Filosofía antiga.

→ Contexto histórico
A filosofía occidental nace en Grecia, concretamente en Mileto (Asia Menor), no século VI a.C. A palabra
filosofía está composta por dous termos gregos: philo (amar) e sophia (sabiduría), é dicir, amor pola
sabiduría.
É común relacionar o seu nacemento con un cambio na forma de explicar os fenómenos cotiáns que se
coñece como o paso do mito ao logos. Mythos refírese a narracións fantásticas que intentan explicar a orixe e
a regularidade do cosmos recurrindo a forzas sobrehumanas, como deuses ou poderes cósmicos
personificados. A palabra logos fai referencia á búsqueda da verdade e tamén do debate e da deliberación
pública, aberta a todos os cidadáns, que trata de convencer razoando e fomentando a capacidade de crítica.
Este paso realízano os primeiros filósofos, chamados presocráticos (palabra empregada erroneamente xa que
algúns deles foron coetáneos a Sócrates e outros incluso morreron despois do filósofo citado anteriormente),
tamén eran chamados filósofos da natureza ou physikos (physis=natureza). As preguntas que se plantexan
estes primeiros filósofos son en relación a determinar en que consiste o principio ( arche) de todo o que
contemplan. Para responder a esta pregunta empregan o coñecemento racional.
A filosofía naceu en Grecia e non en ningunha outra sociedade occidental desenvolta porque era unha
sociedade máis liberal xa que o poder non estaba concentrado nunha única persoa senón que estaba repartido.
Grecia estaba dividida en polis, situadas maioritariamente na costa debido a gran cantidade de montañas que
se atopaban no interior. Polo tanto, ao estar situadas na costa recibían máis coñecementos dos pobos que
estaban en contacto.

→ Antecedentes presocráticos
O arche considerábase a causa primeira de todo e tiña que ser capaz de explicar o seu orixinamento, é o
principio a partir do cal se xeran e se manteñen a totalidade das cousas . Segundo isto podemos diferenciar
aos filósofos en dous grupos distintos:
 Monistas: un único arche
 Pluralistas: varios arches

► Tales de Mileto (matemático e filósofo) encabeza aos milesios, dos cales non hai escritos, só fragmentos
curtos. Coñécense sobre todo polos escritos que outros filósofos facía sobre eles. Tales era monista e o seu
arche era a auga porque sen ela non hai vida, é un elemento natural que se percibe a simple vista e que
proporciona diversidade, cambio e pluralidade. O cambio na auga representase polos estados no que esta
pode aparecer (líquido, sólido ou gasoso).

► Anaxímenes de Mileto (milesios). O seu arche era o aire xa que tamén é un elemento imprescindible. O
aire cando se quentaba era algo moi lixeiro e daba lugar a algo moi livián (rarefacción) e se enfriaba moito
daba lugar ao pesadume, á corporeidade (condensación).
► Anaximandro de Mileto (milesios). O seu arche era o apeiron (sen límites). Quería dicir que antes de que
a natureza aparecera había un algo indefinido, un ápeiron. Nun momento concreto iso toma forma por si só e
dá lugar á natureza, que xurde como límite do ilimitado, do que non ten forma, do indefinido. Polo tanto pasa
de ser ápeiron a ter pérates.

↑ Estes tres filósofos teñen en común o hylozoismo (materia animal). Para eles a materia está dotada de vida,
é quén de producir vida.

► Heráclito de Éfeso era monista, o seu arche era o lume. Elixiuno porque sen calor non hai vida, é
necesaria. Era un elemento construtor e destrutor pero el víao como un elemento purificador. Para el a

~1~
característica máis importante da physis é que cambia, que se transforma (kinese=movemento). Habituaba a
expresar esta característica cunha frase, pantha rei, que quere dicir que todo flúe. Tamén afirmaba que o
lume era a expresión material do cambio e da destrución. A natureza é un conxunto de forzas opostas, unha
constante guerra que dá lugar á vida.

► Parménides de Elea tamén era monista e o seu arche era o ser inmutable. O seu pensamento reflíctese
nunha acta máxima “o que é, é, e non pode non ser; e o que non é, non é, e non pode chegar a ser”. Polo que
afirma que non hai cambio, levándolle así a contraria a Heráclito, dando lugar á loita entre a razón e os
sentidos.
Parménides distinguía entre dúas vías:
 A vía da opinión, era escura, non fiable. Era a vía de contacto co mundo exterior a través dos sentidos,
que non eran fiables.
 A vía da razón, era fiable, segura e inmutable.

► Pitágoras era matemático, filósofo e místico. Creou a escola orfopitagórica. O seu arche eran os números
(considérase un só arche porque todos eles derivan da unidade). Pitágoras pasará do aritmético (1,2,3,4, etc)
ao xeométrico (., .., ..., ...., etc). A partir dos puntos pódense crear cousas, a medida que o número de puntos
aumenta o corpo resultante é máis elaborado. Polo que a natureza xurde dos números, da súa complicación e
combinación.
*lenda de Aquiles e a tartaruga*

► Empédocles de Agrixento ou Akragas (Sicilia, Italia). É o primeiro en non escoller un só elemento, era
pluralista. Escolleu os catro elementos (auga, aire, lume e terra) e chamábaos as catro raíces da physis. A
escolla destes catro elementos é debida á multiplicidade de cousas do mundo físico é máis sinxelo escoller
máis dun arche. El agrupábaos en dous grupos, por unha banda estaban o aire e o lume, que son lixeiros e
polo tanto ascenden; e por outra banda atopámonos coa terra e a auga, que son pesados e polo tanto
descenden. Así explica Empédocles os diferentes tipos de movementos. Por iso, na súa opinión, todo ser está
formado por estes catro elementos aínda que con diferentes combinacións e cantidades. As dúas forzas que
modifican e transforman a natureza segundo el son eros (amor) e ananke (discordia).

► Anaxágoras de Clazómene. Segundo el, antes de que a natureza existise, había homeomerías (pequenas
partículas de todo o que vai haber no mundo natural). Para que estas partículas formen a physis é necesario
impoñerlles unha orde, para pasar do xaos (caos) ao cosmos (orde). Para impoñerlles orde é necesaria unha
forza allea, unha forza semidivina, era o Nous (pensamento). Chámalle Nous porque soamente a intelixencia
é capaz de dotar de forma e estrutura a algo que non o ten. É o primeiro en pensar que ten que haber algo ou
alguén, ábrelle a porta a Deus. Sen embargo, o Nous unha vez imposta a orde, desaparece.

► Atomistas (s.V a.C). Eran Leucipo e Demócrito de Abdera, mestre e discípulo respectivamente. Foron os
pais da teoría atómica. Dicían que todo o que hai no universo procede dunha composición variable de
elementos primeiros e indivisibles chamados átomos (sen partes). Estes elementos eran o seu arche, son
pluralistas. Para eles a physis é o resultado da unión dos átomos sen orde aparente, ao chou. A materia, que
se move por si soa, é unha clara mostra do materialismo. O materialismo era desprestixiado por causas
relixiosas, que predicaba a favor do espiritualismo. Os atomistas distinguían entre átomos suaves e átomos
rugosos, para explicar as texturas. Tamén empregaban esta teoría para explicar cuestións fisiolóxicas, como o
gusto. Os doces estaban feitos de átomos suaves e por iso sabían así, sen embargo o sal estaba composto por
átomos rugosos.

→ Os sofistas e Sócrates

~2~
No s.V a.C Atenas cobra importancia e convértese na capital filosófica, artística, literaria, económica... do
mundo Grego. A Grecia preclásica é o período de esplendor das polis. Atenas cobra importancia pola
invención da democracia e ciméntanse as grandes bases intelectuais. Ata agora o goberno era de carácter
hereditario (monarquías ou gobernos de carácter aristocrático). No s.V a.C a aristocracia entra en declive, o
que da lugar á proposta dun novo modelos político, a DEMOCRACIA. Con este novo modelo os cidadáns
poderán tomar decisións sobre asuntos que lles competen. Na democracia ateniense a cidadanía era limitada,
só podían participar na política os varóns libres, nativos de Atenas (os metecos non podían participar, eran
estranxeiros) e con estatus socioeconómico. Era unha democracia directa na que había dúas ideas básicas:
isonomía (igualdade ante a lei) e isegoría (igualdade á hora de falar).
Atenas convértese nun lugar moi rico, nun lugar de oportunidades. Todos os gregos doutras colonias querían
ir alí, ata os sofistas. É o século da ilustración grega ou da ilustración do s.V a.C. Ambas ilustracións, a do
s.V a.C e a do s.XVIII d.C, teñen como obxecto de interese o ser humano (anthropos), polo que se pasa do
estudo da physis ao estudo do anthropos. Este cambio coñécese como xiro antropolóxico.

► Sofistas (sabios ou mestres de sabiduría, ambas connotacións son de carácter despectivo). Era un grupo
variado de homes (metecos) que veñen de diferentes colonias ata Atenas atraídos pola democracia. Son os
primeiros mestres pagados da historia e farán do ensino unha profesión. Ensinan a areté (virtude), é dicir,
ensinábanlle ás persoas a ser virtuosas. Xogaron un papel moi importante na democracia ateniense porque
preparaban aos novos cidadáns no arte da palabra (oratoria, persuasión, argumentación...).
Caracterizábanse por defender o convencionalismo e o relativismo (moral). Distinguían o enfrontamento
entre physis e nomos, entre natureza e convención. Afirmaban que o natural non se pode cambiar e que todo
o creado polo ser humano é convencional, polo tanto, pódese cambiar. O convencional ten unha utilidade e
cando a situación varía tamén cambia a súa utilidade. Polo tanto nada é para sempre, todo está suxeito a
cambios en función das circunstancias. Os motivos polos que dicían isto era porque coñecían moitas culturas
diversas, o que para uns era natural para outros era antinatural. Iso quere dicir que son convencións. A súa
tese central baséase en que todo é relativo e non hai nada absoluto, todo depende de algo e non hai certezas.
O relativismo moral quere dicir que desde o punto de vista moral todo é relativo, que con respecto á
definición do ben e do mal non hai tal definición. Haberá tantas cousas malas e boas como individuos ou
grupos. Cada un ve as cousas á súa maneira.
Platón decatouse de que na sociedade, se todo depende do que pense cada un, ten lugar o xaos e non hai a
que aferrarse. Non habería definición do ben común, e Platón buscaba este ben común fronte ao propio.
Dentro dos Sofistas cabe destacar a Protágoras, que dicía: “o home é a medida de todas as cousas”. Con isto
quería dicir que todo é relativo, que depende de cada individuo.

► Sócrates era un filósofo ateniense (s.V a.C). A súa nai era comadroa, feito que será importante na súa
vida porque consideraba que debía seguir co mesmo oficio, axudaba a saír ás ideas. O llado negativo deste
feito é que moita xente pensaba que este método non era neutral, consideraban a Sócrates como un individuo
mal intencionado. Dicían que persuadía á xente, que non a deixaba pensar por si soa senón que a través das
súas preguntas levaba as persoas polo camiño que el quería.
Dedicouse durante a súa vida a falar, discutir e ensinar con exemplos aos xoves. Non escribiu nada. Sabemos
cousas del grazas a outras fontes moi próximas á súa persoa, como por exemplo un dos seus discípulos
predilectos, Platón. Este filósofo preséntanos a Sócrates como o protagonista dos seus diálogos. Tamén
temos información de Sócrates hoxe en día grazas a unha obra de Xenofonte chamada Anabase, a cal canta
as virtudes del. A terceira fonte pola cal o coñecemos é pola obre chamada As Nubes, de Aristófanes, nela
aparece como un home que por observar a natureza caeu nun pozo.
Sócrates habituaba a discutir cos Sofistas. Estaba na contra do que eles dicían porque implicaba a
inexistencia de valores absolutos.

~3~
Chamábanlle o tabán de Atenas porque el mesmo se consideraba necesitado de molestar aos atenienses,
sempre buscaba unha explicación. Era a conciencia de Atenas no s.V a.C., feito que o levou á morte. Foi
condenado pola Democracia ateniense (por iso Platón odiaba este sistema político) por corrupción de
menores no sentido de meterlles na cabeza aos xoves ideas que contraviñan á Democracia de Atenas. Foi
condenado por un tribunal, que o condenou a beber cicuta (morte máis solemne).
Sócrates non quixo fuxir da súa condena á morte porque poñerse a salvo implicaba ir en contra das leis da
cidade ademais de que implicaba darlle á razón as Sofistas. A súa máxima ensinanza era que AS LEIS
TEÑEN QUE SER CUMPRIDAS.
Sócrates propón o universalismo ético afirmando que hai valores éticos de carácter universal e que se poden
descubrir grazas á razón.
Afirmará a existencia do intelectualismo moral, idea de que o ben (agatón) pode e debe ser descuberto
intelectualmente. Cando unha persoa descubre o que é o ben non pode máis que obrar ben. Só os ignorantes
obran mal, porque non coñecen o que é o ben.
As súas súas máximas máis empregadas eran:
-“Coñécete a ti mesmo”, estaba escrita en Delfos e con ela quería dicir que sen autocoñecerse non se pode
coñecer o resto.
-“Só sei que non sei nada”, indica que aínda queda moito por aprender (é unha mostra de humildade). Esta
frase é unha ironía, que só está ao alcance dos intelixentes. Ataca sen golpear, di sen dicir de todo, é sutil.
Esta máxima sitúao fronte aos Sofistas.
A maneira de traballar de Sócrates baséase na definición universal e na indución:
-A definición universal é un concepto obxectivo ao que se chega e que nos sirve para diluír un problema.
Non podemos crear unha cidade xusta sen ter unha definición obxectiva da xustiza. Intentaba a través do
DIÁLOGO, definir xustiza, etc.
-A indución basease en extraer as definicións da experiencia (partir do concreto para chegar ao xeral).
O diálogo Socrático (maiéutica) tamén é a base da dialéctica platónica.

