Bilgi (8) 2004 / 1 : 21-42

Devletin Doduu Yer:

Antik a Ortadousunda dari Hayat

Hamza Ate
*

Soner nal
**



zet: Tarihilerin Medeniyetlerin afa olarak adlandrdklar Eski Ortado-
unun, devlet kavramnn ilk olarak ortaya kt yer olmas dolaysyla, idare
tarihinde nemli bir yeri vardr. Bu blgede devlet kurumunun ve kamu ynetimi
tekilatnn ortaya kmasna rol oynayan iki nemli etken bulunmaktadr: Corafi
alann zellii ve sosyal boyut. zellikle farkl kltr ve medeniyetlerin buluma ve
kaynama yeri olan bu blgede halkn mterek sorunlara kolektif yaklama zorun-
luluu, srekli bir idari yaplanmann olumasna katk yapmtr. Bu blge kavimle-
rinin sahip olduu ruhsal ve mitik kkenli ynetim anlay (hiyerokrasi) da, ev-
rende dzeni salayan Tanrnn yeryzndeki yansmas olan devlet ve devlet ku-
rumlarnn olumasna psikolojik destekte bulunmutur. Bu makalede, Eski Orta-
dounun iki temel medeniyet havzas olan Mezopotamya ve Msrn siyasi ve idari
yaplar, gnmz kamu ynetimi kavramlar yardmyla karlatrlmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Eski Ortadou, Devlet, Kamu Ynetimi, dari Tarih


1. Giri

Tarihin balangc olarak kabul edilen M 5000lerden gnmze kadar geen
7000 yllk medeniyet tarihinde, neolitik dnemden global kozmopolitanizm ad
verilen son dneme kadar geen sreci balatan, etkileyen ve bir bakma tarihin
ak izgisini belirleyen en nemli olgu Ortadouda yerleik medeniyetlerin tarih
sahnesine kmasdr. Mezopotamya ve Msr gibi yeryznn ilk medeniyetlerini
douran Ortadou; modern anlamda devlet olgusunun ve siyasal rgtlenmenin
kent-devlet biiminde kurguland ilk merkezdir (Claessen, 1978; Krader, 1979).
Bu oluumun Ortadou kaynakl oluunu ise; Wittfogelun kuramsal altyapsn at-
t sulama olgusu ile aklamak mmkndr. Wittfogele gre sulamal tarm
kanal kazmay, bakmn yapmay ve su basknlarnn geni lekli denetimini ge-
rektirdiinden devlet (gibi otorite sahibi ve kaynaklar sevk edici bir rgtn) m-

*
Yrd. Do. Dr. H. Ate Kocaeli niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm retim yesidir.
**
Soner nal Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisans rencisidir
22 Hamza Ate, Soner nal

dahalesini zorunlu klmaktayd
1
(Huot vd., 2000:76). Nitekim Msr ve Mezopo-
tamya gibi ilk medeniyetler de, Nil, Frat ve Dicle nehirlerinin havzasnda kurul-
mutur. Bu nehirler tarafndan sulanan kurak corafyalar ise, M 5000lerden M
500lere kadar devam edecek olan 4500 yllk Ortadou uygarlnn oluumuna
tanklk edecektir. Bu dnemde Ortadou, bilhassa Mezopotamya, olduka zgn
ve yeniliki bir uygarln beii olarak, komu kltrlerden ok ndeydi (Fried-
man, 1979). Fakat, bu blge idari olarak her biri yerel bir hanedann ynetimindeki
bir beylikler mozaii biiminde blnmt. Bu siteler veya, her birinin komula-
rndan bamszln vurgulamak iin kullanlan deyimle bu kent-devletleri, mi-
henk noktasn, hi tartmasz, dini, siyasi ve akli faaliyetlerin younlat birim
olan kentlerin oluturduu bir toplum modeli gelitirmitir (Huot vd., 2000: 66).
Bu anlamda arkaik ve hiyerarize olmu bu kentsel yaplarn douu da, bir bak-
ma ada dnyann douu olmutur (Sander, 1994: 25).

2. Ortadou: Devletin Doum Yeri

Uygarln afana tank olan Ortadou medeniyeti, M 5000lerden M
500lere kadar srecek olan 4500 yllk, insanlk tarihinin en uzun ynetim dene-
yimlerinden birisidir. Tarma dayal yerleik ilk medeniyetlerin beii olan Ortado-
u medeniyet havzas ise, temelde Mezopotamya blgesi uygarlnn bir yks-
dr (Oppenheim, 1977). Mezopotamya, Gneydou Anadoludan balayarak, Bas-
ra Krfezine kadar uzanan Dicle ve Frat nehirleri arasnda kalan blgeye eski d-
nemlerde verilen addr. Zaten kelime olarak da iki nehir arasndaki lke anlamna
gelmektedir. Yine bu blge Dou Akdeniz corafyasnda bulunan Kenan lkesi ile
birlikte Bereketli Hilal olarak da nitelendirilmektedir. Akdeniz ile Gney ve Orta
Asya arasnda bir kpr olan Mezopotamya, verimli tarm arazilerine ve canl bir ti-
caret hayatna sahip olmas nedeniyle ok sk istilalara ve glere uramtr (Sezer,
1979). Bu durum da corafyann, halklarn ve kltrlerin bir etkileim sahas olmas-
n gerektirdii gibi, maddi ve entelektel boyutuyla medeniyetin ilk olarak bu blge-
de geliimine de olanak salamtr (Laroche, 1974). Bir baka deyile, uygarln
doumunda yerleik ve gebe halklar arasndaki uzun mcadelelerin yol at kl-
trel etkileimin ok belirgin bir yeri bulunmaktadr (Sander, 1994: 5; Ortayl, 1978).
Bu blgenin medeniyet ve devlet gibi kavramlarda nc olmas, genel olarak
sulama olgusuna balanmaktadr (Sezer, 1979; Service, 1975; Landsberger,
1944). Buna gre, rnein devlet kavramnn Mezopotamyada yeermeye bala-
m olmasnn nedeni, Frat ve Dicle nehirlerinin aknn dzensiz, kabarma za-
manlarnn ise belirsiz olmas idi. Blgede tarmn ancak sulamann rgtlenmesi

1
Wittfogel; teoremine devamla, sulama olgusunun hatta daha kapsaml bir tanm ile sulu tarm kkenli
su kurumlarnn ilk despotik siyasal rejimlerin de kurulmasna neden olduunu ileri srmektedir.
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 23

ve denetlenmesi ile mmkn olmas, insanlar gelimi su kanallar ve setler yap-
maya ve bunlar srekli bakma zorlamtr. Gerekli kanal ebekelerinin tesisi ve
bakm da, geni insan kitlelerinin tek bir otorite altnda dzenli emek vermesini
gerektirmekteydi. Baka bir deyile, halklarn hayatlarn idame ettirebilmeleri iin
karlatklar mterek sorunlara bu denli kolektif yaklama zorunluluu, ilkel an-
lamda belirli bir idari otoritenin ve bu otoriteye siyasal ballk duygusunun olu-
masna neden olmutur (Mann, 1986). dari otoritenin srekli bir ballk duygu-
suyla siyasal otoriteyi oluturmas da, blgede tarihin ilk otoriter monarilerinin
kurulmasna zemin hazrlamtr (Krader, 1979). Thorkild Jacobsen, bu sreci il-
kel demokrasiden mutlakiyet rejimine gei olarak grmektedir. Jacobsene gre,
balangta, zgr insanlar geici ve belli kriz dnemlerinde, rnein bir sel bask-
n veya byk bir kargaa durumunda, glklerin almas iin otoriteyi ksmen ve
sreli olarak zel bir kiiye kral veya rahip- devretmekteydiler. Baz hrsl krallar,
emanet aldklar iktidar korumaya yneldiler ve bylece, idari ve hukuki otoritenin
kaltsal sahipleri ve devletin en nemli iktisadi yaps olan kentin ana tapnann
yneticileri durumuna geldiler (Huot, 2000: 75).
te yandan, devletin burada oluumunu aklayan bir de ruhani gereke bulun-
maktadr. Bu yaklama gre ise, devlet gibi omnipotent bir rgtn varl, blge
halklarnn dinsel/ruhani inanlarnn somut dnyadaki bir ifade tarzdr (Haas,
1982). Ortadouda kurulan bu lka Monarilerinin hiyerokratik
2
nitelikleri de
bu yaklam iin nemli bir kant oluturmaktadr. Bir baka deyile, blgedeki ka-
vimlerin sahip olduu Devlet gkteki sabit dzenin yeryzndeki rneidir: Tanr-
lar gkyzn nasl ynetiyorlarsa, devlet de yeryzn yle ynetmelidir anlay,
blgede ilk ilke ve biimleri verilecek olan devletin ve bunun ilk nvesi olan teok-
ratik siyasal ve idari dzenlerin de temel meruiyet kaynan oluturmutur.
Kutsal Devlet fikrinin, phesiz Eski Ortadou kavimlerinde siyasal ve top-
lumsal bir karl da bulunmaktayd (Fried, 1978). Bunun en belirgin kant ise,
ruhani ve dnyevi iktidar btnlnn, siyasal ve sosyal statler ile unvanlara da
dorudan yansm olmasdr. yle ki Lgal sfatl ilk hkmdarlar, Patesi (Ba
Rahip) ve Ensi (naib) gibi uhrevi manalar da ihtiva eden unvanlarla, ve kent tanr-
snn temsilcisi sfatyla sitelerinin banda bulunmaktaydlar. Ancak, her ne kadar
Mezopotamyadaki teokratik dzenin hakim bulunduu devlet anlay dini ve po-
litik gleri tekelinde toplayan bir rahip-kral ynetici profili izse de, bu hibir
zaman tanrsallk iddiasna dnmemitir. Kent-devletleri veya geni krallklar ha-
linde rgtlenen Mezopotamya halklar Msrdaki gibi bir tanr-kral otoritesini tan-
mamlardr. Mezopotamyallar, topran, insanlarn ve mallarn mutlak efendisi
tanrdr; kral ise sadece onun naibidir(Thema Larousse, s.38) dncesine sahiptiler.

