AS TRADICINS GALEGAS

Esta leccin adicrase a analisar e comprender os aspectos peculiares que teen as manifestacins
relixiosas na nosa comunidade, tanto en razn da sa orixe histrica, como das seas de identidade que
pose.
A relixiosidade galega hoxe en da non pode distinguirse, en moitos casos, dos fenmenos
relixiosos que suceden na comunidade espaola, ou mesmo internacional. O crecemento urbn de Galicia
e o desenvolvemento econmico que fixeron pasar a nosa comunidade dun nivel fundamentalmente rural a
un nivel fundamentalmente industrial, levou aparellado todo o desenvolvemento que vimos trae aparellado
a modernizacin dunha sociedade calqueira. As, tamn na nosa sociedade os fenmenos da indiferencia
relixiosa, o atesmo, o laicismo e tamn todos os que proveen da interculturalidade (asimilacin de novas
relixins, xurdimento ou introduccin de sectas, integrismo e fundamentalismo) estn presenten dun xeito
activo na vida coti. Pero anda as as formas que manifesta a relixiosidade no noso pas conlevan unha
pervivencia importante de elementos arcacos, smbolos e ritos que so acadan o seu verdadeiro
significado smbolico atendendo sa orixe.
Ben certo que ningn smbolismo ou ritual se mantn durante centos de anos sen manter unha
funcin ou respostar a unha necesidade. Os rituais e os smbolos, calqueira que sexa a sa procedencia,
son elementos vivos que se manteen ou morren en funcin das necesidades da sociedade humana que os
crea. Algn destes ritos primitivos, todava presentes nas nosas sociedades (tanto rural como urbn) son
moi importantes para entender as peculiariades da nosa cultura.
As herdanzas propias da relixiosidade galega proveen da cultura existente antes da invasin
romana, pero tamn dos contactos importantes coa cultura rabe e xudea e por suposto co catlicismo.
Todos estes factores intgranse para poer de manifesto que calqueira construccin cultural producto da
evolucin dunha sociedade por centos ou miles de anos.
Anda hoxe en da podemos distinguir en Galicia das formas de relixiosidade contrapostas. Unha
relixiosidade do rural, mis vinculada aos ritos e as manifestacin colectivas que pervive ultimamente
polo avellentamento da poboacin das aldeas galegas. E unha relixiosidade urbn semellante a que
podemos atopar en outras rexins industrializadas, que abandona o uso de smbolos e ritos e orienta o
relixioso cara vivencias individuais e/ou privadas. O vnculo que todava subsiste entre o rural e o urbn
en Galicia, na que todava moitas familias traballan na cidade pero viven na aldea e mesmo teen das
formas de subsistencia distintas, fan que, en ocasins esas das formas de entender a relixin sexan fonte
de conflitos familiares, sociais e mesmo polticos.

133

Para pensar.......
Os soos primeiro e as ideas dispois, crean
feitos hestricos. Castelao

ACTIVIDADE EMPRICA

A relixin en Galicia
Anlise

Presencia das relixins

Confesins

Relixin rual e urbn

Sectas

As lendas

Entrevistas

Definir a cultura dun pobo precisa distinguir e seleccinar os riscos que xeran a sa identidade. De entre
estes o territorio de referencia, a lingua e as crenzas comns, son os tres que permiten, en maior medida,
xerar o sentimento de pertencer a unha comunidade simblica que permite unha visin e apropiacin do
espacio nica. O conxunto de mecanismos que se usan para tal apropiacin o que chamamos cultura.
Os galegos percibense a s mesmos como membros dunha comunidade simblica cunha identidade propia.
A personalidade cultural do galego pdese describir a partir de tres aspectos:
1. O conxunto de ideas, crenzas, valores, rituais e creacins estticas que, como afirman etngrafos
como Taboada Chivite, poden englobarse dentro do concepto de cultura espiritual.
2. As formas de agrupacin social, como a familia, a aldea ou a parroquia, que elaboran o concepto
sociedade.
3. conxunto de habilidades, tcnicas, instrumentos e obxectos que permitiron e permiten dominar a
natureza que se denomina cultura material.
Estes tres aspectos son inseparables entre s, posto que a cultura funciona como un todo. Non fai falta mis
que acudir a calqueira romera tradicional galega para ver como se entremezclan os compoentes
materiais, as agrupacins sociais, as prcticas rituais e as crenzas.
Unha das formas de captar os imaxinarios colectivos do grupo humano a definir a literatura oral. Aquela
fonte de historias que se transmite oralmente anda que s veces a atopemos escrita. Este conxunto de
historias destinadas a transmitirse durante xeracins aportan datos sobre a organizacin social, o estilo de
vida, o valores e as crenzas dunha sociedade tanto no pasado coma no seu presente.

134

Cubre os cadros seguintes sobre as principais confesins relixiosas e a sa presencia en Galicia. Para
facelo recaba os datos a travs dos principais concellos e da Xunta de Galicia.
PRESENCIA EN GALICIA DAS GRANDES RELIxINS
Presente nos concellos
Posen templos en
Ano de
Nmero de
aparicin
creentes
en Galicia
Hinduismo
Budismo
Xudasmo
Cristianismo
Islam
VARIANTES DO CRISTIANISMO PRESENTES GALICIA
Presente nos concellos
Posen templos
Ano de
en
aparicin
en Galicia

Nmero de
creentes

Catolicismo
Anglicanismo
Igrexa
Evanxelica
Testigos de
Jeovah
Outras

Relata algunha lenda ou conto que se escoite na ta zoa sobre algn dos seguintes temas (os
espritos, a morte, as nimas, o diao, un santo ou santa, as meigas...). Para conseguir o material
fala cos vellos da familia ou do teu vecindario.
Despois averigua canta xente da ta idade e da idade dos teus pais coece o conto e fai unha
valoracin da pervivencia que ten.
Para cada conto ou lenda establece:
1. Cal o significado que quere transmitir.
2. Que o mis significativo ou interesante del.
3. Que ten de diferente forma de ver o asunto do que trata na actualidade.

135

Para pensar.......
Xustiza , servicio do Rei, Relixin e Ben Pblico
son as catro maldades de Espaa. Sarmiento

ACTIVIDADES TERICAS
O FENMENO RELIXIOSO EN GALICIA
Pensamentos
e opinins
Un pouco de
Teora

SINAS DE IDENTIDADE
Riscos definitorios

O camio de Santiago

as festas anuais e romaras

O CRISTIANISMO
A divinidade

O Demo, as bruxas e
as meigas.

CONCLUSINS
Ollarnos como se fosemos de fora.
A ollada sobre a propia cultura sempre a mis difcil, porque todo semella tan obvio e natural que moi
difcil atopar as peculiaridades propias, as aportacins que a nosa cultura fai construccin do mundo. A
relixin como parte constitutiva do todo cultural tampouco allea a este problema. moi difcil indagar
nas caractersticas da nosa relixiosidade, que semella un produto acabado, froito de moitos anos de
tradicin. Sen embargo, ela, como todos os produtos culturais, o resultado de moitas sintess sucesivas
que a converten nun producto nico.
A relixin mis importante en Galicia o catolicismo, pero este catolicismo ten no noso pas uns sinais de
identidade propio, froito das nosas orixes histricas, da nosa idiosincrasia e das nosas formas de vida.
Calqueira relixin que queira implantarse aqu sofrir un proceso de sincretismo co todo cultural no que
quere implantarse. Tentaremos rastrear cales son as diversas influenzas que se manteen na relixiosidade
galega, a sa orixe e pervivencia actuais.

136

Para pensar.......
O morrer o deber derradeiro que pagamos
mesma vida. Nvoa Santos

Riscos definitorios
Tdalas culturas e pobos constiten a sa visin da realidade a travs de explicacins mticas e intuitivas,
anda que de ningn xeito irracionais, que son creacins culturais para solucionar e dar sentido ao
problemas humanos. Moitas destas crenzas denominanse supersticins dende as relixins institucionais,
pero moitas delas foron asumidas por elas de forma que hoxe estn presentes nos seus smbolos e nos seus
ritos.
Os mitos, crenzas e prcticas presentes na tradicin cultural de Galicia non son moi diferentes dos
presentes noutras partes de Europa, pero estn vencelladas con lugares e xentes do noso pas o que fai
delas a historia viva do que foi Galicia e o espello do que, en certa medida, segue a ser. Moitas desas
crenzas seguen a estar presentes e a practicarse en simbiose coa relixin predominante que o
Cristianismo e as veces contra l. Moitas destas prcticas estn tamn asociadas particular estrutura
poltico-social de Galicia, na que a clula fundamental sempre foi a parroquia (conxunto de aldeas baixo o
mesmo patrn) que daba sentido a meirande parte dos ritos e festas da comunidade. As crenzas e prcticas
que se reflicten nas lendas galegas permiten alonxar angustias ante o futuro e o descoecido, mitigar o
medo ao mal, a esterilidade; permiten tamn lograr o amor verdadeiro e atopar os verdadeiros valores da
existencia. Por iso son prcticas espirituais que dan sentido e valor existencia humana. As crenzas en
bruxas, feiticeiros, no mal de ollo ou a posesin diablica obedecen a formas de entender os peores
momentos da existencia. As meigas, curandeiros e cartucheiras son as formas de endereitar eses momentos
e sacar o mellor delas.
Como vimos na primeira das leccins do libro, a relixin dunha sociedade carcterizase por tres riscos
definitorios:
1. A crenza en seres sobrenaturais. A idiosincrasia deses seres, a sa relacin coa natureza, cos
humanos e os seus poderes en xeral conforman parte da tradicin e o sentido relixioso do pobo e
condicionan as sas prcticas espirituais.
2. A representacin smbolica do sobrenatural que non pode describirse a travs da palabra cotan.
3. As crenzas asociadas morte, a enfermidade e o sentido da vida. Entre estas estn as que teen que
ver coa curacin das enfermidades, cos medios para obter parella, cos labores do campo que
permiten a subsistencia e, os mis importantes, aqueles que teen que ver coa morte.
En Galicia vivimos 2,8 millns de humanos, 1 milln de vacas, 500 lobos, 1 oso ilocalizable e 500 millns de
rbores. S de maceiras hai 77 variedades. Qun somos, de nde vimos, nde imos? unha boa pregunta e o titulo
dunha cancin do grupo musical mis gamberro do rock espaol do sculo XX, os galegos de Siniestro Total. Sobre
todo gracias ao mar, o mellor camio da antigidade, a humanidade galega un aluvin de aliens. Unha terra de
chegada. As primeiras noticias falan dos kallaikoi, que significara algo as como: os que viven entre as pedras. Os
clticos. Os romanos, que lle diron o nome: Gallaecia. Os bretns de Maeloc. Os suevos, que en Galicia, segundo a
bonita frase do historiador Snchez Albornoz, "abandoaron a espada e colleron o arado". Foron derrotados, claro, polos
visigodos. Os xudeos. Os musulmns. Os xitanos. Os maragatos. No sculo XVIII, son catalns os que impulsan a
industria pesqueira, e vascos, a de curtidos. Pero, sen dbida, o alien mis clebre o apstolo Santiago, un pescador
palestino discpulo de Xesucristo (de quen xa te informei na primeira mensaxe). O achadego do seu sepulcro deu lugar,
por motivos relixiosos, primeira gran ruta turstica do mundo: o Camio de Santiago. O descubremento fixoo un tal
Paio, fai mil e pico anos, e non o actual presidente, como algns cren. Durante sculos, Galicia foi o que agora
chamamos un centro cosmopolita. Ademis de peregrinar, aqu estableceronse francos, xenoveses, flamencos,
provenzais...
A maiora de Galicia confesase catlica. As institucins autonmicas, como parte do Estado espaol, son
aconfesionais, dicir, mis catlicas. Se o vetern presidente imprimise papel moeda, rezara como nos billetes de
dlar: "We trust in God. E punto".

137

O primeiro sermn dirixido especialmente aos galegos. De corretione rusticorum, foi para amoestarlles por crer
que as fontes, as rbores e as pedras falaban. Sculos despois veu Rosala de Castro cos seus poemas, e volveron a
falar as fontes, as rbores e as pedras.
En cada lugar de culto pagn alzouse unha ermida, un templo, un cruceiro o un peto de nimas. Eu creo que o
galego fixose cristin polo gusto de faer igrexas. (...)De Galicia podemos dicir o que unha personaxe dun relato de
Marcial Surez sobre Allariz: "Non hai no mundo lugar con mis igrexas por catlico cuadrado". Manuel Rivas
Galicia contada a un extraterrestre EL PAS SEMANAL Nmero 1.307. Domingo 14 de octubre de 2001

Cuestins:
Manolo Rivas fai o esforzo de contar como Galicia a algun extraterrestre. Cres que est ben definida
anda que sexa dun xeito irnico?
Fai ti o mesmo exercicio respecto as formas nas que os galegos practicamos a relixin.