PLATÓN

→ Biografía e obras
Naceu en Atenas no ano 427 a.C e morreu no 347 a.C. Era fillo dos aristócratas Aristón e Perictione. A súa
familia atopábase entroncada con Solón (un dos sete sabios de Grecia, o máis grande lexislador de todos os
tempos). A súa vida era cómoda e desafogada. Tivo unha educación grega moi esmerada, recibindo leccións
de mestres de distintas escolas filosóficas. Non se chamaba Platón, ese era o seu alcume, que quería dicir que
era un home forte. Chamábase Aristocles.
Dada a súa traxectoria familiar estaba encamiñado cara a política. Pero houbo un feito que o fixo
desenganarse da cuestión política de moi novo e que o levou a tentar crear un modelo político xusto e
eficiente. Quería crear un modelo ideal, polo tanto, imposible. Este feito foi que no 404 a.C Atenas foi
derrotada por Esparta. Os vencedores impuxeron un réxime político non democrático: o goberno dos Trinta
Tiranos. Este goberno, no cal participaban dous parentes de Platón, foi incapaz de establecer a orde e actuar
xustamente. Platón quedou moi desencantado.
Aos dezaoito anos coñece a Sócrates, do cal será fiel discípulo e con quen estará ata a súa morte. Tras a
morte do seu mestre, viaxa a Megara, Exipto e Italia, onde coñece ao matemático pitagórico Arquitas e a
Crátilo, discípulo de Heráclito. Alí dáse conta da importancia das mates e fará delas o único camiño para
chegar á verdade.
Volveu de alí con novas ideas e chega a Atenas, unha Atenas na que xa non cre. No 367 a.C fundou a
Academia, situada nas aforas do casco urbano de Atenas. Nela impartíase: matemáticas, música, astronomía,

~4~
ximnasia, dialéctica... O seu mellor discípulo foi Aristóteles. Estivo aberta case 1000 anos e foi pechada por
Justiniano.
O tirano de Siracusa, Dionisio I, quería un estado perfecto. Alí foi Platón por tres veces (388 a.C, 367 a.C e
361 a.C), aínda que non conseguiu crear o Estado en ningunha delas. A primeira das veces foi vendido como
escravo por Dionisio e rescatado polo cirenaico Anníceris.
A obra de Platón é extensa e intensa. Son corenta obras, das cales a maioría son dialogadas. Elixiu o diálogo
porque era o vehículo que empregaba Sócrates e tamén porque aporta axilidade á narrativa ademais de
claridade. Era unha boa opción para aumentar o seu número de lectores. Eses diálogos tiveron gran
transcendencia no mundo occidental.As únicas obras escritas non dialogadas son a Carta VII (obra
biográfica) e As Leis. Nas demais obras o protagonista dos diálogos é Sócrates aínda que tamén hai historias
secundarias. Moitos dos diálogos son discusións entre Sócrates e os Sofistas. O personaxe de Sócrates pode
ter connotación diferentes.
Podemos dividir as súas obras en catro períodos:
1) Período socrático (ata 388 a.C). Nel Platón expón con certa fidelidade o pensamento do propio Sócrates:
Apoloxía de Sócrates, Laques, Protágoras, Critón...
2) Período de transición (ata 385 a.C). Aquí o filósofo vai introducindo as súas ideas na boca de Sócrates:
Gorgias, Crátilo, Hipias Menor, Hipias Maior...
3) Período de madurez (ata 370 a.C).Nestas obras Platón expón a súa filosofía empregando a Sócrates
como personaxe que fala por el: Banquete, Fedro, Fedón e República.
4) Período de vellez (ata 347 a.C). Platón revisa a súa filosofía e critícaa. Nalgunhas obras, Sócrates é unha
personaxe calada: Parménides, Político, Timeo, As Leis, Carta VII...

→A teoría platónica das ideas: diferenza entre mundo sensible e mundo intelixible e os graos de
coñecemento.
-Ontoloxía: estudo do ser.
A ontoloxía de Platón é de carácter dualista, dous seres: o verdadeiro (idea) e o ficticio (obxecto)→ dualismo
epistemolóxico (teoría do coñecemento).
Platón afirma a existencia de dúas esferas ou ordes do ser totalmente distintas e opostas, irreconciliables: o
mundo sensible e o mundo intelixible.
O mundo intelixible é inmaterial, perfecto, inmutable e imperecedoiro. É o mundo do ser. O mundo sensible
é material, imperfecto, mutable e perecedoiro. É o mundo do non ser.
Platón di que o mundo sensible é unha copia imperfecta do mundo intelixible. O único mundo verdadeiro é,
polo tanto, o das ideas. O outro é unha aparencia, algo que no existe. O filósofo busca as ideas universais que
están máis aló do mundo sensible. Dálles máis valor aos conceptos porque non varían, sen embargo os
obxectos, as persoas ou os animais si que varían.
O proceso dende o mundo sensible ata o intelixible é a dialéctica:
Mundo sensible: opinión (doxa) Mundo intelixible: coñecemento (episteme)
Imaxinación (eikasía): artes Razoamento discusivo (dianoia): mates
Crenza (pistis): ciencias empíricas Pensamento (noese): dialéctica
Unha vez que o individuo coñece as ideas debe interpretalas cara a realidade, para decatarse de que é unha
copia do das ideas e poder desenvolverse con total soltura.
O mundo das ideas é a causa do mundo sensible, todo o que hai nel son copias do primeiro.
Mímese:copiar/imitar
Methese:participar. participa da idea de triángulo. As cousas do mundo sensible
participan do que as causa.
Parousía: presenza. A presenza de vén da idea de triángulo.

~5~
Platón no Timeo introduce a idea do Demiurgo (facedor/artesán). Ao principio estaba a materia (eterna) por
un lado e polo outro estaban as ideas (eternas), eran dous universos separados. O Demiurgo colle a materia e
dálle forma a partir das ideas. As ideas son o paradigma (modelo) da materia (Anaxágoras, Nous// Platón,
Demiurgo). O mundo sensible de Platón ten as mesmas características que Heráclito lles daba.
Tamén nos atopamos coa teoría do pulo erótico (reflectida no Banquete). É unha maneira de chegar ao
mundo ideal a partir da atracción amorosa. No Fedro dá a entender que o obxecto de interese do ser humano
é a beleza dos obxectos, logo pásase á beleza das persoas, logo á interior e logo á das leis boas coa que
chegamos á idea de beleza.
Por último a teoría da anamnese, da lembranza. Para el coñecer é lembrar.

→ A concepción política de Platón: antropoloxía platónica e vinculación da alma á cidade.

Platón describe ao ser humano é unha xuntanza temporal entre a psyque (mundo das ideas) e o soma (mundo
sensible).
As cuestións da alma trátanse no Fedro e no Fedón. No Fedro presenta o mito do carro alado nun intento de
explicar a estrutura psíquica do ser humano. Establece unha concepción tripartita da alma, formada por dous
cabalos (branco e negro) e o auriga.
-Cabalo negro: paixóns innobres, vicios, etc. É a parte concupiscible, a súa virtude é a sophrosine
(moderación ou templanza). Sitúase no baixo ventre.
-Cabalo branco: nobreza, fortaleza, paixóns nobres. É a parte irascibles, a súa virtude é a andreia (fortaleza).
Sitúase no peito.
-Auriga: o seu deber é guiar o carro polo ceo. Loita contra o cabalo negro, que se desboca, perde o control e
cae. Esa alma cae nun corpo. É a parte racional da alma. As súas virtudes son a sophia e a phromese
(prudenza). Está situada na cabeza.
Un individuo é bo cando as virtudes están gobernando cada unha das partes. A parte racional guía e as outras
son guiadas (ética platónica).
O control da alma por parte das virtudes da lugar á xustiza (diké).
A política platónica basease na busca do ben común a través de leis perfectas. Para vivir en sociedade
precísanse ideas universais do bo e do xusto. As ideas políticas representounas na República, obra chamada
en realidade “Politeia” e como sobrenome “peri diké”. Nela estrutura a Polis en tres clases sociais diferentes:
-Racional: formada polos filósofos (archontes), eran os únicos que tiñan acceso ás ideas. O seu deber era
gobernar a polis.
-Irascible: gardiáns (phylakes), a súas virtudes eran o valor e a fortaleza. O seu deber sería defender a polis.
-Concupiscible: productores (demiurgos), as súas virtudes eran a temperanza e a moderación.O seu deber era
abastecer á polis.
Para acadar a sociedade ideal (utopía) había que botar man á educación (pandeia), mediante a cal se poden
formar cidadáns xustos. Este era un requisito básico para a creación do seu Estado, xa que canto mellor
educados mellor contribuirían ao ben común. A educación estará na man do Estado e non será un negocio
(idea que contradi o que pensaban os sofistas). Os nenos estudaran os coñecementos rudimentarios ata a
entrada na adolescencia, onde se escolleran os aptos (con actitudes e desexo de estudar). Os que abandonan
neste primeiro nivel serán produtores (moitos deles). Os que decidan continuar comezarán a estudar máis
polo miúdo ata aproximadamente os vinte anos. Os que abandonan neste segundo nivel serán gardiáns
(menos). Este grupo xa terá un certo coñecemento sobre as ideas. E por último, os que continúan coa
formación ata os trinta e cinco anos poderán acadar o papel de sabio ou gobernante (moi poucos). Este grupo
coñece minuciosamente o que son as ideas.

Para lograr un Estado ideal Platón pensaba que os nenos debían formar unha comunidade sen pais para evitar
favoritismos políticos.

~6~
Nas dúas clases superiores había regras de reprodución moi estritas. Os gobernantes e os gardiáns teñen que
velar polo bo funcionamento da polis pero se teñen fillos protexeranos mais que á propia cidade. Afirma que
nas dúas clases superiores non pode existir a familia pola contra, non estaba prohibido ter fillos. En datas
determinadas do ano podían xuntarse para reproducirse. Eran festas que tiñan como finalidade a creación
dunha nova xeración de humanos máis aptos para o estudo (sabios) e para a protección (guerreiros). Unha
vez que as mulleres daban a luz retirábanselle os fillos e intercambiábanse de nai cada certo tempo para
evitar enlaces sentimentais. Se o neno non tiña capacidades para permanecer nas clases superiores era
enviado ao grupo dos produtores. Na clase social destes últimos non había este tipo de limitacións.
O filósofo no seu modelo utópico posiciónase a favor da igualdade de xénero. Homes e mulleres son iguais
excepto na forza física. Unha muller con cualidades pode ser guerreira ou sabia igual que o home.
Os sabios non queren gobernar, están ben na súa posición de eternos estudantes, cousa que lles encanta. Polo
tanto establécense turnos de pequenos grupos. Ese grupo gobernará arredor de catro anos ou menos. O
motivo dese curto período era para que o poder non se lles subise á cabeza aos gobernadores. Pasado ese
tempo voltarán de novo á vida de estudo.

Monarquía
Aristocracia
Oligarquía
Timocracia
Democracia
Demagoxia
Tiranía

ARISTÓTELES

→ Biografía e obras
Foi un home moi influinte no pensamento occidental.
Naceu no ano 384 a.C, en Estaxira, na península de Calcis, cerca de Macedonia. Viviu 62 anos, morreu no
322 a.C. Naceu no seo dunha familia de clase media. O seu pai era Nicómaco, médico persoal do rei Amintas
III de Macedonia.
A súa paixón pola bioloxía pode vir dada pola profesión do pai. Orfo de pai, no 367 a.C, a súa familia envíao
a Atenas para que fose educado na Academia de Platón. Alí estará en contacto co propio fundador e coa
filosofía platónica. Con dezasete anos vaise el só ata Atenas, concretamente á Academia, e quedarase alí ata
cerca dos vinte e catro anos. Coñeceu perfectamente o pensamento platónico e faino seu.
Abandonou a Academia por dous motivos: tras a morte de Platón a Academia foi dirixida polo seu sobriño
(Espeusipo), cousa que a Aristóteles non lle gustou, sentiuse ninguneado. Outro dos motivos é que o filósofo
xa non lle podía sacar máis proveito nin ao platonismo nin á Academia. Marcha para Assos, onde se fundou
unha filial da Academia e que el mesmo comezou a dirixir. Alí coñeceu a Teofrastro, un dos grandes
coñecedores da botánica.
Con cincuenta anos aproximadamente recibe unha carta de Filipo II para ser profesor persoal do seu fillo
(Alexandre Magno). A Alexandre gustáballe todo o relacionado co militar. Ese feito fai que o estaxirita sina
que está perdendo o tempo, síntese frustrado. Estivo sete anos intentando facelo entrar no mundo do saber.
Cando marchou foise de volta a Atenas porque seguía a ser foco filosófico e quería fundar alí a súa escola, o

~7~
Liceo (fundado no 355 a.C). Ese nome venlle dunha estatua que había alí dun Deus chamado Apolo Lykeion.
Aos aristotélicos chamábaselles peripatéticos porque había un “peripatos” (paseo) ao redor do Liceo.
Pasa no Liceo o resto da súa vida a excepción dun ano. Vaise porque a pronta morte de Alexandre Magno no
323 a.C e a reacción antimacedónica en Atenas provocaron a súa segunda salida da polis, perseguido
politicamente. Instálase en Calcis, onde morre un meses despois a causa dunha enfermidade no 322 a.C.
Acuñou gran parte do vocabulario que empregamos hoxe en día.
Aristóteles tiña dous tipos de obras, as que empregaba cos alumnos oficiais, é dicir, os da mañá; e as que
empregaba cos extraoficiais, os da tarde. As primeiras chámanse obras esotéricas e nelas trátanse cuestións
máis complexas. As segundas chámanse exotéricas e eran máis lixeiras en contido.
Os seus alumnos tomaban notas, que foron recollidas por Andrónico de Rodas para crear unha obra a partir
destes fragmentos recollidos.
Na súa obra podemos distinguir varios períodos:
1) Primeiro período: Eudemo ou Sobre el alma e Protréptico. Son semellantes as obras platónicas. Só
escribe unha obra dialogada, mentres que as de Platón eran todas elas (a excepción de dúas) dialogadas.
2) Segundo período: marcha de Atenas. Destacan Ética a Eudemo, Doceo, Da xeración e corrupción,
Metafísica e Política.
3) Terceiro período: fundación do Liceo e volta a Atenas. Destacan Organon (conxunto de obras referidas
á lóxica); Metafísica (estudo do ser); Física, Meteorolóxicos, Historias dos animais, Parua Naturalia,
Sobre a alma (estas son obras científicas); Ética a Nicómaco e Política (referentes á ética e á política) e
por último Retórica e Poética (ocupan o campo da estética).