2
Kutsal nitelikli ynetim
24 Hamza Ate, Soner nal

te yandan, blgedeki tinsel ve mitolojik dnyann zenginlii ve egemenlii,
kraln yannda ruhban snf denilen ynetici bir snfn da ortaya kmasna ne-
den olmutur. Kentlerin hem idari hem de ekonomik merkezleri olan tapnaklarda
(Tuna, 1987) yaayan bu elit snf, tapnaklarn banda bulunan rahiplerden olu-
maktayd. Merkezi brokrasinin temsilcisi olarak bu rahiplerin, ynetsel grevleri
yannda rnlerin tapnaklarda toplanmas, muhasebe kaytlarnn tutulmas ve pay
edilmesi gibi iktisadi nitellikte grevleri de vard. Ayrca sulama kanallarnn inas
ile bentlerin ve teraslama sisteminin dzenlenmesi, gl bir merkezi idari sistemi-
ni gelitirmi, bunun sunucunda da rahiplerden oluan etkili bir brokrasi gelimi-
tir. Rahipler binlerce insann alt ina faaliyetlerini ynlendirmekte ve bu yet-
kilerini de tanrlara dayandrmaktaydlar (Sivriolu, 2000). Sistemin ve ruhani kl-
trn bir unsuru olarak doan ruhban snf, zamanla siyasal hviyetlerinin n pla-
na kmas nedeniyle, hkmdarla g ve yetki atmas ierisine girmitir. Bu du-
rum ada devlet sorunlarndan olan iktidar-brokrat atmasnn da tarihi temel-
lerini atmas asndan dikkate deerdir. Bu g ve yetki atmas, ayn zamanda
gnmz laik devlet yapsnn temellerini atmas asndan da nemlidir, nk ilk
dini-siyasi erk ayrm srecini de balatmtr. Bu ayrmn ilk defa, M nc.bin
yldan itibaren Smerlerde dini ve siyasi unvanlarn farkllamas sreci ile bala-
m olduu kabul edilmektedir. Hatta 1939 tarihli Asur-Babil Krallnn Dini
Karakteri adl kitabn yazar Rene Labata gre Mezopotamyada iktisadi yaam,
balangta topran ve onun rnlerinin sahibi olan tapnaa bal bulunmakta ve
Mezopotamya dnyasnn siyasi tarihi, ruhban snf ile krallk arasnda aama
aama gerekleen ayrma biiminde zetlenebilmektedir (Huot vd., 2000: 75).
Eski Mezopotamyadaki bu ayrmadan sonra, Ortadounun ve sonra btn
dnyann kaderini deitirecek olan yaz sisteminin Smerliler tarafndan M
3500l yllarda bulunmas, uygarln baat gcn de pekitirmitir. Gelitirilen
ivi Yazs ve bu sistemle yazya geirilmi olan Sam dili
3
, ilk uluslararas ileti-
im arac olarak tarihe gemitir. Yaznn ve M I..bin ylda alfabenin gelitirilme-
si, dnsel ve sosyal srelerin kayt altna alnmaya balamasna neden olmutur.
Bu srecin kamu ynetimi bakmndan nemi ise, ynetsel hayatn sistematize
edilmesi fikrini hayata geirmede nemli bir ara sunmu olmasdr. Monarik sis-
temde kraln kiisel mlk saylan lke topraklarnda hasat edilen, ambara konan
veya nceden ayrlan rnlere ilikin bilgilerin saray arivlerinde kaytl tutulmas
ve uyruklara ilikin bilgilerin saklanmas gereklilii, yaznn idari yaama dahil
olmasn salamtr. Bu gerekliliin bir dier sonucu da, gn gnne kayt tutan
ve rahiplerden oluan profesyonel bir merkezi brokrasinin ortaya kmasna neden
olmasdr. Nitekim kimi tarihiler, burada genel bir profili izilen Ortadou-

3
Asurlular ve Babilliler bu dili konuuyorlard.
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 25

Mezopotamya uygarln, bu niteliinden dolay rahip-devlet olarak tanmlam-
lardr (Johnson and Earle, 1987).

3. Eski Ortadounun Ksa Tarihi ya Da lk Devletli Toplumlar

nsanolunun ilk kez kent devletler eklinde rgtlendii Mezopotamyada zaman-
la Smerler, Akkadlar, Asurlular, Babilliler ve Anadolu kkenli Hititler hkm
srmlerdir
4
. Mezopotamyadaki bu kent-devlet deneyimleri, zamanla hiyerarik
bir aa dnerek sayca az da olsa merkezde bir bakenti olan geni imparatorluk-
lara da dnmlerdir (Landsberger, 1944). Ayn dnemde bir baka akarsu vadi-
sinde, Nilde kurulan ve kronolojik olarak birbiri arkasna dizilen Msr Devletleri
ve uygarl da, Ortadounun baat g olduu sre ierisinde deerlendirilebilir.
Bu nedenle tarih ve corafya birlii yapan, birbirini besleyen ve yeniden reten
bu iki medeniyetin dini, idari ve sosyo-kltrel yaps ile siyasal dzenleri arasn-
daki karlkl etkileimi karlatrmamz, btnleik olarak Ortadou uygarln
anlamamza yardmc olacaktr. Ancak, ncelikle Msra gre daha az bilinen Me-
zopotamya uygarlnn kamu idaresi anlamnda nemli zelliklerine gz atmakta
fayda bulunmaktadr.

3. 1. Smerler

Mezopotamyada devlet diyebileceimiz nitelikte bir rgtsel yapya sahip ilk
toplum olan Smerlerin, M 2800 yllarnda tarih sahnesine ktklar grlmekte-
dir. Daha nce, M 5000-2800 yllar arasnda, bu blgede yaayan Tell Halaf, El
Obeid
5
, Uruk, Dremdet ve Nasr kltrlerinin Smer kltrnn oluumunda nemli
rolleri olduu kaydedilmektedir (stner, 2001: 125). ndus nehri veya Kafkasya
zerinden geldikleri tahmin edilen Smerlerin bu blgeye gelmeleri, Yakndounun
siyasal yapsn ve dnsel dnyasn derinden etkilemitir. Nitekim Aa Mezopo-
tamyada kurulan bu kentsel uygarln hegemonik kltr, ksa zamanda Mezopo-
tamya dnyas ile derinlemesine btnlemitir. Smerler, dou ile bat arasndaki
6

kltrel etkileimin salanmas, bu etkileimden melez ancak pek ok ynyle zgn
bir hegemonik kltr retme, ve siyasal /idari st-yap kurumlarnn oluturulmas
gibi bir ok ilkleri gerekletirerek, uygarla ok nemli katklar yapmlardr.
Smerler, gelitirmi olduklar ivi yazs ile tarih ncesinin en gelimi medeni-
yetini ve devletini kurmulardr. Devletin ilk ilke ve biimlerinin kent-devletler
eklinde kurguland Smerlerde, siyasal rgtlenmenin bu ekilde paral olmas,

4
Smerler, Akkadlar, Asurlular ve Babilliler sonradan Ural-Altayik olarak, Hititler ise Hint-Avrupai
olarak da adlandrlmlardr.
5
Gney Mezopotamyada Smerlerin de iinde yer ald ok geni bir corafyada etkin olan kltr da-
iresi.
6
Grek-Mezopotamya medeniyetleri
26 Hamza Ate, Soner nal

