UNIDADE 1: OS FILÓSOFOS PRESOCRÁTICOS
(A ORIXE DO SABER FILOSÓFICO)
I. A orixe da filosofía: do mito ao logos
Ágora ateniense
1. Contexto político e cultural no nacemento da filosofía
A partir do século VII a.C. tivo lugar unha ampla transformación na
sociedade grega que propiciou a aparición da reflexión filosófica:
1) Desde o punto de vista económico, o exceso de poboación e a
necesidade de expansión comercial provocaron grandes migracións por todo
o Mediterráneo. Foron así constituíndose colonias nas zonas ben situadas
para o comercio marítimo e expandindo o mundo heleno das polis
orixinarias. Esta cidades de Asia Menor, Mileto, Éfeso e Colofón, van pouco a
pouco distanciándose respecto da metropole e facéndose máis
independentes. Nestas cidades viviron os primeiros filósofos.
2) Desde o punto de vista político, o aumento da riqueza favorece a
transformación da sociedade tradicional. A aristocracia guerreira deixa paso
a unha nova clase social emerxente, os comerciantes. As institucións
políticas democratízanse e imponse a forma de organización política
característica dos gregos: a polis. A polis era un Estado de pequenas
dimensións, a maioría delas menos extensas e menos habitadas que as
nosas provincias.
3) Desde o punto de vista cultural, a prosperidade económica permite
o florecemento do ocio e das actividades relacionadas coa vida social e
política. A tolerancia relixiosa, favorecida pola ausencia de libros sagrados e
de clase sacerdotal, únese á tolerancia política, vinculada a formas
democráticas de organización política.
4) Desde o punto de vista do coñecemento, co auxe do comercio
multiplicáronse as viaxes que favorecían a adquisición de novos
coñecementos técnicos e xeográficos, así como o contacto con outras
culturas e formas de vida.
2. O pensamento prefilosófico grego: o mito
Antes do nacemento da filosofía os gregos —como calquera outra
cultura— fundamentaban a súas explicacións nos mitos. Os mitos son
explicacións fabulosas do universo e dos acontecementos que non poden ser
cuestionados e que fan depender a vida dos homes da intervención e o
capricho dos deuses. O mito é unha forma de pensamento que ten as
seguintes características:
1) Os mitos tratan de dar unha explicación definitiva e última acerca da
orixe da realidade.
2) Os mitos caracterízanse por personificar as forzas naturais.
3) Os mitos recoñecen unha ampla marxe para a arbitrariedade nos
acontecementos naturais.
4) Os mitos dependen da autoridade que lles presta a tradición.
A filosofía xorde, precisamente, cando pensadores gregos, no século VI a.
C., abandonan as explicacións míticas e relixiosas, e empezan a pensar a
natureza sobre a base de causas inherentes a ela mesma, sobre a base de
principios autónomos. Este paso, no que se substitúe a explicación mítica (o
mito) pola explicación racional ou filosófica (o que en grego se denomina co
termo logos), maniféstase nos seguintes trazos:
1. Os acontecementos naturais non se explican recorrendo a divindades
ou axentes sobrenaturais, senón que se interpretan as forzas e os
fenómenos do universo como forzas e fenómenos naturais. Pode dicirse
que o gran descubrimento da explicación racional é a idea de natureza.
2. Os acontecementos non se interpretan como algo arbitrario, senón que
á idea de natureza vai unida a idea de necesidade: os acontecementos
ocorren segundo certas leis que poden ser coñecidas. Sen esta convicción
de que no universo rexen leis necesarias, a ciencia sería imposible.
3. A idea dun saber tradicional sempre verdadeiro que se transmite de
xeración en xeración é substituída polo sentido crítico. Unha explicación
aceptarase só pola forma das razóns e os argumentos en que se basee.
4. Fronte a unha explicación mítica baseada en imaxes, comparacións e
personificacións, a filosofía acode a unha explicación baseada en
conceptos; os conceptos son ideas, categorías abstractas, que intentan
expresar a estrutura da realidade, non representala simbolicamente.
Aparece, entón, a idea de arché, o principio orixinario das cousas, e de
physis, o fondo do cal todo xorde e a onde todo volve.
1 2
 II. A escola de Mileto
A Grecia do século VI a. C. está composta dunha serie de polis (cidades-
Estado) autónomas e independentes pero que comparten unha mesma
cultura, unha mesma relixión e, cada catro anos, os xogos olímpicos. É unha
sociedade aristocrática, que tiña como ocupacións principais a agricultura e
a guerra, e composta de dúas clases sociais: a nobreza, formada polos
grandes terratenentes, e o pobo, supeditados a estes. Esta configuración
social, xunto coa invasión dórica, provocou unha situación na que moitos
cidadáns tiveron que emigrar, e foron así constituíndo colonias nas zonas
ben situadas para o comercio. Estas colonias eran politicamente
independentes, pero manterán contactos coa metrópole. Nestas cidades de
Asia Menor como Mileto, o principal porto de tráfico comercial con Oriente,
viviron os primeiros filósofos. A aristocracia guerreira perde importancia
ante os comerciantes. As institucións políticas democratízanse e as
tradicións gregas conviven coas doutras culturas.