138

A fe e o sobrenatural.
O sobrenatural en Galicia manifstase en tdolos mbitos que teen que ver co ser humano. As casas, os
camios, as augas, os montes e as fragas estn poboados por espritos fuxidos que son quen de manipular
a vida dos seres humanos e aos que estes deben redir tributo.
O trasno, o tardo e as almas que vagan poboan as casa. Os tronantes e os nubeiros son os espiritos do aire
que poden producir as treboadas e dirixir os raios. Na auga residen as donas e as sereas. Na terra, os
encantos, as damas e doncelas, as fadas e o meigallo. Nas covas estn as lumias, as ouvas, os mouros e os
negrumantes. E nos campos, camios e fragas: pantasmas, a compaa e o canouro. Todos estes espiritos
sobrenaturais teen poder para o ben e para o mal. As algns son fermosos e riseiros namentras que
outros representan o mal ou algo ambiguo. Pero todos eles conforman o ambiente sobrenatural galego e
estn representados na maiora das nosas lendas.
Nas lendas galegas hai moitas alusins a seres naturais de forma feminina, que e teen nomes como
donas, encantos, seoritas e mouras. Esta presencia do feminino na tradicin galega manifesta o
alonxamento das relixins patriarcais. As lendas nas que estes seres sobrenaturais estan presentes sempre
plantexan una relacin entre os sexos, difcil e mesmo imposible. Non en todas elas, sen embargo, esta
relacin remata en fracaso. Nalgunhas historias o amor entre home e muller consmase e prodcese un
matrimonio cunha muller sobrenatural. Estas historias servirn, durante o Medievo, para proporcionar a
algunhas familias unha orixe que xustificara o seu status.
Unha noite, despois de acabar de tascar o lio, estando as das falando no campo da romara, viron
sar das luces da cova das Penas dos Mouros, e moi aparelladas baixaron polo Portomelle, indo
desaparecer Penedo de Gaiosos. Din tamn que a pena lla viron traer na cabeza a unha muller que
via fiando na roca. Tamn din que o to Xan de Casanova, un da que estaba gardando as vacas na
Rechave, viu sar de al unha pita con cen pitos, e que ao ila seguindo volveu para a cova das Penas
dos Mouros, onde viu a muller que trouxo a pena na cabeza: estaba cosendo e tia no colo unhas
tesoiras tan relucentes que o deixou pampo. Que a muller, ao velo diante, lle dixo:
-Que che gusta mis; as tesoiras ou eu?
-As tesoiras contestou Xan.
Entn a muller meteullas nos ollos, deixndoo cego para o resto da sa vida.
Centro de Estudios Fingoy, 1963: Contos populares da provincia de Lugo, Ed. Galaxia, Vigo.

Cuestins:
-A Pena dos Mouros unha cova cunha tradicin moi fonda ligada a eventos sobrenaturais. Nesta lenda
aldese sa orixe. Tenta explicar porque se lle chamar dos mouros. Qu smbolismo ter que a
muller traera a pena na cabeza.
-Fai unha lista con todos os feitos sobrenaturais que se relatan na historia.
-Ao mozo dselle a elixir entre a moza e as tesoiras e o mozo elixe as tesoiras qu smbolizaran as
tesoiras neste caso?
No Diccionario dos seres mticos galegos [1999], sinlanse as diferentes categoras de seres sobrenaturais
na tradicin galega:
1. Individuos que pertencen a razas mticas, por exemplo os mouros que son un pobo mxico, hoxe
agachado baixo terra e que seran os antigos habitantes de Galiza, sublimados e encantados. Tamn
podense citar aqu as personaxes da historia mtica de Galiza, por exemplo Breogn, pai dos celtas
galegos, constructor da Torre de Hrcules (hoxe dentro da cidade martima de A Corua).
2. Entes que personifican algunha condicin humana, por exemplo a Santa Compaa, unha procesin de
almas dirixida pola morte.
139

3. Seres humanos con poderes sobrenaturais, por exemplo as meigas, bruxas ou magas, que proveen dun
mito anterior ao cristianismo.
4. Os demos (que poden ser malignos ou gardadores de tesouros) e os anxos.
5. Os animais, reais e mitificados (lobo, cobra, lagarto, grilo, donicela, alacrn, etc) ou puramente
imaxinarios (dragn, basilisco, unicornio, coca, etc).
6. A morte, nas sas diferentes representacins, por exemplo o Paxaro da Morte, que anuncia a morte das
persoas cantando ou batendo nas xanelas ou pondose sobre os cuartos dos que van morrer.
7. Seres nos que os adultos non cren e que serven para asustar os nenos , por exemplo o sacantos ou
home do saco (un vello cun saco ao lombo para meter nel os nenos malos coa intencin de matalos e logo
vender o unto).
O inefable e os smbolos
Os elementos naturais adquiren nas sociedades tradicionais un smbolismo especial. Auga, aire, terra e
lume son os catro elementos necesarios para a vida, pero tamn poden virar en elementos negativos para
esta.
1. O aire pode ten unha forza misteriosa, mxica e polo mesmo sempre perigosa. O aire das persoas o
alento onde reside a sa alma, pero o aire que ven de fora ten malas influencias. Este aires de fora poden
ser exhalacins de determinadas persoas: aire de morto, dun ser malfico ou de certos animais (sapo,
toupa ou pntega) Como o aire non ten forma confndese en ocasins coas sombras, de persoas ou animais
e outras veces coas correntes naturais de aire, que rompen e derruban cousas. Crese que algunhas
correntes de aire poden secar as terras, os froitos, deixar xente sen nimo ou producir certas
enfermidades: catarro, lumbago, parlise
Moitas das tradicins que seguen a cumprirse actualmente ten a sa orixe neste simbolismo do aire: Os
nenos non deben ir aos enterros nin ver os defuntos pois poden coller o aire do defunto se entran no cuarto
ou lles toca a sombra da caixa no enterro. Cubrir os espellos da casa cando morra unha persoa
considerabase necesario para que o alento do defunto non quedase pegado neles e non se convertise nunha
pantasma.
2. A auga smbolo de sade, de fecundidade, por ende de vida. O respecto s augas das fontes constite
un resto da mitoloxa tradicional que as cria poboadas por seres sobrenaturais. A auga est presente en
moitas cantigas populares, en romances tradicins e lendas. Tamn como no caso do aire o seu poder pode
ser positivo un negativo. A auga das fontes smbolo de vida, nela renense as mulleres,rega as leiras e
dalle de beber ao gando, pero a auga das tormentas ou o choiva segundo a poca do ano pode ser
prexudicial, do mesmo xeito que non se pode usar a auga do rio para regar pois nela lavan as mulleres e
queda a suciedade e os malos aires.. En calqueira caso o poder da auga pode ser dominado a travs da
mxia e da oracin. As organizanse procesins para pedir que deixe de chover, as tormentas pranse
tocando as camps da parroquia ou prendendo a vela da Candeloria e queimando follas de loureiro
bendecidas o domingo de Ramos.
O ritual de bendicir a auga tamn est presente na tradicin cristiana. Os oficios do Sbado santo inclen o
rito da bendicin da auga na igrexa parroquial. En Galicia a auga para bendicir cllese das fontes, e
despois de bendita pdese usar para purificar a casa, as cortes, as persoas e os animais.
O smbolismo da auga ten a sa orixe en antiguos cultos a divinidades acuticas como Edovius, Reva,
Bormnico ou Conventina.
3. O lume en un carcter sagrado en case todas as culturas polo seu poder purificador. Na tradicin galega
o lume est vinculado tanto a festas tradicionais como a ritos de curacin. Tradicionalmente o lume tia
que permanecer prendido todo o ano na casa e tamn a noite do velorio dun cadver. O lume presida as
noites de inverno e serva de refuxio s almas dos mortos, por iso non se poda cuspir no lume. O lume
serva tamn para colocar na mesa de noite de enfermos graves ou para espantar as tomentas. As cinzas
140

das fogueiras usabanse para protexer as leiras ou para limpar o corral despois da morte ou enfermidade
dun animal. Na Candeloria prendase lado dun romeiro tantas velas coma nenos morreran sen bautizar
porque o romeiro unha planta funeraria, que atrae as abellas (smbolo das almas inocentes).
Moitas crenzas galegas estn ligadas ao lume: o lume de san Telmo unha aparicin milagrosa que
anuncia felicidade, os lumes fatuos son almas dos mortos, a Santa Compaa leva velas prendidas. En
moitas festas o lume e parte do ritual e mesmo de xogo comunal: no magosto, no enterro da sardia ( na
que se queima un espantallo), no San Xon (no que se saltan fogueiras para purificar o corpo e o
esprito).
Na tradicin cristiana tamn o lume est moi presente. O lume das velas que se prenden en sbado santo
o lume novo, orixe de tdolos lumes, que representa a Cristo resucitado. Este lume era o que se utilizada
para prender o lume do fogar que non debera apagarse en todo o ano.
4. A terra smboliza o lugar onde o encontro entre o humano e o sagrado ten lugar. Tamn representa o
lugar de procedencia do ser humano e o lugar onde retorna cando morre (o cemiterio). Os santuarios e os
cemiterios son os lugares sagrados onde este encontro entre o ser humano e o seu destino se produce, estn
ubicados en lugares naturais asociados a montaas, fontes, e pedras. Os santuarios galegos adoitan estar
situados en montaas e nas sas proximidades non falta unha fonte, unha pedra famosa ou unha rbore
moi antiga, xeralmente carballo. Tdos estes son parte ou teen a sa orixe na terra e sanse para para
realizar ritos de curacin, de fecundacin ou de adiviacin.
Outras lendas como as da merma da terra nas sepulturas daqueles que roubaban terreo aos seus vecios ou
o rito de votar terra sobre o defunto, relacionnse co smbolismo da terra como orixe e remate da vida
humana.
A serpe o smbolo da terra nos cultos pagns, como noutras rexins do mundo. En Galicia moitos
monumentos cristins ergueronse sobre pedras cunha serpe gravada e en moitas ocasins o smbolo pagn
convive cos smbolos cristins coma en moitos cruceiros. A serpe aparece no floclore galego unido as
mouras (espritos femininos) representando o esprito dos mortos. A serpe pose tamn un poder
ambivalente, por unha parte son elementos purificadores da natureza, pero son mortferas e perigosas. As
coa carne da serpe facanse remedios para a tose e outros problemas respiratorios, pero o seu veneno poda
matar. Crase que as serpes non morran, senn que voaban de vellas ro Xordn e neste voo podan
botar a sombra s persoas dicindo: Maldito o que me viu e non me matou. Se alguen a va tia que
matala facendoa sangrar.
A serpe a manifestacin do dobre aspecto da natureza (doadora de vida e perigosa ao mesmo tempo) e
convertese as na mitoloxa na intermediaria entre este mundo e o outro, entre o mundo oculto e o visible.
Preto do cabo de Meimn, seguindo a corrente do Mio, vai unha nacente de auga de entre uns
penedos, ao lado de arriba da estrada que vai de Ourense para Castrelo. Este manancial, que era a
taberna dos labregos que an para Ourense, coecido co nome da fonte de Ana Manana, nome que
tomou dunha popular e vella lenda.
Al en tempos moi remotos, un dos moitos galegos que an sega a Castela, vir de volta, topou no
camio cun seor moi luxoso, o cal lle preguntou ao galego de nde era; este contestoulle que era de
Ourense. O seor preguntoulle, entn, se tia algn coecemento do Meimn.
-Todas as veces que lle vou a Ourense co Rianxo ou pagar a renda ou a contribucin, psolle por al
dxolle o galego.
Entn o seor, quitando un queixo de catro esquinas, dxolle:
-Ti queres ser rico?
-Eu quero, quero si, seor; pero...
-Pois mira dxolle o seor- non tes mis que ir ao Meimn e, ao chegar onde unha fontela que hai nuns
penedos, ao p do camio, berras: -Ana Manana! E terceira vez hache aparecer unha muller moi
bonita e elegante. Entn ti dslle este queixo, e ela hache de entregar parte dos tesouros que al ten
gardados.
-Se non mis que iso...
-Tes, tamn, que gardar o segredo e ter conta de que o queixo chegue enteiro, porque senn pdeche
traer moi malas consecuencias.
-Iso bo de facer!...

