Huling Paalam

Salin ito ng huling sinulat ni Rizal

ngunit walang pamagat. Sinulat niya
ito sa Fort Santiago, isinilid sa
kusinilyang dealkohol, at ibinigay sa
kapatid na si Trinidad nang huling
dumalaw sa kaniya bago siya (Rizal)
barilin.

Ang tulang kilala ngayon sa pamagat
na Ultimo Adios o Huling Paalam
ang likhang-guro o obra maestra ni
Rizal. Ang orihinal sa kastila ay
isinalin na sa mga pangunahing wika
sa daigdif, tulad ng Ingles, Prances,
Aleman, Italyano, Nippongo, Malyo, at
marami pang iba, gayon din sa ibat
ibang wikain sa Pilipinas, tulad ng
Tagalog , Ilokano, kapampangan,
Pangasinan, Bikol, Sugbuhanion,
Hiligaynon, at iba pa.

Maraming nagsalin ng tula sa
Tagalog, ngunit ang
pinakakaraniwang bigkasin at siyang
matatagpuan sa Luneta ay ang salin
ni Jose Gatmaytan na matutunghayan
dito. Ang kahuli-hulihang tulang ito ni
Rizal ay tigib ng kalungkutan pagkat
maiiwan na niya ang kaniyang mga
minamahal sa buhay at mawawalay
na siya sa kaniyang bayan. Sa harap
ng kamatayan, wala siyang hiniling
para sa sarili; ang lahat ay para sa
kapakanan ng kaniyang mga
kababayan at ng kaniyang bayan.

Paalam na, sintang lupang tinubuan,
Bayang masagana sa init ng araw,
Edeng maligaya sa amiy pumanaw
At perlas ng dagat sa dakong
Silangan.

Inihahandog ko ng ganap na tuwa
Sa iyo yaring buhay na lanta nat aba;
Naging dakila may iaalay rin nga
Kung dahil sa iyong ikatitimawa.

Ang nanga sa digmaan dumog sa
paglaban
Handog din sa iyo ang kanilang
buhay,
Hirap ay di pansin at di gunamgunam
Ang pagkaparool o pagtagumpay.

Bibitayat madlang mabangis na sakit
O pakikibakang lubhang mapanganib,
Pawang titiisin kung ito ang nais
Ng bayat tahanang pinakaiibig.

Akoy mamamatay ngayong
minamalas
Ang kulay ng langit na nanganganinag
Ibinababalang araw ay sisikat
Sa kabila niyang mapanglaw na ulap.

Kung dugo ang iyong kinakailangan
Sa ikadidilag ng iyong pagsilang,
Dugo koy ibubot sa isa man lamang
Nang gumigiti mong sinag ay
kuminang.

Ang mga nasa ko, mulang magkaisip,
Magpahanggang ngayon maganap
ang bait,
Ang ikawy makitnag hiyas na marikit
Ng dagat Silangan na nakaliligid.

Noo moy maningning at sa mga
mata
Mapait na luha bakas may wala na,
Wala ka ng poot, wala ng balisa,
Walang kadunguat munti mang
pangamba,

Sa sandaling buhay maalab kong nais
Ang kagalingan mot ang paiwang
sulit
Ng kaluluwa king gayak ng aalis:
Ginhaway kamtan mo! Anong
pagkarikit!

Nang maabat ikawy mapataas
lamang,
Mamatay at upang mabigyan kang
buihay,
Malibing sa lupang puspos ng karikat
Sa silong ng iyong langit ay
mahimlay.

Kung sa ibang araw ikawy may
mapansin
Nipot na bulaklak sa aba kong libing,
Sa gitna ng mga damong masisinsin,
Hagkat ang halik moy itaos sa akin.

Sa samyo ng iyong pagsuyong
matamis,
Mataos na taghoy ng may sintang
sibsib,
Bayang tumaggap noo ko ng init,
Na natatabunan ng lupang malamig.

Bayan mong akoy malasin ng buwan
Sa liwang niyang hilanot malamlam;
Bayan ihatid sa aking liwayway
Ang banaang niyang dagling
napaparam.

