3.

PLATÓN

Contexto histórico

Situámonos no século V a.C., en Atenas, no coñecido como Período Clásico. Esta época
comeza co remate das Guerras Médicas (490-478 a.C), nas que as polis gregas vencen ao
imperio persa. A vitoria dos gregos ten como consecuencia o aumento da influencia de Atenas
na Hélade. O seu poderío verase reforzado a través do comercio, a superioridade naval e o
liderado na Liga de Delos, unha organización supraestatal fundada para defenderse de posibles
novos ataques.
O Período Clásico é o de máximo esplendor das polis. A prosperidade social e económica
crea as condicións para avances políticos que teñen o seu cumio na democracia ateniense. As
institucións aristocráticas dan paso a un sistema político cun enorme peso de institucións de
participación popular como a Asemblea, o consello e os tribunais. A identidade do cidadán
ateniense caracterizarase pola isegoría (igualdade de palabra diante da Asemblea) e a isonomía
(a igualdade ante a lei).
Esparta, disconforme co dominio ateniense, rebelarase contra o mesmo, dando lugar á
Guerra do Peloponeso, que enfronta ás polis aliadas de Atenas coas aliadas de Esparta (Liga
do Peloponeso). A vitoria dos segundos no 404 a.C. ten como resultado a fin da democracia
ateniense e a imposición dun goberno oligárquico na polis, o dos Trinta Tiranos. O debilitamento
xeral das cidades-estado permite o ascenso do Reino de Macedonia que, liderado por Filipo II,
aumenta en pouco tempo aumenta súa influencia na Hélade. A pronta morte do monarca fai que
o poder pase a mans do seu fillo, Alexandre o Magno, líder dun imperio que expandiu a cultura
helenística por todo o Mediterráneo e territorios de Asia e África. A morte de Alexandro, no 323
a.C. (con só 32 anos), marca o final do Período Clásico e o comezo do helenístico.
 VIDA E OBRA

Platón nace en Atenas no 428 ou 427 a.C. no seo dunha familia aristocrática. Pola volta dos 20 anos
coñece a Sócrates, do que se fará discípulo. Ao longo da súa vida realizará múltiples viaxes, entre as que
destacan as que realiza a Siracusa. Alí fai amizade co tirano Dionisio I e intenta instaurar a súa proposta política
no territorio. Rematará enfadado co dirixente e vendido como escravo. Despois de ser liberado, volverá a
Atenas e alí funda a Academia, unha escola que dirixirá ata o seu falecemento e que pervivirá até décadas
despois do mesmo.

Tanto as viaxes como as experiencias políticas do seu tempo marcan o pensamento de Platón. As súas
reflexións sobre a xustiza están marcadas pola decepción que lle provoca o Goberno dos Trinta Tiranos, no
que participan amigos e familiares seus, e a democracia que segue a este goberno, que condena a morte a
Sócrates.
A súa obra está composta por Diálogos nos que é patente a influencia de Sócrates. Tanto na propia
forma, a dialóxica, para intentar trasladar á escrita a viveza da palabra falada; como no feito de que Sócrates é
o protagonista da meirande parte dos diálogos. Neles trátanse unha enorme pluralidade de temas, como a
educación, a beleza, a xustiza, a virtude ou o coñecemento.
A diferenza do que acontecía cos presocráticos e os sofistas, de Platón consérvase o conxunto da súa
obra filosófica, que se clasifica da seguinte maneira:

• DIÁLOGOS DE XUVENTUDE: Critón, Eutifrón, Protágoras.

• DIÁLOGOS DE TRANSICIÓN OU PERIODO INTERMEDIO: Gorxias, Menón, Crátilo

• DIÁLOGOS DE MADUREZ: O Banquete, Fedón, Fedro, A República.

• DIÁLOGOS DE VELLEZ: Parménides, Timeo, As Leis.