→ Antecedentes de Aristóteles (os presocráticos, postos ao inicio)

 Parménides e Heráclito: Aristóteles posiciónase do lado de Heráclito. Aínda que lle daba certo grao de
validez a Perménides. Afirma que se debe partir do físico para acabar coñecendo o mundo a través da
abstracción. A súa diferenza principal con Platón é que el parte do mundo físico mentres que Platón o
rexeita.
 Anaxágoras: Aristóteles elabora unha noción, a do primeiro motor inmóbil (imprímelle vida ao cosmos).
Aristóteles di que todo movemento ten unha causa primeira de orixe divino. Relación entre o Nous e o
primeiro motor inmóbil.

→ O tránsito cara o mundo helenístico

Comeza no ano 323 a.C, coa morte de Alexandre Magno. Antes da súa chegada os gregos vivían en polis.
Estas cidades tiñan autonomía propia, que era sinal de identidade para os seus habitantes. A mediados do
s.IV a.C Alexandre Magno unificou todas as polis baixo o seu mandato (era o emperador do mundo grego).
Eliminou a capacidade autónoma das polis e convertiunas en provincias dominadas por el. Por un lado deulle
aos gregos certo motivo de orgullo porque espallou polo mundo a cultura grega pero por outro deulles
motivos de enfado xa que perderan a súa autonomía.
Durante o seu dominio os atenienses estiveron furiosos e cando este morre o seu imperio desmoróase e as
polis tentan volver a súa autarquía. Este feito fixo que Aristóteles fose pouco querido (fora profesor do
emperador e ademais era macedonio).
As polis tiveran unha perda de identidade enorme (non coseguiron volver á súa autarquía). Coa conquista de
Alexandre Magno plantexouse un ideal cosmopolita (diferentes costumes, linguas...) xa que agora son
cidadáns do imperio e non da polis.
Como consecuencia xurde a filosofía helenística, que é un intento de dar unha alternativa aos antigos
sistemas. Créanse as novas escolas de pensamento helenístico; a novas circunstancias, novas propostas. Os
proxectos de Platón e Aristóteles identificaban ao cidadán coa polis, esquema que se rompe despois do
imperio. Os dous piares básicos dos proxectos destes dous filósofos, a ética e a política, tamén estaban
profundamente relacionados e polo tanto disócianse.

~8~
Como xa non hai política as escolas helenísticas centraránse tan só na ética, buscan a felicidade individual,
non a colectiva. Incídese de especial maneira no ideal da sabiduría. Destacan cinco escolas desta corrente
filosófica:
1) Epicureísmo ou hedonismo
Epicuro de Samos (atomista, s IV a.C) forma unha escola chamada o Xardín (dábase clase no xardín).
Tamén son denominados hedonistas (hedoné=pracer).
Buscaban a boa vida, a felicidade, que se identificaba co pracer. Para eles o pracer era igual á ausencia
de dor ou sufrimento na vida dos individuos, unha situación de paz e equilibrio
(ataraxia=imperturbable). Epicuro afirmaba que o que causaba dor e sufrimento era o medo á morte, aos
deuses e a vivir.
Para eles hai necesidades que xeran praceres e poden ser naturais (comer, beber...) ou artificiais
(riqueza, fama...). Epicuro establece unha xerarquía:
 Praceres superiores (propios do ser humano): son aqueles relacionados co mundo intelectual
(música, ciencia, matemáticas...)ç
 Praceres inferiores (non nos diferencian do resto dos seres vivos).
O seu obxectivo son os praceres superiores.
Non ten gran acollida a causa do cristianismo, no cal o pracer se identifica co mal. No ámbito relixiosa o
corporal é sinónimo de pecaminoso.
2) Estoicismo
Vén de stoa, que significa pórtico. Daban clase nese mesmo lugar. O seu fundador foi Zenón de Citio.
Os estoicos non se deixaban arrastrar polas súas paixóns (pathus). O seu ideal é a aceptación das
situacións que te rodean sen que che afecten. Autodenomínanse apathía (non deixarse levar polas
paixóns). Ser apático é ter unha completa aceptación do que virá.
Pensaban que todo canto hai no cosmos está suxeito a unha razón universal. Estamos suxeitos polo
destino, que non se pode cambiar.
Tivo moitísimos seguidores entre os que estaban Marco Aurelio e Séneca.
3) Cinismo (escola dos cínicos)
Fundada por Antístenes pero cuxa maior figura representativa era Dióxenes de Sínope.
Vivían como os cans, é dicir, son libres, van a onde queren, aliméntanse cando queren... non rinden
pleitesía a ninguén. Propoñían renunciar a todo o superfluo (fama, diñeiro, posesións...). Querían ser
libres, e iso conlevaba evitar o convencionalismo social (tradicións, hábitos...).
En resumo, é un movemento que vai en contra do modelo social e político.
Dióxenes (filósofo do tonel), facíalles recordar a todos que a pesar dos bens finalmente todos fan o
mesmo (comer, defecar...).
Esta escola non tivo futuro a causa do cristianismo e de que aos cidadáns non lles gustaba ver a esta
xente nas rúas.
4) Escepticísmo/pirronismo
Nace da man de Pirrón. Unha persoa fiel a esta escola non ten certeza de nada, non ten argumentos
suficientes para decantarse por unha ou outra conclusión. Non tivo moito futuro xa que non aporta nada.
O cristianismo tiña claro que o que dicía Deus era certo, polo que non podían ser escépticos cara iso.
5) Neoplatonismo
Ten unha serie de innovacións que presenta Plotino (escribiu Eneanas). Defende basicamente o
platonismo pero cunha diferenza clave. Todo canto hai parte do un, que da lugar as ideas e máis tarde as
cousas. Foi aceptado polo cristianismo xa que ese un podíase identificar facilmente con Deus.

Neste período terá moita importancia o ámbito científico e tecnolóxico. Hai un centro científico por
antonomasia, Alexandría (Exipto), alí fundáronse o museo (sección científica e tecnolóxica) e a
biblioteca por vez primeira.

~9~
 Destacamos aos seguintes científicos:
 Euclides (matemático): pai da xeometría, grande sistematizador. A súa obra máis importante foi
Elementos.
 Aristarco de Samos (mesmo lugar que Pitágoras): este home defendeu o heliocentrismo antes ca
Copérnico. Tamén dicía que o Sol e a Lúa eran máis grandes do que se pensaba e que as
distancias tamén eran moito maiores. Foi o home que dividiu os ángulos en partes iguais. As
súas teorías non foron defendidas por ninguén ata o s.XVI.
 Eratóstenes de Cirene calculou a circunferencia da Terra e só se equivocou en 400km.
 Herón de Alexandría construiu a primeira “máquina de vapor”. Demostrou que o vapor xeraba
unha forza.
 Arquímedes era de Siracusa. Alí seguía habendo tiranos, e o dese momento tíñao “contratado”
para crear aparellos bélicos como espellos para crear incendios a longas distancias ou mesmo a
catapulta. É o pai da hidroestática.
 Claudio Ptolomeno de Alexandría pertencía á dinastía que s efixo co poder en Alexandría
despois da morte de Alexandro Magno. Era un astrónomo e matemático. Debuxou o mapa do
sistema solar a partires das explicacións de Aristóteles, coñecido como sistema aristotélico-
ptolemaico. Para explicar o movemento dos astros recurría a un complexo sistema baseado en
movementos circulares.
 Galeno era un médico que recompilou todas as teorías dos humores. Un dos grandes
organizadores do saber médico.

→ Física e metafísica en Aristóteles: hilemorfismo, cambio e causalidade.

Física e metafísica están ligadas. Para Aristóteles o único mundo existente é o mundo físico, non hai unha
concepción dualista como había en Platón. Afirmará que a única realidade é a física pero que o coñecemento
é imprescindible para chegar ao concepto de idea.
Para el todo canto hai na physis son seres corpóreos feitos de materia, agora ben, a materia por si sola non é
o que diferenza a un ser de outro. A materia é a base dos seres naturais pero o que realmente distingue a un
ser doutro é a forma.
Ser natural= materia (xeral)+ forma (individual)

hilemorfismo/ teoría hilemórfica

O esencial dun ser concreto é a súa forma, que ao mesmo tempo é a súa esencia.
Para Aristóteles o coñecemento é a abstracción da forma dunha substancia. Deixa á marxe a materia para
captar a forma. Pola contra, para Platón o máis importante era o mundo das ideas mentres que para
Aristóteles non. Platón centrábase no coñecemento de ideas e Aristóteles no coñecemento por abstracción.
Ambos tipos de coñecemento chegan a un mesmo lugar.
Arsitóteles destaca o cambio como algo fundamental da physis. Estaba de acordo con Heráclito, que dicía
que existía o cambio; e tamén con Parménides, que afirmaba que o ser é inmutable. Esta situación leva a
Aristóteles a estar de acordo con dúas teorías contrarias.
El define o cambio como o paso de potencia de ser e acto de ser(entelequia). A materia (potencia de ser) é a
mesma, só varía a forma (acto de ser). A substancia (suxeito) é aquilo do que se predica algo e accidente
(predicado) é aquilo que se predí da substancia. A partires de aquí identificamos dous tipos de cambios:
-Cambio substancial: a substancia cambia tanto que se converte noutra distinta. Este proceso pódese levar a
cabo a través da xeración (aparición dunha substancia nova) ou da corrupción (cambio que provoca a
desaparición dunha substancia).
-Cambio accidental: modifica a substancia pero non substancialmente (violentos ou naturais).

~ 10 ~
 En todo proceso de cambio hai catro causas (aitía):
1ª causa: a materia (causa material)► madeira
mesa
2ª causa: a forma (causa formal)► forma
3ª causa: axente, eficiente ou motriz ► carpinteiro
4ª causa: final (telos) ► finalidade (para qué se usa?-teleoloxía)

Non hai nada no terreo biolóxico que non teña unha finalidade. Tamén pensaba que se hai un “para qué”
estes seres non cambian (teoría fixista). O telos dos seres vivos é cumprir a súa función correctamente.
Para Aristóteles ten que haber unha primeira causa de todo cambio. Esa primeira causa ten que cumprir un
requisito, ten que ser incausada, é dicir, non é causada por nada. Tamén é inmóbil porque só se move aquilo
que é movido por un axente externo e polo tanto é inmaterial. É só formal, é acto puro. Ese primeiro motor
inmóbil é Deus (divinidade).
Nas distintas obras físicas de Aristóteles faise unha idea do que é o cosmos. O seu sistema é xeocéntrico e
vai distinguir claramente dúas ordes no seu cosmos: mundo sublunar (delimitado pola órbita da Lúa), e
mundo supralunar (máis alá da órbita da Lúa). A bóveda das estrelas fixas era unha orientación xeográfica na
antigüidade, era o marco último de referencia. Tamén estaban os corpos errantes, os planetas (Venus,
Mercurio, Marte...). Aristóteles falou de 54 órbitas arredor da Terra. Cada unha delas era independente das
outras. Ata o s.XVI o sistema aristotélico-ptolemaico estivo en vigor.
A característica básica dos seres sublunares é que son compostos hilemórficos e poden cambiar. O mundo
material sublunar está composto por aire, auga, terra e lume. O movemento propio dos corpos deste mundo é
o rectilíneo (cara arriba e cara abaixo).
O mundo supralunar caracterízase porque os seres vivos que aí habitan non son compostos hilemórficos, son
inmateriais, polo que non cambian; son eternos, divinos. O seu movemento propio é o circular, debido a que
é unha figura xeométrica perfecta, todos os puntos que a compoñen están á mesma distancia do centro. Están
compostor por éter (en contacto co aire volatilízase).
O primeiro impulso dao Deus na última órbita, este esténdese polas demais ata chegar á Terra e despois
desaparece. Ese primeiro motor inmóbil está no límite do cosmos, non está fóra del. Está feito de
pensamento. O pensamento diríxise cara o que pensa pero se é inmóbil só pensa en si mesmo, por iso é
inmóbil. Deus é pensamento do pensamento. Deus é o fin cara o que tenden todas as cousas, exerce o mesmo
efecto que exercen os imáns.

→ Ética e política en Aristóteles: a areté, a idea de polis e a condición de cidadán.

Este plantexamento está emparentado co de Platón. Ambos construirán un modelo de sociedade na cal o
individuo ten que participar na polis, ao contrario do que se pensaba no período helenístico.
Aristóteles dirá, a diferenza de Platón, que a alma non é exclusiva do ser humano. Para el a alma é o
principio vital, todos os seres vivos a teñen. Dá movemento e vida. Aristóteles diferenciará entre tres tipos de
almas:
-Vexetativa: é a outorgada ás plantas. É a máis simple de todas eles porque aínda que está dotada de vida esta
é moi limitada.
-Sensitiva: é a outorgada aos animais. Ten todas as capacidades da vexetativa e ademais ten capacidade
motriz.
-Racional: é a outorgada aos humanos. Ten todas as capacidades dos animais e ademais pode pensar. A súa
característica básica é o raciocinio.
*ethos:comportamento/ética:maneira de obrar*
Todos os seres teñen un ethos propio.
O saber está composto de: theoría/teoría, praxe/práctica,poiese/producción.