Bayaang humalik ang simoy ng
hangin;
Bayaang sa huning masayay awitin
Ng darapong ibon sa kurus ng libing
Ang buhay payapang ikinaaaliw.

Bayaang ang araw na lubhang
maningas
Pawiin ang ulan, gawing pawang ulap,
Maging panganuring sa langit
umakyat,
At ang aking daing ay mapakilangkap.

Bayaang ang aking maagang
pagpanw,
Itangis ng isnag lubos na
nagmamahal;
Kung may umalala sa akin ng dasal,
Akoy iyo sanang idalangin naman.

Idalangin mo rin ang di nagkapalad,
Na nangamatay nat yaong
nanganhirap
sa daming pasakit, at ang
lumalangap
naming mga ina luhang masaklap.

Idalangin sampo ng bawat ulila
at nangapipiit na tigib ng dusa;
idalangin mo ring ikawy matubos na
sa pagkaaping laong binata.

Kung nababalot na ang mga libingan
Ng sapot na itim ng gabing
mapanglaw,
at wala ng tanod kundi pawing patay,
huwang gambalain ang katahimikan.

Pagpitagan mo ang hiwagang lihim,
at mapapakinggan ang tinig marahil,
ng isang saltero: Ito ngay ako ring
inaawitanka ng aking paggiliw.

Kung ang libingan kong limot na ang
madla
ay wala nang kurus at bato mang
tanda
sa nangangabubukid ay ipaubayang
bungkalit isabog ang natipong lupa.

Ang mga abo koy bago pailanglang
mauwi sa wala na pinaggalingan,
ay makalt munag parang
kapupunanng
iyong alabok sa lupang tuntungan.

Sa gayoy walaa ng anoman sa akin,
na limutin mo mat aking lilibutin
ang himpapawid mo kaparangat
hangin
at ako sa iyoy magiging taginting.

Bango, tinig, higing, awit na masaya
liwanag aat kulay na lugod ng matat
uulit-ulitin sa tuwi-tuwina.

Akoy yayao na sa bayang payapa,
na walang alipit punoing mapang-
aba,
dooy di nanatay ang paniniwala
at ang naghahari Diyos na dakila.

Paalam anak, magulang, kapatid,
bahagi ng pusot unang nakaniig,
ipagpasalamat ang aking pag-alis
sa buhay na itong lagi ng ligalig.

Paalam na liyag, tanging kaulayaw,
taga ibang lupang aking katuwaan,
paaalam sa inyo, mga minamahal;
mamatay ay ganap na katahimikan.

Huling Paalam

Salin ito ng huling sinulat ni Rizal
ngunit walang pamagat. Sinulat niya
ito sa Fort Santiago, isinilid sa
kusinilyang dealkohol, at ibinigay sa
kapatid na si Trinidad nang huling
dumalaw sa kaniya bago siya (Rizal)
barilin.

Ang tulang kilala ngayon sa pamagat
na Ultimo Adios o Huling Paalam
ang likhang-guro o obra maestra ni
Rizal. Ang orihinal sa kastila ay
isinalin na sa mga pangunahing wika
sa daigdif, tulad ng Ingles, Prances,
Aleman, Italyano, Nippongo, Malyo, at
marami pang iba, gayon din sa ibat
ibang wikain sa Pilipinas, tulad ng
Tagalog , Ilokano, kapampangan,
Pangasinan, Bikol, Sugbuhanion,
Hiligaynon, at iba pa.

Maraming nagsalin ng tula sa
Tagalog, ngunit ang
pinakakaraniwang bigkasin at siyang
matatagpuan sa Luneta ay ang salin
ni Jose Gatmaytan na matutunghayan
dito. Ang kahuli-hulihang tulang ito ni
Rizal ay tigib ng kalungkutan pagkat
maiiwan na niya ang kaniyang mga
minamahal sa buhay at mawawalay
na siya sa kaniyang bayan. Sa harap
ng kamatayan, wala siyang hiniling
para sa sarili; ang lahat ay para sa
kapakanan ng kaniyang mga
kababayan at ng kaniyang bayan.