 REALIDADE E COÑECEMENTO EN
PLATÓN

2. A REALIDADE

Igual que para Sócrates, a sabedoría é para Platón o coñecemento do universal. Porén, distánciase do
seu mestre á hora de comprender onde buscar ese coñecemento. Para comprender a que nos referimos temos que lembrar a
Parménides: das cousas que percibimos nunca poderemos dar unha definición universal, obxectiva, porque están en
constante cambio. O que digamos agora será falso co paso de tempo, dando lugar a constantes contradicións. O mundo que
percibimos é insuficiente para acadar verdades universais. Por iso, Platón diferenza dous tipos de realidade que existen de
maneira diferenciada:
• O mundo sensible: é a realidade material, composta polas cousas que podemos captar cos sentidos.
Estas cousas están en constante devir, son imperfectas e perecedoiras.
• O mundo intelixible é unha realidade abstracta, formal. Este mundo está conformado polas
“Ideas” ou “Formas” (eidos).

As Ideas son:

• Inmateriais: non as percibimos polos sentidos: non podemos velas, tocalas, ulilas, ouvilas
ou saborealas.
 • Obxectivas: non son contidos do noso pensamento, non están soamente na nosa mente (nese caso
estarían no suxeito, serían subxectivas), senón que son realidades ideais auténticas, con existencia
independente dos suxeitos que as pensan.
• Universais: en contraposición ás cousas do mundo sensible, que son concretas, particulares.
• Inmutables e indivisibles: non están suxeitas a cambios, mantéñense sempre iguais, non poden
dividirse, ao contrario das cousas do mundo material, que si cambian e son divisibles.
• Eternas: non son nin creadas nin se destrúen (non teñen nin principio nin final). Tampouco se
atopan no tempo nin no espazo.
• Ademais, existe unha xerarquía das ideas, é dicir, unhas teñen un rango superior a outras. A
idea que se atopa no cumio da xerarquía é a idea de Ben: causa de todas as demais, a que fai que
o resto existan.

As cousas, pola contra, son materiais, particulares ou concretas, están suxeitas a cambios, poden
dividirse, son perecedoiras e están no tempo e no espazo.

RELACIÓN ENTRE AS IDEAS E A COUSAS

Platón formula até tres tipos de relacións entre as ideas e as cousas:

• Por unha banda, afirma que existe unha relación de participación (methexis), é dicir, as
cousas participan das ideas en canto adoptan a forma destas.
• Por outra, a relación entre as cousas e as ideas pode ser de imitación (mímesis): as
cousas imitan a forma das ideas, son copias imperfectas delas.
• Por último, a relación pode ser tamén de presenza (parousía), na medida en que a cousa
particular ten unha esencia, a Idea está presente nela.

Tendo en conta estas tres formas de relación entre mundos, é evidente que o intelixible é superior, a
única e verdadeira realidade. Se as cousas do mundo sensible existen é porque son copias imperfectas das ideas
coas que se relacionan.
Platón, nun dos seus diálogos de vellez, trata de ilustrar esta relación entre as cousas e as ideas a través
dun mito no que se narra a orixe do mundo sensible:

MITO DO DEMIURGO

Nun principio só existían, por unha banda, o mundo das Ideas e, por outra, unha materia
caótica, sen forma e en movemento. Entón, o Demiurgo (unha especie de artesán divino, que
non crea, senón que ordena), nun acto de bondade, quixo que a materia fora tan ordenada e
perfecta como as Ideas, así que a moldeou a imaxe destas (coma un escultor que moldea a
arxila). Porén, en canto que as cousas están feitas de materia, non acadan nunca a perfección
das Ideas, xa que está suxeita ao movemento e ao cambio, polo que rematan corrompéndose
e perecendo.
 2. O coñecemento

En tanto existen dúas dimensións da realidade, dous mundos, existen tamén dous modos de coñecer
(aínda que veremos que un deles é verdadeiro coñecemento e o outro non).

• Coñecemos o mundo sensible a través dos nosos sentidos. Mais, como xa vimos, o mundo sensible non
é a auténtica realidade, xa que está suxeito a cambios, a movemento, é pura aparencia e imitación. Polo
tanto, o coñecemento que podemos obter del é imperfecto, incompleto, non é verdadeiro coñecemento,
senón o que Platón chama Doxa (“opinión”).
• Coñecemos o mundo intelixible grazas á nosa razón. O mundo intelixible si é a auténtica realidade,
superior ao mundo sensible, polo que o coñecemento que obtemos del si é verdadeiro coñecemento.
Platón chama a este coñecemento Episteme (“saber verdadeiro”, “ciencia”).