~ 11 ~
Aristóteles non estaba de acordo coa idea do ben de Platón. Para el o ben non existe. El identificará o ben coa
felicidade (eudaimonía), é a finalidade da vida. Polo tanto a ética aristotélica será unha ética teleolóxica, xa
que tende cara unha finalidade.
Na praxe humana distínguense os medios para chegar a un fin e tamén o propio fin (felicidade). Aristóteles
identificará a virtude como a adecuación ao fin que lle corresponde. Algo será virtuoso se compre da mellor
maneira posible a súa función propia. Para cada ser ten que haber un tipo de telos. O telos do ser humano é
potenciar o pensamento. Diferenciamos dous tipos de virtudes (areté):
-Éticas: propias do carácter, regulan as accións e son de carácter práctico. Para el a virtude está no xusto
medio, fuxía dos extremos. So así chegaremos a ser individuos virtuosos. Exemplo: temeridade →+
valentía → xusto medio
covardía → -
O ben público só é realizable a partir de individuos virtuosos. El pensaba que un aprende a ser virtuoso.
aprende a base de praxe. Apréndese por repetición de condutas virtuosas. Cando esa repetición se converte
propia do noso carácter pasa a ser un hábito.
-Dianoéticas: propias do pensamento. Hai dúas virtudes propias da nosa característica racional
(sophía,sabiduría e phronese, prudencia).
Aristóteles dicía que todos os seres humanos somos curiosos por natureza. A curiosidade implica inquedanza
de saber.

Unha polis está composta de cidadáns. Non todos os individuos o son, tiñas que ser HOMES libres e ter
ascendencia ateniense (o seu proxecto está pensado para Atenas). Debido a que era un misóxino as mulleres
xogaron un papel secundario dentro da polis, segundo el eran seres irracionais e dependentes do home, eran
tratadas como “animais de compañía”; a diferenza de Platón que lle outorgaba un papel igual ao do home.
Louba aos individuos que nin teñen moitos bens nin poucos; a clase media é a ideal. O territorio debe ser
tamén de tamaño medio, fuxindo dos extremos. A polis debe ser autárquica, é dicir, autosuficiente. Como
forma de goberno a monarquía será inviable, do mesmo xeito que a Aristocracia. Na tiranía o tirano ten un
eixo egoísta e gobernará segundo os seus intereses, polo que para el é a peor forma de goberno. Na
oligarquía o poder estará en mans da xente con poder económico, polo que tamén a descarta. A democracia,
que foi rexeita por Platón de maneira case inmediata, será para Aristóteles a escollida como forma de
goberno. A democracia outórgalle o poder ao pobo. Para el a súa clase media é sensata e estará preparada,
que sabe que o beneficio propio está enlazado co ben común. Distinguirá entre dous tipos de democracia:
-Boa/politeia: os intereses do cidadán coincidirán cos comúns.
-Mala/demagoxia: non busca o ben común.
Para que sexa boa necesitaráse unha constitución, así como elaborar unhas leis xustas. Un cidadán xusto ten
que respectar os principios de igualdade e en segundo lugar ten que respectar e cumprir as leis do Estado. As
leis xustas teñen que ser sensatas e buscar o ben común, así como claras e puntuais. Cantas menos haxa,
mellor. Se son boas non farán falla moitas e tamén serán duradeiras.
A polis é o telos da vida humana. É cara o que tenden todos os individuos. O individuo tende a agruparse,
primeiro en familias, logo en oikos (aldeas) e por último en polis (único lugar autosuficiente, é a causa final).
O ser humano ten que vivir en sociedade por cuestións económicas e afectivas. Para Aristóteles o uso da
palabra é o vehículo de expresión do pensamento.

~ 12 ~
Filosofía medieval

→ Contexto histórico
O cristianismo vaise espallando no universo cultural romano. Isto comeza cando nace a figura de Cristo.
Xesús de Nazaret existiu, vivía nunha cidade que estaba baixo dominio romano. Dita cidade quería a
independencia e debido ao intento por conseguilo de Xesús, foi declarado axitador. Crucificárono. Era xudeu
e rematou convertido en reformador do xudaísmo. As tres relixións monoteístas parten do xudaísmo. O
cristianismo pasa á clandestinidade despois da morte de Xesús.
As vías romanas serviron como canle para as ideas cristiás, e o primeiro discípulo en chegar a Roma foi San
Pedro. Alí foi axustizado por introducir unha mensaxe que non era do agrado dos romanos. Dita mensaxe foi
recibida con total indiferenza pero pouco a pouco foi calando nas clases máis desfavorecidas e menos
instruídas do Imperio Romano.
A partir do século II o cristianismo vaise calando cada vez máis debido a que é unha relixión universal e
igualitaria. Estas características atentan contra a base do Imperio, a distinción entre os individuos.
No ano 323 d.C producirase un feito político que cambiará o mundo occidental. O emperador dese momento,
Constantino, promulgará o edicto de Milán, que establece liberdade de cultos. Isto foi posible porque súa nai,
Santa Elena, era cristiá. Ela foi quen convenceu ao seu fillo para oficializar o cristianismo e incluso fixo que
el se fixese cristián.
O edicto de Tesalónica (380 d.C) era unha medida unificadora que foi promulgada por Teodosio. Nel declara
relixión oficial do Imperio Romano ao cristianismo. Este é o inicio do grande poder económico, político e
cultural do cristianismo.

→ Helenismo: Filosofía e cristianismo

O helenismo comeza no ano 323 a.C, coa morte de Alexandre Magno. Antes da súa chegada os gregos vivían
en polis. Estas cidades tiñan autonomía propia, que era sinal de identidade para os seus habitantes. A
mediados do s.IV a.C Alexandre Magno unificou todas as polis baixo o seu mandato (era o emperador do
mundo grego).
Eliminou a capacidade autónoma das polis e converteunas en provincias dominadas por el. Por un lado
deulle aos gregos certo motivo de orgullo porque espallou polo mundo a cultura grega pero por outro deulles
motivos de enfado xa que perderan a súa autonomía.
Durante o seu dominio os atenienses estiveron furiosos e cando este morre o seu imperio desmoróase e as
polis tentan volver a súa autarquía. Este feito fixo que Aristóteles fose pouco querido (fora profesor do
emperador e ademais era macedonio).

~ 13 ~
As polis tiveran unha perda de identidade enorme (non conseguiron volver á súa autarquía). Coa conquista
de Alexandre Magno plantexouse un ideal cosmopolita (diferentes costumes, linguas...) xa que agora son
cidadáns do imperio e non da polis.
Como consecuencia xurde a filosofía helenística, que é un intento de dar unha alternativa aos antigos
sistemas. Créanse as novas escolas de pensamento helenístico; a novas circunstancias, novas propostas. Os
proxectos de Platón e Aristóteles identificaban ao cidadán coa polis, esquema que se rompe despois do
imperio. Os dous piares básicos dos proxectos destes dous filósofos, a ética e a política, tamén estaban
profundamente relacionados e polo tanto disócianse.
Como xa non hai política as escolas helenísticas centraranse tan só na ética, buscan a felicidade individual,
non a colectiva. Incídese de especial maneira no ideal da sabiduría. Destacan cinco escolas desta corrente
filosófica:
6) Epicureísmo ou hedonismo
Epicuro de Samos (atomista, s IV a.C) forma unha escola chamada o Xardín (dábase clase no xardín).
Tamén son denominados hedonistas (hedoné=pracer).
Buscaban a boa vida, a felicidade, que se identificaba co pracer. Para eles o pracer era igual á ausencia
de dor ou sufrimento na vida dos individuos, unha situación de paz e equilibrio
(ataraxia=imperturbable). Epicuro afirmaba que o que causaba dor e sufrimento era o medo á morte, aos
deuses e a vivir.
Para eles hai necesidades que xeran praceres e poden ser naturais (comer, beber...) ou artificiais
(riqueza, fama...). Epicuro establece unha xerarquía:
 Praceres superiores (propios do ser humano): son aqueles relacionados co mundo intelectual
(música, ciencia, matemáticas...)ç
 Praceres inferiores (non nos diferencian do resto dos seres vivos).
O seu obxectivo son os praceres superiores.
7) Estoicismo
Vén de stoa, que significa pórtico. Daban clase nese mesmo lugar. O seu fundador foi Zenón de Citio.
Os estoicos non se deixaban arrastrar polas súas paixóns (pathus). O seu ideal é a aceptación das
situacións que te rodean sen que che afecten. Autodenomínanse apathía (non deixarse levar polas
paixóns). Ser apático é ter unha completa aceptación do que virá.
Pensaban que todo canto hai no cosmos está suxeito a unha razón universal. Estamos suxeitos polo
destino, que non se pode cambiar.
Tivo moitísimos seguidores entre os que estaban Marco Aurelio e Séneca.
8) Cinismo (escola dos cínicos)
Fundada por Antístenes pero cuxa maior figura representativa era Dióxenes de Sínope.
Vivían como os cans, é dicir, son libres, van a onde queren, aliméntanse cando queren... non renden
pleitesía a ninguén. Propoñían renunciar a todo o superfluo (fama, diñeiro, posesións...). Querían ser
libres, e iso conlevaba evitar o convencionalismo social (tradicións, hábitos...).
En resumo, é un movemento que vai en contra do modelo social e político.
Dióxenes (filósofo do tonel), facíalles recordar a todos que a pesar dos bens finalmente todos fan o
mesmo (comer, defecar...).
9) Escepticísmo/pirronismo
Nace da man de Pirrón. Unha persoa fiel a esta escola non ten certeza de nada, non ten argumentos
suficientes para decantarse por unha ou outra conclusión. Non tivo moito futuro xa que non aporta nada.
10) Neoplatonismo
Ten unha serie de innovacións que presenta Plotino (escribiu Eneadas). Defende basicamente o
platonismo pero cunha diferenza clave. Todo canto hai parte do un, que da lugar as ideas e máis tarde as
cousas.

~ 14 ~
De todas estas teorías filosóficas o escepticismo non se pode achegar ao cristianismo xa que para os cristiáns
só existía unha única verdade, a de Deus, da cal non se podía dubidar. O hedonismo, que defende a busca da
felicidade a través do pracer, era unha corrente totalmente inexplicable para os cristiáns, que identificarán o
corpo e o pracer co prohibido, co que é pecado. A idea de pracer non combinaba coa idea de renuncia
exposta polo cristianismo. Outra das correntes que non casaba en absoluto co cristianismo era o cinismo.
O Neoplatonismo será acollido e e adaptado polo cristianismo. Platón diferenciaba entre o mundo sensible e
o mundo intelixible, que correspondería co lugar da divindade. O mundo sensible será identificado polo
cristianismo co pecado. Ademais, o Demiurgo de Platón podería ser interpretado como mente organizadora,
cousa que encaixa á perfección no deus monoteísta. O platonismo contaba tamén cunha visión antropolóxica
dual (psique e soma) na cal o cristianismo verá unha idea que lles serve perfectamente. A psique representará
a alma que quere ir cara o ceo, xunto a Deus; e o soma será o lastre que a ancorará á terra. A pesar de todas
estas ideas que o cristianismo adaptará tamén engadirán unha nova, a resurrección. Aínda que o
neoplatonismo será a base filosófica do cristianismo o estoicismo tamén será un dos puntos de partida do
cristianismo filosófico.

→ As novas ideas fronte ao mundo grego.

O cristianismo presenta ideas que están en total contraposición ás ideas gregas e romanas. É unha relixión
monoteísta, cousa innovadora xa que eles eran politeístas, aínda que non era novedoso a nivel mundial. O
deus cristián é omnipotente mentres que os deuses helenísticos están nas mans do destino. Este deus é o
creador de todo partindo da nada. Esta característica foi moi difícil de asimilar xa que para gregos e romanos
a materia sempre foi algo eterno, que sempre estivo aí. O deus cristián tamén participa na historia e toma as
rendas dos acontecementos, mentres que os deuses do Olimpo se mantiñan a parte ou, se se involucraban,
podían recibir resposta humana.
O cristianismo presenta unha mensaxe universalizadora e elimina as diferenzas de status. Foi moi pernicioso
por dar esa idea de igualdade que rachaba coas bases do Imperio.
No cristianismo Deus é Pai e todos son fillos polo que a idea de que un dos seus fillos, Xesús, fose
axustizado e logo resucitado para salvar a humanidade foi moi difícil de asimilar. Tamén lles custou entender
o feito de que Deus se encarnara nun ser humano e que ademais, morre; para eles os deuses son inmortais.
O cristianismo esténdese grazas á mensaxe universalizadora.

→ A noción de Escolástica e o nacemento da Universidade.

Tras a caída do Imperio Romano no s.V o cristianismo toma o poder e finaliza ese absolutismo relixioso coa
ruptura que Martín Lutero provoca coa aparición do protestantismo.
O saber quedará nas mans da igrexa cristiá, concretamente nas do papado. Na Idade Media o gusto polo
saber pérdese xa que o interese deixa de ser filosófico e científico para centrarse no relixioso. Como
consecuencia só poderán estudar aquelas persoas que vaian encamiñadas ao mundo relixioso (curas,
bispos...). O saber quedará nas abadías, mosteiros, conventos e posteriormente nas catedrais. Alí os monxes
irán recadando e copiando información e terá lugar a Gran Biblioteca Medieval. A maioría eran libros
relixiosos pero outras eran copias de libros de filósofos, poetas e incluso libros prohibidos.
As escolas catedralicias serán a orixe de toda a historia. As escolas eran lugares onde se impartían
coñecementos; eran de clara formación relixiosa e estaban ligadas a un determinado bispado que dependía de
Roma. A Idade Media caracterizarase de certa liberdade nos mosteiros con respecto ao papado.
Paralelo a este feito aparecen en Europa as cidades. As cidades son lugares onde xurdirán focos intelectuais e
económicos moi importantes ao amparo de institucións relixiosas. As cidades serán, tamén, centros de
reunión de poboación e asistirán ao nacemento dunha nova clase social, a burguesía.
As escolas eran lugares onde se ensinaba dende o máis rudimentario ata o máis complexo. Ensinábanse tres
cousas:
 Rudimentos: o máis básico.
 Trivium: conxunto de tres ensinanzas (oratoria, gramática e dialéctica), era a base necesaria para
seguir coa formación posteriormente.
 Quadrivium: conxunto de catro ensinanzas (aritmética, xeometría, astronomía e música).

