38 «XANIΩTIKA NEA», Τετάρτη 26 Αυγούστου 2009
Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ
Κίσαμος: Ετυμολογία (και άλλα τινά…)
Γράφει ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΛΟΥΠΑΣΗΣ, Φιλόλογος
Στην προσπάθειά τους (αλλά και στην αδυναμία τους), παλαιότερα, να βρουν την προέλευση της
ονομασίας «κάτολας» είχαν σκεφτεί ότι η λέξη θα μπορούσε να προκύψει από τη συνεκφορά δυο
άλλων λέξεων, του «κάτω» και του «όλα». Είπαν, δηλαδή, ότι στο σημείο εκείνο της πόλης των Χανίων,
όπου υπήρχε υπόνομος, μετέφεραν ό,τι ήταν για πέταμα και τα έριχναν «κάτω όλα», μέσα στον
υπόνομο, για να καθαρίσει ο τόπος. Έτσι σχηματίσθηκε η λέξη «κάτολας»! Φυσικά, αυτά ουδεμία
σχέση έχουν με την αλήθεια, αφού η συγκεκριμένη λέξη προέρχεται από τη βενετσιάνικη γλώσσα, στην
οποία ο αγωγός ομβρίων υδάτων ονομάζεται gatolo.
Γ
ια το ίδιο το όνομα της πόλης
«Χανιά» έχουν μέχρι τις μέρες μας
γραφτεί πολλά από ειδικούς επι-
στήμονες μεγάλου αναστήματος.
Υπάρχουν απόψεις διαφορετικές, όλες
όμως τεκμηριωμένες πάνω σε στοιχεία και
με οδηγό κάποιες αρχές οι οποίες διέπουν
την επιστημονική έρευνα. Ώσπου πριν
από λίγους μήνες διαβάσαμε στις στήλες
των Χ.Ν. δημοσίευμα που κατά τρόπο
απόλυτο έλυνε το μυστήριο: η λέξη
«Χανιά» προέρχεται από τη λέξη «χάος»!
Τόσο απλό όσο το αυγό του Κoλόμβου!
Ανέφερα τις δύο περιπτώσεις «ετυμο-
λογίας» τοπωνυμίων, επειδή πολύ πρό-
σφατα συνέβη ένα παρόμοιο κρούσμα
μέσω άλλου δημοσιεύματος που αναφέρε-
ται στο τοπωνύμιο «Κίσαμος». Σύντομο
αλλά σπουδαιοφανές το δημοσίευμα, οδη-
γεί τον αναγνώστη που δεν έχει κάποιες
ειδικές γνώσεις στο να θαυμάσει τη διε-
ρεύνηση του ζητήματος και στο να απο-
δεχτεί το συμπέρασμα, ότι δηλαδή η
συγκεκριμένη λέξη είναι όχι προελληνική
αλλά «σαφέστατα ελληνική».
Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από
το ότι η λέξη «Κίσαμος» είναι ενδεχομέ-
νως σύνθετη, ίσως όμως και απλή. Είτε
στη μία όμως περίπτωση είτε στην άλλη
το πρώτο της τμήμα (περίπου οι δυο πρώ-
τες συλλαβές) σχετίζονται ετυμολογικά
και εννοιολογικά με το ρήμα της αρχαίας
ελληνικής «κυνώ», που είχε τη σημασία
φιλώ, ασπάζομαι. Τούτο βέβαια σημαίνει
(χωρίς και να ορίζεται στο δημοσίευμα)
ότι η σωστή γραφή είναι «Κύσαμος».
Στην περίπτωση που η λέξη είναι σύν-
θετη, δεύτερο συνθετικό είναι η «άμμος»,
επομένως ξαναδιορθώνουμε και γρά-
φουμε «Κύσαμμος». Όπως κι αν έχουν πά-
ντως τα πράγματα, η σημασία του
τοπωνυμίου έχει να κάμει με την εικόνα
της περιοχής, δηλώνει δηλαδή τόπο
όμορφο, «προσφιλή», «αξιαγάπητο», τον
οποίο «κύσει» (sic!) «η ψάμμος – άμμος».
