İtti̇hat Terakki̇ Cemi̇yeti̇ Merkez-İ Umumi̇si̇ PDF

TTHAT TERAKK CEMYET
MERKEZ- UMUMS

Seluk KIZILKAYA

Yksek Lisans Tezi
Tarih Anabilim Dal
Prof. Dr. brahim Ethem ATNUR
2013
Her hakk sakldr

T.C.
ATATRK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI

Seluk KIZILKAYA

TTHAT TERAKK CEMYET MERKEZ- UMUMS

YKSEK LSANS TEZ

TEZ YNETCS
Prof. Dr. brahim Ethem ATNUR

ERZURUM-2013

T.C.
ATATRK NVERSTES

TEZ BEYAN FORMU

05/08/2013

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

BLDRM

Atatrk niversitesi Lisansst Eitim-retim ve Snav Ynetmeliine gre
hazrlam olduum TTHAT TERAKK CEMYET MERKEZ- UMUMS
adl eser-metin tamamen kendi almam olduunu ve her alntya kaynak
gsterdiimi taahht eder, eser-metin kat ve elektronik kopyalarnn Atatrk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits arivlerinde aada belirttiim koullarda
saklanmasna izin verdiimi onaylarm:
Lisansst Eitim-retim ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca gereinin
yaplmasn arz ederim.

alabilir.
sonunda uzatma iin bavuruda bulunmadm takdirde, tezimin/raporumun tamam her

yerden eriime alabilir.

05/08/2013

Seluk KIZILKAYA

T.C.
ATATRK NVERSTES

TEZ KABUL TUTANAI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Prof. Dr. brahim Ethem ATNUR danmanlnda, Seluk KIZILKAYA tarafndan
hazrlanan bu alma .. / / . tarihinde aadaki jri tarafndan Tarih
Anabilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan : .. mza: ..
Jri yesi : .. mza: ..
Jri yesi : .. mza: ..

Yukardaki imzalar ad geen retim yelerine aittir. / .. / ..

Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM
Enstit Mdr

V

NDEKLER

ZET .......................................................................................................................... VIII
ABSTRACT .................................................................................................................. IX
KISALTMALAR VE SMGELER DZN ................................................................ X
NSZ .......................................................................................................................... XI
GR ............................................................................................................................... 1

BRNC BLM
TTHAT VE TERAKK CEMYET
1.1. TTHAT VE TERAKK CEMYET .................................................................. 4
1.1.1. Yeni Osmanllar ( JnTrkler )n Fikir Temelleri ...................................... 4
1.1.2. II. Abdlhamite Muhalefetin Olumas ...................................................... 12
1.1.3. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu ................................................... 21
1.1.4. Selanikteki Osmanl Hrriyet Cemiyeti ve Birleme ................................. 25
1.1.5. ttihat ve Terakki Dncesi ......................................................................... 31
1.2. TTHAT VE TERAKKNN KTDARA GEL SREC ........................... 34
1.2.1. 1908 II. Merutiyetin lan............................................................................ 34
1.2.2. 31 Mart Olay ve Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi ................................ 38
1.2.3. ttihat ve Terakkiye Muhalefet ve Halaskar Zabitan Hareketi ................ 46
1.2.4. Bab- Ali Baskn ve Tam ktidar .................................................................. 52
1.2.5. I. Dnya Sava Yllarnda ttihat ve Terakki ............................................. 55

KNC BLM
MERKEZ- UMUM
2.1 MERKEZ- UMUM'NN OLUUMU ................................................................ 58
2.1.1. Merkez-i Umuminin Ynetimi ..................................................................... 58
2.1.2. Merkez-i Umuminin Maliyesi ...................................................................... 61
2.1.3. Merkez-i Umuminin Tekilat ...................................................................... 62
2.1.4. Merkez-i Umuminin Grev, Yetki ve Sorumluluklar .............................. 65
2.2. MERKEZ- UMUM YELER .......................................................................... 68
VI

2.2.1. 1908 Merkez-i Umumi yeleri ...................................................................... 68
2.2.6. 1916 Meclis-i Umumi yeleri ........................................................................ 72
2.2.8. 1917 Meclis-i Umumi yeleri ........................................................................ 73
2.3. HAKKINDA YAZILANLAR VE YELERNN FADELERYLE
MERKEZ- UMUM .................................................................................................... 74
2.3.1. Merkez-i Umumi yelerinin Muhakemeleri .............................................. 77
2.3.1.1. Meclis-i Mebusan 5. ube Yarglamalarnda Merkez-i Umumi
yelerinin fadeleri .............................................................................................. 79
2.3.1.1.1. Said Halim Paann Sorgulanmas ............................................... 79
2.3.1.1.2. rksulu Mahmud Paann Sorgulanmas ............................... 82
2.3.1.1.3. Adliye Nazr brahim Beyin Sorgulanmas ................................ 83
2.3.1.1.4. Maarif Nazr Ahmed kr Beyin Sorgulanmas ..................... 85
2.3.1.1.5. Hariciye Nazr Ahmed Nesimi Beyin Sorgulanmas ................. 88
2.3.1.1.6. Nafia Nazr Abbas Halim Paann Sorgulanmas...................... 91
2.3.1.1.7. Meclis-i Mebusan Reisi Adliye ve Hariciye Nazr Halil
(Mentee) Beyin Sorgulanmas ..................................................................... 92
2.3.1.1.8. Maliye Nazr Cavid Beyin Sorgulanmas ................................... 94
2.3.1.1.9. Nafia Nazr Ali Mnif Beyin Sorgulanmas ............................... 99
2.3.1.1.10. Ticaret ve Ziraat Nazr Mustafa eref Beyin Sorgulanmas 100
2.3.1.1.11. Dahiliye Nazr smail Canbulat Beyin Sorgulanmas ........... 102
2.3.1.1.12. ae Nazr ( Kara ) Kemal Beyin Sorgulanmas .................... 103
2.3.1.1.13. eyhlislam rgpl Hayri Efendinin Sorgulanmas ............ 105
2.3.1.2. Divan- Harp Yarglamalar ................................................................ 106
2.3.1.2.1 Mithat kr Bledann Muhakemesi ........................................ 106
2.3.1.2.2 Ziya Gkalp Beyin Muhakemesi ................................................ 114
2.3.1.2.3 Talat Mukarann ( Kk Talat ) Muhakemesi ....................... 119
2.3.1.2.4 Sami Cevad Beyin Muhakemesi ................................................. 123
VII

2.3.1.2.5 Atf Beyin Muhakemesi ................................................................ 125
2.3.1.2.6 Rza Beyin Muhakemesi .............................................................. 130
2.3.1.2.7 Musa Kazm Efendinin Muhakemesi ........................................ 133
2.3.1.2.8 Posta ve Telgraf ve Telefon Nazr Hseyin Haim Beyin
Muhakemesi................................................................................................... 135
2.3.1.2.9 Merkez-i Umuminin Gc ........................................................... 136

SONU ......................................................................................................................... 140
EKLER ......................................................................................................................... 143
Ek_1. Merkez-i Umuminin Mhr ve Armas. ................................................. 143
Ek_2. Merkez-i Umuminin Bugnk Durumu ................................................ .144
Ek_3. Takvim-i Vekayiden Bir rnek ............................................................... .145
Ek_4. Alemdar Gazetesinden Bir rnek ............................................................ .146
Ek_5. 5. ube Yarglamalarndan Bir rnek. ..................................................... 147
Ek_6. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamname-i Umumisi ( 1908 ). .. 148
Ek_7. Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti Tekilat- Dahiliye Nizamnamesi
(1908). ...................................................................................................................... 173
Ek_8. Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Nizamnamesi (1325-1909). ... 184
Ek_9. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi (1327-1911). ........... 200
Ek_10. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi (1329-1913). ......... 222

KAYNAKA ............................................................................................................... 232
ZGEM ................................................................................................................. 238

VIII

ZET

YKSEK LSANS TEZ

TTHAT VE TERAKK CEMYET MERKEZ- UMUMS

Seluk KIZILKAYA

Danman: Prof. Dr. brahim Ethem ATNUR

2013, 238 sayfa

Jri: Prof. Dr. brahim Ethem ATNUR
Prof. Dr. Selami KILI
Yrd. Do. Dr. Yavuz ZDEMR

ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumisi zerine yaptmz bu almada, ttihat
ve Terakkinin fikir temelleri, siyasi alanda gsterdii faaliyetler ve Merkez-i
Umuminin tekilat yaps, maliyesi, grev yetki ve sorumluluklar en nihai olarak da
Merkez-i Umumi yelerinin yarglamalarn inceledik. ki blmden oluan
almamzn ilk blmnde, ttihat ve Terakkiyi bir btn olarak ele aldk. kinci
blmde Merkez-i Umumiyi ayrntl bir ekilde aklamaya altk.

Anahtar Kelimeler: ttihat ve Terakki, Merkez-i Umumi, Enver Paa, Osmanl Devleti.
IX

ABSTRACT

MASTER THESIS

TTHAT VE TERAKK CEMYET MERKEZ- UMUMS

Seluk KIZILKAYA

Supervisor: Prof. Dr. brahim Ethem ATNUR

2013, 238 pages

Jury: Prof. Dr. brahim Ethem ATNUR
Prof. Dr. Selami KILI
Assist. Prof. Dr. Yavuz ZDEMR

In the study of Committee of ttihat ve Terakki Merkez-i Umumi, we have examined
basis of it, services of it in political field, general structure of Merkez-i Umumi, finance,
authority, duties and finally judgement of members of Merkez-i Umumi. In the first part
of our study which has two main parts, we have analysed Committee of ttihat ve
Terakki as a whole part. In the second part, we have examined Merkez-i Umumi,
elaborately.

Keywords: ttihat ve Terakki, Merkez-i Umumi, Enver Paa, Ottoman Empire

X

KISALTMALAR VE SMGELER DZN

Bkz : Baknz
C : Cilt
ev : eviren
s : Sayfa
S : Say

XI

NSZ
Osmanl Devletinin son dnemi olarak adlandrabileceimiz zaman diliminde, zellikle
1789 htilalinden sonra tm dnyay saran fikir akmlar Osmanl Devletine sirayet
etmiti. Bu dnemde Avrupadaki gelimeleri takip etmek adna hem brokrasi
nezdinde hem de eitim aamalarnn gelitirilmesi konusunda yurt dna bir ok
renci ve brokrat kmtr.
Avrupadaki fikir hareketlerinden Osmanl Devletinin etkilenmemesi elbette
beklenemezdi. Yurt dna kan renciler, kuvvetli birer muhalif olarak geri
dnmlerdi. Osmanl kamuoyu ilk defa bu zmre sayesinde bir ok yeni terimler ile
kaynayordu. Mutlak monarilerin glerini kaybettii bir ortam da, devlet egemenlik
sahasn kaybetmemek adna, yeni oluan muhalif gruplarla mcadele etmeyi bir
zorunluluk olarak hissetmitir.
Osmanl Devletinin her trl alanda ( eitim, salk, maliye, ordu ve tekilat ) eski
gcn gnden gne yitirmesi yenilikilerin elini glendirmitir. Bunun yannda sava
meydanlarndan devletin yenilgi ile dnmesi ordu ierisindeki aydnlanmay temsil eden
gen subay grubunu da olduka rahatsz etmitir.
Hem sivil hem de askeri kanadn bir araya gelerek oluturduu kurumun ad ttihat ve
Terakkidir. Yaklak olarak otuz be yllk bir mcadeleden sonra ortaya kan bu
kurum, devletin son dnemine tartmal bir ekilde damgasn vurmutur. Gelien
olaylar neticesinde sivil brokrasi gcn askeri erke kar kaybetmitir.
almada emei geen dost ve arkadalarma; tez konusunun belirlenmesinde, yntem
ve yazm ksmnda her trl desteini esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. brahim
Ethem ATNURa teekkr ederim.
Erzurum 2013 Seluk KIZILKAYA

1

GR

Osmanl Devletinde yenilik hareketleri 1600l yllarda balar. Bu yllarda
devlet erbab ve Osmanl aydn diyebileceimiz zmre aslnda yenilik taraftar deildi.
leri srlen fikirler hep gemie duyulan bir zlemdir. Saraya sunulan layiha ve
risalelerde Kanun-u Kadimin bozulduu anlatlmakta ve eski hametli gnlere, tekrar
Kanun-u Kadime dnlmesi ile ulalaca fikri hayli yaygnd. Ancak uras ilgintir
ki, Kanun-u Kadimin ne olduu ve kim zamanndan kald, nasl bir ileyi ve idare
tarzna sahip olduu hakknda pek bir bilgi verilmemitir.

Devletin gerileme nedenlerinden en bata geleni mlki idaredeki bozulmalardr.
Kanuniden sonra baa geen padiahlarn devlet ileri ile gerei kadar ilgilenmemesi
bu durumda en nemli faktr olarak gze arpmaktadr. Geleneksel Trk devlet
anlayndaki lke topraklarnn hanedann ortak mal saylmas usulnden vaz geilerek
ekberiyet sistemine gei, ynetimde ehil olmayan kimselerin payitahta oturmas ile
neticelenmitir. Sancaa kma adetinin terk edilmesi, ehzadelerin devlet ynetimi
tecrbesinden yoksun kalmasna sebep olmu, bu zayflk da devlet ierisinde baz
kiilerin otoriteyi sorumsuzca kullanmasna yol amtr.

Mlki idarenin bu denli bozulmas tabii olarak askeri tekilat da etkiledi.
Kapkulu Ocaklarna devirmeler yerine gelii gzel asker alnmas, askeri gler
arasndaki dengeyi alt st etti. Bakentte Kapkulu askerinin saysnn artmas
karsnda sipahi ordusunun says azald ve bylece tara da dengeler kapkullar lehine
deiti. Yenieri ordusu bylelikle nemli bir ivme kazand. Birok devlet adam
hayatn kaybetti ve baz padiahlar tahttan indirildi. Yenilemenin nndeki en byk
engel olan yenieriler, savalarn kaybedilmesine ve dolayl yoldan da ekonominin
bozulmasna sebep oldular.

Osmanl ekonomisinde XIV. yzyldan itibaren aklar artmaya balamtr.
zellikle ucuz Amerikan gmnn piyasaya girmesi, fiyatlarn artmasna neden oldu.
Bylelikle akenin deeri dt ve halk zerindeki vergi basks artt.

2

lkenin ierisinde bulunduu bu nizamszlk, beraberinden pek ok i isyan da
birlikte getirmitir. Kapkulu , Celali ve yerel isyanlar ekonomiyi daha bozmutur.

Dier kurumlarda olduu devletin eitim kurumlarnda da bozulmalar ba
gsterdi. Nakilci, yeni bir olgu retmeyen bir yapya dnen medreselere bu kadar
bozulma yetmezmi gibi, beik ulemas ad ile mderrsiler de atanmaya balad.

Devletin gerilemesinde etkili olan i nedenlerin yan sra dikkat edilmesi
gereken en nemli faktr Avrupada meydana gelen yenilik hareketleridir. Osmanl
Devleti, o dnemde kendisinden zayf durumda olan Avrupadaki yenilikleri takip
edemedi. Avrupa corafi keifler ile kendilerine ok nemli yeni kaynaklar ve byk
pazarlar buldu. Kurduklar smrge imparatorluklar ile deyim yerindeyse snrsz
kaynaklar elde edildi. Akdeniz limanlar da bylece nemini kaybederek yerini, Atlas
Okyanusu kylarndaki limanlara brakt.

Tm bu gelimeler Rnesans ve Reform adlar ile Avrupann yeniden
domasn salad. Rnesans hareketi ile bilim, kltr, sanat faaliyetlerinde a atlayan
Avrupa, Reform ile de skolastik dncenin basksndan kurtuldu. Kilise ve dini
naslarn yerini akl, tartma ve phe ald.

Osmanl Devletinin kendi corafyasndaki bu deiimi idrak edebilmesi
yaklak iki yz yln ald. Baz muhtelif yenilik abalar olmasna karlk, ciddi
manada kkl deiim fikirleri ilk olarak III. Selim dneminde Nizam- Cedid ad ile
balad. Deiimde model olarak alnacak olan kltrn daha yakndan tannmas
ihtiyac doduundan bu dnemde Ebubekir Ratip Efendi Avrupaya (Viyana)
gnderildi. Fakat tm bu abalara ramen istenilen sonu elde edilemedi ve padiah,
kkrtlan yenieriler ve Kabak Mustafa syan ile tahttan indirildi.

Tm bunlarn akabinde Osmanl Devletinde yenilik hareketi hibir zaman
tamamen sekteye uramamtr. III. Selimden sonra tahta kan II. Mahmud, 1808
Eyllnde Sened-i ttifak metni ile ilk defa padiah otoritesinde snrlamalar kabul
ediyordu. Sened-i ttifak ile ayanlarla vergi, asker toplama ve mlki konularda uzlama
3

saland. Devlet ayanlarla ittifak ederek kendisini gvende hissettii zamandan
itibarende yeniliklerin nn tkayan yenierileri lavetmeyi de bu dnemde kendisine
grev sayd. Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusu kurularak, devlet yapsndaki
yenieri basksna son verildi.
1

Osmanl Devletinde yenilikler Tanzimat Ferman ile devam etti. Ancak bu
yenilik tabandan gelen istekler dorultusunda ortaya kmam, d mdahale ve
aznlklarn lke ierisindeki etkilerinin sonucu olumutur. Tanzimat Ferman en ksa
ve z olarak sylemek gerekirse insanlara can, mal ve namus hrriyeti getirmitir.
Ancak tezat uradadr ki metinde yer alan bu ilkelerin Osmanl devlet geleneinde her
zaman var olmasdr. Sadece Osmanl ynetimi ile bunu aklamak da yersizdir. yle
ki slam anlaynda zaten asli ve aznlk unsurlarn hepsine can, mal ve namus
gvenlii verilmitir.
2

Tanzimat Fermanyla devletteki kt gidiat durduracan dnen Osmanl
saray ve aydnlar istedii sonucu elde edemedi. Avrupa siyasi hayat buna msaade
etmedi. zellikle aznlklar meselesi ve ardndan yaan Krm Sava sonrasnda d
basklarla Osmanl Devleti Islahat Fermann yaynlamak zorunda kald.

Osmanl topraklarnda cereyan eden bu yenilik hareketleri dur durak bilmeden
devam etti. Mutlak monarilerin tarih sahnesine karmaya balad son yzylda,
Osmanl toplumu ve aydn da artk kendilerine verilen kk imtiyazlar ile
yetinmeyeceklerini belli ettiler. Ksa zaman sonra meruti ynetimin lkeye gelmesi
saland. Ancak hem i hem de d ilikiler Osmanl toplumunun buna henz hazr
olmadn gsteriyordu. Sened-i ttifak ile balayan yenilik rzgar yaklak yetmi yl
ierisinde bir ok evreler geirerek 1876da birinci merutiyetin ilan ile sonuland.

1
Necdet Hayta-Uur nal, Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri ( XVIII. Yzyl Balarndan
Ykla Kadar), Gazi Kitabevi, Ankara 2005, s.117-134.
2
Cemil Bilsel, Tanzimatn Harici Siyaseti, Tanzimat (Milli ef ve Reisicmhur smet nnye
Tanzimatn Yznc Yl Dnmnde Trk lminin ve Maarifinin Armaandr), Maarif Matbaas, stanbul
1940, s.696-697.
4

BRNC BLM
1.1 TTHAT VE TERAKK CEMYET
1.1.1 Yeni Osmanllarn (JnTrkler) Fikir Temelleri

Yeni Osmanllar gerek lke iinde gerekse yurt dnda pek ok faaliyete
giritiler, gizli dernekler kurarak neriyata baladlar. Ama, Abdlhamit istibdatn
ykmak, gelime ve ilerlemeyi salamakt. Bu kurulan rgtlerin en gls ve sonuca
varmay baarabilen tek rgt ise ttihat ve Terakki Cemiyeti oldu.
3

Burjuva-liberal dorultudaki anayasac dncelerin 1860-70lerdeki ncleri
olan Namk Kemal, inasi ve Ziya Paann dnceleri I. Yeni Osmanllar hareketini
dourmu, ayn zemindeki dnceler, II. Yeni Osmanllar Hareketine de ilham
kayna olmutur.

Fransz Devrimi, hristiyan ve islam dnyas iin gerek bir etkide bulunan ilk
byk fikir hareketidir. Bu iki farkl dnyann ticari, sosyal ve nihai olarak savalar
aracl ile uzun sredir etkileimde olmasna ramen, Rnesans ve Reform gibi
Avrupal hareketler mslman dnyada hibir etki uyandrmad. Batnn bu dnemde
uyanmaya balamas, kendisinden hem kltr hemde maddi olarak stn durumda olan
islam corafyasna tesir edemedi. slam dnyasnda bu hareketi kavrayamamann temel
sebebi ise kendi bulunduu stn durum ve bat aleminin kafir olarak adlandrlmasyd.
Yani bu kafir iidir bundan medet umulmaz anlay bu filizlenen hareketin
kavranmamasna yol am ve Fransz Devrimi ile sonulanan zgrlk akmna ayak
uyduramamtr.
4

Osmanl devlet adamlar, 19. yzyln bandan itibaren Avrupann stnln
kavramaya balam ve batllama fikirleri ile buna paralel gelime gstermek iin
almtr.

3
Hayta-nal, s.193.
4
Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev: Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara 1993, s.41.
5

Bu siyasete Osmanllarn eski gcn yeniden kazanmasna ynelik iki hedef
kaynaklk etmitir. Batl yntem ve gelimeleri, Osmanl devlet idaresine baar ile
uygulayarak gelimeyi salamak ve menei Avrupa olan slahatlar gerekletirerek d
basky asgari dzeye indirmek.

zellikle ikinci hedef nedeniyle baz slahatlarn zamanlamasnn byk lde
diplomatik kayglarla yaplm olmas, o zamanki i ve d gzlemciler tarafndan d
devletlere ho grnmek gibi alglanm ve kmsenmilerdir.
5

Yeni Osmanllar terimin oluumu 1840l yllarda Avrupada yaygn olarak
kullanlan jeune (jn) kelimesine dayanr. Bu terim balca iki grup iin
kullanlmtr:

*Osmanl kurumlarn eski saf geleneklerine dndrme yanls olan slahatlar,
*eriatn zamann ihtiyalarn karlamad, devlet-din bileiminin artk olana
kalmad, devleti dinden ayrp Avrupa modeline gre kurmak gerektii dncesinde
olanlar.

u halde Avrupann jeune terimi biri eriatlk yanls, dieri laiklik yanls
iki tipi tanmlamak iin kullanld. Fakat ieride bu terim byle bir ayrm yaplmadan,
daha geni anlamda ve yine iki farkl ekilde kullanlyordu: biri devrimcilik, dieri
ilericilik.

Bu ikinci anlam yznden Namk Kemal terimi kullanmamak iin Trkistann
erbab- ebab gibi tuhaf bir biimde, belki de kasten byle evirerek kullanyordu.
Yeni Osmanllar arasnda terimi tek benimseyen ve onu Avrupa dilleri ailesinden olan
Farsadan Osmanlcaya girmi bir szckle karlayan Ali Suavi olmutur. Bu szck
civandr. nemli nokta udur ki, jeunelk Avrupada ulusuluk ve merutiyetilik,
hatta cumhuriyetilik manas tayorken, Osmanlda bu hem din hem de devlet
dmanl manasna geliyordu. Bu yzden Avrupaya gidenler kendilerine Yeni

5
Eric Jan Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk (ev: Nzhet Saliholu), letiim Yaynlar, stanbul
2005, s.15.
6

Osmanllar ismini koydular.
6
Daha sonra kurduklar cemiyet, ilk zamanlar Yurt
Severler Birlii adn almsa da ilerleyen zamanlarda Yeni Osmanllar adn ald.
7
1867 ylna rastlayan bu olayn i yz Avrupadaki Gen talya, Gen Almanya, Gen
Fransa terimlerinin Trkeye evrilmesidir. 21 ubat 1867de Muhbirde zikredilen
Jeune Turquia ad Ali Suavi ve Namk Kemal tarafndan Yeni Osmanllar adyla
zikredilmitir.
8

Yeni Osmanllarn fikriyatnda brahim inasi ve Namk Kemale ayr birer
pasaj amak herhalde yanl olmayacaktr. ncelikle unu sylemek gerekir ki inasi,
Yeni Osmanllarn fikir hayatn etkilemi olsa bile, merutiyet urunda dierleri kadar
almamtr. Onun ortaya atm olduu fikirler Yeni Osmanllara rnek tekil etmi,
fakat ayn kavramlara farkl anlamlar yklemilerdir. inasi hibir zaman dorudan
doruya bir rejim nerisini sunmaz. Hatta kullanm olduu hrriyet kelimesi ile Yeni
Osmanllarn kulland hrriyet kelimesi bile farkl anlamdadr. Oysa Yeni Osmanllar,
hrriyet kavramn dillerinden hi drmemi ve merutiyet konusunda en hararetli
savalarn vermilerdir.
9

inasinin iledii temel konular aklclk, medeniyet ve millet kavramdr.
inasi akln nemine daima dikkat ekmitir. yi ve kty, devlete zararl yada faydal
olan eyleri akl ayracaktr. Bu dnce ekli o dnemde dinsel dnceye kar gibi
grnse de byle bir durum sz konus deildir. inasi dine hibir zaman kar olmam,
dini dncede akln kmsenmesine kar kmtr. Byleliklede kader meselesini
irdelemeye balam ve toplumdaki Allah byle yazm algsn deitirmeye
almtr. nsann yaptklarn Allaha balamasn eletirmitir.
10

Yeni Osmanllar hareketinin dier nemli yz ise Namk Kemaldir. Namk
Kemalin politika ve siyaset ynn ortaya karan kurum gazetedir. Bu gazeteler de

6
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, (Yayna Hazrlayan: Ahmet Kuya), Yap Kredi Yaynlar,
stanbul 2007, s.282.
7 Tevfik avdar, ttihat veTerakki, letiim Yaynlar, stanbul 1991, s.12.
8 Lewis, s.46.
9
Bedri Mermutlu, Sosyal Dnce Tarihimizde inasi, Kakns Yaynlar, stanbul 2003, s.319.
10
Memet Fuat, inasi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004, s. 29-30.
7

tanedir: Tasvir-i Efkar, Hrriyet, bret. O Tasvir-i Efkarda yeni, Hrriyette korkun,
brette olgundur.
11

Namk Kemal, Tasvir-i Efkarda gizli bir ihtilalciydi. Yeni Osmanllar
Cemiyetinde vahim eyler konuuyordu: Abdlazizi indirmek, Ali Paay atmak,
Murad merutiyet padiah yapmak... Cemiyette durum byle iken gazetede ise bu
yangndan eser yoktu.
12
Vatan kavramn ilk defa bu gazetede kullanmtr. Kim hak-i
vatan maye-i ecza-y bedendir msras ile Osmanlcann kapsnda uzun yllardr
bekleyen vatan kelimesi artk hem edebi hemde siyasi literatre girmiti.
13

Hocas saylan inasi gibi, mulak bir ihtilalci olmayan Namk Kemal, cehaletin
sorumlusu olarak halk grmedi. Bunun sebebini hrriyet kavramnda arad. Ne
efsunkar imisin ah didar- hrriyet, Esir-i akn olduk geri kurtulduk esaretten.
diyerek hrriyet fikrini felsefi anlamda ilk defa kullanan kii olmutur.
14

Ne olduu belli olmayan, ktye kullanlmaya ak ve insanlar yeniden esir
edecek olan bir hrriyeti reddederek, hrriyetin herkesin snrnn kanunlarla
belirlendii ve meveretle salanacak olan ortak aklla elde edilen bir kavram olduunu
anlatmtr. Yine kendisine gre slamiyet bir hrriyetler sistemi olduundan dolay,
Osmanlda ilerlemeyi baarabilmek bu hrriyet sistemini yeniden kurmaktan
gemektedir.
15

Namk Kemal sadece dnemindeki politikalar etkilemekle kalmam, Mustafa
Kemalin de en ok benimsedii kiiler arasnda daima yer almtr. II. nn zaferinden
sonra, olu Ali Ekrem Bulayrn tebrik telgrafna Mustafa Kemal, vatan kurtuluu
yolunda lmeyi kendi nesillerine babasnn rettiini yazmtr.
16

11
Mithat Cemal Kuntay, Namk Kemal (Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda), Maarif Matbas, I.
stanbul 1944, s.54.
12
Kuntay, s.58.
13
Kuntay, s.55.
14
Talip Karakaya, Trk Aydnlanmasnda Namk Kemalin zgrlk Anlaynn Yeri ve nemi, (Ed:
Orhan Kemal Tavuku-Ali Tilbe) Doumun 170. Ylnda Uluslararas Namk Kemal Sempozyumu,
Tekirda 2010, II, s.659-668
15
Grbz zdemir, Siyasi Bir Muhalif olarak Namk Kemal, (Ed: Orhan Kemal Tavuku-Ali Tilbe)
Doumun 170. Ylnda Uluslararas Namk Kemal Sempozyumu, Tekirda 2010, s.764-769
16
Kuntay, s.1. Telgrafn tam metni yledir:
stihbarat zabiti vastasiyle Dersaadette Namk Kemalzade Ali Ekrem Beye
8

Merutiyet dncesi, Osmanl aydnlar tarafndan 1860l yllarda aka
tartlmaya baland. Osmanl Devletinin politik, ekonomik ve kltrel ilerlemesine
ynelik abalar siyasal eylemlerin dayand ve bu eylemleri oluturan ideolojik
koullar 1860l yllarda ortaya kt. Fikri temelleri oluturan ekirdek Tasvir-i Efkar
gazetesinin evresinde geliti. Bu ilerlemede inasinin yeri ve nemi byktr. inasi
Yeni Osmanllar hareketine hz veren ilk kiidir. erif Mardin bunu yle vurgular:
Yeni Osmanllar hareketini pek ok akmlar etkilemi olsa bile, hareketin fikirsel
geleneklerinin temeli tek kii tarafndan atlmtr; yaptlaryla Trk aydn snfna 19.
yzyl Avrupasnn sosyal ve politik grlerini tantan air inasi Efendidir.
17

Kamuoyunun uyan ve lkenin en iddetli sorunlarna dikkat ekmesi
ynnden, inasinin kard Tasvir-i Efkar gazetesi byk nem tar. Bu gazetenin
ilk says 27 Haziran Cuma 1862de kt. Daha ilk sayda inasi, byk bir cesaretle
lke sorunlarnda halkn da dncesini syleme hakkndan sz ediyordu. Fikirlerini
gelitirmeye devam eden inasi, ulus kavramn ilk defa kullananlarn banda geliyor
ve devlet ilerinde kamuoyu olgusundan bahsediyordu. Devletin milletin temsilcisi
olarak gryor ve ileri yneten bir kuruma indirgiyordu.
18

Tm bu gelien fikir akmlar neticesinde rgtl muhalefetin oluumu iin bir
araya gelinerek ortak alma mecburiyeti kendiliinden zuhur etmiti. Byk bir
gizlilik ierisinde hareket edilerek, filizlenmeye balayan cemiyet, kuruluundan nceki
n toplantsn Sar Ahmet Beyin stanbul Boazndaki yalsnda yapmtr.
19
Bu ilk
toplant tarihi 6 Haziran 1865 Cumartesi gnne denk gelmitir.
20

Anadolunun ruhu btn feyz-i mukavemetini aba-i tarihten almtr. Bize bu mukaddes feyzi nefheden
ervah- ecdat arasnda mkerrerem babanzn pek byk mevkii vardr. Mecruh vatann halas- istiklali
iin lmek yolunda bugnk nesle talim-i fedakari eden byk Kemal hakknda tekrir-i tazimata vesile
olan telgrafnamenize arz- kran- mahsus eylerim efendim.
10 Nisan 337
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal
17
avdar, s.10-11.
18
Yuriy Aatovi Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, (ev: Mazlum Beyhan, Aye Hachasanolu),
Bilgi Yaynevi, stanbul 1974, s.51.
19 A. erif Aksoy, ttihat ve Terakki Cemiyeti Tarihi, Nokta Kitap, Ocak 2008, s.12.
20
Bu toplantya katlanlar: Ayetullah Bey, Nuri Bey, Namk Kemal,Mehmet Bey, Reat Bey. Bkz.
Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanllar (mparatorluun Son Dnemindeki Gen Trkler), Pegasus Yaynlar,
stanbul 2006, s.65-70. Bu be kii ertesi gn Mirat Dergisi sahibi Refik Bey ile bulumulardr.
9

7 Haziran 1865te Pazar gn, Belgrad Ormanlarnda
21
dzenlenen piknik
grnts altnda cemiyet fiili olarak kuruldu.
22

Kurulan cemiyet Carbonari rgt yapsn benimsemitir. talyadaki kmrcler
sistemi olarak da bilinmektedir. Hcre esasna dayal bir yaplanmadr. yeler sadece
kendi hcresindeki kiileri tanmaktadrlar. Ayetullah Beyin bu konu hakkndaki
bilgileri de cemiyetin ilk tznn hazrlanma iinin kendisine verilmesini salamtr.
Hazrlanan tze gre her alt kiiye bir yedinci kii reis olarak seilecekti. Bylelikle
her hcre reisi 6 kiiye hkmetme hakkna sahipti. Her yeni alt teekkl ettiinde bir
yedinci tekrar reis olacakt ve sadece reisler birbirini tanyacak ve irtibatta bulunacakt.
Yeni tze gre ayrca her yeye de bir numara veriliyordu. Nuri Bey ilk alty
oluturduu iin yani ilk hcreyi meydana getirdii iin 1 numara ile anlyordu. rgt
says ksa zamanda art gstermi ve 245e kadar kmtr. 35. yedinin reisi
durumunda olan Sleyman Efendinin numaras 245tir.
23

Ksa bir sre zarfnda genileyen ve yaylan cemiyete, batya tutkunluk
derecesinde bal paazadeler, beyzadeler, masonlar, Hristiyan ve Yahudi genler,
Osmanl devlet ilerinden ikayeti olan herkes birer birer ye olmutur. Mustafa Fazl
Paann katlmas ise cemiyete byk bir ivme kazandrmtr. nk bu ahs ok
zengindir ve ileride cemiyetin tm finansmann kendisi salayacaktr.
24

Mustafa Fazl Paa, 1867 yl balarnda Paristen sultan Abdlazize bir mektup
yazmtr. Franszca olarak yazlan bu mektup, Yeni Osmanllar tarafndan byk bir
coku ile karlanm ve Namk Kemalin dostu Sadullah Bey tarafndan, 3Mart
1867de Trkeye evrilmitir. Mektup Jan Pietrinin yardm ile ad Kayol (slamiyeti
kabul etmi bir Fransz) olan bir kiinin matbaasnda 50 bin adet baslmtr. Mektubun

21
evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Remzi Kitabevi, stanbul 2000, I,
s.26.
22
Bu toplantya katlanlar: Ayetullah Bey, Nuri Bey, Namk Kemal, Refik Bey, Mehmet Bey, Reat Bey.
Bkz. Tevfik, s.65-70.
23
Tevfik, s.71-72.
24
Aksoy, s.13.
10

elden ele dolamasnda Namk Kemal, Ebzziya Tevfik bata olmak zere dier Yeni
Osmanllar katkda bulunmulardr.
25

Sultana ballk ile yazlan mektup, hemen hemen her paragraf banda padiaha
hitaben evketl Efendim Hazretleri tabiri ile kaleme alnmtr. Mustafa Fazl Paa
mektubun giriinde sultan sarayna en son ve en zor giren eyin doruluk olduundan
bahsediyor ve etrafndaki kiiler tarafndan gereklerin sultandan gizlendiini
sylyordu. Buna ilave olarak gereklerin sylenmesini kendi grevi sayyor ve lkede
her kesime bask uygulandn, sadece hristiyan tebaaya basklarn olmadn, fakat
Avrupallarn ise sadece hristiyan tebay dndn syleyerek, devamla
mslmanlarnda ok byk skntlar ektiini sylyor ve dier lkelerde
mslmanlarn daha da fazla eziyetlere maruz kaldn yazyordu.

Mektubunda atalarnn yapm olduu kahramanlklar ve erefli tarihi anlatan
Mustafa Fazl Paa, sultann etrafndaki memurlarn keyfiliinden ikayet ediyordu.
26

Mektup, olduka ilgi ekicidir. nk padiah tm sorumluluklardan arndrlm ve
sanki etrafn bir ete sarm havas verilmitir. Bu dnce tarz daha sonra da devam
etmitir. Padiahlar genel olarak kt bir durum zuhur ettii zamanlarda daima iyi bir
ahs olarak gsterilmi ve asl sulularn devlet ynetimindeki dier kiiler olduuna
kanaat getirilmitir.

Mustafa Fazl Paa, padiahn dikkatini eitim ve retimin yaylmasna ekiyor
ve bunun iinde zgrln gerekliliini, kle olarak yaayan bir ulusun, bilime
ynelmeyeceini yazyordu.

lkenin ierisinde bulunduu ar ekonomik durumun sebebi yoksul olan
halktan vergi toplanrken yaplan usulszlklerdi. El sanatlar, tarm ve ticaretin gnden
gne ktye gittii, zellikle de el santalarnn tamamen yok olduunu sylyordu.
Mustafa Fazl Paa, zgrlk, can ve mal gvenlii olmadka, mslman olsun ya da
olmasn, tm tebaya eitlik ve temel hak ve zgrlkler verilmedike bu konularda

25
Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler, s.63.
26
Bkz. www.iif.com.tr. 18 Mart 2012, .Mustafa Fazl Paann mektubu sitede gnmz Trkesi ile
yaymlanmtr.
11

gelime olmayacan syleyerek, sultann zgr bir dzen kurarak devletin yardmna
komasn istiyordu.

zgr dzen kurulduunda, Avrupa ile Osmanl Devletinin ilikilerinin
dzeleceini ve devletin yabanc mdahale etkisinden kurtulacan sylyordu.
Yabanc mdahalenin ne kadar onur krc bir durum olduundan bahisle yabanc
devletlerin kar arzularn maskelediini belirtiyordu.

Mustafa Fazl Paa her ilde tannm kiilerin serbeste seiminden oluan,
devlet ilerinde sultana yardmc olacak bir meclisin oluturulmasnn gerekli olduunu
sylyordu.

Demokratik bir meclis oluturulmasn isterken yapm olduu teklif yine
irdelenmeye deerdir. yle ki bu teklifte soylulardan oluan bir meclisin Osmanl
topraklarnda tecellisini arzuluyordu. te bu saplant Yeni Osmanllar (JnTrkler)
hareketini yneten aydn kesimin, lkeye demokrasi getirmek iin bavurduu yolun
aslnda bir soylu meclisi meydana getirmekten ibaret olduu sylenebilir. Halkn
isteklerine tam anlam ile uymayan, tabandan gelen bir istek deil de, tepeden inme bir
demokrasi anlaynn filizleri bu dnce de sakldr.

Yani Osmanllar (JnTrkler) hareketinin ilk program saylabilecek metinin
kapsam hemen hemen bu noktalardan ibarettir. Grld gibi sanat, ticaret ve tarmn
iyiletirilmesi, demokratik hak ve zgrlklerin gelitirilmesi ve devlet ilerine yabanc
mdahalenin ortadan kaldrlmasn amalayan lml bir programdr.

1867de Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi ve Agah Efendi, Mustafa Fazl
Paadan davet aldlar.
27
Daveti alan Ziya Paa ve Namk Kemal, Ali Suavi ve Agah
Efendilerin de yanlarnda gelmelerini kararlatrd. 22 Mays 1867 aramba gn
Fransz Marsilya vapuru ile bu drt isim Parise hareket etti, 30 mays Perembe gn

27
13 Nisan 1867 Cumartesi gn Ziya Paa ve Namk Kemale altnda Sakakini imzal birer davetiye
ulat. Saat 20:00da Beyolundaki Courrier dOrient matbaasna gelmeleri rica ediliyordu. Sakakini,
Musta Fazl Paann kendilerine gnderdii mektubu okumaya balad. Bkz. Tevfik, s.59.
12

de Parise geldi.
28
10 Austosta Mustafa Fazl Paann Paristeki evinde toplant
yapld ve bylelikle cemiyet merkezi Paris olarak ortaya kt. Bu toplantda
29
yaplan
mzakereler sonucunda Avrupada Trke birka ihtilal gazetesi karma karar alnd.
Buna gre;

*Ali Suavi Muhbir Gazetesini,
*Ziya Paa ve Namk Kemal Hrriyeti karacak, (Ali Suavi ile dierlerinin arasnn
almasndan sonra byle bir karar alnmtr. 29 Haziran 1867de Hrriyet ilk basksn
yapmtr.)
*Sermaye iki yz elli bin Fransz Frank olacak,
*Belirlenen miktar Ziya Paann emrinde olacak, gibi kararlar alnmt.
30

Mustafa Fazl Paa bu toplantya katlanlara Mehmet Bey hari, hepsine birde
aylk balamt. Buna gre: Ziya Paa bin, Namk Kemal iki bin, Rfat Bey iki bin,
Ali Suavi bin be yz, Agah Efendi bin be yz, Reat Bey bin ve Nuri Bey bin frank
aylk alyorlard.
31

1.1.2 II. Abdlhamite Muhalefet

Abdlazizin Fransa ziyareti ve akabinde Mustafa Fazl Paann yurda dnmesi
tm dengeleri alt st etti. nk cemiyetin maddi balar kt. Sultan da Fransadan
cemiyet yelerini snr d etmesini istemi ve Fransada buna riayet etmiti. Cemiyet
yeleri de Londraya kamak zorunda kalmlar ve Londra ksa bir sre de olsa cemiyet
merkezi haline gelmitir. 1875de Mustafa Fazl Paann lm ile cemiyet artk
etkinliini iyice yitirmi bir konumdadr. Fakat atlan tohumlar yeermi ve Abdlaziz
tahttan indirilmi, bir suikast
32
sonucu hayatn kaybetmitir. Akabinde merutiyet ilan
edilmitir.

28
Mithat Cemal Kuntay, Sarkl htilalci Ali Suavi, Ahmet Halit Kitabevi, stanbul 1946, s.41.
29
Toplantya katlanlar; Reis: Mustafa Fazl Paa; yeler: Ziya Paa, Agah Efendi, Namk Kemal, Nuri
Bey, Ali Suavi, Mehmet Bey, Reat Bey, Rfat Bey. Bkz. Kuntay, s.41.
30
Kuntay, s.41.
31
Kuntay, s.43.
32
Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, Sebil Yaynlar, stanbul 1996, s.15.
13

Merutiyetin ksa sre sonra askya alnmas pek fazla tepki ekmemitirf.
Merutiyetin ilanndan sonra on yllk sre ierisinde Abdlhamitin despotik
ynetimine kar Ali Suavi ve Kleantin Skalyeri darbe teebbslerinin dnda herhangi
bir direnme grlmemitir. Anayasac bir davrann eyleme dnm son
rpnlaryd bunlar. Ne var ki eylem alanndaki bu yenilgi dn alanna
yansmamtr.

Geni gruplara yaylabilmek amacyla siyasal muhalefete gei sonucu muhalif
says artmakla birlikte muhalefet kadrosu tamamen trde olmayan bir yapya
dnmtr. inde ulemadan biyolojik materyalistlere, pozitivistlerden aznlk
ayrlkln peinde koanlara, ar milliyetilerden hmanistlere kadar ok deiik
eilimleri bulunduran bu yap gz nne alndnda bir Jn Trk tanm yapmann
ok kolay olmadn grrz. Ksa dnemli amalar asndan Abdlhamiti
devirmeye alan bu kiiler arasnda benzerlikler bulmak son derece gtr. Nitekim
Abdullah Cevdet, Ahmet Rza, Hoca Kadri, Halil Ganem, smail Kemal, Dervi Hima,
Tunal Hilmi, Sebahattin Bey, Bahriyeli Rza gibi kimseleri bir araya toplayan neden
sadece budur. Abdlhamitin devrilmesinden sonra ne yaplaca konusunda belli bal
hibir neri getirilmedii gibi padiahn nasl devrilecei konusunda kan ayrlklar Jn
Trkler arasnda rgtsel btnln kaybolmasna ve bazlar tmyle etkisiz kk
rgtlerin domasna neden olmutur.
33

Merutiyetin ilan toplumda ksa zamanda bir rahatlama yaratmasna ramen, 93
Harbi akabinde hemen rafa kaldrlmas Abdlhamit ynetimine kar rgtl bir
muhalefetin domasna yol at.

1895 tarihi itibariyle Yeni Osmanllar (JnTrk) hareketi u gruplar ierisinde
olumaktayd:
a-) Ahmet Rza Bey ve Meveret Gazetesi
b-) Murat Bey ve Mizan
c-) Abdullah Cevdet ve tihad
d-) Osmanl Gazetesi ve evresi

33
M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat,
stanbul 1987, s.274.
14

e-) Prens Sabahattinde somutlaan akm
f-) uray- mmet grubu.

Meveret, Ahmet Rza Beyin siyasal dncelerini, ekonomik ve toplumsal
sorunlara getirdii zmleri ieren bir yayn organdr. II. Merutiyet ortamnn
olumasn salayan en nemli neriyat olmakla birlikte Ebl Ahrar (zgrlklerin
babas) Ahmet Rza Bey ad ile de zdelemitir. lk saysn 1 Aralk 1895te
Pariste
34
karan gazete, Fransa, svire ve Belikada 1908 ylna kadar belirli
aralklara km ve yaklak 200 say yaymlanmtr.
35
ttihat ve Terakkinin bir sre
resmi yayn organl grevini de stlenmitir. Fakat Ahmet Rza Beyin hem merkez
komitesi ile hemde dier gruplar ile dnsel ve eylemsel olarak gr ayrlnda
olmas bu durumu ok uzun sre devam ettirmemitir.

Meveret ister Trke ister Franszca yaymlar ile sokaktaki vatandan
sorunlarna eilmemitir. Aydnlarn ve onlarn nclndeki bir eitim seferberliinin
tm sorunlar zeceine ynelik inan bunun sebebidir. Buna temel olanda Ahmet
Rza Beydeki pozitivist inantr. Yani toplumu bir uzman eline brakmak ve dier
bireyleri grmemezlikten gelmek. Ne yazk ki Trk aydn uzun bir sre bu gre
sarlmtr. Bugnk toplum mhendislii hastalnn temeli de bu pozitivist anlayta
yatmaktadr.
36

Murat Bey Mizan ilk olarak 20 Ekim 1886da haftalk olarak yaymlamaya
balad.
37
Mizanda uygulanan genel stratejiyi yle zetlemek mmkn: Padiah btn
dier gazeteler kadar hatta daha fazla vmek, dier taraftan da hkmeti padiahn
temin ettii mkemmel devlet adaml rneklerine uymad iin tenkid etmek. Ne ki
Murat Beyin tm bu padiaha ballna karn gazete 1890da kapatlmtr.

34
Meveretin ilk saysnn k tarihine ilikin bir dier bilgi 3 Aralk 1895 tarihidir. Bkz. Sina Akin,
JnTrkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara 2009, s.64.
35
Uygur Kocabaolu, Hrriyetin Basmas Kadar Basn da nldr,100. Ylnda JnTrk Devrimi,(Ed;
Sina Akin, Sarp Balc, Bar nl), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2010, s.176.
36
Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, mge Kitabevi, Ankara 1999, s.58-59.
37
Kocabaolu, , s.177.
15

Mizan asndan bir dier nemli husus ise gazetenin Trkldr. Ancak bu
manadaki Trklk politik olmaktan ok dildeki Trklk hareketidir.
38

Abdullah Cevdet Yeni Osmanl (JnTrk) hareketine brahim Temonun
nclndeki gizli rgte girerek katlmtr..
39
Gz doktoru olan Abdullah Cevdet
tihad 1904te Kahirede srgnde iken kurmutur. Yzyln balarnda da dergi
Osmanlnn bayrak dergilerinden biri olmutur. Yaklak 28 yl boyunca toplam 358
say ve yaklak olarak 6000 sayfa yaymlanm ve laik-batc dncenin Osmanldaki
ve yeni kurulan Cumhuriyetteki bayraktarln yapmtr.
40

tihad yayn hayat boyunca bat kltrne bal olmay baard. Atatrk
devrimlerinin fikir temelleri incelendiinde Abdullah Cevdet ve tihadn byk
etkileri grlmektedir. Fakat Abdullah Cevdetin ekonomik yn zayftr. uras bir
gerek ki dier Yeni Osmanllarn(Jntrk) da ekonomiye pek fazla eilmedii
muhakkaktr. Abdullah Cevdet ve tihadn en belirgin bir dier zellii ise anti-
monarik fikirleri olduka baskndr.
41

Osmanl grubunu oluturan kadro muhalefete katlmalarna karlk bir yandan
da renci ayl ad altnda saraydan para almaktayd. Bu paralar ve Cenevredeki eski
matbaann teslimi karlnda alnan para ile Osmanly kurma olana domutur.
Abdullah Cevdet gazetenin kn yle anlatmaktadr. Biz susacaz, Abdlhamitte
slahat yapacak, susduk, be ay geti eski hamam eski tas, Osmanl grnd. Osmanl
Gazetesi, Abdullah Cevdetin liderlii altnda shak Skuti, Tunal Hilmi, Nuri Ahmed,
Reid, Halil Muvaffak, Akil Muhtar ve Refik Bey ile beraber daha birka kii ile
karlmtr.
42

38
avdar,, s.63.
39
avdar,, s.65.
40
Kocabaolu, s.172.
41
avdar, s.66.
42
Haniolu,, s.35.
16

Gazete Londra, Folkstone, Kahire ve Cenevrede 8 Aralk 1904e kadar toplam
142 say yaymlanmtr. lk olarak 1 Aralk 1897de Londrada ve 15 gnde bir
baslmtr.
43

Merutiyet dncesi ilk defa yaygn olarak bu gazetede ele alnmtr. Ayn
zamanda bu devrim askerler kadar halk da etkilemeyi amalamaktayd. Halk
aydnlatma ynnde nemli bir propaganda yaplmaktayd. Gazete Trklk,
emperyalizm, amele sorunlar gibi sorunlara da eilmi ve bu yn ile anti-emperyalist
olarak yaymlanan ilk Yeni Osmanl (JnTrk) gazetesi olmay baarmtr.
44

1901 ylnda Prens Sabahattin ve kardei Ltfullah bir genel ar yaynladlar.
Bu arda lkenin iinde bulunduu genel durumun sergilenmesinden ve despotizmin
yerilmesinden sonra tm Osmanlnn bu salt dzene kar savamas isteniyordu. Yeni
Osmanl (JnTrk) kongrelerinin toplanmas zellikle birinci kongrenin toplanmas
almalarnda Sabahattinin pay byktr.
45

ura-y mmet 15 Nisan 1902de
46
kt. Banda Samipaazade Sezai
bulunuyordu. 1901de yurt dna kam ve Yeni Osmanl hareketinin nemli
kiilerinden biri olmutur.

ura-y mmet ok ilgin konular zerinde durmutur ki bunlarn belki de en
nemlisi hanedan yelerinin eitilmesi hususudur. O zamana kadar hibir yayn bu
konu zerinde durmamtr. Ancak ura-y mmet genel hatlar ile zayf kalm bir
yayndr. i doldurulamayan bo bir Osmanllk ideoloji zerinde durmutur. Bu
gazeteyi yaynlayan grup ihtilali, darbe teebbsn, hkmeti devirmeyi ise hi
dnmemitir. Anadoluya ayr bir nem vermitir nk Osmanlnn artk Rumeliyi
kaybettiinin farkndadr.
47

43
Kocabaolu, s.178.
44
avdar, s.68.
45
Akin, s.86.
46
Gazetenin k tarihi baz kaynaklarda 10 Nisan olarak verilir. Bkz. Kocabaolu, s.188.
47
avdar, s.77.
17

Ancak muhalif olarak hareket eden gruplar ayn zamanda kendi ilerin de de
byk bir atma ierisindeydiler. Jn Trk hareketinin yaam olduu skntlar ve
birbirleri ile olan rekabeti Rza Nurun hatralarna u ekilde yansmtr: Jn Trk ad
altnda Avrupa ve Msrda bilhassa Pariste bir takm Trk genci vard. Bunlar
Abdlhamit aleyhine neriyat yaparlard. Ancak iten ziyade rekabet ve ahsi menfaat
hissi ile birbirlerini de yerlerdi. ki takm olmulard. Birinin banda Ahmet Rza ve
yannda Doktor Nazm, Doktor Bahaeddin akir, Ferit Bey vard. Dieri Mizanc Murat
idi. Ahmet Rzann karsnda birde Prens Sabahattin vard. kinci takm bu idare
ediyordu. Bunlar bazen Abdlhamiti unutup gazetelerde de birbirlerine saldryorlard.
Ahmet Rzann karsndaki takmn en faal unsuru shak Sukuti idi.
48

Osmanl Devletinin en tartmal, en zt kutuplarn birbirleri ile arpt, bir
tarafn kahraman olarak ilan ettii II. JnTrk hareketi ve II. Abdlhamite yneltilen
ar ithamlar, dier tarafn ise vatan haini ve kurulu dzene isyan etmekle sulanan
JnTrkler ve ulu hakan olarak isimlendirilen Abdlhamit.

Her ne taraftan baklrsa baklsn ideoloji bu dnemdeki tarafgirliin en temel
sebebidir ve bu sebepledir ki bu dneme olabildiince ideolojilerden syrlarak bakmak
gerekir. Kanatimizce ne Abdlhamit Kzl Sultan dr, ne de Jn Trkler vatana ihanet
ierisinde olmutur.

Abdlhamit Avrupa kapitalizminin Osmanl Devletini yar smrge haline
getirdiinin farkndadr. Ayr zamanda bu kapitalizmin ileride lkede ayrlk
hareketlere sebep olacan da tahmin etmektedir. Fakat Abdlhamitin buna bulduu
zm yolu zgrlkleri askya almak olmutur.
49

Abdlhamitin zgrlkleri kstlamada bavurduu ilk yol ise ncelikli olarak
hafiye ve jurnal rgt olmutur. Jurnalcilik bir ihbar sistemidir. Jurnalciler ise
muhbir.
50
Bu rgtn kendince en nemli baars, rejim iin tehlikeli grd kiileri,
kendi glgelerinden korkacak hale getirerek uslandrmas olmutur. Bu jurnal ve hafiye

48
Rza Nur, Hayat ve Hatratm (Rza Nur Kendini Anlatyor), I. aret Yaynlar, Ankara1992, s.268.
49
avdar, s.44.
50
Aydemir, s.114.
18

tekilat grdklerini, duyduklarn, tahminlerini ve hatta phe ettiklerini saraya
bildirmede serbest olduu iin, saray okumaya bile vakit bulamayacak kadar ok gizli
raporlar iine gmlmtr. yle ki baz gnler bu say 5000-6000 arasnda
deimitir.
51
Jurnalcilere yaptklar greve kar, grevin nemine gre ihsanlarda
bulunulurdu ki bu bazen birka kese altn, bazen kk bir arazi, bazen bir yal, bazen
aalar, sular ve ormanlar ile bir da olabilirdi.
52

Falih Rfk Atay, Bat Yllar adl eserinde bu dnemdeki hafiye tekilatndan
korkulduu iin, sokakta, evde, kahvehanede vb. toplumun birlikte yaad yerlerde,
insanlarn Abdlhamit hakknda bireyler sylerken birer ifre kullandn
yazmaktadr. Kendi ocukluunda azndan bireyler karmamas iin ailesi
Abdlhamite Hasan Aa lakabn takm ve Falih Rfknn yannda bu ad
kullanmtr.
53

Bu dnemde zgrlklerin kstlanmasnda uygulanan dier nemli hareket ise
sansr uygulamasdr. Uygulanan sansr yazarlarn basklara dayanamayp yurt dna
kamalarna yada ynetim tarafndan srgn edilmelerine yol amtr. Zaten 2.Jn Trk
hareketinin en temel noktas da budur. Yurt dna kan aydn kesimi buralarda
neriyata ve rgtlenmeye balam ve muhalefet giderek g kazanmtr.

Sansr ve dier basklar konusunda en sert eletiri ve tenkidler Kazm Karabekir
tarafndan kaleme alnmtr. ncelikle Abdlhamiti cahil olarak tanmlamtr. Bunu
da Abdlhamitin kendi yazd bir hatrata dayandrmtr.
54

51
Aydemir, s.115.
52
Taylan Sorgun, ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava (Kutl Amare Kahraman Halil
Paann Anlar), Yedi Gn Yaynlar, stanbul 1972, s.8.
53
Falih Rfk Atay, Bat Yllar, Pozitif Yaynlar, stanbul 2011, s.11.
54
Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, Emre Yaynlar, stanbul 1995, s.57.
*2 Mart 1333 (1917) de bastrp yayd hatratnda halini yle tasvir etmitir: Ben saltanatta iken
muntazam tahsil ve tetebbe vakit bulamyordum. ehzadeliimde byk biraderim gibi kaytszlklar
iinde gemiti. Ben Selanike gittikten ve hal ve tahavvln icab ettii ftur iki ay zarfnda zail
olduktan sonra muntazam tahsil etmeye baladm. Edebiyat ve tarih en sevdiim uabat marifettendir.
Ben istirahat gibi an ve erefin de byk bir ksmn zaman menkubiyetimde kazandm. te bugn
lehlhamd fikrimi olduka dzgn bir slup ile ifade edebiliyorum. Franszcadan kulak dolgunluu ile
birok kelime bilirdim. Selanikin uzun gnlerinde bu lisan muntazaman tahsil etmeye altm. imdi
okuduum gazetelerle risaleleri kamusun muaveneti ile fakat shuletle anlyorum (!)
19

Kazm Karabekir eserinde devamla u cmleleri yazmtr: Vatan ve Millet
kelimelerini sylemek ve yazmak yasaktr. Dinlemezseniz mahvnza kafi bir sebeptir.
Bunu bize Kulelide kitabet imtihannda zabit hocalarmz yle ihtar etmilerdi:
patrie ve nation kelimelerinin Trkelerini katiyen yazmayacaksnz yoksa mesul
olursunuz.Murat demek yasakt, Mirat denirdi. Hamid yerine Hmid, Yldz yerine
Yaldz kullanlrd. Bir istida, bir eser muhakkak padiaha dua ile balayacaktr.
Velinimet-i biminnetimiz diyerek her eyi saye-i ahanesine brakacaksnz. Aksi
takdirde banza her bela gelebilir. Gazete ve kitaplar yayndan nce sansre tabi
tutulur. Zararl eylere baklr. Mesela 1318 Maysnda emberlita Hamam
Klhannda 150 uval kitap ve evrak yakld.
55

Tm bu yaplan basklara ve sansrn kt etkilerine ramen bu yaplanlarn iyi
neticeler verdiini ve yaplan ilerin devleti kurtarmaya ynelik faaliyetler olduunu
iddia edenler de yok deildir. Sansr uygulamas ile sadece gerek kalem erbablarnn
yazlarnn yaynland ve bu dnemde tm dnyada bu tr uygulamalarn olduunu
syleyenler de vardr.
56

Sultan Abdlhamit dnemini yanstan dier bir nemli kaynak ise Tekilat-
Mahsusa bakanl da yapm olan Hsamettin Ertkn anlardr. Ertrk anlarnda
sultann artlar ve eksilerini bir arada gstermi hrriyet kelimesinden ve hal edilme
tehlikesinden ok korktuunu ve bunlarn da bir vesveseye dntn bildirmitir.
Etrafndaki hafiye ve jurnal tekilatnn lkeyi sultana ok farkl aksettirdiini ve
kendilerine en ihtiyac olduu zamanda Onu yalnz braktklarn yazmtr. Yabanc
lke temsilcilerine ve ziyaretilerine ise Devlet-i Aliyi byk, eski ihtiamnda
gstermek iin bol bol ihsan dattn da yazmtr.
57

Hsamettin Ertrk anlarnda devamla arkada Debreli Znunun Abdlhamit
ile yapm olduu bir mlakatta onun d politika hakkndaki dncelerini gstermi ve

55
Karabekir, s.52-53.
56
Mustafa Armaan, Abdhamidin Kurtlarla Dans, Ufuk Kitap, stanbul 2006, s.126. Necip Fazl
Ksakrek, Son Devrin Din Mazlumlar, Toker Yaynlar, stanbul 1969, s.23.
57
Ertrk,, s.24-25.
20

Abdlhamitin en byk korkusunun denizlere hakim olan ngiltere ile byk bir kara
ordusu olan Rusya ile savaa girmenin devletin sonu olacan sylemitir.
58

Devletin ierisinde bulunduu bu dnemde bu pek ok nemli gelimeler de
olmutur. zellikle eitim, haberleme ve ulam a o gne dek hi grlmemi ekilde
nemsenmi ve bu kurum ve kurulular modernize edilmitir. Gidemediin yer senin
deildir prensibine uygun olarak demiryolu projelerine ok nem verilmi ve hatta
Almanya ile bu konuda i birlii yaplmtr.
59
Ekonomik ve askeri alanlarda da
Almanya model lke olarak alnmtr. Alman mparatorluunun birlemesinden sonra
Alman modelinin etkisi stanbulda da hissedilmeye balanmtr. Friedrich Listin
korumac fikirleri Harp Akademisinin salonlarnda klasik liberalizm fikirleri ile
yarmaya balamt.
60

Fakat Abdlhamitin kendisi iin ne kadar hazindir ki at okullar ve
gelitirilen dier retim kurumlar sultann sonunun da hazrlaycs olmutur. Bu
kurumlarda yetien aydnlar mcadeleye bir dinamizm kazandrdlar. Yurt ii ve yurt
d faaliyetleri ile de sultan hal ettiler.
61

Abdlhamitin hem kendi korkular hem de bir ksm insana yaatm olduu
korkular, elbette herhangi bir haklla sebebiyet vermez. Ancak yaratlan bu karlkl
korku ortam zellikle Dnya Savandan sonra ortaya kacak olan Rus ve Alman
toteliter rejimlerine kyasla pek snk kalmtr.
62

Bu yllarda Osmanl Devleti hem ekonomik olarak hemde siyasi ynlerden de
buhranlar ierisindedir. Devlet artk Hasta Adam olmaktan yava yava kmaya

58
Ertrk, s.43.
59
Hayta-nal, Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri, s.189-190.
60
Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, Kaynak Yaynlar, stanbul 2009, s.42.
61
Selami Kl, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trk Devrimi ve Fikir Temelleri, Kaynak Yaynlar,
stanbul 2005, s.17.
62
Justin McCarthy, Osmanlye Veda (mparatorluk kerken Osmanl Halklar), ( ev: Mehmet Tuncel
), Etkileim Yaynlar, stanbul 2006, s.58.
21

balam, topraklar ve ekonomik kaynaklar egemen gler tarafndan igal edilmeye
ve smrlmeye balanmtr.
63

Tm bunlar bir yana Rumelideki Evlad- Fatihan
64
akn akn kitleler halinde stanbul
ve Anadoluya g etmeye balamtr. Tm bunlar devam ederken dalma ve devletin
ierisinde bulunduu perianlk artarak ve hz kazanarak devam etmitir.

1.1.3 ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu

ttihat ve Terakki Cemiyetinin fiili manada kurulu sreci 1889 (21 Mays
1305)
65
yl ile balar. Cemiyetin ilk kurucularndan olan brahim Temo (o dnemde ad
Edhem olarak da bilinir)
66
anlarnda 1889 (3 Haziran)
67
tarihini ilk kurulu tarihi olarak
verir. Olay da u ekilde anlatr: Sarayburnunda imdi marat- Askeriyyeye tahsis
olunan Glhane Mektebi adn alan eski Mekteb-i tbbiye-i askeriyede bir tenefs saati
esnasnda o vakitlerde mevcut olan Hilal-i Ahmer (Kzlay) barakalar karsndaki
aalar altnda elimde kitap dolarken, shak Sukuti yanma sokuldu, yeni bir eyler
olup olmadn sordu. Ohrili brahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Kafkasyal
Mehmet Reit ve Diyarbekirli shak Sukutinin
68
ilk kurucular olduunu sylemitir.
69

63
Kemal Beydilli, Kk Kaynarcadan Ykla, Osmanl Devleti Tarihi I, ( Ed: Ekmeleddin hsanolu
), Zaman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1999, s.103-104. 93 Harbini (1877-78) sona erdiren Ayastefanos
Antlamas (3 mart 1878) ve onu ksmen dier devletlerinde karlarn gzetip, yalnzca Rusya eline
geen Osmanl mirasnn, Krm Savanda olduu gibi genel bir Avrupa savana dnmesini engelleyen
Berlin Kongre ve Antlamas (20 Haziran-20 Temmuz 1878), ilk fethedilen ve yzyllarca anayurt gibi
grlen topraklarn elden kmas ile sonuland. Srbistan, Karada ve Romanya bamsz birer devlet
haline geldiler. Byk Bulgaristan e blnd ve Dou Rumeli zerk bir hale getirilmesine ramen
1885de yeniden Bulgar Prenslii tarafndan ilhak edildi. Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan
mparatorluu tarafndan zapt edildi. Yunanistan snrlar ise Epir ve Teselyay da iine alacak ekilde
geniledi. Dou Anadoluda Rus igali ilerlemeye devam etti ve Kars Rusyaya brakld. En nemlisi ise
Ermeni Meselsi ilk defa uluslar aras arenada byk devletlerin gndemine girdi. Rus igalini nlemek
iin yardm bahanesi ile de ngiltere Kbrs adasn ilhak etti (4Nisan 1878). Rusyaya denen sava
tazminat ise devlet ekonomisinin tamamen kmesine sebep oldu. Tunusun 1881de Franszlar
tarafndan, Msrn 1882de ngilizler tarafndan igalleri devletin ierisinde bulunduu aczin hazin
rnekleridir.
64
Osmanl Devleti Rumelide yaylmaya balad zaman, Anadolunun eitli yrelerinden yeni
fethedilen yerlere Mslman Trkler iskan edilmitir. Bu g eden Trkler, Evlad- Fatihan adyla
anlmtr. Bunun iin Bkz. M. Tayyib Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan No.748, Osman Yaln Matbaas, stanbul 1957,
s.253-255.
65
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler I. (kinci Merutiyet Dnemi 1908-1918), letiim
Yaynlar, stanbul 2009, s. 51.
66
Ernest Edmomndson Ramsour, Gen Trkler ve ttihat Terakki, ( ev: Hacasan Yc ), Etkin Kitaplar,
stanbul 2009, s.27.
67
Nurer Uurlu, Biz ttihatlar (brahim Temo-Ahmet Rza), rgn Yaynevi, stanbul 2009, s.24.
68
Uurlu, s.24.
22

Fanatikler gibi davalarna lesiye bal olan gen komiteciler ilk toplantlarn
yaptlar ve bu toplantlarn her birine ayr birer isim taktlar. Mesela ilk toplant
Drtlerin Toplants olarak isimlendirilmiti. Bunu takip edene ise Hatab
Kraathanesi ctimalar denilmiti. lk toplanty takip eden birinci ya da ikinci ay
ierisinde stanbul Surlarnn Edirnekapsna yakn olan bir kahvehanede yaplan
toplantya on iki kii
70
itirak etti ve buna da nciralt ctima (20 Temmuz
1892)
71
denildi ki bu toplant cemiyetin ilk resmi toplantsyd. Cemiyetin ilk resmi
toplants saylan bu toplanty brahim Temo yle anlatmaktadr: ehirden kar
kmaz sa koldaki baheli kahvede kararlatrlan saatte buluacaktk. Ben kahveye
biraz evvel gittim. Birer, ikier on iki kii geldi. Ben nde onlar arkamda,
banortasnda ve biraz ukurca bir yerdeki incir aacnn altna serilen hasr ve uvallar
zerine yerletik.
72
Bu ilk toplantda Ali Rt Efendi en yal olduu iin reis,
erafeddin Mamumi zabt katibi, Asaf Dervi kasadar olarak seilmilerdi.
73
Cemiyete
girenlere numara verilmesi kararlatrlm ve 1/1 numaras brahim Temoya
verilmiti.
74
Daha ncekiler ise snflar arasnda alel acele yaplm olan toplantlard.
75

Cemiyet, ksa srede, zellikle askeri tbbye mektebi arasnda olduka fazla taraftar
buldu. Hersekli Ali Rt, gazeteci zmirli Ali efik, Tbbiyeli Asaf Dervi, am Tp
Fakltesi muallimi Muharrem Girit, erafettin Mamumi cemiyetin ilk yeleri
oldular.
76

Kurulan rgtn ilk ad ttihad- Osmanidir.
77
Fakat bu sralarda stanbulda
kurulan ttihad- Osmani Cemiyetine paralel bir merkez, Pariste Ahmet Rza Beyin
nclnde kurulmu oluyordu. Ahmet Rza Beyin bu teekkle bulduu isim veya

69
brahim Temo, ttihad ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul 2000, s.13-14.
70
M. kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakkki Cemiyeti ve Jn Trklk, I,
letiim Yaynlar, stanbul 1985, s.175. Toplantya katlan isimler; brahim Temo, Abdullah Cevdet,
shak Skuti, Mehmed Reid, Hikmet Emin, erafeddin Mamumi, Ali efik, Rd Bey, Asaf Dervi,
Hseyinzade Ali, Giridi Muharrem ve ad tespit edilemeyen bir kii.
71
Ali Birinci, Tarih Yolunda Yakn Mazinin Siyasi ve Fikri Ahvali, Dergah Yaynlar, stanbul 2002, s.46.
72
Mustafa Ouz, ttihat ve Terakkinin Kuruluu ve lk Fikir Ayrlklar, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, Ekim 2009 say: 182, s.49.
73
Uurlu,, s.21.
74
Ouz, s.49.
75
Ramsour, s.29.
76
Bnyamin Kocaolu, Mtarekede ttihatlk (ttihat ve Terakki Frkasnn Dalmas 1918-1920),
Temel Yaynlar, stanbul 2006, s.14.
77
Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, s.49.
23

sembol, pek ziyade takdir ettii filozof Aguste Comtenin pozitivizm (mspetilik)
mesleinden ilham alarak Ordre et Progresdi. Fakat stanbuldaki cemiyet ile ilikiler
kurulunca, genler bu ismi Union et Progres, yani ttihat ve Terakki ekline soktular.
ttihat ve Terakki ad bylece yerleti.
78

Ancak unu hemen belirtmek gerekir ki cemiyetin ad birden bire bsbtn bir
nizamname ile deitirilmedi. Aslnda Ahmet Rza Bey Nizam ve Terakki adn, yani
dzen iinde ilerlemeyi ifade etmesini ister. Ancak bu istei kabul edilmez. Cemiyetin
ilk adnn ttihad- slam olduu fakat devlet ierisinde eitli din ve rka mensuplar
olduu iin ve bunlarn tmne hitap edebilmesi iin ilk nce ttihad- Osmani daha
sonra da amacn daha kapsaml olmas bakmndan ttihat ve Terakki adnn
benimsendii bilinmektedir.
79

ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk nizamnamesinin hazrlanmasnda, Leskovikli
Mehmet Rauf ve Ali Mnif isimleri n plana kmaktadr. Mehmet Rauf hatratnda
metnin hazrlanmas iinin Ali Mnife verildiini ve kendisinin baz konularda Ona
yardmc olduunu sylemitir.
80

Cemiyetin isim babas konusunda ise olduka farkl iki gr vardr. ki isim n
plana kar: Ahmet Rza ve Doktor Nazm. Doktor Nazm hakknda Ahmet Eyicilin
yapm olduu almada cemiyetin isim babasnn Doktor Nazm Bey olduu ve bunun
1894 ylnda Pariste Osmanl Terakki ve ttihat ad ile kurulduunu yazar.
81
Fakat hem
1894 tarihi hem de 1895teki nizamnamenin bu ad ile yazlmamas bu iddiay zayflatr.
Ahmet Rza Beyin anlar ve konu hakkndaki yaplan eitli almalar cemiyetin isim

78
Aydemir, Enver Paa, s.170.
79
Glsm imek, Bir Muhalefet Lideri Ahmet Rza Bey (1858-1930), Hacettepe niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2004, s.22.
80
Leskovikli Mehmet Rauf, ttihat ve Terakki Ne di, ( Yayna Hazrlayan: Blent Demirba ), Arba
Yaynlar stanbul 1991, s.33.
81
Ahmet Eyicil, Osmanl ttihat ve Terakki Liderlerinden Doktor Nazm Bey 1872-1926, Gn Yaynclk,
stanbul 2005, s.34.
24

babasnn kendisi olduunu vurgular.
82
1908in Temmuz aynda
83
merutiyetin ilk
gnlerinde bu ad ttihat ve Terakki Cemiyetine evrilmitir.
84

ttihat ve Terakki Cemiyeti artk kurulmutur. Fakat cemiyet kurulduu tarihten 1902 ve
1907 yllarnda yaplan Jn Trk kongrelerine kadar herhangi bir alanda bir baar
salayamamtr. Bunun da sebepleri rgt ierisinde anlamazlklarn ba gstermesi
ve cemiyetin Ahmet Rza ve Prens Sebahattin arasnda ikiye ayrlmasdr. Bu sre
zarfnda meydana gelen en nemli hadise Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti
ile olan birlemedir. D merkezi Paris
85
olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, Selanik
merkezli cemiyet ile birletikten sonra daha aktif bir hale gelmitir.

1.1.4 Selanikteki Osmanl Hrriyet Cemiyeti ve Birleme

ttihat ve Terakki Cemiyetinin Osmanl Devletine nfuz edebilmesindeki en
nemli etken Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurulmas olaydr. Makedonya
topraklarndaki komitaclk faaliyetlerine yatkn olan tekilat kiiler tarafndan kurulan
cemiyet, Osmanl Devletinin kaderini tayin etmitir.

Dnemin nemli hatralarna bakldnda bu cemiyetin Talat Bey nderliinde
kurulduu, alnan kararlarda Talat Beyin baskn rol oynad ve cemiyetin tekilat
yapsnn yine Talat Bey tarafndan oluturulduu grlmektedir.
86

Mithat kr Bledann u szleri, cemiyetin nasl bir hava ierisinde
kurulduunu gstermesi bakmndan kymetlidir:

Aradan birka gn geti. Talattan beklediimiz haber geldi. Toplant yeri Be
nar bahesi idi. lk toplant iki gn sonra akam st olacakt. O gn sabrszlkla

82
imek, Ahmet Rza Bey, s.22, Birinci, Tarih Yolunda, s.53
83
Bu konu hakknda kesin bir bilgi olmamakla beraber stanbul da ttihad ve Terakki ad ile ilk kez 29
Temmuzda karlalmtr. Bunun iin bkz.Karabekir, s.413.
84
Karabekir, s.131.
85
Cemiyet d merkezinin Paris olduu cemiyetin yemin merasiminde de yazldr. Cemiyetin
Tekilat- Hariciye Merkezi imdilik Paris ehridir Ancak Selanik ile birlemeden sonra iki yar
merkez oluturulmutur. Bkz. Erdal Aydoan-smail Eyypolu, Bahaeddin akir Beyin Brakt
Vesikalara Gre ttihat ve Terakki, Alternatif Yaynlar, Ankara 2004, s.21.
86
Mithat kr Bleda, mparatorluun k, Remzi Kitabevi, stanbul 1979, s.20-21.
25

bekledim. Be nar bahesine gittiimde arkadalarnda orada olduunu grdm.
Hepsi benim gibi heyecan iinde idi.
87

lk sz alan Talat Bey oldu. Karar verilen gnden beri dndn ve nihayet bir
isim bulduunu syledi. Cemiyetin ad Osmanl Hrriyet Cemiyeti olacakt. Buna kimse
itiraz etmedi. Zira herkes cemiyetin kurulmas ve bir an nce almalarna balamas
iin sabrszlanyordu.
88

Cemiyet 1906 ylnda 5 Eyll
89
tarihinde kurulmutur. Osmanl Hrriyet
Cemiyetinin kurucular da numara sras ile unlardr:
1-) Bursal Tahir (Binba, Osmanl Mellifleri Kitabnn Sahibi)
2-) Naki (Elaz Eski Milletvekili)
3-) Talat (Posta Memuru)
4-) Rahmi (zmir Eski Valisi)
5-) Mithat kr (Milli Eitim Basekreteri)
6-) Yzba Kazm Nami (3. Ordu Yaveri)
7-) stemen mer Naci (Asker, Konumac ve air)
8-) smail Canbolat (Yzba, Milletvekili)
9-) Hakk Baha (Askeri Okul retmenlerinden)
10-) Edip Servet (Kurmay Subaylardan, Yaver).
90

Bu on kurucu yeden sonra yaplan yeni ye kaytlarnda verilen numaralara yz
ilave ediliyordu ve 111den balanyordu. Bundan maksat, cemiyetin kuvvetli
gsterilmesi ve maneviyatnn yksek tutulmas idi. Kuruluu ynetmek zere drt ye
seildi. Bunlar; Talat, smail Canbolat, Rahmi ve Mithat kr idi.
91
Yukarda
zikredilen on kii 1906 22 Temmuz Cuma gn leden sonra smail Canbolatn

87
Bleda, s.22.
88
Bleda, s.22.
89
ttihat ve Terakki Cemiyetinin 5 Eyll tarihinde kurulduu 1908-1909-1911 tarihli cemiyet
nizamnamelerinde yazldr. Ayrca Kazm Karabekir ttihat ve Terakki Cemiyeti adl eserinde cemiyetin
5 Eyll tarihinde kurulduu ve bu yzden kongre itimalarnnda her yl bu tarihte ya da bu tarihe yakn
zamanlarda olduunu kaydetmitir.
90
Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp (ttihad Terakki ve Merutiyet Tarihi), nklap ve Aka Kitabevleri
Koll. ti. stanbul 1974, s.82.
91
Hasan Babacan, Mehmed Talat Paa (1874-1921) Siyasi Hayat ve craat, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2005, s.15.
26

Selanikte Yallar semtinde Baron Hir Hastanesi yaknndaki evinde itima etmi fakat
devam eden toplantlar gvenlik sebebiyle Mithat krnn evinde yapmlardr.
92
Bu
on kii, Talat, smail Canbolat ve Rahmi Beyleri sonradan Merkez-i Umumi adn
alacak olan heyet-i aliye olarak setiler.
93

Selanikte byle bir cemiyetin kurulmas, ttihat ve Terakki Cemiyetinin de ksa
zamanda dikkatini ekmiti. Blgede etkin haber alma a bulunan cemiyet, Doktor
Nazm Beye birlemeyi salamas iin grev verdi.