~ 15 ~
O mestre ao chegar á clase daba unha lectio e logo propoñía unha disputatio. Despois realizábanse as
questios onde os profesor lles facía preguntas aos alumnos.
No que atinxe á escolástica cristiá, hai diferentes ramas:
1. Neoplatónica (platónica- agustiniana)
2. Aristotélica- averroísta
3. Aristotélica- non averroísta= tomismo
4. Nominalismo (s.XIV)- destaca Guillerme de Ockham
A partir do s.XII xurdirán asociacións independentes de mestres e alumnos para afastarse do bispado. Aínda
así, estarán baixo o dominio do Papa. Así xorden as universidades europeas. Os alumnos que asisten serán
da clase alta/media (non necesariamente nobres). A primeira universidade que aparece en Europa é a de
Boloña (entorno ao ano 1089) e en España é a universidade de Palencia (1208). Nestas universidades estaban
as facultades de teoloxía, dereito, medicina, artes e letras. A universidade recibe dito nome porque imparte o
coñecemento universal e porque a elas asistían varóns de diferentes lugares. Un dos medios que facilitou o
poder viaxar a outro lugar para estudar foi a lingua (o Latín era a lingua oficial).

→ A recepción de Aristóteles. Averroes e o averroísmo latino.

A partir do s.XX Aristóteles empezará a volver de novo ao mundo filosófico-cristián da man de Avicena
(s.XI), Averroes (s.XII) e Maimonides (s.XI).
Averroes naceu no Califato de Córdoba, pertencían ao mundo occidental. Os textos de Aristóteles estaban,
na súa gran maioría, en Siria, da man de Alexandro Magno. Cando saen á luz serán obxecto de estudo de
catro ou cinco persoas. Avicena afróntase por primeira vez a eses textos e coméntaos e tradúceos ao árabe.
Interpretaraos dunha maneira claramente marcada polo platonismo. Maimonides fará exactamente o mesmo.
Coa chegada de Averroes eses textos serán comentados e interpretados pero sen botar man das concepcións
platónicas.
Ao principio Aristóteles non é ben recibido xa que as súas teorías non encaixan coa doutrina cristiá. Platón
segue a ser o máximo aliado dos cristiáns. O pensamento aristotélico será modificado para que encaixe no
cristianismo. O movemento filosófico teolóxico que tentará asimilar para o cristianismo o pensamento
aristotélico chámase averroísmo latino. Sixerio de Brabante foi o encargado, xunto con outros filósofos, de
adaptalo. Aristóteles presentaba tres teses fundamentais incompatibles coas crenzas monoteístas:
1. A cuestión da inmortalidade da alma. Para el non había alma no sentido literal, era algo que todos
os seres vivos compartían, un principio de vida. Afirmaba que a parte inmortal do ser humano era o
pensamento. Pola contra, as relixións monoteístas baseábanse na alma inmortal do ser humano,
polo que nos atopamos ante un enfrontamento ideolóxico.
2. A cuestión da eternidade do mundo, na cal Aristóteles defendía que o mundo non foi creado, senón
que sempre estivo aí e polo tanto é eterno. Esta cuestión tampouco podía ser aceptada polo
cristianismo.
3. A última das cuestións é a teoría da dobre verdade. Aínda que non é unha tese aristotélica, foi
creada polos averroístas. Esta teoría defendía que hai dous tipos de verdade, mentres que o
cristianismo defendía unha única verdade, a de Deus. Este é un intento por preservar a autonomía
da razón fronte as imposicións da fe. Ás veces pode haber dous tipos de explicacións e ambas
certas, a explicación filosófica e racional e a explicación relixiosa. Calquera das relixións
monoteístas non poden aceptar esta dualidade epistemolóxica, polo que establecen unha fronteira
entre fe e razón. Sixerio de Brabante defendeu esta teoría e foi perseguido, tanto el como os
averroístas latinos. O aristotelismo tamén foi prohibido.

→ O problema entre razón e fe: Santo Agostiño e San Tomé.

Os primeiros grandes persoeiros da relixión cristiá nos primeiros tres séculos (s.I-III) amosáronse reticentes
ao aproveitamento da razón filosófica. Consideraban a filosofía un obstáculo en un perigo para as súas
crenzas. Destacan Tertuliano e Taciano, que dicían que a razón era perniciosa e polo tanto a relixión non
precisaba o seu apoio. Tertuliano dixo o lema do fanatismo cristián: “Creo no que é absurdo”.
Nos séculos IV e V aparecen os primeiros teólogos cristiáns (filosofía medieval é o mesmo que teoloxía),
tamén xurde a patrística (primeiros pais da Igrexa), foron os primeiros que definiron ese pensamento
relixioso. Esta patrística é de dous tipos:
 Pais Latinos: non viven no entorno cultural grego. Son máis remisos a empregar a razón para facer
teoloxía. Destacan Lactancio e San Irineo. Neste ámbito prima a fe sobre a razón.

~ 16 ~
  Pais Gregos: máis tendencia a empregar a filosofía grega para crear un pensamento relixioso
coherente. Destacan San Clemente e Oríxenes, ambos os dous procedentes de Alexandría.
O caso máis destacado da patrística é o de Santo Agostiño de Hipona (s. IV e V). Era un dos grandes
teólogos cristiáns. Naceu en Tagaste (Libia). Era un home que gozaba da vida, polo que vivía separado da
relixión. A súa nai crente e estaba desesperada porque o seu fillo entrase no mundo relixioso, cousa que
finalmente conseguiu. Primeiramente foi maniqueo, unha relixión que separa o ben do mal e que rendían
culto a Mani. Máis adiante unirase ao escepticismo, que logo el mesmo destruirá ao dicir que non se pode ser
escéptico, a busca da verdade ten que estar ante todo, Igual que Descartes, non pode dubidar de que dubida.
Logo de ler dous libros de Platón, que un crego cristián lle deixou, entra en contacto con Platón e o
cristianismo. Destacan dúas obras súas:
 Confesións: novela de carácter autobiográfico e intimista.
 A cidade de Deus: nesta obra clasifica aos individuos en fieis e infieis. Xustifica un modelo de estado
no cal o este está sometido á igrexa.
Para el só haberá unha verdade pero pola contra hai dúas maneiras de chegar ata ela: por medio da razón e
por medio da fe. Dirá: “hai que entender para crer, e crer para entender”. É dicir, usa a razón para achegarte á
fe pero emprega a fe para iluminar á razón na súa procura da verdade. A iluminación é unha doutrina
relixiosa que se basea en Platón, é dicir, a partir da introspección atópanse ideas que nos sobrepasan polo que
están aí da man de Deus. Estas ideas ilumínannos e guíannos cara a verdade. Este proceso é coñecido como
autotranscendemento polo coñecemento. Para Agostiño non debería haber conflito entre razón e fe. En todos
os ámbitos a fe é superior á razón e a igrexa é superior ao estado. O seu modelo mantívose “vixente” ata
aproximadamente o século X.
Entre os séculos X e XI houbo unha disputa entre dous grupos cristiáns: dialécticos e non dialécticos. Os
primeiros afirmaban que a razón podía e debía ser empregada para facer teoloxía, entre eles destacan
Berengario de Tours e Pedro Abelardo. Estes homes defendían a razón como apoio á comprensión de
carácter fideísta, é dicir, a razón estaba subordinada á fe.
Os non dialécticos afirmaban que a fe por si mesma se bastaba, a filosofía (a razón), polo tanto, é
innecesaria.
No século XI houbo un home, chamado San Anselmo de Canterbury, que seguía a liña de Santo Agostiño de
Hipona. Este home era platónico e polo tanto defenderá a colaboración entre razón e fe.
No século XII ten lugar o averroísmo latino e a teoría da dobre verdade (se toca este punto e “Averroes e o
averroísmo latino” non caeu anteriormente haino que explicar aquí).
No século XIII a cousa cambia da man de Tomé de Aquino, que tentará introducir de novo o aristotelismo.
Tomé de Aquino era fillo dunha familia nobre italiana que nace e morre no s. XIII en Aquino. Cando era
novo decidiu marchar da casa para unirse aos dominicos, os seus pais non estaban de acordo con esta
decisión polo que foron ao convento no cal vivía o seu fillo e raptárono. Despois de que este suceso tivera
lugar, Tomé sumiuse nunha depresión e ante esta situación os seus pais deixaron que volvera ao convento.
Alí destacaba entre os demais rapaces e foi recollido por San Alberte Magno, que o levou a a Carloña (onde
aprendeu teoloxía). Logo irá a París, onde se atopa coas obras de Aristóteles. Entre as obras da súas autoría
destacan:
 As dúas Summas: Summa contra os xentís (fai fronte as argumentacións contra a fe cristiá) e a Summa
teolóxica (esta obra é o cumio da escolástica medieval, é unha enciclopedia de conceptos relixiosos.
 De ente et essentia.

Foi un personaxe moi importante para a igrexa, e esta denominouno Doutor Angelicus. Despois de entrar en
contacto coas obras de Aristóteles decatouse que este podía ser un punto de partida máis interesante que
Platón para facer teoloxía. O motivo polo que Aristóteles foi prohibido pola igrexa era porque as súas obras
non se axustaban ao cristianismo, presentáballes dous problemas:
 A eternidade do mundo: Tomé dirá que Deus é omnipotente e que polo tanto puido haber creado o
mundo con carácter eterno.
 Non eternidade da alma, eternidade do pensamento: este feito chocaba coa concepción antropolóxica
do cristianismo polo que Tomé de Aquino dirá que Aristóteles tan só se confundiu; dixo alma por
pensamento, e pensamento por alma.
Haberá outro conflito máis, pero que nesta ocasión non vén da man de Aristóteles. Este conflito é o da teoría
da dobre verdade dos averroístas. Respecto a esta teoría Tomé de Aquino dará a súa propia solución. Tomé

~ 17 ~
afirmará que razón e fe son cousas diferentes aínda que non será tan radical coma Tertuliano nin seguirá a
liña agustiniana que subordinaba a razón á fe. Tomé dirá que tanto razón e fe pertencen a ámbitos diferentes
pero que entre ambos campos haberá unha pequena marxe común. Dirá que hai tres campos nos cales tratar a
única verdade:
 o da razón: no cal a fe non se pode inmiscir. Este campo só poderá tratar as verdade de carácter natural
que serán empregadas para explicar o mundo natural da man dos filósofos.
 o da fe: neste campo trataranse cuestións relixiosas e a única ferramenta da cal se dispón é a fe. As
verdade deste ámbito son denominadas verdades de carácter revelado e non poden ser nin explicadas
nin comprendidas, só poden ser cridas e aceptadas.
 o común: neste campo razón e fe conviven e trátanse cuestións de carácter relixioso que non son só
obxecto de crenza senón tamén obxecto de estudo e explicación. Este tipo de teoloxía é denominada
natural ou racional. Nela estúdanse “preambula fidei” (preámbulos de fe) que son os contidos de
carácter relixioso que poden ser explicados e comprendidos.

Teoloxía natural Teoloxía revelada

Teoloxía racional

No ámbito aos dous campos común a razón préstalle á fe unha serie de ferramentas intelectuais
(análise, síntese, orde, estrutura, dedución...), que son útiles para explicar determinadas cuestións de
fe. A fe exerce o papel de límite, de guía para que a razón non se exceda máis alá do que lle compete.
Tampouco a fe se pode introducir en terreo racional. Cando hai desacordo este baséase no mal uso da
razón polo que a fe sempre é superior (aínda que non debe haber ningún problema). Hai quen se
pregunta porque Deus non puxo as cuestións de fe ao alcance dos seres humanos, da súa racionalidade
e a resposta é que se ter fe leva parello a súa comprensión racional habería menos crentes.
No século XIV Guillerme de Ockham (frade inglés) estaba sometido á autoridade da igrexa. Este frade
será o encargado de separar definitivamente razón de fe xunto cos nominalistas (os seus seguidores).
Razón e fe son diferentes xa dende a súa orixe. A fe ten que ver coas crenzas mentres que a razón é
universal. Guillerme dicía que o que el crea está ben mentres o queira crer polo que a razón pode ás
veces aportar datos contrarios á fe pero non se poden desbotar. El é tanto científico, como filósofo,
como crente. Na fe un individuo cre pero non pode saber e na razón o que é, é polo que non fai falta
crer. Podes crer no que queiras pero non podes xustificar/ demostrar a existencia de Deus. Reduce todo
o coñecemento ao mundo empírico, á experiencia. A causa das súas ideas tivo que fuxir.
A principal diferenza entre Aquino e Ockham e que a separación do segundo é moito máis extrema,
non hai marxe de colaboración entre razón e fe.
PROBAS DA EXISTENCIA DE DEUS
► Santo Agostiño de Hipona
Empregaba dous argumentos para demostrar a existencia de Deus:
-O consenso: ao longo da historia moitas civilizacións e culturas creron nun D
deus ou divindade polo que non todo o mundo pode estar confundido.
-Iluminación: ideas que sobrepasan ao ser humano que só poden estar aí postas por Deus.
► San Anselmo de Canterbury

~ 18 ~
É o pai do coñecido argumento ontolóxico que di: “Todo o mundo, ata o insensato, ten na súa mente
un concepto de Deus. Ese ser ten que ser totalmente perfecto para ser Deus”. É dicir, ten que existir
porque se non existise xa non sería perfecto. Un contra argumento sería que a existencia non fai máis
perfecto a un ser, a existencia é un trazo metafísico ontolóxico.
↑ Todas estas probas mostradas ata o de agora son probas a priori.
► San Tomé de Aquino
Era Aristotélico, polo que as súas probas parten da experiencia. Presenta, para demostrar a existencia
de Deus, as cinco vías tomistas. Todas elas parten dun feito da experiencia, logo recorren ao principio
de causalidade e decátanse de que non se poden remontar infinitamente na causalidade e por último
ten que haber unha primeira causa, que será identificada con Deus.
 Primeira vía, movemento. Parte dos principios aristotélicos polo que non hai nada que sexa
causa de si mesmo. O primeiro motor inmóbil de Aristóteles identifícase con Deus en San
Tomé.
 Segunda vía, de causas causadas. Idea de que as causas son algo omnipresente no mundo natural
e todas elas son causadas pola primeira causa incausada, Deus.
 Terceira vía, necesidade ≠ continxencia (é pero pode non ser, ou ser doutro xeito). Dirá que
todos os seres son continxentes, polo tanto, innecesarios. Se son continxentes están aquí
grazas a Deus. Deus (causa incausada) é, polo tanto, necesario. Deus é un ser necesario que
non pode non existir.
 Cuarta vía, orde. No mundo natural hai orde e vén dada dende un principio causal que crea o
mundo e logo lle da orde. Esa orde natural e causada, como non, por Deus.
 Quinta vía , finalidade (perfección). Hai diferentes graos de perfección no mundo natural. Usain
Bolt é o ser humano máis rápido do mundo, sen embargo, non é o ser vivo máis rápido do
mundo, isto é un exemplo de que a perfección de Bolt é limitada. Estas perfección limitadas
veñen dadas tamén por Deus. Todos os seres vivos tenden cara unha finalidade ulterior. Dirá
que o telos do ser humano é a felicidade de lograr certo achegamento a Deus, polo que Deus é
o noso telos.