Para poder chegar ao verdadeiro coñecemento, o das ideas, é necesario superar un proceso dialéctico,
atravesando varias fases. Platón ilustra a súa concepción e división do coñecemento mediante o símil da liña:
 O SÍMIL DA LIÑA

Na República¸ Platón, a través da personaxe de Sócrates, ilustra a súa concepción do

coñecemento a as súas fases facendo imaxinar aos lectores unha liña dividida en dúas
partes principais, quedando dun lado a doxa e doutro a episteme. Á súa vez, cada
parte estaría dividida noutras dúas, tal e como se recolle na seguinte representación:

Sombras, Obxectos
Imaxes Cousas matemáticos Ideas

EIKASÍA PISTIS DIANOIA NOESIS

(imaxinación) (crenza) (saber , (coñecemento intelectivo)
discursivo)

Para ilustrar mellor a súa concepción do coñecemento e do proceso dialéctico que nos leva ata el, Platón
emprega de novo o mito no seu coñecido mito da caverna:
 MITO DA CAVERNA

Imaxinemos unha caverna. No seu interior, mirando cara o muro do fondo, hai dous homes, prisioneiros, encadeados.
Detrás diso hai unha fogueira, e día tras día, un grupo de persoas desfilan entre esta e as costas dos prisioneiros, portando
sobre as súas cabezas unhas figuras, cuxa sombra se proxecta no muro do fondo. Así, o único que os prisioneiros poden
ver son as sombras proxectadas dos obxectos; é o único que coñecen e cren que é a verdadeira realidade.

A caverna, no mito, representa o mundo sensible, mentres que o exterior da mesma representa
o mundo intelixible. Esta situación, na que os prisioneiros non coñecen máis que as sombras das
figuras (nin sequera obxectos reais, senón copias destes) representa a primeira fase ou nivel de
coñecemento, a eikasía, na que nós, os seres humanos, non coñecemos máis que as sombras ou
reflexos dos obxectos sensibles.

Un día, un dos prisioneiros é liberado. Ao explorar a caverna, descobre as figuras cuxa sombra vía proxectada na parede (e
que cría a única realidade), e comprende que aquilo que el cría real non eran máis que sombras daqueles obxectos.

Este momento representa a segunda fase ou nivel de coñecemento do mundo sensible, a pistis.
Do mesmo xeito que o prisioneiro coñece agora as figuras (que non son aínda obxectos do mundo
real, senón meras copias destes) cuxas sombras vía reflexadas na parede, nesta segunda fase do
coñecemento do mundo sensible as persoas coñecemos directamente os obxectos, non só as
sombras ou reflexos destes.

Continúa camiñando pola caverna, e no mito formúlasenos que acontecería se o sacáramos a rastras pola empinada costa,
que leva á saída da cova: unha vez fóra, a luz do sol cegaríao, e nun primeiro momento só podería ver as cousas do mundo
exterior a través das sombras e os seus reflexos na auga.

Este momento representa a primeira fase ou nivel do coñecemento do mundo intelixible, a

dianoia. Aquí as persoas teriamos coñecemento das entidades matemáticas, que son xa formais,
mais aínda precisan de apoiarse no mundo sensible para poder ser coñecidas. A cegueira
provocada polo sol e a dificultade para saír da cova representan a dificultade que xera pasar da
doxa á episteme.

Pasado un tempo fóra da caverna, o prisioneiro acostumaríase á luz exterior e conseguiría dirixir a súa mirada aos obxectos
e contemplalos directamente. Pola noite, podería alzar a vista e contemplar a lúa e os astros e, finalmente, ao día seguinte,
conseguiría mirar directamente ao sol.

Este momento representa a última fase e máis elevada do coñecemento, a noiesis. O proceso que
segue o prisioneiro, contemplando primeiro os obxectos, para poder chegar a contemplar finalmente
o sol, é análogo a proceso de coñecemento das Ideas: iríanse coñecemento primeiro as
xerarquicamente inferiores, para ir así ascendendo e coñecer finalmente a idea de Ben. Esta está
representada no mito pola figura do sol: o que ilumina e fai posible contemplar as cousas do exterior.