siyasal birliin ve barn ok ksa ve sreksiz olmasna yol amtr (Smerler,
2003). M 5000lerdeki Smer kent-devletlerinin bu yerellii, gnmzde global bir
nitelik gsteren sosyal ve siyasal srelerle tam bir ztlk gstermektedir.
Smer siyasal ynetim eklinin nemli bir zellii, salt despotik ve feodal yn
ar basan, askeri bask aygtlaryla ayakta kalan bir devlet vurgusu tamamasdr.
Smerlerin sadece askeri yntemlerle deil, ideolojik ve kltrel aygtlarla birlikte
devleti ynetmeleri, o zamann daha kurumlar olumam toplumlarnda deil,
binlerce yl sonra retilen demokratik devlet kuramlarnca ngrlebilen bir olgun-
lamann yansmas olarak deerlendirilebilir. Ancak, bu zelliin sadece Smer-
lerde deil, dier Eski Ortadou devletlerinde de bulunduu iddia edilmektedir.
rnein, Sivrioluna gre (2000), Mezopotamyann en erken devletleri bile zo-
runlu kalmadka iddet aygtlarna ba vurmuyorlard. En nemli silahlar ideolo-
jik ve kltrel olanlard. Klasik tarm toplumunun temel zelliklerini en iyi biim-
de yanstan Smerlerde (Johnson, 1987), ilk snfl toplum ve hiyerarik tabaka-
lama da ortaya kmtr. Nitekim bu devlette siyasal iktidara katlm ve egemen
g, kle olmayan hr vatandalara tannm bir hakt. Fakat klasik snflama d-
zeyleri arasndaki farkllk Grek Uygarlndan daha yumuak bir yapda idi.
Smerler, kentlerin mihenk noktasn oluturduu bir toplum modeli gelitirmi-
lerdir. Bu kentlerin kurulumu da tamamen teokratik nedenlere dayanmaktadr.
Kentler, tanrlarn bir armaan olarak kabul edilmektedir. nk bnyesinde tanr-
larn ikametgahlar olan ve Ziggurat ad verilen tapnaklar barndrmakta, berkit-
meleriyle de bunlar korumaktadr. Bu yzden Smer kentleri iin tapnak-kent
deyimi de kullanlmaktadr. Balcalar Nippur, Adab, uruppak, Umma, Uruk,
Larsa ve Ur olan bu Smer Kentleri; Lgal unvanl krallar tarafndan ynetilir-
lerdi. Kent tanrsnn temsilcisi sfatyla sitelerin banda olan Lgaller, zamanla al-
ternatif bir g olmaya balayan rahiplerle, g ve otorite mcadelesine girimi-
lerdir. Bu g ve yetki atmasnn, gnmz laik devlet yapsnn temellerini at-
mas asndan nemli olan dini-siyasi erk ayrm srecinin balangc olmas y-
nnden zel bir nemi bulunmaktadr. Ancak, bu ayrmn Smer toplumsal, siyasal
ve idari dzeninde makam ve yetkilerin karmakl bata olmak zere baz olum-
suz etkiler yapt da dnlebilir. Nitekim, Smer yneticilerinin En, Ensi, Lgal
gibi deiik nvanlara sahip olmas da bunu kantlar niteliktedir (Huot, 2000: 74).

3. 2. Babilliler

M. 4000 - M.500 aras dnemde Ortadounun nemli dini ve siyasi g mer-
kezlerinden birisi de, bakenti Babil (Ninova) kenti olan Babil Devletidir. Gney
Mezopotamyann dini ve kltrel deerleri ile yklemlenmi bir megapol olan
Babil, ilk Mutlak Krallk anlaynn ortaya kt devlettir (Iskr, 2001). Bu
kent-merkezli devleti bir medeniyet eii ve hukuk devleti haline getiren hkmda-
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 27

r ise Hammurabidir. Hammurabi Kanunlar ad ile bilinen en eski yasa ve yne-
tim kurallarn oluturan bu hkmdar; kurumsal devlet ynetiminin ve brokratik
sistematiin temellerini atm olmas bakmndan kamu ynetimi tarihinde nemli
bir yere sahiptir. Smer ve Akad tre ve yasalarn, fermanlarn sistematize ederek
Sami dili ile yazdrtan Hammurabi, Ninova merkezli bir hukuk devleti kurmutur.
Merkezi idareyi glendirmek iin lkenin her yanna memurlar tayin eden
Hammurabi, bu kurumsal yaplanmay yasal dzenlemelerle koruyarak, siyasal bir-
lii uzun bir sre koruyabilmitir. Dnemin kamu ynetimine nemli bir katks da
Babil Klasizmi olarak anlan ve duru bir gramer ve slupla yazlan brokratik
diyalekti gelitirmeleridir. Akad dili ve Smerlerin miras olan ivi yazsn kulla-
nan Babillilerin; bu brokrasi dilini gelitirmelerindeki ama; iktidar kutsallatr-
ma ve mutlak bir monari ynetimi kurma amalarn hayata geirmektir.

Hammurabi Kanunlar

Babil uygarlnn en nemli eseri ve sembol 282 maddeden oluan Hammurabi
Kanunlardr. eitli konulardaki kraln kararlarn halka anmsatmak zere, bir
dikme ta zerine kazdrlan bu ilk yazl hukuki metinler, teokratik temellere da-
yanmaktayd. Nitekim Kanunlarn kutsalln gsteren ve Kral Hammurabiye bu
kanunlar yazdrtan Gne Tanrya
7
sayglarn sunduu bir kabartmann da kitap-
ta yer almas, Hammurabinin, bilinen ilk kanunlarn tanr sz olduunu da an-
latmak istedii (Kitap Gazetesi, 2003) eklinde yorumlanmaktadr. Bununla bera-
ber, ilk hukuki metinlerin gerek hazrlan gerekse uygulama evrelerinde dini ve
mitik ideoloji ile temellendirilmesinin, bunlarn meruiyetini salama kaygsndan
ziyade, uyulmasn manevi meyyidelerle tamamlama eiliminden kaynakland
dnlebilir.
Hammurabi Kanunlarnda dzenlenen toprak hukukuna gre; iki tr toprak ve
iki tr tarm emekisi vard. lki Neolitik komnlerde yaayan ve topraa bal
emekiler, ikincisi ise herhangi bir hkmdara ve tapnaa ait topraklarda alan-
lar. Kle olmayan ve hukuki olarak tannan bu ikinci grup kiiler topraklarnda ki-
racyd. Osmanldaki tmar benzeri bu toprak sahipleri, yar-zgr ya da baml
olarak yaayan kiilerdi. zel mlkiyet ve serbest ticaretin var olduu Babil lke-
sinde, Ortadou toplumlarnn klasik hkmdar - tebaa ilikisine dayanan vatan-
dalk dzeninden olduka farkl bir yap olduu grlmektedir.
Modern anlamda medeni hukuku ve kii hukukunu da ieren bu yasal metinler,
kadn-erkek ilikilerini ve toplumsal hayat olduka rasyonel ve ada bir ere-
vede deerlendirmitir. rnein, bu hukuk sistemi evlilikte tek elilik esasn kabul
etmi, istisnalarn da geerli sebeplere balamtr. Erkee ancak ocuu olmad

7
Adalet Tanrs amas
28 Hamza Ate, Soner nal

takdirde nikahsz bir e veya yardmc kadn seme hakk tanmtr. Yine murisin
terekesinin eit paylam, kadnn kendi medeni haklarn savunmas, kocasndan
kalan miras ynetme gibi gnmzdekine ok benzer normlar getirmitir. Bu hu-
kuki kurallarn meyyidesi ise diyet ve ksas ilkelerine dayanmaktayd. slam fk-
hnda da nemli bir yeri olan bu kurallar; hr olmayan sulular iin gze gz, die
di esasna gre tatbik edilirken, asil-zgr- insanlar iin maddi bir tazminat
detmek eklinde uygulanmaktayd. Ayrca sulara getirilen cezalar da olduka
ard: Krbalama, dilin koparlmas, el kesme, lm cezas vb. Adalet anlay-
n kurumlatran ve sistematize eden bu ilk yazl kanunlar, kendisinden sonraki
hukuk sistemlerini ve ynetim biimlerini de nemli lde etkilemitir.

3. 3. Asurlular

Asurlular, tarih sahnesine ktklar M 2000 yllarndan M I. bin yln ilk yars-
na kadar Asur ehri ve evresinde kurulu kk bir devlet iken, bu tarihten itibaren
genilemeye balam ve Mezopotamya, Elam, Suriye ve bir sre Msr da iine
alan byk bir imparatorluk halini almtr. Fethedilmi topraklarn illere blne-
rek ve merkezi idare tarafndan atanm valilerin ynetimine verilerek srekli dene-
tim altnda tutulur olmas ile, Asur devletinin doas deimeye balamtr (Huot,
2000: 308). Demir anda askeri ve siyasal varl ile Mezopotamyada siyasal
birlii salayan Asurlular, Ortadounun siyasal ve idari yaplanmasnda ok
nemli gelimelere sebep olmulardr. rnein, Anadolu ve Msr uygarl ile ya-
kn temaslar kurmu, Yunan kltr ile balantya gemi ve Yunan Uygarlnda
Orientali-san an domasna sebep olmulardr. Asurlular, bir kpr vazifesi
grerek, douyu batya tayan ilk kltr emperyalisti devlet olmutur. Anadolu ti-
caretinde de, daha devlet kurmadan Asurlu Tccarlar potansiyelini oluturarak,
devletin korunmasndaki d ticaret sistemini kurmulardr (stner, 2001: 126).
Kapadokya Tccarlar ad verilen bu tccarlar ivi yazsn da Anadolu'ya re-
terek, Anadolu'da tarih devirlerini balamasna sebep olmulardr.
Asurlular, siyasal anlaylarnda ve devlet ynetimlerinde, kltrel miraslar
olduklar Smerlerden farkllk gstermekteydi. Her ikisinin de sava karaktere
sahip olan hkmdarlar, Smerlerde dinsel sisteme gre, Asurlulurda ise kiisel
isteklerine gre devlet ynetmilerdir.Fethettikleri lkelerde Smerler bar ni-
yetlerle, Asurlular ise sava, hrn ve acmasz davranlarla kendi isteklerini ka-
bul ettirmilerdir. Ayrca Asur lkesinde merkezi otoritenin ynetime tam anlam
ile sahip olduu da anlalmaktadr. Asur tarihinde siyasal hviyeti pekitiren en
nemli olgu ise, M. XIV. yy.dan beri geerli olan geleneksel hukuki esaslarn
8

M.1100 yllarnda bir hukuk kitab halinde toplanmasdr.