141

-Pois toma, e fai como che dixen. Entregoulle o queixo e desapareceu.

O noso galego seguiu o camio para a sa casa, bailando nun p s de contento... e tremando co medo
de se os ladrns lle saan ao camio e lle roubaban o queixo.
Antes de chegar ao Meimn meteuse por un atallo de cara casa, porque o desexo de abrazar a muller
e bicar os fillos sobrepuxaba s ansias da riqueza. Mais, como as mulleres son tan sabichosas, del,
que tempo andaba daquela maneira, antolluselle saber o que tia envolto nun paquetio. El buscou
mil voltas por non llo ensinar, dicndolle que era un encargo que non se poda ollar, que nin sequera el
mesmo saba o que era: e ata lle prohibiu que lle tocara; mais ela, sen sabelo o home desenvolveu o
paquete, e ao ver o queixo antolluselle e rabanoulle unha esquia.
O home colleu o queixo, sen percatarse do que a muller fixera, e dirixiuse con el de cara ao Meimn. Ao
chegar fontela chamou: -Ana Manana! E, terceira vez, apareceulle unha muller maxestosa, que
mesmo semellaba unha ra con cara de anxo; pero via furiosa e preguntoulle por qu a chamaba.
Contestoulle el que lle quera dar un encargo que lle mandaba un home que el non coeca (e
entregoulle o queixo).
-Si, home, si; fixstela boa...! Este o cabalo que me haba de levar a min de aqu; mais ti fuches
primeiro casa e a larpeira da ta muller comulleme unha pata.
E dicindo isto pousou o queixo no chan e ao instante colveuse un precioso cabalo branco..., pero
faltaballe unha pata enteiria.
-Olla para aqu!... dixolle ela-. Agora teo que quedar aqu para sempre, xunto cos tesouros que tamn
a ti che haban de tocar... Toma esta faixa de picote e ponlla ta muller cando sexa para dar a luz. Non
che podo facer outro regalo e coa mesma desapareceu ela e o cabalo.
Dispase el a marchar para a casa; mais ocorruselle, primeiro, envolverlle a faixa a un sobreirio que
al haba, para ollar que ben lle estaba. A bo santo se encomendou! Axia ben non acabou de lle dar a
ltima volta, cando xa ardeu a faixa e o sobreiro.
Dende entn o sobreiro non volveu medrar mis, pois din os vellos que sempre o acordaron tan feloso
como anda se pode ver hoxe.
Esta foi a orixe do nome cabalstico que dende o tempo leva a fonte do Meimn. Alvarez Novoa, Alejos
1927: A fonte de Ana Manana en Lendas Galegas ed. Hercules.

Cuestins:
-Tendo en conta que o cabalo pola sa rapidez simboliza a alma, explica o sentido do conto.
-Que smbolos usa a lenda e que significado cres que teen.
Vinculado ao culto terra est o valor que lle outorga na cultura galega aos cruzamentos de camios ou
encrucilladas. As encrucilladas sinalan o lugar de encontro entre distintos camios e tamn entre o mundo
real e o mundo sobrenatural e son o lugar onde mis se aparecen as nimas dos defuntos, onde se renen
as bruxas ou podes atopar coa Santa Compaa. Tamn nas encrucilladas teen lugar moitos ritos de
limpeza e de fecundacin (as mulleres que abortan bautizan os seus fillos non natos no cruzamento dun ro
cun camio e a noite de San Xon prndese nelas o lume). Nelas adoita haber cruceiros ou petos de
nimas , que forman parte da paisaxe galega.
Os cruceiros tiveron a sa orixe na necesidade de cristianizar lugares adicados a antigos cultos terra ou
para substitur monumentos adicados a divindades primitivas que gardaban os camios da Gallaecia
romana (lares viais). Sen embargo, posteriormente converteronse nun elemento importante do ritual
cristin. Hai cruceiros que marcan a fronteira coa parroquia vecia, outros recordan un accidente, outros
construironse para pedir unha oracin pola alma de quen o mandou facer. Ante os cruceiros pasan as
procesins e os enterros.
Nalgunhas encrucilladas hai petos de nimas, onde se depositan donativos para que se voten misas polas
almas que estn no purgatorio. Adoitan ter unha imaxe ou retablo onde se representa as almas do
purgatorio ardendo e algn santo tentando rescatalos.
5. O culto aos astros, moi arraigado en Galicia, segue a estar presente en moitos romances, costumes e
lendas populares. As, na montaa lucense existen reminiscencias do culto a aurora como o costume de
entregar o primeiro leite de muxir as vacas aurora, poendo unha cunca de leite na fiestra que miraba
cara Oriente. Outras supersticins afins son a crenza no mal agoiro que supoen as estrelas errantes ou a
crenza en que a direccin destas predica o tempo do da seguirte. A la, pola sa parte sempre se
142

considerou unha deidade malfica e, s, benfeitora que infle nos destios e na sade das persoas e
animais.
Pero entre o culto aos astros, o mis importante o culto ao Sol que trascende as comarcas galegas. A
lenda da Ara Solis, cunha antiga orixe, explica que un pobo que adoraba o sol, decidiu atopar onde se
agachaba o astro durante a noite. Seguindo ao Sol no seu cami cara a Occidente, chegaron ao mar de
Galicia, descubrindo que o Sol se asolagaba no ocano. Nese lugar, abraiados diante de aquel construiron
un altar ao que puxeron de nome Ara Solis. Semella que esta a verdadeira orixe mtica do camio cara
Compostela. Algns historiadores afirman que o propio escudo de Galicia unha representacin simblica
do Sol sobre o ara (pedra sagrada) na que acaba o camio, anda que reconstruida pola tradicin cristiana.
Suxerencias de lectura:

Diccionario dos seres mticos galegos. X. R.Cuba e outros. Xerais.

Viaxe a travs da mitoloxa do pas co rigor dun diccionario e o inters
dunha novela.

A Morte e o sentido
Se hai un tema inquedande para a humanide a morte. Das sn as carcteristicas da relacin coa morte
en Galicia: Por unha banda a morte est sempre presente como algo inevitable (o refraneiro confirma isto:
seino tan certo como que ei morrer). Por outra parte o galego nega que a morte sexa o fin da vida e
afirma un trnsito ininterrompido entre a vida e a morte, sen rupturas. Estes dous elementos estn
presentes nas lendas de aparecidos, nas lendas de anuncios da morte e nas lendas da Santa compaa.
A relacin co morte da cultura galega froito da mestura dos ritos ancestrais vinculados as culturas
precristianas e do propio cristianismo. Na escuridade da noite, cando o Sol (productor de vida) non est
presente o mundo de vivos e mortos est mis prximo como tamn o estn o mundo natural e o
sobrenatural.
1. As lendas de aparecidos estn presentes en case tdalas culturas do mundo pero a relacin mis ou
menos intensa entre vivos e mortos ten que ver coa concepcin relixiosa xeral e tamn coas relacins
sociais entre os vivos. En Galicia onde das boas relacins sociais entre vecios da mesma aldea, e
mesmo entre parroquins, dependa tradicionalmente a supervivencia colectiva, estas relacins eran
fundamentais.
No lendario galego os aparecidos non manteen unha relacin negativa cos vivos, anda que son fonte
de temor pois pertencen ao mundo do sobrenatural, do misterioso e do perigoso. Por unha banda os
vivos protexnse das aparicins dos mortos con diversos smbolos: a cruz, o crculo, os allos, o pan ou
obxectos benditos. Por outra banda, cando se consegue a comunicacin est sempre unha relacin
positiva que mostra a forma correcta de actuar, anda que sexa ao pedir axuda e demostra a existencia
doutra vida alonxando a anguria da morte.
As lendas sobre aparecidos tratan distintos tipos de relacin entre mortos e vivos: os mortos que
posen persoas vivas, mortos que andan na compaa dalgn vivo, mortos que axudan a familiares ou
vecios, mortos que se aparecen para rectificaren erros cometidos en vida, aparecidos nas misas de
defuntos ou nimas.
143

As lendas de aparecidos usan fundamentalmente o concepto de vida despois da morte propio da Igrexa
Catlica. Os aparecidos son mortos que vagan por mor dos pecados que cometeron en vida e estn no
purgatorio do que s se sae a travs da penitencia. Unha das formas de penitencia fundamentais e
camiar. Os vivos fan penitencia camiando cara os santuarios e os mortos camian vagando ata que
un vivo fai a penitencia por eles.
Pasoulle unha vez a unha rapaza que viva en Carral, e que tia un rapaz vecio a quen unha noite, ao
voltar da tuna, presentuselle no camio a alma dun defunto, e ao facer as vintecatro horas morreu de
speto.
Ao outro da despois do enterro, cando a rapaza via de pechar o muo da dona a quen serva, sendo
xa noite pecha, nunha volta do camio pesentuselle o vecio morto; ela gaou medo e fuxiu a correr,
facendo cruces e murmurando un rezo; chegou casa morta de medo e non du fala a ningun do que
lle pasara; ao outro da, cando via de volta a tremer coma un condenado na kporta do inferno,
volveuse repetir o feito, mais agora antes de ver o rapaz sentiu as sas falas, que lle dixeron:
-Marica!, non fuxas que non che hei facer mal, escoita: vai ma s doce da noite fraga do Suenllo,
e direiche o que tes que facer para me sacares de penar polos camios. Vai, non llo digas a ningun;
-e, daquela, apareceulle de corpo enteiro, coa mesma roupa que lle puxeran para o enterrar.
Chegou a nova noite e a moza, asexada polos vecios dispostos a lle valer, acudiu cita, mais o morto
non se presentou; moqueronse dela os outros, e xa coidaba ter todo pasado, cando outro da,
voltando soa do muo, outra vez se lle apareceu o morto a lle dicir:
-Marica!, non fixeches caso do que che pedn, e sigo penando pola ta culpa; escoita, anda tempo
de que me vallas; para que eu pouse, e non me vexa punido polos meus pecados a penar polos
camios da terra, unha moza solteira ten que facer a p a romaxe de Nosa Seora da Barca, a pedir
polas portas o xantar de pan e auga, e un cotio de palla para durmir nos alpendres. Ten que levar un
hbito de burel, feito coa esmola recollida entre os vecios de sete parroquias, e ten que dicir unha
misa en Paleo, e outra o da da Virxe na sa igrexa. Esa moza es ti, Marica vleme que anda
tempo!
Cando chegou casa, cotoulle dona o que lle pasara, e fronse de contado as das xuntas p do
seor cura. Ao outro da, foise a rapaza de porta en porta para cumprir a manda do morto, e fixo a sa
romaxe Nosa Seora da Barca, e disque nunca mis ningun ou falar de que se volvera presentar
ningunha outra vez a ningun a alma do rapaz morto. Carr Alvarellos, L. Contos populares da Galiza
en Lendas de Galicia. Gonzalez Reboredo, X.M. Hercules.

Cuestins:
Busca unha explicacin dos diferentes smbolos do conto: Que o aparecido leve a mesma roupa de
enterrar, que a moza tea que ser solteira, que deba pedir esmola en sete parroquias, o pan e auga....
Os anuncios da morte son base de moitos contos e lendas, pero tamn de prcticas que evitan o fatal
desenlace. Entre as crenzas galegas mis coecidas est a de ver algns animais coma precursores da
morte: o corvo a curuxa e o can polos seus sons lgubres e arrepiantes, as galias vellas que cantan coma
os galos ou as volvoretas nocturnas que se identifican cos espritos dos defuntos. Outras crenzas,
igualmente extendidas, coma a de que un berro, un golpe na porta ou na vent ou mesmo o toque a morto
da camp, anuncian a morte dalgn dos seus habitantes, e olores asociados cos rituais funerarios, olor a
cera, a aceite ou a incienso sen causa aparente tamn anuncian a morte de algun cercano ou a propia
morte.
Os rituais para combater os malos agoiros sempre refiren vida, ao xogo, ao ldico. As verter vio, que
alegra o esprito, anuncia felicidade e alonxa morte. Nos velorios previos ao enterro, nos que os
humanos entran en contacto directo coa morte, faise mis necesario que nunca alonxar a anguria da morte
e tamn as consecuencias negativas dese contacto. As era tradicional que nos velorios se xogara a
diversos xogos que propiciaban a alegra, pero tamn a necesidade de controlar a morte. Era tradicional
facer intervir o morto no xogo, probndose prendas deste ou xirar ao redor do defunto zumbando como as
abellas cando limpan a colmea. Tamn tradicional asociar o velorio a unha comida que se converta
pouco a pouco nunha reunin leda e festiva fronte tristura da morte. Hoxe en da no entorno urbn este
rito non se practica, pero nas aldeas de Galicia segue a ser moi frecuente.
2.

