Tema 2-Diléctica socrática e

relativismo dos sofistas

1. Os sofistas

Contexto histórico

Situámonos no século V a.C., en Atenas, no coñecido como Período Clásico. Esta época
comeza co remate das Guerras Médicas (490-478 a.C), nas que as polis gregas vencen ao imperio
persa. A vitoria dos gregos ten como consecuencia o aumento da influencia de Atenas na Hélade.
O seu poderío verase reforzado a través do comercio, a superioridade naval e o liderado na Liga de
Delos, unha organización supraestatal fundada para defenderse de posibles novos ataques.
O Período Clásico é o de máximo esplendor das polis. A prosperidade social e económica
crea as condicións para avances políticos que teñen o seu cumio na democracia ateniense. As
institucións aristocráticas dan paso a un sistema político cun enorme peso institucións de
participación popular como a Asemblea, o consello e os tribunais. A identidade do cidadán ateniense
caracterizarase pola isegoría (igualdade de palabra diante da Asemblea) e a isonomía (a
igualdade ante a lei).
Esparta, disconforme co dominio ateniense, rebelarase contra o mesmo, dando lugar á
Guerra do Peloponeso, que enfronta ás polis aliadas de Atenas coas aliadas de Esparta (Liga do
Peloponeso). A vitoria dos segundos no 404 a.C. ten como resultado a fin da democracia ateniense
e a imposición dun goberno oligárquico na polis, o dos Trinta Tiranos. O debilitamento xeral das
cidades-estado permite o ascenso do Reino de Macedonia que, liderado por Filipo II, aumenta en
pouco tempo aumenta súa influencia na Hélade. A pronta morte do monarca fai que o poder pase
a mans do seu fillo, Alexandre o Magno, líder dun imperio que expandiu a cultura helenística por
todo o Mediterráneo e territorios de Asia e África. A morte de Alexandro, no 323 a.C. (con só 32
anos), marca o final do Período Clásico e o comezo do helenístico.

No tránsito da Época Arcaica ao Período Clásico muda tamén o eixo da reflexión filosófica. Como
vimos, os presocráticos formularon teorías contraditorias e irreconciliables entre si. As aporías dos
cosmólogos, xunto coas novas condicións sociais e económicas, fan que os filósofos que os suceden deixen
de centrarse na physis.

O centro da filosofía será agora o nomos, o constituído polo ser humano en tanto membro dunha
sociedade. Este cambio é coñecido como o “xiro antropolóxico”, coa ética, a política e a retórica como
principais preocupacións dos pensadores gregos.

Coa democracia, amplíase a participación política a capas cada vez máis numerosas da poboación.
Para poder intervir con solvencia no espazo público é necesario adestrarse, pois hai que persuadir aos demais
de que as ideas propias son as mellores. Co obxectivo de ofrecer esa educación na arte da retórica, comezan
 a chegar a Atenas mestres que se fan chamar a si mesmos “sofistas” (“sabios”, “expertos no saber”). Os sofistas
daban clases de retórica e argumentación a quen quixera contratar os seus servizos, ensinándolles como falar
e comportarse para convencer aos demais e facer que as súas ideas triunfaran na Asemblea.

Os sofistas non conforman unha escola, senón que son un grupo de pensadores heteroxéneo que actúa
individualmente. Porén, si teñen trazos comúns que nos permiten incluílos nunha mesma corrente de
pensamento. Vexamos as principais teses da filosofía dos sofistas a partir de dous dos seus principais
representantes:

1.1 Protágoras de Abdera:

Protágoras estaba aliñado co bando democrático de Atenas, chegando a gozar do favor de Pericles
(máximo dirixente da polis neste período). Esa relación lévao á cadea despois da Guerra do Peloponeso e, fuxindo
dela, falecerá nun naufraxio rumbo a Sicilia, mentres as súas obras eran queimadas.

En canto á súa filosofía, a tese máis célebre de Protágoras é a chamada homomensura: “o home é a
medida de todas as cousas, das que son en canto que son e das que non son en canto que non son”. Podemos
entender que “o home” refire aquí á comunidade e “as cousas” á verdade e falsidade de calquera proposición.