8
Bu hukuki ilkeler genellikle tre kaynakldr.
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 29

4. Eski Ortadouda dari Hayat: Msr Ve Mezopotamya Karlatrmas

4.1. Kent-Devlet ile Merkezi Devlet Fark

Nasl Msr uygarl Nil nehrinin varl ile ekillenmise, Mezopotamya da Dicle
ve Frat nehirlerinin sulad topraklarn rn olan bir medeniyettir. Corafya ve
tarih birlii yapan bu iki medeniyet merkezindeki sosyo-kltrel hayatn douu ile
kurumsal ve ynetimsel gelime de nemli lde bu nehirlere bal olarak; nehir
kaynakl sulama projelerinin merkezi kontrol ihtiyacndan domutur. Hayatn su-
lamaya bal olduu, ancak dnyann geri kalan blmnn aksine, oktan kent-
lemi bu tarm toplumlarnda sulamal tarmn gl merkezilemi bir iktidar
gerekli klmaktayd (Huot vd, 2000: 76).
Sulama kanallarnn inas ile bentlerin ve teraslama sisteminin dzenlenmesi,
buralarda gl bir merkezi iradeyi ve onun yansmas olacak olan devlet olgu-
sunu dourmutu. Fakat iktidarn dini temerkznde ve siyasal rgtlenmede bu
iki medeniyet havzas arasnda nemli farkllklar vard. rnein, Msrdaki kat
merkeziyeti niter devlet yapsna karlk, Mezopotamya birbirine rakip kk ve
bamsz kent-devletler eklinde rgtlenmiti. M 3000lerde Smerlerle bala-
yan bu kent medeniyetleri, hiyerarize olmu klan benzeri bir topluluun, btnlk
ve hemen hemen tam zerklik sergileyen idari, siyasi ve sosyo-ekonomik birimleri
grnmndeydi.
Kendine zg zellikleri bulunan ve belirli bir mekanda younlam bu srek-
siz ve siyasal birlikten yoksun devletlerin douu ayn zamanda, kentlerin evrimi
ile de yakndan ilintilidir. IV. bin yl boyunca Mezopotamyann kyleri yava ya-
va kentlere dnmeye balamt. Smer olarak andmz Ural-Altayilerin G-
ney Mezopotamyaya ak da bu sreci hzlandrmt. Ancak kentleme salt n-
fusta kalabalklama anlamna gelmiyordu. Kent olma olgusunda n plana kan,
daha ok toplumsal yapdaki hiyerarik ayrmayd. Kentleme sreci eitli sosyal
snflarn, dzenli ordu ve rahipler snfnn ortaya kmasyla beslendi ve ilk kent
devletlerini tapnaklarn rahipleri ynetti (Sivriolu, 2000). Nitekim Ortadounun
ilk yerleim yerleri olan bu kentlerin douu da sadece Mezopotamya siyasal uy-
garlnn kkenini deil, ayn zamanda ada dnyann ve siyasal dnmn de
sosyolojik miladn oluturmaktadr.
Mezopotamyadaki kent-devlet eklindeki siyasal paralln ve istikrarszlk,
byk lde corafi artlardan kaynaklanmaktayd (Sandars, 1985). Mezopotam-
yann btn rzgarlara ak bir gei blgesi olmas, sk sk Arabistan ve Suriye
bozkrlarndan dalgalar halinde gen gebe Samlerin ve dier sava step halk-
larnn istilalarna maruz kalmasna neden olmaktayd. Bu da blgedeki siyasal bir-
liin salanmasnda byk bir engel tekil etmekteydi. Nil Havzasndaki siyasal
birliin ve bir bakma stn uygarln varoluu da yine corafi nedenlere dayand-
30 Hamza Ate, Soner nal

rlabilir. Msr Medeniyetinde Nil akarsuyunu evreleyen geni ve kolay geit ver-
meyen l blgesi, yabanc glerin ve zellikle de gebe halklarn Nili ele ge-
irmelerini zorlatrmakta (Sandars, 1985), dolaysyla da blgede siyasal birliin
srdrlmesini kolaylatrmaktayd (Sander, 1994: 24).
Mezopotamyada siyasal btnlemeyi gletiren bir dier etken de blgenin
stratejik karakterini ve gcn yanstan suyu denetim altnda bulundurma ve pay-
lama isteidir. Aa ve Yukar Mezopotamyada toplumsal yaplanmann dola-
ys ile de tarihin belirleyicisi su ve suyun paylamdr (Kara, 2003; Service, 1975;
Mann, 1986). Mezopotamyada geni imparatorluklarn ve birletirici bir iktidarn
ortaya kmasn iki bin yl boyunca engelleyen iki nemli engel daha vard: Srek-
li ordu beslemenin ve uzaktaki topraklarn yneticileriyle ksa yoldan haberleme-
nin imkansz olmas; ve devletlerin askeri gce dayanyor olmas nedeniyle, kay-
bedilen savalar sonunda merkezi iktidarn otoritesinin, yenilginin okuyla hemen
ortadan kalkmasdr (Gailey, 1987).

4.2. Hiyerokratik Ynetim Tarzlarndaki Kral Anlay Farkll

Antikada Ortadouda kurulan btn monarilerin temel karakteristii, hiye-
rokratik zelliklere sahip olmalardr. Devlete bu kutsiyeti atfeden genel inan ise
devletin, tanrnn evrensel sisteminin yeryzndeki rnei olduu dncesi idi.
Tanrlar gkyzn nasl ynetiyorsa, devlet de yeryzn yle ynetmelidir an-
lay, blgedeki teokratik siyasi ve idari yapnn psikolojik meruiyet kaynan
tekil etmekteydi. Bu mitik ve ayn zamanda dini ideolojiyi de yanstan kutsal-
devlet inan da, temelde ynetici kraln iktidarn ve otoritesini mutlak klyor ve
de pekitiriyordu. nk devletin ve bunun kutsal yneticilerinin arkasnda tanrlar
vard ve onlarla savamak tanrlarla savamak anlamna gelecekti. Bununla da
Tanrsal Dzenle savama korkusu ve bunun imkansz olduu dncesi yara-
tlmak isteniyordu. Bir baka deyile, bu ideolojik mit, iktidarn kimin elinde ol-
duunun, kimlerle korunduunun ve de iktidarn kimler zerinde kurulduunun en
ak betimlemesidir (Sivriolu, 2000).
Msr ve Mezopotamyan teokratik tandansl devlet kurumlar arasndaki temel
farkllk ise, bu kutsal devlet = kutsal ynetici dzlemindeki tanr sjesinin algla-
n farkll idi. Msr Firavunlar, Rann olu olarak Tanrnn kendisiydi: Sosyal
varln ve iktidarn tek kayna olarak doutan Tanr kabul edilirlerdi. Kent-
devletleri veya sayca az olarak geni imparatorluklar eklinde rgtlenen Mezopo-
tamya halklar ise, Msrdaki gibi bir Tanr-Kral otoritesini tanmamlardr. Onla-
ra gre topran, insann ve mallarn mutlak efendisi Tanrdr; kral ise sadece onun
naibidir.(Thema Larousse: 38) Bu inan da M.S. 18. yzyldan itibaren anlamn
bulan laik devlet anlay ve bu fikri realize edecek dini-siyasi erk ayrm iin ta-
rihsel bir rnek olarak nemlidir.
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 31

Kent tanrlarnn temsilcisi sfatyla sitelerin banda bulunan Mezopotamya
krallar Lgal (byk adam), En (Han) gibi unvanlarnn yannda Patesi la-
kabn da tarlard. Bu unvan ata rahip anlamna gelmekteydi ki, bu ynetici kra-
ln ilahi yapsna da vurgu yapmaktayd. Buna karn Lgaller her ne kadar tanr-
sal-ilahi vasflar tasalar da pek az
9
kendini Tanr ilan etmitir. Bu nedenle Mezo-
potamya krallarnn otoritesi, hibir zaman firavununki kadar snrsz olmamtr.
Mezopotamyadaki bu Tanr/kral ayrm her ne kadar teoride yer etse de; pratikte
lugallerin bir takm kozmik glere sahip olduu inancn ve onlarn tek yasa kay-
na olmalar gereini ortadan kaldrmamaktayd. yle ki; Babilin nl Hkmdar
Hammurabi, ilk yazl anayasa olarak bilinen Hammurabi Kanunlarn kendisi ha-
zrlam olmasna ramen, uyruklarn bu yasalara uymalarn salamak iin, kanunla-
rn kutsalln gsteren ve kendisine bu kanunlar yazdrttn syledii Gne Tan-
rya saygsn sembolize eden bir ant-kule yaptrtmt. Yine Hammurabi, kanunla-
rn tanrlara dayandrp yasalara uymayanlarn tanrlarn gazabna urayacan ek-
leyerek yarglarna ilahi bir ierik ve temel kazandrmaya almtr.