Birleim grevini stlenen Doktor Nazm Bey, 27 Eyll 1907 tarihinde iki
cemiyeti tek at altnda toplamtr.
94
Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin i ve d
sorunlar temsilcisi Dr. Bahaeddin akir Beyin imzasn tayan ve gizli muhabere
dosyasnda 386 numara ile kaytl bulunan mukavele yledir:

Merkezi Paris olan Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ile merkezi
Selanikte olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti 27 Eyll 1907 tarihinden itibaren
Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti nam altnda atiyzzikir erait ile ittihad
etmitir.
95

Birleme metninde hem Paris, hem de Selanik merkezlerinin, birbirlerine olan
sorumluluklar, cemiyetin nasl bir siyasi tutum ierisinde olaca aka beyan
edilmitir. Yaplacak olan neriyat ve eylemlerde esas olan, ortak akln hakim olaca
karlkl olarak teyid edilmitir.

ttihat ve Terakki Cemiyetinin kaderi Paris grubu ile olan birlemeden sonra
deimitir. Paris grubu ile olan birleme ve en nihayetinde siyasi erki elinde
bulundurma kudretine malik olacak olan gruh, ite bu kurulan cemiyettir. Bu cemiyet
1907 de Paris ile birlemi ve Terakki ve ttihat adn almtr. 1908in Temmuz ay

92
Samih Nafiz Tansu, ttihat ve Terakki inde Dnenler (Anlatan: Galip Vardar), Yeni Zamanlar
Yaynlar, stanbul-2003, s.71.
93
Akin, s.106.
94
Eyicil, s.73.
95
Alaattin Uca, ttihad ve Terakki Liderlerinde Doktor Bahaeddin akir Bey, Atatrk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 2009, s.102.
27

ierisinde ise ttihat ve Terakki ad kabul edilmitir. Buradaki en nemli husus bu
birleen iki ayr cemiyetin iki ayr siyasi tavr vardr ve iki cemiyet birbirinden tamamen
zttr. Bunun en ak gstergesi ise Selanik rgtnn eylemci, Paris rgtnn ise
neriyat olmasdr. Burada ayrm en gzel olarak gzler nne seren durum ise ttihat
ve Terakki Cemiyetinin yemin merasimidir. Yemin merasimindeki eylemci tutum
bunun en nemli delilidir.

Cemiyete kabul edilecek olanlar tavsiye edenlerin mesuliyetleri altnda idare
heyetinin tahkik ve tensibi zerine tahlif edilerek alnrlar. dare heyetince intihap
olunan ve senede bir deien tahlif heyetleri bu reis ile iki azadan mrekkep olur.

Tahlif (yemin), merasim-i mahsusa ile yaplrd, tahlif heyeti mestur bulunurdu.
Tahlif edilecek talip dolambal yollardan gzleri kapal olarak rehberi refakatiyle tahlif
merkezine gtrlr, evin iinde dndrlp dolatrlr, bylece tahlif heyeti huzuruna
karlrd.

Tahlif heyeti azasnn stlerinde krmz kumatan rtler bulunurdu. lk nce
reis tarafndan devletin ierisinde bulunduu durumu, cemiyetin kendi amac ve bu
kutsal ama olarak grdkleri dzeni kurmak iin neler yaplmas gerektiimi ihtiva
eden bir nutuk okunurdu. Cemiyetin Tm Osmanl tebasnn kurtuluuna mazhar
olmasn salayacak tek ara olduu anlatlyordu.

Yemin merasiminde, yeni ye olacak kiilerden baz fedakarlklar istenmekte,
lmle sonulanacak dahi olsa verilen grevleri sadakatle yerine getirilmesi
isteniyordu.
96

Merasimdeki metin ve baz maddeler merutiyetin ilanndan sonra baz
deiikliklere urayarak devam etmitir.
97

96
Sleyman Kani rtem ( stanbul Eski Valisi ve ehremini), Yldz ve JnTrkler ttihad ve Terakkinin
Gizli Tarihi, ( Yayna Hazrlayan: Osman Selim Kocahanolu ), Temel Yaynlar, stanbul 1999, s.276-
278.
97
rtem, s.279.
28

ttihat ve Terakki Cemiyetinin yemin merasimi olduka nemlidir. Bunun sebebi
ise cemiyetin herhangi bir durum karsnda herhangi bir kii tarafndan ihbar edilmesi
durumunda lm cezasna arptrlmasdr. te buras ok nemlidir ki ilk 1889
ylndan beri sre gelen oluum ve Paris merkezli Yeni Osmanllar hareketi byle bir
uygulamaya sahip deildir. Nitekim baz cemiyet liderlerinin padiahla anlaarak yurda
dnmeleri ve kar neriyata balamalar bunun en ak isbatdr. Bu ispat cemiyetlerin
tamamen farkl membalardan beslendiini, birlemeden sonra da sadece birka kii
hari tamamen Selanik grubu tarafndan ynetildiini gsterir. Her iki cemiyet
arasndaki birleme sadece kat zerinde kalm ve sadece isim hakk Paris grubuna
verilmi denebilir.

Yemin merasiminde dikkat edilmesi gereken bir durum vardr. Yemin
merasiminde yemin ettirilecek adayn karsna kan krmz pelerinli, sadece gzleri
grnen kiilerden oluan heyetin varldr. Bu heyet hakknda kesin bir malumata
rastlamadk.. Ancak kesin olarak bilinen bir kii var ki o da Talat Paadr. Dier heyet
yelerinin kim olduu kesin olarak bilinmemektedir. Grev sreleri hakknda da bir
malumat yoktur. Halil Paa
98
anlarnda anlatt zere cemiyete giri merasiminden
birka yl sonra konutuu Talat Paay sesinden tanmtr. Talat Paa da Halil
Paann bu sylediine kar kmam ve glmseyerek kendisine verilen numarann
da gerekte 17 olduunu sylemitir.

ttihat ve Terakki Cemiyeti ayrca kendisine bir de sembol oluturmutu. Hilal
ve Muin. Hilale Kelime-i Mrur(geme szc, parola); Muine de Kelime-i
Mukaddese (kutsal szck) denirdi. ki ittihat birbirleri ile karlatnda biri, sa
elini gsne koyarak, parmaklaryla hilal yapard. teki si de muin szcnn ilk
harfi olan M yi (mim) sylerdi. Bu kez ilki muinin ikinci harfi A y (ayn), sonra da Y
yi (ye) ve Nyi (nun) syler, bylece anlarlard.
99

98
Sorgun, s.34. Halil Paa ya verilen ilk numara 117dir. ttihat ve Terakki cemiyet yelerinin saysnn
fazla gsterilmesi zerinde durmu ve bylelikle daha fazla nfuz elde edeceini ummutur. yelere
olduundan daha yksek numaralar verilmitir.
99
apolyo, s.86.
29

Bundan sonraki olaylarda Selanik hem baskn hem de stn bir rol oynayacak,
sadece ve sadece birleimden sonra cemiyetin ad benimsenecek ve Osmanl Hrriyet
Cemiyetini kuranlar birka istisna isim hari cemiyette sz sahibi olacaklardr.

Bu balk altnda Selanik in nasl bir hava ierdii ve nasl bir durumda
olduunu aklamalyz. Neden zmir deil de Selanik? Evet, ttihat ve Terakkinin ne-
den yurt iinde baka bir kentte deil de Selanikte merkezletii sorusunu ncelikle
yantlamak zorundayz. Alemdar Mustafa Paa ve Rusuk Ayan olayndan beri
Rumeli'den btn imparatorluu hedef tutan bir eylem kmamt. Mehmet Ali
Paann Msrda balatt hareket sonunda yerel kalmt. Ve btn devrimci
hareketler stanbulda oluturulmutu. Kuleli Vakas, Yeni Osmanllar, Jntrkler.

Ayrca Selanik asker younluuna sahip Rumelideki tek kent de deildi.
Manastr, Edirne hatta Yanya bu adan uygun grnyorlard. Hele Manastr, zaten
Selanikle baaba deer tayan bir rol oynamtr. Ama Selanikin yerini alamamtr.

Selanikin btn Rumelinin ekonomi ve kltr merkezi haline gelmesi,
demiryolu balantlar sonucu limann neminin artmasndan ileri gelmitir. 1871de
balayan demiryolu inaat 1874de skb, 1888de Belgrat zerinden Avrupay,
1894de Manastr, 1896da da stanbulu balaynca liman drt milyon nfuslu bir
hinterlandn ihracat ve ithalat merkezi oldu. 1896da 120, 1910da 150 bin nfusuyla
imparatorluun en byk kentlerindendi. Osmanl d ticaretinin 1/7sini salyordu,
Avrupa apna gre basit de olsa, Osmanl yaps iinde nemli bir sanayi merkezi
haline gelmiti. ki iplik, iki bira, hal, ayakkab fabrikalar, model un fabrikas,
tulahane, ipek bcei ve 10 tane sabun imalathanesi, nemli ttn iletmeleri vard.

Kk nfusun toplam yzde 15i, halk ktlelerinin dzeyinin ok stnde
yaayan, banker-sanayici-tccar, subay, memur ve iftlik sahiplerinden oluuyordu.
Sanayi tesisleri ve liman boaltma ilerinde 25 bin ii vard. Aileleriyle birlikte nemli
bir emeki grubu oluturuyorlard. Abdlhamit rejimine ramen 1904 ve 1906da
grevler dzenlemeleri, ilk sendikalar kurmalar, Osmanl llerine gre ileri bir bilin
dzeyine erimi olduklarn kantlar.
30

Osmanl sistemi iinde en iyi eitim gren, batya ak, dil bilir askeri ve mlki
kadrolarn Rumeli ve bu arada Selanikte grevlendirilmelerinin yan sra, Avrupann
basksyla vilayette planlanan slahatn ilenmesi iin kurulan Umumi Mfettiliin
kadrosu da Selanike yerletirilmiti. Bu kadroda Avrupal uzman subaylar da vard.
Btn Avrupa devletlerinin konsoloslarnn yan sra Avrupayla yakn iliki iindeki,
birou da Avrupa uyruklu, iadamlar ile gerek bir burjuvazi kadrosu olumutu.
Bunlar gerekten Avrupai bir yaam sryorlard.
100

1.1.5 ttihat ve Terakki Dncesi

ttihat ve Terakkiyi anlamak, siyasi ve politik hareketlerini kavramak iin
ncelikle ttihat ve Terakkinin ne olduu, niin kurulduunu anlamak gerekir. Evet,
ttihat ve Terakki neydi? Bunun cevabn en gzel ve yaln ekliyle Ziya Gkalp
vermitir: ttihat ve Terakki Trk Milletinin ruhundan kopmu bir mefkure
hamlesidir.
101

ttihat ve Terakki Cemiyeti II. Yeni Osmanllar (JnTrkler) hareketinin genel
addr. Esas ilk nce Osmanlllk olan bu hareket, ac sava yllarnda Trklk
fikriyatna sk sk sarlmt. Devlet ierisindeki blnme hesaplar, gayr-i mslimlerin
ykm abalar karsnda ttihatlar Trkle sarlmayp daha baka ne
yapabileceklerdi? Ziya Gkalpin iirlerindeki artk Mebusanda Boo Efendilere yer
yok msras ideolojik bir fantazinin deil, Trk topraklarna imek gibi akan bir
realitenin eseridir.
102
Ziya Gkalpin bu szleri iyi analiz edilmelidir. yle ki burada
sz edilen Boo Efendidir. Herhangi bir mslman Krt, erkes, Arnavut, Laz...vb.
bir etnik unsurdan bahsedilmemitir. Bence bunun anlam Trke iade-i itibar
verildikten sonra Anadoludaki dier etnik unsurlar ile birlikte Trklk hareketinin
balatlmasdr.

100
Orhan Kololu, ttihatlar ve Masonlar, Eyll Yaynlar, stanbul 2002, s.13-15.
101
Muhittin Birgen, ttihat ve Terakkide On Sene I. (ttihat ve Terakki Neydi?), ( Yayna Hazrlayan :
Zeki Arkan), Kitap Yaynevi, stanbul 2006, s.64.
102
Osman Selim Kocahanolu, ttihat-Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, Temel Yaynlar,
stanbul 1998, s.20.
31

Millet sistemi Osmanlda dinsel cemaatlere ayrlma ve bu cemaatlerin dnda
kalan tm snflarn yok saylmas demektir.
103
Yzyllardr mmet anlay ile
uyutulan, belki de bulunduu corafya zerinde en son millileen unsur Anadolu ve
Osmanl topraklar zerindeki Trkler olmutur. Trke Trk demenin yasak olduu bir
corafyada asli unsurun Trk olduu unutulmutu.
104

stanbullular kendilerine ehri adn vermi, dier tara blgelerinde ise nufs
younluuna gre blgelere Krt, Laz, Arnavut, erkes gibi adlar verilmiti. Buralarda
yaayan bir ksm ahali ise kendileri bu etnik gruptan olmamasna ramen kendilerini
onlar gibi sayyordu. Trk kelimesini aypl gibi kimse zerine almyordu. Trk, Dou
Anadoluda Kzlba, stanbulda kaba ve kyl manasn tayordu.
105

Falih Rfk Atay o yllarda Trk Milleti denildiinde Rumeli Trklnden
baka bireyin dnlmediini, Anadolunun Rumeli topraklar gibi yorulmadn
syler. Osmanl topraklarndaki tm etnik gruplarn Trkten daha itibarl olduunu
zlerek yazmtr.
106

ttihat ve Terakkinin Osmanlclk ile balayan ideolojik servenin Trklk
ile son bulmas devletin ierisinde bulunduu dnemin alkantsnn bir tezahr
saylmaldr. JnTrk hareketinin liberal anlaynn byle bir sona balanmas ok
ilgintir.
107
zellikle Makedonya topraklarnn kayb, cemiyet ierisindeki gayr-
mslim tebann temizlenmesiyle sonulanmtr. Devlet ierisindeki dier etnik gruplar
ise, Trklk potasnda birletirilmeye allm ve ksmen de baarlmtr. Bunun
baarldnn en nemli kant ise Milli Mcadelede gzler nne serilmi ve Trk,
Krt, erkes, Laz, Arnavut... vb. gibi tm etnik gruplar Anadolu topraklar iin, ata
yurdu topraklar iin birlikte silah kullanmlardr.

103
Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme,( ev: Fatmagl Berktay Baltal), Kaynak Yaynlar, stanbul
1999, s.29.
104
Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Elips Yaynlar, stanbul 2006, s.64.
105
Erdal Aydoan, ttihat ve Terakkinin Dou Politikas (1908-1918), tken Yaynlar, stanbul 2005,
s.53.
106
Atay, s.87.
107
Rdvan Akn, Trk Siyasal Tarihi (1908-2000), On ki Levha Yaynlar, stanbul 2010, s.18
32

Yalnz Trklk konusunda Cemal Paa dikkatle okunmas gereken ve olduka
arpc yorumlar yapmtr. ttihat ve Terakkinin Trk Siyaseti yapmadn, aksine
Osmanl siyaseti yaptna dem vurur. Eer adem-i merkeziyeti bir yap takip edilmi
olsa o zaman Trk siyaseti yaplacan yazmtr. Ancak Osmanl toplumu ierisinde
sadece Trklerin yalnz ve kimsesiz olduunu anlatmaktadr.
Devletin resmi dilinin Trke olmasn istemek ve devletin okullarnn
denetlenmesini istemenin, dier etnik unsurlarn Trklemesi manasna gelmediini
ifade eder. Szlerinin bence en arpc yani ise stanbulda Arap Kardelii, erkes
Teavn Cemiyeti, Krt Kulb gibi kulplerin var olduu srada Trk Ocann
almasnn niin ttihat ve Terakki Cemiyetinin sadece Trk siyaset ile
yaftalandn sormasdr. Cemal Paa anlarnn bu ksmnn herkes tarafndan
bilinmesini ve nemsiz addedilmemesini rica ederek anlarna devam eder.
108

ttihat ve Terakki Cemiyetine yaptrlan bir yafta da onlarn mason olduklar ve
bylelikle Osmanl Devletini ykmay amaladklar ve daima gizli gndemleri
olduudur. Cemiyetin hzla yaylmas esnasnda faydaland kurumlardan birisi Selanik
ve Makedonyada bulunan mason localardr. 1906 ylnda Selanikte talya marna
bal Makedonya Rizorta, Laborlux, spanyol Marna bal Perseveratzia, Fransa
Marna bal IAvenir de Orient, Veritas localar vard. Ayrca Atina Marna
bal mason localar da bulunuyordu. Osmanl Hrriyet Cemiyetinin gelimesinde
etkili olan localar Makedonya Rizorta ve Veritas localardr. Talat Paa, Mithat kr,
Kazm Nami, Makedonya Rizorta locasna yedirler. Veritas locasnn stad- azam ise
daha sonra ttihat ve Terakki Merkez-i Umumi azas olan, Emanuel Karasudur.
Selanikte gen Trkler, gvenli toplant mekanlar ararken, Karasu onlara toplantlarn
mason localarnda yapma fikrini vermitir. Bu nedenle Karasu, talya mark- azam ile
gen Trkler arasndaki gerek balant kuran kii olarak gsterilmitir. Bu locada Talat
Bey, Naki Bey, smail Canbolat ve Cemal Paa bulunmaktadr.

Grld gibi cemiyetin birok yesi mason olduu gibi, localara cemiyete
yeni ye kazandrmak iin ortam salyordu. Zira masonluun dinler aras hogry
dahi ieren liberal ideolojisi, zaten bu tr hareketler iin elverili bir balang

108
Cemal Paa, Anlarm (1913-1922), ( Yayna Hazrlayan: Fahri Parin ), skenderiye Yaynlar, stanbul
2009, s.326-327.
33

oluturuyordu. Masonlua kabul konusunda ince elenip sk dokumas ise masonlara
gvenmeyi kolaylatryordu. Bunun da tesinde, masonluktaki gizlilik, rgt kurmak
isteyenler iin koruyucu oluyordu. Neticede, masonluun ttihat ve Terakki zerinde
baz etkileri grlmse de, ttihat ve Terakki-Masonluk ilikisinde balca etki, mason
localarnn, istibdat ortamnda zgrlklere gvenli bir alma ve rgtlenme ortam
salamas olmutur. Yani, daha ok ittihatlarn masonluu ara olarak kullanmalar
sz konusudur.
109

1.2 TTHAT VE TERAKK CEMYETNN KTDARA GEL SREC
1.2.1 1908 I. Merutiyetin lan

Haziran-Temmuz 1908 tarihlerindeki isyanlar cemiyetin varln korumak iin
planlanmtr. Abdlhamite kar huzursuz olan cemiyet, Makedonyadaki hafiyelere
kar acmasz bir tutum alma kararna vard. Hafiye tekilat ve yelerini sindireremek,
rgtn yani cemiyetin yok olmas demekti.

Cemiyetin kendisine setii ilk kurban Albay Nazm Beydi. Nazm Bey 11
Haziranda vuruldu ancak lmeyerek bir gn sonra stanbula kamay baarabildi.
110

Nazm Beyin vurulma olay Rus ar II. Nicholas ve ngiltere Kral VII.
Edwardn Revaldeki grmelerine rastlamtr. Bu grme, ngiliz-Rus ilikilerini
gzden geirmek ve bu arada Makedonyadaki karkla son vermek iin iki lkenin
birlikte slahat hareketine balamas fikrini tayordu. Fakat hazrlanan bir slahat
prgram mevcut deildi.

Bu grme Osmanl toplumunda ngiliz-Rus ibirliinin ve mdahalesinin
balangc olarak yorumland. Yani Reval Grmesi ile Osmanl devleti tekrar bir d
mdahaleye maruz braklacakt. Reval Grmesi ttihat ve Terakki Cemiyetini
byk devletlerden nce harekete gemeye zorlamtr denebilir. Bu olay,

109
Babacan, s.16-17.
110
smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi IV, Smer Kitabevi Yaynlar, stanbul
1961, s.361.
34

Abdlhamitin gittike artan basksna kar olan merutiyet taraftarlarn bir an nce
harekete geirmitir.
111

Avrupada ise Reval Grmeleri, devrimi balatan olay olarak yorumland.
Bunun sebebi ise Avrupa ve Makedonyada ok az kimsenin cemiyetin gizli
faaliyetlerinden haberi olmasydr. Ekseriyet isyan kvlcm ile Reval Grmesinin
ayn zamana denk gelmesi ve birbirlerini takip etmesinden, isyana bu grmenin yol
at fikrini benimsemiti. Oysa isyann tek sebebini tek bir sosyal olaya balamak hata
idi.
112

11 Haziranda Selanikte yaralanan Nazm Bey, stanbula dnerek bildiklerini
saraya haber vermiti. Kendisinin verdii rapor dinlenildikten sonra saray, szde
nc Ordunun depolarn teftietmek, gerekte ise ttihat ve Terakki Cemiyeti
hakknda daha fazla bilgi almak iin bir baka heyeti Selanike gnderdi.
113

Mahir Paa bakanlndaki heyet Selanike vardktan sonra olaylarn ak daha
hzl bir hal ald. nc Ordu komutan Esat paa ile Kurmay Bakan Ali Rza Paa
stanbula arldlar. Bu iki paann buradaki honutusuzluun ba sebebi olduu
dnlmekteydi. Saray onlarn yerine daha disiplinli ve sadk kumandanlar atayarak
asker arasndaki hareketlenmeyi engellemeye almt. Esat Paann yerine brahim
Paa atanmt.
114

1908 devriminin gereklemesinde en nemli hadiseler Niyazi Bey ve Enver
Beyin etecilik faaliyetleridir. 28 Haziranda Hac Aann evinde yaplan toplantda
Niyazi Bey, saraya kar bakaldrmak ve merutiyetin yeniden ilann salamak iin
savamak gerektiini sylyordu. Konunun mzakeresinden sonra fiili isyan tarihi
olarak 3 Temmuz Cuma gn seildi. Toplant sonunda Niyazi Bey, Cemal Efendiyi
Manastrdaki merkez komitesine gnderdi ve gerekli olan izni iki gn sonra ald. Bu

111
Ahmad, s. 17.
112
Ahmad, s.18.
113
Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele II, stanbul
1959, s.466.
114
Ahmad, s.19.
35

haberin ardndan Niyazi Bey tarihi Cuma gn iin hazrlklara balad ve dier gizli
rgtlerinde kendilerine destek olmas konusunda gerekli ary yapt.

3 Temmuzda, kladaki subay ve askerlerin Cuma namaznda olmasndan
faydalanan Niyazi Bey ve iki yz kadar adam, gerekli silah, cephane ve paray
yanlarna alarak daa ktlar. Niyazi Beyin emrindeki bu iki yz kadar askere bir o
kadar da sivil katld ve saylar yaklak olarak drt yz buldu.
115

Niyazi Bey daa kmasnn ardndan bir bildiri yaynlamt. Bu bildiride
cemiyetin mukaddes niyetinin ne olduu, mcadelesinin tm Osmanlnn kurtuluunu
yelediini anlatan samimi bir metin hazrlamt.
116

Daa kanlar arasnda Resne Belediye Reisi Hoca Cemal, Maliye Mfettii
Tahsin Efendi ve Polis Mdr Tahir Beyde bulunmaktayd. Niyazi Beyin yanna
sivilleri almasnn sebebi verg,i toplama ve adaleti tesis etme ilerini de dnm
olmasdr. Ayn zamanda byle bir yapy oluturmas saraya kar uzun srebilecek bir
isyan gze alm olduunu gsterir.
117

Daa kmakta Niyazi Beyi Sadk Bey, Yzba Habip, Ziya, Fahri ve brahim
akir gibi isimler de izledi. Yalnz bunlarn iindeki en nemli isim, Hilmi Paann
kurmay heyetinden Binba Enver Beydi. Bu hareketin kahramanlarndan biri olarak n
yapan Eyp Sabri Beyde 20 Temmuzda yani merutiyetin ilanndan yalnzca gn
nce Niyazi Beye katlmtr. Bu askeri ayaklanmann en etkili yn cemiyetin bir an
nce harekete katlmasna yol am olmasdr. Fiili olarak 6 Temmuzda ayaklanmann
misyonunu, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Makedonya tekilalat stlenmitir.
118

Makedonyadaki bu faaliyetlerin stanbula ulamas ile saray harekete geti. lk
bata padiah ve evresindeki zmre, Rumelideki bu karkl bir babozuk hareketi
olarak grerek byk bir yanlg ierisinde kaldlar. Ancak durumun byle olmad

115
Ahmet Niyazi, Hatrat- Niyazi, rgn Yaynevi, stanbul 2003, s.236.
116
Cemil Koak )Rumelide Niyazi Beyin lk Nutku, Tarih ve Toplum Dergisi, , say: 19, stanbul 1985,
s.68.
117
Ahmad, s.20.
118
Ahmad, s.22.
36

ksa zamanda ortaya kt. Olaylar bir isyana dnm ve ordu gcne ihtiya zaruri
bir hal almt. Saray ilk i olarak bu olaylar aratrmay grev sayd. Hemen akabinde
de emsi Paay isyan bastrmakla vazifelendirdi. Bu emri yerine getirmek iin
harekete geen emsi Paa 7 Temmuzda harekat plan iin saray ile telgraflatktan
sonra postahane kaps nnde atna binecei srada cemiyetin fedaisi Atf Bey
tarafndan ldrld.
119
Bu olay hakl olarak merutiyet adna atlm olumlu bir
admdr. Padiahn en gvendii isimlerden olan emsi Paann bu suretle ldrlmesi,
padiahn despotluuna vurulan bir darbe, ayn zamanda ttihat ve Terakki Cemiyetinin
gc ve urunda hi bireyden saknmadklar davalarna olan ball gsterir. Eer ki
emsi Paa ldrlmese, Niyazi Bey ve dierlerinin ortadan kaldrlmas kanlmaz
olur ve isyan byk bir olaslkla bastrlrd.

emsi Paann yerine atanan Mir Osman Paa, 12 Temmuz 1908de
Manastra geldi. Fakat artk askere sz geirmek mmkn deildi, birbirleri ile
atyorlar ve bir babozukluk, aralarnda hakim olan durumdu. Durum byle olunca
da Osman Paada ttihat ve Terakki karsnda etkisiz kald. Ayrca yaanan olaylar
hkmet yanls olan yerel idarecilerinde moralini bozuyor, cemiyet ise bu durumda
hayli g kazanyordu. Rumelideki Bulgarlar cemiyet yanlsydlar. Mslmanlar da
artk cemiyete taraf olmaya balamlard. Temmuz ortalarnda artk ttihat ve Terakki
Cemiyeti ok nemli bir say ve nfuza sahip bulunmaktayd.
120

Makedonyada durum artk tm ile sarayn kontrol dna kmt. 22
Temmuzda Osman Paa karlmt. 23 Temmuzda ise merutiyet ilan ediliyordu.
Aslnda bu ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde byk bir baar idi. Yaplan
programlarda Selanik 27 Temmuzda merutiyeti ilan edecekti. Ancak olaylar ylesine
hzl geliti ki merutiyet 23 Temmuz sabah saat dokuzda Hilmi Paann okuduu irade
ve 101 pare top at ile kutland.

Olaylar cemiyetin hemen iktidara gelebileceini gsteriyordu. Padiah otoritesi
yklmt, cemiyetin kendine has mistik havas herkeste heyecan uayndryor ve

119
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, I, Ksm I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991, s.
442.
120
Ahmad, s.25.
37

merutiyeti baard iin sayg duyuluyordu. Ancak cemiyet iktidar eline almad.
Grevde bulunan kabineyi i banda brakarak, kendi gcn gerektiinde kullanan
siyaset st bir kurum gibi davrand. Kendisini anayasay korumakla grevli sayd.
Cemiyeti eletirenler onu hkmet ilerine karmakla sulamlard. Fakat cemiyetin
niin bu ekilde davrandn aklamak iin bu ithamlar yeterli aklamay
yapmamaktadr.

JnTrk hareketinin fikir esaslar olan Yeni Osmanllar devleti ynetme iinin
kendilerine verildii takdirde bunu yapabileceklerine inanyorlard. Fakat onlardan bir
kuak sonra gelen JnTrkler ise kendilerini bu konuda yeterli bilgi ve donanma sahip
grmediler. Dolaysyla hibir zaman yksek rtbe ve makamlara gemeyi kendilerine
yaktramadlar. Bu konudaki en arpc gerek aklamay yine ittihat olan Hseyin
Cahit Bey yapmtr:Rtbesiz, niansz, an ve hretsiz bir gencin verazet nvan ile
sadrazamla kmasn, bu memleketin havsalas almazd. Hkmetin bana kmay
onlarn zihinleri almad gibi, memleketinde hazmedebilmesi imkanszd... 1908
Temmuzunda ttihat ve Terakki Cemiyeti bir posta katibi olan Talat Efendiyi sadrazam
ilan edemezdi; buna artlar ve haller imkan vermezdi. Eer byle bir ey olsayd,
memlekette muhakkak anari kard. ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplar da bunu
fark etmiler ve yksek makamlara gemeye kalkmamlard.
121

Cemiyetin iktidara gelmesini engelleyen baka unsurlar da vard. Bunlarn ilki
merkezi, dzenli, lke apnda bir rgte sahip olmamalaryd. Cemiyetin tm rgtleri
Makedonya ehirlerinde ve Selanike bal kurululard. Merutiyet ilan edildikten
sonra devletin dier blgelerindeki cemiyet idareleri, yerel ynetimleri devralmaya
hazr deildi.

1.2.2 31 Mart Olay ve Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi

Meruti ynetimin ilan edilmesi ile ekillen i siyasetin en nemli geleri olarak
dnem hkmetlerinden bahsetmek gerekiyor. htilalin hemen akabinden 31 Marta
kadar geen sre ierisinde drt hkmet kurulmutur. lk hkmet kurmakla

121
Hseyin Cahit Yaln, Talat Paa, Yedign Neriyat, stanbul 1943, s.34-35.
38

grevlendirilen isim Said Paa olmutur. 22-31 Temmuz ve 1-6 Austos 1908 tarihleri
arasnda iki kez sadrazam olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile uzlaamayan Said
Paa hem istifa etmi hemde, ngilizlerin yardmn istemitir. Fakat bu da meruti
ynetimin balamas asndan pek iyi bir balang olmamtr.

Said Paann istifasdan sonra bu kez sadarete Kamil Paa gelmitir. 7 Austos
1908 ve 13 ubat 1909 tarihleri arasnda grev yapmtr. Kamil paa hkmeti hem
ngiliz desteini alm, hemde ttihat ve Terakki Cemiyeti ile iyi geinmi ve
ittihatlarnda ierisinde bulunduu bir karma meclis meydana getirmiti.

Ancak cemiyet ile aras ksa zamanda bozulan Kamil Paa 14 ubat 1909
tarihinde bir gensoru ile drld. Kamil Paa hkmeti, demokrasi tarihimizde
gensoru ile drlen ilk sadrazama/babakana ahit olmutur.
122

Neticede beklenen olmu ttihat ve Terakki, seilen 281 mebustan biri hari
tamamn almt. Fakat ttihat ve Terakki Frkas listesinden seilen mebuslarn tamam
ttihat ve Terakkiye bal mebuslar deildi. Nitekim bir sre sonra frkadan kopmalar
balayacak, ttihat ve Terakki mecliste ancak 160 kii kalacakt. Bu 160 kiinin de
tamamen ttihat ve Terakkiye sadk olduklar sylenemezdi.
123

31 Marta giden sre ierisinde olay gze arpm, isyan ksmen kendisini
nceden haber vermitir. demitir. Bunlardan ilki Edirne olaylardr. Kk bir 31 Mart
Vakas olarak nitelendirilen bu olay, 1 Austos 1908e patlak vermitir. Meruti
ynetimin ilanndan bir hafta sonra Serez ve Dramadan gelen Yzba Rueni, Yzba
Ragp Rfk, Drama hakimi Azmi Bey ve baz zevattan oluan bir heyetin Edirneye
gelmesiyle olay balar. Bu heyete yaplan merasimde padiah yanls gsteriler olmu
ve Yzba Rueni Bey buna byk bir tepki gstermitir. Bu tepki neticesinde ise isyan
fitili atelenmitir.

122
Necmettin Alkan, Selanik stanbula Kar (31 Mart Vakas ve Sultan II. Abdlhamidin Tahttan
ndirilmesi), Tima Yaynlar, stanbul 2011, s.46-48.
123
Kenan Olgun, 1908 Meclis-i Mebusan Seimleri ve Mebuslarn Meclisteki Temsili, 18 Haziran
2012http://www.rumeliplatformu.com.
39

Asker tepki olarak ilk nce sokaklarda hrriyet bayraklarn indirmi ve
sngleri ile halkn kollarndaki hrriyet kokartlarn da skmtr. Ancak herhangi bir
yama ve talan hareketi olmamtr. Daha sonra her blkten seilen 8-10 kii, toplam
olarak 300 kii trenle stanbula getirilmi ve Yldzda padiah ile grmtrlm,
bylece olay yattrlmtr. Ancak Edirneye geri dnldnde yedi kii olan
elebalar askeri mahkeme karar ile Edirne meydannda aslmtr.
124

31 Mart olayndan nce bir dier nemli olayda Kr Ali olaydr. Buna gre 13
Ekim 1908de Kr Ali ya da Kr Mehmet adnda bir hoca Fatih Camiiinde yapm
olduu vaazda, Kanun- Esasi ve Meclis-i Mebusan aleyhinde konumu, zgrlk ve
eitliin anlamsz olduunu syleyerek halk kkrtmaya almtr. Bunu sonucunda
halk galeyana gelmi ve kendisi ile hareket edeceklerine yemin etmiler. Camiden kan
insanlar Yldza kadar gelmiler ve padiahtan balarna bir oban olmasn
istemilerdir.

Kr Ali ve dier baz elebalar birka gn sonra tutuklanm, asl ad Kr
Mehmed olan Kr Ali ve arkada smail Hakk 27 Ekim 1908de idama mahkum
edilmilerdir.
125

Ayn zamanda bu sre ierisinde stanbulda kk apl askeri ayaklanmalarda
meydana gelmitir. En nemlisi ise 31 Ekim 1908 tarihinde Taklada cereyan eden
isyandr. Askerlik vazifelerini yapmalarna ramen terhis edilmeyen ve Ciddeye
gnderilmek istenen askerler bu huzursuzluu karmlardr. Fakat netice itibar ile ok
nemli bir durum meydana gelmemitir.
126

14 ubatta gvensizlik oyu alan Kamil Paa hkmetinden tam iki ay sonra 13
Nisan 1909da 31 Mart Vakas patlak verdi. Grlyor ki bu iki ay ierisindeki birikim
byk bir patlama ile sonuland. Bu honutsuzluun meydana gelmesinde Dervi
Vahdeti ve onun nerettii Volkan Gazetesi nemli bir rol stlenmitir. lk saysn 11

124
Alkan, s.150-153.
125
Alkan, s.154.
126
Alkan, s.155.
40

Aralk 1908de karan bu gazetenin sradan bir dincilik propagandas yapmad
aktr.

stanbuldaki ayaklanma ncesindeki gergin havada barda taran son damla,
ttihat ve Terakki Cemiyetine sert eletiriler ynelten ve bir sredir tehdit mektuplar
alan Serbesti Gazetesi yazar Hasan Fehmi Beyin Galata Kprs zerinde ldrlmesi
(6 Nisan 1909) oldu. Katilin niformal biri olmas, cinayetin ttihat ve Terakki yesi bir
subay olduunu dndryordu. Sonraki gnlerde katilin bulunamamas gerginlii
daha da st seviyeye karmt.
127

Bilindii zere Rumelden stanbula getirilmi olan en sekin birlikler Avc
Taburlar olup, 4 Avc Taburuda Taklaya yerletirilmiti. 12-13 Nisan gece yars
(Rumi Takvime gre 31 Mart), merutiyetin ve zgrln koruyucusu olan bu
Takladaki Avc Taburu balarnda avular olmak zere ayaklanm, ve kladaki
komutay ellerine geirerek, baz subaylar hapsetmilerdir. Ayaklanma liderliini
Hamdi Yaar avu, blk yazcs Mehmet ve tfeki ustas Arif gibi askerler
yapmaktayd. Sabaha doru klann kaplar ald ve subaysz askerler Ayasaofya
meydanna doru yrmeye balad. Dar kan askerlerin balarna ise ellerinde yeil
bayraklar buluna sarkl hocalar gemiti. Takladan dier klalara da srayan isyan
ksa srede bymt.
128

Ayasofya Meydanna yakn bir yerde bulunan Millet Meclisi binas
evresindeki kalabalk saatler ilerledike artt. syanclar yenieri isyanlarnda olduu
gibi eyhlislamn meydana gelmesini saladlar ve sarayla irtibat salamasn istediler.
eyhlislam Ziyaeddin Efendi meydana geldikten sonra isyanclar siyasi isteklerini
akladlar:

Ahkam- eriyenin (eriat hkmlerinin) kesin olarak yrtlmesi; Kabinen toptan
ekilmesi; Volkan Gazetesinin ayaklanma ncesi ilan ettii drt be herif-i naerefin
snr d edilmesi (Mebusan Meclisi Bakan Ahmet Rza, kinci Bakan Talat Paa,
Hseyin Cahit, Rahmi ve Doktor Bahaeddin akir Beyler); Harbiye Nazr Ali Rza

127
Ahmet Kuya, rtica 100 Yanda, Ntv Tarih Dergisi, yl: 2009, say: 3, s.39.
128
Bayur, s. 184.
41

Paa, Sadrazam Hseyin Hilmi ve Birinci Ordu Kumandan Mahmut Muhtar Paann
azledilmesi; Mektepli subaylarn ordudan uzaklatrlarak yerlerinin deitirilmesi ve
alayl subaylardan aa karlarak madur edilenlerin yeniden orduya alnmalar;
Alayl subaylara bu isyan hareketinden dolay sorumlu tutulmayacaklarn belgeleyen
mhrl bir senedin verilmesi; eriat yolunda yaplan her ayaklanmann toplar atlmak
suretiyle kutlanmas.
129

Ksa sre ierisinde stanbulda isyanclar, ttihatlara ait hereyi yamalamaya
balamlard. uray- mmet ve Tanin brolar yerle bir edilmiti. Ayn gn saat
sekizde hkmet bir toplant yapm ve bu isyanclar kar kuvvet kullanlmamas karar
alnmt. Bu anari ortam ierisinde Adliye Nazr Nazm Paa, Ahmet Rza Beye
benzedii iin, Lazkiye milletvekili Aslan Beyde Hseyin Cahit Beye benzedii iin
ldrlmt.
130
Ayn gn hkmetin banda olan Hseyin Hilmi Paa istifa etmitir.
131

Devlet merkezinde tm bunlar olurken yeni kabine 14 Nisan aramba gn Kamil
Paa tarafndan kuruluyordu. Rumelide isyana kar ilk tavrn ortaya koymaya
balamt. syanclarn zorbal yeni kabinenin kurulmasndan sonra da devam etmi,
yaplan deiiklik ve "Aff- ahane" ad verilen genel af isyanclar yola getireceine
aksine bsbtn azdrmtr. Ayaklanmann birinci ve ikinci gn isyanclar,
cinayetlerine bir yenisini eklemek zere gen subaylarn peine dmler ve ele
geenlerden bazlar o anda kuruna dizilmi ve kimileri de ar ikencelerle ve kurban
edilmilerdir. erif Sadk Paa ve Katibi Esat Bey, Svari Temeni Selahattin Mmtaz
ve stemen Yusuf Nurettin ldrlenler arasndadr. Btn bu cinayetlerle de
yetinmeyen isyanclarn, stanbul ierisinde kk gruplar halinde dolaarak silah
atmaya, Trk kadnlarnn Beyolu'na kmasna engel olmaya, Frenk gmlei giyen
kimseleri tartaklamaya balamlardr.
132

Selanik Genel Merkezi ayaklanmaya zaman yitirmeden mdahale etmek iin,
ordunun yksek komutanlar ile grm ve III. Kolordu Komutan Mahmut evket
Paa, Merutiyetin korunmas iin ant imi olan ordunun ayaklanmay bastracak gte

129
Ecvet Gresin, 31 Mart syan, Habora Kitabevi Yaynlar, stanbul 1969, s.46.
130
Celal Bayar, Ben de Yazdm, C.I, Baha Matbaas stanbul 1965, s. 276-280.
131
Gresin, s.49.
132
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava 1908-1918), IX, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1999, s. 88-89.
42

ve harekete hazr olduunu bildirmiti. Yalnz burada dikkat ekilmesi gereken bir
husus vardr ki, buda daha sonra Hareket Ordusu ad ile anlacak olan ordunun
finansman meselesi idi. Mahmut evket Paa bu uurda tm servetini ortaya
koymutu.
133

stanbul'da ba gsteren irtica hareketini bastrmak iin Selanik'ten stanbul'a
kuvvet gnderilmesi kararlatrlm ve Selanik'te bir yandan ordu birlikleri
hazrlanrken, br yandan da gnll toplama ii tm hzyla devam etmekte idi.
nc Ordu Birlikleri stanbul'a yrmeye hazrlanrken, bu birliklere Edirne'de
bulunan kinci Ordu Birlikleri ve Selanik evresinde sivil gnlllerde katlyordu.
zgrlk kahraman olarak tannan Resneli Niyazi Bey'de, Resne'de bir araya getirdii
gnlllerle birlikte bu hareketin iinde yer almt. Tm bu kuvvetlerin Yksek
Komutanln Mahmut evket Paa, Komutanln Hseyin Hsn Paa, Kurmay
Bakanln da nyzba (Kolaas) Mustafa Kemal (Atatrk) zerine almt. Selanik
Redif Tmeni ise sz edilen kuvvetin ekirdeini oluturuyordu.
134
Bu suretle
meydana getirilen kuvvete Mustafa Kemal'in uygun grd "Hareket Ordusu" ad
verilmitir.

Mustafa Kemal, bu ismin konulmasn yle aklamaktadr:

"rticai bastrmay zerine alacak askeri kuvvetimiz iin bir isim dnmtm. yle bir
isim olmasn istedim ki, arpan taraflarn duygularna dokunmasn... Herkes bu ismi
benimseyebilsin... Franszca "Mouvement" manasna gelen hareket kelimesi aklma
geldi. Zaten yry halindeydik. Kuvvetlerimizin ad 'Hareket Ordusu' oldu."
135

Hareket Ordusunun nc birlikleri 14 Nisan akam trenle stanbul'a hareket
etmi ve ordu kuvvetlerinin toplant yeri olarak Yeilky gsterilmiti. Nitekim, 14-19
Nisan arasnda Hareket Ordusu kuvvetleri stanbul'u Batdan yarm ember iine alm
ve 19 Nisan'da bu kuvvetlerin komutan Hseyin Hsn Paa, stanbul halkna bir

133
Ziya akir, Mahmut evket Paa, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1946, s.47.
134
Ertrk,, s. 41.
135
Bayar, s 80.
43

bildiri yaymlamtr. Devrimci bir biimde tarafndan kaleme alnan bu metni Mustafa
Kemal hazrlamtr.
136

Bu ordunun genel ynetimi, tehizat, silah ve saysn belirtmek gerekirse, genel
komuta Mahmut evket paada idi. Selanikten gelen gnll birlikleri Hseyin Hsn
Paa, Edirneden katlan gnllleri ise evket Turgut Paa komuta ediyordu. 23 Nisan
gn itibariyle Hareket Ordusu 25 tabur, 12 blk, 8 batarya, ve gnll ktas 934
subay, 22.884 asker, 3.312 at, 48 top ve 8 makineli tfekten meydana gelmiti.
137

136
Hareket Ordusu Kumandan Tarafndan stanbul Ahalisine Beyanname
1. Millet senelerden beri icra-y mezalim eden kuvve-i istibdad paralayarak hkmet-i merua-i
meruteyi tesis etti. Bu kansz inklab- mesuddan mutazarrr olan edani-yi gayr- meru bir surette
temin-i menfaatlerine hadim olan hal-i sabkn iadesi iin bin trl hil desayis ve denaete mracaat
ederek hkmet-i merua-y merutiyetimizi rehnedar etmek istedi ve btn alem-i insaniyetin telin
eyledii stanbul faciasnn hdusuna sebebiyet vererek masum kanlar dkt.
2.Millet, hayat ve ikbalinin kafl-i yeganesi olan merutiyetin rehnedar edilmek ve ahkam- eriye ve
saadet ve selamet-i umumiye-i milliyemizi zamin olan kanun- esasimizin ayaklar altna alnmak
istenildiini grd ve bu harekat- denaetkaranenin msebbib-i aslilerini tedip etmek lzumunu takdir
ederek heyet-i umumiyesiyle stanbul zerine yrmeye karar verdi. lk kuvve-i icraiye olmak zere ite
bizi stanbul surlar karsnda grdnz bu Hareket Ordusunu buraya gnderdi.
3.Hareket Ordusunun maksat ve vazifesi hkmet-i merua-y merutamz hibir kuvvetin
sarsamayaca surette tersin etmek ve srf kuvvet-i eriat-i garra ile meyyed bulunan kanun- esasinin
fevkinde hibir kanun hibir kuvvet olmadn ve olamayacan ispat eylemek ve merutiyet-i
meruamzn istikrarndan memnun olmayan vatan ve millet hainlerine son ve kati bir ders-i intibah
vermektir.
4.Mazlum ahali ve bitaraf efrad tamamiyle himaye edilecektir. Ancak, muharrikler, mfsitler ve
marikler behemehal layk olduklar tedibat- kanuniyeden kurtulamayacaktr.
5.Heyet-i fazla-i ilmiye sertac-i ihtiram ve ibtihacmzdr. Fakat melanet ve temin-i menfaat- adiye ve
ahsiye maksadyla yalandan kisve-i ilmiyeye brnerek din ve eriat- Muhammediyeyi tezyif ve
istihfaftan ekinmeyerek temil-i mefsedete kalkan bir takm hafiyeler, menfaatperestler elbette mukteza-
y er ve kanuna gre muamele grmekten halas edilemeyeceklerdir.
6.Millet, mebuslarnn ve muhterem mebuslarn ayan- itimad grp intihap eyledikleri heyet-i
vkelann hayatlar ve kanun- esasinin kendilerine bah eyledii hukuk- nfz ve selahiyetleri tamamiyle
ve kemaliyle temin ve skn ve srr- umumi katiyen istihsal edilecektir.
7.Selamet-i vatan ve saadet-i milliyemizin istilzam eyledii bu icraat- askeriyemiz esnasnda memleketin
inzibata- dahili ve sknet-i tammesini ve cmlenin muhafaza-i hayat ve maln temin iin her trl
tedabirin ittihazna tevessl edilmitir.
8.Muhterem sfera ve bilcmle misafirin-i ecnebiyenin bi-huzur olmalarna meydan verilmeyecektir.
9.stanbul vaka-i faciasndan kanlar dklen hedann ervah- muazzamas karsnda hesap vermeye
dar- havf ve hayet olmaya mahkm olanlar ancak bu facia-y hn aldun failleri, muharrik ve
marikleridir. Bu hakikati herkes bilmeli ve tela ve heyecana kaplmayp msterih olmaldr.
6 Nisan 1325

Hareket Ordusu
Kumandan Hseyin Hsn
Bu belge iin bkz. Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin lan ve 31 Mart Hadisesi, (Yayna Hazrlayan: Faik
Reit Unat), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991, s.137-139.
137
Alkan, s.222.
44

Hareket Ordusunun stanbula girmesiyle birlikte ttihat ve Terakki Merkez-i
Umumisi harekat ynetmek iin bir komuta deiikliine gitmitir. Mahmut evket
Paa bu vazife ile grevlendirilmi ve 21 Nisanda Selanikten trenle yola km ve 22
Nisan Perembe gn ordunun bana gemitir. Yannda Hareket Ordusunun yeni
kurmay bakan olacak olan Binba Enver Beyde vardr.
138

Mahmut evket Paann ordunun bana gemesinden sonra Yeilkyde
muhtemelen 23 Nisan 1909 Cuma gn askeri heyecanlandrmak iin bir konuma
yapmtr. Yaplan bu konuma metninden Hareket Ordusunun bu isyan bastraca,
bununla birlikte de artk Abdlhamitin de tahttan indirilecei anlalmaktadr.
139

Hareket Ordusu'nun 23-24 Nisan gece yarsnda stanbul zerine yrmeye
balad grlmektedir. Sabaha kar ehre giren nc kuvvetler baz nemli stratejik
yerleri tutarak fiili igali balatmlardr. Bu harekette nc komutanlar olarak Binba
Fethi (Okyar) Bey, Binba Enver (Paa) Bey, Binba Ali Hikmet (Ayrdan) Bey ve
Binba Muhtar (ehit) Bey grev almlard. Ayrca Hafz Hakk Bey, kinci Ordu'dan
smet (nn) Bey ve Kazm (Karabekir) Bey gibi gen subaylar da baz birliklere
komuta ediyordu. syanclarn en youn direnme noktalar Takla, Davutpaa ve
Taksim Klalar'nda olmu ve kanl arpmalar gn boyu srmtr. Hareket Ordusu
stanbul'u asilerden temizledikten sonra birliklerini Yldz Saray'na ynlendirmitir.
Yldz Harekatn ise evket Turgut Paa yrtmekte, Fethi ve smet Bey, kendisine
yardmc olmaktadr. evket Turgut Paa, Yldz'da ok fazla muhafz askeri
bulunduundan phelenerek saray kuatma altna alm ve beklemeye koyulmutu.

138
Bayur, s.204.
139
Mahmut evket Paann Yeilkydeki konumas: Kardalar!
Yzyllarca hedann kan pahasna kazanlan merutiyetimizi mahvedip, yerine yine istibdat ikame
etmek zere, stanbulda, o khne Bizansn yurdunda ikamet eden bayku, insan kan emmekten ksz
yetimlere gzya dktrmekten mtelezziz olan anut. 600 senelik muhteem, muzaffer bir milletin
tarihini, ecdadn, namusunu lekeyen o insan kyafetindeki hunhar. stanbulda Avc Taburlarn ifal
ettirmi. Para mukabilinde namuslarn satan o alaklarla, sair muti askerleri cebren ve tayyen
isyanlarda istirahat ettirmiler. Orada ne kadar hamiyyetli kardeler, ne kadar gen merebli zabitler
varsa cmlesi birer suret-i feciada ehid ediliyorlar. te, bu hedann iinde Asar- Tevfik Zrhls
Kapudan Ali Kabuli Beyde var. stanbulun erbab- namusu pencerelerden bile bakmaya cesaret
edemiyorlar. Makarr- hilafet kan alyor. Payitaht bizden, ordudan imdat bekliyor. Vatan gidiyor, millet
mahvoluyor. Ne duruyoruz? Bizde cesaret, bizde hamiyyet yok mu? te ben, tekmil servetimi, ordunun
masarif-i ibtidaiyesine; hayatm, hayatm da vatana feda ediyorum. Hrriyetin istihsali iin benimle
beraber stanbula girecek ka kahraman var?.... Bu ses kayd iin bkz.http:// www. http://tarihin-arka-
odasi.blogspot.com. 22 Mart 2012.
45

Halbuki, Hareket Ordusu'nun stanbul'a girdii gn Yldz Sarayndakiler byk bir
korkuya kaplm ve grevlilerden pek ou bir yolunu bularak kamlard. 25 Nisan'da
balayan kuatma iki gn srm ve 27 Nisan'da Hareket Ordusu saraya girerek
kontrol ele geirmitir.
140

Ynetimi ele geiren Hareket ordusu ayn zamanda Abdlhamiti hal etmek iin
de giriimlere balamt. Bunun iin eyhlislamdan alnan fetva
141
ile sultan II.
Abdlhamit tahttan indirilmi ve yerine V. Mehmet Read gemitir.
142

Abdlhamiti tahttan indiren hal kararn kendisine ileten kurul u drt kiiden
olumutur: 4 kiilik kurul ikisi Mebuslar Meclisi'nden, dier ikisi de Ayandan
mrekkeptir. Ayan yelerini temsilen Bahriye Feriki Arif Hikmet Paa ile Ermeni
Katolik Cemaatinden Aram Efendi; Mebusan'dan da Arnavutluk (Dra) Milletvekili
Jandarma Livas (Tugeneral) Esat (Toptani) Paa ve Selanik Yahudi Cemaatinden
Emanuel Karusu Efendi bulunuyordu.
143

1.2.3 ttihat ve Terakkiye Muhalefet ve Halaskar Zabitan Hareketi

140
Karal, s.103.
141
Abdlhamitin hal fetvas: mam-l mslimin olan Zeyd, baz mesail-i m-himme-i eriyyeyi ktb-i
eriyyeden tayy-u ihra ve ktb-i mezkreyi men- hark-u ihrak ve Beyt-l malde tebzir- israf ile
mesu- eri hilafnda tasarruf ve bila-sebeb-i eri katl- haps ve tarib-i raiyye ve air gne mezalimi
itiyad eyledikten sonra salaha rc etmek zere ahd- kasem etmi iken yemininde hanis olarak ahval ve
umr-i mslimini bil-klliyye muhtel klacak fitne-i azime ihdasnda srar ve muka-tele ikaa etmekle
menea-i mslimin Zeyd-i mezbrun tagallbn izale ettiklerinde bilad-i slamiyyenin cevanib-i
kesiresinden mezbru mahl tandklarna dair ahbar- mtevaliye vrd edip mezbrun bekaa-snda
zarar muhakkak ve zevalinde salah melhuz olman Zeyd-i mezbra mamet ve Saltanattan feragat teklif
etmek veya halletmek suretlerinden hangisi erbab- hill- akd ve evliya-y umur tarafndan ercal grlr
ise icras vacib olur mu?
El-cevab:Olur!
KETEBE HL-FAKRES-SEYYD MEHMED ZYADDNUFYE ANHU Bu fetva metni iin bkz. Ali
Cevat Bey, s.148.
142
Mehmed Reada halife ve sultan olarak biat edildiini aklayan belge: Bin yz yirmi yedi senesi
Rebilahirinin yedinci ve bin yz yirmi be senesi Nisannn on drdnc Sal gn (27 Nisan 1909
Sal) saat alt buukta Ayan ve Mebusandan mrekkeben Meclis-i Umumi-i Milli halinde itima eden
heyette okuna ve ziri eyhlislam Mehmet Ziyaeddin Efendi imzasiyle mmzi bulunan fetva-y eride
mnderi kkaynden hal ciheti rchan- mdellel ile bil-ittifak tercih ve kabul olunarak Sultan
Abdlhamid-i Sani Hilafet-i slamiye ve Saltanat- Osmaniyeden iskat ve Veliahd- meru Mehmed Read
Efendi Hazretleri Sultan Mehmed Han- Hamis nvan ile makam- hilafet ve saltanata isad ve iclas
edilmitir. Bkz. Takvim-i Vekayi, 15 nisan 1325, say, 194.
143
Karal, s. 106.
46

Merutiyet rejimine geildikten sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin arl ve
denetimi gittike kendini hissettirmeye balamt. Zaman zaman hukuksuzlua kadar
varan bu denetim a, 31 Mart Vak'asyla kar bir direnie sebep olmu ve bakentte
ttihatlarn gc deyim yerindeyse yok edilmiti. Ancak bu olaylar ortadan
kaldrldktan sonra ttihatlarn gc yeniden toplanm, byk lde kendilerine
rakipsiz bir siyasi ortam meydana gelmiti. Bundan sonra ynetimi ve siyaseti daha
rahat ve tepkisiz bir ekilde ynlendirme imkan vuku bulmutu. Zira, ordunun iinde
ve komuta heyetinde bulunan baz Cemiyet yelerinin veya byk oranda ttihatlarn
grleri dorultusunda hareket edildiinden, muhalifler, bahsi geen olaylar bahane
edilerek byk lde tasfiye edilmilerdi.

ttihatlarn grlerini benimsemeyenlerin mefkre esaretini kendine yol
semeyenler, vatan haini olarak suland yolunda yaygn bir kanaat olumutur. Dier
taraftan, Meclisteki ttihat ve Terakki mensubu vekiller, halkn nazarnda, vicdannn
sesini dinleyen ahslar deil, Merkez-i Umumi emrine girmi, minnet ve kran
borlusu elemanlar olarak grlyordu.
144

Ancak, askerlere srtn dayayarak siyaseti tanzim eden ttihatlarn
politikalarna kar asker-sivil yeni bir muhalefet dalgas olumakta idi. zellikle i ve
d olaylarn etkisiyle, ordunun iinde, lkenin geleceiyle ilgili endie duyanlarn
says artmakta ve bu da bir takm hareketlerin ortaya kmasna sebep olmakta idi.

Baz siyasi gerilimler sebebiyle 18 Ocak 1912 tarihinde Meclis'in dalmas
hakknda bir irade karlm ve daha sonra da feshedilmitir. Ancak yenilenen seimler
demokratik teamllere uygun yaplmamtr. Bundan dolay bu seimler Sopal Seim
olarak adlandrlmtr.
145
ttihat ve Terakki Hkmeti, adaylarn kazandrmak iin
ordunun nfuzunu kullanm, meydana gelen basklar neticesinde baz blgelerde halkn
tepkileriyle kar karya gelinmitir. Ayrca, bu hususlar bahane edenler Arnavutluk'ta
isyana sebebiyet vermilerdir. Bylece Arnavutluk'ta meydana gelen ve isyana dnen
olaylar, siyasi muhalefetle ordu arasndaki ilikileri ortaya karmtr.

144
Kuran, s. 261-262.
145
Sina Akin, Siyasal Tarih (1908-1923), Trkiye Tarihi IV (ada Trkiye 1908-1980), (Ed: Sina
Akin), Cem Yaynevi, stanbul 2008, s.38.
47

Yeni seimlerle birlikte ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne bal mebuslarn dnda
kalan adaylar seilme imkan bulamam, bylece muhalifler tasfiye ederek Meclis
tamamen ele geirilmitir. Bu arada Arnavut mebuslarnn darda kalmas, siyasi-
sosyal patlamann en nemli sebeplerinden biri olarak ortaya kmtr.
146
Halbuki, daha
nceden meydana gelen Arnavutluk olaylarnn akabinde hatasn anlayan hkmet,
husumetin giderilmesine gayret gstermiti. Bunun iin eitli teebbslere giriilmi,
hatta padiahn da Manastr ve Kosova'y ziyareti gerekletirilmiti. Ksacas halkn
gnl kazanlmaya allmt. Ancak seimlerde ortaya kan mcadeleler durumu
tersine evirmiti.
147

Bu gelimeler esnasnda Hrriyet ve tilaf Frkas muhalif gruplarn topland
bir yerdi. Bu partinin, Arnavutluk olaylaryla dorudan bir balants yoktu; ancak,
nemli bir eleman saylan Dr. Rza Nur'un olaylarda kkrtclk yapt bilinmektedir.
Hatta, isyann kmas iin almalar yapt kendisi tarafndan iftihar vesilesi
saylmtr. Ona gre, bata zalim bir hkmet bulunmaktayd ve buna isyan etmek en
nemli insani grevdi. Rza Nur, isyann liderlerinden olan ve Sinop'ta srgnde
bulunan Yakova'l Rza ile Arnavutluk'ta karacaklar isyan iin anlatklarn
kaydetmektedir.
148

Arnavutluk syan devam ettii bir zamanda yzba rtbesinde olan Tayyar ve
Mmtaz; temen rtbesinde olan Tahsin, Celal, Kasm, Melek Fraeri, Nafiz ve Hamza
beyler; Merutiyet'in ilanndan nceki olaylar hatrlatrcasna Resneli Niyazi'yi takliden
Manastr'da, daa kmas (22 Haziran 1912) hkmeti telaa drmt.
149

Manastrdan daa kan subaylarn isteklerine Selanik ve zmir'den katlm iin
talepler gelince Bostanc'da toplanan Halaskaran Grubu bir beyanname neretmi ve
hkmeti drmek zere Meclis Bakan Halil Bey'in evine tehditkar bir mektup
brakmlard. Bostanc'daki toplantda Ferid, Suphi ve Zeki Paalar da bulunmu ve

146
Ahmet Turan Alkan, kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk Kitap Yaynlar, stanbul 2001,
s. 153-154.
147
Ahmet zzet Paa, Feryadm, I, Nehir Yaynlar, stanbul 1992, s. 115.
148
Nur,, 367-370.
149
Bayur, s. 257.
48

mutavasst rl oynamlard. Hrriyet ve tilaf'a bal elemanlardan bazlar da olayda
dahil olmutu. (Melamiler eyhi Terliki Salih Efendi ve taraftarlar gibi).
150

Muhalefetin dozunu artranlarn istekleri zetle unlard: Kabinenin drlmesi,
Meclis'in feshi ve seimlerin yeniden yaplmas, askeri hizmetlerin mahalli olmas,
memurlarn Arnavutay bilmeleri veya Arnavutlardan tayini.

Arnavutluk syan'yla Halaskaran Hareketi'ni birbirinden ayrarak analiz etmek
zordur. Zira, olaylarn birbiriyle balantl olarak i ie girdii bilinmektedir; hatta,
Halaskaran Hareketi'ni isyann bir sonucu olarak grmek de mmkndr.
151

Bu hareketin ortaya k ve rgtlenmesinin en nemli sebebi, ordu iinde,
Cemiyet'le balantlar olan subaylarn daha imtiyazl bir hale gelmesidir. Dolaysyla
liyakatin yegane kstas olarak alnmamas yerine, bu ilikilerin etkisiyle, tayinlerin ve
terfilerin yapld grlmtr. Cemiyetle ilikisi olan subaylar, ilikisi olmayan
subaylardan daha fazla itibar grmekteydi. Bu subaylarn sorunlarna ncelik
tannmakta ve kendilerine uygun olduunu dndkleri grevlere gelmek iin
dierlerinden daha ansl durumda idiler. Bir orduda imtiyazl subaylarn ve zmrelerin
varlnn, askerler arasnda krgnlklara ve tepkilere sebep olaca phesizdir.
Dolaysyla nnn ak olmadn grenlerin durumu hazmetmeleri zordu.
ttihatlarn ordunun nfuzunu rakiplerinin aleyhinde kullanmas da haksz bir rekabet
meydana getirmekteydi ve askerin politikadan ayrlmas gerekiyordu. Bylece, ttihat ve
Terakki Merkez-i Umumisi'nin bu tutumuna kar orduda bir muhalefet grubunun
domas kanlmaz hale gelmiti ve bu grup Halaskaran ad altnda isyan etti.

Halaskar Zabitan Grubu 1912'nin Mays ve Haziran aylarnda teekkl etmeye
balam ve faaliyetlerini Temmuz aynda su yzne karmtr. Erkan- Harp Binbas
Gelibolulu Kemal (enkl) Bey, Erkan- Harp Kolaas Kastamonulu Hilmi Bey, Svari
Kaymakam Recep Bey ve Yzba Kudret Bey'den oluan gruba Rosinyol Hsn,
Temen Hasan Ali ve Tevfik Bey de dahildi. Rza Nur, Mahir Said ve Kemal Mithat

150
Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, Dergah Yaynlar, stanbul 1990, s. 171.
151
Alkan, s. 159-161.

49

beyler, Bahriye subaylarndan brahim Aki Bey de bu harekete katlmlard. Bunlarn
dnda birok sivil ve asker kkenli ahslarn da harekete itirak ettii bilinmektedir.

Halaskar Zabitan'n siyasette etkili olmasnn en nemli sebebi, birbirinden
habersiz bir ekilde hkmetin aleyhinde faaliyette bulunanlarn ayn at altnda
toplandklarnn zannedilmesiydi. Bu zannn olumasnda nemli bir etken, ayn zaman
diliminde ortaya kan Arnavutluk syan ve Halaskar Zabitan Hareketi'ne, muhalefetin
destek vermesiydi. Bu Grup, bir organik ba olmasa da, Hrriyet ve tilaf Frkas'nn
bir uzants gibi grlmekteydi. Ancak, bu frkann Grup namna hareket etmediini,
iin iinde bulunanlar belirtmektedirler.
152

Mahmut evket Paa, Arnavutluk isyannn genilemesinde geveklik gsterdii
ynnde sulanm, bunun yannda, ttihatlarn deiik siyasi mlahazalar sebebiyle
istifa etmek zorunda braklmtr (9 Temmuz 1912). Neticede, bu kanunun
yaynlanmas iin gerekli formaliteler tamamlanmadan, meselede birinci derecede rol
alan bir bakann grevini brakmas iyi olmamtr.
153

Nazm Paann, bu durumdan daha nceden haberli olduu anlalmaktadr.
Celal Bayar'a gre, cuntaclarla hareket etmesi ikbal peinde olmasndan
kaynaklanyordu ve cuntaclar da yksek rtbeli birisinin balarna gemesinden
menfaat bekliyorlard.
154
Usule aykr biimde kendine iletilen ve yazanlarn mesuliyet
altna sokan mektubu geri evirmesi veya tahkikat atrmas gerekirken, mzakereye
koymas ve Merkez Taburu Kumandan Rosinyol Hsn'y artarak gr sormas,
Nazm Paa'nn gelimelerden haberdar olduunu ve ie kartn aka
belirtmektedir. Halaskarandan yana tavr alan Rosinyol Hsn'nn olumlu gr
belirtmesi zerine Nazm ve Hurid Paalar, meseleyi Padiaha ama karar verirler.
Ancak, Hurid Paa'nn meseleden haberi olmad anlalmaktadr.

152
Ahmad, s.166.
153
Halil Mentee, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee'nin Anlar, Hrriyet Vakf Yaynlar ,
stanbul 1986, s. 147-148.
154
Bayar, s. 136. Celal Bayar Halaskar Hareketi iin cunta tabirini kullanmay tercih etmitir.
50

ttihatlarn destek verdii Said Paa Hkmeti'nin beklenmeyen bir tarzda
istifa etmesiyle ynetimde Cemiyet'in arl sona ermi; bunun yannda, siyasi ve
askeri destein de kaybedildii anlalyordu. Bundan sonra muhalefetin de scak
bakabilecei Ahmet Muhtar Paa Sadrazamlk makamna getirilerek hkmet
kurduruldu. Bu hkmet, 27 Temmuz 1912 gn programn okudu ve itimat reyi ald.
Bu gelime, ttihat ve Terakki'nin hkmete kar olduu dncesini de bir noktada
rtmekteydi.
155

Faaliyetlerinin semeresini aldn dnen Halaskar Zabitan Grubu siyasi
deiikliklerden sonra da faaliyetlerini srdrmeye devam etmitir. Meclis toplandktan
sonra bakanla Halil Bey seilmitir. Tarafsz olduu ve askerleri yola getirebilecei
dnlen Ahmet Muhtar Paa'nn Sadrazaml zamannda, Halaskar Zabitan'dan
tehdit mektubu alan Halil Bey, Talat Bey'le istiare ederek meseleyi Meclis'e
gtrmtr (25 Temmuz 1912). Vekillerin huzurunda okunan mektup infiale sebep
olmutur. Bunun zerine Harbiye Nazr meseleye aklk getirmek zere Meclis'e davet
edilmitir. Nazr, vekilleri yattrmak iin, meselenin fazla bytlecek bir taraf
olmad zerinde durmu ve bu konunun takipisi olacan sylemitir.
156

Bu arada Halaskar Zabitan Grubu 25 Temmuz 1912'de bir beyanname ve
program yaynlamtr. Grubun dncelerini ve isteklerini kapsaml bir ekilde ortaya
koyan bu metne gre ordu ierisinde yaplan hakszlklar, sosyo-ekonomik durumun
ayn Abdlhamit dneminde olduu gibi olduu, askerin siyasete ve seimlere
karmasnn birok sakncal durumla neticelenecei bildirilmitir. Bunun nne
geilmesi iinde bir takm nlemleri sralamlardr.
157

Arnavutluk syan'nn ve Manastr'da bir grup subayn nclnde daa kan
askerlerin meydana getirdii hadiselerin hkmet zerinde etkili olmas, iktidarda siyasi
zaafa yol amt. Bylece, ttihat ve Terakki'nin 31 Mart olaylarndan sonra ilk defa
nfuzu krlyordu.

155
Cemal Kutay, ehit Sadrazam Talat Paa'nn Hatralar, II, Kltr Matbaas , stanbul 1983, s.736.
156
Mentee, s.161.
157
Metnin asl iin bkz. Tunaya,, s.337-344.
51

Arnavutluk syan ve Halaskaran Hareketi'nin en nemli sonucu saylabilecek
hadiselerden biri de, Harbiye Nazrl gibi nemli bir mevkide olan kudretli bir paann
istifas olmutur. Mahmut evket Paa, ttihatlara yaknlyla bilinen etkili bir
kumandand ve onlarn hkmetinde grevini srdrmekteydi. Paa, Arnavutluk
syannda yeterli tedbirler alamad gerekesiyle ve bte grmelerinde baz
ihtilaflar yznden istifa etmek zorunda kald. Ancak, Paa'y evinde ziyaret eden
ttihatlarn, baka gerekeler gstererek kendisini ikna ettii bilinmektedir (19
Temmuz 1912).
158

1.2.4 Bab- Ali Baskn ve Tam ktidar

ttihat ve Terakki Cemiyetinin salam bir iktidar kurmas, 1913 ylnn 23 Ocak
Perembe gnne kadar tam olarak salanamamtr. Bu tarihe kadar 31 Mart Vakas,
Halaskar Zabitan Olay gibi baz i meseleler olmakla beraber, Balkan ve Tarablusgarp
Savalar gibi nemli savalar da vcuda gelmitir. Yalnz Balkan Savalarnn hem
ttihat ve Terakki hemde tm Osmanl iin ayr bir yeri vardr.

Balkan Savalar, Osmanl Devleti tarihinin en ar yenilsidir. Karlofadan
1912 ylnda kadar saysz mcadeleye girien Devlet-i Aliyye ilk defa onurunu bu
sava meydannda brakmtr. Yzyllardr Osmanl egemenliinde yaayan yeni
kurulan kk devletler, bu savata Osmanl Devletini ar bir yenilgiye uratm ve
payitaht top sesleri ile yanklanmtr.

Abdlhamit dneminde 33 yl adeta uykuya dalan ordu, alayl komutanlar ile
donatlmtr. Balkan Savalarnda alayl-mektepli atmas gzler nne serilmi ve
ordunun tehizat, nakliye, ksaca, ynetilme sorunu ba gstermitir. Asker toplama ii
dahi baar ile yaplamam ve netice itibariyle koskoca Osmanl Ordusu atalca da
adeta amura saplanmtr. Ne doru drst hcuma kabilmi ne de savunma
yapabilme imkan bulmutur.

158
Bayar, 123-125.
52

ttihat ve Terakkinin muhalefette olduu bir dneme rastlayan bu sava
neticesinde eski bakent Edirne, Kamil Paa hkmetince Bulgarlara teslim edilmek
istenmektedir.
159
te Bab- Ali basknn en temel meselesi budur. ttihat ve Terakki
Cemiyetine mensup olan subaylar ve zellikle Enver Paa bu duruma raz gelmi
deildir. Edirneyi geri almak iin, evvela gl bir ttihat ve Terakki hkmeti
kurulmal ve mevcut ynetim devrilmelidir.

Baskn karar, muhtemelen 21 Ocakta, stanbul Caalolundaki Merkez-i
Umumi binasnda yaplan toplantda alnmtr. Bu toplantya, Talat Paa, smail
Canbolat, Enver Paa, Mustafa Necip, mer Naci, Kara Kemal, Doktor Esat Paa,
Miralay smail Hakk Bey, Bahaeddin akir, Ziya Gkalp, Dr. Rusuhi (Dikmen), Kk
Talat (Mukara) Bey, Rza Bey ve Patriyat mer Bey ve Yakup Cemil Bey
katlmlardr.
160

Bu toplantda baskn karar alnd, fakat bu kararn uygulanmas iin baz kiiler
olaydan sonra halk nazarnda n plana karlmalyd. Bunun iin en uygun aday 31
Mart Vakasn bastran Mahmut evket Paayd. Mahmut evket Paay ikna etme
ii, Mithat kr Bledaya verildi ve o da bu grevi baaryla yerine getirdi.
161

Baskn yaplaca tarihlerde ttihat ve Terakkiye mensup olan zabitan Meserret
Kraathanesinde bir araya gelmekteydi. Baskna katlan Hsametin Ertrk, bir gn Bab-
Aliye yaplacak olan yryn buradan yaplacan arkadalar ile yapm olduu
mlahazalardan sonra nakletmitir.
162

Baskn gn plan kabaca polis mdriyeti, merkez kumandanl, posta ve
telgraf idaresi igal edilecek, sefaretlere hibir haber szdrlmayacakt. Estern kablo
idaresi ele geirilecek, Bykdere Rus sefareti bahesindeki telsiz istasyonu da ele
geirilecekti.
163

159
Ahmad, s.151.
160
Sorgun,, s.254.
161
Sorgun, s. 259.
162
Ertk, s. 92.
163
Ertrk, s.92.
53

23 Ocak 1913te sabah saat 7.00da sarayda balayan toplant neticesinde,
Midye-Enez hatt snr olarak kalmak art ile Edirnenin Bulgarlara terk edilecei
Londra Konferans kararlar kabul edilir.
164

Baskn tertibi saat 13.00dan itibaren balamt. Bu vakitte Hsamettin Ertk ve
ekibi polis mdrl ve postane binasn igal ederek hkmeti darbeden habersiz
kld.
165

Harekat Meserret Kraathanesinden itibaren balamt.
166
Bu baskna itirak
eden kiilerin says konusunda ise eitli rakamlar vardr. ttihatlarn kendi yaptklar
toplantlarda say 60 kadar olmasna ramen 40 kadar kii baskna itirak etmi, Enver
Paa byle bir durum karsnda ksa sreli bir aknlk yaamtr.
167

Saat 14.00 sularnda Kara Kemal Bey, stanbul telefon ve telgraf idaresini ele
geirdi.
168
Saat tam 14.30da Enver Paa kr atnn zerine atlayarak fiili olarak harekete
geti. Enver Paann sanda zmitli Mmtaz, solunda ise Yakup Cemil ve Mustafa
Necip yaya olarak ilerlemiti.
169

Enver Paa ve arkadalar Caalolu yokuundan Bab- Aliye doru yrd
srada evredeki kalabalk Yaasn Enver, yaasn millet diye barmaya balar. nl
ttihatlardan olan ve ayn zamanda cemiyetin en nemli hatiplerinden biri olan mer
Nacide kalabala okulu bir nutuk ekmektedir.
170

Enver Paa kr at ile demir parmaklklarn nne geldiinde atndan inmi ve
hibir glk kmadan Yakup Cemil, Mmtaz, Mustafa Necip, Hilmi ve Sapancal
Hakk Beylerle birlikte sadaret kapsndan salona doru gitmitir. Hemen pelerinden
Talat Paa ve Mithat kr Beyde onlar takip etmitir.
171

164
Nevzat Ksolu, ehit Enver Paa, tken Yaynlar, stanbul 2008, s. 162.
165
Selahattin etiner, k Yllar, Remzi Kitabevi, stanbul 2008, s. 222.
166
Ertrk, s.93.
167
etiner, s. 222.
168
etiner, s.223.
169
Ertrk, s.94.
170
Ksolu, s.163.
171
Tunaya, Siyasal Partiler, III, s.514.
54

Basknclar salona girdiklerinde Mustafa Necip, kendilerini engellemeye alan
komiser Celal Efendiyi ve Babakanlk yaveri Nafiz Beyi vurur. lmeyen Nafiz
Beyde Mustafa Necipe ate ederek ldrr, kendisi de hemen akabinde bulunduu
yerde can verir. Sava Bakan yaverlerinden Kbrsl Tevfik Beyde burada ldrlr.
Harbiye Nazr olan olan Nazm Paada fkeyle dar kar ve etrafa kfrler yadrr.
Bunun zerine de Yakup Cemil tarafndan akandan vurularak ldrlr.
172
Nazm
Paann vurulmas olayna Enver Paada kzmtr. Yakup Cemile bunun gereksiz
olduunu sylemi ve baz mektuplarnda Nazm Paann yanllkla vurulduunu
sylemitir.
173

Bu olaylar yaandktan sonra basknclar Meclis-i Vkelann toplant salonuna
girerek karlarnda Kamil Paay bulmular, Paadan sadaret mhrn almlar ve
istifasn yazdrmlardr. stifanamenin en sonuna ise Enver Paann telkini ile
Milletin arzusu ile ibaresi de Paaya yazdrlmtr.
174

Bu baskndan sonra Mahmut evket Paa sadrazam olmu, Edirne geri alnmt.
ttihat ve Terakki, 23 Ocak 1913den, 5 Kasm 1918
175
tarihinde yaplan son ttihat ve
Terakki kongresine kadar mutlak hakimiyetini srdrmtr.

1.2.5 I. Dnya Sava Yllarnda ttihat ve Terakki

Sava Yllarnda ttihat ve Terakki tam manas ile ynetimi elinde
bulunduruyordu. Sava baladnda sadrazamlk makamnda Sait Halim Paann
oturmasna ramen, Mebusanda ve hkmette ttihat ve Terakkinin rol ok bykt.
Zaten Sait Halim Paay da ttihat ve Terakki Cemiyeti sadrazam olmas iin ikna
etmiti.

ttihat Terakki Cemiyeti savaa girmeden nce bir takm ittifaklar aramtr. lk
nce ngiltere ve Fransa nezdinde grmeler yaplm fakat istenilen netice elde

172
Ksolu, s.163.
173
Bunun iin Bkz. Ertrk, s.95, s.164.
174
Ertrk, s.95.
175
Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele I, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2004,
s.34-35.
55

edilmemitir. Daha sonra cemiyet ynn Almanyaya evirmitir. Almanya ile olan
ilikileri byk bir gizlilik ierisinde yneten cemiyetin nemli kiileri ( Sait Halim
Paa, Talat Paa, Enver Paa ve Halil Mentee ), 2 Austos tarihinde Almanya ile ittifak
szlemesini imzalad.