No mito, Sócrates cóntalle a Glaucón que, unha vez coñecido o mundo exterior, o prisioneiro liberado padecería calquera
cousa antes de soportar a vida que levaba no interior da caverna, e compadecería aos seus compañeiros. Se o prisioneiro
intentara volver a liberar aos seus compañeiros, ao principio custaríalle adaptar a vista á penumbra da caverna e parecería
ridículo aos ollos dos demais prisioneiros, os cales, ao intentar este comunicarlles a verdade, tratarían incluso de matalo se
intentara liberalos.

Isto representa a dificultade que entraña, unha vez alcanzado o coñecemento das Ideas,
acostumarse de novo a tratar co mundo sensible (motivo polo que os filósofos eran considerados
tolos ou excéntricos). O feito de que os demais prisioneiros non queiran ser liberados representa a
reticencia da maioría a abandonar a ignorancia e emprender o camiño do coñecemento, para o que
só uns poucos están preparados.
 Cómpre agora preguntarse como é posible que os seres humanos podamos chegar ao coñecemento de
entidades tan elevadas. Platón resposta a isto afirmando que xa temos coñecemento das Ideas. A nosa alma (que,
como veremos, é inmortal) estivo xa en contacto coas ideas, mais esquece o coñecemento delas ao encarnarse
nun corpo. O contacto cos obxectos sensibles, ao ser copias imperfectas desas Ideas, fai que pouco a pouco nos
lembremos delas.

TEORÍA DA REMINISCENCIA

En canto que a nosa alma xa estivo en contacto coas Ideas e esqueceu ese coñecemento ao
encarnarse nun corpo, a dialéctica platónica sería unha reminiscencia ou anamnese, é
dicir, un proceso mediante o cal lembramos o que a nosa alma xa aprehendeu nun momento
dado. Así, o coñecemento é unha forma de recordo.

Algúns cren ver na teoría da reminiscencia platónica influencias órficas e pitagóricas (lembremos que os
pitagóricos e os órficos defendían a reencarnación das almas ou metempsicose). Porén, aparece tamén aquí
claramente a influencia de Sócrates: o seu método pretendía conseguir que o interlocutor chegara á verdade por
si mesmo, é dicir, que xurdira a verdade dende a alma. Se reflexionamos sobre isto e o levamos ás súas últimas
consecuencias, parece lóxico que aconteza o descrito: a verdade debe atoparse xa na alma. Así, a teoría da
reminiscencia constituiría unha xustificación e afirmación da maiéutica socrática.
 PLATÓN: ANTROPOLOXÍA E POLÍTICA

1.O ser humano: antroploxía e ética

Platón defende unha antropoloxía dualista segundo a cal o ser humano é un composto de corpo e alma.

• O corpo é material, é dicir, está composto de materia. Como xa vimos, esta é imperfecta e está suxeita
a cambios, polo que o corpo do ser humano será tamén imperfecto e cambiante, corruptible e
perecedoiro.
• A alma á inmaterial, mais non é unha idea, polo que a diferenza destas non é perfecta. Porén, os trazos
que a caracterizan fan que a alma sexa máis próxima ou afín ás ideas que o corpo e que poda coñecelas.

Platón mantén unha concepción dualista do ser humano (igual que do mundo). O ser humano
está constituído por dous elementos completamente opostos: corpo e alma. Ademais, a alma é
o que se debe cultivar a coidar, mentres que o corpo é considerado tumba ou cárcere da alma.

INMORTALIDADE DA ALMA

A alma é inmortal:

• En primeiro lugar, a inmortalidade da alma resultaba necesaria (a nivel lóxico) no conxunto da teoría
platónica para refutar as doutrinas dos sofistas, que negaban que os principios morais foran universais.
Se a alma morre co corpo, é difícil crer que existen tales principios e que e alma debe aspirar a coñecelos,
tal e como afirmaba Sócrates. Se a alma é mortal, que sentido ten o proceso dialéctico de coñecemento?
Que sentido ten o feito de que existan principios morais universais? Porén, se a alma é inmortal e o
destino do corpo trala morte depende do grao de coñecemento e virtude acadados en vida, si cobra
sentido que persigamos eses principios e, en última instancia, a propia existencia dos mesmos.
• Platón argumenta en varios diálogos en favor da inmortalidade da alma. Un dos seus argumentos ten
que ver coa simplicidade desta: o corpo é perecedoiro e morre porque se descompón, é dicir, en canto
se separan as súas partes. A alma, ao contrario, é simple, non pode dividirse en partes, polo que non
pode descompoñerse nin, polo tanto, desaparecer.
 METEMPSICOSE OU TEORÍA DA TRANSMIGRACIÓN DAS ALMAS

Platón, seguindo as doutrinas órficas e pitagóricas, cría que a alma, unha vez perecido o corpo,
volvería encarnarse noutro diferente. Morto este, o proceso repetiríase de maneira cíclica.