Os primeiros filósofos ocupáronse de explicar o mundo que os rodeaba,
que denominaban Physis ou Natureza. A natureza é dinámica e ordenada,
é cosmos, que significa orde, de aí que a este período da filosofía se lle
chame cosmolóxico.
1. Tales de Mileto (624-546 a.C.)
Mapa do Mediterráneo oriental na época clásica, amosando as cidades
relacionadas cos grandes filósofos e científicos da Antigüidade.
A súa afirmación «a auga é o principio (arché) de todas as cousas»
concédelle a fama de ser o fundador da filosofía. A auga é o arché nun
dobre sentido:
a. O punto de partida orixinario: explica a orixe, a pluralidade e o
3 4
cambio das cousas.
b. A causa orixinaria: explica as transformacións e os movementos que
se dan no universo.
Para o filósofo todas as cousas foron unha vez auga e todas as cousas
seguen sendo auga. Por primeira vez atopamos un elementos físico que dá
sentido ao que hai sen recorrer ao transcendente e que intenta explicar a
multiplicidade Desde un único principio ou elemento da orde natural.
Non é a elección da auga o que merece que dediquemos unha especial
atención a Tales, senón que é a hipótese, a cuestión que formulou, o que,
en opinión dos científicos, constitúe o seu dereito á inmortalidade. Nunha
palabra, foi Tales quen primeiro intentou explicar a variedade da
natureza como modificación de algo na natureza.
2. Anaximandro (611-546 a.C.)
Postulou unha sustancia anónima, de carácter moito menos definido que
chamou ápeiron (de á privativa, indicando ausencia, e péras, límite, confín).
A matriz orixinaria do universo tiña que ser, segundo Anaximandro, algo
máis primitivo ca auga, algo do que todas as cousas sexan manifestacións
ou modificacións. O ápeiron está animado por un movemento eterno, a
partir do cal, por un proceso de separación de contrarios, xera todas as
cousas.
3. Anaxímenes (585-525 a.C.)
Para Anaxímenes, o concepto de ápeiron era demasiado abstracto e a
explicación mediante un proceso de separación demasiado metafórica. Por
iso, considerou o aire, como a orixe e o substrato universal de todas as
cousas. A súa idea básica era que o aire se volve máis pesado, canta maior
cantidade del encérrase no mesmo espazo. Cando o aire se contrae,
convértese en fogo, logo en nube, en chuvia, en auga, en xeo, en terra, e
finalmente en pedra.
III. Os pitagóricos
A finais do século VI a.C. a Filosofía cambia de orientación. Pitágoras e os
pitagóricos recorren a unha explicación dualista para explicar a realidade.
Para eles toda a physis é pensable matematicamente. A esencia da
realidade é o número. E a oposición fundamental na orde dos números é
a relación par-impar. Esta oposición será, pois, o arché, que se corresponde
na orde dos obxectos reais coa de límite-ilimitado. A harmonía do universo
xorde da imposición dun límite ao ilimitado. Para os pitagóricos, os números
non só constituían o plan sobre o que se organizaba o universo de acordo
con relacións numéricas —hoxe aceptamos que o cosmos se organiza
segundo relacións numéricas—, senón que consideraron que as unidades
numéricas tiñan magnitude corpórea e, así, configuraban o mundo tamén de
maneira material.
Sobre o ser humano van dicir que é un composto de corpo e alma. O
corpo é o sepulcro e a cárcere da alma. Coa morte a alma pode liberarse,
pois ela é inmortal. Dáse entón unha transmigración (metempsicose) da
alma ata conseguir a purificación. Soe poñerse en conexión o pitagorismo co
orfismo, unha concepción relixiosa que defendía que o home ten unha parte
divina e incorruptible encerrada nunha parte natural e corruptible. Só
despois dunha serie de reencarnacións conseguirá a parte divina do home
liberarse do corpo.
Texto 1: «Os pitagóricos»
IV. Heráclito
Heráclito de Éfeso, o Escuro, vive arredor do ano 500 a.C. Afirmou que
baixo todas as cousas hai unha razón universal común que rexe e ordena
todas as transformacións. É o logos. O logos é tanto o pensamento humano
como o principio reitor do universo. O logos representa o máis cerca ca
Heráclito situouse dun arché coma o dos seus predecesores. Heráclito di:
—O logos é o pensamento, o común, que se opón á sabedoría particular.
