temtica psico-pedagxica: El arte como factor de civili-
zacin. Discurso inaugural para el ao escolar de 1892 al 93 del Centro Gallego (A Habana, 1893), obra
Xa como preludio dos tempos de cambio que se aveciaban, na
Memoria correspondente exercicio de 1890-91 anuncibase a inclusin
de novas materias no programa de ensinanza, como Lexislacin
Mercantil, Economa Poltica, Taquigrafa e Debuxo Natural. As mesmo,
cunha extraordinaria dose de optimismo, agoirbase para no lejana
poca, la transformacin de nuestras aulas en centro docente, con carc-
ter oficial, donde puedan cursarse no slo las asignaturas de 2 enseanza
y las que comprende el peritaje mercantil, qumico y de agrimensura, sino
las concernientes a la ingeniera industrial y agrcola, con talleres y gran-
jas de aplicacin para los estudios prcticos (...)
27
, todo isto obviamente
condicionado a si el progreso de hoy, creciente cada un da, se logra sos-
tener, a virtud de la unin y entusiasmo que hoy priva, y que, aun a costa
de todo sacrificio, debe mantenerse, inutilizando, do quiera se formule, la
hidra de la discordia, siempre perjudicial, nunca beneficiosa, a los intere-
ses colectivos
28
.
ano seguinte, a Seccin presentoulle Xunta Directiva un pro-
xecto elaborado por Fraiz Andn propoendo a creacin por cuenta y
bajo los auspicios de la Sociedad de una escuela de 1 enseanza con tres
secciones de nios, nias y de prvulos, por el sistema Froebel
29
, sen dbi-
da para dar resposta a unha demanda latente que empezaba a agromar,
producto do devir biolxico da emigracin, como era a de escolarizar en
colexio propio s fillos dos socios, segundas xeracins do xodo. A
mocin ficou pendente de estudio naquel momento polo excesivo custo
151
declarada de utilidade e recomendada para os establecementos de ensinanza; Compendio de Psicologa
(Santiago, 1900); Memoria sobre las enseanzas preferentes en las escuelas rurales e incompletas. Traballo
premiado no concurso rexional pedagxico de Ourense de 1903 (Santiago, s. d.); Labor Pedaggica del
Certamen de Santiago (1906), (Santiago, 1906), volume no que se compilan os traballos premiados no
citado Certame; El ahorro como medio para afianzar el equilibrio social y como procedimiento educativo que
oriente y garantice el problema de los retiros de la clase obrera (Santiago, 1913), e Conferencia sobre ense-
anza popular (Santiago, s. d.).
27 Centro Gallego de La Habana: Memoria que la Junta Directiva presenta a los Sres. Socios en 8 de febre-
ro de 1891, La Propaganda Literaria, A Habana, 1891, p. 8.
28 Ibd.
ro de 1892, Imprenta y Papelera La Universal de Ruiz y Hermano, A Habana, 1892, pp. 8-9.
que supoa a sa execucin, sendo reiterada en 1893 por un grupo de aso-
ciados, que tampouco entn lograron que a sa idea prosperase
30
.
As e todo, a oferta curricular continuaba incrementndose con
novas ou extinguidas materias que agora se recuperaban, parecer, recla-
madas pola masa social. As ocorreu coa clase de Msica que se volveu
impartir no curso 1892-93, e desta volta subdividida en das seccins,
unha de solfeo e outra filarmnica
31
. mesmo tempo o calendario aca-
dmico ampliouse de oito a dez meses, as clases de Lectura e Escritura dis-
triburonse en dous grupos para atender de forma idnea s numerosos
asistentes, e as disciplinas de Gramtica e Aritmtica adquiriron periodi-
cidade diaria no canto de alterna
32
.
Trala apertura do curso 1894-95, e xa baixo a tutela de Vicente Fraiz
Andn, cristalizan antigos proxectos que quedaran aprazados e obtiveron
viabilidade outros novos. Entre aqueles cabe salienta-la incorporacin
Instituto Provincial da Habana dos estudios de Peritaxe Mercantil reali-
zados no Centro, os cales a partir de entn tiveron validez oficial. A cri-
terio dos memorialistas da institucin,
(...) al elegir la carrera pericial mercantil, sobre otras, demostr un gran sentido prcti-
co el Sr. Fraiz, ya que tuvo en cuenta para hacerlo as la circunstancia de ser la Habana
una plaza eminentemente comercial (...) Con tal idea llevada a la esfera de la realidad,
abriose un horizonte a la juventud estudiosa y a las sufridas clases trabajadoras.
33
Entre os novos proxectos operativizados, o mis notable foi a gra-
dual extensin da ensinanza muller, que se produce en concomitancia
coa paulatina incorporacin do colectivo feminino corrente migrato-
ria
34
. Para este colectivo establecronse primeiramente clases de Solfeo,
Piano e Canto, conceptuadas de adorno polos propios responsables do
152
30 Vxase El Eco de Galicia, n 583, A Habana, 26 de agosto de 1893, pp. 3-4. O texto desta mocin
pode consultarse no apndice 3.
ro de 1893, Imprenta de El Comercio, de Ruiz y Hermano, A Habana, 1893, p. 7.
32 Ibd., pp. 7-8.
33 Centro Gallego de La Habana, 1879-1919: El Centro Gallego en su cuadragsimo aniversario, American
Photo C, A Habana, 1919, p. 46.
34 Vxase Pilar Cagiao Vila: Muller e emigracin, Secretara Xeral de Relacins coas Comunidades
Galegas, Santiago de Compostela, 1997, especialmente pp. 56-60.
Centro
35
. Mis tarde a oferta ampliouse s materias de Corte e Preparacin
de Labores, a fin de subministrarlles otros conocimientos de inmediato
provecho, conocimientos que fuesen de ms prximos resultados lo
mismo para la anciana que para la joven, para la industrial que para la
domstica, contribuyendo de tal suerte a la emancipacin de ese dbil ser
en determinadas circunstancias de la vida
36
.
Daquela tamn se enriqueceu o plano de estudios cunha materia
que contia nidios referentes tnicos, como era Xeografa Universal e
Xeral de Cuba e Galicia
37
.
Como non poda ser doutro xeito, a crise finisecular orixinada pola
guerra supuxo un duro revs na traxectoria ascendente do Centro e da sa
Seccin Instructiva, sumindo institucin nunha fase recesiva que, non
obstante, remontou de inmediato de maneira sorprendente. Proba disto
que antes de remata-lo sculo retomouse a iniciativa de crear un colexio
para escolarizar s fillos dos socios. E nese momento a idea callou, dando
comezo s clases diurnas de parvulario e ensinanza primaria elemental e
superior para alumnos de ambos sexos o 2 de outubro de 1899 con una
animacin anloga a la de aquellos tiempos en que mayor auge alcanz la
instruccin en el plantel de esta INSTITUCIN
38
.
Co cambio de sculo abrirase unha nova xeira adxetivada de flore-
cente polos cronistas do Centro. No seu decurso, a actividade acadmica
rexistrou altas cotas de diversificacin e desenvolvemento. O seu trata-
mento, sen embargo, queda fra das coordenadas temporais elixidas para
este traballo e deber ser obxecto dun futuro estudio monogrfico.
153
35 Apuntes para la Historia... op. cit., p. 62. A oferta das ensinanzas musicais para os varns era entn
mis ampla, pois abrangua: Solfeo e Canto, Piano e Violn, Frauta, Bandurria e Guitarra. Vxase,
Centro Gallego de La Habana: Discurso inaugural para el ao escolar de 1895-96 por D. Ramn Armada
Teijeiro, Imprenta La Comercial, A Habana, 1895, [p. 17].
36 Apuntes para la Historia..., op. cit., p. 154.
37 Centro Gallego de La Habana: Discurso inaugural..., op. cit.
38 Centro Gallego. Sociedad de Instruccin, Recreo y Asistencia Sanitaria: Memoria que la Junta
Directiva presenta a los Seores Socios el da 11 de febrero de 1900, Imprenta y Encuadernacin El
Comercio, A Habana, 1900, p. 8.
APNDICE 1. ARTIGO QUE ORIXINOU A FUNDACIN DO CENTRO GALEGO DA HABANA
CONVENIENCIA DE ESTABLECER UN ATENEO GALLEGO
EN LA HABANA
154
De algunos aos a esta parte, prin-
cipalmente desde la revolucin de septiem-
bre que tantos cambios oper en el modo
de ser de nuestra Pennsula, en Galicia una
de sus provincias menos conocidas y peor
considerada de nacionales y extranjeros,
verificose una saludable y benfica reac-
cin en sentido de progreso y adelanto
intelectual que hoy si no los sobrepuja, la
pone por lo menos al nivel de las ms ade-
lantadas de Espaa.
Debido sin duda a la facilidad con
que los libros pasaron nuestras fronteras y
los institutos y universidades abrieron sus
puertas a los que antes parecan destinados
a no trasponer jams sus umbrales, las cla-
ses menos acomodadas adquirieron de
repente un gran amor al estudio y a la
investigacin de la verdad, la cual vino en
parte a matar las muchsimas preocupacio-
nes que hasta entonces haban tenido su
imperio en Galicia. Esto facilit el verdade-
ro conocimiento del mundo y el comercio
de ideas; y por eso los gallegos puestos
ms de cerca en contacto con el resto de
los espaoles, demostrando su aptitud
para todos los empleos, para todas las
carreras y para todas las ciencias y artes,
deshicieron esa opinin tristsima que de
las cosas y de los hombres de nuestro pas
se haba hecho. El resultado de esta nueva
era, ha de ser, y as los esperamos y dese-
amos, la regeneracin completa de Galicia,
regeneracin que si hoy se manifiesta en
sus hijos ilustres, que llaman la atencin
por sus vastsimos y profundos conoci-
mientos cientfico-polticos y literarios,
maana revestir la noble forma de la
industria, del trabajo y de las Bellas Artes,
todo lo cual reconoce como nica base la
construccin de esos tan deseados como
interminables ferrocarriles, que ahora preo-
cupan no slo a todos nuestros diputados,
sino tambin a toda la prensa madrilea y a
cuantos sin miras mezquinas se interesan
porque se haga justicia a un pueblo honra-
do y leal que protegido puede reportar
grandsimos beneficios al resto de la patria.
El buen concepto pblico que dentro de la
nacionalidad, supo conquistar Galicia
desde la poca a que nos referimos, tras-
pas los mares en el entusiasta corazn de
algunos de sus hijos y lleg hasta ambas
Amricas, en donde se trataba psimamen-
te a los en ella residentes y en las cuales, el
nombre que tanto nos enaltece, del que tan
orgullosos estamos y que no cambiaramos
por ningn otro, era sinnimo de insulto.
Por una casualidad, sin duda, fui-
mos nosotros los primeros en implantar en
el Nuevo Mundo, de una manera real y
positiva, la verdadera defensa de Galicia; y
aunque insignificantes en personalidad y
valimiento conseguimos lo que no haban
podido alcanzar otros gallegos que si bien
eran ms ricos, ms respetados y ms
aptos por su posicin social, no haban
pasado en sus manifestaciones de amor y
de adhesin a Galicia de algunas procesio-
nes carnavalescas en las que se exhiban
figuras y trajes paganos y turbantes moros
y algunas reuniones tenidas en un momen-
to de patrio entusiasmo y que slo duraban
lo que las tempestades de verano. No trata-
mos de aminorar la importancia de esos
actos llenos de civismo y de espontanei-
dad, ni de deprimir a las personas que los
han llevado a cabo, para nosotros sagrado,
sino de hacer presente que la obra de
reconquista del honor gallego conculcado,
no poda ser de un acto ni de un da, sino el
trabajo firme, constante y heroico de los
aos y de la paciencia. Nosotros hemos
tenido tal vez esta nica virtud. Valor, ener-
ga y heroismo para vencer todos los obs-
tculos que se oponan al desarrollo de
nuestros proyectos, que no envolvan otro
ideal que el defender a Galicia y a sus hijos
de las inculpaciones, que se les haban
hecho y que toleraran con demasiada bon-
dad o indiferencia. Creemos de buena fe
que lo hemos conseguido y si hoy nos vi-
semos en la necesidad de abandonar esta
tierra en la que tantas amarguras y alegras
han turbado nuestro corazn, la abandona-
ramos en la firmsima conviccin de que
dejamos muchas almas nobles que nos
viviran agradecidas a nuestros esfuerzos y
que seran muy pocos los que continuasen
ensandose en quien ningn dao les ha
hecho ni siquiera el del desprecio porque
de ningn crimen nos acusa nuestra con-
ciencia.
Nuestro humilde peridico tan que-
rido por unos, tan combatido por otros,
digan lo que quieran los que alegan ms
viejos ttulos de defensores de Galicia, ha
juntado a los extraviados hermanos de esta
Antilla, haciendo que en unos reviviese el
muerto... y en los ms se encendiese ms y
ms la sacrosanta pasin que por tan ben-
dita tierra sentan. Es cierto que antes de la
fundacin de este peridico exista aqu una
importantsima y benfica Sociedad, cuyos
fines son altamente filantrpicos y reco-
mendables, ms ni su modo de ser, ni su
reglamento, ni los hombres que estaban a
su frente, de suyo ocupados en otra clase
de negocios y empresas, pudieron dedicar-
se exclusivamente, cual lo hicimos noso-
tros por entero y sin ambajes ni medias tin-
tas a la defensa de Galicia.
Como la regeneracin de los pue-
blos es en el orden natural lo que los ros al
mar, que corren sin detenerse inmensos
terrenos, hasta alcanzar su fin verdadero, la
buena opinin que empez a formarse de
Galicia en el centro de sus provincias her-
manas y en esta Antilla, lleg hasta la
Amrica del Sur y en Buenos Aires, una de
sus ms importantes y ricas ciudades, los
naturales de Galicia se han reunido para
formar un Centro Gallego, que abrazase no
slo la solemne prctica de la caridad a los
desvalidos y enfermos, sino tambin la
caridad espiritual, es decir, el tratar de lle-
var luces y conocimientos a las inteligen-
cias ignorantes que por su desgracia no
haban podido recibirlas en el seno de sus
familias. Estableciose efectivamente ese
Centro y su primera manifestacin fue una
gran reunin en la que se pronunciaron
habilsimos y brillantes discursos y se leye-
ron composiciones poticas dignas de las
primeras capacidades de nuestra repblica
literaria, tendiendo todas a demostrar el
grado de cultura alcanzado por nuestro
pas y el error en que se encuentran cuan-
tos sin conocer su historia la juzgan capri-
chosamente y como resultado de esta
explosin de entusiasmo, bajo los auspi-
cios de la ms perfecta unin de todos los
gallegos de la Repblica Argentina fundose
El Gallego, rgano defensor de los intere-
ses y de la honra de Galicia, que desde el
primer momento conquist las simpatas
no slo de gallegos, sino de espaoles de
otras provincias, all residentes.
155
Ms como en todo esto presida un
espritu de juventud y de verdadero progre-
so, la Sociedad benfica conocida con el
ttulo de Centro Gallego, convoc a sus
miembros ms ilustrados y les invit a que
diesen conferencias todas las noches, a las
cuales asistiran cuantos tuviesen avidez de
aprender y conocer los primeros rudimen-
tos de las ciencias, de las artes y de la his-
toria. No se negaron a prestar tan utilsimo
servicio al Centro y a todos sus socios, y
establecieron las clases de Caligrafa,
Aritmtica, Gramtica castellana,
Geografa, Dibujo, Historia de Galicia,
Idioma francs y Tenedura de Libros, a las
cuales asiste una numerosa concurrencia,
segn nos enteramos por los ltimos ejem-
plares de El Gallego aqu recibidos y por
varios otros peridicos de la ciudad de
Buenos Aires.
A grandes consideraciones se pres-
ta la conducta de los seores que compo-
nen la Directiva del Centro Gallego de
Buenos Aires, si se compara con la seguida
aqu en esta ciudad, por los que componen
la de nuestra Sociedad de Beneficencia.
Por qu aqu en donde hay tantos
jvenes gallegos que tienen desocupadas
las primeras horas de la noche, no se les
haba de proporcionar un medio de cultivar
la inteligencia de aprender algo en las cien-
cias y artes y de conocer la historia de
Galicia, que ignoran en su mayor parte?
Por qu a toda esa juventud entregada a
sus pequeas inclinaciones, no se la haba
de apartar de los cafs, billares y dems
puntos de corrupcin para llevarlos a un
punto en donde todas las noches se les
hablase de su pas, de sus grandezas, de
sus tradiciones, se les recordase a sus
padres, a sus hermanos y a sus amigos,
hablndoles de aquellos bellos lugares que
vieron mecer su cuna?
Mucho se conseguira con este pro-
cedimiento. Adems del gran beneficio que
se dispensaba a esos hermanos nuestros
ensendoles lo que desconocen, se les
moralizara, se les hara comprender y
practicar la virtud y se sostendra inclume
en su corazn el amor a Galicia, que de otra
manera la influencia de los aos va debili-
tando.
Desgraciadamente muchos galle-
gos, que han podido impulsar esto que
nosotros haramos de repente si se nos
ayudase en tan grande obra, lo han mirado
con siniestra indiferencia y contentndose
con celebrar de pontifical algunas peque-
as ceremonias, se han olvidado por com-
pleto de todo lo dems que a Galicia pudie-
ra interesar y mxime a sus hijos aqu resi-
dentes. No basta, ciertamente, practicar la
caridad misteriosa, con el ajeno dinero, no
basta socorrer a mendigos que tienen
necesidad de presentar memoriales, no
basta protestar de amor a Galicia, es nece-
sario que todo esto se traduzca en hechos
prcticos y tiles los cuales reporten bene-
ficios directos.
Creemos que la creacin de un
Ateneo o Academia gallega, protegida y
escudada por los hombres que componen
la Directiva de nuestra Sociedad de
Beneficencia, en la cual, a imitacin de lo
que hace el Centro Gallego de Buenos
Aires, se diesen clases nocturnas, gratuita-
mente a todos los gallegos que a ellas qui-
siesen asistir, sera de gran importancia
para todos y servira para unirnos cada da
ms y ms, pues encontrndonos siempre
enlazados por los vnculos del estudio y del
saber, nuestro cario de hermanos se
aumentara notablemente y la misma
156
Sociedad de Beneficencia adquirira nuevos
y entusiastas adeptos que reforzaran las
listas de sus socios y aumentase el contin-
gente de entradas mensuales.
Aqu, entre nosotros hay gallegos
distinguidos capaces de ensear tantas o
ms asignaturas que las que se ensean en
Buenos Aires, los cuales a la ms simple
indicacin aceptaran gustosos el cargo de
explicarlas.
Llamamos la atencin sobre esto de
todos nuestros paisanos y especialmente
de los miembros de la Directiva de nuestra
Sociedad, siquiera porque stos parecen
reunir la opinin de todos los gallegos que
los han elevado a tan honrosos puestos.
Esperamos que nuestras palabras no se
pierdan en el vaco y que no tengamos que
convencernos una vez ms, que dichos
seores slo entienden su amor a Galicia y
a sus hijos, por tomarse el trabajo de reu-
nirse una vez cada mes, para discutir la
conveniencia de acceder o negar en tal o
cual solicitud.
Si comprendisemos que la inmis-
cuacin de los expresados seores en la
creacin de este Ateneo pudiera lastimar en
lo ms mnimo los intereses sacratsimos
de la Sociedad, a la que tanto amamos y
mil veces millonaria quisiramos ver, nos
guardaramos muy bien de llamarlos a
intervenir en semejante cuestin. Nos diri-
gimos a los gallegos y nada ms que a los
gallegos y si no han de desmentir esta cua-
lidad deben dar mayor amplitud y forma a
nuestro proyecto, llevndolo a cabo a la
mayor brevedad.
Qu hace falta para eso? un local y
algunos bancos. Cualesquiera de esos
seores que tienen casas esplndidas u
magnficas puede proporcionar ambas
cosas. Todo los dems nada cuesta, porque
nada han de cobrar los profesores.
Rogamos a todos nuestros paisa-
nos nos den su opinin sobre este proyec-
to para emprenderlo por nuestra cuenta si
aquellos seores a quienes nos dirigimos
nada resolvieron en esta cuestin.
157
WALDO A. INSUA
El Eco de Galicia, n 80, 12 de outubro de 1879
Muy Sr. Nuestro:
La ilustracin y preponderancia de
Galicia, es hoy un hecho. Nadie desconoce
que sus hijos, lo mismo aqu que en la
Metrpoli, inspirndose en un sentimiento
de amor hacia su pas, han formado el ms
perfecto lazo de unin para consolidar su
naciente prosperidad.
En Buenos Aires, siguiendo esta
corriente civilizadora, nuestros hermanos
han establecido un CENTRO GALLEGO en
el cual la instruccin y el recreo tienen
amplio asiento. Mucho antes, desde el ao
de 1871, se constituy en esta capital la
SOCIEDAD DE BENEFICENCIA GALLEGA,
que tanto honra a los hijos de Galicia en
Cuba, que tantas y apremiantes necesida-
des ha socorrido y est socorriendo y cuya
existencia se encuentra asegurada por un
creciente y rpido progreso.
Hoy se hace necesario organizar
algo en la Habana, que satisfaga a otras
aspiraciones, a otras necesidades tan
nobles, tan legtimas y levantadas y no
menos indispensables que las de benefi-
cencia. Por otra parte, esas necesidades y
esas aspiraciones son de la misma ndole
que la de hacer el bien.
No es slo el socorro material el que
precisa el hombre, ni son slo los necesita-
dos los que han menester de la unin para
mejorarse, del cambio de idea para instruir-
se, del trato y asociacin para conocerse y
estrechar los lazos de fraternidad estableci-
dos por la comunidad de origen, de dialec-
to, sentimientos y por el vehemente deseo
de obedecer en Cuba al impulso intelectual
y moral que lleva a Galicia a figurar en
breve plazo como una de las regiones ms
ilustradas y ms cultas, como hoy de hecho
forma entre las ms morales y pacficas de
la Pennsula.
Esta idea acariciada ya por algunos
de nuestros paisanos, no ha podido obte-
ner el resultado que se haban propuesto,
debido sin duda a insuperables obstculos
que son de deplorar.
La esperanza de conseguir lo que no
puede menos de ser a todo corazn gallego
objeto querido, ha hecho nacer en los que
suscriben el pensamiento de dirigirse a sus
comprovincianos para someter a su consi-
deracin el proyecto de la creacin de un
CENTRO de instruccin y recreo para los
naturales de las cuatro provincias herma-
nas y de solicitar su adhesin al mismo, su
cooperacin intelectual y moral, al par de la
material para llevarlo a feliz cima.
En ese CENTRO todos tendrn cabi-
da: los ms instruidos para trasmitir a sus
hermanos los conocimientos que han teni-
do la suerte de alcanzar; los que no lo son
tanto para perfeccionar su instruccin
incompleta.
En l se establecer una escuela de
adultos en donde se darn gratis lecciones
158
APNDICE 2. CHAMAMENTO PARA A CREACIN DO CENTRO GALEGO DA HABANA
PROYECTO DE UN CENTRO GALLEGO DE INSTRUCCIN
Y RECREO
de lectura, escritura, nociones de aritmti-
ca mercantil, idioma francs e ingls, reli-
gin y elementos de otros ramos; de modo
que no haya gallego que no pueda adquirir
fcilmente esos rudimentos primarios de
que ningn hombre debe carecer en la
poca que alcanzamos. Se ensear tam-
bin el dialecto gallego a cuantos en l
quieran perfeccionarse, y especialmente a
los hijos cuyos padres tengan gusto en que
posean la dulce habla de sus mayores. Se
elegirn entre los miembros de nuestra
colonia profesores que expliquen
Geografa, Historia de Espaa y particular
de Galicia, nociones de Fsica e Higiene,
dibujo, msica y canto, y en una palabra, se
procurar que la enseanza de este CEN-
TRO abrace todos los ramos que constitu-
yen una educacin completa, as en la parte
seria, como en la de adorno.
Habr tambin una biblioteca que
servir a la vez de saln de lectura, en la
cual se encontrarn aquellas obras que
ms conciernan a las cosas de Galicia, las
de ciencias y artes, as como los peridicos
regionales y otros que tiendan a dar mayor
amenidad a este nuevo CENTRO.
No debe negarse que ciertos entre-
tenimientos lcitos como el ajedrez, el tresi-
llo, el billar, etc., sirven de solaz y dan lugar
al conocimiento y al trato y aprecio recpro-
cos, por cuya razn se establecern tam-
bin.
Como el fin primordial de este CEN-
TRO es eminentemente filantrpico y cari-
tativo, se dedicar a la instruccin y a
fomentar la afectuosa cordialidad y unin
de todos los gallegos residentes en Cuba,
cooperar con todas sus fuerzas a aumen-
tar los fondos de la SOCIEDAD MADRE DE
BENEFICENCIA, por cuyo desarrollo y gran-
deza debemos interesarnos vivamente
todos.
Tales son los preliminares del pro-
yecto que sometemos a la consideracin de
Vd., permitindonos contar desde luego
con su aquiescencia.
Si fuere pues de su agrado y en l
viese alguna honra para Galicia y para sus
hijos residentes en Cuba y en tal concepto
desease contribuir a su fundacin y futuro
esplendor, le rogamos se sirva manifestar
con su firma en la adjunta nota, su asenti-
miento y deseo de figurar como socio fun-
dador o inscribirse en cualquiera de los
puntos que se expresan a continuacin en
el libro de registro abierto con este objeto.
Tan pronto como el nmero de
socios inscritos sea bastante a asegurar la
existencia y prosperidad de esta SOCIE-
DAD, se convocar una junta general de los
mismos, para en ella discutir el
Reglamento y las bases sobre que se ha de
levantar el CENTRO.
Lo elevado del pensamiento nos
garantiza la buena acogida que Vd. le ha de
dar, y as lo esperan sus afectsimos paisa-
nos y S. S. Q. S. M. B.
Francisco Lamigueiro.- Ramn
Garca Rey.- Juan Cuadrado.- Ramn
Caamao.- Vicente Daz.- Rogelio
Caruncho.- Bernardo A. Ares.- Dr.
Secundino Gonzlez Valds.- Juan A.
Baldonedo.- Modesto Hierro.- Rosendo
Espina.- Higinio Vidales.- Anselmo
Rodrguez.- Pbro. Cstor Hierro y
Mrmol.- Pedro Murias.- Ramn Allones.-
Juan Cabanas.- Dr. Lorenzo Cao y
Gordido.- Dr. Serafn Sabucedo.- Jos
Ponte.- Francisco Villar.- Jos Solloso.-
Jos Veiga Gadea.- Dr. Antonio Hermida.-
Robustiano Daz.- Toms Lpez.- Jos
Cao.- Isidro de Castro.-Manuel Vila.- Dr.
159
Emilio Hermida.- Ceferino Hierro.- Andrs
Canoura.- Luciano Figueras.- Pedro
Sueyras.- Manuel A. Cores.- Dr. Juan M.
Espada.- Genaro lvarez.- Francisco
Ponte.- Pedro Payo Yanguas.- Ramn
Alonso.- Carlos F. Hierro.- Leopoldo
Arnaud.- Delmiro Vieytes.- Eusebio
Rodal.- Telmo Ozores.- Laureano
Rodrguez.- Balbino Rolle.- Isidoro
Martnez.- Juan Antonio de Benito.- Juan
Martnez.- Celestino del Riego.- Pedro
Cuadrado.- Jos Guerra Lorenzo.- Jos
Ruzo.- Angel Benito Marn y Latiegui.-
Manuel Hierro y Mrmol.
160
El Eco de Galicia, n 84, 9 de novembro de 1879
Sr. Presidente del Centro Gallego:
Los que suscriben socios de este
instituto con el respeto debido tienen el
honor de dirigirse a Vd. y distinguida Junta
Directiva que preside a fin de que por el
Centro se organice y cree una escuela diur-
na de 1 enseanza, en la que puedan reci-
bir la instruccin los hijos de los socios.
Impulsa nuestro propsito el vehe-
mente deseo de que la colonia gallega de la
Habana tenga un plantel de enseanza
donde se eduque e instruya a los hijos u
oriundos de Galicia inspirndolos en los
ideales de los tiempos modernos, pero
engendrndoles el amor patrio y civismo
que tanto precisan; la consideracin de que
la mayor parte de nuestros comprovincia-
nos no son personas de posicin y por esta
causa abandonan la educacin de sus
hijos; el modo de ser de la familia en esta
capital y finalmente las costumbres socia-
les, cada vez ms descabelladas y menos
acomodadas al orden moral que debe pre-
sidirlas.
Hace tiempo que germina en esta
sociedad tal proyecto, acogido con aplauso
en todos tiempos y nada ms natural que
su planteamiento en las presentes circuns-
tancias, toda vez el erario del Centro se
encuentra en condiciones favorables y la
Seccin de Instruccin, ncleo el ms
importante y principal del instituto parece
ha tomado nuevo rumbo, de resultados
positivos seguramente.
Por otra parte, si antes no se conta-
ba con locales y material cientfico adecua-
dos, hoy una vez terminadas las obras en
construccin las tendr esplndidas y esto
da por resultado que tal clase quede redu-
cida al gasto que ocasione el personal que
seguramente no ha de exceder a 100 pesos
mensuales que bien pudieran economizar-
se en otras clases de menos resultados y
quiz ninguna importancia en el Centro.
Hoy contamos con los recursos que
se oponan antes de ahora a su realizacin
y es preciso que se cumplimente la bene-
mrita obra de Instituto y mucho ms con-
tando como cuenta en el presente curso la
seccin con un Director que por sus condi-
ciones profesionales puede reglamentar y
plantear sin ms gastos que el menciona-
do, tal plantel de enseanza en condiciones
excepcionales.
Por lo tanto:
Suplican a la Junta Directiva, acuerde
previos los requisitos de Reglamento, esta-
blecer la mencionada escuela diurna, con lo
cual merecer eternos plcemes de algunos
centenares de socios, dar una prueba de
que anhela el progreso de la Sociedad y de
todos recibir los aplausos a que se hace
acreedor el que busca el medio de propor-
cionar el pan de la inteligencia, ejerciendo
quiz la ms hermosa de las obras de mise-
ricordia, enseando al que no sabe.
Habana, 1 de agosto de 1893
161
APNDICE 3. MOCIN SOLICITANDO A APERTURA DUNHA ESCOLA DIURNA DE
PRIMEIRA ENSINANZA PARA OS FILLOS DOS SOCIOS NO
CENTRO GALEGO DA HABANA
El Eco de Galicia, n 583, 26 de agosto de 1893
XOAQUN MIGUEL VILLA LVAREZ
INTRODUCCIN
Este traballo insrese no tema do intervencionismo econmico
estranxeiro nas economas dos pases latinoamericanos, examinando con-
cretamente o caso de Puerto Rico na segunda metade do sculo XIX e
cambio de sculo.
Dende mediados do sculo XIX, e debido crecente demanda de
alimentos e productos tropicais por parte dos pases da Europa occidental,
produciuse unha segunda fase da integracin iberoamericana na econo-
ma internacional. As, o perodo 1875-1900, chamado Rexeneracin,
caracterzase pola existencia duns rximes adicados crecemento econ-
mico, o que deu lugar a un fenmeno de modernizacin en diferentes pa-
ses e diversas pocas, e afectou a rexins ou subrexins especficas mis
que a pases enteiros.
A modernizacin significou nesta poca esencialmente a mellora
dos servicios: portos, telgrafos, lias ferroviarias, camios, canles, alma-
cns, e, por suposto, a infraestructura dos bancos modernos. Agora ben,
debemos dicir que esta modernizacin non foi concibida inicialmente nin
como a construccin consciente dun mercado nacional integrado no apa-
rato poltico correspondente, nin coma o establecemento da base para a
transformacin da economa de produccin primaria industrializacin.
As pois, a expansin da infraestructura non conduciu necesariamente a
cambios estructurais na economa ou na sociedade.
163
A actividade comercial
guardesa en Puerto Rico,
(1880-1930)
O tema da modernizacin prstase a unha serie de cuestins hist-
ricas que resulta sumamente importante formularse e investigar dende a
base de estudios rexionais e temticos. Hai, acaso, das cuestins funda-
mentais:
1.- Ata que punto a modernizacin en Iberoamrica estivo impul-
sada dende o exterior?
2.- En que medida contriburon os aspectos de modernizacin
subseguinte industrializacin de Iberoamrica?
No que se refire caso concreto de Puerto Rico, o sculo XIX foi un
perodo de progreso relativo comparado cos sculos anteriores, e iso a pesar
de que Espaa, fiel a unha poltica mercantilista que identificaba a riqueza
da nacin cunha balanza comercial positiva, deseaba medidas coa fin de
evitar que as sas colonias produciran bens manufacturados para o seu pro-
pio consumo, xa que isto poda reduci-la necesidade de importar. Hai que
dicir tamn que existiron medidas de incentivo econmico como foron,
por exemplo, a famosa Cdula de Gracias de 1815, a cal foi creada para pro-
move-lo crecemento poboacional mediante o estmulo da inmigracin,
ofrecendo facilidades na adquisicin de terras, exencin temporal no paga-
mento de impostos, etctera; ou o Cdigo de Comercio Espaol de 1829, que
se fixo extensivo a Puerto Rico en febreiro de 1832, o cal mantia a prohi-
bicin s estranxeiros de comerciar en Puerto Rico e clarificaba o status
legal de diferentes categoras de organizacin comercial como a regular
colectiva, a sociedade en comandita e a sociedade annima.
Sen embargo, as infraestructuras de medios de transportacin e
banca, condicins para o desenvolvemento econmico, eran case inexis-
tentes en Puerto Rico. A ausencia de bancos ou doutras institucins de
prstamo que mobilizaran os fondos dispoibles exacerbaba o problema.
Os productores agrcolas, grandes e pequenos, tiveron que coller prestado,
xeralmente de comerciantes, e a mido a unha taxa de interese usureira
(ata o 1,5 ou 2 por cento mes).
E neste punto no que resulta imposible ler calquera dos estudios
recentes sobre a historia econmica de Puerto Rico sen quedar impresio-
nado pola importancia dos inmigrantes no cambio cara s modos capita-
164
listas de produccin durante o sculo XIX. No caso dos inmigrantes espa-
ois, a sa importancia radicaba en que predominaban claramente no
comercio; en moitos lugares eran os nicos comerciantes. E como xa dixe-
mos antes, a oferta de crdito supuxo para eles un medio importante
mediante o cal estes comerciantes obtiveron o control sobre a produccin
agrcola. A necesidade de simples artigos de consumo diario levou s
pequenos e medianos agricultores a contraer dbedas que liquidaban, ou
intentaban liquidar, entregando a sa colleita comerciante que lles pro-
porcionara os fondos. En definitiva, a posibilidade de obter ganancias
mediante a concesin de crdito era inmensa.
Do que non cabe dbida hoxe en da de que os inmigrantes lle
ofreceron dende fra un mpeto dinmico economa de Puerto Rico, que
internamente se tera desenvolvido con mis lentitude.
E chegados a este punto, collmoslle a pista a un colectivo de emi-
grantes espaois, pertencente a unha poboacin da provincia galega de
Pontevedra chamada A Guarda. Para poder coece-lo papel que desem-
pearon no proceso antes descrito realizamos un estudio da sa activida-
de mercantil e empresarial na illa de Puerto Rico no perodo comprendi-
do entre 1880 e 1930.
En primeiro lugar, debemos dicir que, anda que temos constatada a
presencia de guardeses en Puerto Rico dende o primeiro decenio do scu-
lo XIX, a sa principal contribucin produciuse nas dcadas iniciadas en
1860, 1870 e 1880
1
. A idade media de chegada destes inmigrantes guarde-
ses era duns 16 anos, dicir, moi novos
2
. O que sucede que xa vian, polo
xeral, a integrarse nunha colonia guardesa que estaba por aquelas dcadas
practicamente asentada na economa e na sociedade portorriquea.
Centrndonos exclusivamente na parte econmica, debemos dicir que
este asentamento da colonia guardesa en Puerto Rico no ltimo tercio do
sculo XIX levrase a cabo a travs da que vai ser, dende un primeiro momen-
to, a actividade fundamental dos inmigrantes guardeses en Puerto Rico: o
165
1 Xoaqun Miguel Villa lvarez: La inmigracin guardesa en Puerto Rico en el siglo XIX y en el cambio de
siglo: 1897-1910, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, 1994, pp. 32-33
e 37-39. (Indito).
2 Xoaqun Miguel Villa lvarez, op. cit., pp. 27-28.
comercio. E para comprobalo bstanos con observa-las cifras porcentuais das
ocupacins profesionais destes inmigrantes no sculo XIX
3
:
Fonte: Elaboracin propia.
Esta tendencia non s se vai manter senn tamn reforzar co cam-
bio de sculo. Isto podmolo comprobar observando as porcentaxes rela-
tivas primeira dcada do sculo XX
4
:
As pois, podemos constatar no que se refire s guardeses a tese de
Birgit Sonesson
5
relativa emigracin espaola a Puerto Rico, segundo a
cal non existiu ruptura baixo a nova soberana tralo 98 senn que houbo
unha continuidade manifesta. No caso guards vemos como a desapari-
166
3 Xoaqun Miguel Villa lvarez, op. cit., p. 31.
4 Xoaqun Miguel Villa lvarez, op. cit., pp. 63-64.
5 Birgit Sonesson: La emigracin espaola a Puerto Rico. Continuidad o irrupcin bajo nueva sobe-
rana?, en Nicols Snchez Albornoz (Ed.): Espaoles hacia Amrica. La emigracin en masa, 1880-
1930, Alianza Editorial, Madrid, 1988, pp. 296-321.
Comerciantes 65,10%
Militares 20,93%
Propietarios 2,32%
Labradores 4,65%
Outros 6,96%
Comerciantes 76,91%
Propietarios 1,93%
Labradores 14,64%
Outros 6,18%
cin da profesin militar fixo que a dedicacin comercio aumentara
anda mis o seu papel preponderante.
No que se refire perodo elixido, 1880-1930, debemos dicir que o
establecemos en funcin das fontes que utilizamos neste estudio. A mis
importante foi o semanal local La Voz del Tecla (1911-1920), do que exis-
te unha coleccin completa. Nel temos atopado a maiora dos rexistros
relativos s actividades mercants dos guardeses en Puerto Rico nesa dca-
da. Para informarnos sobre os anos precedentes a este decenio utilizamos
algns nmeros soltos, de 1906 a 1920, doutro gran xornal semanal guar-
ds da poca, o Heraldo Guards (1904-1935). E para coece-la orixe deci-
monnica destas empresas consultmo-lo libro de Antonio Blanco
Fernndez, Espaa y Puerto Rico,
6
segundo o que a mercantil guardesa mis
antiga data de 1873. Por todo iso, decidimos encadra-lo noso estudio no
perodo 1880-1930.
As pois, dispomonos a estudia-las actividades comerciais desen-
volvidas polos guardeses neste perodo e, sobre todo, as sas empresas
mercants.
1. AS EMPRESAS MERCANTS GUARDESAS LOCALIZADAS:
PRIMEIRO ACHEGAMENTO
Para este estudio localizamos un total de 86 empresas mercants en
Puerto Rico con participacin guardesa. A maior parte delas, 52 (o 60,
46%), sitase na capital, San Juan. As 34 restantes (o 39, 53%), atpan-
se repartidas pola illa da seguinte maneira:
Guayama: 9 Camuy: 2
Vega Baja: 4 Fajardo: 2
Mayagez: 5 Barceloneta: 2
Arecibo: 3 Caguas: 1
Humacao: 2 Ro Grande: 1
Ponce: 2 Cidra: 1
167
6 Antonio Blanco Fernndez: Espaa y Puerto Rico, 1820-1930, Cantero Fernndez & Co., Puerto Rico,
1930.
Destas 86 empresas mercants localizadas, moi importante resalta-
lo grao de participacin guardesa nas mesmas. As, segundo este criterio,
debemos face-la seguinte distincin:
Mercants de orixe guardesa: 47 (54, 65%)
Mercants co-fundadas por guardeses: 16 (18, 60%)
Mercants non guardesas: 20 (23, 25%)
Mercants guardesas?: 3 (3, 48%)
Polo tanto, 63 empresas, case o 75 por cento foron fundadas ou co-
fundadas por guardeses. As restantes, as non guardesas, son citadas porque
nelas emprgase a traballadores procedentes da Guarda, tratndose todas
elas de mercants pertencentes mesmo sector que as anteriores.
Das 63 empresas que son guardesas na sa constitucin, soamente 28
nos indican cal a actividade mercantil que se adican. De tdolos xei-
tos, cos datos obtidos desas 28 empresas, podemos afirmar que o comercio
dos guardeses cntrase nos productos de primeira necesidade, isto , ali-
mentos bsicos e productos manufacturados, predominando os primeiros:
- O 64, 28% (18 mercants): provisins, mercancas, pensos, chocolate, licores, etc.
- Frente 35, 71% (10 mercants): calzado, xneros de punto, novidades, bixutera,
quincalla, e outros.
Esta actividade mercantil exactamente a mesma que a que desenvol-
veron os demais comerciantes en Puerto Rico dende mediados do sculo
XIX, dicir, prover s cultivadores de caa e caf de todos aqueles productos
necesarios para o funcionamento das facendas: vveres, roupa, maquinaria.
E que non debemos esquecer que Puerto Rico, igual que o resto
de Iberoamrica, atpase inmerso na etapa do desenvolvemento cara
a fra, polo que tdolos esforzos econmicos, e tdalas terras dispoi-
bles eran destinadas cultivo masivo de productos tales coma o azucre
ou o caf, que tian unha gran demanda no mercado mundial, e que se
converteron na base nica da economa portorriquea. Nesta situacin
168
54,65
23,25
18,60
3,48
acabouse por descoida-la sementeira de productos esenciais para o con-
sumo da poboacin. En definitiva, a illa foi dependendo cada vez mis
do mercado internacional, fundamentalmente do norteamericano; en
primeiro lugar para a venda dos seus productos e, en segundo lugar, para
a importacin de gran parte dos seus alimentos bsicos e das sas manu-
facturas, como a roupa e a maquinaria.
Non nos debe estraar, pois, que con este panorama moitas mercan-
ts guardesas se adicaran compravenda, dicir, importacin e posterior
venda ou distribucin deses productos de primeira necesidade. Pero para
poder asumir esta actividade necestase dispoer dunha certa capacidade
de almacenamento, polo que, necesariamente, estes comerciantes pasan,
na sa maiora, por ser almacenistas. Algo parecido suceda, por exemplo,
cos inmigrantes galegos en Bos Aires ou Montevideo, onde chegaron a
crear autnticos gremios de almaceneiros nos destinos urbanos
7
.
Vexamos agora o que mostran para o caso dos guardeses en Puerto Rico,
as 28 empresas antes citadas, no que se refire alcance dos seus negocios:
Compra-venda por xunto: 18 mercants (64, 28%)
Compra-venda por xunto e polo mido:
6 mercants (21, 42%)
Compravenda polo mido: 4 mercants (14, 28%)
As pois, predominan claramente os comerciantes de compravenda
por xunto, os cales teen como centro dos seus negocios o almacn.
Algns, como temos visto, tamn poden compaxina-lo comercio a gran
escala coa venda polo mido, isto , que ademais do almacn posen ten-
das de venda directa.
Como de supoer, estes almacenistas guardeses necesitaban, para
a sa actividade comercial, estar en posesin dun certo capital co que
169
7 Pilar Cagiao Vila e Antonio Bernal: Incorporacin al mercado laboral e insercin social, en Historia
General de la Emigracin Espaola a Iberoamrica, vol. I, Historia 16, Madrid, 1992, pp. 294 e 297.
64,28
14,28
21,42
poder soster unha infraestructura almacn, tenda, oficinas, toda ela o
mis preto posible da zona centro e da zona portuaria. mesmo tempo
precisaban dun equipo de xestin ben relacionado co exterior, sobre todo
cos EE UU, para poder realiza-las mellores mercas. E, por outro lado, un
grupo de distribucin e venda deses productos na capital e no resto da illa,
con sucursais se necesario. Por todo o sinalado, lxico que o modelo
empresarial preferido por estes guardeses fora o da sociedade mercantil, na
que se pode reuni-lo capital de varias persoas, necesario para poder afron-
ta-las operacins mercants antes descritas.
Agora ben, estas sociedades sern sempre salvo unha excepcin
como veremos de carcter personalista.
2. OS MODELOS EMPRESARIAIS DOS GUARDESES
Chegados a este punto xa sabemos que a principal actividade dos
guardeses inmigrados en Puerto Rico o comercio. O que imos ver agora
o modelo ou modelos de empresa mercantil que elixiron nas sas acti-
vidades comerciais. Pero antes preciso lembrar que imos realiza-lo noso
estudio a partir das 63 empresas fundadas ou co-fundadas por guardeses:
37 en San Juan e 26 no resto da illa.
2. 1. AS EMPRESAS INDIVIDUAIS
Das 63 empresas en cuestin, tan s 15 son ou foron individuais,
dicir, que estn a nome dunha soa persoa. Agora ben, entre esas debe-
mos face-la seguinte distincin:
Das 37 mercants de San Juan, s atopamos 4 (10, 81%) que nalgn
momento foron individuais, mentres que das 26 mercants do resto da illa,
son 11 (42, 30%) as individuais localizadas.
Parece ser, polo tanto, que o fenmeno das empresas individuais
mis ben propio das poboacins da illa que non son a capital, men-
tres que nesta claramente minoritario. Pero para poder ofrecer expli-
cacins a esta situacin preciso coecer antes esas 15 empresas indi-
viduais.
170
SAN JUAN
JOS MARTNEZ. Importacin de calzado, encaixes e xneros de
punto. Fundada en 1888 por D. Jos Martnez Salcidos baixo o seu
s nome e xerencia, cun capital de $35, 000 en efectivo. Esta
empresa permanecer as 14 anos, ata que en 1902, Jos Martnez
nomea a dous dos seus empregados xestor e apoderado, converten-
do as a sa empresa nunha sociedade colectiva, anda que siga
baixo o seu s nome.
M. MARTNEZ. Importador. Almacn de provisins e ultramarino.
Fundada en 1888 por D. Manuel Martnez Domnguez. Durar as
10 anos ata a retirada do fundador en 1898. entn cando se fai
cargo de tdolos seus negocios o antigo empregado da casa D.
Domingo Domnguez Savariz (o seu sobrio?), o cal crear unha
nova mercantil, tamn en solitario, que a continuacin citamos.
D. DOMNGUEZ. Fundada en 1898, baixo o seu s nome como por
D. Domingo Domnguez Savariz, quen comezar a estender gradual-
mente os negocios tanto por xunto coma polo mido. E ser en
1910, doce anos despois, cando se una a outro socio convertndose
a sa empresa persoal na sociedade colectiva D. Domnguez y Co.
J. FERNNDEZ. En 1898, D. Jos Fernndez Rodrguez era dono do
Salto oriental, unha tenda de provisins cun bar anexo. Sen embar-
go, en 1902, formar sociedade con D. Jos Pieiro, baixo a razn
social de Pieiro y Fernndez a cal iniciar dende entn as sas acti-
vidades no ramo de provisins por xunto, como importadores e
exportadores.
As pois, podemos observar como estas empresas individuais, entre
1902 e 1910, foron reconvertidas en sociedades a fin de poder incorpo-
rarse a unhas escalas superiores do comercio, no que parece un proceso de
expansin mercantil.
En realidade lxico que isto suceda dado que na capital atpanse
as mis grandes e competitivas empresas do pas, o que obriga a calquera
empresa que queira permanecer en activo a posur un capital suficiente co
que manter empresas realmente competitivas. En definitiva, ns cremos
171
que as empresas individuais puideron ter sido un dos primeiros modelos de
empresas guardesas en Puerto Rico, as cales, coa expansin do comercio,
se foron convertendo en sociedades.
GUAYAMA
J. M. PREZ. Fundada en 1916 cando D. Jos Mara Prez
Vicente faise cargo, baixo o seu s nome, da mercantil J. M. Prez
y Co. da que el fora socio. Esta sociedade disolvrase en 1913
cando os outros dous socios, os seus irmns Domingo e Avelino,
retiraron o seu capital para fundar eles outra sociedade: Prez
Hermanos (1916).
J. M. MORENO. Cando en 1915 desaparece a mercantil Moreno y
Co. Sucesores, o seu fundador, D. J. M. Moreno, continuar cos
mesmos negocios, baixo o seu s nome, o fundador D. J. M. Moreno,
anda que para iso ten que realizar vendas de parte do patrimonio
comercial da extinta sociedade.
FERNANDO BEIRO. Sabemos que exista en 1913.
M. PUEBLA. Fundada en 1915 por D. Manuel Puebla, baixo o seu
s nome, cando este compra a J. M. Moreno o seu establecemento
de ferraxera e quincalla.
NGEL CIVIDANES. Fundada en 1915 por D. ngel Cividanes,
baixo o seu s nome, tras comprar a J. M. Moreno as existencias do
seu establecemento de mercadoras.
VEGA BAJA
FLORENTINO PORTELA. Compravenda de mercancas. Fundada
en 1912 por D. Florentino Portela baixo o seu s nome.
EUGENIO OTERO. Compravenda de mercancas. Fundada por D.
Eugenio Otero baixo o seu s nome, vai cesar nas sas actividades
en 1914 para converterse na sociedade Eugenio Otero y Co.
MANUEL DORNA. Compravenda de mercancas. En 1918 cesa a
empresa de D. Manuel Dorna, que estaba baixo o seu s nome, para
forma-la sociedade Manuel Dorna y Co.
172
MAYAGEZ
MARTNEZ GONZLEZ. En 1914, D. ngel Martnez Gonzlez
constite esta mercantil baixo o seu s nome por compra da socie-
dade Martnez, lvarez y Co., da que era socio.
CAMUY
J. B. TRIGO. Tecidos, calzado, ferraxera e quincalla por xunto.
Fundada en 1915 por D. Jos Benito Trigo Sobrino, baixo o seu s
nome, trala disolucin de Trigo y Gimnez por retirada do socio D.
Adolfo Gimnez.
BARCELONETA
AGUSTN GONZLEZ SOBRINO. En 1912 prodcese o cesa-
mento nas operacins comerciais que xiraba baixo o s nome do
dono.
Tras analizar estas 11 empresas individuais observamos que tan s
das delas, en 1914 e 1918, van reconverterse en sociedades tal como
sucedeu coas empresas individuais de San Juan entre 1902 e 1910. Do
resto, unha contina como empresa persoal e outra cesa sen mis, men-
tres que as 7 restantes son todas elas empresas individuais creadas entre
1912 e 1916: tres son de novsima fundacin e as outras catro foron cre-
adas a partir da disolucin de sociedades. Isto ltimo contrad a tenden-
cia que observabamos antes para o caso de San Juan, segundo a cal as
empresas individuais son un primeiro modelo de mercants guardesas
antes de se converter en sociedades. Esta aparente contradiccin tia a
sa explicacin:
En primeiro lugar, hai que dicir que a intensidade e volume do
comercio en calquera poboacin da illa moito menor que o da capital,
co que as empresas son de menor entidade. Iso permite que algunhas per-
soas, atesourando un certo capital, poidan fundar empresas respondendo
co seu s nome, xa que realmente logran manterse sen necesidade de ter
que aumenta-lo capital coa participacin doutros socios. Isto, dende logo,
nunca podera suceder na capital.
173
(...) los negocios se hacen en mayor escala, pero esto mismo es un obstculo ms para
que la sola actividad individual pueda con xito afrontarlos, sobre todo en las grandes
capitales y poblaciones; de aqu la desbandada al campo, donde con un pequeo capital
ya pueden establecerse, que es el sueo dorado (...).
8
E, en segundo lugar, debemos tamn face-la seguinte observacin: as
empresas individuais de San Juan tardaron unha media de dez anos en
converterse en sociedades; as sete empresas antes citadas fundronse pola
illa entre 1912 e 1916 e por tal motivo posible que con posterioridade a
estas datas algunhas desas empresas individuais, segundo a hiptese que
manexamos, se convertan en sociedades. De feito, unha proba tmola co
caso de D. Jos Benito Trigo Sobrino de J. B. Trigo (de Camuy), quen fun-
dar en 1924 a sociedade Trigo Hermanos xunto seu irmn Valentn.
En definitiva, segumonos reafirmando en que as empresas indivi-
duais ou persoais son un primeiro paso das mercants guardesas antes de se
converter en sociedades, froito da propia expansin dos seus negocios.
Esta primeira fase empresarial pode tardar uns 10 anos de media aproxi-
madamente.