Για να στηριχθούν οι ισχυρισμοί που
οδηγούν στη λύση του μυστηρίου, επι-
στρατεύονται ανυπόστατα «δεδομένα»,
όπως το ότι από την ίδια ρίζα του ρήμα-
τος «κυνώ» προέρχεται και η λέξη «κισ-
σός», επειδή «κύσει» ( sic!) «(φιλά) το
δένδρο ή βράχο, τυλιγμένος σ’ αυτό
καθώς αναρριχάται», το ότι υπάρχουν
«δανεισμοί θεμάτων των ρημάτων», στη
συγκεκριμένη δε περίπτωση το θέμα που
προσφέρεται για «δανεισμό» είναι το
[κυσ-] από τον αόριστο «έκυσα», έχει
όμως υποστεί αλλοίωση (!) και γι’ αυτό
εμφανίζεται με τη μορφή [κισ-], το ότι οι
επικοί τύποι των ρημάτων (όπως είναι ο
αόριστος «κύσα», χωρίς αύξηση) έχουν
την ίδια «αξία» με τους υπόλοιπους.
Ύστερα από αυτά νιώθουμε έκπληξη
για το λόγο ότι ουδείς μέχρι τώρα από
τους συγγραφείς της αρχαιότητας (Πτο-
λεμαίος, Στράβων κ.ά) μέχρι και τους ση-
μερινούς κατάλαβε ότι δεν είναι
«δύσκολη» η ετυμολογία της λέξης, ώστε
να τη γράψει σωστά. Εκτός κι αν είχαν
πληροφορηθεί την «αλλοίωση» του θέμα-
τος από [κυσ-] σε [κισ-] και έγραφαν «Κί-
σαμος». Επί πλέον, αναρωτιόμαστε αν
ισχύουν τα ίδια και για της άλλης πόλης
το όνομα, δηλαδή για την «Κίσαμο» που
βρισκόταν προς τον Αποκόρωνα και μνη-
μονεύεται ως επίνειο της Απτέρας.
Να δούμε όμως την ουσία του συγκε-
κριμένου ζητήματος, για την οποία ση-
μειώνω τις εξής παρατηρήσεις.
1.ελληνικής
Ο χαρακτηρισμός από ορισμένους με-
λετητές της λέξης «Κίσαμος» ως προ-
οφείλεται στην κατάληξή της
σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν
είναι δυνατή η ασφαλής σύνδεσή της με
κάποια ελληνική ρίζα. Ο αείμνηστος
πάντως Νικ. Β. Τωμαδάκης, κραταιός
φιλόλογος, δεινός γλωσσολόγος και
άριστος γνώστης των περί τα τοπωνύ-
μια θεμάτων, χαρακτηρίζει τη λέξη
«ιστορική» και όχι «προϊστορική».
Απολύτως λογικό αυτό, αφού είχε
υπόψη το δεδομένο ότι η λέξη μαρτυ-
ρείται από την ιστορική εποχή και
ύστερα, δεν ήταν δε από εκείνους που
για λόγους εντυπώσεων έκαναν άλματα
ή βουτιές στο κενό.
2.σκύνησα»).
Ο αόριστος του ρήματος «κυνώ» είναι
«εκύνησα» (και σήμερα λέμε «προ-
Μαρτυρείται και ο τύπος
«έκυσα», ο οποίος θυμίζει τον όμοιο
τύπο αορίστου του ρήματος «κύω»
(κυοφορώ). Όπως σημειώθηκε παρα-
πάνω ο χωρίς αύξηση τύπος «κύσα»
ήταν σε χρήση μόνο από τους επικούς
ποιητές.
3.διαβάζουμε
Του ρήματος αυτού δεν υπάρχει
τύπος χρόνου ενεστώτα «κύσω», όπως
δυο φορές στο δημοσίευμα.
Πρόκειται για βαρβαρισμό ασυγχώ-
ρητο (ο τύπος αυτός είναι είτε οριστι-
κής μέλλοντα είτε υποτακτικής
αορίστου).
4.ζεται
Σε όλα τα λεξικά η λέξη «κισσός», ως
προς την ετυμολογία της, χαρακτηρί-
αγνώστου προελεύσεως.
5.[κισ-]
Στην ελληνική γλώσσα δεν υπάρχει
λέξη της οποίας το θέμα (ή η ρίζα)
να οφείλεται σε μετάπτωση (όπως
είναι ο όρος, και όχι «αλλοίωση») του
[υ] σε [ι].