O coñecemento, a virtude da alma

Platón, igual que Sócrates, sostiña que a alma é a esencia do ser humano. Así, a virtude do ser humano
será a virtude da alma, e esta consistirá no coñecemento das Ideas e, en última instancia, da idea do Ben.

Nese sentido, Platón formula, coma o seu mestre, un universalismo e un intelectualismo moral.

UNIVERSALISMO E INTELECTUALISMO MORAL

Como vimos, Platón considera que o Ben e a Xustiza son universais, Ideas que existen por
si mesmas e non dependen do suxeito, senón que son obxectivas.

Ademais, igual ca Sócrates, Platón cre que quen coñece o Ben actúa correctamente. Entón,
para actuar correctamente debemos levar a cabo o proceso dialéctico que nos conduce ao
coñecemento das Ideas, e este coñecemento, que culmina na Idea de Ben, é a verdadeira
virtude da alma, ao que esta debe aspirar e o que a purifica.

Aspirar ao coñecemento é a maneira na que os seres humanos coidamos a nosa alma, xa

que é o que pode proporcionarnos unha boa vida, a felicidade (eudaimonía).

PARTES OU FACULTADES DA ALMA

Dixemos arriba que a alma é simple, isto é, non composta por diferentes elementos máis pequenos.
Porén, non debemos entender aquí “partes” da alma como elementos que a compoñen, senón como
“dimensións” ou “facultades” da mesma.
Podemos distinguir tres partes, dimensións ou facultades da alma:

• RACIONAL: tende ao pensamento, á reflexión e ao coñecemento.

• IRASCIBLE: tende aos sentimentos nobres, ao desexos de honor.

• CONCUPISCIBLE ou APETITIVA: tende aos desexos e apetitos corporais, ás cousas materiais e
sentimentos innobres, ás paixóns.

En cada alma (é dicir, en cada un de nós), predomina unha destas tres partes, e segundo cal predomine,
cada un manifestará unhas ou outras tendencias. Así, aqueles nos que predomine a alma racional tenderán á
procura do coñecemento, a captar as Ideas. Pola contra, aqueles nos que predomine a parte irascible non terán
esas inquedanzas e probablemente nunca poderán acadar o coñecemento. Platón ilustra esas tendencias no mito
do carro alado.

MITO DO CARRO ALADO

Neste mito compárase a alma cun carro alado, conducido por un auriga e tirado por dous cabalos, un de
raza boa e dócil e o outro que torce o rumbo e non se deixa guiar.
Nun principio, todas as almas voaban polo ceo seguindo aos deuses. Os cabalos dos carros dos deuses
son bos e mansos e chegado un momento acceden a un lugar que se atopa por enriba do ceo. As almas
intentan seguilos e acceder tamén a ese lugar, mais o cabalo malo tira do carro cara abaixo. Así, moitos
dos aurigas pouco adestrados son incapaces de acceder a aquela estancia; outros conseguen apenas
visualizar algunha cousa das que alí se atopan.

O auriga representa a alma racional, o cabalo bo a alma irascible e o cabalo

malo a alma concupiscible. O lugar que se atopa por enriba do ceo representa o
mundo intelixible, as Ideas. Da capacidade da alma racional para impoñerse
sobre o resto de partes da alma dependerá o feito de que esta poda acceder ou
non ao coñecemento, así como o grao de adquisición deste.

Aquelas almas incapaces de acceder á contemplación deste lugar acaban agolpándose, chocando unhas con
outras, e isto provoca que rompan e caian á terra e encárnanse en diferentes corpos. Que vida lles toque
vivir entón dependerá de canto do mundo intelixible contemplaran.