144

3. A Santa Compaa, coecida tamn como Estadea, Estada, Procesin das nimas, Hoste, Huestia (as
le llaman en Asturias) Hostilla, Estntiga, Pantalla, Visita, visin, Antaruxada Roldia e Avisin, segundo
os lugares, unha das mis importantes productoras de lendas e contos do noso pas.
Pas:
Espaa

Director:
Jos Luis Cuerda

Actores
Alfredo Landa,
Miguel Relln,
Manuel
Alexandre,
Fernando
Valverde,
Alejandra Grepi,
Encarna Paso...

Duracin
Un bandido, un poceiro, unha nena, un rapz que non
quere trabajar, unha rapaza que emigra, unha
pantasma que busca compaa... Todos estas
personaxes conforman o mundo que se descubre entre
as rbores do Bosque Animado

A Santa Compaa unha procesin de almas en pena,

presididas pola morte, que vagan durante a noite. A sa
funcin vara dependendo da zona pero fundamentalmente
predn a morte e van buscar as almas dos defuntos
condenados a unirse a ela. Deambulan polos camios levando
algo nas mans: unha luz, unha vela o mesmo sos prendidos
ou pequenas camps, ao seu paso levntase un vento lixeiro o
aparece un olor a cera que recordan a morte. Vai presidida
sempre por un humano que leva unha facha ou un so que fai
de candea. O humano o gua da procesin polos camios e
as casas, que doutro xeito non poderan atopar. Este mito
incide unha vez mis na necesidade de separar o mundo dos
mortos e dos vivos, dos perigos que ten xogar co sobrenatural
e, sembargo permite tamn comprender a posible
comunicacin coa vida despois da morte.

E foi unha vez que un pai e mis un fillo, que xa era home, vian dunha viaxe e tiveron a desgracia de
seguir sen se deporcatar, sendo noite, un camio que pasaba perto do adro dunha igrexa, dndose de
conta do mal que lles traa o seu descoido ao se atopar nunha revolta coa Santa Compaa, que ao ser
as doce sae do cemiterio para facer a sa rolda.
Pai e fillo viron arrepiados as lucecias verdes dos fachos que portaban as almas en pena, e oron o
borboriar dos pregos dos defuntos, e daquela, foi tanto o medo que gaaron que quixeron fuxir a
escape sen o conseguir, porque o vello, xa canso e de poucas forzas, tropezou e caeu de contado,
sen folgos nin azos para se valer; o fillo chegou un pouco mis lonxe, pero mellor lle fora caer coma o
pai para se aforrar moitos contratempos, xa que, coma o vello, tampouco tivo forzas nin saber para
riscar no chan o circo e poerlle no medio a cruz, como ben para se libar das cousas do outro mundo
en metndose un para dentro.
O pai, ao caer no chan, afociado, quixo comprender que a Santa Compaa pasara por riba del, pois
sentiu ben no corpo como o tripaban as pasadas dos defuntos, deixndoo esmendrellado; fixo un
esforzo erguendo un pouco a cabeza para mirar se va o fillo, mais, como era noite, non o viu; escoitou
un pouco, e non ou cousa: sen dbida, lvarao a Santa Compaa para portar a cruz, o caldeiro da
auga benta e mais o heizope; o pai, daquela, perdeu o acordo e non foi home ata o abrir do da; estaba
canso e sen forzas, doalle o corpo, quixo poerse en p, e as pernas non lle termaban, ao cabo, mal
como puido, case s arrastras, foi facendo o camio da casa; o fillo anda non chegara, e el, perdida a
cor e esguimiado, mis semellaba un defunto.
Ao rapaz atoprono logo os vecios; apareceu durmido p do cruceiro da parroquia, collendo nunha
aperta o talo da cruz, o pai a penas tardou tres das en morrer, e o fillo durou pouco mis tempo, mais
ben pouco foi. Ningun conseguiu del que dixese cousa, porque o que vai cos defuntos, anda que
queira, non pode dicir o que ve nin o que lle mandan facer, e tampouco qun o que o fai; non pode
virar a cabeza para ver o que leva atrs de si, por eso nunca ningun d razn. O nico que lle
doado facer ao que vai coa Santa Compaa, se que se sabe dar xeito, , se atopa a outro
desgraciado no seu camio, ao poerlle nas mans a cruz e o caldeiro coa auga benta e mais o
heizope, librndose de seguir el ao deixar a outro no seu canto, mais, dende que o fai, e pouco o que
tarda en morrer, pois co seu rudo traballo de pola noite, perde a cor e vai esmorecendo a cada da
mis, mirndose pouco a pouco. Carr Alvarellos, L. Contos populares da Galiza en Lendas de Galicia.
Gonzalez Reboredo, X.M. Hercules.

Cuestins
Busca unha explicacins dos diferentes smbolos do conto: o circo e a cruz necesarias para librarse
da Santa Compaa, a cruz o caldeiro e o heizope, non poder ollar atrs, non poder contar o que se ve
en compaa da Compaa...
145

Para pensar.......
Eu son aquilo que perdin. F. Pessoa

As festas anuais
As festas son manifestacins culturais nas que interveen tanto compoentes relixiosos (celebracin
dalgunha data relixiosa ou conmemoracin dun santo) coma econmicos (coinciden ou fanse coincidir con
mercados, feiras e outros intercambios) e sociais (soen estar relacionas con comidas comunais ou
familiares, bailes...). Nas festas renese a comunidade e a travs de actos ldicos e alegres rmpese coa
monotona do traballo e reafirmanse os lazos entre os compoentes da comunidade.
Pese a que o tempo, considerado pola cultura xudeo cristiana occidental, un tempo lineal que non ten
volta atrs, nas sociedades tradicionais o tempo cclico. As festas marcan momentos que se repiten
tdolos anos producindo a sensacin de que o tempo non pasa, que a morte non chega e que posible
controlar a vida. Por iso e pese a que vivimos nunha tradicin fundamentalmente cristiana, as festas
cclicas do ano teen unha orixe anterior ao cristianismo e recollen prcticas ancestrais que despois foron
cristianizadas, dando lugar as festas actuais.
O ciclo das festas est relacionado coas estacins do ano:
1. O Entroido. En Febreiro (corenta e cinco das antes do equinocio de primaveira) celebrse o Entroido.
Esta festa celebrara nas sociedades precristianas o final do inverno e asociabase aos praceres que a
natureza florecente da ao homes e tamn a comunidade que o ser humano ten coa natureza. As
emborracharse, comer e fornicar eran o centro destas celebracins. Na Idade Media a Igrexa cristian, no
seu afn de combater o paganismo, reelaborou estas festas e convertiunas nun ritual no que se representa
as persoas pagns dominadas polas sas necesidades naturais.
Se o Entroido deu p a tantas interpretacins extravagantes, non foi, certamente, polos elementos da festa
que se opoen dunha maneira clara Coresma. Eses mis ben foron relegados. O maxn dos estudiosos
centrouse, sobre todo, nas personificacins de don Carnal. Ao analizar as representacins en forma de
animal ou de persoa disfrazada de animal, todo lles resultaba tan enigmtico que calquera conxectura
pareca vlida. Sen embargo, o enigma ten unha solucin sinxela e perfectamente acorde co sentido xeral da
festa da carnalidade.
A clave deste enigma est na maneira tradicional de simbolizar o corpo, a parte carnal do home. Atopmola
en abundantes textos literarios, sobre todo nos autos sacramentais, en nun gravado barroco no que aparece
un home dado aos praceres carnais acompaado por unha muller, sobre a que se le anima, a alma, e por un
animal, sobre o se le caro, a carne, o corpo. dicir, o home est composto de alma e corpo, e este, en canto
inclinado aos praceres sensuais, un animal.
As pois, eses animais nos que se encarna o Entroido son representacins da carnalidade do home. Dito
doutra forma: o Entroido representa a parte sensual da persoa.(...)
Existen varias formas de representar o Animal-Entroido. A mis simple consiste en representalo por animais
vivos, en especial polos que, como galo teen fama de luxuriosos. Pero a personificacin do Entroido por
medio de animais reais, salvo no caso do galo, non moi comn, pois dificilmente se prestan a ritualizar
tdolos caracteres da carnalidade. Resulta mis doado e ilustrativo empregar figuras de animais, escollendo
naturalmente, entre os que a tradicin occidental asocia coa luxuria, a gula, a preguiza e outras formas de
comportamento carnal. Mario Ferro, X.R. Antropoloxa de Galicia pax. 467. Xerais.

Cuestins:
Qu manifestacins da natureza animal do home coeces do Entroido?
Busca informacins sobre as diferentes maneiras tradicionais de celebar o entroido en Galicia.
O Entroido celbrase no 7, 6 y 3 das da 5 semana antes de pascua de resurreccin. Orixinalmente
entendase que o Entroido comezaba despois de Nadal pero na actualidade s perviven as celebracins da
ltima semana. O mis caracterstico da festa e a inversin de papeis e valores normais mediante o uso de
mscaras, stiras e bromas. Entre as principais tradicins estn: Domingo Fareleiro no tpico era ensuciar
xente con farelos (salvado) ou borralla (cinza). Xoves de Compadres e/ou de Comadres: nel os
membros dun sexo ridiculizaban mediante un espantallo chamado compadre ou comadre, aos membros do
sexo oposto. Domingo Oleiro, nesta festa celebrbase o xogo das olas no que se pasaba unha ola de barro
146

entre os vecios, aquel ao que se lle rompera fciase obxecto de burlas e castigos. Domingo Corredoiro (o
Gordo) o domingo anterior ao Domingo de Entroido. Ese da paseabase o burro. Dous rapazes disfrados
de burro, quiado polo maragato, paseabanse polas aldeas da parroquia. Noutros lugares celebrabase a
corrida do galo ou lanzamento de ovos podres ou formigas xente, etc. Santo Entroido son os das do
Carnaval. Neles a comida o ritual fundamental e tamn dos desfraces (mscaras, entroidos, mecos,
cigarrns, felos, piliqueiros, murrieiros, choqueiros, charras, mulas, morenas, vellos, muradanas,
maragatos...) Algns deles teen unha orixe precristin relacionada co culto terra, aos espiritos.
Abundan os disfraces de animais e animais disfrazados. Gstanse bromas e invirtense os papeis sexuais
(homes desfrazados de mulleres e ao revs) e tamn os sociais (desfrazarse de crego ou das principais
autoridades civis). Mrcores de Cinza marca o final do Entroido e o principio da Coresma. A principal
tradicin deste da e o enterro da sardia ou do meco, no que despois dun enterro que parodia aos
verdadeiro queimase o moneco que representa o Carnaval.
2. Os Maios. Corenta e cinco das antes do solsticio de vern celebrnse actualmente os Maios que
coinciden tamn coa Festa do Traballo. Esta festa ten a sa orixe na celebracin do comezo da poca de
abundancia que supn o vern. Os maios representase mediante unha rbore ou persoas cubertas por un
montn de ramallos e flores que pasean polas vilas cantando copas tradicionais no que se pide natureza
que esperte do seu letargo invernal. Os desfrazados finxen durmir e logo espertan. Actualmente esta
tradicin conservase en moi poucos lugares de Galicia (Portomarn) e semella estar vinculada co antigo
culto s rbores. Na cultura tradicional galega a rbore e o smbolo da resurreccin da vexetacin.
Nunha sociedade situada no medio de terras ricas en bosques, a rbore ten que desempear un papel
importante. As rbores e plantas, en xeral, presentan diversas propiedades: purificadora como no caso do
carballo, preservativo como o loureiro, a oliveira e a cerdeira, curativa como no caso da nogueira dque
sanda os furunchos e cortes.
Termos "Nemetbriga", "Nemetatos", "Lucus" (Nemeth, voz celta que significa bosque sagrado, e
lucus, vocbulo latino de similar significacin ) fan pensar que o culto s rbores estivo moi estendido
por toda Galicia. A Igrexa Catlica, na sa loita contra as relixins tradicionais, desprestixiou estes cultos
de xeito que desapareceron, anda que algns chegaron aos nosos das en diferentes formas. De feito a
partir do sculo VI d.C. a bore asimilouse ao madeiro da Cruz dando lugar festa da Cruz de maio.
Tamn hai rbores consagradas a santos, como o carballo de Santa Maria das Augas Santas, do que se
dica que sangraba cando o feran.
Aqu ven o Maio
Das flores dono e seor,
Cargadio de esperanzas
E abrindo as portas do amor
Este mes de maio
o mes das flores,
Cando os paxarios
Deixan ver os seus amores.
(En Mario Ferro. Antropoloxa de Galicia pax. 482. Xerais)