6.επιτάσσει
Η λέξη «Κίσαμος» πρέπει να γράφε-
ται με γιώτα και με ένα σίγμα, όπως
η παραδεδομένη μορφή της
σε συνδυασμό με την άγνωστη – μέχρι
τώρα τουλάχιστον – προέλευσή της. Η
γραφή με διπλό σίγμα την οποία συχνά
συναντάμε πρέπει να εγκαταλειφθεί,
αφού οφείλεται στο ότι κατά το λατι-
νικό αλφάβητο το απλό [s] μεταξύ δύο
φωνηέντων προφέρεται σαν [ζ], κάτι
που αποφεύγεται με τα δύο σίγμα (γι’
αυτό και στα ενετικά έγγραφα συνα-
ντάμε τη γραφή Chissamo).
Είναι πιθανό να απορεί ο αναγνώστης
των Χ. Ν. ύστερα από όλα αυτά: γιατί
τόση σύγχυση; Πού οφείλονται οι τόσο
διαφορετικές απόψεις; Πού, τελικά, βρί-
σκεται η αλήθεια; Στα ερωτήματα αυτά
πρέπει να δοθεί με συντομία απάντηση.
Οι ισχυρισμοί που προβάλλονται στο
περί ου ο λόγος άρθρο στηρίζονται σε
στοιχεία τα οποία αντλούνται από βιβλίο
ογκώδες της φιλολόγου (όχι γλωσσολό-
γου!) Άννας Τζιροπούλου – Ευσταθίου.
Με τρόπο και με φρασεολογία που ξενί-
ζουν το βιβλίο αυτό προβάλλεται στο
άρθρο σαν να πρόκειται για έργο ορό-
σημο στο χώρο της γλωσσολογίας. Πρό-
κειται όμως για έκδοση του εκδοτικού
οίκου που ανήκει στον βουλευτή του
ΛΑ.Ο.Σ. κ. Γεωργιάδη, έκδοση δηλαδή η
οποία εξυπηρετεί όχι την επιστήμη αλλά
συγκεκριμένους ιδεολογικούς στόχους. Η
ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Θεία Λειτουργία:
Επένδυση "Νυντουςκαιαιώνας"
αεί και εις
στην Αιωνιότητα
Του π. Στυλ. Θεοδωρογλάκη
Ό
πως ξέρουμε και όπως βλέπουμε τη θεία λει-
τουργία την τελούμε σήμερα, αυτή τη συγκε-
κριμένη ώρα. Η ιδιομορφία της βρίσκεται στο
ότι οι καταβολές της, οι ρίζες της από τη μια
μεριά και οι προεκτάσεις της, οι επιδράσεις της από μια
συγγραφέας του έργου έχει στο ενεργη-
άλλη μεριά έχουν αιώνιο χαρακτήρα, βρίσκονται στην αι-
τικό της και άλλα παρόμοιου περιεχομέ-
νου βιβλία (οι ενδιαφερόμενοι μπορούν
να βρουν περισσότερες πληροφορίες στο
ωνιότητα.
Οι ρίζες της λειτουργίας δε βρίσκονται σε εκείνη τη
πεντηκοστή των Ιεροσολύμων ή στις πρώτες λειτουργίες
διαδίκτυο). Ιδιαίτερη σημασία όμως έχει
των αγίων αποστόλων και των αποστολικών πατέρων.
το ότι ειδικοί και κορυφαίοι επιστήμονες
Έχει πολύ βαθύτερα τις καταβολές της. Για να ακριβο-
έχουν ελέγξει και έχουν καταδείξει την
λογούμε, οι ρίζες της λειτουργίας μας βρίσκονται στην ί-
ανεπάρκειά της ως γλωσσολόγου. Δεν θα
δια τη λειτουργία των θείων προσώπων της Αγίας Τριά-
επικαλεστώ τον κ. Γ. Μπαμπινιώτη, θα
δος, τα οποία έχουν αιώνια την ύπαρξη.
σταθώ όμως σε περικοπή από κριτική που
Αιωνίως τα τρία θεία πρόσωπα, του Πατρός και του
της έχει ασκήσει ο καθηγητής γλωσσολο-
Υιού και του Αγίου Πνεύματος, συνυπάρχουν και συλλει-
γίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Χρ.
τουργούν με απόλυτη αγαπητική αρμονία μεταξύ τους.
Χαραλαμπάκης. Γράφει για άλλο βιβλίο
Αυτή η Τριαδική θεία λειτουργία είναι η πηγή της δι-
της: «προχωρεί σε κατ’εξακολούθηση βια-
κής μας θείας λειτουργίας που προεκτείνεται και γίνεται
σμούς της ιστορίας των λέξεων, δείχνο-
για τη δική μας αγαπητική ενοποίηση και σχέση.