A homoensura fai de Protágoras un relativista moral. Para este pensador, o importante dun xuízo moral
non é se é verdadeiro ou falso, senón se é máis útil ou vantaxoso. Ningunha lei é máis verdadeira ca outra, xa
que non hai máis valor de verdade que a propia comunidade que a elabora. Aínda así, Protágoras diranos que o
sabio é respectar os valores do estado no que se vive.

Outra das teses de Protágoras ten que ver coa teoría do coñecemento. Afirma que sobre unha mesma
cousa é posible dar opinións opostas sen que ningunha sexa máis verdadeira que a outra. Se o criterio de verdade
é o home, a verdade dunha afirmación dependerá do que este perciba. O criterio para discriminar entre
proposicións será o de utilidade.

Protágoras será tamén coñecido polo seu agnosticismo. Sobre os deuses afirma que “non podo saber se
existen ou non, nin tampouco cal sexa a súa forma; porque hai moitos impedimentos para sabelo con seguridade:
o escuro do asunto e o breve da vida humana”.

Con isto, Protágoras será un dos máximos representantes das posicións da sofística. No seu pensamento
vemos un claro relativismo moral: non hai valores obxectivos, dependen da comunidade; e un fondo
escepticismo: non hai verdades obxectivas, o criterio para elixir é de utilidade.

1.2 Gorxias de Leontinos:

Gorxias emprega a retórica para atacar as teses de Parménides, estudadas no tema pasado. Contra o
eleata afirmará que, se o Ser non di nada sobre o mundo, en realidade non é máis que un exercicio de abstracción
intelectual sen ningún significado. Emprega a propia lóxica dos eleatas (a redución ao absurdo de Zenón), para
amosar que: “Nada existe. Se algo existira non podería ser coñecido polo home. Se algo existente puidera ser
coñecido, sería imposible expresalo pola linguaxe a outro home”.

Con isto, Gorxias dinos que non é posible acadar verdades obxectivas sobre ningún asunto. Por iso, a
retórica cobra importancia no seu pensamento. A linguaxe faise autónoma, non hai ningunha relación entre esta
e a verdade. Deste xeito, pode ser empregada para a persuasión e a suxestión, como unha ferramenta en cuxo
emprego é necesario adestrarse.

Os sofistas adoitan clasificarse en moderados (coma os que vimos de expoñer)

e radicais, en función da súa crítica ao nomos. No segundo grupo estarían
aqueles que, como Critias ou Antifonte, defenden a primacía da lei natural fronte
á positiva (a da cidade).

2. Sócrates

En primeiro lugar, cómpre sinalar que todo o coñecemento que temos da filosofía de Sócrates é indirecto,
pois carece de obra escrita. As súas ensinanzas filosóficas, en coherencia co seu método e o obxectivo do
mesmo, realizáronse sempre de maneira oral. As principais fontes para coñecer ese pensamento son Xenófanes,
Aristóteles e, sobre todo, Platón. Sócrates será o protagonista da meirande parte dos diálogos platónicos e
adoitase interpretar que os que reflicten o pensamento do autor que aquí nos ocupa son os primeiros, os
diálogos platónicos de xuventude.
Sócrates é contemporáneo dos sofistas, e as súas reflexións tamén se centran no ser humano, mais
veremos que o seu pensamento é completamente contrario ao deles. Fronte ao escepticismo da sofística,
Sócrates cre que a filosofía debe procurar verdades universais e obxectivas e cre que debe facelo mediante
un determinado emprego da linguaxe.
A través do diálogo, Sócrates quere atopar definicións universais, conceptos que non mudan
independentemente de aquilo ao que se apliquen. Se digo “o ser humano é un ser racional”, será verdadeiro
independentemente de a que individuo particular o aplique. A proposición sería verdadeira aínda que deixaran
de existir os homes. Ademais, eses conceptos invariables funcionan como modelos ideais cos que xulgar as
cousas (se dicimos que algo é “auténtico ouro” é porque se parece ao modelo ideal de ouro).
Os conceptos nos que Sócrates centra as súas reflexións son os que teñen que ver coa moral. A esencia
do ser humano é, para este pensador, a alma (psyché), o que nos diferenza do resto de cousas. A virtude do ser
humano será, polo tanto, que a alma sexa como debe ser, isto é, boa e perfecta.