2. 2. AS SOCIEDADES PERSONALISTAS
Empezaremos esta parte cunha anlise cuantitativa das mercants
guardesas de Puerto Rico resaltando que das 37 empresas de San Juan,
31 (o 83, 78%) son sociedades de carcter personalista, fronte s 4
empresas individuais (10, 81%). Das empresas (o 5, 40%) non sabemos
se son individuais ou sociedades. Estas 31 sociedades veranse incre-
mentadas en das mis se temos en conta que das das catro individuais
se converteron en sociedades. Chegariamos as a ter contabilizadas un
total de 33 sociedades (o 89, 18%). No resto da illa, das 26 empresas
localizadas, 15 son sociedades personalistas (o 57, 69%), fronte s 11
individuais (42, 30%). Agora ben, de entre esas once individuais pode-
mos contabilizar catro sociedades mis, xa que das delas se converteron
en sociedades, as como outras das sociedades pasaron a ser empresas
individuais. Podemos pois, chegar a rexistrar un total de 19 sociedades
174
8 La Voz del Tecla, n 137, col. 3-4, A Guarda, 6 de decembro de 1913, p. 1.
personalistas (o 73, 07%). En resumo, temos localizadas en Puerto Rico
un total de 52 Sociedades Personalistas.
vista destes datos, obsrvase claramente que o modelo empresa-
rial preferido polos comerciantes guardeses o da sociedade, e en concre-
to a sociedade personalista colectiva ou en comandita simple na que se
responde sempre da marcha do negocio fronte a terceiros con tdolos bens
persoais. En canto outro modelo de sociedade, a capitalista, s temos
encontrado unha sociedade annima, anda que tampouco temos datos
suficientes para detectar algunha sociedade limitada ou unha sociedade
comanditaria por accins.
Esta preeminencia da sociedade personalista como principal frmu-
la empresarial, correspndese co modelo de acceso s tarefas comerciais
dos emigrantes que tiveron o seu destino nas cidades
9
. Desta forma, as
sociedades permitan que se puidera establecer unha cadea de paisana-
xe, baixo un sistema de tipo comanditario, no que os xa asentados no
comercio poan o negocio e os recn chegados a industria. Desta forma,
os inmigrantes atopaban rapidamente traballo; no caso de Puerto Rico,
case sempre garantido dende o momento da sa sada de Espaa gracias s
cartas de chamada e s recomendacins. E, por outro lado, os empresa-
rios estaban en disposicin de aproveitar man de obra de confianza e ben
disposta sacrificio. Pasado un tempo, o empregado establcese, con-
vertndose en empregador doutros paisanos seus, en moitos casos familia-
res directos, e as sucesivamente, perpetundose a relacin en cadea e, por
tanto, a sa incidencia nas orixes xeogrficas e nos destinos laborais
comns, por medio da estratificacin.
A continuacin imos coece-las 52 sociedades personalistas loca-
lizadas:
SAN JUAN (33)
GARCA Y CO. S. en C.
PORTELA Y CO. S. en C.
JOSE MARTNEZ S. en C., SUCESORES
175
9 Pilar Cagiao Vila e Antonio Bernal, op. cit., pp. 279-280.
G. ARCE Y CO.
GABIO, VIENTE Y CO.
A. VICENTE Y CO.
LENTINI Y CO.
GONZLEZ PADIN Y CO.
D. DOMNGUEZ Y CO.
J. PEDREIRA Y CO.
FREIRA, ALONSO Y CO.
GONZLEZ, MARTNEZ Y CO.
MOUNTANER Y CO.
GAMARRA S. en C., SUCESORES
JUAN A. PREZ Y CO.
ROQUE GONZLEZ Y CO.
TRIGO Y MIRANDA
MELN HERMANOS Y CO.
CIVIDANES SOBRINO Y CO.
M. SOBRINO Y CO.
PIEIRO Y FERNNDEZ
CASTRILLN Y FERNNDEZ
J. FERNNDEZ S. en C., SUCESORES
MARTNEZ HERMANOS Y CO.
A. LVAREZ Y HERMANOS
JOSE MARTNEZ Y HERMANOS S. en C.
V. MELN Y CO.
S. MELN Y CO.
M. LOMBA Y CO. SUCESORES
SOBRINO FERNNDEZ Y CO.
R. LVAREZ Y CO.
GMEZ Y VEGA
RUBERT, LVAREZ Y CO.
VEGA BAJA
SOBRINO Y CO.
EUGENIO OTERO Y CO.
MANUEL DORNA Y CO.
176
GUAYAMA
J. M. PREZ Y CO.
PREZ HERMANOS
MORENO Y CO. SUCESORES
PAZ, FERNNDEZ Y CO. S. en C.
HUMACAO
L. MARTNEZ Y CO. S. en C.
MAYAGEZ
E. RODRGUEZ Y CO. S. en C.
MARTNEZ, RODRGUEZ Y CO. S. en C.
MARTNEZ, LVAREZ Y CO.
F. CARRERA Y HERMANO
CAMUY
TRIGO Y GIMNEZ
RO GRANDE
ALONSO HERMANOS
BARCELONETA
PENIZA HERMANOS S. en C.
CIDRA
GANDARA Y TRONCOSO
CAGUAS
J. SEOANE Y CO. S. en C.
FAJARDO
T. RODRGUEZ Y HERMANO
COMAS Y DOMNGUEZ
2. 3. UNHA SOCIEDADE ANNIMA: GONZLEZ PADIN & CO. INC.
De entre tdalas sociedades localizadas, tan s atopamos unha de
capital, e concretamente, unha sociedade annima. Esta sociedade an-
nima nace en torno a 1912, cando a sociedade colectiva Gonzlez Padn
Hermanos disolta. Esta sociedade colectiva era unha empresa familiar
formada polos irmns D. Anselmo e D. Jos Gonzlez Padn. Mis tarde,
177
co cambio de sculo, entraron tamn a formar parte da mesma os sobri-
os: D. Anselmo Lores Gonzlez e D. Fernando Fernndez Gonzlez. Pois
ben, en 1912, coincidindo coa retirada dos negocios do fundador D.
Anselmo Gonzlez Padn, esta empresa converterse nunha sociedade
annima, pasar a formar parte da mesma outras persoas que incorporan
un capital. moi probable que esta decisin de se converter en S.A. sexa
motivada pola influencia do modelo empresarial norteamericano, concre-
tamente da rama novaiorquina da familia, a Padn & Co. Incluso proba-
ble que os sobrios, D. Anselmo e D. Fernando, foran educados nos
Estados Unidos polo que a sa formacin empresarial estara baseada en
modelos norteamericanos.
En 1915 a nova Xunta Directiva desta sociedade annima queda
como segue:
Presidente: D. Jos Gonzlez Padn
Vice-presidente e Tesoureiro: D. Anselmo Lores Gonzlez
2 Presidente e Secretario: D. Fernando Gonzlez
Asistente Tesoureiro e Xefe: D. Manuel lvarez Santos
Asistente Secretario e Xefe: D. ngel Roln Rodrguez
Dita xunta directiva frmana nativos guardeses, os cales perma-
necern nos seus cargos polo menos ata 1930, co que se demostra o
carcter slido e compacto desta sociedade annima. De tdolos xeitos,
moi significativo o feito de atoparnos cunha soa sociedade de capital
pois era bastante habitual que empresas de guardeses estiveran moi en
contacto co mercado norteamericano. Pensamos que isto indicativo
do que apuntabamos antes en palabras de Pilar Cagiao: as sociedades
personalistas eran o modelo empresarial ideal para garanti-la insercin
do inmigrante no mercado laboral e asegurar as as cadeas de concida-
dana. Isto podmolo comprobar se observmo-lo forte inmobilismo dos
directivos da sociedade annima Gonzlez Padn & Co. Inc., os cales
son os mesmos en 1915 que en 1930, e ademais cos mesmos cargos. Non
se produciu, pois, a rotacin xeracional entre os membros da sociedade,
que era unha das caractersticas esenciais das sociedades personalistas.
3. A SOCIEDADE COMANDITARIA
178
Trtase do modelo de sociedade personalista que se convertir en
maioritario entre os empresarios guardeses. Tamn existe un gran nmero
de sociedades colectivas que se ben non teen socios comanditarios, case
todas elas os tiveron algunha vez ou os tern nalgn momento. Esta gran
presencia da sociedade comanditaria dbese, como veremos, a que:
1. Era fundamental para a permanencia e continuidade do comer-
cio guards en Puerto Rico.
2. mesmo tempo tratbase dunha frmula de investimento dos
capitais gaados por eses comerciantes guardeses.
Analicemos, pois, eses dous aspectos da sociedade en comandita
( S. en C.)
3. 1. AS CADEAS DE PAISANAXE
Baixo o sistema de tipo comanditario, as sociedades permitan que
se puidera establecer unha cadea de paisanaxe, segundo a que os xa asen-
tados no comercio poan o negocio e os chegados recentemente, a indus-
tria. Deste xeito, con esta cooperacin obtase un dobre beneficio: por
un lado os inmigrantes atopaban rapidamente traballo e, por outro, os
empresarios podan dispoer de man de obra de confianza e con gran esp-
ritu de sacrificio. Pasado un tempo, o empresario podase retirar como
comanditario deixando a xestin da sociedade a aquel empregado mis
cualificado, xeralmente un familiar ou un convecio do seu lugar de orixe.
Precisamente en La Voz del Tecla apareceron nos anos 1913 e 1914 unha
serie de artigos, publicados por un autor annimo que asinaba con X, e
titulados A nuestros hermanos de Amrica: Cuestiones de actualidad,
onde sinalaba no seu nmero IV claramente este aspecto:
A la cooperacin que en los negocios han tenido los guardeses el acierto de establecer en
Puerto Rico, si bien limitada esta cooperacin a la familia o ntimas amistades, (...) se
deben los xitos comerciales que all han alcanzado.
10
A continuacin no artigo compranse estas sociedades, coas que os
guardeses conseguiran o xito econmico co modelo tradicional de Casa
179
10 La Voz del Tecla, n 139, col. 3-4, A Guarda, 20 de decembro de 1913, p. 1.
Vizcana. Segundo o autor, era das Vascongadas de onde proceda o mode-
lo de empresa familiar en comandita:
Los vizcanos fueron los verdaderos maestros, ya desde muy antiguo, en esta clase de
cooperacin. De todos nuestros lectores son bien conocidas las famosas casas vizcanas
establecidas no slo en Amrica, sino en la misma pennsula y que cuentan muchos aos
de existencia y donde se han enriquecido hasta 3 o 4 generaciones.
11
Finalmente comntano-lo funcionamento desas casas vizcanas, que
, en esencia, tal como funcionan as sociedades personalistas dos guardeses:
El fundador, el viejo vizcano, al morir nombra sus herederos y les obliga a seguir sus
negocios y hasta les impone la misma razn social (...). Los herederos y sucesores, al
ponerse al frente de la casa se encontraban con que los negocios se desenvolvan por s
solos, como si viviese el antiguo principal (...). Y sin ms, y con unos cuantos balances,
ya estn en condiciones de retirarse de la vida activa del comercio y pasar a la categora
de comanditarios, y as se van sucediendo con igual fortuna varias generaciones. Cuando
un joven entra en una de esas casas, afortunada ya por tradicin, sin grandes esfuerzos
ni capital que aventurar, con un poco de calma y constancia, ve con satisfaccin como
se acerca la hora del triunfo: (...) empezar a ser principal dejando de ser dependiente.
Este es un procedimiento natural y lgico; el amo reconoce que ha llegado la hora de reti-
rarse para dar paso al dependiente que dio muestras de honradez y actividad.
12
Segundo o descrito anteriormente o verdadeiro heroe o fundador da
casa comercial; o que sucede que os sucesores tamn teran que sortear
tdolos imprevistos e avatares que se fosen producindo para poder sobrevi-
vir ante o asexo da competencia ou dos cambios econmicos.
3. 2. CHEGAR A COMANDITARIO: TRINFO E RETIRADA
O modelo empresarial comanditario garanta s acabados de inmi-
grar unha ocupacin dentro dunha casa comercial guardesa: a de depen-
dente. Xeralmente eran os tos os que reclamaban s seus sobrios para
eses postos, as como a outros membros da vecianza. Todos eles traan o
mesmo propsito: traballar e alcanzar unha posicin desafogada. Despois
de que un dependente mostraba cualidades e interese polos negocios,
xeralmente actuando como activo comprador ou viaxante comisionista,
aproximbaselle direccin da empresa outorgndolle poderes; convert-
180
11 Ibd.
12 Ibd.
ase as en apoderado, cargo que culminaba en apoderado xeral. O paso
seguinte era alcanza-la categora de socio xestor da sociedade con tdolos
dereitos e obrigas que supn ser membro dunha sociedade personalista.
Coma socio xestor dirixe os designios da sociedade durante unha media
duns 10 a 15 anos, remate dos cales, e tras asegura-la continuidade da
Sociedade nas figuras dos seus familiares (sobrios) ou homes de confian-
za retrase dos negocios en activo pasando situacin de socio comandi-
tario ou socio capitalista.
Este proceso de mobilidade ascendente cara obxectivo final de
chegar a comaditario observmolo perfectamente nos membros da socie-
dade Jos Martnez Sucesores:
D. Jos Martnez Salcidos fundou esta empresa en 1888 pasando
categora de comanditario en 1909. D. Manuel Rodrguez Portela, antigo
empregado interesado nos negocios da firma, converteuse en Xestor en
1902, chegando a comanditario en 1912. D. Joaqun Sal Rodrguez, que
tamn empezou como dependente, era apoderado xeral en 1902, apare-
cendo como Xestor en 1909, e chegando a comanditario en 1918.
Tratbase dunha forma de retirada parcial, pois seguan proporcio-
nando o seu capital sociedade, anda que eliminando riscos, xa que non
estaban na obriga de dispoer dos seus bens persoais como garanta. Nesta
situacin podan comezar a beneficiarse dos cartos gaados ata ese
momento, as coma do que seguan percibindo, e era cando se adicaban a
realizar longas viaxes por EE UU, Europa e Espaa; e, como non, prolon-
gadas estancias na Guarda onde construan suntuosas casas sobre todo
nas tempadas de vern. Os Comanditarios que se retiraban totalmente dos
negocios anse vivir a Espaa, moi frecuentemente establecendo a sa
residencia en Madrid e visitando A Guarda no esto.
Acabamos de describi-lo proceso normal de mobilidade ascendente
dentro dunha sociedade comanditaria de propietarios guardeses, cun
obxectivo final que era o goce da vida dende o cumio do xito empresarial.
4. ALTERNATIVAS OBXECTIVO COMANDITARIO
181
Neste apartado veremos como o sistema baseado en que o depen-
dente vaia escalando postos na empresa ata chegar a comanditario non
era o nico proxecto persoal e profesional dos guardeses. Por iso cremos
que fundamental sinalar que existiron outros modelos de proxeccin da
vida comercial alternativos ou complementarios, pero todos eles con un
denominador comn: unha maior involucracin no sistema capitalista e
mercantilista de Puerto Rico.
4. 1. MANTERSE SEMPRE COMO XESTORES
Puidemos comprobar nalgns casos como non tdolos comercian-
tes guardeses tian o obxectivo de chegar a ser comanditarios.
Atopamos casos de guardeses que prefiren estar sempre p do negocio
como socios xestores, anda que outros membros da sociedade se vaian
convertendo en comanditarios. Tal o caso de D. Avelino Vicente
Gonzlez quen, procedente de Vicente y Co. donde fora apoderado
xeral, co-funda no 1889 a Sociedade Gabio, Vicente y Co. que estar
formada por catro socios xestores: o propio D. Avelino, D. Juan B.
Gabio, D. Higinio Troncoso e D. Remigio Ochoa. No 1896 modifca-
se o nome da sociedade polo de A. Vicente y Co. e convertndose D.
Avelino Vicente no seu nico xestor, mentres que os seus compaeiros
D. Juan B. Gabio e D. Higinio Troncoso son xa comanditarios. En
1902 retranse definitivamente os comanditarios quedando igualmente
D. Avelino como nico xestor, anda que incorpora tres apoderados: D.
Anselmo Troncoso, D. Ricardo Casal e D. Agustn Portela. En 1914
reconstitese a sociedade de novo cun nico socio xestor, D. Avelino, e
dous comanditarios: D. Anselmo Troncoso e D. Ricardo Casal. D.
Avelino Vicente continuar sendo o xestor nico de A. Vicente y Co.
ata a sa morte en 1926. Digamos que nestes casos atopmonos con ver-
dadeiros empresarios natos para os que a finalidade ltima o negocio
en si, fronte do que mantern sempre unha constante actividade
comercial. por iso que estas sociedades sern unicamente colectivas,
dado que acostuman non ter comanditarios.
4. 2. INDEPENDIZARSE DA SOCIEDADE ORIXINAL
182
A outra gran alternativa de moitos guardeses que estaban inmer-
sos no proceso ascendente dentro dunha Sociedade de modelo comandi-
tario para alcanza-lo xito econmico, sen ter que ir escalando postos
na sociedade orixinal, a de independizarse desta contitundo unha nova
sociedade. Renuncian, pois, a un proceso que con toda seguridade lle
conducira cabo dos anos categora de comanditarios, sendo a sa pre-
ocupacin mis importante a de administrar e gozar do seu capital.
Trtase de mozos empresarios emprendedores que buscan a sa realiza-
cin persoal como tales, sen camios xa andados, e coa satisfaccin de ter
creado e dado luz a un proxecto empresarial comercial de carcter pro-
pio. Podemos citar aqu o caso xa mencionado de D. Roque Gonzlez
Sobrino, socio xestor desde 1909 de Jos Martnez Sucesores, quen o 1 de
marzo de 1915 seprase da casa para establecerse pola sa conta e crea a
mercantil Roque Gonzlez y Co. S. en C. Para levar a cabo esta iniciati-
va buscar un socio capitalista que proporcione o dieiro en calidade de
comanditario da nova sociedade, encontrndoo na persoa de D. Agustn
Sobrino Vicente, a outro socio que comparta con el a xestin da empre-
sa, D. Jos Benito lvarez Sobrino, e a un apoderado, D. Jos Nvoa
Surez, que lles represente. Este proxecto verse dramaticamente trunca-
do pola morte de D. Roque Gonzlez ano seguinte da fundacin. De
todas formas encontramos neste e noutros casos similares unha visin
inversa da figura do comanditario: trtase tan s dun capitalista que pode
financiar proxectos empresariais de novo cuo, o cal non ten nin tan
sequera que ser guards.
Esta alternativa da independizacin non foi en calquera caso un
proceso traumtico, pois nos casos que temos visto anteriormente contou
coa aprobacin e o apoio do fundador da casa orixinal as coma dos socios
principais da mesma. As consecuencias son a creacin dunha nova infra-
estructura empresarial en Puerto Rico e a renovacin do mbito comer-
cial coa posta en escena de novos proxectos mercants de mozos guarde-
ses que reunen unhas caractersticas privilexiadas para o futuro das sas
empresas: xuventude, ilusin, formacin especfica e experiencia.
Ademais contaban co apoio dun capitalista ou comanditario que lles pro-
porcionaba a cobertura necesaria no que se refire investimento inicial.
183
4. 3. UTILIZA-LA COMANDITA COMO INVESTIMENTO
Cando un socio alcanzaba a condicin de comanditario xa poda
limitarse a vivir de rendas, especulando co dieiro investido na socie-
dade da que era comanditario, anda que agora xa, sen arriscar os seus bens
persoais.
Precisamente por iso, e coa intencin de reducir mximo os ris-
cos, diversificaba os investimentos en diferentes sociedades co que evi-
taba a posibilidade de que o afundimento da sociedade que pertenca
lle fixera quedar sen o seu capital. A diversificacin de investimentos
unha cuestin esencial para calquera investidor, e por suposto tamn
para os comanditarios guardeses. Por esta razn atopamos diversos casos
de comanditarios en varias sociedades mesmo tempo. A continuacin
veremos algns casos de investimentos comerciais por medio da
comandita:
A) Sociedades que tian por investidores comanditarios a comandi-
tarios doutras sociedades:
J. SEOANE Y CO. S. en C. Caguas. Na sa refundacin do ano
1912 aparece sendo o seu comanditario D. Manuel Rodrguez
Portela, o cal ese mesmo ano chegara posto de comanditario na
sa empresa de sempre, Jos Martnez Sucesores.
GONZLEZ, MARTNEZ Y CO. S. en C. San Juan. Fundada no
ano 1914 por D. Edelmiro Gonzlez Martnez, o cal proceda de Jos
Martnez Sucesores. Ser precisamente o fundador e comanditario
desta sociedade, D. Jos Martnez Salcidos, o que se convirta en
comanditario investidor capitalista de Gonzlez, Martnez y Co.
MELN HERMANOS S. en C. San Juan. Procedente tamn de
Jos Martnez e fundada en 1918. O comanditario investidor na sa
fundacin ser D. Joaqun Sal Rodrguez quen ese mesmo ano
alcanzara a categora de comanditario na propia Jos Martnez
Sucesores. En 1921 aparecer como comanditario no seu lugar D.
Jos Martnez Salcidos.
184
B) Sociedades que teen por investidores comanditarios a outras
sociedades:
CIVIDANES, SOBRINO Y CO. S. en C. San Juan. fundarse en
1919 tivo como socio comanditario tamn acabada de fundar
Sociedade Gonzlez, Martnez y Co. Este apoio investidor debeu ser
pouco exitoso pois non foi duradeiro. As, en 1921, xa eran coman-
ditarios de Cividanes, Sobrino y Co., D. Jos Martnez Salcidos e D.
Joaqun Sal Rodrguez.
J. SEOANE Y CO. S. en C. Caguas. Debeu ser unha sociedade moi
apetecible para o investimento pois haba das sociedades que en
1912 estaban como comanditarias: Benigno Lpez Sucesores e a
propia Jos Martnez Sucesores, neste ltimo caso probablemente
animados os seus socios polo seu compaeiro D. Manuel Rodrguez
Portela, quen era comanditario de J. Seoane a ttulo persoal.
C) Sociedades que teen como investidores comanditarios a xesto-
res doutras empresas:
MELN HERMANOS S. en C. de San Juan. Fundada, como xa
vimos, en 1918, ten como comanditarios a D. Joaqun Sal Rodrguez
quen o era tamn dende ese mesmo ano de Jos Martnez e un dos
xestores desta mesma Sociedade, D. Marcelino Portela Rodrguez.
Con este investimento D. Marcelino puido, quizais, acelera-la sa
chegada a comanditario en Jos Martnez Sucesores, catro anos mis
tarde, en 1922.
PENIZA HERMANOS S. en C. de Barceloneta. Fundada en 1912
contando co investimento de capital dos comanditarios D. Roque e
D. Agustn Gonzlez Sobrino. No caso de D. Roque, en 1912, era
socio xestor da sociedade Jos Martnez. Este investimento fra da
sa casa orixinal tia como obxectivo acumular capital persoal co
que poder dar en 1915 o pulo definitivo e independizarse de Jos
Martnez, fundando a sa propia sociedade.
D) Comerciantes guardeses xa retirados na Guarda, que posen
investimentos comanditarios en sociedades guardesas de Puerto Rico:
185
D. Manuel lvarez Vicente, comerciante e escritor, fora xestor de
Rubert, lvarez y Co. no sculo XIX, e posteriormente retirouse
(sendo comanditario?) a vivir Guarda. Pero non por iso deixou de
investir en sociedades guardesas de Puerto Rico. As, en 1912
comanditario de Martnez, Rodrguez y Co. S. en C. en Mayagez, e
en 1916 da mercantil Jos Fernndez S. en C. Sucesores de San
Juan. Trtase, pois, dun activo investidor na distancia, D. Manuel
lvarez, quen chegou a ser alcalde da Guarda entre 1924 e 1932
(ano do seu falecemento).
D. Joaqun lvarez Vicente, posiblemente irmn do anterior, era no
ano 1919 o comanditario de R. lvarez y Co. S. en C. de San Juan.
Non sabemos con seguridade se resida na Guarda ou en Puerto
Rico.
D. Agustn Sobrino Vicente o comanditario de Roque Gonzlez y
Co. S. en C. en 1915, ano da sa fundacin, tras separarse ese mesmo
ano o seu fundador, D. Roque Gonzlez Sobrino, de Jos Martnez
Sucesores. O mis vistoso deste investimento comanditario que o
realiza, nin mis nin menos, o Alcalde da Guarda e representante
poltico do deputado do distrito D. Mariano Ordez. A razn desta
comandita obvia, ademais de circunstancial. D. Roque estaba casa-
do dende 1913 con Dna. Trinidad Sobrino Arias, filla de D. Agustn
Sobrino Vicente. Curiosamente D. Agustn Sobrino sera sucedido
na alcalda, no ano 1924, por D. Manuel lvarez, polo que nos
encontramos con que as mximas autoridades polticas da Guarda
entre 1915 e 1930 son investidores comanditarios en sociedades
guardesas de Puerto Rico.
CONCLUSINS
Os guardeses, habitantes do municipio pontevedrs da Guarda, che-
garon a Puerto Rico, preferentemente, nas dcadas de 1860, 1870 e 1880.
Dende entn a sa principal actividade foi o comercio, o cal desenvolve-
ron sobre todo na capital San Juan. Esta actividade mercantil igual dos
demais comerciantes en Puerto Rico dende mediados do sculo XIX, isto
186
, prover s cultivadores de caa e caf de todos os productos necesarios
para o funcionamento das facendas: alimentos bsicos (vveres) e manu-
facturas (roupa, calzado, quincalla, entre outros). A maior parte dos
empresarios guardeses adicbanse importacin e posterior venda e dis-
tribucin por xunto deses productos, actividade que xiraba sempre arredor
do seu almacn. Algns, ademais do seu almacn, poan unha tenda para
a venda polo mido (al detall) dos seus propios productos.
Para levar a cabo as sas intensas actividades comerciais, os guarde-
ses elixiron como principal modelo empresarial a sociedade personalista
(colectiva ou comanditaria), na que se responde sempre fronte a terceiros
da marcha do negocio con tdolos bens persoais. Sen embargo, sobre todo
no sculo XIX, os guardeses fundaban empresas individuais, as cales, ante
a expansin dos negocios, acababan por se converter en sociedades. De
aqu deducimos que o comercio do Puerto Rico colonial non estaba tan
desenvolvido coma o vai estar despois.
Anda que haba moitas sociedades personalistas colectivas, o mode-
lo mis importante era o da sociedade comanditaria, dado que por medio
del podanse establecer as cadeas xeracionais de paisanaxe. Os mozos guar-
deses que eran reclamados establecanse dentro dunha destas sociedades
como dependentes, perodo no cal se formaban para o mundo do comer-
cio, soportando mltiples penalidades. Pasado un tempo convertanse en
apoderados ou en viaxantes comisionistas da empresa. De a podan ingre-
sar como socios xestores fronte da sociedade espera dalgn da, xa pro-
ducido o relevo xeracional, poder retirarse da mesma como socio coman-
ditario. Tratbase, pois, dunha retirada no cumio dos negocios tras conse-
gui-lo xito nos mesmos, vivindo a partir de entn das rendas obtidas.
Pero, xunto a este proceso normal de mobilidade ascendente, os
comerciantes guardeses desenvolveron novos proxectos persoais e profe-
sionais:
Por un lado o feito de non retirarse nunca e quedarse fronte da
xestin das empresas de forma definitiva, permite que poidamos falar
dunha verdadeira clase empresarial.
187
Por outro lado, a independizacin das casas orixinais creando poten-
tes empresas comerciais que renovan decididamente o pulso comercial das
anteriores, crea, consecuentemente, nova infraestructura comercial.
E por ltimo, a xeracin dunha nova actividade de investidor capi-
talista paralela de comerciante; dndolle, en definitiva, unha gran mobi-
lidade capital, o cal era investido en novas e diferentes iniciativas
comerciais que an xurdindo, e que pasaban a engrosa-lo tecido comercial
do pas que pouco a pouco se a creando. Este proceso verse catapultado
e multiplicado coa chegada do capital norteamericano a partir de 1898,
alcanzando tamn, a partir de 1916, Repblica Dominicana practica-
mente cos mesmos protagonistas. Pero este xa sera tema dun novo estu-
dio e, polo tanto, debe ser abordado noutra ocasin.
En definitiva, os comerciantes guardeses poden ser considerados
como un claro factor de impulso externo na modernizacin de Puerto
Rico, contribundo a cimenta-las bases comerciais e capitais do posterior
desenvolvemento deste pas.
188
BIBLIOGRAFA
ABALOS CULEBRAS, Luis e DE BONILLA MORENO, Jos
Antonio: Elementos del Derecho Mercantil, Confederacin espaola de
Cajas de Ahorro, Madrid, 1992, pp. 19-119.
BLANCO FERNNDEZ, Antonio: Espaa y Puerto Rico, 1820-1930,
Cantero Fernndez & Co, Puerto Rico, 1930, pp. 119-332.
CAGIAO VILA, Pilar e BERNAL, Antonio: Incorporacin al mer-
cado laboral e insercin social, en Historia General de la Emigracin
Espaola a Iberoamrica, Tomo I, Historia 16, Madrid, 1992, pp. 275-330.
CAVALLARO, Renato: La memoria biogrfica. Significado y tcni-
ca en la dinmica de los procesos migratorios, en Revista de Estudios
Migratorios Latinoamericanos, n 1, Bos Aires, 1985, pp. 62-76.
CIFRE DE LOUBRIEL, Estela: La inmigracin a Puerto Rico durante el
siglo XIX, Instituto de Cultura Portorriquea, San Juan, 1964.
Catlogo de extranjeros residentes en Puerto Rico en el siglo XIX,
Universidad de Puerto Rico, 1967.
La formacin del pueblo puertorriqueo. La contribucin de gallegos,
asturianos y santanderinos, Universidad de Puerto Rico, 1989.
DIETZ, James L.: Historia econmica de Puerto Rico, Ed. Huracn,
Ro Piedras, Puerto Rico, 1992.
GARCA ARVALO, Manuel Antonio: Inmigracin espaola en
Santo Domingo: Aportacin Gallega, en Jornadas Presencia de Espaa en
Amrica: Aportacin gallega. I. 1987. Sada (A Corua), Deimos, Madrid,
1989, pp. 337-372.
SNCHEZ ALBORNOZ, Nicols: La emigracin espaola y su
repercusin en la economa de Amrica Latina, en Presencia Hispnica,
n 1, Santo Domingo, xaneiro-xuo 1987, pp. 76-81.
SCARANO, Francisco A. (Ed.): Inmigracin y clases sociales en el
Puerto Rico del siglo XIX, Ed. Huracn, Ro Piedras, Puerto Rico, 1989, pp.
11-19.
189
SILVESTRINI, Blanca G. e LUQUE DE SNCHEZ, Mara Dolores:
Historia de Puerto Rico: trayectoria de un pueblo, Ed. Cultural
Panamericana, Puerto Rico, 1990.
SONESSON, Birgit: La emigracin espaola a Puerto Rico.
Continuidad o irrupcin bajo nueva soberana?, en Snchez Albornoz,
Nicols: Espaoles hacia Amrica. La emigracin en masa, 1880-1930,
Alianza Editorial, Madrid, 1988, pp. 296-321.
VV. AA.: Historia de Iberoamrica III. Historia Contempornea, Ed.
Ctedra, Madrid, 1988.
VILLA LVAREZ, Xoaqun Miguel: La inmigracin guardesa en
Puerto Rico en el siglo XIX y en el cambio de siglo: 1897-1910, Universidade
de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, 1994. (Indito).
FONTES
La Voz del Tecla (1911-1920). Peridico local guards. Coleccin
privada de Antonio Martnez. (Completa).
Heraldo Guards (1904-1934). Peridico local guards. Coleccin
privada de Xon Tamuxe. (Incompleta).
190
MARCELINO XULIO FERNNDEZ SANTIAGO
La palabra gallego es un adjetivo inventado contra el que hay que abrir un alegre
combate, ya que nuestra conciencia gallega est clara y limpia
1
.
En 1879 constitese na cidade de Bos Aires a primeira institucin
de emigrantes galegos na Amrica independente: o Centro Galego de Bos
Aires. A data elixida para a sa constitucin formal coincide, non por
casualidade, co 2 de maio. Entre as finalidades da nova asociacin, lado
de obxectivos instructivos, mutuais ou recreativos, destaca a de tratar de
recupera-lo bo nome de Galicia. Existe, pois, desde o mesmo momento da
creacin das primeiras institucins tnicas galegas, unha forte relacin
entre as mesmas e a valoracin social da colectividade emigrada galega
residente en Arxentina
Estas asociacins tratan de facer fronte a unha serie de opinins e
actitudes xurdidas na sociedade receptora sobre os colectivos inmigran-
tes, sobre todo cando desde mediados do sculo XIX Arxentina sofre
cambios moi importantes na sa configuracin interna. Entre 1869 e
1914 a Repblica Arxentina experimenta un notable incremento da sa
poboacin, pasando de contar con s 1. 887. 500 habitantes en 1869, s
3. 954. 900 persoas censadas en 1895, e alcanzar en 1914 a cifra de 7. 885.
200 habitantes. Este importante pulo demogrfico est ocasionado pola
continua chegada de inmigrantes europeos, unha corrente migratoria ini-
ciada nos albores da sa emancipacin poltica, que se acelera a media-
dos do sculo XIX e, sobre todo, a partir dos anos oitenta dese sculo,
191
Consideracin social
e asociacionismo tnico:
os inmigrantes galegos en Arxentina
1 El libro gallego en la Argentina, Emec, Bos Aires, 1941.
unha vez concludo o proceso de unidade nacional. Non resulta estrao,
pois, que durante este perodo unha porcentaxe moi importante da sa
poboacin, que oscila entre o 25 e o 30 por cento no perodo 1895-1914,
sexa inmigrante. Esta situacin acentase na cidade de Bos Aires, onde
mis da metade da poboacin censada estranxeira, sendo as principais
colectividades, a italiana e a espaola, que representan elas soas, en 1914,
o 40 por cento da poboacin total da capital federal, co 19, 8 por cento
e o 19, 5 por cento respectivamente, quedando nun segundo plano,
outras colectividades como a francesa, a inglesa, a rabe ou a xuda.
Esta importante presencia de estranxeiros incide no comportamento
da sociedade receptora, xa que non pode permanecer indiferente a esta rea-
lidade. A elite arxentina vivir con especial preocupacin o escaso grao de
integracin destas colectividades, as como o xurdimento de conflictividade
social, considerando s inmigrantes como os ltimos responsables da mesma,
pois tndese a establecer unha relacin directa entre a chegada dos inmi-
grantes e a emerxencia das loitas sociais. Todo isto, desde distintas instancias,
axuda a configurar unha consideracin social dos inmigrantes propiciando a
creacin de estereotipos do tano, do gallego, do turco, etctera, que inflen
fortemente nos seus procesos de insercin na sociedade receptora.
Neste artigo analizarmo-la valoracin social dunha destas colectivi-
dades de inmigrantes: a galega, e tamn observaremos como esta e, sobre
todo, as asociacins de inmigrantes desta orixe ncleo aglutinador da
mesma tratan de responder, en maior ou en menor medida, s ataques
sa valoracin social dentro da sociedade receptora. Con esta dobre finali-
dade, realizamos unha aproximacin consideracin social dos emigrantes
galegos na mentalidade popular arxentina a travs da anlise das fontes
literarias, centrndonos sobre todo na literatura de carcter popular e, mis
particularmente, no xnero do sainete crioulo, prestando especial atencin
a algunha destas obras, como Farruco, Airios da mia terra, Alma gallega,
La gallega, Gallego de ley, entre outras, nas que os inmigrantes desta orixe
cobran o protagonismo, xunto a outras nas que se aborda o tema da inmi-
gracin xenericamente. Posteriormente, estudiaremos as estratexias que se
tomaron desde a colectividade galega para revaloriza-la sa imaxe e des-
tru-lo tpico do gallego.
192
O ESTEREOTIPO DO GALEGO NA SOCIEDADE ARXENTINA
No seo da colectividade espaola hai que destaca-la formacin de
diversos colectivos rexionais, que posen unha identidade propia e defi-
nida. A pesar da imposibilidade de facer unha diferenciacin rexional dos
mesmos e dar un nmero exacto da poboacin procedente de cada comu-
nidade no conxunto da inmigracin espaola a Arxentina, pois tanto as
fontes estatsticas arxentinas como as espaolas non precisan a orixe
rexional dos inmigrantes, tdolos autores, as como as fontes indirectas,
coinciden en sinalar que son as rexins do norte peninsular, sobre todo
Galicia, as que representan o groso da emigracin espaola. Como resul-
tado da importante presencia da colectividade galega, xeneralizouse o uso
do xentilicio gallego para referirse a tdolos espaois, calquera que fose a
sa orixe
2
. Esta forma de denominacin remntase, cando menos, a prin-
cipios do sculo XIX, tal como refire Carlos Zubillaga, quen sinala que
durante o asedio a Montevideo as forzas crioulas independentistas utilizan
nos famosos cielitos a forma gallego para referirse s peninsulares realis-
tas
3
. A mediados do sculo XIX este termo para designar a tdolos espa-
ois era moi comn, como se observa na seguinte ancdota protagoniza-
da por Rosas:
Cuando el msico Francisco Gambn visit al dictador Rosas, ste le pregunt: usted
es gallego? No seor, le contest Gambn, soy nativo de Cdiz. Bueno, afirm Rosas
impaciente, gallego de Cdiz.
4
Este fenmeno non queda circunscrito a Arxentina ou rea do
Ro da Prata, senn que se xeneraliza a todo o continente americano,
193
2 Dentro da sociedade arxentina existe unha diferenciacin entre espaol e galego, termo este ltimo
utilizado para referirse s emigrantes. En 1926, con motivo da chegada do voo do Plus Ultra, algunhas
sociedades galegas elevan a sa voz de protesta polo tratamento dado a Ramn Franco como espaol:
alcman-nos con desprezo, chamndonos gallegos, con deixo de xenreira e de podre seorio; e cando
un dos nosos fai algo grande, entonces chamanlle espaol i erixenxe en nosos representantes. Encol
do v Franco. Un manifesto pubricado en Bs Aires, A Nosa Terra, n 223, 1 de abril de 1926, p. 8.
3 C. Zubillaga Barrera: Lo gallego en la primitiva poesa popular uruguaya, en Grial, n 76, Galaxia, Vigo,
1974. Esta vinculacin entre realistas e galegos xunto co clima de hispanofobia posterior independen-
cia americana son outros elementos que influirn nunha concepcin negativa do emigrante galego.
4 A. Vilanova: Los gallegos en la Argentina, vol. II, Editorial Galicia del Centro Gallego, Bos Aires, 1966,
p. 729.
como podemos comprobar nos diccionarios de americanismos, nos que
aparece definida a voz gallego como:
Nombre genrico de todo espaol en Suramrica. Les llaman as porque casi todos los
que all se han establecido proceden de Galicia. En Amrica, en general, la gente deno-
mina gallegos y gachupines a los espaoles, sobre todo a los de la clase inculta, al emba-
rrilado, que dicen, por o cuento de que muchos saltan ocultos en barriles, porque emi-
gran clandestinamente de Espaa (...)
5
.
Un significado parecido, pero circunscrito caso arxentino, pro-
porcinanolo Ricardo del Valle, quen define gallego como:
Se dice del espaol, cualquiera que sea el lugar de su nacimiento. Se suele hacer excep-
cin de los vascongados, a los cuales no se les llama ni gallegos ni espaoles sino vascos.
El sentido generalizado aplicado a todo espaol surge del hecho que casi todos los inmi-
grantes a Amrica de dicho pas proceden de Galicia. Y el sentido despectivo de clase
inculta, por el hecho de que la mayora desempe funciones subalternas, como las de
criados, sirvientes, domsticos, peones de almacn, etctera.
6
Tamn poden aparecer, na rea riopratense, outras denominacins
mis populares para designar espaol como farruco, fandio, gaita, yoye-
go ou taiga (forma que procede dunha alteracin da orde das slabas, tan
caracterstica do lunfardo porteo). Pero, como apreciamos nas acepcins
dos diccionarios, parte da connotacin de orixe, este xentilicio gallego
engloba outros significados que nos permiten aproximarnos mellor valo-
racin social dos emigrantes galegos e, por extensin, dos espaois.
Observamos como, durante a etapa da inmigracin masiva, a considera-
cin social cara a estes inmigrantes non foi precisamente positiva, utili-
zndose a forma gallego, na maior parte das ocasins, como sinnimo de
ignorante, bruto, ou como insulto burln en ton pexorativo, como nos
relata o periodista J. R. Lence: Yo llegu a Buenos Aires en el ao 1905,
cuando el ser gallego y sentirse orgulloso de ser gallego, no constitua nin-
guna carta de recomendacin (...)
7
.
Esta visin do galego, anda que cobra especial forza no continente
americano, non orixinaria de Arxentina ou de Amrica, senn que xa
194
5 F. J. Santamarina: Diccionario General de Americanismos, Mxico, 1942. Citado por X. Alonso
Montero: Galicia vista por los no gallegos, Editorial Jcar, Madrid, 1974, p. 216.
6 Ricardo del Valle: Lunfardologa, Bos Aires, 1966, p. 191. Citado por X. Alonso Montero, op. cit., p. 217.
7 J. R. Lence: Memorias de un periodista, Centro Difusor del Libro, Bos Aires, 1945, p. 165.
estaba esbozada anteriormente na propia Pennsula, como denuncia a pro-
pia elite intelectual da colectividade galega, que indica que se trata de
tpicos e imaxes ofensivas traspasadas a Amrica polos espaois:
Llevado por castellanos y andaluces el denigrante concepto, fructific en las que fueran
colonias espaolas de Amrica, ms menos segn el predominio de aquellos colonos
sobre los dems; y cuantas veces se apen el nimo de indignacin y tristeza al presen-
ciar aqu, en Buenos Aires, como cualquier representante de las razas humanas infe-
riores, indio, negro mestizo, escupa al rostro de un espaol, fuese cualquiera la regin
que perteneca, la palabra gallego, sola o con cierto aditamento pornogrfico y mal
oliente, con tono del ms profundo desprecio, atrevindose ello con ms razn los mis-
mos descendientes de espaoles y aun de otros inmigrantes extranjeros, y no ya indivi-
duos pertenecientes las bajas capas sociales, sino las que se dicen cultas (...).
8
Esta imaxe dar lugar proliferacin dos famosos chistes de galegos,
que xa aparecen na prensa desde mediados do sculo XIX
9
, profusin que
leva a autores como J. Sagastume a sinalar que cuentos graciosos relati-
vos a los fmulos gallegos hay a montones y en la generalidad de los casos
son plidos ante la realidad
10
.
Pero esta visin adquirir unha especial importancia na literatura
popular, entre a que imos destaca-lo sainete crioulo, xnero teatral con
gran vigor no primeiro tercio do sculo XX, que axudara a construr e
divulgar un arquetipo do inmigrante e do galego entre as clases populares.
Estas obras tiveron gran difusin durante o primeiro tercio do sculo XX
e non se limitaban s meras representacins teatrais, senn que se difun-
dan a travs de numerosas publicacins de gran tirada, como La Escena-
Revista Teatral, El Teatro Nacional, Bambalinas-Revista teatral, El Teatro
Universal, Argentores, Seleccin Teatral, etc.
195
8 F. Martnez Santradan: Gallego!, en Almanaque Gallego, 1904, p. 37. Cfr. X. Alonso Montero, op.
cit., que recolle as diferentes acepcins negativas dos galegos en autores espaois, libros de viaxeiros,
diccionarios, etctera.
9 Vxase J. C. Moya: Parientes y extraos: actitudes hacia la inmigracin espaola en la Argentina en
el siglo XIX y comienzos del XX, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 13, 1989, pp. 499-523,
que recolle chistes sobre galegos aparecidos en El Nacional con data do 23 de xullo de 1862, cando
anda a inmigracin non revesta o carcter masivo das dcadas posteriores.
10 J. P. Sagastume: La inmigracin. Su influencia en el pas, La Plata, 1916, p. 46. Para o caso cubano exis-
te unha situacin moi similar: Antes vean a un negro con un gallego compartiendo un plato y can-
taban aquello de: un gallego est comiendo / con un negro en compaa / o el gaito le debe al negro
/ o es del negro la coma. M. Barnet: Gallego, Alianza Editorial, Madrid, 1981, p. 99.
Os sainetes, obras breves de orixe espaola, teen unha trama argu-
mental sinxela e reflicten nos seus textos a problemtica da sociedade
arxentina, convertendo, desde principios de sculo, o tema da inmigra-
cin nun dos mis recurrentes, polo que non resulta estrao encontrarnos
con ttulos como: Tierra extraa, Tu cuna fue un conventillo, Un yankee en
lo de Ramona, El gringo, Porca Amrica!, Patria nueva, El conventillo del
gaviln, Los inmigrantes, La gringa. Nelas os inmigrantes asumen, na maio-
ra das ocasins, o protagonismo, aparecendo representadas as principais
colectividades como o gallego, o tano ou o ruso, que se converten en ele-
mentos indispensables dos mesmos, tal como se recolle na propia defini-
cin de sainete dada por Alberto Vacarezza en La comparsa se despide:
Poca cosa!/ Un patio de un conventillo/ un italiano encargao/ un yoyega retobao/ una
percanta/ un vivillo/ dos malevos de cuchillo/ un chamuyo, una pasin/ choque, celos,
discusin/ desafios, pualadas/ espamento, disparado/ auxilio, cana... teln.
11
Nalgunhas destas obras o protagonismo dos galegos patente, con
ttulos tan explcitos como Alma gallega, La gallega, Airios da mia terra,
Farruco, Gallego de ley, etc., pero tamn teen un papel importante nou-
tras como Babilonia, El conventillo de la paloma, La noche de la revolucin,
Y el vasco salt el alambre, El can cataln (Panadera y facturera) ou Patria
nueva, entre outras.
Xeralmente, nestas obras os inmigrantes son ridiculizados, consti-
tundo o principal recurso cmico as sas dificultades lingsticas e grama-
ticais para expresarse en casteln, polo que se resaltan os seus erros fonti-
cos e lxicos. O mis sobresante para os galegos o abuso da gheada e a
gueada, unha pronunciacin esaxeradamente aberta do o, que nestas
obras aparece como u, ou a introduccin de galeguismos:
El chiste, la revista y el sainete abundan en burlescos personajeas de esta jaez, pues los
autores vidos de buscar efectos de hilaridad, para salvar situaciones acomodaticias,
recogen de nuestros paisanos las expresiones ms torpes y confusas del cambio de las ges
y de las jotas, de la u y de la c, deformandolas exageradamente para suscitar la franca
y ya dispuesta risotada con que se festejan todos los extravios grotescos del lenguaje cas-
tellano y las extraas desarmonas de algunos giros vernculos, burda y zafiamente
entremezclados por quienes no tienen las ms leves nociones de instruccin y cultura
196
11 A. Vacarezza: La comparsa de despide, 1932.
ciudadanas y de la dulzura de nuestro lenguaje y que triste es confesarlo forman legin,
entre nuestros expatriados.
12
Isto, xunto a outros modismos como a utilizacin de pra en vez de
para, a terminacin de infinitivos con un e final ou o uso abusivo do
diminutivo -io dan lugar a frases que pronunciarlas provocan a risa
fcil, e que foran utilizadas anteriormente por autores como Fray Mocho:
-Peru tu se la pidiste y te enogas porque te la nej
-Cristu con la viega que haba sidu ms mala que Anchurrena
-Y t que le diguistes.
13
Pero, como vimos, a propensin a xeneraliza-lo xentilicio galego
para todo espaol levar aparicin de personaxes pretendidamente gale-
gos con acento andaluz, como El Palomo, presentado como gallego.
El Palomo. Y qui uzt compar estos berros con un cantar de mi tierra (...) Y ha
odo uzt arguna vez una sevillana?
14
Este mesmo recurso fontico utilizado para diferenciar outras
colectividades, como a italiana, a turca, a vasca ou a catalana. Linguas
variadas que se mesturan coa utilizacin dun correcto espaol, xunto a
expresins crioulas, pero sen esquece-la linguaxe lunfarda, tpica de Bos
Aires, que adquire un gran protagonismo e que serve para acentua-lo con-
traste cultural entre mbolos mundos, utilizado polo compadrito arxentino,
pero tamn polos fillos dos inmigrantes, que aparecen plenamente inte-
grados na sociedade nativa:
Despus de cenar nos espirajusamos. Pero, ya sabs, rin de amarretismo. Empacas
unos canarios, un auto, taylor, espiante de esa ropita de fagina, y a correr la cindere-
lla. cabarets, minas, chuping aus, mamua y a atorrarla.
15
197
12 Hay que seleccionar la corriente migratoria. Verdades amargas, en Alborada. rgano de la Asociacin
Benfica Cultural del Partido de Corcubin, n 52, novembro 1929, pp. 1-2.
13 J. Sixto lvarez (Fray Mocho): Cuentos de Fray Mocho, Bos Aires, 1906, pp. 44-45.
14 A. Vacarezza: Tu cuna fue un conventillo, en La Escena, n 114, 2 de setembro de 1920; estreada
no Teatro Nacional o 21 de maio de 1920.
15 Alberto T. Weisbach: Farruco, en La Escena, n 145, 7 de abril de 1921; estreada no Teatro
Politeama Argentino o 26 de marzo de 1921.
Estas obras forxan unha imaxe do inmigrante galego, que posuir
unha machietta propia, igual que o cocoliche italiano. Un estereotipo que
est en franca relacin coa sa insercin na sociedade arxentina, caracte-
rizada pola sa dedicacin laboral. Deste modo, nos sainetes, os personaxes
das diferentes colectividades asumen un papel relacionado cunha determi-
nada actividade profesional e que vai perdurar longo tempo na mentalida-
de popular, como o turco vendedor ambulante ou o vasco tambero.
No caso dos galegos, as profesins que aparecen mis representadas
son as que non esixen cualificacin profesional, entre as que destaca o
changador, o mozo de pensin, pero, sobre todo, persoal de servidume: a
cocieira, o mucamo ou mucama
16
. Exemplos desta situacin podmo-los
ver a travs dos sainetes consultados, nos que proliferan este tipo de tra-
ballos; pero tamn ofrecida por outros autores como J. P. Sagastume:
En pocas anteriores todo trabajo grosero, pesado y en que hubiera que desplegar la fuer-
za muscular lo adoptaba el gallego y casi no haba un mozo de cordel, carrero de mudan-
zas y otras ocupaciones similares que no fuera de esa nacionalidad.
17
lado destas profesins mal vistas socialmente poden aparecer
outras ligadas sector servicios, como o conductor de tranvas, o dono da
casa de hspedes, o pequeno artesn. Pero, quizais, a ocupacin predomi-
nante sexa a de comerciante: dono dun almacn tanto en Bos Aires como
nunha localidade do interior, dunha pulpera, ou mesmo propietario dunha
casa de importacin. ser unha das principais dedicacins dos emigran-
tes o ramo do comercio e, mis concretamente, os almacns onde instau-
ran a yapa e a libreta
18
, xurdir na mentalidade popular unha visin nega-
tiva do comerciante galego como unha persoa que se aproveita dos seus
clientes cobrndolles de mis ou adulterando os productos, para lograr
198
16 Vxase Lino Prez: El idioma y los emigrantes gallegos, en Cltiga, n 93, 10 de novembro de 1928,
onde se critica a afirmacin de Jos M. Salavarra: los vascos siguen vendiendo leche y los gallegos
de mucamos y ordenanzas.
17 J. P. Sagastume, op. cit., p. 45.
18 Vxase A. Prez Prado, op. cit., p. 206, quen define a yapa como: al gracioso aadir por sobre una
cantidad justa, que a veces podra tratarse de un caramelo para los nios, (...) suaviz las relaciones
comerciales e hizo del almacn un lugar donde se respiraba, junto con los ms deliciosos y encontra-
dos aromas, el de la amistad inocente.
enriquecerse rapidamente: Es de mi licorera. Etiqueta estranguera, pero
produccin nacional... Hay que ser vivo para ganar dieiro
19
.
Nos sainetes o galego aparece como unha personaxe sinxela, cunha
grande inxenuidade, que o leva nalgunhas ocasins a caer na estupidez,
humilde, ignorante por unha escasa cultura, bruto, que logra ascender
economicamente a travs do aforro que chega a converterse nun agarra-
do
20
e do traballo: el gallego pasa a ser la sntesis y el smbolo del traba-
jo tenaz, del ahorro a contramano de cualquier adversidad. Los gallegos
nutrieron entonces los esquemas caricaturescos del sainete rioplatense
21
.
Tamn podemos encontrarnos galego leal, submiso, persoa de con-
fianza dos seores, que chega a traizoar s seus compaeiros convertndo-
se no seu confidente
22
, ou o que adapta o seu pensamento s convenien-
cias do momento
23
. As mesmo, pode figura-lo galego astuto e vivaz, que
trata de prexudicar a outros para conserva-lo emprego
24
. Visins moi de
acordo coas necesidades sociais do momento de apoxeo deste xnero,
perodo dunha gran conflictividade social, na que a intelectualidade
arxentina responsabiliza inmigrante de se-lo causante de tdolos males
e conflictos sociais, mentres tenden a idealiza-la situacin social anterior:
199
19 Federico Mertens e Carlos R. de Paolis: Enlace Undarraga-Fumigueiro, en Tala, n 15, 26 de marzo
de 1937; estreada no Teatro Pars o 27 de setembro de 1935.