3. Polo San Xoan (25 de Xuo) celebrase o Solsticio de vern. Os solsticios representan para a
mentalidade primitiva os momentos mis importantes do ano. No solsticio de Inverno o Sol desaparece,
case totalmente para renacer e no solsticio de vern est na sa plenitude e segundo a crenza popular baila
ao amencer. Os solsticios son os momentos no que o culto aos astros, fundamentalmente ao Sol, est mais
presente. O San Xoan e unha das festas cclicas do ano no que a simboloxa dos elementos naturais est
mis presente. O lume, a auga, as flores son os elementos naturais que simbolizan limpeza, purificacin e
renacemento. Tamn esta festa do solsticio de vern sufreu o proceso de cristianizacin. Ao adxudicarlle a
data a San Xoan, poase de manifesto a confrontacin coa outra grande data relacionada co sol: o
solsticio de inverno adicado a Xesucristo. Trala cristianizacin da festa, de novo a simboloxa da festa
147

quedou enmarca pola loita simblica entre o Ben e o Mal. O Mal representse na vspera de San Xoan
coma a desorde xerada pola festa nocturna e o pracer da comida comunal.
Salto por riba
Do lume de San Son
Para que non me trabe
Nin cobra nin can.
Slvote lume de San Xon
Para que non me trabe
Cadela nin can
Nin cantos males han.
(En Mario Ferro. Antropoloxa de Galicia pax. 487. Xerais)

Cuestins:
Recolle as tradicins mis importantes do San Xoan
Cles son as plantas coas que se fai a auga de San Xoan? Qu significado smbolico ten cada unha?
4. Festa dos defuntos 45 das antes do solsticio de inverno. Na tradicin celta era a festa adicada ao deus
Cernos fin do ano celta. A ceremonia celebraba conxuntamente a fin do ano solar e a festa dos mortos.
Celebrabase, durante tres dias, o regreso dos mortos terra. A mesa permaneca sempre posta e a porta un
pouco aberta para que puidesen entrar. Simbolizbase o encontro entre o mundo divino e o humano. Coma
queira que este encontro entre o sobrenatural e o humano perigoso, artellabanse xeitos de combater o
mal: Os desfraces de monstros para espantar os entes malficos, os lumes purificadores en forma de
candeas, velas ou cabazas prendidas... Actualmente celebrse como a festa dos Mortos, Halloween ou
Samhain, segundo as tradicins. Festexase cunha comida comunitaria e ritual que serve para reforzar os
vnculos sociais e para agradecer as boas colleitas. Os magostos ou asados de castaas obedecen a esa
tradicin. Tradicionalmente a castaa simbolizaba as almas dos defuntos e comer castaas simbolixaba a
comunidade cos defuntos da parroquia e a sa liberacin por intermediacin dos humanos. Tamn se cra
que despois da festa as almas vian a quentarse nas brasas das fogueiras, polo que cumpra deixar algo de
castaas para a parroquia dos mortos. Murgua consideraba a festa do magosto coma un banquete
funerario no que a castaa e o vio simbolizaran a morte e a vida.
A Igrexa catlica tentou disociar a festa do solsticio de inverno que reservou como festividade do natalicio
de Xess e o culto ao mortos que se convertiu na conmemoracin de Tdolos Santos. Separando as a
relacin intima que as relixins antigas cran que exista entre a vida e a morte.
5. O Nadal celebrse no mes de decembro cando a meirande parte das culturas antigas celebraban o
solsticio do inverno, a partir do cal os das comezaban a medrar e volvan a medrar as cousas. En ntima
relacin co culto ao Sol do que xa falamos, tamn gardaba relacin co culto ao defuntos, que co motivo
do rexurdimento do Sol, crase que poda voltar vida esa noite. Nalgns lugares poanse tanto platos
na mesa cama familiares falecidos por se a alma de algn decida voltar esa noite.
O culto ao sol simblizase co lume e, en Nadal dende tempos moi antigos, e tradicin acender velas que
deben apagar por sas e trae boa sorte que ardan durante alomenos doce horas. Derivado do costume
das velas a tradicin do tizn de Nadal foi moi importante en Galicia sobre todo nas provincias de
Pontevedra e Lugo.
un caoto grande dun rbore, que nas montanas do leste da provincia de Lugo, en moitos
sitios da de Pontevedra, e noutras terras, botan lume na noite do 24 de Nadal, e deixan
queimar deica a mit, e o que queda grdano pra cando hai treboada; entn, btano de novo a
arder na lareira, pra arredar o pedrazo e os raios. Nalgs lados, semella que aproveitan a
borralla pra botaren nos eidos, o cual s que un verdadeiro rito fertilizante de maxia agraria.
Mais tamn tn relacin coa presencia das nimas da familia na noite de Nadal, arredor do lume.
O tizn de Nadal rito coecido e usado en toda Europa, e faise tamn en moitas partes de
Hespaa. En Catalua vn ser o que chaman o ti, no que baten os nenos da casa pra que lles
bote dulces, que os pais lle meten dentro.

148

A sa orixe reca con seguranza deica os tempos mais vellos. Otero Pedraio Historia de Galicia.

A Igrexa Catlica elexiu o 25 de Decembro para celebrar o nacemento de Cristo eclipsando as as

tradicin pags. Hoxe en da costumes como a do tizn de Nadal apenas se conservan, quizas pola crenza
de que o tizn tia que acenderse co lume da igrexa o da do Sbado Santo e mantelo ata o da de Nadal, o
que era moi difcil. Outros ritos asociados ao culto ao Sol como a exaltacin da xuventude superviven nas
tradicins cristianas, como por exemplo na importancia dos nenos nesta celebracin (Reis, panxolias...).

As romaras
Romara significa en galego romaxe e baile ao aire libre e forman parte da paixase galega, da sa xente e
da sa cultura. A romaxe ou peregrinacin a un lugar santo unha tradicin vnculada co cristianismo en
Galicia, anda que non unha prctica exclusiva do cristianismo, senn que est presente en case todas as
relixins. A peregrinacin un acto de penitencia co que o crente se purifica para entrar en contacto co
sagrado que ten lugar no santuario. O santuario e o lugar no que se manifesta o sagrado a travs da
aparicin dun ser sobrenatural ou unha manifestacin espiritual. Esta manifestacin pode darse nunha
catedral ou nunha ermida, nun cruceiro ou nunha ponte, nunha rocha ou nunha rbore. Sobre cada lugar
relacionado co culto primitivo ao sobrenatural, a Igrexa catlica ergueu unha ermida, unha igrexa ou un
cruceiro que converteron o culto pagn en peregrinaxe cristiana. As a meirande parte dos santuarios
galegos estn sitados na praia, nos montes, nas covas, a veira dun ro ou unha fonte, lugares de
manifestacin do sobrenatural, do misterioso e mesmo do malefico. Antonio Fraguas describe en
"Romaras e santuarios", 71 santuarios en Galicia.
As romaras teen a sa orixe na viaxe dos fieis cristin a Roma, posteriormente a Igrexa catlica
recoeceu como romaras aqueles viaxes a outros santuarios. A intencin da romara a peregrinacin a
un lugar sagrado para mostrar agradecemento polos favores recibidos trala curacin dunha enfermidade ou
outros favores recibidos. Para mostrar ese agradecemento lvanse velas e exvotos de cera que consisten en
reproduccins de partes do corpo humano ou do animal enfermo. Esta tradicin ten reminiscencias do
costume dos pobos primitivos de ofrecer sacrificios reais s divinidade como agradecemento ou por unha
promesa.
No concello de Cedeira, partido xudicial de Ortigueira, e na fraguenta serra da Capelada, pola banda
que baixa deica o Atlntico, nunha ribeira inabordable pola maneira de bater nela o marulloso mar, hai
un santuario famoso en Galicia, ao que acoden as xentes de toda a rexin, e anda moitas de Asturias
e Len. Este santuario o de Santo Andr de Teixido, ao que, segundo o dito: Vai de morto quen non
vai de vivo.
E como aqueles que non puideron facer a romara de vivo, han facela despois de mortos, cidase que
as almias van no corpo dun lagarto, dunha cbrega ou de calquera outra bicharada que lles poida
valer para o caso; e por isto ningn romeiro far mal ningn s alimarias que atopar no seu camio.
A lenda disto que digo a seguirte:
O santo apstolo Santo Andr, que se atopaba naquel arredado curruncho, illado e senlleiro, andaba
decote tristeiro de ver as grandes peregrinacins que de toda a parte do mundo cristin an camio de
compostela para facer oracin diante do sartego de Santiago, malia das penalidades que tian que
sufrir; en troques o seu santuario vase baleiro, malia de que tamn faca milagres e sandaba malados
que seran incurables sen a sa axuda protectora.
E disque, di a lenda, o bo do Santo Andr percorra os camios vagarosamente, e diriamos que un
pouco amuado se non for santo; pero se non amuado, moi contento non haba andar tampouco.
Un da, no decurso dunha das sas longas camiadas, en que a cavilando na sa pouca sorte,
achouse supetamente ante Noso Seor, que viera nosa terra para ver cmo andaban as cousas, e
ao velo El Seor preguntoulle:
-Vxote tristeiro, Andrs, qu o que che acontece?
E Santo Andr, aproveitando o ensexo, respondeulle:
-Divino Mestre: ando tristeiro porque vexo que de todo o mundo veen xentes visitar o teu discpulo
Santiago, que est en boa terra e ten bos camios para chegaren onda el; e sofren e padecen nos
longos das das lonxanas romaxes... e con toda a humildanza, engadiu-, En troques ningun vn a p

149

de min; o meu santuario est decote vougo, cama se eu non for tamn voso discpulo, non menos fiel e
celoso do ben para todos os homes.
Noso Seor, amerceado e ollndoo con agarimo, dxolle entn:
-Dis ben, Andr, e ti non has ser menos do que Xacobe. De hoxe en diante promtoche que ningun
ha entrar no ceo sen que tiver visitado o teu santuario, polo menos unha vez na vida; e aquel que non
o fixer de vivo farao despois de morto.

Cuestins:
A historia mostra un Santo con moitas das calidades e defectos dos humanos Cles? Por qu razn se
mostra o santo deste xeito?
Cales son as razns das peregrinacins segundo esta lenda?
Describe os santuarios que coezas, nde estn ubicados, que tradicin teen, que lendas xiran ao seu
redor.
Suxerencias de lectura:

APARICINS E SANTA COMPAA. Xos Ramn Mario Ferro ed. Do Cumio Na literatura

popular

galega son abundantsimas as historias de aparecidos e da Santa Compaa.

Para visitar en Internet:
http://es.geocities.com/ec3cec/page6.htm: algunhas lendas galegas. En casteln
http://www.tierragallega.com/ritosyleyendas/leyendas/frame.html lendas e ritos galegos. En casteln.
http://www.fillos.org/fillos/etnografia/ Informacin variada sobre os costumes galegos. En galego e
casteln.