Cemiyet ynetimi savaa girmekte herhangi bir saknca grmyor, savatan
mutlak galip kacana inanyordu. Balkan Sava ile krlan onurlar, bu sava ile
giderilmeye allacakt. Ancak unutulmamaldr ki, Osmanl Devleti istese de istemese
de bu savaa girecekti. Byk gler daha Reval Grmelerinde zaten Devlet-i
Aliyyenin topraklarn taksim etmilerdi.

Devletin ierisinde bulunduu ekonomik ve askeri artlar da buna msait
deildi. Ancak Almanya hem askeri hemde maddi olarak Osmanl Devletini
destekleyecei szn vermi, karlnda ise kendi ykn hafifletecek yeni cepheler
amasn talep etmiti.
176
Cemal Paa da savatan sonra, bu savaa aylk vermek iin
girdik diyerek, devletin ierisinde bulunduu kmaz aka gsteriyordu.
177

ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu yllarda, Osmanl ekonomisini rehin alan
kapitlasyonlar da askya almtr. Ekonomik olarak baml bir durumda olmak,
devletin tm kurumlarn olumsuz ynde etkiliyordu. Ancak kapitlasyonlarn tek tarafl
olarak kaldrlmas, kendi mttefiklerimiz tarafndan bile ho karlanmad.

Tam bamszlk mcadelesi verebilmek iin ekonomik olarak da bamsz
olmak gereklidir. Sava yllarnda ttihat ve Terakki, yerli burjuvazi yaratmak zere
irketlemenin nn at. 1914te 10, 1915de 15, 1916da 15, 1917de 27 yerel irket
kurarak bu alanda nemli admlar atmtr.

Sava srasnda ae Nazr olan Kara Kemal Bey nderliinde esnaflarn
birou irket olarak rgtlendi. 1913te Adapazar slam Ticaret Bankas ( bugnk
Trk Ticaret Bankas ), 1914te Milli Aydn Bankas ( Kazm Nuri ve Topuolu Nazmi

176
Akin, Siyasal Tarih, s.54.
177
Falih Rfk Atay, Zeytinda, Pozitif Yaynlar, stanbul 2004, s.109.
56

tarafndan ), 1917de Manisa Baclar Bankas kuruldu. 1 Ocak 1917de kurulan titbar-
Milli Bankasna sadace Osmanl vatandalar hissedar olabildi.
178

1916 ttihat ve Terakki Kongresinin kararlar zerine tm eriye mahkemeleri,
Adliye Nezaretine baland. phesiz ki bu laikleme yolunda atlm nemli bir admd
ve ttihat ve Terakkinin ada zihniyetinin bir sonucuydu.
179
Ayn zihniyet yine
Hukuk-u Aile Kararnamesi kararak, tm Osmanlnn aile hukukunu dzenleyen bir
sistem gelitirdi. Batya entegre olmak, yaplan tm ilerde karkl gidermek zere
1917 ubatnda, Rumi takvim ile Miladi Takvim arasndaki 13 gnlk fark da
kaldrld. 2 Nisan 1917de Medaris-i lmiye Kanunu ile medreselerdeki eitime bat
dilleri ve mspet ilimler girdi.
180
Sava yllarnda bile bylesine byk bir irfan
hareketine giriilmesi, ttihat ve Terakki ynetimin adalama konusunda neler
dndnn bir gstergesidir.

ttihat ve Terakkinin 1. Dnya Sava yllarnda alm olduu kararlardan belki
de en nemlisi ve hala tartmalarn odak noktasnda olan karar Ermeni Tehciri
Meselesidir. Osmanl hkmeti 27 Mays 1915te Ermeniler iin zorunlu g krarn
karr ve bu halk, cephe gerisinden uzaklatrlarak Musul ve Suriye vilayetlerine sevk
edilir. 3. Ordu komutan Hasan zzet Paa, hkmete bavurarak blgedeki Ermenilerin
ordunun cephe gerisi gvenliini tehdit ettiini, etelerin birliklerimizi arkadan
vurduunu ve benzer tehlikleri sralayarak Ermenilerin zorunlu ge tabi tutulmasn
istemitir.

Kafileler halinde ge tabi tutulan Ermeniler olduu gibi, hatr saylr sayda
Ermeni ise ge maruz kalmamtr. Katolik olan Ermeniler, yallar, memuriyette
bulunanlar bu g dnda tutulmulardr.
181

178
Akin, s.56.
179
Akin, s.63.
180
Akin, s.64.
181
Ksolu, Enver Paa, s.322.
57

Savan sona ermesinin ardndan yaplan son ttihat ve Terakki kongresinde 4
ekimser, 9 olumsuz oya kar, 35 oyla ttihat ve Terakki kendisini feshetmi ve 9
Kasm 1918de Teceddt Frkas kurulmutur.
182

182
Akin, stanbul Hkmetleri, s.35.
58

KNC BLM
2.1 MERKEZ- UMUMNN OLUUMU
2.1.1Ynetim

Cemiyet merkezinin zaman ierisinde farkl ehirlerde olduu aikardr.
stanbul, Paris ve Selanik bu ehirler arasnda saylmaldr. Ancak stanbul ve Selanik
daha ar basar. II. Merutiyetin ilanndan sonra stanbula tanan merkez, ttihat ve
Terakkinin muhalefete dmesi yllarnda apar topar tekrar Selanik tanm, fakat
Balkan Savalarndan sonra Selanik ehrinin kaybedilmesinden sonra cemiyet merkezi
stanbul Caaloluna tanmtr.

Merkez-i Umuminin ynetimi ncelikle kolektif bir yap arz eder. Cemiyetin
tek ve tartmasz bir lideri olmad gibi, cemiyetin karar alma organ olan Merkez-i
Umumi yelerinin saylar da bir ok defa deiiklie uramtr. Bu rakam ile on iki
arasnda gidip gelmitir. Seilen yeler grev srelerinin bitmesinin akabinde, kendi
ilerinde gizli oy esas ile sadece bir kiiyi seerek, onun yeliinin bir yl daha
uzamasn salamtr.
183

Merkez-i Umumi yeleri bir yl sre ile seilmilerdir ve umumi kongre
topland zaman bu seim ilemi yaplmtr.Kongre ilk nce reis-i umumiyi, daha
sonra katib-i umumiyi, bunun ardndan dier Merkez-i Umumi yelerini, son olarak da
yirmi kiiden oluan Meclis-i Umumiyi semektedir. Reis seildikten sonra kendisine
vekalet edecek olan kiiyi ve onun yardmclarndan oluacak olan Kalem-i Umumi
heyetini seer.Merkez-i Umumi yelerinin seimi, kongreye katlacak olan yelerin
ounluunun salanmasndan sonra yaplmtr. Bununla birlikte seimden sonra
heyet-i idare kurumu oluturulmutur. Bu heyet kiiden olumaktadr. Fakat bunlarn
grev sresi alt aydr. Alt ay sonunda bu kiiden ikisi heyetten karlr ve yeni
gelen iki kii ile heyet almalarna devam eder.
184

Seilen yelerin lm, istifa ve cemiyetten tard edilmesi gibi durumlarda
cemiyet, zayi olan kiinin yerine umumi kongrede en fazla oyu alan kiiyi Merkez-i

183
1908 ttihat ve Terakki Umumi Nizamnamesi.
184
1908 ttihat ve Terakki Tekilat- Dahliye Nizamnamesi.
59

Umumi yeliine getirmitir. Kongrede isimlerin belirlenmesi ilemi de vilayet
merkezlerinden gelen esami listelerinin kongreye gnderdii vekiller arasndan
seilmitir.

Hiyerarik yap, Meclis-i Umumideki, toplant hallerinde belirgin olarak
karmza kar. Bakanl reis-i umumi yapar. Onun mevcut olmad hallerde vekil-i
umumi, vekil-i umuminin olmad durumlarda ise katib-i umumi toplantlar ynetir.
Ynetimde, cemiyetin katib-i umumisinin (genel sekreter) nemli nfuzu vardr. Bu
greve getirilen isimlere baktmzda da genel sekreterin ne kadar nemli olduunu
anlamak zor deildir. Doktor Nazm Beyin bu grevde olmas ve hkmetle
mnasebat salarken katib-i umumi nvan kullanmas, katib-i umumiliin ne kadar
nemli olduunu gstermektedir. Katib-i umuminin grevi de dier yeler gibi bir yl
ile snrldr.
185

Merkez-i Umumi yeliine getirilenler, kongre daldktan sonra greve
balamlardr. Seilen bu heyet arasndan bir tane reis, bir tane de reis-i sani (bakan
yardmcs) seilmitir. Fakat bu reisin tek bana karar alma, cemiyeti bir lider gibi
ynetmek gibi bir yetkisi yoktur. Grevi yalnzca Merkez-i Umuminin itimalarn idare
etmektir. Herhangi bir muharrerat reis sfat ile imza etme yetkisi yoktur. Merkez-i
Umumi yelerinin belli bir saynn altnda toplanarak karar alma yetkisi de yoktur. Bu
say reis dahil en az yedi kii olmaldr. Ayn zamanda alnacak olan kararlar,
ounluun oylar ile hayata geirilecektir.
186

Seilen yelerin Trke konuma ve yazmalar arttr. Merkez-i Umumi
toplantlarnda yaplan her mzakeratta farkl bir reis seilme ilemi vardr. Gizli oy
usul ile yaplan bu ilem de en ok oyu alan kii reis olarak seilmitir.
187

yeler arasndan seilen kii Bro Heyetini meydana getirmitir. Bro
Heyetinin ynetim kademelerindeki rol ok nemlidir. yle ki, toplant yapmaya
gerek grlmeyen konularda bu heyet kendi inisiyatifini kullanarak ve yine mesuliyeti

185
1909 ttihat ve Terakki Nizamnamesi.
186
187
60

kendisine ait olmak artyla kararlar verebilmektedir. Bro Heyetinin seimi de
Merkez-i Umumi yelerinin seimi srasnda yaplmtr. Bro Heyetini nemli klan
en nemli durum Merkez-i Umuminin mhrn muhafaza etmesidir. Bunun da anlam,
bu heyete seilen kiilerin, cemiyet ierisindeki nfuz sahibi kimselerden meydana
gelmesidir.

Merkez-i Umumi yeleri cemiyete kar olan grevlerini yapmakla
mkelleftirler. Bu onlarn cemiyetin kendi ierisindeki sorumluluklardr. Da kar
olan sorumluluklar ise gizlilik esasna dayanr. Hem kendilerini deifre etmemek,
hemde toplant zaman ve mekanlarn kimseye bildirmemek zerinde ok durulmas
gereken bir konudur. Cemiyette gizliliin nemli olduunu gsteren bir dier husus,
Merkez-i Umumiye seilen yelerin isimlerinin, sadece kongreye katlan kimseler
tarafndan bilinmesidir.
188

Devamllk, Merkez-i Umumi yeleri arasnda esastr. Seildikten sonra bir ayda
toplantya katlmayan yeler, yelikten atlrlar.

Kongrenin alm olduu kararlar yazl olarak koruyup saklamak zere
kongreye katlan yelerden seilen tahrir heyeti namus ve vicdanlar zerine yemin
ederek bu greve getirilmilerdir.

Ynetim olarak Merkez-i Umumi kendisini cemiyetin dier yelerinden stn
grmemitir. Vazifelerin yerine getirilmesi bakmndan kendilerini, cemiyete en son
katlan kiilerle bir tutmulardr. Her kurumunu seimle oluturmu olan cemiyet,
insanlara eit olduunu gstererek demokratik tavrn burada korumutur.

Neriyat, Merkez-i Umumi ynetiminceayr bir neme sahiptir. Cemiyet zaten
balca iki gruptan olumutur. Bir grup komitaclk meneili iken dier grup
neriyatdr. Cemiyetin neriyat yan Trke ura-y mmet, Franszca Meveret
Gazeteleri ile kendisini gstermitir.
189

188
189
61

yelerin hibir suretle memuriyet kabul edemeyecei nizamnamelerde aka
belirtilir. Fakat birok Merkez-i Umumi yesi memurluk yapmtr. Cemiyet
nizamnamelerinde bu konu zerinde aka durulmutur. Fevkalade durumlar hari
tutulmutur. Merkez-i Umumi yelerinin memuriyete geli zamanlar da 1. Dnya
Sava yllarna rastlamaktadr. Memuriyet kabul edilmemesi daima cemiyet ile megul
olunmasn salamak iindir. Cemiyet kendisini ulvi bir kurum olarak grdnden
dolay, cemiyet iin almak, dier kurumlarda almaktan stn grlmtr.

Merkez-i Umumi kendisini denetlemek iin bir denetim kurulu oluturmutur.
Alt kiiden oluan mfetti kurulundaki 3 kii, cemiyetin mfetti-i umumisi nvanna
sahiptir.
190

2.1.2 Maliye

ttihat ve Terakki Cemiyeti mali konularda da belli bir nizam ierisinde hareket
etmitir. Bu dzeni salayan kurum da yine otoritenin kudretini elinde tutan Merkez-i
Umumi olmutur. Cemiyetin kayt defteri tutma zorunluluklar vardr. Masraflar ve tm
mali konular bu defterlere kayt edilmek zorundadr. Merkez dndaki tara tekilatlar
da kendi muhasebatn merkeze bildirmek zorundadr. Tm bu gelen evraklar ve
defterler de tek bir defter halinde toplanm ve gvenlik asndan stanbul dndaki bir
merkezde sakl olarak tutulmutur.

Merkez-i Umumi cemiyet bnyesinden kiiyi maliye heyeti olarak tayin
etmitir. Bu kiilerin biri muhasebeci, biri veznedar dieri de katiplik grevini
stlenmitir. Bu heyetin maalar, seimi ve tayinleri Merkez-i Umumi tarafndan
kararlatrlmtr. Heyet ylda iki defa olmak zere tm hesaplar kontrol etme yetkisine
sahiptir. Ancak Merkez-i Umuminin izni olmakszn hibir surette para harcama yetkisi
yoktur.
191

Cemiyetin bankalarla ve dier mali ve ticari irketlerle yapm olduu
grmeleri heyet-i maliye tarafndan, Merkez-i Umumi mhr ile muhasebeci ve

190
191
1908 ttihat ve Terakki Tekilat- Dahiliye Nizamnamesi.
62

katib-i umumi ynetmitir. Merkez-i Umumi mhrnn bu heyet tarafndan
kullanlmas, buraya seilen kiilerin gvenilir kimselerden olutuunu
gstermektedir.ttihat ve Terakkinin emlaklarnn ynetimi ve tm gelirleri Merkez-i
Umumiye aittir. Merkez-i Umumi bu emlaklardaki gelirleri ynetmede hak sahibi
olduu gibi, bu emlaklarn satnda da sz sahibidir. Tara tekilatlarndaki emlaklarn
kira gelirleri de, taradaki merkezde toplanarak ayda bir olarak merkeze
gnderilecektir.
192

Merkez-i Umuminin mali tekilat en kk birimden balamak zere en st
kademeye doru gitmitir. ttihat ve Terakki Cemiyetinin her bir kulb bal
bulunduu heyet-i merkeziyelere her ay gelirinin yzde beini gndermekle
ykmldr. Heyet-i merkeziyelerde toplanan paralardan ve kendi gelirlerinden yzde
beini vilayet merkezlerine, vilayet merkezleri de kendi masraflarndan arta kalan ksm
Merkez-i Umumiye gndermek zorundadr. Kulpler kendi namlarna biriktirdikleri
mebla sadece cemiyet uruna harcayabilirler. Ayrca bu tekilatlarda gelirlerin bir
ksm ihtiyat ad altnda toplanmtr. Toplanan bu ihtiyat paralar fevkalade durumlarda
sadece Merkez-i Umuminin emri ile harcanabilir. Merkez-i Umumi yelerinden
balayarak, en kk birim olan kulplere kadar hibir kimse kendi adna para
toplayamaz, para harcayamaz.

Heyet-i darenin Merkez-i Umumiye kar mali konularda sorumluluklar
vardr. Her ay kendi masraflar ktktan sonra para toplanacak ve her ayda bir
Merkez-i Umumiye artan paray gnderilecektir.
193

Grld gibi ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumisinin gelirleri
gsterildii ekilde salanmtr. Cemiyet ierisindeki en alt birimden en yksee kadar
her kurumun belli maddi ykmllkleri vardr. Cemiyetin 6 ayda bir hesaplarn
kontrol ettirmesi, kendi ad altnda oluturduu heyete mhrn teslim etmesi maddi
konularda effaf olmaya zen gsterildiini aklar.

2.1.3 Tekilat

192
193
63

ttihat ve Terakki Cemiyetinin tm Osmanl topraklarnda byyp genilemesi,
en cra yerlere kadar nfuz etmesi, cemiyetin tekilatlnn en byk baarsdr.
Komitaclk faaliyetlerindeki rgtlenme ile balayan tekilat yaps, gn getike daha
da kuvvetlenmi ve ilerleyen yllarda zirve yapmtr. Kurtulu Savandaki
tekilatlanma, ttihat ve Terakkinin bu yapya vermi olduu nemin yansmasdr. O
dnemde kurulan cemiyetlerin byk ounluu ttihat tekilatn devamdr.

Tekilatlarn oluumunda kol sistemi kullanlmtr. Merkez-i Umumi yelerinin
her biri birer kol bakan sfat ile grev yapacaklardr. Kol numaralar da nem srasna
gre bir, iki, eklinde sralanmtr. Cemiyete yeni katlan yeler sadece kendi
kolundakileri tanyacak ve kol numaras baa gelecek ekilde numaraya sahip olacaktr.
Buna rnek verecek olursak 1/85, yani birinci kolun seksen beinci yesi.
194

Cemiyetin ube yaplanmas ye saysnn artmas ile dorudan doruya
orantldr. Eer cemiyetten herhangi biri bulunduu yerde yeterli ye saysna
ulatnda, bulunulan yerde merkeze bal olarak bir ube amaya mecbur tutulmutur.
ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir Merkez-i Umumisi ve buna bal olmak zere
vilayet tekilatlar vilayetlere bal olmak zere kaza ve nahiye tekilatlar ve buralara
bal olmak zere her yerde kulpleri vardr. Bu yaplarn her birinde birer heyet
merkezi var olup, bunlarda hiyerarik yapy bozmayacak ekilde Merkez-i Umumiye
baldr.

Cemiyet tekilatnda her birim bir st birime kar sorumlu olmutur. Fakat
Merkez-i Umumi direkt olarak en kk tekilat birimi olan kulplere dorudan
mdahale etme yetkine sahip deildir. Merkez-i Umumi, direkt olarak vilayet heyet-i
merkeziyelerine mdahil olma hakkna sahiptir. Vilayet merkezleri de sancak, kaza ve
nahiyelere, bu birimlerde bulunduklar blgedeki kulplere mdahil olabilmilerdir.
Herhangi bir ihtilaf, yazma gibi bir durum meydana geldiinde bu birimler kendi st

194
64

birimine konuyu intikal ettirebilecek, onlarda eer sorunu zemezlerse bir st birime
nihai olarak da Merkez-i Umumiye bildirme hakkna sahiptirler.
195

Merkez-i Umumi, Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunmakta olup, hibir
vakit bulunduu yer ilan edilmeyecei karar alnmtr. lk zamanlarda bu husus
nemle muhafaza edilmi, ancak zaman ierisinde cemiyet-frka balamnda artk meru
bir konuma geildiinde bu alnan karar istenerek delinmitir. Cemiyetin kendisini bir
frka olarak ilan ettii srada, artk ttihat ve Terakkinin karar alma ve yrtme organ
olan Merkez-i Umuminin gizli bir rgt gibi hareket etmesine gerek kalmamtr.
stanbul aka cemiyetin merkez ehri olarak nizamnamelerdeki yerini almtr.

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti tekilat siyasi ve itimai olmak zere ikiye
ayrlmtr. Cemiyet kendisini resmi olarak siyasi bir frka ilan ettiinde bu ayrm
kesinlemitir. 1911 ylna rastlayan bu gelime srasnda siyasi tekilatta ana ksma
ayrlmtr. Bunlar; ttihat ve Terakki gayesine sahip kan ve destekleyen Osmanl
vatandalar, seim zamanlarnda ttihat ve Terakki gayesine gnl veren vatandalar
rgtleyen seim heyeti ve son olarak da ttihat ve Terakki Frkasna mensup olan
mebuslardr.
196

ttihat ve Terakki byyp gelitike, tekilatlarn da grevleri farkllam ve
topluma faydal iler yapabilme grevini stlenmitir. Eitim, maliye, tarm ve sanayi,
ticaret gibi temel konularda hem gece dersleri hemde kulplerde gndzleri eitimler
verilmesi kararlatrlmtr. Gazete, kitap ve dergiler neretme grevi tekilatlarn
devlerinden saylmtr.

Cemiyetin zaman ierisinde kurulan tm tekilatlar her durumda olduu gibi
yine Merkez-i Umumiye baldr. Cemiyetin genilemesi ya da herhangi bir yere yeni
bir ube almas gerektiinde bir bakan ve iki yeden oluan bir ynetim kurulu
oluturulur. Yeni kurulan bu tekilat bakann bir stne tabi tutulur, bylelikle de
merkezle olan balar kurulmu olur.

195
1908 ttihat ve Terakki Tekilat- Dahiliye Nizamnamesi
196
65

1913 ylnda ttihat ve Terakki tekilat ve buna bal olarak Merkez-i Umumi de
bir takm deiiklikler meydana gelmitir. Merkez-i Umuminin yannda, Meclis-i
Umumi tekilat oluturularak Merkez-i Umuminin baz yetki ve grevleri kat
zerinde elinden alnmtr. ttihat ve Terakkinin 1911de frka haline dnmesi
zerine meclisin neminin daha da artmas zerine byle bir kararn alndn sylemek
yanl olmayacaktr. Ancak Meclis-i Umumiyi yneten kurum yine Merkez-i Umumi
olmutur. Oluturulan Meclis-i Umumide, Merkez-i Umumi tarafndan direkt olarak
atanan yeler vardr. Dier yeler her yl kongre tarafndan seim yolu ile belirlenmitir.
Byle bir durumun mevcut bulunmas, Merkez-i Umuminin Meclis-i Umumi zerinde
hakim bir durumu olduunu gzler nne sermektedir.
197

2.1.4 Grev, Yetki ve Sorumluluklar

ttihat ve Terakki frkaya dnmeden evvel kendisine en nemli grev olarak
merutiyetin, tm Osmanl topraklarnda kurulup yaatlmasn semi ve bunu Osmanl
tebaasndan hi kimseyi darda brakmayacak ekilde tesis edeceine sz vermitir.
Merutiyet dzeninin medeniyet terakkisi ile ayn manada idrak edilmesi gerektiini,
zerine basa basa aklamtr. Bunu yaparken de padiaha Kanun- Esasiye bal
kalmas durumunda hibir surette dokunmayacan aka ilan etmitir.
198

Merkez-i Umuminin haftada gn toplanmas grevlerinden ilkini
oluturmaktadr. Muntazam ekilde devam eden bu toplantlarn yan sra fevkalade
durumlarda toplant yaplmas gerekli olduunda, Bro Heyeti toplantnn yaplaca
yer ve zaman tm yelere bildirmek zorundadr.

Tm vilayet merkezlerindeki irtibat ve mnasebat kurmak, ve bu merkezleri alt
ayda bir tefti etmek ve her ayda bir bu merkezlerden gelen mebla kendi
sandnda kayt altna almak Merkez-i Umuminin vazifesidir. Her ne sebeple olursa
olsun, vilayet merkezlerinden gelen bir istei Merkez-i Umumi iki hafta ierisinde
gerekeleri ile birlikte vilayet merkezlerine bildirmek zorundadr.

197
198
1908 ttihat ve Terakki Tekilat- Dahiliye Nizamnamesi.
66

Merkezleri tefti etmek, mevcut bulunan ekonomik durumu her yl kongreye
tasdik ettirmek ve cemiyetin tm intizamn salamak ile mkelleftir. Merkez-i Umumi
bir sonraki yl iin dzenleyecei siyasi program kongreye tasdik ettirmek zorunda
olup, tasdik ettirmedii program yaynlama hakkna sahip deildir.

Merkez-i Umumi, Bro Heyeti haricinde herhangi bir katibe ihtiya
duyduunda, cemiyetten olmak art ile, kendi belirlemi olduu cret dahilinde
alacak olan katibi tayin etme hakkna sahiptir.
199

Tm ileri kontrol altna almak ve tm tara tekilatndaki sorunlar gidermek
iin tefti kurullar oluturulmutur. Merkez-i Umumi ihtiya dahilinde gerekli grd
kadar mfettii kendi btesinden olmak art ile tayin edebilir. Mfettilerin herhangi
bir yerde greve balamalar da yine Merkez-i Umumi kararlarna baldr. Mfettiler
her trl evrak tefti etme hakkna sahiptir. Gerekli grdkleri hallerde yaplacak olan
tadilat, gerekeleri ile birlikte Merkez-i Umumiye bildirmek de mfettilerin vazifeleri
arasndadr.

Merkez-i Umumide yesi bulunmayan vilayetlerden, nizamname tadilinde ya
da yrrle konulacak herhangi bir yenilikte birer vekil davet ederek istiare yapmak,
Merkez-i Umuminin zorunluluudur.
200

Cemiyete hizmet ederken hayatn kaybetmi olan bir kimsenin geride kalan
ailesine Merkez-i Umumi, bakmakla ykmldr ve hayatn kaybeden kiiyi iyi bir
ekilde yad etmeyi kendisine grev bilmitir.

Merkez-i Umumi veya heyet-i merkeziye yelerinden herhangi biri bir su
ilemi olursa bunlarn muhakemeleri bulunduklar merkezler tarafndan yaplmas
kararlatrlmtr. Verilecek olan hkmler Merkez-i Umuminin onayn aldktan sonra
da hzl bir ekilde yerine getirilmesi Merkez-i Umuminin sorumluluuna balanmtr.
Hem bireysel olarak, hem de bir merkez heyetinin, yarglama sonucunda sulu

199
200
67

bulunmas, Merkez-i Umumiye, bu kii ya da kurumlarn frkadan ihra edilmesi
hakkn vermitir.

Umumi Kongrenin her yl 5 Eyll tarihinde toplanmas, Merkez-i Umuminin
daveti zerine yaplacaktr. Merkez-i Umumi, kongrenin yaplaca yeri belirleyip, her
vilayet merkezinden gnderilecek vekillerin kongreye katlmasn salamakla
ykmldr. Kongreye vekil gnderemeyen merkezler, cemiyet ierisinden
gvendikleri birini kendi namlarna vekil olarak tayin etme hakkna sahiptir. Ancak
Merkez-i Umumi yelerinden hi biri byle bir grevi stlenemez. Kongre siyasi bir
programn mzakeresini yaptnda Meclis-i Mebusanda bulunan ttihat ve Terakki
Frkas tarafndan ounluk esasna dayanlarak seilen kiiyi bu mzakereye davet
etmek zorundadr.
201

ttihat ve Terakki kendisini frka olarak ilan ettii vakit, Meclis-i Mebusandaki
frka ile iliki kurmak ve bu ilikileri dzenlemek Merkez-i Umuminin grevidir. Dier
siyasi frka ya da oluumlar ile mnasebatta bulunmak da yine Merkez-i Umumiye
aittir. Tm bunlar yaplrken Merkez-i Umumi tek bir kuruma kar sorumludur, o da
Umumi Kongredir.yle ki; Umumi Kongre yl ierisinde Merkez-i Umumiye
yapmas gerekenleri eitli zamanlarda layihalar halinde sunar. Yl sonundaki toplantda
bu mukarrerattan hangilerinin yaplp yaplmadn, yaplmayan istekleri sebepleriyle
Umumi Kongreye arz etmek Merkez-i Umuminin vazifesidir.

Merkez-i Umuminin kongreye kar sorumluluklar vardr. Kongre, Merkez-i
Umuminin bir yllk hesaplarn, yapm olduu faaliyetlerini tetkik etmek, btenin
belirlenmesini ve onaylanmasn salamak ve nizamnameyi ihtiyaca gre tadil etmek
grevlerini stlenmitir. Kongre kararlarn ieren evrak ve defterler de kongre
daldktan sonra Merkez-i Umumide muhafaza edilmek suretiyle Merkez-i Umumiye
teslim edilmitir.

Umumi Kongre dnda Merkez-i Umuminin toplanmasn salamas gerektii
bir kongre daha vardr: Byk Kongre. Byk Kongrenin, her yl sonundaki meclis

201
68

toplantlarnn bitiminde Merkez-i Umuminin belirleyecei yer ve zamanda toplanmas
kararlatrlmtr. Bu kongreye katlacak olanlar, Frkaya mensup olan Mebusan ve
Ayandaki vekiller, Merkez-i Umumi ye ve mfettilerinden oluan bir heyet, vilayet
ve evliye-i mstakille merkezlerinden gnderilen birer vekil ve frka programna sadk
gazete vekilleri katlacaktr.

Devletin ynetmi olduu siyasete Merkez-i Umumi net bir ekilde karmamay
taahht etmitir. nk siyasi ileri frka yrtt iin byle bir karar alnmtr.
Ancak toplumu yaplan siyasi faaliyetlerin nasl ekillenecei, neleri getirip neleri
gtrecei konusunda bilgilendirmeyi ve bir kamuoyu oluturmay kendisine grev
addetmitir. Toplum olarak ilerlemeyi salamak iin, rehberlik vazifesi yapmak
Merkez-i Umumiye atfedilen nemli bir grevdir.
202

2.2 MERKEZ- UMUM YELER*
2.2.1 1908 YlndakiMerkez-i Umumi yeleri

1908 ylnda Merkez-i Umumi 8 kiiden oluur. Hseyin Kazm Kadri
203
, Mithat
kr
204
, rgpl Mustafa Hayri Efendi
205
, Mehmed Talat
206
, Ahmet Rza
207
, smail
Enver
208
, Habip
209
, Hafz brahim Efendi
210
. Bu heyet gizli braklmtr.
211

202
203
Hseyin Kazm Kadri (1870-1934): 1908 ylnda ttihat ve Terakki Merkez-i Umumi yesi oldu. 1912-
1914 yllarnda Karesi (Balkesir) mebusu olarak meclise girdi. 1908'de Mertiyet'ten sonra Tevfik
Fikret ve Hseyin Cahid ile Tanin Gazetesini kard. Samsun, Selanik mutasarrflklarnda, Halep
valiliinde, stanbul ehreminliinde, vali vekilliinde, Selanik valiliinde alt. Merkez-i Umumi
tarafndan tekrar Selanik valiliine gnderildi (1912). Son yllarn Beylerbeyindeki yalsnda geirdi.
Hava deiimi iin gittii Tarsusta ld. Na stanbula getirilerek Kplce Mezarlna gmld
(1934).
204
Mithat kr (1874-1957): II. Merutiyet dneminin nde gelen siyasetilerindendir. ttihat ve
Terakki'nin kurucular arasnda yer alm ve genel sekreterliini yapm, Osmanl Meclis-i Mebusan'nn
3 dneminde Serez, Drama ve Burdur mebusluu yapm, Malta srgnleri arasnda yer almtr. 1935-
1950 yllar arasnda Sivas milletvekillii yapmtr. 1872 ylnda Selanik'te domu ve Mlkiye Mektebi-
'ni bitirdikten sonra ttihat ve Terakki Frkas'nn kuruluunda vazife almtr. ttihat ve Terakki'nin uzun
mddet "katib-i umumi"liini yapan ve Merkez-i Umumi azas olan Mithat kr Bleda 1950 seimle-
rine kadar srasyla Serez, Drama, Burdur ve Sivas mebusu olarak Meclis-i Mebusan ve TBMM'ye girmi
ve 1950 ylnda siyasi hayattan ayrlmtr. 19 ubat 1956'da stanbul'da vefat etmi, vasiyeti
zerine Hrriyet-i Ebediye ehitliine gmlmtr.
205
rgpl Mustafa Hayri Efendi (1867-1921): 1914-1916 yllar arasnda eyhlislamlk yapm,
Osmanl din ve siyaset adamdr.1867 ylnda Trablusgarp vilayeti Evkaf Mdr Abdullah Avni
Efendi'nin olu olarak dodu. Ailesi ilmiye snfna mensuptu. lk renimini aile iinde ve zel derslerle
tamamladktan sonra, 1883'de stanbul'a giderek Fatih Bakurunlu Medresesine kaydoldu.1869'da
memleketi rgp'e dnerek, ardndan Kayseri'ye geti. Kayseri'de Yamurlu Medresesinde derslerine
devam etti. Ardndan yine stanbul'da Bakurunlu Medresesinde 8 yl eitim grd. Medreseden sonra
69

kaydolduu Hukuk Mektebini de bitirerek Bursa'da mderris olarak memuriyet hayatna balad. lk
grevinden sonra Adliye'ye geerek II. Merutiyet'e kadar srasyla Mara, Trablus ve Lazkiye'de eitli
grevlere getirildi. Ardndan tayin edildii Selanik'te gen subay ve aydnlarn kurduklar siyasi
oluumlara yaklat ve bazlarna fiilen katld. Selanik'te ceza reisi iken ttihat Terakki
Cemiyeti bnyesine girdi. Merutiyet'in ilanndan sonra Nide mebusu olarak Meclis-i Mebusana girdi.
Bu aradaDarlfnun'da mderrislie devam etti. 1912'de tekrar Nide mebusu olarak Meclis-i
Mebusana girdi.brahim Hakk Paa kabinesinde Dahiliye, Orman ve Meadin nezaretlerinde vekaleten
bulunan Hayri Efendi, Kk Mehmed Said Paa'nn kabinesinde Adliye Nezareti ve uray Devlet
bakanlna asaleten atand. 16 Mart 1914'de eyhlislam oldu.I. Dnya Sava'nn balamas
ile cihad fetvasn veren eyhlislam oldu. eyhlislamlk dnemi 1916'ya kadar srd. Talat Paa ile
anlamazlklar eyhlislamlktan ayrlmasnda rol oynad. Sultan VI. Mehmet Vahideddin dneminde
Adliye Nazrln stlenen Hayri Efendi, 1. Dnya sava sonrasnda stanbul'un igali ile Malta
srgnleri arasnda yer ald. Rahatszlannca serbest braklarak, nce Roma'ya, sonra da Anadolu'ya
geti.Ankara'da Mustafa Kemal'le grt. Grev teklifini rahatszl nedeniyle kabul edemeyerek
memleketi rgp'e gitti ve 7 Temmuz 1921'de rgp'te vefat etti.
206
Mehmed Talat (1874-1921): ttihat ve Terakki kurucularndan ve nde gelen liderlerindendir. Posta ve
telgraf nazrl, milletvekillii, dahiliye nazrl ve 1917'de sadrazamlk yapmtr. 1909 ylnda
kurulan Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locasnn ilk byk stad olarak 1 yl grev yapmtr.I.
Dnya Sava srasnda Ermenileri srgn etmek iin Tehcir Kanununun karlmasnda etkin rol
oynamtr. Bolevik Devriminin gereklemesiyle savatan ekilen Rusya ile 3 Mart 1918'de
imzalanan Brest Litovsk Bar Antlamas'na Osmanl Devleti temsilcisi olarak imza atan Talat Paa'nn
abalar neticesinde Rusya, 1878'de 93 Harbi srasnda igal ederek ald tm topraklar
(Ardahan,Kars, Artvin ve Batum) Osmanl Devleti'ne geri vermitir. Osmanl Devleti'nin I. Dnya
Sava'ndan yenilgi ile ayrlaca grlnce ttihat ve Terakki'nin bir ksm ileri gelenleri ile birlikte 1918
ylnda lkeyi terk etmi, 15 Mart 1921 tarihinde, Berlin'de bir Ermeni komitac Sogomon
Tehliryan tarafndan suikaste urayarak yaamn yitirmitir. Suikast, Alman Mahkemesinde 1,5 gnlk
bir yarglama sonrasnda beraat etmitir.Mehmet Talat Paa'nn mezar, 1943 ylnda alnan Bakanlar
Kurulu karar ile Trkiye'ye tanm ve Abide-i Hrriyet ehitliine gmlmtr.TBMM'nin 1926
ylnda kabul ettii bir kanunla ailesine ev tahsis edilmi ve ehit ayl balanmtr.
207
Ahmet Rza (1859-1933): Galatasaray Sultanisini bitirdikten sonra bir sre Babali Tercme odasnda
alt. Daha sonra Fransaya giderek Grignon Ziraat Mektebini 1884 ylnda bitirdi. Yurda dnte ilkin
Ziraat, daha sonra Maarif Nezaretinde grev ald; Bursa Maarif mdryken 1887 ylnda grevinden
istifa etti. 1889 ylnda Fransz htilalinin yznc yl nedeniyle dzenlenen sergiye katlmak zere
Parise gitti ve kar olduu II. Abdlhamit ynetimine muhalefet edebilmek iin burada kald. eitli
gazete ve dergilerde Osmanl ynetimini eletiren yazlar yaymlad. stanbulda kurulmu olan ttihad-
Osmaniye Cemiyeti yeleriyle yazt. 1895te ttihat ve Terakki Cemiyeti adn alan rgtn Paris ubesi
bakanln stlendi. Cemiyetin ilk resmi yayn organ olan Meveret gazetesini ve Franszca ekini
karmaya balad.II. Merutiyet ilan edilince stanbula dnd ve hrriyetilerin babas sfat ile trenle
karland.Meclis-i Mebusan stanbul yesi seildi. Daha sonra da Oybirliiyle Meclis-i Mebusan
Bakanlna seildiyse de ttihatlarla aras aldndan 1920da merkez komitesinden karld.
1912de Ayan Meclisi yesi, mtarekeden sonra Ayan Meclisi bakan oldu; ancakDamat Ferit Paayla
anlamazla dt ve ynetime sert eletiriler ynellti. 1919da Mustafa Kemalin isteiyle yeni
kurulacak devleti tantmak amacyla Fransaya gittti.
208
smail Enver (1881-1922): Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda etkin olan Osmanl asker ve
siyaset adamdr.ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucu ve nderleri arasnda bulunmu, 1913'te "Babali
Baskn" ad verilen askeri darbeyle cemiyetin iktidara gelmesini salam, 1914'te Almanya ile askeri
ittifaka nayak olarak Osmanl Devleti'nin I. Dnya Sava'na girmesine nclk etmi, sava yllarnda
"Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili" sfatyla askeri politikay ynetmitir.I. Dnya Sava'nn
yenilgi ile sonulanmas zerine, Almanya ve Rusya'da Trk halklarnn bir araya getirilmesi amal pek
ok mcadelede bulunmu, Sovyet hkmetinin desteini kaybettikten sonra Orta Asya'daki Trk
halklarn ayaklandrmak amacyla gittii Trkistan'da Boleviklere kar yapt bir atma srasnda
ehit olmutur.
209
Habip Bey (lm 1928): Askerlik ve daha sonra mebusluk grevinde bulunmutur. Topu lakabyla
tannr. Niyazi Beyin bakanlndaki ayaklanmaya katlan kk rtbeli subaylardand. II.
Merutiyetiin ilanndan sonra ttihat ve Terakki Merkez-i Umumi yesi oldu (1908). Kolaas rtbesiyle
askerlikten istifa etmi, 1908 ve 1912de Boludan mebus seilmitir. Meclisteki muhalif ttihatlarn
liderlerindendi. Mttefikler tarafndan tutuklanp Maltaya srlmtr (1919).
70

2.2.2 1909 Merkez-i Umumi yeleri

1909 yl Merkez-i Umumi yeleri 3 kiidir. Dr. Nazm
212
, mer Naci
213
, hsan
Namk Bey
214
.

1910da yelerin says ten yediye karlmtr. Hac Adil
215
, rgpl
Mustafa Hayri Efendi, Dr. Nazm, Mithat kr, Eyp Sabri
216
, mer Naci, Ziya
Gkalp Bey
217
.

210
Hafz brahim Efendi: ttihat ve Terakkiye 1889da katlm en eski yelerden. Yerel rgtlerde
nemli rol oynamtr. Devrimden sonra ttihat ve Terakki Merkez-i Umumi yesi (1908) ve (1912)
meclislerinde pek (Arnavutluk) mebusudur.
211
Tunaya, Siyasal Partiler, C.3, s.298.
212
Dr. Nazm (1870-1926): Perde arkasndaki ttihatlarn belki de en etkilisi olmutur. Cemiyetin
doktrin kanadn temsil etmitir. Selanikli Nazm olarak da bilinir. Cemiyetin stanbuldaki ilk
yelerinden(1889). Tbbiyeye girmi, renimini Pariste tamamlam, burada Ahmet Rza ile birlikte
almtr. 1907de ttihat ve Terakkinin daveti zerine Selanike dnm, Cemiyetin Paris ve Selanik
kollar arasnda balanty salamtr. Anadoluda ttihat propogandas yapmtr. Merutiyetin
ilanndan sonra perde arkasnda almay tercih etmi, Selanik belediye hastanesi batabibi olarak
kalmtr. Merkez komitesinin srekli yesidir. 1911e kadar Cemiyetin genel sekreterliini yapmtr.
1918de (Austos-Ekim) Maarif Nazr olarak kabineye girmitir. 1926da Mustafa Kemale kar
hazrlanan komplo ile ilgisi olduu sebebiyle aslmtr.
213
mer Naci (1880-1916): Servet-i Fnun hareketine katlmtr. ttihat ve Terakkinin ilk
yelerindendir. Parise, Kasfkasyaya daha sonra da rana kamak zorunda kalm, tutuklanm,
hapsedilmi; Devrimden sonra ttihatlarn araya girmesiyle serbest braklmtr. Cemiyet iinde hayli
nfuz sahibiydi. Trablus (1911) ve Balkanlarda (1912) bulunmutur. kinci Mecliste Krkkilise mebusu
olarak bulunmutur. ttihat ve Terakki Merkez-i Umumi yesi (1910-1912). Ermeni liderlerle
Trkiyenin savaa katlmas sorununu grmeye gnderilmitir (Eyll 1914). ran cephesinde ehit
olmutur.
214
hsan Namk Bey hakknda herhangi bir bilgiye ulaamadk.
215
Hac Adil (1869-1935): leri gelen ttihatlardandr. Hukuk renimi grmtr. Yemen (1889),
stanbul (1892-1904) ve Selanikte (1904) gmrk ve maliye memurluu yapmtr. Selanikte ttihat ve
Terakki Cemiyetine girmitir. Devrimden sonra Tekfurda (1908), Gmlcine (1912), ve Bursa (1914)
mebusluu yapmtr. 1909da ve 1915de Edirneye vali olarak gnderilmi, eitli kabinelerde nazrlk
yapmtr. Cemiyetin i grubuna mensup olmakla birlikte, bamsz ve lml bir siyaset izlemi, hibir
hizbe katlmamtr.
216
Eyp Sabri (1876-1950): Ohride kolaas iken (1908) ttihat ve Terakki Cemiyetine girmi, Temmuz
ayaklanmasnn liderlerinden bir olmutur. ttihat ve Terakki Merkez Komitesine seilmi (1910),
Cemiyet dalncaya kadar bu grevde kalmtr (Ekim-1918). Cumhuriyet dneminde Byk Millet
Meclisinde mebusluk yapmtr.
217
Ziya Bey (1876-1924): Milliyeti ideolog, air, filozof, sosyolog. Diyarbakrda domu, renimini
tamamlamak iin stanbula gelmi (1896), ttihat ve Terakkiye girmitir. Devrimci almalar nedeniyle
tutuklanarak Diyarbakra gnderilmitir (1897). Devrimden sonra, Cemiyetin Diyarbakr rgtnn
temsilcisi olarak 1909 kongresinin yapld Selanike gitmitir. Merkez komitesine seilmi, 1918e
kadar bu grevde kalmtr. Talat Paann yakn olarak bilinir. On yllk dnem iinde felsefe
retmenlii yapm,; dergiler karm, bu dergilerde yazlar yazm; ideoloji konusunda fikirler ortaya
atm; baz fikirleri gelitirmitir. 1919da mttefikler tarafndan tutuklanarak Maltaya srlmtr.
1921de geri dndnde Kemalistler tarafndan olduka souk karlanmtr. Daha sonra Kemalistlerle
aras dzelmi, kinci Byk Millet Meclisinde mebus olmutur.
71


Merkez-i Umumi yeleri 7den 12ye karlmtr. 1910daki isimlere yeni be
ye daha eklenmitir. Bunlar; Talat, Ahmet Nesimi
218
, Dr. Hseyinzade Ali
219
, Ali Fethi
(Okyar)
220
, Halil (Mentee)
221
Beyler.


1912 ylnda ye says on birdir. Sait Halim Paa
222
, Eyp Sabri, Dr.Bahaeddin
akir
223
, Ziya Gkalp, Dr. Rusuhi Bey
224
, Emrullah Efendi
225
, Kk Talat Bey
226
, Rza
Bey, Kara Kemal
227
, Mithad kr, Dr. Nazm.

218
Ahmet Nesimi (-1958): Giritli Ahmet Nesimi olarak da bilinir. Girit erafndan Saffetzadenin
oludur. renim grd Paristeki Ecole des Sciences Politiquesdeyken ttihat ve Terakki
Cemiyetine girmitir. brahim Hilmi Paa tarafndan himaye edilmitir. Her mecliste de mebusluk
yapmtr; ayn zamanda ttihat ve Terakkinnin genel kurul yesiydi. Cemiyetin i gurubunda nemli bir
yeri vardr. Sava srasnda nceleri ziraat, sonra da hariciye nazr olarak n plana kmtr. Tam yetkili
temsilci olarak Brest-Litovska gidenlerdendir (1918). Tutuklanarak Maltaya srlmtr (1919). zmir
Suikasti ile ilgili olarak sorguya ekilmise de serbest braklmtr (1926).
219
Dr. Hseyinzade Ali (1864-1941): Trklk akmnn nclerinden Azeritpprofesr ve siyaset
adamdr. lkrenimini Tiflis Mslman Mektebi'nde tamamladktan sonra, Petersburg niversitesi'nde
doa bilimleri, matematik, dou ve slam tarihi okudu. stanbul'da Askeri Tbbiye'yi (Mekteb-i Tbbiye-i
ahane) tabip yzba olarak bitirdi (1895). Haydarpaa Askeri Hastanesi'de deri hastalklar ve frengi
uzmanl yapt. 1897 Osmanl-Yunan Sava'nda Tesalya blgesinde hekim olarak grev ald. II.
Abdlhamit dneminde ttihat ve Terakki'nin kurucular arasnda yer ald. ttihat ve Terakki Cemiyeti'yle
ilikisi nedeniyle karlat siyasi bask dolaysyla Trkiye'den ayrld (1903). Bak'de, Rusya'da
yaymlanan ilk gnlk Trke gazete olan Hayat 'n kurucularndan biri oldu. ki yl bu gazetenin
bayazarln ve mdrln yapt. Gazete kapandktan sonra "Fzuyat" adl haftalk bir dergide yine
mdrlk ve bayazarlk yapt. Ayrca RusaKaspi gazetesine bayazlar yazd. Saadet Mektebi'nde ders
nazrl yapt. II. Merutiyet'ten sonra Trkiye'ye dnerek (1909) Tbbiye'deki grevini srdrd. ttihat
ve Terakki Cemiyeti'nin merkez ynetiminde grev ald. Trklk ve Turanclk hareketlerinin
nclerinden, Trk Yurdu (1911) ve Trk Oca'nn (1912) kurucularndan oldu.
220
Ali Fethi (1880-1943): 1906da ttihat ve Terakki Cemiyetine girmi, devrimden sonra ateemiliter
olarak Parise gnderilmitir. ttihat ve Terakki Genel Kurul (Meclis-i Umumi) yesidir (1911). Libyada
bulunmu (1911-12), Osmanl ile Bulgaristan arasndaki anlamay imzalamtr (1912). Sofya elilii
grevinde de bulunmutur(1915). Manastr (1912) ve stanbul (1914) mebusu olarak mecliste
bulunmutur. Birinci Dnya Sava srasnda Kemalist faaliyetlerde bulunmutur. Mustafa Kemalin
yakn arkadalarndandr. Byk Millet Meclisinde mebusluk yapm, leri Bakan (1923) ve
Babakan (1924-25) olmutur. Sonra da Paris Bykeliliine atanmtr (1925-30). 1930da Serbest
Frkay kurmutur. Londra Bykelilii (1934), Bolu mebusluu ve adalet bakanl yapmtr (1939).
221
Halil (1874-1948): Bat Anadolulu toprak sahibi bir ailenin oludur. stanbulda hukuk, Pariste tarm
renimi yapmtr. Siyasal felsefeye merak salm, Rousseau ve Spencer zerinde almtr. Fransz
fikir ve kurumlarnn hayran olduu sylenir. Devrimden sonra mecliste de Mentee mebusluu
yapmtr. ttihat ve Terakki Frkas Bakan (1909-12), ttihat ve Terakki Genel Kurul yesi, Mebusan
Meclisi Bakandr. Hariciye Nazrl grevini de yapmtr (Ekim 1915-ubat 1917). On yllk dnem
sresince cemiyet iinde etkili ve arabulucu bir rol oynamtr. Mttefikler tarafndan Maltaya
srlmtr (1919). Byk Millet Meclisinde zmir mebusluu yapmtr (IV.-VII. Dnemlerde).
72

2.2.6 1916 Meclis-i Umumi yeleri

1916da Meclis-i Umuminin ye says betir. Hac Adil, Hseyin Cahit
228
,
Cavit Bey
229
, Hayri Bey, Atf Bey
230
.

222
Sait Halim Paa (1863-1921): ttihat sadrazam, diplomat. Msrl Mehmet Ali Paann torunudur.
Msr hanedanna mensubtur. 1888de ura-y Devlete atanmtr. Devrimden sonra stanbula gelmi,
Ayan Meclisine girmitir. Trablus sava srasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan Trklerin
desteklenmesini salamak greviyle Avrupaya gnderilmitir. Devlet uras bakan (1912), ttihat ve
Terakki Cemiyeti genel sekreteri grevlerinde bulunmutur(1913). Mahmut evket Paa kabinesinde
Hariciye Nazr iken , Mahmut evket Paann ldrlmesi ile sadrazam olmutur. 1917 ubatnda,
balca temsilcilerinden olduu slamclk siyasetinin baarsz olmas zerine bu grevinden istifa
etmitir. 1919da tutuklanarak Maltaya srlm ,1921de Romada Ermeniler tarafndan ldrlmtr.
223
Bahaeddin akir (1874-1922) II. Merutiyet dneminde, mebus veya nazr unvan tamam olmakla
birlikte, ttihat ve Terakki'nin Katibi Mesul'lerinden biri olarak devrin nde gelen siyasetileri arasnda
yer almtr. ttihat ve Terakki iindeki nl "Doktorlar grubu"nun nemli isminden birisi olmu
(dierleri Doktor Nazm ile Doktor Rsuhi Dikmendir); Cemiyet'in Trk-Turanc kanadnda yer alm,
bir ideolog olmaktan ok tekilat kimliiyle n plana kmtr.Tekilat- Mahsusa'nn kurucularndan
olan Bahaeddin akir, rgtn siyasi blm efi olarak grev yapmt.Trkiye'de Adli Tp'n
kurucularndandr ve lkedeki ilk telif Adli Tp ders kitabnn yazardr. I. Dnya Sava'nn
ardndan Ermeni tehcirinde oynad rol nedeniyle idama mahkum edilince yurt dna kam; Berlin'de
Ermeni suikast eteleri tarafndan ldrlmtr.
224
Dr. Rsuhi Bey hakknda bilgilerimiz olduka kstldr. Ancak cemiyetin doktorlar diye
adlandrlan grubundandr. Soyad Dikmendir. Perde arkasndaki nemli ttihatlardan saylr ve tam
anlam ile perde arkasnda kalmay baarabilmitir.
225
Emrullah Efendi (1858-1914): Nazr Ali Efendi adl tccarn oludur. Mlkiyeyi bitirmi (1882),
devlet memurluu yapmtr. Abdlhamit aleyhtar faaliyetleri yznden svireye kamak zorunda
kalm, svire makamlarnca iade edilmitir. Devrimden sonra Galatasaray Sultanisine mdr olarak
atanm 1908 ve 1912de Krkkiliseden mebus seimitir. 1909 ve 1911de Maarif Nazrl yapmtr.
226
Kk Talat (-1959): Nevehirli olduu iin kendisine Talat Mukara da denilmitir. Kk
denmesinin sebebi ise Talat Paa ile karkla sebep olmamak iindir. ttihatln 1920lerden sonra
da devam ettirmi, fakat Enver Paann lkeye giriinin engellenmesi faaliyetlerinde bulunmutur.
Karakol cemiyetinin nde gelen liderlerinden biridir ve zmir suikastinde ad getii halde idam
edilmemi ve herhangi bir cezaya arptrlmamtr. Mustafa Suphinin ldrlmesinde de parma
olduu sylenmektedir. ttihatln daima muhafaza etmi olmas fakat herhangi bir iddete maruz
kalmamas ikili olduu phesini dourmutur. 1959da zmirde lmtr.
227
Kara Kemal Bey (.1926): ttihat devlet adamdr. Birinci Dnya Sava srasnda iae nazrl yapt.
ttihat ve Terakki Cemiyetinin ileri gelenlerindendir. Kendisi Kk Efendi olarak anlrd (Byk
Efendi Talat Paadr). Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra kurulan Karakol Cemiyeti ile
Anadoluya subay, silah, cephane karlmasnda nemli rol oynamtr. Kurtulu Sava srasnda eski
ttihatlarn lideri haline gelmitir. 1926da ad zmir suikasti davasna karm ve gyaben idama
mahkum edilmitir. Fakat arand eve baskn yapldnda intihar etmitir (27 Austos 1926).
228
Hseyin Cahit ( Yaln ) (1874-1957): Austos 1908'de Tevfik Fikret ve Hseyin Kazm ile birlikte
Tanin Gazetesini kurdu, ttihat ve Terakki'nin siyasi alanda bir nevi kalemoru oldu. Ayn yl, 1908-1912
Osmanl Meclisi Mebusan'a stanbul milletvekili seildi. 1911'de Dyunu Umumiye Dayinler vekili
oldu. 1913'ten sonra tek parti haline gelen ttihat ve Terakki'yi eletirmeye balad. Haziran 1919'da
Malta'ya srld. 1922'de Tanin'i yeniden karmaya balad. Hkmete ynelttii ar eletiriler ve eski
ttihatlar savunmas dolaysyla 1923'te stiklal Mahkemesi'nde yargland. 1925'te mebbet srgn
cezas ile orum'a gnderildi. Bu tarihten sonra, Atatrk'n lmne kadar politikann dnda kald. 1933
'te Akam gazetesinde yazlar yazmaya ve Trk kltr hayatnn nemli yayn organlarndan biri olan
Fikir Hareketleri dergisini yaymlamaya balad. Atatrk'n lmnden sonra, smet nn'nn teklifiyle
tekrar politikaya dnd. 1939-1954 yllar arasnda ankr, stanbul ve Kars milletvekillii yapt. 1954'de
74 yanda tutuklanarak hapse girdi kt. 1957 ylnda lmtr.
229
Cavit Bey ( 1875-1926 ): 1875 ylnda Selanikte dodu. Babas, bir tccar olan Naim Bey, annesi
Pakize Hanmdr. stanbulda Mlkiyede eitim grd. Selanike dndkten sonra Jntrk hareketine
73


1916da Merkez-i Umuminin ye says dokuzdur. Dr Nazm, Dr. Bahaeddin
akir, Eyp Sabri, Ziya Gkalp, Rza Bey, Dr. Rsuhi, Kara Kemal, Talat, Hilmi
Bey
231
.

2.2.8 1917 Meclis-i Umumi yeleri

1917de Meclis-i Umuminin ye says on ikidir. Musa Kazm Efendi
232
, Sait
Halim Paa, Hac Adil Bey, Hayri Efendi, Enver Paa, Ahmet Nesimi Bey, Cemal
Paa
233
, Halil Bey, kr Bey, Hseyin Cahit,Mustafa eref (zkan)
234
, Atf Bey.

katld. Feyziye Mektepleri'nde mdrlk ve retmenlik yapt. 1908-1911 yllarnda stanbul'da Ulm-
ktisadiye ve timaiye Mecmuasn Rza Tevfik ve Ahmet uayip ile birlikte kard. II. Merutiyetin
ilanndan sonra anakkale ve Selanik milletvekili olarak mecliste yer ald. 31 Mart Vakasndan sonra
sadrazam Ahmet Tevfik Paa tarafndan maliye bakanl grevine getirildi. ttihat ve Terakki ynetimi
srasnda eitli defalar bu greve getirilip ayrld. Mondros Mterekesinin imzalanmasndan sonra
Ahmet zzet Paa kabinesi ile birlikte istifa etti. Daha sonra kurulan hkmetlerde yer almad. Birinci
dya Savandan sonra, igal devletleri tarafndan kurulan Aliye Divan- Harb-i rfi adl mahkemede
yargland. Gyabnda 15 yl krek cezasna mahkum edilince svireye gitti. ubat 1921de toplanan
Londra Konferansnda Ankarann temsilcisi Bekir Sami Beye elik etti. Temmuz 1922de Trkiyeye
dnd. ehzade Burhaneddinin eski ei Aliye Nazl Hanm ile 1921de evlendi. Bu evlilikten olu iar
Yaln dodu. Lozan Bar Antlamasn imzalayan Trkiye delegasyonunda ye olarak bulundu.
Cumhuriyet rejimi srasnda ynetime muhalif bir tutum taknd. Atatrke yaplan zmir Suikasti
sonrasnda suikast giriiminin bir paras olmakla suland. stiklal Mahkemesinde yargland. 26
Austos 1926 tarihinde Ankarada idam edildi.
230
Atf ( Kaml ) Efendi ( 1880, stanbul- 21 Ocak 1947): Harp Okulu mezunudur. 3.Osmanl Ordusu
Subayl, ankr Reji Mdrl, stanbul Ttn nhisar Mfettilii, Kadky Depo Mdrl,
stanbul nhisar Bamdrl Kadky Sat Deposu Mdrl, Osmanl Meclis-i Mebusan I. ve
II.Dnem Kala-i Sultaniye (anakkale-Biga), III.Dnem Ankara Mebusluu, TBMM VI. ve VII. Dnem
anakkale Milletvekillii yapmtr. 1908de emsi Paay vuran fedaidir.
231
Filibeli Hilmi (1885 Artvin-26 Austos 1926, Ankara): Filibeli Mustafa Efendi'nin oludur.
Harbiye'den mezun oldu. ttihat ve Terakki'de aktif bir rol stlendi. I. Dnemde Ardahan' temsil etmitir.
Mtarekeden sonra Yzbalktan emekli olmutur.Ocak 1919 Hamiolu Rasim Beyin Konanda
Ardahan Kongrelerinde Mmessil ve 23 ubat 1921 de Ardahann Grcistan galinden Kurtuluunda
Ardahan Kalesine krk yllk esaretten sonra ilk Trk Bayran eken, T.B.M.M Bakanlna Ardahan
ve Artvin Kurtuluunun kran telgrafn yazan 1. Dnem Ardahan mebusudur.zmir
Suikast'nn Ankara'daki durumalar sonucunda idam cezasna arptrlm ve 26 Austos 1926 gn
cezas infaz edilmitir.
232
Musa Kazm Efendi (1858 - 1920) Osmanl Devleti'nin son yllarnda 4 kez eyhlislamlk grevini
stlenmi din adamdr. Kendisi hem mason, hem de Nakibendi'ydi. Musa Kazm
Efendi, 1858 ylnda Erzurum'un Pehlivanl kynde dodu. Balkesir'de Selahaddin Ali uuri ve Lutfi
Efendilerden, stanbul'da da Kazasker Eref ve Hoca akir Efendilerden ders ald. Mderrislii
dneminde Hukuk Mektebinde, Mektebi Sultani, Dar-l Fnun ve Dar-l Muallimin'de hocalk
yapt. 1907'de Bab- Fetha Tetkik-i Mellefat Bakatipliine ve daha sonra da kurul yeliine
getirildi. ttihat ve Terakki'nin bilim kuruluunda yer ald. II. Merutiyetin ilanndan sonra (1908) brahim
Hakk Paa, Mehmed Said Paa, Said Halim Paa ve Talat Paa kabinelerinde drt kez eyhlislam olarak
grev ald. I. Dnya Savandan sonra, ttihat ve Terakkinin nde gelen teki yeleriyle birlikte
tutuklanarak 15 yl krek cezasna arptrld. Srgne gnderildii Edirne'de 1920 ylnda ld.
74

Genel Sekreterler: Dr. Nazm, Hac Adil Bey, Mithat kr Bleda.

2.3 HAKKINDA YAZILANLAR VE YELERNN FADESYLE MERKEZ-
UMUM

ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi hakknda basnda yer alan haberlerin en
nemlileri, 1. Dnya Savann hemen akabinde, stanbul medyasnda yer alan Divan-
Harb-i rf-i Mahkemesinin ve Meclis-i Mebusan Beinci ube yarglamalar
esnasndaki zabtlardr.

Sava sonrasnda hem d glerin istei dorultusunda hem de itilaf devletlerine
irin grnmek gayesiyle, Osmanl Devleti snrlar ierisinde gerek manada bir
ittihat av grlmtr. Yurt dna kan ttihat liderlerden geri kalan ksm da
divan- harp mahkemesinde yarglanarak, netice itibariyle Malta zindanlarna
gnderilmilerdir.

233
Cemal Paa ( 6 Mays 1872-21 Temmuz 1922 ): 6 Mays 1872de Midillide doan Cemal Paa,
1893te Harbiyeden mezun oldu. 1898de Selanikte grev yaparken ttihat ve Terakki Cemiyetine
katld ve Cemiyetin askeri kanadn rgtledi. Rumeli Demiryollar Mfettiiyken de ttihat ve
Terakkinin Rumelide tekiltlanmasn salad. 1907de atand 3. Orduda Binba Fethi (Okyar) ve
Kolaas Mustafa Kemal ile birlikte alt.Babali Baskn (23 Ocak 1913) olarak bilinen hkmet
darbesinin ardndan iktidar ttihatlar ele geirince,stanbul Muhafzlna getirildi. I. Dnya
Savanda Bahriye Nazrln stlendi. 1908-1918 dneminde Enver ve Talat Paa ile birlikte ttihat ve
Terakkinin en nemli paasndan biri olarak nlendi. Birinci Dnya Sava yenilgisinden sonra 1-2
Kasm 1918de ttihat ve Terakkinin lider kadrosuyla birlikte lke dna kt. nce Berlin, daha sonra
da Mnih ve svireye gitti ve burada da ttihat ve Terakki iin alt. Osmanlda yaayan Araplarn
isyanna sebep olduu gerekesiyle Divan- Harb-i rfi (Skynetim Mahkemesi) tarafndan gyabnda
idama mahkum edildi. svireden Rusyaya geti, Afgan ordusunu modernletirmek iin Afganistana
gitti. Yaverleriyle birlikte 21 Temmuz 1922de Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan adl iki Ermeni
komitac tarafndan ldrld. Cenazesi Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir tarafndan Erzuruma
getirilerek Karskap ehitliine defnedildi.
234
Mustafa eref zkan ( 1884 Burdur-1938 ): TBMM 2. Dnem'den itibaren drt dnem Burdur,
ncesinde1914-1918 Osmanl Meclis-i Mebusan'nda bir dnem Konya milletvekillii, eitli
hkmetlerde ktisat, Ticaret ve Ziraat Vekillii yapm Trk siyasetidir. 1884 ylndaBurdur'da
domutur. Paris Hukuk Fakltesinden mezun olmu, Lozan AntlamasKonferansnda
mavirlik, stanbul Hukuk Mektebi'nde Amme ve dare Hukuku Mderrislii, Ticaret ve Ziraat
Vekaletlerinde Mstearlk, tibar Milli Bankas dare Meclisi yelii yapmtr. 1914-1918 Osmanl
Meclis-i Mebusan'nda Konya ve Cumhuriyet dneminde TBMM 2. Dnem'den itibaren drt dnem
Burdur milletvekillii yapm, ktisat, Ticaret ve Ziraat Bakanlklarnda bulunmutur. 10
Eyll 1938 tarihinde vefat etmitir.
75

Bu dnemdeki siyasi havann nasl cereyan ettiini gstermek iin Divan- Harp
Reisi olan Nazm Paann Newyork Oryantal Gazetesi muharriri ile olan rportajn
vermeyi uygun gryoruz.

Divan- Harp Reisinin Beyanat
ttihatlarn muhakemesini icra edecek olan Divan- Harp Reisi Nazm Paa, Newyork
Oryantal Gazetesi muharrirlerinden birine bervech-i ati beyanatta bulunmutur:
_____ Muhakemeye bir an evvel balamak iin her ne lazmsa yapyoruz. Fakat (
muelnaif ) divan- harp salonunun hal-i hazr bizi ehremaneti mhendislerine
mracaata mecbur brakmtr. Mezkur tamirat icra edecek olan mhendisler ilerini
hitama erdirdikleri takdirde muhakemeye pazarertesi balamamz mukarrerdir. Aksi
takdirde iki gn daha tehire mecburuz. Fakat muhakemenin gecikmesi bir an evvel
hkm verilmesini arzu eden Osmanl efkar- umumiyyesini (?) yermektedir.
Size tekrar ederim ki bizim arzumuzda muhakemeyi serian icra etmektir. Zaten bu
defaki tehir sonuncudur. Muhakemeye bir de balanrsa pek ziyade sratle devam edip
neticelenecektir.
( Gazeteci ): Tevkif edilmi olan ittihatlardan bazlarnn divan- harbi heyet-i
tahkikiyyesi tarafndan vaka olunacak isticvab zerine serbest braklaca doru
mudur?
_____ Bu rivayet yanltr. ( ? ) byle aslsz rivayete makus olmasna teessf ederim.
( Gazeteci ): Hasta olan mevkuflar hakknda divan- harp ne suretle hareket edecektir?
_____ Hastalarn son defa olarak bir kere daha muayene-i tbbiyesini icra ettirmek
zereyiz. Heyet-i atbbann raporu bize ancak ( ? ) yetitirilebilecektir.
( Gazeteci ): Karasu Efendi muhakeme olunmak zere arz ve crd edebilecek mi?
_____ Karasu Efendi midesinden rahatszdr. Ahval-i muhayyilesi muhakeme
olunmasna mani deildir.
( Gazeteci ): Divan- harp meda-i umumisi nihayet tekerrr etti mi?
_____ Evet dn birinci ceza muhakemesi reisi Nazmi Beyin divan- harp meda-i
umumiliine tayini tekerrr etti. Tayine dair irade-i seniyyenin hatt bugn erefsdur
olacan zan ediyoruz.
( Gazeteci ): ttihat resasnn muhakemesi tahminen ne zamana kadar hitam
bulacan bana syleyebilir misiniz paa hazretleri?
76

_____ Hatt- tahminen byle olunsa bunu sylemek benim iin hakikaten mkildir. Her
ey muhakeme esnasnda husule gelecek vaziyet ve hadisata sabittir.
( Gazeteci ): Tehcir de ( ? ) divan- harpte daha uzayacak m?
_____ Bunun iin size syleyebilirim ki pek yakn zamanda neticelenecektir.
MamafiyhYozgat ve Trabzon tehcir davalar iin dier ( ? ) muhakemesi icra
edeceklerdir. Halbuki dahile msavelatn gl, bizim vazifemizde dar- mklat
etmektedir.
235

Bu rportaj incelediimizde aslnda hkm verilmitir. Daha yarglamalar
balamadan sular sabit olarak grlmtr. Yalnz, metinde ad geen Emanuel
Karasunun yarglandn gremedik.
Divan- Harbin ttihatlara ve Merkez-i Umumiye ne ekilde baktn gsteren
en keskin yazlar ise Refii Cevadn kaleminden ve yine Alemdar Gazetesinde
yaymlanmtr. Yaz u ekildedir:

ttihatlarn Vekili Olsaydk
ttihat ve Terakki zamannda adliye rndan tamamyla km olmakla beraber adliye
memurlar birok ceraim karsnda ifay- vazife etmeye devam etmilerdir. Tehcir ve
taktil msailesinde Ermenilerin zulm grdn kabul ediyoruz. Mahalli yerlerdeki
raporlar ne yaptlar?
Bunun sorumlusu Merkez-i Umumi deil midir?
ttihat ve Terakki etesi tehcir yapt zaman o kanun memurlar nerede idi? Bir kere
ise bu vadiye konacak olursak parmaklk iinde muhakeme edilmekte olanlar pek yalnz
kalmazlar. Biroklarn da oraya sokmak ve ;
_____ Sen emir verdiinden, sen de yaptndan, sen de yaplana kar gz
yumduundan dolay ( ? ) etmek icab eder.
Tehcir sorumlusu Merkez-i Umumidir. Bu kadar yakn mahallerde ttihat ve Terakkinin
kopuklar tavan avna kar gibi allar koklayarak kesecek, ldrecek, ezecek adam
aradlar
236

235
Alemdar, 27 Recep 1337 (28 Nisan 1919).
236
Refii Cevad, ttihatlarn Vekili Olsaydk, Alemdar1 aban 1337 (2 Mays 1919).
77

Metinlerden anlalaca zerine ttihat ve Terakki bir ete olarak gsterilmi,
ilkel bir toplulua benzetilmitir. tilaf devletleriyle iyi geinmek iin kendi
menfaatlerini milletin menfaatlerinden stn tutan bir gruh, Osmanl Devletinin fiilen
son bulmasna birka yl kala pay-i tahta egemen olmutur. ttihat zmreye yaptklar
fenalklar birka ay sonra Mustafa Kemalin nderliindeki Anadolu Hareketine
yapmlardr. Ancak ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisine bal tm tara ve merkez
tekilatlar bu yaplanlar karsnda millete ksmemi ve topyekn olarak Milli
Mcadelenin yanndan yer alm, byk fedakarlklarla nemli yararlar salamlardr.

Siyaseten byle bir havann estirilmeye alld dnemde Merkez-i Umumi yeleri
divan- harpte yarglanmaya balamlardr.

2.3.1 Merkez-i Umumi yelerinin Muhakemeleri

8 Mart 1919 tarihli padiah iradesiyle kurulan Divan- Harb-i rfi, 27 Nisan
1919 tarihinden itibaren Ferik Mustafa Nazm Paann bakanlnda toplanarak, eski
sadrazam Said Halim Paa, Mebusan Meclisi eski reisi Halil, Hariciye eski Nazr
Ahmed Nesimi, Adliye eski Nazr brahim, ae eski Nazr Kemal ve Maarif eski
Nazr kr Beylerin yarglamasna balamtr.
237

Mahkemede vicahen yarglanan Said Halim Paann vekilleri; Celaleddin Arif
ile Hasan Hayri Beyler, Halil Beyin vekilleri; Esad ve Kazm Beyler ile Tahsin Efendi,
Ahmet Nesimi Beyin vekilleri; Saki ile Esad Muhlis Beyler, brahimBeyin vekilleri;
Mahir Efendi, Yusuf Cemal ile Kadri Beyler, Kemal Beyinvekilleri; Saadeddin, Emin
Adil, Ahmed Ramiz ve Hasan Hayri Beyler, kr Beyinvekili ise Saadeddin Ferid
Beydir.

Heyet-i Tahkikiyenin 12 Nisan 1919 tarihli kararnamesinde, Said Halim Paa
ile Halil, Ahmet Nesimi, brahim, Kemal ve kr Beyler; ktalde su orta
olmamalarna karn, su ileyenlere bilerek yardmda bulunduklar iin ikinci
dereceden sua karm (feran zi-medhal) olarak saylmlar ve Ceza Kanununun 45.

237
Pnar Taer, Mtareke Dneminde Divan- Harbi rfiler 1918-1922 ( Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi ), Eskiehir 2005, s.62.
78

Maddesinin 2. Fkras ile 170. Maddesine gre cinayetle lzum- muhakemelerine karar
verilmitir (12 Nisan 1919).

Mdde-i Umumi Mustafa Nazmi Bey ise iddianamesinde; sanklarn vkela
sfatyla deil de ttihad ve Terakki Cemiyeti erkan ve Merkez-i Umumi yesi sfatyla
mahkemeye sevk edildiklerini belirtmitir. Ayrca kararnameye de atfta bulunarak,
sanklarn ktalde ikinci dereceden sua karm olmalar nedeniyle itham edildiklerini
sylemi ve haklarnda ak yarglamann yaplmasn talep etmitir. Ancak Said Halim
Paann vekili Celaleddin Arif Bey; sanklarn vkela-y sabka-i devletten olmalar
nedeniyle Kanun-i Esasinin vkela-y devlete ait olan faslnn 31. ve 33. maddelerine
gre vkelann memuriyetlerinden dolay domu sularnn Divan- Alide
grlebileceini ve bunun dnda srf zatlarna ait olan her trl davalarn baklma
yerinin ise mehakim-i umumi (genel mahkemeler) olduu konusunda srar ederek,
Divan- Harb-i rfinin bu davaya bakmaya yetkili olmadn sylemitir.
238

Bunun zerine mahkeme heyetince alnan 4 Mays 1919 tarihli kararda
vkelann; Divan- Harb-i rfiye vkela sfatyla deil, ttihad ve Terakkinin erkan ve
Merkez-i Umumi yeleri olmalar nedeniyle sevk edildii belirtilip 8 Mart 1919 tarihli
kararnameye gre kurulan Divan- Harb-i rfinin padiahn da onayn alarak bu
davaya bakmakla zellikle grevlendirildii aklanarak, Celaleddin Arif Beyin Divan
Harb-i rfinin bu davaya bakmaya yetkili olmadna dair gr reddedilmitir.

22 Mays 1919da mdde-i umumi muavini Feridun Bey iddianamesinde; Said
Halim Paa, eyhlislam Hayri Efendi, Ahmed Nesimi, Kemal, kr ve brahim
Beylerin; Osmanl Hkmetinin kanuni eklini oluturan kuvvetin (yasama-
yrtme-yarg) zerinde drdnc bir tehdit kuvveti oluturarak, hkmetin kanuni
eklini deitirme suunu ilediklerini iddia etmitir.

26 Mays 1919 tarihli kararnamede ise Hayri Efendinin de iinde bulunduu bir
grup ttihad ve Terakki ileri gelenlerinin ortak almalar sonucunda hkmetin yasal
glerinin zerinde bir kuvvet oluturarak hkmetin eklini deitirme suuyla

238
Taer, s.63
79

yarglanmalarna yeterli delil bulunduundan Ceza Kanununun 45. maddesi ve 55.
maddesinin son fkrasna gre lzum- muhakemelerine karar verilmitir.
239

Ancak srpriz bir gelime ile stanbul Muhafz Mirliva Seyyid Paann Divan-
Harb-i rfi Baskanlna gnderdigi bir yazyla yarglamas yaplmakta olan sanklarn,
28 Mays aramba gn saat iki buukta, ngiliz Kumandanl tarafndan
grevlendirilen bir binbaya teslim edildii bildirilmitir.

Bu scak gelisme zerine mahkeme bakan Mustafa Nazm Paa, mdde-i
umumi muavini Feridun Beye grn sormutur. Bunun zerine Feridun Bey,
hapishanede tutuklu bulunan Said Halim Paa ve arkadalarnn, ngilterenin
stanbuldaki siyasi temsilcileri tarafndan bilinmeyen bir semte gtrldklerini, bu
nedenle Usul-i Muhakemat- Cezaiyeye gre sz konusu bu kiilerin davalarnn
ayrlmasn istemitir.

Bunun zerine sanklarn nereye gtrldklerini dahi bilmeyen mahkeme
heyeti, bu meseleyi kendi arasnda mzakere ederek, bir karara varmtr. Alnan bu
karara gre eski Sadrazam Said Halim Paa ile birlikte Nafia eski Nazr Abbas Halim
Paa, eski eyhlislam Hayri Efendi, Hariciye eski Nazr Ahmed Nesimi, Mebusan
Meclisi eski reisi Halil ve Adliye eski Nazr brahim, Dahiliye eski Nazr smail
Canbolat, Nafia eski Nazr Ali Mnif, Maarif eski Nazr kr ve ae eski Nazr
Kemal Beylerin de tilaf Devletleri tarafndan gtrlen 67 kiinin iinde bulunduu ve
bunlarn mahkemeye gelmeleri kendi ellerinde olmad iin daha nce balanm olan
yarglamalarna kald yerden devam edilmek ve tamamlanmak zere davann
ayrlmasna oybirliiyle karar verilmitir.
240

4 Mays 1919 tarihinde Ferik Nazm Paann riyasetindeki fevkalade Divan-
Harp saat 13.30da balayan yarglamalar da bizim iin nemlidir. ttihat resasnn
ikinci muhakemesi adyla yaplan ilk durumada Ermeni Tehciri srasnda ttihat ve
Terakki Merkez-i Umumisinin keyfi davranlar olduu ve ldrme ilemini Merkez-i

239
Taer, s.65
240
Taer, s.66
80

Umuminin fedai tekilat olan Tekilat- Mahsusann ( mahkeme heyetince serseri
tekilat ) stlendii irad edilmiti.
241

2.3.1.1Meclis-i Mebusan 5. ube Yarglamarnda Merkez-i Umumi yelerinin
fadeleri

2.3.1.2 Said Halim Paann Sorgulanmas

Said Halim Paann sorgulanmas esnasnda ilk nce devletin gereksiz yere
savaa srklenmesi meselesi mzakere edilmitir. Said Halim Paa, sava yanls
deildir. Sadrazaml dneminde devlet, etkili bir tarafszlk tekil etmiti. yle ki,
Balkanlara nfuz edilebiliyor ve bu suretle de, o blgenin de tarafsz kalmas
salanyordu. Avrupann kendi ierisinde yapaca bir savatan sonra, devletin daha
dinamik bir ekilde kendisini yenileyebileceini dnen Said Halim Paa, byle bir
savan kmas durumunda ne Ruslarn, ne de ngilizlerin Osmanl Devletine sava
aacana inanmaktadr.