4. 3. Mitik Dini Hayat ve Tanrlar Panteonu

Mezopotamyada yerleik ve tarmc halklarn dinleri drt nemli zellik gster-
mekteydi: Gnee tapma, lme kar ar bir ilgi, ok-tanrllktan, tek-tanrlla
doru yava bir evrim, ve ruhlar dnyas ya da yce kat kavram
10
(Sander,
1994: 25). Totolojik, sabit ve mutlak bir dnme tarzna sahip olan Msr ve Me-
zopotamya toplumlarnn inan ve mitolojik dnyalarnn benzerlii, Tanr telakki-
sinde grlr (zcan, 2001). Tanr telakkisi, kutsal devlet ve otorite anlay, ka-
dim rf, mlkszlk ve savala dayal retim tarz birbiriyle balantl ve birbi-
rini besleyen faktrler olarak Mezopotamya-Akdeniz havzasnn tarihsel dzenini
oluturmulardr (zcan, 2001). Tanr telakkisi aslnda Mezopotamya kavimlerinin
dnyevi ve uhrevi dnce ve pratiklerinin yansmasdr. Bu dzenin iindeki insan
znesi ise; belirgin ve etkin deildir.
Bir dier ortak zellikleri de tanrlarn yerelliidir. rnein Smer mabutlarn-
dan kimi gklere, kimi yerlere kimi de havalara hakimdir. Kimi de insanlarn muh-
telif faaliyetlerinin hami ve mdafii, nebatlara bolluk veren, hayvanlarda tenasl
arttran, insanlara hayat nefhas fren, krallara saltanat esas ve kudreti ihsan
eden, sanatkarlara ve bilhassa demircilere ilham ve kuvvet veren, doru ile yanl
ayran, hukuk ve adalet ilerine nezaret eden hep ayr ayr tanrlard (Gnaltay,
1951: 114). Ancak, Mezopotamya kent-devletlerinin her birinin yerel bir tanrs

9
rnein Naramsin
10
Bu dnemlerde ortaya kan Yahudi ve sonra gelen Hristiyan tek-tanrl dinlerinde de benzer kavram-
lara rastlanmaktadr.
32 Hamza Ate, Soner nal

vard.
11
Bu tanrlar insan gvdesi ve yz tamaktaydlar; halbuki Msr tanrlar
ounlukla hayvanlardan oluuyordu veya hayvan grnmndeydi. Ayrca aa
veya yldrm gibi evrensel glerin simgeledii tanrlara da inanlrd. Bu tanrlar
her ne kadar canl bir varlk gibi tasvir edilseler de; onlar tam bir mutlak gce sa-
hiptiler ve lmszdler.
Mezopotamya-Akdeniz havzasnda bilinen tarih ierisinde, yani be bin yl bo-
yunca farkl kavimler ve imparatorluk dzenleri olsa dahi inanlan tanrlarn ben-
zerlii ve o tanrlarla insanlarn ilikisinin deimemesi sz konusudur. Blge-
deki Tanrlar panteonunda Gk, yer, yeralt, bereket, ak, sava, iyilik-ktlk
vb. fonksiyonlaryla zde tanrlar varolmutur. Bu Tanrlarn bir ksm insann
ulaamayaca ve zmleyemedii Gne, Ay ve yldzlar gibi doa gleridir.
Bir ksm ise insanlarn hayatini ynlendiren, daha somut ilikilere mdahale eden
insan-tanrlar yani hkmdarlardr. kinciler mutlaka birincilerden referans alan
ve onlarla akraba olan yani normal insanlardan stn ve ayrcalkl varlklardr.
Iran-Smer-Babil-Akad geleneinde Tanr-kral, eski Msr'da Tanrnn (Gnein)
olu kral ve Roma'da len imparatorun Tanrlatrlmas (August) sz konusu ol-
mutur (zcan, 2001). Bu tanrlar iinde ilk genelleen ise Msrn Gne Tanrs
Ra olmutur. Mezopotamyada ise hiyerarik ve kodlanm bir tanrlar listesi
(gerek bir panteon) ancak daha sonralar, Akkad anda
12
ortaya kacaktr. Bu
listenin sistematik hale getirilmesi ise Kassit
13
dnemini bekleyecektir (Huot,
2000: 99). Mezopotamyallarn, tanrlarna ibadet ettikleri, hediyeler sunduklar
ok katl tapnaklarna da Ziggurat denirdi. Bu zigguratlardan en nls de Babil
Kulesi olarak bilinen Babil Zigguratdr.

4. 4. Devlet Formasyonunda Dinin Rol

Mezopotamyann elverili topraklar, ak olan topografyas ve ktalar aras g
yollar zerinde konulanm olmas, blgeyi bir cazibe merkezi haline getirmek-
teydi (Tuna, 1987). Bu nedenle blge sk sk istilalara uramaktayd ki, bu da bl-
gedeki istikrarsz ve paral siyasal yapnn temel sebebidir. te yandan corafi
adan elverili olup, aralarnda da yada dier doal engeller bulunmamasna
ramen, kent-devletleri arasnda bir siyasal birliin bulunmay, bunun sebebinin
farkl alanlarda aranmasn gerektirmekteydi. Fustel de Coulanges (Aaoullar,
2002: 17de alntlanmtr), bu sonuta inanlarn, zellikle de dinsel inanlarn
nemine dikkati eker. Ona gre, kentler arasnda almas dalardan daha g

11
rnein Akkadllarn tanrs Enlil, Larsa kentinin tanrs amas, Asurlularn Tanrs Asur, Smerlil erin
Tanrs da Ana Gk-Tanr idi.
12
M.2350-2150
13
M 1550-1150
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 33

olan bir engel vard, bu da dindi. Her kentin dierlerini yabanc olarak grmesine
neden olan kendine zg kutsall, tanrlar ve tapnmlaryd. Mezopotamyadaki
yerel kent-tanrlar da Eski Yunan polis devletlerinde olduu gibi, birbirine rakip,
kk, bamsz, siyasal birlie yanamayan ve srekli sava halinde olan kent
devletlerin temel varlk sebebi idi.
Yine Eski Mezopotamyada bu dnemde merkezi bir otoritenin bulunmayna
ramen, ada olan ve ayn medeniyet evresinde yer ald Msrda ise tam ak-
sine; kat merkeziyeti niter bir devlet yaps mevcuttu. Bu durum, salt Msrn
corafi elverisizlii ile aklanamaz. Mezopotamya ve Msr devletleri arasndaki
bu idari, toplumsal ve politik farklln temeli de yine tandk bir olgu idi: Din.
ok tanrl bir dinsel panteonu bulunan Mezopotamya kent-devletleri, yerel tanrla-
r ile zdelemilerdi. Halbuki Msrda tek tanrl bir dini hayat vard. Uhrevi ha-
yat Gne tanrs Rann olu, Msr hkmdarlarnn (Firavun) vcudunda hayat
bulmutu. Bu sav,

Tek-Tanrl Dinsel Hayat niter Devlet (Siyasal Birlik)

ok-Tanrl Dinsel Hayat Paral Devlet (Merkezi Otoritenin Bu-
lunmad Kent-Devlet, Polis Devleti)

Tek-Tanrl Dinsel Hayat eklinde formle etmek mmkndr. Msrda olduu gibi tek tanrl dinler, niter
devletlerin kurulmasna dnsel ve sosyal bir zemin yaratrken, yerel karakterli ve
atan tanrlardan oluan bir dini hayatn egemen olduu Mezopotamya gibi lke-
lerde de bu dinsel ahengin olmay bu blgelerde istikrarl bir siyasal birliin ku-
rulmasn zorlatrmaktadr.
Tanr dncesi ile birlikte, kutsal devlet ve otorite anlay, kadim rf, mlk
tanr yaklam ve savala dayal retim tarz, birbirleriyle balantl ve birbirini
besleyen faktrler olarak Mezopotamya-Akdeniz havzasnn tarihsel dzenini olu-
tururlar. Bu dzenin iinde ise birey yoktur. nk kolektif akl -tanr otoritesi- ve
bunun somut karl olarak da Devlet, znel akl sindirmi ve buna kar kmay
ve savamay da tanrsal dzenle savama anlamna gelecei iin yadsmtr.
Olaylara bu denli mitik ierikli dini yaklam ise; teokratik kkenli bir ynetsel r-
gtlenmeyi de realize etmiti. Aa Mezopotamyada ynetim sekinleri katman,
klan tipi bir toplumsal yapda yksek konum sahibi byk ailelerin iinden km-
tr ve bu klan tipi yapda yksek katmanlar topluluun geri kalan zerinde politik
ve dinsel egemenlii ncelikle ellerine geirmilerdir (Frangipane, 2002: 228).