20 Cometen con nosotros una injusticia motejndonos de tacaos y desagradecidos, los que mal nos
conocen. Francisco Maach: Gallego, en Almanaque de Galicia, 1909, p. 44.
21 C. Zubillaga, op. cit., p. 493.
22 Armando Diescepolo: Babilonia (Una hora entre criados), en Bambalinas, n 389, 19 de setembro de
1925; estreada no Teatro Nacional o 3 de xullo de 1925.
23 J. Gonzlez Castillo: La noche de la Revolucin, en La Escena, n 716, 17 de marzo de 1932; estreada
no Teatro Smart o 1 de marzo de 1932. Anda que esta visin do galego afastado das loitas sociais pro-
porcionada polos sainetes queda mis nun desexo que nunha realidade, xa que inmigrantes galegos
participaron nas loitas sociais arxentinas; as nunha folga declarada na fbrica Rigollau de Berazategui
en 1913, os propietarios colocan un cartel co texto: No queremos ms gallegos. I Congreso de la
Confederacin Espaola, Editorial Club Espaol, Bos Aires, 1913, pp. 377-382, celebrado do 1 10 de
maio de 1913. Ou o caso recollido polo peridico Galicia, cando interesarse un representante da
Federacin Obreira de Choferes por un detido, a polica contstalle que el pas no necesita gallegos.
Galicia, n 193, 18 de febreiro de 1931, p. 2.
24 o caso da obra de A. Diescepolo, op. cit., na que a trama argumental xira en torno mucamo gale-
go que trata de prexudicar a outro para garanti-lo seu emprego, acusndoo do roubo dun colar.
Dnde estn los viejos criados fieles que entrev en los primeros aos en la casa de mis
padres? Dnde aquellos esclavos emancipados que nos trataban como a pequeos prn-
cipes, dnde sus hijos, nacidos hombres libres, cuando a nuestro lado, llevando la vida
recta por delante, sin otras preocupaciones que servir bien y fielmente? El movimiento
de las ideas, la influencia de las ciudades, la fluctuacin de las fortunas y la desapari-
cin de los viejos y slidos hogares, ha hecho cambiar todo eso. Hoy nos sirve un sir-
viente europeo que nos roba, que se viste mejor que nosotros y que recuerda su calidad
de hombre libre apenas se le mira con rigor.
25
Pero, mesmo tempo, Amrica aparece como a terra das oportuni-
dades; polo que nestas mesmas obras tamn se loa inmigrante que ascen-
de economicamente, pois o normal, na sa carreira profesional, era ingre-
sar nas redes laborais establecidas polos seus paisanos, ocupando nun prin-
cipio as peores ocupacins ou entrar como empregado, e, co paso do
tempo, gracias traballo e sa capacidade de aforro, ascender de cate-
gora, converterse en socio e mesmo chegar a se-lo dono dalgn negocio.
As glsanse as dificultades do inmigrante chegar
26
e a sa continua
capacidade de superacin:
Ramn (dirigindose a su socio gallego).A lo que hemos llegado, desde ca desembar-
camos en chancletas los dos, frente a la Plaza de la Victoria el ao novente... Cuanto
hemos trabajado hemane mie?
Te acuerdas cuando empezamos en aquel cuchitril de la calle de la Caritat, tremendan-
do los dos, los botines de los troperes ca venan a la ciutat? Juntando centavite a centa-
vite, llegamos a poner aquel otro bolichit en la calle Entre Ries, luego el otro de la calle
de san Jos, y, siempre avanzando ms al centro, llegamos a la calle Asmeralde!
27
Este desexo de ascenso social, tan propio da mentalidade inmigran-
te, espertar as reticencias e envidias da elite que, preocupada por esta
mobilidade social ascendente, crea mecanismos de defensa do seu estatus
social fronte dos emigrantes.
Por eso cuando lo veis mdico, abogado, ingeniero o periodista, le sentiris a la legua
ese olorcillo picante al establo y al asilo del guarango cuadrado. Le veris insinuarse en
200
25 Miguel Can: La cultura argentina, 1913, p. 123. Citado por Hebe Clementi: El miedo a la inmigra-
cin, en I Jornadas de Estudios sobre Inmigracin en Argentina, Bos Aires, 1981, p. 199.
26 Te acordas cando chejamos dala? Traiamos entre os dous, en total vintecatro pesetas: nin perria
mais, nin perria menos (...) Me parece estarte viendo en la Inmigracin con aquel rebozo nejro y
aquel pauelo amarillo con grandes flores rogas na cabeza. Alberto T. Weisbach, op. cit.
27 Arnaldo Malfatti: Martorell, Magarios & C, en La Escena, n 499, 19 de xaneiro de 1928; estre-
ada no Teatro Liceo o 22 de xuo de 1927.
la mejor sociedad, ser socio de los mejores centros, miembros de asociaciones selectas y
resistir como un hroe el cepillo; le veris hacer esfuerzos para reformarse y se reforma-
r, veces; pero cuando menos lo esperis, saltar inesperadamente la recalcitrante
estructura que necesita un par de generaciones para dejar la larva que va adherida a la
primera.
28
Situacin que tamn se reflicte na literatura popular, na que se ridi-
culiza inmigrante que ascendeu economicamente, pero non socialmen-
te. As, presentrno-los personaxes en Enlace Undarraga-Fumigueiro,
Josefa caracterizada como unha gallega viejecita, bien vestida, pero en
la que se advierte su humildad de origen, ya en el hablar cerrado, ya en sus
maneras bruscas. En Martorel y Magarios, na que se ridiculiza mis s
personaxes, Jesusa descrbese como gallega sirviente enriquecida, viste
exageradamente a la moda, las polleras apenas si le llegan a las rodillas. Se
da aires de gran seora, pero enseguida se olvida y vuelve a lo que fue.
Pero nestas obras encontramos tamn as dificultades de integracin
dos inmigrantes enriquecidos na elite social arxentina. En Enlace
Undarraga-Fumigueiro
29
abrdase o matrimonio dunha integrante da elite
arxentina, que foi a menos economicamente, cun antigo servente, Manuel,
galego enriquecido, que acabar por salvar a toda a familia da runa.
Estes sainetes, a pesar do seu carcter caricaturesco e burlesco, apro-
xmannos realidade do emigrante, xa que representan as dificultades dos
inmigrantes para introducirse na nova realidade social, a sa procedencia
rural e o consecuente descoecemento dos hbitos urbanos
30
. A isto hai
que engadirlle o escaso nivel de instruccin, as dificultades lingsticas
dos galegos para a utilizacin dun novo idioma como o casteln alleo ata
entn s sas necesidades, a pouca cualificacin profesional, que obriga
s inmigrantes a ocupa-los sectores laborais mis baixos, ou a sa inclu-
sin a travs das cadeas de paisanos en determinadas ramas de actividades
caracterizadas por unha forte presencia galega.
201
28 Ramos Meja: Las multitudes argentinas, Ed. de Belgrano, Bos Aires, 1977 (1 ed. 1910), pp. 215-216.
29 Federico Mertens e Carlos R. de Paolis, op. cit.
30 El que haba nacido, no s, en aquella aldeita de cuarenta habitantes lo ms lejos que haba salido,
habra sido a unos diez kilmetros, y ms all ya no conoca. Arquivo HISTORGA, entrevista n 470.
Estas obras, anda que non elaboradas pola intelectualidade arxen-
tina, van reflictir principalmente nas sas tramas o miedo a la inmigra-
cin
31
, dicir, a preocupacin da sociedade pola escasa integracin das
colectividades inmigrantes, e a existencia de diferentes identidades nacio-
nais no territorio arxentino.
Ese extranjero no borr de su patria nativa para hacerse ciudadano argentino, y an
ms no ha permitido que los hijos que trajo en su familia, se hicieran argentinos. Ni en
el primer tiempo de su arribo, ni despus de largos aos de su residencia definitiva en
nuestro pas.
32
Esto determinar a necesidade de integrar a esas colectividades na
emerxente nacin arxentina, na que xogar un papel moi importante a
educacin, pero tamn a urxencia de autoelaborar un discurso propio de
arxentinidade, a necesidade de definir o yo nacional
33
, fronte outro
os inmigrantes; pero tamn representa un intento de inclur s colecti-
vidades estranxeiras na nova nacin que se est a construr. Como resul-
tado deste interese, na maior parte das obras asstese plena integracin
social do inmigrante, pois a nova nacin xorde como resultado da unin
das das tradicins: o crioulismo e o inmigrante:
Pachin. As est bien la basura que estorba en el mundo a la cloaca social, a la crcel.
Aqu nosotros. (Abraza a Mara y a Francisco, unindolos sobre su pecho). El alma
gaucha (Por Mara) y el alma gallega (Por Francisco) unidas por la experiencia del
tiempo que pas, para ser fuente de progresos en el porvenir.
34
E isto anda que o inmigrante tea que renunciar, en parte, sa pro-
pia orixe, como en Enlace Undarraga-Fumigueiro, na que o protagonista,
202
31 Hebe Clementi, op. cit.
32 Juan A. Alsina: La inmigracin en el primer siglo de la Independencia, Ed. Felipe Alsina, Bos Aires, 1910,
p. 8.
33 Razn pola que se abandonan os vellos receos hispanfobos anteriores, herdados da loita pola inde-
pendencia, e se retoma a historia pasada, na que se buscan as races da sa propia esencia como
nacin, o que implicar que volvan os seus ollos cara raz hispnica antes desdeada. Esta volta
pasado representa en boa medida unha defensa dos valores tradicionais que estn a desaparecer, do
crioulismo fronte cosmopolitismo inmigrante. As podemos entende-la importancia que cobra a
finais do sculo XIX a literatura gauchesca con obras como Martn Fierro ou Santos Vega.
34 Luis de Arcos y Segovia: Alma gallega, en Bambalinas, n 166, 11 de xuo de 1921; bosquexo dra-
mtico estreado no Teatro Nuevo o 12 de outubro de 1912 e reestreado o 14 de maio de 1921. O
mesmo argumento final reptese en numerosas obras, como La gringa de Florencio Snchez, iniciado-
ra do tema do inmigrante no teatro arxentino, pero referida a colonos italianos.
Manuel, para lograr esta unidade se ve obrigado a esquece-las sas propias
orixes, explicitado polo lugar que ocupan os cadros na casa:
Manuel. Traiga, madre... (Se trata del cuadro representando al prcer que quitara en
el segundo acto para colocar el de S. M. el Rey Alfonso).
Josefa. Que va a hacer filio?
Manuel. A darle digna ubicacin en mi casa. Este fu le mayor motivo de la gresca
con mi suegra. Descuelga, Facorro, ese panorama de Santiago de Compostela.
Facorro. No eso no... T vas a cambiar un cuadro por otro? El cuadro que trajimos
cuando embarcamos para no olvidar a terria...
Manuel. El terruo ha de perdonarse. La armona familar oblgame a esta infideli-
dad... Qutalo, qutalo, Facorro (...)
Manuel. Bah, madre! Todo lo de aqu es bien hermoso tambin, si no fuera que naci-
mos alla... Aqu encontramos fortuna, posicin, amor... Todo esto es muy grato
madre!... Bah! Facorro, coloca este ilustre ciudadano all, en lugar de a terria nosa.
Facorro. Bueno, Manuel... Ya est!
Manuel. Tome, madre... Lleve esto al escritorio. Ah tambin le daremos lugar de
honor...
35
Esta visin do galego xeneralzase nos anos trinta tralo xito dos sai-
netes por outros medios, como a radio, pola que se transmiten monlogos
que repiten os esquemas teatrais. Xeralmente aparece un personaxe gale-
go, que representa o papel de bruto e ignorante, mesturado con chistes
denigrantes
36
. Emisins radiofnicas que son o preludio da pelcula
Cndida, interpretada por Nini Marshall, estreada en 1937, e que despois
do xito inicial dara lugar a unha serie de pelculas protagonizadas pola
mesma actriz, que obtera un grande xito en toda Amrica Latina con
ttulos como: Cndida millonaria, Una gallega baila mambo, Una gallega en
Mxico, etctera. A protagonista, retomando os valores trasmitidos polo
sainete, unha criada de orixe galega.
Este estereotipo do galego cobrara unha imaxe propia a travs das
tiras cmicas dos peridicos, nos que aparecen personaxes como Ramona,
203
35 Federico Mertens e Carlos R. de Paolis, op. cit.
36 Desde hace algn tiempo viene menudendose la presentacin por las emisoras locales de tipos de
gallegos en humildes oficios que hablan un castellano caprichoso y repleto de jotas (...). Galicia.
Revista del Centro Gallego, n 319, agosto 1939, p. 24.
que representa a serventa fiel, creada polo debuxante Lino Palacios para
o peridico porteo La Opinin, durante os anos trinta; chegando a adqui-
rir un perfil iconogrfico propio:
En caracterizaciones y en dibujos presentaban una cabezota cuadrada en realidad,
cbica y algo muy caracterstico: un espeso matorral de cejas ttricas, de sien a sien,
en alero sobre los ojos moros (?!). Nunca bien afeitados, cubran las recias quijadas
una sombra puntillesca. La pelambrera cerdosa y en cepillo.
37
Unha parte dos valores transmitidos por estas obras sern asumidos
e interiorizados polos propios inmigrantes, que chegan a avergonzarse da
sa procedencia, ocultando a sa orixe. O periodista J. R. Lence relata
que, durante unha visita realizada a un emigrante adieirado, manifes-
tar que era galego, a filla, descoecedora da orixe de seu pai, exclama:
Gallego! Por Dios! No diga usted eso
38
. Actitude que tamn se reflic-
te nos sainetes. o caso de Casimiro, personaxe galego de Farruco, quen
renega da sa orixe: Diga usted, ms bien casi gallego. Nac navegando
por el Mio, puede decirse, que soy portujs.
Por este sentimento de autoesquece-la sa procedencia ou quizais
segundo C. M. Rama asumindo a burla como o pagamento que debe
realiza-lo inmigrante para consegui-la sa integracin, asistirn s repre-
sentacins teatrais, e mesmo se divertirn coas chanzas nas que son ridi-
culizados
39
. Segundo o relato autobiogrfico de A. Paz Mguez, quen,
asistir a unha representacin teatral en que todo o mundo se ri menos el,
preguntarlle a outro galego a razn, este contstalle: Tamn a min me
204
37 A. Prez Prado: Imgenes de la discriminacin, en Grial, n 118, Galaxia, Vigo, 1993, p. 41.
38 J. R. Lence, op. cit., pp. 165-166.
39 Este autor, seguindo a Tulio Carella, considera que esa burla do inmigrante fundamntase en razns
mis profundas que a crueldade ou o desprezo: denota a loita do nativo contra unha maiora que se fai
dona do seu patrimonio e ameaza con destru-la conciencia nacional tan duramente lograda. Pero
mesmo tempo que o pblico nativo protesta, divrtese aceptando a incorporacin do inmigrante, por
esa mesma burla o emigrante paga a sa nacionalizacin transformndose en figura irrisoria. C. M.
Rama: Los gauchipolticos rioplatenses, CEAL, Bos Aires, 1982, p. 146. Segundo Alejo Carpentier, esta
situacin tamn se daba no caso cubano, no que asumir estas burlas era unha mostra do seu grao de
insercin no pas. Citado por X. Neira Vilas: A prensa galega en Cuba, Edicis do Castro, Sada-A
Corua, 1985, p. 59.
pasou o mesmo. As primeiras veces fronme dolorosas, pero despois acos-
tumeime e xa ves, rome como todos
40
.
Pero algunhas destas obras teatrais van desempear un papel activo
na defensa social dos inmigrantes con obras dirixidas especificamente
consumo de inmigrantes, como Farruco ou Airios da mia terra, nas que a
temtica se centra no enfrontamento entre das clases de galegos: o mal
galego (que oculta a sa orixe para logra-la sa integracin na sociedade)
e o bo galego (que, a pesar de estar plenamente introducido na sociedade
arxentina, non renuncia sa nacionalidade e mesmo se manifesta orgu-
lloso de ser galego):
Gonzalo. No puede negar que es usted gallego.
Miguel. Gallego, pero quisiera saber en el sentido que lo ha dicho. Porque no s si
usted sabr que uno de mis orgullos ms legtimos es haber nacido gallego (...) Pero si
usted me lo ha dicho en ese otro sentido que lo dicen los mal nacidos, aquellos que no la
conocen, que creen decir un insulto llamndonos gallego. Cuidadito!
41
OS GALEGOS E O GALLEGO: AS ESTRATEXIAS DA COLECTIVIDADE
No seo das colectividades de emigrantes galegos e espaois, en con-
xunto, desenvlvense diferentes campaas contra esta visin negativa do
inmigrante galego. Entre estas destacan as controversias periodsticas,
polo tratamento dado s galegos nos medios de comunicacin arxentinos,
como o protagonizado en 1880 entre El Gallego y El Grfico, despois de
que este ltimo afirmara: Hace unos dos meses alquilamos un gallego con
el santo propsito de hacer en anima vili, estudios comparativos sobre la
resistencia de la economa animal... El gallego con esa paciencia que dis-
tingue al burro y ciertos animales de esa provincia espaola... etc., que
para muestra basta un botn
42
.
En determinadas ocasins, estas campaas orintanse a criticar afir-
macins de intelectuais ou polticos arxentinos que ofrecen unha visin
205
40 A. Paz Mguez: Da emigracin. Notas dun galego, en Ns, A Corua, 1936, pp. 49-50.
41 Alberto Novion: Airios da mia terra, en La Escena, n 310, 5 de maio de 1924; estreada no
Teatro Nuevo o 4 de abril de 1924.
42 C. Cisneros Luces: Como nos tratan, en El Gallego, n 17, 17 de outubro de 1880, p. 2.
pexorativa dos inmigrantes. As elevan a sa voz de protesta ante as afir-
macins realizadas polo deputado de Mendoza, Saa Zarandon, a El Norte
de Salta, no que afirma: Ha llegado el momento de agarrar a todos esos
catalanes, andaluces y gallegos y llevarlos acorralados a la cordillera de los
Andes
43
; ou as manifestacins en contra dos galegos do deputado socia-
lista Dickmann
44
, que motivan a aparicin de numerosas declaracins e
manifestos na prensa de diversas sociedades nas que se esixen reparacins
para a colectividade galega.
Un novo momento de controversia xorde coa publicacin do libro
De Buenos Aires a los Andez, de Jules Huret, quen cualifica s galegos
como: (...) avaros, miserables, brutos, sucios, piojosos, hasta el extremo
de decir que el gallego es el animal ms parecido al hombre; o que pro-
voca unha forte reaccin de toda a colectividade.
(...) y aqu mismo, es necesario acabar, a fuerza de bofetones, con el denigrante galle-
go de m... y gallego pata sucia. Ya que la verdad, los propios mritos y el derecho no
son razones al lado de la fuerza, usemos de la que Dios nos di que no es pequea; y
veris que cuando nos fatiguemos de dar mamporros, ya las injurias habrn desapareci-
do. (...) Reivindiquemos el respeto para nuestro nombre. Peguemos fuerte; y si no
podemos pegar, mordamos. Para el caso es lo mismo. Pero, por encima de todo, des-
truyamos el desconcepto en que se nos tiene. Hagmoslo as, para no estar expuestos
siempre a la evidencia de injurias por el estilo, que sin merecerlas, afortunadamente, no
por eso dejan de disgustarnos y de daar nuestra honra inmaculada.
45
Outras crticas dirxense s medios de comunicacin, como radio,
na que se interpretan obras que ofrecen unha visin pexorativa dos gale-
gos, pedindo a sa retirada e ameazando, no caso contrario, con boicote-
ar esas emisoras. As, en 1939 a Federacin de Sociedades Galegas dirxe-
se director de Radio Prieto, criticando un programa de Nini Marshall e
solicitando a sa suspensin:
206
43 El Correo de Galicia, n 1006, 20 de outubro de 1919, p. 8.
44 Cfr., entre outros, El Correo de Galicia, 20 de agosto de 1919 e 30 de novembro de 1922.
45 Un francs nos ofende. Nuestra protesta, en Suevia, n 3, 29 de marzo de 1913. Vxase igualmen-
te a seccin En la Brecha. Los Gallegos segn el seor S. Guijarro y el seor S. Guijarro segn El
Gallego, aparecida durante varias semanas en El Gallego, na que se critican as afirmacins deste inte-
lectual espaol, que posteriormente ser nomeado embaixador de Espaa en Arxentina, o que provo-
ca novas queixas na prensa galega da colectividade.
(...) creemos que esta llamada de atencin a Radio Prieto ser suficiente para evitar por
la broadcasting de su direccin la repeticin de este hecho que tan poco, honor, hace a
sus transmisiones; ya que de no ser as, esta Federacin adoptar medidas ante la colec-
tividad, avisadores y autoridades Nacionales correspondientes.
46
Diversas institucins, como a Sociedade Nazonalista Pondal ou a
Federacin de Sociedades Galegas, asumirn un papel belixerante fronte
teatro costumista, no que se ridiculiza s galegos, provocando diversas
polmicas na prensa bonaerense e mesmo boicoteado determinadas repre-
sentacins teatrais. Como resultado, en 1934, cando a compaa de Olinda
Bozn estrea un sainete de Alberto Vacarezza titulado Doa Quijota de
Orense, un grupo de espectadores pertencentes Sociedade Nazonalista
Pondal promoven unha ruidosa protesta con berros como Queremos un
buen teatro nacional! Fuera de la escena, Fuera!, que terminar coa
expulsin deste sector do pblico trala intervencin da polica. Este acto
espertara a conciencia doutros sectores da colectividade, que poen en
marcha unha campaa queixndose ante a prensa da visin ofrecida por
este tipo de obras
47
. No marco destas campaas, as grandes institucins
mutualistas non poden permanecer indiferentes, como o Centro Galego,
que, ante a presin de sectores do mesmo, protesta contra estes tpicos e a
visin que ofrecen dos galegos, como afirman no editorial da sa revista:
Es necesario hacer comprender que los gallegos no somos ni mejores ni
peores que los dems; con vicios y con virtudes, exactamente, exactsima-
mente igual que el resto de los mortales. Y mientras esto no se acaba de
entender, o no se quiere entender, continuaremos haciendo lo que hicimos
en esta ocasin, poner los puntos sobre las es
48
.
Pero lado destas campaas de contestacin puntual a actos e
afirmacins denigrantes para o galego, a colectividade inmigrante
desenvolve unha serie de estratexias colectivas en defensa do galego.
207
46 Carta de Manuel Lamas, secretario xeral da Federacin de Sociedades Galegas, director de Radio
Prieto, 1 de agosto de 1939. Arquivo Federacin de Sociedades Galegas de Bos Aires.
47 Vxase o peridico Crtica do 22 26 de abril de 1934. Este suceso tamn recollido por Xavier
Castro: Problemtica da consideracin dos inmigrantes galegos na sociedade portea, en Revista da
Comisin Galega do Quinto Centenario, n 4, 1989, pp. 121-133.
48 Por el respeto y el prestigio de Galicia. Noble solucin a un pequeo incidente, en Galicia, Revista
Oficial del Centro Gallego de Buenos Aires, n 291, abril 1937.
Neste sentido destaca o papel asumido pola sa prensa e polas sas dife-
rentes institucins, nas que se promoven campaas en defensa da con-
sideracin social do galego. Peridicos como El Eco de Galicia manifes-
tan na sa propia declaracin de intencins, como un dos seus obxec-
tivos, o de loitar por desvirtuar esa errnea y daina preocupacin que
existe todava en algunas clases de la sociedad, felizmente las menos
adiestradas respeto de Galicia, sus hombres, sus costumbres, su comer-
cio, sus industrias y todo lo que constituye la cultura y adelanto de un
gran pueblo como lo ha sido Galicia en el pasado y como lo es en el pre-
sente
49
.
Igualmente, os diversos rganos periodsticos intentan que os emi-
grantes non asuman un sentimento de inferioridade ocultando a sa proce-
dencia, senn que, polo contrario, se sintan orgullosos de ser galegos, para
lograr unha maior autovaloracin, polo que aparecen artigos de opinin que
manifestan a necesidade de sentirse orgulloso da propia orixe: A la pre-
gunta de qu es usted? contesten solamente: Gallego gallego a secas, que
dicho con entereza y virilidad suena a gallardo
50
.
As asociacins tnicas desempearn un papel moi activo na con-
secucin para a colectividade dunha boa consideracin social. Este pro-
ceso potenciado pola elite do grupo tnico, que considera que un maior
prestixio social vailles garantir un maior peso dentro da sociedade recep-
tora, xa que unha mala consideracin social da colectividade afecta a
tdolos seus integrantes: la consecuencia de este desprestigio nos alcan-
za a todos, a los pobres y a los ricos, a los ilustrados y a los analfabetos,
208
49 El Eco de Galicia, n 3, 21 de febreiro de 1892. Igualmente a Comisin Directiva Iniciadora Imprenta
para El Gallego cualificar peridico El Gallego, en 1880, observa: Se trata de un rgano que hace
ao y medio viene defendiendo en esta capital, con una perseverancia a prueba de decepciones y sacri-
ficios, nada menos que la honra, eternamente mancillada por propios y extraos, de nuestra gloriosa
Galicia en Amrica (...) El ha levantado un nombre desconocido por unos, mal juzgado por otros,
deprimido por los ms. El ha sellado el maldiciente labio del stiro, apagado la maldicin envilece-
dora contra el honrado gallego proferida, agitado el espritu displicente de la noble raza que, cual una
raza de parias y de ilotas (...).
50 L. Basa: Divagando, en Almanaque Gallego, 1902, p. 56. Este un exemplo do tipo de artigos que
seguirn aparecendo na prensa da colectividade: No te ofendas hermano de raza, cuando alguno te
llame: Gallego!, al contrario, mustrate orgulloso por el hecho tan slo de serlo. A. lvarez Cruces:
Gallego!, en Breogn. Revista del Centro Gallego de Avellaneda, n 331, decembro de 1943, p. 12.
porque el desprestigio de un pueblo o de una colectividad, es una opinin
que se forma del conjunto y no de cada individuo. Deste xeito, as insti-
tucins convrtense en mecanismos tiles para inmigrantes acomodados
que, mediante o desempeo de postos directivos dentro das mesmas, con-
seguen alcanzar un prestixio social dentro da colectividade
51
, mesmo
tempo que lles permite converterse en interlocutores vlidos ante a elite
arxentina, figurando como os intermediarios naturais entre a colectivi-
dade emigrante e a sociedade receptora.
Xeralmente, polos cargos directivos das institucins tnicas foi
rotando un grupo definido de membros, identificado con aqueles que
lograron o trinfo econmico, polo que nas comisins directivas adoitan
repetirse continuamente os mesmos nomes, mesmo pode sinalarse que hai
persoas que ocupan cargos, simultaneamente, en diferentes sociedades.
dicir, existe unha circulacin institucional. mesmo tempo tntase atraer
para os cargos directivos a personalidades destacadas da colectividade co
obxectivo de prestixiar a estas sociedades e de lograr unha maior valora-
cin social e, consecuentemente, da sa elite econmica. O seguimiento
das biografas dos integrantes das xuntas directivas das institucins corro-
boran a hiptese de que a medida que os inmigrantes conseguen unha
posicin econmica considerable, esta adoita ir acompaada por un papel
social de certa importancia no seo da colectividade, que en menor nme-
ro de casos transcenda sociedade en xeral. Esta situacin observada
por A. Fernndez
52
, quen debuxa o prototipo de dirixente da Asociacin
Espaola de Socorros Mutuos de Bos Aires, comerciante que por regra
209
51 Manifiesto a los asociados do Grupo Galleguista, Irmandade Ultreya e Casa de Galicia. Acerca da
fusin das tres entidades. Igualmente, como sinala J. R. Barreiro: Los gallegos en Amrica y la recu-
peracin poltica de Galicia en Indianos. Monografas de los Cuadernos del Norte, n 2, 1984, pp. 51-
52: No todos los que llegaban eran ganapanes, ni los que esperaban eran peones (...) haba una pobla-
cin gallega que haba consolidado su situacin econmica (...) Estos gallegos cultos, o al menos ricos,
(...) constituyen un grupo importante pero con una valoracin social muy inestable (...) Estn inte-
grados en la sociedad que los acogi inicialmente (...) pero no participan en igual grado de poder
social y poltico (...) Su marginacin social los llevar e reencontrar su condicin de gallegos como
base de su propia regeneracin social (...) Su condicin de gallegos plenamente asumida garantiza la
dignificacin social, en cuanto que los hace partcipes de una cultura superior a la de los americanos.
52 A. Fernndez: Patria y cultura. Aspectos de la accin de la lite espaola en Buenos Aires, en
Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 6, p. 305.
xeral tardaba 15 anos desde que se inscriba como socio ata que pasaba a
integra-los cadros dirixentes, perodo no cal mellorara substancialmente a
sa situacin econmica, pasando de empregado a socio propietario ou a
comerciante por conta propia. No caso do Centro Galego aprciase, igual-
mente, a existencia dun grupo dirixente integrado por sectores acomoda-
dos da colectividade, xa que, se analizmo-la profesin dos membros das
Comisins Directivas, constatamos que se trata principalmente de perso-
as vinculadas sector servicios, sobre todo comercio, cunha boa posi-
cin econmica, entre os que figuran os nomes de destacados comercian-
tes como Roque Ferreiro, Manuel Bares, Laureano Aller, Jos M. lva-
rez, Alfredo lvarez, Ramn Cabezas, J. Vzquez Iglesias, Ramn
Mourente, A. Creo, J. Insa, Garca Olano, e un longo etctera
53
.
Deste xeito non resulta estrao que, nos estatutos das sociedades
galegas, lado dos fins mutualistas, instructivos e culturais, como no
Centro Galego, principal entidade galega en Arxentina, apareza como
obxectivo explcito: Promover el bienestar de la colectividad gallega y
salir en defensa de su buen nombre cuando fuere necesario
54
.
Este labor desenvolverase en diferentes mbitos. Por unha parte, faise
un chamamento unin dos integrantes da colectividade a travs da sa afi-
liacin s asociacins, pois resulta preciso contar con asociacins poderosas
dentro da sociedade receptora, resumida na frmula a unin fai a forza:
Es indispensable que se unan todos los gallegos para ser ricos, para ser grandes, para ser
estimados, para ser prsperos cual los catalanes (...) (Los Centros Gallegos) estn en
el caso de llamar su seno todos los gallegos honrados y patriotas, sin establecer dife-
210
53 O caso do Centro Galego pdese ampliar a outras sociedades rexionais e tamn, anda que con algun-
has matizacins, s sociedades locais, nas que a pesar do seu carcter aberto e policlasista, cunha
importante participacin de empregados, observamos unha presencia destacada de comerciantes aco-
modados na direccin das mesmas, como por exemplo Manuel Puente na Sociedade de Salvaterra,
Jos M. Ledo en Unin Quiroguesa, Claudio Fernndez no Centro Pontevedrs, J. Neira Vidal ou
Eliodoro Friol en Hijos de Laln, J. M. Miranda ou F. Lorenzo na Sociedade de Mondoedo, etc.
54Estatutos del Centro Gallego de Buenos Aires (1940), artigo 2, inciso 1, que se mantn nos Estatutos
do ano 1950 (art. 3, inciso f). Situacin que se podera ampliar a case tdalas sociedades galegas e
tamn espaolas, as os Estatutos da Asociacin Patritica Espaola recollen no seu artigo 2: Salir a
la defensa del buen nombre y del honor de Espaa, cuando fuera necesario; ou os da Casa de Galicia
(art. 2, inciso b), que recolle como obriga da sociedade: enaltecer el nombre de Galicia.
rencias de clases, sexos, edades, categoras... All debe ir el pobre y el rico, el ignoran-
te y el sabio, el hombre y la mujer, el anciano y el joven (...).
55
Por outro lado, tdalas sociedades, desde as grandes institucins
espaolas mis pequena entidade comarcal, concedern unha grande
atencin sa imaxe externa, polo que prestan especial importancia seu
local social, xa que a sede configrase como unha manifestacin de cara
exterior da importancia da asociacin e da colectividade en xeral. A pose-
sin dun local propio un dos obxectivos mis ambicionados por calque-
ra asociacin. Polo que, entre as diferentes comisins que funcionan
internamente dentro da sociedade, existe unha comisin pro-local propio,
que intentar adquirir ou construr un edificio social que sexa o reflexo da
importancia da asociacin. o caso das grandes institucins panhispni-
cas como o Club Espaol ou a Asociacin Espaola de Socorros Mutuos
de Bos Aires, pero tamn dos centros rexionais, como o Centro Galego de
Avellaneda, ou de sociedades comarcais como o Centro Social Valle
Mior ou a ABC de Corcubin:
Hemos llegado, por fin, a la cspide de las aspiraciones sociales. La casa propia con la
que sobamos desde hace tiempo, es ahora una tangible realidad. (...) Motivo de leg-
timo orgullo y profunda satisfaccin significa este acontecimiento de incalculables resul-
tados para la entidad que nos congrega en sus filas. Su nombre no ser ya perecedero en
la metrpoli portea.
56
A construccin destes edificios chega a adquirir un valor simblico
da relacin coa sociedade de procedencia. Na sede do Centro Galego de
Bos Aires utilzanse como pedras fundacionais catro pedras levadas ex pro-
feso desde diferentes lugares histricos de Galicia
57
.
211
55 C. Cisneros Luces: Adelante, en El Gallego, n 6, 10 de xuo de 1888, pp. 1-2.
56 Alborada, n 110, setembro-decembro 1940, p. 3. Outra mostra da importancia concedida edificio
ofrecida polo editorial de Galicia, Revista Oficial del Centro Gallego de Buenos Aires, n 337, febreiro
1941: Con el aire seorial de un viejo pazo de la tierra se levanta el nuevo Edificio-Sanatorio
Social del Centro gallego. (...) ser ornato de la ciudad de Buenos Aires y legtimo orgullo de la colec-
tividad gallega.
57 Son enviados por J. Rodrguez Pastor catro anacos de pedra extrados cada un dun lugar histrico de
cada provincia galega: monte de Elvia, casa do Padre Feijoo, Castro de Santa Tegra e Murallas de
Lugo. Posteriormente, cando se constre o Panten envase terra recollida en diferentes lugares de
Galicia.
Tamn prestan unha grande importancia repercusin externa da
sa vida societaria, polo que realizan numerosos actos sociais nos que tra-
tan de resalta-lo seu propio prestixio e, polo tanto, o do resto da colecti-
vidade. Participan nas celebracins oficiais arxentinas como o
Veinticinco de Mayo ou o Nueve de Julio, que son datas que se celebran
no seo da colectividade. Neste sentido, destaca a celebracin de grandes
festexos, como as romaras galegas ou espaolas
58
, e a conmemoracin de
determinadas datas que serven para resalta-los valores propios, como o
Dous de Maio ou o Vintecinco de Xullo
59
. En 1948 diversas entidades
(Federacin de Sociedades Galegas, Centro Corus, Centro Lucense,
Centro Orensano, Centro Pontevedrs, ABC de Corcubin,...) subscri-
ben un escrito en que testemuan o agradecemento pola cobertura dis-
pensada pola prensa s actos do Vintecinco de Xullo:
Hemos querido ver, en tan magnfico alarde de afectuosidad hacia lo gallego, un nobil-
simo sentimiento de reciprocidad a nuestro arraigo, leal y profundo, en la Argentina. En
efecto, lo gallego est ntimamente ligado a lo ms substancial de la nacionalidad argen-
tina: lo estuvo en las horas alborales de la exploracin de estas tierras y desde los prole-
gmenos de su independencia hasta los das presentes.
60
En todas estas actividades bscase a participacin de personalidades
destacadas arxentinas, pois outra das lias de actuacin seguidas pola elite
das asociacins manter boas relacins coa nativa. Nas grandes celebra-
cins aditase enviar invitacins s autoridades oficiais arxentinas e espa-
olas
61
(cnsules, intendentes, deputados e, incluso, s presidentes), as
mesmo celebran con gran solemnidade a visita de personalidades espao-
212
58 Vxase M. L. da Orden: Una fiesta popular y la consolidacin de una dirigencia tnica. Las romer-
as espaolas del Mar del Plata, 1897-1930, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 19, 1991, pp.
379-403, que indica para o caso de Mar del Plata o interese da elite da colectividade na organizacin
das romaras co obxectivo de consegui-lo seu recoecemento polos sectores altos da sociedade.
59 A celebracin do Vintecinco de Xullo foi instituda polo Centro Galego de Bos Aires desde a sa fun-
dacin, adquirindo un significado relixioso se-lo da de Santiago Apstolo, pero tamn poltico
como Da de Galicia. Esta data era celebrada tdolos anos cun amplo programa de actos, como con-
ferencias de intelectuais galegos, xantares, visitas a establecementos de beneficencia ou carcerarios,
etctera. Pero sobresaa a celebracin de grandes festivais no Teatro Coln, o que se presentaba como
unha proba da importancia alcanzada pola colectividade galega.
60 Opinin Gallega, n 94, 28 de agosto de 1948, p. 8.
61 As, estatutariamente, as sociedades adoitan nomear como presidentes ou socios de honor s autori-
dades oficiais arxentinas e espaolas.
las destacadas
62
. Mesmo en entidades mutualistas, como o Centro Galego,
chgase a destaca-lo internamento no seu sanatorio de personalidades
destacadas; e dselle, en calquera caso, unha gran publicidade sa asis-
tencia a estes, xa que supn un recoecemento explcito da importancia
social da asociacin.
Pero destacar sobre todo pola sa participacin nas grandes cele-
bracins, como o Centenario da Independencia Arxentina, nas que apro-
veitan o cambio de clima da sociedade arxentina, de abandono da sa his-
panofobia anterior, tratando de reencontrar no pasado hispano a sa iden-
tidade histrica. A colectividade espaola vlese deste momento para
liga-lo pasado comn de mbolos pobos, polo que,
() en todo el territorio de la Repblica, an en los lugares ms lejanos, en todas par-
tes donde la colectividad vale y representa algo, ya por su nmero, ya por la importan-
cia efectiva de sus elementos que la componen, el Centenario ha contado con la adhe-
sin entusiasta y desinteresada de nuestros compatriotas.
63
Este intento de vincula-lo pasado comn de mbolos pobos provo-
ca un interese da intelectualidade emigrada por recupera-los personaxes
galegos ilustres na historia arxentina. Isto motiva a proliferacin de tra-
ballos histricos variados, que van desde o intento de amosa-la orixe gale-
ga (pontevedresa de Coln), ata descubri-los antecedentes galegos dos
prceres arxentinos e a participacin galega na recente historia arxenti-
na; destacando a produccin historiogrfica de Manuel Castro Lpez,
autor de numerosas obras nas que se resalta o pasado comn de Galicia e
de Arxentina, reivindicando a orixe galega de personalidades arxentinas.
E mesmo, nos anos corenta, crearse, dentro do Centro Galego, a
Seccin Cultural afirma como finalidade da mesma: (...) para beneficio
espiritual de todos los asociados, para servir los permanentes intereses
espirituales de Galicia y para enaltecer en estas tierras arxentinas el nom-
bre gallego con la divulgacin de nuestra historia y de nuestra riqueza
213
62 Neste sentido hai que destaca-la actividade desenvolvida en 1926 por toda a colectividade galega con
motivo da chegada a Bos Aires do hidroavin Plus Ultra, pilotado por Ramn Franco.
63 F. Camba e J. Mas i Pi: Los espaoles en el Centenario Argentino, Imprenta Mestres, 1910, p. 167. Clima
de hispanofilia, que ter outros fitos como a supresin da primeira e cuarta estrofa do Himno Nacional
arxentino, consideradas ofensivas polos espaois, e a proclamacin en 1917 do 12 de outubro como
Da da Raza, a pesar da oposicin da colectividade italiana.
literaria y artstica. Simultaneamente, xorden iniciativas editoriais como
a realizada pola Editorial Cathalonia de J. Giralt e hijos, que pretende
publicar a obra Grandeza de Espaa, Galicia en Amrica.
() este trabajo que vengo realizando desde hace algn tiempo, est inspirado en
demostrar la grandeza de Espaa en este continente, por el esfuerzo llevado a cabo por
todos los espaoles, mediante la descripcin biogrfica de todas sus actividades. La pre-
sente obra en formacin corresponde a los hijos de la Gran Galicia; dando a conocer el
positivo valor de su personalidad, sus esfuerzos y sus virtudes, haciendo verdadera his-
toria gallega, para grandeza y honra de Espaa.
64
mesmo tempo que se destacan as personalidades galegas histri-
cas, destcase o potencial econmico e social dos emigrantes galegos
65
,
idea que reforzada sinalando a mobilidade social ascendente da elite da
colectividade, como exemplo das capacidades dos emigrantes galegos.
Admirable es ver al modesto dependiente de comercio transformarse en principal; al
empleado seguir una carrera cientfica y sobresalir en ella; al jornalero, al trabajador
emprender pequeos negocios que han de ser la base cierta de su futura fortuna; y, en
general, ver al que no ha contado con ms ayuda que su esfuerzo propio, obtener un
xito brillante, labrndose una posicin, con decisin y constancia. Y de stos hay por
millares entre los hijos de Galicia establecidos en la Argentina.
66
Neste sentido, destaca o intento realizado polas asociacins de emi-
grantes por fomentar unha inmigracin cualificada, que, vez que facili-
tara unha mellor insercin laboral dos inmigrantes, tamn mellorara a
actitude da sociedade arxentina cara s emigrantes galegos. As xorden,
desde comezos do sculo XX, sociedades de carcter instructivo en Bos
Aires e noutras cidades americanas destinadas creacin de escolas en
Galicia, coa finalidade implcita de mellora-la preparacin dos futuros
214
64 Carta de J. Giralt a Marcial Silva (secretario xeral da Federacin de Sociedades Galegas), con data
de 5 de abril de 1940. Arquivo da Federacin de Sociedades Galegas de Bos Aires.
65 Hay que preguntrselo esa gran masa de treinta cuarenta mil paisanos que en estos pases llenan
el mundo del comercio y el mundo de la industria, hay que preguntrselo los numerosos propieta-
rios y estancieros gallegos que marchan en primer trmino al frente de los negocios y de la banca, debi-
do su solo esfuerzo, su actividad, su inteligencia y su honradez; los Juan y Antonio Lpez,
los Gmez, los Quintns, los Prez, los Salgueiro, los Garca, los Rodrguez, los Santiago,
los Porto. C. Cisneros Luces: En la brecha, en El Gallego, n 2, 13 de maio de 1888, pp. 2-3.
66 Jos Insua: Galicia en la Argentina, en Almanaque Gallego, 1907, p. 61. Nas revistas da colectivi-
dade e na prensa das asociacins existen seccins especficas, nas que se resaltan as personalidades
galegas destacadas, sinalando nas sas biografas a capacidade de ascenso social dos mesmos.
emigrantes, xa que nos seus plans de estudio figuran materias como
Xeografa e Historia Arxentina, lado doutras como Aritmtica,
Ortografa, etc. Esta orientacin das escolas de emigrantes provoca a
queixa de sectores nacionalistas opostos a que a sada dos mozos galegos
pasara pola emigracin
67
. En determinados momentos de crise econmi-
ca fanse chamamentos goberno para restrinxi-la emigracin non cuali-
ficada:
(...) exige imperiosamente que se ponga un freno a la emigracin analfabeta, que no se
consienta que, libre o clandestinamente, salgan fuera de las fronteras patrias, ningn
hombre o mujer que no sepa por lo menos hablar decorosamente su idioma nacional y
que no sepa leer, escribir y contar aunque sea medianamente.
As se nos respetar mejor, como se respetan los de otras nacionalidades extranjeras y
no se dar el tristisimo espectculo de que, (...) tengan que sorprenderse de que los de
algunas regiones de la madre patria, no sepan entenderlos ni entenderse, si no es psi-
mamente, en el propio idioma, lo que, como es natural, engendra el descrdito y el
menosprecio para todos nosotros.
68
En resumo, constatmo-la existencia dunha ampla gama de estrate-
xias, desenvolvidas no seo da colectividade, tendentes a garantir unha boa
consideracin social do galego e a elimina-los estereotipos creados na
sociedade arxentina, lias que tern como eixos bsicos de actuacin: a
prensa da colectividade e as asociacins tnicas.
215
67 o caso da sociedade de Meira, que crtica as escolas que fomentan a desgaleguizacin e a prepara-
cin de hombres que ms tarde han de pagar el tributo de la emigracin. Para unha valoracin das
sociedades de instruccin e das escolas creadas polas mesmas vxase Vicente Pea Saavedra: xodo,
organizacin comunitaria e intervencin escolar. La impronta educativa de la emigracin transocenica en
Galicia, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1991.
68 Alborada. rgano de la Asociacin Benfica Cultural del Partido de Corcubin, n 52, novembro de 1929,
pp. 1-2.
DOLORES VIEITES TORREIRO
Arxentina vive durante o perodo comprendido entre 1880 e 1930
un momento de forte convulsin social producido polas transformacins
econmico-sociais que afectan pas durante eses anos, e que darn lugar
a un dos movementos sociais mis importantes da sa historia: o anar-
quismo. En realidade, e como ben indica Diego Abad de Santilln, o
nacemento do movemento obreiro arxentino inseparable do fenmeno
inmigratorio
1
, pois os seus protagonistas sern os inmigrantes europeos
que o pas reciba masivamente desde 1880, especialmente italianos
2
e
espaois.
Pola nosa parte neste traballo trataremos de estudia-la participacin
dos orixinarios de Galicia que constituan o grupo mis numeroso da
inmigracin espaola no anarquismo arxentino. A escasa historiografa
existente sobre a presencia dos inmigrantes espaois no anarquismo deste
pas latinoamericano, pois a maiora dos estudios centrronse tradicional-
mente no liderado, institucins e ideoloxa do movemento crata, redce-
se practicamente a referencias, nalgns casos bastante numerosas, sobre a
presencia de catalns e andaluces. E se ben certo que os galegos proceden
217
Inmigrantes galegos
e anarquismo arxentino, (1880-1930)
1 Diego Abad de Santilln: El movimiento anarquista en la Argentina. Desde sus comienzos hasta 1910,
Argonauta, Bos Aires, 1930, p. 12.
2 Maria Rosario Ostuni: Inmigracin poltica italiana y movimiento obrero argentino. Un estudio a
travs de los documentos gubernamentales italianos (1879-1902), en Fernando Devoto e Gianfausto
Rosoli (Coord.): La inmigracin italiana en la Argentina, Biblos, Bos Aires, 1985, pp. 105-126; Jos Luis
Moreno: A propsito de los anarquistas italianos en la Argentina, 1880-1920, en Cuadernos de
Historia Regional, Universidade de Lujn, vol. II, n 4, decembro 1985, pp. 42-63.
dun pas no que o movemento obreiro tivo pouca incidencia, especial-
mente se se compara con Catalua e Andaluca, tamn certo que moitos
deles van coecer na Arxentina por vez primeira os conflictos de clase, ben
como traballadores, ben como propietarios, e, por conseguinte, participa-
rn en organizacins antagnicas.
A presencia dos inmigrantes galegos no movemento obreiro arxen-
tino xa fora sinalado por autores como Alberto Vilanova e Antonio Prez
Prado
3
. Para este ltimo, a sa presencia era o resultado da sa estancia no
pas porque algunos gallegos, pocos, tenan experiencia en estas lides; la
mayora, sin embargo, la hizo aqu, cuando los nuevos aires despertaron
viejas rebeldas, domadas o dormidas
4
. Pero sobre todo cando as expecta-
tivas adscritas a sa condicin de inmigrante, dicir, a aspiracin a unha
mellora econmica e social, se rompen e vese inmerso nun proceso de pro-
letarizacin, s veces nunhas circunstancias sociais e econmicas peores
cas que abandonara, e nun contexto ausente de lexislacin social. Por
outra banda, un aspecto pouco coecido, a diferencia dos que sabemos
para os catalns e incluso para os andaluces
5
, o arribo pas do Prata de
obreiros galegos conscientes, significados nos conflictos sociais, que se ven
obrigados a emigrar polas persecucins dos patrns ou das autoridades,
mentres que para o caso recproco tense mis datos: os
retornados/expulsados que introduciron os ideais socialistas ou anarquis-
tas en varias zonas de Galicia, operando como lderes das asociacins
obreiras, marieiras ou agrarias. Pola nosa parte veremos como esa pre-
sencia se por de manifesto a travs das conexins que existiron entre os
218
3 Alberto Vilanova: Los gallegos en Argentina, vol. II, Edicins Galicia, Bos Aires, 1966, p. 1. 319, que
sinala incluso a aparicin nos anos vinte dunha publicacin anarquista con ttulo en galego Tempos
Novos, dirixida polo crata corus Jos Fernndez Lourido. Para Prez Prado, os galegos xunto cos
italianos e poucos mis, crearon e puxeron en marcha o movemento sindical arxentino: eran tantos
los gallegos y tan habitual su presencia en las organizaciones gremiales que, cuando Pern, los con-
treras, molestos por la adhesin de la CGT, descifrando a su modo la sigla lean: CGT Cuatro Gallegos
Tarados. Antonio Prez Prado: Los gallegos y Buenos Aires, Ed. La Bastilla, Bos Aires, 1973, p. 208.
Porque como decan los argentinos, llega un vasco y se va a una iglesia; llega un gallego, busca a otro
y abre un sindicato. Gonzalo Allegue (Coord): Galegos: As mans de Amrica, vol. 2, Nigra, Vigo,
1992, p. 124.
4 A. Prez Prado, op. cit., p. 207.
5 Neste sentido debemos destaca-los estudios de Ricardo Gonzlez, membro do equipo CISEA, en Bos
Aires, sobre dirixentes sindicalistas andaluces.
movementos cratas de ambos lados do Atlntico, como revela a prensa
libertaria arxentina e galega, con numerosas mostras de solidariedade e
axuda e, basendonos nas fontes gobernamentais espaolas, no importan-
te nmero de galegos que a partir de 1902, coa aprobacin da Lei de
Residencia, foron expulsados da Arxentina, dalgns dos cales intentamos
reconstru-la biografa
6
.
SOCIEDADE ARXENTINA E ANARQUISMO: UNHA SNTESE
O crecemento experimentado pola economa arxentina entre 1880-
1929 atribudo, pola maiora dos autores, a tres elementos fundamentais:
s exportacins agrcolas e gandeiras, s inversins estranxeiras e inmi-
gracin, elementos determinantes da integracin crecente do pas no sis-
tema de economa atlntica, no que adquiriu o papel de productor agro-
pecuario, provedor das economas industriais europeas.
Arxentina foi, tralos Estados Unidos, o pas que maior nmero de
inmigrantes recibiu desde mediados do sculo XIX ata a dcada de 1950;
en ningn outro pas foi tan elevada a proporcin de estranxeiros sobre a
poboacin autctona durante un perodo de tempo tan elevado. Desde
mediados do sculo XIX, exista unha decidida vontade poboacionista por
parte do goberno, que co poboamento do pas trataba de alcanzar, entre
outros obxectivos, a renovacin dos caracteres raciais da poboacin nati-
va. Como sinalaba Sarmiento era necesario europeizar poboacin arxen-
tina para produci-la rexeneracin das razas. As, a inmigracin fxose sin-
nimo de modernizacin. Pero a mxima de Alberdi gobernar es poblar
esixa unha repoboacin coas razas viriles de Europa, pero aproveitando
as franquicias introduciuse sen invitacin polos portos de Bos Aires e
Rosario una muchedumbre famlica de napolitanos, gallegos y vascos.
Inmigrantes de tdolos pases foron atrados, predominando italianos e
espaois. A promesa era a terra, pero esta xa tia dono.
Fundamentalmente os inmensos continxentes distriburonse polas cidades
portuarias, especialmente Bos Aires, que experimentou un crecemento
219
6 Nesta lia pdese consulta-lo traballo recentemente publicado por Carlos Penelas: Los gallegos anar-
quistas en la Argentina, Torres Agero Editor, Bos Aires, 1996.
extraordinario, pasando de 663.854 habitantes no ano 1895 a 2.415.142
no ano 1936, e onde xorde por excelencia o movemento gremial.
Desde datas moi tempers, na capital arxentina e na sa provincia
radicaron mis da metade dos espaois. As segundo o censo nacional do
ano 1895 existan na capital 80.352 espaois, nmero que se incrementou
considerablemente, e as altura de 1914 haba 306.850 espaois, que
representaban o 39, 42 por cento da poboacin estranxeira. Deles, unha
porcentaxe moi elevada era de orixe galega, en concreto ata finais do
sculo pasado redor do 55 por cento dos inmigrantes espaois na
Arxentina eran galegos.