→ Lei divina, lei natural e lei positiva en San Tomé.

San Tomé de Aquino tiña unha concepción dual do ser humano. Era un ser racional con alma inmortal que se
debe salvar, é dicir, liberarse do pecado para chegar a Deus. O ser humano tende cara un fin, a eudaimonía,
que para Tomé de Aquino reside no cultivo da razón ata chegar ao coñecemento absoluto (Deus). Para
chegar a ese fin cara que tende o ser humano, Aquino distinguirá tres tipos de leis:
 Lei divina: é a orde imposta por Deus no momento da creación e que lle foi imposta a todo o
universo. Este plan emana da vontade divina de Deus. Parte desta lei divina é accesible ao
coñecemento humano.
 Lei natural: é aquela que está colocada na nosa razón por Deus e que polo tanto pode ser comprendida
e debe ser respectada. Chámaselle natural porque non é o ser humano quen crea eses principios,
senón que é Deus. Hai tres principios naturais:
-Supervivencia: facer todo o posible por manternos en vida, tentar manterse afastado da morte
e polo tanto, dos perigos. O suicidio sería un acto contra natura.
-Reprodución: é algo natural e forma parte da natureza animal e humana. A busca de procrear
é esencial e natural tanto en homes como en mulleres (o feito de procrear, non o de manter
relacións sexuais por pracer).
-Coñecemento: busca do coñecemento a través da razón. O seu uso non é optativo, é natural.
Tomé de Aquino é un representante medieval do iusnaturalismo xa que defende que existe unha lei
que non depende da vontade humana, é natural e polo tento debe ser respetada. Os sofistas poden
estar encamiñados nesta liña porque establecían unha diferenza entre physis e nomos. Afirmaban a
existencia dunha lei natural contra a cal non se podía ir. Para Tomé de Aquino esta lei natural é de
procedencia divina.

~ 19 ~
  Lei positiva: é aquel conxunto de normas que non son naturais, polo que se saen das convencións. É o
froito da deliberación humana. A lei positiva non pode ir en contra de ningún mandato natural ou
divino. O iuspositivismo (antónimo de iusnaturalismo) establece leis de procedencia humana. Estas
leis, segundo os iusnaturalistas, non poden ir na contra de ningunha das leis naturais, se o fan, serían
leis ilexítimas. O isupositivismo afirma que non existen as leis naturais, so hai aquelas que están
escritas.

Filosofía moderna.

Descartes

→ Biografía e obras.
René Descartes naceu no norte de Francia no ano 1956 e morreu no ano 1650. Era fillo dunha familia da
baixa nobreza francesa, o que permitiu que estudase no colexio dos xesuitas, onde entrou en contacto con
persoas e asuntos que o marcarían posteriormente. Marcha a estudar dereito á universidade de París. Con 24
anos da comezo a súa vida militar e vai loitar a Babiera, é alí onde se decata de que hai que cambiar a
maneira de facer filosofía. A partir dese momento interesarase sobre todo nas matemáticas e na física.
Nun momento determinado da súa vida estableceuse en Holanda, onde había máis liberdades xa que era un
país non católico. É alí onde publicou moitas das súas obras. Tamén ía publicar Tratado sobre o mundo
(carácter físico) pero como Galileo foi castigado por publicar algunha obra decidiu non facelo.
Con 40 anos era moi coñecido en Europa, era o creador do racionalismo. Esta información chegou a Suecia
onde vivía unha raíña moi especial chamada Cristina de Suecia. Esta muller non encaixaba co rol de muller
da época e moito menos co de raíña. Tiña gusto polo saber, desfrutaba aprendendo. Púxose en contacto con
Descartes para convidalo á corte sueca para que lle explicase a súa nova maneira de entender o mundo.
Descartes vai alí no ano 1649 onde se establece nunha vivenda próxima ao palacio. Alí foi onde Descartes,
debido ás baixas temperaturas, colle un resfriado que derivou nunha pneumonía e provoca a súa morte.

~ 20 ~
Obras: Regras para a dirección do espírito, O discurso do método, Meditacións metafísicas.

→ O problema do método e a evidencia do cogito.

Descartes atópase cunha ciencia baseada na razón e aplicada á experiencia. El aplicaralle este método á
filosofía, que para el representaba a base do saber. Se ata agora as matemáticas estaban dando froito en todas
as demais ramas, tamén os pode dar no campo da filosofía. O racionalismo de Descartes caracterízase por:
 Apelar á razón como punto de partida para o coñecemento.
 A razón é case omnipotente (optimismo gnoseolóxico).
 As ideas que hai na razón dende sempre son innatas (non proveñen do mundo da experiencia).
 Para estar seguro de que hai algo fóra de min teño que botar man de algo ou alguén que o garantise,
Deus.
 É un método educativo de corte matemático.
O contrario ao racionalismo é o empirismo, que se caracteriza por:
 A experiencia é o punto de partida.
 O coñecemento non é total, está limitado ao mundo dos feitos.
 Basease nun método indutivo (parte do concreto ao universal).
 Non hai ideas innatas.
 Deus non é un elemento necesario, aínda que non negan a súa existencia.
O método de Descartes será o intuitivo-dedutivo. A intuición divídese en evidencia e análise mentres que a
dedución se divide en síntese e comprobación. O evidente é aquilo que se nos presenta como algo que non
pode ser cuestionado, polo que para crear un coñecemento fiable hai que partir do evidente. Estas evidencias
hai que analizalas, é dicir, dividilas en cantas partes sexa posible para simplificalas. Unha vez comprendidas
esas partes sintetízanse (vólvense unir) baixo unha conclusión global. É necesario realizar sempre unha
comprobación para asegurar que non se cometeron erros. Descartes precisa dunha primeira evidencia
indubidable polo que para atopala debe primeiramente dubidar de todo, este proceso é chamado DÚBIDA
METÓDICA. Primeiro dubida da fiabilidade dos sentidos xa que el opina que se os sentidos te enganan unha
vez (por exemplo facéndoche ver que un edificio visto dende lonxe é pequeno cando en realidade non o é),
pódente enganar moitas máis. Tendo en conta isto, as ciencias empíricas poden non ser de todo fiables.
Seguidamente dubida da imposibilidade de distinguir entre a vixilia e o sono. O terceiro do que dubida é das
matemáticas. Para poder dubidar disto Descartes dirá que existe un ser chamado Xenio Maligno, que é quen
crea as matemáticas e fai que nos a creamos. Hai que distinguir claramente a este ser de Deus, que xa que é
un ser perfecto non nos pode enganar. Finalmente dirá que hai unha cousa da que non pode dubidar, non
pode dubidar de que dubida, de aí a súa famosa frase “cogito, ergo sum” (penso, logo existo). Sabe
certamente que existe porque dubida. Esta primeira verdade é o pensamento, chamada por el substancia. Os
empiristas dirán que non hai substancias, porén os racionalistas basearanse nalgunhas .
Descartes distingue tres tipos distintos de substancias, cada unha delas ten un atributo que a define e
identifica fronte ao resto de substancias:
1. Res infinita ou Deus, o principal atributo é a infinitude, pois non ten límite ningún nin respecto do seu
ser (é eterno, inxénito, omnipresente e inmortal) nin en canto ao seu coñecemento (é omnisciente e
infalible).
2. Res cogitans ou alma, defínese polo atributo do pensamento. A súa esencia é pensar, e é inmaterial e
indivisible. En tanto que substancia, non necesita doutra cousa para existir (é independente do
corpo), pero, como cousa creada, depende de Deus.
3. Res extensa ou corpo, ten na extensión o seu atributo esencial. O feito de ocupar un espazo (extensión)
é o trazo característico de calquera corpo. Para Descartes, a extensión é a condición fundamental
para poder atribuír outras características a un corpo, como a cor ou a dureza.
Esta concepción múltiple da substancia será criticada por outros autores racionalistas do século XVII como
Spinoza. Spinoza parte dunha definición de substancia tamén debedora da tradición escolástica e enténdea
como aquilo que non precisa de nada máis para poder existir.
Substancia nese sentido sería unicamente Deus, de modo que só habería unha substancia, iso si, con
diferentes atributos como o pensamento e a extensión.

Descartes tamén fará unha clara división entre ideas, que son contidos da mente humana e non realidade
externas:

~ 21 ~
 1. Ideas adventicias: proceden do mundo e son captadas a través dos sentidos.
2. Ideas facticias: resultan da combinación das ideas adventicias mediante a imaxinación.
3. Ideas innatas: inherentes ao pensamento e que son a clave do coñecemento, posto que constitúen a súa
base.
Polo tanto, o mundo que plantexa Descartes está sometido a unha concepción mecanicista da natureza. O ser
humano é dual, composto de corpo e alma, tamén é un produto mecánico sometido ás mesmas condicións
que o resto dos seres vivos e non pode interferir nas leis ás que está sometido. O corpo é o territorio da
necesidade, porén, o pensamento é o que nos fai diferentes dos demais seres vivos. Posuír entendemento é o
mesmo que posuír liberdade. Podemos diferenciar claramente o dualismo antropolóxico de Platón do de
Descartes xa que para o primeiro corpo e alma eran totalmente incompatibles e para o segundo non.

Hume

→ Biografía e obras.
Era un empirista de Escocia, nacido no ano 1711; faleceu no 1776. Vive, polo tanto, no século XVII, na
Ilustración. Era fillo dunha familia burguesa con poder económico. Procedía dunha familia feita con traballo
e esforzo, dedicábanse ao comercio de teas. Estudou dereito na universidade de Edimburgo xa que era o que
os seus pais querían, finalmente decántase pola filosofía. Sendo aínda novo marcha a Francia, onde entra en
contacto co racionalismo e as ideas cartesianas. Estúdaas pero non o satisfan, pensaba que o coñecemento
humano tiña como punto de partida os feitos e os datos proporcionados polos sentidos. Cabe dicir que
proviña dun ámbito cultural que o predispoñía a pensar desa maneira (Ockham, Francis Bacon...). Entra ao
servizo de persoas notables e viaxa por varios lugares ata o seu regreso ás illas británicas. Aspiraba a entrar
de novo á universidade escocesa, aínda que agora como mestre, pero non o logrou. A universidade
rexeitouno porque negaba a posibilidade dun Deus común, polo que tiña certo “ateísmo”, tamén era
escéptico.
Obras: Tratado sobre a natureza humana, Investigación sobre o entendemento humano, Diálogos sobre a
relixión natural.

→ Crítica das ideas de sustancia e causalidade.

Hume está totalmente de acordo con que todo o noso coñecemento procede da experiencia. Cree que todos
os contidos da mente humana son percepcións, non existen as ideas innatas. Estas percepcións podémolas
dividir en dous grupos diferentes:
 Impresións: percíbense no presente coa máxima forza e viveza, son efímeras.
 Ideas: recordo da impresión, con menos forza e viveza. A idea é algo do pasado e segundo Hume a
idea depende da impresión.
Á súa vez as impresións poden ser sinxelas ou complexas, se se refiren a un só elemento son simples mentres
que aquelas compostas de varios elementos son complexas.
Hume será quen desminta a validez das sustancias. Hume, como xa vimos, parte de que todas as ideas teñen
a súa orixe nunha impresión. Para saber se unha idea é fiable hai que saber de que impresión se deriva. Se
non se pode identificar con ningunha impresión a idea é falaz. Polo tanto, a idea de sustancia existe pero non
se deriva de ningunha impresión sensible, é un concepto baleiro. Toda a historia da metafísica occidental está
sustentada neste tipo de ideas. A sustancia é o conxunto de distintas impresión sensibles soltas, reúne nun
todo o que inicialmente se presenta separado.
En canto á causalidade Hume dirá que esta se establece na mente humana. Primeiramente nós vemos os
feitos e máis tarde establecemos relacións entre eles. Somo nos os creadores desa relación causa-efecto.
Finalmente estes coñecementos xa os temos por hábito ou costume pero non hai certezas de que isto sexa así
sempre.

~ 22 ~
 Locke

→ Biografía e obras.
Jhon Locke era un cidadán inglés que naceu no ano 1632 e morreu no 1704. Nace cerca de Bristol, no seo
dunha familia pertencente á burguesía media. Destaca como estudante e estudará nas institucións académicas
máis importantes da época. Irá á universidade de Oxford, onde estudará saberes clásicos e leis, licénciase en
letras e tempo despois farao en medicina. Traballará para o conde de Shaftesbury, que emigra a Francia e
Locke acompáñao. Máis tarde emigrarán de novo, aínda que desta vez irán a Holanda onde Locke entra en
contacto con Cassendi e con Robert Boyle.
Obras: Cartas sobre a tolerancia, Tratado sobre o goberno civil I, Tratado sobre o goberno civil II.