4.5. Ortadouda ki Kral Profili: Lgal ve Firavun

Mezopotamyann kent-devletleri Lgal, bazen de En, Ensi veya Patesi
unvanl krallar tarafndan ynetilirlerdi. Bu unvanlardan Ensi ve Patesi, ayn za-
34 Hamza Ate, Soner nal

manda dini bir anlam da iermekteydi. Siyasal ve sosyal statlerle unvanlarn Me-
zopotamya devlet yapsnda bu denli ok oluu ise Lgallerin dini ve politik g-
leri kendilerinde toplamalarndan kaynaklanmaktadr. Ensi -Ba Rahip- unvan ge-
rei dini ayinleri yneten ve tanrlara hediyeler sunan Krallar; Lgal -Byk Adam-
unvan ile de siyasi otoritenin baydlar.
Yneticilerin bu teokratik almlar, ynetim merkezinin de dini hayatn mer-
kezi olan tapnaklara tanmasna neden olmutur. Krallarn yaad yer ve Tanr-
larn evi saylan tapnaklarn okluu ve tadklar nem, Mezopotamya kentlerine
byk dini bir metropol kimlii kazandrmt. Hatta bu kentler; iinde tanrnn
ikametgahn, ou kez zdeletii tapna bulundurmas iin kurulmutu. Tap-
naklar bu yzden kentin merkezinde ykselmekte, kentin merkezi saylmaktaydlar
(Huot vd., 2000: 254).
Tapnaklar, kent-devletlerinin siyasi ve ekonomik merkezleri olarak, kentin tm
yaamn ynetmekteydi. Tarihin ilk toprak sahipleri olan bu tapnaklar, ayn za-
manda devletin ta kendisi sfatyla ellerindeki igcn kullanmakta, araziyi deer-
lendirmekte, sulama altyapsnn bakmn salamakta, siteleri surlarla donatmakta ve
askeri gc devirmekteydi (Huot vd., 2000: 74). ok fonksiyonlu bu kurumlarn her
biri, bir rahip tarafndan ynetilmekte, btn tapnaklarda kent hkmdarlarnn y-
netiminde bulunan kent-tanrsna adanm ana tapnan denetimindeydi. Hkmdar-
lar da kent-tanrsnn temsilcisi sfatyla sitelerin banda bulunmaktaydlar.
Bu dini yaplara yklemlenen iktisadi ve siyasi roller, temelde monarkn idari,
hukuki ve iktisadi otoritesinin somutlat ve tekelletii yerler olarak iktidar -ve
onun maddi gcnn kayna olan ekonomiyi- ahsna mnhasr klma dncesi-
nin birer ifadeleriydiler. Bir baka deyile, tapnaklar siyasi ve ekonomik meruiye-
tin kayna olma gibi nemli bir ilevi bulunmaktayd. Ayrca, bu dini merkezler
byk iftlikler gibi faaliyet gstermekte ve yerel hanedanlarn oluturduu lgal-
ler, ayn zamanda tanrlarn evlerini de ekip evirdikleri iin ynetimi ellerinde
bulundurmaktaydlar (Huot vd., 2000: 73).
Fakat bu gce karn hibir zaman Mezopotamya krallar, tanrsallatrlan Msr
Firavunlar kadar geni ve snrsz bir otoriteye sahip olamamlardr. Ayrca, fira-
vunlarn tek bir nehirden beslenen birlemi bir lkeyi ynetmeleri de dier bir
nemli faktr durumundadr. Nil'in mkemmel ulam olanaklar Msr'n tek bir
ynetim altnda kalmasn kolaylatryordu. Nil'in iki ucunu tutan bir kral lkeyi
istedii gibi ynetebiliyordu. Batdaki Libya l ile kuzeydoudaki Sina dalar
ise lkenin doal barikatlaryd. Oysa Mezopotamya hem iki nehirle paralanm
bir corafyada, hem de ktalararas g yollar zerinde bulunmaktayd. Bu olgu
da, Mezopotamyann paral bir siyasi ve idari yapya sahip olmasnn nedeniydi,
ve Mezopotamya kent-devletlerini srekli olarak barbar kavimlerin saldrlar ile
uramak zorunda brakyordu (Sivriolu, 2000).
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 35


4. 6. Yazl Brokratik Devlet

M 3500l yllarda Smerlerin 150si hece ses deeri tayan, dierleri ise
ideogram
14
veya logogram
15
ilevlerini koruyan, yaklak 600 iaretten yararlana-
rak bulduklar ivi yazs, tarih ve medeniyet adna Ortadounun dnyaya yap-
t en byk katkdr. Eski Mezopotamyada ortaya kan ilk yaz sistemi, her ne
kadar bir alfabe nitelii tamasa da, yazl uygarln milad olmas nedeniyle bir
devrimdir. Piktokrafik yaz olarak adlandrlan bu yaz sistemi, muhasebe kaytlar,
tayin ve erzak datm gibi somut ihtiyalara cevap vermek zere ortaya kmt
(Thema Larousse: 39). M 3000 ylna yaklarken, blgenin bir dier kltr a-
na olan Msrda da bin yl kullanlacak olan, hiyeroglif iaretlerine dayal bir
yaz sisteminin temelleri atlmt. Eski Msrn hiyeroglif yazs
16
ve Mezopotam-
ya halklarna zg ivi yazs tam bir alfabe nitelii tamamakla birlikte, toplum-
sal ve kltrel yapda ok nemli ve kkl deiimlere neden olmutur. Bireysel ve
kurumsal ilikilerin niteliini ve niceliini de dnme uratmtr.
Yaznn icad ile birlikte dnsel ve sosyal srelerin kayt altna alnmas ger-
eklemitir. Bir baka deyile, yaz, ynetsel hayat sistematize etme arac olarak
kullanlmaya balanmtr. Monarik sistemlerde kraln kiisel mlk saylan lke
topraklarndan hasat edilen, ambara konan veya nceden ayrlan rnlere ilikin
bilgilerin saray arivlerinde kaytl tutulmas ve uyruklarn durumlarnn belirlen-
mesi gereklilii, yaznn idari yaama dahil olmasna neden olmutur. Bu gereklilik
de gn gnne kayt tutan nemli bir yazclar brokrasisinin ortaya kmasna
neden olmutur. yle ki Mezopotamyada diplomatik ve ticari yazmalar yapmak
zere ustalam katipler snf ortaya kmtr. Bu yazclar brokrasisi, sz konu-
su ilevlerinden dolay da zamanla toplumda giderek artan bir etkiye sahip olmu-
lardr. Nitekim bu etki merkezi olmaya balamalar, gnmze kadar srecek olan
iktidar-brokrat atmasnn da tarihi ve sosyolojik kkenlerini atmtr. Snfsal
bir atma olmaktan ziyade g ve otoritenin tekelde tutulmasna ynelik bu ege-
menlik atmas, temelde balangcn Mezopotamya kent-devletlerinde grlen
siyasal aktrler ve etki merkezleri arasndaki mcadelenin bir yksdr.
Ayrca, sulama kanallarnn inas, bentlerin ve teraslama sisteminin dzenlen-
mesi gibi iler, gl bir merkezi idareyle mmkn olmu; bunun sonucunda da
rahiplerden oluan etkili ve profesyonel bir brokrasi snf olumutur. Brokratik
yaplama daha sonra da eitlenerek artmtr. Msrda olduu gibi Mezopotam-
yada da hkmdarn etrafnda onun zel hizmetiyle uraan hizmetkarlar snf

14
Nesne iaret
15
somut veya soyut bir gereklii temsil eden iaret
16
Daha sonra hiyeratik-hiyeroglif- yazsna dnmtr.
36 Hamza Ate, Soner nal

vard. Bunun dnda da devlet ilerini yrten bakanlar, st dzey ynetici-
rahipler, yerel elitler ve memurlardan oluan ynetici bir kadro vard. Saray ve ta-
rada grev yapan kalabalk yazc topluluklar da, bu st dzey brokratlara bal
olarak almaktaydlar. Bu yazc memurlarn asli grevleri, uyruklarn durumlar-
n ve sahip olunan beeri ve maddi kaynaklar kayt altna almakt. Bu memurlar,
Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ortaya kan mltezimlerin yap-
t gibi vergilerin tahakkuku ve tahsilat ilerini yapmak, hayvanlarn saymn
yapmak gibi iktisadi ve siyasi vazifelerle yklemlenmi memurlard.

4. 7. Tarma Dayal Vergilendirme Sistemi ve Profesyonel Ordu

Mezopotamyadaki kent-devletlerinin asli ve en nemli geim kayna, aynen M-
srda olduu gibi, vergilerdi. Vergilerin ana kalemini ise tarmsal gelirler olutu-
rurdu. Frat ve Diclenin sulad alvyal ve engebesiz ekilebilir arazi, tapnaklarn
ynetiminde ilenirdi. Vadilerde nehir tamalarnn brakt bereketli topraklar
zerinde, srekli ve mmbit hasatlar yaplabiliyordu. Tarma dayal iktisadi hayat-
ta; arpa, buday, sebze, bitkisel ya, meyve ve hurma; hayvanclkta ise et, yn ve
st gibi rnler retilmekteydi. Mezopotamya her ne kadar Akdeniz-Gney ve Or-
ta Asya arasnda bir kpr olsa da, ticaretin ekonomideki yeri hibir zaman nemli
boyutlara ulamamtr. Bu durum Msrda olduu gibi, Mezopotamyada da tar-
mn ticarete tercih edildiini gstermektedir (Johnson ve Earle, 1987). Daha ok
Asurlu tccarlar tarafndan yaplan kk lekli ticarette, nemli lde blgede
bulunmayan ve egzotik mallar olarak tanmlanan deerli ta, kereste ve madenle-
rin
17
blgeye tanmas eklinde olmaktayd.
Vergi ve ticari alverilerde tahsilat tahl rnleri veya para karl yaplmak-
tayd. Para ve dier benzeri deerli eylerin mbadele arac olarak kullanlmas ise
daha sonralar olmutur (Claessen, 1978). Vergilendirme sisteminin disiplinli ve
rgtl oluu, devletin dzenli bir ordu beslemesini de salyordu. Nitekim dnyada
ilk dzenli ve srekli ordu, Ortadouda hkm srm toplumlarndan Akkadlarca
kurulmutur. Mezopotamyada; (a) yerleik topluluklarn oturduu merkezlerin d-
nda yaayan gebe kavimlerin, zengin kent-devletlerine kar giritikleri yamaya
ynelik savunma ihtiyac, (b) Mezopotamyann saldrlara ak topografyas, (c) Ra-
kip kentler arasndaki snrlarn belirsizliinden kaynaklanan srekli savalar profes-
yonel bir ordu kurulmasn gerekli klyordu. Profesyonel askerlerden oluan ordu,
hkmdarn gvenliini salamakta, merkezi otoriteyi glendirmekteydi.
Msrdaki ordu sistemi ise; Seluklularda ve Osmanllarda kullanlan ikta ve
dirlik sistemi ile benzerlik gstermekteydi. Msr ordusu; topraa bal deme yap-
lan -tmar benzeri- paral askerlerden oluuyordu. Mezopotamya devletlerinde ise pa-

17
Altn, bakr, diorit vb.
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 37

ral askerlerin yan sra gebe savalarndan kurulu bir askeri snf da vard. Me-
zopotamyallar, ynetimde olduu kadar askerlikte de baarlydlar; hafif piyadeler,
ar piyadeler, sava arabalar ve okulardan oluan iyi rgtlenmi ve ok iyi eitil-
mi ordularyla imparatorluklarn ustaca korumay bilirlerdi (Thema Larousse: 39).