Devletin tarafszln temin etmek iin Merkez-i Umumi yelerini konana
davet eden Said Halim Paa, yelere u szlerle telkinde bulunmutur: Hi olmazsa
bilfiil bitaraf kalalm, tecavz ve taarruz etmeyelim. Bu suretle bitaraflmz muhafaza
etmi oluruz ve memleket de harp felaketinden kurtulur. Bu felakete istemeyerek
girdiimizi ve vakann suret-i hudusunu biliyorsunuz, binaenaleyh bilfiil bitaraf
kalalm. Turan ve Msr ftuhat, Trablus, Tunus, Cezayir ve saire gibi amali rica
ederim brakalm: biliyorsunuz ki her milletin devri vardr: Ftuhat devri, tevakkuf
devri, inhitat devri. Binaenaleyh, inallah bizimki devr-i inhitat deildir, fakat herhalde
ftuhat devri olmad da bedihidir ve devrimiz, devr-i tevakkuftur. Hudutlarmz
muhafaza ederek, bu suretle bitaraf kalrz. Ancak Said Halim Paa, bu telkinlerine
ramen savan nne geememitir. in belkide kendisi iin ac olan ksm ise udur
ki, sava baladkntan sonra yaplan tertibattan dahi haberdar olmadn sylemitir.
Kafkasya ve Sarkam muharebelerinden haberinin olmadn Said Halim Paa bizzat

241
Alemdar, 5 aban 1337 (6 Mays 1919).
81

sylemitir. Ancak sorgulanan dier kiilerin vermi olduu izahatler, paann sava
tertibat ierisinde olduu ynndedir.

Devleti savaa gtren ba faktr, Goben ve Breslav gemilerinin Karadenize
almasdr. lk saldry, satn alnd beyan edilen Goben ve Breslav gemileri
yapmtr. Karadeniz olaynn yaanmasn mteakip Said Halim Paa istifa edeceini
beyan etmitir. Ancak bunun zerine Enver, Cemal ve Talat Paalar, Said Halim
Paann evine giderek, meydana gelen olaydan haberlerinin olmadna dair yemin
etmilerdir.

Sava baladktan sonra, ordunun iyi bir ekilde ynetilmedii eklinde baz
mtaalalar olmutur. Said Halim Paa, bu konu hakknda ok ak ve sade bir cevap
vermitir. O dnemde Enver Paadan baka hrriyet kahraman olmadn, Enver Paa
varken baka birinin ordunun bana gemesinin imkannn olmadn beyan etmitir.

Sava devam ettii esnada, Talat, Enver ve Cemal Paalara baz telkinlerde
bulunan Said Halim Paa, szlerinin nemsenmediini, ve askeri tekilata karmasnn
mmkn olmadn, sadrazamn Meclis-i Vkelaya nezaret etmekten baka pek bir
ehemmiyetinin olmadn sylemitir.

Said Halim Paa, tehcir meselesinde kendi kanaatini belirtmekten kanmtr.
Fakat, bakumandan vekili ve ordu komutanlarnn istei zerine yapldn sylerken,
karlan kanunun yer deitirme ile ilgili olduunu, hi kimseye ldrmekle ilgili
emirler verilmediini aklamtr. Devamnda kanunu karmaktan dolay mesul
olmamalarn, kanunu kt bir ekilde uygulayan memurlarn bu iten sorumlu
tutulmalar gerektiini syler. Bununla birlikte Ermenilerin ordunun emniyetini tehdit
eden giriimleri olduunu ve cephe gerisinde byk mezalim yaptklar da Said Halim
Paann ifadelerinde vardr.

Buna benzer bir konu olan Arap vatandalarn durumu hakknda da Said Halim
Paa lml bir siyaset izlemitir. Osmanl Devleti vatanda olan hi kimseye kt
muamele edilmemesi gerektii, Zhravi Efendinin idam edilmesinin ok kt neticeler
82

dourduu, Said Halim Paaya gre kesindir. Bu ilerin sorumlusu olarak da Cemal
Paa gsterilmitir. Cemal Paa gya Msr feth edecei iin bu konuda gcendirilmek
istenmemitir. Ancak Said Halim Paaya gre bu ilerden dolay yarglanmas
gerekmektedir. Ancak bunu yapacak bir kudret ne kendisinde ne de bir bakasnda
vardr. yle ki Cemal Paa, bir taraftan Bahriye Nazr, dier yandan Enver Paaya
bal bir kumandandr. Ayn zamanda bu konuda Said Halim Paa, cidi bir iddia da
ortaya atmtr. Cemal Paann Suriyede isyan edebileceini syleyerek, o yzden
yapt fevri ilere gz yumulduunu beyan etmitir.

Sava devam ederken sulh teklifleri olduu iddialarn yalanlayan Said Halim
Paa, kendi nezaretinde byle bir durumun olmadn, yaplan tekliflerin gayr- resmi
ve ifahi ynde olduunu izah eder. Bu giriimi Msy Vital adl bir ngiliz tccar
yapmtr ve bykelilik nezdinde byle bir teebbs olmamtr.

ae meselesine Said Halim Paa, vakf deildir. Ancak bu mesele nedeniyle
frkaya bir miktar para geldii kesindir. Bu para da vakfedilmitir. Ancak tamamnn
vakfedilip edilmedii Said Paa tarafndan net bir ekilde bilinmemektedir.

ttihat ve Terakkinin basna sansr uygulamas umumi harp srasnda normal
karlanmaldr. Dnyann her yerinde, en demokratik lke olarak gsterilen ngilterede
bile harp esnasnda sansr uygulanmtr.

Said Halim Paa, Tekilat- Mahsusann kuruluundan haberdar deildir.
Tekilat kurulup faaliyete baladktan sonra kendisinin haberi olmutur. Hibir suretle
hkmetin bu konuda resmi bir giriimi olmamtr. Yalnz tekilatn faaliyetlerini
grdkten sonra, kapatlmas iin Enver Paaya bask yapan Said Halim Paa, bu
konuya dahil olan Yakup Cemili de delinin birisi olarak beyan etmitir.
242

2.3.1.3 rksulu Mahmud Paann Sorgulanmas

242
Meclis-i Mebusan 5. ube Yarglamalar Zabt Ceridesi, Meclis-i Mebusan Matbaas, stanbul 1918, s.
10-40.
83

Mahmud Paaya gre Osmanl Devletinin savaa girme mecburiyeti yoktur.
lkenin iinde bulunduu maddi ve siyasi durumda savatan saknmay gerektirmitir.
Saraybosnadaki suikast olaynn birka gn sonrasnda, Mahmud Paa, Bab- Aliye
gitmitir. Sadrazamn yannda Halil, Cavid Beyler ile Enver Paay da grmtr.
Sadrazam Paann dairesinde Enver Paa, umumi seferberliin ilan edilmesini istemi,
Cavid Bey ve Mahmut Paa da bunun doru olmayacan, eer byle bir ey yaplrsa
Rusyann bunu sava sebebi sayabileceini sylemitir. Ancak yinede tedbir amal
olarak yava yava hazrlanlmas gerektii, Enver Paaya telkin edilmitir. Birka gn
sonra seferberlik ilan edilmi ve Mahmud Paa, bir emr-i vaki karsnda kalmtr.
Mazbatay imza etmeyerek sadrazam Said Halim Paann yalsna gitmitir. Yalya
vardnda Enver ve Talat Paalar ve Halil Beyde oradadr. Seferberlik karar zerine
yaanan mnakaada Said Halim Paa, Osmanl Devletinde seferberliin uzun ve
zahmetli olduu ve bu yzden byle bir karar alndn sylemitir. Talat Paada bu
konu hakkndaki irade-i seniyyeyi ifahi olarak aldn beyan etmitir. Daha sonra
Meclis-i Mebusana geilmi ve mazbata orada imza edilmitir. Kabinede savan
lehinde olanlar da vardr. Talat ve Enver Paalar sava isteyenlerin banda
gelmektedir.

Devletin savaa girme ileminde yaplan ittifaktan Said Halim, Talat ve Enver
Paalar ile Halil Beyin haberi vardr. Ancak Said Halim Paa, tarafszl temin etmek
iin zel bir aba sarf etmitir. Hatta Mahmud Paaya da sadrazamlk makamnda
oturduu mddete devleti savaa sokmayacana dair sz vermitir. Karadeniz
olaylarnda Mahmud Paann kanaati, ilk saldrnn bizim tarafmzdan yapld
zerinedir. Saldr emrini de emirleri Almanyadan alan Amiral Souchon vermitir.
Yalnz nemli olan nokta u ki, gemilerdeki Trk zabitana Cemal Paa tarafndan
verilen emir, kendilerinin Amiral Souchona bal olduklarn ve Souchon ne derse onu
yapmakla mkellef olduklarn tebli etmesidir.

Muharebenin duyulmas zerine Mahmud Paa hemen Bab- Aliye gelmitir.
Talat Paaya askeri konulardaki ekincelerini anlatm, hem Rusya hem de ngiltere ile
savamann gln izah etmeye almtr. Lakin Talat Paa, bunu alayl bir dille
yorumlayarak Canm Batum ve rksuyuda alrz emitir..
84

Tekilat- Mahsusa meselesinde Mahmud Paa, doudaki Krtlerin srf bu
yzden Ruslar tarafndan katledildiklerini sylemitir. Tekilat- Mahsusa yneticileri,
Selman ve Hoy civarndaki Krtleri Ruslara kar saldrya geirmilerdir. Buna
misilleme olarak da Rusya blgedeki airetleri katletme yoluna gitmitir. Bu konudaki
bilgiler dikkat ekicidir. Mahmud Paann verdii bilgiler, dier sorgulamalarda bahis
konusu olmamtr.
243

2.3.1.4 Adliye Nazr brahim Beyin Sorgulanmas
brahim Bey, devletin savaa girmesi konusunda bir emr-i vakinin yapld
kanaatindedir. Gemilerin satn alnmas meselesi brahim Beyin ifadelerinde bir emr-i
vakidir. Alman Bykelisi Baron Vangenhaym, gemiler boazdan girdii gn Said
Halim Paay ziyaret etmitir. Bu ziyarette devleti de ak olarak tehdit etmitir. Bu
olaya Talat, Enver ve Cemal Paalar ile Halil Beyde ahit olmutur.

Karadeniz olaynn olduu gn sadrazam paay ziyarete gitmi olan brahim
Bey, orada Talat ve Enver Paalarn olduunu syler. Enver Paann, Rus donanmas
ile Osmanl donanmasnn muharebeye balam olduunu sylemesi herkesi akna
dndrmtr. zellikle Said Halim Paa, donanmann Karadenize hi kmamas
gerektiini tekrar yinelemitir. Muharebeye sebep olan husus olarak da Rus gemilerinin
boaz yaknlarna mayn dkmesi gsterilmitir. Gemilerin Karadenize almas Meclis
karar ile olmamtr. Hibir suretle bir atma yaanmayacana dair sz verildii iin
gemilerin tatbikat amacyla almasna izin verilmitir.

Olayn hemen akabinde hkmet, Rusya ile grmelere balam ve ortaya
kan durumdan kendilerinin olduka rahatsz olduu, her trl tazminat ve zararn
karlanmas ynnde bir nota hazrlanmtr. Ancak Rusyann bu notaya verdii cevap
Erzurum evresini topa tutmak olmutur.

243
Meclis-i Mebusan 5. ube Yarglamalar Zabt Ceridesi, s. 51-64.
85

Donanmaya saldr emri verilme ihtimali brahim Beye gre zayf bir ihtimaldir.
nk kendisi de ahit olmutur ki, Talat ve Enver Paalar bu durumdan haberdar
olmadklarna dair sadrazam paaya yemin etmilerdir.

Sava ncesinde yaplan ittifaklar beinci ube yarglamalarnda nemli bir yere
sahiptir. Bu husus da bittabi brahim Beye sorulmutur. brahim Bey, nce ngiltere ile
ittifak yaplmaya alldn sylemitir. Almanya ile olan grmeler daha sonradr.
Yalnz kesin olan bir durum vardr ki, Almanlarn teklifleri daha onurludur. brahim
Beye gre ittifak meselesinin en mhim yan, atalardan kalan Rus dmanldr.
Rusya asrlardan beri bizim dmanmzdr ve kurulduu gnden bu yana Osmanl
topraklarn istila ve igal ile meguldr. Almanlarla yaplan ittifak savunma amaldr
ve umumi harpten nce imzalanmtr. Yaplan ittifaktan Said Halim Paann da haberi
vardr. brahim Beye bu konuda meseleyi fazla bytmemesi gerektiini telkin eden de
Said Halim Paadr.

Enver Paann ordunun bana geme ekli brahim Beye gre yanltr. Sava
idare etmek padiaha ve bakumandanla ait bir meseledir. Ancak padiah Enver
Paay bakumandan vekili olarak tayin etmitir. Meclis-i Vkelann bu ie
karmamasnn nedeni, mebuslarn askerlik ileri ile alakadar olmamasdr. Bir de o
dnem gz nne alndnda bu grev iin Enver Paadan daha uygun biri de yoktur.
Ancak Enver Paa, grevde olduu srece birok nemli durumu kabine yelerinden
saklam ya da onlarla muhaberatta bulunmamtr.

Tehcir kanunu karmak brahim Beyin ifadelerinden anlald zere
mecburiyet sonucu hasl olan bir durumdur. Erzurum, ebinkarahisar ve Bitlis olaylar
nazar- dikkate alndnda ve Ermeni komitelerinin beyannameleri okunduunda tehcir
konusunun ne kadar gerekli olduu anlalmaktadr. Bu memleket iin savaan ordunun,
cephe gerisini gvence altna almas kadar doal bir durum yoktur. Baz yerlerde
yaplan suistimalleri nlemek iin de birtakm komisyonlar kurulmutur. Tehcir
konusunda suistimalleri yapanlar sorumlu tutulmaldr. Kanunu hazrlayanlar deil.

86

Zhravi Efendinin idam hakknda brahim Bey, hem kendisinin hem de
vkelann bu konudan haberlerinin olmadn sylemitir. Ancak olayn duyulmasnn
ardndan Meclis-i Vkelada nemli mnakaalar yaanmtr. Binaenaleyh kesinlikle
resmi bir ey yaplmam, hatta sadaretten bu konu hakknda yazlan tezkereye harbiye
nezareti cevap dahi vermemitir.

brahim Beyin Tekilat- Mahsusadan haberi olmamtr. Ne ekilde teekkl
ettii, vazifesinin ne olduu hakknda malumat da yoktur.

ae konusundaki tartmalarda, Kemal Bey ehremaneti ile birlikte hareket
etmitir. Un ticaretinden dolay kar elde edilmi ve bu para vakfedilmitir. Ancak
brahim Bey bu kongrede bulunmam ve konunun muhatab olmadn ifade
etmitir.
244

2.3.1.5 Maarif Nazr Ahmed kr Beyin Sorgulanmas

Ahmed kr Bey, devletin savaa girii konusunda Harbiye Nezareti tarafndan
yaymlanan resmi raporlar referans olarak kullanmaktadr. Osmanl donanmasna
saldran Rus donanmasnn, mesuliyeti zerine ekmemek iin siyasi bir manevra
yapt kanaatinde olan Ahmed kr Bey, bu raporlarn Meclis-i Vkelada
aklandn da szlerine eklemitir.

Olaydan sonra, hkmet nezdinde resmi olarak Rusyaya tarziye verilmitir.
Yaplann yanl olduunu, tarafszl muhafaza etmek iin, maddi ve manevi olarak
tazminat denmesi de teklifler arasndadr. Ancak bu durum Rusya tarafndan kabul
edilmemitir.

Almanya ile yaplan ittifaktan Ahmed kr Beyin haberi vardr. Esasen kendi
kanaatine gre bu ittifaktan haberi olmayan kii says da olduka azdr. Meclis-i
Vkelada bu konu resmi olarak grlmemiti. Ancak byle bir ittifakn imza
edilecei herkes tarafndan konuulmaktadr. stelik bu ittifak savunma amal olarak

244
87

imzalanmtr. Resmi olarak 2 Austos 1914 tarihi olarak grlen ittifak, aslnda
Temmuz ay ierinde imza edilmitir. ttifak anlamasnn imzasnn akabinde, Meclis-i
Vkela karar ile umumi seferberlik balamtr. Yalnz seferberlik ilk nce ifahen ilan
edilmitir. Bu husus hakkndaki irade-i seniyye daha sonra alnmtr.

Almanya, Goben ve Breslav satmak suretiyle Osmanlya terk ve tevdi etmitir.
Satn alma iini Bahriye, Harbiye ve Maliye Nazrlar ile Sadrazam Paa yapmtr.
Resmi olarak Meclis-i Vkelada bu konuda mzakere olmamtr ve olmasna da gerek
grlmemitir.

Gemiler satn alndktan sonra, itilaf devletlerinin bykelileri hkmete
bavurarak tm Alman personelin snr dna karlmasn istemitir. Esasen Almanya
ile Osmanl Devletini ittifak yapmaya iten, itilaf devletlerinin bizzat kendileridir. yle
ki, Osmanl hkmetini daima aalyorlar, gemileri anakkalede kontrol edip geri
gnderiyorlar ve devletin izzet-i nefsini krarak Osmanly savaa sokmak iin
ellerinden geleni yapyorlard.

Savaa dahil olmadan nce ngiltere sefiri Tevfik Paaya ngiliz Hariciye Nazr
Edward Grey, Osmanlnn tarafsz kalmas iin altm milyon liraya kadar yardm
yaplaca, toprak btnlnn salanaca vaadinde bulunduu iddialar Ahmed
kr Bey tarafndan yalanlanr. Verdii cevapta Berlin ve Paris anlamalaryla zaten
devletin snrlar muhafaza altna alnmtr. Ancak byk devletler istediinde buna
riayet etmemektedir. Bu ifahi sze gvenerek hareket edilmemitir. Resmi olarak da
ngiltere hkmeti tarafndan bir bavuru olmamtr.

Savan ynetiminde dirayetsiz ve istikametsiz kiilerin, ordularn banda
bulunduu iddias sorgulamalarda herkese sorulmutur. Buna belki de en sert cevap
Ahmed kr Bey tarafndan verilmitir. Kendisi Maarif Nazr olduu iin bu konunun
direkt muhatab deildir. Ancak savata Almanlarn byk ve ehliyetli kumandanlarnn
ordularmzn banda bulunduunu, bu yzden de kt ynetim ithamlarn kabul
etmediini sylemitir. Bu mevzuda Msra harekat yaplmas, Harbiye Nazrnn
verdii malumata gre, ngiliz kuvvetlerini blme amaldr. Avrupadaki ngiliz gc
88

blndnde Almanlarn galibiyeti daha kolay olacaktr. Almanya galip geldiinde
Osmanl Devletide galip saylacaktr.

Tehcir kanunu ordunun gvenlii iin karlmtr. Bu kanun tanzim edilirken
ordu kumandanlarnn karagah raporlar gz nnde bulundurulmutur. Ordunun
harekat hattnn gvenlii emin olmad iin, bir ksm halkn yer deitirilmesi gerei
domutur. Ayrca ordunun hatt- ricaat ve menzilleri sava srasnda iki ate arasnda
kalsayd, savan daha en banda devlet yenik der ve daha kt durumlarda
kalabilirdi. Van, Bitlis, Karahisar- arki ve Karadeniz sahillerindeki olaylar, ordu
kumandanlarn tedbir almak zorunda brakmtr.
Sava srasnda yapld sylenen sulh teklifleri, Ahmed kr Beyin
ifadelerince doru deildir. Bu tr sylentiler dedikodudan ibarettir. Byle sylentiler
tabii olarak hkmet nezdinde ciddi bir teklif olarak deerlendirilemez. Mamafih,
Meclis-i Vkelada ne Hariciye Nazrndan ne de Sadrazam Paadan sulh teklifi olduu
yolunda herhangi bir ey iitilmemitir.

Siyasi ve askeri sansr, harp mecburiyeti sebebiyle her devlette tatbik edilmitir.
Savatan galip kan Fransa ve ngiltere gibi devletler dahi bu uygulamay yapmtr.
nk halkn galeyana gelmemesi iin gerekli bir uygulamadr.

Ahmed kr Beye yneltilen son soru Tekilat- Mahsusa hakkndadr. Fakat
kendisi bu konunun muhatab olmadn ve Harbiye Nezareti ve ordu kumandanlarnn
bu soruya cevap verebileceini sylemi, oluturulmas esansnda da Meclis-i
Vkelada herhangi bir ictimaya konu olmadn sylemitir.
245

2.3.1.6 Hariciye Nazr Ahmed Nesimi Beyin Sorgulanmas

Ahmed Nesimi Bey kabineye girdiinde sava fiilen balam durumdadr.
Savan balamas konusunda Ahmed Nesimi Beyin verdii ayrntl bilgiler nemli bir
durum arz eder. Goben, Breslav ve Hamidiye gemileri 29 Ekim 1918 Sal gn
Karadenize alm, hemen sonrasnda Rusyann Odesa, Teadosya ve Novorosiski

245
89

ehirlerini topa tutmutur. Bundan iki gn sonra da tilaf sefirleri stanbulu terk
etmitir.

Savan yetersiz ve ehliyetsiz kiiler tarafndan ynetimesi iddias, Ahmed
Nesimi Beye gre de doru deildir. Buna ispat olarak Ahmed Nesimi Beyde Alman
zabitannn ordunun her kademesinde bulunmasn gsterir.

Kendi nazrl dneminde karlan Tekalif-i Harbiye Kanunu neticesinde
birok ite yolsuzluk yapld iddialar Ahmed Nesimi Bey tarafndan rtlr.
Ordunun ihtiyalar karlanrken kyl ve iftiyi ezmemek Ahmed Nesmi Beyin en
dikkat ettii husustur. fadelerinde bu konu iin hem Enver Paaya hem de smail
Hakk Paaya birok defa bavurmutur. Bunun da tesinde mecliste de bu konuyu
gndeme getirmitir. Yalnz kanun uygulaycs konumundaki memurlarn yaptklar
ahsi iler, Ahmed Nesimi Beye havale edilmemelidir. Eer bu babda sorumlu olanlar
varsa onlarla ilgili, ahsi olarak takibat yaplmaldr. Hem Tekalif-i Harbiye kanunu
hem de ihracat kanunu, ordunun ihtiyalarn karlamak iin dzenlenmitir. Yalnz
ihtiyalarn karlanamad noktada baz kanunsuzluklar da yaanmtr. Halkn
evlerindeki bakr tencerelerin top imali yaplmak zere toplanarak Almanyaya
gnderilmesi buna rnek olarak gsterilebilir.

Ahmed Nesimi Beyin ifadelerinde, Ermeni Tehcirinin gerek sebebi Rusyann
yapm olduu tahrikler olarak gsterilmitir. Osmanl Devletinin cihad ilanna
karlk, Rusya bir beyanname hazrlayarak, Ermenilere bamszlk ve zgrlk
vaadinde bulunmu ve bu uurda Ermenilerin bulunduu blgelere silah ve mhimmat
gndermeye balamtr.

En mthi dmanyla lm kalm mcadelesi veren Osmanl Devleti, binbir
zorlukla hazrlad malzemelerin gz gre gre Ermeniler tarafndan yamalanmasna
ve yine Ermeni milislerince ordunun arkadan vurulmasna msaade edilemezdi.

Bakumandanlk ve ordu komutanlarnn ortak karar mucibinde Tehcir Kanunu
karlmtr. Buradaki ama devletin bekasnn korunmasdr. Her trl fedakarln
90

yapld bir ortamda devletin mukadderat tehlikeye drlemezdi. Tehcir
uygulamalar srasnda yaplan suistimalleri nlemek iin birok tahkikat komisyonlar
oluturulmutur. Bazlar idamla sonulanan hkmlerde verilmitir. Ahmed Nesimi
Bey, bu tr bir i meselenin sava srasnda hangi devlette ortaya karsa ksn,
Osmanl Devleti gibi davranacan da iddia etmektedir.

Suriyede, sava halinde bulunulan dmanla mnasebatta bulunan baz kimseler
yakalanp, divan- harplerde cezalandrlmlardr. Ahmed Nesimi Bey meselenin sadece
bu kadarn bilmektedir. Ancak uygulamalar konusunda Talat Paaya itidalli
davranlmas konusunda telkinlerde bulunmutur. Mamafih uygulamalarda keyfi
hareket edenlerin de cezalandrlmasn Ahmed Nesimi Beyde istemektedir. Zhravi
Efendinn durumu konusunda da Ahmed Nesimi Bey, mahkeme heyetine sert bir cevap
vermitir. Resmi bir grevde bulunulmas, kimseye bir imtiyaz salamamtr. Ayrca,
meclis toplantlar dnda mebusluk ve ayanlk gayr-i kanuni davranmay
gerektirmemektedir.

Sansr konusunda Ahmed Nesimi Bey bir defa Harbiye Nezaretine
bavurmutur. Fakat ald cevapta Almanlarnda bu ynde hareketler yapt ve halkn
itidalli davranmasn salamak iin bu yola bavurulduu sylenmitir. Badatn
dman eline gemesini de rnek olarak vermitir. Badat kaybedildiinde gazeteler
sadece Badatn kenar semtleri dman eline gemitir yazmtr.

Rusyann savatan ekilmesinden sonra itilaf devletleri tarafndan, sulh iin
teklifte bulunulduu haberleri doru deildir. Baz gazetelerde Osmanl Devletinin
svire araclyla mnferid olarak sulh yapaca haberleri de uydurmadr. Muhtelif
zamanlarda baz sivil kimselerin sulh teklifinde bulunmas da lkeyi eref ve
haysiyetten mahrum brakacak planlar iermitir. Ahmed Nesimi Bey, bu mevzu
hakknda Bern sefirimizin byle bir olaya ahit olduunu, ancak yaad gayr-i
ciddilikten dolay, teklifte bulunan kimseye tokat atmaya bile niyetlendiini ifade eder.

Esasen sulh yapmak iin Sadrazam Talat Paa nderliindeki Osmanl hkmeti
olduka isteklidir. Yalnz yaplacak olan sulhta tavizkar davranlmamas dncesi
91

hakimdir. Talat Paann Bulgaristan, Avusturya ve Almanya seyahati aslnda sulhun ne
ekilde olacan belirlemek zere yaplmtr. Fakat Osmanl hkmeti, Bulgaristan ve
Almanya devletlerinin glerini idrak edememitir. Hatta Suriye cephesinde dahi kendi
gcn dahi kavrayamamtr. Bulgar ordusunun ksa zaman zarfnda bozulmas,
Suriyede Osmanl Devletinin hezimeti ve umutla beklenen ancak bir trl balamayan
Alman taarruzu devletin erefli sulh politikasna glge drmtr. Hal byle
olduundan dolay da resmi olarak itilaf kanadndan sulh teklifi yaplmamtr.

Ahmed Nesimi Bey, sonraki ifadelerinde ok zel bir noktaya deinmitir.
Syleyecei eylerin zabta geilmemesi kaydyla bilinmeyen birka bilgi vermitir.
fadelerin devam eden mnakaalarndan anladmz kadaryla svirede Muhtar
Beye ngiliz siyasilerinden biri hususi olarak grme talebinde bulunmutur. Fakat
Brest-Litovsk anlamasnn yaratm olduu ortamdan dolay, hususi grme teklifi
deerlendirilmeye alnmamtr.

Ahmed Nesimi Beyin ticaret irketleri ve Tekilat- Mahsusa konusunda vermi
olduu bilgiler olduka snrldr. Zaten bu konularn muhatabnn kendisi olmadn da
beyan ederek, bu konularn muhatablarna sorulmasn talep ederek savunmasn
sonlandrmtr.
246

2.3.1.7 Nafia Nazr Abbas Halim Paann Sorgulanmas

Abbas Halim Paann cevap verdii konular olduka snrldr. Kendisinin
kabineye girmeden evvel yaanan olaylar hakknda malumat olmadn syleyen
Abbas Halim Paa, dier konularn muhatablarna sorulmas gerektiini beyan etmitir.

Sorgulama esnasnda ilk cevap verdii soru ordunun kt ynetimi ve
selahiyetsiz kimselerce ynetimine dair olan iddiadr. Bu konuda kabinede askerlik
meslei ile megul olmayan nazrlarn sz syleme yetkisi yoktur. Ordunun ynetimi
bakumandanla bal olduundan dolay, yaplan tayinlerde dier nazrlarn yaptrm
gc olmadn syleyen Abbas Halim Paa devamnda, Enver Paaya sz

246
92

dinletmenin ihtimalinin olmadn da bildirmitir. Ancak yinede bu usuln o dnemin
artlar gze alnrsa en geerli yntem olduu da Abbas Halim Paann kanaatidir.

Tehcir meselesi, Abbas Halim Paaya gre hata deildir. Mamafih bu kanunun
tatbiki ve icras memleketin ierisinde bulunduu yokluklar gze alndnda fevkalade
baarl dahi saylabilir. Tehciri ordu kumandanlar talep etmi ve Dahliye Nezareti de
kanunu yaparak uygulamtr.

Abbas Halim Paa, irketlerin teekkl meselesini tek bir sebebe balar.
Hkmet, Talat ve Enver Paalarn elinde bulunduundan dolay bu tr giriimler
olmutur. Talat Beyin buradaki amac memleket ekonomisini kontrol altna almaktr.
Fakat tm bunlar yaplrken Meclis-i Vkelaya danlmamtr, Abbas Halim Paann
ifadesinden anlaldna gre Vkelann dncelerini soran da pek
bulunmamaktadr.
247

2.3.1.8 Meclis-i Mebusan Reisi Adliye ve Hariciye Nazr Halil Menteenin
Sorgulanmas

Devletin savaa girii ve yaplan ittifak anlamalar Halil Beyin nazrl
ncesinde olduu iin Halil Bey bu konular hakknda gr beyan etmemitir.

Ordunun idaresi, kumandanlarn azil ve tayin ileri direkt olarak
bakumandanla ait bir meseledir ve Halil Beye gre bu hususta dier nazrlarn
herhangi bir tesiri yoktur. Byle olmasna ramen Halil Bey birka defa orduda
yolsuzluk yapld gerekeleriyle Enver Paaya bavurmutur. Yaplan mnakaalar
neticesinde Enver Paa Halil Beye u cevab vermitir: Kendilerine ar mesuliyetler
tahmil ettiim zabitann eref ve haysiyetini muhafazaya mecburum, delile istinad
eylemeyen veya mevadd- muayyene irae etmeyen ikayetnameler zerine zabitan ve
kumandanlar zan altna ve muhakemeye alamam. Hafi c eceli mfettilerim vardr ve
adetlerini tezyid ediyorum. Ordunun inzibat nokta-i nazarndan tatbik edilmekte olan

247
93

cezalar iin mcrimlerin mafevklerine kadar tebligatta bulunuyorum; fakat bu gibi
eyleri gazetelere tebli etmek hal-i harbde fena bir netice verir.

Zhrab ve Varteks Efendilerin idam edildii tarihte Halil Bey Berlindedir. dam
kararlar alnmadan nce Zhrab Efendinin olu kendisine mracaat etmi ve idamlara
engel olmasn rica etmitir. Bunun zerine Halil Bey, Dahiliye Nazr Talat Paaya
telgraf ekmi ve Zhrab ve Varteks Efendilerin sa salim stanbula getirilmesini rica
etmitir. ancak kendisine cevap verilmemitir. stanbula geldikten sonra bu konu
zerinde biraz daha duran Halil Bey, en nihai olarak Talat Paann Diyarbakr valisine
telgraf ekmesine vesile olmutur. Ancak tm bu yaplanlara ramen ad geen kiiler
yolda bir ete tarafndan ldrlmtr. Daha sonra ete lideri tespit edilmi ve am
Divan- Harbinin kararyla idam edilmitir.

Suriyedeki idamlar konusunda Halil Bey Adliye Nezaretine mracaat etmitir.
Kendisine, Cemal Paann tm sorumluluu zerine alarak byle bir karar ald
sylenmitir. Zhravi Efendinin idam da bu meyandadr. Cemal Paa yaptrm olduu
tahkikat neticesinde baz kiilerin itilaf gleri ile ibirlii ierisinde olduu kanaatine
varm olduundan dolay byle uygulamalar meydana gelmitir. Cemal Paann
olanlardan dolay neden yarglanmad veya ihra edilmedii meselesi, devletin
ierisinde bulunduu nazik duruma balanmtr. Sava devam ederken bir de hkmet
krizi karmak hi kimsenin lehine olmayacaktr. Ancak yine de Bab- Alinin
giriimleri Cemal Paay bir nebze olsun dizginlemitir.

Sulh teklifleri bahsinde Halil Bey meselenin kilit noktasndadr. Bu konuda itilaf
devletleri tarafndan mnferid bir sulh teklifi olmadn syleyerek sz balayan Halil
Bey, Brest-Litovsk anlamasnn imzaland srada 10 Aralk 1917 Pazartesi gn
Lahey sefirinden bir telgraf almtr. Telgraf aadaki gibidir:

Mbadele-i sera iin ngiliz murahhaslaryla mzakerede bulunmak zere
Berne muvasalat eylemi olan Muhtar Beyin zemini mnasib bulduu takdirde,
ngiltere ile bir sulh-u mnferid akdi mzakeratna girimek iin batelgraf dersaadetten
mezuniyet taleb ettii ve Kudsn ziya ar bir darbe tekil eylemi olduunu beyan
94

eyledii Suisse Gazetesine atfen Londradan telgrafla matbuat- mahalliyeye
bildirilmitir.

Londra basnnda da yer alan bu telgraf ierdii haber itibaryla aslszdr.
Muhtar Bey ne byle bir giriimde bulunmu, ne de kendisine byle bir grev
verilmitir. Alman sefiri de tabii olarak durumdan haberdar olmu ve konu hakkndaki
rahatszln da hkmete iletmitir. Muhtar Beyle yaanan telgraf grmeleri
akabinde ngiliz Hariciye Nezareti mstearlarndan Lord Newton, Muhtar Beye hususi
grme teklifinde bulunmutur. Ancak hem teklifin gayr-i resmi olmas ( hususi
grme resmi sulh grmesi teklifi olmadndan gayr-i resmi demek doru olacaktr
kanaatindeyiz ), hem de Almanyann raz olmamas zerine temaslardan vazgeilmitir.

Sansr konusunu Halil Bey olaan ve olmas gereken bir durum olara addeder.
Sava srasnda Amerika, Fransa gibi devletlerde dahi bu uygulamann varlndan
bahseden Halil Bey, devamnda sansr konusunu ordularn gvenliine balamtr.
Daha sonra sansr uygulamasndan vazgeen hkmet de kendi grev ald
hkmettir. Sansrn ilgas da Halil Beye gre savan uzamas neticesinde
kendiliinden ortaya kmtr.

Halil Bey dier konulardaki sorulara mhim olamayan ok ksa izahat vererek
savunmasn tamamlamtr.
248

2.3.1.9 Maliye Nazr Cavid Beyin Sorgulanmas

Beinci ube Sorgulamalarnda Maliye Nazr Cavid Bey, en ayrntl savunmay
yapan kii olarak ne kar. Devletin ierisinde bulunan siyasi-iktisadi-sosyal durumu
analiz eden giri konumasndan sonra dier hususlara dair malumatta bulunmutur.

Osmanl hkmeti ile Almanya hkmeti arasnda 2 Austos 1914 tarihinde
yaplan ittifak anlamasnn ncesinde bu konu kabinede ne resmi olarak, ne de gayr-i
resmi olarak mzakere edilmitir. Fakat Osmanl Devletinin Almanya ile imzalam

248
95

olduu ittifak anlamasnn bir nceki gnnde ( 1 Austos 1914 Cumartesi ) akam
saat 19:10 srasnda Almanya sefiri Rusya ile harp ilan ettiklerini Osmanl hkmetine
bildirmitir. Buradan kan netice udur ki, Osmanl Devleti, imzalam olduu ittifak
anlamas ile fiili olarak olmasa da kat zerinde savaa dahil olmutur.

2 Austos Pazar gn Cavid Bey, Said Halim Paann yalsna gitmitir. Yalya
gittiinde Cavid Bey, Alman bykelilii tercman Msy Veberi, Enver ve Talat
Paalar ile Halil Beyi de orada grmtr. Said Halim Paann kendi odasnda, yaz
yazmakla megul olmas zerine Cavid Bey, Almanya ile ittifak yapldn anlamtr.
Bu ifadelerden anlald zere, Said Halim Paann daha nce ifade ettii gibi ittifak
anlamasndan habersiz olduu iddias da rmektedir. Bizzat Said Halim Paa kendi
yalsnda Almanya ile yaplan ittifak metnini orada bulunan yelere okumutur.

Cavid Bey bu konudaki ifadelerinde tarafsz kalabilmek iin en fazla abay
kendisinin gsterdiini belli etmektedir. Talat Paa ile yapt mlakatlarda
Almanyann galip gelmesinin imkansz olduunu, devletin ekonomik durumunun byle
bir savaa uygun olmadn, eer sava kaybedilirse devletin haritadan silineceini
belirtmitir. Talat Paa, Cavid Beye verdii cevapta Mukadderat demekle
yetinmi, Said Halim Paada ittifakta bulunmayan maddeleri kendisinin ilave
ettireceini sylemitir.

Cavid Beyin srarlar zerine ittifak anlamasnda tadilat yaplmas gndeme
gelmitir. 4 Austos 1914 Sal gn Said Halim Paann yalsnda yeni bir mzakere
yaplmtr. Cavid Beyin istei zerine ittifak metnine u madde ilave edilmitir:
Bulgaristan hareket etmezden ve Romanyann bitarafl temin olunmazdan evvel,
Trkiye katiyen harbe girmeyecektir. Cavid Bey bu toplantdan sonra anlamtr ki,
ittifak anlamasn imza edenler, devletin savaa girmesini zaruri grmemilerdir.
Ancak bu kendisine gre byk bir yanlgdr ve hakl kacaktr.

Goben ve Breslav gemilerinin anakkaleden getiini Cavid Bey, 10 Austos
1914 Pazartesi Said Halim Paann yalsnda renmitir. Gemilerin hibir
mukavemete uramadan gemesi dikkati ekmektedir. anakkaledeki kumandalara
96

daha nceden emir verilmi olmal ki, gemiler herhangi bir mukavemetle
karlamamtr. Cavid Bey bu bilgiyi verirken Said Halim Paann byle bir emir
vermedii kanaatindedir. Onun verdii ifadeler zerine gzler iki kiiye evrilmektedir:
Enver ve Cemal Paalar.

Ayn gn Alman sefiri Baron Vangenhaym, yalya davet edilmitir. Gemilerin
ne olaca konusu grlm ve Vangenhaym Said Halim Paay tehdit ederek
gemilere dokunulmamas gerektiini sylemitir. Bunun zerine Talat Paa ve Halil
Bey, gemileri satn alma yoluna gidilmesi gerektiini Vangenhayma iletmi ve mesele
bu yolla halledilmitir. Ancak gemilerin mrettebatna ve silahlarna dokunulmamtr.
Esasen gemilerin komutan olan Amiral Souchonda hibir vakit Osmanl emrine
girmemi, emirleri direkt olarak Almanyadan almtr. Gemiler Karadenize almadan
nce de Amiral, Enver Paaya Rus donanmasna denk gelinse dahi saldr
yapmayacaklarna dair namus sz vermitir. Fakat Cavid Bey, verilen bu sze riayet
edilmemesi gerektiini ve ayn amiral orduda greve balamadan nce imparatora
ballk yemini ettiini sylemi ve gemilerin asla Karadenize kmamas gerektiini,
eer gemiler Karadenize karsa savaa mdahil olunacan dile getirmitir. Goben ve
Breslavn Karadenize kacaklar haberi zerine Cavid Bey, Bahriye Nazr Cemal
Paann yanna gitmi ve Cemal Paay Osmanl donanmasna ait gemilerin,
Karadenize almamas iin telefon ederken bulmutur.

Cavid Beyin ifadesinde, tarafszl ihlal eden her ey hkmet tarafndan
yaplmtr. tilaf devletleri de kendi karlar mucibinde Osmanl Devleti ile
savamamak iin bu yaplanlar ya kk bir itirazla ya da sessiz kalarak
geitirmilerdir. Bununla birlikte baz itilaf tahrikleri de olmuyor deildir. yle ki,
ngiliz kumandanl anakkaleden kacak olan tm Osmanl sancakl gemilere ate
alacan beyan etmitir. Hal byle olunca da boaz kumandan torpil dkmek koulu
ile boazlar gemi geiine kapatmtr.

Almanya her frsatta Osmanl Devletini savaa sokmak iin gayret gstermitir.
Meclis-i Vkelada da savan lehinde ve aleyhinde bulunan birka nazr
bulunmaktadr. Sava aleyhinde bulunanlarn en banda Cavid Bey gelmek zere Said
97

Halim Paa, Mahmud Paa, Sleyman El-Bustani ve Oskan Efendiler de savan
aleyhindedir.

Olaylar bu ynde giderken Fransa, Rusya ve ngiltere Osmanl hkmetine bir
nota vermilerdir. Savata bitaraf kalnmas kouluyla verilen nota yledir: Fransa,
Rusya ve ngiltere sefirleri hali hazrda Avrupay ayran harp esnasnda, Hkmet-i
Osmaniyye tam bir bitarafla riayeti taahhd etmek artyla, dvel-i mttefikai
selasenin, Hkmet-i Osmaniyye arazisinin tamamiyetini temin etmeye ve Hkmet-i
Osmaniyye tarafndan mesail-i iktisadiyye ve adliyye hakknda kendilerine vuku bulacak
teklifleri dostane bir fikir ile tedkik eylemeye hazr olduklarn hkmetleri namna
beyan ederler. Bu nota resmi olarak ngiltere sefiri tarafndan verilmitir. Ancak Cavid
Bey, kendilerinin ncelikli isteinin kapitlasyonlar meselesi olduunu sylemi; fakat
bu meyanda hibir giriim olmadn da ifade etmitir. 9 Eyll 1914de tek tarafl
olarak kaldrlan kapitlasyonlara en byk mttefikimiz olan Almanya dahi byk bir
tepki gstermitir. Alman sefiri Vangenhaym, daha da ileri giderek baz tehditlerde dahi
bulunmaktan geri kalmamtr.
Osmanl Devletinin savaa girecei konusunda Cavid Beye Rusya sefiri
birtakm bilgiler vermitir. Cavid Beyde Enver Paa olmadan savaa girmenin mmkn
olmadn, zaten byle bir durum sz konusu olsa Enver Paann kendilerini haberdar
edeceini ifade eder. Devamnda Enver Paann gemilerin Karadenize kmas
konusunda bilgisi olmadn sylemitir. Yalnz Cavid Beyin kanaatine gre gemilere
birinin emir verdii kesindir.

Devletin gz gre gre savaa srklenmesi dolaysyla kabinede istifalar
balamtr. Mahmud Paa, Oskan ve Sleyman-El Bustani Efendiler istifa etmitir.
Cavid Beyde istifa etmek istemitir. stifa etmemesi iin de bir sr tehdit mektubu
almtr. O dnemde sava aleyhinde olmak vatan hainliine e deer grlmektedir.
Oysaki Cavid Beyin inanc, malubiyet durumunda k; galibiyet durumunda Alman
esaretidir.

Genel seferberlik ilan Enver Paann giriimleri ile ilan edilmitir. Padiahtan
alm olduu irade-i seniyyeyi, Enver Paa, Vkelaya ayr ayr imza ettirmitir. Cavid
98

Beyin kanaati, seferberlik irade-i seniyyesinin Takvim-i Vekayide dahi
yaymlanmad ynndedir.

Osmanl Devletinin savataki ekonomik giderlerini karlamak zarureti,
Almanyann yklendii sorumluluklar arasndadr. Almanlar savaa girilmesi halinde
1915 yl balarndan itibaren taksitler halinde be milyon lira vermeyi taahht etmitir.
Cavid Bey nezaretten ekilene kadar byle bir para aknn olmadn sylemi,
devamnda da bu konu zerinde ngiliz ve Ruslarnda bilgileri olduunu sylemitir.
Hatta Cavid Bey, Osmanl Devletine, ngilizlerden rendiine gre iki yz doksan
yedi sandk altnn, Deusche Bank araclyla, teslim edildiini de ilave etmitir.
lerleyen gnlerde Almanya savan devam ettii zaman zarfnda aylk drt yz bin lira
vermeyi de mukavaleye eklemitir. Binaenaleyh savan ok uzun sre devam etmesi
neticesinde Almanlarn, Osmanl Devletine yapm olduklar silah ve para yardm
Cavid Beyin Berlin seyahati srasnda rendiine gre yz on be milyon mark, yani
otuz be milyon liray bulmutur.

Cavid Bey, itilaf devletleri tarafndan ciddi bir sulh teklifi geldiine
inanmamaktadr. Mamafih bu konuda baz rivayetleri herkes gibi kendisi de iitmitir.
Fakat bu tr giriimler, Cavid Beyin nezdinde ahsi ve gayr-i resmi teebbsler olarak
yer almtr. Esasen, itilaf devletleri tarafndan sulh teklifi yaplsa da, bunun hkmet
tarafndan kabul edilmeyecei Cavid Beyce kesindir. Bunun gerekesi de Enver
Paann Almanyann sava kazanacana inanmasdr.

Milli irketlerin kuruluunda Cavid Beyin hibir tesiri yoktur. irketlerin hangi
suretlerde teekkl ettii konusunu bilmeyen Cavid Bey, irketlerin ne amala
kurulduu hakknda ise fikir sahibidir. O zaman memlekette milli sermaye ile
mteekkil irketlerin olmadn dnen hkmet, bu irketleri vcuda getirmeyi
uygun grmtr. Bunu yapmaktaki dier ama da kurulacak olan irketler vastasyla
yerli burjuvazinin yaratlmas amalanmtr. irketler sayesinde hkmet yerli
burjuvazi yaratlmasn baarmtr, fakat yaplan uygulamalar neticesinde tekeller
oluturulmu ve buda fiyat artlarn dourmutur. Bunun sorumlusu Cavid Beye gre
irket sermayedarlar deil, hkmettir.
99

Osmanl Devletinin savat devletlerin hemen hepsinde milli bir banka vardr.
Faydalar inkar edilemeyen byle messeseler, devlete hizmet iin oluturulmutur. ki
milyon lira sermaye ile de tibar- Milli Bankas kurulmutur.

ae ileri Cavid Beyin ilgilendii ve nem verdii konular arasndadr. nk
devlet, tekeller neticesinde alaca mallar ok daha yksek fiyata almaktadr.
Beslenmesi gereken ordu ve halkn durumu ortadadr ve bir kuru bile Cavid Beye gre
deerlidir. 1916 ylnda kurulan ae Heyeti bu ilerin stesinden gelememitir.
Akabinde iae ii askeriyeye devredilmi ancak yine baarl olunamamtr. Son olarak
kurulan ae Nezareti sayesinde iae iinin stesinden ksmen gelinmitir.

Cavid Bey, sansr konusuna da ksaca deindikten sonra savunmasn
tamamlamtr. Sansr Cavid Beye gre zaruri bir durumdur. Fevkalade zamanlarda bu
tr uygulamalarn olmas doaldr. Sava srasnda Fransada bile sansr uygulamar
yaplmtr.
249

2.3.1.10 Nafia Nazr Ali Mnif Beyin Sorgulanmas*

Ali Mnif Bey, savan devam ettii srada kabineye girmi olduundan izahat
verdii konular snrldr. Kendi nazrl ncesinde meydana gelen olaylar hakknda
malumat vermeyen Ali Mnif Beyin ilk mtaalalar ordunun kt ynetimi ile
alakaldr. Ali Mnif Beyin ifadelerinden anladmza gre, harekat- harbiye hibir
zaman mecliste mzakere konusu olmamtr. Osmanl ordusunun ynetimi muhakeme
edilirken Ali Mnif Bey, gney cephesinde yaanan baz olaylar mahkeme heyetine
aksetmitir. Kuds, ordu kumandanlarnn askeri hatalar neticesinde dman igaline
uramtr. Filistin Cephesindeki hezimet yaanmadan evvel, Enver Paa blgede
ordunun ok gl olduunu ve dmann iki misli kuvvetle dahi saldrsa muvaffak
olamayacan, kendi aralarnda yaptklar toplantda sylemitir.

249
100

Enver Paa, Ali Mnif Beyin ifadelerinde ak olarak hedef gsterilmektedir.
Bir kumandann kabinedeki dier arkadalarn aldatmas ve yaplan ileri yeterli
derecede gzetemeyerek aldanmas, Ali Mnif Beye gre sutur. Bununla da
yetinmeyen Ali Mnif Bey, Osmanl topraklarnn igale uramas karsnda
Galiyaya asker gnderilmesini de olduka hatal bir durum olarak deerlendirir.

Sava srasndaki sulh teebbslerini gayr-i resmi ahsi teebbsler olarak
deerlendiren Ali Mnif Bey, Talat Paaya bu konu hakknda am-Hayfa demiryolu
imtiyazn alm olan Pelling adndaki bir ngilizin mektup yazdndan bahsetmitir.
Talat Paa bu mektubu Meclis-i Vkelada okumutur. Daha sonra Osmanl
hkmetinin Bern sefiri ile yaplan mzakerelerde, Pellingin ngiliz hkmeti ile ba
olmad anlalm ve konu bu ekilde kapatlmtr.

Ali Mnif Bey, sansr ve Tekilat- Mahsusa konularnda ayrntya girmeden
ksa ifadeler vermitir. Sansr uygulamasnn gerekli olduunu ve hemen her lkede
uygulandn sylemi, Tekilat- Mahsusa hakknda da malumatnn olmadn
syleyerek ifadesini tamamlamtr.
250

2.3.1.11 Ticaret ve Ziraat Nazr Mustafa eref Beyin Sorgulanmas

Mustafa eref Bey, savan ilanndan yaklak iki buuk sene sonra kabineye
dahil olduundan dolay, kendisinin greve gelmesinden evvel yaanan olaylar
hakknda bilgi vermekten kanmtr. Fakat tehcir meselesi bu durumun dnda
kalmtr.

1916 senesindeki ttihat ve Terakki kongresinde aklanan beyanat neticesinde
tehcir meselesini anladn syleyen Mustafa eref Beyin aklamas biraz artcdr.
nk Osmanl vatanda olarak yaayan bir bireyin bu konuyu duymamas, abesle
itigal bir durumdur. Mustafa eref Bey, kongredeki beyanattan anlad zere, tehcirin
memleket mdafaasn temin etmek iin yapld kanaatindedir. Kendisinin bu kanunun

*Ali Mnif Merkez-i Umumi yesi deildir. Fakat yarglananlar arasnda olmas ve ttihat ve Terakki
ierisindeki etkin rolnden dolay yarglamasn kaleme almay uygun grdk.
250
101

kmasnda hibir suretle etkisinin olmad iin de vicdanen rahatsz olduunu
belirtmitir. Mustafa eref Beyin tek amac, vatana hizmet etmek vazifesiyle
hkmette bulunmaktr.

Ordunun ynetilmesi hususunda Mustafa eref Bey, daha nce sorgulanan
arkadalarnn beyanlarna benzer aklamalarda bulunmutur. Kendisi kabineye girdii
esnada Badat ve Kuds dman tarafndan igal edilmi, Gazze savunmas vuku
bulmutur. Yaanan olaylar neticesinde kabinede yaplan mlakatlardan sonra Alman
birlikleriyle takviye edilmek zere oluturulacak olan Yldrm Ordusu ile Badatn
geri alnmas hedeflenmitir. Kudsn kaybedilmesi general Falkenhaynn
dirayetsizliine verildiinden, Suriye cephesine Liman Von Sanders Paa tayin
edilmitir. Bu olaylar devam ederken de Enver Paadan Meclis-i Vkelada izahat
verilmesi istenmitir. Enver Paann verdii bilgiler, savunma hattnn en azndan iki
yl daha yarlamayaca ynnde olmutur. Ancak yaananlar tam aksi ynde cereyan
ettiinden dolay, Mustafa eref Beyde Enver Paay bu hususta sorumlu olarak
gsterir.

Rusyann savatan ekilmesinin ardndan, sulh teklifleri yapld iddialar,
Mustafa eref Bey tarafndan da dorulanmamtr. Pelling adl ngilizin Talat Paaya
yazm olduu mektup, Mustafa eref Beyin de gndemindedir. Ancak mektup, birok
farkl ama dahilinde kaleme alnm olabilir. Drtl ittifak blounun arasn bozmak
zere hazrlanm olmas, Mustafa eref Beyce muhtemeldir. Zaten Bern sefiri ile
yaplan grmeler neticesinde, mektubun resmi olarak deerlendirilemeyecei de
ortaya karlmtr. Esasnda kabine yeleri kendi aralarnda yapm olduklar hususi
grmelerde, mnferid ekilde yaplacak olan sulhtan yanadrlar. Ancak mnferid
sulhtan kast, ittifak halinde yaplmas gereken bir sulh anlamasdr. Bulgar ordusunun
dalmasndan nce bu konu kabine yeleri arasnda tartlan bir konudur.

Mustafa eref Bey, iae meselesinde en iyi izahat Kemal Beyin vereceini
sylemitir. Mamafih, Kemal Bey, 1916 ylndaki ttihat ve Terakki kongresinde bu
mesele hakknda bir izahname vermitir. Verilen izahnamede iae iinin evvela
ehremaneti tarafndan yrtld aklanmtr.1914 yl sonlarn Heyet-i Hesabiyye
102

ve Ticariyye tekil edilmitir ki, bu heyet stanbul Heyet-i Merkeziyesidir. Devam eden
sre ierisinde Kemal Bey, zamanla iae iini stlenmi ve ae Nezaretinin oluumuna
zemin hazrlamtr.

Mustafa eref Beyi dorudan ilgilendiren en nemli mesele ihracaat kanunudur.
Bu kanun Mustafa eref Beyin vn kayna olmutur. Almanya kendisine gerekli
olan malzemeleri temin etmek iin, ittifak halinde olduu lkelere komisyonlar
gndererek tekeller oluturmay hedeflemitir. Bylelikle kendi snrlar ierisinde
bulunmayan malzemeyi ucuz fiyata almak ve Almanyada fiyat artlarn nlemek
istemitir. hracaat kanunu ile Osmanl Devleti snrlarnda retilen emtia, Ziraat ve
Ticaret Nezaretinin onayn almadan satlamaz konuma gelmitir.

Sava srasnda yaanan kmr buhran da Mustafa eref Beyin alakadar
olduu konulardan biridir. Savatan nce aylk seksen doksan bin ton arasnda olan
retim nce yarya, sonra on be bin tona kadar dmtr. Bunun sebeplerini
renmek iin Mustafa eref Beyin giriimleriyle bir komisyon tekil edilmitir.
Komisyon Ereliye giderek tahkikat yapm, neticeyi de rapor hazrlama suretiyle
Mustafa eref Bey sunmutur. ilerin yiyeceklerinin kstl olmas, uzun zamandan
beri orada alan iilerin Nazillideki linyit ocaklarna gnderilmesi, alnan paralarn
iyi bir ekilde deerlendirilmemesi, dinamitin yeterli miktarda alnmamas, Freng
Taburunun blgeye gnderilmesi ve kylerdeki iilerin zorla altrlmas raporda yer
alan aksaklklardr. Bunun zerine Ticaret ve Ziraat Nezareti olarak bu konu hakknda
alma yapan Mustafa eref Bey, kar bir rapor hazrlayarak sorunu zmeye alm,
fakat verdii rapor hala tam olarak uygulanmamtr.

Mustafa eref Bey, dier konular hakknda ksa bir izahat yaptktan sonra
savunmasn tamamlamtr.
251

2.3.1.12 Dahiliye Nazr smail Canbulat Beyin Sorgulanmas

251
103

smail Canbulat Bey, kabineye girmeden nce yaanan olaylar hakknda
malumat vermekten kanmtr. Mahkeme heyetine cevap verdii ilk konu ordunun
ynetimi ile alakaldr. Bakumandanlk Vekaleti meclis tarafndan onaylanm bir
ekildir. Halbuki smail Canbulat Bey, Enver Paann hem Harbiye Nazr olmasna
hem de Bakumandan Vekili olmasna kardr. Kabineye girmeden nce de bu
fikirlerini Talat Paaya sylemitir. Kabine kurulduktan sonra sultan Vahdettinin de
Bakumandanlk Vekaletinin kaldrlp, yerine Erkan- Harbiye Riyaseti nvannn
kullanlmas ynnde giriimleri olmutur. Neticede tartmalarn nda devam eden
srete smail Canbulat Bey, ordunun kt ynetiminde Enver Paay sorumlu
gstermitir. Enver Paann kendilerine bilgi vermediini, verdii bilgilerin de gerek
d olduunu sylemitir.

Hkmete Talat Paann zorlamasyla giren smail Canbulat Bey, birok sz
aldktan sonra yaplan teklifi kabul etmitir. Yalnz smail Canbulat Beyin de baz
istekleri vardr. Bunlarn en nemlisi de Enver ve Cemal Paalarn kabineden
karlmasdr. Bu istee karlk olarak Talat Paa, Cemal Paay kabineden
karacan, ancak Enver Paa ile bir mddet daha devam edilmesi gerektiini
sylemitir.

smail Canbulat Bey, mnferid sulh anlamalar imzalanmas hususunda
malumat verirken temkinli davranmtr. Bu davrannn nedeni, siyasi hayatna zarar
gelmesinden ekinmi olmasdr. Ancak yine de aklama yapmak sorumluluunu
hissetmitir. 16-17 Temmuz 1918 gecesi Rahmi Bey ile Talat Paa, smail Canbulat
Beyi evinde ziyaret etmitir. Rahmi ve smail Canbulat Beyler, o gece Talat Paay
sulh konusunda eski sert duruundan vazgeirmitir. Fakat Enver Paa ve Halil Mentee
Beyin bu konudaki taviz vermeyen tutumlar, sulh ihtimalini ortadan kaldrmtr.

Sansr meselesinde smail Canbulat Beye gre en nemli engel Halil Mentee
Beydir. Kanun-i Esasiye gre yasak olan sansr, Halil Beyin telkin ve yaptrmlaryla
uygulamaya konulmutur. smail Canbulat Bey, kabineye girmeden nce de sansr
uygulamas kaldrlmtr.

104

Tekilat Mahsusa, smail Beyin ifadelerinde yurt d faaliyetleri iin
oluturulmu bir tekilattr. Ancak kendisi Tekilat- Mahsusann almalar hakknda
bilgi sahibi deildir. Tehcir meselesi de smail Canbulata gre bu konu ile ilintilidir.
Tehcir konusunda asayii salayacak jandarma says azdr. Grev yapan jandarma da
baz yerlerde zalimce hareketler yapmtr. smail Canbulat Beyin dnd cihet,
idareyi askeri ynetimin elinden almak ve mlki idarecilere lkeyi teslim etmektir.

Bulgaristann bozguna uramasndan sonra istifa eden smail Canbulat Bey,
mahkeme heyetine istifa dilekesini okumu ve anayasa mnakaas ile savunmasn
tamamlamtr.
252

2.3.1.13 ae Nazr ( Kara ) Kemal Beyin Sorgulanmas

Kemal Bey, kendi grev sresi bir buuk ay srd iin, sorulan suallerin
byk ksmna cevap vermemitir. lk olarak sulh teklifleri hakknda mtalaa bildiren
Kemal Bey, sulh teebbsnn Osmanl hkmeti tarafndan yapldn, itilaf
devletlerinden byle bir teklif gelmediini sylemitir. Bulgar ordusunun bozguna
uramasnn akabinde mesele Meclis-i Vkelada grlmek zere almtr. Almanya
hkmeti de ortak bir sulh anlamas yaplmas ynnde gr bildirmitir. Kemal
Beyde ifadelerinde sulhtan yana olduunu sylemektedir.

ae Nezareti ihtikar ve suistimalleri engellemek zere teekkl edilmitir. Un ve
et meselesi mahkeme heyetinin zerinde durduu konular olarak karmza kar. Kemal
Bey, un meselesini deirmenlere el koyarak ve ucuz buday alm yaparak zdn
aka beyan etmi, et meselesini de bayiler kurarak ve yaz fiyatlarnda alm yaparak
halletmitir. Almanyann Romanya ve Ukraynay igal etmesinden sonra oradaki
hububat da taksim edilmitir. Sava srasnda Almanya, Osmanl Devletine den
hisseyi vermek istemediinden dolay, Osmanl Devletinin kendi yayla kavrulmasn
iar edinmitir. Kemal Beyde buna karlk olarak ithalat ve ihracat men etmi, bylece
Almanlar hububat konusunda tazyik etmitir. Dnce itibar ile Kemal Bey, Osmanl
mallarnn ihracatn yasaklayarak, d piyasada fiyatnn ykselmesini salamak

252
105

amacndadr. Kemal Bey, ald tedbirleri uygulama imkan bulmadan kabineden
ekilmitir.

irketler meselesi Kemal Bey hakknda en fazla mnakaann yaand
meseledir. Bu husus, hemen hemen tm yarglananlara srarla sorulmu ve ayn cevap
verilmitir. Mahkeme heyeti Kemal Beye de ayn mesele hakknda sorular sormutur
aldklar cevap yine ayndr: irketlerin tesisi meselesi benim hususi ve ferdi
teebbsatmdan ibarettir ve bu irketler, bendenizin bir sfat siyasiyemle yaplm
deildir.irketlerin yapm olduu ticaret neticesinde yaklak olarak drt yz bin lira
kazan tesis edilmitir. Bu para da tamamyla vakfedilmitir. stanbulun yirmi alt
yerinde aevleri oluturulmu ve bir kap yemek bir kurua verilmek zere, gnde
doksan bin kii doyurulmutur. Kemal Bey, ne kendisinin ne de arkadalarnn irket
kazancna kesinlikle el srmediini sylemitir.

Kemal Bey ttihatln ekonomi politikas olarak Milli Mahsulat ve Milli
Kantariye irketlerini vnle gstermektedir. Bu irketler araclyla Anadolu,
iktisadi bir uyana sevk edilmitir. Bu irketler imtiyazl irketler deildir. Anadolulu
mteebbislerin z sermayesi ile oluturulmutur. Amalar ticari emtiay en ucuz fiyata
alp, czi bir kar ile satmaktr.
253

2.1.3.14 eyhlislam rgpl Hayri Efendinin Sorgulanmas

Hayri Efendinin sorgulanmas yazl suallere yazl cevap vermek suretinde
olmutur. Kendisinin vermi olduu cevaplar, Osmanl Devletinin savaa girmesi ve
tehcir meselesi hari, ksa, ierik bakmndan da tafsilatl deildir.

Avrupada sava baladnda, hkmet tarafsz kalmay uygun grm, ancak
bu durumu en fazla ay devam ettirebilmitir. 16 Ekim 1914 tarihinde Karadeniz
olayn renen Hayri Efendi, bu olayn akabinde Said Halim Paann istifa edecei
haberini almtr. Talat Paa, sadrazam istifadan vazgeirmek iin Hayri Efendiyi de
yanna almak istemi; fakat Hayri Efendi bu teklife yanamamtr.

253
106

Enver ve Cemal Paalar Karadeniz olaylarnn yaanmasndan Rus donanmasn
sorumlu tutmutur. Rusya hkmetine yaplan mracaatlarda netice vermemi, Rusya
sefirini stanbuldan ekmi ve Erzurum snrlarnda top atna balamtr. Hayri
Efendi, Karadeniz olaylarn aktarrken, Talat Paann olaydan haberi olmadna dair
yemin ettiini sylemi ve Enver Paay da sava yanls olarak gstermitir.
Binaenaleyh Hayri Efendi, Rusyann tarihi istekleri ve stanbul sefiri arikof
vastasyla Rusyann Osmanly resmen himaye istei, Hayri Efendinin
Karadenizdeki saldry Rusyann yapt kanaatine gtrmtr.

ngiltere ve Fransann sefirlerinin geri ekilmesi ve donanmalarnn
anakkaleye top atlar yapmalar ve ngiliz gemilerinin Akabeye top at yapmalar,
hkmete sava ilan etmekten baka bir are brakmamtr.

Hayri Efendi Tehcir Kanununun karlma sebebi olarak ordunun emniyetinin
salanmas, nakliye ilerinin gvende tutulmas, dman tarafna casusluk yaplmasnn
engellenmesi genel hatlar ile bakldnda memleketin mdafaas iin karldn
beyan etmitir. kanunun uygulanmas konusunda baz suistimaller olduunu kendisi de
duymutur. Yaanan baz olaylar engellemek konusunda Halil Mentee Beyin istekli
olduunu ifade eden Hayri Efendi, Talat Paann da bu konuda gerekli yerlere telgraf
ekmek suretiyle ilgilendiini aklamtr.

Hayri Efendi dier konularda ok ksa cevaplar vererek savunmasn
tamamlamtr.
254

2.3.1.2 Divan- Harp Yarglamalar

2.3.1.2.1 Mithat kr Bledann Muhakemesi

Mithat kr Bleda, cemiyete Selanikte katlmtr. lk nce Siroz, Balkan
Savalarnn kaybedilmesinden sonra da Burdur mebusluu yapmtr. 1913te Merkez-

254
107

i Umumi yeliine, 1914 ylnda da kongre kararyla Merkez-i Umumi Katib-i
Umumiliine seilmitir.
255
II. Merutiyetin ilannn akabinde cemiyet, program olan
bir frkaya dnmtr.

Merkez-i Umumide programlar ve nemli addedilen mukarrerat imza
edilmektedir. Maddi konular ve katib-i mesul ve murahhaslarn tayin meselesi en ok
imza edilen konulardr.
256
leride birok defa mnakaaya sebep olan nemli mevzuular
kayt altna alnmaktayd ve ounluk esasna gre davranlrd.
257
Osmanl topraklarnda
herhangi bir yerde grevli olan merkez yeleri, alnan kararlar uygulamaya muhtardr.
Ayn zamanda, yaplan ictimaya katlamayan yeler de itiraz etmedii takdirde alnan
kararlar kabul etmi saylr. Ancak bir dier seenek de yok deildir. Alnan karar
tasdik etmeyen yeler olabilir. Byle bir durum ortaya karsa, ye, istifa ederek karar
uygulamama hakkna da sahiptir. Ancak Mithat kr Bleda byle bir durumun sz
konusu olmadn sylemitir. Cemiyetin ictimasnda bulunmayan herhangi bir yenin,
gidecei yer ve grev hakknda Merkez-i Umumiye nceden malumat vermesi gibi bir
devi yoktur. Ancak yelerin, muhtelif zamanlarda yaptklar icraatlar hakknda
Merkez-i Umumiye malumat vermesi usul vardr.

ttihat ve Terakki Frkas ile Teceddt Frkasnn ilikisi sorulduunda Mithat
kr Bledann, verdii cevap, Bu Merkez-i Umuminin karardr. Tm tekilatlar
tara tekilatlar da dahil bu frkaya devredildi. Nizamnameler deitirildi. olmutur.
ttihat ve Terakki adnn tarihi bir ismi vardr. Ancak siyaset olarak baarl olmad
iin yeni kurulacak olan frkaya Teceddd Frkas denmitir. Nizamnemede birtakm
deiiklikler olmutur. rnek verecek verecek olursak; Meclis-i Umumi, Meclis-i dare
adn, Katib-i Umumide Frka Reis-i Sanisi adn almtr. erik olarak da
nizamnamede birok deiiklikler yaplmtr.
258

Mithat kr Bleda, hariteki ubelerin Merkez-i Umumiye tabi olduklarn
sylemitir. Taraya gnderilen murahhas ve katib-i mesuller, seimle greve getirilirdi.

255
Takvim-i Vekayi, 7 aban 1337 (8 Mays 1919).
256
257
258
108

Yalnz bu seim uzun bir sretir. lk nce en az be yl nceden kendi mahallerinde
seilirler, daha sonra bulunulan yerin merkez ubesi vastasyla kiiler Merkez-i
Umumiye bildirilirdi. Seme ileminde de seilen kii, bulunduu yerin nfuz sahibi
olmamasyd. Merkez-i Umumi tarafndan grevlendirilen murahhas ve katib-i
mesuller, muhtelif zamanlarda gerekli grldke Merkez-i Umumiye bilgi verirlerdi.

Tarada bulunan ubeler kendi mukarreratlarnda tamamen serbesttir. Ancak bu
mukarrerat nizamne snrlarn amamaldr. Murahhaslar ve katib-i mesuller ayn
zamanda ubelere riyaset ederlerdi.
259

Merkez-i Umumi ve merkez tekilat yani stanbul tekilat devaml surette
kartrlmaktadr. Oysaki stanbul tekilat da dier tara tekilatlar gibidir. rnek
verecek olursak zmirin stanbuldan fark yoktur. Yalnz olaylarn pek ou
stanbulda zuhur ettii iin Merkez-i Umumi ile stanbul tekilat kartrlmaktadr.
stanbul murahhas Mithat kr Bleda deil, Kara Kemal Beydir. Mithat kr
Beyin grevi, dtan gelen evrak tetkik etmek, gerekli grlen mercilere cevap yazmak
ve mukarrerat imzalamaktr.

Vkelay- Devlete gelen kiilerin azalardan seilmesi ilemi 1329da ( 1913 )
balamtr. Bununla birlikte sadrazamlarn Merkez-i Umumi reisinden olmas bir kaide
deildir. Ancak ekseriyetle sadrazamlar Merkez-i Umumi reisinden seilirdi. Bu
bilgiden anlald zere Said Halim Paa 1913 ylndan sonra Merkez-i Umumi reislii
yapmtr. Grevini 1917de devralan Mehmed Talat Paa Merkez-i Umuminin ikinci
reisi olmutur.

ttihat ve Terakkinin ve dolaysyla Merkez-i Umuminin gizli bir haber alma
tekilat yoktur. Tm tekilatlar dersaadet ve tara ubelerinden hiyerarik bir yap ile
ynetilirmektedir. I. Dnya Savann ilanndan sonra da yeni bir tekilat
oluturulmamtr. Merkez-i Umumi yesi olup da cephe savana giden yeler ( Enver
ve Cemal Paalar kastediliyor ) Merkez-i Umumide bulunuyormu gibi hareket edilir,

259
109

kendileriyle devaml surette haberleilmektedir. Ancak yaplan grmeler resmi bir
durum addetmiyordu.
260

Umumi harp dneminde baz irketler kurulmutur. ttihat ve Terakki Merkez-i
Umumiside bu irketlere mdahil olmakla ve buradan ok byk vurgun yapmakla
sulanmtr. Mithat kr Bleda bu irketleri stanbul murahhas olan Kemal Beyin
kontrol ettiini syler. Kara Kemal bilindii zere Merkez-i Umumi yesidir ve iae
nazrl grevinde de bulunmutur. Bu irketlerle frkann ilgilenmesi nizamnamelere
aykr bir durumdur. Ancak Kemal Beyle yapt mlakatta, Kemal Beyin irketleri
tehdit etmedii, bilakis irketlere yardm ettii kansna varmtr.

Kemal Bey namuslu bir adam olduu iin, Merkez-i Umumice Ona mdahale
de bulunulmazd. Kendisi ticaretle megul olmaz, sadece irketleri emin olduu kiilere
tevdi ederdi. Bu yaananlar hasebiyle kongrede iki defa mtalaa vermitir. Binaenaleyh,
herkes buradan gelecek paralara Kemal Beyin tenezzl etmediini bildii iin yapt
ilere onay verilmitir.
Kemal Beyin yapm olduu giriimler sayesinde irketlerden drt yz bin lira
para toplanmtr. Bu para kongrede milli iktisat yaplmak zere kullanlm, ekmek
33,5 paradan 30 paraya drlmtr. Ancak bunlarla Merkez-i Umumi deil, dahiliye
nezareti ilgilenmektedir. ehremanetinin bu ileri yapamayacana hem Merkez-i
Umumi hem de Dahiliye Nezareti kanaat getirmitir. Hkmet tarafndan Kemal Beye
tevdi edilen bir vazifeyi Merkez-i Umuminin ifa etmesi, Kemal Bey iin bir mesuliyet
dourmayaca aikardr.
261

Tekilat- Mahsusa ile Merkez-i Umumi arasnda hibir suretle ba olmadn
syleyen Bleda, bu tekilat da Enver Paann kurduunu sylemitir. Yalnz hem
Tekilat- Mahsusann oluumunda Enver Paann, hem de irketler konusunda Kemal
Beyin Merkez-i Umumiden bamsz olarak hareket ettiklerini syler. Yaptklar ileri
ahsi birer teebbs olarak adlandrr.

260
261
110

Atf Beyin Merkez-i Umumiye ye olarak seilmesi Tekilat- Mahsusa
datldktan sonra vuku bulmutur. Tekilat- Mahsusada, merkez kumandanl
vastasyla Harbiye Nezaretine baldr. Ancak tm bunlar bir yana braklacak olursa
aadaki telgraf metni Merkez-i Umuminin Tekilat- Mahsusa ile olan ilikisini net
olarak ortaya koyar:
ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisine
Samsundan
Beinci ete olmak zere Artvinli Tufan Aa kumandasyla 55 kiilik bir etenin motorla
imdi yola karld maal ihtiram arz olunur. Samsun Katib-i Mesul Rt.
Doktor Nazm Beyefendi Kardeimize, Mithat kr.
262

ttihat ve Terakkiye yneltilen ithamlarn en nemlisi olarak kabul
edebileceimiz olan konu, ttihat ve Terakkinin bilinli olarak Osmanl Devletini
Almanyann yannda savaa sokmas meselesidir. Bu konu hakknda da savatan nce
Said Halim Paann konanda bir toplant yapld, Merkez-i Umumi yelerinin
kararyla savaa girildii sylentisi, sava sonunda olduka fazla konuulur olmutur.
Ancak Mithat kr Bleda byle bir toplantnn olmadn, kendisinin Bulgaristana
gitmek zere yola ktnda, bayramn birinci gn gemide haber aldn aklamtr.
Hatta bu olaydan sonra Said Halim Paann istifa ettiini, fakat daha sonra bu istifann
geri alndn sylemitir.
263
Ancak daha sonra bu ifade ksmen deimitir. Said Halim
Paann yalsnda savan bir emr-i vakiden sonra olduu, Paann kendilerine savaa
girmeden bu durumu zeceklerini ve halk ayaklandrmamalar ynnde telkinde
bulunduunu ifade etmitir.
264

Enver Paa, Merkez-i Umumide tm yeler ile mzakere etmemektedir. Yapt
ve yaplacak olan ileri, meslei askerlik olan kiilerle grmektedir. Asker olmayan
dier kiiler de bu tr konular hakknda fikir beyan edememektedir.

Bab- Ali baskn iini de Enver Paa ve kendisine sadk olan adamlar tertip
etmitir. Ancak baskn yaplmadan nce Kamil Paaya istifa etmesi sylenmi, lakin

262
263
264
111

Kamil Paa bu durumu kabul etmemitir. Bab- Ali basknn yaplmas kararrn alnd
ictimaya Talat Paa bakanlk etmi, alnan karar neticesinde de Kamil Paa hkmeti
datlmtr.
265

Ermeni Tehciri ile Merkez-i Umumi arasndaki iliki hakknda malumat
vermeyen Bleda, muhtelif yerlerde bazlarnn yarglanarak asldn ve tehcir meselesi
ile dahiliye nezaretinin ilgilendiini aktarr.
266
Vehip Paann tehcir ve taktil ile ilgili
olarak, tehcirin Merkez-i Umuminin karar neticesinde uyguland haberleri,
Bledann ifadelerinde yalanlanm ve Merkez-i Umumide, bu konu ile ilgili
mzakerede bulunulmadn ifade etmitir.
267
Mithat kr Bleda bu konuyu
aktarrken, hayatnn ar itham olarak Ermeni Tehciri meselesini iaret etmitir.
ldrlen Ermenilerin paralarnn ve kymetli eyalarnn toplanarak Merkez-i Umumi
sandna gnderildii sylentisine ok zldn dile getirmitir.
268

Son kongrede,Merkez-i Umumi yelerinin mebus olabilmesi kararndan sonra,
mebus olarak grev alan Mithat kr Bleda, 1913te Kemal Bey, Ziya Bey, Bahaeddin
akir Bey, Emrullah Efendi, Doktor Nazm ve Eyp Sabri Beyin de Merkez-i
Umumide ye olduunu aktarr.
269

Mithat kr, cemiyetin ne kadar paras olduunu tam olarak bilmemektedir.
Merkez yelerinin defterlere mdahale yetkisi yoktur. Hesap ilerini her yl kongrede
bir heyet tedkik etmektedir. Bu heyetin bakan da Nihat Beydir. Ancak Nihat Beyin
Merkez-i Umumide azalk vazifesi yoktur.

Cemiyetin en nemli geliri emlak geliridir ki bunun byk ksm Selanikten
gelmektedir. Bu miktar birka yz bin liradr. Bununla birlikte efradn vermi olduu
aidatlar da cemiyete irad olarak kayt edilmekteydi. Aidat toplama ii de Kanun-
Esasinin yirmi beinci maddesine uygun olarak yaplmt.
270

265
Alemdar, 12 aban 1337 13 Mays 1919).
266
Alemdar, 7 aban 1337 (8 Mays 1919), Takvim-i Vekayi, 12 aban 1337 (13 Mays 1919 ).
267
268
269
Takvimi Vekayi, 14 aban 1337 (15 Mays 1919).
270
Takvimi Vekayi, 14 aban 1337 (15 Mays 1919).
112

ae Nezareti, irketler araclyla drt yz bin lira para biriktirmitir. Bu para
daha sonra bankalar araclyla yaklak olarak iki kat daha artmt. Bu para ile Milli
ktisat Bankas kurulmasna karar verilmitir.
271

Meclis-i Umumi, ncelikle on be gnde bir toplant yapmaktadr. Fakat
ilerleyen zamanda bu sre bir aya karlmtr. Bu sre zarfnda fevkalade bir olay vuku
bulduunda, bakann davetiyle de bazen toplantlar yaplmtr. Meclis-i Umuminin
grevi, program ve nizamneme ile ilgili maddeleri kongre iin hazrlamaktr. Merkez-i
Umumi ile taradaki ubeler program ve nizamname tadilat tekliflerini ilk nce
Meclis-i Umumiye gnderir. Meclis-i Umumi encmeninde bu teklifler tetkik
edildikten sonra kongreye gnderilir. Kongre toplantsnda oluturulan ayr bir encmen
( heyet-i umumiye ) kabul ederse, gelen teklifler nizamname ve programa dahil edilir.
272

Meclis-i Umumi yeleri 1913-1916 arasnda elli kiiden oluur. 1916dan sonra
bu say otuza inmitir. 1913ten sonra Vkeladaki vekillerin hepsi Meclis-i Umumi
yesidirler. nk azay- tabiyeden saylyorlard.