Pero cos novos poboadores chegaron tamn as ideas disolventes da
orde social. Os primeiros indicios da actividade anarquista na Arxentina
teen lugar nos anos setenta do sculo XIX, reducidos s crculos dos inmi-
grantes espaois, italianos e franceses, e que teen como intencin a cre-
acin das filiais da I Internacional en Amrica Latina. Na dcada do 1890
non se perciba unha influencia palpable dos grupos anarquistas en ningn
dominio importante do pas, o que lles posibilitou gozar durante eses anos
dunha liberdade relativa para as sas actividades. Pero non se tratou dunha
realidade permanente: algunhas veces endurecase a poltica liberal por
causa xeralmente de acontecementos que tian lugar en Europa ou en
Norteamrica. As as autoridades migratorias non esperaron promulga-
cin de leis especiais, senn que empezaron a prohibir, practicamente, o
ingreso de inmigrantes coecidos polas sas relacins con crculos anar-
quistas en Europa. O primeiro caso produciuse en outubro do 1897, cando
se vedou o ingreso de tres anarquistas espaois expulsados de Barcelona.
Ademais durante a dcada dos noventa, no anarquismo, que con-
quistar un lugar particular no movemento obreiro a inicios do sculo XX,
o conflicto que exista no seu seo entre organizadores y antiorganizado-
res dirmese a favor dos primeiros finaliza-la dcada gracias influen-
cia directa de Errico Malatesta e Pietro Gori, quedando as o camio
expedito para a constitucin de gremios orientados anarquismo.
Non obstante a hexemona conseguida polo anarquismo redor de
1905, todo suxire que despois do ano 1910 comezou unha inexorable
cada, esvaecndose a sa influencia no mbito sindical. Por outra banda,
220
o pico de singular influencia vivido durante a Semana Trxica pareceu
reanima-la corrente, gracias a unha serie de circunstancias enmarcadas
pola conxuntura da postguerra e da revolucin rusa, pero este impulso
decaeu. O mis significativo foi a sa participacin na protesta rural (con-
flictos rurais que teen lugar entre 1921 e 1923). Outra grave circunstan-
cia desencadeouse na dcada dos anos vinte: o cisma interno do quintismo
(no 1915, o IX Congreso da FORA abandona a sa adhesin filosofa do
comunismo-anrquico, aprobada no V Congreso, en 1905; a disidencia,
isto , a ortodoxia, afstase e abroqulase co nome de FORA quintista).
Dividronse as por un lado os chamados protestistas-foristas, isto , pre-
gados s posicins do diario La Protesta (LP) e FORA, e por outro, os
antorchistas, acantonados no semanario La Antorcha. No primeiro grupo
militaban homes como Lpez Arango, D. A. de Santilln, A. Acha, A.
Barrera. No segundo, son centrais as figuras de R. Gonzlez Pacheco, T.
Antill, A. Bianco, H. Badaracco, J. Prince.
O grupo militar que se fixo co poder en 1930, expresin da restau-
racin conservadora, agora atravesada polo fascismo, seguiu unha poltica
de gran hostilidade para co movemento obreiro, que perder gran parte do
que gaara durante o decenio anterior.
INMIGRACION ESPAOLA E ANARQUISMO
Xa sinalamos que as ideoloxas do movemento obreiro chegaron
Arxentina cos inmigrantes europeos. Os espaois, especialmente catalns
e andaluces, chegaran basicamente cando a Restauracin borbnica de
1874 obrigou, pola dura represin do movemento obreiro espaol, a bus-
car refuxio no outro lado do Atlntico. As xa dende comezos da dcada
dos setenta exista en Bos Aires unha seccin espaola da Asociacin
Internacional de Traballadores. Unha parte dos activistas abandonaron os
seus movementos tras arribar Arxentina (como o caso do publicista
Indalecio Cuadrado), pero moitos outros buscaron o camio para renova-
la sa actividade anarquista: G. Ingln Lafarga, A. Pellicer Paraire, Rafael
Roca ou Bautista Fueyo.
221
Puede decirse que hasta comienzos del siglo XX, el anarquismo argentino se desarroll
a la zaga del de Espaa y estaba sujeto a la influencia de los militantes y las ideas origi-
nadas en la Pennsula.
7
A temper presencia de anarquistas espaois e o seu papel nos pri-
meiros tempos do movemento libertario arxentino foi estudiada por
Gonzalo Zaragoza Ruvira, para quen en cada unha das etapas do anar-
quismo bonarense houbo protagonistas espaois, que participaran xa nas
loitas sociais peninsulares, e procedentes na sa maior parte de Catalua,
que, sen ser maioritarios na colectividade inmigrada espaola, repiten
aqu o seu peso preponderante no obrerismo peninsular
8
. Pero o ideario
libertario debeu de estenderse entre a masa proletaria de procedencia
espaola. As dende comezos do novo sculo, as autoridades espaolas
amosan un grande interese por coece-lo grao de participacin dos espa-
ois no anarquismo arxentino, as como que se exerza unha estreita vixi-
lancia sobre os mesmos, especialmente sobre aqueles que tian relacins
cos da Pennsula
9
. Para iso, a delegacin en Bos Aires conta coa informa-
cin subministrada pola polica local as como coa sa propia rede de
espionaxe
10
. E mesmo tempo as autoridades arxentinas solicitan das
espaolas os antecedentes polticos e xudiciais de individuos residentes en
Arxentina e que son considerados sospeitosos de profesar ou pertencer a
grupos anarquistas. De feito a colaboracin poltica e policial hispano-
arxentina, respecto s problemas derivados da, por momentos, encrespa-
da e virulenta situacin social en ambos pases, era entn un feito irre-
versible, que alcanzar a incrementarse e estreitarse co paso dos anos e o
perfeccionamento dos medios de seguimento e control social. Pero este
interese das autoridades espaolas non ser tanto pola situacin arxenti-
na en si senn pola repercusin/relacin que ten co que pasa en Espaa.
A axitada situacin social da Pennsula obrigaba goberno a estende-las
222
7 Iaacov Oved: Influencia del anarquismo espaol sobre la formacin del anarquismo argentino, en
Estudios Interdisciplinarios de Amrica Latina y el Caribe, vol. 2, Tel-Aviv, n 1, xaneiro-xuo 1991, p. 5.
8 Gonzalo Zaragoza Ruvira: Anarquistas espaoles en Argentina a fines del siglo XIX, en Saitabi,
Universidade de Valencia, n 26, 1976, p. 15.
9 Coma o caso de Gregorio Ingln Lafarga, vxase Arquivo Xeral da Administracin do Estado (AGA),
Asuntos Exteriores, caixa 9.092, leg. 132.
10 AGA, Asuntos Exteriores, caixa 9.095, leg. 137. Tamn o goberno de Italia preocupbase de ter vixi-
lados s numerosos anarquistas italianos que residan en Arxentina.
sas prevencins outro lado do Atlntico. As, a Real Orde Reservada
do 15 de xaneiro de 1901, que seguiran outras por idnticos motivos,
remita a Bos Aires las adjuntas filiaciones de anarquistas residentes en
esa Repblica a fin de que acerca de ellos se sirva transmitir a este
Ministerio cuantas noticias y datos estime que puedan interesar
11
. Nese
sentido foron frecuentes as mostras de gratitude do goberno espaol polos
servicios prestados por parte das autoridades arxentinas na vixilancia dos
centros anarquistas espaois establecidos no pas do Prata
12
.
difcil d-lo nmero exacto de militantes anarquistas en xeral pola
falta, a comezos de sculo, de marcos organizativos permanentes nos cr-
culos libertarios
13
. No caso dos espaois, contamos coa informacin sub-
ministrada polas autoridades para quen:
Los espaoles anarquistas residentes en Buenos Aires se calculan en unos tres mil qui-
nientos, de los cuales uno cien o ciento cincuenta pueden considerarse como ms impor-
tantes desde el punto de vista inmediato, por ser los exaltados. Aqu, el anarquismo
espaol se distingue generalmente del italiano considerado en la profesin de la idea
como menos ruidoso; es igualmente entusiasta de la lucha, y se les ve entregados con
todo ardor a la propaganda; pero, sea que su nmero es menor, o que realmente son
ms prudentes o precavidos, sus reuniones son menos estruendosas no obstante en
determinados momentos, especialmente en estos ltimos tiempos, sus masas han estado
agitadsimas, por la repercusin que entre ellos han tenido los acontecimientos que son
del dominio pblico, ocurrentes en distintos pueblos de la Espaa.
14
Cremos que o nmero de cen ou cento cincuenta sinalado neste
informe coincide cos datos ofrecidos por Jos C. Moya, o cal localizou unha
lista policial de 661 persoas sospeitosas de ser anarquistas confeccionada en
223
11 Daniel Rivadulla Barrientos: La amistad irreconciliable. Espaa y Argentina, 1900-1914, Ed. Mapfre,
Madrid, 1992, p. 98.
12 As, por exemplo, en maio de 1907, concdese a gran Cruz de Isabel la Catlica ministro do Interior
arxentino, don Manuel A. Montes de Oca, entre outras razns, pola sa enrxica actitude opoer-
se encontro convocado polas agrupacins obreiras a favor de Nakens-Ferrer, as como polos seus ser-
vicios na vixilancia de elementos anarquistas espaois. AGA, Asuntos Exteriores, caixa 9.104, leg.
153 e caixa 9.105, leg. 154.
13 Segundo I. Oved haba uns 6.000 militantes no pas, deles 1.500 na capital, ver Iaacov Oved: El anar-
quismo y el movimiento obrero en Argentina, Ed. Siglo XXI, Mxico, 1978, p. 137. Datos que coinciden
cos ofrecidos por Mara Rosario Ostuni baseados en a fontes italianas, op. cit., p. 121.
14 Informe do Director da Oficina de Investigacins arxentina Xefe de Polica da capital datado o 7
de xuo de 1901. Anexo Despacho n 67. AGA, caixa 9.090, leg. 126.
1902, das cales 149, ou sexa o 23 por cento, eran espaois, (os italianos
eran o 58, 8 por cento) que nesa poca s representaban o 10 por cento da
poboacin de Bos Aires, de xeito que a probabilidade de que formasen
parte dese movemento era o dobre da que correspondera nmero de
espaois que haba no pas
15
. Este mesmo autor nun traballo posterior sina-
la a procedencia rexional deses 149 espaois: 54 por cento eran catalns, o
16 por cento andaluces, que coincide co foco principal da actividade anar-
quista na Pennsula, e un 14 por cento galegos, os cales representaban o 48
por cento da poboacin espaola na capital arxentina
16
.
RELACINS ENTRE O ANARQUISMO GALEGO E O ARXENTINO
A lectura da prensa anarquista arxentina reflicte a influencia inmi-
gratoria no medio crata bonarense, e as a maiora dos seus contactos
transnacionais estaban restrinxidos a Italia e Espaa, pases cos que se
creou unha rede transocenica de solidariedade, que, a pesar das aspira-
cins universalistas e da retrica, eran basicamente bilaterais. Unha cons-
tante corrente transatlntica de militantes, propaganda e axuda cimenta-
ba estes lazos. Mostra desta solidariedade, eran os mitins de protesta ante
a represin en Espaa, o chamamento s obreiros arxentinos para que se
boicoteen os productos espaois, como sucedeu pola represin da folga
espaola de 1909 ou tralo asasinato de Francisco Ferrer.
As publicacins arxentinas gozaban de popularidade en Espaa gra-
cias non s a subscricins persoais senn tamn a un sistema de inter-
cambios. Se ben a informacin na prensa crata espaola sobre a
Repblica do Prata redcese a informes de compaeiros emigrados, en Bos
Aires vvese en todo momento a actualidade espaola e a marcha do
movemento revolucionario. Existe un intercambio case permanente entre
as publicacins anarquistas de ambos lados do Atlntico, recibndose no
224
15 Jose C. Moya: Parientes y extraos: actitudes hacia la inmigracin espaola en la Argentina en el
siglo XIX y comienzos XX, en Revista de Estudios Migratorios Latinoamericanos, Bos Aires, n 13,
decembro 1989, p. 521.
16 Jose C. Moya: Negotiating Identities: Spanish Anarchists in Belle Epoque Buenos Aires, IV
Encuentro de Americanistas. La emigracin asturiana y espaola al Ro de la Plata 1870-1930, Oviedo, p.
4. Do 9 11 de novembro de 1994 (pro ms.).
pas americano practicamente dende 1891 toda a prensa libertaria espa-
ola, que admirada e apoiada economicamente. Pero tal vez o nico
xornal que parece ter contado sempre co apoio dos compaeiros arxenti-
nos El Corsario da Corua, que acode a eles cando sofre dficits finan-
cieiros ou persecucins polticas. As en 1896, cando a inseguridade per-
soal nosa corrente piden axuda para sufragar unha imprenta propia. Son
frecuentes as notas de admiracin cara a esta publicacin herculina espe-
cialmente dende La Protesta Humana (LPH), La Revolucin Social e El
Rebelde, pois los compaeros de la Corua son merecedores del apoyo de
todos los anarquistas por la decisin con que trabajan y el buen acierto en
la eleccin de sus publicaciones ya que es el nico peridico en la actua-
lidad que mantiene firme el pabelln de la anarqua en aquella desdicha-
da ciudad
17
, mantendo unha estreita relacin co grupo crata corus,
recibindo o xornal as como as publicacins e folletos editados por este
grupo, axudndolle economicamente; tamn seguirn admirando e
apoiando monetariamente a El Productor
18
. Incluso os compaeiros de El
Corsario actan en ocasins coma o contacto central dos grupos anarquis-
tas arxentinos cos demais grupos cratas de Espaa.
Entre outros xornais libertarios galegos que son recibidos polos seus
colegas bonarenses destacan: de Ferrol, El Obrero, da Corua, El Productor,
Germinal, La Emancipacin, La Voz del Obrero. rgano de las sociedades
obreras de resistencia de La Corua, e de Vigo, El Despertar Martimo e
Despertad!, rgano da Federacin Rexional Martima afecta CNT.
Tamn na prensa libertaria bonarense aparecen inseridas notas envia-
das dende Galicia, nas que se anuncia a constitucin de grupos libertarios
que solicitan o envo de xornais e folletos, e, as mesmo, a prensa crata gale-
ga informa da existencia de grupos ou sociedades de carcter libertario en
Arxentina, como noutros pases iberoamericanos. Ademais, son frecuentes
225
17 LPH, n 3, ano I, 15 de xullo de 1897, p. 4.
18 As en LPH no seu n 1, ano I, 13 de xuo de 1897, p. 4, infrmase que o grupo crata La Voz de la
Mujer ten folletos, cun producto que destinado a favor de El Productor da Corua. Unha vez desa-
parecidos estes dous xornais cratas corueses, sguese a mante-la relacin con este grupo apoiando a
sa tarefa de editar folletos e libros propagadores das teoras anarquistas, facendo incluso un chama-
mento de solidariedade s seus compaeros do outro lado do ocano. Indcase tamn onde poden ser
conseguidas estas publicacins tanto en Bos Aires como na cidade herculina.
na prensa de ambos lados do Atlntico as subscricins organizadas para axu-
dar s compaeiros en Espaa e a recepcin de refuxiados polticos, facn-
dose eco dos acontecementos con chamamentos de solidariedade.
As en 1896 El Productor da Corua informa sobre as folgas arxenti-
nas, e en 1901 os xornais anarquistas arxentinos El Rebelde e LPH repro-
ducen os chamamentos solidariedade internacional feita polos obreiros
da cidade herculina, despois da represin sufrida trala folga xeral de 1901.
Especialmente dende este ltimo xornal lvase a cabo un seguimento deta-
llado dos acontecementos da Corua, que se chegan a comparar cun novo
Montjuich tan odioso como el de Barcelona, facendo un chamamento de
solidariedade s traballadores para que en Arxentina como en Espaa e
noutros pases cunda a axitacin contra a burguesa coruesa, pedindo que
se realicen actos de solidariedade e de protesta
19
. Para levar a cabo esa cam-
paa de axitacin e protesta en solidariedade especialmente cos obreiros
corueses, anda que tamn doutras partes de Espaa, constitese en Bos
Aires unha Comisin Anti-inquisitorial Espaola, para iso contamos con
el concurso de los compaeros de ac, especialmente de la colonia gallega,
que es muy numerosa en Buenos Aires
20
. O secretario ser o espaol Jos
Mella, deportado en 1902. Esta Comisin contar coa adhesin de nume-
rosas sociedades e centros obreiros da capital arxentina e doutras partes do
pas. O dieiro recadado enviarase por intermediacin do Banco Espaol
del Ro de la Plata (que era normalmente empregado polos anarquistas
para xira-los cartos a Espaa, mentres que para axudar s compaeiros ita-
lianos utilizbase o Banco de Italia e del Ro de la Plata) Revista Blanca
de Madrid, para que se reparta entre os obreiros presos. Ademais publicar
unha Folla-Protesta, que se mandar s sociedades obreiras, xornais e enti-
dades polticas e independentes de Espaa. E tamn foron realizados diver-
sos actos, como unha conferencia de P. Gori no teatro Doria de Bos Aires,
a beneficio dos obreiros encadeados na Corua, mentres que en Rosario se
levou a cabo un mitin de protesta o 22 de setembro de 1901
21
.
226
19 La Espaa Inquisitorial, LPH, n 137, ano V, 24 de agosto de 1901, p. 2.
20 LPH, n 135, ano V, 10 de agosto de 1901, p. 2.
21 Os ecos desa represin chegaron tamn a Uruguai, que contaba as mesmo cunha importante pre-
sencia de inmigrantes galegos, Carlos Zubillaga e Carlos Balbis: Historia del movimiento sindical uru-
guayo, vol. IV, Edicins da Banda Oriental, Montevideo, 1992, p. 99.
E como mostra de solidariedade cos compaeiros transocenicos, no
1905, o xornal crata corus Germinal publica numerosas informacins
sobre a represin do movemento obreiro arxentino a raz da tentativa de
golpe de estado do partido radical no devandito ano, e protestando contra
as deportacins que seguiron mencionada represin. Precisamente un
grupo anarquista corus de idntica denominacin que o xornal dedcase
axuda dos deportados, daquela moi numerosos, e leva a cabo unha cam-
paa en contra do estado de sitio imperante en Bos Aires. As a finais dese
ano celbrase na Corua un mitin convocado polas sociedades obreiras e
polo Centro de Estudios Sociais Germinal
22
e no que se acorda enviar
unha mensaxe de adhesin e simpata s compaeiros arxentinos e rusos,
acontecemento que recollido pola prensa crata da capital arxentina
23
.
En xaneiro do ano 1913 e facndose eco do chamamento feito polo
proletariado bonarense para protestar contra as leis de residencia e orde
social, convocouse un mitin no Ferrol a iniciativa do Grupo 13 de octubre,
editor de Cultura Libertaria, no que entre outros falou o ferroln e depor-
tado de Arxentina en 1911, Jos Lpez Bouza, e onde acordan enviar
unhas conclusins de protesta goberno arxentino
24
.
chegar a este punto temos que facer mencin papel que xogarn
estes deportados unha vez retornados a Galicia nun dobre sentido: por unha
parte, a influencia que exerceron na radicalizacin do movemento obreiro
galego, como Severino Estvez Arraz, deportado no 1919, responsable da
gran implantacin cenetista na bisbarra de Tui, ou o do antigo dirixente da
Unin de Chauffeurs de Bos Aires, Manuel Hermida, moi activo nos sindi-
catos agrarios cenetistas da zona de Meirs, Carnoedo e Mondego
25
, se ben
227
22 Sobre este centro pdese ve-lo artigo de Dionisio Pereira: Crnica de una sociedad coruesa: El
Centro de Estudios Sociales Germinal, La Voz de Galicia, 12 de agosto de 1981, p. 31.
23 La organizacin obrera, rgano da FORA, n 44, ano VII, febreiro 1906, s. p., as como en El Trabajo. Revista
mensual de la sociedad de resistencia obrera del puerto de la capital, n 3, ano I, 1 de abril de 1906, p. 31.
24 Esta noticia enviada polo propio Lpez Bouza a La Protesta, no seu artigo Desde Espaa, n 1. 970,
ano XVII, 16 de febreiro de 1913, s. p. Cultura Libertaria mantn correspondencia administrativa con
Bos Aires, dende onde se lles enva dieiro para o Centro Germinal da Coruna, e ofrece ademais noti-
cias sobre o movemento social en Arxentina.
25 Dionisio Pereira: A CNT na Galicia 1922-1936, Ed. Laiovento, Santiago de Compostela, 1994, espe-
cialmente as pxinas 88, 160 e 198.
cremos que esta postura non se pode xeneralizar para o groso dos expulsa-
dos/retornados e as o propio Lpez Bouza noutro artigo enviado a LP fai un
chamamento s deportados para que tean un papel mis activo na sa
terra e non se limiten propaganda
26
. Por outra banda, fomentando as cam-
paas anti-emigratorias, frecuentes por outro lado na prensa obreira galega,
intentando destru-la lenda dourada da Arxentina, anda que parecer con
pouco xito
27
. Neste sentido hai que indica-lo feito de que para o move-
mento obreiro arxentino, o incesante fluxo inmigratorio constitua unha
ameaza para a construccin de la clase obrera, pois a inmigracin era vista
como un elemento competitivo contra os niveis de organizacin alcanzados
polos traballadores e as sas conquistas no plano gremial, e ademais era un
factor depreciador dos salarios e xerador da desocupacin. De a as denun-
cias, protestas e campaas contra a inmigracin tanto por parte dos anar-
quistas coma dos socialistas arxentinos.
Xa durante a Repblica, a Unin Chauffeurs, integrada na FORA, e
cunha notable presencia de galegos, mandaba cantidades en metlico
Corua e Vigo para manter a varios dirixentes sindicais deportados de
Arxentina polo dictador Uriburu
28
. As como se informa no seu rgano de
prensa La Voz del Chauffeur, no seu nmero de novembro de 1930, que os
primeiros deportados tralo golpe de estado son Jernimo Rodrguez,
Avelino Lpez, Nieto, Carballo, Cajide e Vendrell, a maior parte deles
galegos, que son enviados a Vigo, onde o xornal Despertad! serviralle de
contacto cos compaeiros arxentinos. No ano 1935 o xornal anarquista
corus Brazo y Cerebro, que ofrece cuantiosa informacin procedente do
continente americano, reflectindo a interrelacin entre os cratas coru-
eses e os de aln do mar por medio dos retornados e exiliados, mantia
228
26 Lpez Bouza: Desde Espaa. A los deportados, LP, n 1936, ano XVI, 16 de xuo de 1912, s. p.
27 Vxase o manifesto remitido dende Bos Aires e asinado entre outras pola Sociedade Agrcola de
Ponteareas, inserindo en La Voz del Obrero. rgano de las sociedades obreras de resistencia de La Corua,
n 166, ano IV, 12 de outubro de 1913: Hemos hecho cuanto nos fue dable para evitar que concu-
rran a esa nacin obreros emigrantes procedentes de este pas, aunque comprendemos nuestra inefi-
cacia por la imposibilidad de hacer llegar la voz y los argumentos que se nos ofrecen los agricultores
de toda la regin gallega. Crnica Obrera. Espaa, en El Despertar Hispano (que con anterioridade
se denominaba El Despertar Gallego), Bos Aires, n 18, ano I, 29 de abril de 1906, p. 7.
28 Solidaridad Obrera, A Corua, n 159, 26 de maio de 1934, citado por D. Pereira: Remesas de emi-
grantes e movimento obreiro, en Cadernos A Nosa Terra, Vigo, n 13, xullo 1992, p. 15.
numerosos contactos cos galegos de Bos Aires e mesmo se intercambiaba
coa revista anarquista bonarense Nervio. Tamn existan contactos entre
o Comit Pro-Presos da CNT coruesa con grupos de apoio na capital
arxentina, presumiblemente galegos.
Entre os personaxes galegos que tian importantes contactos cos
cratas bonarenses podemos destacar a Jos Sanjurjo, militante anarquis-
ta da Corua, director de El Corsario e un dos fundadores do Centro de
Estudios Sociales Germinal. Precisamente ligada a este, crase no 1896
a sociedade de actos civs La Antorcha Galaica del Libre Pensamiento,
impulsora das realizacins do laicismo escolar na Corua
29
e da sa apari-
cin infrmase na LPH. Este xastre corus participou no III Certamen
Socialista Libertario Internacional celebrado na Prata en maio do 1898
no saln do Clube Francs por iniciativa do grupo Progreso y Libertad
desa cidade en homenaxe s mrtires de Montjuich. Dos catorce temas
propostos nove foron outorgados a participantes espaois, entre eles J.
Sanjurjo. Precisamente o tema sexto fora proposto pola biblioteca de El
Corsario e titulado Tctica y medios de hacer fructfera propaganda anar-
quista entre las masas trabajadoras a pesar de las leyes especiales que la
prohiben. Tamn con diversos seudnimos colaboraron Ricardo Mella,
Jos Prat e outros escritores libertarios espaois. Ademais, a travs do con-
ducto de Jos Sanjurjo remtense Arxentina subscricins feitas en
Espaa a favor da prensa libertaria dese pas e ten correspondencia con El
Rebelde. Santiago Serrapio, militante anarquista corus, que altura do
1905 figura como secretario da Federacin Espaola de Sociedades de
Resistencia e como tal ten relacin coa Federacin Obreira Arxentina,
apoiando a iniciativa desta de celebrar un congreso internacional de tra-
balladores do transporte. E. Serrano de Pontevedra, que a comezos do
sculo o corresponsal na Pennsula de LPH e El Rebelde, e con quen esta-
ban en relacin os centros anarquistas bonarenses. En definitiva, desde
Galicia envase correspondencia prensa libertaria arxentina, na que se
expn a situacin poltico-social de Espaa, s veces a cargo de figuras tan
destacadas coma o topgrafo vigus Ricardo Mella, el nico terico de
229
29 Antn Costa Rico: Escolas e mestres. A educacin en Galicia: Da Restauracin Segunda Repblica,
Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1989, pp. 221-222.
talento con que jams contar el movimiento libertario espaol, ou o
mestre racionalista aragons establecido na Corua, Constancio Romeo,
e noutras asnase con seudnimo.
Como proba do profundo intercambio entre militantes obreiros dun
e doutro lado do Atlntico, estn os exemplos de dous coecidos militan-
tes anarquistas corueses que, anda que participaron destacadamente no
movemento crata da cidade herculina, viviron algunha etapa da sa mili-
tancia en Bos Aires, xa que embarcan como tripulantes dos transatlnti-
cos que levaban s emigrantes; algo, por outra parte, moi socorrido polos
obreiros perseguidos. Son Ricardo Cotelo e Enrique Taboada. O primeiro
emigrou temporalmente a Bos Aires fuxindo da represin da folga do
1901, colaborando en LPH da capital arxentina
30
. Despois, como presi-
dente do Sindicato de Camareiros e Cocieiros da Corua, est cun p
nesta cidade e con outro en Bos Aires, al polo ano 1905. Neste mesmo
ano, Taboada, sazn camareiro dun barco, visita con frecuencia a capi-
tal arxentina e mantn contacto con elementos cratas da cidade.
Non queremos terminar este apartado sen facer referencia cola-
boracin de destacados cratas galegos radicados en Bos Aires na prensa
anarquista desta cidade, anda que para o delegado espaol, a comezos de
sculo, destacan, pola vehemencia da linguaxe, os irmns Mart Catalao,
Anguera e Casademunt, todos catalanes o valencianos
31
. As en La
Organizacin Obrera, rgano de prensa da FORA, colaboraron entre
outros o ourensn Manuel Vzquez, que tamn foi administrador de LP,
antes da sa expulsin en 1905. Este cigarreiro de Las Tres Coronas pre-
senta o pacto de solidariedade no IV Congreso da FOA, celebrado en
1904, e, ademais, tivo un papel destacado na organizacin do movemen-
to anarquista de Santa Fe
32
. No diario LP, que ser o rgano de prensa
mis importante do anarquismo no hemisferio occidental, e que fora fun-
dado en 1897 co nome de La Protesta Humana, colaboraron os galegos
230
30 Manuel Buenacasa: El movimiento espaol 1886-1926. Historia y crtica, Ediciones Jcar, Madrid, 1977,
p. 143; Manuel Fernndez Fernndez: Ricardo Cotelo, Gran Enciclopedia Gallega, vol. VII, p. 257.
31 AGA, Asuntos Exteriores, caixa 9.095, leg. 137.
32 Diego Abad de Santilln: El movimiento anarquista en Santa Fe. Una ojeada al pasado y conside-
raciones para el porvenir, LP Suplemento Quincenal, n 311, ano VIII, 31 de agosto de 1929, pp.
428-431.
Joaqun Hucha, Julio Camba, ou Antonio Loredo. Xa nos anos vinte figu-
ra Jos M. Acha, que tamn colabora sen firma en La Voz del Chauffeur
e cara a 1926-1929 edita Verbo Nuevo; e o cargo de administrador
desempeado por Mariano Torrente, grfico de oficio, secundado por
outro galego, Joaqun Gmez, que nos anos trinta foi detido e deportado,
debendo trasladarse cidade da Corua cara a 1935 e regresando mis
tarde clandestinamente a Bos Aires, onde acaricia a idea de sacar de novo
o xornal; mbolos dous pasaran gran parte da sa vida no pas sudameri-
cano. A mesma sorte correra outro galego, Juan Seoane, que dende 1930
era o novo administrador do diario en reemprazo de M. Torrente, e que
informaba sobre a situacin do xornal en La Voz del Obrero da Corua.
EXPULSINS DE ANARQUISTAS GALEGOS
En Arxentina, ata 1900, a ausencia de conflictos sociais agudos
infundiu s institucins gobernamentais e oligarqua dominante unha
sensacin de seguridade, que tivo a sa expresin na falta de vontade para
promulgar leis que limitaran a entrada de anarquistas no pas, gozando os
libertarios ata ese momento dunha relativa facilidade para desenvolver as
sas actividades, anda que s veces a poltica gobernamental se endureca
debido en gran medida repercusin de acontecementos europeos ou nor-
teamericanos. Incluso parece que houbo, por parte de Espaa, certa polti-
ca de deportacin de anarquistas pas do Prata, que motivaron as queixas
da sa legacin en Madrid ante o ministro de Estado Espaol
33
.
As deportacins iniciaranse en 1902, trala promulgacin polo
goberno arxentino da Lei de Residencia, o 22 de novembro, como respos-
ta magnitude e radicalidade das folgas obreiras na segunda metade do
ano, que ademais teen un rasgo distintivo das anteriores que a exhor-
tacin folga xeral, pola influencia anarquista nos sindicatos obreiros.
Precisamente ese avance do anarquismo no seo do movemento obreiro
231
33 Arquivo do Ministerio de Asuntos Exteriores (AMAE), Arquivo Histrico, leg. 2.757. Memoria de la
legacin argentina en Espaa, Memoria de Relaciones Exteriores y Culto, 1896-1897, pp. 143-144. Estas
expulsins por parte do estado espaol deberon continuar, vxase Diego Abad de Santilln: Memorias
(1897-1926), Planeta, Barcelona, 1977, p. 148; Eduardo Garca Gilimn: Hechos y comentarios, Bos
Aires, s/p, p. 108.
arxentino nos primeiros anos do sculo XX posto de manifesto polo
representante espaol na capital arxentina subliando ademais o prota-
gonismo dos espaois en postos destacados da Federacin Obreira
Arxentina (FOA)
34
, constituda en 1901 e que tres anos mis tarde con-
vrtese na Federacin Obreira Rexional Arxentina (FORA). Pola Lei 4.144
o poder executivo atribese o dereito de expulsar do pas a todo activista
estranxeiro nun prazo de tres das, durante os cales o inculpado pode ser
mantido incomunicado
35
.
A Lei de Residencia, que fora xa elaborada en 1899 anda que non
aprobada nese momento por Miguel Can, que foi representante diplo-
mtico arxentino en Madrid entre 1886 e 1889, foi a primeira lexislacin
arxentina deseada especificamente para discriminar s estranxeiros. Para
as autoridades oficiais, a oligarqua e a prensa conservadora, o anarquismo
era unha flor extica, importada da caduca Europa pero que non tia sen-
tido nun continente novo, cheo de oportunidades e onde non exista a
chamada cuestin social. De a que se tenda a establecer unha ligazn
entre axitacin obreira e presencia inmigrante, aparecendo esta como
causante de tdolos conflictos sociais
36
, mxime cando estos dende come-
zos de sculo van afectar s intereses vitais da economa agro-exportado-
ra. Este medo inmigracin vaise agudizar durante a celebracin do
Centenario da Independencia, en que por pouco non se declarou a nacin
en perigo e se predicou a guerra santa contra o estranxeiro. O seu dardo a
dirixido sobre todo contra os inmigrantes de Italia e de Espaa.
Dende o inicio das expulsins existe un grande interese por parte do
goberno espaol para que a sa legacin en Bos Aires lle comunique coa
maior brevidade posible o embarque dos anarquistas expulsados con des-
232
34 AGA, Asuntos Exteriores, caixa 9096, leg. 140.
35 Para unha anlise da Lei de Residencia pdese ver Iaacov Oved: El trasfondo histrico de la Ley
4.144 de Residencia, Desarrollo Econmico, vol. 16, Bos Aires, n 61, abril-xuo 1976, p. 123.
36 Carl Solberg: Inmigration and Nationalism. Argentina and Chile (1890-1914), University of Texas Press,
Austin, 1970, p. 110. Hebe Clementi: El miedo a la inmigracin, I Jornadas de Estudios sobre inmi-
gracin en Argentina. Do 5 7 de novembro de 1981. Michael M. Hall e Hobart A. Spalding: La clase
trabajadora urbana y los primeros movimientos obreros de Amrica Latina, 1880-1930, en Leslie
Bethell (Ed.): Historia de Amrica Latina, vol. VII, Cambridge University Press, Ed. Crtica, Barcelona,
1991, p. 287.
tino Pennsula, co obxecto de poder toma-las medidas necesarias en pre-
visin de que realicen atentados, especialmente na figura do Rei
37
; non
podemos olvidar que nestes momentos en toda Europa e Amrica existe
unha verdadeira psicose antianarquista, motivada polos atentados anar-
coterroristas. Neste sentido debemos sinalar que as fontes gobernamentais
espaolas non nos informan sobre as actividades que estes militantes
desenvolven na Arxentina, pois o interese que demostran comunica-los
mis mnimos detalles das expulsins revelan que os subversivos e os
acontecementos que os involucran son observados e xulgados polas auto-
ridades espaolas na capital arxentina dende unha ptica nacionalista, en
canto se omite por completo o contexto arxentino. De a que a partida ou
a chegada dun internacionalista adquiren mis importancia que a accin
revolucionaria que o mesmo pode poer en movemento no pas que o
hospeda. Por outro lado, as autoridades espaolas comunican s arxenti-
nas o embarque de anarquistas en portos espaois cara a Bos Aires. Pero
este tipo de comunicacins non son precisamente moi numerosas, feito
que se pode atribur descoecemento, posto que seran embarques clan-
destinos, pero tamn propio interese do estado espaol por librarse
dunha serie de suxeitos que poan en perigo a seguridade e a estabilida-
de do pas. Deste xeito a emigracin poltica forzada (anarquistas ou repu-
blicanos), igual que a espontnea serva de slida e eficiente vlvula de
seguridade, para descargar parcialmente en pases lonxanos tensins
sociais internas.
Os efectos da lei tiveron unha importante repercusin en Europa, e
as a mediados de 1903 resultaba evidente, tamn para os representantes
arxentinos en Espaa, a considerable reduccin no nmero de inmigran-
tes chegados Repblica e o aumento dos que emigraban, por efecto da
campaa pblica e das cartas dos obreiros s seus familiares en Europa
233
37 AMAE. Arquivo Histrico. Legs. 2.755 e 2.757, entre outros. Tamn en novembro de 1902, Alfonso
Garca Mata, arxentino de pais espaois, chega a Espaa para asasinar Rei, pero fracasa na sa
misin pola falla de cooperacin dos seus camaradas galegos, Joaqun Romero Maura: Terrorism in
Barcelona, 1904-1909, en Past and Present, n 41, decembro 1968, p. 134. En decembro de 1912 tivo
lugar o asasinato do presidente do Consello de Ministros de Espaa, don Jos Canalejas, natural de
Ferrol, por un anarquista de apelido galego, Pardias, chegado a Espaa da Arxentina co expreso pro-
psito de matalo, Emilio Gonzlez Lpez: Memorias de un estudiante liberal (1903-1931), Edicis do
Castro, Sada-A Corua, 1987, p. 43.
contra a Lei de Residencia
38
. En calquera caso, este descenso sera s un
parntese, recuperarse as cifras anteriores de afluencia de inmigrantes a
finais de ano. A maior repercusin internacional polos efectos da repre-
sin produciuse despois do Centenario pola ampla mobilizacin de forzas
anarquistas e socialistas encargadas de difundi-la situacin que atravesa-
ban os traballadores en Arxentina, chegndose a formar en Londres o
Comit Internacional contra a Reaccin na Repblica Arxentina co
obxecto de efectuar unha ampla propaganda antiemigratoria. Grupos de
deportados residentes en Montevideo e Barcelona levaron tamn a cabo
unha campaa destinada a desalentar s correntes emigratorias europeas e
a establecer boicot s barcos que transportaban expulsados. Incluso o
goberno arxentino tivo que enviar emisarios a Europa para contrarresta-
los efectos destas campaas
39
.
As fontes espaolas consultadas por ns sinalan que entre 1902 e
1919 foron expulsados aproximadamente uns 315 espaois, pero hai que
ter en conta que estas non recollen as que cremos numerosas deportacins
orixinadas a raz da represin do movemento obreiro trala tentativa revo-
lucionaria dos radicais en 1905
40
. Destes 315 expulsados s se puido loca-
liza-la procedencia rexional de 186, dos cales 91 eran galegos, case o 50
234
38 Los peridicos locales de Barcelona declaran la singular brutalidad de esa ley; y el fruto de esa propa-
ganda ya se hizo sentir tan pronto como a la capital catalana fue el presidente de la Argentina Quirno
Costa quien sali de all a ua de caballo como suele decirse. Ramn Palau: La ley de expulsin,
LPH, n 207, ano VII, 28 de marzo de 1903, s. p. Tamn neste ano realiza por Espaa e Portugal unha
xira de propaganda o socialista naturalizado arxentino Adrin Patroni, e ante as presins do cnsul
xeral arxentino en Lisboa e Espaa, as sas conferencias foron suspendidas, Memoria del consulado gene-
ral en Espaa, 1903-1904, p. 589. LPH informa sobre a organizacin de comits de propaganda antiar-
xentina en Espaa, Italia, Francia e Inglaterra, as como a creacin en Montevideo dun Comit
Internacional de Propaganda e Relacins, formado por expulsados de Arxentina, co obxecto de iniciar
unha campaa en Europa e Amrica para boicotea-los productos arxentinos e realizar unha propagan-
da adversa contra ese pas, denunciando as condicins mseras dos traballadores, Contra la ley de
expulsin. Agitmonos!, n 210, ano VII, 18 de abril de 1903, pp. 2-3, e Boycott a la Argentina.
Comit Internacional de Propaganda y Relaciones, n 211, ano VII, 11 de abril de 1903, p. 3.
39 Juan Suriano: Trabajadores, anarquistas y estado represor: de la ley de residencia a la ley de defensa social
(1902-1910), Centro Editor de Amrica Latina, Bos Aires, 1986, p. 24.
40 Segundo La Vanguardia do 1 de xaneiro de 1916, en 1905 foron expulsados 32 espaois dun total de
50 deportados, J. Suriano: op.cit., p. 3. En base s datos proporcionados polo diario socialista, o autor
establece un cadro de expulsados de diferentes nacionalidades entre novembro de 1902 e decembro de
1915: dun total de 383 deportados, 175 (45, 69%) eran espaois fronte a 109 (28, 45%) de italianos.
por cento (48, 9%). Por provincias, o maior nmero de galegos deporta-
dos proceden das que presentan o maior nivel emigratorio, A Corua e
Pontevedra, que son ademais as que contan cun movemento obreiro mis
significativo, especialmente A Corua, de grande influencia anarcosindi-
calista
41
.
Os inmigrantes galegos na capital arxentina tiveron unha destacada
presencia en tres importantes gremios, vinculados FORA, dicir, nos
panadeiros, cocheiros e portuarios. Nos panadeiros foi onde os anarquis-
tas estableceron as sas races mis profundas convertendo o seu gremio,
o primeiro sindicato obreiro de resistencia no pas, fundado en agosto de
1887, nun dos mis combativos. Non casual, entn, que fora a profesin
con maior nmero de deportados, e onde segundo o delegado espaol na
capital arxentina el elemento espaol domina en el gremio de los pana-
deros, que cuenta con ms de 1. 800 catalanes
42
. Pero onde tamn un
importante nmero dos seus afiliados e dirixentes foron de orixe galega,
caso de Adrin Troitio ou Joaqun Hucha.
Adrin Troitio Alcoche, natural de Moalbe, Pontevedra, onde
naceu o 3 de xaneiro de 1869, embarcou s 11 anos como polizn
Arxentina fxose obreiro panadeiro e abrazou os ideais libertarios. En
1894 figura como cobrador da Sociedade Cosmopolita de Resistencia e
Colocacin de Obreiros Panadeiros, en 1897 crea xunto co italiano
Mattei e Luis Vidal o Crculo Internacional de Estudios Sociais, e figura
como delegado polos anarquistas no I Congreso da FOA. Ser deportado
o 30 de novembro de 1902 a bordo do vapor M. Cristina coa sa muller
e catro fillos, pero o seu papel de dirixente do sindicato ser ocupado por
outro galego, J. Hucha. En Espaa, Troitio ser encarcerado por non ter
235
41 As en 1882 dos 914 afiliados que haba en Galicia FTRE, 636 eran da Corua. En los primeros
aos del siglo las organizaciones anarcosindicalistas son importantes, adems de en Barcelona, las de
La Corua (ms de 5. 000 afiliados), de Mlaga (dentro de la Federacin Faro de Andaluca), de
Granada (la Federacin La Obra) y de algunas otras capitales andaluzas, .... Manuel Tun de Lara:
El movimiento obrero en la historia de Espaa, vol. I, Sarpe, Madrid, 1985, pp. 242 e 345.
42 AMAE, Arquivo Histrico, Orde Pblica, leg. 2. 756. Os estatutos do gremio dos panadeiros foran
elaborados polo anarquista italiano Malatesta durante a sa estancia en Arxentina, Gonzalo Zaragoza
Ruvira: Errico Malatesta y el anarquismo argentino, Historiografa y Bibliografa americanistas, Sevilla,
3, XVI, decembro 1972, pp. 401-424.
feito o servicio militar, pero gracias s seus compaeiros arxentinos, que
lle sufragaron a pasaxe, regresa xunto coa sa familia, establecndose en
Montevideo, onde vai a ser vixilado por orde da delegacin espaola e
onde continuar coa sa militancia social
43
.
Joaqun Hucha foi dende agosto de 1903 ata o Centenario un dos
mis altos dirixentes da FORA, cun Consello Federal que integrou ata o IV
congreso. Aplcaselle a lei de residencia en 1905, regresando ano seguin-
te a Arxentina, onde permanece tres anos, obtendo a carta de cidadana. En
1910 amparo do estado de sitio embarcado para Europa, residindo pos-
teriormente en Montevideo. Regresa de novo a Arxentina pero debeu de
ser novamente expulsado en 1913, pois neste ano aparece na Corua dende
onde enva correspondencia a El Obrero Panadero de Bos Aires, e de onde
sau como polizn en xullo de 1913 rumbo capital arxentina.
Na Sociedade de Panadeiros tamn militaron o pontevedrs Juan
Benito Calvo Gonzlez, deportado en 1902 con 25 anos e tras once de
residencia, quen era nese momento secretario da devandita sociedade
44
; o
ferroln Constante Cabado, faleceu en Arxentina en 1981 e que chegou
a este pas co seu pai en 1910, e anda que despois se fixo empresario non
por iso abandonou os seus ideais, senn que se volcou sa difusin a tra-
vs dos libros e do xornalismo. Libros e revistas como Estudios, La Revista
Blanca ou Redencin e a Soli, entre outras, publicados por editoriais e orga-
nizacins hispanas foron chegando despois de nomear a Cabado corres-
ponsal e representante para todo o pas
45
.
236
43 Para as sas actividades en Montevideo e o seu papel no sindicalismo uruguaio, vxase Carlos
Zubillaga: La emigracin gallega y los orgenes del sindicalismo uruguayo, V Xornadas de Historia de
Galicia. Galicia y Amrica. El papel de la emigracin, Deputacin Provincial de Ourense, Ourense, 1990,
pp. 191-212.
44 A prensa obreira arxentina denunciou a sa deportacin pois dica que se trataba dun cidadn arxen-
tino. E en efecto, parece que naceu en Bos Aires onde estivo o seu pai, natural de Pontevedra, esta-
blecndose despois mbolos dous nesta cidade, onde no Consulado Arxentino en Vigo, Calvo estaba
rexistrado, vxase AGA, Asuntos Exteriores, caixa 9.094, leg. 135. En Espaa estivo no crcere mes
e medio, e estableceuse en Barcelona, dende onde enva artigos a LPH. E cara a 1904 est en Uruguai,
cando a prensa crata arxentina denuncia a existencia dun complot da patronal de panadeiros para
asasinalo xunto co espaol Pedro Varela.
45 Jos Planas: Necrolgicas. Constante Cabado, Tierra y libertad, Bos Aires, n 429, p. 15.
Ou Antonio Casanova (Betanzos, 1898 Bos Aires, 1966), que par-
ticipar na Guerra Civil Espaola nas columnas da fronte aragonesa, onde
tivo seu cargo a publicacin do xornal dos combatentes. Trala guerra,
exliase a Francia, sendo capturado polas forzas alemanas pasando a un
campo de concentracin, ingresa despois na resistencia francesa e poste-
riormente participa nas actividades do movemento libertario espaol exi-
liado neste pas, chegando a exerce-la direccin de Solidariedade Obreira,
rgano da CNT. Regresa de novo a Arxentina onde levou a cabo un entu-
siasta labor no Ateneo de Avellaneda, colaboracins en xornais e revistas
libertarias
46
. Ou Ramn Cajide, deportado en 1930, e que fora tesoureiro
da Sociedade de Obreiros e Panadeiros de Bos Aires.
Na Unin de Chauffeurs, destacaban a finais dos anos vinte, os gale-
gos Manuel Hermida e Antonio Rodrguez, que devoltos a Galicia residi-
ron na cidade da Corua cara a 1930-1931, desenvolvendo o primeiro
deles unha forte actividade na organizacin agraria cenetista da bisbarra
das Marias, as como Juan Lpez, colaborador da prensa anarquista tanto
arxentina, baixo o seudnimo de Saluto, como galega, e que regresa a
Galicia sobre 1930. Ou Avelino Lpez, que foi secretario xeral do sindica-
to e deportado en 1930. No seu prontuario dcese que es un activo y peli-
groso agitador profesional, de tendencia anarquista, cuya ideologa se com-
prueba por sus violentas propagandas en favor del sabotaje como medio efi-
caz para imponer las mejoras del gremio de Chauffeurs, e debeu de regre-
sar a Arxentina pois aparece implicado no proceso que por asociacin il-
cita se segue Unin de Chauffeurs. En 1930 tamn foi deportado o que
fora secretario do Consello Federal da FORA, Jernimo Rodrguez, que
antes de estar en Chauffeurs estivo no gremio do calzado, e que tras ter par-
ticipado na Guerra Civil Espaola, volta a Arxentina. Ou o lucense Basilio
Lpez, pai de Antonio Lpez da Biblioteca Jos Ingenieros de Bos Aires,
deportado en tres ocasins, en 1934, 1936 e 1942
47
, e, anda que non era
237
46 Accin Libertaria, Bos Aires, n 192, ano XXXI, setembro 1966; Reconstruir, Bos Aires, n 43, xullo-
agosto 1966, p. 43.
47 Algns expulsados foron deportados en mis dunha ocasin, pois segundo a polica arxentina a lei de
residencia tia insuficiencias pois quedaban impunes os deportados que regresaban pas e careca de
eficacia respecto s arxentinos e s estranxeiros naturalizados, Memoria de la polica de Buenos Aires,
1906 a 1909, Xefatura do Coronel Ramn L. Falcn, Imprenta e Encuadernacin da Polica, Bos
Aires, MCMIX.
un hombre de muchas luces, coma nos explicou o seu fillo, foi unha per-
soa de accin e tivo grande amizade con Avelino Lpez e Florindo Gayoso.
Cara a 1902 consoldase nun sector clave da economa arxentina
un forte sindicato obreiro de influencia anarquista, os portuarios de Bos
Aires
48
, que contaba altura de 1903 con preto de 5. 000 membros, e
onde fixo as sas primeiras armas sindicais Severino Estvez Arraz, que
devolto a Galicia en 1919 responsable da grande implantacin cenetis-
ta na bisbarra de Tui. altura de 1905 o cargo de inspector secretario
deste gremio era desempeado por Andrs Freire, nado na Corua en
1871 e que emigrara a Arxentina con 16 anos, sendo cualificado pola
polica arxentina de anarquista y agitador por excelencia de la clase
obrera, incitando a la violencia.
As primeiras deportacins teen lugar a finais de 1902, e dun total de
17 espaois expulsados sete eran galegos: Ricardo Alfonsn, entusiasta anar-
quista, de 32 anos e con 16 de residencia no pas; Bernardo Bargo Gmez
tamn de 32 anos e coecido polo apodo de El Galleguito; Juan Calvo de 25
anos e con 11 de residencia no pas; o escritor, xornalista e humorista Julio
Camba, anarquista intransixente facendo esplndido alarde de ideas anar-
quistas, natural de Vilanova de Arousa (Pontevedra), de 18 anos e con un
de residencia no pas, onde tamn patrocinou unha iniciativa educativa no
barrio de Almagro
49
. Faleceu en 1962 despois de abandonar totalmente as
sas ideas anarquistas; Manuel Muiz Palleiro; Miguel Ros, de 23 anos e
con 16 de residencia no pas e Adrin Troitio Alcoche.
A pesar de que a maiora dos expulsados eran simples militantes dos
sindicatos e non dirixentes obreiros, os cales lograron eludi-la lei median-
te a ocultacin ou refuxindose en Uruguai, conseguiuse un efecto inme-
diato, paralizndose temporalmente a actividade anarquista e a dos sindi-
238
48 En xeral hai que sinalar que a historiografa sobre o movemento obreiro arxentino a pesar de contar
con numerosos estudios sobre sindicatos a penas ofrece datos sobre a nacionalidade dos afiliados. La
huelga del puerto ha alcanzado mucho a los espaoles por haber mucho gallego entre los cargadores.
AMAE, Arquivo Histrico, leg. 1. 355.
49 Dora Barrancos: Anarquismo, educacin y costumbres en la Argentina de principios de siglo, Ed.
Contrapunto, Bos Aires, 1990, p. 95. Precisamente a obra de Julio Camba El Destierro describe o
ambiente anarquista de carcter bohemio do Bos Aires finisecular.
catos. Pero a arbitrariedade na aplicacin da lei foi incluso denunciada
polo diario conservador La Prensa e sinalada polo delegado espaol en Bos
Aires na sa correspondencia coas autoridades espaolas
50
. A partir deste
momento, Uruguai vaise converter no lugar de asilo dos deportados de
Arxentina, e onde van ter liberdade de accin e expresin
51
gracias pol-
tica do presidente Jos Batlle y Ordez, chegando incluso a integrarse
nas loitas obreiras deste pas, coma o caso dos galegos Adrin Troitio e
Tato Lorenzo. Nalgns casos seguirn sendo vixiados pola polica da lega-
cin espaola en Montevideo en contacto coa de Bos Aires, as como por
axentes do goberno arxentino que va un perigo nesta concentracin de
anarquistas nun pas tan prximo.
En 1905 ten lugar un intento fallido de revolucin protagonizado
pola Unin Cvica Radical, pero a ocasin ser aproveitada polas autori-
dades para asfixia-lo movemento obreiro, que non tivera ningunha vin-
culacin co dito intento. O goberno nacional declarou o estado de sitio e
prohibiu a publicacin de detalles relativos movemento revolucionario.
A prensa acatou a orde e unicamente LP apareceu transformada en pro-
clama blica anunciando o trinfo dos sublevados nas provincias. O
goberno clausurou o diario anarquista e ordenou a prisin dos seus redac-
tores e de canto anarquista coecido haba na capital. Da brutal represin
que se levou a cabo deu conta a prensa obreira de Galicia
52
, mentres que
a de Arxentina critica a postura pasiva do goberno espaol ante o eleva-
do nmero de deportados desta nacionalidade
53
, e que contrastar, como
veremos, coa que manter en 1919 como consecuencia das numerosas
expulsins de espaois.