→ Liberalismo político.
Jhon Locke é un dos representantes do contractualismo clásico, xunto con Hobbes e Rousseau. Ambos os
tres filósofos afirman que a orixe da sociedade e do Estado hai que buscala nun hipotético estado de
natureza. Os tres pregúntanse tamén porqué existe o Estado e porque o debemos obedecer, responderán:
 Hobbes:
Dicía que o home en estado de natureza vivía de xeito anárquico e guiábanse mediante a lei do máis
forte. Nese estado de natureza previo ao estado civil a vida é cruel e está en constante perigo. Os
individuos decátanse de que prefiren ceder os seus dereitos a un individuo (Estado) e que este lles
garanta paz, seguridade, etc. As consecuencias do paso do estado de natureza ao estado civil son que
os individuos ceden a súa forza e as súas liberdades a ese poder e que o modelo de estado terá todo o
poder (absolutismo monárquico). Para Hobbes só hai dúas opcións, ou estado de natureza ou
monarquía, non hai un punto medio.
 Rousseau:
Parte da hipótese da existencia dun estado de natureza no cal o home é bo por natureza (solidario,
altruísta...). Defendía a idea do mito do bo salvaxe. Dirá que se crea o estado civil porque o ser
humano cre que ao asociarse sairá gañando. A partir da súa creación o home acaba sendo
corrompido polo estado. Rousseau pensaba que o ideal era voltar ao estado de natureza.
 Locke:
Dicía que houbo unha época na cal o ser humano vivía nun estado de natureza. Era un ser
intermedio, nin bo nin malo, caracterizado por posuír razón natural, grazas á cal o home convive
máis ou menos en paz e harmonía. Isto era posible xa que hai dereitos de carácter natural
(iusnaturalismo, diferente ao iusnaturalismo medieval que se baseaba na relixión, o de Locke baséase
na razón):
-Dereito á vida.
-Dereito á liberdade.
-Dereito á propiedade privada (equilibrada).
Deste xeito o individuo tería unha boa vida pero tamén dirá que había algunhas persoas que non
respetaban estes dereitos e que, polo tanto, introduciran o conflito na sociedade. Para erradicalo fará
falla unha autoridade, o que implica a creación dun estado, iso si, de mínimos. A vontade do estado
estará limitada polos dereitos naturais. Estaba en contra do modelo proposto por Hobbes. Para que o
poder non estea en mans dunha mesma persoa Locke creará a separación de poderes, que quedará
dividida en:
-Lexislativo (elaborar as leis): parlamento.
-Executivo (facer que estas se cumpran e aplicar sancións): goberno.
-Federativo (facer alianzas ou pactos con outros países).
A creación deste modelo é unha clara defensa da burguesía, que estará representada no parlamento
(representación do poder popular). Sen mebargo, este parlamento ábrelle as portas á burguesía que
pode pagar para formar parte del, polo que xa non será un poder de todo o pobo.
O goberno está limitado polos dereitos naturais. O cidadán debe obedecer ao goberno, que é
representativo e foi elixido por el mesmo. Porén, esa obediencia é crítica, no momento no que as leis

~ 23 ~
 se extralimitan, o cidadán pode rexeitalas e incluso rebelarse. Este goberno non se debe inmiscir
noutros asuntos, só debe velar polos dereitos naturais. Esta situación deixalle moi ben o camiño á
revolución industrial.

Filosofía contemporánea.
→ Introdución
Os ilustrados crían no valor social que tiña a educación, que é clave para ter mellores condicións de vida no
futuro. Tamén pensaban que a historia é un continuo avance, o ser humano a medida que vai aprendendo, vai
evolucionando cada vez máis e mellor. Esta etapa caracterízase por ter unha mentalidade excesivamente
positiva, é dicir, todo era bo e os problemas eran inexistentes. Porén, o proletariado segue a estar alienado,
sen liberade. Como podemos observar, non todo era cor de rosa.

Kant

→ Biografía e obras.

~ 24 ~
Inmanuel Kant naceu en Prusia, no ano 1724 e morre no 1804. Era fillo dunha familia pequeno burguesa.
Dende que era neno, estudaba moito e obedecía sempre. O Pietismo, corrente luterana, marcou a súa
infancia. Ao rematar os seus estudos medios vai á universidade, onde estuda filosofía, matemáticas e física (é
contemporáneo de Newton). Cando remata os seus estudos, propóñenlle quedar alí como mestre, cousa que
acepta. Mentres se dedicaba á ensinanza, comezou a escribir obras e a gañar sona. Grazas a este feito,
ofrecéronlle prazas en outras universidades, aínda que non aceptou. Nas súas obras podemos atopar tres
etapas:
-Racionalista
-Escéptico-empirista (entra en contacto con Hume): Disertación (1770)
-Cristianismo: Crítica da razón pura (obra epistemolóxica), Crítica da razón práctica (ética), Crítica do xuízo
(estética).
Outras obras súas son: Qué é a ilustración?, Fundamentación da metafísica dos costumes, A paz perpetua, A
relixión dentro dos límites da mera razón.
Para Kant a Ilustración é a saída da minoría de idade. Busca un sociedade na que os individuos sexan
capaces de decidir por si mesmos. Saír desa minoría de idade é difícil porque implica abandonar a
comodidade. Ao abandonala pásase a ser individuos críticos, ademais, a toma de decisións leva consigo a
atención ás consecuencias.

→ Os límites do coñecemento en Kant

Kant decatouse de que a ciencia avanza e de que se acadan determinados consensos, é dicir, toda a
comunidade científica está de acordo nalgunhas cousas. Porén, na metafísica cada un cre unha cousa
diferente. Kant preguntouse se sería posible que a metafísica fose unha ciencia. Para empezar, que é unha
ciencia? A ciencia é un conxunto de xuízos, para que un xuízo sexa considerado científico Kant clasificaraos
en:
-xuízos analíticos: non engaden información e son “a priori” da experiencia.
-xuízos sintéticos: engaden información e son “a posteriori” da experiencia.
Kant dirá, polo tanto, que para que unha ciencia sexa considerada como tal ten que estar composta de xuízos
sintéticos “a priori”, que aumentan o coñecemento, son universais e necesarios e non dependen da
experiencia.

 Estética transcendental
A sensibilidade é a facultade de recibir impresións sensibles (tamaño, cor, peso...) e recibe datos en forma
de fenómenos. É unha facultade pasiva. Nun fenómeno distinguimos:
-materia fenoménica: conxunto de datos sensoriais brutos (forma, cor, textura...).
-forma fenoménica: estrutura que se lle aporta á materia fenoménica. Apórtalla o suxeito, este proceso
chámase formas “a priori” da sensibilidade ou intuicións puras (baleiras de significado).
A sensibilidade ten dúas formas de organizar e dotar de universalidade e necesidade os datos dos sentidos.
O espazo e o tempo son as dúas necesidades básicas para comezar a coñecer.
As matemáticas son unha ciencia composta de xuízos sintéticos a priori, a xeometría sitúa os obxectos
nun espazo e a aritmética sitúaos nun tempo.

 Analítica transcendental
O entendemento (facultade activa) é a facultade dos obxectos que serve para coñecer, ademais aporta
universalidade e necesidade. Coñecemos algo cando podemos reunir todas as súas características baixo un
mesmo concepto, á súa vez, podemos transmitilo. Distinguimos dous tipos de conceptos:
-puros: conceptos que aínda están sen clasificar por categorías.
-empíricos:xa clasificados
O entendemento traballa a través de 12 categorías diferentes, divididas en catro grupos:
-cantidade: unidade, pluralidade e totalidade.
-calidade: realidade, negación e limitación.
-relación: substancia – accidente, axente – paciente e causalidade. Segundo Kant, Hume tiña razón
respecto a que a causalidade non é un fenómeno, pero si que se pode clasificar como unha categoría
(maneira de coñecer o mundo empírico ou da experiencia). Forma parte do “a priori” humano.
-modalidade: posibilidade – imposibilidade, existencia – inexistencia, necesidade – continxencia.

~ 25 ~
 Unha máxima que ilustra o seu pensamento epistemolóxico é: “ As intuicións, sen conceptos, son cegas; e
os conceptos, sen intuicións, están baleiros”.

 Dialéctica transcendental
A razón é a facultade das ideas, a facultade especulativa. Tende a ir máis alá dos feitos, sobrepasa o límite
do mundo dos fenómenos. Tende a facer sínteses de coñecemento co obxectivo de dar explicacións
globais cada vez máis amplas, formando ideas:
-mundo: tendencia da razón a tentar unificar todos os datos dos nosos sentidos baixo unha única
explicación global. Nalgún momento dá un salto dende o físico ao metafísico. Dá lugar á “Cosmoloxía
racional”.
-alma: conxunto de fenómenos psíquicos que dan lugar á “Psicoloxía racional”.
-Deus: coñecemento absoluto (é imposible, xa que o coñecementos está ancorado ao mundo físico).
Kant distinguirá, polo tanto, entre fenómeno (aparece aos sentidos) e nóumeno (aparece ao pensamento,
non pode ser coñecido pero si que pode ser pensado). O mundo físico é o mundo dos fenómenos, non o
podemos coñecer tal e como é, senón tal e como nós o vemos. Esta teoría epistemolóxica de Kant é
chamada Idealismo Transcendental: o “a priori” do ser humano non está no mundo físico, está no suxeito,
para comprender e construír o mundo. O límite do coñecemento humano comeza e remata na experiencia,
máis alá só hai especulacións.

→ Ética kantiana
Para Kant a ética é necesaria pero todas as anteriores no tempo son éticas materiais, é dicir, posúen contido
empírico (a posteriori). Estas éticas definen o obxecto ao cal se refiren e identifican o ben cun determinado
obxecto como o epicureísmo, que identifica o ben co pracer. Porén, a ética que busca Kant é formal, polo
tanto, está baleira de contido e non recorre á experiencia para definir o ben, o que lle outorga universalidade.
As éticas materiais indícannos unha serie de pautas para acadar o ben que se busca en cada unha delas. Pola
contra, a ética kantiana nunca dirá o que hai que facer en cada caso, só dará unha indicación xeral de cómo se
debe actuar. Outra clara diferenza entre ambas éticas é a existencia do imperativo hipotético nas éticas
materiais, que é un mandato que ten validez sempre que se queira acadar un fin en concreto. Porén, a ética
kantiana ten un imperativo categórico, que sempre ten validez e non ten excepcións xa que non está ligado a
un fin, é universal e defende a autonomía do suxeito. Polo tanto, nas éticas materiais os suxeitos están
condicionados para acadar os obxectivos por outras persoas (heteronomía). Na ética de Kant o suxeito será
autónomo polo que toma as súas propias decisións. Estas éticas materias son éticas teleolóxicas xa que
tenden cara un fin. A ética Kantiana apela ao deber (“Deon”); é unha ética deontolóxica. As éticas
teleolóxicas valoran a validez das accións en función das consecuencias, teñen en conta o resultado da
acción. A ética de Kant valora cumprir co deber, polo que valora a intención das persoas. Kant busca un
mundo no cal os individuos cumpran co seu deber non por obrigación senón por propia vontade.
A boa vontade segundo Kant é aquela que cumpre co deber. Kant define o deber como a realización dunha
acción por respecto á lei. Isto implica o enfrontamento co que nos gusta ou apetece. Respecto ao deber hai
tres tipos de accións:
 Contraria ó deber: son aquelas que se saltan o respecto á lei. Segundo Kant aquí a nosa vontade sería
mala.
 Conforme ao deber: son aquelas que se realizan conforme ao deber pero cunha intención contraria, non se
realizan por vontade.
 Por deber: son aquelas que incluso indo contra as necesidades propias cumpre co deber por respecto á lei.
A vontade neste caso é boa.
Con isto Kant busca un mundo no cal os individuos actúen por vontade propia para cumprir o deber, sen
necesitar un Goberno que estea en constante vixilancia.
O imperativo categórico kantiano ten que ser universal, necesario e autónomo (autonomía do individuo). É
unha indicación de como se debe actuar. As tres formulacións do imperativo categórico para cumprir co
deber son:
 “Obra de tal xeito que a túa máxima se poida converter en lei universal”. Unha máxima é un principio
subxectivo do querer (o que motiva á acción). A lei é o fundamento obxectivo do obrar (rexe a conduta de
todos os individuos).

~ 26 ~
 “Obra de tal xeito que te relaciones coa humildade tanto na túa persoa como na dos demais como se fosen
fins en si mesmos e non só como medios”. Un fin é aquilo ao que se lle concede un valor por si mesmo, a
través dos medios acadamos os fins. (Expl: non utilizar ás persoas para acadar os fins, son fins en si
mesmos, é dicir, son dignos de que se respecten).
 “Tes que converterte en lexislador dun hipotético reino dos fins”. (Expl: todos somos lexisladores do
mundo, porén só hai unha lei).
Para el é necesario que existan tres fundamentos da razón práctica, os tres postulados, teñen que darse por
sentados para que a súa ética sexa válida:
 Liberdade: hai que dar por suposto que somos libres.
 Adecuar a nosa vontade ao noso deber é moi complicado por iso Kant di que a alma é inmortal, polo tanto
nun futuro a nosa alma será salvada por cumprir co seu deber. Isto pódese considerar un fin, porén, el dirá
que aínda que iso sexa a recompensa non é o fin da acción, o fin da acción é o cumprimento do deber
(vontade e deber son incompatibles).
 Existencia de Deus (vontade e deber son compatibles).

Marx

→ Biografía e obras.
Marx era de orixe xudeo-alemá, nacido en Tréveris no 1818 e morre en 1883. Era fillo dunha familia
burguesa (pai avogado e nai ama de casa). Marcha a estudar á universidade Bonn historia e dereito. En
Berlín entra en contacto cos seguidores de Hegel, cuxa dialéctica empregou Marx para falar da historia,
movida por resortes económicos. Del toma a teoría do Estado Prusiano, que era forma máis racional de
organización política segundo Hegel. Marx dirá que o Estado Prusiano é o máis irracional, imperfecto e unha
fonte de conflitos continua. Alí tamén entra en contacto coa intelectualidade berlinesa, tremendamente
activa. Marx era unha persoa materialista, feito case impensable na tradición occidental. Para el todo o
espiritual non ten valor, fala da Igrexa como “o opio do pobo”.
Ao rematar os seus estudos casa cunha dama da nobreza prusiana. Logo traballou para un pequeno periódico
onde escribiu artigos críticos e entrou en contacto coa realidade socio-económica do proletariado. Acábase
convertendo nun individuo molesto por criticar o poder o que causa a súa expulsión. Ten que fuxir de
Alemaña e diríxese a París. Nesta cidade entra en contacto co socialismo utópico francés, que ten como
máximos representantes a Fourier, Proudhon e a Saint-Simon. Interésase pola economía política inglesa e
entra en contacto con Adam Smith e con David Ricardo (estes dous estaban a favor do capitalismo). Marx
dirá que o capitalismo se basea na explotación duns homes polos outros, e dirá que é a peor forma d
organización. A terminoloxía de Marx baséase nas teorías de ambos economistas.
De París tamén ten que fuxir e vai a Bruselas, onde escribe xunto con Engels o Manifesto Comunista. Tamén
entra en contacto con Bakunin e os comunistas. De alí regresa a París, onde continúa escribindo e a partir de
1848 marcha definitivamente a Londres onde publica obras e participa na creación da primeira AIT. Aos 65
anos sofre un ataque ao corazón mentres escribía no seu despacho. En definitiva, a súa vida foi de idas e
vidas.
Obras: O Capital, Ideoloxía Alemá, Manifesto Comunista.