Kongre yeleri farkldr. Meclis-i Umumide azay- tabiye olarak bulunan
Vkela ile azay- saire arasnda bir ihtilaf ortaya ktnda karar yine ounluk
hesabna gre verilmektedir. Fakat Vkelann hibir hak talep etme yetkisi yoktur.
Vkela, ihtilafta srar ederse, kongrede fikrini bildirir, kabinede de ihtilaf bertaraf
edilemezse kabine ya bunu kabul etmek ya da istifa etmek zorunda kalmaktadr.

Programa kar kacak bir teklifte bulunan nazr frkann adam saylmaz. Frka
mebusan esasen kongrede de zaten mevcuttur. Bir ihtilaf varsa zaten burada anlalr.
stenilmeyen bir karar kabul ettirilmek isteniyorsa meclis-i mebusandaki frka azalar
istifa etmektedir. Erzak vb. gibi konularda muamelata fahri olarak hkmet ettikleri iin
her mahallenin namuslu adamlar seilmitir.

271
272
113

Hkmete ait bir vazifeyi gayr-i kanuni olarak kabul iin stanbul merkezine
Dahiliye Nazr riyaset etmitir. Merkez-i Umumi bu hususta bir mahzur grmemitir.
273

Merkez-i Umumi, Kafkasyada propaganda yaparak slam ahalisinde nfuz
sahibi olan kimselere ulamak istemitir. Bu gayreti de tabii karlamak zorundayz. Bu
Merkez-i Umuminin yapm olduu bir grevdir. Ancak buradaki cemiyetlerle olan
ilikilerin dzenlenmesindeki grevli murahhaslarn yaptklar ileri, Merkez-i Umumi
yapm gibi gstermek, Mithat kr Beye gre yanltr. Bunu aklarken de Hilal-i
Ahmer Cemiyeti ile olan ilikisini rnek verir. Kendisinin bu cemiyetle ok ili dl
olduunu telaffuz etmi, yalnz Merkez-i Umuminin bu cemiyetle bir ilikisinin
olmadn beyan etmitir.
274

Mithat kr Bleda, ttihat ve Terakki kabinesinin talya savandan sonra
ekildii zaman, Merkez-i Umumi yelerinin merkezde bulunmadklarn, Hseyin
Hilmi ve Hakk Paa kabinelerinin adem-i itimad ile ekildiklerini, Said Halim Paa
kabinesinin istifa etmi olduunu ifade eder. Merkez-i Umumi yeleri bu tarihlerde
Selanikte bulunduundan kabineler zerinde bask uygulamaya kadir deildir. Bununla
birlikte, kongrenin hkmetin yapt btn kanunlarla megul olmaya zaman da
olmamtr. Senede bir defa ictima eden kongrenin tm denetim mekanizmasn elinde
bulundurmas gereki deildir.
275

Merkez-i Umuminin sorgulamalar esnasnda keye sktrlmaya alld bir
dier konu da katib-i mesullerin gittikleri yerlerde valilere ve dolaysyla da hkmet
ilerine kartklar iddiasdr.

Ankara, Erzincan, Yozgat, Trabzon, Sivas ve Kastamonu murahhas-
mesullerinin vali ve mutasarrflara talimat verdii sylentisi hakknda Merkez-i
Umuminin haberi yoktur. Bu murahhaslarn Doktor Nazm Bey tarafndan byle bir

273
274
275
114

giriime yneltildii doru deildir. Doktor Nazm Bey bu tarihlerde Merkez-i Umumi
tarafndan farkl ilerle vazifelendirilmitir.
276

Mithat kr Bleda, merutiyetten nce bu durumlarn ok sk yaandn kabul
eder. Ancak ttihat ve Terakkinin siyasi bir frka olarak hareket etmesinden sonra,
byle durumlara kar ok sert tedbirler alndn syler. Bu yzden baz murahhas ve
katib-i mesuller grevden alnmtr. Reid Paa ve Mazhar Beyin grevden alnmas
meselesinde de katib-i mesullerin bu konuya kart iddialarn Mithat kr Bey
yalanlar. zellikle Reid Paa ile dostluu vardr ve Reid Paay azlettirmesi mantk
ddr. Bu konulara direkt olarak kendisi bakmaktadr ve katib-i mesullerin dahliye
nezaretine yaz yazmalar gibi bir durum olamaz. Eer yazarlarsa azledilirler.
277
Bilahere
mahkeme heyeti bu aklamalar inandrc bulmamaktadr. Mahkeme,hkmet ilerine
karldn ispat etmek, Mithat kr Beyde byle bir eyin olmadn ispat etmek
iin epey mzakere etmitir.
278

2.3.1.2.2Ziya Gkalpin Muhakemesi
Ziya Gkalp Bey, merutiyetin ilanndan sonra Diyarbakrda cemiyete girdiini,
lakin kendisinin cemiyette hibir hizmette bulunmadn sylemitir. Oysaki bu ifade
tutarszdr. Ziya Gkalp, cemiyetin doktrin kanadnn en nemli temsilcilerinden biri
olmutur.
279

Cemiyetin 1325-1911 tarihine kadar Selanikte olduunu, kendisinin de bu
tarihten sonra stanbula geldiini sylemitir. Cemiyetin programlarn,Merkez-i
Umumi yapmaktayd. Yaplan mzakerata sratle tabii olmak tm tekilatlarn
vazifesiydi. Yaplan mzakerat merkezde bir deftere kaydedildikten sonra imza edilirdi.
Herhangi bir kararn alnd ictimada bulunmayanlar da alnan karara uymak
durumundayd. Kararlar ounluk esasna gre kabul edilmekteydi.

276
Alemdar, 9 aban 1337 (10 mays 1919).
277
278
279
115

Merkez-i Umumide bazen ayda bir bazen de on gnde bir ictima olmaktadr. Bu
reisin daveti zerine hasl olan bir durumdur.

Meclis-i Umuminin ruznamesini reis-i umumi tanzim etmektedir. Reis-i
umumi, kendisine ve vkelaya ait ilere dardan mdahale edilmesini istemez. Yaplan
mdahalelerde teklif edilen maddeleri programa dahil etmemektedir. nk reis-i
umumi, ayn zamanda sadrazamdr. Ancak ruznameye hkmet ileri konulmamtr.
280

Ziya Gkalp ifadesinde devamla, ttihat ve Terakkinin vilayet heyeti
merkeziyeleri olduunu, sorumlu murahhaslarn bulunduklar yerlerden seildiini
mfettilerin ise merkezden grevlendirildiini sylemitir. Cemiyetin taradaki
ubeleri Merkez-i Umumiye baldr. Yaptklar ileri raporlar halinde merkeze
gndermekteydiler. ubeler masraflarn kendileri tedarik eder ve Merkez-i Umumiden
bir ey talep etmezlerdi.

Teceddt Frkasna dnme, tamamen Merkez-i Umuminin fikridir. Bu ilem
srasnda Merkez-i Umumi yeleri istifa etmitir.
281
Kongrede alnan bu kararda Ziya
Gkalp, kendisinin bu olaya mdahil olmadn sylemitir. Cemiyetin her eyi
Teceddt Frkasna braklmtr.

ttihat ve Terakkinin Merkez-i Umumi olarak nemle eletirildii bir nokta da
baz mhim evrakn Doktor Nazm Bey tarafndan karlmas olaydr. Bu karlan
evrak hakknda hibir malumatmz yoktur. Evrakn kayna, hangi hususlar ierdii
konusu bir sr olarak gnmze kadar gelmitir. ttihat ve Terakkinin gizli bir
yaplanma, gizli gndemleri olmakla itham edilmesinin temel sebebi de budur. Ziya
Gkalp Bey, evraklarn karlma olayn tevkif edildikten sonra, katib-i umumiden yani
Mithat kr Bledadan renmitir.
282

Frkann gizli bir haber alma tekilat yoktur. Harpten sonra da yeni bir tekilat
kurulmamtr. Yalnz meslei askerlik olanlar cepheye komutur. Seferberlik ilan

280
281
282
116

edildiinden de bu durumda herhangi bir saknca yoktur. Cepheye gidenlerin
merkezdeki yelikleri devam etmekteydi. Bununla birlikte frkann ayr bir ifresi de
yoktur.

Murahhas- mesuller ve katib-i mesullerin grevi bulunduklar yerlere riyaset
etmek, oralar kontrol etmektir. Gerektiinde bulunduklar mahallerden merkeze
malumat verilmekteydi. Tm bunlar yaplrken de bazen nizamnamenin dna kld
olmutur.
283

Ziya Gkalp, Balkan Savandan sonra kurulduu sylenen Mdafaa-i Milliye
Cemiyetleri ileMerkez-i Umuminin herhangi bir ilikisi olmadn sylemitir.
Merkez-i Umumide bu konu hakknda mzakere olmadn ve ad geen cemiyetlerin
program ile alakadar olmadklarn zikreder.

Merkez-i Umumide para toplama ilemi cemiyetler kanununa uygun olarak
yaplmtr. Eer programa bir madde koyarak bu belirtilirse ite o zaman kanun ihlal
edilmi olurdu.

Bakkal, dokumac ve ekmeki tekilatlarna Merkez-i Umumi kesinlikle
mdahale etmemitir. Kemal Bey bu ilerle urarken bunu murahhas sfat ile
yapmamtr. ahsi teebbs olarak deerlendirilmelidir. Kemal Bey bu ite, frka
nfuzunu kullanmam, suistimal etmemitir. Bu irketlerin geliri de umuma aittir.
Oradan salanan gelir Evkaf Nezaretine braklmaktadr. Bu konu hakkndaki ilk
sylentiler un meselesinden ortaya kmtr. Merkez-i Umumi bu noktada irketlere
mdahil deildir. Paray kiiler ynetmekteydi ve bu kiiler kongrede izahat
vermektedir. Meclis-i Umumi bu izahattan tatmin olmutur.
284
Netice itibaryla esnaf
cemiyetleri meselesi Merkez-i Umumiye ait bir mesele deildir. Bu meseleye ne
ubeler, ne de Merkez-i Umumi katlmtr. Yalnz oradaki memurlardan bazlar
istihdam edilmitir. Bu Kemal Beyin iidir. Bu i iin ehramanetinden para alnp

283
284
Alemdar, 12 aban 1337 (13 Mays 1919), Takvim-i Vekayi, 20 aban 1337 (21 Mays 1919).
117

alnmadndan Ziya Beyin haberi yoktur.
285
ae iinde kazanlan para, milli banka
kurulmas yolunda harcanmtr.
286

Tekilat- Mahsusa, Merkez-i Umumiye dahil deil diyen Ziya Gkalp,
tekilatn harbiye tarafndan idare edildiine iaret eder. Ancak daha sonra durumun
deitiini ve sava baladnda, Tekilat- Mahsusaclarn askere alndn, Merkez-i
Umuminin de onlara vatan mdafaas iin teklifte bulunduunu ve bylelikle de
Merkez-i Umumiye merbut olduklarn aktarr.
287
Tekilat- Mahsusa, harp zamannda
harbe yardm etmek zere teekkl etmitir. Baz Merkez-i Umumi yeleri, kendi
ahslarnda olmak kaydyla bu tekilata katlmlardr. Katib-i mesuller vilayetlerde,
yerel yneticilerin talebi zerine Tekilat- Mahsusaya itirak etmitir. Merkez-i
Umumi, bu ileri mzakere etmemitir. Gelen telgraf suretleri yanl bir ekilde
gnderilmitir diyen Ziya Gkalp, bu telgraflarn okunmadan ilgili olduklar makamlara
gnderildiini sylemitir.
288

Tehcir meselesinde, yaklak iki yz kii olan kongrenin bunu tasvip etmediini,
bunun iinde gayr-i Mslim mebuslarn da bulunduunu ve tm suun Merkez-i
Umumide olmadn belirtmitir. Eer tehcir yaplan blgelerde bir fenalk varsa
bunun sorumlusu blgedeki katib-i mesuller ve memurlardr. Merkez-i Umumi, yaplan
ktlklerin tamamyla aleyhindedir. Olanlardan ge haber alnyor; fakat hemen
akabinde tahkikat heyetleriblgelere gnderiliyordu. Birok kii bu yzden muhakeme
edilip idam cezas almtr. Bunlarn evraklar Ziya Beye gre kayt altndadr.
289

Bahaeddin akir Bey, gizli ifre ile bir tebligatta bulunmamtr. Kendisinin
ayrca ahsi bir ifresi de yoktur.
290

Merkez-i Umuminin umumi harpten haberi yoktu ve sava kmasn
istemiyordu. Fakat ason Karadenize kt vakit savaa mdahil olunmutu. Merkez-i

285
Alemdar, 14 aban 1337 (15 Mays 1919), Takvim- Vekayi, 20 aban 1337 (21 Mays 1919).
286
287
288
289
290
118

Umumideki tm yetkililer savamamak iin almt, fakat artk harbi durdurmak
imkanszdr. Merkez-i Umumide bu konu hakknda mzakere olmad. Seferberlik
merkez yelerince davul zurna ile renilmitir.Fakat daha sonra Ziya Bey, Merkez-i
Umumi yeleri ile birlikte Said Halim Paann yalsnda toplant yaptklarn ifade
etmitir. Bu toplantda Said Halim Paa kendilerine malumat vermi, Rus donanmasnn
Osmanl donanmasna saldrdn sylemitir. Hem Said Halim Paa hem de dier
Merkez-i Umumi yeleri savan aleyhindedir. Heyet-i Vkela ve Merkez-i Umumi
ayn anda Said Halim Paann yalsndaki toplantya katlmamtr. Vkela daha sonra
ayr olarak arlm ve bilgilendirilmitir.
291

yelerin maalar harpten nce 30 liradr. Savan ilerleyen yllarnda maalarn
100 liraya kadar kt, Ziya Beyin ifadelerinden renilmektedir.

Bab- Ali baskn meselesinde Ziya Bey, Merkez-i Umuminin faaliyette
bulunmadn, bu olaydan sonra halk toplamaya ve aza toplanmaya balandn,
davet-i de vekil-i umuminin yaptn syler. Ancak bu pek inandrc bir beyan olmasa
gerek. nk 1909 ylndaki nizamnamede Merkez-i Umumi yelerinin isimleri dahi
zikredilmiti. Kanaatimizce Ziya Beyin anlatmak istedii, ttihat ve Terakkinin bu
tarihlerde tam olarak gc eline geiremediidir.
292

Balkan Harbinden sonra Hseyin Hilmi Paa, Hakk Paa ve Said Paa
kabinelerinin istifa etmelerinde Merkez-i Umuminin bir tesiri yoktur. Bu tarihlerde
Merkez-i Umumi Selanikte bulunduundan dolay, kabinelere bask yaplmas
imkanszdr. Devamnda Gazi Muhtar Paa ve Kamil Paa hkmetlerine de ttihat ve
Terakki karmamtr. Kamil Paa hkmeti Edirne meselesinden dolay halkn da
tepkisini ekmitir. Sonrasndaki galeyanda hkmet dmtr.
293

Merkez-i Umuminin vazifesi, baz kanunlar programa dahil ettirmekti. Bunu da
frkaya mensub olan vekiller vastasyla yapmaktayd.Merkez-i Umumi propaganda
yapamazd. Bundan men edilmitir. Vkela meclisi frkaya bal olarak grev
yapmaktayd. Meclis-i Umumi, vkelaya karmyordu. Eer mdahil olursa devlette iki

291
292
293
119

tana farkl vkela olmas gerekir ki bu da ift ballk yaratacandan tasvip edilemez bir
durumdur. Frkann dima olan resa ( buradaki kast Merkez-i Umumideki nemli
kiiler ) bata bulunmazsa frkann ynetiminde aksaklklar meydana gelir, frka
ynetilemez.
294

Merkez-i Umumi Mebusandaki vekillere karmamaktadr. Onun grevi, harici
tekilat yani heyet-i merkeziyeleri ve kulpleri ynetmektir. Heyet-i merkeziye ve
kulplerin grevi de seimleri yapmak ve program dahilinde hareket etmektir.
295

Ziya Beye gre, Merkez-i Umumi on kiiydi. Meclis-i Umumi yeleri de
1913te elli kiidir. ctimalar ye saysnn yarsndan bir fazla olduunda yaplabilirdi.
Kongrede, heyet-i vkelann teklif ettii madde kabul edilmezdi. Sz konusu olan
madde Meclis-i Mebusana sevk edilirse, artk bu meseleyi ikinci bir kongre tedkik
ederdi. Bu toplantda, muhalif olan fikirler kabul edilmezdi. Fikir ya mebuslar
tarafndan kabul edilir, ya da istifa edilirdi.
296

2.3.1.2.3Talat Mukarann ( Kk Talat ) Muhakemesi

Talat Mukara, ttihat ve Terakkiye merutiyetten nce girmitir. Talat Beye
gre tekilat zaman zaman slahata urayan bir frkadan ibarettir. Bununla birlikte
tekilat iki ksma ayrmaktadr: Biri harici, dier terii Terii olan tekilat mebusan
ve ayandaki vekillerden ibarettir. Harici olan ise Merkez-i Umumi, katib-i mesuller ve
tara tekilatndan ibarettir. Talat Bey, 1329-1913te Merkez-i Umumiye dahil
olmutur.

Meclis-i Umumiye vkelann aza olarak seilmesi 1329-1913te Meclis-i
Umumide karara balanmtr. Sadrazamn reis olmas meselesi de bir kanun deildir.
Ancak genellikle byle bir tutum ierisinde bulunulmutur.

294
295
296
120

Taradaki memurlar, ttihat ve Terakkinin taradaki katib-i mesulleridir.
ubeler de kendi istiklallerine haizdir. Frkann vazifesi sadece ubelerdeki seimi
usulne uygun olarak yaptrmaktr. ubelerin ayr bir haber alma tekilat yoktur.
Vilayet tekilatlarna, nizamnamede herhangi bir tadil olduunda bu durumdan haber
verilmekteydi. Tara tekilatnn en nemli grevi, kazalardan belediyelere kadar
seimlerin gvenli bir ekilde yaplmasn salamaktr. Frkann bu husustaki vazifesi
program ve nizamname etrafnda halkn ounluunun takdirini kazanmaktr.

Merkez-i Umumide alnan kararlar bazen imza edilirken bazen de imza
edilmemitir. Ancak merkezde bir kayt defteri bulunmaktadr. Deftere yazlan
mukarrerat da daimi surette imza edilmektedir.

I. Dnya Savanda Merkez-i Umumiden farkl olarak herhangi bir yap
meydana getirilmemitir. yeler serbest braklmtr. Frkann zel bir ifresi de yoktur.

Merkez-i Umumi kararlar hangi yeler mevcutsa ekseriyet hesabna gre ele
alnr. ctimada hazr bulunmayan yeler alnan karardan sorumlu deildir. Ancak
geldikleri zaman onlar da alnan karara uymak durumundadrlar.

Memalik-i ecnebiyede Merkez-i Umuminin yesi yoktur. Yurt dnda
bulunanlara haber verilmezdi. ( Tahminimizce yurt dndan bulunan JnTrkler
kastediliyor ) merkezle bir balar yoktur. Yurt dna greve gitmi olan Merkez-i
Umumi yelerinin artk merkezle pek bir ba kalmamtr. Onlarn vazifesi Merkez-i
Umumide yelik deil, yeni grevlerinde baar salamaktr.

Frka Teceddt Frkasna dntnde, Merkez-i Umumi istifa etmitir. Bu
dnm ileminden sonra mhim evrakn Doktor Nazm Bey tarafndan karldn
Talat Beyde, Mithat kr Bledadan renmitir. Dier evrakn Teceddt Frkasna
nakli konusunda herhangi bir bilgisi yoktur. Tm birimlerin Teceddt Frkasna
devredildiini; ancak bunun ne suretle yapld hususunda bir bilgisinin olmadn
sylemitir. Kendisi Teceddt Frkasna dahil deildir.
297

297
Alemdar, 5 aban 1337 (6 Mays1919), Takvim-i Vekayi, 7 aban 1337 (8 Mays 1919).
121

Talat Mukara, Merkez-i Umumi ile Mdafaa-i Milliye Cemiyetleri arasnda
herhangi bir irtibatn olmadn, ttihatlarn iktidara geldii zaman Balkan
Savalarnn devam ettiini ve cemiyetleri bu sebepten dolay masraflar karlamak iin
oluturulan ahsi bir teebbs olarak belirtmektedir. Devamla bu cemiyetlerin milli bir
messese olduunu sylemitir.

Merkez-i Umumi yeleri, mebusandaki toplantlara katlamazlard. Mebusandaki
grup tamamen mstakildir.

Bakkal, ekmeki ve dokumac gibi irketlerle Merkez-i Umuminin alakas
yoktur. Bu irketleri oluturan Kemal Beydir. irketlerin hissedarlar ile Merkez-i
Umuminin irtibat yoktur. Bu irketler stanbul semtlerinin ayr ayr teebbsleridir.
Merkez-i Umumi bu iler iin Kemal Beyi grevlendirmedii gibi bu irketler de
Merkez-i Umumiye deil, hkmete kar sorumludurlar.

irketlerin yarar konusunda Talat Bey uzunca bir izahat verir. Tccar Naim
Bey, kendisinin akrabasdr. Naim Beyden rendiine gre, Kemal Beyin yapm
olduu giriimler sayesinde milli irketler Almanlara kar durarak, Anadoludaki
malzemenin ucuz yoldan Almanyaya gnderilmesine mani olmu. Kemal Bey,
Anadoludaki birok tccara hayat vermitir. Ucuz mal toplamak isteyen Almanlara
kar, baz mahsullerin fiyatn ykselterek yerli bir burjuvazi yaratmaya nail
olmutur.
298

ae meselesi grevini stlenen Kemal Beyi, Talat Paa tevik etmitir. aedeki
ekmek iinden, ekmek bana bir buuk ya da iki para artmaktadr. Bu artan paralar
birikmi ve drt yz bin liraya kadar ulamtr. Bu para birok mnakaadan sonra
meru olarak grlm ve banka kurulmas yolunda vakfedilmitir. Binaenaleyh para
sadece banka iinde kullanlmam, stanbulda seksen doksan bin kiinin yiyecei

298
122

temin edilmi, fakir fukaraya a datlmtr. Bunlarn ierisnde gayr-i mslimler de
olmutur.
299

Tehcir meselesinde Merkez-i Umumi, btn memleketin hareketlerinden
sorumlu deildir. ahsi olarak murahhaslarndan da sorumluluu yoktur. Baz katib-i
mesuller ve murahhaslar Ankara ve Sivasta tebligatta bulunduu iin ihra edilmidir.
Bir kii grevi ktye kullanmaktan dolay, Kayseri katib-i mesulu de bir ahlak
meselesi neticesinde cemiyetten ihra edilmitir. Bu ihra ileri ayrca tm kulplere
tamim edilmiti.
300
Vali ve mutasarrflarn azledilmesi meselesinde malumat olmayan
Talat Bey, sadece Mazhar Beyin grevi suitimalden dolay azledildiini aktarmtr.

Meclis-i Umumideki ruznameyi frka reisi tanzim etmektedir. Yalnz Merkez-i
Umumi tekilatna mahsus mevad varsa bunlarn ruznameye eklenmesini teklif
etmektedir. Meclis-i Umuminin mzakerat bazen zaptedilir bazen de edilmezdi.
Meclis-i Umumi, tekilat ve nizamata ait mevad mnakaa eder. Meclis-i Umumi
toplantlarnda vkela, mebusan ve dier yelerin oylar geerli saylr. Herkesin bir oy
hakk vardr.

Vkela, heyet-i umumisi itibaryla kongreye bir madde teklif edememektedir.
Bunun nedeni onlarnda bir oya sahip olmalardr. Vkela kongreye deil, Meclis-i
Mebusana kar sorumludur. ounlukla kabul edilen maddeler programa girmektedir.

Kongre, mukarrerat ile kanun ekline giren mevad kontrol etme hakkna sahip
deildir. Zaten bu durum ttihat ve Terakkinin tekilat- teriiyesine ait bir meseledir ki,
dolaysyla Meclis-i Mebusana aittir. Binaenaleyh mebusandaki grup bu takibi
yapmakla mkelleftir. Yoksa Merkez-i Umumi, ne ekilde olursa olsun devletin iine
karamaz, hibir suretle bunu takip edemez.

299
300
123

Talat Beye gre, 1913 kongresinde krk ila elli; 1916 ylnda da hemen hemen
ayn sayda ye vardr. 1917de vkeladaki yelerinde azay- tabiyeden saylmas bu
saynn artmasna sebep olmutur. Ksmi bir ekil deiiklii vcuda gelmitir.
301

Tekilat- Mahsusa, harbiye nezaretine ve karargaha baldr. ttihat ve Terakki
katib-i mesulu sfatyla hi kimse bir grev stlenmemitir. Bu Tekilat tamamen Enver
Paa ve Bahaeddin akir tarafndan oluturulmutur. Bahaeddin akir ve Doktor Nazm
Beyler daha nce de vatan iin benzer grevler ifa etmitir. Nazm Bey Balkan
Savanda Hilal-i Ahmer reisi olarak Selanikte grev alm, keza Bahaeddin akir
Beyde Edirne Hilal-i Ahmer reisi olarak grev yapm ve askere hizmet etmitir.
302

Mektuplar hibir zaman vesika hviyetinde deildir. ttihat ve Terakki her
cemiyetle iliki kurduu gibi, Tekilat- Mahsusa ile de iliki kurmutur. Vatan
konusunda frka her trl oluumdan istifade etmitir. Sava srasnda Tekilat-
Mahsusa frkaya mracaat etmitir. Byle harici bir tekilattan vatann iyilii iin
istifade edilmitir. Merkez-i Umumi, Talat Beyin ifadelerine gre, hibir suretle bu
tekilata mdahale etmiyordu. Konu hakknda mahkemede okunan mektup ve telgraflar,
Merkez-i Umuminin meseleye kart anlamna gelmemektedir. Merkez-i Umumi
bunun iin kanun tanzim etmemi, emretmemi ve oy vermemitir.
303

Talat Bey, Said Halim Paa yalsnda kendilerine, Osmanl donanmasna
Ruslarn hcum ettiini ve bilahere baz tedbirler alnarak savan nne geilecei
telkininde bulunulduunu da ifade etmitir. Kendileri de Merkez-i Umumi olarak harbe
kar kmlar ve harbi istememileridr. Kendilerinin Said Halim Paaya bask
yaptklar hususu Talat Beyin ifadelerinde yalanlanmtr. Eer yle bir bask zuhur
etmi olsa Said Halim Paann istifa etmesi gerekirdi.
304

Frkann parasndan Talat Beyin malumat yoktur. Yalnz herkesin kendi
btesine gre aidat verdiini, bunun da Kanun- Esasiye uygun olduunu dile

301
302
303
304
124

getirmitir. Bu konuda bildii tek nemli husus, Teceddt Frkasna geildiinde
cemiyetin 180 bin lirasnn var olduudur. Ayrca cemiyetler kanununa aykr olmamak
artyla da her yeden btesinin yzde biri veya ikisi, aidat olarak toplanr. Said Halim
Paann yapt bu toplantda vkela yoktur. Muhtemeldir ki vkelaya daha sonra
izahat verilmitir.
305

2.3.1.2.4Sami Cevad Beyin Muhakemesi

Sami Cevad Bey, topu mlazm- evveli rtbesi ile merkez kumandanl
yapmtr. ttihat ve Terakkiye merutiyetten sonra katlmtr. Sami Cevad Bey,
ifadelerinde cemiyet ve frkann ayr birer yap olduunu izah etmeye almtr.
Kendisi ttihat ve Terakkiye dahil olduunda frkaya dnen bir yapnn olmadn ve
1908-1324 tarihinde Erzincanda grev yapt esnada cemiyete dahil olduunu
sylemitir.

Sami Cevad Bey, Merkez-i Umumi yesi olduu halde, burada herhangi bir
vazifesinin bulunmadn sylemitir. Merkez-i Umuminin tekilat yaps hakknda
kesin bilgilere haiz olmadn ve kendisinin Tekilat- Mahususada grevli olduunu
beyan etmitir. Tekilat- Mahsusaya da kendisi bilerek girmediini, olaylarn aknn
bu yne kendisini getirdiini syler. Tekilat- Mahsusada Aziz ve Atf Beylerinde
bulunduunu aktarr.

Tekilat- Mahsusa, Sami Cevad Beye gre,Merkez-i Umumi tarafndan
ynetilmemitir. Bu tekilat Merkez-i Umumi yesi olan azalarn ahsi teebbsleri
olarak domu ve gelimitir. Tekilat ksmdan olumutur: Makedonya, Trablus ve
Kafkasya. Sami Cevad Beyin grevi gnllleri askere sevk etmektir. Kendisi merkez
kumandan olduunda tekilatn tamam Nuruosmaniyededir. Makedonyaya Atf Bey,
Kafkasyaya Rza Bey, Muhtar Bey ve Hsamettin Ertrk bakmaktayd. Trablusgarp
tekilat hakknda ise pek malumat yoktur. nk 1912de blge elden kt iin ve
Balkan Harbi de kapda olduundan Trablusgarp gzden dmtr.

305
125

Merkez ile Tekilat- Mahsusa arasndaki ba Doktor Nazm salamaktayd.
Tekilatn tm masraflar da harbiye nezaretinden karlanmaktayd.

Sami Cevad Bey, Merkez-i Umuminin tekilata hibir surette karmadn
sylemitir.
306
Ancak bu ifadenin doru olduu kanaatinde deiliz. nk Harbiye
Nazr Enver Paadr ki tekilatn tm btesi ona baldr. Merkezle irtibat salayann
da Doktor Nazm olduu ak olduuna gre, Tekilat- Mahsusa Merkez-i Umuminin
istei dnda herhangi bir i yapamaz. Cevad Bey 18 Kanun- Sani 1330da ( 1 Ocak
1915 ) tekilatn lavedildiini sylemitir.
307
Ancak bu konuda elimizde herhangi bir
bilgi yoktur. lerleyen zamanlarda tekilatn varl ak ve net olarak karmzdadr.

Yarglamalar esnasnda Tekilat- Mahsusann Merkez-i Umumi ile olan
ilikisi, yarglananlar tarafndan devaml suretle reddedilmitir. Ancak tekilatn
kumandanlarnn Bahaeddin akirle olan yazmalar, Bahaeddin akir Beyin de Talat
Beyle olan yazmalar Merkez-i Umumi ile tekilatn birlikte hareket ettiini aka
ortaya koymutur.
308
Aadaki telgraf rnei Merkez-i Umuminin Tekilat-
Mahsusann ilerine ne denli kartn gsterir mahiyettedir:
Erzurum Vilayetine
Bizzat hal olunacaktr.
Bahaeddin akir Beye aittir.
ifre
Trabzondaki Rza Bey, Erzurumdaki Merkez-i Umumi azalna intihab olunmutur.
Rza Beyin yerine katib-i mesul Memduh Bey gnderilecektir.
9 Terinievvel 330 Sleyman Askeri.
309

Yarglamalar esnasnda Tekilat- Mahsusa ve Merkez-i Umumi ilikilerinde
Sami Cevad Bey de, dier yarglanan Tekilat- Mahsusaclar gibi keye sktrlmak
istenmitir. zerinde en ok konuulan konulardan biri de iki farkl Tekilat- Mahsusa
olduudur. Sami Cevad Bey, bu mevzu hakknda sadece harbiye nezaretine bal olan
Tekilat- Mahsusay bildiini, ikinci bir tekilattan haberdar olmadn

306
Takvim- Vekayi, 7 aban 1337 (8 Mays 1919).
307
308
309
126

sylemitir.
310
Devamnda kendisine okunan telgraf metinleri bu ilikiyi gzler nne
sermi olsa da Sami Cevad Bey, bazlarn ahsi teebbs, bazlarn da kendi bilgisi
dnda gerekleen durumlar olarak mahkemeye izahat vermitir.

2.3.1.2.5Atf Beyin Muhakemesi

Atf Bey, ttihat ve Terakkiye 1907-1323senesinde dahil olduunu ve ttihat ve
Terakkinin merutiyetten sonra bir frka ekline dntn syleyerek szlerine
balamtr. 1911 seimlerinde anakkale, sonraki seimde de Ankara vekillii
yapmtr.

Atf Bey, Merkez-i Umumi azalna son iki sene kamilen seilmitir. Grevi
kendisi istememi, kendisi Merkez-i Umumi tarafndan uygun grlerek seilmitir.
Merkez-i Umuminin ounluk salandnda ictima ettiini ve yelerin saysnn da 17
olarak vermitir. Fakat ye isimlerinin kimlerden olutuu hakknda bilgi
vermemitir.
311
Ancak Takvim-i Vekayide yaymlanan zabt ceridelerine gre bu rakam
on kiidir. Alt yenin hazr bulunmas, toplant yeter saysna ulaldn
gstermektedir.
312

Merkez-i Umumideki mukarrerat eer kayda deer bir neme haizse
kaydedilirdi. Toplantda bulunmayanlar alnan karara uymak zorunda deildi.
Toplantya itirak etmeyen yenin mukarrerat imzalamamak hakknn olduu, kabul
etmedii mukarrerattan sonra kendisine grev verilmesi gibi bir durumun olmadn
sylemitir. Eer ki bir yeye kabul etmedii mzakerattan bir grev verilirse, ye de
verilen grevi yerine getirmek istemiyorsa istifa etmek hakk vardr.
Frka tekilat Atf Beye gre drt ksmdr. Vilayet merkezleri, ubeler,
meclistekiler ve Merkez-i Umumi. Merkez-i Umuminin vilayette katib-i mesul ad
altnda memurlar vardr. Murahhaslar muvazzaf olarak grevlendirilmedii iin bu
tekilatn dnda tutulmutur. Bu yzden de grev yerleri kk birimler olan

310
311
312
127

kazalardr. Bunlarn grevleri seim zamanlarnda seimin dzgn bir ekilde
yaplmasn salamak ve sair zamanlarda toplanarak faaliyette bulunmaktr.

ubeler tm talimatlar Merkez-i Umumiden almaktadr. Her ye bal
bulunduu ubeye kendi varl hesabnca belli bir miktar para vermek zorundadr.
Bylelikle ubeler masraflarn kendileri kalar. Merkezden para gelmesi ok nadir
olarak grlen bir durumdur.

Frkann gizli bir ifresi ve gizli haber alma rgt yoktur. Harp esnasnda frka,
genel olarak bir vazife almamtr. yeler yapacaklar ilerde serbest braklm,
biroklar da vatan vazifelerini yapmak iin aba sarf etmilerdir. Rza Bey, Bahaeddin
akir Bey ve Doktor Nazm Bey, Tekilat Mahsusa Komisyonunda almtr. Eyp
Sabri Bey, Arnavutluka gitmi ve esir dmtr.

Tekilat- Mahsusa, Atf Beyin ifadelerinde komisyon eklindedir. Balkan
Sava srasnda Sleyman Askeri Bey, Bat Trakyada grev alm ve sava sonucunda
da bir yere tayin olunmamtr. Tara tekilatlanmasn salamak amacyla komisyon
katib-i umumiye bavurmutu. Dnya Savann seferberlii ilan edilince de, Tekilat-
Mahsusa tesis edilmitir. Komisyondaki yeler, Doktor Nazm, Sleyman Askeri Bey,
Atf Bey ve Emniyet Mdr Aziz Beydir. Bu komisyonu Sleyman Askeri, Halil ve
Sami Cevad Beylerin srasyla idare ettiini sylemitir. Tekilat- Mahsusay drt
ubeden oluan bir yap olarak arz eder: Rumeli-Trakya, Makedonya, Kafkasya ve
Afrika.

Merkez-i Umumideki baz yeler seferberlie katlmtr. Fakat bu yzden yeni
bir tekilat kurulmamtr. Seferberlie katlan yelerin grevleri ordu ve Tekilat-
Mahsusa olmutur. Atf Bey byle bir grev stlenmemitir. Grevi Ankara
mebusluudur. Atf Bey, Tekilat- Mahsusa adna Ankarada faaliyetlerde bulunan
kiinin kendisi olmadn dile getirmi, o kiinin daha sonra Ankaraya vali vekili
olarak atandn beyan etmitir. Ankara, Yozgat ve Trabzon murahhas- mesullerinin
blgelere gittiklerine dair veya yapt iler hakknda Atf Beyin bilgisi yoktur. Zaten o
srada Merkez-i Umumi yesi deildir.
128

Tekilat- Mahsusa hakknda irade-i seniyye yoktur. Mutad bir komisyon olduu
iin Harbiye Nezareti teskin etmitir. Fakat vkelann bu durumdan haberi vardr.
313

Tekilat- Mahsusa hudut ilerine bakmaktayd. lk olarak Enver Paann
grevlendirmesiyle, Sleyman Askeri Bey tarafndan oluturuldu. Balkan Savandan
sonra oluturulan bu tekilat, Rusyay ypratmak amacyla kuruldu. Ama ihtilal
tekilatlar vcuda getirmek, telefonlar, telgraflar, depolar tahrip etmek ve ordunun
harekatn bozmakt.

Nuruosmaniyede Tekilat- Mahsusann paas vardr. Tasvir-i Efkar
Matbaasnn karsndaki 32 numaral ev, Tekilat- Mahsusann genel merkezi
konumundadr. Tekilat oradan idare edilir ve gerekli olan para Harbiye Nezareti ve
Mdafaa-i Milliye Cemiyetlerinden salanr.

Bahaeddin akir Bey teamle uygun davranmad iin Tekilat- Mahsusa ile
Merkez-i Umuminin balantsnn olduunun zannedildiini, Atf Bey her defasnda
tekrar eder. Ancak verdii elikili bilgiler, Merkez-i Umumi ile tekilatn ilikisini
ortaya koymaktadr. Ayrca bu konuda ak ve net olarak bilgi veren telgraflar da
kaleme almtk. Merkezle ilgili bilgi alverilerinde katib-i mesullerle deil de direkt
olarak katib-i umumi ile muharebe etmeleri Merkez-i Umumi ile tekilatn ne denli i
ie olduunu aklar.
314

1331-1916 Nisan aynda komisyonu kendilerinin dattn syleyen Atf Bey,
daha sonra yaplan bakanlklarn fahri olduunu ve resmi memurlarn tayin
edilmediini bildirmitir. Bu konu ile ilgili olarak syledii son sz ise tekilat-
mahsusa birliklerinin baz vilayetlerde valilerin emrine verildii sylentisinin yalandan
ibaret olduudur.
315

313
314
315
129

Murahhaslarn szn dinlemeyen valilerin azledilmesi meselesini Atf Beyde
duymutur. Binaenaleyh Reid Paa, hakknda yaplan kanun gereince azledilmitir.
Bursa murahhas brahim Bey, valilerin ilerine kart iin murahhaslktan atlmtr.

Meclis-i Umumi mzakeratnn rznamesi daima reis tarafndan tertip
edilmekteydi. Fakat bazen reisin izniyle bu tertibi bir bakas da yapabilirdi. Reis-i
umumi ilk nce Said Halim Paa, sonra da Talat Paa olmutur.

Meclis-i Umumi, Merkez-i Umumi vastasyla mukarrerat uabata tebli
etmektedir. Merkez-i Umumideki ye says son zamanlarda 25 kiidir. Bunlar arasnda
Merkez-i Umumi yeleri, heyet-i vkela ve meclis-i mebusandan be kii yer alr.
Mebuslar, Hseyin Cahid Bey, Hayri Bey, Halil Bey, Hac Adil Bey ve 1916-1329dan
nce Hallayan Efendidir.
316

Toplant yeter says da yardan bir fazla yenin katlmas ile salanmaktadr.
Atf Bey, toplantda alnan kararlarn, toplantda bulunmayan yelere daha sonra matbu
olarak gnderildiini hatrlamamaktadr.

Vkela, Merkez-i Umumi azas sfatyla kongrede yer almaktadr. Ayrca bir
imtiyazlar yoktur. Mecliste bir anlamazlk zuhur ettiinde, mebuslar vkela gibi istifa
ederdi. Bu, muhalefet artt zaman yaplmaktadr.

Merkez-i Umumi murahhaslar ayr ayr dairelere ayrlmazlar. Vkelay,Merkez-
i Umumi deil, Meclis-i Umumi kontrol eder. Merkez-i Umumi kanun yaptktan sonra
arzusuna mutabk olup olunmadn tatbik etmektedir. Merkez-i Umuminin toplants
katib-i umuminin daveti zerine olurdu. Bu bazen haftada bir, bazen de ayda bir
yaplrd.

Kongrede esaslar kabul edilmeyen hususlar heyet-i vkela tarafndan meclis-i
mebusana sevk edilirse, ttihat ve Terakki Frkas bu hususta oy veremez. nk
programda byle bir ey mevcut deildir.

316
130

Merkez-i Umuminin Mdafaa-i Milliye Cemiyetleri ile irtibatnn olmadn
syleyen Atf Bey, bu cemiyetlerde bulunan kimselerin ttihat ve Terakki efradndan
olduunu beyan etmitir. Merkez-i Umumide bunlarla ilgili bir mzakere olmamtr.

Bakkal, dokumac, ekmeki gibi irketler de Merkez-i Umumiden ayr olarak
tekilatlanan bamsz irketlerdir. Ancak bunlarn meydana gelmesinde Kemal Bey
nemli rol oynamtr. Fakat bu Kemal Beyin ahsi iidir. Murahhas sfat ile byle bir
giriimde bulunulmamtr. ki sene nce de bu konu kongrede tetkik edilmi ve
herhangi bir sakncal durum grlmemiti. Merkez-i Umumide son iki sene bulunan
Atf Bey, fahi fiyatlar kendilerinin belirlemediini ve bu konuda fenalk etmediklerini
dile getirmitir.
317

Merkez-i Umumi ve stanbul merkezi farkl yaplardr. Kemal Bey stanbul
murahhasdr. Merkez-i Umumi, Kemal Beyin ahsi olarak yapm olduu ilere
yardm etmitir.

Cemiyetin ne kadar parasnn olduu konusunu bilmeyen Atf Bey, parann
bazen Merkez-i Umumiden, bazen Talat Paadan geldiini, herkesin malvarlnn
yzde biri kadar cemiyete para verdiini syler.
318

Atf Bey, Bab- Ali olaynda stanbuldadr. Ancak romatizmadan rahatsz
olduu iin olaya dahil olmamtr. Merkez-i Umuminin bu tarihte faaliyette
olmadn sylemitir. Ancak Atf Beyin bu konudaki bilgileri eksiktir. Doktor
Nazmn evraklar aldn Atf Beyde sonradan renmitir. Ancak aktard nemli
mesele udur ki, Doktor Nazm Bey merutiyetin ilanndan hemen nce kendi evrakn
zaten almtr. Mamafih, Doktor Nazm Beyin yaptnn bugn ok kt neticeler
verdiigrnde olan Atf Bey, o evraklar olsayd yaplan ilerin, kanuni ve meru
olduunun anlalacan ifade etmitir.
319

317
318
319
Alemdar, 12 aban 1337 (13 Mays 1919), Takvim-i Vekayi 14 aban 1337 (15 Mays 1919).
131

2.3.1.2.6Rza Beyin Muhakemesi

Rza Beyin cemiyete ne zaman girdii bilinmemektedir. Yalnz 1916da
Merkez-i Umumi yeliine seilmitir. Rza Beyin aktardna gre, Mdafaa-i Milliye
Cemiyetleri ile Merkez-i Umuminin irtibat yoktur. Bakkal, ekmek ve dokumac
irketleri ile Kemal Bey ilgilenmektedir. Ancak murahhas sfat ile irketlerin ilerine
karmyordu. Merkez-i Umumi, halkn zararna bir i yapmamaktadr. Kongrede, bu
mesele etraflca tedkik ettikten sonra herhangi bir suistimal grmemitir.

Rza Beyin ifadelerinde ttihat ve Terakki Frkas ile ttihat ve Terakki
hkmetinin ayr kurumlar olduu zerinde durmutur. Merkez-i Umuminin
vazifesinin dorudan doruya seim ileri olduunu beyan etmitir.

Tekilat- Mahsusaya Trabzonda dahil olmutur. Ancak kendi bavurusu ile
deil. Tekilat, Rza Beyi kendisi seerek grevlendirmitir. Bu tekilat da Enver Paa
vcuda getirmitir. Masraflar Merkez-i Umumi karlamaktadr. Bu konu iin
grevlendirilen Katib-i Mesul Nail Beydir. Tekilat- Mahsusa, Rusya ile sava
baladktan bir buuk ay sonra adamlarn gndermitir.
320

Rza Bey ilerleyen zamanlardaki ifadelerinde baz konularda,dier
yarglananlara nazaran farkl bilgiler vermektedir.

Tekilat- Mahsusann tek olduu, iki farkl yap olmad ve bu yapnn
srasyla Hasan zzet Paa, Hafz Hakk Paa ve Mahmud Kemal Paa tarafndan
ynetildiini sylemitir. Tek bir Tekilat- Mahsusa vardr ve mstakil olarak Harbiye
Nezaretine baldr. Bu kurumla muhaberede bulunmak iin ordunun ifresinin
bulunmas gerekmektedir. Ancak Rza Bey ordunun ifresini bilmedii iin, valiler
aracl ile haberlemeyi salamtr. Cephede vazifelidir. Sancakta ve vilayette tehcire
yardm eden tekilat, Tekilat- Mahsusa deildir. Bu tekilatla cephedeki tekilat
kartrlmaktadr. Tehcir ilerine yardmc olanlar vilayetteki en byk mlki amirin
emrindedir. Merkez-i Umumi bu yapy kontrol etmemitir.

320
Alemdar, 8 aban 1337 (9 Mays 1919),Takvim-i Vekayi, 12 aban 1337 (13 Mays 1919).
132

Dierlerinin aksine kendisinin zel bir ifresi vardr. stanbulla olan
haberlemesini Trabzon valisi Cemal Azmi Bey salamtr. Tekilat- Mahsusann
iaesini salayan da Cemal Azmi Beydir.
321

stanbul Heyet-i Merkeziyesi ile Merkez-i Umumi ayrdr. stanbul Heyet-i
Merkeziye murahhas Kemal Beydir. Bununla birlikte stanbul ayrca bir tekilattr.
Murahhaslk vastas ile Merkez-i Umumiye merbuttur. stanbulda ayr bte, ayr
katib-i mesul ve ayr yeler vardr. Ferit Bey, Memduh evket Bey, Sudi Bey ve daha
birka kii ( isimlerini zikretmiyor ) bu tekilattadr.

Merkez-i Umumi tehcir ileri ile kesinlikle alakadar olmamtr. Bahaeddin
akir Beyin otomobille tehciri ynettii hakknda bir bilgisi olmayan Rza Bey, bu
konuyu ordunun bileceini sylemi, devamnda Bahaeddin akir Beyin ifresinin
olmadn beyan etmitir.

Sava dolaysyla kendilerine atlan sulamalar kesinlikle reddederek
kendilerinin byk bir fedakarlk yaptklarn, ellerinde tfekten baka bir eyin
olmad, dman tarafnda ise top ve mitralyz olduunu, kahraman olarak
anlacaklarna yarglandklarn sylemitir.
322

Rza Bey, savatan nce Merkez-i Umuminin Said Halim Paann yalsnda
toplant yapld hakknda malumat olmadn aktarr. nk bu tarihlerde kendisi
Merkez-i Umumide ye deildir.

Esnaf tekilatlar hakkndaki kararnamenin ieriinden haberdar olmayan Rza
Bey, buradan salanan parann miktarn da bilmez. Bununla birlikte drt yz bin lira
gibi bir mebla da zikreder. Kemal Beyin bu paralarla fakirlere yemek dattn, bu
hizmetten sadece Mslmanlarn deil, ayn zamanda gayr-i Mslimlerin de
faydalandn beyan eder. Bu konu hakknda Kemal Bey de kongreye izahat verir.
Onun da amac bu para ile Evkaf Nezaretine ait bir banka tesis etmektir. Bylelikle

321
322
133

ticaretten sanayiye para ikraz edilecekti. Efkara para meselesi tehir edildi ve bu ekilde
kongrede Kemal Beyin izahati zerine banka kurulmas karar alnmtr.
323

Merkez-i Umumi, bir katib-i umumi ve dokuz yeden olumaktadr. Meclis-i
Umumi ise her kongrede deimektedir. 1914te Meclis-i Umumi yeleri krk ya da elli
kii arasndadr. Meclis ounluk salandktan sonra toplantlarna balamaktadr.
Merkez-i Umuminin telkinlerinden dolay vali ve mutasarrflarn azledilmesi
meselsinde bilgisi olmayan Rza Bey, Rt Paann kendisinin istifa ettiini, istifa
iinde de mecbur edilip edilmediini bilmemektedir. Meclis-i Umumide muntazam
olarak toplanlmamaktadr. Son yllarda toplantlar 10 gnde bire der. Fakat bu da
dzenli olarak yaplmaz. Fevkalade bir durum ortaya ktnda reisin daveti ile de
toplant yaplabilmektedir.
324

2.3.1.2.7Musa Kazm Efendinin Muhakemesi

Divan- Harb-i rfi, 3 Haziran 1919 tarihindeki oturumundan itibaren eski
eyhlislam Musa Kazm Efendiyivicahen yarglamaya balamtr. Mahkeme baskan,
Ferik MustafaNazm Paadr. yeler ise Mirliva Zeki ve Mustafa Paalar ile Miralay
Receb Ferdi Bey ve Aza MlazmMirliva Emin Paadr.

Kendisinin cemiyete merutiyetin ilanndan sonra katldn ve cemiyetin ilmiye
ubesinde Manastrl smail Hoca ve Mustafa Asm Efendi gibi kiilerle vazifede
bulunduunu belirterek, burada merutiyetin faydalarndan ve er-i erife ( islam
eriatna) uygunluundanbahsedip memleketin ilerlemesinin ancak merutiyetin tatbiki
ile olacan dndkleri iin bu konuda telkinlerde bulunduklarn sylemitir.

Musa Kazm Efendinin siyasi frkalarla ilgili farkl gr de
dikkatimiziekmektedir. Kendisi frkalarn aleyhinde olduunu ve slamda frkann
olmayaca tezini savunurken, slam bir frkadr. nk Kuran- Kerim,
Mslmanlarn karde olduunu beyan ediyor. Frkalardan ise husumet doar, bu
nedenle frka olmaz, diyeben ok bardm. Sonra bana, bir yerde merutiyet oldu mu

323
324
134

mutlaka frkalar olacaktrdediler. Ben de byle merutiyete aklm ermedi ve ermiyor,
dedim ve ondan sonradorusu o kadar almadm diyerek aklamada bulunmutur.

Meclis-i Umumide ekseriyetle alnan bir karara tm yelerinuyma zorunluluu
olmadn syleyen Musa Kazm Efendi, eer verilen karar yenin kendi fikrine
muhalif ise o yenin istifa edip meclise bir daha gitmeyebileceini sylemitir.

Eski sadrazam Said Halim Paann Merkez-i Umumi yeleriyle Meclis-iVkela
yelerini yalsna davet ederek, savan zararlarndan bahsedip savata tarafsz kalmann
Osmanl mparatorluu iin daha iyi olacan sylemesine karn, Merkez-iUmumi
yelerini tm abalarna ramen ikna edemeyince sava kabule mecbur kaldn
sylemesi, Musa Kazm Efendiye gre samalktr.

Ayan Meclisindeki toplantda eri mahkemelerin (mehakim-i
eriyyenin)Adliye Nezaretine nakli meselesinde Musa Kazm Efendi, bu konunun
iinde byk bir dert olduunu, hatta Hayri Efendiye de eri mahkemelerin Adliyeye
nakli meselesinin teklif edildiini ve Hayri Efendinin bunu kabul etmedii iin
istifasn duyduunu sylemitir. Musa Kazm Efendi, eer bu teklifi kendisine de
sunarlarsa kesinlikle kabul etmeyeceini sylemesine karn aradan drt ay getikten
sonra ayn teklifi kendisine getirdiklerini ve buna tamamen kar olduunu dile
getirmitir.
325

Yarglama srasnda Musa Kazm Efendi, ttihat ve Terakkinin idaresi ve
tehcirile ilgili grlerini de sylemitir. ttihat ve Terakkinin memlekete hizmet
ettiini dnmektedir. Baz konularda birtakm eyler duyduunu sylemitir. Ama
yaplanlarn tm deerlendirildiinde, ttihat ve Terakkinin hizmetlerinin ar
bastn sylemitir. Tehcir meselesinde baz Mslman ktallerin gayr- resmi iler
yapt, ancak Ermenilerinde hem orduyu iki ate arasndan brakt hemde baz
katliamlar yaptklarn sylemitir.

325
Alemdar, 5 Ramazan 1337 (4 Haziran 1919) .
135

Ayrca Musa Kazm Efendi, ttihat ve Terakkiye isnat edilen tehcir ve
ihtikarsularna kesinlikle ihtimal vermediini syleyerek, tm bu olaylarn 1.
DnyaSavann doal ve zorunlu bir sonucu olduuna temas etmitir.
eyhlislamlkmakamnn bu gibi ilerle ilgisinin olmadn da belirtmitir.
326

Musa Kazm Efendi, 1916 ylndaki ttihat ve Terakki Kongresinde
bulunmadn ve iae ilerinden de anlamadn sylemitir. irket ve iaemeselelerini
Kemal Beyin kendisinin yaptgn vebunu, Kemal Beyin seyhlislamlk makamna
mracaat ederek yapmadn belirterek, vakfnameyi ne dzenlediini ve ne de
dzenlettirdiini, hatta hi grmediini vurgulamtr.
327

Musa Kazm Efendiye gre ttihat ve Terakki, hrriyete susam
insanlarnumudu olarak ortaya km siyasi bir cemiyettir. Adalet ve eitlik vaat ederek
milletikurtarmak istemitir. Bu nedenle milletin byk bir ksm ttihat ve Terakkiye
yeolmu ya da sempati duymutur. Bu kadar ok yesi bulunan bir cemiyette
ktlkyapan insanlarn olmas da doaldr. Ancak her insann ktl kendisine aittir.
Ayrca
ttihat ve Terakkinin lkenin iinde bulunduu savalar nedeniyle tam
olarakuygulayamad bir program vardr.

Mahkeme heyeti, 5 Temmuz 1919 tarihinde Musa Kazm Efendi hakknda
kararn vermitir. Buna gre; Musa Kazm Efendinin aslenolmasa bile sz konusu
cinayetlerde ikinci derecede sulu (feran zi-medhal) olduubelirtilerek, Mlkiye Ceza
Kanununun 45. maddesinin 2. fkras ve 55. maddesinin sonfkrasna gre on be sene
krek cezasna arptrlmstr.Mahkemeheyetinin, Musa Kazm Efendi ile ilgili alm
olduu karar, padiah iradesiyle 13Temmuz 1919 tarihinde nefy-i muvakkat (geici
srgn) cezasna evrilmitir.
328

2.3.1.2.8.Haim Beyin fadelerinde Merkez-i Umumi

326
327
328
Alemdar, 26 Razaman 1337 (25 Haziran 1919) .
136

Divan- Harb-i rfi 3 Haziran 1919 tarihindeki oturumundan itibaren eski Posta
ve Telgraf ve Telefon Nazr HseyinHaim Beyin vicahen yarglamalarna
balamtr.

Hseyin Haim Bey tehcir meselesindeki sorulara cevaben kendisinin ktalin ne
ekilde ve kimler tarafndan yapldn bilmediini, dou vilayetlerinden gelen
Mslman arkadalarndan bu ktale Ermenilerinsebebiyet verdiini kendisine
sylediklerini; ancak, bunun aksini iddia edenlerin deolduunu belirterek, o sralarda ne
Merkez-i Umumi ve ne de Meclis-i Umumi ilemnasebetinin olmadn ve Divan-
Muhasebat kinci Bakanl grevini ifa ettiinisylemitir.
329

Bakkal, dokumac ve ekmeki irketleri ile Merkez-i Umuminin ilikisi
hakknda Haim Bey, isteinin dnda Posta ve Telgraf Nezaretine getirildiini
syleyerek sze baladktan sonra, kabineyegirdikten sonra zellikle bu iae meselesiyle
megul olduunu ve bir iae Nezaretininkurulmasn istediini belirtmitir. aede
yaplan fenalk ve ihtikardan bir veya ikikiinin veyahut iki- irketin sorumlu
olmadn, alnan tedbirlerin yetersizliindendolay bu durumdan birtakm kiilerin
istifade ettiini sylemitir. Ayrca ihtikarnnlenmesinin ancak btn iae ilemlerinin
tek bir merkezden yrtlmesi ile mmknolacan ifade etmitir.
330

2.3.1.2.9Merkez-i Umuminin Gc

ttihat ve Terakkinin cemiyet olarak faaliyet gsterdii zamanlarda da, siyasi bir
partiye dnmesinden sonra da hibir zaman gcn kaybetmemitir. Merkez-i
Umumi, deyim yerindeyse ttihat ve Terakkinin kalbi ve beyni roln stlenmitir.
ttihat ve Terakki ierisindeki her tekilat, Merkez-i Umumiye merbut olarak faaliyet
gstermitir. Yalnz uras unutulmamaldr ki, bu g ttihat ve Terakkinin kendi i
dinamikleri iin geerlidir. Merkez-i Umuminin Osmanl Devleti ynetimindeki gc
her zaman bu meyanda olmamtr. II. Merutiyetin ilanndan sonra Merkez-i Umumi,
devlet ynetimi hemen eline almam, eski dzenin nemli ahsiyetlerini kendi
politikalarna ekmek suretiyle, ynetime yava yava snmaya balamtr.

329
Alemdar, 5 Razaman 1337 (4 Haziran 1919).
330
Alemdar, 11 Ramazan 1337 (10 Haziran 1919).
137

1908-1913 yllar arasnda Merkez-i Umumi, devlet ynetiminde etkin bir
ekilde rol alamamtr. Bunun dahili sebepleri yannda, harici sebepleri de vardr. 31
Mart Vakasnda Mahmut evket Paann Merkez-i Umumiden daha gl bir
durumda olmas, yzyllardr sregelen Osmanl brokrasisinin salam temeller
zerinde oturmas, en nihai olarak da Halaskar Zabitan olaynn yaanmas dahili
nedenler arasnda yer alr. Trablusgarp ve Balkan Savalar da bu durumun harici
boyutunu meydana getirmitir. Bu dnemdeki alkantl siyasi yap, Merkez-i
Umuminin salam temeller zerinde ykselmesine mani olmutur. Ta ki Bab- Ali
baskn olayna kadar. Bu olaydan sonra, Merkez-i Umumi, kendisini fesh ettii 1918
yl ortalarna kadar, Osmanl Devleti ynetiminde en etkin ekilde rol oynamtr.

Merkez-i Umumi iktidar ele aldktan sonra, zaman ilerledike daha gl bir
konuma gelmitir. Bunu sylememizin temel nedeni de, Merkez-i Umumi yelerinin
zaman ilerledike nazr olarak grev almasdr. Sait Halim Paa ve Talat Paann
sadrazamlk koltuuna oturmasyla birlikte de Merkez-i Umumi, lke ynetimindeki
sz sahibi olan tek kurum haline gelmitir.

Her iki sadrazam dnemindeki irade-i seniyyeler ve kanunnameler, Merkez-i
Umuminin gcn bizlere aka gstermektedir. Sait Halim Paa ve Talat Paann
sadrazamlk yapt dnemlerden birer rnek vermenin bu konu hakknda faydal
olaca kanaatindeyiz.

rade-i Seniyye Suretidir
ehr-i hal-i ruminin 17. aramba gnnden itibaren hkmet-i seniyyemiz ile
Romanya hkmeti arasnda hal-i harp ilan tensib olunmutur. Bu irade-i seniyyenin
icrasna heyet-i vkela memurdur.
Zilkade 334 17 Austos 332
Mehmed Read
Sadrazam Mehmed Said
uray- Devlet Reisi ve Posta ve Telefon ve Telgraf Nazr Vekili Ahmed kr
Harbiye Nazr ve Bahriye Nazr Vekili Enver
138

eyhlislam Musa Kazm
Dahiliye Nazr ve Maliye Nazr Vekili Talat
Hariciye Nazr ve Adliye Nazr Vekili Halil
Ticaret ve Ziraat Nazr Ahmed Nesimi
Nafia Nazr Abbas
331

Merkez-i Umuminin gcn gsteren dier rnek de bir nizamname suretidir.

Jandarma hesap memurlarnn suret-i kabul ve istihdam ve terfilerine mtedair 3
Safer 1333 tarihli nizamnamenin 11. maddesine muadil mevad- nizamiye.
Mehmed Vahdeddin
1-) Jandarma hesap memurlarnn suret-i kabul ve istihdam ve terfilerine dair 3 Safer
1333 ve 8 Kanunuevvel 1330 tarihli nizamnamenin on birinci maddesi bervechi ati tadil
edilmitir.
Blk katipliinde mstahdem olan ve i bu vazifede liyakat gsteren ve secel-i ahvali
mkamil bulunanlar jandarma zabit mektebinin hesap memurlarna mahsus ksmnn
bir dairesine itirak edebilirler. Blk katipliindeki mddet-i hidameti iki seneye bali
olan ve hesap memurlarna mahsus devre-i tedrisiyeye itirak edip muvaffakitle imtihan
vermi bulunan ve hidematnda ehliyet gsterenler srasyla katip muavinlinde vuku
bulunacak mnhilata terfian tayin olunurlar.
2-) bu nizamname tarihi nerinin ferdasndan mtebbirdir.
3-) bu nizamnamenin icray- ahkamna dahiliye nazr memurdur.
bu nizamname layihasnn mevku-u meriyeti vezini ve nizamat- devletle ilavesini
irade eyledim.
25 Zilkade 1336 2 Eyll 1334
Sadrazam ve Maliye Nazr Vekili Mehmed Talat
Dahiliye Nazr ve Shhiye Nazr Vekili smail
Harbiye Nazr ve Bahriye Nazr Vekili Enver
eyhlislam ve Evkaf- Hmayn Nazr Vekili Musa Kazm
Maarif Nazr Nazm
Nafia Nazr Ali Mnif

331
Takvim-i Vekayi, 3 Zilkade 1334 (1 Eyll 1916).
139

Adliye Nazr ve uray- Devlet Reisi Halil
Hariciye Nazr Ahmed Nesimi
ae Nazr Kemal Bey
Posta ve Telgraf ve Telefon Nazr Hseyin Haim
Ticaret ve Ziraat Nazr Mustafa eref
332

Belgeler incelendiinde hemen gze arpmaktadr ki, Merkez-i Umumi yesi
olan bir ok kii, nazrlk makamndadr. Belgelerde ad gemeyen ancak vekillik
yoluyla temsil edilen Merkez-i Umumi yeleri de vardr. Bunlarn en nemlileri
Bahriye Nazr Cemal Paa ve Maliye Nazr Cavid Beydir. Merkez-i Umumi yesi
olmayp nazrlk makamnda olan kiiler de, ttihat ve Terakki politikalarna kar
olmayan, ttihat ve Terakkiye ye olup Merkez-i Umumide grev almayan kiilerdir.
Bunlardan gze arpan en nemlileri Ali Mnif Bey, Ahmet kr Bey ve Hseyin
Haim Beydir.

ttihat ve Terakkinin Osmanl Devletinde hkmetteki grev sresi uzadka,
Merkez-i Umuminin etkinlii de nispeten artmtr. ttihat ve Terakkinin ekirdek
kadrosu olarak saydmz isimlerin says nazrlklar nezdinde giderek artmtr. Bunun
rnei de Doktor Nazm, smail Canbolat ve Kara Kemal Beyin 1917 ylndan sonra
nazrlk makamlarna gemesi gsterilebilir. zellikle Doktor Nazm ttihat ve
Terakkide, Kara Kemal Beyde hem ttihat ve Terakkide hem de Osmanl Devletinin
kaderinin belirlenmesinde olduka etkilidir.

332
Takvim-i Vekayi, 29 Zilkade 1336 (5 Eyll 1918).
140

SONU

ttihat ve Terakki, Devlet-i Aliyyenin fiilen olmasa bile, resen kmeye
balad olaanst bir dnemde, olaanst artlar altnda domutur. Cemiyet
JnTrklerin etkisi altnda vcut bulmu, hrriyet, merutiyet, seim ve kamuoyu gibi
kavramlardan filizlenmi, tm Osmanl topraklarn bir btn olarak idrak etmi ve
politikalarn buna gre tayin etmitir. Kurulduunda tm yabanc ve gayr-i mslim
tebay kucaklamtr. Ancak ne yazk ki, devrin siyasi olaylar, byle btn bir yapnn
hayat srmesine imkan veremezdi ve vermedi de.

Siyasi hayatna liberal politikalar ile balayan ttihat ve Terakki,
Makedonyadaki olaylar ve Selanikteki Hrriyet Cemiyeti ile birletikten sonra bu
politikalardan vazgemi ve milliyetilik politikalar gelitirmeye balamtr. Bu
dncenin Osmanl Devletinde yer tutmasn, aznlklarn ve gayr-i mslim tebaann
yapm olduu faaliyetlerin neticesi olarak grmek gerekir. Ermeni, Rum, Arnavutluk
Olaylar, Arap corafyasndaki kavmiyetilik ve d glerin kkrtmalar, Devlet-i
Aliyyenin kaderini elinde tutan cemiyetin fikri kanadn temsil eden aydnlarn,
milliyetilik politikalar gelitirmesi ile sonulanmtr.

ttihat ve Terakkiyi iktidara getiren, JnTrk hareketi deil, Selanik ve
Manastrgibi ehirlerin yetitirdii, yreklerinde vatan sevdas dnda bir niyet olmayan
bir grup gen subay, sivil memur ve cemiyetin ideoloji ksmn temsil eden
entelekteller olmutur. JnTrkler, neriyat bir yol izlemi, yaptklar muhalefet
sadece bu safhada kalmtr. Onlarda olmayan cesaret Makedonyadaki komitac grupta
ise fazlas ile vard. Nitekim 1908 Meruriyetive sonrasnda yaanan olaylar, ttihat ve
Terakkinin iktidara gelii, bu komitac grup sayesinde olmutur.

ttihat ve Terakki kurulduu gnden kendisini fesh ettii son gne kadar, belli
bir nizam belli bir program dahilinde hareket etmitir. Bu dzeni salayan da cemiyetin
Merkez-i Umumisi, bugnk ad ile zikredecek olursak genel merkezi olmutur.
Merkez-i Umumi, hem cemiyetten hemde meclisten stn bir durum almtr. Kendisi
ilk vakitlerde direk ynetimi ele almak yerine, eski dzenin insanlar ile devam etmeye
141

alm, iktidara geecei zaman beklemitir. Yalnz bu bekleyi kendi istei
dorultusunda olmu, bir nevi eitim aamas yaamtr.ttihat ve Terakki, yapm
olduu hemen her iin, demokratik bir dzen ierisinde olmasna daima zen
gstermitir. Evet ierisinde birtakm kiiler sivrilerek nemli pozisyonlara gelmi ve
biraz daha fazla sz sahibi olmulardr. Talat-Enver-Cemal ls buna en ak
rnektir. Ancak cemiyette sadece bu kiinin sznn getiini sylemek hakszlk
olur. nk hem bu lye hem de ttihat ve Terakkiye muhalefet daima vardr ve
canldr.

Merkez-i Umumi, cemiyetin yrtme, yarg ve karar alma organ olarak hareket
etmitir. Cemiyet ierisinde yer alan tm nemli ahsiyetler, Merkez-i Umumide belli
aralklarla alm bylece cemiyetin birka kiinin tekelinde olmasnn nne
geilmitir.

Hem cemiyetin hemde partinin (cemiyet kendisini ilerleyen zamanlarda siyasi
bir parti olarak addetmitir) tekilat, maliye, ynetim, grev yetki ve sorumluluklarn
Merkez-i Umumi belirlemitir. Bu noktalardan baktmz vakit,Merkez-i Umumi
cemiyetin kalbi ve beyni vazifesini stlenmitir.

Cemiyet adna ok nemli bir yer tekil ettii iindir ki, ttihat ve Terakki
Merkez-i Umumisi, cemiyetin toplam olduu kongrelerden sonra alnan kararlar,
cemiyet nizamnamelerinde daima ayr bir yere sahip olmutur.

Ak ve net ekilde sylenecek olursa; Merkez-i Umumi, ttihat ve Terakkinin
ideolojik dima ve aksiyoner harekatn karargah olmutur. Cemiyet ve partinin
ideolojisine yn verenler ayn zamanda aksiyonerleri de idarelerine bulundurmulardr.
deolojik kanatta yer alan Talat Paa, Ziya Gkalp, Doktor Nazm ve Bahaeddin akir
gibi isimlerin ald kararlarn uygulayclar, Enver ve Cemal Paa gibi isimler olutur.
Yalnz uras da bir gerektir ki, Enver Paann sava srasndaki gzidelii, bir zaman
sonra kendisini ttihat ve Terakkinin bir numaras olmasn salam, ideoloji ve
aksiyonlara yn verir bir hale gelmesini mmkn klmtr.

142

Divan- Harp ve Meclis-i Mebusan Beinci ube yarglamalar ele alndnda
ortaya iki farkl yap kmtr. Divan- Harpte yarglananlar hemen hemen her konuda
az birlii yapmlar ve kimseyi zan altnda brakmak istememilerdir. Bir ok defa
Enver, Talat ve Cemal Paa gibi isimleri zikrederken hazret, paa gibi nvanlar
kullanmlar, bu yzden de birok defa mahkeme tarafndan uyarlmlardr. Fakat
Beinci ube yarglamalarnda byle bir durum sz konusu olmamtr. nemli
saylabilecek birok konuda hibir ifade birlii olmamtr. Birka kii tm olanlarn
sorumlusu olarak deklare edilerek, yarglamaya tabi tutulanlar kendilerini kurtarmak
hevesine kaplmlardr.

ttihat ve Terakki, belki de Trk tarihinin en zor artlarnda greve gelmitir. Bir
lm kalm savana girmi, baarl olamam, hatta koskoca Devlet-i Aliyye Onun
kollarnda can vermitir. Lakin Cumhuriyet de Onun kollarnda domutur.

143

EKLER
Ek_1 Merkez-i Umuminin Mhr ve Armas

ttihat ve Terakkinin Armas

Ek_2
144

Merkez-i Umuminin Bugnk Durumu

Not: Merkez-i Umumi binas Caalolunda ykm tarihini beklemektedir.