150

Para pensar.......
A invencin do corpo do postolo -Prisciliano
ou Santiago?- fixo da nosa Terra un centro de
universalidade. Castelao

O Cristianismo.
O cristianismo chegou a Galicia cos romanos que someteron a provincia polos seus recuros mineiros
convertindoa en provincia do imperio. A partir do s. III o cristianismo extendese por Galicia e ir
eclipsando os antigos cultos prehistricos, castrexos e romns. Alguns dos seus smbolos e rituais como
vimos sern absorbidos polo cristianismo que os incorporar e cambiar para adaptalos sa fe.
A implantacin do cristianismo non foi violenta en Galicia onde non existan practicantes das outras
grandes relixins reveladas (xudea e mahometana) polo que a sa implantacin estar exenta dos conflitos
blicos como os que se plantexaron no resto da pennsula. Os nicos conflitos que tiveron relevancia
foron a herexa arriansta e tamn o movemento cristin fundado por Prisciliano.
A figura de Prisciliano marca a relixiosidade popular pola sa doctrina que logra sintetizar as principais
verdades da fe cristianas cos cultos ancestrais aos astros e natureza propias da relixiosidade galega
precristiana. Nado dunha familia de Iria Flavia no sculo IV, Prisciliano home culto e intelixente edcase
na universidade de Burdeos e chega a ser Bispo. Funda unha comuna en Francia que ten como principais
caracterstica a accesis e a meditacin. Na sa comunidade permitase a participacin das mulleres na
liturxa e o matrimonio entre clrigos. Prisciliano condenaba a escravitude e adoraba natureza. Cando
volve a Galicia, a sa doctrina extendese e ten tanta influencia que inquedou Igrexa oficial e comezou
contra el un proceso de herexa no que as principais acusacins foron: que se permitiran os bailes na
liturxa, que os clerigos levaran o cabelo longo ou os excesos sexuais e a celebracin de orxas. O
priscilianismo tivo vixencia en Galicia e Portugal durante moito tempo despois da execucin de
Prisciliano en Trveris no ano 385.
Tras a eliminacin das ltimas herexas e a meirande parte da simboloxa e ritos precristianos, o
cristianismo convertirase no eixe fundamental ao redor do que xirar a construccin social e ideolxica da
sociedade medieval en Espaa e tamn en Galicia. Pouco a pouco vaise construindo a representacin
ideolxica da sociedade da poca medieval que conleva tamn a construccin do Estado espaol. Nesta
construccin xoga un papel fundamental o descobrimento do sepulcro de Santiago no ano 813, ao redor
do que se fundamentar a particular idiosincrasia das peregrinacin que abrir rutas comerciais, pero que
tamn incidir na creacin cultural e artstica.
Paralelamente a este auxe do Camio a Santiago producirse unha expansin das ordes monacais que fan
proliferar os mosteiros rurais que incidirn na consolidacin da fe cristiana e na economa de Galicia. A si
mesmo moitas das tradicins de orixe eropea que cobraron gran importancia durante a Idade Media coma
a busca do Grial reformularonse e ubicaronse no contexto do camio. Cocese co nome de "Santo
Grial" o cliz co que Xesucristo celebrou a ltima Cea. Hai quen apunta que se trata tamn da copa
sagrada na que Xos de Arimatea recolleu o sangue de Xesucristo, ferido pola lanza de Longinos. As
lendas ao redor do Grial chegaron aos nosos das e mis coecida e a que proclama que o santuario do
Cebreiro o custodio do Grial. Deste xeito podemos hoxe en da recoecer moita da simboloxa provinte
do cclo arturico nas crenzas e nos ritos do cristianismo.
(...) Bicado de recendente
soavidade da man,
o escudo da cruz Bermella
cinguido pol-o brazal,
espora de ouro calzada,

151

luminosa espada na man,

o corazn esforzado
aceso e limpo de mal,
costa arriba, metras zoa
no vento maino e levin
de segreda campaa
o tanguido de cristal,
rube o nombre cabaleiro,
no seu soo de cabalgar,
a montaa milagreira
do Cebreiro-Monsalvat.
(...)O seu arredor,en circo,
doce estralas a brilar,
fica, voando quedio,
enriba do SANT GRIAL!
Ramn Cabanillas. O Cabaleiro do Santo Grial. En Obras Completas V.1 Akal.

Cuestins:
Qu relacin cres que garda a descricin do Grial co escudo de Galicia? Relacionao coa explicacin que
acerca dese escudo se deu cando se describiu o culto aos astros das relixins primitivas.
A Galiza do sculo IV pobo celta, romanizado e cristianizado- dou a figura estraordinaria de
Prisciliano, perguido por enxertar na doutrina catlica o sentido pantesta do seu pas natal e a
liberalidade moral dos seus coterrns. Morreu decapitado en Alemaa, vtima das loitas teolxicas
daquel tempo e da inquina de dous Bispos hespaoes, non galegos. Os seus discpulos dronlle
sepultura na nosa Terra, e a sa doutrina exendrou unha Eirexa separada, onde se cobexaron
tdolos galegos. O priscilianismo botou races tan fondas na alma mstica de Galiza que, a pesares
das paulias dos cregos, o noso pobo alden sigue sendo heterodoxo. Tivemos, pois, inclusive,
unidade relixiosa con caractersticas que anda hoxe sobreviven. Castelao. Sempre en Galiza. Pax.
77 . Galaxia.
Suxerencias de lectura

El cdigo da Vinci. Dan Brown .edit. Umbriel. Unha historia de misterio ao

redor do enigma do Grial. Recolle moi ben a loita do cristianismo contra as
relixins primitivas e as formas de relixin non patriarcais.

Para visitar en Internet

http://www.elcodigodavinci.com/ Un xogo no que podes participar buscando o Grial.
http://www.geocities.com/Athens/Olympus/5406/expolio.html A relacin entre a lenda da tumba do Apstolo
e a lenda do Grial
http://www.igrexa.com/cebreiro/gagrial.html sobre a lenda do Grial en Galicia

152

Para pensar.......
No camio de Santiago, a historia
mesturase coa lenda e, en ocasins no
se sabe onde comeza unha e remata a
outra. L. Carandel

O Camio de Santiago
A presencia de Santiago Zebedeo en terras galegas un fenmeno moi discutido, pero a crenza nesta
presencia foi moi importante para o afianzamento do cristianismo en Galicia e en Espaa. Se non certo
que o corpo do Apstolo estea en Galicia, si que certo que o seu esprito asentouse no noso territorio e
influu non s na nosa terra, senn mediante as peregrinaxes en toda Europa. Alfonso II acepta o
redescubremento do corpo do Apstolo e Santiago comeza a ser un espacio sagrado, e tamn motor
econmico de toda a zona norte de Espaa. A tradicin xacobea foi importante para Galicia, pero tamn
foi importante para a Monarqua que lograba deste xeito unha lexitimacin na eleccin feita por Deus de
Espaa como terra de acollida do corpo dun dos seus dscipulos mis importantes.
Pas:
Espaa

Director:
Robert Young

Actores
Anne Archer
Imanol Arias
Charlton Heston
Anthony Quinn
Rosanna Walls

O esoterismo, os ritos medievales e os crimes rituais son o

centro da trama O roubo dun importante cadro coincide co
crime ritual dunha prostituta. O xogo dla oca, vnculado
historia do camino, ten a clave do misterio.

curiosa a seguridade que se tivo historicamente sobre a

identidade do corpo do Apstolo. Exista, ben certo, unha
tradicin que afirmaba que Santiago chegara ao mar
britnico, o lmite da terra coecida, pero en ningunha
tradicin se nomeaba especificamente Gallaecia. De feito
a identidade do cadavr descuberto foi posta en dbida
polos dscipulos de Prisciliano que o reclamaban como o
cadavr do seu bispo. Contra todo a apartir do sculo IX o
culto a Santiago votou races fondas en toda Europa nun
momento no que se necesitaba urxentemente unha forza
que unificara o mundo cristin e axudara na loita contra os
rabes que supoa a Reconquista. As o culto a Santiago
(que nunha das sas representacins mis famosas est
matando mouros) convertiuse en parte da identidade do
pobo galego e o santuario e Compostela en smbolo do
poder cristiano.

As peregrinacins a Compostela sufriron altos e baixos, en ocasins porque foi posto en dbida que os
restos da catedral de Compostela non eran os de Santiago o Maior, como fixera Lutero no sculo XVI.
Tamn cando no sculo XVI os piratas ingleses asaltaron A Corua, os restos tiveron que ser agachados
para protexelos e permaneceron esquecidos durante 300 anos, perodo durante o que as peregrinacins
decaeron. A partir de 1879 e a suposta comprobacin oficial de algns forenses de que as reliquias
pertencan efectivamente a Santiago, as peregrinacins volveron a recuperarse e seguen nos nosos das.
(...)Aboiando riba do rizo das augas, unha estrana nave achegbase ao areal, maina,
paseniamente. Non era unha barca da clase daquelas que adoitaban atravesar as augas de Galicia,
senn mis ben das do tipo daqueloutras nas que Xess Cristo tia navegado cos seus discpulos.
Nin levaba remeiros, nin marieiro ao temn; a barca navegaba sen guieiro; non obstante, catro
homes embrullados en brancos lenzos rodeaban un corpo ao parecer sen vida.
A barca chegou deica a foz dun ro e remontou as augas deste, chegando ata un lugar onde varou.
Brincaron en terra os homes e amarraron a un amodo de esteo de pedra que al haba, a sa barca.
Despois tiraron o corpo inanimado da embarcacin e pousrono riba dunha grande laxe que, coma
se for de cera, abruse para acoller garimosamente no seu seo aquel cadavr. Dende aquela deuse a
aquel lugar o nome de Pedrn, en lembranza do milagre que converteu a grande pedra nun leito
mortuorio.
Un dos homes, despois de tender o seu ollar pola banda da ribeira que dende al se albiscaba, dixo:

153

-Onde soterralo? Non me parece axeitado este lugar; mais cmo transportalo a outro mis
arredado?
-Vexamos se hai preto algunha casa, se atopamos un carro...
-Agarddeme aqu, ao p do santo patrn; eu irei ver dixo o mis novo dos catro- E encamiouse
polo nico vieiro que entre as herbas e touzas trazaran as pegadas.
(...) Apresurou a andadura e, cando chegou ao curuto do outeiro onde asentaba, viu que era un
grande castelo. Petou fortemente na porta e unha voz demandoulle qu era o que al procuraba
daquelas horas. (...)
Foi preciso agardar deica o da; e cando o sol xa se erguera por riba dos enfestos picoutos dos
montes vecios, a raa Lupa dignouse a recibir a aquel home descoecido que s sas portas
chegara.
Pedulle el axuda para poderen trasladar aquel corpo santo que consigo portaban, dicndolle:
-Deus envache morto aquel a quen poida que non quixeras recibir en vida; aclleo e hnrao para
seres honrada na ta hora.
Cun sorriso burln replicoulle ela:
- mester que vexas a Rgulo, o gran xefe, o sacerdote de Ara-Solis, que mora en Duio. El quen
pode axudarvos.
Mais aconteceu que Rgulo fixo prender e encarcerar os catro navegantes. Endebn que o corpo
santo que con eles tian foi recuberto polas xestas e codesos que no monte medraban e ningun se
decatou da sa presencia.
Pola noite, perfilouse na escuridade da prisin, coma luz de vagalumes ou de pequerrechias
estrelias, unha porta que non tia existencia real; mais que permitiu sar liberdade dos campos
aqueles prisioneiros por un milagre dos anxos. E os catro camiaron en procura do sagrado corpo
que estaba onde o Pedrn. Mis de contado vronse perseguidos polos soldados de Rgulo que an
atrs deles. Foi por pouco tempo. Ao pasaren unha ponte os seus perseguidores, esfondouse aquela
con grande estrondo e todos caeron nas augas, morrendo uns so as pedras e outros arrastrados
pola corrente do ro Tmara.
Espallouse de contado o feito e ningun mis se atraveu a ir contra aqueles homes. Entn eles
voltaron ao castelo da raa Lupa e novamente demandronlle axuda.
-Des est connosco dixernlle-; mellor ser para ti que nos axudes. Soamente queremos que nos
prestes un carro e mais unha xugada de bois.
-Pois si dixo ela-; mis eu non teo bois no castelo; todos andan ceibos no monte. Ide vos al e
tomade os que vos sexan mester. E indicoulles o monte (hoxe chamado O Pico Sacro) onde tia
grande conta de touros bravos.
Foron os catro homes en procura dos bois e aconteceu que aqueles touros acudiron mansios a p
deles e deixronse xunguir manseliamente coma se foran xangais rexelos.
Daquela puxeron no carro a laxe onde repousaba o santo corpo de San Iago e quiados por unha
estrelia do ceo, camiaron deica un lugar que chamaban Libredn.
E al caladamente soterraron o santo corpo, onde anos andados foi descuberto e venerado.
Disque a raa Lupa admirada de tantos milagres, mandou derrubar o templo de Ara-Solis e fxose
cristi. Carr Alvarellos, L. As Lendas tradizonaes galegas en Galicia de Lenda.