Neste sentido hai que sinala-la pretensin dos traballadores estran-
xeiros de que os representantes diplomticos do seu pas asumiran a sa
defensa fronte represin policial, con ocasin das folgas nas que partici-
paban. A prensa alternativa fxose eco de tales aspiracins, convertndose
239
50 AGA. Asuntos Exteriores, caixa 9.095, leg. 137.
51 Sobre a vida dos deportados arxentinos en Uruguai, resulta interesante o artigo Las vctimas de la
Ley Social, en Fray Mocho, n 10, ano I, 5 de xullo de 1912.
52 Germinal, nmeros 18 (1 de abril de 1905) e 19 (15 de abril de 1905).
53 El caso Benito Puente. Un comerciante y propietario preso. Los ministros extranjeros y la prensa,
LP, n 559, 25 de xuo de 1905, ano XI, s/p.
en xestora de reivindicacins que os axentes diplomticos preferan igno-
rar non encontrarse polo xeral dispostos a confundir as sas xentilezas de
saln con reclamos extemporneos de connacionais que, no seu propio
pas, tian (ou teran) cuestionado mesmo goberno que representaban
54
.
O 14 de novembro de 1909 prodcese o asasinato a mans do obreiro
ruso, Simon Radowitzky, do xefe da polica da capital, R. Falcn, respon-
sable da dura represin levada a cabo durante a celebracin do Primeiro de
Maio dese ano en Bos Aires, que terminou cun saldo de 8 mortos e nume-
rosos feridos. A morte de Falcn marca un fito, certamente dramtico, na
escalada de violencia na que se enmarca o xogo accin-reaccin das clases
dominantes e do movemento obreiro. Esa mesma noite declarado o esta-
do de sitio, son clausurados os locais obreiros e suprimida a sa prensa,
arrestronse militantes coecidos e houbo moitas deportacins.
Entre estas, a dos pontevedreses Juan Casal, xastre e cobrador da
Escuela Moderna e que tia relacin con algns dos principais cabecias;
Carlos Fornos Martnez, que actuara nas diferentes folgas do seu gremio,
o dos foguistas, e formou parte de grupos anarquistas como o de Carlos
Caffiero; Serafn Loureyro, presidente da Sociedade de Resistencia de
Tandil Obreiros Picapedreiros e vinculado FORA; Ramn Troncoso, un
dos fundadores da Sociedade Gremial de Resistencia. ano seguinte
sern deportados os corueses Felipe Antelo, Manuel Gonzlez e o ouren-
sn Ricardo Estvez.
Tamn neste ano deportado Manuel Serafn Fandio, nado en
Santiago de Compostela no 1889 e que chega Arxentina en 1905. Aqu
estivo vinculado s obreiros alpargateiros, practicou o seu oficio, contri-
bundo organizacin do gremio que representou no consello directi-
vo da Federacin de Obreros del Calzado. deportado a raz do asasina-
to do xefe da polica, Falcn, pero consigue desembarcar en Santos
(Brasil), onde actuou cun grupo de anarquistas. En 1911 sae para
Montevideo onde participou na organizacin do gremio de ebanistas e na
creacin da Federacin Obreira Rexional Uruguaia (FORU). Mis tarde
aparece en Bos Aires co nome de Alejandro Silvetti, desenvolvendo
240
54 AGA, Asuntos Exteriores, caixas 9.161, 9.110 e 9.100, legs. 309, 163 e 146, respectivamente.
unha actividade mltiple no campo sindical e ideolxico. Ingresou no
sindicato de ebanistas, foi secretario do antedito sindicato e director do
peridico gremial. crearse no 1922 a Unin Sindical Arxentina (USA)
e a Confederacin Obreira Arxentina (COA), foi nomeado vicesecreta-
rio e director do peridico, rgano da nova organizacin sindical ata
1935, ano no que pasou a integrar a delegacin arxentina e participou na
Conferencia Internacional do Traballo realizada en Xenebra. Formou
parte da Asociacin de Traballadores do Estado e ocupou nela cargos
directivos en varios perodos. Tamn foi periodista, colaborando asidua-
mente coa prensa obreira de Uruguai, Brasil e Arxentina. En 1943 apar-
touse das tarefas gremiais, falecendo no Centro Galego de Bos Aires o 6
de febreiro de 1960
55
.
O 13 de outubro dese mesmo ano ten lugar o fusilamento de
Francisco Ferrer en Espaa, acontecemento que ter unha extraordinaria
repercusin na Arxentina. En sinal de protesta quimase unha bandeira
espaola na praza Once, apedrase o edificio da legacin e prodcese un
atentado contra o cnsul espaol en Rosario. Ante esas manifestacins en
contra de Espaa, os presidentes das sociedades espaolas manifestan
Encargado de Negocios de Espaa na Arxentina os seus sentimentos de
leal e incondicional adhesin patria
56
. Pero o asasinato de Ferrer tamn
tivo unha fonda repercusin no seo da comunidade galega e incluso o
tesoureiro da Unin Hispanoamericana Pro Valle Mior, Manuel L.
Lemos, un rico industrial, anuncia a acuacin dunha medalla en con-
memoracin da data do fusilamento, hacindose eco de la indignacin
241
55 Alberto Vilanova, op. cit., pp. 1. 319-1. 320; AA VV: Vida, obra y trascendencia de Sebastin Marotta,
Ed. Calomino, Bos Aires, 1971, pp. 146-147.
56 AGA, Asuntos Exteriores, caixa 9. 097 e 9. 105, leg. 155. Hai que sinalar que xunto a dirixentes
obreiros tamn chegaron s sociedades obreiras arxentinas as propostas culturais e educativas como
foi a Escola Nova creada en 1901 por Ferrer. Ademais, a escola racionalista arxentina debeu de nutrir-
se con mestres vinculados anarquismo, especialmente catalns, que se viron obrigados a emigrar de
Espaa. Neste sentido pdese consultar Dora Barrancos: Participacin de espaoles en la educacin
racionalista difundida en la Argentina a principios de siglo (1900-1912), en F. J. Devoto e E. J. Mguez
(Comp.): Asociacionismo, trabajo e identidad tnica. Los italianos en Amrica Latina en una perspectiva
comparada, CEMLA-CSER-IEHS, Bos Aires, 1992, pp. 287-302, no que tamn fai mencin a ncle-
os formados por galegos que participaban dende o pas nos seus lugares de orixe. Tamn pdese ver
Vicente Pea: Exodo, organizacin comunitaria e intervencin escolar, vol. 1, Xunta de Galicia, A
Corua, p. 543.
producida por la ejecucin, prescindiendo de toda idea poltica y consi-
derando el hecho como un atentado contra la cultura intelectual
57
.
En 1910, ano da celebracin do Centenario da Independencia
Arxentina, as autoridades, para previr calquera tipo de manifestacin
obreira que puidese enturbiar tan magno acontecemento, recorren
represin total do movemento obreiro organizado. Deste xeito os feste-
xos puideron realizarse pero baixo o estado de sitio e coas prisins reple-
tas, mentres que numerosos obreiros estranxeiros foron deportados s
seus pases de orixe e os arxentinos a Ushuaia. Ademais, o Congreso
Nacional, a raz do estalido dunha bomba na platea do teatro Coln,
aproba unha lei que individualizaba s anarquistas como a causa da
intranquilidade social: a Lei de Defensa Social, que tia a intencin de
destrur movemento libertario prohibir que os anarquistas entrasen
no pas, propagasen as sas ideas ou realizasen actos pblicos. Esta lei
conservaba os mesmos fundamentos da Lei de Residencia sostendo que o
anarquismo non xustificaba a sa presencia na Arxentina. Ademais, este
ano, o goberno decidiu establecer un servicio de vixilancia nos principais
portos europeos, entre eles Barcelona e Vigo, co obxectivo de evita-lo
embarque de anarquistas cara a Arxentina. Sen embargo este feito susci-
tou problemas con algns gobernos europeos, especialmente o italiano.
Por outro lado, longo de 1911 hai interese por parte da polica arxen-
tina de levar a cabo un convenio privado ou acordo confidencial coa
polica de cidades europeas como Marsella, Hamburgo, Southampton,
Trieste, Bremen, Barcelona e Vigo, co obxecto de canxea-los anteceden-
tes de individuos perigosos para a orde social, que residan ou residiran
neses pases e en Arxentina, de maneira que cando os gobernos das
nacins cunhas policas que adhiran a este convenio resolvesen a depor-
tacin, as autoridades policiais comunicarano unhas a outras coa antici-
242
57 Carta circular, Boletn de la Unin Hispanoamericana pro Valle Mior, n 2, ano I, 1 de novembro de
1909, p. 10. Contra la inmensa mayora de la opinin, puse en 1909 todas mis energas en la defen-
sa del gobierno que haba sancionado el fusilamiento de Francisco Ferrer. Perd entonces la mayor
parte de los suscriptores y el peridico estuvo a piques del naufragio. Pasado algn tiempo y cuando
se realiz una saludable reaccin volvieron todos dndome as la razn ms definitiva. Un artigo
sobre Jos R. Lence titulado Periodismo Gallego en Buenos Aires. Correo de Galicia, en Accin
Gallega, Bos Aires, n 16, ano II, 31 de decembro de 1921, s/p.
pacin necesaria. Non sabemos se este convenio se chegou a asinar coas
policas de tdalas cidades citadas, se ben no caso da cidade galega, as
xestins realizadas resultaron negativas
58
.
A finais de 1910 foi expulsado o galego Antonio Loredo, do sindica-
to de perruqueiros e xornalista as como pedagogo libertario. Trasldase a
vivir a Barcelona, onde adquiriu gran fama como escritor e orador as coma
un papel destacado na CNT barcelonesa, formando parte do grupo chama-
do os americanos, composto por anarquistas expulsados de terras america-
nas e de gran influencia na CNT barcelonesa. Non volveu a regresar a
Galicia anda que si a Arxentina, a onde en das ocasins foi devolto polas
autoridades espaolas e de onde sera novamente expulsado en varias oca-
sins
59
. altura de 1906-1908 estivera tamn en Montevideo, onde publi-
cou La Accin Obrera, xunto con A. Troitio, manda artigos a LP e xornais
similares, e organiza al unha escola moderna.
Tamn en 1910 ser deportado Jos Tato Lorenzo (Mondariz,
Pontevedra, 1886 Montevideo, 1969), cualificado pola polica como
secretario da FORA, e que se convertir nunha figura destacada dentro da
Federacin Obreira Rexional Uruguaia. Tato embarcou en 1900 para
Brasil, pasando en 1902 a Montevideo onde entra en contacto co anar-
quismo, establecndose ano seguinte en Arxentina. En 1904, en Rosario
de Santa Fe, encarcranno pola difusin de ideas anarquistas, sando do
crcere en 1905. En Bos Aires dedcase a traballar con grupos literarios e
colabora en LP, vivindo como vendedor de xornais, o mesmo que fixera
Adrin Troitio. A sa primeira deportacin decretada o 31 de decem-
bro de 1909, pero logra escaparse, sendo expulsado en 1910 no Princesa
Mafalda, desembarcando en Barcelona onde entrar a traballar na escola
racionalista de Sebastin Su, mentres a sa familia queda na capital
arxentina. A finais de xaneiro de 1912 deixa a metrpoli catalana trasla-
dndose a Vigo e non poder embarcar en Galicia trasldase a Lisboa,
243
58 Arquivo Xeral da Polica Federal Arxentina. Libro Copiador de Notas. Orden Social, 1905, 1908,
1909, pp. 29 e ss.
59 Fora xa deportado a Espaa en 1909, onde vai facer unha xira de propaganda antiemigratoria e espe-
rando regresar a Arxentina pois desde hoy me proponga ser el nico cliente perpetuo de esa ley [resi-
dencia], LP, n 1. 572, ano XII, 17 de febreiro de 1909, s/p. En Barcelona director de Tierra y
Libertad, e a causa dos sucesos de xullo na cidade catalana foi encarcerado en Tarrasa.
onde o logra clandestinamente con destino a Uruguai, e a partir de aqu
toda a actividade deste namorado da Astronoma ter lugar na FORU.
autor de numerosos folletos editados en Arxentina, Uruguai e Espaa
60
.
ano seguinte, en 1911, foi deportado o ferroln Jos Lpez Bouza,
que seu regreso a Espaa vai participar no Congreso Internacional da Paz
celebrado en Ferrol en 1915, abandonando trala I Guerra Mundial CNT,
pasndose republicanismo
61
. En 1913 deportado o pontevedrs Mximo
Fernndez Gonzlez, vendedor de libros e con 17 anos de residencia no pas.
Califcase de anarquista ben relacionado cos mis perigosos lderes as como
con dirixentes de Montevideo e do interior do pas, formando parte de agru-
pacins anarquistas clandestinas como La Familia Universal.
Do 8 17 de xaneiro de 1919 teen lugar os graves acontecementos
que se coecen co nome de Semana Trxica, que comezaran cunha folga nos
talleres metalrxicos Vasena de Bos Aires. O enfrontamento foi dunha gran
violencia, con numerosos mortos e feridos, e ademais a partir do da 11 come-
zou unha gran redada contra os dirixentes da folga, especialmente contra os
anarquistas, pero tamn foron detidos e apaleados xudeus, rusos, polacos, ale-
manes, dicir, todos aqueles estranxeiros que olan a maximalistas, labor no
que a polica contou coa axuda de grupos paramilitares de dereita, a futura
Liga Patritica
62
. Entre os deportados estn algns galegos que destacarn
polas sas posteriores actividades anarquistas en Espaa, como Severino
Estvez Arraz, pontevedrs, que trala sa expulsin o 30 de setembro de 1919
establcese en Tui, cidade na que o movemento obreiro, que ata ese momen-
to tia un cariz socialista, radicalzase. Ese cambio atribese ou ben revitali-
zacin do movemento agrarista agora mis combativo ou chegada de
Severino, vinculado durante a sa estada en Arxentina cos dockers de Bos
244
60 Vladimir Muoz e R. Cambra: Recordando a Erich Muhsam y Jos Tato Lorenzo, Publicacins Acratas:
El Sembrador, Recordando A, n 14, s/d, pp. 12-26.
61 Para a sa etapa republicana en Galicia pdense ve-los traballos de Guillermo Llorca Freire: Los par-
tidos polticos en Ferrol durante la II Repblica, Concello de Ferrol, Ferrol, 1982, pp. 32 e ss, e Os
Ateneos ferrolns na sa historia (1879-1880, 1903-1917, 1931-1936), en Cadernos Ateneo Ferroln,
n III, ano V, xaneiro 1985, pp. 29-30.
62 Julio Godio: La semana trgica de enero de 1919, Hispamrica Edicins Arxentina, Bos Aires, 1986.
Para unha narracin dos feitos dende a ptica policial, Jos Romariz: La semana trgica, Ed.
Hemisferio, Bos Aires, 1952.
Aires, e que agora figura como secretario do acabado de crear Sindicato
Provincial de Aserradeiros Mecnicos, estando presente nas numerosas folgas
que teen lugar, ata que na dura folga dos aserradeiros de 1922 detido e des-
terrado, perdndoselle a partir de aqu o rastro
63
. Ou o lucense Jos Ledo
Diguez, que aparece en Madrid durante a Repblica colaborando coa fronte
crata da capital e participando en labores propagandsticos e xornalsticos
dentro do anarquismo. Co estalido da Guerra Civil exliase, pero ter unha
importante presencia nos crculos de exiliados galegos de ideoloxa crata.
Regresa a Espaa na dcada dos setenta, ingresando nun asilo relixioso ata
que nos anos oitenta logra sar coa axuda da CNT. E o corus David Daz,
que foi encarcerado seu regreso na prisin da cidade herculina xunto con
outros expulsados de diferentes pases americanos. Para consegui-la sa liber-
dade, as sociedades obreiras coruesas, dirixidas pola Federacin Local
Obreira, de carcter anarquista e no que levaban a voz cantante os dous sin-
dicatos de estibadores de peiraos, declararon a folga xeral
64
. En Galicia tamn
vai desenvolver un importante labor Severino Fernndez Fuentes, que tras
unha estancia en Bos Aires volve Inxo (Ourense) en 1919, onde impulsa a
Sociedade de Agricultores e Oficios Varios, dndolle un carcter republicano.
Tralo levantamento militar de 1936 estivo tres anos escapado.
As numerosas expulsins de espaois que teen lugar a raz da
Semana Trxica, un total de 94 das cales mis do 40 por cento eran gale-
gos, segundo o noso reconto, causan unha mala impresin en Espaa e
as o ministro de Estado nun oficio datado en Madrid o 24 de xuo de
1919 insta delegado espaol en Bos Aires, don Pablo Soler, para que
procure emplear su grande influencia personal con el Presidente Irigoyen para
ver de conseguir que se atene el rigor que ste tiene con nuestros compatrio-
tas. No pueden calcular ah la impresin que tan repetidas y numerosas expul-
siones causan no solo en nuestra masa obrera sino en diferentes clases sociales
y el tropiezo que eso representa para el desenvolvimiento de la estrecha rela-
cin que deseamos promover y fomentar hacia la Argentina
65
.
245
63 Bieito Alonso Fernndez: Obrerismo en Tui, en D. Pereira (Coord): Os conquistadores modernos.
Movemento obreiro na Galicia de anteguerra, Ed. A Nosa Terra, Vigo, 1992, p. 73.
64 Citado por Emilio Gonzlez Lpez, op. cit., p. 84.
65 AGA, Asuntos Exteriores, caixa 9. 159, leg. 303.
Esta protesta non est s poendo de manifesto o rigor das autoridades
arxentinas na sa poltica de deportacin senn tamn a propia situacin de
crise pola que estaba atravesando o estado espaol neses anos, e que ve como
a sa conflictividade social se podera agravar anda mis coa chegada de
numerosos deportados do pas americano. Pero ademais, agora, os informes
remitidos polos representantes espaois na Arxentina deixan entrever como
esa importante presencia de espaois no anarquismo est repercutindo nega-
tivamente na propia colectividade, tanto polo temor que existe de chegar a
sufrir represalias, pagando xustos por pecadores, como polo feito de chegar a
ser rexeitados nalgns traballos por ser considerados elementos perigosos
66
,
xeralizndose na opinin pblica bonarense un clima de hostilidade cara
colectividade espaola, cualificando de anarquistas inmensa maiora dos
seus obreiros, acusndoos de se-los promotores de toda desorde social e, por
tanto, son clasificados de inimigos da nacionalidade arxentina.
Qu sucedera para que se chegase a esta situacin? Xa comentara-
mos como para a oligarqua arxentina, o anarquismo era una flor extica
que non tia sentido nun pas novo, cheo de oportunidades. Pero o desen-
volvemento comercial e industrial orixinou un proletariado, constitudo
maioritariamente por inmigrantes, por estranxeiros, dando lugar s rei-
vindicacins obreiras e s conflictos do traballo, que non foron presenta-
dos pola oligarqua como un conflicto de clases senn como un encontro
entre nativos e estranxeiros, establecendo as unha ligazn entre axita-
cin obreira e presencia inmigrante
67
. O coro de eloxios que adoitaba orse
redor dos inmigrantes, comezou a apagarse polos receos que suscitaba a
mala inmigracin, a dos estranxeiros desagradecidos que organizaban fol-
gas e difundan doutrinas socialistas ou anarquistas. Todo iso poa vista
246
66 AMAE, Histrico, Poltica Exterior: Arxentina, leg. 2. 316. AMAE, Histrico, Correspondencia con
Embaixadas e Legacins, Arxentina, leg. 1. 356.
67 La elite poltico-social est tanto ms preparada a percibir esa vinculacin por cuanto como se ha
visto ya antes de que emergiesen las formas organizadas de protesta obrera ha comenzado a percibir
en el temple de las clases trabajadoras urbanas transformaciones que aunque no poda aun ser moti-
vo de alarma marcaban el fin de la deferencia tradicionalmente tributada a esa elite por el resto de
la sociedad urbana, aparecendo as de novo a xenofobia como un argumento apoloxtico en defensa
dunha orde arredor do cal o consenso faise cada vez menos seguro, Tulio Halperin Donghi: Para qu
la inmigracin? Ideologa y poltica inmigratoria y aceleracin del proceso modernizador: el caso
argentino (1810-1914), en Lateinahenifa-Jahrbuch, n 13, 1976, pp. 473-474.
algunhas das dificultades creadas pola chegada masiva de inmigrantes,
espertando graves temores en canto a lograr manter non s a orde social,
senn tamn unha identidade propia fronte a un temido perigo cosmopo-
lita, o que levar busca da arxentinidade, das races e da esencia da cul-
tura nacional, e nesta mirada pasado onde se atoparn con Espaa.
Xa na primeira dcada do sculo XX, a maior parte dos intelectuais
arxentinos abrazara o hispanismo, pero para a maiora deles a preciosa
herdanza de Espaa estaba mis na cultura que no sangue. A hispanofilia
alcanzou o seu apoxeo durante as celebracins do I Centenario da
Revolucin contra Espaa, en 1910, e esta cruzada a favor dunha
Arxentina hispnica foi simbolicamente coroada en 1917 declarar festa
nacional o 12 de outubro como Da de la Raza. Pero como sinala Moya:
El hispanismo fue bsicamente un movimiento conservador, a menudo reaccio-
nario, que bregaba por una sociedad orgnica y jerrquica, por los valores cul-
turales tradicionales y la defensa del statu quo.
68
O movemento obreiro organizado non se recuperar de todo do tre-
mendo retroceso de 1910 ata case o final da dcada, cando a guerra estimu-
lou a prosperidade e a relativa escaseza de man de obra outorgou s gremios
unha forte posicin negociadora. Pero o movemento obreiro de agora non
vai estar xa dirixido polos anarquistas (FORA, V Congreso) senn polos sin-
dicalistas agrupados na FORA do IX Congreso. E este cambio tamn hai que
relacionalo coas novas actitudes oficiais cara movemento obreiro organi-
zado producidas como consecuencia da chegada dos radicais poder en
1916. Ata esa data o Estado oligrquico trataba de resolve-la cuestin obrei-
ra por medio da represin do movemento sindical. Cos radicais vanse pro-
ducir cambios na relacin Estado-sindicatos. O novo goberno d maior liber-
dade de movemento sindicalismo organizado e nalgns casos infle a favor
dos folguistas (exemplos desta cooperacin entre os sindicatos e o goberno
foron a folga martima de 1916 e a ferroviaria de 1917). Pero ten dificulta-
des na sa poltica populista pola crise econmica de postguerra que afecta
s exportacins agropecuarias, empeorando as condicins de vida e de tra-
ballo dos obreiros, que hai que uni-la chegada das noticias da triunfante
247
68 Jos C. Moya: Parientes y extraos..., op. cit., p. 520.
revolucin rusa e as continuas folgas en Alemaa, Italia, Gran Bretaa e
outros pases de Europa. Pero os radicais van coincidir cos conservadores
reafirmar que recorrern inexorablemente s instrumentos legais institucio-
nalizados durante o rxime contra os estranxeiros perigosos, de a que man-
tivesen en vigor a lei de residencia e de defensa social. Unha mostra desa
poltica foi a dura represin levada a cabo durante os acontecementos de
1919 e na Patagonia a raz das folgas de 1920 e 1921. Precisamente estas lti-
mas tiveron como dirixente galego natural de Ferrol, Antonio Soto
69
.
Como sinala Tulio Halperin, no nacionalismo vaise revelar un ele-
mento mis importante no ideario radical que no conservador, pois aparece
como a ideoloxa axeitada para un partido interclasista. Sen dbida, ese
nacionalismo, que se presenta como alternativa a lealdades de clase e non
tnico-nacionais, non debe desembocar necesariamente nun retorno
temtica que contrapn sectores nativos e estranxeiros. mesmo tempo
non sorprendente que o radicalismo frecuentemente transitara dunha
perspectiva outra, e isto por unha razn facilmente comprensible: facer
do sufraxio unha base mis real do poder poltico, a democratizacin agre-
ga substancia divisin entre nativos e inmigrantes; para un gran partido
electoral a tendencia a concentra-las sas atencins sobre os primeiros pode
ser expresin dun slido bo sentido antes que da presencia de prepotentes
prexuzos xenfobos. Esta consideracin est sen dbida presente nalgunhas
xustificacins que d a prensa radical fronte menor simpata outorgada a
certos movementos de folga. A de varredores subversiva e antinacional
pola ideoloxa de quen a organizou, nada sorprendente en inmigrantes; a
representacin espaola axente dun goberno mis conservador que o
arxentino non comparte as alarmas fronte ideoloxa dos folguistas e ve
na sa condicin de estranxeiros, con postos que poderan ser distribudos
entre valiosos elementos partidarios, a razn real da dureza do goberno. Do
248
69 Osvaldo Bayer: Los vengadores de la Patagonia trgica, Ed. Galerna, Bos Aires, 1972, 4 vols, e levada
cine por Hctor Olivera co ttulo de La Patagonia Rebelde. E contou como cronistas dos acontece-
mentos co vasco Jos M Borrero: La Patagonia Trgica, 1928, e o galego Amador Vctor Gonzlez: El
espritu obrero en la Patagonia, 1921. Este ltimo naceu en Mondoedo (Lugo) o 19 de xullo de 1890,
emigrando dende moi neno cos seus pais a Bos Aires. Pasou polo anarquismo, o socialismo e o radi-
calismo, e as sas actuacins e escritos valronlle varios procesos con penas de desterro e de crcere.
Xa s 15 anos daba conferencias nas prazas de Bos Aires. Morreu en Ro Gallego o 19 de abril de 1953.
mesmo xeito os comerciantes polo mido, entn na sa maiora espaois,
non poderan aspirar a que o goberno radical se inhiba de denuncialos coma
os responsables de dificultades de aprovisionamento, nin que se prohiba
vincula-la sa excesiva codicia coa sa orixe ultramarina
70
.
Os gobernos do Partido Radical fixeron poucos esforzos por protexer
ou regula-lo mundo do traballo. En vez diso, xurdiron organizacins espe-
ciais toleradas polos mesmos, sobre todo durante a folga xeral de xaneiro de
1919, o seu obxecto era defende-la propiedade e atacar brutalmente s
barrios obreiros; o mis prominente de tales grupos foi a Liga Patritica
Arxentina, espertndose as o nacionalismo copetudo y aristocrtico, que
enrolando a mozos da alta sociedade portea, parten caza do obreiro inmi-
grante, logo tamn do ruso e cataln anarquista, e de todo o que aparente
ser de ideas avanzadas. Despois de 1923, a liga deu paso a virulentos gru-
pos nacionalistas, antiliberais e antisemitas, que foron en aumento durante
os anos 1927-1930, entre os seus membros haba destacados intelectuais:
Leopoldo Lugones, que pasou do socialismo fascismo, ou Manuel Glvez.
Os sucesos da Semana Trxica a pesar de espertar unha onda de
xenofobia e opinins contrarias inmigracin, non supuxo ningunha
modificacin da poltica inmigratoria. As a Lei de Inmigracin de 1923,
a pesar de que reflicte a latente preocupacin e discusin que exista sobre
a necesidade de controla-lo nmero de inmigrantes e especialmente a sa
calidade, sen ser en esencia restrictiva, estableca severas medidas de con-
trol no momento da chegada
71
.
Outro aspecto que nos interesa analizar, anda que sexa brevemente,
a postura da colectividade e da prensa galega ante o tema do anarquismo
e da importante presencia de galegos no mesmo, para o cal seguiremos basi-
camente o xornal Correo de Galicia, pola sa rica informacin e porque cre-
mos que reflicte bastante ben a postura xeral da colectividade galega e espa-
ola. Ata este momento, a prensa galega da capital arxentina mantn un
silencio xeralizado ante a conflictividade social, a represin ou as deporta-
cins, a pesar de que moitas das sas vctimas foron galegos as como tamn
249
70 Tulio Halperin Donghi: Para qu la inmigracin..., op. cit., pp. 486 e ss.
71 M. Silva Ospital: Estado e inmigracin en la dcada del 20. La poltica inmigratoria de los gobiernos radi-
cales, CEAL, Bos Aires, 1988.
protagonistas de conflictos laborais tanto na sa condicin de traballadores
como de empresarios, como se non existisen problemas sociais no pas, algo
que ser recoecido, anda que tan tardiamente como en 1923, polo Correo
de Galicia
72
, xornal que tamn sair en defensa dos traballadores, a maior
parte deles galegos, no seu enfrontamento coa compaa de tranvas anglo-
arxentina, afiliados na sa maiora CGT, altura de marzo de 1932
73
. O
xornal de Lence non quere, como o groso da colectividade, inmiscuirse na
poltica arxentina, pois por dereito corresponde s cidadns arxentinos, nin
defender a uns elementos perturbadores, que ademais substentan ideas con-
trarias sentimento da patria, e s que seguramente tampouco defenderan
na Pennsula, e anda que se cualifica a lei de residencia de anticonstitucio-
nal, de lei de excepcin, da que foron vctimas non poucos galegos non
anarquistas nin sequera oradores do gremio, apenas aparecen denuncias de
abusos ou inxustizas, incluso ante a masacre da que foron vctimas numero-
sos obreiros galegos na Patagonia, a postura do xornal de gran tibieza, con-
fiando en que o presidente Irigoyen, gran amigo de Espaa, leve a cabo
unha investigacin seria
74
.
Pero a postura do xornal cambia cando a imaxe de anarquistas perxu-
dica a toda a colectividade, e se ben se recoece a existencia dos mesmos no
seu seo, tratarase de casos illados, de extraviados
75
, que non deben perxudicar
colectividade e polo tanto non poden xustificar un patriotismo arxentino
250
72 J. L. Lence: El buen sentido no es siempre el sentido justo, en Correo de Galicia, n 898, ano XVI,
24 de xuo de 1923, p. 1.
73 La Ca de tranvas Anglo-Argentina lzase contra los poderes de la nacin. Ser la responsable de
las trgicas consecuencias que cause una huelga general, Correo de Galicia, n 1365, ano XXIV, 20 de
marzo de 1932, p. 3.
74 Sucesos de Santa Cruz. Connacionales fusilados por tropas nacionales y policas del territorio, en
Correo de Galicia, n 845, ano XV, 25 de xuo de 1922, p. 1.
75 As ante un manifesto do comit axitador do gremio de chauffeurs, onde se consignaban trminos
irrespetuosos para o sentimento nacionalista dos arxentinos e tendo en conta que a maior parte dos
chauffeurs de coches de alquiler son galegos creouse unha imaxe da colectividade galega ante a masa
popular arxentina de inimigos da nacionalidade arxentina: Queremos, pues, dejar bien sentado, ante
ciertas expresiones escuchadas y ledas durante la semana ltima, que la fuerte y numerosa colectivi-
dad gallega de Buenos Aires y de toda la Repblica Argentina nada tiene que ver con los extraviados,
si ellos existen, que, habiendo nacido en Galicia, olvidan la tradicional hidalgua de nuestro pueblo
y se convierten en elementos perturbadores de un pas al cual hemos venido por nuestra voluntad,
para ser hombres de trabajo y de progreso y no ensayistas de doctrinas avanzadas.
tocado de xenofobia contra os espaois e galegos
76
, de a a sa oposicin dis-
curso da Liga Patritica Arxentina
77
. A xenofobia servira en Arxentina,
dende que os inmigrantes e os seus descendentes pasaron a ser maiora polti-
ca e gremial, para a defensa dos valores e intereses mis conservadores e anti-
populares. Un claro exemplo tmolo en Leopoldo Lugones, para quen a folga
de 1919 foi vista como folga de rebelin contra o pas declarada por unha
inmensa maiora estranxeira. Precisamente o nacionalismo de Lugones, que
se corresponde que profesaban os grupos burgueses mis reaccionarios do
pas, ser obxecto de crticas dende o Correo de Galicia
78
.
Por outro lado, para J. R. Lence todos eses acontecementos revelan
o illamento, a falla dunha forte unidade da colectividade espaola, que
reacciona tibiamente ante esa avalancha de descrdito, pois a iniciativa
da Asociacin Patritica Espaola (APE) limtase a publicar un manifes-
to de retorcida retrica e unha invitacin hbrida
79
, proposta que foi
considerada insuficiente ante a gravidade da situacin e pide a celebra-
cin dunha gran manifestacin espaola de adhesin pas. mesmo
tempo e en acto de protesta, a prensa da colectividade espaola deixou de
publicarse durante varios domingos.
251
El nacido en Galicia que sustenta ideas contrarias al sentimiento de patria, de cuya bandera abomi-
ne, ha dejado de ser gallego. Las luchas de nuestra poca y el concepto de patria, en Correo de
Galicia, n 790, ano XV, 5 de xuo de 1921, p. 1.
76 Si hay individuos que se colocan fuera de la ley, ellos deben ser eliminados del conjunto armnico
que ha de consolidarse entre extranjeros y nativos, sin parar mientes en el lugar que hayan nacido.
Los hombres que niegan a la patria, no pertenecen a ninguna ni pueden ser tomados como modelo
para crear un principio de recelo contra el elemento extranjero. El sentimiento de la nacionalidad,
Correo de Galicia, n 685, ano XII, 25 de maio de 1919, p. 1.
77 El error en marcha..., en Correo de Galicia, n 720, ano XIV, 7 de marzo de 1920, p. 1.
78 La nueva ideologa de Leopoldo Lugones, en Correo de Galicia, n 901, ano XVI, 15 de xullo de
1923, p. 1.
79 Invitacin que contia os seguintes puntos: 1- adherirse con entusiasmo a los festejos de la inde-
pendencia argentina; 2- declarar solemnemente que los espaoles en la inmensa mayora somos gente
de orden, que cobijados bajo el amparo de las leyes argentinas, ms que respetamos, amamos, su tra-
dicin que es la nuestra, la constitucin de sus familias que son las nuestras y sus usos y costumbres
que son exactamente los nuestros; 3- que, como consecuencia, invitamos a los asociados en nuestras
instituciones y a todos los espaoles de buena voluntad, amantes sinceros de Espaa, a que se con-
fundan con los argentinos de orden y juntos trabajemos por que se restablezca la tranquilidad social y
reine, con la ms estricta justicia, la libertad; 4- y finalmente invitamos a formar parte en la manifes-
tacin cvica prxima a realizarse, APE, en Correo de Galicia, ano XII, 18 de maio de 1919, p. 1.
Este prexuzo contra os obreiros espaois afecta tamn s galegos lo
que ha ocurrido, que una empresa rechaza obreros gallegos por el solo
hecho de ser espaoles. Ante isto, o xornal chama unin de tdolos
orixinarios de Galicia, unin que nos har respetables y fuertes aqu,
facendo tamn un chamamento s dirixentes da colectividade, que debe-
ran preocuparse mis da sorte do obreiro galego, que no seu traballo tra-
tado despectivamente, obxecto en numerosas ocasins de insultos, galle-
go haba de ser. Pero esta imaxe dos galegos como elementos perturba-
dores do orde social continuar durante algn tempo
80
.
Antes de falar da dura represin que se desencadea no pas como
consecuencia do golpe de estado de 1930, temos que facer mencin
vigus Campio Carpio, que na dcada dos vinte reside na capital arxenti-
na, militando neses anos na FORA e en grupos anarquistas. Nos anos trin-
ta convertirase en poeta, ensasta e socilogo, sendo moi coecido en toda
a prensa libertaria americana, espaola e galega. Despois da Guerra Civil
seguir colaborando coa prensa anarquista no exilio. Nos anos corenta
participa en numerosos actos e conferencias de sociedades de emigrantes
galegos, sendo amigo de Emilio Pita e Arturo Cuadrado. En 1978 anda
mantia correspondencia coa acabada de legalizar CNT da Corua, fale-
cendo en Arxentina en setembro de 1989, anda que nos ltimos anos xa
estaba algo apartado da relacin activa co movemento. Entre os seus tra-
ballos destacan: Tambin Amrica!, Los humillados, El mundo agonizante
81
.
A raz do golpe militar do 6 de setembro de 1930, que derrocou
goberno de Yrigoyen, Uriburu levar a cabo no campo sindical unha perse-
cucin implacable dos sindicalistas e militantes anarquistas e comunistas,
deportando e encarcerando s seus homes. Moitos lograron cobixarse en
Uruguai, naquel tempo considerada como a Suza americana, pola sa soli-
252
80 As altura de 1931 Galicia reproduce o seguinte do xornal socialista La Vanguardia, En el da de
ayer concurri al Departamento de Polica, comisionado por la Federacin obrera de Choferes, nues-
tro compaero Jos Frigerio, con el propsito de recabar informes a raz de la detencin del socio de
ese organismo, Eulogio Bauz, acusado por el dueo de la compaa de mnibus Titania, como `anar-
quista peligroso, y por lo cual se le mantena encarcelado. Se le contesta que: el pas no necesitaba
`gallegos y otras lindezas por el estilo. La polica tiene sus ideas sobre los gallegos, Galicia, Revista
de la Federacin Sociedades Gallegas Agrcolas y Culturales, n 191, ano X, 25 de xaneiro de 1931, p. 1.
81 El Libertario, Organo de la Federacin Libertaria Argentina, n 19, ano 6, decembro 1990-xaneiro 1991, p. 2.
dariedade para os exiliados as como pola liberdade existente. Algns foron
fusilados ou deportados a Usuhaia, en Tierra de Fuego. Este foi o caso de tres
galegos (Florindo Gayoso, natural de San Julin de Insua, Lugo; Jos
Montero, de Cecebre, A Corua e Jos Ares, de Dodro, A Corua), un cuar-
to tamn galego, Macas, logrou escapar e refuxiarse despois en Montevideo
onde posteriormente ser asasinado; os catro eran chauffeurs. Foron conde-
nados a morte por infractores da lei marcial, pero a condena non puido levar-
se a cabo debido presin exercida desde tdolos mbitos da colectividade
galega, ata o poderoso Centro Galego intercedeu ante o presidente da
Repblica, e cunha intensa campaa xornalstica a favor dos condenados
82
.
lles concedido o indulto e son postos en liberdade en decembro de 1932
83
.
A crnica dos sucesos da represin levada a cabo por Uriburu
recollida no n 41 do xornal da CNT coruesa, Solidariedade Obreira,
sendo o seu autor Avelino Lpez, galego e chauffeur afiliado FORA, e
que fora deportado en 1930 xunto con outros foristas galegos. Entre estes,
mis de 20, estaban Jernimo Rodrguez, do Grupo Editor de LP e do
Consello da Asociacin Continental Americana dos Traballadores,
Florentino Carballo, Edmundo Vendevell, Telsforo Martn, Manuel
Cervio, Jos Borrego, que fora tesoureiro da FORA, Francisco Daz,
Ramn Cajide, que despois desenvolve unha forte actividade na CNT
galega, e Miguel A. Nieto, anda que non todos son galegos. Avelino
Lpez, trala sa deportacin, regresa a Montevideo desde onde manda
algunha crnica da situacin arxentina a Solidariedade Obreira, durante
os anos 1930 e 1931, denunciando a represin, o asalto s locais da FORA
253
82 Vxase El Correo de Galicia, n 1. 368, ano XXV, 10 de abril de 1932, p. 3 e o n 1369, ano XXV, 17
de abril de 1932, p. 1.
83 Para unha narracin dos feitos, ve-las memorias de Jos Montero, Miguel A. Ortiz: El verbo prohibi-
do. Memorias de un condenado a muerte, Talleres Grficos Crdoba, Bos Aires, 1974, pp. 49-67.
Montero atribe a concesin do indulto a unha serie de presins, Pero la que a no dudar tuvo mayor
acierto en nuestro favor, debi ser la gestin realizada por unas cuantas damas de la aristocracia argen-
tina que, en compaa de la poetisa ONRUBIA DE BOTANA, intercedieron por nuestras vidas ante
la esposa del gobernante, Miguel A. Ortiz, op. cit., p. 67. Florindo Gayoso ser deportado a Espaa
cara a 1938-1939 regresando a Bos Aires sobre 1942, e seguir militando en chauffeurs ata a sa morte
en accidente de traballo; en abril de 1935 sera deportado a Barcelona Jos Montero, que regresar a
Bos Aires clandestinamente pouco tempo, para volver a Espaa en 1937 co obxectivo de loitar na
Guerra Civil. En cambio ser fusilado o cataln e libreiro anarquista Joaqun Penina en Rosario, en
setembro de 1930.
e as deportacins, as como a postura de servilismo do cnsul espaol en
Bos Aires e da compaa de navegacin Hamburg Sud Amerika Line, que
decide elimina-la entrada no porto de Montevideo para evitar que os
deportados se fugasen. Precisamente a masiva chegada de deportados e
retornados de Amrica (non s de Arxentina) obrigou a organizar nos
portos galegos da Corua, Vigo e Vilagarca Comits de Axuda
Internacionais por parte dos anarquistas galegos e que funcionaron duran-
te a Repblica.
A poltica de deportacin de obreiros estranxeiros agravou a impo-
pularidade do goberno de Uriburu. O abuso que faca da lei 4. 144, o temor
a que esta actitude se xeralizase e que, incluso se estendese unha persecu-
cin contra honrados espaois foi denunciada poucos das despois do golpe
de estado por Rodrigo Soriano ante as Cortes Espaolas
84
. Pero o estupor
obreiro foi xeral cando o dictador decidiu a deportacin de arredor de 150
obreiros un pouco antes da fin do seu mandato. Os primeiros meses de
1932 aparentemente foron nos que se produciron un maior nmero de
expulsins, afectando s entre febreiro e abril a medio centenar de espa-
ois. Moitos deles establecronse en Barcelona, onde chegou a existir nos
medios anarquistas unha certa aprensin, falndose dun suposto caciquis-
mo arxentino, cara a estes homes que falaban un casteln diferente e escri-
ban inserindo americanismos. Moitos deles chegaron a ocupar postos cla-
ves na organizacin libertaria e nas publicacins da mesma
85
. E cando non
se poda expulsar s anarquistas molestos, porque non se lles poda com-
probar fidedignamente un delito, os xuces de Uriburu e de Justo recorre-
ron s condenas por asociacin ilcita. As foron procesados por asociacin
ilcita tres dos sindicatos mis aguerridos da FORA: Unin de Chauffeurs,
Sindicato de Panadeiros e Lavadores de Autos
86
.
254
84 Pregunta de Rodrigo Soriano sobre a situacin dos espaois en Arxentina, Diario de sesiones de las
Cortes Constituyentes, n 43, 23 de setembro de 1931, citado por Nuria Tabanera Garca: Argentina,
1930: crisis y emigracin, IV Encuentro de Americanistas. La emigracin asturiana y espaola al Ro de
la Plata 1870-1930, Oviedo, p. 18. Do 9 11 de novembro de 1994 (pro ms.).
85 Jos Peirats: Figuras del movimiento libertario espaol, Eds. Picazo, Barcelona, 1978, p. 48.
86 O comit pro-presos e deportados da FORA publicou en Bos Aires en 1934 o libro Los grandes pro-
cesos. La FORA ante los tribunales. Los procesos por Asociacin ilcita a los sindicatos panaderos, chauf-
feurs y lavadores de autos.
CRISTINA SAMUELLE LAMELA
GALICIA E AS SAS REALIDADES
1
Un elemento que pode definir a Galicia o seu continuo divorcio
entre a realidade vivida polo seu pobo e a sa situacin respecto resto de
Espaa. Podemos destacar que sempre houbo un descoecemento e falta de
recoecemento cara cultura tradicional galega, feito que calou fondo no
seu pobo. Para comprender esta situacin, cremos conveniente efectuar
unha anlise sobre os diferentes aspectos que conforman a realidade galega.
Se facemos un percorrido polo mundo rural galego atopmonos con
que a sa poboacin est bastante dispersa: non existen grandes concen-
tracins senn varios grupos de casas, unhas moi preto das outras. Un
conxunto importante de casas constite unha aldea e un grupo de aldeas
conforman unha parroquia.
2
A importancia da parroquia e da aldea trascenden o mbito admi-
nistrativo dado que
La parroquia y la aldea no slo tienen una dimensin geogrfica sino que pose-
en una dimensin ms profunda que refuerza las ligazones interiores de sus
miembros: es el sentido de la comunidad.
3
255
Situacin lingstica dos
emigrantes galegos no
Ro da Prata
1 Esta foi a realidade vivida tradicionalmente polo pobo galego. Hoxe a situacin variou.
2 X. R. Mario Ferro: Cultura popular, Manuais do Museo do Pobo Galego, Edicis do Castro, Sada-A
Corua, 1985.
3 La Voz de Galicia, 4 de xullo de 1981.
O pobo galego identifcase intimamente coa sa parroquia, coa sa
aldea e coa sa casa. Na parroquia todos se coecen e as pautas e normas
de comportamento vanse autorregulando entre os propios vecios.
A pesar desta realidade, o Estado espaol non recoeca xuridica-
mente estas formas de autoadministracin, xerando unha das maiores dis-
xuntivas que enfrentou pobo galego: o divorcio entre a situacin de feito
e a de dereito. Dende o punto de vista legal s se recoeca o concello.
Nos ltimos anos, a esta dualidade smase outra problemtica a
nivel administrativo nacional: a introduccin de tcnicos enviados polo
estado espaol. Estes tcnicos, que trascenden o mbito municipal, son
persoas que veen de fra e polo tanto non estn consubstanciados con
esa realidade. Como consecuencia, o mundo rural galego ter tres tipos de
administracin: a espontnea dos vecios, a municipal e a estatal a nivel
local. Isto dificulta unha boa accin administrativa, porque anda que os
obxectivos poidan ser similares, disprsanse esforzos e provocan a deso-
rientacin do administrado.
4
Establecidos neste punto, poderemos analiza-la situacin global
galega. Segundo Xos Manuel Beiras
5
, hai das realidades que se condi-
cionan reciprocamente: a sociedade campesia precapitalista e a socieda-
de industrial capitalista.
A sociedade campesia precapitalista a poboacin maioritaria
galega (80%), vive no medio rural e constite o sector productivo da
sociedade, pero a consecuencia das regras de xogo da sociedade
industrial capitalista. Esta ltima integra un sector minoritario da
poboacin galega, que vive no medio urbano e xorde e subsiste pola
sociedade campesia.
Tradicionalmente, Galicia careceu dunha burguesa forte que defen-
dera os seus intereses de clase. Esta problemtica remntase sculo XV
cando se suceden as revoltas irmandias (movementos populares contra
os privilexios feudais) e o conflicto entre os partidarios de Isabel La
256
4 D. Garca Sabell, X. M. Beiras, C. Nogueira, A. Pousa Antelo et al.: A Galicia rural na encrucillada,
Editorial Galaxia, Vigo, 1975.
5 X. M. Beiras: O atraso econmico de Galicia, Editorial Galaxia, Vigo, 1972.
Catlica e Juana La Beltraneja polo dereito trono de Espaa (e o consa-
bido fracaso dos nobres galegos partidarios desta ltima) fan que Galicia
morra dende o punto de vista social: os Reyes Catlicos actuaron enerxi-
camente e apartaron s seus nobres da rexin. Como consecuencia, en
Galicia non haber unha nobreza local que defenda os seus intereses. En
xeral, os nobres que habitarn de agora en adiante esta rexin provirn
doutras partes de Espaa ou doutros pases europeos: unha burguesa que
deu a espalda realidade galega, totalmente sometida poder central.
Beiras
6
compara esta situacin co que sucede coa penetracin do mundo
capitalista nos pases subdesenvolvidos; pero no caso de Galicia, sinala,
un tanto diferente, por canto as relacins de dependencia non se estable-
cen entre estados soberanos senn internamente. O grupo social domi-
nante que vive no medio urbano e marca as regras de xogo, d as costas
realidade galega, cunha falta total de solidariedade para co campesio e
cunha dependencia total do poder central espaol. As relacins non son
bilaterais senn triangulares:
SOCIEDADE CAMPESIA - SOCIEDADE URBANA - PODER CENTRAL
A funcin social das clases localmente dominantes vese mediatiza-
da por esa relacin global de dependencia que caracteriza a realidade
socioeconmica da Galicia da Idade Moderna.
Outra das disxuntivas que enfrontou o pobo galego a oposicin
entre a educacin formal e a non formal e o mbito sociolingstico.
En canto educacin formal ( dicir que se imparte en forma orga-
nizada polos centros de ensinanza) o galego reciba un tipo de ensinanza
desaxustada coa sa realidade, que non tia un fin educativo senn de
simple instruccin e que transmita valores que non correspondan
mundo rural galego. No neno, entn, producase unha especie de frustra-
cin porque lle ensinaban cousas que non lle eran tiles para a sa vida
coti e porque a ensinanza era en casteln con libros de texto que non se
correspondan cos seus intereses, o cal produca un desaxuste sociolin-
gstico moi grande.
257
6 Ibd.
Valentn Aos Lpez resume moi ben esta idea:
O rapaz rural galego que atopa nos seus libros escolares como imaxe paterna a dun
seor acomodado a descansar nun bon silln goretando a lectura dun libro groso,
et adepredendo nelo que seu pai labrego, que gasta o mellor de seu tempo empor-
cado polas cortes a acomodar o gando, o se pai marieiro, que bota meses a man-
cheas embarcardo a milleiros de quilmetros sin case comunicar cos seus, non son
merecentes de ser chamados pais.
7
Isto creaba nos nenos un sentimento de inseguridade cara sa pro-
pia cultura, reforzado polo feito de que o mestre, cunha opinin que
valorada e moi tida en conta, transmitalles valores alleos sa cultura,
que directa ou indirectamente lle mostraban como unicamente lextima a
cultura urbana e como lingua socialmente recoecida e vlida o casteln.
A isto debemos sumar que en Galicia os nenos eran unha importante forza
de traballo, o que produca un alto ausentismo escolar e sumado a unha
mala alimentacin daba como inexorable resultado unha instruccin for-
mal ineficaz para o desenvolvemento das sas potencialidades.
SITUACIN DA LINGUA GALEGA
A lingua, ademais de cumpli-la importante funcin de comunica-
cin, cumpre outra fundamental, que a de transmitir valores e pautas
culturais que son inherentes sociedade en cuestin e non a outra:
(...) el sistema lingstico de fondo de experiencia de cada lengua, no es simplemente un
instrumento que reproduce ideas, sino que es ms bien en s mismo el verdadero forma-
dor de las ideas, el programa y gua de la actividad mental del individuo que es utilizado
para el anlisis de sus impresiones y para la sntesis de todo el almacenamiento mental
con el que trabaja.
Desta forma,
(...) el mundo es presentado en un flujo caleidoscpico de impresiones que tiene que ser
organizado en nuestras mentes y esto significa que tiene que ser organizado en nues-
tras mentes por los sistemas lingsticos. Nosotros dividimos la naturaleza, la organiza-
mos en conceptos, y adscribimos significados, principalmente porque hemos llegado al
acuerdo de hacerlo as un acuerdo que se mantiene a travs de la comunidad que habla
nuestra misma lengua y que est codificado en los modelos de nuestro lenguaje.
Naturalmente, este acuerdo es implcito y no queda expresado, pero sus trminos son
258
7 D. Garca Sabell, X. M. Beiras, C. Nogueira, A. Pousa Antelo et al., op. cit., p. 271.
absolutamente obligatorios: no podemos hablar sin adscribirnos a la organizacin y cla-
sificacin de informacin que determina el acuerdo
8
.
respecto rescatamos unha conferencia dictada polo escritor gale-
go Vctor Fernndez Freixanes, quen a propsito da validez da lingua
materna di o seguinte:
Cuando el hombre es capaz de construir sus propias palabras y cuando dispone de pala-
bras propias de su lengua, es cuando se define ms profundamente a una cultura y a un
pueblo, se es un patrimonio impagable. Solamente perdindolo se dara uno cuenta del
tesoro inmenso que es tener una lengua propia y un pensamiento propio, desde nosotros
mismos, con una estructura que fue cocindose durante siglos, que viene de mil aos
atrs, que fueron tejiendo nuestros padres, nuestros abuelos y que le podremos dar a
nuestros hijos: nuestras palabras. Ser dueos de nuestras palabras. Cuando somos due-
os de nuestras palabras podemos ser dueos de nuestras cosas. Si no somos dueos de
nuestras palabras, si no valoramos lo nuestro, siempre viviremos de prestado, buscando
palabras prestada, siempre buscando a alguien que nos diga cmo son las cosas, porque
nosotros no tenemos pensamiento propio, discurso propio, una visin propia del mundo
para, desde nosotros mismo, cumplir el futuro de nuestra identidad. Ese es el secreto de
la aventura en la que estamos embarcados y se embarcaron nuestros abuelos y se embar-
carn nuestros hijos, y es la defensa de Galicia como identidad cultural, como identidad
lingstica, como identidad histrica en la que tenemos palabras nuestras que vale la
pena defender y por las que luchar.
9
A situacin actual da lingua galega diferente vivida polos nosos
emigrantes. Anda que hai moito por facer, hoxe en da existe un plan de
normalizacin lingstica, utilzase na ensinanza, conta con medios de
difusin propios e emprgase en diversos mbitos da vida pblica.