145

Ek_3
Takvim-i Vekayiden Bir rnek

146

Ek_4
Alemdar Gazetesinden Bir rnek

147

Ek_5
5. ube Yarglamalarndan Bir rnek

148

Ek_6
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamname-i Umumisi ( 1908 )
Cemiyetin maksad ve meslei
Madde 1-) Merutiyet-i idarenin tesisine ve cins- mezahib ayrmakszn btn
Osmanllarn bir ittihad- tamme dahilinde istikmal-i refahyla nail-i hrriyet olmalarna
alm olan Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti bundan byle dahi bu maksad-
mukaddesenin ve maddi ve manevi terakkiyat- medeniyenin temini urunda
mttehiden almay esas maksad ve meslek ittihaz eder. Menafi-i kavmiyelerini daima
mterek grmekle mkellef olan btn Osmanllar arasnda cins- mezahib daiyesiyle
tefrika vcuda getirmee sai bulunanlarn husul- amaline mani olmak dahi Cemiyetin
cmle-i vezaifindendir. Zat- hazret-i padiahi Kanun- Esasinin muhafazasna yemin
etmi olduklarndan usul- meruliyete riayetleri baki kaldka hayat ve hukuk-u
hmayunlar Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetince her trl taarruzdan masundur.
Tekilat
Madde 2-) ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir merkez- i umumisi ile vilayet ve evliye
merkezinde ve birden ziyade kulb olan kaza ve nahiye merkezlerinde birer heyet-i
merkeziyesi ve her yerde kulp heyet-i idareleri vardr.
Madde 5-) Nevahi heyet-i merkeziyeleri kazalara, kaza heyet-i merkeziyeleri livalara,
liva heyet-i merkeziyeleri vilayetlere, vilayet heyet-i merkeziyeleri de merkez-i
umumiye tabidir.
Madde 6-) Bir heyet-i merkeziye ancak tabi bulunduu mafevk heyet-i merkeziyesiyle
muhabere edebilip onun mafevkine tecavz edemeyecei gibi, merkez-i umumi de
vilayet heyet-i merkeziyeleriyle muhabere edebilip dahil-i vilayattaki dier heyet-i
merkeziyelerle dorudan doruya muhabere etmez. Ancak ahval-i mstacele ve
fevkalade zuhurunda merakiz yekdieriyle dorudan doruya muhabere edebilir. u
kadar ki esbab- muhabere arada vesatet etmesi lazm gelen mercie bildirilir.
Madde 7-) Birden ziyade kulb olmayan kaza ve nahiye merkezlerinde ayrca bir
heyet-i merkeziye tekiline lzum olmayp bu vazife kulp heyet-i idarelerince ifa
edilir.
Merkez-i umuminin suret-i teekkl
149

Madde 8-) Merkez-i umumi bir sene mddetle ifa-y vazife etmek zere dokuz azadan
mrekkep olup bunlar her sene itimai mutad olan umumi kongre tarafndan intihap
edilir.
Madde 9-) Sene iinde merkez-i umumi azasndan biri vefat edecek veyahud mazeret-i
merua hasebiyle azalktan ekilecek olur ise yerine kongrede en ziyade rey kazanm
olanlar sra ile intihap edilerek merkez-i umumi heyeti ikmal edilecektir. bu aza-y
selefenin bakiye-i mddeti ikmal edilecektir ve ayed merkez-i umumi azasnn bu
suretle ikmali mmkn olamaz ve intihap listesinde kimse kalmam ise kongreye
verilmi olan pusulada esamisi muharrer zevattan cemi merkez-i umumi azasnn
slsan ekseriyet-i arasyla intihap edilerek heyet ikmal edilecektir.
Madde 10-) Merkez-i umumi azasnn intihab hususunda kongrenin vazifesini teshil
iin vilayetlerden kongreye gelecek olan mebuslar birer esami listesi getireceklerdir.
bu esami merkez-i umumide aza olmaa iktidar ve hal vakti msait olan ve vilayet
heyet-i merkeziyesi tarafndan intihap edilen zevattan ibaret olacak ve ayn erait ve
meziyyat haiz zevat bulunacak olur ise heyet-i merkeziyelerde bulunmu olanlar ile
Cemiyete duhl itibariyle en ziyade kdemi bulunanlar tercihen esami listesine idhal
edileceklerdir. Eski merkez-i umumiazasnn esamisini havi liste ile vilayetlerden gelen
listelerden bit-tefrik rey-i haf'i ile ve ekseriyet-i ara ile yeni nerkez-i umumiazas
intihab olunacaktr. Vilayet heyet-i merkeziyelerinin listesi nihayet ismi havi
olmaldr.
Madde 11-) Bu suretle intihap ve tayin olunan merkez-i umumiaza-y cedidesi ancak
kongre ikmal-i vazife ile daldktan sonra vazifelerini ifaya balayacaktr.
Madde 12-) Merkez-i umumiye aza olacaklarn Trke tekellm ve kitabet eylemeleri
arttr.
Madde 13-) Merkez-i umuminin her itimanda mzakerata ru olunmazdan akdem
ekseriyet-i ara ve rey-i haf'i ile bir reis intihap olunacaktr.
Madde 14-) Reisin vazifesi itima zamanlarnda merkez-i umumi mzakeratn idare
etmektir.
Madde 15-) Merkez-i umumiazasndan zat tefrik olunarak muhtac- mzakere
olmayan mesaile mteallik muhabere ve havalat mesuliyeti kendilerine ait olmak ve bu
babtaki icraat ilk itimada merkez-i umumiye bildirmek artyla ifa etmek zere bir
150

heyet-i muvazzafa (Bro Heyeti) tekil olunacaktr. Kongrece merkez-i umumiazasnn
esna-y intihabnda bu cihet nazar- itibara alnacaktr.
Madde 16-) Merkez-i umuminin mhrn (Bro Heyeti) muhafaza eder.
Madde 17-) Reisin hibir sfat- resmiye-i hariciyesi yoktur. Muharrerat reis namyla
imza edemeyecektir.
Madde 18-) Mhrn imza ile teyidine mecburiyet hasl olan hususatta merkez-i umumi
tarafndan verilecek karara gre heyetten biri imza edecektir.
Madde 19-) Merkez-i umumi haftada la-akall gn itima edecektir. Fevkalade itima
zamanlarnn tayini ve azann muntazaman ifa-y vazifeye davet olunmas Bro
Heyetinin vezaifi cmlesindendir. Bro Heyeti fevkalade itimaattan bir gn evvel
merkez-i umuminin bil-cmle azasna zaman ve mekan- itimai bildirmee
mecburdur.
Madde 20-) Merkez-i umumi reisi dahil olduu halde yedi kiiden noksan olarak ittihaz-
karar edemeyecektir. Mukarrerat mevcudun ekseriyet-i alasyla ittihaz olunur.
Madde 22-) Merkez-i umumiazas harice ve efrad- Cemiyete kar sfatlarn ketm ve
ihfaya mecburdurlar. Zaman ve mekan- itima hariten hi kimsenin bilmemesine
dikkat olunacaktr. Binaenaleyh merkez-i umumi mnasebat- lazmesini idare ve temin
iin iki rehber istihdam edebilecektir. Ve bu rehberler ketm ve ihfa hususunu teminen
tekrar tahlif olunacaklardr.
Madde 23-) Merkez-i umumiazasndan mazeret-i makblesi olmakszn bir ayda
itimada bulunmayanlara mstafi nazaryla baklp yerine onuncu maddede muharrer
usle tevfikan dier biri intihap olunur.
Merkez i umuminin vezaifi
Madde 24-) Merkez i umumi birinci maddede beyan olunan esas ve maksad istihsal ve
temin etmekle beraber bil umum vilayat merakizi beynindeki irtibat ve mnasebat
tanzim ve ibu merkezlerin muamelat- umumiyesini tefti ve efradn mteahhit olduu
mebaliin miktarn takdir ve ledel-hace tezyid veya tenkis ve her sene varidat ve
mesarifini mbeyyin bir muvazene-i umumiye tanzim ve kongreye tasdik ettirmek, vel-
hasl ahs- manevi-i Cemiyetin muamelat- umumiyesine ve kaffe-i umurun hsn-i
temiyet ve intizam keyfiyeti(ni) temin esbabna tevessl eylemekle mkelleftir.
151

Madde 25-) ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup olmayan dahili ve harici frak-
muhtelife-i siyasiye ile mzakere etmek ve ittihaz karar eylemek hususat merkez-i
umumiye aittir.
Madde 26-) Merkez-i umumi sene-i atiye iin Cemiyetin tanzim edecei siyasi
program kongreye tasdik ettirecek ve tasdik ettirmeksizin ner ve ilan edemeyecektir.
Merkez-i umuminin heyet-i tahririyesi
Madde 27-) Merkez-i umuminin umur- tahririyesi Bro Heyeti tarafndan icra
edilecektir. Bu heyet haricinde katip istihdamna mecburiyet grld takdirde
merkez-i umumi heyetinin ekseriyetle verecei karar zerine efrad- Cemiyetten olmak
artyla lzumu miktarda maal katip tayini caizdir. Gerek katibin intihab ve gerek
maann tayin-i miktar merkez-i umumiye aittir.
Madde 28-) Merkez-i umumiazasndan hari olarak intihap edilen katip mzakeratta
hazr bulunmayacaktr.
Madde 29-) Heyet-i tahririyenin vazifesi mukarrerat kayd ve bil-cmle evrak ve
defatiri hfz ve merkez-i umumi muhaberatn icra ve verilen selahiyet dairesinde umur-
adiyeyi tedvir ve ifa eylemekten ibarettir.
Merkez-i umuminin heyet-i maliyesi
Madde 30-) Merkez i umuminin heyet-i maliyesi mahluf efraddan maal bir muhasip
ile bir veznedardan ibaret olacaktr. Heyet-i maliye merkez-i umuminin karar
olmadka hibir ake sarf edemeyecektir.
Madde 31-) Merkez-i umumiazasndan tensip edilecek zevattan mrekkep bir komisyon
marifetiyle gayr-i muayyen zamanlarda la-akall senede iki defa hesabat kontrol
edilecektir.
Madde 32-) Katip ve muhasip ve veznedarn intihap ve tayinleri ve maalarn takdiri
merkez-i umumiye aittir.
Merkez-i umuminin heyet-i teftiiyesi
Madde 33-) Merkez-i umumi icap ve ihtiyaca gre lzumu kadar mfetti istihdam
edebilir.
Madde 34-) Esna-y teftite mfettilerin mesarif-i rahiyye ve zaruriyeleri merkez-i
umumi veznesinden tesviye olunacaktr.
Madde 35-) Mfettilerin vezaifi merkez-i umumi kararyla tayin olunur.
152

Madde 36-) Mfettiler heyet-i merkezi yelerin gerek tadil, gerek klliyen tebdiline
lzum grrse keyfiyeti esbab- mucibesiyle merkez-i umumiye bildirerek merkez-i
umumice mttefikan verilecek karar zerine tadil ve tebdil muamelesi icra olunacaktr.
Mfettiler bil-cmle merakizi tefti edebilirler.
Merkez-i umumi ile heyet-i merkeziyelerin varidat
Madde 37-) Gerek hibe tarikiyle ve gerek itira suretiyle Cemiyetin uhdesine geecek
olan emval-i gayrimenkulenin tasarruf ve idaresi, bedelat- icarn ahz kabz selahiyeti
merkez-i umumiye aittir. Ancak bunlarn bulunduu mahaller merkezlerine merkez-i
umumiden verilecek vekalet mucibince talibine icar ve kiralarn tahsili gibi muamelat
merkezler tarafndan icra edilerek tahsil olunan mebali merkez-i umumiye
gnderilecektir. Bundan maada her heyet-i merkeziye mafevk merkeze varidatnn
rubunu ayda bir gnderecektir.
Madde 38-) rad ihtiyacat- hakika-i mahalliyeye kifayet edemeyecek kadar czi olan
merakizin ihtiyacatn tesviye etmek zere mikdar- kafi mebali irsalini merkez i
umumi deruhte edecektir.
Vilayattaki heyet-i merkeziyelerin tekilat
Madde 39-) Vilayet heyet-i merkeziyeleri bir sene mddetle ifa-y vazife etmek zere
yedi azadan mrekkep olup bunlar her sene itimai mutad vilayat kongreleri tarafndan
rey-i hafi ve ekseriyetle intihap olunur.
Madde 40-) Sene iinde vilayet heyet-i merkeziyeleri azasndan biri vefat edecek
veyahut mazeret-i merua hasebiyle azalktan ekilecek olursa yerine kongrede en
ziyade rey kazanm olanlar sra ile intihap edilerek heyet ikmal edilecektir. Bu aza
selefinin bakiye-i mddetini ikmal eyleyecektir.
Madde 41-) Vilayet heyet-i merkeziyeleri azasnn intihab hususunda kongrenin
vazifesini teshil iin heyet-i merkeziyelerinden kongreye gelecek olan mebuslar birer
esami listesi getireceklerdir. bu vilayet heyet-i merkeziyesinde azala iktidar ve hal
vakti msait olan ve heyet-i merkeziyelerce intihap olunan zevattan ibaret kalacak ve
ayn erait ve meziyyat haiz zevat bulunacak olur ise heyet-i merkeziyelerde bulunmu
olanlarla Cemiyet'e duhl itibariyle en ziyade kdemi olanlar tercihen esami listesine
idhal edilecektir. Kongreye dahil-i vilayette bulunan bil-cmle heyet-i merkeziyelerden
birer aza gelecektir. Bu aza kiiyi tecavz etmemek zere birer esami liste(si)
getirecektir. Vilayet heyet-i merkeziyesi azas bu esami listesindeki zevat ile merkez-i
153

vilayetteki kulplerden verilecek esami listesinde muharrer olan esamiden intihap
olunacaktr.
Madde 42-) Bu suretle intihap ve tayin olunan vilayet heyet i merkeziyeleri aza-y
cedidesi ancak kongre ikmal-i vazife ile daldiktan sonra vazifelerini ifaya
balayacaktr.
Madde 43-) Vilayet heyet-i merkeziyesinin her itimanda mzakerata r olunmazdan
akdem ekseriyet-i ara ve rey-i hail ile bir reis intihap olunacaktr.
Madde 44-) Reisin vazifesi itima zamanlarnda vilayet heyet-i merkeziyesi
mzakeratn idare etmektir.
Madde 45-) Vilayet heyet-i merkeziyesi azasndan zat tefrik olunarak muhtac-
mzakere olmayan mesaile mteallik muhabere ve havalat mesuliyeti kendilerine aid
olmak ve bu babdaki icraat ilk itimada merkez-i ummiye bildirmek artyla ifa
eylemek zre bir heyet-i muvazzafa (Bro Heyeti) tekil olunacaktr.
Madde 46-) Reisin hibir sfat- resmiye-i hariciyesi yoktur. Muharrerat reis namyla
imza edemeyecektir.
Madde 47-) Mhrn imza ile teyidine mecburiyet hasl olan hususatta vilayet heyet-i
merkeziyesi tarafndan verilecek karara gre heyetten biri imza edecektir.
Madde 48-) Vilayet heyet-i merkeziyesi haftada la-akal gn itima edecektir.
Fevkalade itima zamanlarnn tayini ve azann muntazaman ifa-y vazifeye davet
olunmas Bro Heyetinin vezaifi cmlesindendir. Bro Heyeti fevkalade itimandan
bir gn evvel heyet-i merkeziyesinin bi'l-cmle azasna zaman ve mekan- itimai
bildirmee mecburdur.
Madde 49-) Vilayet heyet-i merkeziyesi be kiiden noksan olarak ittihaz- karar
edemeyecektir. Mukarrerat mevcudun ekseriyet-i arasyla ittihaz olunur.
Madde 50-) Muamelat ve muhaberatn intizam- cereyanndan ve mukarreratn vakt
zamanyla icrasndan ve heyet-i merkeziye azasnn vakt zamanyla itimaa davet
olunmasndan dolay Bro Heyeti mesuldr.
Madde 51-) Vilayet heyet i merkeziyesi azas harice ve efrad- Cemiyete kar
sfatlarn ketm ve ihfaya mecburdur. Zaman ve mekan- itimai hariten hi kimsenin
bilmemesine dikkat olunacaktr. Heyet-i merkeziye mnasebat- lazmesini idare ve
temin iin iki rehber istihdam edecektir. bu rehberler ketm hla mecburiyetlerini
teminen tekrar tahlif olunacaklardr.
154

Madde 52-) Vilayet heyet-i merkeziyesi azasndan mazeret-i makblesi olmakszn ayda
itimada bulunmayanlara mstafi nazaryla baklp yerine usulen dier biri intihap
olunur.
Vilayet heyet-i merkeziyesinin vezaifi
Madde 53-) Evvela: Merkez-i umumiden vukubulacak tebligat ahkamna tevfik-i
hareket; saniyen: Vilayet dahilinde bulunan bilcmle heyet-i merkeziyeyi lzum
grdke tefti ve neticesini icap ederse ba-rapor merkez-i umumiye iar; salisen:
Vilayet dahilinde bulunan bir kazada heyet-i merkeziye tekiline lzum olduu takdirde
merkez-i umumiye yazarak merkez-i umuminin kararn aldktan sonra vilayet heyet-i
merkeziyesi azasndan veya tekilat- Cemiyete vakf efrad- cemiyetten mnasibini
bil-intihap kaza heyet-i merkeziyesini tekil; rabian: Merkez-i vilayette kaza heyet-i
merkeziyesi bulunmad takdirde kulplerce kabul tensip edilen efradn reddi mucip
esbab- muhikke bulunmazsa kabuln tasdik; hamisen: Her merkezden gnderilmesi
icap eden rubunu muntazaman merkez-i umumiye irsal; sadisen: Vilayet dahilinde
bulunan merakiz arasnda muhabereye vesatet; sabian: Merkez-i vilayette iki veya daha
ziyade kulp teekkl ettiinde o merkezde ayrca bir de kaza heyet-i merkeziyesi tekil
vel-hasl o vilayet dahilinde makasd ve menafi-i Cemiyeti nizamname ahkam
dairesinde temin ve muhafaza etmekle mkelleftir.
Vilayet heyet i merkeziyetinin muamelat- tahririyesi
Madde 54-) Merkez i umumi muamelat- tahririyesi hakkndaki ahkam vilayat heyet i
merkeziyeleri hakknda da caridir.
Vilayet heyet-i merkeziyelerinin heyet-i maliyesi
Madde 55-) Vilayet heyet-i merkeziyelerince azadan biri muhasiplie, dier biri
veznedarla tayin olunur. Bunlar ay nihayetinde vilayet heyet-i merkeziyesine varidat
ve sarfiyatn miktarn mbeyyin bir pusula tertip ve ita etmekle mkelleftirler. Vezaif-i
mezkurenin azadan mnasiplerine tahmili hususunda ittifak- ara hasl olmad takdirde
kura keide olacaktr. Bu suretle takarrr eden vazifeyi kabulden imtina eden zat
azalktan imtina elmi addolunur.
Muhasebeci merkez-i umumice gnderilecek nmuneye tevfikan kulplerle mlhakat
heyet-i merkeziyelerinden vilayet heyet-i merkeziyesi hissesi olarak varid olan
mebaliin ve heyet-i merkeziyeye ait varidatn ve mafevk merakize vukubulan irsalatn
155

hesabatn tutaca gibi hisselerini ayda ita ve irsal etmeyen kulp ve merkezleri
heyet-i merkeziyeye ihbar eder.
Madde 56-) Muhasebeci ile veznedar tarafndan nihayetn-nihaye ayda bir vilayet
heyel-i merkeziyesi varidat- umumiyesinden Merkez-i Umumiye ait olmak zre
tahakkuk eden bir rub'u tanzim edilecek irsal iye pusulasyla merkez-i umumiye
gndermek vilayet heyet-i merkeziyesinin cmle-i vezaifindendir.
Madde 57-) Vilayet heyet-i merkeziyesinin mesarif-i mukteziyesi varidat- umumiyenin
rub'unu tecavz etmemek zre heyete verilecek karar mucibince muhasebeci ile
veznedar tarafndan icra edilecektir.
Madde 58-) Heyet-i merkeziye azas meyannda umur u hesabiyeyi ifa ve deruhte
edecek zevat bulunmad ve heyet-i merkezice haricinde de efrad- Cemiyetten bu
yolda fahri bir muhasip tedarik edilemedii takdirde hariten ve fakat efrad-
Cemiyetten olmak zre heyet-i merkeziyenin mesuliyeti tahtnda bir muhasib-i
mesuln cretle vazifedar edilmesi iktiza eder.
Madde 59-) Liva heyet-i merkeziyeleri de vilayet heyet-i merkeziyeleri gibi yedi zattan
mrekkeptir. Bunlar her sene itimai mukarrer olan vilayet kongrelerinde bulunmas
lazm gelen elviye merakizi ile her liva dahilindeki kaza ve nevahi heyet-i
merkeziyelerinden gnderilecek vekillerin ayrca merkez-i liva iin uslne tevfikan
getirecekleri listelerde muharrer esamiden ve ancak herbir liva ve livaya merbut kaza ve
nevahi mebuslarnn ekseriyet-i arasyla alel-usl intihap olunurlar.
Madde 60-) Bu nizamnamenin nerine kadar heyet i merkeziyesi tekil edilmemi olan
kaza ve nahiyelerde ayrca heyet i merkeziye tekiline mesa yoktur. Ancak kaza ve
nahiye merkezlerinde kulpler taaddd eder ve vilayet heyet-i merkeziyesince o kaza ve
nahiyelerde heyet-i merkeziye tekiline lzum ve ihtiya grlrse vilayet heyet-i
merkeziyesi tarafndan merkez-i umumiye iar- keyfiyet olunur ve merkez-i umuminin
bu babla verecei karar mucibince muamele olunur.
Madde 61-) Madde-i sabkada mezkr olan heyet-i merkeziyeler dahi vilayet heyet-i
merkeziyesi gibi yedi kiiden mrekkep olacaktr.
Madde 62-) Kaza ve nahiye heyet-i merkeziyeleri azas heyet-i merkeziyenin bulunduu
mahalde mevcud olan kulpler efrad tarafndan intihap olunacak mntehib-i saniler
tarafndan intihap ve tayin edilecektir. yle ki: Her kulbn mevcuduna nazaran on
kiide bir mntehib-i sani intihap olunmak zere ve ksrata itibar edilmeyerek
156

mntehib-i saniler kulp heyet-i umumiyesince rey-i hafi ve ekseriyet-i ara ile intihap
edilecektir. Her kulbn mntehib-i sanileri bil-itima ilerinden birini rey-i hafi ile ve
ekseriyetle reis ve dierini reis-i sani ve ilerinden birini katip tayin ederek kezalik rey-i
hafi ve ekseriyetle ilerinden veya kulplerin dier efradndan mnasip bir zat heyet-i
merkeziye azalna intihap edeceklerdir.
Madde 63-) Bu suretle intihap olunan heyet-i merkeziye azasndan bir veyahut daha
ziyade zevatn istifa ve vefat yahut daha ziyade zevatn istifa gibi ahval dolaysyla iten
ekilmeleri halinde yerlerine mntehib-i saniler tarafndan vukubulan intihapta ikinci
derecede ekseriyet kazananlar srasyla heyet-i merkeziye azalna tayin olunurlar. Ve
ayet bu suretle ikmal-i heyet mmkn olamazsa kulplerce beyan olunduu vehile
mntehib-i saniler intihap edilerek onlar tarafndan mnhal olan azala mnasipleri
usl vehile intihap olunur. Hitam- intihapta mntehib-i saniler intihap ettikleri
zevatn esamisini mektum tutacaklarna dair din ve namus zerine yemin edeceklerdir.
Madde 64-) Liva ve kaza ve nahiyelerde mteekkil heyet-i merkezi yelerin vezaifi;
evvela: Mafevk heyet-i merkeziyesinden telakki edecekleri talimat ve tebligat
harfiyyen ve vakt zamanyla icrasna msaraat; saniyen: Kulpler tarafndan tensip
edilen efradn reddi mucip esbab- muhikke bulunmad takdirde kabuln tasdik;
salisen: Kulplerden gnderilen rub-u varidat vakt zamanyla celp ve tahsil ve bir de
dorudan doruya heyet-i merkeziyeye vukubulacak ianat ve saireden terekkp eden
varidat- umumiyenin bir rubunu mafevk heyet-i merkeziyesine irsal ve dier rub-u
varidat da mahallinde bit-tevfik mesarifat- mukteziyeyi heyet-i merkeziyenin
kararyla muhasebeci ve veznedarn vastasyla ifa; rabian: cap ettike heyet-i
merkeziyenin kararyla azadan mnasip grlecek zevat vastasyla kulplerin
muntazaman itima edip etmediklerini ve nizamname ahkamna riayet olunup olunma-
dn ve kulp varidatnn rubunu vakt zamanyla heyet-i merkeziyeye irsal edilip
edilmediini tefti vel-hasl liva ve kaza ve nahiye dahilinde makasd ve menaf-i
Cemiyeti nizamname ahkamyla mafevk heyet-i merkeziyeden vukubulacak tebligat
dairesinde temin ve muhafaza eylemekten ibarettir.
Madde 65-) Liva ve kaza ve nahiye heyet-i merkeziyelerinin kitabet vazifesi azadan bir
yahut iki zat tarafndan heyete verilecek karar mucibince ifa edilir.
Madde 66-) Liva ve kaza ve nahiye heyet-i merkeziyelerince azadan biri muhasiplie ve
dier biri veznedarla tayin olunur ve bunlar her ay nihayetinde mensup olduklar
157

heyet-i merkeziyeye varidat ve sarfiyatn miktarn mbeyyin bir pusula tertip ve ita et-
mekle mkelleftirler. Vezaif-i mezkrenin azadan mnasiplerine tahmili hususunda
ittifak- ara hasl olamad takdirde kura keide olunacaktr. Bu suretle takarrr eden
vazifeyi kablden imtina eden zat azalktan istifa etmi addolunur.
Madde 67-) Muhasebeci merkez-i umumice gnderilecek nmuneye tevfikan
kulplerden heyet- i merkeziye hissesi olarak varid olan mebaliin ve heyet-i
merkeziyeye ait varidatn ve mafevk merkeze vukubulan irsalatn hesabn tutaca gibi
hisselerini ayda bir ita ve irsal etmeyen kulpleri heyet-i merkeziyeye ihbar eder.
Madde 68-) Muhasebeci ile veznedar tarafndan nihayetn-nihaye ayda bir heyet-i
merkeziye varidat- umumiyesinden mafevk heyet-i merkeziyesine ait olmak zere
tahakkuk eden bir rubu tanzim edilecek irsaliye pusulasyla vilayet heyet-i
merkeziyesine gndermek liva veya kaza veya nahiye heyet-i merkezi yelerinin cmle-i
vezaifindendir.
Madde 69-) Liva veya kaza veya nahiye heyet-i merkeziyesinin mesarif-i mukteziyesi
varidatn rubunu tecavz etmemek zre heyete verilecek karar mucibince
muhasebeci ile veznedar tarafndan icra edilecektir.
Madde 70-) Elviye-i mstakile civar vilayet heyet-i merkeziyesine tabidir. Mesela
Kuds- erif, Beyrut vilayeti heyet-i merkeziyesine; Zor sanca Halebe; Bingazi
Trablusgarba; zmit, atalca, Biga sancaklar stanbul heyet-i merkeziyesine tabidir.
Umumi kongrenin suret-i tekili
Madde 71-) Umumi kongre her sene Eylln beinde, merkez-i umuminin daveti
zerine ve tayin edecei mahfilde itima eder. yle ki her vilayet heyet-i
merkeziyesinden gnderilecek birer vekil ile merkez-i umumiazasnn rey i hafi ile ve
kongrede haiz-i rey olmak artyle kendi meyanlardan intihap ve tefrik edecekleri
zattan terekkp edecektir. Ancak merkez:i umuminin mesuliyet ve muamelatna ait
olmayan ve vatann tekaml ve saadetine taallk eden mzakeratta kongrenin kararyla
merkez-i umumiazasnn kaffesi hazr bulunacaktr.
Madde 72-) Kongreye aza gndermeyen heyet-i merkeziyeler merkez-i umuminin
bulunduu yerde veya dier bir mahalde efrad- Cemiyetten emniyet ettikleri bir zat
kongreye vekil intihap etmek hakkn haizdirler. Bu suretle kongreye aza olacak zat
ancak bir reyi haiz ve bir merkez namna vekil olabilip birden ziyade merkezin vekili
veya memuru olamayacaktr. Merkez-i umumiazasndan hibiri ve hatta kongreye dahil
158

olmayan aza bile hibir merkezin vekaletini deruhte edemez. Kongreye aza gnderen
merkezler gnderecekleri azann mesarifini takdir ve tesviye edecek ve azann suret-i
memuriyetini mbeyyin merkez-i umumiye hitaben yedine bir itimadname ve orann
ahval-i umumiyesine dair bir rapor ita edecektir.
Madde 73-) Kongrenin her itimanda mzakerat idare etmek zre rey-i hafi ile bir reis
ve bir reis-i sani intihap olunur.
Madde 74-) Kongrenin vazife-i kitabeti hitam- itimaa kadar ifa-y vazife etmek zere
kongre azas meyannda ekseriyet-i ara ile intihap edilecek zattan mrekkep bir
heyet-i tahririyeye tevdi edilecektir.
Madde 75-) Bunu mteakip aza-y mevcude reisin teklifi zerine kongre mzakerat ve
muharreratn hafi tutacaklarna ve hariten hibir kimseye ifa etmeyeceklerine din
namus ve vicdan zerine yemin edecekler ve badel-yemin merkez-i umumiazas tara-
lndan vekiller yekdierine takdim olunacaklardr.
Madde 77-) Kongrenin vazifesi; evvela: Merkez-i umuminin bir senelik muamelat-
umumiyesini mbeyyin raporlarn kraat ve muhasebat- umumiyesini tetkik; saniyen:
Sene-i atiye btesini tayin ve tasdik; salisen: Nizamnameyi ihtiyaca gre tadil; rabian:
Azadan her birinin mensup olduu vilayetten getirecei layihalardan ve bir de aza
tarafndan kongreye vukubulan teklifattan kongrenin vezaifi dahilinde bulunanlar
tedkik ve heyete tefrik ederek srasyla mevki-i mzakereye vaz ve kongrenin vazifesi
haricinde olduuna heyete karar verilen mevadd dahi selahiyettar olan merkeze
havale; hamisen: Sene-i atiyede Cemiyetin takip edecei siyasi program tasdik;
sadisen: Son itimada merkez-i umumiazasn rey-i hafi ile intihaba ve'l hasl ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin hayat ve menafi-i esasiyesine taallk eden bil cmle mevadd hail
ve tayin etmekten ibarettir.
Madde 79-) Kongrenin mukarreratn muhtevi olan evrak ve defatir kongre daldktan
sonra merkez-i umumide muhafaza edilecektir.
Madde 80-) Hitam- itimada kongre mukarreratndan vilayet heyet-i merkeziyelerine
teblii icap edenler tefrik olunarak tebli edilecek ve ifasnda mahzur grlen
mukarrerat ve o sene iin merkez-i umumiye intihap olunan azann esamisini kongre
azasndan bakas bilmeyecektir.
Vilayet kongresi
159

Madde 81-) Vilayet kongreleri her sene vilayet heyet-i merkeziyelerinin daveti zerine
o vilayet dahilinde bulunan bil-cmle heyet-i merkeziyelerden gnderilecek birer vekil
ile vilayet heyet-i merkeziyesi azasnn rey-i hafi ile ve bu kongrede haiz-i rey olmak
artyla kendi meyanelerinde intihap ve tefrik edecekleri zattan terekkp edecektir.
Ancak vilayet heyet-i merkeziyesinin mesuliyet ve muamelatna ait olmayan ve vatann
tekaml ve saadetine taallk eden mzakeratla kongrenin kararyla heyet-i merkeziye
azasnn kaffesi hazr bulunacaktr.
Madde 82-) Vilayet kongresine vekil gndermeyen heyet-i merkeziyeler merkez-i
vilayetin bulunduu veya dier bir mahalde efrad- Cemiyetten emniyet ettikleri bir
zat kongreye vekil intihap etmek hakkn haizdirler. Kongreye vekil olunacak zat ancak
bir reyi haiz ve bir merkez namna vekil olabilip birden ziyade merkezin vekil ve
memuru olamayacaktr. Merkez-i vilayet azasndan kongreye dahil olmayan aza bile
hibir merkezin vekaletini deruhte edemez.
Madde 83-) Kongreye aza olacak zatn yirmibe yandan dn olmamas arttr.
Madde 84-) Kongreye aza gnderen her merkez gnderecei azann mesarifini takdir ve
tesviye edecek ve azann suret-i memuriyetini mbeyyin merkeze hitaben yedine bir
itimadname ve orann ahval-i umumiyesine dair bir rapor ita edecektir.
Madde 85-): Her itimada mzakerat idare etmek zere rey-i hafi ile bir reis ve reis-i
sani intihap olunur.
Madde 86-) Kongrenin vazife-i kitabeti hitam- itimaa kadar ifa-y vazife etmek zere
kongre azas meyannda ekseriyet-i ara ile intihap edilecek zattan mrekkep bir
heyet-i tahririyeye tevdi olunacaktr.
Madde 87-) Bunu mteakip aza-y mevcude reisin teklifi zerine kongre mzakerat ve
muharreratn hafi tutacaklarna ve hariten hibir kimseye ifa etmeyeceklerine dair din
ve namus ve vicdan zerine yemin edecekler ve badel-yemin kongrede hazr bulunan
vilayet heyet-i merkeziye azas tarafndan yekdiere takdim olunacaktr.
Madde 88-) Her itiman nihayetinde ertesi itimada mevki-i mzakereye konacak
mevadd heyete kararlatrlacaktr.
Madde 89-) Vilayet kongreleri her sene yd-i Milliye msadif olan Temmuzun onuncu
gn vilayet heyet-i merkeziyesinin tayin edecei mahalde itima edecektir.
Madde 90-) Vilayet kongresinin vaz,fesi, evvela: Vilayet, heyet-i merkeziyesinin bir
senelik muamelat- umumiyesini mbeyyin raporlarn kraat ve muhasebat-
160

umumiyesini tedkik; saniyen: Sene-i atiye btesini tayin ve tasdik; salisen: Her azann
mensup olduu merkezin muamelat ve ahval-i umumiyesine dair kongreye verecei
raporlar kraat ve tedkik; rabian: Aza tarafndan kongreye vukubulacak teklifattan
kongrenin vezaifi dahilinde bulunanlar tetkik ve heyete tefrik edilerek srasyla mevki-
i mzakereye vaz ve kongrenin vazifesi haricinde olduuna karar verilen mevadd dahi
selahiyettar olan merakize havale vel-hasl dahil-i vilayette Cemiyetin menafi ve
makasd- esasiyesine taallk eden bil-cmle mevadd hal ve tayin ve son itimada
vilayet heyet-i merkeziye azasn rey-i hafi ile intihap etmektir.
Madde 91-) Kongrenin mukarreat ekseriyet-i ara ile ittihaz olunacak ve mddet-i
itiman dahi kongre heyeti tayin edecektir.
Madde 92-) Kongrenin mukarreratn muhtevi olan evrak ve defatir kongre daldktan
sonra vilayet heyet-i merkeziyesinde muhafaza olunacaktr.
Madde 93-) Elviye-i mstakilede mteekkil heyet-i merkeziyelerin merkez-i livada
ayrca kongre tekiline selahiyetleri yoktur. Ancak elviye-i mstakile heyet-i
merkeziyeleriyle yakn vilayette teekkl edecek kongreye birer vekil gndermek
hakkn haiz olduklarndan civar vilayat heyet-i merkeziyesi kongrenin itimandan ev-
vel bunlardan da birer vekil talep edecektir. Mesela Beyrut vilayeti heyet-i merkeziyesi
kongre iin Kuds- erif heyet-i merkeziyesiyle liva dahilindeki dier heyet-i
merkeziyelerden birer vekil talep etmee mecburdur ve Zor sanca Halebe;
Bingazi,Trablusgarba; Biga, atalca ve zmit sanca da stanbul heyet-i merkeziyesi
ne tabidir.
Kulpler
Madde 94-) Kulpler Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetine dahil bulunan efrad
arasnda bila-tefrik-i cins mezahip revabt- uhuvvet ve ittihad teyid ve idameye ve
her snf efradn istidad ve ihtiyalar dairesinde tenvir-i efkar ve tevsi-i vukuflaryla
siyasi, iktisadi ve itimai her trl teebbtisat- mfide ve terakkiyat- medeniyesini
tesrie hadim olacaktr.
Hey e t-i idare
Madde 95-) Kulp bir reis veya mdr ve bir reis-i sani veya mdr- sani ve bir katip
ve bir veznedar, bir hafz- ktp ve iki aza-y muavineden ibaret olmak zere yedi
kiiden mrekkep bir heyet marifetiyle idare olunur. Bu yedi zat drder ay mddetle
rey-i hafi ile kulbn umum azas tarafndan ekseriyet-i ara ile tayin olunur. Rey
161

verenler yazacaklar pusulalara filan reis, filan reis-i sani, filan katip ila-ahr diye iaret
ederler. Kulbn heyet-i idaresine reis-i evvel ve gyabnda reis-i sani riyaset eder.
Kulbn itima- umumisine riyaset reis-i evvele aittir. tima- umuminin zaman-
muayyenede reis ispat- vcud etmezse intizar olunmayp o itimaa mahsus olmak zere
rey-i hafi ile bir reis intihap olunur. Reis-i saniaza-y muavine marifetiyle icra olunacak
tahsilata nezaret edecek ve bir teklif defteri tutacaktr. Katibin vazifesi heyet-i idarenin
kararlarn zabt ile defter-i mahsusuna kayd ve her nevi muamelat- tahririyeyi ifadan
ibaret olup tutaca defatir unlardr:
a-) Muharrerat- varide ve sadrann hlasalarn kayda mahsus,
b-) Hlasaten kaydolunup heyet tarafndan imza olunmas lazm gelen mukarrerat
kayda mahsus defterler,
c-) Mfredatl demirba defteri, katib kulbn itima- umumisinde dahi kitabet
vazifesini ifa eder. Evrak- varide ve sadray numero altnda ve suret-i muntazamada
hfz eyler. Vazife-i kitabetin icabatna gre katibe heyet-i idarede rey sahibi olmak
zere kulp efradndan fahri veya maal bir ve nihayet iki muavin tayini caizdir. Bu
muavinlerin intihap ve takdir-i maalar heyet-i idareye aittir. Veznedar makbuzatl,
medfuatl vezne defteri tutarak makbuzat behemehal koanl bir makbuz senedi
mukabilinde istifa edecei gibi medfuat da her kime para verilmesi karar altna alnm
ise ona imza ettirerek icra eyliyecek ve icabna gre alaca makbuzlar hfz ile sarfiyat-
vaka yeknunu ilk itimada heyet-i idareye tasdik ettirecektir. Hafz- ktp,
ktphanede mevcud olan kitaplarn esamisini mbeyyin bir fihrist tanzimine ve ktb-
mevcude ile gazete ve resailin teclid ve muhafazasna memurdur. cabna gre hafz-
ktbe muavenet etmek ve heyet-i idareye dahil olmamak zere kulp efrad meyannda
bir nihayet iki muavin ilas caizdir. Bu muavinlerin intihap ve tayini heyet-i idareye
aittir. Aza-y muavinden biri reis-i saninin nezareti altnda takib-i tahsilata memurdur.
yle ki her ferdin nizamname mucibince vermee mecbur olduu ayl dorudan
doruya veznedara teslim etmesi lazm gelir ise de bunu ifa etmeyenler bulunduu
takdirde muavin aza kendilerine mracaatla ayln veznedara itas lzumunu ihtar ve
iki kere ihtar edildii halde ayl tesviye etmeyen efradn esamisini heyet-i idareye
tahriren iar eder. Aza-y muavineden dieri kulbe kayd olunan umum efrad-
Cemiyetin knye defterini tutmaa ve umumi itimalarda umum kulp efradnn
yoklamasn icra etmee ve mazeret-i makblesi olmakszn mtevaliyen defa itima-
162

umumiye devam etmeyenlerin esamisini heyet-i idareye tahriren bildirmee
memurdur.
Madde 96-) Heyet-i idare la-akal haftada defa bil-itima heyet-i merkeziyeden
havale edilecek mevadd mzakere ile bunlardan itima- umumiye laliki icab edenleri
ifraz eder ve icab etmeyenler ile kulbn idaresine mteallik hususat taht- karara alr.
Madde 97-) Heyet-i idare la-akal be aza mevcud olmadka ittihaz- karar edemez.
Vakt-i muayyenede reis-i evvel ve sani bulunmad takdirde vrudlarna intizar
etmeksizin aza-y mevcude ilerinden birini reis vekili intihap ile mzakerata ibtidar
ederler.
Madde 98-) Heyet-i idareyi tekil eden zevattan bila-mazeret bir ay zarfnda iti-
mada hazr bulunmayanlar mstafi addedileceinden yerine dierinin intihab hususu
heyet tarafndan ba-rapor kulp heyet-i umumiyesine bildirilir.
tima- umumi
Madde 99-) tima- umumi la-akal on be gnde bir defa olacak ve yevm-i itima kulp
heyet-i idaresince tayin edilecektir.
Madde 100-) Kulp heyet-i umumiyesinin bir sls hazr bulunmadka mzakere ve
ittihaz- karar olunamaz.
Madde 101-) tima- umumi iin gelen efraddan her biri yoklama defteri nam ile
muavin aza tarafndan tutulacak olan defterde numerosunun hizasna imzasn vaz ile
mevcudiyetini ispat eyler bu defterde imzas grlmeyenlere o itimada hazr
bulunmam nazaryla baklr.
Mevadd- muhtelife
Madde 102-) Efrad- Cemiyetten olmayanlarn kulbe duhl katiyen memnudur.
Efrad- Cemiyetten bulunan ve dier kulplere mensup olan zevatn itima- umumi
zamanlar mstesna olmak zere kabulleri ve kulpler beyninde ziyaret teatisi caizdir.
Madde 103-) Kulp efradndan birinin bir teklifi oldukta reis-i saniye bil-mracaa
defter-i mahsusuna kayd ettirecek ve bu suretle vuku bulan teklif evvel-emirde heyet-i
idarece bil-mzakere ehemmiyeti nisbetinde bit-tefrik bir mzakere pusulas tertib
olunup itima- umumide mzakere olunmak zere kulp heyet-i umumiyesine arz
edilecektir.
163

Madde 104-) Mevasime gre kulbn alp kapanmas zamanlar ayda bir defa
kulp heyet-i idaresi tarafndan tayin olunup salonunda mahall-i mahsusuna tahrir ile
ilan olunur.
Madde 105-) Kulplerde siyasi, edebi, fenni konferanslar verilebilir, fakat mesele
hakknda konferans vermek isteyenler konferansn neye dair olacan evvelce heyet-i
idareye bildirmek mecburiyetindedir. Heyete kabl olunursa konferans verilecei kul-
bn salonunda ilan olunur.
Madde 106-) Kulpler Cemiyet gazetelerinin teshil-i reva ve intiarna gayret
edeceklerdir.
Madde 107-) Kulbe celp olunacak kitap ve gazeteler heyet-i umumiyenin ekseriyet-i
arasyla intihap edilecektir
Madde 108-) ntihab- mebusan mevsimi hululnde kulp heyetine tevdi ve havale
klnacak vezaif tamamen icra olunacak ve merkez-i umuminin bu babtaki tebligatndan
btn kulp mensubini haberdar edilecektir. ,
Madde 109-) Kulp mensubini efrad- Cemiyetin meklat ve merubat ve melbusat
vel-hasl her nevi istihlakatnca bahsl-imkan yerli mahsulat ve mamulat ve emtiay
tercih etmeleri iin tevikatta bulunacaklar gibi memalik-i baide-i Osmaniyenin
mahsulat ve mamulatndan bulunduklar mahalli ahalisini mstefit etmek hususunda
hasr- efkar ve mesai eyleyecekler ve kulplerde bu babtaki mesainin neticesini ilan ve
imtisale ayan olan mevaddan Cemiyet gazeteleri haberdar edeceklerdir.
Kulbn vezaif-i umumiyesi
Madde 110-) Her kulp; evvela: Cemiyetin nizam ve program dairesinde kendi
uhdesine terettp edecek vezaif ve muamelat ifa eyleyecek; saniyen: Dersaadet ile
vilayatta intiar eden siyasi, fenni, edebi ve mizahi gazete ve risalelerden ve meahir-i
udeba ve mellifin asar- edebiye ve ahlakiye ve maneviyeleriyle eski ve yeni
mellefattan ayan- istifade olanlar ve memalik-i Osmaniye haritalarn peyderpey
intihap ve celp ve mnderecatndan umum efrad- Cemiyetin istifadelerini teshil
edecek; salisen: Vakit vakit konferanslar tertip ederek efrad- Cemiyetin iktisada (ve)
terakkiyat- ziraiyeye, hfzs-shhaya, terbiye-i etlale,
siyasiyat ve ahlakiyata, kavanin ve nizamat- mlkiye ve adliye ve askeriyeden efrad-,
Cemiyetin muhta olduklar mevadda dair ita-y malmat ile tenvir-i efkar ve tehzib-i
ahlaka hizmet edecek; rabian: Mebusan intihabatnda ttihat ve Terakki Frkasnn
164

makasdn her suretle takip ve istihsale alacak; hamisen: Mamulat- mahalliye ve
emtia-i dahiliyenin mazhar-i rabet ve reva olmasna hadim tevikat ve neriyatta
bulunacak; sadisen: Kulbn servet ve iktidarn lezyid ve tevsie itina ve dikkat edecek;
sabian: yd-i Milliye mteallik vezaiti ve tedarikat icra eyleyecektir.
Madde-i anifede beyan olunan teebbsat ve vezaifte kulbe dahil olan efradn kaffesi
vazifedar ve alakadar olduklarndan o misll ilerden gerek zatlarna, gerek umuma
taallk eden ahvalde kulbn muavenet ve delaletine mracaat hakkn haizdirler.
Kulbn varidat ve mesarifi
Madde 111-) Kulbn mesarif-i daimesi icar bedeli ve hademe maa ve mefruat ve
krtasiye ile tenvir ve teshin curatndan ve icap eden mahallerde su masraf ve gazete
abone bedelatyla ktp ve mellefat esmanndan ibarettir. Maa vererek istihdam
zaruri grlecek olan memurin maaatnn itas dahi kulbn mesarifi cmlesindendir.
htiyar olunacak mesarifte kulbn ve tabi olduu merkezin hal-i iktisadisi nazar-
dikkate alnacak ve tadad olunan mesariften gayri bir masraf ihtiyarna lzum- hakiki
grldkte kulbn heyet-i idaresi kararyla tesviye olunacaktr.
Madde 112-) Heyet-i idare deitii vakit zaman- idarelerinde ahz sarf ettikleri
mebaliin hesabn yeni tayin olunan idareye vermee ve kulbn demirba eyasyla
ktphane ve defterlerini teslim etmee mecburdurlar. Eski heyetle yeni heyet bu devir
ve teslim muamelesini hesap iin veznenin medfuat ve makbuzal defteri zirine ve
ktphane iin ktphanenin fihristi zirine ve demirba iin defter-i mahsusun altna
irad ve hesaptan beraati ve eyann tamamen devir ve teslim edildiini mbeyyin
cmleler ilavesiyle tasdik edeceklerdir. Muhasebe ve devir-teslim hususunda eski ve
yeni heyetler arasnda ihtilaf hadis olursa ihtilafn mene ve mahiyeti hakknda her iki
heyete tanzim olunacak raporlar kulbn itima-i umumisinde mevki-i mzakereye
konulacak ve derhal halli kabil olmayan ihtilafattan ise ekseriyetle intihap olunan ve do-
kuz kiiden mrekkep olan bir tedkik komisyonuna havale-i keyfiyet olunup bu
komisyonun ekseriyetle verdii karar kati olacaktr.
Madde 113-) Kulbn varidat; evvela: Efradn Ccmiyete kabuln mteakip mensup
olduu kulbe verecei duhuliye her ay verecei ayln bir misli olacaktr; saniyen:
Cemiyet efradnn varidatnn yzde ikisi nisbetinde her ay itasna mecbur olduu aylk;
salisen: Kulbe mahsus olmak zere gerek efrad- Ccmiyetten, gerek hariten iane
165

verilecek nukud ve eyadan ibarettir. Efrad- Cemiyetten maadas tarafndan iane ve
hibe edilecek nukud ve eyann kabul heyet-i umumiye kararna vabestedir.
Madde 114-) Her kulp ay nihayetinde varidatnn rubunu bit-tefrik mafevk heyet-i
merkeziyesine irsal ve teslime mecburdur. Mtebaki rubundan dahi kulbn
mesarif-i mbremesi tesviye ve ifa edildikten sonra fazla kalan mebali heyet-i idarenin
kararyla emniyetli bir mahalde hfz ve mmknse tenmiye edilir.
Madde 115-) Kulpler terakm ve hfz ettirdikleri mebalii itima- umuminin kararyla
Cemiyetin makasd ve menafii urunda sarf edebilirler ve bades-sarf merbut olduklar
heyet-i merkeziyeye malhumat ita ederler.
Madde 116-) Baz mevani tesiriyle henz kulpleri tekil edilmemi olan mahallerde
efrad- Cemiyetin tayin olunacak itima- umumi mahalline davet edilmeleri heyet-i
merkeziyenin vezaifi cmlesindendir.
Mevadd- mteferrika
Madde 117-) Kulbn resail ve ceraidiyle kitaplar kraat salonundan harice
karlmayaca gibi iare suretiyle de hibir kimseye verilmeyecektir.
Madde 118-) Kulbn odaclk hizmetlerinde bir veya daha ziyade maal hademe
istihdam olunabilir. Bunlarn mmkn ise Cemiyet efradndan olmasna itina
edilmelidir. Efrad- Cemiyet haricinden kabul edilen hademenin, tahlifi icra edilerek
istihdam caizdir.
Madde 119-) Kulplerde bulundurulacak hademenin adedi ile miktar- maalarnn
tayini kulp heyet-i idarelerine aittir.
Madde 120-) Kulpte iret ve kumar katiyyen yasaktr.
Madde 121-) Kulpte ay ve kahve veya pasta gibi fruhtu memnu olmayan mevadd ya
hademeden bir mnasibe havale veya efrad- Cemiyetten birine iltizam suretiyle ihzar
ve fruht ettirilmek caizdir.
Madde 122-) Kulplerde alg almak ve ark sylemek ve istirahati ihlal edecek
surette grlt ve amata etmek ve salonlarda ve odalarda uzanp yatmak ve uyumak ve
hilaf- edeb tavr ve harekette bulunmak memnudur.
Madde 123-) yd-i Millide, heyet-i umumiyenin kararyla tayin olunacak eyyam-
sairede msamere ve elenceler tertibi mcazdr.
Madde 124-) Kulp efradndan biri baka bir kulbe naklini tahriren talep eyledii
takdirde mensup olduu kulbn heyet-i idaresi ile nakl edecei kulbn heyet-i idaresi
166

arasnda cereyan edecek muhabere zerine her iki heyete verilecek karar mucibince
muamele-i nakliye icra olunur ve naklini isteyen zata mensup olduu heyet-i idaresi
tarafndan nakl edecei kulp heyet-i idaresine hitaben bir varaka verilir.
Madde 125-) Her kulbn efrad iki yz tecavz etmeyecektir. Ancak Cemiyete
sonradan dahil olanlarn adedi iki yz tecavz edince iki yzden sonraki efrad kulp
misafiri kayd edilerek bunlarn adedi elliye bali olduu vakit ayrca bir kulp tekiliyle
mezun olacaklardr. Misafir efradn kulbe dahil olduklar zaman ita edecekleri
duhliyeler muhafaza edilerek ayrca tekil etlikleri kulbun heyet-i idaresine tevdi
olunacaktr. Ancak hin-i infkake kadar her ay nihayetinde verecekleri aylklar misafir
kulbe aittir.
Madde 126-) Misafir efradn kulbe devam hususunda ve teklifat icrasnda dier
efraddan fark olmad gibi itima- umumiye dahil olabilirler ve fakat rey ita
edemezler ve heyet-i idare ve tahlifiyeye dahil olamazlar.
Madde 127-) Kulplere devamda mazeret-i makble ve katiyesi olanlarn aylklarn
vermek ve kulbe irtibatlar baki kalmak artyla devam etmemeleri caiz olabilir.
Cemiyete suret-i kabul ve eraiti
Madde 128-) Cemiyete dahil olmak isteyenlerin; evvela: Tebaa-i Osmaniyeden
olmalar; saniyen: Onsekiz yan ikmal etmi bulunmalar; salisen: Cinayet ve rvet ve
sirkat ve dolandrclk ve sahtekarlk ve emniyeti suistimal gibi muhalif-i ahlak harekat
ile mahkm ve mehur-u maruf olmamalar ve mugayir-i ar haya efal ile mtehir
bulunmamalar; rabian: Ayyalk ve kumarbazlk misll maaybtan ari olmalar;
hamisen: Menfaat-i ahsiye emeliyle girmeyip makasd- Cemiyete hadim olmak
emeliyle girdiklerinin anlalmas arttr.
Madde 129-) Cemiyete dahil olmak isteyen zat isim ve hviyet ve memleket ve mahall-
i ikamet ve sanatn mbeyvin kulp heyet-i idaresine bir talepname verecek ve efrad-
Cemiyetten zat tarafndan dahi talibin evsaf- lazmeyi cami bulunduuna ve
Cemiyete kabule mani olmadna mezkr talepname zirinde hsn- ahadeti
mbeyyin ve mmza bir erh mnderi bulunacaktr. Bu talepname heyet-i idarece
evvel-emirde ilk itima- umumiye arz edilecek ve itima- mezkr mevcudunun sls
tarafndan kable itiraz edilirse bir gna muameleye hacet kalmakszn mezkr
talepname reddedilecektir. ayet itiraz vukubulmaz yahut itiraz eden zevatn adedi sls
miktara bali olmaz ise kulp heyet i idaresi tarafndan kulp efradndan zat suret-i
167

hafiyede mnferiden ve mtemian talibin tahkik-i ahvaline memur edilecektir.
Muterizler itirazlarn mbeyyin delaili tahriren veya ifahen heyet-i tahkikiyeye ita
edebilirler. Bunlar tarafndan verilecek mterek rapor heyet-i umumiyede kraat ve
mzakere edilerek ekseriyet-i ara ile talib kabul veya red edilecektir. Ve kablli halinde
keyfiyet kulbn merbut olduu heyet-i merkeziyeye arz edilecek ve orada dahi reddi
mucib esbab- mania-i muhikke bulunmad takdirde kablli tasdik olunarak kulbce
resm-i kabul icra olunacaktr. Red edilen ehasn baka bir mahalde Cemiyete dahil
olabilmeleri imkann men iin merkez-i umumi vastasiyle bil-cmle merkez ve idare
heyetlerine tamimen tebli-i keyfiyet olunacaktr.
Madde 130-) Kabulne karar verilen her ferdin gzleri kapal olduu halde kulp
dahilinde ayrca bir oda dernunda Cemiyetin usl- kadimesi vehile heyet-i tahlifiye
tarafndan tahlifi icra olunacaktr.
Madde 131-) Tahlif haftada bir gece olacak ve itima- umumi zamanlarna tesadf
ettirilmeyecektir. Tahlifi icra olunan zatn ismi ile talebnamesini tasdik eden zatn
ismi defter-i mahsusuna kayd edilecek ve ilk itima- umumide de efrada takdim
olunacaktr. Bu zata bir numara verilecek ve kendisini tahlif eden heyeti tanmayacaktr.
Madde 132-) Heyet-i tahlifiye zattan mrekkeb olacak ve bu zevat kulp heyet-i
idaresi tarafndan tayin olunacak ve tahlif herkesin mensup olduu dine aid kitap
zerine ve merasim-i malme ve mahsusas vehile icra olunacaktr.
Efrad Cemiyet'in hukuk ve vezaifi
Madde 133-) Efradn vcudu Cemiyete mukaddes ve kymettar bulunduundan her
ferd ahsen bir felakete maruz bulunduu anda mensub olduu kulp heyet-i idaresine
ihbar- keyfiyetle taleb-i mzaheret hakkn haizdir.
Madde 134-) Efrad- Cemiyetten her biri uhdesine tevdi ve ihale klnacak vazifeyi
mazeret-i makbulesi heyet-i merkeziyece sabit olmadka ifaya mecburdur.
Madde 135-) Efrad- Cemiyetten her biri Ccmiyet'in menfaat veya mazarratna aid
istitlaatn mensub olduu kulb-i heyete bildirmee mecburdur.
Madde 136-) Vezaiften maada hususatta efrad- Cemiyet arasnda fark ve imtiyaz
yoktur.
Madde 137-) Efrad- Cemiyetten birinin dier bir ferde veyahud haric-i cemiyet
olanlara kar ben efrad- Cemiyettenim diyerek hod-be-hod tesirat- mahsusa
icrasna kyam etmesi katiyen memnudur.
168

Madde 138-) Kulb efradnn kulb haricinde Cemiyete aid mzakeratta bulunmas
katiyen memnu olduu gibi bil-cmlele efradn tramvay ve kahvehane ve vapur gibi
umumi mahallerde Cemiyet umurundan bahs etmeleri ve ne kendilerini ve ne de
tandklar dier efrad- Cemiyeti hariten olanlara kar tantmalar katiyen
memnudur.
Madde 139-) Merkez-i umumi veya vilayet heyet-i merkeziyelerinin karar olmadka
gerek efrad- Cemiyetten, gerek Cemiyet haricinde bulunan efrad ve cemaat ve
messesattan her ne nam ile olur ise olsun Cemiyet namna iane taleb edilmesi katiyen
memnudur.
Madde 140-) Efrad- Cemiyetten vefat edenlerin ibka-y nam iin kendilerinin erbab-
hamiyyetten olduu ihvan- Cemiyete ilan ve maruf olan hidemat kulb
ktbhanesinde mahfuz bulunan deftere kayd olunur.
Mevadd- umumiye
Madde 141-) Cemiyetin umr- hkmete ve memurinin vezaifine mdahale etmesi
kat'iyen memnudur. Ancak bir heyet-i merkeziyenin bulunduu mahaldeki memurinin
hilaf- kanun ve mugayir-i iffet ve istikamet ahvali grld ve o memurun devam-
memuriyeti menafi-i vataniye ile mtenasib olmad tahakkuk ettii takdirde heyet-i
merkeziye mensub olduu vilayet heyet-i merkeziyesine mracaat edecek ve o babtaki
tahkikat esbab- mucibesiyle tafsilen bildirecektir. Tahkikat- vaka zerine vilayet
heyet-i merkeziyesince kanaat husule geldii takdirde o memur hakknda muamele-i
icabiyenin ifas zmnnda memurun vilayet merkezinde mensup olduu en byk
amirine mracaat edilecektir. Vilayet heyet-i merkeziyesinin mracaat- vakas msmir
olmad takdirde keyfiyet merkez-i umumiye bildirilecek ve merkez-i umumideki
memurin-i hkmeti dorudan doruya muahazeye hakk olmayp ma-fevk heyet-i
merkeziyesine bil-mracaa menafi-i memleketin istihsaline almas lazmdr.
Madde 142-) Gerek merkez-i umumi, gerek merakiz-i saire azasnn ahslaryla mahal
ve zaman- itimaileri katiyen mektum tutulacaktr.
Madde 143-) Vilayet heyet-i merkeziyesinden veya merkez-i umumiden verilecek karar
zerine memurin-i hkmete mracaata lzum grld takdirde heyet-i merkeziye
azasndan mnasibi bulunmazsa efrad- Cemiyetten mnasib grlecek bir veyahud iki
zat gnderilecek ve bunlara tahriren talimat- mahsusa verilecektir. Ancak ibu talimat o
169

zatn nezdinde mahfuz kalp tebligat icab eden memura ifahen icra edecek ve talimat
haricinde sz sylemekten tevakki eyleyecektir.
Madde 144-) Cemiyet gazetelerinin efrad- Cemiyet tarafndan muntazaman okunmas
ve neriyat ve muamelat- Cemiyetin takip edilmesi muktezi grldnden abone
yazlmak isteyen efrada medar- suhulet olmak zere her gazetenin bir senelik abone
bedelinin nsf veya slsan miktaryla abone kayd olunacaktr.
Madde 145-) Bu teshilattan istifade etmek isteyen efrad- Cemiyet mensub olduklar
Cemiyet merakizi vastasyla Cemiyet gazetelerine abone kayd edileceklerdir.
Madde 146-) Efrad- Cemiyet beyninde uhuvvet ve samimiyet-i kafiye mevcud olup her
zaman ve mekanda bu uhuvvet ve samimiyet-i kafiyenin devam ve teyidine heyet- i
merkeziyeler ile kulb idareleri itina ve dikkat etmekle mkelleftirler.
Madde 147-) Merkez-i umumi dahil olduu halde bil-cmle merakizin telgraf ve posta
vastasyla icra edecei muhaberat posta ve telgraf nizamatna tevfikan crete tabi
olacaktr.
Madde 148-) Bil-cmle heyet-i merkeziyeler ile kulb idareleri tarafndan tutulacak
defatirin ve mhrlerin bir siyakda bulunmas esbab merkez-i umumice temin
olunacaktr.
Madde 149-) Cemiyete kabul ibu nizamname ahkamnca caiz olmayan ehasn
Cemiyete kabulne vesatet ve delalet eden efrad ediden mesuldr.
Madde 150-) Nizamname ahkamna muhalif olarak Cemiyete efrad kabl olunduuna
vakf olan her ferd keyfiyeti mensub olduu kulb heyetine haber vermee mecburdur.
Haber-i vakiin kulb heyet-i idaresince badet-tetkik muvafk- hakikat olduu tebeyyn
ettikde keyfiyet kulbn merbut olduu heyet-i merkeziyeye bildirilecektir. Heyet-i
merkeziye ilk itimada bu hususa dair bir karar vermek mecburiyetiyle mkelleftir.
Madde 151-) bu nizamnamedeki mevaddn tefsiri merkez-i umumiye aittir.
Madde 152-) Usl dairesinde tahlifi icra edilmeyen ehas efrad- Cemiyetten madud
deildir.
Madde 153-) Merkezler tarafndan memuriyet-i mahsusa veya vazife-i teftiiye ile bir
mahalle izam olunan efrada alel-hesab suretiyle verilecek harcrah heyet-i merkezi-
yelerce takdir olunacaktr. Alel-hesab olarak verilen para masraftan fazla ise istirdad,
noksan ise ikmal olunur ve talimat ve selahiyet haricinde vukubulduu anlalan mesarif
kabul olunmaz.
170

Madde 154-) Kendi kendine teekkl etmi ve ismine ttihat ve Terakki Cemiyeti ss
vermi olan merkezler bir heyet-i teftiiye ile tefti ettirilecek ve tekilat kabl
edilinceye kadar muamelat keen-lem-yekn hkmnde addolunacaktr. bu
nizamnameye tevfikan tekil edilecektir.
Madde 155-) Efrad- Ccmiyetten her biri namus ve hamiyyet ve iktidar malm ve
msellem olan zevat Cemiyete idhale delalet edecektir.
Madde 156-) Efrad- Cemiyet hibir vehile heyet-i merkeziye azasnn izhar- ahs
etmelerini taleb edemeyecektir.
Mcazat fasl
Madde 157-) Efrad hakknda mcazat Cemiyetin maksadna icra edecei tesire gre
tenbih, takbih ve beyne'l-ihvan badet-te'lin mebbeden tard cezalaryla icabna gre
merkez-i umuminin tayin eyleyecei mcazattan ibarettir.
Madde 158-) Efraddan birinin ibu nizamname ahkamnca mucib-i muaheze bir hal ve
hareketi grldkte mensub olduu kulb heyet-i idaresinin talebi zerine itima-
umumi rey-i hafisiyle okunup, efradndan ve mnasib dokuz zattan mrekkep bir heyet-
i udl tekil olunup tahkikatn icras bu heyete havale olunur. Heyet-i dl kararlarn
slsan ekseriyet-i ara ile ita edecektir. Heyet-i udln tenbih ve takbih cezalar
hakknda verecei kararlar katidir.
Madde 159-) Tenbihin tekrar takbihi, takbihin tekrar tard mstelzimdir.
Madde 160-) bu heyet mevadd- itikaiyeyi tetkik ettii srada mteka-anh olan
zattan dahi istizah- keyfiyet ederek mdafaasn nazar- itibara alacaktr. Verilecek
kararn bi-tarafane ve adilhane olmasn heyet azasnn namus ve vicdan kafil ve
zamindir.
Madde 161-) Efraddan birinin tardna heyet-i udl tarafndan karar verildii takdirde
karar- mezkur kulb heyet-i idaresince mafevk merkeze bildirilip oradan vilayet heyet-i
merkeziyesine yazlacaktr. Vilayet heyet-i merkeziyesince tamiken icra olunacak
tahkikat neticesinde karar- vakiin mukarin-i hakikat olduu tebeyyn eder ise bit-
tasdik yine ayn merkez vastasyla kulb heyet-i merkez-i umumi vastasyla tamim
ettirileceinden tard cezasnn Cemiyetin resmi gazetesiyle ilan ve adem-i ilan merkez
i umumiye aittir.
171

Madde 162-) Kulb heyet-i idaresi ile kulbn mensub olduu kaza heyet-i merkeziyesi
tarafndan verilip efrada tebli edilmi mukarrerata bila-mazeret-i merua mtabaat
etmemek takbihi mstelzimdir.
Madde 163-) Vilayet heyet-i merkeziyesiyle merkez-i umuminin kararlarna musrrane
ve bila-mazeret-i merua ittiba etmeyen efrad tard olunur.
Madde 164-) bu nizamname ahkamnca Cemiyete kabul caiz olmayan ehasn
delalet ve Cemiyeti ifal eden efrad dahi delalet ettii adam ile beraber tard olunur.
Madde 165-) bu nizamnamenin hilafna olarak hod-be-hod umr-u hkmete
mdahale eden efrad- Cemiyet tard olunur.
Madde 166-) Nizamnamenin mevadd- mteaddidesinde beyan olunduu vehile
mektum tutulmas icabeden ahvali ifa edenlerin eer ifa edilen husus Cemiyetin
maksud ve menafiini ihlal edecek derecede ise tard olunur. Cemiyetin maksad ve
menafiini muhil olmayp yalnz ifa edilmesi nizamname mucibince gayr- caiz ah-
valden ise buna mtecasir olanlar birinci defasnda takbih, kincisinde tard olunur.
Madde 167-) Heyet-i merkeziyelerde bulunan azadan sfatlarn ketin etmeyerek gerek
efrad- Cemiyete, gerek harice kar ben heyet-i merkeziye azasndanm gibi
beyanatta bulunduklar tahakkuk edenler bir daha heyet-i merkeziyeye aza intihab
olunmamak zere azl olunurlar ve kimlerin azli o heyet-i merkeziye aza-y
mtebakiyesinin slsan ekseriyet-i arasiyle mafevk heyet-i merkeziyeye i ar
olunduktan ve bu heyete tamik ve tahkik-i keyfiyet edildikten sonra sabit olur ise
ekseriyet-i ara ile icra ve yerine uslne tevfikan dieri intihab olunur. Azledilen azann
ismi merkez-i umumi vastasyla bil-cmle vilayat heyet-i merkeziyelerine ve oradan
da liva ve kaza merkezlerine tamim edilecektir.
Madde 168-) Cemiyeti menfaat-i ahsiyesine alet eden efrad tard olunur.
Madde 169-) Cemiyetin eref ve haysiyetini ihlal edecek hal-i harekata cret edenler
ve sarholuk ve kumarbazlk ve dolandrclk ve sirkat, emniyeti suistimal gibi
mugayir-i ahlak ve terbiye ahvale cret ettikleri sabit olanlar Cemiyetten tard
olunurlar.
Madde 170-) Her ay nihayetinde ayln vermeyen efrada mensub olduu kulb heyet-i
idaresi tarafndan onbeer gn fasla ile defa ihtar vukubulduu halde hala tediye
etmeyenler heyet-i udln slsan ekseriyetinin verecei karar zerine tard olunurlar.
172

Fakr hali tahakkuk edenlere Cemiyet zaten muavenetle mkellef olduundan bu gibiler
bit-tabii bu muameleden mstesnadr.
Madde 171-) Efrad- Cemiyetten, yekdierini himaye ve siyanet ile mkellef
olduklarndan, muktedir olduklar halde u vazife-i uhuvveti ifa etmeyenler takbih
olunurlar.
Madde 172-) Gerek Cemiyet efradndan, gerek hariten birinin Cemiyet ve Merutiyet
aleyhinde bulunmas veya halk Cemiyet, Merutiyet aleyhine sevk etmesi gibi harekat-
hainaneye creti mehud oldukta o mahaldeki heyet-i merkeziye suret-i mnasibe ile
mene tevessl edecektir. Bu heyet-i merkeziye ile mafevki heyet-i merkeziyece meni
kabil olamad takdirde keyfiyet Merkez-i Umumiyeye bildirilecek ve bu hususta
tedabir-i messire ittihaz merkez-i umumiye ait olacaktr.
Madde 173-) Efrad- Cemiyetten biri aleyhine gerek mensubin-i Cemiyetten, gerek
hariten vukubulacak ikayatn merci-i kabul o efradn mensub olduu kulb heyet-i
idaresidir. Kulb heyet-i idaresi mevadd- itikaiyeyi nazar- dikkate alarak tahkikat-
lazmeyi ifa etmek zere keyfiyeti tekil edecei heyet-i udle havale eyleyecektir.
Mkafat fasl
Madde 174-) Cemiyet efradndan maksad- Cemiyet urunda dar- felaket olanlarn
ve vefat ettikleri takdirde mutac- muavenet bulunan ailelerinin maietlerini ve
evlatlarnn tahsil ve terbiyelerini Cemiyet mtekeffil olduundan bu babta sarf
muktezi olan mebalii merkez-i umumi tedarik ve tesviyeye mecburdur
Madde 175-) Cemiyete hidemat- fevkalade ifa ettii tahakkuk eden her ferde merkez-i
umumi tarafndan suret-i mnasibede beyan- takdirat olunaca gibi bu misll zevatn
vefatndan sonra merkez-i umuminin karariyle hem muhtac- muavenet olan evlad ve
ailesinin maieti temin edilecek, hem de hidemat- ber-gzidesini mbeyyin olmak
zere Cemiyetin neredilecek tarihesine bir fkra-i takdiriye ilave olunacaktr.

173

Ek_7
Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti Tekilat- Dahiliye Nizamnamesi ( 1908 )
Maksat
Madde 1-) Vatan, bugnk bulunduu hal-i vahim-i hatrnakten milleti giriftar olmu
bulunduu pene-i zulm- esaretten tahlis ederek insanla layk bir surette yaamak,
bila fark- cins ve mezhep bilumum efrad- Osmaniyenin vazife-i mukaddese ve menafi-
i bedihiyeleri muktezasndan olmala bu hukuk-u mukaddese ve menafi-i milliyenin
istihsal ve istikrar ve milletin muhafaza-i hukuk-u siyasiye ve esasiyesini kafil olan
1293 Kanun- Esasisinin temami-i tatbik ve devam- meriyeti Cemiyetin esas
maksaddr.
Madde 2-) Osmanllar maksada vusul emrinde mttehiden almak ve menafi-i
kavmiyelerini daima mterek grmekle mkellef olduklarndan cins ve mezhep
daiyesiyle tefrika husulne sai bulunanlarn husul amaline mani olmak dahi Cemiyetin
esas vezaifindendir.
Tekilat
Merkez-i Umumi
Madde 3-) Merkez-i Umumi dahil-i Osmaniyede bulunacak ve fakat bulunduu mevki
hibir vakit ilan edilmiyecektir.
Madde 4-) Merkez-i Umumi heyeti be azadan mrekkep olup bunlardan drd bir sene
mddetle ifa-y vazife eyleyecek ve sene nihayetinde rey-i hafi ile ilerinden intihap
olunacak bir azay bir sene daha ifa-y vazife etmek zere azalkta ipka eyleyecektir.
Madde 5-) Vilayat heyet merkezlerinde azalk etmi olan efrad beher sene-i maliye
nihayetinde itima ederek ilerinden bir mnasibini yeni sene in, Merkez-i Umumi
azalna bilintihap ismini kendi heyet-i idareleri vastasiyle Merkez-i Umumiye ihbar
edeceklerdir.
Madde 6-) Merkez-i Umumi heyetini tekil in mteaddit vilayattan madde-i sabkada
beyan olunduu vehile intihap olunan azann adedi drd tecavz ettii takdirde bunlar
meyanndan mnasiplerin -mddeti hitan bularak kacak olan Merkez-i Umumi
heyetini - rey-i hafi ile intihap ve tayin edecei gibi drtten noksan olduu halde dahi
Merkez-i Umuminin bulunduu vilayet heyet-i merkeziyesinden bittekrar aza intihab
talep edilerek ikmal-i noksan edildikten sonra ipka edilen aza ile bee bali olan yeni
Merkez- i Umumi heyetine tevdi olunacaktr.
174

Madde 7-) Merkez-i Umumi heyeti, Cemiyetin tevess ve terakkisi esbabn istikmal
etmekle beraber bilumum vilayat heyet-i merkeziyeleri beyninde irtibat ve mnasebat
temin ve mezkur heyet-i merkeziyelerin muamelat- umumiyesini tefti ve alt ayda bir
heyet-i merkeziyelerden alaca muhasebata gre bir mizan- umumi tanzim ve her
ayda bir heyet-i merkeziyelerden vrud etmek suretiyle Merkez-i Umumi sandnda
terakm eden mebalii hfz ve ihtiyaca gre mesuliyeti tahtnda sarf ve harici Merkez-i
Umumi ile icra-y muhabere velhasl ahs- manevi-i Cemiyetin muamelat
umumiyesine ait kaffe-i umur ve hususatn temiyet ve intizam keyfiyetini temin
esbabna tevessl eyliyecektir.
Madde 8-) Merkez-i Umumi heyeti nizamnamenin tadilinde ve mttehiden mevki-
itatbika konulacak icraat ve harekat- umumiyede Merkez-i Umumi heyetinde azas
bulunmayan vilayat heyet-i merkeziyelerinden murahhaslar davet ederek bir itima-
umumi akdiyle icra-y mzakere eylemek mecburiyetindedir.
Merkezler
Madde 9-) On nc maddede beyan olunan heyetleri vcude getirmi yani tekilat-
esasiyeyi ikmal etmi olan mahaller Merkez namiyle yad olunur.
Madde 10-) Merkezler vilayet, liva, kaza, nahiye ve kurada teesss ettiine nazaran
bunlara vilayet, liva, kaza, nahiye ve kura heyet-i merkeziyeleri denir.
Madde 11-) Bir vilayet dahilinde bulunan liva heyet-i merkeziyeleri vilayete ve kaza
heyet-i merkeziyeleri livaya ve nahiyelerinki kazaya ve kurannki nahiyelere merbut
bulunacak ve u kadar ki kendi mafevkinde tekilat- esasiye vcude gelmemi olduu
halde teesss eden merakiz bir veya bir ka derece mafevkindeki heyet-i merkeziyeye
tabi olacaktr.
Madde 12-) bu heyet-i merkeziyelerden Merkez-i Umumiye aza intihab yalnz vilayet
heyet-i merkeziyelerinin salahiyetleri dahilinde olup merakiz-i saire ancak bilteselsl -
her sene nihayetinde- mafevkindeki heyet-i merkeziyeye aza intihab hakkn haizdir.
Madde 13-) Her merkezin tekilat- esasiyesi bir heyet-i idare ve nefer heyet-i idare
mlazmlar ve bir veya mteaddit heyeti tahlifiye ile ikmal olunur.
Heyet-i dare
Madde 14-) Heyet-i idare, kiiden mrekkeptir. Heyet-i idare mlazmlar bir
merkezde teesss eden uabat ile madunundaki merakiz tarafndan mlazmla namzed
olarak intihap olunup esamisi heyet-i idareye bildirilen efrad meyanndan evsaf-
175

lazmeyi haiz olan nn tefriki ile heyet-i idare tarafndan tayin olunur. lk teesss
eden heyet-i idare, alt ay mddetle ifa-y vazife edip mddetinin hitamnda azadan
biri kalp, kan iki azann yerine mlazmlardan ikisini intihap ederek yeni heyet-i idare
tekil ile umur-u muamelat mezkr heyete devr- teslim eder.
Madde 15-) Heyet-i idare mlazmlarndan her biri heyet-i idare azasndan biriyle suret-
i daimede ihtilat ve temasta bulunarak muamelat ve idare-i cemiyete peyda-y vukuf
edecek ve heyet-i idare azasndan birinin gaybubetinde ann vazifesini deruhte
eyleyecektir.
Madde 16-) Heyet-i idare, merkezin muamelat- umumiyesini idare ve nakit mevcudunu
muhafaza ve ubeler arasndaki irtibat ve intizam temin ile muvazzaftr. bu heyet
azasndan biri sandk eminlii ve biri kitabet ve biri tahsildarlk vazifelerini deruhte
eyleyeceklerdir. Sandk emini, tahsildar ile ubelerin rehberleri tarafndan her ay
getirilip teslim edilecek mebalii defteri mahsusunda ube numaralan hizasna
kaydedecek ve her itimada kendisine teslim edilen mebaliin miktarn katibe
bildirecei gibi her ayn onuncu gnne kadar bir ay evvelki tahsilat ve masarifat
miktarn mbeyyin muhasebe cedveli tanzim ve heyet-i merkeziyeye irae ederek tasdik
ettirmee mecburdur. Katip, sandk emini tarafndan kabzedilen ianat miktarn svret-i
muntazama ve salimede kaydetmeye ve esami-i efrad mttehaz usul- mahsusa-i
hafiyye dairesinde muhafaza eylemeye mecburdur. Tahsildar her ay nihayetinde ube
Rehberlerine mracaat ederek muayyen olan aylklar behemehal tahsil ile muvazzaftr.
Madde 17-) Heyet-i dare, her ay nihayetinde haslatn kendi merkez-i masarifi iin
bittefrik dier nsflarndan terakm edecek mebalii ayda bir Merkez-i Umumi'ye
gnderilmek zere mafevkindeki heyete isal ve teslim etmekle mkelleftir.
Madde 18-) Heyet-i idare muamelat- umumiye-i mhimmede ubelerin reylerine
mracaat ederek haiz-i ekseriyet olan araya gre harekete mecbur ve fakat ahval-i
mstacele ve fevkaladede veyahut ubelere tamiminde mahzur olan umurda heyet-i
merkeziye karar ile icra-y muameleye mezundur.
Madde 19-) Cemiyete kabul edilecek ehas, tavsiye eden efradn mesuliyeti tahtnda
olarak heyet-i idarenin tahkik ve tensibi zerine Cemiyete idhal olunur.
Madde 20-) Heyet-i idare bilumum hususatta mttefikan ittihaz- karar edecek, ittifak-
ara hal olamad takdirde heyet-i merkeziyenin kararn istihsale mecbur olacaktr.
Heyet-i Merkeziye
176

Madde 21-) Heyet-i merkeziye, heyet-i idare ile mezkr heyet tarafndan intihap
olunacak heyet-i idare mlazmlarndan ikisinin itimai ile be kiiden teekkl eder.
nc mlazm heyet-i idarece merkezin bilcmle icraat ve muamelatndan haberdar
edilecek ve heyet-i merkeziye azasndan birinin gaybubeti halinde ann vazifesini
deruhte eyleyecektir.
Madde 22-) Heyet-i merkeziye ahval-i mstacele ve fevkaladede ubelerin reyine
mracat etmiyerek merkezin muamelat ve icraatna mteallik hususatta ittihaz- karar
etmek salahiyetini haizdir.
Madde 23-) Bir mahalde usul- dahilinde Cemiyete kabul edilmi laakal fert
bulunduu halde bunlara ikmali tekilat kadar hem heyet-i idare hem de heyet-i
tahlifiye vazifelerini ifa ettirmek o mahallin tabi olaca heyet-i merkeziyenin salahiyeti
dahilindedir.
Madde 24-) Cemiyet efrad meyannda Cemiyet yznden duar- felaket olanlardan
muhtac- muavenet bulunanlarn ve ailelerinin maietlerini ve evlatlarnn tahsil ve
terbiyelerini Cemiyet mtekeffil olduundan bu uurda sarf olunacak mebalii heyet-i
merkeziye tedarik ve tevzie memur ve mecburdur.
Heyet-i Tahlifiyeler
Madde 25-) Heyet-i tahlifiyeler bir reis ile iki azadan mrekkep olmak ve senede bir
defa tebdil veya ibka edilmek zere heyet-i idare tarafndan intihap ve tayin olunur.
Madde 26-) Tahlif heyetleri Cemiyete dahil olacak zatn merasim-i mahsusas
dairesinde icra-y tahlifiyle muvazzaftr.
Madde 27-) Emr-i tahlifte Cemiyete dahil olacak zata Cemiyetin esrarn ve
mensubininden bittesadf rendiklerinden hi birinin ismini en edit ikencelere duar
olsa da fa etmeyeceine ve Devlet-i Osmaniyenin (Kanun-i Esas) ahkam dairesinde
hakk- hakimiyeti ekber evlada intikal etmek zere Al-i Osman uhdesinde kalmas ve
umum efrad- Osmaniyenin bila tefrik-i cins ve mezhep nail-i saadet ve hrriyet olmas
iin ila nihayetlmr alacana ve duar- felaket olan efrad- Cemiyete ve ailelerine
muavenet eyleyeceine ve Cemiyetin mukarreratn tamamiyle ifa edeceine ve ayed
ihanet-i tebeyyn ederse ceza-y idama razt olduuna dair din, vicdan ve namusuna ve
Cenab- Hakkn ism-i azametine, bir eli mtedeyyin olduu dinin Kitab- Mukaddesi
ve dier eli bir hanerle tabanca zerine mevzu bulunduu ve gzleri kapal olduu
halde, ahd- kasem ettirilecektir.
177

Madde 28-) Yeminden evvel messir bir nutuk iradiyle milletin gasp olunan hukuku
sarihas ve vatann duar- zaaf olmas esbabma delail-i maddiye ve maneviyesi izah ve
tasvir edilecek ve badehu heyet-i tahlifiye tarafndan madde-i sabkadaki nukat muhtevi
olmak zere tahrir ve heyet-i merkeziye tarafndan tasdik edilmi yemin ibaresi kraat
olunacak ve kabul olunan ahsa da harfiyen tekrar ettirilecektir.
Madde 29-) Badelyemin heyet-i tahlifiye mestur olduu halde kabul edilen ferdin
gzleri alacak ve kendisine heyet-i tahlifiye reisi tarafndan, mttehiden almakdaki
fevaid ve bu bapta efrad- Cemiyete taallk eden vezaif tarif ve bihakkn telkin
edilecektir. Yeni kabul olunan ferd badelyemin baz ifadat ve beyanatta bulunmak
arzusunu gstersin gstermesin her halde bu heyetin bir heyet-i tahlifiye olmak
dolaysiyle vazifesinin ancak bundan ibaret olduunu ve ayet kendisinin baz mtalaat-
mhimmesi varsa bunu Rehberi vastasiyle ait olduu mahalle isal eylemesi lzumu
heyet-i tahlifiye reisi tarafndan beyan olunacaktr.
Blk Heyetleri
Madde 30-) Yirmiden ziyade ube-i esasiyeye malik olan byk ehir ve kasabalar
merakizi iin blk heyetleri tekil olunur.
Madde 31-) Bu gibi ehir ve kasabalarda beheri on ubeden noksan ve yirmi ubeden
fazla olmamak zere blklere taksim olunarak her bln emr-i idaresi heyet-i
idarenin nezareti tahtnda olmak zere er kiiden mteekkil blk heyetlerine tevdi
olunur.
Madde 32-) Blk heyetleri, kabl- teklif edilecek efradn hviyetini tahkik ve tahlifini
icra ve ubelere tevdi eylemek ve mebali-i mkellefeyi tahsil ve heyet-i idareye teslim
etmek vazifesiyle muvazzaf olduu gibi heyet-i idare ile ubeler arasndaki tebligat ifa
ve mnasebat idameye memur ve hususat- sairede heyet-i idarenin reyine mracaate
mecburdur.
Madde 33-) Blk heyetleri tarafndan kabul edilen efradn isimleri ay nihayetinde
heyet-i idareye verilir. Blk heyetinde esami-i efradn kayd hfzedilmez.
Madde 34-) Blk heyetleri uabat- esasiyenin intihap eyleyecei efrad meyanndan
evsaf- lazmeyi haiz olarak, heyet-i idare tarafndan tefrik ve tayin edilen azadan
terekkp eder; bunlarn gaybubeti halinde sair mntehiplerden bir mnasibi heyet-i
idarece bunun yerine geirilir.
178