Entón, se aqueles nos que predomina a parte irascible ou concupiscible da alma non chegarán nunca a
acadar o coñecemento das Ideas e do Ben, estalles negada a virtude?
Platón considera que, aínda que non podan acadar o coñecemento do Ben, si poden, dentro dos límites que
lles impón a súa natureza, chegar a actuar de xeito moralmente adecuado. Así, formula a existencia de catro
virtudes diferentes, cada unha asociada a unha parte da alma:

• A virtude correspondente á parte racional da alma é a sabedoría (phronesis).

• A virtude correspondente á parte irascible da alma é a valentía (andreia).

• A virtude correspondente á parte concupiscible da alma é a temperanza ou moderación (sophrosine).

Deste xeito, todos os seres humanos poderían levar unha vida virtuosa aínda que non chegaran a acadar o
coñecemento das Ideas.
 Xustiza (individual)

Platón considera unha cuarta virtude, a xustiza (individual), consistente en que

cada parte da alma faga o que debe facer, que cumpra a súa función.

2. POLÍTICA: XUSTIZA E ESTADO NA REPÚBLICA PLATÓNICA

A idea da xustiza lévanos tamén á política. Reflexionar acerca de en que consiste a mesma, xa non no
individuo senón na cidade, é o principal obxectivo da obra na que Platón desenvolve máis extensamente as súas
ideas políticas: a República. Na obra, proponse coñecer que é a Xustiza e, en relación con ela, propoñer unha
cidade ideal, gobernada e organizada de maneira xusta.
O primeiro ao que hai que atender para comprender a idea platónica da xustiza é á Teoría das Ideas. Fronte
aos sofistas, Platón non considera que o xusto ou o bo sexan froito das convencións sociais. Se hai unha Idea
obxectiva da Xustiza, a cidade terá que ser gobernada en función dela.
Esa idea de xustiza na cidade está estreitamente relacionada coa antropoloxía platónica. Nuns predomina
a alma racional, noutros a irascible e noutros a concupiscible. O xusto, dinos Platón, é que cada un desenvolva na
sociedade o papel que lle corresponde en función de que parte da alma predomine nel. Por iso, a República
platónica está organizada en tres clases sociais diferenciadas:
1. Os gobernantes: son os dirixentes da polis, co rei-filósofo á cabeza. Neles domina a alma racional
e a virtude da sabedoría ou prudencia. Os gobernantes coñecen o Ben e por iso poden gardar a orde
e a harmonía da cidade. Co fin de evitar a corrupción, non teñen nin propiedade privada nin familia.
2. Os guerreiros: son os vixías e defensores da polis. A parte da alma que prima neles é a irascible e
a súa virtude é a valentía. Tampouco gozan de propiedade privada ou familia.
3. Os produtores: neste grupo atopamos a artesáns, comerciantes e campesiños. Neles predomina a
alma concupiscible e a virtude da temperanza. Si gozarían de propiedade e familia.

Na cidade ideal, os fillos separaríanse das súas familias ao nacer, para ser criados e educados pola
comunidade, coa finalidade de evitar a corrupción e os favoritismos (se calquera neno pode ser fillo meu,
tratareinos a todos como se o foran).
Tamén ten un papel moi destacado a educación, controlada polos gobernantes, xa que coñecen as Ideas.
Esta comezaría pola música e a poesía (estando esta moi controlada, pois Platón considera que os mitos propician
paixóns negativas na poboación). Esta formación completaríase coa ximnasia e cunha alimentación adecuada.
Os nenos que amosen as mellores aptitudes serán coidadosamente seleccionados e pasarán a ser gardiáns.
A formación destes continuará coas matemáticas, preparándose xa para o coñecemento das Ideas. Aos trinta anos,
os mellores continuarán os seus estudos, instruíndose na dialéctica para, finalmente, poder coñecer as Ideas
superiores e, xa con 50 anos, gobernar.
Na República, Platón analiza as distintas formas de goberno e afirma que só hai unha realmente xusta: a aristocracia,
goberno dos mellores, os filósofos. Se a aristocracia dexenera dá lugar á timocracia, o goberno da valentía. Se esta
dexenera dá lugar á oligarquía, na que domina o apetito de riqueza. Da súa dexeneración aparece a democracia, na
que cada un busca o seu beneficio egoísta. Dela xorde anarquía e por último a tiranía, o goberno do concupiscible.