—O logos, no seu aspecto material, é o lume que simboliza a destrución e
o cambio.
—O logos é a unidade profunda da loita de contrarios.
A realidade é un puro devir, e a loita de contrarios é o arché que
explica a natureza. O fundamento da realidade non é a permanencia
dun elemento, senón a loita entre opostos:
—Todo é produto dos contrarios e, por elo, está sometido a tensión
interna.
—A guerra —loita, tensión— é a forza universal creadora e dominante.
—Os contrario son idénticos, pero son aspectos da mesma cousa.
Texto 2: «Todo flúe»
V. Os eleatas
1. Parménides
Texto 3: «Fragmentos de Parménides»
Parménides expón a súa doutrina no poema chamado Sobre a natureza
que se divide en tres partes. A primeira describe a viaxe do filósofo ata
chegar á deusa (da) verdade. Na segunda a deusa móstralle o camiño cara
a vía da verdade (alétheia=desvelamiento) . A terceira mostra a vía das
opinións o das aparencias, a vía do error (pseudos=encubrimento) ou das
opinións.
5 6
1.1. A vía da verdade
A vía da verdade busca explicar a realidade Desde premisas totalmente
verdadeiras, xulgando só por medio da razón e considerando o que
transmiten os sentidos como un engano.
O pensamento de Parménides parte da pregunta de cómo unha mesma
cousa pode ser, á vez, unha e múltiple, cómo poden facerse dunha mesma
cousas afirmacións contraditorias: que as cousas cambien, que deixen de
selo que son.
A resposta de Parménides vai ser negar a contradición. Así, rexeita a
afirmación «non é» como imposible: o suxeito dunha tal afirmación sería, de
todo punto, inconcibible, xa que o que «non é» ninguén pode coñecelo nin
expresalo. O pensamento só pode pensar o ser e o non ser é impensable.
Así mesmo, Parménides nega que as cousas cambien, que deixen de selo
que son, que desaparezan. A verdade da realidade é ser fixa e inmutable.
No pensamento de Parménides atopamos dous trazos característicos do
pensamento grego, que van determinar a nacente reflexión metafísica
grega:
a. O pensar estático: para o grego o verdadeiro ser das cousas está
detrás dos seus elementos aparentes, visibles e tanxibles.
b. A problemática da orixe: para os gregos só apréndese aquilo que
xa se sabe, só convertémonos naquilo que xa somos.
Ao negar o que nos din os sentidos e confiar só na razón, Parménides vai
abrir o camiño ao idealismo. Desde a razón deducirá Parménides as
características do ser:
—O ser é eterno: se non existira desde sempre, nalgún momento tivo que
«non ser». Pero o «non ser» e inconcibible.
—O ser é inexendrado e imperecedoiro.
—O ser é continuo é indivisible: onde non hai ser só pode haber non ser,
é dicir, o baleiro e inexistente.
—O ser é inmóbil: non pode entenderse o movemento sen que haxa algo
no que o ser se mova. A inmobilidade completa do real é, para Parménides,
o punto culminante, da súa mensaxe.
—O ser é completo: pois resulta inconcibible un límite distinto de si
mesmo.
O ser inmutable, que Parménides define, é o obxecto do coñecemento, se
este ten que ser seguro e permanente. Do mundo dos obxectos cambiantes,
que aparecen e desaparecen, só podemos ter crenzas ou opinións. Temos
así formulada a oposición, tamén esencial ao pensamento grego, entre
coñecemento (episteme) e opinión (doxa).
 1.2. A vía falsa das opinións
Parménides intenta proporcionar aos lectores unha explicación do mundo
tal e como é percibido polos mortais. Na vía da opinión todo orixinase a
partir do dous conceptos primarios lume (ou luz) e noite. Pero, como antes
probarase que a realidade é unha, resulta evidente o carácter ilusorio dun
mundo semellante. Trátase, como mal menor, de estudar os fenómenos coa
conciencia plena do abismo que os separa da realidade.
2. Zenón
Zenón combateu as teses sobre a multiplicidade e o movemento do ser,
contrarias ao pensamento de Parménides. Para iso, emprega argumentos
que as reducen ao absurdo e que acaban nunha aporía ou proposición
contraditoria.