Madde 35-) Her blk heyetinden bir aza, heyet-i idareden yalnz bir aza ile
mnasebatta bulunur ve mnasebette bulunduu azay arkadalarna bildirmez.
Madde 36-) Heyet-i idare ile temas eden azann gaybubeti halinde tesis-i mnasebet iin
dier bir azaya heyet-i idarece tebligat icra edilir.
Madde 37-) Muhtelif blk heyetleri, yekdierini tanmaz ve bunlar arasndaki irtibat
heyet-i idare tesis eder.
Madde 38 -) Blk heyetleri bir sene mddetle ifa-y memuriyet ederler.
Madde 39-) Avdet etmek zere hariten gelip de kabul edilen efradn tahlifi akabinde
idareye bildirilir.
Madde 40-) Blk heyetleri her hususta ittifak- ara ile karar verirler. ttifak hasl
olamad takdirde heyet-i idarenin reyine mracaat ederler.
Madde 41-) Tahlif heyetleri blk dahilindeki uabattan, blk heyetleri marifetiyle
intihap edilir. simleriyle mahalli tahlifin heyet-i idareye bildirilmesi lazmdr.
Madde 42-) Teklif edilecek efradn ayan- kabul olup olmadnn takdiri emrinde
istihsal edilen bir ka veya bir reyin blk heyetine bahedecei itminane ve eshab- rey
ile teklif olunan fert hakknda tahassul edecek hissiyat ve mevcut malmata gre
kanaat- kamile hasl olduktan sonra blk heyetinin inzimam- mesuliyetiyle
mttefikan kabul ve tahlifine karar verilir.
uabat- Esasiye
Madde 43-) Heyet-i idareden Rehberler vastasiyle vuku bulacak tebligat zerinde
efrad- cemiyet kiiden ekal ve be kiiden fazla olmamak zere ubeler tekil
ederler. Bu ubeler birer numara ile yad olunur: Birinci, ikinci, Sekseninci gibi...
Madde 44-) uabatn her biri heyet-i idarenin nezareti altnda bulunmakla beraber
mstakil ve mnferid bir cemiyet imi gibi mmkn olduu kadar sk ve laakal ayda iki
defa itima eyliyecekler ve cemiyetin esas maksadna vsl iin mzakerat ve
teebbsatta bulunacaklardr.
Madde 45-) Her ube-i esasiye, heyet-i idare gibi taksim-i amel kaidesine riayetle
tesviye-i umura gayret edecek, yani ilerinden biri reis, biri katip ve biri sandkkar
olacak ve her ay nihayetinde beyinlerinde cem edecekleri ianeyi ubenin Rehberi
vastasiyle heyet-i idareye teslim edecekler ve alt ayda bir teslimat mukabilinde heyet-i
idareden bir makbuz isteyeceklerdir.
179

Madde 46-) uabat- esasiye icraat hususundaki teebbsat iin kabl-el vuku heyet-i
merkeziyenin reyini istihsale mecbur ise de umuru idare-i ube iin hrriyet-i tammeye
maliktir.
Madde 47-) ubeler her ay nihayetinde o ay zarfndaki mzakerat ve terakki ve
icraatndan rehberi vastasiyle ifahen mmkn olamazsa tahriren heyet-i merkeziyeyi
haberdar edecektir.
Fedai ubeleri
Madde 48-) Cemiyete intisap eden bilmum efrad icab- halinde Cemiyetin maksad-
mukaddesi uruna feda-y hayata mecbur ise de icraat- hususiye iin srf arzu-yu
vicdanisiyle Fedai olarak yazlmak isteyen efrad mensup bulunduu ubenin rehberi
marifetiyle ismini heyet-i idareye ihbar etmelidir.
Madde 49-) Heyet-i idare, Fedai yazlan efraddan mrekkep olmak zere ayrca Fedai
ubeleri tekil ederek icraat- hususiyeyi ve Cemiyetin vezaif-i zabtasn bu fedakarlara
tevdi edecektir.
Madde 50-) Fedai bir ube heyet-i merkeziye tarafndan karar verilip heyet-i idareden
tebli olunacak bir fedakarl icra edecei zaman icraat- mezkrenin ifasna bir ferdin
himmeti kafi ise keyfiyet icra ube efradndan talip olanlardan kur'a isabet edene havale
ve birden ziyade efrad tarafndan mevki-i fiile vaz lazm geldii takdirde ubece icra
edilir.
Madde 51-) Fedai bir ube heyet-i idare tarafndan tayin olunan mddet zarfnda vazife-
i fedakaraneyi icraya mecbur olduundan tavzif ettii ferd Fedainin harekat- icraiyesini
takip edecei gibi muvazzaf olan Fedai ubenin harekat da heyet-i idarenin nezareti
altnda bulunacaktr.
Madde 52 - Fedai ubeler heyet-i merkeziyenin malmat olmakszn mstakilen icraata
mezun olmayp yalnz icra edecekleri fedakarlk hakknda sair uabat- esasiye gibi
heyet-i merkeziyeye teklifat ve ihtaratta bulunabileceklerdir.
Madde 53-) Fedai olan bir ferd veya bir ubenin vazifesinde tekasl halinde hakknda
heyet-i hakimece verilecek karar nihayet yirmi drt saat zarfnda ve heyet-i idarece
tayin olunacak vesait ile icra olunacaktr.
Madde 54-) Vazifei icra ile mkellef olan efrad baz esbab fevkalade ve mevanii
merua dolaysiyle mddeti muayene zarfnda keyfiyeti icray ifaya muvaffak olamad
takdirde vazifesinde tekasl grlenler hakkndaki muamelei ediyeye dar olmamak
180

iin mdellelen esbab mucibe serdi ile heyet-i idareden temdidi mddet talebine
mecburdurlar.
Madde 55-) Hayatm tehlikeye ilka ile vazifei fedakaranesini ifa eden her ferd Fedainin
hem muhtac iane olan evlad ve ailesinin maieti temin edilecek hem de tercmei hal ve
icraat vakasn musavver olmak zere bir kitap tahrir ve nerolunarak nam ipka ve
tevkir edilecek ve arada srada medfeni mbarekine gidilerek heyete nutuklar irad ve
evsaf fedakaranesi yad tezkar suretiyle merasimi mahsusai ihtiramiye icra klnacaktr.
Efradn Vezaif-i Umumiyesi
Madde 56-) Efrad Cemiyetten her biri tandklarndan namus ve hamiyetine temamiyle
itminan hasl ettii zevat meyannda maddei atiyedeki erait ve evsaf haiz olanlar
mensup olduklar ubenin rehberi vastasiyle heyet-i idareye ihbar ve tavsiye ile alaca
talimat dairesinde o zevata cemiyete duhl teklif ve delaletinde bulunmaa mecburdur.
Madde 57-) Cemiyete dahil olmak iin evvela tebai Osmaniyeden bulunmak, saniyen
akil ve bali olmak, salisen ceraimi siyasiyeden ve muhafazai vekar ve haysiyet
urunda ihtiyar edilen crmlerden maada cinayet derecesinde bir fiil ile veyahut sirkat
ve dolandrclk ve emniyeti sui istimal ye sahtekarlk gibi ahlaken mezmum bir cnha
ile mahkm, rabian casusluk ve hafiyelik ve hkmet-i hazraya taraftarlk arzusuyla
alet-i zulm ve itisaf olmam bulunmak ve hamisen yalanclkta, irtia ile mugayiri aru
haya ahval harekat ile mehur olmamak, sadisen kuvvei mfekkiresini kaybedecek
derecede ayyalk ve kumarbazlk misill bir ayp ve kusur sahibi bulunmamak arttr.
Madde 58-) Efrad Cemiyetten muhiti itimaisi msait olanlar terbiyei siyasiyeden
mahrum olan namuslu evlad vatann drdn beini bir araya cem ve anlar fikri
Cemiyet ile nsiyet ve terbiyeye ve bunlar meyannda istidat ve liyakatlarna itimat
ettii zevat Cemiyete tavsiyeye vazifeten mecburdur.
Madde 59-) Her ferd vsat maliyesi nispetinde bir ianei ehriye itasna mecbur olup
bunun mikdar hi bir vakitte irad ehrisinin yzde ikisinden ekal olmayacaktr.
Madde 60-) Efrad Cemiyetin kuvvei muhakemesini kaybedecek derecede iret istimal
etmesi katiyen memnudur.
Madde 61-) Her ferdin vcudu Cemiyete mukaddes ve kymettar addedildiinden her
ferd-i Cemiyet ahsen bir felaket hisseyledii anda derhal usul dairesinde heyet-i
idareye ihbar- keyfiyet eylemelidir.
Mevadd- Umumiye
181

Madde 62-) Vezaiften maada hususatta hatta Merkez-i Umumi heyeti azasyle en son
dahil olan efrad arasnda zerre kadar bir fark yoktur.
Madde 63-) Efrad Cemiyetten eceli mevudu ile vefat edenlerin ipkay nam iin
kendilerinin erbabb hamiyetten olduu ihvana ilan edilecektir.
Madde 64-) Usul dairesinde resmi tahlifi icra edilmeyen ehas efrad Cemiyetten
madut deildir.
Madde 65-) Heyet-i idare ile blk heyetlerinden maada heyat ve uabatn kararlan
ekseriyeti ara iledir.
Madde 66-) Cemiyetin tekilat hariciye merkezi imdilik Paris" ehri olup onun da
ayrca tekilat hariciyeye mahsus bir nizamnamesi vardr.
Madde 67-) Cemiyetin vastai neri efkar Trke ura-y mmet, Franszca Meveret
gazeteleridir.
Usul- Muhakemat ve Mcazat Fasl
Madde 1-) Gerek Cemiyete mensup bulunsun ve gerek hariten olsun bir ahsn vcudu,
vatan veya cemiyeti ve yahud Cemiyeti tehlikeye sika edecek veya icraat- cemiyeti
akim brakacak veyahut maksad- cemiyete cz'i klli halel zarar iras eyliyecek bir hal
ve hareketi vukuunda ve alelumum Memurin-i Devlet tarafndan onuncu maddeler
mnderi ikence, zulm ve gadirlerin irtikab halinde vaki olacak ihbar ve teklif
zerine emr muhakeme he- yct-i merkeziyelerce icra olunur. Heyet-i merkeziyeler
tahkikata amika ve tedkikat adilane aleyhin mcrimiyet ve mahkmiyetine veya beraet
ve ademi mesuliyetine ittifak veya ekseriyeti ara ile karar verir.
Madde 2-) Eer iddia olunan fiil kabahat veya cnha derecisinde bir crm ise heyet-i
merkeziye hkm ita ile beraber hemen mevkii icraya vazeder. Ve eer fiili mddeabih
cinayet derecesinde ise heyet-i merkeziyece hkm sudurunu mteakip tanzim olunacak
ilam Merkez-i Umumiye ita ve irsal olunarak heyet-i mezkrece tedkikat icrasndan
sonra tasdik veyahut nakzolunur. Tasdik olunduu takdirde emri tenzili heyet-i
merkeziyeye havale edilir. Nakz halinde yeniden icray muhakemesi zmnnda heyet-i
merkeziyeye iade eder. u kadar ki hkm vakiin tehiri icras menafis Cemiyeti haleldar
edecek mahiyeti haiz olduuna heyet-i merkeziyece kanaati kamile hasl olduu
takdirde kaffei mesuliyeti maddiye ve maneviye kendilerine ait olmak zere hkm
mezkru Merkez-i Umuminin tasdikine iktiran etmeksizin icra edebilirler.
182

Madde 3-) Heyet-i hakime muhakemeyi ye hkm maznunu aleyhin gyabnda icra ve
ita eder. Ancak lzumu fevkalade hasl olduu ve imkan msait bulunduu takdirde
mazmunu aleyh bizzat celp ve isticvap dahi olunabilir.
Madde 4-) Merkez-i Umumi veya heyet-i merkeziye azalarnn muhakemeleri
bulunduklar heyetler tarafndan icra olunur; yalnz heyet-a merkeziye ihtiyat mlazm
ile ve Merkez-i Umumi bulunduu mevkiin heyet-i merkeziyesinden celb edecei bir
aza ile ikmali noksan eyleyecek ve bunlar hakknda verilen hkmler derhal icra
olunacaktr.
Madde 5-) Kabahat ve cnha derecesinde heyet-i merkeziyeden sadr olan hkmler ile
cinayet derecesinde sadr olup Merkez-i Umumi heyetince tasdik olunan hkmlerin
sr'atle ve her ne suretle olursa olsun ve hatta mahkmu aleyh diyar- baideye firar
etmi bulunsun behemehal infazna heyet-i merkeziyeler mecburdurlar.
Mcazat
Madde 6-) Cemiyet veya efrad aleyhinde irtikap olunan ceraim derece olup birincisi
kabahat", kincisi cnha, ncs cinayettir.
Kabahatin cezas: Tevbih ve tekdir.
Cnhann cezas: Cezay nakdi: mikdar yarm liradan elli liraya kadar olup fiilin
iddetine ve mahkmun hasl edecei tesiri maddiye gre hkmolunur.
Cinayetin cezas: damdr.
Madde 7-) Kabahat crm: Cemiyete ait vezaifi adiyeyi ifada betaat ve tekasl
gstermek ve maddeden Cemiyete mazarrat olmayp fakat beynelihvan muhadenet ve
muhalazatn inkisarn dai niza ve burudetlere sebebiyet vermek ve tedbirsizlik eseriyle
Cemiyetin vcud hakknda harice serrite vermek veya nefsini ve Cemiyeti tehlikeye
ilka edecek boboazlkta bulunmak ve bedmestlik derecesinde mskirat istimal
eylemek gibi efaldir.
Madde 8-) Cnha crm: fasn mteahhid olduu ianat vakt zamaniyle vermemek,
ve felaketzede kardelerinin muavenetine elinden geldii derecede say gayret
etmemek, ve ne suretle olursa olsun Cemiyeti malen izrar eylemek, ve namus ve
haysiyeti Cemiyete mugayir efal akval ve hal harekat irtikabnda bulunmak ve
bedmestlii terketmemekte inad ve srar etmek misill efaldir.
Madde 9-) Kabahatlerin tekerrr cnha derecesinde bir fiil tekil eder. Cnhalarn
tekerrr ise cezann iki kat olmasn icap eder.
183

Madde 10-) Cinayet crm. Evvela: serairi Cemiyeti veya efrattan birinin veya
birkann isimlerini gerek suiniyetle ve gerek vehm havf sebebiyle hkmete ifa
veya ihbar eylemek, saniyen: vcud Cemiyeti tehlikeye veya maksad Cemiyeti
akamete ilka ve dar edecek eyleri ihaneten icra etmek. Salisen: husul maksad
Cemiyet urunda icras Cemiyet nizamnamesi dairesinde merciinden kendisine tebli
olunan vezaifin icrasndan bila sebebi makbul imtina edilmek, Fabian: her ne kast ve
niyetle olursa olsun dahili Cemiyet olmayan bir veya bir ka ahsn vcud ve efrad
Cemiyeti kef maksadiyle takibat hafiyye ve celiyede bulunarak Cemiyetin amali
mukaddesei vatanperveranesini akim brakmaya almak ve memurun ve hademei
Devlet tarafndan efrad Cemiyete eza ve ikence icra edilmek ve esnay istintak ve
isticvapta tahrikat edide irtikap olunmak ve zalemeye yaranmak maksadiyle emri
tahkikatta hilaf ve mbalaalara itisar klnmak ve hkm icra edilen cezalarda
muhalif-i vicdan ifratlara varlmak gibi, ahs- manevi-i Cemiyete veya efradna kar
irtikap olunan harekattr.

184

Ek_8
Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Nizamnamesi (1325-1909)
Selanikte 1325 ylnda Hakkak mer Kami ve Mahdumu Matbaasnda bastrlm
bror
Cemiyetin Maksat ve Meslei
Madde 1-) Merutiyet-i idarenin tesisine ve cins ve mezhep ayrmakszn btn
Osmanllarn istikmal-i refahiyle nail-i hrriyet olmalarna alm ve avn-i hakla
muvaffak olmu olan Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti bundan byle dahi bu
makasid-i mukaddesenin maddi ve manevi terakkiyat- medeneyyenin temini ve
tamami-i mlkiyyenin muhafazas urunda mttehiden almay esas maksat ve meslek
ittihaz eder.
Menafi-i kavmiyelerini daima mterek grmekle mkellef olan btn Osmanllar
arasnda gerek cins ve mezheb-i daiyyesi, gerek suveri saire ile tefrika ve fesad ikama
sai bulunanlarn vesait-i merua ile hsul amaline mani olmak Cemiyetin cmle-i
vezaifindendir.
Cemiyet, Makam- Hilafet ve Saltanata hadim-i Merutiyet olan Zat- Hazret-i
Padiahiye zeval-i na pezir bir hiss-i hrmetle merbuttur.
Madde 2-) Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti, bir Merkez-i Umumi ile vilayat ve
elviyye-i mstakilledeki heyet-i merkeziyyeleri ve Sancak ve Kaza ve leddelicab
nevahi ve kurada bulunan kulp heyetleri tarafndan idare olunur.
Madde 3-) Kulpler, vilayat ve elviyye-i mstakille, heyet-i merkeziyyelerine, bunlar
da merkez-i umumiye merbuttur. Ancak heyet-i merkeziyye, tekiline lzum
grlmeyen baz elviyye-i mstakillede elviyye-i saire gibi yalnz kulp heyet-i idaresi
bulunacak ve bu heyet ile mlhakatndaki kulpler dorudan doruya en yakn vilayet
heyet-i merkeziyyesine merbut olacaktr. Nevahi ve kura kulpleri daha mensup
olduklar kaza merkezindeki kulp heyet-i idaresine tabidirler.
Madde 4-) kinci madde mucibince heyet-i merkeziyye tekili iktiza eden mahallerin
gayri yerlerde yeniden hey'et- merkeziyye tesisi ve bunlarn merbutiyetinin tayini
merkez-i umuminin takdirine muhavveldir.
Madde 5-) Bir heyet-i idare ancak tabi bulunduu mafevk heyet-i merkeziyye veya
idarisiyle muhabere edebilip ann mafevkine tecavz edemeyecei gibi merkez-i umumi
de kendine merbut hey'et-i merkeziyyelerle muhabere eder ve vilayat-ve elviyye heyet-
185

i merkeziyeierine merbut olan heyet-i idarelerle dorudan doruya muhabere etmez.
Ancak ahval-i msta'cele ve mbreme zuhurunda merakiz ve kulp heyet-i idareleri
yekdieriyle dorudan doruya muhabereye mezundur. u kadar ki esbab- muhabere
arada vesatet etmesi lazm gelen mercie bildirilecektir.
Merkez-i Umumi
Madde 6-) Merkez-i umumi bir sene mddetle ifa-v vazife etmek ve biri katib-i umumi
unvann haiz olmak zere azadan terekkb eder. Bunlar her sene itimai mutad olan
Umumi Kongre tarafndan intihab edilirler.
Madde 7-) Merkez-i umumi aza-y cedidesi, kongre datldktan sonra ifay -vazifeye
balarlar.
Madde 8-) Merkez-i umuminin her itimanda azadan biri riyaset vazifesini ifa eder.
Madde 9-) Merkez-i umumi azasndan birinin infikaki halinde dier aza umumi
kongrede ikinci derecede ekseriyet kazanp da merkez-i umuminin bulunduu mahalde
ikamet eden alt zat celb ve davetle bir Encmen-i stiare tekil ederler. Encmen-i
stiare ya bu alt azadan birini veyahut hariten bu vazifeyi ifaya iktidar bulunan bir
zat- ekseriyet-i slsan- aza ile merkez-i umumi azalna intihab ve tayin eder.
Madde 10-) Merkez-i umumi mhr azadan ikisi tarafndan mhrlendikten sonra hfz
olunacaktr.
Madde 11-) Mhrn imza ile teyidine mecburiyet hasl olan hususatta Katib-i Umumi
imza vaz edecektir.
Madde 12-) Merkez-i umumi azas muvazzaf olduklarndan hibir memuriyet kabul
edemezler ve suret-i daimede umur-u cemiyetle megul olurlar.
Madde 13-) Merkez-i Umumi azasndan mazeret-i makbulesa olmakszn bir ayda
itimada bulunmayanlara mstafi nazariyle baklp yerine dokuzuncu maddeye
tevfikan dier biri intihab olunur.
Merkez-i Umumi'nin Vezaifi
Madde 14-) Merkez-i umumi birinci maddede beyan olunan esas ve maksad istihsal ve
temine sarf- makderetle beraber bilumum merakiz ve kulpler beynindeki irtibat ve
mnasebat teyid ve bunlarn muamelat- umumiyyesini tefti etmek velhasl ahs-i
manevi-i cemiyetin muamelat- umumiyyesini ve kaffe-i umurun hsn- temiyet ve
intizamn temin esbabna tevessl eylemekle mkelleftir. Merkez-i Umumi her sene
186

varidat ve masarifini m- beyyin bir muvazene-i umumiyye ile sene-i atiye bdesini
tanzim ile Kongrenin nazar- tasdikine arz eyler.
Madde 15-) Meclis-i Mebusandaki ttihat ve Terakki Frkasyle mnasebette
bulunmak Merkez-i Umumiye aittir.
Madde 16-) lttihad ve Terakki Cemiyeti'ne mensup olmayan dahili ve harici frka-
muhtelefe-i siyasiyye ile mzakere etmek ve ittihaz- karar eylemek hususat Merkez-i
Umumiye aittir.
Madde 17-) Merkez-i Umumi, bilcmle muamelattan Umumi Kongreye kar
mesuldr.
Madde 18-) Umumi Kongrenin Merkez-i Umumiye havale ettii mukarrerattan
hangilerinin icra olunup hangilerinin olunamad esbab- mucibesiyle sene-i atiye
kongresinin nazar- tetkikine arz etmek Merkez-i Umumi'nin vezaifi cmlesindendir.
Merkez-i Umuminin Heyet-i Tahririyyesi ve Maliyesi
Madde 19-) Merkez-i Umumi'nin muvazzaf bir Evrak Mdryle bir mbeyyiz ve
muhasebe vazifesiyle de itigal etmek zere bir Veznedar bulunacaktr. Bunlarn
maalar Kongrece takdir ve tahsis edilecek ve intihab ve tayinleri Merkez-i Umumiye
ait olacaktr. Merkez-i Umumi icab ederse bunlarn miktarm tezyit edebilir.
Madde 20-) Merkez-i Umumi, Cemiyetin muamelat- maliyesinden mesul olduundan
Veznedar, Merkez-i Umuminin karar olmadka hibir ake kabz ve sarf
edemeyecektir.
Vilayet Heyet-i Merkeziyyeleri
Madde 21-) Vilayet Hey'et-i Merkeziyyeleri bir sene mddetle ifa-y vazife etmek zere
iki azadan mrekkep olup bunlar her sene itimai mutad olan vilayat kongreleri
tarafndan intihab ve tayin olunurlar.
Madde 22-) Vilayet heyet-i merkeziyyeleri aza-y cedidesi, kongre daldktan sonra
vazifelerini ifaya balayacaklardr.
Madde 23-) Vilayet hey'et-i merkeziyyesi azasndan birinin infikaki halinde dier aza
vilayet kongresince icra edilen intihabatta birinci derecede ekseriyeti kazanm olan be
zat celb ile dokuzuncu madde hkmne tevfikan ikmal-i noksan ederler.
Madde 24-) Vilayet heyet-i merkeziyyelerinin mhr, her iki aza tarafndan
mhrlendikten sonra hfzedilecektir.
187

Madde 25-) Vilayet heyet-i merkeziyyeleri nezdinde bir katip ve bir muhasib
bulunacaktr. Bunlar fahriyyen ve kaabil olamad halde muvazzaf olarak istihdam
edilirler. Ancak maalarnn tayin-i miktar vilayet kongrelerine aittir.
Madde 26-) Bu sene vilayet kongreleri inikad ederek eski nizamnameye gre vilayet
heyet-i merkeziyyeleri tekil eylemi olduu cihetle bu nizamnameye nazaran tayini
lazm gelen vilayat heyet-i merkeziyyesi iin iktiza eden zat, mezkr vilayat heyet-i
merkeziyyeleri tarafndan ekseriyet-i ara ile tefrik edilecektir. Heyet-i merkeziyye bu
iki zat kendi aralarndan yahut hariten mnasip grdkleri zevattan intihabda muhtar
olacaklardr.
Madde 27-) Mhrn imza ile teyidine lzum hasl olursa azadan biri imza edecektir.
Madde 28-) 13., 17., 18. maddeler ahkam vilayet heyet-i merkeziyyesi hakknda dahi
caridir.
Vilayet Heyet-i Merkeziyyesinin Vezaifi
Madde 29-) Merkez-i Umumiden vukubulacak tebligat ahkamna tevfik hareket, vilayet
dahilinde bulunan bilcmle merakiz ve uabat senede hi olmazsa bir defa behemehal
tefti ve netice-i tefti hakknda bir rapor tanzimiyle Merkez-i Umumiye irsal, vilayet
dahilindeki mevakide tekilat iktiza ederse, Merkez-i Umumiden msaade istihsal
ettikten sonra tekilat- icra her merkezden gnderilmesi icabeden vilayet hissesini celb
ve varidat- umumiy- yesinden Merkez-i Umumi hissesini muntazaman irsal, vilayet
dahilinde bulunan uabat arasnda muhabere vesatet, neir ve tamim-i muarefe himmet
etmek, elhasl ttihadn takviye ve idamesine ve uhuvvet-i Osmaniyenin teyidine ve
mekasid ve menafi-i Cemiyetin nizamname ahkam dairesinde temin ve muhafazasna
say ve gayret eylemekle mkelleftir.
Vilayet heyet-i merkeziyyesi varidat ve masarifini mbeyyin bir muvazene- i
umumiyye ile sene-i atiye bdesini tanzim ve vilayet kongresinin nazar- tasdikine arz
eyler.
Kulpler
Madde 30-) Kulpler, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetine dahil bulunan efrad
arasnda bila tefrik cins ve mezheb revabd- ittihadi teyid ve idameye ve her snf
efradn istidat ve ihtiyalar dairesinde tenvir-i efkar ve tevsi-i vukuuna ve iktisad-
itimai her trl teebbsat- mfide ve terakkiyat- medeniyyeyi istihsal ve tesrie
hadim olacaklardr.
188

Madde 31-) Liva ve kaza ve nahiye merkezleriyle kariyelerde yalnz birer kulp
bulunabilecek ve mteaddid kulplere ihtiya hasl olur ise, bunlar bir bina dahilinde
itima- umumilerini mnavebe suretiyle akdetmek zere tevhid olunacaktr. Vilayet
merkezlerindeki kulpler dahi bu vehile hareket edeceklerdir. Cesamet-i
mevkiyelerinden dolay bir bina dahilinde itima etmek gayri mmkn olan yerlerde
vilayet heyet-i merkeziyyesinin kararyla kulp binalarnn taaddd caizdir.
Madde 32-) Kulpler, bir Mdr, bir Mdir-i sani, Veznedar, bir katip, bir hafz- ktb
ve iki azadan mrekkep bir heyet tarafndan idare olunur. Bunlar alt mah mddetle ifa-
y vazife etmek zere kulp efrad tarafndan rey-i hafi usulyle ve ekserivet-i ara ile
intihab olunurlar. Lzumu halinde kulp heyet-i idaresi ayrca aidatl veyahut
muvazzaf bir tahsildar istihdam edebilir.
Madde 33-) Her kulp evvela: Cemiyetin nizamname ve program dairesinde kendi
uhdesine terettb edecek vezaif ve muamelat ifa eyleyecek, saniyen: Payitaht ile
vilayatta intiar eden gazete ve risalelerden ve meahir-i beda ve mellifinin asar-
edebiyye ve ahlakyye lugaviyeleriyle eski ve yeni mellifattan ayan- istifade
olanlarn ve memalik-i Osmaniye haritalarn celb ve mnderecatndan umum efrad-
cemiyetin istifadelerini teshil edecek.
Salisen: Vakit vakit konferanslar tertip ederek efrad- cemiyetin iktisada, terakkiyat-
ziraiyyeye, hfzsshhaya ve terbiye-i etfale, siyasiyat- ahlakiyata, kavanin ve nizamat-
mlkiye ve adliye ve askeriyyeden umumun bilmesi lazm gelen mevadda dair ita-y
malmat ile efradn tenvir-i efkar ve tezhib-i ahlakna hizmet etmek,
Rabian: Mebusan intihabatnda ttihad ve Terakki Cemiyetinin makasidini her suretle
takib ve istihsale alacak,
Hamisen: Mamulat- mahalliyeye emtia-i dahiliyyenin mazhar- rabet ve reva
olmasna hadim-i tevikat ve neriyatta bulunacak,
Sadisen: Kulbn servet ve iktidarm tezyid ve tevsie itina ve dikkat edecek.
Sabian: yd-i milliye mteallik vezaif ve tedarikat icra eyleyecektir. Beyan olunan
teebbsat ve vezaifte kulbe dahil olan efradn kaffesi vazife ve alakadar olduklarndan
o misill ilerden gerek zatlarn, gerek umuma taallk eden ahvalde kulbn muavenet
ve delaletine mracaat hakkn haizdirler.
Kulp Heyet-i daresinin Vezaifi
189

Madde 34-) Heyet-i dare laakal haftada iki defa bila itima otuzuncu madde mucibince
kulplerin vezaifine taallk eden bilcmle mevadd mzakere ile bunlardan itima-
umumiye taliki icabedenleri ifraz eder ve icab etmeyenler ile kulbn idaresine
mteallik hususat taht- karara alr. Kulplerin ifa-y vazifede mehut olacak atalet veya
faaliyetinden kulp heyet-i idareleri mesuldr.
tima- Umumi
Madde 35-) Her kulp efrad, laakal on be gnde bir defa kulplerinde itima ile
muhtac- mzakere olan mevadd taht- karara alacaklardr, ibu itima- umuminin
yevm-i vukuu kulp heyet-i idaresince tayin olunacak ve lzum-u kati
hissedilmedike tebdil olunmayacaktr.
Madde 36-) Kulp aza-y mdavimesinin bir sls hazr bulunmadka icra-i mzakere
ve ittihaz- karar olunamaz.
Madde 37-) tima- umumilerde mzakerat idare etmek iin o itimaa mahsus olarak
ekseriyet-i ara ile bir reis ve bir reis-i sani intihab edilecek ve kitabet vazifesini kulb
katibi ifa eyleyecektir.
Mevadd- Muhtelife
Madde 38-) Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin gaye-i amali, umum milletin
husul- saadetine matuf olduundan her kulp, efrad- cemiyetten olmayanlar dahi
umumi konferanslarda ve hey'et-i idaresi tarafndan tayin olunacak evkat- muayyenede
kabul etmek salahiyetini haizdir. Efrad- Cemiyet yekdierinin kulplerine gidebilirler
ve sahib-i rey olmamak zere mzakerata dahi itirak ederler.
Madde 39-) Kulplerde teklif defteri namile bir defter-i mahsus bulunacak ve efraddan
biri bir teklifte bulunmak isterse bunu ya mezkr deftere yazacak veyahut ba tezkere
kulp mdrne bildirecektir. Hey'et-i dare efradn tekliflerini tetkik ve icab edenleri
heyet-i umumiyyenin mzakeresine vaz eder.
Madde 40-) Kulp heyet-i idareleri, kulbn umur-u dahiliye ve idaresine dair yazl
bir program tertibiyle kulp dahilinde herkesin grebilecei bir mahalle talik
edeceklerdir.
Madde 41-) Kulplerde siyasi, fenni konferanslar verilecektir. Fakat konferans vermek
isteyenler konferansn neye dair olacan evvelce heyet-i idareye bildirmek
mecburiyetindedir. Heyetince kabul olunursa konferans verilecei kulbn salonunda
ilan olunur.
190

Kulplerin Vezaif-i Umumiyesi
Madde 42-) Kulplerde ehl-i fen ve hrfet ve erbab- sanat ve ticaretten ayr ayr
encmenler tekil olunacak ve her encmen kendi ihtisas dairesinde olan hususatn
terakkiyatna ait tedabiri mlahaza ve bu mlahazatn rapor suretinde heyet-i
idarelerine tevdi edecektir. Heyet-i idareler, icabederse hkmetin nazar- dikkatine arz
edilmek zere bu raporu mafevk merkeze irsal edebilir. Kulplerin mteaddid olduu
mahallerde her kulpten birer encmen tekili mucib-i teettt olacandan mmkn
olduu takdirde bu encmenlerin mtereken tekili mnasib olur.
Madde 43-) Encmenler bir meselenin mzakeresinde dier encmene taalluk eden
hususata tesadf ederlerse o mesele iin yekdieriyle icra-y mzakereye
salahiyettardrlar.
Madde 44-) Her kulp mevsim- mnasiple gece dersleri kad ve laakal bir mektebi
taht- himayesine alarak idare ve tedrisatn tanzim ve slah ve fukaraperver cemiyetleri
tekil etmek gibi umur-u hayriyeden bir veya bir kan ifa ile mkelleftir. ehir ve
kasabalardaki kulpler kuradaki mekatibi dahi himaye edebilirler.
Madde 45-) Kulpler frsat dtke kyllerin, Merutiyete muhabbetini ve istibdata
nefretim isticlab edecek surette telkinat ve iradatta bulunmaya gayret edecek ve hatta
vatann selametine taallk eden bu husus iin ara sra kylere heyetler
gndereceklerdir.
Madde 46-) Bir heyet-i idarenin hitam- mddetine on be gn kald vakit ait olduu
kulp heyet-i umumiyesince be zattan mrekkeb bir komisyon tekil olunarak heyet-i
mezkrenin hesabat ve muamelat tetkik ettirilir. Komisyon on be gn zarfnda
behemehal ikmal-i vazife ile netice-i tetkikatn da rapor hey'et-i umumiyeye arz
eyleyecektir. Bu rapor heyet-i umumiyyede kraat ve tasdik olunduktan sonra heyet-i
cedidenin intihab ve mteakiben devir ve teslim muamelesi icra olunur.
Madde 47-) Kulp varidat evvela: Efradn Cemiyete kabuln mteakip verecei
duhuliye (her ay verecei ayln laakal bir misli olacaktr),
Saniyen: Efradn varidatnn yzde bir nisbetinde her ay itasna mecbur olduu aylk,
Salisen: Gerek efrad- Cemiyetten gerek hariten ianeden verilecek nkud ve eyadan
ibarettir. Efrad- cemiyetten maadas tarafndan iane ve hibe edilecek nkud ve eyann
kabul heyet-i umumiyyenin kararna vabestedir.
191

Madde 48-) Her kulp ay nihayetinde varidat- gayri afiyesinin yzde beini ihtiyat
akesi olarak ifraz ettikten sonra mtebakisinin rubunu vilayet heyet-i merkeziyyesine
gnderecektir. Vilayet heyet-i merkeziyyesi de varidat- umumiyyesinin kezalik yzde
beini, ihtiyat akesi olmak zere hfzettikten sonra baknn nfsn merkez-i umumiye
gnderecektir. Nevahi ve kura kulpleri rubu hisselerini merbut olduklar kulplere ve
kulpler hisse-i mezkreyi bitemamiha vilayete irsal edeceklerdir. Drdnc madde
mucibince yeniden merkezler alrsa hisselerin suret-i merbutiyeti merkez-i umumi
tarafndan tayin olunur. Kulpler ve merkezler kendi hisselerine isabet eden mebali-i
mtebakiyeden masarif-i mbremelerini tesviye ve ifa ettikten sonra fazla kalan mebali
heyet-i idarenin kararyla emniyetli bir mahalde hfz ve mmknse tenmiye edilir.
Madde 49-) Kulpler cemi ve hfz ettikleri mebalii itima-i umumide verilecek karar
zerine Cemiyetin makasid ve menafii urunda sarf edebilirler. htiyat akeleri hibir
suretle sarf olunamaz. Ancak ahval-i fevkalade zerine merkez-i umuminin emriyle sarf
olunabilir.
Madde 50-) Merkez-i umumi de dahil olduu halde bilcmle merakiz ve kulpler ahs
namna ake ikraz edemezler.
Madde 51-) Kulbn resail ve ceraid ile kitaplar kraat salonundan harice
karlamayaca gibi iare suretiyle hibir kimseye verilmeyecektir.
istihdam olunabilir. Hademelerin mmknse Cemiyet efradndan olmasna itina
edilmelidir.
Madde 53-) Kulplerde bulundurulacak hademenin adedi ile miktar- maalarnn tayini
kulp heyet-i idarelerine aittir.
Madde 54-) Kulplerde iret etmek ve kumar oynamak ve sarho olarak kulbe girmek
katiyyen memnudur.
Madde 55-) Kulp efradndan biri baka bir kulbe naklini taleb eyledii takdirde
hesab kat olunduktan sonra mensup olduu kulbn heyet-i idaresi tarafndan, bir
nakil ilmhaberi verilir ve bunun zerine muamele-i nakliyye icra olunur.
Madde 56-) Kulp bulunmayan bir mahalde yeniden kulp amak, efradn miktar
nazar- dikkate alnmak zere o mahalin merbut olduu heyet-i merkeziyyenin takdir
ve kararna muhavveldir.
192

Madde 57-) Kulplere devamda mazeret-i makbule ve katiyyesi olanlarn aylklarn
vermek ve kulple irtibatlar baki kalmak artyla devam etmemeleri caiz olabilir.
Cemiyete Suret-i Kabul ve eraiti
Madde 58-) Cemiyete dahil olacaklarn evvelen: Teba-i Osmaniyeden olmalar,
Saniyen: Cinayet, rvet, sirkat, dolandrclk, sahtekarlk ve emniyeti suiistimal gibi
muhalif-i ahlak olan harekat ile mahkm ve bu gibi suiahval ile mtehir
bulunmamalar,
Salisen: Ayyalk ve kumarbazlk misill muayibten ari olmalar,
Rabian: Menfaat-i ahsiyye fikriyle deil, makasid-i Cemiyete hadim olmak emeliyle
girmek istediklerinin anlalmas arttr.
Madde 59-) Cemiyete alnacak zevat evvela, rehberi vastasyla heyet-i Cemiyetten iki
zatn verecei hsn- hal ahadetnamesi zerine kabul olunur.
Madde 60-) Cemiyete kabul olunan zat ile rehberinin ve ahadetnameyi tasdik ve ita
eden iki zatn esamisi defter-i mahsusuna kaydedilecek ve o kimseye bir numara
verilecektir.
Madde 61-) Kulp bulunmayan mahallerde veyahut ahval-i fevkalade ve mstacelede
merkez-i umumi ile heyet-i merkeziyyeler azas ve mfettiler tarafndan mesuliyet
deruhte edilerek efrad kabul caizdir.
Efrad- Cemiyetin Hukuk ve Vezaifi
Madde 62-) Efradn vcudu Cemiyet'e muhterem ve kymettar bulunduundan her ferd
ahsen bir felaket ve maduriyete maruz bulunduu anda mensup olduu kulp heyet-i
idaresinden taleb-i mzaharet hakkn haizdir.
Madde 63-) Efrad- Cemiyetten her biri, menafi-i vataniyyeye ait olarak kendisine tevdi
olunacak vazifeyi mazeret-i makbulesi sabit olmadka ifaya mecburdur.
Madde 64-) Vezaiften maada hususatta efrad- Cemiyet arasnda fark ve imtiyaz yoktur.
Madde 65-) Efrad- Cemiyetten vefat edenlerin ikba-i nam iin kendilerinin erbab-
hamiyetten olduu ihvan- Cemiyete ilan ve maruf olan hidemat kulp ktphanesinde
mahfuz bulunan deftere kayd olunur.
Mevadd- Umumiyye
Madde 66-) Efrad- Cemiyet beyninde uhuvvet ve samimiyyet-i katiyye mevcut olup
her zaman ve mekanda bu uhuvvet ve samimiyyet-i katiyyenin devam ve teyidine
hey'et-i merkeziyyelerle kulp idareleri itina ve dikkat etmekle mkelleftir.
193

Madde 67-) Cemiyete kabul ibu nizamname ahkamnca caiz olmayan ahsn
kabulne vesatet ve delalet eden efrad, Cemiyete kar mesuldr.
Madde 68-) Nizamname ahkamna muhalif olarak Cemiyete efrad kabul olunduuna
vakf olan her ferd keyfiyeti mensup olduu kulp heyetine delail-i maddiyyesiyle
haber vermeye mecburdur. Haber-i vaki kulp heyet-i idaresince heyet-i udule havale
olunur.
Madde 69-) Efrad- Cemiyetten her biri namus ve hamiyyet ve iktidar malm ve
msellem olan zevat idhale delalet etmekle mkelleftir.
Madde 70-) Cemiyetin varidat balca iki ksmdr: Varidat- muntazama, varidat-
gayri muntazama, varidat- muntazamas duhuliyelerle tekasd-i ehriyye ve cemiyetler
nizamnamesi mucibince tasarruf edilecek enval-i gayri menkuleden alnacak curattr.
Varidat- gayri muntazamas da ikiye ayrlr: lanat- muhtelefe ile hibeler birinci ksm,
kulplerin veya heyet-i mcrkeziyyelerin teebbsat- iktisadiyye ve ticariyyesinden
mtevellid mebali de ikinci ksm tekil eder.
Madde 71-) Cemiyetin maksat ittihaz ettii hususun icras iin gerek hibe tarikiyle,
gerek itire suretiyle uhdesine geen emval-i menkule ve gayri menkulenin tasarrufu
merkez-i umumiye ve bunlarn istimal ve icar bedelatnn ahz ve mevzu lehine sarf
mahalli heyet-i idarelerine aittir.
Madde 72-) Dorudan doruya merkez-i umumiyyeye ait olan emlakin tasarrufu gibi
nefi de merkez-i umumiye aittir.
Umumi Kongrenin Tekili
Madde 73-) Umumi Kongre, her sene Eylln beinde Merkez-i Umuminin daveti
zerine tayin edecei mahalde itima eder ve her vilayetten gnderilecek birer vekil ile
Merkez-i Umumiye tekil eden zattan terekkp eder.
Madde 74-) Kongreye aza gndermeyen heyet-i merkeziyyeler, Merkez-i Umuminin
bulunduu yerde veya dier bir mahalde efrad- Cemiyetten ahval-i mahalliyeye vakf
ve emniyete layk bir zat kongreye vekil intihap etmek hakkn haizdirler. Ancak
Merkez-i Umumi lzum ve ihtiya grrse, vekilin mahallinden gnderilmesini taleb
edebilir. Bu suretle kongreye aza olacak zat yalnz bir reyi haiz ve bir merkez namna
vekil olup birden ziyade merkezin vekili veya memuru olamayacaktr. Merkez-i Umumi
azasndan hibiri hibir merkezin vekaletini deruhte edemez. Kongreye aza gnderen
merkezler gnderecekleri azann masarifini takdir ve tesviye edecek ve azann suret-i
194

memuriyetini mbeyyin Merkez-i Umumiye hitaben yeddine bir itimatname ve orann
ahval-i umumiyyesine dair bir rapor ve bir sene zarfnda Merkez-i Umumiye vuku
bulan irsalat- nakdiyyeyi mir bir irsaliye puslas ita edecektir.
Madde 75-) Kongrece siyasi bir programn hin-i mzakeresinde Meclis-i Mebusanda
bulunan ttihat ve Terakki Frkas tarafndan ekseriyetle ve rey-i hali ile mntehap
aza dahi hazr bulunacaktr.
Madde 76-) Kongreye aza olacak zatn yirmi be yandan dn olmamas arttr.
Madde 77-) Kongrenin her itimanda mzakerat idare etmek zere rey-i hafi ile bir
reis ve reis-i dani intihab olunur.
Madde 78-) Kongrenin vazife-i kitabetini hitam- itimaa kadar kongre azas
meyanndan ekseriyet-i ara ile intihap edilecek zattan mrekkep bir heyet-i
tahririyye ifa eyleyecektir.
Madde 79-) Her itimain nihayetinde gelecek itimada mevki-i mzakereye konulacak
mevad hey'ete kararlatrlarak bir rzname-i mzakerat tertip olunacaktr.
Madde 80-) Kongrenin vazifesi evvela: Merkez-i Umumi tarafndan bir senelik
muamelat- umumiyyeye dair tevdi olunacak raporu kraat ve Merkez-i Umuminin
hesabatm tetkik ve tefti,
Saniyen: Sene-i atiye iin Merkez-i Umumi tarafndan tanzim olunacak bdeyi tetkik
ve tasdik,
Salisen: Nizamnameyi ihtiyaca gre tadil,
Rabian: Azadan her birinin getirecei layihalarla vuku bulacak teklifatndan Kongrenin
vezaifi dahilinde bulunanlar tetkik ve heyete tefrik ederek srasyla mevki-i
mzakereye vaz ve kongrenin vazifesi haricinde olduuna heyete karar verilen
mevadd dahi salahiyettar olan merkeze havale,
Hamisen: Sene-i atiyede Cemiyetin takib edecei program icabederse tadil ve tanzim,
Sadisen: Son itimada Merkez-i Umumi azasnn rey-i hafi ile intihab,
Sabian: Efradn mteahhit olduu mebaliin miktarn takdir velhasl ttihad ve Terakki
Cemiyetinin hayat ve menafi-i esasiyesine taallk eden bilcmle mevadd hal ve tayin
etmekten ibarettir.
Madde 81-) Merkez-i Umumi azasnn intihab kongre heyetinin ekseriyet- i
mutlakasiyle icra olunur. Birinci intihabta ekseriyet-i mutlaka hasl olamad takdirde
intihap tekrar edilir ve ikinci defasnda ekseriyet-i mutlaka hasl olamazsa birinci ve
195

ikinci intihapta en ziyade rey kazananlar meyanndan matlup olan azann iki misli tefrik
edilerek onlar arasnda nc defa olarak tekrar bir intihap icra ve ekseriyet-i izafiye
ile tayin olunur.
Madde 82-) Kongrenin mukarrerat ekseriyet-i ara ile ittihaz olunacak ve mddet-i
iiman dahi kongre heyeti tayin ve takdir edecektir.
Madde 83-) Kongrenin muamelat ve mukarraratn havi olan evrak ve defatir kongre
daldktan sonra Merkez-i Umumide muhafaza olunacaktr.
Madde 84-) Kongrenin htam- itimanda mukarrerat aza-y mevcude tarafndan imza
edilecektir. Bu mukarrerattan heyet-i merkeziyyelere bildirilmesi icabedenler kongre
tarafndan tefrik ve beray- tebli Merkez-i Umumiye tevdi olunur.
Vilayet Kongreleri
Madde 85-) Vilayet kongreleri her sene vilayet heyet-i merkeziyyelerinm daveti
zerine o vilayet dahilinde bulunan bilcmle kulplerden gnderilecek birer vekil ile
vilayet heyet-i merkeziyyesini tekil eden iki zattan terekkp edecektir. Kulpler, evvel
emirde her on kii iin rey-i hafi ile birer mntehib-i sani intihap edeceklerdir.
Kongreye gidecek mebusu yine rey-i hafi ile bu mntehib-i saniler intihap
eyleyeceklerdir. Nevahi ve kura kulpleri resen mebus gndermeyip ancak intihap
ettikleri mntehib-i saniler merbut olduklar kaza kulp mntehib-i sanileriyle
bilaitirak bir meb'us intihap eylemek hakkn haizdirler.
Madde 86-) Kulplerden gelecek mebuslar, vilayet heyet-i merkeziyyesine aza intihap
olunmak salahiyetini haiz olmak ve kiiyi tecavz etmemek zere birer esami puslas
getireceklerdir. Bu puslaya vilayet heyet-i merkeziyyesi umuruyle itigal edebilecek
erbab- iktidar idhal edilecektir. Bir mahalde puslaya idhale layk olarak ayn erait ve
meziyat haiz ten ziyade adam bulunacak olursa bunlarn arasndan heyet-i
merkeziyyelerde bulunmu ve cemiyete duhl itibaryla kdem kesbetmi olanlar tercih
edilecektir. Yeni vilayet heyet-i merkeziyyesi mlhakattan gelecek puslalarla heyet-i
sabka azasnn esamisini muhtevi pusladaki zevat arasndan intihap olunacaktr.
Madde 87-) Umumi Kongre faslnda muharrer 74, 76, 77, 78, 79, 81, 82, maddeler
hkm vilayet kongrelerinde dahi cereyan edecektir.
Madde 88-) Vilayet kongreleri her sene Maysn otuzuncu gn vilayet heyet-i
merkeziyyesinin tayin edecei mahalde itima edecektir.
196

Madde 89-) Vilayet kongresinin vazifesi: Evvela, vilayet heyet-i merkeziyyesinden bir
senelik muamelat- umumiyyeyi mbeyyin tevdi olunacak raporu kraat ve hesabat
tetkik,
Saniyen: Sene-i atiye iin vilayet heyet-i merkeziyyesinin tanzim edecei bdeyi
tasdik,
Salisen: Azadan her birinin mensup olduu merkezin ahval ve muamelat- umumiyesine
dair verecei raporu mtalaa,
Rabian: Aza tarafndan vuku bulacak teklifattan kongrenin vazifesi dahilinde
bulunanlar tetkik ve heyete tefrik ederek srasyla mevki-i mzakereye vaz ve
kongrenin vazifesi haricinde olduuna karar verilen mevadd salahiyettar olan merkeze
havale velhasl dahil-i vilayette Cemiyetin menafi ve makasid-i esasiyyesine taallk
eden bilcmle mevadd hal ve tayin ve nizamnamenin muhtac- tadil mevadd var ise,
ona dair bir proje ihzar ve son itimada vilayet heyet-i merkeziyyesi azasn rey-i hafi
ile intihap etmektir.
Madde 90-) Elviye-i mstakille heyet-i merkeziyyeleri ile elviye-i mezkreye mlhak
olan dier heyet-i idarelerin yakn vilayette teekkl edecek kongreye birer vekil
gndermek hakkn haiz olduklarndan civar vilayet heyet-i merkeziyyesi kongrenin
itimandan evvel bunlardan da birer vekil talep edecektir. Mesela Beyrut vilayeti
heyet-i merkeziyyesi kongre iin Kuds- erif heyet-i idaresiyle bu liva dahilindeki
dier heyet-i idarelerden birer vekil talep edecektir. Zor Sanca Halebe, Bingazi
Trablusgarba, Biga, atalca, zmit Sancaklar da stanbul kongresine murahhas
gndereceklerdir. Ehemmiyet-i mevkiyesine binaen mstakil merkez tekil edilen liva
veyahut kazalarda dahi ayrca kongre akdedilmeyecektir. Heyet-i merkeziyyeler ile
bunlara merbut bilumum kulpler namna vilayet kongresine birer murahhas izam
olunacaktr. Su kadar ki, mstakil merkez mebuslar vilayet heyet-i merkeziyyesinin
tetkik-i hesabatna karmayacaklar gibi kendi heyet-i merkeziyyeleri hesabn tetkik
edecekleri zaman ayrca in'ikad edeceklerdir. Yeni heyet-i merkeziyye azasnn hini
intihabnda da vilayet mebuslar ayr ve mstakil merkez mebuslar ayr itima edip
her biri kendi intihabn yapacaktr. Menafi-i umumiye-i vilayetin Cemiyete ve
nizamname tadiline ait hususatta her taraftan gelen mebuslar mtemian
alacaklardr.
197

Madde 91-) Kongrenin muamelat ve mukarreratn havi olan evrak ve defatir vilayet
heyet-i merkeziyyesinde muhafaza olunacaktr.
Heyet-i Teftiiyye
Madde 92-) Merkez-i Umuminin alt zattan, mrekkep olmak zere muvazzaf ve daimi
bir heyet-i teftiiyyesi bulunacaktr. Mfettilerin tefti edecekleri mntkalarn
tayiniyle izamlar Merkez-i Umuminin vazifesi cmlesindendir.
Madde 93-) Merkez-i Umumi daimi ve muvazzaf mfettilerden baka tensib edecei
zevata dahi tefti vazifesini tevdi edebilir.
Madde 94-) Her vilayet merkezi o vilayet dahilinde icra-y teftiat iin muvakkat
mfettiler istihdam edebilir. Bu mfettilerin masarif-i seferiyye ve zaruriyyelerinin
takdiriyle tesviyesi o vilayet heyet-i merkeziyyesine aittir.
Madde 95-) Merkez-i Umumi, mfettilerden lzum grd zevat umumi kongrenin
inikadndan evvel mahall-i inikada celp edebilir, ibu mfettilerin kongreye dahil
olabilmeleri kongrece karar ittihazna vabestedir.
Madde 96-) Efraddan, nizamnameye muhalif sdur edecek harekata kar, maksad-
Cemiyete derece-i tesirine gre, tenbih, takbih, terkin-i kayt ve ihratan ibaret olmak
zere drt nevi muamele icra olunur.
Madde 97-) Her kulpte alt ay mddetle ve kulp heyet-i umumiyyesinin rey-i
hafisiyle be zattan mrekkep bir heyet-i udul tekil edilir. Efrad- Cemiyetten birinin
ibu nizamname ahkamna mucib-i muahaze bir hal ve hareketi grldkte ibu heyet-i
udul tarafndan tahkikat icra olunur.
Madde 98-) Heyet-i advln tenbih ve takbih ve terkin-i kayt hakknda verecei
kararlar katidir.
Madde 99-) Efraddan birinin ihracna heyet-i udul tarafndan karar verildii takdirde
karar- mezkr kulp heyet-i idaresinden vilayet heyet-i merkeziyyesine yazlacaktr.
Vilayet heyet-i merkeziyyesince tamikan icra olunacak tahkikat neticesinde karar-
vakn isabeti tebeyyn ederse bittasdik kulp idaresine iade olunaca gibi bilcmle
mzakere tamim olunmak zere Merkez-i Umumiyeye bildirilecektir, ihra cezasnn
gazetelerle ilan ve adem-i ilan Merkez-i Umamiye aittir.
Madde 100-) Heyet-i udul, tenbih, takbih ve terkin-i kayt kararlarn ekseriyet-i
mutlaka ile ve ihra kararn ekseriyet-i slsan- ara ile ita edecektir.
198

Madde 101-) bu heyet, mevad- itikaiyeyi tetkik ettii srada mteka anh olan zat
davet ve istihzab- keyfiyet ederek onun mdafaasn dahi nazar- itibare alacaktr.
Ancak iki defa davete icabet etmeyen veya tahriren cevap vermeyenler hakknda heyet-
i udul gyaben hkm verir. Verilecek kararn bitarafane ve adilane olmasn heyet-i
azann namus ve vicdan kafil ve zamindir.
Madde 102-) Kulp heyet-i idaresi tarafndan efrada tebli olunan mukarrerata bila
mazeret-i merua mtabeat etmemek takbihi ve tekerrr ihrac mtekimdir.
Madde 103-) Vilayet heyet-i merkeziyyesiyle Merkez-i Umuminin kararlarna bila
mazeret-i merua ittiba etmeyen efrad- merakizi mezkr kararlaryle ihra olunur.
Madde 104-) bu nizamname ahkamnca Cemiyete kabul caiz olmayan ehasn
kabulne kasden delalet ve Cemiyeti ifal eden efrad dahi delalet ettii adam ile
beraber ihra olunur.
Madde 105-) Cemiyeti menafi-i ahsiyyesine alet ittihaz eden efrad ihra olunur.
Madde 106-) Cemiyetin eref ve haysiyetini ihlal edecek hal- harekata cret edenler
ve ayyalk, kumarbazlk, dolandrclk, sirkat ve emniyeti suiistimal gibi mugayir-i
ahlak ve terbiye ahvale cret ettikleri sabit olanlar Cemiyetten ihra olunurlar.
Madde 107-) ay aletdevam aidatn vermeyen ve bu babta heyet-i idarece tahriren
vuku bulan ihtar isga etmeyenlerin heyet-i udul kararyla Cemiyet defterinden kayd
terkin olunur. Mtedahil aidatn tamamen tesviye etmek artyla bu gibi efradn tecdid-
kayt ve kabul kulp heyet-i idaresinin rey'ine menuttur. u kadar ki ismi terkin edilen
kimsenin yine ayn kulbe mracaat lazmdr.
Madde 108-) Efrad- cemiyet yekdierini himaye ve siyanet ile mkellef olduklarndan
iktidarlar taallk ettii halde u vazife-i uhuvveti ifa etmeyenler takbih olunurlar.
Madde 109-) Efrad- Cemiyetten biri aleyhine umur-u cemiyetten dolay vuku bulacak
ikayatn merci-i kabul o ferdin mensup olduu kulp heyet-i idaresidir. Kulp
heyet-i idaresi mevadd- itikaiyeyi nazar- dikkate alarak tahkikat- lazimeyi ifa etmek
zere keyfiyeti heyet-i advle havale eyleyecektir.
Madde 110-) Kulp heyet-i idarelerini tekil eden zevattan birinin ibu nizamname
ahkamna mugayir hareketi haber alndkta keyfiyet mfettilerle veya mensup olduklar
vilayet heyet-i merkeziyyeleri maarifetiyle tetkik olunur. Tebeyyn edecek neticeye
gre o aza hakknda tenbih veya takbih veyahut heyet-i idare azaltandan iskat
199

muameleleri icra olunur. Bu gibilerin harekat ihralarn istilzam ederse keyfiyet-i ihra
heyet-i udule kararyle vilayet heyet-i merkeziyyesine aittir.
Madde 111-) Heyet-i Merkeziyye azasmn mugayir-i nizam hareketi grld umumi
mfettilerin tahkik ve iar zerine haklarndaki muamele Merkez-i Umumice
kararlatrlr.
Madde 112-) Cemiyete hidemat- fevkalade ifa ettii tahakkuk eden her ferde Merkez-i
Umumi tarafndan suret-i mnasebede beyan- takdirat olunaca gibi, bu misill
zevalin gerek hal-i hayatnda, gerek vefatndan sonra Merkez-i Umuminin kararyla
muhtac- muavenet olan evlad- iyalinin maieti temin edilecek ve hidemat- ber
gzidesi Cemiyetin tarihesinde zikir ve ilan olunacaktr.
Madde 113-) bu nizamnamedeki mevaddn tefsiri Merkez-i Umumiye aittir.
Madde 114-) Merkez-i Umumi azas Doktor Nazm ve mer Naci ve hsan Namk
beylerdir. Cemiyetler nizamnamesinin dokuzuncu maddesi mucibince hkmete
mracaat vukuunda azadan Doktor Nazm Bey Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti
Katib-i Umumisi nam ve unvanyle vaz- imza edecektir.

200

Ek_9
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi (1327-1911)
Cemiyetin maksat ve meslei
Madde 1-) Merutiyet-i idarenin tesisine ve cins mezhep ayrmakszn btn
Osmanllarn istikmal-i refahiyle nail-i hrriyet olmalarna alm ve avn-i hakla
muvaffak olmu olan Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti" bundan byle dahi bu
makasd- mukaddesenin ve maddi ve manevi terakkiyat- medeniyenin temini ve
temamiyet-i mlkiyenin muhafazas urunda mttehiden almay esas maksat ve
meslek ittihaz eder.
Menafi-i kavmiyelerini daima mterek grmekle mkellef olan btn Osmanllar
arasnda gerek cins ve mezhep daiyesi ve gerek sver-i saire ile tefrika ve fesad ikama
sai bulananlarn vesait-i merua ile husul- amaline mani olmak Cemiyetin cmle-i
vezaifindendir.
Cemiyet, makam- hilafet ve saltanata ve hadim-i Merutiyet olan Zat- Hazret-i
Padiahiye zeval i napezir bir hiss-i hrmetle merbuttur.
Tekilat
Madde 2-) Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekilat, siyasi ve itimai isimleriyle
ikiye ayrlr. Tekilat- siyasiyesi itibaryla ttihat ve Terakki bir Frkadr.
ttihad ve Terakki Frkasnn efrad Osmanllkta ttihad ve Terakkiyi nuhbe-i siyaset
ittihaz eden Osmanl vatandalardr.
ttihad ve Terakki Cemiyetinin tekilat- siyasiyesi tabakadan terakkp eder: birincisi
heyet-i muntehibedir ki ttihat ve Terakki gaye-i siyasisini takip eden btn Osmanl
vatandalardr. Devlete tedvin olunan kanun dairesinde hukuk-u intihabiyelerini istimal
ederek efkar- siyasiyelerini temsil edecek mebuslar iin rey verirler.
kincisi heyet-i intihabiyedir ki ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekilat- intihabiyesidir.
Cemiyet intihap zamanlarnda ttihad ve terakkiperver vatandalarn bu tekilat ile
tenvir ve irad ederek Medis-i Mebusanda ttihat ve Terakki fikrine hadim bir ekseriyet
husulne alr.
ncs heyet-i mntehabedir ki Meclis-i Mebusandaki ttihat ve Terakki Frkasna
mensup mebuslardr.
Madde 3-) Tekilat- itimaiyesi itibariyle ttihat ve Terakki bir kuvve-i mteebbisedir.
Bu tekilat itibariyle vazifesi nesi-i hazra gece dersleri kad ve nesl-i atiye mektepler
201

tesis, gazeteler ve faideli kitaplar neretmek, ziraat, sanayi ve ticareti tevik eylemek,
zafaya yardm ve muavenet gstermek ve ahlaken necip, sireten adil ve mfik olan
Osmanl milletini iktisaden faal ve fikren bir hale getirmeye almaktr.
Madde 4-) Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti bir Merkez-i Umumi ile vilayat ve
elviyedeki heyet-i merkeziyeler ve kaza ve ledelicap nevahi ve kurada bulunan kulp
heyetleri tarafndan idare olunur.
Madde 5-) Nevahi ve kura kulpleri mensup olduklar kaza kulp heyet-i idaresine ve
kazadaki kulpler mensup olduklara liva heyet-i merkeziyesine ve liva heyet-i
merkeziyeleri de mensup olduklar vilayet heyet-i merkeziyelerine ve vilayet heyet-i
merkeziyeleriyle mstakil liva heyet-i merkeziyeleri Merkez-i Umumiye tabidirler.
Madde 6-) 4.madde mucibince heyet-i merkeziyeler tekili iktiza eden mahallerin gayr
yerlerde heyet-i merkeziyeler tesis veyahut madde-i mezkre mucibince heyet-i
merkeziye tekili icabeden yerlerde adem-i tesisiyle mevcut olanlardan bekasnda
meserreti grlenlerin lav ve bunlarn cihet-i merbutiyetinin tayini ve 5. madde
mucibince usulen teekkl eden heyetlerin merbutiyetinin fevkalade olarak tadil ve
tehiri Merkez-i Umuminin salahiyeti dahilindedir.
Madde 7-) ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekilat- siyasiyesinden olan heyet-i
intihabiyesi Merkez-i Umumi, vilayet ve liva heyet-i merkeziyeleri ve kaza
merkezlerinde kulplerde mteekkil intihab- sani heyetleri, nahiye merkezlerinde
intihab- evvel heyetleridir.(Bunlarn vezaifi ayr bir talimatname ile tayia olunur.)
Madde 8-) ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekilat- itimaiyesi yani kuvve-i
mteebbisesi Merkez-i Umumi, heyet-i merkeziyeler, kulpler ve ubeler ve
encmenlerdir.
Madde 9-) Bir heyet-i idare ancak tabi bulundua mafevk heyet-i merkeziye veya
idaresiyle muhabere edebilip ann mafevkine tecavz edemeyecei gibi, merkez-i
umumi de kendine merbut heyet-i. merkeziyelerde muhabere eder ve vilayat ve elviye
heyet-i merkeziyelerine merbut olan heyet-i idarelerle dorudan doruya muhabere
etmez. Ancak ahval-i mstacele ve mbreme zuhurunda merakz ve kulp heyet-i
idareleri yekdieriyle dorudan doruya muhabereye mezundur. u kadar ki esbab-
muhabere ve suret-i muharrerat arada vesatet etmesi lazmgelen mercie bildirilecektir.
Merkez-i Umumi
202

Madde 10-) Merkez-i Umumi biri Katib-i Umumi unvann haiz olmak zere on iki
azadan mrekkeptir.
Madde 11-) Meclis-i Mebusan ve Ayandaki frka ile mstemer ve muttasl bir temas
tesisi merut olup gerek bu temas temin edecek ve gerek stanbul heyet-i
merkeziyesiyle temas etmek zere orada bulundurulacak aza miktarnn ikiden ekal
olmamak zere tayin-i adedi merkez-i umuminin takdirine muhavveldir.
Madde 12-) Merkez-i Umumi azalar fevkalade ahval mstesna olmak zere velevki
istifa tarikiyle infikak eylemi bulunsunlar, mddet-i intihabiyeleri olan bir sene
mnkazi olmadka hibir memuriyet kabul edemezler ve suret- i daimede umur-u
cemiyetle megul olurlar.
Madde 13-) Merkez-i Umumi azasndan birinin her ne suretle olur ise olsun
vazifesinden infikak halinde Merkez-i Umumi ekseriyet-i slsan- ara ile ihtiyat
azadan birisini intihap eder.
Madde 14-) Kongre daldktan sonra yeni Merkez-i Umumi heyet ekseriyeti tekil edip
15 gn zarfnda devir ve teslim muamelesi yaplncaya kadar eski Merkez-i Umumi
heyeti vazifeye devama mecburdur.
Madde 15-) Merkez-i Umumi itimalarnda azadan biri riyaset vazifesini ifa eder.
Madde 16-) Merkez-i Umumi mhr azadan ikisi tarafndan mhrlendikten sonra hfz
olunacaktr.
Madde 17-) Umur-u cemiyete mteallik kaffe-i muharrerat mhr- cemiyet ile beraber
azadan biri tarafndan imzalanacaktr.
Madde 18-) Merkez-i Umumi azasndan mazeret-i makbulesi olmakszn bir ayda 3
itimada bulunmayanlara mstafi nazariyle baklp yerine 13. maddeye tevfikan dier
biri intihap olunur.
Madde 19-) Merkez-i Umumi tarafndan bilittifak takdir olunacak ahval-i fevkalade
mstesna olmak zere Merkez-i Umumi azasndan ancak bei merkezden infikak
edebilir.
Madde 20-) Merkez-i Umuminin tefti ubesindeki 3 azas cemiyetin ayn zamanda
mfetti-i umumisi sfatn haizdirler. Bunlardan baka Merkez-i Umuminin laakal 6
zattan mrekkep olmak zere muvazzaf ve daimi mfettileri bulunacaktr.
Mfettilerin tefti edecekleri mntkalarn tayiniyle izamlar tefti ubesinin takdiriyle
Merkez-i Umuminin kararna vabestedir.
203

Madde 21-) Merkez-i Umumi daimi ve muvazzaf mfettilerden baka tensip ettii
zevata dahi tefti vazifesini tevdi edebilir.
Madde 22-) Mfettiler Merkez-i Umumice talimat ve emr-i mahsus eklinde kendileri
iin tayin olunan hatt- hareketi takibe mecburdurlar. Tefti ubesi dahi mfettilerin
efrad ve kulplerde olan temasn daima mfid bir mecra vermek ve yapacaklar
propaganda iin zemin ve fikir hazrlamakla mkelleftir.
Merkez-i Umuminin Vezaifi
Madde 23-) Merkez-i Umumi, Cemiyetin tekilat- siyasiye ve itimaiyesinin mdr ve
nazmdr. Binaenaleyh birinci maddede beyan olunan esas- maksad istihsar ve temine
sarf- mukadderetle beraber bilumum merakiz ve kulpler beynindeki irtibat ve
mnasebat teyid ve bunlarn muamelat- umumiyesini tefti ve vilayat heyet-i
merkeziyesi murahhaslarn tayin ve istiare heyetlerini tefrik etmek velhasl ahs-
manevi-i Cemiyetin muamelat- umumiyesini ve kaffe-i umurun hsn- temiyet-i
intizamn temin esbabna tevessl eylemekle mkelleftir. Merkez-i Umumi her sene
varidat ve masarifini mbeyyin bir muvazene-i umumiye ile sene-i atiye btesini
tanzim ve Kongrenin nazar- tasdikine arzeyler.
Madde 24-) Merkez-i Umumide idare, ilim, iktisat, tefti ubelerinin vazifeleri taksim-i
amal kaidesine tevfikan Merkez-i Umumi heyet-i umumiyesi tarafndan talimatname-i
mahsus ile tayin ve tefrik olunur.
Madde 25-) Merkez-i Umuminin iktisat ubesinde bulunan azalarndan biri sene
nihayetine kadar bilhassa umur-u muhasebe ve kasa muamelatiyle dahi itigali deruhte
edecek ve refakatinde ayrca muvazzaf bir veznedar dahi bulunacaktr.
Madde 26-) Merkez-i Umuminin muvazzaf bir evrak mdiri ile katibi, bir mbeyyizi
olacak, gerek bunlarn, gerek veznedarn maalar kongrece takdir ve tahsis edilecek ve
intihap ve tayinleri Merkez-i Umumiye ait olacaktr. cab ederse Merkez-i Umumi
katip ve mbeyyizlerin miktarn tezyid edebilir.
Madde 27-) Merkez-i Umumi cemiyetin muamelat- maliyesinden mesul olduundan
veznedar Merkez-i Umuminin karar olmadka hibir ake kabz ve sarf
edemeyecektir.
Madde 28-) Bankalarla vesair messesat- maliye ve ticariye ile olacak muamelatta
Merkez-i Umumi mhriyle muhasebeci ve katib-i umumi imzalar bulunacaktr.
204

Madde 29-) Cemiyetin maksat ittihaz ettii hususun icras iin gerek hibe tarikiyle
gerek itira suretiyle uhdesine geen alelumum emval-i menkule ve gayrmenkulenin
tasarrufu Merkez-i Umumiye mevdu ve kulplerle heyat- idarenin istimal ve icar gibi
tasarrufat Merkez-i Umumiye vekalet ve izafededir.
Madde 30-) Dorudan doruya Merkez-i Umumiye ait olan emlakin tasarrufu gibi nefi
de Merkez-i Umumiye aittir.
Madde 31-) Meclis-i Ayan ve Mebusandaki ttihat ve Terakki frkalariyle mnasebette
bulunmak mnhasran Merkez-i Umumiye aittir.
Madde 32-) ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup olmayan dahili cemiyat- muhtelife-i
siyasiye ile mzakere etmek ve ittihaz- karar eylemek hususat Merkez-i Umumiye ait
olup harici cemiyat- siyasiye ile mnasebette bulunmaz.
Madde 33-) Merkez-i Umumi bilcmle muamelattan umumi kongreye kar mesuldr.
Madde 34-) Umumi kongrenin Merkez-i Umumiye havale ettii mukarrerattan
hangilerinin icra olunup hangilerinin olunamadn esbab- mucibesiyle sene-i atiye
kongresinin nazar- tetkikine arz etmek Merkez-i Umuminin vezaifi cmlesindendir.
Madde 35-) Merkez-i Umumi kongre mukarreratndan hangilerinin icra olunduunu ve
hangilerinin icra olunamadn ait olduu merakize sene iinde ve icras zamannda
malmat verecektir.
Madde 36-) Merkez-i Umumi vilayet heyet-i merkeziyelerinden vukubulan mracaata
nihayet 2 hafta zarfnda bir cevap vermeye mecburdur.
Merkez-i Umuminin Meclis-i Ayan ve Mebusandaki Frka Heyetleriyle Suret i
Mnasebat
Madde 37-) Merkez-i Umumi efkar- umumiye ile Frka arasnda devam elzem olan
ahenk ve irtibatn muhafazas iin memleketin ahval-i umumiyesi hakknda edinecei
malmattan temin-i menafi-i vataniye iin muktazi grdklerini Frka da teebbsatnn
netayicinden Merkez-i Umumiyi haberdar eder.
Madde 38-) Merkez-i Umumi, Frkadan siyaset-i Devletin suret-i cereyan hakknda
alaca malumata ibtina ederek mnasip grecei vesait ile efkar- umumiyeyi tenvire
say eder.
Madde 39-) Siyaset-i Devletin mesuliyeti, Meclis-i Mebusann ekseriyetine istinat
eden hksrane ait olduundan Merkez-i Umumi efkar- umumiye ile Frkasnn
205

arasnda suret-i muharrere vehile vasta-i tenvir ve tebli olmaktan baka suretle umur-
u siyasiye-i hkmetle itigal etmez.
Madde 40-) Cemiyet mevizeleriyle, messesat- ilmiyesiyle, neriyat ve teebbsat-
mfidesi ile milletin terbiye-i siyasiye ve itimaiyesine hizmette ve intihabatta efkar-
umumiyeye rehberlikte devam eder.
Vilayet Heyet-i Merkeziyeleri
Madde 41-) Vilayet Heyet-i Merkeziyeleri bir sene mddetle ifa-y vazife etmek ve 2
murahhasla Merkez-i Umumi kararna tevfikan beten yediye kadar mavirden ibaret
olmak zere nihayet 9 zattan mrekkeptir. Her sene itimai mutad olan vilayet
kongreleri tarafndan heyet-i istiareye tefrik olunmak zere 3 misli zat rey-i haik ile
intihap edilip evrak- intihabiye kapal zarflar derununda Merkez-i Umumiye
gnderilir, Merkez-i Umumi bu zevat meyannda karara tevfikan lzumu olan miktarn
biltefrik mavirlie tayin eder, murahhaslarn tayin ve tavzifi ise dorudan doruya
Merkez-i Umumiye aittir.
Madde 42-) Vilayet Heyet-i Merkeziyeleri evvelki madde mucibince Merkez-i Umumi
tarafndan intihap ve tayin edilip muamelat- cemi devr teslim alncaya kadar eski
Heyet-i Merkeziye ifa-y vazife eder.
Madcle 43-) Vilayet Heyet-i Merkeziyesi azasndan birinin infikak halinde keyfiyet
Merkez-i Umumiye iar olunarak 41. madde mucibince Merkez-i Umumi tarafndan
dieri tayin ve mahalline i'ar olunur.
Madde 44-) Vilayet Heyet-i Merkeziyelerinin mhr her iki murahhas tarafndan
mhrlendikten sonra hfzedilecektir. Murahhaslarn infikak halinde mhr vekalet
edenlere tevdi olunacaktr.
Madde 45-) Vilayet Heyet-i Merkeziyeleri nezdinde bir katip ve bir muhasip
bulunacaktr, bunlar fahriyen ve kabil olmad halde muvazzaf olarak istihdam
edilirler. Ancak maalarnn tayin-i miktar vilayet kongrelerine aittir.
Madde 46-) Umur- Cemiyete ait kaffe-i muharrerat, evrak mhr ile beraber
murahhaslardan biri tarafndan imza olunacaktr.
Madde 47-) 18., 33., 34. maddeler ahkam vilayet Heyet-i Merkeziyesi hakknda dahi
caridir.
Madde 48-) Vilayet Heyet-i Merkeziyelerinin refakatinde Merkez-i Umumiyi tekil
eden ktisadi ve lmi ubelerin mesaisini semeredar etmek ve kulplerle temas ederek
206

bilumum kulp encmenlerinin mesaisini tevhid ve tanzim ile Heyet-i Merkeziye
vastasiyle Merkez-i Umumideki ubelerle mstemiren idame-i mnasebat eylemek
zere Heyet-i Merkeziye tarafndan ekseriyet-i slsan- ara ile mntehip ve 3'ten 5e
kadar efrattan mrekkep biri ktisadi dieri lmi namyla 2 ube tekil olunacaktr.
Madde 49-) Her vilayet merkezi; o vilayet dahilinde, mfettiler hakknda Merkez-i
Umumice tanzim edilen talimatname ahkamna tevfikan icra-y teftiat etmek zere
muvakkat mfettiler istihdam edebilir. u kadar ki mfettilerin hviyetiyle keyfiyet-i
tayininden Merkez-i Umumiye malmat itas lazmdr.
Madde 50-) Vilayet Heyet-i Merkeziyesinin tekilat ve salahiyetine mteallik olan
baladaki maddeler ahkam tamamiyle mstakil liva Heyet-i Merkeziyeleri tekili
hakknda da caridir.
Madde 51-) Elviye-i mlhaka merkez heyetleri 5 mavirle 2 murahhastan mrekkep
olup dorudan doruya vilayet Heyet-i Merkeziyelerine merbuttur. Her sene itimai
mutad olan liva kongreleri tarafndan heyet-i istiareye tefrik olunmak zere 15 zat rey-i
hafi ile intihap edilip kapal zarflar derununda vilayet Heyet-i Merkeziyesine gnderilir
ve vilayet Heyet-i Merkeziyesi bu zevat meyanndan beini bittefrik mavirlie tayin
eder. Murahhaslarn tayin ve tavzifi vilayet Heyet-i Merkeziyesine aittir.
Vilayet Heyet-i Merkeziyesinin Vezaifi
Madde 52-) Merkez-i Umumiden vukubulacak tebligat ahkamna tevfik-i hareket,
vilayet dahilinde bulunan bilcmle merakiz ve uabat senede hi olmazsa bir defa
behemehal tefti ve netice-i tefti hakknda bir rapor tanzimi ile Merkez-i Umumiye
irsal, vilayet dahilindeki mevakide tekilat iktiza ederse Merkez-i Umumiden msaade
istihsal ettikten sonra tekilat icra, her merkezden gnderilmesi icabeden vilayet
hissesini celp ve varidat- umumiyesin- den Merkez-i Umumi hissesini muntazam irsal,
vilayet dahilinde bulunan uabat arasnda muhabereye vesatet, mektepler himaye ve
kad, esnaf irketleri tesisine delalet velhasl maarif ve ticaret ve sanayi ve ziraat-
milliyenin ner tamimine, ittihadn takviye ve idamesine ve hayat- fikriye ve
uhuvvet-i Osmaniyenin tenmiye ve teyidine ve menafi-i cemiyetin nizamname ahkam
dairesinde temin ve muhafazasna say ve gayret eylemekle mkelleftir. Mteaddid
kulp olan mahallerde intihabat ileriyle memleketin hayat- umumiyesine mteallik
olan hususatta vilayet Heyet-i Merkeziyeleri mteaddid kulplerin heyet-i idarelerinden
207

mteekkil fevkalade bir heyet tekiliyle maksat ve menfaatin tevhidini mtekeffil
itima- umumiler akdine delalet ve nezaret edebilecektir.
Heyet-i Merkeziyenin bulunduu mahaldeki kulp efradiyle itima zamanlarnda
olduu gibi hariten dahi temaslarda bulunarak bilumum kulp efrad arasnda irtibat ve
meveddeti teyid etmek, ihtilafat hsn- telife, btn cereyanlarn salim bir istikamete
tevcihine almak, efkar- umumiyenin inhirafatna meydan vermemek iin daima
ittihatperverane ve hamiyetmendane iradat ve neriyat ile faydal cereyan- umumiler
tevlidini ihtimamdan dr tutmamak ve bu mhim vezaifi ifa iin kendisine mutemed ve
kar gzar- ihvandan yardmclar tedarik eylemek ve beraberinde yaad halkn
hissiyat- aliye ve necibesini ikaz ve izhara ve bu hissiyatn daima hayr iin sarfna me-
dar olacak efal ve muamelatta onlara piva olarak ittihatln fedakarlk olduunu
isbat ve bu hissiyat- aliye ve mukaddeseye hizmet eylemek vilayet Heyet-i
Merkeziyesinin vezaif-i mtehattimesindendir.
Madde 53-) Vilayet Heyet-i Merkeziyesi varidat ve masarifini mbeyyn bir muvazene-i
umumiye ile sene-i atiye btesini tanzim ve vilayet kongresinin nazar- tasdikine
arzeyler.
Madde 54-) Mstakil livalarla bir vilayet Heyet-i Merkeziyesine mlhak elviye Heyet-i
Merkeziyeleri de ayn vezaifle mkellef ve mesuldr.
Kulpler
Madde 55-) Kulpler, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetine dahil bulunan efrad
arasnda bila tefrik-i cins mezhep revabt- ittihad teyid ve idameye ve her snf
efradn istidat ve ihtiyalar dairesinde tenvir-i efkar ve tevsi-i vukufuna ve iktisadi,
itimai her trl teebbsat- mfid ve terakkiyat- medeniyeyi himaye ve tevike hadim
olacaktr.
Madde 56-) Liva, kaza, nahiye merkezleriyle karyelerde yalnz birer kulp
bulunabilecektir. Cesamet-i mevkiiyelerinden dolay bir bina dahilinde itima etmek
gayr- mmkn olan yerlerde vilayet Heyet-i Merkeziyesinin karariyle kulp binalarnn
taaddd caizdir. Bir bina dahilinde 2 ve daha ziyade kulp bulundurulmasna ihtiya
grnen yerlerde evvela heyet-i idare intihabatna tevfikan her kulpten muntehib-i
sanileri alnarak bunlarn itimalariyle bir mahfei heyet-i idaresi intihap olunur. Mahfel
heyeti bina dahilindeki mteaddit kulplerin hassaten tahsilat ilerinde ve kulp
binasna ve heyet-i umumiyeye ait masrafn tevziinde, kulplere efrad kayt ve kabuln-
208

de bina dahilindeki kulp heyet-i idarelerinin nokta-i ittisalidir. Bu heyet kulplerin
muamelat- hesabiyesini tevhid eder. Kulplere lzumu kadar katip ve muhasip ve
tahsildar intihap ettirir ve cem ettirdii aidatn nizamname dairesindeki tevfikatn icra o
binaya ait masarifat- umumiyeyi tefrik ettikten sonra her kulbn parasn yine
kendisine tevdi eder. Ve kulp binasn zvvara kar bo brakmamak zere her gn
adam bulundurur. u halde kulp heyet-i idareleri kulbn umur-u maliyenden maada
hususatn idare ve mahfel heyet-i idaresine de her vehile muavenet eder. Ve kulple-
rindeki efrad sanat ve meslek ve derece-i ihtisaslarna gre maarif, sanayi, ticaret, ziraat
ve ittihad- anasr temin iin huvvet-i Osmaniye ve terbiye-i milliyemizi ikmale sayg
iin hayat- fikriye ve hfzsshha-i umumiye ve emsali encmenler tekil ederler.
Velhasl kulplerde msmir mzakereler cereyan ve kulbe devamn temini iin
alrlar ve ara sra dier kulplerdeki efrattan dahi istifade iin heyet-i idareleriyle
bilmzakere nafi itima-i umumiler akdine teebbs ederler.
Madde 57-) Kulp Heyet-i dareleri itima-i umumide kulp efrad- mukayyedesinin
beher 10u iin rey-i hafi ile evvela birer mntehib-i sani intihap edilip badehu
mntehib-i saniler tarafndan rey-i hafi ile 3 misli olarak intihap ve mazruf ve memhur
intihap puslalar vilayet Heyet-i Merkeziyesine kapal bir zarf derununda tevdi ve irsal
olunur. Bunlardan 5'i Heyet-i Merkeziyeler tarafndan tefrik ve Heyet-i dareye tayin
edilir. Vazifesine adem-i devam ve kifayetsizlii grlenleri yaplacak teftiat zerine
iskat ve yerine dierini tayin Heyet-i Merkeziyeye aittir.
Madde 58-) Aidat- ehriyelerini vermeyen, itima-i umumilere bila mazeret devam
etmeyen ve Cemiyete tarih-i duhl henz be seneye bali olmayanlar Heyet-i idareye
intihap ve tayin olunamazlar.
Kulplerin Vezaifi
Madde 59-) Heyet-i dareleri laakal haftada 2 dela bilitima 62. madde mucibince
kulplerin vezaifine taallk eden bilcmle mevad mzakere ile bunlardan itima-i
umumiye taliki icabedenlere ifraz eder ve icab etmeyenler ile kulbn idaresini
mteallik hususat taht- karara alr. Kulplerin ifa-y vazifede mehud olacak atalet
veya faaliyetinden kulp Heyet-i dareleri mesuldr.
Madde 60-) Kulp Heyet-i dareleri, kulbn umur-u dahiliye ve idaresine dair vazh bir
program tertibiyle kulp dahilinde herkesin grebilecei bir mahale talik edeceklerdir.
209