A diferencia, por exemplo, do que suceda en Catalua, onde o
cataln foi empregado pola sa burguesa, en Galicia haba dous mundos
ben diferenciados: un maioritario, de fala galega, e outro minoritario,
asentado no medio urbano, de fala castel. A clase social dominante era a
que impoa os valores culturais, o socialmente bo. Como consecuen-
cia, a lingua galega, en principio, quedar relegada uso domstico, con-
vertndose nunha lingua de transmisin oral, cunha falta de apoio total a
nivel institucional.
259
8 Benjamin Lee Whorf: Lenguaje, pensamiento y realidad, Seix Barral, 1971, p. 241.
9 Conferencia dictada en galego, pero transcrita casteln pola autora, no Patronato da Cultura Galega
de Montevideo, a propsito do Da das Letras Galegas, Montevideo, 17 de maio de 1989.
A pesar disto, sempre foi a lingua do pobo galego; pero cunha ins-
truccin en casteln fcil preve-la ausencia de total competencia lin-
gstica en calquera delas.
Varios autores formularon esta problemtica, ns seguirmo-la pos-
tura de Rafael Ninyoles cando di que:
El hecho de que durante varios siglos el gallego hay sido relegado de toda vivencia oficial
y reducido a lengua oral popular, tena que producir y produjo, claro est, una profun-
da discriminacin sociolgico-idiomtica. Si la lengua del poder, la lengua de prestigio
social, era la lengua oficial, mientras que el gallego era slo la lengua coloquial del pue-
blo trabajador, la divisoria lingstica convertase inevitablemente, en divisoria social.
10
Como xa vimos, estaba por un lado a poboacin maioritaria campe-
sia, de fala galega, e por outro, unha poboacin minoritaria, de fala cas-
tel residente nas cidades, en xeral con status social superior e con maior
acceso instruccin: a travs da lingua e do seu conflicto lingstico, o
galego expresa a sa estructura de clase.
INTERINFLUENCIA DO MEDIO SOCIAL E XEOGRFICO COA FALA
Fonte: R. Ninyoles, 1977.
260
10 R. Ninyoles: Cuatro idiomas para un estado, El castellano y los conflictos lingsticos en la Espaa peri-
frica, Cambio 16, Madrid, 1977, p. 156.
GALEGO
CAMPESIADO
CASTRAPO
PROLETARIADO
BURGUESA RURAL
CASTELN
BURGUESA URBANA
ZONA RURAL
GALEGO
ZONA INTERMEDIA
GALEGO
CASTRAPO
ZONA URBANA
CASTELN
Castrapo: casteln moi infludo por voces hbridas galego-castelns (castrapismos)
No pobo galego monos atopar coa eterna dualidade entre a sa rea-
lidade coti e a irrealidade imposta desde fra. A imposicin de valores
alleos sa cultura vailles provocar unha crise de identidade que se reflic-
te claramente na lingua.
O conflicto lingstico manifstase mediante a diglosia que se pre-
senta cando hai unha substitucin lingstica motivada por un prestixio
sociocultural.
No caso do galego atopmonos ante un claro bilingismo diglsi-
co dado que vai utiliza-las das linguas segundo pautas diglsicas.
11
Segundo Ninyoles, a diglosia (A>B) comporta unha dualidade valo-
rativa e un desequilibrio real, o que apunta a das direccins fundamen-
tais: a normalizacin cultural da lingua B ou a substitucin lingstica.
12
Heinz Kloss fai unha distincin entre o bilingismo sustitutivo e o
bilingismo diglsico e toma en conta especialmente a proximidade ou
distancia lingstica existente entre os idiomas de contacto. En caso de
linguas alonxadas, a asimilacin a favor da lingua predominante da lugar
que H. Kloss designa bilingismo sustitutivo. O grupo lingstico pasa do
unilingismo na propia lingua novo unilingismo na lingua asimiladora
mediante unha situacin intermedia de bilingismo substitutivo. Polo
contrario, no caso de linguas prximas como o caso do casteln e do gale-
go la asimilacin a la lengua A se produce a travs de la paulatina patue-
sizacin de la lengua B, es decir, mediante su fragmentacin indefinida y su
compartimentacin como lengua exclusivamente popular o familiar.
Hablamos en tal situacin del bilingsmo diglsico
13
.
261
11 Francesc Vallverd: Dues llenges: dues funcions?, en Lingstica interdisciplinaria, Gua de Lectura
N 6 Glotopoltica 2, Facultad de Filosofa y Letras de la Universidad de Buenos Aires, Bos Aires, 1990.
12 Rafael Ninyoles: Idioma y poder social, en Lingstica interdisciplinaria. Gua de Glotopoltica 2,
Facultad de Filosofa y Letras de la Universidad de Buenos Aires, Bos Aires, 1990.
13 Rafael Ninyoles: Idioma y poder social, en op. cit.
Ambos bilingismos (o diglsico e o substitutivo) provocarn o
seguinte conflicto lingstico:
Para o grupo lingstico de idioma B a eleccin a curto ou a longo
prazo, unha necesidade real. Tal eleccin non significa en todo caso a
perda da lingua A como segunda lingua de relacin
14
.
Esta a realidade lingstica vivida polo galego antes de sar de
Galicia, a cal veremos que mis tarde, cando chega Ro da Prata, se
repetir e agravar.
A EMIGRACIN GALEGA NO RO DA PRATA
Estudia-la emigracin galega a Amrica implica tomar contacto cun
fenmeno de caractersticas peculiares pola sa duracin, intensidade e
impacto, e se facemos referencia especfica Ro da Prata sta ten un
grande interese. Arxentina e Uruguai estn conformados por diversas
correntes inmigratorias europeas, dentro das que a espaola ocupa un
lugar preeminente e dentro desta a de orixe galega a mis importante.
De acordo cos datos obtidos a travs do Instituto Espaol de
Emigracin, no ano 1994 os espaois residentes en Argentina ascenden a
373. 984 e en Uruguai a 54. 426 dos que aproximadamente un 70 por
cento de orixe galega. Esta presencia galega de grande importancia no
s cuantitativa senn cualitativamente.
262
DIGLOSIA BILINGISMO
NORMALIZACIN
SUBSTITUCIN
CONFLICTO
LINGSTICO
Como base noso estudio, establecemos algns rasgos que caracte-
rizan a emigracin galega e unha serie de presupostos a modo de hiptese
de traballo.
O continxente de emigracin galega provn na sa maiora (80%)
do medio rural, entn vai comparti-las caractersticas das sociedades
rurais: conservadora, cerrada e volcada na sa comunidade.
A nosa anlise, pretende integrar varios aspectos da vida do galego,
para os que manexamos unha serie de hipteses de traballo que xiran arre-
dor de a diferentes niveis de integracin.
A integracin a nivel econmico completa, e en xeral incorpor-
ronse sector servicios. A integracin econmica e o acceso mercado
laboral son bsicos para a subsistencia do grupo como tal, pero en cambio
os outros niveis de integracin non son tan claros ni tan homoxneos. con
respecto a eles, definirmo-los factores que interveen e falaremos, entn,
de graos de integracin.
Inflen aspectos previos como por exemplo:
- Emigrouse s ou co grupo familiar.
- O grao de parentesco que tia coa familia que deixaba en Galicia.
- A idade que emigrou, posto que os mis novos son mis perme-
ables medio.
Tamn interveen outros factores como:
- O tipo de actividades que desempearon e desempean e as sas
vinculacins cotis; dicir, se no seu lugar de traballo estn mis
vinculados a persoas da sa mesma orixe ou a persoas do pas.
- A maneira de como constituiron a sa parella, se de forma endo-
gmica ou exogmica. Este factor
15
ten especial relevancia, dado
que infle na transmisin de rasgos culturais s novas xeracins.
Estos son algns dos feitos que influron no grao de integracin,
nos que ten suma relevancia os lazos afectivos e familiares que axudan
263
15 UNINS dentro ou fra do grupo.
ou retardan a integracin medio. Se ben os factores mencionados son
bastante xenricos, tamn nos podemos atopar con outros, e incluso con
feitos fortutos e imprevistos, que poden intervir no grao de integracin
medio.
En todo o proceso, tamn hai que considerar, por un lado, o pas de
acollida e a sa xente e, por outro, o lugar de orixe, e a sa vinculacin
con el a travs do tempo.
Para o noso traballo observmo-lo seguinte:
- Dende o punto de vista familiar encontrmonos con parellas
endogmicas con claras preferencias neste senso, anda que non
existen proscricins nin restriccins na eleccin das parellas exo-
gmicas que de feito se deron.
- A nivel das relacins intergrupais tamn se dan preferencias endo-
grupais e presrvanse moitas das amizades galegas dun principio.
Anda que tampouco existen problemas de integracin coa xente
do pas de acollida.
- O relacionamiento do galego, en xeral, redcese mbito familiar
e das sas relacins persoais e ste o tipo de vinculacin social
que as institucins espaolas e galegas lles identifican coa sa orixe.
- Entre os galegos existen certas preferencias que anda hoxe en da
os vinculan con Galicia: a msica e a cocia foron as maneiras de
recrear Galicia en Amrica.
- A lingua galega mantnse como segunda lingua de relacin, a
nivel familiar e cos paisanos mis achegados, pero non se transmi-
te s novas xeracins.
- As institucins galegas tradicionalmente actuaron como factores de
cohesin e vnculo do inmigrante con Galicia, pero na actualidade
por diversas circunstancias a situacin variou. Polo tanto para obser-
va-los rasgos que se mantiveron debemos afondar nos aspectos infor-
mais nos que se expresan habitualmente as manifestacins da cultu-
ra tradicional: o mbito cotin e familiar. Neles manifestarase a per-
manencia destes rasgos e a transmisin s novas xeracins.
264
Respecto s fillos de galegos manexamos outra serie de presupostos:
- En xeral, os fillos de galegos estn plenamente incorporados nos
diferentes mbitos de integracin, e incluso actan como impor-
tante factor de cambio e axuda plena integracin dos seus pais.
- A nivel econmico, o que ocorre cos fillos de galegos similar
que pasa co resto dos mozos riopratenses.
- Os medios de socializacin dos descendentes son netamente rio-
pratenses e as institucins non tern para estos a significacin que
tiveron para os seus pais. O nivel de integracin s mesmas baixo.
En canto sa vinculacin afectiva con Galicia, interveen unha
serie de factores:
- A constitucin da sa familia: se mbolos dous pais son galegos ou
s un deles, e s caractersticas particulares dos mesmos (idade
que arribaron pas, vnculos afectivos que hoxe manteen con
Galicia, etctera) que vai a influr nas novas xeracins.
A actitude cara a Galicia que na actualidade teen os fillos destes gale-
gos pode estar influenciada pola realidade socioeconmica que viven os pa-
ses americanos, contraposta progreso que viviu Espaa nos ltimos anos.
- Os mozos descendentes de galegos sntense, a nivel afectivo,
estreitamente vinculados a Galicia pero sen embargo o nivel de
galeguidade variable. Entendemos por galeguidade a exalta-
cin e cultivo de valores culturais de identidade galega.
- A identificacin das novas xeracins, non ter os mesmos puntos
de apoio que tivo para os seus pais.
- A lingua non se manter e a integracin s institucins espaolas
e galegas tampouco ser vlida para a permanencia de rasgos cul-
turais.
- A identificacin cultural das novas xeracins con Galicia tamn
debemos rastreala no mbito coti e familiar, no que se transmiten
rasgos culturais que, mis que a unha tarefa voluntaria e estructu-
rada de transmisin, dbense a un proceso inconsciente.
265
CARACTERSTICAS XERAIS DA EMIGRACIN GALEGA NO
RO DA PRATA
A maiora dos inmigrantes galegos proveen do medio rural e en
xeral emigraron ss e a idades moi tempers. Se isto, o extrapolamos a
todo o fenmeno emigratorio, encontrmonos con que ter un dobre efec-
to: para os pases de acollida, consecuencias positivas, porque significou
nova forza de traballo, incremento da poboacin moza e en idade frtil, o
cal dinamizou a sa poboacin. Para Galicia, esta realidade traduciuse en
consecuencias tanto negativas como positivas, dado que, por unha banda,
quedou sen a sa poboacin mis nova, o que acarrexou o estancamento
e envellecemento da sa xente. Pero pola outra, estos emigrantes contri-
buron dunha maneira efectiva (remesas, melloras nos pobos, fundacin
de escolas) progreso econmico e social da sa terra en particular e do
estado en xeral. Recordemos que a emigracin foi o Plan Marshall da eco-
noma espaola.
A corrente inmigratoria mis representativa na actualidade no Ro
da Prata a da dcada dos cincuenta, isto dbese a que por unha parte
a que vive actualmente en Amrica, pero sa vez est vinculado s
diferentes vicisitudes que a nivel internacional frearon ou favoreceron a
emigracin.
Ata o ano 1940, monos atopar con varios sucesos que frearon o
proceso emigratorio: a crise econmica do ano 1929, fixo que os pases
americanos pecharan as sas portas. Neses anos o proceso invrtese dado
que o retorno a Galicia maior que as sadas. A pesar disto, a recepcin
de emigrantes galegos non se cortou totalmente; se ben as medidas res-
trictivas dos pases americanos detiveron a entrada masiva, sempre con-
templaron a chegada de agricultores que co seu traballo axudaran a
supera-la crise.
Cara s anos 1934 e 1935 o fluxo migratorio retomou forzas, pero
estancouse novamente coa Guerra Civil (1936-1939) e a II Guerra
Mundial (1940-1945). Os galegos que saron neses anos e nos da posgue-
rra foron os exiliados polticos, os cales nun principio teran un destino
266
provisorio noutros pases europeos (como Francia) e logo teran que se
dirixir a Amrica, principalmente cara a Mxico e a Arxentina.
A partir de 1946 abriuse novamente o proceso, e as repblicas ame-
ricanas especialmente Arxentina, Uruguai e Brasil foron outra vez os
grandes receptculos da emigracin. A reactivacin estivo provocada por
unha posguerra favorable s pases americanos, pero ir diminundo cara
a finais dos cincuenta e deterse na dcada dos sesenta. As circunstancias
socioeconmicas vividas en Amrica farn que a emigracin gallega cam-
bie de rumbo e se dirixa cara Europa comunitaria.
Na actualidade, encontrmonos cunha inmigracin, representati-
va da ltima corrente, coa maiora dos seus componentes nunha franxa
etaria entre os 60 e 70 anos, dicir, que estamos ante unha poboacin
envellecida. Esta situacin a podemos comparar co que sucede no resto
de Amrica, porque en xeral trtase dunha inmigracin moi antiga e
non renovada, a excepcin do caso de Venezuela, que conta cun proce-
so de inmigracin de finais dos anos setenta, cando neste pas se produ-
ce o boom do petrleo.
SITUACIN LINGSTICA DOS EMIGRANTES GALEGOS
Para todo pobo, a sa lingua fundamental, non s porque veh-
culo de comunicacin, senn porque lle permite identificarse e autodefi-
nirse. Cada cultura ten unha cosmovisin do mundo que s pode ser
expresada a travs da sa propia lingua, posto que contn significantes
exclusivos para ese sistema lingstico e non para outro. A pesar diso,
cando dentro dun estado, se dan manifestacins lingsticas diversas, pre-
sntase a dicotoma:
Lingua oficial # linguas non oficiais
Esta realidade, tradcese en sistemas de valores:
A lingua oficial de primeira categora
e o resto de segunda
267
No caso especfico da lingua galega, como temos visto, isto mani-
fstase, longo da sa historia, de feito e de dereito. Crase as no seu
pobo un sentimento de inseguridade cara sa cultura e sa lingua, que
aflora e se agrava na emigracin, circunstancias que van influr na trans-
misin s novas xeracins.
A situacin da lingua galega entre os emigrantes de Arxentina e
Uruguai repite o mesmo esquema que en Galicia, pese a que se mantivo
como un instrumento de comunicacin na sa vida coti e familiar, non
foi transmitida s seus descendentes.
Respecto s mozos, o grao de competencia lingstica do galego
moi baixa, consecuencia lxica se temos en conta o que suceda con esta
lingua en Galicia nos anos de escolarizacin dos seus pais. Conforme s
observacins feitas no noso traballo de campo atopmonos con que, en
xeral, os fillos de galegos entenden a lingua galega pero non a falan e o seu
coecemento, mis que a unha transmisin voluntaria e estructurada,
dbese a un proceso inconsciente.
Os galegos que emigraron s pases de fala hispana encontrronse
con que a presin sociocultural vivida en Espaa est mis acentuada. A
pesar de que ambas son linguas romances e teen moitas semellanzas,
existen variantes fonticas que para o galego parlante se fan difciles de
incorporar, sobretodo porque, a nivel educativo, en Galicia non alcanza-
ron un dominio total de ningunha das das linguas.
Respecto s diferencias fonticas que deberon soslaiar podemos
citar, a modo de exemplo, o que sucede coas letras j e g. Mentres que
en casteln son empregadas con son forte e, dependendo do contexto, con
distintas grafas, en lingua galega utilzase s una letra para identificalos,
o x, que ten un son de ch forte; por exemplo: gente-xente, jornal-
xornal.
Cando o galego se dispn a falar casteln a confusin fcil, polas
diferencias fonticas e mesmo tempo polas sas semellanzas; a conse-
cuencia disto, fala de forma tal o casteln que a odos dos casteln par-
lantes, e sobre todo dos riopratenses, snalles estrao e moitas veces
motivo de ridiculizacin.
268
O burlarse do galego pola sa forma de falar, con base nun estereo-
tipo creado, habitual dende o teatro espaol do sculo XIX ata os nosos
das nos medios de difusin oral e escrita, ou a nivel popular cos ciclos de
chistes, nos que
(...) siempre vemos las culturas regionales reducidas a caricatura estpida y espect-
culo extico, halagando la actitud de superioridad del observador ajeno.
16
Se temos en conta a situacin lingstica previa do emigrante gale-
go e a realidade que se enfrenta unha vez no Ro da Prata, convn que
teamos presente o fenmeno de autoodio lingstico o de identificacin
con el grupo cultural dominante (...) El psiclogo G. W. Allport, ha defi-
nido el sentimiento de autoodio como el sentimiento de vergenza que
puede tener alguien por poseer las cualidades reales o imaginarias. El
mismo autor advierte que esta actitud puede estar subyacente en las ten-
dencias asimilacionistas y ser el factor que lleve al individuo a integrarse
completamente en el grupo dominante en el momento en que su nivel de
posesiones, costumbres y lenguaje lo hagan indistinguible de la mayora.
17
Non podemos xeneraliza-lo fenmeno de autoodio, dentro do noso
grupo de estudio porque, como temos visto, na sa maiora mantivronse
como bilinges distribundo as das linguas seguindo pautas diglsicas.
Pero sen dbida cabe preguntarnos porque non transmiten a lingua s
novas xeracins. Quizais unha posible razn poida estar na resposta dunha
moza entrevistada, filla de galegos:
De mayor, vine a enterarme que mis padres no hablaban delante nuestro en gallego para
que no agarrramos el acento.
18
Se ben os galegos mantiveron certos rasgos que os identifican con
Galicia, e transmitiron s seus descendentes o amor polo seu lugar de
orixe, sen embargo, trataron de que os seus fillos se adaptasen plena-
mente no pas de acollida, quizais para evitarlles pasar pola sa mesma
situacin.
269
16 R. Ninyoles: Cuatro idiomas para un estado, en op. cit., p. 180.
18 Entrevista feita en Montevideo a unha moza filla de emigrantes galegos na dcada dos cincuenta,
decembro, 1990.
Entre os emigrantes galegos da ltima xeracin non podemos falar
precisamente de lealdade lingstica. Neste feito debemos ter en conta,
ademais dos factores xa analizados, que son representantes dun grupo bas-
tante homoxneo, educado dentro dun sistema para o cal a lingua vlida
a lingua do imperio coa que tratarn de identificarse.
Sen embargo, observa-lo fenmeno emigratorio na sa totalidade,
debemos ter en conta un feito moi significativo: que a cultura galega nace
na emigracin. Os emigrantes levaron a cabo empresas culturais que mar-
caron a sa presencia dando a coece-la cultura galega cando anda en
Espaa era descoecida. A Academia Galega naceu en 1906 en Cuba e a
obra de Rosala de Castro tivo o seu centro de difusin en Amrica, onde
tamn abrollou o xornalismo galego.
A nivel poltico, hai que sublia-la actuacin de entidades gale-
guistas que, co seu labor militante, traballaron a favor do refrendo sobre o
Estatuto Autonmico Galego e a sa aprobacin. Cuando estalou a
Guerra Civil en Espaa, os galegos radicados en Amrica despregaron un
arduo labor a favor da Repblica.
O xurdimento do galeguismo en Amrica ten as sas orixes nas pri-
meiras dcadas do sculo vinte, cando comezan a chegar, entre outros, o
grupo de exiliados polticos. Pero para o movemento nacionalista galego
na emigracin o acontecemento mis importante foi a presencia do pol-
tico, dibuxante e humorista, Alfonso Rodrguez Castelao, exiliado en
Arxentina (1940 e 1950). A sa obra mxima Sempre en Galiza, publica-
da en Arxentina, constite a maior defensa da lingua e da nacin galegas.
Segundo testemuos da poca pdese falar dun antes e dun despois
de Castelao. redor do polifactico galeguista reuniuse unha xeracin de
galegos que emprenderon un arduo labor cultural, poltico e social. Foron
coecidos como a xeracin dos bs e xenerosos que buscaron o recoe-
cemento de Galicia como nacin diferenciada con lingua e cultura pro-
pias; levaron a sa leadade lingstica ata tal punto que o seu santo e sea
foi falade en galego, facendo da lingua o seu smbolo e a sa causa.
270
Despois da morte de Castelao no exilio, o galeguismo sufriu un duro
golpe, pero foi un movemento que deu orixe a un intenso labor no campo
cultural, retomado polas novas xeracins.
A tarefa que se realizou na emigracin a favor da lingua, da cultura
e do pobo galegos foi moi intensa: dende a publicacin de revistas, xor-
nais e libros, ata o ditado de conferencias, exposicins, cursos de galego,
teatro, audicins de radio, etctera. Pero facer unha descricin mis deta-
llada e exhaustiva excedera os obxectivos do presente traballo.
Finalmente, non debemos esquecer que a Galicia actual non se
podera explicar nin comprender sen ter en conta o fenmeno emigrato-
rio que a marcou fondamente e que sa vez repercutiu profundamente
en Amrica. Dal, a importancia de entender o fenmeno emigratorio, xa
que un reflexo de todos ns (que compoemos historia de idas e voltas);
e que nos permite comprender o pasado (para non perder a memoria), e
proxectarnos cara futuro.
BIBLIOGRAFA
BARREIRO FERNNDEZ, X. R.; DIAZ FIERROS, F. et al.: Gallegos,
Ediciones Istmo, Madrid, 1976.
BEIRAS, Xos Manuel: O atraso econmico de Galicia, Editorial
Galaxia, Espaa, 1972.
BERMEJO, X. C.; PALLARES, M. C.; PREZ GARCA, X. M. et al.
Historia de Galicia, Editorial Alhambra, Madrid.
CAGIAO VILA, Pilar: Los gallegos en el Uruguay contemporneo
a travs de la Historia, en Revista Hoy es Historia, n 18, ano III,
Montevideo, novembro-decembro 1986.
FERREIRO, Celso Emilio: El trauma incurable de la emigracin
gallega, en Revista Carta de Espaa, n 279, Madrid, marzo 1978.
271
GARCA SABELL, D.; BEIRAS, X. M.; NOGUEIRA, C.; POUSA
ANTELO, A. et al.: A Galicia rural na encrucillada, Editorial Galaxia, Vigo,
1975.
HERNNDEZ BORGE, Julio; DURN VILLA, Francisco: La pre-
sencia gallega en Amrica en el ltimo siglo, Actas Primeras Jornadas
Presencia de Espaa en Amrica: Aportacin gallega, Pazo de Marin,
Deputacin da Corua, A Corua, 1989.
HERNNDEZ BORGE, Julio; DURN VILLA, Francisco: Tres
millns de galegos, Biblioteca de Divulgacin, Universidade de Santiago de
Compostela, 1990.
LISON TOLOSANA, Carmelo: Antropologa cultural de Galicia, Akal
Editor, Madrid, 1983.
MARIO FERRO, X. R.: Cultura Popular, Manuais do Museo do
Pobo Galego, Edicis do Castro, Sada-A Corua, 1985.
NINYOLES, Rafael: Cuatro idiomas para un Estado, El Castellano y
los Conflictos Lingsticos en la Espaa Perifrica, Cambio 16, Madrid, 1977.
NINYOLES, Rafael: Idioma y poder social, en Lingstica interdisci-
plinaria. Gua de Glotopoltica 2, Facultad de Filosofa y Letras de la
Universidad de Buenos Aires, Bos Aires, 1990.
PALMAS, Ricardo: A emigracin galega na Arxentina, Edicis do
Castro, Sada-A Corua, 1978.
PREZ FRAGA, Carmen: Los gallegos un pueblo emigrante, revis-
ta Carta de Espaa, n 326, Instituto Espaol de Emigracin, Madrid, 15
de marzo de 1986, pp. 24-25.
PREZ PRADO, Antonio, Los gallegos y Buenos Aires, Ediciones La
Bastilla, Bos Aires, 1973.
PORTERO, Begoa: Extranjeros en cualquier pas, en Carta de
Espaa, n 308, Instituto Espaol de Emigracin, Madrid, 15 de xuo de
1985, pp. 8-11.
272
RIVAS, Manuel: Galicia entre el milagrao y la agona, en Carta de
Espaa, n 317, Instituto Espaol de Emigracin, Madrid, 1 de novembro
de 1984.
SAMUELLE LAMELA, Cristina: Nuestros gallegos, Coleccin
Nuestras races, n2, Editorial Nuestra Tierra, Montevideo, 1990.
VALLVERD, Francesc: Dues llenges: dues funcions?, en
Lingstica interdisciplinaria, Gua de Lectura N 6 Glotopoltica 2, Facultad
de Filosofa y Letras de la Universidad de Buenos Aires, Bos Aires, 1990.
VIDART, Daniel: Regionalismo y universalismo de la cultura gallega,
Ediciones del Banco de Galicia, Montevideo, 1961.
VIDART, Daniel e PI HUGARTE, Renzo: El legado de los inmi-
grantes, en Nuestra Tierra, n 39, Montevideo, 1968.
VILANOVA RODRGUEZ, Alberto: Los gallegos en la Argentina,
vols. I e II, Ediciones Galicia, Arxentina.
VILLARES PAZ, Ramn: Historia de Galicia, Alianza Editorial,
Madrid, 1985.
VOSSLER, Karl: Espritu y cultura en el lenguaje, Ediciones Cultura
Hispnica, Madrid, 1959.
WEINREICH, Uriel: Unilenguisme et Multilinguisme, en
Lingstica interdisciplinaria. Gua de lecturas n. 5. Glotopoltica I, Facultad
de Filosofa y Letras de la Universidad de Buenos Aires, Bos Aires, 1990,
pp. 73-77.
WHORF, Benjamin Lee: Lenguaje, Pensamiento y Realidad, Seix
Barral, Barcelona, 1971.
ZUBILLAGA, Carlos: Los gallegos en el Uruguay, Ediciones del
Banco de Galicia, Montevideo, 1966.
ZUBILLAGA, Carlos: Hacer la Amrica, Editorial Fin de Siglo,
Montevideo, 1993.
273
ELIXIO VILLAVERDE GARCA
memoria de Sebastin Aparicio, ourensn da Gudia,
falecido en 1600 s 98 de idade, sendo o seu corpo inco-
rrupto venerado na cidade de Puebla. Smbolo da peregrina-
xe emigrante, do pantesmo galaico e franciscano e da bon-
homa, abriu coas sas carretas os camios modernos a ind-
xenas e hispanos entre Veracruz, Puebla e Zacatecas e aho-
rita mesmo o patrn dos transportistas na Repblica
Mexicana.
CONTEXTO XERAL: OS GALEGOS EN MXICO
A emigracin a Amrica foi durante un sculo, entre 1860 e 1960,
o fenmeno demogrfico e econmico de maior impacto para Galicia, e
xunto coa impronta imperecedoira da Guerra Civil, tamn o fenmeno de
maior transcendencia social. Buscamos o cuantitativo e o cualitativo no
seguimento das pegadas dos fillos dun pobo caracterizado por diversos
estudiosos como bblico e errante. Anda que case as das terceiras partes
dos emigrados retornaron para pasar longas tempadas ou para xubilarse e
morrer na sa terra natal, a emigracin galega a Amrica rondou a cifra
de 2.000.000 de homes s entre 1900 e 1962. Era o mis selecto da pobo-
acin activa, dunha xuventude desterrada e ausente, chorada por nais sen
consolo e por vivas de vivos; cantada e denunciada polos nosos grandes
poetas romnticos decimonnicos como Rosala de Castro e polos novos
bardos nacionalistas como Celso Emilio Ferreiro, autoexiliado en
275
Os galegos no estado e na
cidade de Puebla luz do Rexistro
Nacional de Estranxeiros, (1878-1936)
Venezuela, que seguiu denunciando na sa Viaxe pas dos ananos e outros
poemarios escritos nos anos sesenta, os estragos da emigracin na colecti-
vidade galega chegada a aquel pas. Venezuela e Mxico eran anda en
1975 os destinos americanos de mis da metade dos galegos que emigra-
ban ou facan a sa turnover cara a Amrica. E anda van e veen os
mexicanos e fan senti-la sa presencia econmica e socio-cultural na
Galicia deste fin de milenio azoutada por catstrofes como os incendios
forestais, a eucaliptizacin, a reconversin industrial, as cotas lcteas ou a
ausencia de caladoiros.
Pero esta Longa marcha da emigracin galega tivo remotas orixes
coloniais. Nueva Espaa chegaron xa no sculo XVI galegos ilustres
como Frei Martio da Corua, evanxelizador do reino tarasco de
Michoacn e de Nueva Galicia, ou Francisco de Novoa Feijo, xeneral da
Flota de Indias que dirixiu a de Nueva Espaa, de cincuenta e cinco naves,
en 1586, ou como Gaspar de Ziga y Acevedo, conde de Monterrei, no
oriente da provincia de Ourense, nomeado virrei da Nueva Espaa en
1595. Virrei foi igualmente don Garca Sarmiento de Sotomayor, conde de
Salvaterra, no Baixo Mio ou Jos Sarmiento de Valladares, poboador do
gran norte. Ademais do popular arcebispo metropolitano Aguiar y Seixas,
natural de Betanzos, foi bispo de Puebla na segunda metade do sculo XVII
don Diego Osorio de Escobar y Llamas. Todos eles eran personalidades que
non viaxaban ss senn acompaados por un mis ou menos numeroso
squito, polo que constituron unha primeira va de informacin e un refe-
rente, socialmente ben instalado, para parentes, vecios e coterrneos que
nalgunhas ocasins se dirixan a eles en peticin de emprego ou coloca-
cin, cando non formaban parte das sas respectivas comitivas.
A leva de soldados efectuada no litoral e no interior de Galicia para
a Marina e o Exrcito debeu de constitur outra va migratoria na primei-
ra metade do sculo XVIII, cos Borbns xa no poder. Desta poca tamn
o establecemento da Compaa de Galicia para a explotacin do pao de
Campeche, que era empregado na tinxidura de ls. Pero xa na segunda
metade deste sculo sern os Correos Martimos e o Comercio Libre os
grandes dinamizadores da emigracin galega, con partidarios do papel
276
1 Lus Alonso lvarez: Comercio colonial y crisis del Antiguo Rgimen en Galicia (1778-1818), A Corua, 1986.
xogado por un e outro no mundio acadmico galaico. Alonso Alvarez
1
y
Carmona Bada
2
sitan no establecemento dos Correos Martimos en
1764 o gran despegue mercantil e migratorio galaico. A autorizacin real
para comerciar coas Indias dende o establecemento dos Correos
Martimos en 1764 constite, segundo Alonso lvarez, uno de los hitos,
sino el ms importante, en la historia de La Corua y su puerto. Eiras
Roel
3
pola sa parte d preponderancia papel do comercio libre que se
inicia na Corua a partir de 1778. A Vigo fralle concedida licencia para
comerciar con Cuba e as Antillas en 1773, licencia ampliable a toda
Amrica en 1794.
O chamado comercio libre con Amrica teoricamente rompa o
monopolio colonial do sur andaluz e asignaba ao porto da Corua un navo
de rexistro para Nueva Espaa, e igualmente outro a Barcelona, Alicante,
Mlaga e Santander, mentres Cdiz segua cabeza con seis navos.
Pero a cidade da Torre de Hrcules e Mara Pita dominante nesta
poca tal como ilustra o censo de 1785, ano da fundacin do Real
Consulado Martimo de La Corua, que reconta 78 negociantes e carre-
gadores de Indias, once casas navieiras e tres importantes fbricas estrei-
tamente vinculadas ao despacho ultramarino.
Xa no terreo dos datos, Rosario Mrquez Macas
4
d a cifra de 322
galegos que chegaran a Amrica de forma legal entre 1765 e 1824, homes
solteiros a maiora. Ao tempo suxire multiplicar por catro ou cinco o
xodo legal para inclur a forte emigracin clandestina e facer deste xeito
unha evaluacin mis rigorosa das sadas. A maiora 61, 74 por
centovan traballar como criados e algns 17, 11 por cento a empre-
garse no comercio ou respondendo chamada dun parente 7, 38 por
cento. Estes fins ou obxectivos da viaxe, sobre todo os dous ltimos,
277
2 Jom Carmona Bada: El atraso industrial de Galicia. Auge y liquidacin de las manufacturas textiles (1750-
1900), Ariel, Barcelona, 1990.
3 Antonio Eiras Roel: La emigracin gallega a Amrica. Panorama General, en Coloquio sobre la emi-
gracin gallega, Pontevedra, 1989.
4 Rosario Mrquez Macas: La emigracin gallega a Amrica en la poca del comercio libre (1765-
1824), en Revista da Comisin Galega do Quinto Centenario, n 4, A Corua, 1989.
estnnos suxerindo a existencia de vellas e moi arraigadas cadeas migra-
torias como va de internacin e insercin en Nueva Espaa.
Dese colectivo, 54 individuos emigraron a Veracruz, 30 a Nueva
Espaa, 9 a Mxico, 3 a Puebla, 2 a Guadalajara e 1 a Campeche. As 117
persoas procedentes de Galicia que emigraron a Mxico e Centroamrica
(o 35 por cento do total) proban que este era o destino maioritario dos
nosos paisanos, seguido das Antillas, con 84 emigrantes (o 25, 3%).
curioso observar que mesmo entre as xentes non vinculadas direc-
tamente ao comercio colonial o traslado a Nueva Espaa vai in crescendo
no ltimo tercio do sculo XVIII, invertndose a tendencia co cambio de
sculo. o caso dos gobernadores, correxedores e alcaldes de orixe galega
estudiados polo erudito Gmez Canedo. Dun total de 14 individuos che-
gados a Nueva Espaa durante todo o perodo colonial 9 arriban despois
de 1764. De 5 oficiais reais 2 seguen a mesma tendencia, e entre os 100
clrigos, misioneiros e relixiosos a excepcin dos xesutas expulsados,
30 aparecen na Nueva Espaa no perodo aludido.
Aceptmos a cuantificacin xeral do colectivo hispano argumenta-
da e sintetizada por Clara Lida nas sas ltimas publicacins, para o
momento da Independencia, cifras que volve poer ao da brevemente no
seu ltimo libro
5
. un reconto crtico que recolle censos e estudios ante-
riores tanto da bibliografa acadmica especializada como dunha publics-
tica de diferente calidade e fortuna. Considerada a cifra de 10. 000 indivi-
duos vlida para o conxunto espaol en 1821, pensamos que a proporcin
dos mesmos inversa para o caso dos galegos con respecto ao conxunto dos
espaois chegados coa conquista e primeira colonizacin. Foron contados
os galegos na conquista e moi poucos nos primeiros tempos da coloniza-
cin, mentres aumentaron considerablemente a finais do sculo XVIII e
durante a Guerra de Independencia, iniciada en 1810. Para o caso galego
a recluta do conflicto independentista supuxo unha forte sangra, xa habi-
tual dende Felipe V, e o arribo a Mxico de milleiros de soldados e dalgns
centos de oficiais e suboficiais dos que non poucos botaron races na Nueva
278
5 Clara E. Lida: El perfil de una inmigracin: 1821-1939, Una inmigracin privilegiada Comerciantes,
empresarios y profesionales espaoles en Mxico en los siglos XIX y XX, Compilacin de Clara E. Lida,
Alianza Amrica, Madrid, 1994, pp. 27-28.
Espaa e no Mxico insurxente, casando con mexicanas e permanecendo
naquelas terras anda despois das expulsins iorquinas.
A Guerra de Independencia provocara unhas 4. 000 baixas entre
individuos de orixe espaola. Os 11. 000 restantes veranse as mesmo
minguados por muerte o emigracin durante la dcada de insurgencia
que sigui. Durante esta era de actividad guerrillera la Metrpoli volc en
Nueva Espaa 8. 500 expedicionarios, de los cuales algunos perecieron y
otros fueron transportados desde las costas mexicanas a las islas del Caribe
despus de 1821
6
.
E que noticias temos dos galegos durante ese perodo de mis
dunha dcada de insurxencia e enfrontamentos armados?
Sabemos que de Galicia saron cara a Amrica dous corpos de exr-
cito, organizados durante a Guerra de Independencia espaola contra o
invasor francs. Un deles foi o Ejrcito de Lobera ou Lobeira, na honra
do pobo ourensn onde se formara. O Regimiento de Lobera, os seus xefes
e oficiais aparecen a cada paso en la obra de Torrente, quien es parcial en
sus juicios, pero no parece serlo en la relacin de los hechos
7
. Tanto ofi-
cialidade como tropa conservaron, anda que con cambios por baixas e
novas incorporacins, unha maiora galega dificilmente cuantificable,
longo da sa estada guerreira contra a forza mexicana insurxente
8
. O
outro corpo de exrcito galego foi o Regimiento de la Unin, dependen-
te da Divisin del Mio, famosa na sa loita contra os invasores franceses
para poner fin a los ltimos reductos independentistas se organiz una
importante expedicin alrededor de 10. 000 hombres para cuyo mando
279
6 Harold Sims: Descolonizacin en Mxico. El conflicto entre mexicanos y espaoles (1821-1831), Mxico
F. C. E., 1982, p. 13.
7 Lino Gmez Canedo: Los gallegos en Amrica, entre el descubrimiento y la emancipacin, Consellera de
Cultura, Santiago de Compostela, 1983, p. 93.
8 Arquivo Xeral da Nacin (AGN): Indiferente General de Guerra, legajo 1, tomo 1, e cartafol 307.
9 Pedro Aguado y Bleye e Cayetano Alczar: Manual de Historia de Espaa, vol. III, Madrid, 1959, p.
606.
fue designado el general Morillo, en tanto otro Ejrcito de menor impor-
tancia fue dirigido a Mxico a las rdenes de Lin
9
.
O REXISTRO NACIONAL DE ESTRANXEIROS: DESCRICIN,
VALORACIN E PROBLEMAS QUE PRESENTA ESTA FONTE
A Ley General de Extranjera y Naturalizacin do 28 de maio de
1886, que daba todas as facilidades para o ingreso e mesmo a naturaliza-
cin dos inmigrantes estranxeiros, foi seguida da Ley de Inmigracin de
los Estados Unidos Mexicanos do 22 de decembro de 1908 na mesma lia
de aperturismo porfiriano pero a todas luces insuficiente tras a normaliza-
cin posrevolucionaria, ao contemplar s a inmigracin. A Ley de
Migracin de los Estados Unidos Mexicanos de 1926, aprobada baixo o
mandato do presidente Plutarco Elas Calles, via encher un baleiro lexis-
lativo sobre inmigracin e a regular un fennemo que xa tivera inciden-
cia a finais do sculo pasado e no ltimo decenio porfirista, pero que na
dcada dos vinte se incrementar de xeito notorio, anda que en propor-
cins sempre menores s de pases de inmigracin masiva como
Arxentina, Cuba ou os Estados Unidos. A Constitucin de Quertaro de
1917 poa trabas legais para a inmigracin e o acceso propiedade dos
inmigrantes pero na prctica, anda que con novas disposicins de maior
control e restriccin, dende Obregn abrronse as portas inmigracin
estranxeira nunha conxuntura, a posrevolucionaria, tan necesitada de
capitais, investidores estranxeiros e traballadores cualificados.
A nova lei de 1926 creou por vez primeira un rexistro de mexicanos
e estranxeiros que saan ou entraban Repblica, e outorgaba Secretara
de Gobernacin amplos poderes para o dictado de disposicins acordes
coa problemtica e as necesidades do momento.
O Rexistro Nacional de Estranxeiros de 1926 ideou unha tarxeta de
identificacin que segundo Landa y Pia, Xefe do Departamento de
Migracin nos anos trinta, foi a concrecin dunha proposta mexicana
presentada e aprobada por ampla maiora na Primera Conferencia
Internacional de Emigracin e Inmigracin celebrada na cidade de Roma
en maio de 1924. Ao darlle facultades aos servicios consulares no estran-
280
xeiro a nova lei facilitaba ao emigrante a expedicin da tarxeta de iden-
tificacin dende o seu pas de orixe e dende o porto de embarque.
Iso a permitir no sucesivo un maior control poltico-administrativo
da poboacin migrante e facilitar os estudios demogrficos e as anlises
estatsticas. A tarxeta de identificacin, unha especie de carn de identi-
dade do emigrante, desburocratizaba e simplificaba trmites como a pro-
visin de pasaporte para entrar en Mxico, anda que xa nos portos -e
mis tarde, aeroportos- a inspeccin mdica dos chegados e por ende a
ltima palabra cara internacin definitiva dos mesmos deixbase nas
mans do Servicio de Salubridade Pblica e dos Delegados Sanitarios.
Ademais da presentacin, era de obrigado cumprimento o selado da
tarxeta de identificacin no porto de entrada, requisito sen o cal careca
de validez e o inmigrante poda ser teoricamente deportado ao deducirse
diso unha internacin ilegal. De calquera xeito e unha vez no pas, con ou
sen tarxeta, carimbada ou non, se o inmigrante era persoa dalgunha sol-
vencia, de bos costumes e con amigos ou contactos na Secretara de
Gobernacin, case sempre consegua permanecer en Mxico, anda que os
medios utilizados para iso non sempre fosen de todo lcitos.
O ingreso era xeralmente temporal e de ata seis meses para os turis-
tas, entre os que se inclua a viaxeiros paseantes, cientficos, profesores,
escritores ou artistas, homes de negocios ou parentes de visita. A nova
lexislacin defina como inmigrantes aos estranxeiros que chegaban por
mis de seis meses e exclua a persoas con minusvalas fsicas ou mentais
e aos axitadores polticos tal como xa se contemplaba na Lei de 1908.
A Lei de Migracin de 1926 faca explcito no seu articulado a exis-
tencia dun filtro econmico, ao excluir aos estranxeiros que ingresaban en
Mxico sen contrato de traballo por un tempo superior ao ano ou con
medios econmicos insuficientes para permanecer tres meses no pas e
custearse a pasaxe de retorno sa terra de orixe. Esta seleccin econ-
mica era burlada habitualmente polos emigrantes galegos, unhas veces,
merc estructura da pequena propiedade campesia que permita mone-
tarizar unha das parcelas da explotacin familiar ou un animal da cabana
domstica, e noutras ocasins gracias s remesas doutros parentes inmi-
grados con anterioridade en diferentes pases de Amrica.
281
A nova lexislacin, ademis de vetar aos narcotraficantes e toxi-
cmanos tamn esixa un certo nivel de escolarizacin ou instruccin,
impedindo a entrada, entre outros, dos analfabetos sen parentes prxi-
mos asentados en Mxico. s efectos do noso colectivo, a elevacin do
listn cultural estimulou a moitos potenciais emigrantes a recibir unha
escolarizacin acelerada e de emerxencia, como detectamos de forma
precisa nalgunhas entrevistas realizadas en Galicia e en Mxico. Unha
nova, breve e improvisada instruccin do adolescente ou do adulto can-
didato a emigrar que ingresara na escola idade de seis ou sete anos para
abandoala s dous ou tres de permanencia na mesma; e iso naturalmen-
te para os que tian mestre e escola a menos de dous ou tres quilmetros
da sa aldea nun pas fro, hmido e chuvioso, con oito meses de inver-
no, coa metade dos ncleos de poboacin de todo o Estado espaol e co
hbitat mis disperso de Europa
10
.
Se os informes policiais dependentes da Secretara de Gobernacin
non alegaban razns en contra como carencia de recursos ou conducta
inmoral, concedaselle inmigrante unha prrroga para permanecer na
Repblica. Desta maneira, aquel inmigrante temporal, que ingresaba
tamn s veces baixo a forma de visitante ou turista, consegua xeralmen-
te permanecer no novo pas e pasaba da condicin de inmigrante de inmi-
grado, situacin previa naturalizacin. Pero Mxico, salvo para o caso dos
refuxiados republicanos baixo os gobernos de Crdenas e vila Camacho
nunca estimulou a naturalizacin e os inmigrados non se naturalizaban
282
10 Vxase Antn Costa Rico: Escolas e Mestres. A Educacin en Galicia: da Restauracin II Repblica,
Consellera da Presidencia e Administracin Pblica da Xunta de Galicia, Santiago de Compostela,
1989. No cadro 32 da pxina 136 aparece a cifra de 115 alumnos por mestre para o ano 1922, e o cadro
34 da pxina 159, seguindo os datos dos Censos de Poboacin de Espaa de 1920 e 1930, reflicte un
56, 28 por cento e un 45, 25 por cento, superior media espaola, do 52, 23 por cento para 1920 e
do 42, 34 por cento para o ano 1930. Fundamental para estes temas o voluminoso estudio en dous
tomos de Vicente Pea Saavedra: xodo, organizacin comunitaria e intervencin escolar. La impronta
educativa de la emigracin transocenica en Galicia, Secretara Xeral para as Relacins coas
Comunidades Galegas, Xunta de Galicia, A Corua, 1991. No Tomo I, epgrafe 2. 1. Orixe
Sociocultural e Nivel Educativo dos Emigrantes, p. 177, califica a moitos emigrantes como analfabe-
tos funcionais, ya que apenas deban poder hacer uso con soltura suficiente de las habilidades de lec-
tura y escritura que declaraban, aplicndolas a fines prcticos. En cualquier caso, se trataba de sujetos
que, de ordinario, haban sido sometidos a una breve e inconstante escolarizacin, y que adems se
caracterizaban por poseer una escasa cuando no nula cualificacin profesional.
mexicanos ags por necesidades dunha maior insercin econmica, para o
caso dalgns empresarios ou comerciantes de alto nivel, ou por matrimo-
nio e fillos con mulleres mexicanas. A non naturalizacin tampouco obe-
deca a un suposto patriotismo espaol dos adultos mozos acabados de
chegar xa que estes nunha alta porcentaxe de casos non se inscriban na
Legacin ou Embaixada espaola. Unhas veces, por simple deixadez e
abandono ou porque non haba tempo que perder para traballar e aforrar,
pero en boa parte dos casos a non inscripcin responda sa intencin
de librar do servicio militar ou do matadoiro de Marrocos, como sucedeu
entre a Semana Trgica de 1909 e o Desastre de Annual de 1921. Deste
absentismo para inscribirse na Legacin espaola d boa fe a correspon-
dencia oficial da prctica totalidade dos diplomticos espaois en Mxico,
dende que Espaa recoecera a independencia deste pas un premonito-
rio da dos Santos Inocentes, en decembro de 1836. Don ngel Caldern
de la Barca o primeiro Ministro Plenipotenciario tras o recoecemento
da soberana poltica mexicana e ser bo exemplo desta actitude
11
.
Unha vez establecidos en Mxico, os inmigrantes podan reproduci-
la inmigracin facilitando o acceso ao pas aos seus ascendentes, descen-
dentes e irmns menores, e tras vivir catro anos consecutivos na
Repblica, no caso de que abandonaran o pas, podan retornar ao mesmo
sen barreira burocrtica algunha.
A tarxeta de identificacin do Rexistro Nacional de Estranxeiros
(RNE) dependente do Servicio de Migracin a nosa fonte contn os
datos fsicos acompaados de das fotografas tamao carn, unha de fron-
te e outra de perfil, e a sinatura do interesado. Ademais constan impresos
nas mesmas, con pequenas diferencias segundo o modelo, a data e lugar de
nacemento, o estado civil, a ocupacin, profesin ou oficio, a raza e reli-
xin, o idioma materno e outros da sa competencia lingstica, as como
a nacionalidade no momento de inscribirse. Outros datos de grande inte-
rese, sobre todo para a sa primeira insercin econmica e socio-cultural
e para o estudio das posibles cadeas migratorias, son os da residencia no
seu lugar de orixe e de destino e os da sa ubicacin na nova sociedade,
283
11 Seguimento que fixemos no Arquivo do Ministerio de Asuntos Exteriores (AMAE) de Madrid fun-
damentalmente nos cartafoles reunidos baixo o rubro Poltica Mxico e baixo o epgrafe
Correspondencia, Embajadas y Legaciones.
dicir, a residencia habitual, o lugar de residencia en Mxico, as coma o
nome e domicilio de parentes, vecios ou persoas que puideran dar infor-
macin ou noticia do recn chegado. Nas fichas ou tarxetas que consul-
tamos non figura en moitas ocasins o porto de embarque e atraque, ou
datos coma o matrimonio e fillos, os cambios de ocupacin e domicilio ou
a naturalizacin. Esta informacin, cando aparece, faise constar habitual-
mente no anverso da tarxeta de identificacin ou nunha folla anexa, moi-
tas veces inexistente ou deteriorada polos avatares que sufriu esta masa
documental tras o terremoto de 1985
12
.
Tamn figura na tarxeta o Consulado no que se expediu no caso de
non ter sido cumprimentada no momento da internacin ao pas; para os
galegos, os Consulados da Corua e Vigo, por ser os portos habituais de
sada, pero tamn o de Mxico na Habana. Este ltimo dato estnos sina-
lando a Cuba, de masiva inmigracin galega, como pas de trnsito cara a
Mxico e probablemente tamn cara aos Estados Unidos, ademais de
nos suxerir a existencia dunha minoritaria reemigracin por goteo de
galegos de Cuba cara a Mxico, sobre todo en perodos como a Guerra dos
Dez Anos ou de Yara (1868-1878), a independencia de 1898 ou as crises
azucreiras dos anos vinte, conxunturas todas elas de crises cubanas e de
bonanza mexicana, o que nos est a apuntar factores de expulsin e de
atraccin entre dous pases da rea do Caribe e do Golfo. Pases vecios
pero sobre todo cada vez mellor comunicados no trfico martimo de pasa-
xeiros e mercancas ao constitur Veracruz o final da ruta da Trasatlntica
Espaola, da Hamburg Amerika Linie alemana e doutras compaas
inglesas. Unhas compaas internacionais que substitundo a vela polo
vapor competiron dende a dcada de 1880 polo mercado da emigracin
modernizando os transportes e facendo os buques cada vez mis grandes,
cmodos e rpidos
13
. As Compaas Hamburguesas por exemplo, ademais
284
12 Mis informacin sobre esta fonte en Clara E. Lida: El perfil de una inmigracin: 1821-1939, Una
inmigracin privilegiada privilegiada, comerciantes, empresarios y profesionales espaoles en Mxico en los
siglos XIX y XX, Compilacin de Clara E. Lida, Alianza Amrica, Madrid, 1994, pp. 25-27.
13 A parte dos seus traballos anteriores na mesma lia resulta esclarecedor o ltimo e mis novedoso
artigo de Alejandro Vzquez Gonzlez: De la vela al vapor. La modernizacin de los buques en la emi-
gracin gallega a Amrica, 1835-1939, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, n 28, decembro
1994.
de en Veracruz atracaban os seus barcos en Tampico e a competencia foi
ampliando eses servicios a outros portos mexicanos.
No inverno de 1991 e ao longo de dous meses de traballo consulta-
mos, nas galeras do outrora presidio de Lecumberri e na actualidade
Arquivo Xeral da Nacin (AGN), as tarxetas de identificacin duns 50. 000
espaois para extraer a totalidade dos cidadns de orixe galega, que ronda-
ron os 4. 500 homes e mulleres chegados no perodo 1878-1945; unha cifra
que hai que rebaixar s 4. 200 persoas aproximadamente para adaptarnos ao
lapso cronolxico que nos ocupa neste estudio. Coa totalidade das tarxetas
de identificacin fotocopiadas ou microfilmadas deseamos unha base de
datos e procedimos informatizacin dunha fonte que nos permite coecer
con grande exactitude colectividade galega inmigrada na Repblica
Mexicana no perodo aludido. Unha aproximacin realizada coa precisin
que proporcionan os sempre fros datos estatsticos, anda que moitas foto-
grafas incorporan e suxiren unha informacin cualitativa mis humana,
clida e persoalizada, pero problemtica na sa interpretacin dende certos
presupostos tericos e metodolxicos das Ciencias Sociais.