Paalam na, sintang lupang tinubuan,
Bayang masagana sa init ng araw,
Edeng maligaya sa amiy pumanaw
At perlas ng dagat sa dakong
Silangan.

Inihahandog ko ng ganap na tuwa
Sa iyo yaring buhay na lanta nat aba;
Naging dakila may iaalay rin nga
Kung dahil sa iyong ikatitimawa.

Ang nanga sa digmaan dumog sa
paglaban
Handog din sa iyo ang kanilang
buhay,
Hirap ay di pansin at di gunamgunam
Ang pagkaparool o pagtagumpay.

Bibitayat madlang mabangis na sakit
O pakikibakang lubhang mapanganib,
Pawang titiisin kung ito ang nais
Ng bayat tahanang pinakaiibig.

Akoy mamamatay ngayong
minamalas
Ang kulay ng langit na nanganganinag
Ibinababalang araw ay sisikat
Sa kabila niyang mapanglaw na ulap.

Kung dugo ang iyong kinakailangan
Sa ikadidilag ng iyong pagsilang,
Dugo koy ibubot sa isa man lamang
Nang gumigiti mong sinag ay
kuminang.

Ang mga nasa ko, mulang magkaisip,
Magpahanggang ngayon maganap
ang bait,
Ang ikawy makitnag hiyas na marikit
Ng dagat Silangan na nakaliligid.

Noo moy maningning at sa mga
mata
Mapait na luha bakas may wala na,
Wala ka ng poot, wala ng balisa,
Walang kadunguat munti mang
pangamba,

Sa sandaling buhay maalab kong nais
Ang kagalingan mot ang paiwang
sulit
Ng kaluluwa king gayak ng aalis:
Ginhaway kamtan mo! Anong
pagkarikit!

Nang maabat ikawy mapataas
lamang,
Mamatay at upang mabigyan kang
buihay,
Malibing sa lupang puspos ng karikat
Sa silong ng iyong langit ay
mahimlay.

Kung sa ibang araw ikawy may
mapansin
Nipot na bulaklak sa aba kong libing,
Sa gitna ng mga damong masisinsin,
Hagkat ang halik moy itaos sa akin.

Sa samyo ng iyong pagsuyong
matamis,
Mataos na taghoy ng may sintang
sibsib,
Bayang tumaggap noo ko ng init,
Na natatabunan ng lupang malamig.

Bayan mong akoy malasin ng buwan
Sa liwang niyang hilanot malamlam;
Bayan ihatid sa aking liwayway
Ang banaang niyang dagling
napaparam.

Bayaang humalik ang simoy ng
hangin;
Bayaang sa huning masayay awitin
Ng darapong ibon sa kurus ng libing
Ang buhay payapang ikinaaaliw.

Bayaang ang araw na lubhang
maningas
Pawiin ang ulan, gawing pawang ulap,
Maging panganuring sa langit
umakyat,
At ang aking daing ay mapakilangkap.

Bayaang ang aking maagang
pagpanw,
Itangis ng isnag lubos na
nagmamahal;
Kung may umalala sa akin ng dasal,
Akoy iyo sanang idalangin naman.

Idalangin mo rin ang di nagkapalad,
Na nangamatay nat yaong
nanganhirap
sa daming pasakit, at ang
lumalangap
naming mga ina luhang masaklap.

Idalangin sampo ng bawat ulila
at nangapipiit na tigib ng dusa;
idalangin mo ring ikawy matubos na
sa pagkaaping laong binata.

Kung nababalot na ang mga libingan
Ng sapot na itim ng gabing
mapanglaw,
at wala ng tanod kundi pawing patay,
huwang gambalain ang katahimikan.

Pagpitagan mo ang hiwagang lihim,
at mapapakinggan ang tinig marahil,
ng isang saltero: Ito ngay ako ring
inaawitanka ng aking paggiliw.