ντας ακόμα μια φορά άγνοια των
Βλέπετε ότι η λειτουργία μας έχει αφετηρία τον ουρα-
μηχανισμών λειτουργίας της επαφής των
νό αλλά εκτείνεται σε όλη τη δημιουργία και καλύπτει ό-
γλωσσών, ενώ φαίνεται ότι δεν έχει ακού-
λους τους αιώνες.
σει τίποτε για τα νεότερα μεταφραστικά
Προσεγγίζει τη λειτουργία της θριαμβεύουσας εκκλη-
δάνεια της νεοελληνικής από δυτικοευ-
ρωπαϊκές γλώσσες, και ιδιαίτερα από τη
γαλλική και την αγγλική. Αναμασά ξεπε-
σίας των ουρανών, των δικαίων, των οσίων, των προφη-
τών, των πατέρων και όχι μόνον.
Ανοίγει το καταπέτασμα της λειτουργίας της προσδο-
ρασμένες απόψεις ερασιτεχνών γλωσσο-
κίας και της ανάστασης, της ελπίδας και της ζωής.
λόγων, μερικές από τις οποίες βρίσκονται
"Προσδοκώ ανάστασιν νεκρών και ζωήν του μέλλοντος
και σε νεοελληνικά λεξικά (…) Η συγ-
αιώνος".
γραφέας του βιβλίου και ο εκδοτικός
Αυτό σημαίνει ότι ενώ λειτουργούμε και λειτουργού-
οίκος που το διακινεί δεν έχουν συνειδη-
μαστε στο παρόν, επενδύουμε στην αιωνιότητα.
τοποιήσει ότι εκτίθενται ανεπανόρθωτα
Η λειτουργία μας είναι κίνημα από τη φθορά στην α-
και συγχρόνως εκθέτουν και τη χώρα μας,
αφού διερωτάται κανείς εύλογα πώς είναι
δυνατόν να κυκλoφορεί στην Ελλάδα του
φθαρσία, από το βέβηλο στο άγιο, από το πρόσκαιρο στο
αιώνιο.
Διέρχεται μέσα από τις συμπληγάδες της καθημερινό-
2000 ένα τέτοιο απαράδεκτο βιβλίο, το
τητας, υπερβαίνει κάθε μορφή ανελευθερίας, απαισιοδο-
οποίο είναι διαποτισμένο από εθνικιστι-
ξίας και απελπισίας, ανοίγει διάπλατα τις πόρτες του ου-
κές και ρατσιστικές ιδέες, διανθισμένες με
ρανού και μας ξεναγεί στα λημέρια της ελευθερίας των Α-
κενολογίες και ρητορικό στόμφο. Αν η
γίων όλων των αιώνων και όλων των εποχών.
Ελληνική γλώσσα έχει τέτοιους υπερα-
Λειτουργικά το τώρα γίνεται πάντοτε και η στιγμή γί-
σπιστές και φίλους, διερωτώμαι τι τους
χρειάζεται τους εχθρούς (…)
Το βιβλίο αυτό, γραμμένο από μια εν
νεται αιώνια. "Νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώ-
νων".
Σε μια εποχή που ο χρόνος πιέζει τη ζωή μας και ανα-
ενεργεία “φιλόλογο” (διερωτώμαι αν δι-
γκαζόμαστε να ζούμε βιαστικά και βεβιασμένα, να χρονο-
δάσκει στους μαθητές της αυτά που η ίδια
μετρούμε την κάθε μας κίνηση, η λειτουργία της αγίας
πρεσβεύει), περιέχει τόσες ανακρίβειες,
μας Εκκλησίας μας δίνει δυνατότητες ζωής και δράσης,
προχειρότητες και ασυναρτησίες, που διε-
ζωής και δημιουργίας με υπομονή, επιμονή και σύνεση,
ρωτάται ευλόγως κανείς πώς είναι δυνα-
ώστε να έχουμε σωστική και σωτηρολογική κατάληξη και
τόν να βλέπει το φως της δημοσιότητας σε
αποτελεσματικότητα.