A fonte obxecto de estudio, importantsima, precisa e preciosa, pre-
senta sen embargo algunhas dificultades investigador, que non podemos
esquecer.
A primeira a non exhaustividade no rexistro do colectivo galego
inmigrado, exhaustividade que, por outra parte, tampouco existe nos cen-
sos e padroados municipais anda que a mesma tarxeta insista na obriga-
toriedade que tian os inmigrantes de inscribirse en su oportunidad en el
padrn del Municipio en que establezcan su residencia. Moitos inmigra-
dos residentes en Mxico con anterioridade Lei de 1926 s se deberon
rexistrar ao abandonar o pas, normalmente nunha viaxe a Galicia, ou
volta desa viaxe, no momento de proceder sa reinternacin en Mxico
por un porto, xeralmente Veracruz, Progreso ou Tampico, por algunha das
cidades da gran fronteira dos Estados Unidos e, en menor proporcin,
polos portos do Pacfico e polas aduanas da fronteira guatemalteca. Esta
tendencia consttase polas tarxetas de identificacin expedidas entre
1926-1936 nos Consulados mexicanos da Corua, Vigo e mesmo en oca-
sins A Habana, cando o cidadn de turno ten xa unha idade avanzada e
285
declara ter entrado en Mxico a finais do sculo pasado ou na primeira
dcada de 1900. A pregunta : Cantos inmigrados, a maiora non naturali-
zados, chegados no Porfiriato, durante a Revolucin ou nos primeiros anos
vinte que se asentaron definitivamente en Mxico e non retornaron sa terra
natal viviron en Mxico sen inscribirse no RNE? Rematada a Revolucin
Mexicana e a Gran Guerra europea houbo unha forte inmigracin de
espaois en Mxico ata as secuelas da crise de 1929, como se pode ver no
Anuario Estadstico de 1930. Por fontes primarias, bibliogrficas, hemero-
grficas e a travs da historia oral coecemos bastantes casos de galegos,
desde grandes potentados ata profesionais liberais e humildes dependen-
tes ou vendedores da ra, inmigrados en Mxico a finais do sculo pasado
e no primeiro cuarto do actual que poideron vivir neste pas practica-
mente indocumentados e sen que conste a sa tarxeta de identificacin
no RNE. Naturalmente desbotamos tarxetas deterioradas ou ilexibles e as
non identificadas como pertencentes a cidadns galegos por figurar s
Espaa ou un topnimo irrecoecible no aparatado lugar e pas en que
naceu, sen outros datos ou indicios de galeguidade. Polo exposto e polo
gran nmero de fichas que rexeitamos, parcenos razoable aceptar unha
marxe de omisins no reconto global de entre un dous e un tres por cento.
Hai que ter en conta pois unha oscilacin alza, desa magnitude, de
galegos rexistrados pero que non constan na base de datos elaborada a
posteriori con esta materia prima. Con todo, os posibles rexistrados non
contabilizados son moitos menos que aqueles dos que temos constancia de
que emigraron e residiron en Mxico anos e dcadas, o que ao noso xuzo
elevara as cifras nunha porcentaxe superior ao 30 por cento para o con-
xunto da inmigracin galega en Mxico e tamn para o Estado de Puebla
no lapso de tempo estudiado. Unha cifra que formularemos como indicio
razoable e como hiptese mis que como unha conclusin definitiva, ao
deixar fra deste estudio as estatsticas de emigracin espaola e de inmi-
gracin mexicana recollidas por Yaez Gallardo en La emigracin espaola
a Amrica (siglos XIX y XX), editado en Colombia, Asturias pola
Fundacin Archivo de Indianos en 1994.
Outro problema que presenta o RNE a identificacin das activi-
dades socioprofesionais dos inmigrantes nos seus lugares de orixe e en
286
Mxico. Desta maneira e baixo o rubro ocupacin, e en ocasins
profesin, oficio u ocupacin o inmigrante manifesta sa entrada
nos portos e fronteiras mexicanas unha determinada actividade. Pero
esta ocupacin que declara ao seu ingreso ou nos consulados da
Corua, Vigo e, en ocasins, da Habana e que o funcionario do
Servicio de Migracin recolle literalmente: a que desempea en
Mxico ou a que deixa s sas costas no momento de emigrar ou ree-
migrar?, Como e en base a que argumentos ou premisas damos por sen-
tado que a profesin declarada polo inmigrante a que detenta no novo
espacio social mexicano?
Parece razoable pensar que a actividade recoecida sexa a que ten en
Mxico cando o seu ingreso ao pas moi anterior data de expedicin da
tarxeta de identificacin e a sa inclusin no RNE. Ocorre en moitsimas
ocasins que o inmigrante que leva moitos ou bastantes anos residindo en
Mxico retorna finisterre atlntico e europeo dos seus ancestros e pasa a
engrosar as inscripcins do RNE cando as autoridades aduaneiras e migra-
torias o detectan no momento da sa sada e sobre todo da sa reinterna-
cin pas de adopcin. Nestes casos, que acostuman ser maioritarios, a
sa ubicacin socioprofesional en Mxico non presenta problemas.
Pero esta indefinicin sobre se a ocupacin declarada do lugar de
orixe galaico, rural ou urbano, ou a de Mxico, faise mis patente para os
que manifestan terse internado pas en datas nas que xa entrou en vigor
o RNE. Nesa dcada comprendida entre 1926 e 1936 seguen chegando
Repblica centos de galegos, sobre todo ata que deixa sentir as sas secue-
las a crise de 1929. moi fcil deducir que a profesin declarada no RNE
a que realizaban nos seus lugares de orixe xeralmente labrego para os
de extraccin rural cando a data de entrada a Mxico coincide no tempo
coa de expedicin da sa tarxeta de identificacin. Se o inmigrante se
rexistra o mesmo da ou aos poucos das da sa data de entrada, no caso
de ser certos estes supostos, moi probable que a profesin expresada sexa
a de orixe. Pero se ademais pertence ao sector primario e se declara labre-
go ou xornaleiro, por citar dous exemplos claros, practicamente seguro
que esas eran as sas actividades antes de emigrar, xa que anda que segue
habendo labregos e xornaleiros inmigrantes en Mxico, a inmensa maio-
287
ra do colectivo inmigrado inseriuse a nivel socioprofesional no sector
secundario e terciario, xeralmente nas cidades grandes e medianas do pas.
Ags contadsimas excepcins, non emigraban para seguir sendo xorna-
leiros en Mxico onde esa actividade rondaba a subsistencia mis humi-
llante e a semi-escravitude antes da Revolucin.
Os casos mis problemticos son aqueles que se rexistran varios
meses ou ata un ano despois do seu ingreso. Neses supostos, anda que a
tendencia maioritaria a declarar a nova ocupacin mexicana, hai deter-
minados individuos que se detectan sobre todo pola tipoloxa da profe-
sin dos que non podemos saber con seguridade se se senten verdadeira-
mente vinculados ao novo mundo da sa recente incorporacin ou, pola
contra, manteen de forma explcita ou subconsciente os seus parmetros
culturais e conductuais ancorados no vello terruo que deixan ao outro
lado do Atlntico. Unha ancoraxe mental autoprotectora dos seus sinais
de identidade e defensiva fronte ao novo nicho ecolxico e ao novo e
extico corpo social, urbano e hostil ou, cando menos, estrao. unha
visin da realidade xeralmente filtrada a travs dos parentes e vecios que
conforman e reproducen os patrns de comportamento e as normas e
valores do clan transterrado. A declaracin da profesin de orixe pode ter
relacin neste caso co sentimento de vinculacin ao mundo que se deixa
atrs, reproducido en grande medida pola primeira insercin tnico-cul-
tural e polas relacins de paisanaxe
14
.
OS GALEGOS EN PUEBLA. ORIXE PROVINCIAL E MUNICIPAL
Coa soa excepcin dun vecio de Riotorto, ubicado xeografica-
mente no norte interior e rural de Lugo, os 19 primeiros galegos estable-
cidos no Estado de Puebla entre 1882 e 1900 son todos varns e orindos
da Corua, que aparece en tres ocasins como lugar de nacemento e pro-
vincia sen especificar se os declarantes son vecios da cidade ou da pro-
288
14 Esta denominacin, usada de maneira espordica por algns investigadores uruguaios e arxentinos dos
anos setenta, foi recollida e utilizada con acerto e precisin por Pilar Cagiao Vila na sa tese douto-
ral indita sobre a inmigracin galega en Montevideo para expresar certas vinculacins primarias de
carcter tnico-cultural, que nalgns casos pero non sempre poden ter relacin co mecanismo posi-
bilitador das cadeas migratorias.
vincia coruesa. Nalgns casos deben referirse vella cidade abandeirada
da causa liberal no sculo XIX, interpretacin que reflectimos no Cadro
2. Dos dez ingresados en Mxico entre 1902 e 1910, residentes no Estado
de Puebla despois de 1925, a orixe costeira coruesa segue sendo notoria.
A provincia de Lugo, con tres inmigrantes, iguala Corua na lti-
ma dcada porfirista seguindo unha tendencia que para o conxunto da
inmigracin galega mantnse ata o final da Revolucin en toda a
Repblica. De 11 individuos que veen residir ao Estado de Puebla na
dcada revolucionaria, 1911-1920, 7 deles son lugueses, anda que conti-
nan os corueses do litoral e un pontevedrs da cidade de Vigo, o outro
gran porto galego con actividade in crescendo nestas datas.
A partir da Revolucin Mexicana e da Gran Guerra trcase a ten-
dencia nas chegadas e os naturais da costa galega deixan paso aos cidadns
do interior, sobre todo da provincia de Ourense, anda que seguen tendo
importancia os lugueses. Avanzada a dcada dos vinte tamn aparecen no
Estado de Puebla, pero en proporcin moito menor, os pontevedreses,
igualmente do interior montaoso e minifundista desta provincia. Estes
pontevedreses do interior conformarn unha comarca xeogrfica en
estreita relacin coa zona noroccidental da provincia de Ourense, a de
maiores sadas a Mxico desde 1921.
O ingreso e asentamento dos ourensns acentanse a finais dos
vinte e mantnse despois da crise de 1929 cando se reducen sensiblemen-
te as chegadas de espaois e galegos Repblica Mexicana e tamn
Estado de Puebla. Pero non son xentes dispersas por toda a xeografa pro-
vincial. Ao igual que no estudio de migracins doutras latitudes do Estado
289
ou dos italianos e irlandeses teremos ocasin de ver tamn neste caso a
tendencia ao agrupamento nas sadas.
CADRO 1. INMIGRANTES GALEGOS NO ESTADO DE PUEBLA. ORIXE PROVINCIAL. 1878-1936
Fonte: Elaboracin propia a partir das tarxetas de identificacin do Rexistro Nacional de
Estranxeiros (AGN).
Nesa presencia inicial dos oriundos da Corua, os centos de quil-
metros do seu litoral, con abondosas poboacins de pescadores, as como
a sa florecente cidade portuaria, deberon funcionar como verdadeiros
mascarns de proa nas chegadas deses primeiros continxentes da emigra-
cin galega contempornea a Mxico.
290
A Corua
17,98% Lugo
19,10%
Ourense
57,30%
Pontevedra
5,67%
Muxa Muga na tarxeta- Ferrol, Carncado mal copiado na tar-
xeta, debe ser Carnoedo, pequena localidade costeira moi achegada a
Sada e ao Pazo de Meirs, onde veraneaba Franco e Ares son os primei-
ros lugares claramente consignados, o que nos indica a orixe costeira desta
primeira inmigracin contempornea dos galegos no Estado de Puebla,
que segue unha pauta xeral a toda a Repblica, especialmente ao vello
eixo ou eixos Veracruz-Distrito Federal.
Dos 10 ingresados no Estado de Puebla entre 1902 e 1910, 3 son
orindos do litoral corus, Ares, e outro lugar da provincia, outros 3 son
inmigrantes lucenses -dous de Meira e un da provincia sen especificacin do
lugar, igualando as s de orixe coruesa na primeira dcada do sculo XX.
Durante a Revolucin Mexicana, entre 1911 e 1920 chegan 11
novos inmigrantes galegos que pasarn a residir Estado de Puebla. Iso
estnos a indicar que a emigracin non se detn nunca pese escaseza e
perigo do transporte martimo por mor da I Guerra Mundial. Deses 11
inmigrantes, 7 son da provincia de Lugo, e deles 2 mulleres. A cidade por-
tuaria de Vigo e a sa rea de influencia, anda que en escala menor,
tamn est presente nesta dcada convulsa, e seguen representadas, como
en dcadas anteriores, a provincia da Corua, de forma xenrica, e a cida-
de de Ferrol e a vila marieira de Muxa, de maneira explcita.
Os ourensns que ata este momento eran insignificantes no Estado
de Puebla, fan a sa irrupcin de forma notoria na dcada dos vinte. Son
orixinarios dos Concellos de Avin, Beariz e Nogueira de Ramun, esta
ltima terra de afiadores e parageiros ambulantes, que representan sim-
bolicamente a tdolos galegos na sa errancia emigrante e vagamunda.
Non nos deteremos a valorar a preponderancia dos vecios das
zonas montaosas do Faro de Avin e das Serras do Sudo e Candn
Avin e Beariz fundamentalmente. Diremos s que chegaron
Repblica cara a finais do sculo pasado e que a sa expansin e retroa-
limentacin mis al do eixe Veracruz-Mxico seguiu o esquema expos-
to por Moreno Toscano e Florescano
15
para a organizacin do territorio
291
15 Alejandra Moreno Toscano e Enrique Florescano: El sector externo y la organizacin espacial y regional
de Mxico (1521-1910), Universidad Autnoma de Puebla, 1977.
de Mxico; unha organizacin do espacio, das comunicacins e do senti-
do do crecemento deseado para os ferrocarrs e pola influencia nortea-
mericana a partir do Porfiriato. Para o caso que nos ocupa diremos que
estes connacionais da montaa noroccidental da provincia de Ourense,
comerciantes na sa maiora, empezaron asentndose en Veracruz e na
cidade de Mxico. Pero nos anos vinte emprenderon unha expansin
cara s cidades intermedias desta ruta como Xalapa, Perote, Orizaba,
Crdoba ou Puebla ou cara a outros estados prximos Cidade de
Mxico Distrito Federal dende o 31 de decembro de 1928 como
Puebla, Hidalgo, Morelos, Quertaro, Michoacn ou o Estado de
Mxico, expansin que os converteu anos mis tarde en representantes
moi cualificados do pequeno e mediano comercio nas cidades e vilas
deses Estados.
Procedan dunha terra escondida, minifundista e escarpada, unha
comarca presidida pola Serra do Sudo, que ronda os mil metros sobre o
nivel do mar, e vecia da tamn montaosa serra do Faro de Avin, polo
sur. Ao norte est a Terra de Montes, atravesada pola estrada Ourense-
Pontevedra, estreita, chea de curvas e con firme de pedra e terra, con
abundantes buratos anda ao comezo dos anos cincuenta. Unhas parro-
quias onde era frecuente o uso do cabalo, e das mulas e dos burros para a
comunicacin e para o transporte de mercadoras, animais anda presen-
tes neses vales de montaa con aldeas totalmente abandonadas ou semi-
desertas e poboacin escasa e envellecida.
292
CADRO 2. PROPORCIN DE INMIGRANTES GALEGOS NO ESTADO DE PUEBLA SEGUNDO A
ORIXE MUNICIPAL. 1878-1936
Estranxeiros (AGN).
A INSERCIN ECONMICA E SOCIAL. ALGNS ESTUDIOS DE CASO
O primeiro inmigrante galego residente no Estado de Puebla que
segundo o RNE fixo a sa internacin a Mxico na temper data de 1892
foi Enrique Bermdez Seoane, natural da vila marieira de Muxa, famo-
sa pola Virxen da Barca a fecundadora pedra de abalar, os percebes e os
secadeiros de congro ao vento pero tamn, coma o conxunto da Costa da
A Corua
Ferrol
Ares
Muxa
A Estrada
Allariz
Avin
Nogueira de Ramun
Meira
293
Morte, polo embravecido mar e os seus histricos naufraxios. sa inter-
nacin, Bermdez Seoane tia como referente en Mxico a Victoriano
lvarez, a mesma referencia que ter en 1923, ano do seu ingreso pas,
o comerciante ambulante do lugar de Xirarga, no municipio de Beariz e
provincia de Ourense, Jos Cendn Vales. A ubicacin socioprofesional
de Victoriano lvarez non aparece na tarxeta de Bermdez Seoane pero
si consta explicitamente na de Cendn Vales, que o sita na esquina de 5
de Maio e 4 Oriente da cidade de Puebla, onde se ubicaba o almacn de
roupa El Puerto de Veracruz, do que Victoriano debeu ser propietario,
directamente vinculado ao sector dos fabricantes textileiros. Anda que
non aparece na lista dos 147 grandes ou medianos empresarios, si est
relacionado coa propiedade ou co-propiedade de varias facendas
16
.
Existe na actualidade, nese privilexiado recanto da urbe anxelopo-
litana, outro gran centro comercial que pola sa altura e xigantismo des-
proporcionado as como pola sa fealdade exterior destruiu de forma noto-
ria a esttica urbana do seu antigo entorno colonial.
O pioneiro Enrique Bermdez Seoane rexstrase en 1932 como casa-
do e propietario do Taller de Confecciones Pompeya, ligado pola sa acti-
vidade econmica ao sector textileiro e supoemos que ao seu protector
ou amigo de referencia e tal vez tamn paisano Victoriano lvarez, pro-
pietario do almacn de roupa El Puerto de Veracruz, ao cal probablemen-
te provera de roupa de confeccin para a sa venda pblico nese esta-
blecemento comercial.
Outro dos pioneiros, chegado a Mxico en 1896, natural de
Riotorto, municipio do noreste lucense, foi Jos Garca Fernndez, que
se rexistra como casado en 1932, ano de expedicin da sa tarxeta de
294
16 Vxase Leticia Gamboa Ojeda: Los empresarios de ayer. El grupo dominante en la industria textil de
Puebla, 1906-1929, Editorial Universidad Autnoma de Puebla, 1985, p. 153. A cita di textualmen-
te Cabe anotar as que que en ciertos casos los empresarios o las familias anotadas no fueron dueos
absolutos, en determinados momentos, de las propiedades sealadas sino socios o copropietarios. Esto
pas, por ejemplo, con tres haciendas de los Conde y Conde: la de Tatetla fue, entre 1920 y 1922, una
hacienda e ingenio explotados por ngela Conde, viuda de Conde, Victoriano lvarez y Juan Prez
Acedo, pero despus slo la explotaron aquella y este. Asimismo, la de San Cristobal Polaxtla haba
sido compartida en propiedad por Victoriano lvarez y ngela Conde, quien en 1922 la cedi a
aquel.
identificacin, e que, anda que se declara comerciante nos anos trinta,
debeu de traballar nos seus primeiros tempos como empregado dos
Snchez Gavito, unha desas trinta familias textileiras que formaban
parte do total dos 147 empresarios do ramo, que operaban no Estado de
Puebla como grupo dominante no primeiro tercio do sculo XX
17
.
Na sa esclarecedora investigacin El Empresariado Espaol en
Puebla (1880-1916); surgimiento y crisis de un grupo de poder, Gonzlez
Loscertales pasa revista presencia espaola nos diferentes sectores socio-
profesionais da Repblica e de Puebla. Ademais dos grandes empresarios
cita a ese amplio sector de mayordomos, capataces y administrativos de
hacienda espaoles tan abundantes en el Mxico porfiriano..., unhas
ocupacins entre as que figuran algns dos galegos que viviron no Estado
de Puebla de 1878 a 1936. o caso de Zenn Barreiro Pan, que fixo a sa
entrada no pas en 1902, con expedicin de tarxeta en 1933, casado e
administrador da Facenda de Soltepec.
Noutro apartado do seu trabajo precisa Loscertales que ademais das
sas actividades como empregados de comercio, os novos inmigrantes
espaois chegados a Puebla van a trabajar como depedientes de confian-
za a las fbricas textiles de la regin, muchas de ellas propiedad de com-
patriotas, que haban accedido a la categora de empresarios. Poderiamos
inclur aqu a Jess Gonzlez Ferreiro, ourensn, que fai a sa entrada no
pas en 1905, ao que lle expiden a sa tarxeta de identificacin no ano
1932; un individuo solteiro, empregado, e que debeu traballar para quen
foi a sa referencia en Puebla a Jons Artasnchez, asturiano, emparenta-
do cos Artasnchez textileiros, anda que de nivel inferior a estes paren-
tes segundo a investigadora poblana Leticia Gamboa.
Andrs Fernndez Fernndez, que fixo a sa internacin en 1915,
declrase empregado en 1933, ano de expedicin da sa tarxeta e, como
acostuma a ser habitual entre os inmigrados que non escalaron posicins
na vida econmica e social, segue solteiro nos trinta. Tia como referen-
cias en Mxico a Ignacio Rivero Cajiga, emparentado con empresarios
textileiros e propietario de facendas no centro do Estado de Puebla.
295
17 Leticia Gamboa Ojeda, op. cit., p. 133.
Nunha desas, tia a sa residencia Andrs Fernndez Fernndez en 1933,
na Facenda Tamariz de Nopalucan, onde traballara como empregado de
confianza do propietario, seguindo unha pauta de relacin contractual
endogmica, para estes postos que requeran dunha fidelidade especial, o
que corrobora as investigacins de Loscertales e Gamboa. Unha relacin
fin na que os oligargas e empresarios grandes e medianos son os orin-
dos das rexins (Santander, Pas Vasco ou Asturias) arraigadas por xera-
cins en Mxico desde os tempos coloniais, e na que os cadros interme-
dios, cargos e empregos de confianza, recaeran en mans de peninsulares,
coma os galegos, dunha nacionalidade ibrica con menos tradicin e
arraigo no seu asentamento mexicano. Son inmigrantes de orixe humilde,
campesios, nalgns casos marieiros e noutros proletarios simbiticos,
que apoian aos coterrneos ricos na defensa dos seus intereses con fideli-
dade canina, na esperanza de que esta va de insercin econmica e social
lles permita a eles mesmos escalar posicins e ao cabo facer a Amrica,
que que en definitiva vieron a Mxico.
Cos Snchez Gavito debeu estar emparentada outra inmigrante,
Adela Sobrado de Gavito, natural de Meira, localidade prxima a
Riotorto, tamn no noreste lucense. Adela, residente en Mxico desde
1909, casada con anterioridade data de expedicin da sa tarxeta, 1932,
declara como profesin su hogar, unha ocupacin propia das esposas
daqueles inmigrados que alcanzaron unha boa posicin econmica, o que
lles permitiu casar e fundar unha familia, con frecuencia idade de coren-
ta anos e anda mis, algo inusual nos pioneiros que chegan xoves, soltei-
ros e ss, ou casados pero coa muller residindo en Galicia, a onde retor-
nan esporadicamente.
Casos de insercin social similares ao anterior deberon de ser o de
Adelaida Snchez de Dez, natural da Estrada, no interior da provincia de
Pontevedra, quen chegara a Mxico en 1903, casada na data de expedi-
cin da sa tarxeta, 1933, con un Dez que non aparece entre os inmigra-
dos de orixe galega e que podera ser algn espaol acomodado ou un Dez
dunha familia cun apelido que consta sa vez como pertencente ao sec-
tor empresarial textileiro. Ou o de Aurea Mier S. de Ruiloba, tamn de
Meira pero tal vez emparentada cos Mier, textileiros e facendados de orixe
296
asturiana, rexin con relacins econmicas e sociais co norte de Lugo
desde tempos remotos. Aurea Mier, que levou a cabo a sa internacin ao
pas en 1909 aparece vivindo en Texmelucan en 1933, o ano de expedi-
cin da sa tarxeta, e unha das 13 galegas inmigradas que declaran como
profesin su hogar. Estes posibles matrimonios corroboran a hiptese
endogmica apuntada nas sas investigacins por Clara Lida, quen men-
ciona tamn a prctica da endogamia encuberta, ao casar os espaois
inmigrados con mulleres registradas como mexicanas pero que, anda que
nadas en Mxico, eran en realidade fillas de pais espaois. Nun pas con
escaseza de mulleres solteiras non era despreciable a posibilidade que
tian as escasas mulleres que emigraban ou eran reclamadas para subir na
escala social por va matrimonial ao ser este, o das mulleres clibes de
orixe hispana, un ben moi preciado pola sa escaseza entre os inmigran-
tes xa asentados e con frecuencia solteiros tras dez ou vinte anos de expe-
riencia migratoria. Uns solteirns que van o sol pasar pola porta e que se
disputaban a presa cada vez que apareca no seu horizonte unha paisana
en idade de merecer.
Anda que non todas as galegas que pasaron Estado de Puebla
nesta poca chegaron a ser esposas de inmigrados de orixe hispana mis
ou menos triunfadores. Algunhas, como Carolina Conde Rodrguez, que
chegou a Mxico en 1925, declarou como profesin os seus labores no
momento de rexistrarse e tia como referencia en Puebla a un dos gran-
des empresarios do sector txtil, de orixe ibrica, Pedro Daz Rubn, para
o cal debeu traballar como criada, costureira ou ama de chaves. Claro que
de portas para adentro e con esa relacin de poder podera incluso ser a
sa amante, algo mal visto de facerse pblico nunha sociedade tan puri-
tana -con frecuencia hipcrita- e controlada a nivel ideolxico-relixioso
por uns curas de rancia catolicidade, xeralmente tamn de orixe espaola
e con hbitos sociais metiches e casamenteiros. Carolina permanece
solteira algns anos mis tarde, a principios dos trinta, cando se lle expi-
de a sa tarxeta de identificacin, o que corrobora a nosa hiptese de que
debeu formar parte do servicio domstico deste magnate textileiro de
orixe espaola.
297
Hai dous inmigrados que se declaran industriais e un mis especifi-
camente industrial propietario, anda que ningn dos tres pertenceu
lite textileira poblana. Algns varns inmigrantes, ademais de Enrique
Bermdez Seoane, e doutros de menor entidade xa citados, triunfaron en
maior ou menor medida. o caso de Ramn Sobrado Daz, que fixo a sa
entrada en 1909 e que se declara propietario nos anos trinta; ou o de
Manuel Barros Garrido, de Amiudal, no concello ourensn de Avin, o
municipio galego con maior nmero de habitantes inmigrados en Mxico;
Manuel Barros chegou a Mxico o ano 1910 en vsperas da Revolucin,
e declrase comerciante nos trinta, cando est establecido na pequena
cidade de Jonotla, do Estado de Puebla. Outro triunfador, anda que en
pequena escala que podera ser grande desde as sas expectativas
Jovito Rodrguez Claro, de Crcores, que se interna en 1922 e nos anos
trinta aparece casado, residindo en Puebla e xa establecido como propie-
tario dun comercio de roupa.
Segundo consta nas fichas do RNE, o nico vigus residente en
Puebla foi Carlos Gonzlez Fernndez, a onde chegou o ano que deu rema-
te a Gran Guerra, en 1918. Nos trinta declarbase propietario dun esta-
blo e tia a sa residencia na Fbrica Macin de Puebla. Temos ademais
un profesional liberal, algo inhabitual na emigracin galega a Mxico, tr-
tase de Silvino Bouzas Balboa, un dentista orixinario de Sobradelo de
Valdeorras, lugar da provincia de Ourense, no oriente galego, prximo ao
lmite administrativo coa provincia de Len. Silvino Bouzas fixo a sa
internacin en 1923 e, tal como corresponde aos inmigrantes cunha boa
insercin socioprofesional, aparece casado en 1933, o ano de expedicin
da sa tarxeta de identificacin.
E non podan faltar os representantes do oficio ambulante mis
emblemtico de Galicia, o dos afiadores e paraugueiros. Temos dous loca-
lizados en Puebla. Un deles, Teodoro Lpez Iglesias, fixo a sa entrada en
1921. Tanto el coma o seu compaeiro de oficio, quizais para reafirmar o
paso da dura errancia vagamunda da roda a unha nova situacin de seden-
tarismo acomodado, non se declaran paraugueiros sen mis, senn
Propietarios de Paragera. Na data de expedicin da sa tarxeta, prin-
cipios dos anos trinta, como a inmensa maiora dos inmigrados, Teodoro
298
aparece casado e con familia numerosa o que corrobora a sa estabilidade
econmica e a sa insercin na nova sociedade poblana, que xa perten-
cern os seus cinco vstagos. Uns descendentes que, mis al da tradicin
oral paterna, perdern as raigames galaicas, e probablemente tamn o ofi-
cio e a variedade dialectal do mesmo, o barallete, anda que tal vez algn
da, os fillos dos seus fillos retornen terra dos seus ancestros para tratar
de entender un pouco mellor as sas orixes e a sa mestizaxe cultural.
Estes descendentes encontrarn nesa comarca ourensana da chaira ribei-
r dos ros Sil e Mio e prxima capital provincial, algn parente lon-
xano ou algn vello lugareo que lles platique exticas e lonxanas aven-
turas e desventuras de afiadores e paraugueiros como o seu av; incluso no
mellor dos casos poden chegar a ler, na lingua dos seus ancestros, a nove-
la titulada A saga dun afiador que narra a historia dun afiador e parauguei-
ro coma o seu av, que un da despois de moito vagar co seu criado por
terras galegas, asturianas e portuguesas, partiu un da para Mxico coa sa
roda de afiar na bodega dun barco que zarpou de Vigo e chegou a Veracruz
despois de facer escala na Habana
18
.
En 1925 fixo a entrada na Repblica Mexicana David Gulas
Lorenzo, ourensn, de Avin ou Beariz probablemente, onde abonda o
apelido Gulas segundo datos do RNE O ano do seu rexistro, 1925, xa se
declara Propietario de una Mueblera. o primeiro mobleiro do que nos
d noticias o RNE para o Estado de Puebla, non as para o D. F. anda
que non ser o ltimo. Gulas Lorenzo debeu abrir camio neste sector do
comercio entre os seus paisanos pois este rubro das mobleras ser, xunto
ao dos hoteis includos os de prezo popular chamados eufemisticamente
hoteis de paso de 5 ou 6 cambios de sabas diarios, unha das das activi-
dades econmicas preponderantes entre os galegos do Estado e sobre todo
da cidade de Puebla neste fin de sculo e de milenio no que andamos.
E xunto ao seguramente rico mobleiro non podemos deixar de
mencionar a un dos modestsimos pero emblemticos comerciantes
ambulantes ou aboneros, chegado o ano anterior gran crise de 1929.
Chmase Paulino Raa Crispn, e tanto polo seu lugar de orixe,
Barroso, nas estribacins da Serra do Sudo, como polo seu primeiro
299
18 Estou pensando de maneira especial na novela de Fernndez Ferreiro: A saga dun afiador.
apelido, probablemente un to materno dos Vzquez Raa, ricos e
influntes empresarios de orixe galega, de Avin e con avin privado,
que aterrizan xeralmente en Peinador cando nos visitan, ben coecidos
en Mxico e na Galiza desde o mandato ou sexenio do presidente
Etcheverra. O pai destes emigrantes, que segundo datos do RNE e dun
compaeiro de viaxe -en barco-, natural do municipio pontevedrs da
Lama ao que entrevistamos, chegou igualmente nos anos vinte
Distrito Federal iniciando a sa actividade econmica coa mesma
modestia c seu parente poltico Paulino Raa Crispn, asentado en
Puebla.
Como conclusin e anda que con matices, vista dos datos que
vimos manexando, sobre todo da interpretacin socioprofesional que pre-
sentamos no cadro 3 non parece desatinado para o Estado de Puebla a afir-
macin que fai Leonor Ludlow para toda a Repblica cando apunta que:
...el grupo de los asturianos fue el ncleo ms fuerte de industriales y ban-
queros, en tanto que a los gallegos se les ubica ms generalmente detrs de
un mostrador, como empleados y propietarios en el mediano y pequeo
comercio
19
.
300
19 Leonor Ludlow: Empresarios y banqueros: entre el Porfiriato y la Revolucin, Una inmigracin pri-
vilegiada, comerciantes, empresarios y profesionales espaoles en Mxico en los siglos XIX y XX,
Compilacin de Clara E. Lida, Alianza Amrica, Madrid, 1994, p. 148.
CADRO 3. INSERCIN ECONMICA DOS INMIGRANTES GALEGOS NO ESTADO DE
PUEBLA (1878-1936)
Estranxeiros (AGN).
301
C
a
t
e
g
o
r
a
s

S
o
c
i
o
-
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s
T
o
t
a
l
e
s
A
c
t
i
v
i
d
a
d
e
s

e

s
e
c
t
o
r
e
s
P
r
o
p
i
e
t
a
r
i
o
s
A
u
t
n
o
m
o
s
E
m
p
r
e
g
a
d
o
s
P
r
o
f
e
s
i
o
n
a
i
s
A
m
a
s

d
e

c
a
s
a
E
s
t
u
d
i
a
n
t
e
s
P
o
r

s
e
c
t
o
r
P
o
r

a
c
t
i
v
i
d
a
d
e
A
C
T
I
V
I
D
A
D
E
S
R
E
M
U
N
E
R
A
D
A
S
7
2
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
1
1
1
3
I
n
d
u
s
t
r
i
a
4
5
9
C
o
m
e
r
c
i
o
2
8
1
2
1
3
5
3
S
e
r
v
i
c
i
o
s
1
3
1
5
N
o
n

e
s
p
e
c
i
f
i
c
a
d
a
2
2
A
C
T
I
V
I
D
A
D
E
S
N
O
N

R
E
M
U
N
E
R
A
D
A
S
1
8
F
o
g
a
r
1
3
1
3
E
s
c
o
l
a
5
5
T
o
t
a
l
e
s

p
o
r

c
a
t
e
g
o
r
a
s
3
5
1
3
1
9
4
1
4
5
T
o
t
a
l
e
s
9
0
9
0
CADEAS MIGRATORIAS: DAS HIPTESES XERAIS INTERPRETACIN
POBLANA
Tres posibilidades ou hipteses caben para explicar o ingreso e asen-
tamento en Mxico dos pioneiros da emigracin galega contempornea,
chegados nos primeiros tempos do Porfiriato, con anterioridade a 1898, ou
como moi tarde antes da Revolucin Mexicana e da Gran Guerra de
1914.
En primeiro lugar, presntase a difcil hiptese de que algn dos seus
antepasados mis inmediatos, pais, tos ou avs, estivesen arraigados no
pas desde os ltimos tempos coloniais, desde antes das expulsins de espa-
ois na terceira dcada do sculo XIX, ou desde que se inicia o tmido
goteo emigratorio a partir da reapertura das relacins diplomticas hispa-
no-mexicanas en 1836.
Non totalmente descartable esta hiptese dado o forte fluxo de
inmigracin galega de finais do sculo XVIII e dos anos da insurxencia
popular independentista encabezada por Hidalgo e Morelos, nesta ocasin
a travs do exrcito, institucin que ultimamente est sendo obxecto de
interesantes estudios como va migratoria. Se esta va puido ser efectiva,
ten mis verosimilitude anda a posibilidade de que, tras algunhas viaxes
intermitentes e estancias de curta ou media duracin para consolidar inte-
reses diversos, os fillos dos galegos expulsados na terceira dcada do scu-
lo XIX e con empresas, comercios e propiedades ou rendas en Mxico se
asentaran na Habana ou Nova Orlens e regresaran ao pas cos ventos
porfirianos tan favorables inmigracin e investimento estranxeiro.
Como segunda hiptese posible que se internasen en Mxico cru-
zando por algunha das cidades da extensa fronteira dos Estados Unidos
como Mexicali, Nogales, Ciudad Juarez, Piedras Negras ou Nuevo
Laredo e en moita menor medida de Guatemala ou Belice, ou arribando
s portos de Veracruz, Tampico, Matamoros, Coatzacoalcos ou Puerto
Mxico, Ciudad del Carmen, Campeche, Sisal, Progreso, Isla Mujeres,
Cozumel, Chetumal, Tapachula, Salina Cruz, Puerto Angel, Acapulco o
principal no trfico con Filipinas e a Amrica do Pacfico Manzanillo,
Puerto Vallarta, Mazatln, Guaymas tan importante para a burguesa
302
sonorense ou por algn dos portos do extenso territorio de Baja California
como Ensenada, moi achegado xa a Tijuana, na fronteira cos Estados
Unidos, reclamados sa vez por algn dos poucos pero moi poderosos e
enriquecidos galegos que manexaban riquezas e poder neses lugares.
E tian slidas races sobre todo no porto de Veracruz, a cidade mis
importante e populosa no Porfiriato e a gran porta de acceso ao pas.
Unha cidade portuaria na que estaba solidamente asentado o ex-membro
do Consulado de Veracruz -disolto en 1824- Juan Manuel Garca Romay,
citado por Matilde Souto como galego
20
, que fora exento da Lei de
Expulsin de decembro de 1827. En Veracruz posible o reavivamento da
cadea dormida xa que nos anos sesenta e setenta do sculo pasado cam-
paban polos seus respectos os Landero, aqueles ricos comerciantes-
empresarios de origen gallego quienes tambin se destacaron en la polti-
ca local
21
segundo expresin de Blzquez Domnguez, investigadora espe-
cializada en historia rexional veracruzana. Os Landero, no ano 1865, des-
pois de ter denunciado das minas de chumbo arxentfero no pobo de San
Pedro Tatalita, encabezaban a promocin dunha sociedade coa que pre-
tendan, segundo Blzquez Domnguez despertar en el distrito de Xalapa
el espritu minero
22
. Esta familia de orixe galaica estableceu unha tupida
rede de relacins econmicas e sociais e en 1868 fanse socios con outros
espaois e tal vez con algn mexicano, da Compaa Mexicana de
Ferrocarril de Veracruz a Puebla por Xalapa y Perote
23
.
Esta segunda hiptese supn a existencia dese modelo de cadea
migratoria dormida sobre a que teorizou Jos Moya. Unha variante ou
modalidade que no caso mexicano tivo que esperar a bonanza dunhas
303
20 Matilde Souto Mantecn: Los comerciantes espaoles en Veracruz: del Imperio colonial a la
Repblica, Una Inmigracin Privilegiada Comerciantes, empresarios y profesionales espaoles en Mxico
en los siglos XIX y XX, Compilacin de Clara E. Lida, Madrid, Alianza Amrica 1994, p. 67.
21 Carmen Blzquez Domnguez: Empresarios y financieros en el puerto de Veracruz y Xalapa: 1870-
1890, Una Inmigracin privilegiada privilegiada, comerciantes, empresarios y profesionales espaoles en
Mxico en los siglos XIX y XX, Compilacin de Clara E. Lida, Alianza Amrica, Madrid, 1994, p. 129.
22 Carmen Blzquez Domnguez, op. cit. p. 136.
23 Arquivo Notarial de Xalapa, Procolo 1868, 14 de novembro de 1868, recollido por Carmen Blzquez
Domnguez en Empresarios y financieros en el puerto de Veracruz y Xalapa: 1870-1890, Una
Inmigracin Privilegiada privilegiada, comerciantes, empresarios y profesionales espaoles en Mxico en los
siglos XIX y XX, Compilacin de Clara E. Lida, Alianza Amrica, Madrid, 1994, p. 129.
condicins favorables acaecidas coa chegada do Porfiriato, xa que a
cadea dormida, ags en coxunturas moi breves e anos puntuais, non
puido sar do seu letargo nas duras condicins que atravesaron os espaois
e o pas no seu conxunto na difcil travesa deses 55 anos posteriores
independencia.
A ltima hiptese consiste en que os primeiros emigrantes galegos
chegaran a Mxico e en menor medida e mis tardiamente ao Estado de
Puebla, directamente e motu proprio, ou ben reemigrando despois dunha
experiencia migratoria previa ou dunha estada mis ou menos prolonga-
da en Cuba, de tanto arraigo e tradicin na emigracin galega desde
mediados do sculo XIX, os Estados Unidos ou mesmo en Arxentina,
Uruguai e noutros pases americanos.
Esta hiptese probablemente a mis funcional para explicar a che-
gada dos pioneiros que se asentaran inicialmente no vello eixe colonial
Veracruz-Ciudad de Mxico, e responde a esa posible chegada dos primei-
ros inmigrantes do tempo da II Revolucin Industrial dende os portos
galegos, unhas veces como viaxeiros temporais, representantes de compa-
as fabrs, corredores de seguros, axentes viaxeiros, comisionistas, vende-
dores ou comerciantes, nos peores casos como polizns, sobre todo desde
os portos da Corua e Vigo, ou desde unha primeira experiencia migrato-
ria en Cuba, Arxentina ou os Estados Unidos.
Esta ltima hiptese a que ten mis visos de converterse en maio-
ritaria para o gotexo dos pioneiros, pois anda que a emigracin espaola
e galega cara a Mxico sempre moi minoritaria, respondendo a ese
modelo cualitativo estudiado por Lida, sabemos tamn que non se detivo
nunca, incluso nos convulsos anos da descolonizacin e afianzamento
decimonnicos, o que se pode corroborar polos datos e indicios que paso
a expoer.
En primeiro lugar pola cifra de 1.546 inscritos entre 1837 e 1842
aportada por Pi-Suer quen considera que a realidade dos chegados debeu
duplicarse tendo en conta que moitos non se rexistraban
24
. A creacin de
304
24 Antonia Pi-Suer Llorens: Negocios y Poltica a mediados del siglo XIX, Una Inmigracin
Privilegiada privilegiada, comerciantes, empresarios y profesionales espaoles en Mxico en los siglos XIX y
XX, Compilacin de Clara E. Lida, Alianza Amrica, Madrid, 1994, p. 76.
La Beneficencia Espaola na temper data de 1842 cun Regulamento que
no seu apartado terceiro do Artigo 3, propn proporcionar a los que ven-
gan de fuera instrucciones y recomendaciones para facilitar su coloca-
cin. Finalmente a fundacin do Casino Espaol en 1863 marca outro
fito que, se ben non apunta directamente chegada de inmigrantes, si o
fai en relacin consolidacin dunhas lites que queren afirmarse e dis-
tinguirse na sa espaolidade e pechar filas na defensa dos seus poderosos
intereses o mesmo ano que se fai co poder en Mxico un goberno neoco-
lonialista apoiado e sostido por Francia.
Instalados os pioneiros, os parentes e vecios irn chegando progre-
sivamente e establecendo esas relacins de paisanos estudiadas pola pro-
fesora Cagiao Vila nas sas publicacins sobre a inmigracin galega no
Uruguai e de forma mis novidosa e actualizada no prelo, reconstrun-
do a cadea migratoria da familia pontesa-coruesa dos Rivera, estableci-
dos en Mxico desde o sculo pasado, e con varias xeracins de descen-
dentes cada vez mellor integrados no espacio econmico e social mexica-
no Distrito Federal ou Baja California e outras ramificacins familiares
solidamente instaladas na industria cerveceira galega desde o seu retorno
a principios de sculo.
Os inmigrantes foron tecendo e consolidando redes sociais cada vez
mis amplas por obra e gracia das cadeas migratorias que se estableceron
nos lugares de orixe e na Repblica Mexicana, includo o Estado e a cida-
de de Puebla.
Xa fixemos referencia ao peso inicial da emigracin coruesa, que
coa soa excepcin dun vecio de Riotorto, localidade do nordeste lucen-
se, presenta as primeiras 19 chegadas Estado de Puebla entre 1882 e
1900. A Corua aparece en tres casos nas fichas consultadas como lugar
de nacemento e provincia. Trtase de homes que emigran ss nesta fase
inicial.
Muxa, Ferrol, Carncado Carnoedo, pequeno pobo costeiro prxi-
mo a Sada e Ares, son os primeiros lugares claramente consignados, o
que nos indica a orixe destes inmigrantes, naturais de cidades e vilas
marieiras do amplo e laberntico litoral da provincia coruesa, de varios
centos de quilmetros. Este primeiro aporte inmigratorio contemporneo
305
dos galegos no Estado de Puebla segue unha pauta xeral a toda a
Repblica, especialmente vello eixe Veracruz-Distrito Federal.
Os chegados entre 1902 e 1910 anda son, a pesar de que xa de
maneira non tan acentuada, orixinarios do litoral corus, coincidindo a
direccin do vecio de Ferrol que fai a sa internacin en 1910 coa dun
paisano seu inmigrado en 1898, anda que o nome do primeiro en entrar
pas non figure como referencia en Mxico do segundo.
Esta chegada a un mesmo enderezo, vecindade, pousada, casa de
parentes ou empregadores, que se repite nalgns dos 90 galegos inmigra-
dos no Estado de Puebla, unha das caractersticas que mellor informan
do funcionamento das cadeas migratorias e da eficacia na circulacin de
informacin dun lado ao outro do Atlntico a travs de cartas, viaxes
temporais dos inmigrantes e doutros medios.
Os lucenses, con 3 internacins nesta dcada inaugural do novo
sculo equipranse aos corueses neste subperodo. Tres mulleres, de clase
media ou media alta chegan a Puebla nesta poca, unha delas con resi-
dencia na Fbrica do Valor, o que parece sinala-lo tmido inicio do rea-
grupamento familiar ao chegar a unha certa situacin de comodidade e
tras unha etapa mis ou menos longa de inmigracin solitaria dos varns
pioneiros.
Outros 11 inmigrantes chegados entre 1911 e 1920 quedarnse a
vivir no Estado de Puebla; os 4 primeiros fan a sa entrada en 1911, 1913,
1915 e 1916 e os 7 restantes despois da Constitucin de Quertaro, o que
marca tamn unha tendencia xeral da inmigracin galega neste pas, que
se fai sensiblemente mis intensa tralo final da Revolucin Mexicana e
da Gran Guerra. Son maioritariamente orixinarios da provincia de Lugo,
cinco varns e das mulleres, unha delas mestra de profesin. Vigo, a
provincia da Corua bastantes seguramente da capital, Ferrol e Muxa
seguen representadas o que nos suxire a existencia dalgunha posible
conexin ou cadea entre os orixinarios de Ferrol e Muxa, presentes no
Estado de Puebla ininterrumpidamente desde o sculo pasado. Esta inter-
pretacin da insercin por mediacin da cadea migratoria refrzase no
caso de Muxa, lugar da Costa da Morte galaica do que orixinario o pri-
meiro inmigrante galego internado e enraizado no Estado de Puebla. Este
306
inmigrante ademais e sobre todo propietario do Taller de Confecciones
Pompeya co que puido estar reclamando tcnicos ou empregados de con-
fianza orixinarios da sa marieira vila natal.
O primeiro cidadn da capital ou provincia de Ourense que consig-
na o RNE Jess Gonzlez Ferreiro que fai a sa internacin en 1905, aos
27 anos de idade, e aos 53, cando se rexistra, contina solteiro e declara
como ocupacin a de empregado. Sguelle Manuel Barros Garrido, nado
en 1893 no lugar de Amiudal do municipio de Avin, que entra
Repblica a primeiros de abril de 1910 e en 1933 aparece residindo en
Jonotla, no Estado de Puebla, casado e comerciante de profesin. A sa
primeira referencia en Mxico D. F. Daniel Montull, de apelido cataln,
o que nos est indicando que probablemente este ourensn de Avin
viviu unha primeira experiencia migratoria no Distrito Federal, a onde
chega con 17 anos de idade, antes de instalarse definitivamente en
Jonotla. sa vez Barros Garrido, xa asentado no Estado de Puebla foi o
referente que tirou da cadea de parentes e vecios do seu entorno natal.
En primeiro lugar, de Amadeo Garrido Barros, tamn de Amiudal, 7 anos
mis xove que o anterior, e probable curmn ou sobrio do mesmo, que
chega a Jonotla o ltimo da do ano 1910, dicir case 8 meses mis tarde
que o anterior. En 1933, expdenlle a sa tarxeta de identificacin en
Jonotla, conta 33 anos de idade, segue solteiro e declrase industrial, o que
nos suxire que probablemente fose co-propietario do establecemento
comercial que debeu monta-lo seu parente Manuel Barros, se que non
se estableceron conxuntamente trala chegada de Amadeo a Jonotla.
Tras estas primeiras chegadas por gotexo, dende 1921 irrompen con
forza os ourensns nas diferentes cidades do Estado de Puebla. A maiora
son orixinarios dos municipios noroccidentais desta provincia. o caso de
Manuel Rosendo Lorenzo, de Avin, nado en 1902, que fai a sa entrada
pas en 1921 e declrase comerciante idade de 30 anos, idade na que
segue solteiro; ou o de ngel Conchouso Mogn, tamn de Amiudal,
empregado, que vivir en Puebla nos anos trinta.
E seguen dndose casos dunha mis que probable emigracin en
cadea. Por exemplo, os Gulas. Temos constatado a David Gulas Lorenzo,
que entra no pas en 1925 e en 1932, cando ten 25 anos de idade, aparece
307
como propietario dunha moblera. A el dirxese Apolinar Fortes
Fernndez, o nico emigrante Estado de Puebla embarcado por
Vilagarca que chega a Mxico en 1928, con 17 anos de idade e que se
declara comerciante en 1932.
Un ano mis tarde, en 1929, chega ao pas Jos Fortes Valias, de
Beariz, que en 1932 se declara casado e industrial-propietario pero que
sa internacin tia como referencias citado David Gulas con domici-
lio na calle Poniente, nmero 105 da cidade de Puebla.
Continan chegando corueses e lucenses e tamn aparecen timi-
damente a partir desta poca algns naturais da provincia de Pontevedra.
Este o caso de Consolacin Rodrguez Ares, chegada en 1922, vecia de
Porrio, unha pequena vila e municipio moi prximo cidade portuaria
de Vigo. Consolacin, solteira na data do seu rexistro, 1932, declara como
ocupacin a sa casa, e ese perfil de muller solteira que se dedica a labo-
res domsticos hai que poelo en relacin co nome da persoa que apare-
ce como a sa referencia en Mxico, Toms Matanzo. O coecemento
deste individuo quizais nos permitira saber mis cousas acerca da inser-
cin socioprofesional, do funcionamento da posible cadea migratoria as
como das causas concretas e precisas que levaron a Mxico a esta vecia
da terra do granito rosa e do gran arquitecto Palacios.
En resumo, o grupo con maior presencia no Estado de Puebla son
pois os naturais dos municipios ourensns de Avin e Beariz que confor-
man un modelo extraordinario de funcionamento dunha ou varias cadeas
migratorias de parentes e paisanos da mesma aldea e/ou parroquia ou de
municipios limtrofes longo de tres xeracins.
Son orindos dunha comarca un tanto estraa e sorprendente anda
hoxe para o conxunto da sociedade galega pola transformacin urbansti-
ca que experimentou cos seus enormes, luxosos e apantalladores chalets
de mltiples habitacins, pechados oito ou nove meses ao ano, pero con
billas de ouro nalgns casos. No entorno seguen as humildes casas labre-
gas de perpiao ou mampostera e algns carros tirados por vacas rubias do
pas contrastando cos ltimos modelos de flamantes coches americanos e
europeos ademais doutros smbolos externos de riqueza e prosperidade.
308
O fenmeno do xodo americano, desde a cara oculta do retorno ou
a morte do emigrante enriquecido, con visin crtica e cida trala potica
das sas coidadas imaxes, mereceu a atencin do xove e brillante director
de cine galego Chano Pieiro, recentemente desaparecido. Orindo da
Terra de Montes, era xenro dun emigrante que partiu cara a Mxico en
1945 e que foi un dos nosos mltiples entrevistados por suxerencia do pro-
pio Chano.
O desarraigo, a soidade e a perversin do americano enriquecido
que retorna aldea e casa pobre e ruinosa dos seus antepasados aparece
plasmado na longametraxe Sempre Xonxa, de gran proxeccin no mundi-
llo do xove cine europeo da ltima dcada. E para o caso que nos ocupa
recomendmo-la forza conmovedora e a tenrura primitiva das secuencias
de Mamasuncin, rodada na paisaxe rural dunha aldea das estribacins do
Sudo, de tanta emigracin a Mxico e tan ben coecido de Chano dende
a sa infancia. Unha curtametraxe, con moitos silencios significativos e
varios premios internacionais, que informa texto ou mis sobre a emigra-
cin galega ao pas da aguia a do nopal que as pxinas desta ponencia.
Para os debates do Coloquio, respectando a radicalidade orixinal da
palabra, deixaremos outras alusins aos cadros 1, 2 e 3 sobre a orixe xeo-
grfica provincial e municipal dos inmigrados en Puebla, as como sobre a
sa insercin econmica e socio-profesional. Abordaremos nel igualmen-
te outros aspectos dos nosos inmigrados no Estado de Puebla en relacin
a traballos coma os de Gonzlez Loscertales ou Leticia Gamboa, de obri-
gada referencia investigar un tema coma o que nos ocupa. Sade!