Os seus argumentos máis coñecidos tratan de demostrar a imposibilidade
do movemento, como o de Aquiles e a tartaruga. Aquiles xamais poderá
adiantar unha tartaruga porque, cando chega ao punto onde esta saíu, xa
se moveu ata outro punto; canto Aquiles chega a ese punto, a tartaruga xa
se moveu a outro, e así indefinidamente. A vantaxe inicial nunca poderá ser
superada por Aquiles porque o espazo é infinitamente divisible e a tartaruga
manterá sempre unha vantaxe con respecto ao seu perseguidor, aínda que
infinitamente pequena. O movemento, polo tanto, é irreal e o feito que
observan os sentidos de que Aquiles alcanza a tartaruga é só pura
aparencia.
VI. Os pluralistas
Os argumentos dos eleatas farán que os pensadores posteriores
expliquen o cambio, o movemento e a multiplicidade das cousas recorrendo
a solucións de tipo pluralista: o ser orixinario, eterno e inalterable, non
está constituído por un só, senón por varios elementos. Só así pódese
explicar o cambio na natureza, producido pola mestura de varios elementos
orixinarios en diferentes proporcións.
1. Empédocles (484-421 a.C.)
Empédocles acepta as afirmacións de Parménides de que nada pode
orixinarse da nada e de que o que existe non pode perecer. Parménides tiña
razón tamén cando negaba que unha pluralidade puidera derivarse dunha
7 8
unidade última. Pero os fenómenos, razoa Empédocles, si poderían
explicarse se se aceptan catro entidades primarias que existiron Desde
sempre. O arché non está constituído por un, senón por catro elementos: o
lume, o aire, a terra e a auga. Empédocles establece, ata a revolución
científica, os catro elementos fundamentais da física grega.
Introduce tamén a idea dunha forza que actúa sobre a materia.
Existen dúas forzas que actúan na natureza e fan que os elementos se
mesturen. Son o amor, que une, e a discordia, que desune.
2. Anaxágoras (500-428 a.C.)
Como Empédocles, acepta os supostos de Parménides. Afirma que hai
infinitos elementos o principios que se mesturan e desunen, que Anaxágoras
chama sementes. Aristóteles chamounas homeomerías, partes similares.
As cousas son infinitas en número e teñen diferentes calidades: forma,
color, gusto. Son infinitamente divisibles, así que nunca chegamos ao non-
ser. En cada ser conviven sementes de todas as cousas, pero cada ser o é
porque nel predominan as sementes correspondentes.
Para explicar o movemento, Anaxágoras introduce a idea dunha causa
eficiente do movemento que chama noûs que pode traducirse como
mente ou intelixencia. O nous é consciente e intelixente, está separado das
cousas e contraposto ao material, e quen goberna e quen é responsable do
movemento da materia.
3. Os atomistas: Leucipo e Demócrito
O atomismo é o intento final e o máis fructífero de rescatar a
realidade do mundo físico da lóxica eleata. A orixe da corrente atomista
sitúase en Leucipo (460-370 a.C.). Coñecemos o seu pensamento a través
do seu discípulo Demócrito.
3.1. Os átomos
Para eles o arché son os átomos, infinitas partículas impenetrables,
eternas, indivisibles e inmutables, diferentes entre si na forma e no tamaño,
que se moven polo baleiro separadas unhas doutras. No seu movemento
chocan, baten e mestúranse entre eles formando os diferentes seres.
O átomo conserva algunhas das propiedades do ser de Parménides: é
inexendrado e imperecedoiro, é inmutable, homoxéneo, infinito, continuo.
Pero a novidade do pensamento atomista é a introdución do baleiro.
O baleiro é o non ser, pero existe. O baleiro explica a pluralidade e o
movemento, porque sen baleiro non pode haber choques nin
desprazamentos.
3.2. O movemento
O movemento, para os atomistas, é unha propiedade esencial da materia.
Toda a realidade se forma e se desfai cos movementos e unións dos
átomos. É un movemento desordenado e irregular. Os átomos mestúranse
cando as súas formas, tamaños, posicións e orden é favorable. Formáronse
infinitos universos dos cales o noso cosmos é só un.

3.3. Azar e necesidade

Os atomistas defenderon a primeira concepción mecanicista do universo

baseada exclusivamente na idea do movemento continuo da materia, sen
recorrer a un noûs organizador. As cousas son o resultado dos choques
azarosos dos átomos que se moven libremente no espazo infinito.
Os atomistas falan do azar como causa dos acontecementos físicos, sen
embargo, para eles, a necesidade e todopoderosa. Para os millóns de
átomos que se moven no espazo e chocan, hai, en realidade, unha causa
estritamente mecánica que explica o comportamento de cada un. Pero non
poderiamos xamais prever o destino dun átomo individual. O azar, en canto
noción subxectiva, para indicar unha causa que é e ten que ser, escura para
nós, pode ocupar un lugar no sistema sen prexudicar a idea principal dunha
necesidade todopoderosa.