μια τόσο καλαίσθητη και πανάκριβη έκ-
Όταν ο ίλιγγος της ταχύτητας μας ζαλίζει και χάνουμε
δοση, χωρίς να βρεθεί ένας άνθρωπος με
τον έλεγχο της πορείας μας, πολλές φορές με θανάσιμο κό-
την κοινή λογική να αποτρέψει τη δημο-
στος, η λειτουργία μας με απλότητα και καθαρότητα θέτει
σίευσή του από ένα σοβαρό εκδοτικό
στη διάθεσή μας, όλο το παρελθόν και όλο το μέλλον.
οίκο(…) Το βιβλίο της κ. Τζιροπούλου
Σήμερα, που ο τρόπος της ζωής προκαλεί πολλές φορές
καθώς είναι γραμμένο με έπαρση, αλαζο-
σύγχυση και ανασφάλεια, με επιπτώσεις όχι μόνο στη σω-
νία, περιφρόνηση των άλλων γλωσσών
ματική αλλά και τη ψυχική μας υγεία και οι ψυχονευρώ-
και άγνοια βασικών αρχών της επιστημο-
σεις, η κατάθλιψη, το στρες και η φοβία πλήττουν κυριο-
νικής μεθοδολογίας, και ειδικότερα της
λεκτικά τον άνθρωπο και περισσότερο το νέο άνθρωπο, η
γλωσσολογικής έρευνας, δεν βοηθά στην
λειτουργία μας μέσα στην απεραντοσύνη της αιωνιότητας
προβολή της γλώσσας μας, αλλά στην πε-
που κινείται, συμβάλλει αποτελεσματικά στο να βγούμε α-
ριθωριοποίησή της».
πό τα αδιέξοδα, να βρούμε το δρόμο μας και να κάνουμε
Σεβόμενος το χώρο της εφημερίδας
αληθινά τη ζωή μας.
και ελπίζοντας ότι δεν εξαντλήθηκε η
Η λειτουργική κίνηση και διακίνηση από τη γη ως τον
υπομονή του αναγνώστη, προσθέτω ως
ουρανό, από "του νυν και έως του αιώνος", δίνει για ό-
επιμύθιο τούτο: Πρώτον, πίσω από το
λους το στίγμα της άνοιξης της ζωής.
θέμα της «Κισάμου» και τις διαδρομές
Αν η βαρυχειμωνιά της κοσμικής εκδούλευσης έχει
που ακολούθησε βρίσκεται, ως συνεκτι-
πλακώσει την ψυχή μας, αν η καθημερινότητα μάς έχει α-
κός κρίκος, η προγονοπληξία στην πιο
πογοητεύσει κι έχουμε χάσει και την τελευταία ελπίδα, αν
επικίνδυνη μορφή της (υπάρχουν δημο-
οι συνάνθρωποι μας, οι φίλοι και οι γνωστοί μας, με τη
σιεύματα που παραπέμπουν στο δωδεκά-
συμπεριφορά τους μας προκαλούν να μισήσουμε τη ζωή
θεο!). Δεύτερον, όσο κι αν είναι
και μας αναγκάζουν να αρνηθούμε τον κόσμο και τον ε-
καλοδεχούμενη κάθε συνεισφορά που
αυτό μας, έχουμε αυτό το κοινό, λειτουργικό μυστικό να
αναφέρεται στην προέλευση των τοπωνυ-
ξεπερνούμε το σήμερα με το όποιο σκληρό και ανελέητο
μίων, δεν μπορεί να νομιμοποιείται οποι-
πρόσωπο του, όχι απονενοημένα, αλλά ψύχραιμα και ήρε-
οσδήποτε (με το επιχείρημα ότι «ψάχνει –
μα με τη θεία λειτουργία ως βάρκα της αιωνιότητας.
ερευνά λίγο παραπέρα απ’ ό,τι μάθαμε
Για να ζήσουμε όχι μόνο σήμερα και αύριο, αλλά και
στα σχολεία») να εμφανίζει τις εμπνεύσεις
"εις τους αιώνας των αιώνων".
του σαν το εξ ουρανού μάννα λοιδορώ-
Από το Δημιουργό και απο της δημιουργίας η αιωνιό-
ντας μάλιστα εκείνους που πραγματικά
τητα ανήκει σε μας.
υπηρετούν και προάγουν την επιστήμη
Η αγία μας Εκκλησία λειτουργεί και επιβεβαιώνει αυ-
και το συγκεκριμένο έργο της.
τή την αλήθεια.