Madde 61-) Efrad- Cemiyet beyninde uhuvvet ve samimiyet-i katiye mevcut olup her
zaman ve mekanda bu uhuvvet ve samimiyet-i katiyenin devam ve teeyydne Heyet-i
Merkeziyelerle kulp idareleri itina ve dikkat etmekle mkelleftir.
Madde 62-) Her kulp evvela Cemiyetin nizamname ve program dairesinde kendi
uhdesine terettp edecek vezaif ve muamelat ifa eyleyecek;
Saniyen; payitaht ile vilayatta intiar eden gazete ve risalelerden ve meahir-i deba ve
mellifinin asar- edebiye ve ahlakiye ve tarihiyeleriyle eski ve yeni mellifattan ayan-
istidad olanlarn ve memalik-i Osmaniye haritalarn celp ve mnderecatndan efrad-
cemiyetin istifadelerini teshil edecek,
Salisen; vakit vakit konferanslar ve gece dersleri tertip ederek evlad- vatann iktisada,
terakkiyat- ziraiyeye, hfzsshhaya ve terbiye-i etfale, siyasiyet ve ahlakiyata, kavanin
ve nizamat- mlkiye ve adliye ve askeriyeden umumun bilmesi lazmgelen mevada dair
ita- malmat ile efradn tenvir-i efkar ve tehzib-i ahlakna hizmet edecek,
Rabian Mebusan intihabatnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin maksadn her suretle
takip ve istihsale alacak;
Hamisen; mamulat- mahalliye ve emtia-i dahiliyenin mazhar- rabet ve reva olmasna
hadim tevikat ve neriyatta bulunacak;
Sadisen; Kulbn servet ve iktidarlarn tezyid veya tevsie itina ve dikkat edecek,
Sabian; yd-i milliye mtealik vezaif ve tedarikat icra eyleyecektir. Beyan olunan
teebbsat ve vezaifde Kulbe dahil olan efradn kaffesi vazife ve alakadar
olduklarndan o misill ilerden gerek zatlarna gerek umuma taalluk eden ahvalde
Kulbn muavenet ve delaletine mracaat hakkn haizdirler.
Madde 63-) Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin gaye-i amali umum milletin husul-
saadetine matuf olduundan her Kulp efrad- Cemiyetten olmayanlar dahi umumi
konferanslarda ve Heyet-i idare tarafndan tayin olunacak evkat- muayyenede kabul
etmek salahiyetini haizdir. Efrad- Cemiyet yekdierinin Kulplerine gidebilirler ve
sahib-i rey olmamak zere mzakerata dahi itirak ederler.
Kulplerde teklif defteri namiyle bir defter-i mahsus bulunacak ve efrattan biri bir
teklifte bulunmak isterse bunu ya bu deftere yazacak veyahut batezkere Kulp reisine
bildirecektir. Heyet-i dare efradn tekliflerini tetkik ve icabedenleri Heyet-i
Umumiyenin mzakeresine vazeder.
210

Madde 64-) Kulplerde siyasi, edebi, fenni, itimai ve ahlaki konferanslar verilecektir.
Fakat konferans vermek isteyenler konferansn neye dair olacan evvelce Heyet-i
dareye bildirmek mecburiyetindedir. Heyete kabul olunursa konferans verilecei
Kulbn salonunda ilan olunur.
Madde 65-) Kulplerde ehl-i fen ve hrfet ve esbab- sanat ve ticaretten ayr ayr
encmenler tekil olunacak ve her encmen kendi ihtisas dairesinde olan hususatn
terakkiyatna ait tedabiri mlahaza ve bu mlahazatn rapor suretinde Heyet-i
darelerine tevdi edecektir. Heyet-i dareler, icab ederse hkmetin nazar- dikkatine
arzedilmek zere bu raporu mafevk merkeze irsal edebilir. Kulplerin mteaddid
olduu mahallerde her kulpten birer encmen tekili mucib-i teettt olacandan
mmkn olduu takdirde bu encmenlerin mtereken tekili mnasip olur.
Madde 66-) Encmenler bir meselenin mzakeresinde dier encmene taallk eden
hususata tesadf ederlerse o mesele iin yekdieriyle icra-y mzakereye
salahiyettardrlar.
Madde 67-) Her Kulp mevsim-i mnasipte gece dersleri kad ve laakal bir mektebi
taht- himayesine alarak idare ve tedrisatn tanzim ve slah ve fukaraperver cemiyetleri
tekil etmek gibi umur-u hayriyeden bir veya bir kan ifa ile mkelleftir. ehir ve
kasabalardaki kulpler kuradaki mekatibi dahi himaye edebilirler.
Madde 68-) Kulpler frsat dtke kyllerin merutiyete muhabbetini ve istibdada
nefretini isticlab edecek surette telkinat ve iradatta bulunmaa gayret edecek ve hatta
vatann selametine taallk eden her husus iin ara sra kylere heyetler
gndereceklerdir.
Madde 69-) Bir Heyet-i darenin hitam- mddetince on be gn kald vakit ait olduu
kulp Heyet-i Umumiyesince be zattan mrekkep bir komisyon tekil olunacak heyet-i
mezkrenin hesabat ve muamelat tetkik ettirilir. Komisyon on be gn zarfnda
behemehal ikmal-i vazife ile netke-i tetkikatn barapor Heyet-i Umumiyeye
arzedecektir. Bu rapor Heyet-i Umumi- yede kraat ve tasdik olunduktan sonra heyet-i
cedidenin intihab ve mteakiben devir ve teslim muamelesi icra olunur.
Madde 70-) Kulp varidat evvela: Efradn Cemiyet kabuln mteakip verecei
duhuliye (her ay verecei ayln laakal bir misli olacaktr.)
Saniyen: Efradn varidatnn yzde biri nisbetinde ve her ay itasna mecbur olduu
aylk;
211

Salisen: Gerek efrad- Cemiyetten, gerek hariten iareten verilecek nkd ve eyadan
ibarettir. Efrad- Cemiyetten maadas tarafndan iane ve hibe edilecek nkd ve eyann
kabul Heyet-i Umumiyenin kararna vabestedir.
Madde 71-) Her Kulp ay nihayetinde varidat- gayr- safiyesmin yzde beini ihtiyat
akesi olarak ifraz ettikten sonra mtebakisinin rubunu merbut bulunduu Heyet-i
Merkeziyeye gnderecektir. Heyet-i Merkeziye de varidat- umumiyenin kezalik yzde
beini ihtiyat akesi olarak hfzettikten sonra bakinin nfsn mensubolduu vilayet
Heyet-i Merkeziyesine ve vilayel Heyet- i Merkeziyeleri de hakeza ihtiyat akesini
tefrik ettikten sonra bakinin nsfn Merkez-i Umumiye gnderecektir. Nevahi ve kura
kulpleri rub hisselerini merbut olduklar kulplere ve kulpler hisse-i mezkreyi
bitamamiha Heyet- i Merkeziyeye irsal edeceklerdir. Drdnc madde mucibince
yeniden merkezler alrsa hisselerin suret-i merbutiyeti Merkez-i Umumi tarafndan
tayin olunur. Kulpler ve merkezler kendi hisselerine isabet eden mebali-i
mtebakiyeden masarif-i mbremelerini tesviye ve ifa ettikten sonra fazla kalan mebali
Heyet-i darenin kararyla emniyetli bir mahalde hfz ve mmknse temniye edilir.
Madde 72-) Her kulp ihtiyat akesini muhafaza ve merbut olduu merkez rub
hissesini tediye etmeden varidatn hibir hususa sarfedemez. Sarfeden ve mafevk
merakize rub hissesini gndermeyen Heyet-i dareler ispat- mazeret edemezlerse
merkezler ve mfettiler tarafndan iskat olunacaktr.
Madde 73-) Kulpler cem ve hfzettikleri mebalii itima-i umumide verilecek karar
zerine Cemiyetin makasd ve menafi-i urunda sarfedebilirler. htiyat akeleri hibir
suretle sarfolunamaz, ancak ahval-i fevkalade zerine Merkez-i Umuminin emriyle
sarfolunabilir.
Madde 74-) Merkez-i Umumi de dahil olduu halde bilcmle merakz ve kulpler ahs
namna ake ikraz edemezler.
Kulbn resail ve ceraid ile kitaplar kraat salonundan harice karlamayaca gibi iare
suretiyle hibir kimseye verilmeyecektir.
istihdam olunabilir. Hademelerin Cemiyet efradndan olmasna itina edilmelidir.
Madde 76-) Kulplerde bulundurulacak hademenin adediyle miktar- maalarnn tayini
Kulp Heyet-i darelerine aittir.
212

Madde 77-) Kulplerde iret etmek ve kumar oynamak ve sarho olarak Kulbe girmek
katiyen memnudur.
Madde 78-) Kulp efradndan biri baka bir kulbe naklini taleb ettii takdirde hesab
kat olunduktan sonra mensub olduu kulbn Heyet-i daresi tarafndan bir nakil
ilmhaberi verilir ve bunun zerine muamele-i nakliye icra olunur. Muamele-i nakliye
icra olunduktan sonra mumaileyhin keyfiyet-i naklinden merkeze malmat ita edilir.
Merkezce keyfiyet kaydna iaret edilir.
Madde 79-) Kulp bulunmayan bir mahalde yeniden kulp amak efradn miktar nazar-
dikkate alnmak zere o mahallin merbut olduu Heyet-i Merkeziyenin takdir ve
kararna muhavveldir.
Madde 80-) Baidiyet-i mesafe, fart- megale ve esbab- saire-i makbuleden dolay
kulbe muntazam devam edemeyeceini kulp Heyet-i daresine bilmracea beyan
eden zatn mazereti Heyet-i darece tahakkuk ettii takdirde nazar- kabule alnarak
adem-i devamdan mazur grlecektir. Maahaza aylklarn muntazaman vermeleri
kendilerine havale olunacak vezaifi ifa etmeleri arttr.
Kulplerde tima-i Umumi
Madde 81-) Her kulp efrad laakal onbe gnde bir defa kulplerde itima ile muhtac-
mzakere olan mevad taht- karara alacaklardr, ibu itima- umuminin yevm-i vukuu
kulp Heyet-i daresince tayin olunacak ve lzum-u kati hissedilmedike tebdil
olunmayacaktr.
Madde 82-) Kulpte aza-y mdavimenin bir sls hazr bulunmadka icra-y
mzakere ve ittihaz- karar olunamaz.
Madde 83-) tima- umumilerde mzakerat idare etmek iin o itimaa mahsus olarak
ekseriyet-i aza ile bir reis intihap edilecek ve kitabet vazifesini kulp katibi ifa
edecektir. tima- umumiler mzakerat zaptedilerek o itimai takib eden itimada
zabtname heyet muvacehesinde kraat olunur.
Cemiyete Suret-i Kabul ve eraiti
Madde 84-) Cemiyete dahil olacaklarn evvela: Teba-i Osmaniyeden olmalar; saniyen
cinayet, rvet, sirkat, dolandrclk, sahtekarlk, emniyeti suiistimal gibi harekat ile
mahkm ve bu gibi suihal ile mtehir bulunmamalar; salisen: ayyalk ve kumarbazlk
misillu maiyipten ari olmalar; rabian: menfaat-i ahsiye fikriyle deil, maksad-
Cemiyete hadim olmak emeliyle girmek istediklerinin anlalmas arttr.
213

Madde 85-) Cemiyete alnacak zevat, evvela, rehberi vastasyle Heyet-i dareden
istimza olunup muvafakati istihsal edildikten sonra efrad- Cemiyetten iki zatn
verecei hsn- hal ahadetnamesi zerine kabul olunur.
Madde 86-) Cemiyete kabul olunan zat ile rehberin ve ahadetnameyi tasdik ve ita eden
iki zatn esamisi defter-i mahsusa kayt edilecek ve o kimseye bir numara verilecektir.
Madde 87-) Kulp bulunmayan mahallerde veyahut ahval-i fevkalade ve mstacelede
Merkez-i Umumi ile Heyet-i Merkeziyeler azas ve mfettiler tarafndan mesuliyet
deruhte edilerek efrat kabul caizdir.
Efrad ve Cemiyetin Hukuk-u Vezaifi
Madde 88-) Efradn vcudu Cemiyete muhterem ve kymettar bulunduundan her fert
bir felaket ve maduriyete maruz bulunduu anda mensup olduu kulp heyet-i
idaresinden taleb-i mzaharet hakkm haizdir.
Madde 89-) Efrad- Cemiyetten her biri, menafi-i vataniyeye ait olarak kendisine tevdi
olunacak vazifeyi mazeret-i makbulesi sabit olmadka ifaya mecburdur.
Madde 90-) Vezaiften maada hususatta efrad- Cemiyet arasnda fark ve imtiyaz yoktur.
Madde 91-) Efrad- Cemiyetten vefat edenlerin ibka-y nam iin kendilerinin esbab-
hamiyetten olduu ihvan- Cemiyette ilan ve maruf olan hidemat kulp ktphanesinde
mahfuz bulunan deftere kaydolunur.
Madde 92-) Nizamname ahkamna muhalif olarak Cemiyete efrad kabul olunduuna
vakf olan her ferd keyfiyeti mensup olduu kulp heyetine delail-i maddiyesiyle haber
vermee mecburdur. Haberi vaki Kulp Heyet-i daresinde heyet-i adule havale olunur.
Madde 93-) Efrad- Cemiyetten her biri namu ve hamiyet ve iktidar malm ve
msellem olan zevat- Cemiyete idhale delalet etmekle mkelleftir.
Madde 94-) Cemiyete hidemat- fevkalade ibraz ettii tahakkuk eden her ferde, her
kulbe Merkez-i Umumi tarafndan suret-i mnasibede beyan- takdirat olunaca gibi
bu misill zevatn gerek hal-i hayatnda, gerek vefatndan sonra Merkez-i Umuminin
kararyla muhtac- muavenet olan evlad ve ayalinin maieti temin edilecek ve hidemat-
bergzidesi Cemiyetin tarihesinde zikr ve ilan olunacaktr.
Kongreler
Madde 95-) ttihat ve Terakki Cemiyetinin liva kongresi, vilayet kongresi, umumi
kongre ve byk kongre namlariyle drt kongresi vardr.
Liva Kongreleri
214

Madde 96-) Liva kongreleri o livaya tabi kulplerden izam edilen ikier vekil ile liva
Heyet-i Merkeziyesi murahhaslarndan ve liva Heyet-i Merkeziyesinden mntehip be
vekilden ve o livadan mntehib Meclis-i Umumi-i vilayet azasiyle belediye reisleri ve
cemiyet programna sadk gazete vekillerinden ve kaza heyet-i intihabiyeleri namna
birer zattan teekkl eder. Kongreye itirak eden bu zevatn efrad- Cemiyetten olmas
meruttur.
Madde 97-) Liva kongreleri liva Heyet-i Merkeziyesinin sene-i haliye ve atiye
btelerini tasdik ettikten sonra her kaza belediyesinin teebbsat- imariye ve shhiyesi
iin program tanzim edecek ve vilayet kongresine gndermek zere vilayet Meclis-i
Umumisi iin bir program layihas yapacak, cemiyetin nizamnamesine ve frkann siyasi
programa dair mlahazat vilayet kongresi vastasyla umumi kongreye arz ve Heyet-i
Merkeziye ve kulplerin teebbsyle maarif ve umur-u nafiaya dair yaplacak ileri
tezekkr edecektir.
Vilayet ve Elviye-i Mstakille Kongreleri
Madde 98-) Vilayet ve elviye-i mstakille kongreleri liva Heyet-i Merkeziyelerinden
izam edilecek ikier vekil ile merkezdeki vilayet dahilindeki bilumum kaza
kulplerinden birer vekilden ve vilayet murahhaslaryla vilayet Heyet-i Merkeziyesi
azalarndan ve merkez livasna mlhak kazalarn belediye reislerinden ve meclis-i
umumi-i vilayet azalarndan ve cemiyet programna sadk gazete vekillerinden teekkl
eder. Kongreye itirak edecek bu zevatn efrad- Cemiyetten olmas meruttur.
Elviye ve vilayet kongrelerine gelecek vekillerin suret-i tayinine gelince: Kulpler evvel
emirde her on kii iin rey-i hafi ile birer mntehib-i sani intihap edip badehu kongreye
gidecek kulp vekilini bu mntehib-i saniler intihap eyleyeceklerdir. Nevahi ve kura
kulpleri resen vekil gndermeyip ancak intihap ettikleri mntehib-i saniler merbut
olduklar kaza kulb mntehib-i sanileriyle bilitirak bir vekil intihap eylemek hakkn
haizdirler.
Vilayet ve Elviye-i Mstakille Kongrelerinin Vezaifi
Madde 99-) Vilayet ve elviye-i mstakille kongreleri Heyet-i Merkeziyenin bir senelik
muamelat- tetkik ve sene-i atiye btesini tasdik ve heyet-i merkeziyenin ve kulp ve
heyet-i idarelerinin tevdi edecei raporlar kraat ettikten sonra merkez livasna merbut
belediyelerin teebbsat- imariye ve shhiyesi ile vilayet meclis-i umumisi iin birer
program tanzim edecek. Cemiyetin nizamnamesine ve Frkann, siyasi programna dair
215

mlahazat ve mtaleat umumi kongreye arz etmek zere layihasna tanzim, heyet-i
merkeziyeler ve kulplerin teebbsyle maarif ve umur-u nafiaya dair yaplacak ileri
tezekkr velhasl dahil-i vilayette Cemiyetin menafi ve makasd- esasiyesine taallk
eden bilcmle mevad hal ve tayin ve nizamnamenin muhtac- tadil mevad varsa
umumi kongreye gnderilmek zere ona dair bir proje ihzar ve son itimada atideki
maddelerde muharrer olduu vehile heyet-i istiareyi intihap eder.
Madde 100-) Liva ve vilayet kongrelerine kulplerce tayin klnacak vekillerin
mahallinden izam merut olup buna imkan olmad surette heyet-i merkeziye o vekil
yerine birini tayin etmek salahiyetini haizdir, herhalde her kulp kongreye senelik
raporunu gnderecektir.
Madde 101-) Kulplerden gelecek vekiller heyet-i istiariyesine aza intihap olunmak
salahiyetin haiz olmak ve be kiiyi tecavz etmemek zere birer esami puslas
getireceklerdir. Bu puslaya vilayet heyet-i istiariyesi umuruyla itigal edebilecek
esbab- iktidar ithal edilecektir. Bir mahalde puslaya ithale layk olarak ayn erait ve
mezayay haiz beten ziyade adam bulunacak olursa, bunlarn arasndan heyet-i
istiariyelerde bulunmu ve cemiyete duhl itibaryla kdem kesp etmi olanlar tercih
edileceklerdir. Yeni vilayet heyet-i istiariyesi mlhakattan gelecek puslalarla heyet-i
sabka azasnn esamisini muhtevi pusladaki zevat arasndan intihap olunacaktr.
Madde 102-) Umumi kongre faslnda muharrer 109, 110, 111, 112, 113. maddelerin
hkm vilayet ve elviye kongrelerinde dahi cereyan edecektir.
Madde 103-) Kongre mukarrerat ekseriyet-i ara ile ittihaz olunacak ve mddet-i
itiman dahi yirmi gn tecavz etmemek zere kongre heyeti tayin ve takdir
edecektir.
Madde 104-) Vilayet kongreleri her sene Maysn otuzuncu gn vilayet Heyet-i
Merkeziyesinin tayin edecei mahalde itima edecektir.
Madde 105-) Vilayet ve elviye-i mstakille kongreleri (101) inci madde mucibince
namzet olarak gsterilecek zevat meyanndan heyet-i istiareyi (41) inci madde
mucibince bilintihap her azann ismini mir puslay kendi mhriyle mektup kapal
zarflar derununda olarak merkezi vastasyla Merkez-i Umumiye irsal edecektir.
Madde 106-) Ehemmiyet-i mevkiiyesine mebni mstakil merkez tekil edilen kazalar
ayrca kongre tekil etmeyip idareten merbut bulunduklar vilayet.ve elviye-i mstakille
kongrelerine itirak edecektir
216

Madde 107-) Kongrenin muamelat ve mukarreratn haiz olan evrak ve defatir vilayet
Heyet-i Merkeziyesinde muhafaza olunacaktr.
Bunlardan ekseriyeti kazanan reis-i evvellie dierleri reis-i sanilie tefrik edilir.
Merkez-i Umumi Kongresi
Madde 108-) Umumi kongre her sene o ttihat ve Terakki Cemiyetinin tarih-i teekkl
olan be Eyllde Merkez-i Umuminin daveti zerine tayin edecei mahalde itima eder.
Umumi kongre Meclis-i Meb'usan ve Ayandaki Frkamz aded-i mrettebinin onda biri
nisbetinde gnderilecek aza ile vilayat ve elviye-i mstakille Heyet-i Merkeziyeleri
tarafndan mntehip birer vekilden ve muvazzaf murahhas mesullerden ve cemiyet
programna sadk gazete vekillerinden ve Merkez-i Umumi azalaryla mfettilerinden
teekkl edecektir.
Madde 109-) Kongreye aza gndermee mahallince imkan olmad takdirde vilayet ve
mstakil liva Heyet-i Merkeziyeleri Merkez-i Umuminin bulunduu yerde veya dier
bir mahalde efrad- Cemiyetten ahval-i mahalliyeye vakf ve emniyete layk bir zat
kongreye vekil intihap etmek hakkn haizdirler. Bu hususta Merkez-i Umuminin reyini
de istihsal ederler. Ancak Merkez-i Umumi lzum ve ihtiya grrse vekilin
mahallinden gnderilmesini talep edebilir. Bu suretle kongreye aza olacak zat yalnz bir
reyi haiz ve bir merkez namna vekil olup birden ziyade merkezin vekili veya memuru
olamayacaktr. Merkez-i Umumi azasndan hibiri hibir merkezin vekaletini deruhte
edemez, kongreye aza olacak zat yalnz bir reyi haiz ve bir merkez namna vekil olup
birden ziyade merkezin vekili veya memuru olamayacaktr. Merkez-i Umumi azasndan
hibiri hibir merkezin vekaletini deruhte edemez, kongreye aza gnderen merkezler
gnderecekleri azann masarifini takdir ve tesviye edecek ve azann suret-i
memuriyetini mbeyyin Merkez-i Umumiye hitaben yeddine bir itimatname ve orann
ahval-i umumiyesine dair bir rapor ve bir sene zarfnda Merkez-i Umumiye vukubulan
irsalat- nakdiyeyi mir bir irsaliye puslast ita edeceklerdir.
Madde 110-) Kongreye aza olacak zatn yirmi be yandan dn olmamas arttr.
Madde 111-) lk itimada kongrenin devam mddetince mzakerat idare etmek zere
rey-i hafi ile zat intihap edilir.
Madde 112-) Kongrenin vazife-i kitabetini hitam- itimaa kadar kongre azas
meyanndan ekseriyet-i ara ile intihap edilecek be zattan mrekkep bir heyet-i tahririye
ifa eyleyecektir.
217

Madde 113-) Her itimain nihayetinde gelecek itimada mevki-i mzakereye konulacak
mevad heyete kararlatrlarak bir ruzname-i mzakerat tertip olunacaktr.
Umumi Kongrenin Vazifesi
Madde 114-) Kongrenin vazifesi evvela Merkez-i Umumi tarafndan bir senelik
muamelat- umumiyeye dair tevdi olunacak raporu kraat ve Merkez-i Umuminin
hesabatn tetkik ve tefti ve evvelki kongrece karargir olan mevadn icra olunup
olunmadn tetkik.
Saniyen: Sene-i atiye iin Merkez-i Umumi tarafndan tanzim olunacak bteyi tetkik
ve tasdik.
Salisen: Nizamnameyi ihtiyaca gre slsan- ekseriyet-i ara ile tadil.
Rabian: Azadan her birinin getirecei layihalarla vukubulacak teklifatndan kongrenin
vezaifi dahilinde bulunanlar tetkik ve heyete tefrik edecek srasyla mevki-i
mzakereye vaz ve kongrenin vazifesi haricinde olduuna heyete karar verilen mevad
dahi salahiyettar olan merkeze havale.
Hamisen: Sene-i atiyede takip edecei hatt- harekat tayin.
Sadisen: Son itimada Merkez-i Umumi azasn rey-i hafi ile intihap.
Sabian: Efradn mteahhit olduu mebaliin miktarn takdir vehasl ttihat ve Terakki
Cemiyetinin hayat ve menafi-i esasiyesine taallk eden bilcmle mevadd hal ve tayin
etmekten ibaret olup devre-i intihabiyeye takaddm eden kongrede intihabat- atiyede
namzetler iin esas olacak siyasi program tanzim ve tetkik ile buna bir ekl-i kati
vermek dahi kongrenin cmle-i vezaifindendir.
Madde 115-) Merkez-i Umumi azasnn intihab kongre heyetinin ekseriyet-i
mutlakasyla icra olunur. Birinci intihapta ekseriyet-i mutlaka hasl olamadii takdirde
intihap tekrar edilir ve ikinci defasnda ekseriyet-i mutlaka hasl olamazsa birinci ve
ikinci intihapta en ziyade rey kazananlar meyannda matlup olan azann iki misli tefrik
edilerek onlar arasnda nc defa olarak tekrar bir intilap icra ve ekseriyet-i izafiye ile
tayin olunur.
Madde 116-) Kongrenin mukarrerat ekseriyet-i ara ile ittihaz olunacak ve mddet-i
itiman dahi kongre heyeti tayin ve takdir edecektir.
Madde 117-) Kongrenin muamelat ve mukarreratn havi olan evrak ve defatir Merkez-i
Umumide muhafaza olunacaktr.
218

Madde 118-) Kongrenin hitam- itimanda mukarrerat aza-y mevcude tarafndan imza
edilecektir. Bu mukarrerattan Heyet-i Merkeziyelere bildirilmesi icap edenler kongre
tarafndan tefrik ve beray- tebli Merkez-i Umumiye tevdi olunur.
Byk Kongre
Madde 119-) Byk kongre Frkamza mensup tekmil Meclis- Ayan ve Meb'usan
azasiyle Merkez-i Umumi aza ve mfettilerinden ve heyet-i merkeziye muvazzaf
murahhaslarndan ve vilayet ve elviye-i mstakille Heyet-i Merkeziyeleri tarafndan
mntehip birer vekilden ve Cemiyet programna sadk gazete vekillerinden teekkl
eder.
Madde 120-) Her devre-i intihabiyeye takaddm eden umum kongrede kati ve
layetegayyer olarak Cemiyetin siyasi program tertip ve ilan ve intihabat bu programa
tevfikan icra edilecektir. ntihab velyeden bir senelik Meclis-i Milli itimainin
hitamndan sonra Merkez-i Umuminin davetiyle ve tayin edecei mahalde Byk
Kongre inikad edecektir.
Byk Kongrenin Vazifesi
Madde 121-) Byk Kongrenin vazifesi intihab velyeden bir senelik Meclis-i Milli
itimanda hasl olan tecrbelere msteniden ttihat ve Terakki siyasi programnda
muhayyer bulunan mevad, programn takip ettii siyaset-i umumiye katiyen ihlal
edilmemek artiyle tetkik ederek programdaki mevaddan hangilerinin hangi maddelere
takdimen kanuniyet iktisabna alma lazm geleceine ve bu programn bir silsile-i
muntazama dairesinde hsn- tatbiki esbabnn teminine dair ittihaz- mukarrerattan
ibarettir. Byk Kongre bununla vazifesini ikmal etmi olur.
Madde 122-) Efraddan nizamnameye muhalif sudur edecek harekata kar, maksad-
Cemiyete derece-i tesirine gre, tenbih, takbih, terkini kayt ve tarddan ibaret olmak
zere drt nevi muamele icra olunur.
Madde 123-) Her Kulpte alt ay mddetle ve kulb Heyet-i daresi intihabatnda cari
usule tevfikan intihab edilmek zere be zattan mrekkep bir Heyet-i Udul, Efrad-
Cemiyetten birinin ibu nizamname ahkamnca mucib-i muaheze bir hal ve hareketi
grldkte ibu Heyet-i Adule dahil olamazlar. Bir bina dahilinde mteaddit kulp
bulunduu takdirde miktar kulplerin adedine gre Heyet-i Merkeziyece tayin edilmek
ve be kiiden akal olmamak zere bir Heyet-i Adul tekil olunur.
219

Madde 124-) Heyet-i Uduln tenbih ve takbih ve terkin-i kayt hakkndaki verecei
kararlar katidir.
Madde 125-) Efrattan birinin tardna Heyet-i Udul tarafndan karar verildii takdirde
karar mezkr kulp Heyet-i daresi tarafndan mafevk merkeze ve liva Heyet-i
Merkeziyesi de bu husustaki tahkikat ve mtalaasyla vilayet Heyet-i Merkeziyesine
gnderecektir. Vilayet Heyet-i Merkeziyesince tamiken icra olunacak tahkikat
neticesinde karar- vakiin isabeti tebeyyn ederse bittasdik kulp Heyet-i daresine iade
olunaca gibi bilcmle merakize tamim olunmak zere Merkez-i Umumiye
bildirilecektir. Tard cezasnn gazetelerle ilan ve adem-i ilan Merkez-i Umumiye aittir.
Madde 126-) Heyet-i Udul tenbih, takbih ve terkin-i kayt kararlarn ekseriyet-i mutlaka
ile tard kararn ekseriyet-i slsan- ara ile ita edecektir.
Madde 127-) bu heyet, mevadd- mtekabihay tetkik ettii srada mteka anh olan
zat davet ve istizah- keyfiyet ederek onun mdafaasn dahi nazar- itibare alacaktr,
ancak iki defa davete icabet etmeyen veya tahriren cevap vermeyenler hakknda Heyet-i
Udul gyaben hkm verir. Verilecek kararn bitarafane ve adilane olmasna Heyet-i
Uduln namus ve vicdan kafil ve zamindir.
Madde 128-) Kulp Heyet-i daresi tarafndan efrada tebli olunan mukarrerata bila
mazeret-i merua mutabaat etmemek, takbihi ve tekerrr ihrac mstelzimdir.
Madde 129-) Vilayet Heyet-i Merkeziyesiyle Merkez-i Umuminin kararlarna bila
mazeret-i merua ittiba etmeyen efrad merakizi mezkre kararlaryla tard olunur.
Madde 130-) bu nizamname ahkamnca cemiyete kabul caiz olmayan ehasn
kabulne kasden delalet eden ve cemiyeti ifal eden efrad dahi delalet ettii adam ile
birlikte tard olunur.
Madde 131-) Cemiyetin menafi-i ahsiyesine alet ittihaz eden efrad tard olunur.
Madde 132-) Cemiyetin eref ve haysiyetini ihlal edecek hal ve harekata cret edenler
ve ayyalk, kumarbazlk, dolandrclk, sirkat ve emniyeti suistimal gibi mugayir-i
ahlak ve terbiye ahvale cret ettikleri sabit olanlar cemiyetten tard olunur.
Madde 133-) Hafi cemiyetlere ve siyasi muhtelif frka ve cemiyetlere intisab edenler
Cemiyetten tard olunur.
Madde 134-) Cemiyetin ittihat ve intizamn ihlal ve vatan tehlikeye ika edecek her
nevi harekat- nifakiye mrettipleri Cemiyetten tard olunur.
220

Madde 135-) Kongre ve Merkez-i Umuminin salahiyeti nizamiyesine tecavz ederek
Cemiyetin makasd- mukaddesesine muvafk veya muhalif hususi tekilat icrasna
teebbs edenler Cemiyetten tard olunur.
Madde 136-) ay aleddevam aidatn vermeyen ve bu babda Heyet-i idarece tahriren
vukubulan ihtar sga etmeyenlerin Heyet-i Udul karariyle Cemiyet defterinden kayd
terkin olunur. Mtedahil aidatn tamamen tesviye etmek artiyle bu gibi efradn tecdidi
kayt ve kabul kulp heyet-i idaresinin reyine menuttur. u kadar ki, ismi terkin edilen
kimsenin yine ayn kulbe mracaat lazmdr.
Madde 137-) Merkez-i Umumi tarafndan tahsilata dair kaleme alnan talimname
mucibince hareket olunacaktr.
Madde 138-) Efrad- Cemiyet yekdierini himaye ve siyanet ile mkellef olduklarndan
iktidarlar taallk ettii halde u vazife-i uhuvveti ifa etmeyenler takbih olunurlar.
Madde 139-) Efrad- Cemiyetten biri aleyhine umur-u emniyetten dolay vukubulacak
ikayatn merci-i kabul o ferdin mensup olduu kulp Heyet-i idaresidir. Kulp Heyet-
i daresi mevadd- mtekabihay nazar- dikkate alarak tahkikat- lazimeyi ifa etmek
zere keyfiyeti Heyet-i Udule havale edecektir
Madde 140-) Efrad- Cemiyet iinde ayrca taraftarlar peyda ederek tesirat- muzrra ve
nifakcyane yapmak isteyenler Cemiyetten tard olunurlar.
Madde 141-) Efrad- Cemiyet beynelefrat hsn- muaeret ve ittihada almakla
vazifedardr. Bunun hilafna olarak beynelihvan tahakkm ve ilka-i nifak ve tefrika
ettikleri indeltahkik tebeyyn edenler Heyet-i Merkeziye karariyle Cemiyetten tard
edilir.
Madde 142-) Kulp Heyet-i darelerini tekil eden zevattan birinin ibu nizamname
ahkamna mugayyir hareketi haber alndkta keyfiyet mfettilerle veya mensup
olduklar Heyet-i Merkeziyeleri marifetiyle tetkik olunur. Tebeyyn edecek neticeye
gre o aza hakknda tenbih veya takbih veyahut Heyet-i dare azalndan skat
muameleleri icra olunur. Bu gibilerin harekat tardlarn istilzam ederse keyfiyet-i tard
Heyet-i Udul karariyle Heyet-i Merkeziyeye aittir.
Madde 143-) Nizamnamede musarrah vezaifle tekasl ve tesanh Heyet-i Merkeziyece
tahakkuk eden Heyet-i idare azas skat edilir.
221

Madde 144-) Heyet-i Merkeziye azasnn mugayir-i nizam hareketi grld takdirde
umumi mfettilerin tahkik ve i'ar zerine haklarndaki muamele Merkez-i Umumice
kararlatrlr.
Madde 145-) Frkadan istifa eden mebuslar Merkez-i Umumi karariyle Cemiyetten tard
olunur.
Madde 146-) Frkadan ihra olunacak mebuslar Cemiyetten de ihra edileceine binaen
Frka Heyet-i daresi sui hali grlen yahut Frka zabt ve raptna riayetsizlik gsteren
mebuslar hakknda Merkez-i Umumi ile muhabere edecek Merkez-i Umuminin
muvafakatini istihsal ettikten sonra meseleyi Frkaca mzakereye vaz eder. Frkann
ekseriyet-i mutlakasyla Frkadan ihra edilen mebus Merkez-i Umumice Cemiyetten
de ihra olunur ve karar- vaki mensub olduu kulbe tebli edilir.
Madde 147-) bu nizamnamedeki mevadn tefsiri Merkez-i Umumiye aittir.

222

Ek_10
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi (1329-1913)
Madde 1-) ttihat ve Terakki Cemiyeti, program ve atiyzzikr nizamnameyi kabul eden
efrad- Osmaniye ve gazeteler ve zmrelerden mrekkep bir frka- i siyasiyedir.
Madde 2-) ttihat ve Terakki Frkas Meclis-i Meb'usanda programn tatbik edecek bir
ekseriyet vcude getirmek iin bilhassa meb'usan intihabatnda istihsal-i muvafakatiyete
alaca gibi her nevi mecalis-i intihabiyede dahi makasd- siyasiye ve iktisadiye ve
idariyesini tervi ettirmek iin de intihabat- sairede vazife-i tenvir ve irad ifa
edecektir.
Madde 3-) Cemiyetin merkezi stanbul'dadr.
Tekilat
Madde 4-) ttihat ve Terakki Frkas bir reis-i umuminin taht- idaresinde mteekkil bir
meclis-i umumi tarafndan idare olunur. Meclis-i mezkr kuvve-i teriiye haricindeki
tekilat ile mstakil ve bir katib-i umuminin riyasetinde mn'akid bir Merkez-i
Umumiye ve bir de kuvve-i teriiye ile itigal ve bir vekil-i umuminin taht- nezaretinde
itima eder bir Kalem-i Umumiye maliktir.
Madde 5-) Meclis-i Umumi azas aza-y tabiiye ve aza-y mntehabeden mrekkeptir.
Aza-y tabiiye Merkez-i Umumi ve Kalem-i Umumi heyetleriyle kabinede bulunan
Frkaya mensup azalardr. Aza-y mntehabesi kongre tarafndan her sene intihap
edilecek azadr.
Madde 6-) Meclis-i Umumi her ay muntazaman vakt-i muayyende itima eder. Merkez-
i Umumi veya Kalem-i Umumi veyahut Meclis-i Umumi lzum gsterdii takdirde
Meclis-i Umumi fevkalade olarak itima eder.
Meclis-i Umumi'nin Vazifesi
Madde 7-) Meclis-i Umumi ttihat ve Terakki programnn tatbikine ve Frkann
idaresine mteallik mevad- umumiye hakknda ittihaz- mukarrerat eder. Merkez-i
Umumi ve Kalem-i Umumi tarafndan tevdi edilen mevad tetkik ve mtalaa dermeyan
eder, Frkann Meclis-i Mebusan'da ve Meclis-i Meb'usan haricindeki tekilatna ayn
istikamet ve cereyanlarn verilmesini temin iin propaganda edilecek hususat tayin
eder, frak- siyasiye ile ladeliktiza mzakere ve itilaf eder, liva merkezleriyle
muhabere cereyan ettikten sonra meb'us namzetlerini takarrr ettirir, Meclis-i Umumi
kongrenin mahall-i itiman tayin ve mlhakatna tebli eder.
223

Kalem-i Umumi'nin Vazifesi
Madde 8-) Kalem-i Umumi Frka heyet-i teriiyesinin intizamn temin eder ve icap
eden izahat ve iradatta bulunur.
Merkez-i Umumi'nin Vazifesi
Madde 9-) Merkez-i Umumi payitaht ve tara tekilatn idare ve aralarndaki
mnasebat idame eder, iktiza eden mahallerde yeniden tekilat vcude getirir, Merkez-i
Umumi merkezler ve katib-i mes'ul ve mfettileriyle muhabere eder, mfetti ve katib-
i mes'ullerini tayin ve heyet-i merkeziyelerini tasdik ve muamelat- umumiyeyi tefti
eder. Elhasl kaffe-i muamelat- Cemiyeti tanzim ve hsn- idare ile mkelleftir.
radatta bulunmak zere gerek meb'usan azasndan gerek hariten kuteba gnderir,
risaleler, gazeteler, mecmualar vastasile Frkann efkarn neir ve mdafaa eder ve
ettirir. Frkann umur-u maliyesi Merkez-i Umuminin taht- mes'uliyetinde cereyan eder.
Suret-i ntihap ve Tayin
Madde 10-) Kongre evvela Reis-i Umumiyi, saniyen Katib-i Umumiyi, salisen dokuz
kiiden mrekkep Merkez-i Umumi azalarn, rabian yirmi kiiden mrekkep Meclis-i
Umumi aza-y mntehabesini intihap eder, Merkez-i Umumi azalarile Umumi meb'us
ve ayan olmayacaktr.
Madde 11-) Vekil-i Umumi ile muavinlerden mrekkep Kalem-i Umumi heyeti Reis-i
Umumi tarafndan intihap olunur.
Madde 12-) Meclis-i Umumiye Reis-i Umumi mevcut bulunmad zaman vekil-i
umumi, o da bulunmad halde katib-i umumi riyaset eder.
Madde 13-) Merkez-i Umuminin bir heyet-i tahririyesi vardr. Bu heyete riyaset eden
bakatip Meclis-i Umuminin vazife-i kitabetini ifa eder.
Sancak Tekilat
Madde 14-) Daire-i intihabiye olmak hasebile cemiyetin her sancakta bir merkezi vardr.
Madde 15-) Her sancak merkez-i umumice tayin edilen bir katib-i mes'ul ile bir heyet-i
merkeziye tarafndan idare olunur.
Madde 16-) Heyet-i merkeziyeler sancak kongreleri tarafndan intihap edilecek drt ila
alt aza ile katib-i mes'ulden terekkp eder. Lzumu halinde iki azann ilaveten kabul
heyet-i merkeziyenin salahiyeti dahilindedir.
Katib-i Mes'ullerin Vazifesi
224

Madde 17-) Katib-i mes'ul aza-y Cemiyet ve saire ile temas eder. Sancak dahilindeki
tekilat ladeliktiza tefti ve tanzim, her ayda bir kere tekilatn derece-i terakkisi ve
cemiyetin vaziyeti ve tarz say ve faaliyeti hakknda Merkez-i Umumiye rapor takdim
ve Merkez-i Umuminin tebligatn ifa eder.
Heyet-i merkeziyenin muntazaman itiman temin ve ruznamesini tanzim eder. Heyet-i
merkeziye ile bilmzakere muhabirleri tayin ve kendilerini tenvir eder. Sancak
dahilinde Frka hayatn hal-i teyakkuz ve intibahta tutar. Ledelicap mitingler tertip
eder. Mesail-i mhimme-i siyasiye ve kanuniyede Frkann tezahratn temin eder.
ntihabat zamannda talimatname-i mahsus ahkamna tevfikan icra-yi faaliyet eder.
Heyet-i Merkeziyelerin Vezaifi
Madde 18-) Heyet-i merkeziye haftada bir kere muntazaman ve lzum grldke daha
ziyade itimaat akteder, Merkez-i Umumi tarafndan vuku bulan tebligat ahkamna
tevfik-i hareket eder. Evrak- varide ile ruzname ve aza tarafndan dermeyan edilecek
tekalif hakknda ittihaz- karar eyler; sancak dahilindeki bilmum aza-y cemiyeti
numunesi vehile tesbit-i defter eder. Varidat- Cemiyeti her taraftan celp ve cem ve
Merkez-i Umuminin hissesini irsal eder. Bilmum sarfiyat hakknda ittihaz- karar ve
liva kongresi iin bir senelik icraat- ve muamelat- hesabiyeyi ve ati iin tekalifi havi
raporu ihzar eder. Her nevi intihabatta muvaffakiyet esbabn teemml ve temin eder.
Azay cemiyetin teksiri ve beyinlerindeki mnasebatn idamesi esbabna tevessl ve
kendilerinin tarz- mesai-i siyasetlerini tanzim eder.
Sancak Merkezlerindeki Tekilat
Madde 19-) Sancak merkezi semtlere taksim olunur, her semt bir heyet-i idareye
maliktir. Heyet-i merkeziye tarafndan tayin edilecek bir muavin ile semt azas
tarafndan mntehap drt aza heyet-i idareyi tekil eder.
Heyet-i darenin Vazifesi
Madde 20-) Heyet-i idare, heyet-i merkeziyelerin tebligatna tevfik-i hareket ve efrad-
cemiyetin teksirine gayret eder. Azay tesbit-i defter ve cemiyete duhl edecekleri kabul
eyler.
Maksad- Cemiyete dair vuku bulacak mesai-i muhtelife iin icap eden komisyonlar
tekil ve intihabat zamanlarnda ara-y tevhid ve efrat tarafndan verilecek aidat
muntazaman tahsil ve merkeze irsal eyler.
Muavinlerin Vazifesi
225

Madde 21-) Muavinler merkezle heyet-i idare ve heyet-i idare ile aza-y cemiyet
arasnda vasta-i tebli ve tebell olur. Heyet-i idareyi iktizasna gre toplar, her
ayda bir kere tekilatn derece-i terakkisi ve semti dahilinde cemiyetin vaziyeti ve tarz-
mesai ve faaliyeti hakknda katib-i mes'ule bir rapor ita eder.
Muhabirlerin Vazifesi
Madde 22-) Derece-i cesamet ve ehemmiyetlerine gre byk-kk kasabalarda
(17)nci maddede zikredilen surette cemiyetin muhabirleri bulunur. Cesim kasabalar
emslere ayrlarak her semte bir muhabir ve bu muhabirlerin mesaisini cem ve tevhid ve
merkezle mnasebat temin iin bir de sermuhabir tayin olunur. Bir muhabir bulunan
mahaller bittabi doruca merkezle muhabere eder.
Madde 23-) Muhabirler merkezle aza-y cemiyet arasnda vasta-i tebli ve tebell
olur. Efrad- cemiyeti teksir ve aza-y tesbit-i defter eder. Cemiyete duhl edecekleri
kabul eyler. Maksad- Cemiyete dair vuku bulacak mesai-i muhtelife iin icap eden
komisyonlar tekil ve intihabat zamannda ara-y tevhid ve azaya vazife tevdi ve aidat-
cemiyeti bittahsil merkeze irsal eyler. Her aytla bir defa muntazaman tekilatn
derece-i terakkisi ve cemiyetin vaziyetive tarz- mesai ve faaliyeti hakknda merkeze
rapor takdim eder.
Cemiyete Dhul ve ntisap
Madde 24-) Cinayetle mahkm ve suiahval ile mtehir olmyan ve on sekiz yan
ikmal eden her Osmanl sakin olduu mahallin muavin veya muhabirine bilmracaa
cemiyete dahil olur. Kabul edilmeyenler heyet-i merkeziyeye mracaat eder. Heyet-i
merkeziyeler kabul ve adem-i kabul hakknda karar- kat'i ita eder.
Madde 25-) Frkann programn kabul ve faaliyet-i intihabiyeye itiraki taahhd eden
gazeteler ve zmreler heyet-i merkeziyelere mracaat ederek Frkaya intisap eder. Fakat
gazetelerin Frkaya intisab kendilerinin Frkann vasta-i ner-i efkar olduklarn ifade
etmez.
Kongreler
Madde 26-) Umumi ve mahalli her sene iki nevi kongre aktolunur.
Umumi Kongre
Madde 27-) mumi kongre ttihat ve Terakki Cemiyetinin tarih-i tesisi olan be Eyllde
inikad eder. Meclis-i Umumi azasile cemiyetin mfetti ve katiplerinden ve liva
226

kongreleri murahhaslarile Frkaya mensup ayan ve meb'usandan, kezalik cemiyete
mntesip gazeteler vekillerinden terekkp eder.
Madde 28-) Kongrelerin adem-i inikadndan dolay umumi kongreye murahhas
intihabna muvaffak olamyan livalar murahhaslarn heyet-i merkeziyeler intihap
edecektir.
Madde 29-) Kongrelere aza olacak zat behemehal yirmi be yan ikmal etmi
olacaktr.
Madde 30-) lk itimada kongrenin devam mddetince mzakerat idare etmek zere
bir reis-i evvel iki de reis-i sani srasile intihap edilir. Kezalik ilk itimada vazife-i
kitabeti ifa etmek zere katip intihap olunur.
Madde 31-) Kongre vazifesini teshil iin icab kadar encmenler intihap edilecek bunlar
mevad- umumiyeyi ihzar eyler ve peyderpey kongre itimaat- umumiyesinde mevad-
mezkre mzakere ve ittihaz- karar olunur.
Umumi Kongrenin Vazifesi
Madde 32-) Umumi kongre Frkann esasat- siyasiyesine dair karar verir. Program ve
nizamnameyi tanzim ve tadil eder. craat- hkmete dair ihtisasatn bildirir. Meclis-i
Umumi tarafndan teklif edilen mevad ve merakizden irsal edilen layihalarla azadan biri
tarafndan vuku bulacak tekalif hakknda ittihaz- karar eder.
Cemiyetin umur-u maliyesini tetkik eder. Son itimada Meclis-i Umumi aza-y
mntehabesile reis ve katib-i umumi ve Merkez-i Umumiyi intihap ile vazifesine hitam
verir.
Liva Kongreleri
Madde 33-) Liva kongreleri cemiyetin devre-i faaliyete girdii ilk gne tesadf eden
maysta liva merkezlerinde in'ikad eder. Mddet-i itima on be gn katiyen tecavz
etmez. Liva katib-i mes'ullerile muavinlerden ve muhabirlerden ve merkez livada her
semt azasnn intihap edecekleri bir murahhas ile dier kasabalardaki efradn intihap
edecekleri birer murahhastan terekkp eder.
Liva Kongresinin Vazifesi
Madde 34-) Heyet-i merkeziye ve murahhaslar tarafndan vukubulacak teklifat hakknda
ittihaz- karar ve Heyet-i Merkeziyenin bir senelik muamelat- maliyesini tetkik ve sene-
i atiye btesini tasdik eder. Livann bir senelik hayat- cariye ve ahval ve terakkiyat-
227

itimaiyesiyle ihtiyacat- atiyesi ve Cemiyetin nizamname ve programna dair
mlahazat ve mtalaan hakknda umumi kongreye verilmek zere bir layiha ihzar eder.
Liva dahilindeki belediyelerin teebbsat- imariye ve shhiyesi iin birer program
tanzim ve Meclis-i Umumi-i Vilayete kazalar tarafndan vukubulacak teklifat mzakere
eyler ve Merkez-i Umuminin tasdikine arzedilmek zere Heyet-i Merkeziye azasn ve
umumi kongre ve Merkez-i Vilayette in'ikad edecek Meclis-i Mterek murahhaslarn
intihap eyler.
Madde 35-) Kongreler Katib-i Mes'ul tarafndan kad olunur.
Meclis-i Mterek
Madde 36-) Liva kongrelerinin iktisada, maarif ve mrana ait yapaca mukarrerat esas
ittihaz edilerek Frkaya mensup azalarn Meclis-i Umumi-i Vilayette takip edecekleri
program tanzim etmek zere Merkez Sancanda Katib-i Mes'uller ile liva
kongrelerinden mntahap murahhaslardan mrekkep bir Meclis-i Mterek teekkl
eder.
Frkaya mensup Meclis-i Umumi azalan Meclis-i Mterekin aza-y tabiiyesindendir.
Mstakil sancaklarla stanbul vilayetinde Meclis-i Mterek vazifesini kongre ifa eder.
Madde 37-) Meclis-i Mterek, Meclis-i Umumi-i Vilayetin in'ikadndan laakal gn
evvel itima eder.
stanbul Tekilat
Madde 38-) stanbul ve mlhakat bir daire-i belediye olmak hasebile sancaklar misull
bir merkez tarafndan idare olunur.
Katib-i mes'ul ve heyet-i merkeziyesi sancak katib-i mes'ul ve heyet-i merkeziyeleri
salahiyetini haizdir. Ancak stanbul merkezi kendisine merbut ve semtler tekilatna
merci olmak zere her daire-i belediyede bir katip ile bir heyet-i idareye maliktir.
Madde 39-) Heyet-i idareler heyet-i merkeziye tarafndan mntehip ve Merkez-i
Umumice musaddak bir katip ile daire kongresinden intihap edilecek drt kiiden
terekkp eder.
Madde 40-) Mddet-i itimai be gn tecavz etmemek ve mnhasran mahalli umur-u
nafa ve belediyesile teebbsat- hayriye ve milliyesine dair teemmlatta bulunmak ve
vilayet kongresine vekil intihap etmek zere her daire-i belediyede nisann on beinde
bir kongre in'ikad eder. Bu kongre her semt azasnn bilitima intihap edecekleri birer
vekil ile katib-i mes'ul ve muavinlerden ve heyet-i idare azalarndan terekkp eder.
228

Madde 41-) Vilayet kongresi otuz maysta merkez katib-i mes'ul ve heyet- i merkeziye
azalarile devair katiplerinden ve devair kongrelerile Sile, Kartal, Gebze kazalarnn
vekillerinden terekkp eder. Bu kongrenin mddet-i in'ikad ve vazifesi, salahiyeti
sancak kongreleri gibi olup ancak meclis-i mterek vazifesini ibu kongre ifa eder.
Madde 42-) Her daire-i belediyede bir kulp bulunacak ve bu kulp heyet- i idare
marifetile idare olunacaktr.
Mfettiler
Madde 43-) Muamelat- umumiye-i cemiyeti tefti ve merkezlerin arasnda temin-i
intizam iin talimatname-i mahsusuna tevfikan salahiyeti haiz merkez-i umuminin
mfettileri vardr.
Madde 44-) Mfettiler merkez-i umumi tarafndan tayin edilir, tefti dairelerinin tayini
Merkez-i Umumiye aittir.
nzibat
Madde 45-) Cemiyete kararlatrlan namzedler aleyhine rey verenler, ve maks
cereyanlar husulne alan heyet-i merkeziye kararile cemiyetten ihra edilir.
Madde 46-) Yaplacak propagandalar hakknda Meclis-i Umuminin verdii karar
aleyhine maks cereyanlar husule getirenler Meclis-i Umumi kararile Cemiyetten ihra
edilir.
Madde 47-) Cemiyeti menafi-i ahsiyesine alet ittihaz edenler, ayyalk, kumarbazlk,
dolandrclk, sirkat, suiistimal, irtikap ve ihtilas gibi mugayir-i ahlak ahvale cr'et
edenler heyet-i merkeziyeler karariyle Cemiyetten ihra olunur.
Madde 48-) Hafi cemiyetlere, siyasi frkalara intisap edenler heyet-i merkeziyeler
kararile Cemiyetten ihra olunur.
Madde 49-) Cemiyetin aheng-i uhuvvet ve ittihadn nifak ve tefrika ilka yahut taraftar
peyda ederek ihlal etmek isteyenler heyet-i merkeziyeler kararile Cemiyetten ihra
edilir.
Madde 50-) Alelmum ihra kararlar Merkez-i Umumiye bildirilir. hra olunanlarn
merkez-i umumi nezdinde hakk- mracaat ve istinaf vardr.
Mevadd- Umumiye
Madde 51-) Kongrelerde ve merkezlerde cereyan edecek mzakeratn neticesi suret-i
mahsusada tutulacak zabt defterlerine tahrir ve zirleri aza-y mevcude tarafndan imza
edilecektir.
229

Madde 52-) Meclis-i Umumi ve Merkez-i Umumi ile heyet-i merkeziye ve heyet-i
idarelerin mddet-i intihap ve tayinleri bir senedir.
Madde 53-) Tekilat- Cemiyete ait her nevi intihabat rey-i hafi ve ekseriyetle icra
olunur. Nizamname ve programn tadili aza-y mevcudenin slsan ekseriyetile yaplr.
Madde 54-) Meclis-i Umumi ve merkez azasndan biri infikak ettii takdirde aza-y
mtebakiye tarafndan yerine dieri intihap olunur.
Madde 55-) Mevad- mahsusasnda musarrah vezaifi ifada tekasl eden heyetler
mafevkleri tarafndan iskat ve yerlerine dierleri tayin edilir.
Madde 56-) Kongrelere dahil ve merkezlere aza olmak laakal bir sene akdem Cemiyete
duhl ile meruttur.
Madde 57-) Kongrelerin ilk itimamda ekseriyet teekkl etmedii takdirde aza-y saire
davet edilir. Daveti mteakip vukubulacak itimada mevcut aza ile intihap icra edilir.
Madde 58-) Her merkez muvazzaf veya fahri katip ve veznedar istihdam edebilir.
Madde 59-) kmal-i mddet eden azann yeniden intihab caizdir.
Madde 60-) Merkez-i Umumi azalar gibi mfetti ve muvazzaf katib-i mes'ullerinin
memur, meb'us olmas ve ticaret ile itigal eylemesi memnudur.
Madde 61-) Cemiyetin Merkez-i Umumisile merkezlerin mevcut numunesi vehile birer
mhr olacaktr.
Madde 62-) Umur-u cemiyete ait kaffe-i muharrerat cemiyetin mhryle bittahtim
katib-i ve katib-i mes'uller tarafndan imza edilecektir.
Madde 63-) Frkaya mensup olan meb'uslar mddet-i tatiliyenin slsnden nsfna
kadar bir mddet zarfnda daire-i intihabiyesini yahut mahalli-i saireyi ziyaret ederek
dini, itimai, iktisadi hitabeler iradna ve Frkann makasd- umumiyesi hakknda izahat
itasna mecburdur.
Cemiyetin Varidat ve Muamelat- Maliyesi
Madde 64-) Cemiyetin menabi-i maliyesi efradnn ehriye varidatndan itasn
mteahhit bulunduu yzde bir ile hibe tarikiyle vuku bulacak teberrattan ve
Cemiyetin emval-i gayr- menkulesi haslatndan ve Ayann senevi yzde alt ve
Meb'usann yzde verecekleri aidat ve ianat- mukannenesinden ibarettir.
Madde 65-) Merkez-i Umumi ve merkezler Cemiyetin muamelat- maliyesinden mes'ul
olduundan veznedarlar merkez-i umumi ve heyet-i merkeziyelerin karar olmadka
hi bir ake kabz ve sarfedemezler.
230

Madde 66-) Bankalarla ve sair messesat- maliye ve ticariye ile olacak muamelatta
Merkez-i Umumi mhrile muhasebeci ve katib-i umumi imzalar bulunacaktr.
Madde 67-) Cemiyetin maksat ittihaz ettii hususun icras iin gerek hibe tarikile gerek
itira suretile uhdesine geen alelmum emval-i menkulenin tasarrufu Merkez-i
Umumiye mevdudur. Heyet-i merkeziyenin icar ve saire gibi tasarrufat Merkez-i
Umumiye vekalet ve izafetledir.
Madde 68-) Tahsilat heyet-i merkeziyelerin mesuliyeti tahtnda tahsildarlar yahut
muavinler ve muhabirler vastasile icra olunacaktr.
Madde 69-) Kalem-i Umuminin masarifi Merkez-i Umumi tarafndan tesviye edilir.
Kulpler
Madde 70-) Her sancak merkezinde heyet-i merkeziyenin idaresi altnda olmak zere
bir kulp bulunur. Kulbn mntehap heyet-i idaresi bulunmayp heyet-i merkeziye
azasndan biri yahut aza-y Cemiyetten sair bir zat kulp mdrln ifa eder.
Kulp, konferanslar ve heyet-i merkeziyece lzum grlen sair itimalar iin bir
mecma'dr. Bu gibi itimalar vukuundan bir iki gn akdem hususi ise efrad- Cemiyete,
umumi ise btn halka ilan edilir. Kulpler dahil-i memlekete seyahatler tertibine
delalet edecektir. Heyet-i merkeziyenin makarr kulptr.
Madde 71-) Sancak merkezleri haricinde kulp tesisi Merkez-i Umuminin reyine
vabestedir.
Tekilat- Merbuta
Madde 72-) Frkann merkez-i saltanatta bir byk mahfeli olacaktr. Bu mahfel
Merkez-i Umuminin taht- nezaretinde bulunacaktr. Meb'usan ve Ayan vesair erkan ve
aza-y Cemiyet mahfele bir duhuliye ve taahhdat- nakdiye-i seneviye ile dahil
olacaklardr.
Madde 73-) Byk ehirlerde ayrca esnaf ve amele kulpleri kad edilecektir.
Bunlarda da muhitin zihniyet ve ahval-i itimaiyesine gre esbab- istirahat nazar-
dikkate alnacaktr. Kumar ve mskirat memnudur. Bunlara yalnz Cemiyet efrad dahil
olmazlar, sair ahali de devam edebilir.
Sancak heyet-i merkeziyeleri buralara erbab- iktidar ve zekay mnavebeten gnderir.
Bunlar bir arkada gibi kulp efradile mzakere ve muhaverede bulunurlar, mzakere
ve talim suretile fikirlerin tenvirine hizmet ederler. Heyet-i merkeziyeler bilhassa bu
hususa itina etmekle mkelleftirler.
231

Madde 74-) Frkaya merbut olarak ayrca avclk, nianclk, yar ve gre ve cirid ve
binicilik, futbol, bisiklet, keaf kulpleri gibi idman kulpleri tekil edilecektir.
Madde 75- bu nizamnamenin icras ve mevi-i tatbika vaz'i Merkez-i Umumiye aittir.

232

KAYNAKA
YAYIMLANMI KAYNAKLAR
ttihat Terakki Cemiyeti 1908-1324 Umumi Nizamnamesi.
ttihat Terakki Cemiyeti 1909-1325 Nizamnamesi.
Meclis-i Mebusan 5. ube Yarglamalar Zabt Ceridesi, Meclis-i Mebusan
Matbaas, stanbul 1918.

GAZETELER
Alemdar
Takvim-i Vekayi

TEZLER
imek Glsm, Bir Muhalefet Lideri Ahmet Rza Bey (1858-1930), Hacettepe
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara 2004.
Uca Alaattin, ttihad ve Terakki Liderlerinde Doktor Bahaeddin akir Bey,
(Baslmam Doktora Tezi), Erzurum 2009.
Taer Pnar, Mtareke Dneminde Divan- Harbi rfiler 1918-1922 ( Baslmam
Yksek Lisans Tezi ), Eskiehir 2005, s.62.

ARATIRMA ESERLER
Ahmad Feroz, ttihat ve Terakki (1908-1914), (ev: Nuran Yavuz), Kaynak
Yaynlar, stanbul 2010.
__________, ttihatlktan Kemalizme, (ev: Fatmagl Berktay Baltal), Kaynak
__________, Modern Trkiyenin Oluumu, Kaynak Yaynlar, stanbul 2009.
Akn Rdvan, Trk Siyasal Tarihi (1908-2000), On ki Levha Yaynlar, stanbul
2010.
Aksoy erif, ttihat ve Terakki Cemiyeti Tarihi, Nokta Kitap, Ocak 2008.
Akin Sina, 31 Mart Olay, Sevin Matbaas, Ankara 1970.
233

__________, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele I, Bankas Kltr
__________, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara 2009.
Faik Reit Unat, Ali Cevat Beyin Fezlekesi kinci Merutiyetin lan ve 31 Mart
Hadisesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991.
Alkan Ahmet Turan, kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk Kitap
Alkan Necmettin, Selanik stanbula Kar (31 Mart Vakas ve Sultan II.
Abdlhamidin Tahttan ndirilmesi), Tima Yaynlar, stanbul 2011.
Aydemir evket Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt I, Remzi
Kitabevi, stanbul 2000.
- Eyypolu smail, Bahaeddin akir Beyin Brakt Vesikalara Gre ttihat ve
Terakki, Alternatif Yaynlar, Ankara 2004.
Aydoan Erdal, ttihat ve Terakkinin Dou Politikas (1908-1918), tken
Babacan Hasan, Mehmed Talat Paa (1874-1921) Siyasi Hayat ve craat, Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2005.
Bayar Celal, Ben de Yazdm, C.I, Baha Matbaas, stanbul 1966.
Bayur Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, C. I, Ksm I, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara 1991.
Berkes Niyazi, Trkiyede adalama, (Yayna Hazrlayan: Ahmet Kuya), Yap
Kredi Yaynlar, stanbul 2007.
Birinci Ali, Hrriyet ve tilaf Frkas, Dergah Yaynlar, stanbul 1990.
__________, Tarih Yolunda Yakn Mzinin Siyas ve Fikr Ahvli, Dergah
avdar Tevfik, ttihat veTerakki, letiim Yaynlar, stanbul 1991.
__________, Talat Paa (Bir rgt Ustasnn Yaam yks), Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1995.
__________, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, mge Kitabevi, Ankara
1999.
etiner Selahattin, k Yllar, Remzi Kitabevi, stanbul 2008.
234

Danimend smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV, Smer Kitabevi
Eyicil Ahmet, Osmanl ttihat ve Terakki Liderlerinden Doktor Nzm Bey 1872-
1926, Gn Yaynclk, stanbul 2005.
Fuat Memet, inasi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004.
Gkalp Ziya, Trkln Esaslar, Elips Yaynlar, stanbul 2006.
Gkbilgin M. Tayyib, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad- Fatihan, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan No.748, Osman Yaln Matbaas,
stanbul 1957.
Gresin Ecvet, 31 Mart syan, Habora Kitabevi Yaynlar, stanbul 1969.
Haniolu M. kr, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve
Dnemi, dal Neriyat, stanbul 1987.
__________, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve
JnTrklk, I, letiim Yaynlar, stanbul 1985.
Hayta Necdet - nal Uur, Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri (XVII.
Yzyl Balarndan Ykla Kadar), Gazi Kitabevi, Ankara 2005.
Karal Enver Ziya, Osmanl Tarihi (kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava 1908-
1918), IX, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1999.
Kl Selami, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trk Devrimi ve Fikir Temelleri,
Kaynak Yaynlar, stanbul 2005.
Kocahanolu Osman Selim, ttihat-Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas,
Temel Yaynlar, stanbul 1998.
Kocaolu Bnyamin, Mtarekede ttihatlk (ttihat ve Terakki Frkasnn
Dalmas 1918-1920), Temel Yaynlar, stanbul 2006.
Kololu Orhan, ttihatlar ve Masonlar, Eyll Yaynlar, stanbul 2002.
Ksolu Nevzat, ehit Enver Paa, tken Yaynlar, stanbul 2008.
Kuntay Mithat Cemal, Namk Kemal (Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda), I
Maarif Matbas, , stanbul 1944.
__________, Sarkl htilalci Ali Suavi, Ahmet Halit Kitabevi, stanbul 1946.
Kuran Ahmet Bedevi, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yaynlar, stanbul
2000.
235

__________, Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele,
Ankara 1959.
Kutay Cemal, ehit Sadrazam Talat Paa'nn Hatralar, II, Kltr Matbaas ,
stanbul 1983.
Lewis Bernard, Modern Trkiyenin Douu, (ev: Metin Kratl), Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 1993.
Mermutlu Bedri, Sosyal Dnce Tarihimizde inasi, Kakns Yaynlar, stanbul
2003.
Petrosyan Yuriy Aatovi, Sovyet Gzyle Jntrkler, (ev: Mazlum Beyhan), Aye
Hachasanolu, Bilgi Yaynevi, stanbul-1974.
Ramsour Ernest Edmomndson, Gen Trkler ve ttihat Terakki, ev: (Hacasan Yc), Etkin
Kitaplar, stanbul 2009.
akir Ziya, Mahmut evket Paa, Ahmet Sait Matbaas, stanbul 1946.
apolyo Enver Behnan, Ziya Gkalp (ttihad Terakki ve Merutiyet Tarihi), nklap
ve Aka Kitabevleri Koll. ti. stanbul 1974.
Tunaya Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler I. (kinci Merutiyet Dnemi 1908-
1918), letiim Yaynlar, stanbul 2009.
Uurlu Nurer, Biz ttihatlar (brahim Temo-Ahmet Rza), rgn Yaynevi,
stanbul 2009.
Yaln Hseyin Cahit, Talat Paa, Yedign Neriyat, stanbul 1943.
Zrcher Eric Jan, Milli Mcadelede ttihatlk (ev: Nzhet Saliholu), letiim
MAKALELER
Beydilli Kemal, Kk Kaynarcadan Ykla (Editr: Ekmeleddin hsanolu)
Osmanl Devleti Tarihi I, , Zaman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1999.
Bilsel Cemil, Tanzimatn Harici Siyaseti, Tanzimat (Milli ef ve Reisicmhur
smet nnye Tanzimatn Yznc Yl Dnmnde Trk lminin ve Maarifinin
Armaandr), Maarif Matbaas, stanbul 1940.
Cevad Refii, ttihatlarn Vekili Olsaydk, Alemdar 1 aban 1337-2 Mays 1919.

Karakaya Talip, Trk Aydnlanmasnda Namk Kemalin zgrlk Anlaynn
Yeri ve nemi, (Editrler: Orhan Kemal Tavuku-Ali Tilbe) Doumun 170.
Ylnda Uluslararas Namk Kemal Sempozyumu, II, Tekirda 2010.
236

Koak Cemil, Rumelide Niyazi Beyin lk Nutku, Tarih ve Toplum, yl: 1985,
say:19.
Kuya Ahmet, rtica 100 Yanda, Ntv Tarih Dergisi, yl: 2009, say: 3.
Ouz Mustafa, ttihat ve Terakkinin Kuruluu ve lk Fikir Ayrlklar Trk
Dnyas Aratrmalar Dergisi, ,Ekim 2009 say: 182.
zdemir Grbz, Siyasi Bir Muhalif olarak Namk Kemal, (Editrler: Orhan
Kemal Tavuku-Ali Tilbe), Doumun 170. Ylnda Uluslararas Namk Kemal
Sempozyumu, Tekirda 2010.
Uygur Kocabaolu, Hrriyetin Basmas Kadar Basn da nldr,100. Ylnda
JnTrk Devrimi,(Editrler; Sina Akin, Sarp Balc, Bar nl), Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2010.
HATIRALAR
Ahmet zzet Paa, Feryadm, I, Nehir Yaynlar, stanbul 1992.
Ahmet Niyazi, Hatrat- Niyazi, rgn Yaynevi, stanbul 2003.
Atay Falih Rfk, Bat Yllar, Pozitif Yaynlar, stanbul 2011.
Birgen Muhittin, ttihat ve Terakkide On Sene I. (ttihat ve Terakki Neydi?),
(Hazrlayan : Zeki Arkan), Kitap Yaynevi, stanbul 2006.
Bleda Mithat kr, mparatorluun k, Remzi Kitabevi, stanbul 1979.
Cemal Paa, Anlarm (1913-1922), (Hazrlayan: Fahri Parin), skenderiye
Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanllar (mparatorluun Son Dnemindeki Gen
Trkler), Pegasus Yaynlar, stanbul 2006.
Ertrk Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, Sebil Yaynlar, stanbul 1996.
rtem Sleyman Kani (stanbul Eski Valisi ve ehremini), Yldz ve Jn Trkler
ttihad ve Terakki Cemiyetinin Gizli Tarihi, (Yayna Hazrlayan: Osman Selim
Kocahanolu), Temel Yaynlar, stanbul 1999.
Karabekir Kazm, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, Emre Yaynlar, stanbul
1995.
Mentee Halil, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee'nin Anlar, Hrriyet
Vakf Yaynlar , stanbul 1986.
237

Nur Rza, Hayat ve Hatratm (Rza Nur Kendini Anlatyor) I, aret Yaynlar,
Ankara 1992.
Rauf Mehmet, ttihat ve Terakki Ne di, (Yayna Hazrlayan: Blent Demirba),
Arba Yaynlar stanbul 1991.
Sorgun Taylan, ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava (Ktlamare
Kahraman Halil Paanin Anlar), 7 Gn Yaynlar, stanbul 1972.
Tansu Samih Nafiz, ttihat ve Terakki inde Dnenler (Anlatan: Galip Vardar),
Yeni Zamanlar Yaynlar, stanbul 2003.
Temo brahim, ttihad ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul 2000.
TELF ESERLER
Armaan Mustafa, Abdhamidin Kurtlarla Dans, Ufuk Kitap, stanbul 2006.
Atay Falih Rfk, Zeytinda, Pozitif Yaynlar, stanbul 2004.

Ksakrek Necip Fazl, Son Devrin Din Mazlumlar, Toker Yaynlar, stanbul 1969.
McCarthy Justin, Osmanlya Veda (mparatorluk kerken Osmanl Halklar),
(ev: Mehmet Tuncel,) Etkileim Yaynlar, stanbul 2006.
BALANTILAR
http:// www. http://tarihin-arka-odasi.blogspot.com, 14 Mays 2012.
Olgun Kenan, 1908 Meclis-i Mebusan Seimleri ve Mebuslarn Meclisteki
Temsili, 18 Haziran 2012. http://www.rumeliplatformu.com,
Mustafa Fazl Paann Mektubu, 18 Mart 2012. http://www.iif.com.tr.

238

ZGEM

Kiisel Bilgiler
Ad Soyad: Seluk KIZILKAYA
Doum Yeri ve Tarihi: YALOVA 27.07.1987
Eitim Durumu
Lisans renimi:
SAKARYA NVERSTES FEN EDEBYAT FAKLTES
TARH BLM
Y. Lisans renimi:
ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER
ENSTTS TRKYE CUMHURYET
Bildii Yabanc Diller: NGLZCE
letiim
E-Posta Adresi: selcukkizilkaya@hotmail.com
Tarih:

İtti̇hat Terakki̇ Cemi̇yeti̇ Merkez-İ Umumi̇si̇ PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İtti̇hat Terakki̇ Cemi̇yeti̇ Merkez-İ Umumi̇si̇ PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TTHAT TERAKK CEMYET

sonunda uzatma iin bavuruda bulunmadm takdirde, tezimin/raporumun tamam her

You might also like