Kung ang libingan kong limot na ang
madla
ay wala nang kurus at bato mang
tanda
sa nangangabubukid ay ipaubayang
bungkalit isabog ang natipong lupa.

Ang mga abo koy bago pailanglang
mauwi sa wala na pinaggalingan,
ay makalt munag parang
kapupunanng
iyong alabok sa lupang tuntungan.

Sa gayoy walaa ng anoman sa akin,
na limutin mo mat aking lilibutin
ang himpapawid mo kaparangat
hangin
at ako sa iyoy magiging taginting.

Bango, tinig, higing, awit na masaya
liwanag aat kulay na lugod ng matat
uulit-ulitin sa tuwi-tuwina.

Akoy yayao na sa bayang payapa,
na walang alipit punoing mapang-
aba,
dooy di nanatay ang paniniwala
at ang naghahari Diyos na dakila.

Paalam anak, magulang, kapatid,
bahagi ng pusot unang nakaniig,
ipagpasalamat ang aking pag-alis
sa buhay na itong lagi ng ligalig.

Paalam na liyag, tanging kaulayaw,
taga ibang lupang aking katuwaan,
paaalam sa inyo, mga minamahal;
mamatay ay ganap na katahimikan.
Sa Aking mga Kabata

Unang Tula ni Rizal. Sa edad 8, isunulat ni Rizal ang una niyang tula ng isinulat sa katutubong wika at pinamagatang "SA AKING MGA
KABATA".

Kapagka ang bayay sadyang umiibig
Sa langit salitang kaloob ng langit
Sanlang kalayaan nasa ring masapi

Katulad ng ibong nasa himpapawid
Pagkat ang salitay isang kahatulan
Sa bayan, sa nayo't mga kaharian


At ang isang taoy katulad, kabagay
Ng alin mang likha noong kalayaan.
Ang hindi magmahal sa kanyang salita
Mahigit sa hayop at malansang isda

Kaya ang marapat pagyamanin kusa
Na tulad sa inang tunay na nagpala
Ang wikang Tagalog tulad din sa Latin,


Sa Ingles, Kastila, at salitang anghel,
Sapagkat ang Poong maalam tumingin
Ang siyang naggagawad, nagbibigay sa atin.
Ang salita natiy tulad din sa iba


Na may alfabeto at sariling letra,
Na kaya nawalay dinatnan ng sigwa
Ang lunday sa lawa noong dakong una.
When I recall the days
That saw my childhood of yore
Beside the verdant shore
Of a murmuring lagoon;
When I remember the sighs
Of the breeze that on my brow
Sweet and caressing did blow
With coolness full of delight;

When I look at the lily white
Fills up with air violent
And the stormy element
On the sand doth meekly sleep;
When sweet 'toxicating scent
From the flowers I inhale
Which at the dawn they exhale
When at us it begins to peep;

I sadly recall your face,
Oh precious infancy,
That a mother lovingly
Did succeed to embellish.
I remember a simple town;
My cradle, joy and boon,
Beside the cool lagoon
The seat of all my wish.

Oh, yes! With uncertain pace
I trod your forest lands,
And on your river banks
A pleasant fun I found;
At your rustic temple I prayed
With a little boy's simple faith
And your aura's flawless breath
Filled my heart with joy profound.
Saw I God in the grandeur
Of your woods which for centuries
stand;
Never did I understand
In your bosom what sorrows were;
While I gazed on your azure sky
Neither love nor tenderness
Failed me, 'cause my happiness
In the heart of nature rests there.

Tender childhood, beautiful town,
Rich fountain of happiness,
Of harmonious melodies,
That drive away my sorrow!
Return thee to my heart,
Bring back my gentle hours
As do the birds when the flow'rs
Would again begin to blow!
But, alas, adieu! E'er watch
For your peace, joy and repose,
Genius of good who kindly dispose
Of his blessings with amour;
It's for thee my fervent pray'rs,
It's for thee my constant desire
Knowledge ever to acquire
And may God keep your candour!
Jose Rizal