4. 8. Hiyerarize Olmu Toplumsal Yap ve Kentsel Hayat

Mezopotamyada toplumsal yapnn ok karmak, kltrel dokunun da ok zengin
olduu grlmekteydi. Kltrel elerin bu denli zengin ve canl oluu da; blge-
nin ak olan topografyas nedeniyle sk sk istilaya uramas, ve sonucunda mey-
dana gelen farkl halklarn etkileimidir. Bu nedenle Mezopotamya sreksiz, fakat
etkili kltr dalgalarnn hakimiyetine sahne olmutur. Blgedeki en etkili kltr
kua ise Smerlerin El-Ubeyd Kltr ile Babil Kltrdr.
Mezopotamyada sosyal snflarn douu sreci ise, Smer anda balam-
tr. M 3500l yllarda Aa Mezopotamyaya gelen Smerler, zengin bir kltre
ve medeniyete sahiptiler. Mezopotamya kltrnn balatcs ve devamcs olan
Smerlerin kurduklar devlet kurumlar ile dier sosyo-ekonomik rgtlenmelerde
de bu kltrn izlerini grmek mmknd. Smer Medeniyetinden baka semitik
toplumlarn da etkiledii bu sre; karmak, eitlenmi ve halen hakknda ok az
ey bilgi sahibi olunan bir toplum modeli gelitirmitir. Bu toplumsal yapy karak-
terize eden en nemli durum ise; hiyerarize olmu, eitsizlikleri giderek artan ve
elit tabakann idaresindeki bir toplumsal blmlenmedir (Kitap Gazetesi, 2003).
rnein, Hammurabi Kanunlarnda Babil toplumunun, saray halk ve rahipler
dnda ayr snfa blnd grlmektedir: Kiisel mlkiyet ve ticaret hakkna
sahip olan zgr insanlar (asiller); gayrimenkul deil ama para ya da kymetli
eya sahibi olma hakk olan azad edilmi klelerin oluturduu bamllar; ve
denmemi bir bor, sava esirlii veya doutan gelme nedenlerle kleleenler.
Birinci grupta yer alan asil snf; siyasal ve sosyal statleri veya unvanlar tam ola-
rak ne olursa olsun, ynetici elit tabakay, yksek rtbeli rahip-askerleri, hkmda-
ra bal memur yneticileri
18
kapsyordu. kinci grup ise; ehirdeki uzmanlam
zanaatkarlardan oluuyordu. Bunlar sulu tarm yapan iftiler, zanaatkarlar, keres-
te-ta ve metalleri ileyen usta sanatlardan olumaktayd. Bu meslek sahipleri
ksmen kendi balarna, ksmen de amirler maiyetinde alrlard. Bu amirlerin
(ugula) maiyetlerinde bir nevi avu saylabilecek grevliler (nubanda) bulunurdu
(Landsberger, 1944: 426). nc grup ise hibir haklar olmayan klelerdi. Klele-
rin byk bir blm tarm iisi olarak alrd. Balca iki tr toprak ve iki tr ta-
rm emekisi vard: Neolitik dnemde olduu gibi hla komnlerde yaayp ortak
topra ekip bienler ve herhangi bir hkmdara ya da tapnaa ait topraklarda al-

18
Muhasebeci anlamna gelen sogular ve ustaba anlamna gelen ugula gibi
38 Hamza Ate, Soner nal

anlar. Fakat bu ikinciler kle deillerdi. Evleri ve aileleri ile yarglanma haklar var-
d. Ancak, altklar toprak kendilerine ait deildi ve Osmanllardaki tmar andrr
ekilde devletin kendilerine verdii toprakta kiracydlar. Bu yzden ikinci tr emek-
iler genelde yar-zgr ya da baml eklinde tanmlanrlar (Sivriolu, 2000).
Ayrca tm bunlar, Ortadouda tam anlamyla kleci bir ekonominin
varolmadn da gstermektedir. Baz tarihiler n Asya toplumlarnda kleciliin
gelimemesini, bronz ann retim dklnden kaynaklandn savunmu-
lardr (Sivriolu, 2000; Kristiansen, 2001). Fakat bu dnce, kleciliin demir sa-
va aletleri ile ezamanl bir geliim sreci izlediini ileri srse de, bu varsaym
Ortadouda demir aletlerin gelimesine ramen kleciliin gelimeyiini akla-
yamamaktadr.
19
te yandan, her ne kadar Babilliler zamannda Mezopotamyada
zel toprak mlkiyetinin olduu bilinmekteyse de, Ortadou toplumlarnda devle-
tin tarmdaki belirleyici rol yznden, zel mlkiyetin hibir zaman yaygnlk ka-
zanamad grlmektedir.
Mezopotamyada sosyal snflama kendini belki de en iyi ekilde kent doku-
sunda grlebilmekteydi. Zengin yerel elite ve yoksul tebaaya ait evler birbirinden
farkl alanlarda bulunmakta, kent organizasyonu ile mesleki snflama da bu hiye-
rariye uygun olmaktayd. Bu snfsal farkllama, iktidardaki sekinler, tacirler,
her dzeyden yneticiler, katipler, uzman zanaatkarlar, tapnak grevlileri, askerler
ve kent halk, eitlilikleri ve birbirilerini tamamlamalaryla, eitsizlii gn getik-
e artan bir sosyal merdiven boyunca hiyeraik dzende dalmlaryla, devrin Me-
zopotamyasnn artk tam olarak kentlemi bir dnya olduunun somut kantyd
(Huot vd., 2000: 81). Mezopotamya kentlerinin bir dier zellii ise, kurulumlar-
nn tamamen teokratik kkenlere dayanmasdr. Kentler, iinde tanrnn ikametga-
hn, ou kez zdeletii tapna bulundurmas iin kurulmutur (Huot vd.,
2000: 252). Bu anlamda Mezopotamya kentleri gerek anlamda birer tapnak-
kenttir. Dini yaplarn bu ayrcalkl konumu, ehircilik anlayna da yansmtr.
yle ki kamu yaplar genelde tapnaklarn yaknnda kurulmu ve en nemlisi de
dini erksiyasi erk ayrmnn belirgin olmad dnemlerde tapnaklar, kraliyet
ikametgah ve ynetim merkezleri olarak da kullanlmlardr.

4. 9. Hegemonik Medeniyet ve Bilim

M 5000lerde Mezopotamyada yerel nitelikte balayan uygarln, M 500lere
gelindiinde, giderek global bir nitelik almaya balad ve merkezden evreye
doru geniledii grlmektedir (Sander, 1994: 28). Msr, Girit, Akdeniz, ndus
Vadisi ve in, o dnemde Mezopotamyann evresi saylabilecek byk medeni-
yetlerdir. Mezopotamya uygarlnn gl potansiyeli ile kltrel zellikleri, bata

19
Mezopotamyada zel mlkiyetin yaygn olmay, klelik rejiminin de gelimesine engel olmutur.
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 39

Girit, Akdeniz ve Msr olmak zere anlan medeniyet anaklarn nemli lde
etkilemitir. zgn ve hegemonik bir medeniyet yaratan Mezopotamyann bu g-
c, dnsel kaynan, bir baka deyile kolektif akln, bir rndr (Earle, 2001).
Ortadounun bu stnlk anda dnya uygarlna olan katklar, bilim ve
teknikte younlamaktayd. Nitekim matematik alannda say sistemlerinin icad,
bilimsel alandaki en byk gelimeyi oluturmaktadr. M 600 yllarna doru, i-
lemlerde yer tutucu olarak sfr yerine geen semboller kullanlmaya baland
(ztrk, 2003). M 2500e gelmeden Smerler, arpm tablosunu kullanyorlard.
Alan ve oylum hesaplar yapyor, daire alan ile silindir oylumunu bulmada Pi
deeri olarak 3,125i alyorlard. Matematikle birlikte astronomi ve daha baz am-
pirik gzleme dayal bilim dallar da gelimitir. Son derece dikkatli gzlemlerle
toplanan bilgiler, gelecekteki olgular nceden kestirmeye elverecek kadar sistem-
letirilmitir. Astronominin ilk bilim oluunun nedeni akt. Bu alanda incelemeye
konu olan cisim ve olgular basit ve dzenli olup, srekli gzleme elverili dnem-
sel (periyodik) hareketler gsterir. Uzun ve srekli gzlemlerle elde edilen bilgilere
dayanlarak topra ileme, ekim ve hasat gibi mevsime bal iler iin bir takvim
gelitiren Babillliler, zaman lmnde de hayret edilecek bir incelik ve dakiklie
ulamlardr. rnein yln uzunluunu sadece 4,5 dakika gibi kk bir hata pay
ile hesaplayabiliyor, her 18 ayda bir meydana gelen ay tutulmalarn da nceden
kestirebiliyorlard (Yldrm, 2001: 18).
Topra ileme, hayvan evcilletirme, hayvan gcnden yararlanma, sulama
kanallar ama, tekerlekli araba, gemi ve frnlanm seramik eya yapma da bu
medeniyetlerin teknik baarlar arasndayd (Yldrm, 2001: 17). Mezopotam-
yadaki bu teknik bilgi birikimi, yerleik tarm toplumunun ncelikli sorunu olan
sulama olgusu nedeniyle olmutur. Mezopotamyada bilim, Msrda olduu gibi,
din adamlarnn elindeydi. Bu nedenle prestijli bir konumda olan bilim adamlar,
kral ve aristokratlarn himayelerinde alrlard.