→ Alienación en Marx
A alienación pode definirse como a acción ou efecto de converterse en “alien” (distinto), é dicir, facer alleo o
que é propio. Este termo aparece por primeira vez en Hegel. Co sentido que lle da Marx aparece en
Feurbach, na súa explicación da relixión. Marx era materialista, dicía que todo se derivaba da materia. Dicía
que Deus é aquilo que nós non somos pero nos gustaría ser, é a plasmación do desexo e dos anhelos do ser
humano polo que non é Deus quen crea o home senón que é o home quen crea a Deus. A relixión funciona
como o opio do pobo, serve como mecanismo para manter á poboación baixo control (Marx era ateo).
O concepto da alienación en Marx terá catro vertentes: relixiosa (Feurbach), Socio-Política (Hegel),
Filósofica, e a máis importante, a económica.
Para Marx o ser humano era un ser supremo, ser natural activo (modificación da natureza a través do
traballo) tamén é un ser social (non podemos vivir sós, como dicía Aristóteles “zoon politikon”, o ser

~ 27 ~
humano relaciónase a través do traballo), é un ser histórico (a historia configúrase a través do ser humano,
conflito de sociedade de clases, a historia tende cara a eliminación destas loitas).
Marx identificará o traballo como o “ser xenérico”, o que nos distingue dos demais. Este traballo é libre e
consciente, non como o dos animais. O traballo aliénate.
Alienación económica:
 Alienación no produto do traballo: cando un individuo traballa obtén un obxecto. Cando manipula a
materia prima estalle outorgando parte da súa persoa, estase alienando. O problema e que no mundo
capitalista o obxecto producido non é do traballador, é de quen posúe os medios de produción.
 Alienación no propio traballo; que é forzoso e obrigado, no canto de ser unha fonte de satisfacción.
 Alienación no noso propio ser xenérico; nestas condicións non ten lugar (falamos do capitalismo durante
o século XIX).
 Alienación nas relacións sociais: son relacións de competencia e non de amizade e colaboración.
Isto lévanos á denuncia de Marx, a reificación dos traballadores (a deshumanización destes, que se
converteron en cousas). Ao mesmo tempo móstrase aos traballadores como unha mercadoría (no capitalismo
non importa que lle guste ou non o seu traballo). Así, o verdadeiramente importante é o valor das
mercadorías, non quen as produce. Dáse no capitalismo o que Marx denomina fetichismo da mercadoría
(priorizar os obxectos sobre as persoas).
Para conseguir que o proletariado se revele e se enfronte aos seus explotadores Marx dirá que hai que tomar
consciencia da situación. Cada individuo forma parte dunha clase ou doutra (explotado/explotador). Para
saber realmente cales son as túas características e intereses necesitas concienciarte para saber quen es e que
papel xogas. Marx dirá tamén que o proletariado non é consciente de que estaban sendo explotados.
Métenlles ideas na cabeza que non son as que corresponden cos seus intereses, senón cos da burguesía,
incúlcanselle ideas que corresponden coa ideoloxía burguesa. A este fenómeno chámaselle “falsa conciencia
de clase” (conciencia alienda).

Teoría do valor:
A teoría do valor será fundamental en Marx e arrancará da teoría de Adam Smith. Este último dicía que o
valor dos produtos do mercado só ten unha orixe, o traballo. Porén, cando o produto sae ao mercado sae a un
prezo máis alto do que recibe o traballador pola súa realización; é dicir, sae ao mercado con plusvalor. Isto
implica a explotación do traballador no capitalismo. Para Marx a plusvalía é a cantidade de plustraballo que
se lle deixa de pagar ao traballador. Diferenciamos dous tipos de plusvalía:
 Plusvalía absoluta: resultado do aumento da xornada laboral.
 Plusvalía relativa: inversión en melloras de carácter técnico.

→ Materialismo histórico
Definiremos materialismo histórico como a explicación da historia dende o punto de vista material. O
materialismo é un posicionamento ontolóxico que afirma que o que hai é materia e todo o que non é material
parte dela.
Marx denunciará que a tradición occidental parte de que primeiro é a idea e que dela sae a materia. El afirma
que a materia xera a idea. Dirá que non son as ideas as que condicionan a vida material, senón que as
condicións de vida materiais crean e condicionan as ideas.
Para Marx a historia é unha constante loita de clases e tamén a sucesión dos distintos modos de produción.
Un modo de produción é unha totalidade orgánica composta de:
 infraestrutura ou base económica: son os medios de produción, é dicir, materias primas, maquinaria,
enerxía medios de transporte, forza de traballo (proporcionada polos traballadores), etc. Crea e determina
a superestrutura.
 superestrutura ideolóxica: confórmana a arte, a ciencia, a relixión, o dereito...

Estas ideoloxías chegan a presentarse como xustificadoras desa maneira de vivir (Feurbach). As relación de
produción son aquelas que se establecen entre as persoas no mundo do traballo. Estas relación son de
explotación dunha clase social sobre a outra. A orixe desta explotación é a propiedade privada. Coa
diminución desta eliminaríase a loita de clases polo que a historia remataría e aparecería unha sociedade
comunista.

~ 28 ~
 Nietzsche

→ Biografía e obras.
Friedrich Wilhelm Nietzsche nace o 15 de outubro de 1844 na cidade prusiana de Rökken. Fillo dun pastor
luterano, será educado nos ideais austeros dunha familia moi relixiosa. Dende moi novo comeza a padecer
fortes dores de cabeza. Destaca na escola como alumno intelixente e aplicado. Comeza a estudar teoloxía e
filoloxía clásica en Bonn, abandonando a carreira eclesiástica en favor da actividade filolóxica. Coñece a
obra de Schopenhauer e entra en contacto co compositor Richard Wagner. Con tan só 22 anos accede á
cátedra de Filoloxía clásica de Basilea. En 1872 publica O nacemento da traxedia, moi mal recibida. No ano
1878 racha con Wagner e, ao ano seguinte, debe abandonar a docencia por problemas de saúde. Tras unha
vida solitaria e sen recoñecemento público polas súas obras, en 1889 maniféstanselle abertamente síntomas
de loucura. Serán a súa nai e, sobre todo, a súa irmá Elisabeth (quen dará a coñecer a súa obras
postumamente, con claras intencións de vencellalo ao nazismo, co cal simpatizaba), quenes o coidaron ata a
súa morte no 1900.
Obras: O nacemento da traxedia; Humano, demasiado humano; O Anticristo.

→ Crítica da cultura occidental: o nihilismo.

A cultura occidental pode ser interpretada como a evolución da historia da filosofía europea, coa Ilustración
como colofón a ese proceso. Fronte a unha visión como esta, Nietzsche sospeita se todo ese devir non se
cimentará sobre un erro, un tremendo erro consistente en considerar o que non era ou, incluso, que nen
sequera houbera tal mundo verdadeiro. Os culpables de tamaño engano atopariamolos en Grecia. Platón
inventa a idea como xeito de reunir a pluralidade, o cambiante (Parménides fronte a Heráclito), nun
concepto; un motivo sería adecuar o mundo, a vida, á súa pretensión de racionalizalo todo: o sabio, dirán
Sócrates e Platón, será o virtuoso.
A irrupción do cristianismo supón o seguinte acto desta farsa. O crente é virtuoso, non por saber, senón por
crer, porque como pecador humillante ante Deus implorando o perdón. O cristianismo representou a
imposición dun modelo de debilidade, de renuncia, de negación da vida e dos instintos para gañar un
hipotético máis alá e rexeitar o aquí e agora da vida; tal plantexamento choca frontalmente cos intereses
vitais de quen ama a vida, de quen non precisa de refuxios transcendentes fóra do mundo da vida, a pesares
de que esta puidera non ter sentido (non ser racional, sometida á idea, en termos platónicos).
Deste xeito denuncia Nietzsche a imposición dun discurso único en Europa. Tal discurso é o do monoteísmo
da verdade única da ciencia e o concepto como xeito de explicalo todo; o monoteísmo da metafísica europea;
o monoteísmo do cristianismo coa súa moralidade de renuncia ao vital e instintivo que identifica a virtude co
afastamento do corpo, do pracer e a dor da existencia para se refuxiar no mundo ideal que afirma e o único
real.
Así pois, se a historia de occidente está construída sobre unha mentira, sobre unha nada, máis que sobre un
verdadeiro ser (a suposta racionalidade de todo canto hai, do ser), entón Europa atópase ante a evidencia de
que a nada (“nihil”) o que sustentou a súa tradición cultural. Os causantes de crear un falso escenario
baseado na nada foron a metafísica e a ciencia, o rexeitar o cambiante, a pluralidade, a vida. Esta é a visión
negativa que extraemos do nihilismo. Agora ben, Nietzsche sostén unha visión positiva do que supón este
nihilismo, posto que será un punto de reflexión que debe empurrarnos cara a aceptación da vida, dos
instintos, do corpo, de todo o demonizado durante máis de dous milenios.
Será Zaratustra (na súa obra Así falou Zaratustra) quen inicio o despertar do home occidental fronte á farsa,
fronte á nada, quen ilumine o noso camiño, o gran mediodía que agarda tras esta asunción do nihilismo. O
coñecemento físico (aspecto positivo da ciencia segundo Nietzsche) posibilitou desenmascarar a mentira da
razón matefísica na súa teima de racionalizalo todo. A partires deste intre, só queda dar un paso adiante,
cunha forte vontade afirmativa cara á vida. Porén, debemos ter en conta que Nietzsche non propón unha
burda sustitución. Non se trata de mudar a hexemonía milenaria da razón metafísica e a moralidade cristiá (o
mundo verdadeiro de Platón, a episteme como xeito de enfrontarse ao mundo) polo seu contrario, o aparente
platónico, a doxa, o meramente sensorial... búscase o equilibrio rachado deste tempo dos gregos débiles
(Sócrates e Platón basicamente).
Cobra sentido agora a tese nietzschiana tomada de pluma de F. Dostoievski da morte de Deus. O Deus de
occidente, do cristianismo, deus único, túzaro e ciumento, serviu de base a todo o edificio da cultura
occidental: un deus único garante dunha razón única, dunha moral única, dun mundo único e verdadeiro. O

~ 29 ~
home postilustrado, Nietzsche, acepta a morte de Deus, non o chora mentres entoalle un respectuoso
Requiem; o nihilismo xurdido das ruinas da cultura europea abre os ollos ante ese futuro e non precisa de
fábulas, mentiras e transcendencia e que acepta tal como é, verdadeiro na súa multiplicidade, definitivamente
emancipado da tutela divina- ditactorial-racional-mortal. O home debe ser quen de asumir esta orfandade e
armar a vida, mudar a xerarquía de valores vixentes ata o de agora e rexeitar a moral paralizante (platónica,
cristiá e a do deber e o imperativo categórico kantiano)... Tal tarefa semella non estar ao alcance de calquera
home, dirá Zaratustra; o home é entendido como unha ponte nada máis, un camiño cara o Superhome.

José Ortega y Gasset

→ Biografía e obras.
José Ortega y Gasset (1883-1955) era fillo dunha familia burguesa, con acceso á información. El
considerábase tanto filósofo como xornalista (fundou a revista de Occidente). Marcha a estudar a Alemaña
onde entra en contacto cos neokantianos. Volve a España e ten praza como catedrático na Universidade de
Madrid. Polas súas aulas pasaron moitos persoeiros como María Zambrano, José Gaos, Paulino Garagorri...
En 1939 instáurase a ditadura de Franco, onde terán lugar purgas, botáronse das universidades a moitos
alumnos e mestres.
Ortega exiliouse, aínda que non definitivamente. Cando volve leva unha vida máis ou menos pública, sen
retomar a súa carreira. Crea unha especie de institución onde se dinamiza a vida cultural. Escribe obras ata
cerca da súa morte.
Obras: La rebelión de las masas, Meditaciones del Quijote, España invertebrada.
As súas obras pasan por tres etapas:
 Obxectivismo: inicialmente defendía que o problema principal de España é a falta de alfabetización,
era un país atrasado. O primeiro paso para lograr unha España vertebrada é a formación. Pretendía
conciencia ao poder político español diso.
 Perspectivismo: pensa que esa verdade única que sempre se buscou non é a definitiva. Dirá, polo
tanto, que non hai unha única maneira de interpretar a verdade. Para ilustrar isto dicía “ Eu son eu e a
miña circunstancia”; cada un ten o seu punto de vista. Polo tanto, a verdade é a suma das
perspectivas.
 Raciovitalismo: fai referencia á xuntanza de razón e vida. A razón desbota o vital mentres que a vida
(elemento irracional) é un conxunto de experiencias. Ortega, ao igual que Nietzsche, dirá que a razón
é necesaria para darlle coherencia á vida pero por si soa non é suficiente. A vida ten que estar á
mesma altura cá razón. A razón será limitada e a vida estará guiada pola racionalidade. A razón é
unha razón histórica, biográfica; é propia de cada individuo, depende da vida de cada un de nós
(circunstancias). Este feito tamén fai referencia ao colectivo da humanidade nas distintas etapas da
historia; as circunstancias do grupo condicionaron cada momento histórico. Ortega clasifica estes
espazos históricos en xeracións. Estas xeracións caracterízanse por estar formadas por unha razón e
unha vida particulares.

~ 30 ~