Cuestins:
Busca na mitoloxa grega, romana ou anglosaxona historias nas que se vexa involucrada unha
embarcacin e fai unha comparacin coa barca na chegou o Apstolo, sen leme, de pedra...
O Apstolo repousa nunha laxe de pedra que se afnde e abranda para acollelo. Tenta explicar a
smboloxa tendo en conto a funcin evanxelizadora do Cristianismo sobre os antigos cultos, como o culto
s pedras. Fai o mesmo co castigo que lle ocorre ao sumo sacerdote de Ara-Solis.
O Touro smboliza a fertilidade e ten unha funcin mxica no floclore celta europeo e na tradicin da
galicia castrexa. Que significara o dominio que deles fan os discpulos do Apstolo.
Suxerencias de lectura:
O peregrino a compostela. Paulo Coelho. Galaxia. A noite do seu
ritual de iniciacin na orde de Ram, Un mago delata a sa cobiza e a sa
soberbia. O seu mestre desposeo dos seus poderes e impnlle o deber
de percorrer unha estraa ruta medieval ata Santiago de Compostela se
quere recuperar os seus poderes.

154

Para pensar.......
Cando o sagrado encarna nun Deus, personaliza a
vida humana vlvese un xuizo constante. Pero non
un xuzo s homes, pois o divino imperturbble,
senn un xuzo a Deus por parte dos homes...
Suso de Toro

A divinidade
A concepcin da divinidade na cultura galega fundamentalmente a cristin, sen embargo est mediada e
suavizada polo animismo e o pantesmo provinte das relixins precristins que existiron na nosa
comunidade e tamn por unha concepcin popular da divinidade propia da mentalidade campesia.
O animismo e pantesmo: Na concepcin do mundo primitiva, como xa vimos, e tamn na tradicin
galega o home vive envolto en forzas misteriosas que se encarnan en seres invisibles que poboan o aire, os
ros, as fontes, as covas e os camios. Deste xeito o lugar onde mora o sobrenatural est consititudo por
todo o entorno que rodea ao ser humano. As covas, os ros e as fontes, as coma os montes son os moradas
do sagrado e os elementos naturais o vehculo que usa a divinidade para manifestarse. Estas crenzas fan
que o Deus cristin, no que cra o galego tradicionalmente, fose un Deus presente en tdolos momentos
da vida, un Deus que impn obrigas aos humanos e os castiga mediante os elementos naturais cos que
convive (malas colleitas, enfermidades...). Tamn nos rituais cobran moita importancia os elementos
naturais que se convirten nunha presencia real de Deus e se usan para eliminar as enfermidades ou
protexer os humanos e o seu entorno (lume sagrado, auga bendita, ramos bendecidos....)
O Monotesmo. O deus do monotesmo, e o creador absoluto do mundo. Unha deidade en solitario. O
cristianismo cree na trinidade como manifestacin de Deus en tres persoas, unha das cales, ao encarnarse
en home, sitase moi cerca do humano e serve de mediacin con Deus. O cristin galego tradicional, moi
atado s tradicins familiares, nas que o cabeza de familia (pai) fonte da autoridade indiscutible,
plantexa a relacin coa divinidade nos mesmo termos. A relacin ou mediacin coa divinidade faise a
travs de intermediarios que a sa mente animista sita en elementos materiais: pedras, fontes, imaxes...
Cristo o intermediario que a Igrexa recoece, pero na cultura galega, Cristo Deus e o trato con el o
mesmo que o que se ten coa mesma divinidade. Os intermediarios mis frecuentados son a Virxe e os
Santos. En ocasins semella que se trata aos santos coma se fosen deuses autonmos mis cercanos
realidade coti, posto que foron persoas. Por esa cualidade humana posible tratar con eles por medio de
intercambios, favores e mesmo castigos que supoen unha confianza que non existe no trato con Deus.
En ocasins este panten de santos que est na base dos diversos santuarios que percorren a xeografa
galega foi potenciado pola igrexa cristiana para facer propios os santuarios das relixins primitivas,
adicndollos a unha santa ou santo concretos que se convertiron nos seus patrns, e aos cales a partires
dese momento se lle adxudicaban os eventos misteriosos e milagreiros que se relacionaban co sitio en
cuestin. Esta foi a orixe das peregrinacins e romaras.
A relacin coa divinidade, como un comercio de favores, tamn fai que o crego e outras figuras con
poderes coma os curandeiros fagan s veces de intermediarios coa divinidade. Ao crego e mis ao
curandeiro (arresponsador) entregnselle os bens (limosnas ou donativos) en vez da divinidade, para que a
travs do seu trato directo con Deus, logre que as bendicins recaigan sobre os fieis. Este intercambio de
bens e servicios est en ntima relacin coa loita entre o Ben e o Mal que impregna cultura tradicional
galega.
2. Tantarantn para onde vas vella?
3. Tantarantn para Redondela.
4. Tantarntn que vas a buscar?

5. Tantarntn unha carga de sal.

6. Tantarntn para que o sal?
7. Tantarntn para botar no caldo.

155

8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Tantarntn para que o caldo?

Tantarntn para que o caldo?
Tantarntn para lle dar aos homes
Tantarntn para que son os homes?
Tantarntn para sachar no millo.
Tantarntn para que o millo?
Tantarntn para darllo s pitas.
Tantarntn para que son as pitas?
Tantarntn para poer os ovos.

17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

Tantarntn para que son os ovos?

Tantarntn para darllos ao crego
Tantarntn para que son os cregos?
Tantarntn para dicir a misa.
Tantarntn para que a misa?
Tantarntn para irmos ao ceo.
Tantarntn para que o ceo?
Tantarntn para estar nel.

Cuestins:
A cancin infantil anterior un exemplo de cmo a tradicin oral fai de vehculo das principais crenzas
relixiosas e a visin que os seres humanos dunha cultura teen das sas relacins coa divinidae. Divide os
versos da cancin polo tema do que tratan (por exemplo do 1 ao 9 da comida )
Logo tenta ver quen cumpre cada unha das funcins que se describen no texto.
quen come o caldo? quen como os ovos? Que ten que ver esa diferencia co estatus social. De que tipo e
o traballo dos homes en xeral? Cal o traballo do cura? Para que se lle dan os ovos ao cura?
Suxerencias de lectura:

O neno que matou a Deus. Xavier Lpez Rodrguez Edeb-Rodeira. Barcelona,

1998 Pedro, o protagonista da, leva o apodo de "Matadeus" dende o da en que o
santo patrn caeu ao chan ao dispararslle a pistola de xoguete na igrexa. A xente
bautizouno as porque pensou que o santo sacrificara para salvar a Deus dos
disparos. Pedro tenta desfacerse do seu apodo de distintos xeitos pois condiciona
toda a sa vida.

156

Para pensar.......
...como unha reivindicacin relixiosa de muller
celta, unha protesta viva das tiranas de que era
vctima. Michelet

O demo, as bruxas e as meigas.

Os santos, os cregos, os arresponsadores e curandeiros lbran ao home do mal, librandoo do demo e os
seus servos. A relixin ten, ademis dunha funcin espiritual, unha funcin terapeutica. As relixins
tradicionais, e a galega entre elas, ve ao home como a vctima das forzas do mal que lle poden causar
enfermidades. A loita entre o Ben e o Mal eterna. Este dualismo que rexe tdolos aconteceres ordinarios
e extraordinarios explica a mior parte das desgracias e fortunas que lle suceden ao ser humano. Sen
embargo o Mal sempre inferior ao ben, porque unha das criaturas de Deus e, polo tanto, suxeito ao seu
poder. A relixin convertese entn no nico xeito de restablecer a alianza co ben que permite recuperar a
sade.
Nesta loita entre o Ben e o Mal os protagonistas son Deus e o Demo. O Demo simboliza todo o que non
Deus. Case todas as caractersticas do Demo son smbolos do seu poder malefco pero tamn da sa
intelixencia, de xeito que resulta unha imaxe negativa dos smbolos do Ben. Ao igual que Deus, o Demo
ten os seus servos, os demos menores e as bruxas que representan o culto ao mal, ao igual que os cristins
representan o culto ao Ben.
O culto ao demo, sempre estivo asociado co feminino. Na mentalidade tradicional, se o home a imaxe de
Deus, a muller o reflexo do home e, polo tanto o mis alonxado da luz do Ben. Anda as, o vnculo coa
humanidade fai que na muller se atope tanto o ben coma o mal. A bruxa representa a muller entregada ao
mal e a meigas o elemento feminino que non se define entre o ben e o mal e pode, servir en ocasins a
mbolos dous poderes. As meigas atribenselle poderes sobrenaturais, tanto para inflixir o mal, coma para
restablecer o equilibrio e a sade
A bruxera na sociedade campesia, coma en tdalas sociedades tradicionais, cumpre funcins
importantsimas. A primeira funcin servir de contrapunto ao Ben para establecer un sistema dualista: o
sistema dualista no que se basea a concepcin cristi da vida. Cos contos de bruxas, nos que aparece a
imaxe en negativo da vida cristi, os rapaces aprenden a distinguir entre o Ben e o Mal, entre o que
deben e non deben facer. (...)
Desta primeira funcin dervanse outras: medio de control social e explicacin do azar. A sa funcin
social basase no feito de que na sociedade tradicional anticristn e antisocial identifcanse. Resulta, as,
que acusar unha persa de bruxera equivale a acusala de anticristi e, polo tanto, de antisocial. E as
persoas, para non seren acusadas de bruxas, de inimigas da comunidade, procuran cumprir as normas
establecidas. O mal vecio convrtese en bruxo. En realidade un bruxo: unha mala persoa. De a que
as acusacins de bruxera aumentaran, en nmero e gravidade, en pocas, como os sculos XVI e XVII,
de maior conflictividade social e de maior cambio.
Ademais, a bruxera asigna unha causa s enfermidades, s malas colleitas, morte dos animais de
cra, mala sorte na pesca e a todo tipo de desgracias. Ou sexa, explica o azar, que se sempre provoca
desazo, resulta especialmente perturbador nunha sociedade, como a campesia, na que predomina
unha concepcin cclica, repetitiva, do tempo.
(...) Neste sistema a enfermidade forma parte do Mal e, polo tanto, da bruxera como demostra o propio
nome de moitas doenzas: mal de ollo, mal de aire, mal de bocado... Como o Mal est encarnado polo
Demo e as bruxas, ao Demos e s bruxas atriben as enfermidades sobrenaturais X. R. Mario Ferro.
Antropoloxa de Galica. Pax. 415- 421. Xerais.

Cuestins:
Oiches falar algunha vez das meigas? en que contexto? A que se adican e cmo se recoecen? Cal
a diferencia entre unha meiga e unha bruxa?

157

Suxerencias de lectura:

Nacho Prez: Alba, unha aprendiz de meiga Edelvives. A protagonista, Alba, unha
aprendiza de meiga que narra os comezos do seu proceso de aprendizaxe para se
converter nunha meiga de ps a cabeza. Explica cles son as diferencias entre meigas,
bruxas, curandeiras, compoedoras, mencieiras e adivias.

Para visitar en Internet:

http://www.geocities.com/galiciaenteira/lendas_demo.htm sobre os seres demniacos na cultura galega
http://www.culturagalega.org/especiais/palabra/index.shtml unha serie de documentais sobre a cultura oral
galega que se poden descargar directamente nesta direccin.

158

Para pensar.......

ACTIVIDADE CULTURAL
ESQUEMA DE TRABALLO
As influencias da relixin na Cultura Galega
Aplicacin

Na arte
tradic
ional

Na msica
Na literatura

No humor e o
r
e
f
r
a
n
e
i
r
o
.

CINE
Creacin

CONCLUSINS

Neste ltimo apartado do tema tentaremos que o alumnado aplique os coecementos adquiridos sobre a
simboloxa, as races e a actualidade da relixin en Galicia, a diversos temas culturais. Como queira que o
tema e moi amplo escolleronse s algndos moitos temas nos que se podera dar esa aplicacin: a
arquitectura popular, a literatura, a msica, e o comic, son algns dos moitos campos nos que podemos
rastrear as influenzas das relixins tradicional no noso quefacer actual.
A pelcula que se propn, sen ser de factura galega, semella apropiada, non s pola sa proximidade
temtica, senn tamn porque pon de manifesto a relacin entre Galicia e Europa a travs do Camio de
Santiago e a sa simboloxa relixiosa. A viaxe ou peregrinacin a ponte que une Galicia coa tradicin
cultural de occidente. Ao igual que o pobo elixido a guiado polo seu Deus na procura da terra prometida,
o peregrino segue a Va Lctea para chegar ao sepulcro do apstolo. Galicia un smbolo universal da
viaxe. A sa representacin na arte as o demostra.