309
311
De Galicia s Andes.
Aproximacin fenmeno
da emigracin galega a Chile
JOS RAMN RODRGUEZ LAGO
1
INTRODUCCIN
A historia das relacins entre a comunidade galega e Chile foi ata
agora escasamente analizada a este lado do Atlntico. Tampouco son
coecidos suficientemente os interesantes estudios levados a cabo en
Chile con respecto a esta temtica, inmersa dentro da anlise mis xeral
da inmigracin espaola neste pas. Recentemente elaborronse revela-
dores traballos sobre esta cuestin, entre os que sobresae especialmente
unha arraigada preocupacin pola anlise cuantitativa e estatstica do
compoente demogrfico espaol, que supn un primeiro paso, firme e
decisivo nesta materia, para seguir profundando en futuras investigacins.
O obxectivo deste traballo ser o de aproximarnos coecemento
da realidade histrica da comunidade galega en Chile, non s a travs da
nosa propia investigacin, senn mediante a anlise e o coecemento da
interesante obra realizada sobre este tema no pas andino. O inestimable
labor iniciado pola profesora Carmen Norambuena Carrasco
2
dende o
Instituto de Estudios Avanzados da Universidade de Santiago de Chile
1 Bolseiro predoutoral da Xunta de Galicia pola Universidade de Santiago de Compostela. En agosto
de 1996 unha bolsa do Programa de cooperacin Intercampus-E. AL. posibilitoulle o estudio do tema
Inmigracin espaola en Chile, a travs do Instituto de Estudios Avanzados da Universidade de
Santiago de Chile e baixo a direccin da Profesora Carmen Norambuena Carrasco.
2 Carmen Norambuena Carrasco: Presencia gallega en Chile: 1880-1950. Caractersticas y aportes,
en I Jornadas de Presencia de Espaa en Amrica: aportacin gallega, A Corua, 1989, pp. 461-478.
debera de servir como motivacin para a continuidade da lia investiga-
dora nesta direccin.
1. CUESTINS DOCUMENTAIS
1. 1. OS PROBLEMAS DA ESTATSTICA
Boa parte do noso estudio baseouse na anlise das fichas de afilia-
cin Sociedade Espaola de Socorros Mutuos de Santiago de Chile, fun-
dada en 1889. Estas supoen unha importante fonte de informacin, debi-
do a que nos ofrecen datos que suman nome e apelidos de cada socio, a
sa data de afiliacin, a sa data e lugar de nacemento e, na maiora dos
casos, tamn nos proporcionan referencias sobre a data de falecemento, o
estado civil, a profesin e o socio patrocinador.
De tdolos xeitos, parece evidente que preciso ser extraordinaria-
mente cautos con respecto validez dos resultados estatsticos que o estu-
dio desta fonte poida desprender, e por suposto non xeralizalos de modo
automtico a toda a realidade da inmigracin galega a Chile. Dous seran,
meu xuzo, os motivos principais polos que deberan de tomarse os datos
con especial cautela:
En primeiro lugar, os datos da Sociedade estudiada subminstranos
s informacin sobre os seus afiliados galegos, que son indubidablemente
unha minora dos inmigrados en Chile; non s porque unicamente alcan-
ce a integrar s que residan na capital do pas, senn tamn porque, inclu-
so algns dos al residentes nunca chegarn a afiliarse a tal sociedade
3
.
Por outra parte, datos tan interesantes como a profesin ou o esta-
do civil s nos ofrecen informacin destas circunstancias para o ano de
afiliacin, co que descoecemos tales aspectos para a data de chegada do
inmigrante pas ou a sa evolucin posterior afiliacin.
Para lograr que as cifras estatsticas se convertesen en algo mis que
nun marco relativo e s veces especulativo para a anlise da comunidade
312
3 Sen ir mis lonxe, ningn dos integrantes da familia Moure que aparecen citados neste artigo foi socio
algunha vez desta institucin.
galega en Chile, ou polo menos na sa capital, debera establecerse pre-
viamente un estudio profundo da Sociedade da que nos temos valido para
extraer tales datos. O coecemento do perfil xeral do afiliado nos dife-
rentes perodos histricos, as sas circunstancias previas ingreso e, sobre
todo, as motivacins e intereses en xogo que lle levaban a incorporarse a
tal sociedade, serviran como claros indicadores do tipo de relacin con-
verxente, paralela, ou diverxente existente entre os afiliados galegos e a
totalidade da comunidade inmigrante. S as poderiamos establecer unha
anlise estatstica que nos permitise evolucionar sobre bases mis firmes.
Ata agora foi a profesora Carmen Norambuena
4
quen xa publicou unha
investigacin que se aproxima realidade desta institucin.
1. 2. A PRENSA
Tivo unha importancia fundamental a anlise das publicacins da
comunidade espaola-chilena que se conservan na Biblioteca Nacional
de Santiago de Chile. En Espaa foi posible completar este estudio a tra-
vs das consultas realizadas na Hemeroteca Municipal de Madrid e na
biblioteca da Fundacin Penzol en Vigo.
CADRO 1. PUBLICACINS PERIDICAS DA COMUNIDADE ESPAOLA EN CHILE EDITA-
DAS ENTRE 1900 E 1965.
PUBLICACIN LUGAR PERODO IDEOLOXA
Noticiero espaol, El Santiago 1889-1903 -
Eco de Espaa, El Santiago 1904-1906 -
Heraldo de Espaa, El Santiago 1906-1911 -
Germanor Santiago 1912-1963 Catalanista
Colonia espaola, La Santiago 1916-1917 -
Correo espaol, El Santiago 1917-1918 -
Correo de Espaa, El Santiago 1919-1920 -
313
4 Carmen Norambuena Carrasco: Las Sociedades de Socorros Mutuos y de Beneficencia: una forma de
integracin social de los inmigrantes espaoles, en Demografa, familia e inmigracin en Espaa y
Amrica, Serie Nuevo Mundo: Cinco Siglos, 6, Santiago de Chile, 1992, pp. 135-160.
Espaa Nueva Santiago 1922-1930 -
Galicia en Chile Valparaso 1929-1930 Galeguista
Prensa espaola Santiago 1930-1936 -
Espaa contempornea Santiago 1932 -
Espaa moderna Valparaso 1932 -
Espaa, La Valparaso 1933-1936 -
Espaa republicana Santiago 1936 Republicano
Espaa nueva Santiago 1936-1939 Republicano
Noticiari cataln Santiago 1936-1950 Catalanista
Espaa Punta Arenas 1937-1939 Republicano
Voz de Espaa, La Santiago 1937-1940 Franquista
Espaa libre Santiago 1942-1943 Republicano
Verdad de Espaa, La Santiago 1942-1948 Franquista
Euzkadi Santiago 1943-1948 Euscaldn
Fonte: Elaboracin propia a partir da informacin das publicacins consultadas na Biblioteca
Nacional de Santiago de Chile, na Hemeroteca Municipal de Madrid e na Biblioteca da
Fundacin Penzol en Vigo.
Unha primeira revisin das publicacins analizadas no cadro 1 lva-
nos s seguintes conclusins:
- Xeograficamente as institucins espaolas capitalinas teen un
claro predominio respecto nmero de publicacins (ags tres
revistas de Valparaso e unha da rexin de Magallanes en Punta
Arenas).
- Cronoloxicamente, o maior nmero de publicacins xrase coa
Guerra Civil, que provoca ademais, unha clara politizacin dos
contidos, tanto por parte dos defensores do republicanismo como
polos de orientacin franquista. Sen embargo, tras esta breve
etapa, a decadencia forte, ata a case total extincin das publica-
cins na dcada dos cincuenta.
314
- Contrariamente sucedido noutras comunidades como a vasca
(revista Euskadi), e sobre todo a catalana (revistas sobresantes
como Germanor, ou Noticiari catalan), o estudio das publicacins da
comunidade galega debe enmarcarse dentro da anlise conxunta
das publicacins xeradas pola comunidade emigrante espaola, pois
careceu de publicacins propias e, cando excepcionalmente existi-
ron (en Valparaso edtase entre 1929 e 1930 Galicia en Chile) tive-
ron pouca transcendencia e editronse durante un curto perodo de
tempo. Como veremos, este fenmeno estar en ntima relacin co
peso cuantitativo e cualitativo de cada unha destas comunidades
dentro do conxunto da inmigracin espaola en Chile.
1. 3. A HISTORIA ORAL
As entrevistas efectuadas a tres personalidades da inmigracin gale-
ga en Chile
5
resultaron dun indubidable valor para o noso traballo, pois
non s nos subministraron datos que outras fontes xamais ofreceran senn
que vieron en moitas ocasins a relativizar, cuestionar ou deixar definiti-
vamente claras algunhas cuestins que xurdiran longo da investigacin.
Especialmente as realizadas a dous membros da familia Moure ache-
gronnos outro modelo de inmigracin galega a Chile, con similitu-
des, pero sobre todo con diverxencias, con respecto modelo xa clsico
que tia sido analizado ata hoxe.
2. AS MAGNITUDES DO FENMENO E OS SEUS MOTIVOS
A primeira premisa destacada no estudio da emigracin galega a
Chile a da sa escasa importancia cuantitativa e cualitativa se compa-
rada cos fenmenos de migracin galega a outros estados latinoamerica-
nos como Arxentina, Cuba ou Uruguai.
Evidentemente, resulta lxico que o nmero de emigrantes galegos a
este pas sexa moito menor que o apreciado para outros estados, debido a que
o fenmeno migratorio en Chile
6
se caracterizou por ser un proceso altamen-
315
5 Jos Moure Rodrguez, realizada o 20 de outubro de 1996, Cndido Moure Rodrguez, realizada o 22
de outubro de 1996 e Csar Cifuentes Snchez, o 27 de outubro de 1996.
te selectivo e no que o compoente demogrfico espaol
7
, sendo sen lugar a
dbidas o predominante noutros pases, non chegou a alcanzar no momento
do seu maior protagonismo o 4, 2 por cento da poboacin total de Chile
8
.
Pero que, ademais, a importancia da comunidade galega dentro do
continxente espaol inmigrado relativamente escasa fronte a outras
comunidades mis numerosas como as procedentes de Catalua, Pas
Vasco ou Castela-Len.
Anda que non deban aplicarse para unha xeralizacin excesiva, os
datos que nos ofrece o cadro 2 poden servir para confirmar o anteriormen-
te exposto con respecto reparto demogrfico, por comunidades de orixe,
dos espaois residentes na cidade de Santiago de Chile entre 1889 e 1957.
CADRO 2. PROCEDENCIA XEOGRFICA DAS PERSOAS QUE INGRESAN NA SOCIEDADE ESPAOLA
DE SOCORROS MUTUOS DE SANTIAGO DE CHILE DE 1889 A 1936 E DE 1937 A 1957.
N Ingresos Socios/Ano
a. 1936 d. 1936 a. 1936 d. 1936
ESPAA 4.602 (76,2%) 1.054 (32,4%) 98 53
CHILE/OUTROS 1.436 (23,8%) 2.200 (67,6%) 30 109
TOTAL 6.038 3.254 128 162
GALICIA 241 119 4 6
(5,2% Respecto a Espaa) (11,3% Respecto a Espaa)
(4% Respecto total) (3,6% Respecto total)
Fonte: (Elaboracin propia).
316
6 Vxase M. Stabili: Las polticas migratorias de los gobiernos chilenos desde la segunda mitad del siglo
pasado hasta la dcada de 1920, en Estudios Migratorios Latinoamericanos, 12, Bos Aires, 1989;
Carmen Norambuena Carrasco: La inmigracin en el pensamiento de la intelectualidad chilena:
1810-1910, en Contribuciones cientficas y tecnolgicas, rea de Ciencias Sociales y Humanidades, 109,
Santiago de Chile, 1990, pp. 73-83; Poltica y legislacin inmigratoria en Chile, 1830-1930, en
Cuadernos de Humanidades, 10, Santiago de Chile, 1990; Colonizacin e inmigracin. Un problema
nacional recurrente, en Dimensin histrica de Chile, 8, Santiago de Chile, 1991, pp. 63-79.
7 Baldomero Estrada: Aspectos generales de la migracin espaola en Chile, Inmigracin espaola en
Chile, Serie Nuevo Mundo: Cinco Siglos, 8, Santiago de Chile, 1994, pp. 15-23.
8 O Censo Xeral de Poboacin de 1907 rexistra entre os estranxeiros residentes en Chile a 18. 755 espa-
ois; cifra que rebasa amplamente s 13. 023 italianos, 10. 724 alemanes, 9. 845 ingleses e 9. 800 fran-
ceses. No Censo de 1920 a cifra de espaois rexistrados alcanzaba xa os 29. 962. Vxase M. Stabili,
op. cit., 1989, p. 199.
A anlise dos datos obtidos a travs da sa divisin en dous pero-
dos cronolxicos distintos pode servirnos para adentrarnos nos motivos do
reducido peso relativo do grupo inmigrante galego con respecto a outras
comunidades espaolas.
A comunidade vasca
9
viuse favorecida para o seu crecemento polas
medidas tomadas polo Goberno chileno trala creacin en 1882 da
Axencia Xeral de Colonizacin de Chile, que tivo entre os seus fins a ins-
talacin dunha das sas sedes para o recrutamento de emigrantes no Pas
Vasco, inspirados pola idea da alta laboriosidade, robusta condicin e bos
costumes dos seus naturais.
A presencia catalana que sempre tivo o maior peso dentro da comuni-
dade espaola
10
viuse incrementada sa vez despois do ano 1939, que pro-
piciou a chegada dun masivo continxente de exiliados desta comunidade.
A comunidade galega non se vera favorecida especialmente por
ningn dos dous fenmenos anteriormente aludidos, sen embargo, como
se pode apreciar, a unha primeira etapa de gran debilidade numrica suce-
deu outra na que o contixente demogrfico de orixe galega foi gaando
peso paseniamente, sobre todo, a partir dos anos corenta.
Se queremos atopar unha explicacin para este fenmeno o cadro 3
axdanos a entender que, a pesar de que as cifras se ven condicionadas
polas fontes das que foron extradas
11
, evidente que este paulatino
aumento vese motivado polo mantemento ou incluso crecemento do
nmero de emigrantes galegos chegados a Chile, fronte descenso dos
que proveen doutras comunidades.
317
9 Vxase Miguel Laborde Duronea: Vascos en Santiago de Chile, Santiago de Chile, 1991.
10 Vxase Marcelo Lasagna Barrena: La presencia catalana en la economa chilena, 1939-1993, Barcelona,
1994.
11 Neste sentido imprescindible lembrar que a cifra porcentual dos afiliados galegos na dcada dos
corenta vese condicionada polo forte descenso no ingreso de afiliados catalns, debido a que neses
anos o Casal Catal organizou unha Sociedade de Socorros Mutuos independente e de orientacin
republicana que anos mis tarde sera disolta.
CADRO 3. ESTATSTICA DE AFILIACIN ANUAL SOCIEDADE ESPAOLA DE SOCORROS
MUTUOS ENTRE 1932 E 1957.
ANOS TOTAL ESPAA GALICIA % GALICIA /ESPAA
1932 119 63 1 0 1
1933 86 36 1 0 1
1934 292 162 6 2 8
1935 286 155 5 2 7 4,83% (26)
1936 165 73 4 3 7
1937 60 27 1 0 1
1938 84 22 1 0 1
1939 123 48 6 1 7
1940 132 59 4 1 5
1941 140 34 0 1 1
1942 125 45 2 1 3 8,75% (21)
1943 81 24 2 0 2
1944 89 30 2 1 8
1945 463 114 14 8 22
1946 126 36 7 1 8
1947 91 30 1 0 1
1948 123 33 4 0 4 14,28% (43)
1949 79 23 2 2 4
1950 147 65 3 1 4
1951 123 34 11 2 13
1952 104 30 3 0 3
1953 202 33 2 0 2
1954 149 49 3 1 4 9,26% (53)
1955 198 81 3 4 7
1956 315 95 3 2 5
1957 300 142 13 6 19
318
3. O EMIGRANTE GALEGO A CHILE
3. 1. ORIXE XEOGRFICA
Un dos fenmenos mis sorprendentes da emigracin galega a Chile
a alta concentracin dos emigrantes en torno a determinadas parroquias
que polarizan todo o proceso demogrfico. Fenmeno que leva curiosa-
mente a que, co tempo, se rexistren nalgns casos de entre os nados nes-
tes lugares mis residentes en Chile que na propia parroquia de orixe
12
.
Sen embargo, como podemos apreciar no cadro 4, o fenmeno obsrvase
de forma tamn moito mis extremada na etapa posterior Guerra Civil.
CADRO 4. ORIXE PROVINCIAL DOS GALEGOS QUE INGRESAN NA SOCIEDADE ESPAOLA
DE SOCORROS MUTUOS DE SANTIAGO DE CHILE ENTRE 1889 E 1957
N de INGRESOS
a. 1936 d. 1936
A Corua 59 (24,5%) 6 (5%)
Lugo 39 (16,2%) 6 (5%)
Ourense 65 (27%) 94 (79%)
Pontevedra 78 (32,4%) 13 (11%)
TOTAL 241 119
Se os datos a nivel provincial non fosen de por si significativos para
este perodo, a situacin incremntase se os analizamos no mbito muni-
cipal, ou incluso parroquial.
319
12 Mara de las Nieves Snchez E.: Chaguazoso. Una aldea gallega en ultramar, Ediciones Nueva Galicia,
Santiago de Chile, 1995.
CADRO 5. ORIXE MUNICIPAL E PARROQUIAL DOS GALEGOS QUE INGRESAN NA SOCIEDADE
ESPAOLA DE SOCORROS MUTUOS DE SANTIAGO DE CHILE ENTRE 1932 Y 1957.
MUNICIPIO PARROQUIA N. INGRESOS
A Mezquita Chaguazoso (25) 28 (19, 7%)
A Peroxa Carracedo (10) 25 (17, 6%)
Ribadavia 8 (5, 6%)
Outros 81 (57%)
TOTAL 241
3. 2. ORIXE SOCIAL
A orixe social do emigrante era na maiora dos casos o pequeno
campesio propietario de pequenas parcelas e con escasa formacin aca-
dmica. Pero, por suposto, non sempre foi as; como sabemos, tamn haba
homes dedicados s tarefas do mar, e tampouco podemos esquecernos de
emigrantes mis cualificados que viaxaron a Chile con maiores oportuni-
dades para un fcil progreso e acomodo, coma o testemuan os descen-
dentes da familia Moure, que logo aludiremos.
3. 3. IDADE, SEXO E ESTADO CIVIL
Os datos extrados da Sociedade Espaola de Socorros Mutuos de
Santiago de Chile permitiunos establecer das tboas de valores que nos
axudan a comprender algunhas das caractersticas bsicas en torno a esta
cuestin.
320
CADRO 6. GALEGOS AFILIADOS SOCIEDADE ESPAOLA DE SOCORROS MUTUOS DE
SANTIAGO DE CHILE SEGUNDO O SEXO E O ESTADO CIVIL ENTRE 1937 E 1957.
PERODO HOMES MULLERES % Mull./Hom.
TOTAL Casados TOTAL Casadas
1937-1940 12 6 (50 %) 2 1 (50 %) 14, 3
1941-1946 27 7 (25, 9 %) 12 8 (66, 6 %) 30, 8
1947-1952 24 4 (16, 6 %) 5 3 (60 %) 17, 2
1953-1957 24 8 (33, 3 %) 13 7 (53, 8 %) 35, 1
TOTAL 87 25 (28, 7 %) 32 19 (59, 3 %) 26, 9
CADRO 7. GALEGOS AFILIADOS SOCIEDADE ESPAOLA DE SOCORROS MUTUOS DE
SANTIAGO DE CHILE ENTRE 1937 E 1957 SEGUNDO A IDADE E O SEXO.
IDADE HOMES MULLERES TOTAL
Menos de 16 3 (3, 5%) 3 (9, 4%) 6 (5%)
entre 16 e 22 9 (10, 3%) 6 (18, 7%) 15 (12, 6%)
entre 22 e 29 34 (39%) 9 (28, 1%) 43 (36, 1%)
entre 30 e 39 27 (31%) 9 (28, 1%) 36 (30, 2%)
entre 40 e 46 13 (15%) 5 (15, 6%) 18 (15, 1%)
mis de 46 1 (1, 1%) 1 (0, 8%)
TOTAL 87 32 119
As diferencias fundamentais entre o compoente migratorio mas-
culino e feminino son:
- Como adoita ser habitual, maior peso da emigracin masculina,
anda que non deba menosprezarse o 27 por cento de inmigrantes
mulleres.
321
- Son as mulleres as que emigran a idades menores e ademis alcanzan
ndices mis elevados na porcentaxe de taxa matrimonial, o que esta-
ra en relacin coas estratexias familiares dos emigrantes varns, que
en ocasins optan por establecer lazos matrimoniais coas naturais do
seu lugar de orixe. As, o varn emigrado, tras facer fortuna, volva
sa terra para buscar muller e voltar coa sa nova familia a Chile.
3. 4. CAUSAS DE EMIGRACIN
3. 4. 1. Socioeconmicas: esperanzas de fortuna
Na maiora das ocasins son razns econmicas as que xeran a emi-
gracin, pero estas van dende a busca de solucins estricta penuria
(sobre todo no perodo posterior Guerra Civil), ata os desexos de mello-
rar unha situacin acomodada pero con abundantes expectativas de cre-
cemento e progreso se se viaxa a Amrica. Nesta ocasin estamos ante a
emigracin dunha familia rural acomodada de pequena fidalgua, que non
emigra por necesidade econmica imperiosa senn polas expectativas de
progreso que Amrica ofreca, por iso consideramos necesario facer unha
anlise mis pormenorizada do caso observado para a familia Moure.
Jos Moure Nande
13
, propietario de numerosas terras na parroquia
de Vilaquinte, especialmente a raz do seu matrimonio con Elena
Rodrguez Grande
14
, e relacionado coa lite poltica do municipio de
Carballedo e do partido xudicial de Monforte de Lemos, emigra coa sa
esposa e os seus catro fillos menores a Bos Aires en 1924. Dous motivos
levbanlle a isto:
- En 1920 precedralles na aventura o seu fillo Manuel Moure
Rodrguez, que tendo recibido educacin nos colexios maristas de
Tui, Figueras e Francia, foi enviado a Bos Aires pola empresa fran-
co-uruguaia de turismo Ex-printer, que quera estende-lo seu radio
de accin outro lado do Ro da Prata. O xito da empresa pro-
vocou que Manuel ofrecese sa familia o desprazamento a Bos
322
13 Formacin acadmica no Seminario de Lugo, e co seu to, Manuel Moure Eiriz, como prroco de
Vilaquinte.
14 Filla nica de Manuel Rodrguez Neira, propietario e Xuz de paz dende 1899, e de Elena Grande,
tamn propietaria de terras.
Aires como unha clara expectativa de progreso econmico, e a iso
sumbanse os desexos da nai de reunir a toda a familia. Sen embar-
go, era o patriarca familiar o que pareca resistirse maiormente
abandono da sa terra natal.
- Pero en 1923 o golpe de estado de Primo de Rivera supora un
suceso adverso para algunhas das oligarquas tradicionais que con-
formaban a vella poltica do caduco sistema da Restauracin
15
. O
feito afectou entre outros a Jos Moure Nande que fora un firme
opositor do golpe en Chantada e agora va problemtico mante-la
sa posicin hexemnica. Unha posicin de poder que todava
hoxe lembran os mis vellos do lugar:
(...) os ricos do Souto; (...) mandaba mis que o alcalde e que o gobernador por-
que el era un Seor (... ).
16
Como logo vermos os condicionantes cualitativamente mellores dos
membros da familia Moure, con maiores medios econmicos, e sobre todo,
maior formacin cultural, provocaran o seu rpido ascenso e progreso na rica
sociedade urbana do Ro da Prata, e posteriormente, a partir de 1932, en Chile.
3. 4. 2. Polticas: exilios
Existen tamn motivacins que estn relacionadas de forma directa
ou indirecta con cuestins polticas:
As, tradicional fuxida a Amrica para eludi-lo servicio militar
obrigatorio, smanse, como temos visto, as condicins xeradas pola impo-
sicin da Dictadura de Primo de Rivera.
Pero sen dbida, sera o exilio motivado pola Guerra Civil Espaola
o que atraera mis galegos cara a Chile. Varios motivos influan nesto.
evidente que a ruptura poltica era agora moito maior, pois a guerra xera-
ra unha atroz represalia. Os perigos de permanecer como opositor dentro
do bando inimigo provocaron que moitos galegos optasen por embarcar-
se rumbo s Amricas. Galicia foi tomada polas tropas franquistas dende
323
15 Vxase Guillermo Mrquez Cruz: O goberno local en Espaa: procesos de transicin e normalizacin pol-
tica, Santiago de Compostela, 1995, pp. 43-47.
16 Entrevista a Jos Moure Rodrguez, realizada o 20 de outubro de 1996.
os primeiros momentos da guerra e pronto comezaron as accins de repre-
salia sobre as persoas que eran sospeitosas de ter pertencido a partidos ou
sindicatos de esquerda. Sabemos de galegos que tomaron rumbo a
Amrica a poucos das de iniciarse o conflicto; outros lograron fuxir ata a
zona republicana onde permaneceran ata o final da guerra, vndose nese
momento forzados a un exilio polo que algns chegaron a Chile.
A chegada goberno chileno en 1938 do Frente Popular presidido
por Aguirre Cerd posibilitou que fose Chile un dos pases que acollera
maior nmero de refuxiados. En 1939 chegaba a Valparaso o Winipeg
17
cargado de exiliados espaois entre os que se atopaban algns galegos
como Gumersindo Regueiro Pazos, de Pontedeume, Enrique Garca
Amor, de Retomer, e os irmns Gerardo, Fernando e Carlos Rico Lpez,
chegados de Neda. Tamn coecemos outros casos de exiliados coma os
de Miguel Garrido Porto, Luis Garrido Carrillo, Jess Garrido Garrido,
traballadores do mar chegados de Malpica en 1936
18
, e Jos Castro
Amigo, Jos Novo Porto, Juan Delgado Criado, Adolfo Mndez
Montero
19
e Germn Vidal Pereira
20
. E que Chile se converteu sen dbi-
da nun dos principais pases de atraccin de exiliados espaois, xa que
debido s especiais circunstancias que atravesaba politicamente acolleu,
non sen problemas, a un importante nmero de exiliados dende os pri-
meiros momentos ata o final da guerra
21
.
324
17 Jaime Ferrer Mir: Los espaoles del Winipeg. El barco de la esperanza, Santiago de Chile, 1989.
18 Mara Teresa Garca Domnguez: A emigracin galega a Amrica no sculo XX: o caso peruano, en
1 Encontro Galicia-Amrica, Santiago de Compostela, 1992, p. 29.
19 Nado en Carracedo, Celanova, sae de Galicia en 1937 fuxindo por Portugal e renese en Chile cos
seus irmns Francisco e Elas. Lonxe da terria, n 7, Santiago de Chile, 1996, p. 25.
20 Nado en Noia en 1926 e fillo do Gobernador Civil de Ciudad Real durante a II Repblica, que tivo
que exiliarse primeiro en Bos Aires e mis tarde en Chile. Lonxe da terria, n 7, Santiago de Chile,
1996, p. 31.
21 Vxase Javier Rubio: La emigracin de la Guerra Civil de 1936-1939, Madrid, 1977;, J. L. Abelln:
El exilio espaol de 1939. Catalua, Euzkadi, Galicia, Madrid, 1978; Blanca Esther Buldan: El exi-
lio republicano en Chile, 1939-1945, La oposicin al franquismo, Madrid, 1991; Cristian Garay Vera:
Chile y la Guerra Civil Espaola, 1936-39. Relaciones diplomticas y paradigmas polticos, en Serie
Avances, n 2, Santiago de Chile, 1994.
Por esta mesma causa, tamn sera o lugar de residencia de moitos dos
galegos que permanecendo previamente en Arxentina optaban por insta-
larse outro lado dos Andes, favorecidos por un maior clima de liberdades
polticas, como ocorreu cos destacadsimos Surez Picallo en Santiago de
Chile, ou Antonio Soto, que chega a Punta Arenas procedente de Ro
Gallegos, e cun amplo protagonismo no sindicalismo arxentino.
3. 5. MEDIOS DE EMIGRACIN
Boa parte da emigracin galega a Chile, explcase a travs do tradi-
cional funcionamento do sistema de cadeas familiares que serven para
establecer lazos de informacin, solidariedade e cohesin no proceso
migratorio. A informacin e apoio dun familiar residente previamente no
pas seran, sen dbida os dous factores bsicos que explicaran o fenme-
no migratorio dos galegos a Chile. Ese apoio era na maior parte dos casos
tamn econmico, pois non s implicaba a oferta dun primeiro traballo,
senn o prstamo para poderse facer cargo da viaxe a Amrica, fose este
en barco ou, xa a partir dos anos cincuenta, en avin
22
.
4. O INMIGRANTE GALEGO EN CHILE
4. 1. ASENTAMENTO XEOGRFICO
Durante o sculo XIX a emigracin galega atpase repartida entre as
cidades de Antofagasta
23
, Concepcin
24
, e, en maior medida, Valparaso
25
e Santiago
26
.
325
22 Entrevista a Csar Cifuentes Snchez, realizada o 27 de outubro de 1996.
23 Vxase Juan Panads y Ottorino Ovalle: Monografa histrica de la colectividad espaola en
Antofagasta, Inmigracin espaola en Chile, Serie Nuevo Mundo: Cinco Siglos, n 8, Santiago de
Chile, 1994, pp. 25-65.
24 Leonardo Mazzei e Ximena Larreta: La colectivididad espaola en la provincia de Concepcin, en
Inmigracin espaola en Chile, Serie Nuevo Mundo: Cinco Siglos, Santiago de Chile, 1994, pp. 143-173.
25 Baldomero Estrada: Monografa histrica de la inmigracin espaola en Valparaso, en Inmigracin
espaola en Chile, Serie Nuevo Mundo: Cinco Siglos, Santiago de Chile, 1994, pp. 109-141.
26 Carmen Norambuena Carrasco: Presencia espaola en Santiago de Chile, Inmigracin espaola en
Chile, Serie Nuevo Mundo: Cinco Siglos, Santiago de Chile, 1994, pp. 67-107.
A finais deste mesmo sculo cobrar unha importancia notable o
asentamento de galegos na cidade de Punta Arenas
27
, pois dende as sas
orixes foron xunto s asturianos o colectivo de orixe peninsular con maior
protagonismo no desenvolvemento da rexin, con personaxes tan desta-
cados como Manuel Amarelle, Ignacio Diz, Victoriano Rivera, Jos
Manzano e a sa esposa Constantina de Castro, chegados todos eles des-
pois de 1873. O grupo de residentes galegos supoa entre 1898 e 1924 o
33, 8 por cento dos espaois rexistrados no Vice-consulado e este peso
porcentual non diminuira co paso do tempo, pois seran moitos os che-
gados a raz da Guerra Civil Espaola.
Sen embargo a medida que nos achegamos momento actual a
poboacin galega pasa a concentrarse en torno capital do Estado andi-
no, o que est de acorde coa perda de peso econmico e demogrfico que
sofren dende os anos trinta as restantes cidades do pas.
CADRO 8. PROPORCIN DE RESIDENTES ESPAOIS EN CHILE POR PROVINCIAS
ANOS TOTAL CONCP. ANTOF. MAGAL. VALPR. SANTIAGO
1907 18.755 5, 4 % 6, 3 % 6, 4 % 20, 2 % 6.565 35, 0 %
1920 25.962 5, 6 % 5, 5 % 5, 1 % 15, 3 % 10.951 42, 2 %
1930 23.439 4, 9 % 4, 0 % 4, 2 % - 11.720 50, 0 %
1940 23.323 4, 1 % 1, 9 % 3, 5 % 13, 9 % 12.764 54, 7 %
1952 22.366 3, 3 % 1, 7 % 2, 2 % 12, 7 % 13.716 61, 3 %
1960 21.777 - - 1, 3 % - 13.833 63, 5 %
1970 16.628 3, 6 % 1, 9 % 1, 3 % 12, 0 % 10.695 64, 3 %
1982 12.075 2, 9 % 1, 3 % 1, 0 % 13, 2 % 7.922 65, 6 %
Fonte: Elaboracin propia a travs dos datos extrados dos Censos Demogrficos de Chile segundo se
afirma en Carmen Norambuena Carrasco: Presencia espaola en Santiago de Chile; e Baldomero
Estrada: Monografa histrica de la colectividad espaola de Valparaiso, Inmigracin espaola en Chile,
Serie Nuevo Mundo: Cinco Siglos, Santiago de Chile, 1994, pp. 68 e 118.
326
27 Vxase Mateo Martinic: Inmigracin espaola en Magallanes, Inmigracin espaola en Chile, Serie
Nuevo Mundo: Cinco Siglos, Santiago de Chile, 1994, pp. 175-190; Ana Mara Ciguetti: La inmigra-
cin espaola en la Patagonia, Mxico, 1989.
4. 2. SOCIOLOXA PROFESIONAL E ACTIVIDADE ECONMICA
A localizacin xeogrfica ser un factor moi relacionado coa socio-
loxa profesional do emigrante galego, pois evidente, por exemplo, que
estes se concentraban na industria mineira en torno cidade de
Antofagasta, e no sector pesqueiro en Punta Arenas.
Respecto a cidades como Valparaso e Santiago de Chile a estructu-
ra socio-profesional est moito mis diversificada, pero afortunadamente
puidemos contar con algns datos aproximativos.
CADRO 9. ESTRUCTURA PROFESIONAL POR SEXOS DOS GALEGOS REXISTRADOS NO
CONSULADO DE VALPARASO ENTRE 1909 E 1990 E CORRELACIN COS DATOS DA
COMUNIDADE ESPAOLA.
ESPAA GALICIA % GALICIA/ESPAA
Fem. Masc. Fem. Masc. Fem. Masc. Total
Agricultor 3 134 0 7 0 5, 2 5, 1
Comerciante 31 1.588 3 184 9, 6 11, 5 11, 5
Empregado 80 3.084 11 394 13, 7 12, 7 12, 8
Industrial 3 143 0 25 0 17, 4 17, 0
Xornaleiro 2 297 1 93 50 31, 3 31, 4
Mario 0 138 0 56 0 40, 5 40, 5
Panadeiro 0 32 0 1 0 3, 1 3, 1
Relixioso 282 731 8 33 2, 8 4, 5 4, 0
TOTAL 402 6.147 23 793 5, 7 12, 9 12, 4
Fonte: Elaboracin propia a travs dos datos extrados de Baldomero Estrada: Monografa histrica de
la colectividad espaola en Valparaso, Inmigracin espaola en Chile, Serie Nuevo Mundo: Cinco
Siglos, n 8, Santiago de Chile, 1994, p. 132.
En Valparaso sobresae claramente o nmero de empregados e pro-
pietarios de establecementos comerciais, sen embargo, o mis notable o
elevado peso porcentual dos galegos dentro da comunidade inmigrante
espaola con respecto s actividades da pesca ou incluso da industria.
327
CADRO 10. ESTRUCTURA SOCIO-PROFESIONAL DOS GALEGOS AFILIADOS NA SOCIEDADE
ESPAOLA DE SOCORROS MUTUOS DE SANTIAGO DE CHILE ENTRE 1940 E 1957.
Industriais 14 0 14 (20 %)
Comerciantes 8 0 8 (11, 42 %)
Empregados 34 2 36 (51, 42 %)
Mecnicos 1 0 1 (1, 42 %)
Labores do Fogar 0 9 9 (12, 85 %)
Estudiantes 2 2 4 (5, 71 %)
TOTAL COECIDO 57 (83 %) 13 (42 %) 70 (63, 63 %)
A comunidade galega en Santiago de Chile caracterzase polo seu
asentamento na pequena e mediana industria e comercio, especialmente
en torno sector panadeiro-confiteiro que anda hoxe se concentra en
gran medida en mans galegas. Os datos socio-profesionais de industriais,
comerciantes e empregados vense en realidade moi relacionados entre si
con este sector econmico, pois unha mesma persoa podera varia-la sa
posicin profesional dentro do mesmo sector no transcurso da sa vida
laboral. A extensin de pequenas empresas de carcter familiar propiciaba
o inicio profesional como empregado, e a posterior evolucin ata se con-
verter en propietario dun comercio ou dunha industria da panificacin.
Sacrificados. De mucho trabajo. Mis hermanos tenan un modesto comercio de abarrotes
y un camioncito en el que viajbamos por los alrededores rurales de Santiago para com-
prar lea, carbn y fardos de pasto para abastecer a las panaderas, que por ese entonces
ocupaban de carretones con caballos. Me hice despus panadero. Tuvimos locales en
Independencia, en Valparaiso; an subsiste nuestra panadera de Santa Rosa (...).
30
Outros casos coma o da familia Moure partan de vantaxes cuali-
tativas pola sa maior formacin cultural e polo seu relativo potencial
328
30 Entrevista a Adolfo Mndez Montero recollida en Lonxe da terria, n 7, Santiago de Chile, 1996, p. 25.
econmico sa chegada pas, primeiro en Valparaso e logo en
Santiago de Chile. Quizais sexa iso o que explique o seu xito, tanto na
empresa econmica como na obra intelectual.
Cndido Moure Rodrguez despois de estudiar en Bos Aires e entrar
en contacto co republicanismo e do galeguismo ropratense estudia con-
tabilidade na Universidade Catlica de Chile e convrtese en empregado
dunha empresa azucreira.
O seu irmn Jos, que tamn estudia en Bos Aires, e asste s clases
impartidas por Ortega y Gasset
31
, colabora co seu irmn maior, Manuel,
na empresa de turismo Exprinter para se converter logo no fundador e
segundo presidente da 1 Asociacin de empresas de turismo de Chile.
Na actualidade a terceira xeracin dos Moure conservou ese xito, tanto
nas actividades empresariais como na preocupacin intelectual. Jos Luis
Moure, despois de traballar en Ex-printer foi o protagonista do proceso
de reconversin da empresa aeronutica Lanchile, Fernando Moure
Rojas, tras traballar dende os 19 anos na compaa Price Waterhouse,
hoxe xerente xeral do Trasbank neste pas. Os seus irmns Eugenio e
Edmundo Moure Rojas desenvolven sa vez actividades literarias con
varias publicacins
32
e co seu inestimable traballo de dinamizacin do
actual Lar gallego, preocupado intensamente pola conservacin e pola
recuperacin da identidade cultural galega, que pareca diluda co paso
dos anos.
4. 3. RELACINS FAMILIARES
As estratexias familiares s que antes aludimos posibilitaron un
apreciable grao de endogamia entre os galegos residentes en Chile. Sen
embargo esta endogamia, ben fose directa, ou encuberta, a travs do
matrimonio cos naturais de Chile descendentes de galegos, viuse limita-
da polo menor nmero de mulleres emigradas con respecto de homes.
329
31 Vxase Jos Moure Rodrguez: Ortega y Gasset en Chile, Ediciones Logos, Santiago de Chile, 1988.
32 Edmundo Moure Rojas: Gente de la tierra, Santiago de Chile, 1992; e La Voz de la casa, Ediciones
Nueva Galicia, Santiago de Chile, 1995.
Por outra parte, percbese que o nmero de matrimonios mixtos
maior nos casos en que eran mellores as expectativas de cultura e prospe-
ridade econmica do inmigrante, como ocorre no caso da familia Moure.
Sen embargo, esta maior integracin familiar na sociedade chilena non
provocou a renuncia propia identidade cultural, senn que polo contra-
rio aumentou o orgullo e a preocupacin pola recuperacin e revitaliza-
cin do asumido conscientemente como propio. Neste fenmeno pesaron
mis indubidablemente outros factores, e especialmente as relacins co
mundo da cultura e da poltica.
4. 4. A IDENTIDADE CULTURAL
O que si existiu sempre, anda que con diferente intensidade segun-
do o momento histrico, foi a conciencia dunha comunidade cultural-
mente diferenciada, que necesitaba de organismos propios nos que reafir-
mar a sa etnicidade, sen por iso deixar de manter excelentes relacins co
resto da comunidade espaola en Chile.
Sen embargo esa conciencia propia non se identificou con institu-
cins estables. As, en Santiago de Chile s temos constancia da existen-
cia dun Centro Gallego entre outubro de 1915 e 1926. Coecmo-la
Xunta Directiva de 1917
33
cando o Centro contaba xa con 246 socios:
Presidente: Baltasar Cordal.
Vicepresidente: Antonio Fernndez Puente.
Tesoureiro: Vicente Valladares.
Secretario: Luis Forns.
Prosecretario: Olegario Montenegro.
Bibliotecario: Jos Mazaeda.
Directores: Enrique Martnez, Casimiro Castro, Jos Pernas, Javier Fernndez
Prez, Epifanio Gonzlez Diguez, Ramiro Pose.
O outro Centro Galego do que tivemos noticia ata hoxe o de
Punta Arenas que, fundado en 1945, mantn a sa actividade ata 1970,
co protagonismo dos irmns Luis e Antonio Soto, xunto a outros perso-
naxes destacados como Jess Veiga ou Ventura Varela.
330
33 Vida Gallega, n 83, marzo de 1917.
En 1929 editbase en Valparaso como publicacin mensual e gra-
tuta a revista Galicia en Chile. rgano de la Agrupacin Gallega de
Valparaso y portavoz de la colonia espaola en Chile. Coecmo-la existen-
cia de seis nmeros entre xullo de 1929 e o mesmo mes de 1930.
Afortunadamente atopamos algns deses nmeros dispersos nalgunhas
bibliotecas de Chile e Espaa:
- O n 2 (setembro de 1929) recolle entre outras materias un artigo asi-
nado polo seudnimo de Xan de Fontefra exercitndose nunha refle-
xin sobre o verdadeiro e positivo patriotismo, basado en la con-
ciencia y en la reflexin, pero no en la pasin, e criticando os supos-
tos ataques que a revista recibira dende os sectores mis espaolistas,
afirmando, sen embargo, que o apoliticismo sera un dos preceptos da
revista. Outro artigo titulado Los primos hermanos aluda cola-
boracin cos asturianos, e por ltimo a seccin Prumazos da nosa
terra recolla artigos de Victor Casas (que se amosaba partidario do
Partido Laborista en Inglaterra), Ramn Cabanillas (O galego
idioma) e fragmentos da obra de Manuel Murgua.
- Puidemos consultar na Biblioteca Nacional de Santiago de Chile
o n 5 (xuo de 1930) que desprega novamente ideas proclives
galeguismo.
- Finalmente no n 6 da revista (xullo de 1930), tmo-la sorte de
atopa-los nomes dos compoentes da Directiva da Agrupacin
Galega de Chile que tia como presidente honorario a Mariano
Fbregas y Sotelo, cnsul xeral de Espaa no pas.
Presidente: Antonio Collazo.
Vicepresidente: Jos de la Fuente.
Secretario: Emilio Lpez Prez.
Tesoureiro: Alejandro lvarez.
Prosecretario: Toms Veiga A.
Protesoureiro: Antonio Lpez Prez.
Vocais: Eloy Estvez, Bienvenido Rodrguez, Jos Prez Busto, Antonio
Fernndez, Manuel Uzal C., Feliciano Formigo.
331
Neste mesmo nmero ademais, proporcinase o nome do director
da revista, Emilio Lpez Prez, e publcanse artigos interesantes coma o de
Juan Badina que alude necesaria constitucin dunha nova Espaa en
La fuerte personalidad de la Regin gallega. O director da revista men-
ciona novamente nun artigo s ataques sufridos pola Agrupacin galega
de Valparaso dende outros rganos e institucins espaolas.
Desgraciadamente as nosas indagacins con respecto evolucin
desta institucin e doutras relacionadas directamente coa comunidade
galego-chilena nos anos 30 non obtiveron resultado algn.
Trala Guerra Civil, en 1940, e baixo os auspicios do empresario
hoteleiro Antonio Prez Gonzlez
34
, moi preocupado polo mantemento da
identidade cultural galega pero sempre a travs do apoliticismo, comeza-
ba a organizarse a Colectividade Galega do Crculo Espaol de Santiago
de Chile. De tdolos xeitos, a sa actividade foi moi reducida e centrou a
sa maior preocupacin na celebracin anual por parte da comunidade
galega das tradicionais festas de Reis Magos e Santiago Apstolo.
Ser esta institucin a que en 1967 pase a converterse no dende
entn coecido como Lar Gallego de Santiago de Chile, dirixida hoxe por
Csar Cifuentes Snchez quen, chegado a Chile en 1949, foi tamn un
dos socios fundadores da institucin, a cal edita dende 1990 a revista
Lonxe da terria.
Por suposto, a ttulo individual, os galegos participaran nas institu-
cins promovidas polo conxunto da comunidade espaola e nalgns casos
cun destacado protagonismo
35
.
332
34 Empregado do Hotel La Baha e propietario do Hotel Astur en Valparaso dende 1933. Rafael de la
Presa Casanueva: Venida y aporte de los espaoles a Chile independiente, Santiago de Chile, 1978, p. 660.
35 Casos coma o do industrial Juan Saz Torres asentado en Chile dende 1850, ou Antonio Montero
Brindis, ourensn chegado en 1873 e con gran xito no comercio da capital, e que sera un dos fun-
dadores e presidente en varias ocasins de institucins coma o Crculo Espaol e a Sociedade
Espaola de Beneficencia, as como director de Bomba Espaa, presidente do Centro Espaol e socio
honorario da Sociedade Espaola de Socorros Mutuos. Vxase Rafael de la Presa Casanueva: Los pri-
meros noventa aos del Crculo espaol de Santiago de Chile, 1880-1970, Santiago de Chile, 1972; Venida
y aporte de los espaoles a Chile independiente, Santiago de Chile, 1978.
En torno aspecto cultural podemos destacar tamn como cues-
tin anecdtica, a estancia de Eduardo Blanco Amor en Chile nos anos
1949-1950, que inspirou o seu libro de viaxes Chile a la vista.
36
4. 5. A ACTIVIDADE POLTICA
Con respecto actividade poltica referente pas de acollida,
comezaron a estudiarse as actividades dalgns galegos como Antonio
Soto, vinculado movemento sindical chileno en Punta Arenas.
Indubidablemente este foi o lugar no que a actividade poltica da comu-
nidade galega resultou mis sobresante, e non s polo feito do seu peso
porcentual dentro do mundo laboral relacionado co mar, senn pola sa
maior inclinacin en defensa do rxime republicano espaol unha vez que
se iniciou a guerra civil, coma o demostra a publicacin da revista Espaa
entre 1937 e 1939.
Sen embargo, contrariamente sucedido coas comunidades de orixe
vasca e catalana, que sempre mantiveron no pas unha forte reivindica-
cin poltica con respecto sa propia identidade, marxe de pequenas
noticias en torno existencia de ncleos galeguistas nos ltimos anos 20
37
,
e prolongada estancia de Surez Picallo como exiliado en Chile, non
parece que o nacionalismo galego tivese un peso minimamente relevante
na comunidade galega de Chile fronte ocorrido noutros lugares
38
.
Posiblemente debido a iso, o que fora deputado galego no parla-
mento da II Repblica e firme defensor do nacionalismo, Surez Picallo
39
,
chegado en 1940
40
despois da sa estada na Repblica Dominicana, tivo
que centra-la sa actividade en Chile en torno s Centros Republicanos
Espaois ou en institucins das colectividades do Estado espaol que si
mantian un forte dinamismo poltico pro-republicano dentro de Chile,
333
36 Vxase Bentez Soto estudia al Blanco Amor chileno, en Lonxe da terria, n 5, Santiago de Chile,
1994, pp. 31-32.
37 Nacionalistas galegos en Antofagasta, en Fouce, n 9, abril 1930, p. 4.
38 Vxase X. Manuel Nez Seixas: O galeguismo en Amrica: 1879/1936, A Corua, 1992.
39 Vxase Baldomero Cores Trasmonte: Ramn Surez Picallo. Socialismo, galleguismo y accin de masas
en Galicia, A Corua, 1983.
40 probable que chegase no navo rbita que trouxo a Chile a 51 refuxiados en agosto dese mesmo ano.
como a catalana e a vasca. Breves noticias da sa actividade nestes cen-
tros entre os anos 1942 e 1944 estn recollidas nas revistas Espaa libre,
Germanor ou Euzkadi, ademais de informarnos sobre o seu nomeamento
como vocal de Accin Republicana en Chile e a sa actividade coma o
nico representante do pacto Galeuzca no pas. Por outra parte, como
redactor do xornal capitalino La Hora e baixo o seudnimo de Pick-up,
pronto se integrou na vida pblica chilena con artigos que se centraban
especialmente na poltica internacional.
4. 6. AS RELACINS CON GALICIA
Ademais do inestimable labor de informacin e acollida para todos
aqueles que desexaban emigrar a Chile, como se pode apreciar a travs do
sistema de cadeas familiares, existen tamn casos nos que se aprecia o
apoio directo dos inmigrantes en Chile para secundar ou incluso protago-
nizar iniciativas de promocin social na Galicia das sas orixes, especial-
mente no aspecto cultural.
As, en 1909 ser o ncleo de vigueses residentes en Punta Arenas,
entre os que destacan os irmns Manuel, Camilo e Leonardo Iglesias
Bugallo, os que colaboren economicamente para a construccin do monu-
mento pblico a Jos Garca Barbn
41
, do mesmo xeito que mis tarde os
galegos residentes en Santiago de Chile prestarn o seu apoio econmico
para o proxecto da Biblioteca Amrica destinada Universidade de
Santiago
42
. Estas noticias chgannos a travs dos dous redactores artsticos
que a revista Vida Gallega, publicada en Vigo, ten en Chile durante estes
anos: Cndido Veiga en Punta Arenas e Alberto Fadrique en Santiago de
Chile.
Pero, sen dbida, a iniciativa mis espectacular neste sentido sera a
do adieirado empresario afincado en Chile, Remigio Ramn Nieto
Otero
43
, que chegara a ser homenaxeado publicamente polo municipio de
334
41 Vida Gallega, n 10, outubro 1909.
42 Vida gallega, n 20, maio 1910.
43 Nado no municipio de Lavadores (Vigo) e chegado a Chile en 1880, convrtese en 1914 en propieta-
rio da compaa salitreira Galicia, na zona mineira de Antofagasta. Vid. Rafael de la Presa Casanueva:
Venida y aporte de los espaoles a Chile independiente, Santiago de Chile, 1978, pp. 265, 616 y 632.
Lavadores en 1935, tras doar parte do seu capital para a fundacin, neste,
o seu lugar de orixe, das prestixiosas Escuelas Nieto que anda hoxe man-
teen a sa actividade.
CONCLUSINS
O menor peso cuantitativo e cualitativo da comunidade emigrante
galega en Chile, con respecto a outros grupos, e a sa dbil presencia ins-
titucional obrigan a que a anlise histrica deba ter en conta a sa ntima
relacin co conxunto da comunidade inmigrante espaola.
De tdolos xeitos, como apreciable, anda restan moitos interro-
gantes que quizais poderan ser resoltos coa posibilidade de achegarse
directamente s lugares onde poderan conservarse algunhas fontes de
grande interese, como ocorre coas cidades de Valparaso e Punta Arenas,
que se ben na actualidade non manteen unha forte presencia galega,
ben visible que nalgns momentos histricos se converteron nos focos
onde a comunidade galega pareceu adquirir o seu maior e mis conscien-
te protagonismo.
335
Este libro
rematouse de imprentar
nos talleres de Trculo Artes Grficas,
o da 12 de maio de 1999,
festividade de S. Pancracio
Os enlazamentos entre Galicia e Amrica, establecidos a travs dos
emigrantes, coas sas vicisitudes e trabazns, coas sas aventuras per-
soais, individuais e familiares, e as sas presencias colectivas, consoli-
daron unha relacin de tan slida textura que, segundo descubren e
describen uns e outros estudios, faise mis difcil cada da comprender
calquera interpretacin histrica illada e na que se desprecien as rec-
procas influencias, principalmente nos dous ltimos sculos, durante
os cales prodcese o desenvolvemento duns e doutros pobos.
Manuel Fraga Iribarne
A pretensin principal a de seguir botando luz sobre o fenmeno
migratorio galego desde a dobre perspectiva de proceso que contribuu
tanto transformacin da historia de Galicia, como formacin dal-
gunhas sociedades americanas. E isto faise ademais desde pticas
diversas, sobre distintos perodos cronolxicos e partindo de variados
tipos de fontes.
Pilar Cagiao Vila
SECRETARAXERAL DE RELACINS
COAS COMUNIDADES GALEGAS

Galegos America e Americanos Galicia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Galegos America e Americanos Galicia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

XUNTA DE GALICIA

You might also like