5. Sonu

Yeryznn ilk byk medeniyetlerini douran Ortadou; temelde Mezopotamya
blgesi uygarlnn bir yksdr. M 5000 - M 500 yllar arasnda 4500 yl
kadar sren, insanolunun bu en uzun ynetim deneyimi: ilk olarak step halklarnn
yerleik hayat geiini zetlemektedir. Tarm devriminin sosyo-ekonomik altyap-
sn ekillendirdii bu dnm/gei sreci, rgtl toplumsal yapya, bir baka
bir deyile, uygarln douuna neden olacak tarihi eridin milad olmutur. Bu
byk dnm, Mezopotamyada sosyal, ekonomik ve politik ilikileri kkten
deitiren ve katlanarak oalan bir takm sonulara neden olmutur. rnein, top-
lumun hiyerarik rgtlenmesi, kendine zg zellikleri bulunan ve belli bir me-
kanda younlaan kentleri ortaya karmtr. Bu kent tipi hiyerarik alar da, dev-
40 Hamza Ate, Soner nal

letin ilk ilke ve biimlerinin kent-devletler eklinde kurguland Mezopotamya
idari yapsna ilham kayna olmulardr.
Ortadouda devletin ve ynetimin kurumlam aygtlarnn ortaya k, bir dizi
ok nemli ve geri dnsz toplumsal ve ekonomik deiikliklerle ilikilidir
(Frangipane, 2002: 13). Sulamal tarmn merkezi kontrol ihtiyac ile gerekli kanal
ebekelerinin tesisi ve bakm, nfusun tamamnn dzenli olarak altrlmasn ge-
rektirmekteydi. Bu gereklilik de tarihin ilk otoriter monarilerinin bu blgede kurul-
masna neden olmutur. nk blgenin zgn artlar, ok sayda insann dzenli
bir rgtsel dzlem iinde almasn gerekli klmaktayd. Bu da ancak mutlak bir
siyasal ballk, gelimi bir brokrasi ve ynetim teknikleriyle salanmtr. Nitekim
akarsulara deil de mevsimlik yaa bal tarmn uyguland ve dolaysyla kanal
sisteminin bulunmad ya da gelimemi olduu yrelerde, rnein o dnem Avru-
pasnda, bu eit gl kent-devletleri grlmemektedir (Sander, 1994: 22).
Mezopotamyadaki kent-devlet deneyimleri, daha sonra Eski Yunanda ortaya
kacak olan polis adl kent-devletlerine de nclk etmitir. Ortadoudaki
kent-devletlerin ortak zellikleri, teokratik kkenli olmalaryd. Bir baka deyile
ilk devlet ideolojilerinin temelini din (tanrlar) oluturmaktayd. Tanrlarn bir ar-
maan olarak grlen kent-devletleri, tanrlarn ikametgah olan tapnaklarn ev-
resinde kmeleen insan barnaklarnn bulunduu yerlerdi. Bu durumun doal bir
sonucu da, kentlerin tanrnn naibi sfatyla Lugal unvanl krallar tarafndan y-
netilmesiydi. Deiik dnemlerde ve deiik toplumlarda ortaya kan bu kent ek-
senli oluumlarn siyasal bir birlikten yoksun olmalar ise dikkat ekici idi.
Antikada, Ortadouda kurulan btn monarilerin temel karakteristii, hiye-
rokratik zelliklere sahip olmalardr. Devlete bu kutsiyeti atfeden genel inan ise
devletin, tanrnn gksel sisteminin yeryzndeki rnei olduu dncesi idi.
Tanrlar, gkyzn nasl ynetiyorsa devlette yeryzn yle ynetmelidir an-
lay, blgedeki teokratik siyasal yapnn tinsel meruiyet kaynan tekil etmek-
teydi. Bu mitik ve ayn zamanda dini ideolojiyi de yanstan kutsal-devlet inan da,
temelde ynetici kraln iktidarn ve otoritesini mutlak klyor ve de pekitiriyordu.
Ayrca bu dnemde yaznn icat edilmesi gn gnne kayt tutan nemli bir
yazclar brokrasisinin de ortaya kmasna neden olmutur. yle ki bu nedenle
diplomatik ve ticari yazmalar yapmak zere ustalam katipler snf ortaya
kmtr. Bu yazclar brokrasisi, sz konusu ilevlerinden dolay da zamanla top-
lumda giderek artan bir etkiye sahip olmulardr. Nitekim bu etki merkezi olmaya
balamalar, gnmze kadar srecek olan iktidar-brokrat atmasnn da tarihi
ve sosyolojik kkenlerini oluturmutur.

Abstract: The Ancient Middle-East, which historians call it as the Dawn of the Ci-
vilizations, has had a crucial place in administrative history, since it was the area
Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 41

where the notion of state was flourished first. Two factors determined why the
first states emerged in this area: Unique characteristics of the geographical area
and the social dimension. As this region has been a place where different cultures
and civilizations meet and boil at the same pot, a high degree of administrative in-
stitutionalization was perceived as a requirement in order to sustain this collectivi-
zation. Furthermore, metaphysical and mythic perception of administration (hiero-
cratic administrative style) provided a crucial psychological support for the emer-
gence of a state and administrative institutions on earth as a reflection of the
Kingdom of God on the Universe. This article briefly describes the political and
administrative structure in Ancient Mesopotamia and compares it, with the aid of
the concepts of contemporary public administration, with another great Middle
Eastern civilization of the time: Ancient Egypt.
Keywords: Ancient Middle-East, Government, Public Administration, Administrative
History


Kaynaka

Aaoullar, M. A. (2002). Kent Devletinden mparatorlua. Ankara: mge (nc Bask).
Frangpane, Marcella (2002). Yakndouda Devletin Douu (eviri: Z. Z. lkgelen) s-
tanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
Gze, Ayferi (1995). Siyasal Dnceler ve Ynetimler. stanbul: Beta (Yedinci Bask).
Gnaltay, emsettin (1948). Dnya Tarihi ran Tarihi. XVIII. Seri, No: IX. I. Cilt,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Gnaltay, emsettin (1951). Mezopotomya - Smerler (Akatlar, Gutiler, Amrler,
Kassitler). Seri: II, No: 33. Ankara: Akam Basmevi.
Kitap Gazetesi (2003). Hammurabi Kanunlar. http://www.kitapgazetesi.com/konu.asp-
id=63.htm.
Huot, J. L., J. P. Thalmann, D. Valbelle (2000). Kentlerin Douu (eviri: Ali Bekta Gir-
gin). Ankara: mge.
Iskr, Blent (2001). Babil mparatorluu: lk Devletler ve Son Babil Devleti .
http://historicalsense.com/Archive/sumer1_3.htm.
Kara, Zuhal Karahan. Medeniyet ve Su. 19.12.2003, http://www.wwcthematiccenter.org/
Docs/zuhalkarahansugunusunus.doc
Landsberger, Benno (1944). Mezopotamyada Medeniyetin Douu (eviri Mebrure O.
Tosun). Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi. Cilt: II, Say:
3. ss: 419-429.
zcan, Ahmet. zgrln Arkeolojisi, 14.06.2001, http://www.derinanadolu.tripod.
com/01-06-29-aozcan.htm.
ztrk, Turan (2003). Modern Bilimin Douu. http://www.geocities.com/baronunyeri/
modern_bilimin_gelisimi_sag.htm,
42 Hamza Ate, Soner nal

Sander, Oral (1994). Siyasi Tarih (lkalardan-1918e). Ankara: mge (nc Bask).
Sivriolu, Ula Tre (2000). Eski n Asyann Toplumsal Yaps ve Gnmze Etkileri.
http://www.tarihvakfi.org.tr/toplumsaltarih/genctarih/2000/katilanlar/ulas_tore_siv
rioglu.asp
Smerler, 2003.<http://www.angelfire.com/country/cemisgezek/history/firstage/sumers. html>.
Thma Larousse Tematik Ansiklopedi. Cilt 1-2, Milliyet: 1993-1994, ss.39-99.
Uysal, Evrim (2003). Genel Olarak III. Tglath-Plaser Dnemi: (M..745-727)
(Asurlular), <http://www.arkeoloji.netteyim.net/notlar/tiglatpileser.htm>
stner, Ali Cengiz (2001). Asur Devleti ve Uygarl, Trk Dnyas Aratrmalar Der-
gisi. Say: 134, Ekim 2001. s.125-166.
Yldrm, Cemal (2001). Bilim Tarihi. stanbul: Remzi (Yedinci Bask).