159

Para pensar.........
E de speto descobrn nos cruceiros un aspeito da
nosa arte popular ainda non estimado como cousa
importante. E velah o que mais me importou.
Castelao

A arte tradicional: os cruceiros e petos de nimas.

A cruz non un smbolo privativo do cristianismo. Na prehistoria utilizabase como smbolo mstico, de
salvacin, sade, podero, etc.
Tes que facer un traballo no que recollas as principais caractersticas dos cruceiros cristins e a sa
simboloxa, acompaado de fotografias dos cruceiros da da zona. Busca informacin en:
http://webs.demasiado.com/asrthais/XINZO/CRUCEIROS.htm
http://usuarios.lycos.es/Vacariza/cruces/CrucesTA.html
http://www.geocities.com/jufp/cruceiros.html

Bibliografa:
Fernndez de la Cigoa nez, E. (1997): Cruces e cruceiros de nimas de Galicia.
Castelao. As cruces de pedra na Galiza, 1950.
Clodio Gnzalez Prez Os cruceiros Editorial: Santiago de Compostela. Museo do Pobo Galego, 2003
Moradas do Sagrado: Dolmes, mamoas, ermidas e Catedrais.
Recolle nun traballo os principais espacios sagrados que atopes na ta zoa, tanto das tradicins
precristins como da cristiana.
Fai fotografas daqueles monumentos relixiosos que atopes e toma nota das lendas que circulan sobre eles.
Poden ser oficiais ou ben recollidas oralmente dos vellos do lugar.
Investiga tamn se en algun dos espacios actualmente ocupados polos monumentos cristins se situaban
antes vellos cultos ou lugares venerados como sagrados.

160

Para pensar.........
...a imaxinacin creadora, que se o
verdadeiramente, mxica, convoca o sol e maila
la a un tempo, e segue sendo unha realidade que
o home habita. Cunqueiro

A literatura
Lee o conto que che ofrecemos a continuacin e fai unha anlise dos compoentes da cultura relixiosa
tradicional que se usan nel. Explica cales son os seus temas centrais dende o punto de vista relixioso e
ademis tenta dar unha lectura do smbolismo que se usa no conto. Podes buscar informacin nas
seguintes direccins de Internet.
http://cvc.cervantes.es/actcult/cunqueiro/quehacer/teatro_01.htm
Felipe Ribeira crirase cunha ta aboa sa, a cal lle contaba dunha fada que haba nun monte vecio
conocido polo Castelo. Algunhas mans a fada saa ao er libre e sentbase nunha pena redonda,
tendo diante de s, sobre un pano verde, todo un tesouro de anelos, vasos e peites, todo de ouro e plata.
Felipe foi ensiado pola ta aboa de que si un da iba polo Castelo e estaba a fada coa sua tenda ao sol,
e ao ver ao rapaz mirar pra ela e pra o tesouro lle preguntaba con qu quera quedarse, si coa tendia ou
coa seoria, que non dubidase, anque a fada aparecese como unha vella enrugada e sin dentes, o
nariz pingndolle e a pel chea de manchas mouras, en responder que o que el quera era a tendia coa
seoria. E que si a fada, por noxenta que lle parecese lle peda un biquio, que llo dese. E as
atoparase dono do tesouro e asemade, e de por vida, coa amistade agradecida da fada, a cal pasara de
vella a moza, de fea a fermosa, e porase diante del en toda a sa beleza.
Felipe debera nacer pra soador, e esta historia que lle contaba a ta aboa debeu de sere a gota que
colmaba a cunca... Felipe erguase de cedo e iba agardar a que sara o sol no lugar do Castelo onde se
contaba que poa tenda a fada. Si non haba escola aquel da, Felipe quedbase unhas horas no
monte, velando niadas nas silveiras, axexando o ir e vir dos coellos, e de vez en cando botndolle unha
ollada s penas da fada. Felipe andaba nos seus catorce anos medio distrado de todo, coa teima de que
lle sase a fada. Un domingo, polo San Xohn, foi madrugador ao monte, a ver si aquela man haba
sorte, e tumbouse nas penas, como acostumbraba, pro en vez de montar garda adormeceu.
E foi aquela mesma man cando unha das penas mouras do monte se volveu branca e apareceu nela
unha fistra, que se asomou a fada, que era unha nenia roiba, vestida de azul. Na mesma fiestra a
fada puxo a sua tenda, tendendo o pano verde e pondo nel as cousas de ouro, que iba limpando cunhas
fas. Felipe ergueuse de onde estaba tumbado, e quitouse a pucha, e quedou quietio agardando a que
a fada mirese para el e lle preguntese que quera millor si a tendia ou a seoria.
Pro a fada segua colocando o escaparate, sacndolle brillo aos anelos, probando os peites na sa longa
cabeleira moura. Si a fada nono miraba e non lle preguntaba, o Felipio nada poda facer. E a fada
pareca non decaterse de que al estaba o Felipe. ste dxose que haba que ter toda a paciencia do
mundo, e deixouse estar coa gorra na man. E estando mesta agarda, veu vir a un de cabalo, Castelo
arriba, e era o mestre de Xove, un asturiano colorado, de pelo rizo, e que iba casarse coa filla mis nova
do Maragato, que a namorara facndolle fotografas artsticas. Unha destas deu moito que falar, que
apareca a margatia pasando o ro coas pernas nuas, e erguendo a falda deica a sufraxe. O mestre
apeouse do cabalo diante da fiestra, colleu todo o que haba no escaparate, meteuno nas alforxas, e
volvendo a montar a cabalo entrou pola fiestra, que xa non era tal fiestra senn unha portalada ancha. A
fada pechou a porta tras o xinete e puxo un letreiro por fora denantes de pechar. A porta desapareceu,
pro o letreiro estaba al, na pena redonda.
O Felipe baixou de onde estaba o que estaba escrito naquel pedazo de cartn. Deca, en boa letra:
pechado por defuncin.
Felipe voltou para a casa dende o Castelo, triste e desconsolado, e nunca mis volveu erguer cabeza.
Nin durma nin coma, que non poda pasar bocado, por un n que se lle puxera na gorxa. Non faca
mis que mirar para o monte. Morreu a pouco, aos quince anos e seis das, tendo debaixo da almofada o
cartel que deca pechado por defuncin. Alvaro Cunqueiro. Os outros feirantes. Galaxia.

Bibliografa:
Cesr Carlos Morm Fraga: O mundo narrativo de Alvaro Cunqueiro. Agal.
Alvaro Cunqueiro. Imaxinacin e Creacin. En Obra completa. Vol. IV. Galaxia

161

Para pensar.........
... Despois de beber bailan cantando o son de
frautas e trompetas Estrabon

A msica
Propoemosche algns exemplos para comentar de grupos musicais que introducen simboloxa relixiosa
nas sas creacins. Algns galegos, e outros de fora pero infludos polas nosas particulares crenzas e
tradicins. Fai un comentario de cada un deles e investiga algo na sa orixe e como chegaron a ser
influidos polas nosas crenzas.
Herdeiros da crus
De jesusio fixeron...
E unha patada nos ghevos, un home insufisiente, unha
muller intranquila, a ven o chupete.
E despois de seis meses, vacilando sempre, furoulle o
ghlobo o demo dos cornos.
Ai, Jesusio, fixeron un cristo de ti. Ai homio onde irs
as.
Borrachio perdido, pobre de ti, unha mala herba
arruinoute.
O pobre raps traballa como un sarcn, embarcouse
Jran Sol para outros aproveitar.
As cousas son como son, mellor deixdeo estar. Uns
homes a traballar e outros a disfrutar.
Ai, Jesusio, fixeron un cristo de ti. Ai homio onde irs
as.
Borrachio perdido, pobre de ti, unha mala herba
arruinoute.
Onde vai o conto, onde vai xa, pasaron mis de dous
anos, velos a van.
E anda que foi onte, isto suele pasar, as que ti
aproveita, non sexas papin.
Ai, Jesusio, fixeron un cristo de ti. Ai homio onde irs
as.
Borrachio perdido, pobre de ti, unha mala herba
arruinouche o pinpn, pinpn, pinpn.
Ai non ves muller, que mal lle fixeron pobre de
Jesusio, e tan traballadorio como era, e destraghouno.
Condenada, condenada. Mal raio che parta jarta, ladra!

Mago de Oz. www.Magodeoz.com

-Santa Compaa
Cuando al atardecer,
los ltimos rayos del Sol
jugueteaban a esconder
las luces y el color
del bosque del perder,
algo se empieza a mover,
algo a lo lejos se ve.
La lluvia haca del mar un rumor
y el dios de las sombras se instalaba.
la reina de la noche acudi,
su majestad La Luna, bien acompaada,
y una procesin de almas en pena.
Portadores de luz.
Rosas en un atad.
Al frente dicen ver
a un vivo con una Cruz,
pues necesitan de l
para llevar la muerte
a quien les pueda ver.
No abras a nadie mujer,
no hasta el amanecer.
Si los oyes llegar,
y tu alma quieres salvar,
un orculo has de dibujar,
mtete en l, reza,
y no escuches su voz.
La muerte te har creer
que soy yo, "Cielo, breme".

Tamn podes investigar na traxectoria e letras de cancins de grupos como Milladoiro, Os suaves,
Brhat....

162

Para pensar.........
O comic galego.
Tenta analizar no seguinte comic os elementos propios da relixiosidade galega que temos visto.
Trata tamn de facerte unha idea a travs del da visin dos cregos na cultura galega. Apoia o teu estudio
con refrns tradicionais acerca dos cregos, a relixin, os demos... Para isto ltimo podes axudarte de
Refraneiro galego bsico. Galaxia

Tamn podes facer unha anlise dos mesmos fenmenos a travs das vietas de Castelao.

163

Para pensar.........
No cine

Tres homes, medio vagabundos, medio peregrins, parten en direccin a

Santiago de Compostela, un lugar mstico en Espaa. No seu camio
atopan unha variedade de personaxes biblcos e histricos.

Direccin: Luis Buuel

Interpretes:
Paul Frankeur,
Laurent Terzieff,
Bernard Berley,
Franois Maistre,
Muni, Ellen Bahl.

A intencin da pelcula non a louvanza dos milagres do apstolos Entn

cal a sa finalidade?
Qu verdades do cristianismo se cuestionan na pelcula?
O ttulo unha metfora De que?
Cales son os problems teolxicos que plantexan as personaxes?

164

Bibliografa
BANDE RODRGUEZ, E. Religiosidad, creencias y prcticas vitales del campesinado gallego.
BOUZA BREY, F. Etnografa e folklore de Galicia. Xerais.
FRAGUAS Y FRAGUAS, A. La Galicia Inslita Tradiciones Gallegas Editorial librigal.
GONZALEZ REBOREDO, X.M., Lendas Galegas de Tradicin oral. Galaxia.
GONZALEZ REBOREDO, X.M., Gua de festas populares de Galicia. Galaxia
GONZALEZ REBOREDO, X.M., Galicia de lenda. Hercules.

LISON TOLOSANA C. Perfiles simblico-morales de la cultura gallega.

LISON TOLOSANA C. La sabia gallega En: Antropologia mdica en Espaa.
LISON TOLOSANA C. Antropologia cultural de Galicia.
LISON TOLOSANA C. La Santa Compaa. Fantasas reales. Realidades fantsticas
LLINARES, M., Mouros, nimas, demonios. El imaginario pupular gallego. Akal
MARIO FERRO, X.R., Antropoloxa de Galicia. Xerais.

MARTNEZ DE LA RIVA LABARTA, R. Bruxas, Meigas e Meigallos en Galicia.

MOURE MARIO, L. La Galicia Prodigiosa; las nimas, las brujas, el demonio. Xunta de Galicia
MURGIA, M. Historia deGalicia.
RISCO, V. Da mitoloxa popular Galega. Os mouros encantados, Ns, n 43.
RODRIGUEZ LOPEZ, J. Supersticiones de Galicia Nova
ROF CARBALLO, X. Mito e Realidade da Terra Nai. Ed. Galaxia.
SUAREZ, ANDRES Luaa. Galaxia
SUEIRO, J.U; NIETO, A. Galicia: Romara Interminable
TABOADA CHIVITE, S. Ritos y creencias gallegas. Salvora.
VAQUEIRO, V. Gua da Galiza mxica. Galaxia.
VICENTE RISCO. Cultura Espiritual.

165