A VIRTUDE (en grego, areté) é, para os gregos, aquela actividade e modo de ser que perfecciona
cada cousa, facéndoa ser aquilo que debe ser. A virtude do albanel é facer bos muros, a do músico
interpretar ben as obras, a do estudante aprender, etc.

O que fai que o ser humano sexa virtuoso, que a súa alma sexa boa e perfecta, non é, segundo Sócrates,
a riqueza, a fama, a saúde ou a beleza, como ás veces pensa a xente común. A areté do ser humano é o
coñecemento. Virtuoso é aquel que posúe coñecemento. O vicio, ao contrario, é a ignorancia, a falta de
sabedoría.
Polo tanto, acadar a virtude implica coñecer. Empregando a razón poderemos chegar a eses conceptos
morais universais. O home virtuoso, o que acadou esas verdades e polo tanto coñece o ben, actúa
necesariamente ben. O que fai o mal será sempre por ignorancia, por descoñecemento. Esta tese é coñecida
como “intelectualismo moral”.
 O INTELECTUALISMO MORAL consiste na identificación entre coñecemento e virtude, segundo a cal
aquel que posúe coñecemento, que coñece o ben, actúa ben, de maneira correcta, mentres os que actúan
incorrectamente fano por ignorancia.

Cando a alma é virtuosa, o ser humano acada a felicidade (eudaimonía); esta conséguese como
consecuencia da virtude, do seu exercicio. Para Sócrates, coñecemento, virtude e felicidade son inseparables.
Outro dos piares da filosofía deste pensador é o método que empregaba para chegar ás verdades que
procuraba. Como narra Platón na Apoloxía de Sócrates, Sócrates afirmaba de si mesmo ser o máis sabio no
recoñecemento da súa ignorancia (de aí o célebre “só sei que non sei nada”). Por iso, interrogaba aos cidadáns
de Atenas co obxectivo de que eles mesmos chegaran á verdade. Este método é a dialéctica, que consta de
dúas fases:
• A ironía: nun primeiro momento, Sócrates preguntaba ao seu interlocutor a definición dalgún
concepto ou asunto, como por exemplo a xustiza. Sabendo que normalmente aqueles cos que
falaba crían coñecer a resposta, seguía formulando preguntas e indagando ata conseguir que o
outro admitira a súa ignorancia sobre o tema (refutaba os seus argumentos).

• A maiéutica: unha vez o seu interlocutor confesara o descoñecemento daquilo polo que
preguntaba, Sócrates, a través do diálogo, intentábao guiar, axudalo a que acadara por si mesmo
a definición correcta, a verdade. O significado da palabra maiéutica, en grego, facía referencia
á asistencia en partos. Sócrates entendía a súa labor como semellante á da súa nai: actuaba como
parteiro, axudando ao interlocutor a “dar a luz” a verdade. Así, a conclusión dos diálogos
socráticos é un concepto moral universal.

Sócrates será coherente coa súa filosofía ata o momento mesmo do seu falecemento. Condenado a morte
polas institucións da cidade, a súa defensa no xuízo, narrada no diálogo platónico Apoloxía de Sócrates, será tamén unha
defensa da procura da xustiza e a verdade. Xa na cadea, os seus amigos organízanlle unha fuga e el négase a escapar.
Aínda que a sentenza sexa inxusta, o tribunal é unha institución lexítima da cidade que non pode desobedecer. Deixar de
ser cidadán é, para o pensador, semellante a deixar de ser humano. Por iso, bebe voluntariamente a cicuta e fai da súa
condena unha lección de filosofía.